GOUD/ GOLD

museum catharijneconvent utrecht

8 geheimen van goud

BP

â‚Ź 5,95

inhoud utr e c ht s ta le nt

lo g o

4

68 - Nico Roozen Oro Verde

- Ingmar Heytze Het goud spreekt tot de mensheid

_________________________________________________________

70 - Andy Tan

5

- Theo Paijmans Supernova 79

_________________________________________________________

6

- Marieke van Schijndel Uitnodiging

s i e r e n

8

- Aziz Het goud in de dagelijkse dingen

78 - Ted Noten Design against crime

11

- Marc de Beyer Goud!

_________________________________________________________

20 - Mischa Rakier Kunst en commodity

utr e c hts ta le nt

_________________________________________________________

82 - Luman en de verlichte stad

K LI N K E N

84 - Fabian Akker Vliegende start

26 - Nicolien Sauerbreij Het verschil in goud

_________________________________________________________

30 - Taufiq Hosen Tot de dood ons scheidt

i d o le n

_________________________________________________________

88 - Jeff Koons Goudhaantje

WA A R D E

90 - Joost Vandebrug

36 - Heleen Buijs Spanningsvelden

_________________________________________________________

40 - EyeCatchers

m ac ht

_________________________________________________________

98 - Edo Dijksterhuis Macht zetelt op een gouden troon

B E S C H E R M E N

100 - Petrovsky & Ramone

46 - Dick Berlijn Medailles voor militairen

_________________________________________________________

48 - Rolf Eijtjes

v e r h a le n

_________________________________________________________

110 - Rashid Novaire Berichten van de goudkust

utr e c ht s ta le nt

118 - Elza Jo

50 - Pax Open Source

_________________________________________________________

52 - Appy Sluijs Wetenschap is nooit af

utr e c hts ta le nt

_________________________________________________________

124 - Willemien van Aalst NFF klopt in hartje Utrecht

to n e n

_________________________________________________________

56 - Tygo Gernandt Kalf-houder

126 - Goud gaat verder in Museum Catharijneconvent

60 - Lennart Verstegen

127 - Colofon

3

GOUD - Opmaak.indd 3

10-09-2010 13:33:16

goud - utrechts talent

h et go u d s p r e e k t tot d e m e n s h e i d Goed, wij moeten ons verhouden tot de aarde.

Dat is waar. Maar daarmee houdt de vergelijking op.

U groeit in tal en zwermt de wereld rond, een plaag.

Ik trek me terug in steeds diepere aders, schaarser en schaarser uitgewalst tot ragdun bladgoud, laag karaat.

Uw leven stijgt niet bepaald in waarde. Mijn onsprijs, daarentegen, rijst de ovens uit; ik glijd met keukenboter van verstijfde vingers, word met tangen uit een open mond gebroken. U raakt mij aan en voelt de eeuwigheid, een eed van trouw, een man voelt macht, een kooi een vrouw, een koning het gewicht van een kroon en mij wordt niets gevraagd – volkomen onverschillig maak ik alles wat mij aanraakt tot begerig stervend vlees en bloed. Mijn wieg staat diep onder de grond waarin u tot de laatste mens verdwijnt.

Ingmar Heytze

4

GOUD - Opmaak.indd 4

10-09-2010 13:33:17

th eo paij m an s s u p e r n ova 79

D

e mens is altijd geobsedeerd geweest door goud. Niet alleen als betaalmiddel vanwege zijn schaarste en onvergankelijke karakter, ook als het medium bij uitstek om uiting te geven aan religieuze en spirituele gevoelens. Er is ook iets bijzonders aan goud. Al het goud dat we nu delven en ooit gedolven hebben, was al op Aarde toen onze planeet ontstond. De herkomst van het goud is echter te vinden buiten de Aarde. Het ontstond in de allesverzengende kernen van sterren die tien keer zwaarder dan onze zon waren en aan het einde van hun levenscyclus in supernova’s veranderden. Terwijl de kernen implodeerden, werden de buitenste gaslagen het heelal ingeslingerd, waaruit planeten ontstonden. Draag je een gouden sieraad, dan draag je dus feitelijk de restanten van een supernova met je mee, uit een onvoorstelbaar lang vervlogen tijd, toen de mensheid nog niet meer dan een toekomstdroom of een goddelijk plan was.

Geen wonder dus, dat dit bijzondere edelmetaal altijd al een enorme aantrekkingskracht op ons heeft gehad.

Naast betaalmiddel en geliefd metaal om religieuze voorwerpen mee te maken, heeft goud altijd ook een spirituele kant gehad. Dit kwam met name tot uitdrukking in de mystieke stromingen binnen het christendom en de islam. Neem de oermoeder van de chemie, de alchemie. Het woord zelf stamt uit het Arabisch (Al-Kimia).

De opvatting is dat alchemisten met behulp van een mysterieuze Steen der Wijzen onedele metalen in goud probeerden te transformeren, maar feitelijk bestaat de ware alchemie eruit de innerlijke mens te vervolmaken – het goud in jezelf te ontginnen. Alchemie is niet iets van voorbije tijden; ook recentelijk haalden alchemisten de voorpagina’s. Zo was er in Duitsland in de jaren ’20 en ’30 van de vorige eeuw ene Franz Tausend, die beweerde gewone metalen in goud te kunnen veranderen. Hij trok de aandacht van de nazi’s maar maakte zijn bewering niet waar en stierf uiteindelijk in de gevangenis. Een paar jaar ervoor, in Frankrijk, verscheen een merkwaardig boek, Le Mystère des Cathédrales. Het zou geschreven zijn door een geheimzinnige alchemist, Fulcanelli geheten, wiens identiteit nimmer is achterhaald. Wat zijn boek zo bijzonder maakt, is dat hij uitlegt dat in de bouwstijl van de vroege, gotische kathedralen tal van aanwijzingen te vinden zijn die betrekking hebben op de leer van de spirituele alchemie.

En zo is het ook met deze uitgave. Terugkijkend op de productie van deze publicatie en alle partijen die er aan bijgedragen hebben, was het een spirituele reis langs de dromen van alle participanten bij het horen van dat ene, magische woord: goud. Zoals AZIZ, zoals Stadspromotie Utrecht, het Geldmuseum en het Nederlands Film Festival, maar ook een aantal getalenteerde fotografen dat hun verbeelding liet spreken ten aanzien van het thema goud. Of de geïnterviewden die ieder vanuit hun specifieke discipline openhartig het goud in zichzelf omhooghaalden.

Zo is deze publicatie uiteindelijk tot meer geworden dan de eenvoudige weerslag van een tentoonstelling. De tentoonstelling GOUD vormt weliswaar de aanleiding, maar deze uitgave geldt meer als een toevoeging, als een leidraad. Tenslotte herbergen wij allemaal uniek goud in ons. Noem het identiteit, de som van de menselijke mogelijkheden, de ziel. En als de tentoonstelling en deze publicatie ertoe bijdragen om dit goud in jezelf te gaan ontdekken, is dat voor ons, de makers, een gouden moment.

Rest mij nog om, naast het team van fotografen, schrijvers en vormgever, speciaal mijn dank uit te spreken aan de medewerkers van Museum Catharijneconvent, AZIZ en de samenwerkingspartners.

Theo Paijmans, uitgever

5

GOUD - Opmaak.indd 5

10-09-2010 13:33:18

m ari e ke van sch ij n d e l Algemeen directeur Museum Catharijneconvent

u itn o d i g i n g

G

oud. Het is voor veel mensen in veel opzichten van grote waarde. De eerste associatie met dit edelmetaal is vaak in materiële zin en in tijden van crisis vallen we terug op de waardevastheid ervan. Al sinds de 26e eeuw voor Chr. maken Egyptische hiërogliefen melding van goud als betaalmiddel, en alchemisten zijn lange tijd op zoek geweest naar de steen der wijzen in een poging andere materialen om te zetten in goud. Maar goud wordt ook gebruikt voor symboliek. Door iets van goud te maken of mee te omhullen, vergroten en benadrukken we de waarde ervan. Al in de oudheid ging er magie van goud uit en stond het symbool voor zuiverheid. In de loop der eeuwen zijn er veel betekenissen aan goud toegevoegd en tot op de dag van vandaag roept het veel associaties, gevoelens en gedachten op.

In spiritualiteit en religie is het gebruik van goud al eeuwenlang gemeengoed. De ene keer wordt goud als – negatief – voorbeeld gebruikt in het kader van verafgoding of de folly of humanity. Aan de andere kant wordt goud juist gezien als het enige materiaal dat waardig genoeg is om het goddelijke te eren. Schilderijen, sculpturen, kelken en iconen zijn met goud gedecoreerd of van goud gemaakt. Omdat het verhaal dat ermee wordt verteld zo waardevol is. Of omdat het iets omhult wat heilig is. En daarom staat Museum Catharijneconvent er bij wijze van spreken mee vol. Want met een collectie die alles te maken heeft met religie en het christendom in het bijzonder is het veel goud dat er blinkt. Zowel eeuwenoud goud als gloednieuw goud, de geschiedenis van religie heeft geen eindpunt en onze huidige samenleving is er onlosmakelijk mee verbonden. Museum Catharijneconvent houdt zich niet alleen bezig met het verleden, maar zeker met ook het heden. Traditie in religie, vernieuwing van die traditie, verbanden met andere religies en wat zien we daarvan terug in de maatschappij van vandaag? Met al onze activiteiten zetten we dit soort onderwerpen keer op keer in een nieuw daglicht. En daarmee willen we verrassen, fascineren en inspireren.

De gouden collectie van Museum Catharijneconvent is in ieder geval een grote inspiratiebron geweest voor kunstenaar en vormgever AZIZ. De tentoonstelling GOUD is daar het schitterende resultaat van. Met zijn concept geeft AZIZ intrigerende antwoorden op vragen als wat goud voor mensen betekent, welke krachten eraan worden ontleend en wat de functie van goud is. In GOUD combineert en confronteert hij het verhevene van religie met de aardsheid van alledag, heiligheid met banaliteit, traditie met vernieuwing, en ook puur goud met klatergoud. In acht thema’s werpt AZIZ een hedendaagse blik op alle aspecten van het gebruik van goud: beschermen, klinken, logo, macht, verhaal, idool, sieren en tonen. Kronen naast een gezichtscrème, kelken naast gouden medailles, een gouden kruis naast het logo van Chanel of een gouden masker van Michael Jackson naast een gouden Madonna met kind. Deze werkwijze is uitdagend en uitnodigend, zet aan tot nadenken en laat je niet snel los.

Wat je ook niet snel loslaat, is de goudbaar. Een goudbaar die je uitdaagt ’m met twee vingers op te tillen.

Als het lukt… Hij is afkomstig uit het Geldmuseum in Utrecht en dit museum heeft voor de gelegenheid een tijdelijke dependance ingericht in Museum Catharijneconvent. Hier maakt het Geldmuseum de waarde van

6

GOUD - Opmaak.indd 6

10-09-2010 13:33:18

goud zichtbaar. En de totale bovengrondse goudvoorraad. En de schaarste ervan. Een andere gouden samenwerking in deze tentoonstelling is die met het Nederlands Film Festival. Tot aan hun uitreiking tijdens het festival logeren de Gouden Kalveren in de schatkamer van het museum. En dan zijn er nog de antwoorden van hedendaagse kunstenaars op de vraag: wat is er kostbaarder dan zuiver goud? Een vraag gesteld in het kader van de Vermeulen Brauckman Kunstprijs 2010, met meer dan honderd reacties en een tentoonstelling met veertien genomineerden.

Goud blijkt een onuitputtelijke bron van inspiratie te zijn en laat mensen van allerlei pluimage niet onberoerd. Naast de tentoonstelling in het Museum is dat ook te zien en te lezen in deze glossy GOUD. Een glossy geïnspireerd en voortbordurend op de tentoonstellingsthema’s van AZIZ, de waarde van goud en het effect dat goud op mensen heeft. Een speciale plek is gereserveerd voor het goud van Utrecht. Al eeuwenlang is Utrecht als stad van kennis en cultuur een inspiratievolle voedingsbodem gebleken voor talent van wereldklasse; van kunstschilder Jan van Scorel tot actrice Carice van Houten, van architect Gerrit Rietveld tot hip hop-artiest Colin Benders (Kyteman). Ook heeft de stad inmiddels 12 Nobelprijswinnaars voortgebracht en zijn aan de Universiteit Utrecht 15 onderzoeksgroepen verbonden die tot de internationale top behoren. Onder de noemer Utrechts talent komt dit goud van Utrecht aan het woord.

Tot slot wil ik iedereen die onze uitnodiging heeft geaccepteerd om voor GOUD te gaan van harte bedanken.

Zonder de inzet van al die mensen hadden we nu niet zo’n schitterende tentoonstelling en glossy gehad. En deze glossy is een pagina’s dikke uitnodiging aan iedereen die dit leest om ook voor goud te gaan. En wel naar de tentoonstelling GOUD!

Museum Catharijneconvent, Utrecht Fotografie: Ruben de Heer

7

GOUD - Opmaak.indd 7

10-09-2010 13:33:20

a ziz

h e t g o u d i n d e dag e li j ks e d i n g e n Tekst: Theo Paijmans Fotografie: Petrovsky & Ramone

AZIZ ontwerpt kostuums voor opera-, dans- en theatergezelschappen. Daarnaast creĂŤert hij performances en installaties in musea en theaters. Zijn werk bevindt zich op het kruispunt van traditie en vervreemding. AZIZ ontwikkelde het concept voor de tentoonstelling GOUD. Tijdens de opening van deze tentoonstelling initieerde hij een prachtige ceremonie, bedoeld om bij mensen het gevoel op te wekken dat goud veel meer is dan edelmetaal of de vertegenwoordiging van een economische waarde.

8

GOUD - Opmaak.indd 8

10-09-2010 13:33:30

W

Was het museum meteen voor jouw concept gewonnen?

‘Ik ben er twee jaar mee bezig geweest. Ik ontdekte dat er acht hoofdstukken zijn die door de eeuwen heen teruggaan. En dat elke eeuw hetzelfde terugkomt. Alles heeft een verhaal, dus dan vertel je decennialang hetzelfde. Dit heeft toch een andere context. Ik moest de mensen van het museum voor me winnen zodat ze begrepen wat het concept is. Op een gegeven moment gingen ze het ook zien en gaven ze het elkaar door.

Nu voelen en dragen ze het zelf. Voor mijzelf was het een leerschool, dat er dingen moeten gebeuren om mensen out-of-the-box te laten denken. Dat het juist nu de tijd daarvoor is.’

at betekent goud in de volle breedte voor jou?

AZIZ: ‘Ik kwam er gaandeweg achter. Ik deed research. Persoonlijk heb ik eigenlijk niets met goud. Ik draag nooit sieraden, ik geef er niet specifiek om. Maar op een gegeven moment werd het voor mij een palet, een soort kleur, een gradatie, een metafoor waarmee je een verhaal grenzeloos kunt vertellen.

Omdat alle grenzen die ermee gepaard gaan in een soort spot komen, en dan komt alles bij elkaar. Zo kun je een verhaal in een heel andere context zetten.

Het was dus niet zo dat ik ging shoppen door het depot met een letterlijke blik op goud. Voor mij was het een metafoor voor verhalen die er al eeuwen zijn, en voor de clichés over goud. Die wilde ik op een nieuwe plek neerzetten zodat de mensen de clichés in een andere context konden plaatsen. Dat ze goud niet in een hokje plaatsen, zo van: goud is bling-bling, goud is religie... Ik wil ze uit hun comfort-zone halen en ze zelf het goud in de dagelijkse dingen laten ontdekken. Dat ze bevangen worden door “goudkoorts”.’

Laten we even naar de huidige tijd kijken. Er zijn mensen die anderen etnisch willen laten registreren. Als je kijkt naar jouw functie als kunstenaar en vormgever, vind je dat goud ook een beetje een uitspraak doet over deze tijd, met de crisis en die tegenstellingen? Kon je dat twee jaar geleden al bevroeden?

‘Het grappige is dat de objecten die je tegenkomt dat al in zich hebben. Dus de geschiedenis herhaalt zich. Als je je verdiept in de geschiedenis van de objecten, dan zitten daar allemaal verhalen in. Wat er nu gebeurt, is een herhaling van wat geweest is, het is allemaal voorspelbaar. Maar het enge is dat je weet dat het allemaal voorspelbaar is. Dat je weer zelf gaat veroordelen en in een hokje plaatsen. Als je weet dat het er al is, en je weet dat het zich herhaalt en je ziet het aankomen, dan kun je eigenlijk nooit iemand in een hokje plaatsen. Maar het kan nog alle kanten op, we moeten daar altijd open voor staan. Al is het maar een procent van wat je bedoeld hebt, dan ben je al een stapje verder.’ mischarakier.com

Museum Catherijneconvent richt zich op christelijke kunst. Wat was jouw beweegreden om in het project te stappen?

‘Voor mij begint de uitdaging als mijn handen gaan jeuken, of als een verhaal interessant genoeg is om verder te onderzoeken. Dan zijn dat meestal niet de voor de hand liggende dingen. Ik kwam erachter dat hedendaagse kunstenaars nog altijd objecten met dezelfde intentie op een voetstuk plaatsen, dat is niet veranderd ten opzichte van wat ze eeuwen terug deden. Dus het is een beetje onwetend om direct heel cliché te denken, dat het van eeuwen terug is en niet van vandaag, omdat we immers in zo’n moderne maatschappij leven. Als je over dingen oordeelt zonder te weten wat daar de grondslag van is, dan is dat geen goede basis om om je heen te kijken. En dat geldt niet alleen voor kunst, of literatuur, maar het leven zelf. Met alles wat ik doe wil ik mensen inspireren om nieuwe perspectieven te kunnen zien. In dit geval gold dat voor mij natuurlijk ook. Ik ben geen religie-expert. Maar ik werd getriggerd om me te verdiepen in wat daar achter zou zitten, en toen ging een hele wereld voor me open, want ik deed echt ontdekkingen die weliswaar niet in de tentoonstelling staan maar voor mij helemaal nieuw waren. Zo hoop ik dat ook de mensen die naar de tentoonstelling komen geen oordeel hebben en zich erin verdiepen.’

9

GOUD - Opmaak.indd 9

10-09-2010 13:33:30

Lady K Bag Ted Noten, 2007 Collectie: Lylian Collier en Annemiek van der Zanden, Amsterdam

10

GOUD - Opmaak.indd 10

Collectie: AZIZ, Amsterdam

10-09-2010 13:33:38

m arc d e b e ye r Conservator Museum Catharijneconvent

goud!

Fotografie: Marc Deurloo / Ruben de Heer

S

tenaf, in gezichtscrèmes tegen het ouder worden’.

Ook bij het thema verhaal is het creatieve denken zichtbaar. Van het Staatshistorisch Museum in Moskou krijgen we speciaal voor deze tentoonstelling vijftien prachtige objecten in bruikleen. Zo ook een verguld evangelistarium, waarbij goud het heilige woord benadrukt. Deze traditie is ook te vinden in de islamitische cultuur, zoals blijkt uit een djuz’ (deel van de Koran) met een geheel met goud bedrukt omslag uit de zestiende of zeventiende eeuw. Hiertegenover plaatst AZIZ ons “hedendaagse heilige boek”: een goudkleurige iPad. In de schatkamer van het museum wordt ook naar dit thema verwezen. Daar waar normaal gesproken de Ansfriduscodex uit de collectie van Museum Catharijneconvent te bewonderen is, staat de eerste vergulde iPad in Nederland. Deze populaire gadget biedt de kans om nu ook eens de inhoud van het middeleeuwse evangelistarium te bekijken. Verschillende pagina’s wisselen elkaar af, de een nog rijker versierd dan de ander. De vergulde iPad is aan het einde van de tentoonstelling te winnen (zie p 128).

inds enige tijd is Museum Catharijneconvent in goud gehuld. Maar liefst zes maanden lang speelt het begeerlijke edelmetaal een hoofdrol in het museum. Vanuit het depot komen de meest prachtige gouden en vergulde liturgische voorwerpen tevoorschijn. Samen met spectaculaire bruiklenen uit binnen- en buitenland vertellen ze over de toepassing en functie van goud. In de door ontwerpbureau Concern fraai vormgegeven tentoonstelling GOUD laat de door goudkoorts bevangen kunstenaar AZIZ zien dat het gebruik van het edelmetaal tegenwoordig niet wezenlijk anders is dan eeuwen geleden. Hij doet dit door religieuze, cultuurhistorische, alledaagse en hedendaagse (kunst)voorwerpen met elkaar te vergelijken. De samenwerking met AZIZ maakt GOUD tot een uniek project waarbij de collectie van Museum Catharijneconvent op een eigentijdse manier in de spotlights wordt gezet.

Verrassende associaties Aziz vult de tentoonstelling op zeer associatieve en artistieke wijze in. Hij legt prikkelende verbanden die tot nadenken stemmen en waarbij de bezoeker wordt uitgedaagd om ook zelf relaties te leggen. De rustige en chique vormgeving nodigt hiertoe uit. In een belevingsruimte aan het einde is er de mogelijkheid om te reflecteren op de tentoonstelling, om goud als het ware te ervaren. Een mooi voorbeeld van hoe AZIZ te werk is gegaan, is te zien bij het thema beschermen.

Een vergulde houten kroon van een Ashantikoning en mijters en huwelijkskronen waarin goud is verwerkt hebben hun plaats gekregen naast een facsimile van een vergulde Romeinse helm en een Egyptisch mummiemasker. Het hedendaagse equivalent van deze hoofd- en gezichtsbedekkingen is gevonden in een gezichtscrème van La Prairie waarin 24-karaats goud is verwerkt. ‘Goud beschermt,’ zoals AZIZ aangeeft, ‘op kronen en helmen tegen krachten van bui-

Cultuurhistorische achtergrond Door de keuze van de voorwerpen en de verbanden die AZIZ legt krijgt de bezoeker ook meer inzicht in de cultuurhistorische achtergrond van het gebruik van goud. Bovendien plaatst een fraai vormgegeven boekje goud in zijn religieuze of (cultuur)historische context. Bij een verguld Egyptisch masker komt bijvoorbeeld de dodencultus aan bod. De kleuren blauw en goud op mummiemaskers symboliseerden de goddelijke status van de overledene. Het gebruik van goud in relatie tot het goddelijke heeft een duidelijke parallel met de christelijke religie. Van een kelk of een ciborie – waarin de hostie wordt bewaard – dient de binnenzijde verguld te zijn. De gedachte hierbij in de rooms-katholieke leer is dat het brood en de wijn daadwerkelijk veranderen in het lichaam en het bloed

11

GOUD - Opmaak.indd 11

10-09-2010 13:33:40

Kazuifel uit de hofkapel van koningin Anna Paulowna Maker onbekend, ca. 1800 Collectie: Russisch-orthodoxe Kerk van de Heilige Maria Magdalena, Den Haag

12

GOUD - Opmaak.indd 12

10-09-2010 13:33:46

Een ander spectaculair kunstwerk wordt door AZIZ vergeleken met een oklad, een omlijsting voor een icoon van Maria en Kind. Door het gebruik van goud worden zij verheerlijkt en in de tentoonstelling gepresenteerd als historische “idolen”. In dezelfde ruimte bevindt zich een van de meest beroemde eigentijdse idolen: Michael Jackson. Zijn heiligenstatus wordt in een bronzen gezichtsmasker benadrukt door een laag goud. Het kunstwerk is enkele jaren geleden gemaakt door de Amsterdamse kunstenaar André Lassen. Het spectaculaire aan het masker is dat het geen sculptuur is náár zijn gezicht, maar een daadwerkelijke afdruk van het onderste gedeelte van het gelaat van Michael Jackson.

Binnen het thema macht speelt de Amsterdamse kunstenaar Ted Noten op confronterende wijze met het gebruik van goud. Stralen de maarschalkstaf van koning Willem II en de bisschopsstaf wereldlijke en religieuze macht uit, bij het werk van Ted Noten gaat het om een verwarrend soort macht. Met zijn motto design against crime in gedachten heeft hij een chique damestas gemaakt met daarin een verguld pistool.

Hiermee wordt de tegenstelling tussen macht en onmacht verbeeld, tussen waardevol en waardeloos (het wapen is onklaar gemaakt) en tussen schoonheid en verderfelijkheid. De kunstenaar geeft op deze manier verdieping aan de functie van goud binnen het thema macht.

van Christus. Goud is het enige waardige materiaal om het goddelijke te omvatten.

Het profane gebruik van goud blijkt uit een prachtig voorwerp dat we uit de historische verzameling van het Nederlands Koninklijk Huis hebben mogen lenen: de Britse maarschalkstaf van koning Willem II. De Nederlandse koning werd in 1845 tot maarschalk van het Britse leger benoemd door de hertog van Wellington, onder wiens commando Willem II in 1815 nog had gevochten in de Slag bij Waterloo. De in goud en fluweel uitgevoerde staf laat zich wat betreft uitstraling van macht goed vergelijken met de bekroning van een bisschopsstaf uit de zestiende eeuw uit de eigen collectie van het museum.

Eigentijdse kunst Veel eigentijdse kunstenaars zijn gefascineerd door goud. Het heeft voor hen een uitstraling van macht, luxe, begeerte of verering. Binnen de thema’s die AZIZ heeft samengesteld is er veel ruimte gegeven aan contemporaine kunst. Hiermee volgt Museum Catharijneconvent een van zijn belangrijkste speerpunten: vernieuwing van de traditie. Het verleden komt aan bod, maar zeker ook aansprekende culturele uitingen in de huidige maatschappij. Een bijzonder voorbeeld is de vergulde ladder van de Zwitserse kunstenaar Sylvie Fleury. Een gebruiksvoorwerp in een onverwachte uitvoering en binnen het thema klinken een verwijzing naar het alledaagse ritueel. De ladder wordt vergeleken met een gouden kraan voor een badkamer van een luxueus jacht. Het feit dat de kraan in goud is uitgevoerd, en slechts is weggelegd voor de rijksten der aarde, tekent de relatieve onbereikbaarheid van het materiaal. Met de ladder geeft Fleury commentaar op een dergelijke exorbitante en decadente levensstijl. Maar niet op een manier die men zou verwachten. Fleury creëert een samengaan van kunst en consumptie, van high art en het gewone.

Het gaat de kunstenaar juist om het aantrekkelijke van het alledaagse.

Goud is een vernieuwende tentoonstelling door de spectaculaire voorwerpen, de vormgeving en de inbreng van eigentijdse kunstenaars. Maar vooral doordat AZIZ zijn eigentijdse visie geeft op goud en daarmee op een belangrijk deel van de collectie van Museum Catharijneconvent. Een collectie die normaal gesproken grotendeels in het depot staat. De komende zes maanden echter niet: dan is het een en al goud dat er blinkt!

13

GOUD - Opmaak.indd 13

10-09-2010 13:33:47

Gouden Kalf Theo Mackaay, 2010 Nederlands Film Festival 14

GOUD - Opmaak.indd 14

10-09-2010 13:33:54

Ladder Sylvie Fleury, 2007 Collectie: Galerie Van Gelder, Amsterdam

Ballon d’Or Mellerio dits Meller (Parijs), ca. 1988 Collectie: Marco van Basten, Amsterdam Gouden Olympische medaille hockey Maker onbekend, 2008 Collectie Fatima Moreira de Melo, Rotterdam

Eg yptisch Mummiemasker Eg ypte, 304-30 voor Chr. Collectie: Rijksmuseum van Oudheden, Leiden

GOUD - Opmaak.indd 15

Gouden olympische medaille parallelreuzenslalom Omer Arbel en Corrine Hunt, 2010 Collectie: Nicolien Sauerbreij, Amsterdam

Berkasovo helm Kopie: 2008 (origineel: Romeins, 4e eeuw) 15 Collectie: Museum of Vojvodina, Novi Sad

10-09-2010 13:34:01

Hedendaagse logo’s Nationale Nederlanden, sinds 1743, Chanel, sinds 1909, Mercedes-Benz, sinds 1926, McDonald’s, sinds 1955, Nike, sinds 1972, Apple, sinds 1976 Altaarkruisen Collectie: Staatshistorisch Museum, Moskou Processiekruis Nederland, 15e eeuw Collectie: Museum Catharijneconvent, Utrecht

Bling Bling Pendant Frank Tjepkema, 2002 Collectie: Museum Catharijneconvent, Utrecht

Masker Michael Jackson André Lassen, 1999 Collectie: André Lassen, Amsterdam 16

GOUD - Opmaak.indd 16

10-09-2010 13:34:10

Dixey telescoop C.W. Dixey, ca. 1850-1860 Collectie: Louwman Collection of Historic Telescopes, Wassenaar Monstransen Collectie: Museum Catharijneconvent, Utrecht

Monstrans Jan Pieter Anton Verschuylen, 1841, Antwerpen Collectie: Museum Catharijneconvent, Utrecht

Boekband van evangelistarium van St. Ansfridus Maker onbekend, Collectie: Museum Catharijneconvent, Utrecht

Boekband met deel van de Koran Iran, 16e-17e eeuw Collectie: Museum Volkenkunde, Leiden Kleurvergulde laptop Titanium Apple Collectie: Museum Catharijneconvent, Utrecht Evangelistarium Moskou, ca. 1600-1657 Collectie: Staatshistorisch Museum, Moskou

17

GOUD - Opmaak.indd 17

10-09-2010 13:34:21

Britse maarschalkstaf van Willem II, koning der Nederlanden (1792-1849) Maker onbekend, 1845 Collectie: Stichting Historische Verzamelingen van het Huis Oranje-Nassau, Den Haag

18

GOUD - Opmaak.indd 18

10-09-2010 13:34:30

Vergulde iPad met tekst uit evangelistarium van St. Ansfridus Collectie: Museum Catharijneconvent, Utrecht

19

GOUD - Opmaak.indd 19

10-09-2010 13:34:37

20

GOUD - Opmaak.indd 20

10-09-2010 13:34:45

m ischa r aki e r ku n st e n co m m o d it y

Tekst: Nadia Doudou Fotografie: Rolf Eijtjes

Of toeval bestaat? Dat is een vraag voor later. Vast staat dat beeldend kunstenaar Mischa Rakier geen beter moment had kunnen kiezen om met goud te werken. Zijn werk dingt nu mee naar de Vermeulen Brauckman Kunstprijs 2010, met als thema Kostbaarder dan zuiver goud. ‘De symbolische waarde is belangrijker dan het omhulsel.’

M

lang door te kopiëren verlies je beeldinformatie en hou je essentieel beeld over. Uit een soort media­ruis verschijnt een oud beeld dat ik vervolgens kritisch bekijk en plaats in dit tentoonstellingsconcept. Zo heb ik in mijn vorige werken geprobeerd het culturele erfgoed in kaart te brengen; zie het als een soort mapping van gebouwen die wel zijn aangemerkt als erfgoed maar niet op die manier worden behandeld.

Hoe ga je daar mee om? Hoe worden dingen gerestaureerd, of hoe worden ze getoond en wie is eigenlijk de eigenaar? Die serie over cultureel erfgoed sluit natuurlijk goed aan bij deze kunstprijs, maar ik heb eerder ook al eens wandschilderingen gemaakt van samengestelde architectuur.’

ischa Rakier is een Amsterdamse beeldend kunstenaar. Hij studeerde aan de Hogeschool voor de Kunsten in Arnhem, Myndlysta-og-Handidaskolidad in Reykjavik en De Ateliers in Amsterdam. Zijn beeldend werk, dat de wisselwerking tussen cultuur en natuur onderzoekt in relatie tot de factor tijd, bestaat voornamelijk uit tekeningen, wandschilderingen en locatie-specifieke installaties. Rakiers werk is in binnen- en buitenland tentoongesteld en is onderdeel van diverse bedrijfscollecties en particuliere verzamelingen. Nu dingt hij mee naar de Vermeulen Brauckman Kunstprijs 2010, een initiatief van Museum Catharijneconvent en de Vermeulen Brauckman Stichting met als doel beeldend kunstenaars te stimuleren werk met een religieus thema te maken. Kostbaarder dan zuiver goud is het thema van de tweede editie van de prijs, een verwijzing naar een bijbeltekst in hoofdstuk 28 uit het boek Job. Kostbaarheid, rijkdom en respect staan in de bijbel symbool voor goud. Toeval of niet, Rakiers recentelijk gerealiseerde werken zijn geheel met goudverf geschilderd.

Ook goud heb je al eerder in je werken gebruikt.

‘Geen goud maar bladverf. Ik zou best met goud willen werken maar dat is te duur. Goud is een edel en kostbaar materiaal. Al eeuwen gebruiken mensen het in geldelijke waarden; dat wordt eigenlijk nog steeds op die manier gedaan. In de schilderkunst wordt met goud verwezen naar iets goddelijks, groters of heiligs.

Of neem een reliek uit de Middeleeuwen. Vaak werd dat van zilver of goud gemaakt en soms zelfs ingelegd met kostbare edelstenen. Een prachtig kunstwerk, maar het mooie is dat er iets in werd bewaard wat een grotere waarde vertegenwoordigde dan het materiaal zelf, bijvoorbeeld een vingertop van een heilige. In die zin is goud letterlijk een verpakking van iets wat nog kostbaarder is. De symbolische waarde is belangrijker dan het omhulsel.’

Heb jij jezelf mede daarom opgeven voor deze kunstprijs?

‘In eerste instantie gaat mijn werk erover True en Not True met elkaar te laten samenkomen in de factor tijd. Het culturele erfgoed en hoe wij daar als samenleving mee omgaan en de rol die de mediatisering hierbij speelt. Zo heb ik bijvoorbeeld gekopieerde afbeeldingen van foto’s die ik in Museum Catharijneconvent heb genomen. Door deze foto’s net zo

21

GOUD - Opmaak.indd 21

10-09-2010 13:34:46

22

GOUD - Opmaak.indd 22

10-09-2010 13:34:54

Welke waarde hecht jij aan goud?

‘Natuurlijk is het de waarde van het materiaal waar je je op zich aan hecht. Het glanzen van goud vind ik het mooist, de intrinsieke waarde die goud vertegenwoordigt. Het leuke van een wandschildering op deze locatie is het daglicht. Het verandert de schildering als het ware, het wordt een glanzend geelachtig en licht-reflecterend materiaal. Zodra het wat donkerder wordt, kan het zelfs bijna zwart worden. Het is gemaakt en ontworpen op de plek zelf, het is bedacht voor en op deze locatie. Een wandschildering moet je ruimtelijk ervaren. Het goud draagt eraan bij dat je de verschillende delen van het dak anders kunt beleven. Een dergelijk kunstwerk wordt op een bepaalde manier aangereikt door de maker, maar wordt daarna afgemaakt door de toeschouwer.’

met kunst of gewoon de interesse en de waardering vinden in het kijken naar kunst. Hoe meer je te weten komt, hoe interessanter. Daar kan een mens zijn leven lang mee bezig blijven. Aan de andere kant heb je kunst als commodity, als investering. Dit gaat meer over de marktwaarde, de schaarste. Ze zeggen ook: een dode kunstenaar is beter dan een levende kunstenaar. Die kan niets meer maken, de prijs staat vast.’

Een goede zaak voor jou als kunstenaar?

‘Aan de ene kant natuurlijk wel. Ik ben blij als mensen mijn werk kopen. Daar kan ik van leven en nieuw werk blijven maken. Aan de andere kant maak ik geen werk als het alleen om geld gaat. Waarom maak je kunst? Vooral omdat je een eigen manier van kijken en beleven hebt en een vorm vindt om dat in de wereld te zetten.’

Hoe bedoel je dat?

‘Het idee van deze wandschildering is de representatie van de ruimte zelf. Omdat dit een monument is mag er niets aan de wanden worden gehangen omdat de muren moeten kunnen blijven ademen. Van dat idee ben ik dan ook uitgegaan. Ik wilde een wandschildering maken waarbij ik de ruimte fysiek kon laten terugkomen in de schildering zelf. Zie het als een soort verdubbeling, een abstract deel en een deel met bijvoorbeeld de wenteltrap die overeenkomt met de ruimte zelf. De wandschildering is daar een verlengde van. De symbolische waarde kan de bezoeker vervolgens zelf invullen. Je kunt het zien als een soort eindeloze zuilengalerij die iets glanzends, het licht of misschien het spirituele vertegenwoordigt. De inhoud gaat dieper dan louter het materiële goud van de schildering. Het publiek kan dat zien als je het in de context van de presentatie in dit museum plaatst.’

Wie of wat inspireert jou?

‘Inspiratie vind ik een moeilijk woord. Ik ben altijd gefascineerd geweest door kunst. Als je ziet wat mensen kunnen maken geeft dat een soort vrijheidsgevoel. Gewoon met een andere blik ergens naar kijken.

Het mooie van kunst is dat het een rafelrandje heeft.

Je kunt kunst bekijken en het niet meteen snappen of plaatsen. Door erover na te denken leer je er op een andere wijze naar kijken en kun je er heel veel waarde en bevrediging uit halen. Dat is een continu proces; hoe meer je te weten komt, hoe interessanter het wordt. Voor mij is dat een reden om in de kunst te duiken en daar nog steeds mee verder te willen gaan.

Inspiratie vind ik een woord dat past bij de romantische kunstbeleving uit de 19e eeuw. Ik hou mij bezig met onderwerpen die me raken, vragen die interessant zijn. Daar ga ik mee verder, en ik word steeds specifieker in de uitspraak of het beeldonderzoek. Je moet openstaan voor dingen om je heen, verder kijken dan je neus lang is.’

Is kunst net als goud een commodity?

‘Het is een commodity, daar kun je niet omheen. Je kunt op twee manieren met kunst omgaan. Bezig zijn

www.mischarakier.com / www.vermeulenbrauckman.nl

23

GOUD - Opmaak.indd 23

10-09-2010 13:34:55

24

GOUD - Opmaak.indd 24

10-09-2010 13:34:55

kli n ke n nicol ien s au er br eij tau f iq hosen

25

GOUD - Opmaak.indd 25

10-09-2010 13:34:56

26

GOUD - Opmaak.indd 26

10-09-2010 13:35:11

goud - klinken

n i co li e n sau e rb re ij het verschil in goud

Tekst: Theo Paijmans Fotografie: Rolf Eijtjes

Snowboarder Nicolien Sauerbreij won meermaals goud. Met het behalen van de algemene wereldbeker en een Olympische titel is ze de meest succesvolle Nederlandse snowboarder ooit. Sauerbreij, de dochter van een skileraar die ook haar trainer is, stond al op jonge leeftijd op de ski’s. Op haar twaalfde begon ze met snowboarden en sinds haar zestiende neemt ze deel aan wedstrijden in het wereldbekercircuit. In 2010 was het zover: ze won de gouden medaille op de parallelreuzenslalom. Daarmee is ze de houder van de honderdste Nederlandse Olympische gouden medaille en de eerste Nederlander die Olympisch goud in de sneeuw won.

W

at was het mooiste – gouden – moment voor jou?

Nicolien: ‘Het allermooiste moment had ik afgelopen februari in Vancouver tijdens de Olympische Spelen, waar ik goud won. Het seizoen, van oktober tot maart, bestaat uit twaalf wereldbekerwedstrijden en het WK of de Olympische Spelen. Overal waar sneeuw ligt, ga ik naartoe – Europa, Canada, Amerika, Korea, Japan, Rusland. Per wedstrijd verdien je punten, en aan het einde van het seizoen heb je dus een winnaar van het algemeen klassement. De Olympische Spelen en het WK zijn wedstrijden die maar één dag duren. Maar ik heb dus ook de Wereldbeker Algemeen Klassement gewonnen. Dat betekent dat ik over het hele seizoen de beste was en de meeste punten had.’

Begon je als kind al?

‘Mijn vader is altijd sportgek geweest. Hij was skileraar, zwemleraar, van alles. Toen hij kinderen kreeg, wilde hij ons zo snel mo-

gelijk spelenderwijs met alles in aanraking laten komen. Hij vond dat we nooit nee hoefden te zeggen. Als een vriendje vroeg of je wilde voetballen, dan ging je voetballen. Kanoën, zeilen, surfen, je kunt het zo gek niet bedenken of we deden het.’

Hoe ontdekte je dat snowboarden jouw ding was?

‘Ook door mijn vader. Ik heb nooit keuzes willen maken voor een bepaalde sport. Ik was eigenlijk op elk gebied getalenteerd, als ik mijn coaches moet geloven, maar ik heb altijd tegen mijn vader gezegd dat ik voor mijn plezier wilde blijven sporten, ik wilde geen wedstrijdfactor. Uiteindelijk is dat met snowboarden dus toch gebeurd. Ik vond het fantastisch om mezelf uit te dagen en mezelf te verbeteren, elke keer weer. Als ik een eenwieler kreeg, wilde ik zo snel mogelijk op een eenwieler weg kunnen rijden. Daarin zag ik de uitdaging, nooit in wedstrijdverband. Maar met snowboarden bleek ik het toch wel interessant te

vinden. Ik ben begonnen met de Nederlandse kampioenschappen, en daarna werd ik uitgenodigd voor de jeugd-wereldkampioenschappen; die deed ik relatief heel goed. Toen zei ik tegen mijn vader: “Volgend jaar wil ik mijn prestatie verbeteren, zullen we meer uren gaan maken en meer trainen?”

Een aantal weken werden een aantal maanden, en nu is het bijna acht maanden van het jaar.’

Goud winnen, hoe is dat nou?

Heb je dan het gevoel dat je het verdiend hebt?

‘Verdiend sowieso... Heel veel mensen denken mij blij te maken door te zeggen: je hebt het echt verdiend. Dat is heel lief. Maar we hebben zestig concurrenten die allemaal even hard trainen, die het allemaal evenveel verdienen.’

Maar jij bent dan de beste...

‘Op dit moment ben ik de beste.

Maar de wereldtop is bij ons behoorlijk breed; de beste zestien kunnen allemaal een worldcup of de Olympische Spelen winnen.

27

GOUD - Opmaak.indd 27

10-09-2010 13:35:12

goud - klinken

tuurlijk genoeg moet je toch vol in de aanval gaan en de hoogste snelheid proberen te halen, om te winnen van je tegenstander. Alsof je op een mistige snelweg waar iedereen naar 30 kilometer per uur gaat gewoon 100 blijft rijden.’

Omdat het zo dicht bij elkaar ligt. Je moet net die ene dag de sterkste zijn, fysiek en mentaal, dat is op dat moment dan het allerbelangrijkste. En de worldcup winnen heeft mij heel veel plezier gedaan natuurlijk, je bent toch met een sport bezig die in Nederland behoorlijk vreemd is, dat merk ik ook aan de vragen die ik altijd krijg. Je moet je voorstellen: schaatsen is in Nederland heel groot. Maar zodra je over de grens gaat, snapt niemand meer iets van schaatsen. Niemand kent in België Sven Kramer. Bij mij is dat net andersom. Ik heb in het buitenland meer bekendheid dan in Nederland. Nu is dat sinds de Spelen in Nederland totaal anders. Nu moet ik wennen aan het feit dat ik Nederland steeds word aangesproken en dat mensen je herkennen. Mijn wedstrijd is door 4,4 miljoen Nederlanders gezien, een gigantische hoeveelheid natuurlijk. Tot op de dag van vandaag hoor ik dat mensen zich herinneren wat ze op dat moment deden, of met wie ze de wedstrijd hebben gezien – een historisch moment, zoals iedereen zich kan herinnen wat hij of zij tijdens het EK ’88 deed. Dat is allemaal heel grappig; omdat je zelf met de wedstrijd bezig bent, denk je daar geen seconde over na.’

Je zei al dat je sinds je zege vaak op straat wordt herkend. Hoe heb je het hele (media)circus op het moment zelf ervaren?

‘Het is heel raar. Je zit aan de andere kant van de wereld, negen uur tijdsverschil, en iedereen heeft het op dat moment toch live beleefd. Mijn telefoon en e-mail: het was gewoon extreem wat daarin gebeurde.

Als je zo’n wedstrijd wint valt de internationale pers over je heen. Aan dertig, veertig journalisten moet je het verhaal vertellen hoe je je vandaag gevoeld hebt en hoe het gegaan is. Dan heb je dopingcontrole. Dan word je uiteindelijk helemaal geleefd. Je wordt in een auto van de organisatie gezet en naar Medal Plaza gereden, daar krijg je je medialle. Vanuit het Plaza ga je naar het Holland Heineken Huis, waar iedereen feest aan het vieren is omdat er een Nederlandse medaille is gewonnen. Allemaal in het oranje, daar gaat het dak eraf. De huldiging werd gedaan door Umberto Tan en Erica Terpstra, dan kun je je voorstellen wat voor sfeer dat geeft. Daarna is het de bedoeling dat je je onder de mensen begeeft, maar dat was bijna geen doen meer. Ik was ineens een heldin, en dat besef is zo raar – omdat ik altijd het gevoel heb gehad dat ik zoveel moest uitleggen. Elke Nederlander weet wat een penalty of buitenspel is, maar mijn sport is nog heel onbekend. En nu spraken mensen ineens met me over de wedstrijd die ze gevolgd hadden en ze wisten precies hoe het in elkaar zat. Dat was een ommekeer, ongelooflijk.’

In wat voor modus zit je dan?

‘Puur op focus. Mentaal kun je heel slecht trainen. Er staat in heel veel boeken uitgelegd wat je moet doen, wanneer, etc. Maar zo makkelijk is het niet, anders zouden we allemaal wereldkampioen worden, snap je? De wedstrijd voor mij op 26 februari was dusdanig moeilijk omdat de omstandigheden heel lastig waren. We hadden heel veel regen, in de sneeuwsport redelijk funest. Door de regen wordt de sneeuw heel zacht, waardoor elke snowboarder die een bocht inzet als het ware een kuiltje graaft. Hoe meer er zijn geweest, hoe slechter de piste wordt. Bovendien hebben we veel mist gehad, dat betekent dat het zicht heel slecht wordt. Mist is wit en sneeuw is wit, dus je ziet het verschil tussen de bodem en de lucht niet. Door de mist wordt elke kuil of hobbel een verrassing en daarom ben je heel erg met je balans bezig. Onna-

Hoe blijf je dan zo nuchter? Alsof jullie door de voortdurende training met al die discipline een andere manier van denken hebben.

‘Als ik generaliseer: de meeste topsporters zijn enorme pietjes-precies. Die willen altijd meer. Je bent

28

GOUD - Opmaak.indd 28

10-09-2010 13:35:13

goud - klinken

een streber. Als je een bepaalde tijd hebt neergezet, zoals in mijn geval, dan wil je de volgende afdaling nog sneller zijn. Almaar verbeteren en de grenzen opzoeken.’

Dat heb jij dus ook?

‘Ja, dat heb ik heel extreem. Dat is mijn eigen drive.

Mijn vader begeleidt mij alleen maar omdat hij weet dat ik wat ik doe ook echt leuk vind. Hij zal mij never pushen, want dan hou je het ook niet vol. Als je wordt gepushed, ga je het op een gegeven moment met tegenzin doen. Je moet het volledig met je eigen hart doen. Die streberigheid zit gewoon in een topsporter. Daarom wil je ook het hoogste niveau halen. Toen mij werd gevraagd: wat voor gevoel heb je, noemde ik ook gelijk de dingen die niet goed gingen.

Niet: ik heb Olympisch Goud, maar: het had beter gekund. Als het een training was geweest, zou je zeker niet tevreden zijn geweest. Dat gevoel hou je altijd.’

Kun je er wel van genieten?

‘Dat zijn twee losse dingen. Je hebt je doel bereikt, je hebt goud, maar als ik mijn wedstrijd mag analyseren, dan zeg ik: nou, er waren best nog wel wat verbeterpunten. Maar als je het aan een andere atlete vraagt, dan zal ze zeggen: “Ik had tien verbeterpunten,” terwijl ik er maar vier had. En dat is het verschil in goud.’

Gouden medaille parallelreuzenslalom Omer Arbel en Corrine Hunt, 2010 Collectie: Nicolien Sauerbreij, Amsterdam

www.nicoliensauerbreij.nl

29

GOUD - Opmaak.indd 29

10-09-2010 13:35:15

goud - klinken

Tau f i q H o s e n ‘Tot de dood ons scheidt’ ( f i l m s t i l l s) 2 010

Wie wij zijn wordt vertaald in hoe we ons kleden, hoe lang ons haar is, hoe we onze make-up dragen.

Dit kan thuis, buiten of op het werk zijn en waar er vervolgens banaal te zien is welke activiteiten er op dat moment bezig zijn.

Statische groepsfoto’s bij verjaardagen of op vakanties.

Ik noem deze momenten ankerpunten of hoogtepunten in ons leven.

Het zijn hoofdstukken die telkens terugkeren.

30

GOUD - Opmaak.indd 30

10-09-2010 13:35:19

goud - klinken

31

GOUD - Opmaak.indd 31

10-09-2010 13:35:22

goud - klinken

32

GOUD - Opmaak.indd 32

10-09-2010 13:35:25

goud - klinken

33

GOUD - Opmaak.indd 33

10-09-2010 13:35:28

34

GOUD - Opmaak.indd 34

10-09-2010 13:35:28

wa a r d e hel een bu ijs, gel dm useu m ey ecatchers

35

GOUD - Opmaak.indd 35

10-09-2010 13:35:29

goud - waarde

36

GOUD - Opmaak.indd 36

10-09-2010 13:35:36

goud - waarde

H e le e n B u ijs s pa n n i n g sv e ld e n

Tekst: Theo Paijmans Fotografie: Rolf Eijtjes

Heleen Buijs (56) is sinds anderhalf jaar werkzaam bij het Geldmuseum, gevestigd in een monumentaal pand in Utrecht: de Rijksmunt. Hier worden tot op de dag van vandaag alle Nederlandse munten geslagen. Heleen heeft een juridische en kunsthistorische achtergrond en was voorheen werkzaam als directeur van het Gevangenismuseum. ‘Via mijn studie kunstgeschiedenis ben ik in de museumwereld terechtgekomen en daar heb ik een passie ontwikkeld voor musea en geschiedenis en het overbrengen van verhalen aan bezoekers. Museaal werk is een veelvoud van allerlei verschillende ballen in de lucht houden, omdat er zo ontzettend veel expertise in zo’n museaum zit. Mijn rechtenstudie is heel handig gebleken om dat allemaal op een rijtje te houden en te ordenen. Openstaan voor creativiteit, nieuwe ideeën, vooruitkijken en niet vast blijven houden aan oude structuren – dat heeft natuurlijk iets met kunstgeschiedenis te maken, al denk ik ook dat dat in mezelf zit.’ Heleen heeft zich verdiept in de moderne kunst van laat 19e eeuw tot en met WOII. ‘Wat ik heel fascinerend vind, is de enorme invloed van maatschappelijke ontwikkelingen op kunstenaars. Kandinsky bijvoorbeeld hield zich bezig met kleurgebruik maar ook met allerlei sociale ideeën. Picasso liet zich beïnvloeden door de theorieën van Einstein. De hele beweging van de Blaue Reiter, het dadaïsme, surrealisme – al die kunststromingen pikten op de een of andere manier een stukje van de maatschappelijke ontwikkelingen uit die periode op en deden daar iets fantastisch mee.

Dat is eigenlijk mijn passie: hoe verhoudt de moderne en dus ook hedendaagse kunst zich tot wat er in de samenleving omgaat?’

G

eld en een Geldmuseum, hoe vertaalt geld zich dan tot kunst?

Heleen: ‘Niet. De fascinatie is niet zozeer met kunst maar met beelden en objecten en geschiedenis.

Ik merk dat ik hier veel meer juist in de historische kant zit, maar dan wel duidelijk met maatschappelijke raakvlakken. Ik vind het fascinerend om lijnen van het verleden naar het heden te trekken. Of dat nu om geld gaat maakt me niet uit, als het een maar breed onderwerp is dat de mensen aanspreekt. Ik probeer iets te raken bij mensen.

Heel simpel voorbeeld: we hebben nu de crisis met Griekenland dat zich niet houdt aan de euro-

afspraken, en ik hoor toevallig van een van onze conservatoren: “Ja maar in het midden van de 19e eeuw was Griekenland onderdeel van een midden-Europese munteenheid en toen belazerden ze de boel ook al, dus zoveel nieuws is er niet.” Om dergelijke vergelijkingen en parallelle lijnen te trekken, dat vind ik buitengewoon interessant.’

Wat is de functie van het Geldmuseum op maatschappelijk en cultureel vlak, mede in het licht van de spannende tijden ten opzichte van de euro en de crisis?

‘Je kunt heel veel lijnen trekken.

Je kunt bijvoorbeeld iets laten zien

over munteenheden. We hebben de euro sinds een jaar of tien, we hebben allemaal zo onze twijfels of dat nu wel zo gunstig is. We hebben vroeger natuurlijk meer munteenheden gehad. De Romeinen hadden een munteenheid, Karel de Grote had een munteenheid. En zo zijn er dus verschillende voorbeelden te trekken. De kredietcrisis vind ik ook een mooi voorbeeld. We hebben al ik weet niet hoeveel kredietcrisissen gehad.

Met andere woorden, de bedoeling is ook om aan mensen duidelijk te maken: ja het is ernstig, maar het is eerder gebeurd en we hebben het allemaal overleefd. Het zal nog weer een keer gebeuren.’

37

GOUD - Opmaak.indd 37

10-09-2010 13:35:37

goud - waarde

Is er niet een verschil met vroeger, toen een munteenheid gedekt werd door een hoeveelheid edelmetaal, waardoor men wist dat die munt ook echt een bepaalde waarde vertegenwoordigde, ergens garant voor stond?

‘Ik denk dat dat zeker zo is. Hoewel ik het interessant vind dat mensen nu weer massaal goud opkopen. Op het moment dat geld an sich, of het nu virtueel is of niet, een onzekere factor wordt, grijpen mensen toch weer terug naar dat hele oude metaal. Het virtuele, dat is natuurlijk het interessante van deze tijd. Maar ik denk dat het dan ook heel belangrijk is om mensen opnieuw te laten zien van goh, wat is de structuur nu. Je kunt de lijnen wel naar vroeger trekken, maar je kunt ook laten zien wat er nu anders en nieuw is en hoe daarmee omgegaan wordt. Het virtuele geld is in die zin wel nieuw omdat wij dat veel minder zien.

Maar pandbrieven of wat voor papieren bewijzen die we kregen voor ons cash geld, zijn natuurlijk nauwelijks anders dan dat uitdraaitje van onze bankrekening. Dus daar zijn op zekere hoogte parallellen te trekken. Ik denk dat het ook wel relevant is, en daar zijn wij als museum mee bezig: hoe ga je om met dat virtuele geld dat je het niet cash in je zak hebt? Je bent veel meer genegen om dat heel snel uit te geven.

In New York kun je alles met een creditcard betalen – het gemak waarmee je dat doet, de manier waarop je door dat makkelijke kaartje verleid wordt om toch maar even snel geld uit te geven. Daar moet je als consument zelf iets mee doen, want je bent natuurlijk verantwoordelijk voor je eigen uitgaven. Ik vind dat je daar als museum best een rol in kunt spelen, en dat doen we ook. We hebben onder andere financiële educatie, dat is vanuit de invalshoek om jongeren te leren bewust om te gaan met geld. Zo haak je in op wat er nu gebeurt. Wij zijn nu bezig onze vaste expositie te herzien, en een van de nieuwe dingen die we daarin willen opnemen is hoe een pinautomaat werkt. Dat je

niet zomaar eeuwig, eindeloos geld uit zo’n automaat kunt krijgen, maar dat er dus wel degelijk een heel berekeningssysteem achter zit. Veel jongeren hebben die ervaring niet. Dat is niet zomaar een ding dat doet waar jij zin in hebt, er zit wel degelijk een harde business achter die zegt: tot hier en niet verder.’

Welk systeem vind je beter: het virtuele waardoor je als klant het gevoel krijgt dat je alles kunt kopen omdat je toch pas volgende maand hoeft te betalen, of het oude systeem van zuinigheid met vlijt waarin men pas tot aankoop overging als het geld daadwerkelijk beschikbaar was?

‘De waarheid ligt een beetje in het midden. Wat je wel ziet is dat mensen niet met virtueel geld kunnen omgaan. Bij diensten die mensen met hun schuldsanering helpen, krijgen ze 100 euro cash mee. Als het op is, is het op. Ze zien hun geld dus steeds minder worden, en ze vinden het moeilijk om daarmee te dealen. Voor de banken is het maar wat handig dat wij ons gigantisch in de schulden steken – dat hebben we de afgelopen jaren ook gedaan – maar uiteindelijk keert dat zich tegen ons, dat is wel duidelijk. Een van de dingen die zichtbaar zijn geworden tijdens de kredietcrisis, is dat we collectief te veel lenen. Dat moeten we nu terugbetalen met gigantische bezuinigingen die eraan staan te komen. Dan is het toch handiger als je mensen in een eerdere fase vraagt: wil je wel zoveel geld lenen en wat zijn de consequenties ervan? Wat dat betreft ben ik dus ambivalent over dat virtuele geld. Temeer als je denkt – en dat gaat in de toekomst nog een grote rol spelen – aan de fraude met het virtuele geld. Ik hoor uit kringen van banken dat er regelmatig pogingen gedaan worden om systemen te hacken. Er hoeft maar een idioot tussen te zitten die echt in staat is om dat te doen, en wij als rekeninghouder zijn daar uiteindelijk de dupe van.

Dat vind ik wel eng omdat je daar als consument geen

38

GOUD - Opmaak.indd 38

10-09-2010 13:35:37

goud - waarde

Met als gevolg dat de staat de kosten overneemt, en wij dus uiteindelijk als belastingbetaler. Heel ironisch. Er is veel kritiek op de banken waarvan je zou kunnen zeggen dat die hun maatschappelijke verantwoordelijkheid hebben verloren. Je hebt het over het geld van de mensen in deze samenleving en daar kun je niet oeverloos mee speculeren totdat je uitstaande schulden een veelvoud zijn van wat je waard bent, dat vind ik onverantwoordelijk. Er is vanuit de overheid ook te weinig controle geweest. Er zijn in de jaren tachtig in Amerika enkele beschermende wetten afgeschaft die juist waren ingesteld na de crisis van 1929.

Met als gevolg dat de banken weer een vlucht namen naar enorme schulden en bonussen enzovoort, omdat de rem die ze blijkbaar nodig hebben er niet meer was. De onzekerheid van nu is: hoe hou ik het geld dat ik heb? Niet: wordt het minder waard, maar: krijg ik het wel terug?’

enkele greep op hebt. Dat geld staat ergens op een rekening en je weet: als het weg is, is het weg.’

Zie je overeenkomsten met de beurskrach van 1929, toch een soort beginfase waarin waarde en geld steeds meer virtueel werden? Dat daardoor dingen verschrikkelijk mis kunnen gaan als ze virtueel en dus aan het zicht onttrokken worden?

‘Dat is de grote angst van banken. Dat mensen collectief naar de bank rennen en hun geld cash terugwillen zodra het gerucht gaat dat het niet goed gaat met die bank. Een bank heeft natuurlijk ook nooit zoveel cash geld in voorraad. Dat blijven toch de spanningsvelden tussen de consument die deels uit gemak maar ook deels gedwongen wordt om met virtueel geld te betalen, maar tegelijkertijd, als de situatie onzeker wordt, toch weer cash geld wil. Die briefjes waarop staat hoeveel het waard is. Dat is ook waarom ABN AMRO gered werd, om zo’n bankrun te voorkomen.

www.geldmuseum.nl

39

GOUD - Opmaak.indd 39

10-09-2010 13:35:39

goud - waarde

Ey eCatc h e r s gel dm useu m on t w er p: a nnek e k ru l l f o t o g r a f i e : w e n d e l i e n d a a n (u n i t c m a ) h a a r & m a k e - u p : s a n d r a g o v e r s ( a n g e l i q u e h o o r n) m o d e l l e n: t e s s a ( s p s), m a r t e ( pa pa r a z z i ) l o c a t i e : t e n t o o n s t e l l i n g e y e c a t c h e r s , g e l d m u s e u m u t r e c h t o b j e c t pa g i n a 3 9 : m e d a i l l o n h o no r i u s , g o u d , r av e n n a , 4 0 2 - 4 0 6 n a c h r . o b j e c t pa g i n a 4 0 / 41: p e n n i n g d e r e p u b l i e k a a n d av i d v l u g h , g o u d , 16 6 7

Goud in munten en in sieraden, in elektronica en in kiezen, in verguldsel en in satellieten, maar vooral in kluizen.

Goud dat de mensheid verleidt. Hét symbool van macht, hebzucht en strijd – maar ook van eeuwigdurende schoonheid en zuiverheid. Goud waar wereldrijken op werden gebouwd of juist aan ten onder gingen. Eenmaal aan de aarde onttrokken, wordt goud steeds opnieuw gebruikt. Het verschijnt in voortdurend wisselende verschijningsvormen en de waarde fluctueert, maar blijft een vast gegeven.

40

GOUD - Opmaak.indd 40

10-09-2010 13:35:44

41

GOUD - Opmaak.indd 41

10-09-2010 13:35:53

goud - waarde

42

GOUD - Opmaak.indd 42

10-09-2010 13:36:13

goud - waarde

43

GOUD - Opmaak.indd 43

10-09-2010 13:36:32

44

GOUD - Opmaak.indd 44

10-09-2010 13:36:33

b e sch e rm e n dick ber l ijn rol f eij t jes

45

GOUD - Opmaak.indd 45

10-09-2010 13:36:33

goud - beschermen

d i ck b e rlij n m e da i lle s vo o r m i lita i r e n Tekst: Maud Janssen Fotografie: Rolf Eijtjes

Niet alleen topsporters verdienen goud met hun uitzonderlijke prestaties, ook militairen maken kans op gouden onderscheidingen, met als prestigieus hoogtepunt de Militaire Willemsorde. ‘Voor moed, beleid, trouw.’

O

m bijzondere waarde en status aan te geven wordt van oudsher goud gebruikt. Niet alleen welstand wordt getoond door het dragen van gouden sieraden, ook uitzonderlijke militaire prestaties worden geëerd met gouden onderscheidingen.

Van 2004 tot april 2008 was Dick Berlijn Commandant der Strijdkrachten. Als hoogste militair reikte Berlijn verschillende onderscheidingen uit. Berlijn: ‘Militaire onderscheidingen zijn in de eerste plaats te vergelijken met medailles bij topsport. De hoogste onderscheiding is net als de eerste plaats bij sport een gouden eerbewijs waard.’

Voor leken is de betekenis van militaire onderscheidingen soms vaag. Vooral de grote hoeveelheid “medailles” die militairen op hun uniform dragen valt vaak op. Berlijn: ‘Militairen die vaak op uitzending zijn geweest, zijn vaak onderscheiden. Dat wordt door de buitenwacht niet altijd begrepen.

Maar het maakt de verdiensten van betrokkenen zichtbaar voor de maatschappij. Dat is belang-

rijk voor militairen, omdat zij in naam van diezelfde maatschappij hun werk doen.’ De rang van de onderscheidingen van een militair blijkt gemakkelijk te herkennen.

Berlijn: ‘De hoogste onderscheiding wordt altijd uiterst links gedragen. Voor de kijker is de meest linker onderscheiding dus altijd de hoogste.’

Dick Berlijn reikte vaak onderscheidingen uit. Van het relatief eenvoudige kruisje bij de vierdaagse tot in één enkel geval een koninklijke onderscheiding. Berlijn: ‘In 2003 reikte ik aan de Amerikaanse wetenschapper Kolonel Dennis Drew de Orde van Oranje Nassau uit. Professor Drew verdiende deze onderscheiding onder meer vanwege zijn inzet voor de persoonlijke begeleiding van Nederlandse luchtmachtmilitairen die aan de United States Air Force Air University in Alabama studeerden.’ speciale status Bij defensie zijn tekenen van verdienste in goud, zilver of brons.

De allerhoogste onderscheiding

die een militair uitgereikt kan krijgen is de Militaire Willemsorde. In 2009 werd de onderscheiding voor het eerst sinds bijna zestig jaar weer uitgereikt, aan de Nederlandse militair Marco Kroon. Berlijn: ‘De Militaire Willemsorde valt in de categorie dapperheidonderscheidingen.

Dergelijke onderscheidingen zijn zeer uitzonderlijk en worden uitgereikt als er sprake is van een zeer bijzondere daad. Bijvoorbeeld een daad waarbij een militair met gevaar voor eigen leven een kameraad in een zeer bedreigende situatie het leven heeft gered.’ Zulke onderscheidingen zijn dermate bijzonder dat de koningin ze uitreikt. De Militaire Willemsorde bestaat uit een gouden speld, een herkenbaar lint en de woorden ‘voor moed, beleid, trouw’ zijn er in gegraveerd. De orde werd in 1815 voor het eerst uitgereikt door Koning Willem I naar aanleiding van de veldtocht tegen Napoleon.

Op dit moment zijn er nog elf dragers van de orde in leven: acht Nederlanders, twee Canadezen en een Amerikaan. Berlijn: ‘De

46

GOUD - Opmaak.indd 46

10-09-2010 13:36:34

goud - beschermen

ridders van de Militaire Willemsorde hebben een speciale status in Nederland. Bij bijzondere aangelegenheden zoals de opening van de Staten Generaal op de derde dinsdag van september worden zij uitgenodigd en krijgen zij een prominente plaats.’

Militairen kunnen kandidaten voor de orde voordragen bij het Kapittel der Militaire Willemsorde. Het Kapittel weegt de daden en de begeleidende getuigenverklaringen van de voorgedragen militair. Marco Kroon verdiende

de Willemsorde dankzij zijn uitzonderlijke optreden als leidinggevende. Gedurende een negendaagse patrouille stuitte Kroon per toeval op een groep Talibanstrijders. Tijdens het daarop volgende vuurgevecht vroeg hij voor de eigen positie luchtsteun en liet hij zijn manschappen in dekking gaan. Kroon loodste zelf de Amerikaanse gevechtsvliegtuigen naar de vijand. Later wist hij vanuit een Afghaans huis diverse nachtelijke aanvallen van de Taliban af te slaan. Onder de leden

van het peloton van Kroon vielen die nacht geen slachtoffers. Daarnaast zag Kroon erop toe dat de gewonde Talibanstrijders werden verzorgd en gaf hij bevel de gedode Talibanstrijders op zijn minst toe te dekken. Berlijn: ‘Wat betreft de symboliek van goud in militaire onderscheidingen zoals de Willemsorde staat dit voor de hoogst mogelijke waardering voor een handeling, net als goud het hoogst gewaardeerde edelmetaal is.’

47

GOUD - Opmaak.indd 47

10-09-2010 13:36:41

goud - beschermen

Toen ik werd gevraagd een foto te schieten in het thema Goud/Bescherming, zat ik in mijn Glee-muziekperiode. Zo luisterde ik veel naar het origineel Run, Joey Run van David Geddes. Het is een duet tussen een jongen en een meisje die in een tragische liefdesrelatie zitten. Zij is zwanger en wil met hem trouwen, maar papa is het er niet mee eens. Dus ze slaan beiden op de vlucht, op zoek naar zekerheid en bescherming. Papa is hels en wil de jongen doden, maar schiet dan per ongeluk zijn eigen dochter dood. Er zit een heerlijk gehaast romantisch gevoel in, en daar gaat deze foto voor mij over.

48

GOUD - Opmaak.indd 48

10-09-2010 13:36:42

goud - beschermen

Ro lf Ei jtj e s fo t ogr a f ie: rol f eij t jes on t w er per: ja n boel o dr en t h m o d e l : e e va ( f r e s h ) l oc at ie: s ta ds schou w bu rg groningen

49

GOUD - Opmaak.indd 49

10-09-2010 13:36:46

goud - utrechts talent

pa x

open source Te k s t: Na d i a D o u d o u Fo to g r a f i e: R o lf E i j t j e s

H

iphopcollectieven zijn traditie in Utrecht. To name a few: Urban Dance Squad, C-Mon & Kypski en Kyteman’s Hiphop Orchestra. Hein Bal aka Pax maakt deel uit van deze collectieve geest en is als drijvende kracht verbonden aan hiphopplatform Habek. ‘Het draait allemaal om ruimte geven en ruimte nemen.’ voort. En elk jaar wordt het gekker. Vorig jaar hebben we de rekening opgemaakt van al het hiphoptalent dat in Utrecht rondloopt. We deden dat door artiesten los te koppelen van hun vertrouwde MC of beatmaker. Zo wilden we te weten komen hoe ze zijn zodra ze buiten hun boekje moeten gaan. We koppelden MC’s aan producers met wie ze nog nooit hadden samengewerkt. Een mooi experiment.’

Iets meer dan 200 meter bij poppodium Ekko vandaan staan vier oude panden en een loods die het episch centrum vormen van hiphop in Utrecht. Hier op de Zeedijk huist hiphopplatform Habek. Hein Bal (29) aka Pax – Habeks mede-oprichter, festivalorganisator en MC bij onder meer Illicit en Kyteman – woont in een van de panden. Hij komt zojuist zijn bed uit, en een kwartier later komt bassist Dibbe van Laarhoven even buurten. Pax en Van Laarhoven tourden allebei met Kyteman’s Hiphop Orchestra.

Pax als vocalist en Van Laarhoven als bassist.

In Utrecht zijn tijdelijke samenwerkingen aan de orde van de dag. Zo ook vandaag, want Friso Wiersum van de Utrechtse debatvereniging Tumult komt erbij in verband met het organiseren van debatten.

Pax staat open voor iedereen met goede ideeën: ‘We zijn gewend om te geven en te nemen, de kracht van het collectief is groot in Utrecht.’

Veelgehoorde klacht is dat hiphop weinig vernieuwend meer is. Hoe zie jij dat?

‘In de jaren zeventig had je nog veel live bands, maar in de golden years, de jaren negentig, is hiphop geboomed. Het nadeel daarvan was dat hiphop zichzelf begon te herhalen. Het werd een formule van vette beat plus MC en dat werd de waarheid. Maar hiphop staat voor vernieuwing, het hoort geen formule te zijn. Kijk, bij sommige acts zijn beats en rhymes genoeg, zoals bij Zwartlicht en Jiggy Djé. De vernieuwende factor schuilt dan in sterke poetry of waanzinnige 8-bit sounds. Verder is het jammer dat hiphop een tijdlang is overgeleverd geweest aan de Hollywooddoctrine van gangsta’s, seks en beef. Pas als je daar los van komt, is er echt sprake van creatieve vrijheid.’

Hoe is dat collectiviteitsdenken ontstaan?

‘Het begon voor mij negen jaar geleden toen ik deel uitmaakte van het experimentele hiphopcollectief 6 Of Your Best Friends. Verschillende muzikanten gingen op een heel vrije manier samenwerken en optreden. Het was de bakermat van veel bands, zoals Nobody Beats The Drum, C-Mon & Kypski en Illicit.

De collectieve geest die er in Utrecht was is sindsdien alleen maar gegroeid.’

Hoe houden jullie de vernieuwing erin?

‘We zijn open source, zeg maar de FireFox op hiphopgebied. Er komt nu een veelbelovende nieuwe generatie aan die het stokje van ons overneemt. Ik heb bijvoorbeeld een tijd radio gemaakt op Utracks; iedere week liet ik een uur de beste Utrechtse hiphop horen, maar dat heb ik overgegeven aan J.A.E., de voortrekker van de nieuwe generatie. Hij organiseert nu met zijn bedrijf Hof van Jaeden ook feesten in de Ekko onder de naam Overdosis, als opvolger van onze Rof-feesten. Dat gaat heel goed, en als die estafette zo doorgaat dan ligt er een mooie toekomst voor Utrechtse hiphop in het verschiet.’

Wat ben je daarna gaan doen?

‘Ik ben als MC Paradox gaan touren met Illicit en daarna wilde ik dingen organiseren. Ik zag dat een aantal jongens nationaal en internationaal doorbrak, en ik wilde de jongens ondersteunen die daar net onder zaten. Vier jaar geleden ben ik met Stichting Habek begonnen, waarmee we ieder jaar Utreg Centraal organiseren. Dat hiphopfestival hebben we geërfd van hiphopcollectief Boemklatsch en wij zetten de traditie

50

GOUD - Opmaak.indd 50

10-09-2010 13:36:46

goud - utrechts talent

Zetten jullie jezelf dan niet buitenspel?

‘In zekere zin wel, maar dat is alleen maar goed. En wij kunnen natuurlijk altijd een stapje hoger gaan.

We zijn al van het organiseren van Rof-hiphopfeesten naar een festival gegaan: Roffest. Er zijn altijd nieuwe uitdagingen.’

een gedichtanalyse. Het vertoont overeenkomsten met mijn eigen stijl. Niet zozeer in metaforen, maar meer in het idee van het dodelijke gezichtsbedrog.

Pale Fire is een spiegelkasteel aan verhaallijnen; overal zijn analogieën en verbanden. Mijn stijl is om mijn persoonlijke verhaal te verbinden aan het verhaal van de mensheid. Als we die verbanden meer gaan zien, kunnen we meer ellende voorkomen.’

Wat heb je vóór Illicit en Habek gedaan?

‘Ik heb journalistiek en communicatie gestudeerd en een ingenieursopleiding gedaan. Allebei keuzes uit kwaden, ik wilde er niet echt iets mee doen. Ik ben toen maar de telemarketing in gedoken, eigenlijk iets wat bijna elke rapper doet, Spacekees bijvoorbeeld.’

Wat waren de afgelopen tijd je gouden momenten?

‘Dat was de Kyteman-tournee waar ik een van de ceremoniemeesters was. Ik heb in dat jaar insane dingen meegemaakt, zoals Pinkpop en Lowlands. Mijn gouden momenten zitten hem echter het meest in creatie. De drie jaar waarin we hebben gewerkt aan de plaat. Je voelt iets magisch voor het leven.’

Waarin schuilt de uitdaging in dat werk?

‘Je leert de boel bij elkaar lullen. Ik was er behoorlijk goed in, op een gegeven moment klom ik zelfs op tot acquisiteur. Maar het was niet iets waar ik oud mee wilde worden. Ik ben toen mijn eigen muziek gaan maken en hiphopworkshops op scholen gaan geven.’

Hoe zwaar was die tour?

‘Het viel mee, want een vocalist zit in de relaxte positie dat hij weinig apparatuur nodig heeft. Je hoeft dus niet veel mee te sjouwen. Het orkest bestaat uit veel muzikanten. Daardoor werd het zo pokkeduur om ons te boeken, met als gevolg dat we alleen de grote zalen deden. Het mooie daarvan is: elke show telt.’

Put je voor inspiratie uit literatuur?

‘Mijn pa is dichter en van hem heb ik ooit Pale Fire van Nabokov gekregen. Een fictiewerk in de vorm van

www.habek.nu

51

GOUD - Opmaak.indd 51

10-09-2010 13:36:53

goud - utrechts talent

appy s lu ijs w e te n s c h a p i s n o o it a f

Tekst: Nadia Doudou Fotografie: Henk Thomas

K

limaatverandering is een hot topic. De jonge Utrechtse Dr. Appy Sluijs (29) is universitair docent aan de Universiteit Utrecht en aangesloten bij de vakgroep Biomariene Wetenschappen, waar hij onderzoek doet naar alles wat met de oceaan te maken heeft. Binnen de biologie van de oceaan onderzoekt hij met name de oorzaken en gevolgen van klimaatveranderingen in het verleden.

Zo heeft hij ontdekt dat de grote broeikasramp die 55 miljoen jaar geleden veel diersoorten op de zeebodem uitroeide het gevolg was van een klimaatkettingreactie.

Klinkt ingewikkeld allemaal.

Dr. Sluijs: ‘Natuurlijk zit er een bepaalde mate van complexiteit in, dat maakt het alleen maar leuk. Het is spannend werk. Als wij ergens op de zeebodem gaan boren, is daar een reden voor. Je moet je voorstellen dat aan een boorexpeditie zo’n acht tot tien jaar voorbereiding vooraf gaat. Het is een lang proces.’

ringen in het verleden. Hoe zag het klimaat er bijvoorbeeld uit toen, door natuurlijke oorzaak, de CO2-concentratie veel hoger was dan nu? We ontdekten dat rond de oceaan die wij nu de Noordelijke IJszee noemen een subtropisch klimaat heerste. Met klimatologen proberen we er nu achter te komen hoe dat mogelijk was, en zo verbreden we onze kennis van hoe het klimaat werkt en waardoor het kan veranderen, ook in de toekomst. Wetenschap is nooit af, dat is de slogan van de universiteit. Het mooie van wetenschap is het vraaggedreven onderzoek. Je stelt als wetenschapper je eigen vragen, maar vaak word je beïnvloed door maatschappelijk relevante zaken. Er is zo af en toe een flinke discussie over het klimaat gaande. Helaas komen er nog regelmatig mensen in de media die geen kennis hebben over dit onderwerp.

Zo worden er opinieartikelen geplaatst door leken en worden lezers verkeerd voorgelicht. Dat vind ik schadelijk!’

Waarom heb je gekozen voor dit vak?

‘Mijn vader is afgestudeerd bioloog en die interesse voor natuurwetenschappen heb ik van hem. Ik heb biologie gestudeerd. In 2003 studeerde ik af en ik promoveerde in 2006 op het proefschrift Global change during the Palaeocene-Eocene maximum.’

Hoofdstukken daaruit zijn gepubliceerd in Science en Nature, grote namen in de wetenschap. Heeft dat geholpen bij je benoeming bij de Jonge Academie van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW)?

‘Je moet worden aangedragen. Er is maar een select groepje mensen dat je kan voordragen: leden van de KNAW zelf, rectores magnifici van de universiteit en jonge academici. De Jonge Academie is vijf jaar geleden ingesteld als onafhankelijk orgaan binnen de KNAW en is specifiek voor jonge wetenschappers die de wetenschap in de toekomst zullen vormen en dat nu ook al doen. Het is breed, eigenlijk een platform voor multidisciplinaire wetenschap. Zo zijn er leden die onderzoek doen naar liefde, rechten en bijvoorbeeld economie.’

Wat is bijvoorbeeld maatschappelijk belangrijk?

‘De wetenschap komt steeds dichter bij de maatschappij te staan, het wordt steeds belangrijker. Men raakt er steeds meer in geïnteresseerd, maar er wordt tegelij­ kertijd ook kritischer gekeken naar het nut van al die onderzoeken. Als wetenschapper draag je de verantwoordelijkheid om goed na te denken waar jouw wetenschap eventueel van belang voor zou kunnen zijn.

Het blijft wel een feit dat het meest constructieve voor de wetenschapper is dat je je eigen vragen kunt blijven stellen, zo ben je het meest effectief.’

Je hebt al veel bereikt en onderzocht, zit daar een gouden moment tussen?

En het klimaat?

‘Ik doe onderzoek naar klimaat en klimaatverande-

52

GOUD - Opmaak.indd 52

10-09-2010 13:36:54

goud - utrechts talent

hoe veranderde het klimaat in het verleden toen de hoeveelheid CO2 in de dampkring steeg? Docenten en scholieren zijn erg enthousiast.’

‘Mijn gouden moment is het winnen van de Academische Jaarprijs met een team van collega’s uit de geo-wetenschappen, biologie en de onderwijsgeografie. Een initiatief van het NRC Handelsblad, de KNAW en NWO, waarbij wetenschappers een voorstel schrijven met een bepaald thema en daar aandacht voor proberen te krijgen van een breed publiek. Twee punten waren voor ons belangrijk. 1: Op middelbare scholen is er te weinig aandacht voor aardwetenschappelijk onderzoek en bio-geologie, het raakvlak tussen biologie en geologie. 2: De berichtgeving over de klimaatverandering. Het is belangrijk dat de maatschappij hierover meer te weten komt, zodat men zelf de zin en onzin in de media kan scheiden. Met de prijs hebben we een interactieve onderwijsmodule gemaakt die nu in de bovenbouw van havo/vwo wordt gebruikt. Zo leren zij iets over de geologische tijds­ schalen. Hoe werkt bijvoorbeeld het broeikaseffect en

Over vijf jaar?

‘Mijn carrière wordt op dit moment puur gedreven door passie. Het is de fundamentele drive waarom ik dit doe. Als wetenschapper heb je best veel vrijheid.

Niet alleen wat betreft je eigen agenda maar ook de onderzoeken die je doet. Over vijf jaar ben ik hier op de universiteit nog steeds met plezier docent. Ik ben net met een nieuwe groep begonnen waarmee ik nieuwe projecten ga starten, waar ik overigens al een budget voor heb gekregen. Over vijf jaar hoop ik deze te hebben opgezet. Het belangrijkste blijft dat ik het onderzoek kan doen dat ik wil, het onderwijs kan geven dat ik kan en met collega’s en studenten op een constructieve en leuke manier kan samenwerken.’

www.knaw.nl / www.academischejaarprijs.nl / www.expeditiebroeikaswereld.nl

53

GOUD - Opmaak.indd 53

10-09-2010 13:36:56

54

GOUD - Opmaak.indd 54

10-09-2010 13:36:56

to ne n t ygo ger na ndt l enna rt v erst egen

55

GOUD - Opmaak.indd 55

10-09-2010 13:36:57

goud - tonen

t yg o g e rnan dt k a lf - h o u d e r

Tekst: Dennis Mijnheer Fotografie: Rolf Eijtjes

De Gouden Kalveren, dé Nederlandse filmprijzen, worden ieder jaar uitgereikt tijdens het Nederlands Film Festival. Acteur Tygo Gernandt heeft er inmiddels twee in huis. Of preciezer: ‘Op het toilet.’

D

Krijg je vlak voor de prijsuitreiking nog een belletje dat je gewonnen hebt?

‘Nee, het blijft tot het laatste moment spannend. Ik voelde overigens wel aan mijn water dat ik hem had gewonnen, want vlak ervoor kreeg ik twee schouderklopjes van mensen uit de jury. Waar komt dat nou opeens vandaan!?’

e Nederlandse kunstenaar Theo Mackaay maakte in 1980 het ontwerp voor het Gouden Kalf, een 33 centimeter hoog, in brons gegoten beeld. ‘Het is veel zwaarder dan ik had verwacht,’ vertelt Tygo Gernandt (36), die in 2003 zijn eerste Gouden Kalf voor Beste Mannelijke Acteur kreeg. Hij sleepte de Nederlandse Oscar binnen voor zijn rol van Maikel in de bioscoopfilm Van God Los. Hij speelde geloofwaardig de gestoorde Maikel, een moordend lid van de Bende van Venlo. Twee jaar later wist hij de prijs wederom binnen te slepen voor zijn rol als kok Goran in de film Het Schnitzelparadijs. Samen met vier andere acteurs kreeg hij een Kalf voor Beste Bijrol. De teller staat nu op twee, maar de bronzen beelden smaken naar meer.

En het moment zelf?

‘Dat is helemaal te gek. De hele acteurswereld zit in een volle zaal, alle mensen waar je respect voor hebt klappen voor jouw acteerprestaties. Als ik er nu aan terugdenk, krijg ik weer kippenvel. Het is echt een heel mooi moment, je bent even van de kaart, weet niet wie je moet kussen. Ik heb vervolgens iedereen bedankt.’

Hoe verloopt de aanloop naar de Gouden Kalveren-uitreiking?

‘Eerst worden de nominaties bekendgemaakt en daarna word je een week lang in spanning gehouden of je de prijs wel of niet gewonnen hebt. Het wachten op de uitslag is vermoeiend en ik kreeg zoiets van: laat ook maar, ik hoef dat hele ding niet. Ik was toen pas 29 jaar en dán al een Gouden Kalf? Ik wist natuurlijk dat Van God Los een mooie film was, dat ik een mooie rol speelde, maar het beangstigde me een beetje. Wat moet ik daarna nog maken om er overheen te gaan?

Ik vond de week voor de uitreiking moeilijk, maar op de dag zelf heb ik het helemaal losgelaten. Ik had zelfs geen speech voorbereid.’

Wat voor waarde hecht je persoonlijk aan een Gouden Kalf?

‘Ik vind het een grote eer om de prijs te krijgen. Het moment waarop ik het beeld kreeg overhandigd, deed wel wat met me hoor. Het is toch de grootste filmprijs in Nederland en wordt gegeven door mensen die echt verstand van film hebben.’

Waar staat jouw Gouden Kalf nu?

‘Op het toilet met de filmposter van Van God Los erachter. Ik wist in eerste instantie niet waar ik het beeld moest zetten. Ik kon het midden in mijn huiskamer zetten en het als kunstobject gaan beschouwen,

56

GOUD - Opmaak.indd 56

10-09-2010 13:36:57

goud - tonen

uit Van God Los werd gezien. Na de uitreiking heb ik ongeveer driekwart jaar weinig werk gehad. Ton Kas, mijn buurman, heeft hetzelfde meegemaakt. Hij kreeg twee jaar geleden een Gouden Kalf voor Beste Bijrol in Vox Populi en kwam daarna naar me toe en zei: “Wat is dat nou met Gouden Kalveren? Ik heb helemaal geen werk!” Ook als je de Beste Bijrol wint, is een Gouden Kalf dus bijna inherent aan een tijd geen werk.’

maar het is geen kunst. Het is een prijs. Ook kon ik ervoor kiezen om er een showding van te maken zodat iedereen die binnenkomt direct ziet welke prijzen ik allemaal gewonnen heb. Maar zo ben ik niet, dus daarom staat mijn Gouden Kalf op de wc. Enkel de mensen die me echt goed kennen, gaan bij mij thuis naar het toilet en die zullen het beeld zien.’

Zitten er ook nadelen aan het winnen van een Gouden Kalf?

‘Als mannelijk acteur heb je een jaar geen werk. Dat komt doordat Nederland maar een klein filmland is.

De film waar je een Gouden Kalf mee hebt gewonnen is in het betreffende jaar waarschijnlijk een van de betere films, hij draait langer in de bioscoop en veel mensen zien de film. Daardoor gaat de rol die je speelde – in mijn geval Maikel – aan je “hangen”.

Tijdens castings voor nieuwe rollen merkte ik bijvoorbeeld aan regisseurs dat ik nog te veel als Maikel

Hoe valt die impasse te doorbreken?

‘Na Van God Los heb ik mijn haren afgeknipt en op de Gouden Kalf-uitreiking verscheen ik met een heel lief kapsel en een brilletje. Ik wilde verschijnen als totaal het tegenovergestelde van mijn filmrol, zodat ik mijn andere kant kon laten zien. Het is uiteindelijk gelukt en ik heb er profijt van gehad, want ik heb daarna ook heel lieve rollen gespeeld zoals Kevin in Offers en onlangs Barry in First Mission.’

57

GOUD - Opmaak.indd 57

10-09-2010 13:37:04

goud - tonen

58

GOUD - Opmaak.indd 58

10-09-2010 13:37:10

goud - tonen

59

GOUD - Opmaak.indd 59

10-09-2010 13:37:18

goud - tonen

Le n n a rt Ve r steg e n

Goud doet je allereerst denken aan een meervoudig karaats edelmetaal. Anders wel aan een symbool van rijkdom en overwinning. Maar tijdens een kortdurend moment op de dag, wanneer de zon afscheid van ons neemt, lijkt alles een immer veranderlijke, gulden gloed over zich te krijgen. Het lijkt deze kleine momenten die zijn vastgelegd, een stap sentimenteler te maken. Deze serie deed mijzelf verbazen hoe goud een werkelijke kleur met verschillende schakeringen werd. Je kunt je afvragen of er net als zilverbromide in zwart-witfilm een geheime kleurlaag voor goud in kleurenfilms zou zitten.

60

GOUD - Opmaak.indd 60

10-09-2010 13:37:18

goud - tonen

61

GOUD - Opmaak.indd 61

10-09-2010 13:37:27

goud - tonen

62

GOUD - Opmaak.indd 62

10-09-2010 13:37:37

goud - tonen

63

GOUD - Opmaak.indd 63

10-09-2010 13:37:46

goud - tonen

64

GOUD - Opmaak.indd 64

10-09-2010 13:37:54

goud - tonen

65

GOUD - Opmaak.indd 65

10-09-2010 13:38:00

66

GOUD - Opmaak.indd 66

10-09-2010 13:38:00

lo g o n i c o r o o z e n, s o l i d a r i d a d a ndy ta n

67

GOUD - Opmaak.indd 67

10-09-2010 13:38:01

goud - logo

so li dari dad oro verde

Tekst: Maud Janssen Fotografie: Ronald den Hommel

Traditionele goudwinning gaat ten koste van zowel het milieu als de lokale bevolking. Solidaridad, dat eerder onder meer het Max Havelaar-keurmerk introduceerde, trekt ten strijde. ‘We willen sieradenmerken warm maken voor verantwoord goud.’

S

olidaridad was betrokken bij de ontwikkeling van Groen Goud in Colombia, het eerste project waarbij goud op een milieubewuste en maatschap­ pelijk verantwoorde manier wordt gewonnen. De organisatie richt zich op de goudindustrie om de omstandigheden voor werknemers te verbeteren, verwoesting van de natuur in goudrijke gebieden te­ gen te gaan, milieuvervuiling aan te pakken en uiteindelijk verant­ woord goud aan te kunnen bieden aan consumenten.

Solidaridad is in 1969 opgericht om armoede te bestrijden door de economie te verduurzamen.

In 1986 introduceerde directeur Nico Roozen het Max Havelaar­ keurmerk voor onder meer koffie.

Een paar jaar later volgden Oké­ fruit en jeansmerk Kuyichi. Nu is de goudindustrie aan de beurt.

Gesloten systeem Solidaridad ontwikkelt samen met lokale partners een alternatief voor onverantwoorde goudwin­ ning. Nico Roozen: ‘Bij klein­ schalige goudwinning gaat het om een Fair Trade-label. We probe­ ren sieradenmerken te interes­ seren voor Fair Trade-goud. Dit proces is net gestart. We steunen ook protesten van de lokale bevol­

king tegen verwoesting en veront­ reiniging van hun leefgebied.’ De protesten hebben inmiddels tot een sluiting van een goudmijn in Guatemala geleid. Maar sluiting is volgens Roozen niet de oplossing voor de lange termijn. ‘Alleen al in de kleinschalige goudwin­ ning werken wereldwijd ongeveer 11 miljoen mensen, onder zeer slechte omstandigheden. Om goud los te weken van klei, wordt kwik in rivieren gegooid. Het gif­ tige kwik komt vervolgens in het grondwater terecht. Ook dragen werknemers geen beschermende kleding en zijn de arbeidsvoor­ waarden slecht.’ Een milieubewust alternatief is het uitvoeren van het procédé in een gesloten sys­ teem; de klei wordt uit de rivier gehaald en in waterbakken overge­ heveld. Pas daarna wordt kwik aan het water toegevoegd. Zo komt de giftige stof niet in het ecosysteem terecht. Goudwinning die op deze manier geschiedt, krijgt een Fair Trade-label genaamd FairtradeFairmined.

Gedragscode Ook grootschalige goudwinning heeft ernstige gevolgen voor mens en milieu. ‘Dit vindt plaats in mijnen en bergen. Bergen wor­ den vaak geheel vergruisd en het

landschap wordt verwoest ach­ tergelaten. De goudwinners ver­ drijven de plaatselijke bevolking onder valse voorwendselen en buiten werknemers uit.’ Om goud van steen te ontbinden, wordt de chemische stof cyanide gebruikt.

‘Deze stof is zeer schadelijk voor het ecosysteem en giftig voor de mens. Ook hier is de oplossing een gesloten systeem.’ Roozen wil samen met grote goudwinnings­ organisaties een gedragscode ont­ wikkelen: richtlijnen met betrek­ king tot arbeidsomstandigheden en milieu. ‘In de huidige situatie wordt geen rekening gehouden met de nasleep van goudwinning.

In de gedragscode komen daarom duidelijke voorschiften, waaron­ der het herstellen van gedolven gebieden.’

Het goudproject staat nog in de kinderschoenen, maar Oro Verde (Groen Goud) heeft laten zien dat het anders kan. Solidaridad is in gesprek met een aantal sie­ radenmerken om ze enthousiast te maken voor het verwerken van verantwoord goud. ‘Grote merken willen eerst zien hoe het de klein­ tjes vergaat. Zo ging het ook in de cacao-industrie; het heeft zeven jaar geduurd voordat grote spelers als Mars, Nestlé en Verkade over­ gingen op duurzame cacao.’

www.opwegnaargoedgoud.nl

68

GOUD - Opmaak.indd 68

10-09-2010 13:38:01

goud - logo

69

GOUD - Opmaak.indd 69

10-09-2010 13:38:05

goud - logo

A n dy Ta n f o t o g r a f i e : a n d y t a n ( e r i c e l e n b a a s) s t y l i n g : o r l e a n s v o s s ( e r i c e l e n b a a s & jo l l y ) h a a r & m a k e - u p : e va c o p p e r f o r m a c ( h o u s e o f o r a n g e ) a s s i s t e n t f o t o g r a a f: g a b y s t u dio: er ns t ige z a k en

Ik heb in deze vijf beelden het leven verbeeld met het goud dat het leven zo mooi maakt.

Van het begin tot het mooie verlossende einde, dat weer plaatsmaakt voor een nieuw begin... een mooie cirkel.

In deze cirkel spelen bepaalde elementen een belangrijke rol, zoals het pure van liefde, gerechtigheid, het slechte in het leven, dat toch altijd als iets moois binnenkomt, en het plezier waar we allemaal gelukkig van worden.

Dit allemaal is goud in het leven voor mij... en dit maakt het leven zoooooooo mooi!

70

GOUD - Opmaak.indd 70

10-09-2010 13:38:05

goud - logo

g o l d b o d y pa i n t

71

GOUD - Opmaak.indd 71

10-09-2010 13:38:08

goud - logo

dr es s: ja n ta mini au hel met v i a gi a n t

72

GOUD - Opmaak.indd 72

10-09-2010 13:38:10

goud - logo

je a ns: acne sk ir t: m at t ijs a r mer a nd crow n fou nd at l ondon s t onehenge shoes: u ni t ed n u de

73

GOUD - Opmaak.indd 73

10-09-2010 13:38:22

goud - logo

j a c k e t, b o d y s u i t, h a n d s c h o e n t j e s : r o pa r o s a shoes: pinko

74

GOUD - Opmaak.indd 74

10-09-2010 13:38:24

goud - logo

dr es s: ja n ta mini au f l ow er: st y l ist ow n

75

GOUD - Opmaak.indd 75

10-09-2010 13:38:28

76

GOUD - Opmaak.indd 76

10-09-2010 13:38:28

sieren t e d no t e n

77

GOUD - Opmaak.indd 77

10-09-2010 13:38:29

goud - sieren

te d n ote n d e s i g n ag a i n st c r i m e

Tekst: Maud Janssen Fotografie: Ted Noten

Met goud valt te praten, vindt kunstenaar/edelsmid Ted Noten. En dat praten mag je gerust letterlijk nemen. ‘Behalve schoonheid moet in kunst altijd een boodschap besloten liggen.’

T

ed Noten heeft sinds 2005 een atelier in Amsterdam waar vrijwel uitsluitend met goud gewerkt wordt.

Hij maakt sieraden, zowel om te dragen als om tentoon te stellen.

Noten: ‘Als maker van sieraden beschouw ik goud als het meest gewillige materiaal. Het is zacht en daarmee makkelijk te plooien en veranderen. Het voelt lekker tussen je vingers en met goud valt te praten. Dat klinkt abstract, maar zo voel ik dat als craftsman.

IJzer en andere niet-edelmetalen ruiken en voelen anders. Goud is simpelweg het mooiste materiaal om mee te werken.’

Goud is volgens Noten een van de belangrijkste elementen in de traditie van het sieraad, naast de dia­ mant. ‘Traditioneel werden gouden sieraden vooral gekocht om rijkdom te tonen, en als belegging.

Goud is door de eeuwen heen een cover-up voor noodgevallen; bijvoorbeeld bij de uitbraak van een oorlog zijn sieraden waardevolle bezittingen die makkelijk mee te nemen zijn, in tegenstelling tot een huis of auto.’

Opdracht geweigerd Noten werkt vrijwel altijd met goud, maar zijn inspiratiebronnen zijn legio. ‘De vorm van een stoel kan mij inspireren, maar ook een schilderij van Francis Bacon.’

Ook zijn loopbaan is zeer breed; hij werkte als metselaar en psychiatrisch verpleger voordat hij in 1983 op 27-jarige leeftijd naar de kunstacademie in Maastricht ging. ‘Daar ben ik achteraf erg blij om. Kunst is een individueel proces, een gevecht met jezelf. Als je 18 bent kun je volgens mij beter eerst iets anders gaan doen dan je in de kunst storten. Dan heb je al genoeg andere dingen voor jezelf uit te zoeken.’ In 1995 vond Noten de weg naar goud. ‘Mijn eerste opdracht was voor een pianist. Die vroeg mij een ring te ontwerpen die hij alleen zou dragen tijdens het spelen. Dat is een mooie, gouden miniatuurdanseres aan een ring geworden.’

Noten voert niet elke opdracht precies zo uit als hem gevraagd wordt. ‘In 2000 kreeg ik een hand vol ringen van een oudere vrouw.

Die had zij van verschillende echt-

genoten en liefdes gekregen, die inmiddels allemaal waren overleden. Ze wilde dat ik die ringen zou omsmelten tot één nieuw sieraad.’

Maar dat vond Noten zonde van de boodschap achter elk van de ringen. ‘Dat heb ik geweigerd, in de ringen stonden namen en data.

De ringen hadden allemaal een andere betekenis, een verleden en draagsporen. Die verschillende geschiedenissen wilde ik niet versmelten met elkaar.’ De eigenaresse van de ringen was verbouwereerd. Noten besloot een andere oplossing te bedenken, waar de vrouw uiteindelijk zeer tevreden mee was. ‘Ik goot alle ringen in acryl. De gouden ringen zweefden in een bolletje van acryl. De bolletjes met de verschillende ringen heb ik met elkaar verbonden met een gouden ketting. Zo zijn de ringen niet met elkaar versmolten maar blijft de individuele betekenis juist zichtbaar.’

Mooi maar belachelijk Acryl en goud zijn de favoriete materialen van Noten, vooral in combinatie met elkaar. ‘Op de

78

GOUD - Opmaak.indd 78

10-09-2010 13:38:29

goud - sieren

tentoonstelling in het Museum Catharijneconvent Utrecht staat een tasje van acryl met daarin een verguld pistool.’ Rond 2000 steeg de criminaliteit in AmsterdamWest, alwaar Atelier Ted Noten zich bevindt. Noten vroeg zich af wat voor boodschap hij als kunstenaar zou kunnen uitdragen om dit maatschappelijke probleem weer te geven en aan te pakken. Noten: ‘Toen heb ik achttien pistolen gekocht van jongeren op straat, met het idee dat zij die dan niet meer zouden gebruiken. Een pistool is vereeuwigd en niet meer als wapen te gebruiken. Op zich is een pistool een heel mooi ding, met een secure mechaniek en fraaie vormgeving. Maar het doel waarvoor het gemaakt is, is belachelijk.’ Noten vindt het de verplichting van kunstenaars om indirecte signalen af te geven aan de maatschappij: design against crime in dit geval.

‘Naast schoonheid moet er altijd een boodschap besloten liggen in een kunstwerk.’

Haunted by 36 women, Atelier Ted Noten, Amsterdam 2009

www.tednoten.com

79

GOUD - Opmaak.indd 79

10-09-2010 13:38:31

goud - sieren

Ice Necklace, Atelier Ted Noten, Amsterdam 2007

80

GOUD - Opmaak.indd 80

10-09-2010 13:38:33

goud - sieren

Lady K 4/7 Bag, Prada, Atelier Ted Noten, Amsterdam 2007

81

GOUD - Opmaak.indd 81

10-09-2010 13:38:36

goud - utrechts talent

82

GOUD - Opmaak.indd 82

10-09-2010 13:38:48

goud - utrechts talent

Lu m an

e n d e v e r li c hte sta d Tekst: Nadia Doudou Fotografie: Rolf Eijtjes

D

e stad Utrecht is zijn domein, hier woont hij al duizenden jaren. Bij nacht komt hij tot leven.

Een wonderlijk en misschien zelfs schimmig figuur dat het liefst rustig in zijn hoekje zit. Door de eeuwen heen heeft hij het spektakel Trajectum Lumen bedacht, een ontdekkingstocht in het duister, langs artistiek uitgelichte locaties, geïnspireerd door de Utrechtse nachten, de vele middeleeuw­se gebouwen die de stad rijk is en de bewogen Utrechtse historie. De komst van de Romeinen, de bouw van de Domkerk, politieke en godsdienstige spanningen, de komst van een grote delegatie die bijna 300 jaar geleden de Vrede van Utrecht zou opstellen. Alles heeft hij gezien en meegemaakt. Er gebeurt veel in hartje stad. Staat alles er nog hoe het er stond? Luman, geestelijk vader van Trajectum Lumen, wilde het rijke verleden en heden van de stad Utrecht letterlijk verlichten. Luman is een bijzonder persoon. Niemand kent hem, hij kent iedereen...

Theatrale lichtroute Het geesteskind van Luman, Trajectum Lumen, is een nieuwe theatrale lichtkunstroute door de Utrechtse binnenstad die het cultuurhistorisch erfgoed van Utrecht laat zien. Deze zorgvuldig uitgestippelde wandelroute voert je langs kerken en kelders, bruggen, grachten en werven. Historische juweeltjes die elk hun eigen verhaal vertellen aan verraste voorbijgangers. Projectie van ramen schijnt op de straatstenen bij de Buurkerk. Vergeten nissen worden plotseling zichtbaar. Gesloten deuren geven geheimen prijs in de Sint-Willibrorduskerk. Fascinerende werelden van projecties en geluid. Het is een mix van de verbeelding van wonderen en hedendaagse techniek.

Een indrukwekkend en tegelijk duurzaam decor vol bijzondere gebeurtenissen. De lichtkunstwerken zijn na zonsondergang te zien tijdens een wandelroute die ongeveer anderhalf uur duurt. Licht reist met de wandelaar mee door een tunnel of toont buiten het interieur van een kerk.

over een energie-neutrale route langs kunstwerken van dertien kunstenaars en hun relatie tot de locatie.

Maar er zit veel potentie in de route om dieper in te gaan op het kunst- en geschiedenisperspectief van Utrecht. In die zin is het een ruwe diamant, het begin van een mooie reis. Er liggen nog veel kansen.

In een ander licht Wat gaat Utrecht met Trajectum Lumen doen, hoe gaat de stad dit unieke project gebruiken? Luman is hiervoor in het geheim op zoek naar speciale Utrechtse ondernemers die hem hierbij zullen helpen. Door Trajectum Lumen wordt het voor bezoekers aantrekkelijk om ten minste van de vroege ochtend tot middernacht in Utrecht te blijven. Overdag kun je een museum of een van de vele festivals of evenementen bezoeken. Of je kunt gaan winkelen en daarna uitrusten op een van de vele terrassen. En als de duisternis invalt, bewonder je de ideeën van Luman. Luman heeft, naast zijn eigen driften om te creëren en te laten zien hoe mooi de stad is, in overleg met het bestuur van de stad besloten om Utrecht in de 21e eeuw in een ander licht te plaatsen. Gedurfder en aantrekkelijker voor toeristen. Luman wil verleiden, met dit unieke project trots creëren. Want Luman zelf is al heel erg lang trots op de stad.

Als je heel goed luistert, hoor je Luman overdag in een heel klein theatertje aan de Korte Minrebroe­ derstraat zachtjes snurken. Hij slaapt om ’s avonds fris en fruitig te zijn zodat hij bezoekers als gids door de verlichte stad kan leiden. Doe hem vooral de groe­ ten als je hem in het donker tegenkomt.

De stad leeft Trajectum Lumen voert je door de stad. Je ziet mensen, je beleeft de route iedere keer anders. Je ziet dat de stad leeft. Dit is ook een van de redenen waarom Luman het project samen met de gemeente Utrecht heeft ontwikkeld. Het startpunt van de route bevindt zich op Vredenburg voor het Apollo Hotel en eindigt op een van de mooiste pleinen van Utrecht, de Mariaplaats. Dit is het einde voor dit moment, maar de route is nog lang niet klaar. Luman gaat verder onderzoeken hoe hij Trajectum Lumen kan uitbouwen en nog meer inhoud kan geven. Nu gaat het vooral

www.trajectumlumen.com 83

GOUD - Opmaak.indd 83

10-09-2010 13:38:49

goud - utrechts talent

Fab ian Akke r v li eg e n d e sta rt

Tekst: Nadia Doudou Fotografie: Rolf Eijtjes

N

og maar net afgestudeerd en direct een computergame op de markt uitbrengen. Fabian Akker (27), voormalig HKU-student en mede-eigenaar van Ronimo Games, is vanuit Utrecht hard op weg om de hemel te bestormen. ‘We willen ooit een boxtitel maken die in een doosje in de winkel komt te liggen.’ games zijn erg ingewikkeld, maar die van ons is juist heel toegankelijk. Nieuwe spelers hebben het spel snel onder de knie. We hebben er veel prijzen mee gewonnen, zoals de Europrix Multimedia Awards 2009.’

Gamedesigner Fabian Akker staat op het punt zijn nieuwe game te laten testen door een panel van 15-jarigen. ‘We vinden peer reviewing belangrijk, want ik werk een jaar aan zo’n project, speel de game heel veel, en daardoor word je er heel goed in,’ zegt hij.

‘Op het moment dat je de game dan uitbrengt, is het mogelijk dat niemand er iets van snapt.’ De nieuwe game – die nog geheim is – wordt de tweede die Ronimo Games uitbrengt. Fabian Akker is een van de oprichters van het Utrechtse bedrijf. Hij studeerde 2,5 jaar geleden af aan de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht (HKU) en startte met zes anderen Ronimo Games – de afkorting voor Robot Ninja Monkey.

Het doel: computerspellen in eigen beheer ontwikkelen. Voor een derdejaarsproject binnen Game Design maakte hij samen met een aantal studiegenoten het computerspel De Blob, een sponsbal die door het stationsgebied van Utrecht gedirigeerd kan worden om alle gebouwen te kleuren. De Blob werd in opdracht van de gemeente Utrecht ontwikkeld maar werd een internationaal succes. De studenten haalden in 2007 zelfs de finale op de Game Developers Conference in San Francisco. Ook Akkers afstudeerpro­ ject was ambitieus. Met een aantal HKU-partners in crime werkte hij aan een gezamenlijk afstudeerpro­ ject. Het resultaat: een demo voor een potentiële boxtitel met de naam Snowball Earth. Het lukte de jonge ondernemers uiteindelijk niet om er een boxtitel van te maken, maar ze bemachtigden wel de licenties voor de Nintendo Wii. Met de licenties in de achterzak is designer Fabian Akker momenteel de (digitale) hemel aan het bestormen.

Hoe moeilijk is het om als start-up de gamemarkt te betreden?

‘Heel moeilijk. Je hebt weinig ervaring en je kunt aan uitgevers geen games laten zien die je met succes hebt afgerond. Uitgevers hebben er nog geen vertrouwen in dat je een game van A tot Z kunt afleveren. Om die reden is onze eerste game Snowball Earth ook niet gelukt. Ze vonden de demo weliswaar heel gaaf, maar ze durfden er geen geld in te steken.’

Hoe hebben jullie toch een doorbraak geforceerd?

‘We hebben onze eerste game zelf gefinancierd om onszelf op die manier te bewijzen. Het Gamefonds bestond nog niet, maar een WWIK-uitkering bood ons de mogelijkheid een bedrijf te starten en het eerste ontwikkelingsjaar van Swords & Soldiers te financieren. De downloadbare games die wij maken kosten een jaar ontwikkelingstijd.’

Wat zijn de grootste uitdagingen?

‘Budgetten en deadlines. Verder is het een uitdaging om enerzijds innovatief te zijn, maar anderzijds ook om het spel verkoopbaar te houden. Als je te innovatief bent dan snappen mensen het niet meer. Uitgevers steken daarom het liefst hun geld in vertrouwde dingen. Maar als je bestaande dingen een-op-een kopieert, krijg je er weer van langs in de reviews. Het is dus de uitdaging om daar een balans in te vinden.’

Wat waren de afgelopen jaren jouw gouden momenten?

‘Dat was toen we vorig jaar onze real-time strategy game Swords & Soldiers uitbrachten. We zaten met champagne in onze hand voor de televisie en gingen onze game downloaden op de Wii. Het was waanzinnig. Onze eerste game sloeg ook erg aan. Veel strategy

Hoe kijk je aan tegen zulke compromissen?

‘Het is jammer, want het gaat ten koste van de creati­ viteit en de mogelijkheden die je hebt. Zeker als je net afgestudeerd bent, wil je het liefst vette nieuwe dingen maken, maar uiteindelijk kom je er toch achter

84

GOUD - Opmaak.indd 84

10-09-2010 13:38:50

goud - utrechts talent

Voor welke studio heb je bewondering?

‘Voor Blizzard, een Amerikaanse studio die zelfs een eigen festival heeft: BlizzCon. Het mooie aan Bliz­ zard is dat ze net zo lang aan een game werken totdat het echt helemaal goed is. In het verleden hebben ze zelfs een paar keer een game gecancelled, ondanks dat ze al in het eindstadium waren. Ik vind het mooi dat ze kwaliteit zo hoog in het vaandel hebben staan.’

dat uitgevers vooral kijken naar de risico’s in plaats van de game zelf. Alleen via het subsidieleven zouden we autonome games kunnen ontwikkelen.’

Wat zijn momenteel interessante ontwikkelingen binnen gamedesign?

‘Met 3D gaat veel gebeuren. Games worden nog rea­ listischer en spelers worden nog dieper in een game gezogen. Er zijn momenteel ook interessante ontwik­ kelingen op het gebied van controllers. De Playsta­ tion Move en Project Natal voor de Xbox 360 worden gaaf. Bij Project Natal herkent een infraroodcamera jouw lichaamsbeweging en daardoor kun je volledig interacteren met het spel. Met handbewegingen voor de televisie kun je bijvoorbeeld dingen aanraken ín het spel. Het klinkt misschien nog heel high-end, maar binnenkort komt zoiets al op de markt.’

Wat is het voordeel van Utrecht als vestigingstad?

‘De stichting Dutch Game Garden heeft dit jaar op de Neude een groot pand geregeld waar allerlei gamebedrijven zich konden vestigen. Het centrum van Utrecht is nu het kloppende hart van de Neder­ landse game-industrie geworden. Het voordeel van al die gamebedrijven bij elkaar is dat we veel specia­ listen, productiemensen en marketingmensen in de buurt hebben. Nieuwe bedrijven worden gemakkelijk geholpen met praktische dingen zoals uurtarieven en facturatie én het is relaxt voor ons netwerk. Als er uit­ gevers of bekende designers uit het buitenland langs­ komen, kunnen ze even rondgestuurd worden door het pand. Op die manier kan iedereen in het pand zijn netwerk vergroten.’

Wat is een droom voor de toekomst?

‘We willen ooit een boxtitel maken die in een doosje in de winkel komt te liggen. Ik denk alleen dat er, als we op dat punt zijn beland, geen games meer in de winkel verkocht worden. Alles zal dan worden ge­ download.’

www.ronimo-games.com 85

GOUD - Opmaak.indd 85

10-09-2010 13:38:56

86

GOUD - Opmaak.indd 86

10-09-2010 13:38:56

idolen jef f koons jo o s t va n d e b r u g

87

GOUD - Opmaak.indd 87

10-09-2010 13:38:57

goud - idolen

J e ff Koo n s g o u d h a a ntj e Tekst: Dennis Mijnheer

De Jeff Koons BV telt 135 man personeel en draait een miljoenenomzet, maar maakt ook miljoenen kos­ten. De king of kitsch maakt kunst op hoog niveau. ‘Het project kost ongeveer 50 miljoen dollar vanwege de complexe constructie.’

P

Koons weet ook door middel van zijn kunstwerken een brede doelgroep aan te spreken. Al zijn werken ademen feelgood uit, voor cynisme en diepzinnige gedachten is geen plek. Hij kiest binnen zijn oeuvre voor een heel toegankelijke beeldtaal, herkenbare objecten zoals een konijn (Rabbit, 1986) of een opblaasbare kreeft (Lobster, 2003) en duidelijke verwijzingen naar populaire cultuur, zoals Pink Panther, Popeye en Michael Jackson. En alles is groot. Zijn sculptuur Puppy – een twaalf meter hoge Schotse terriër gemaakt van 17.000 levende bloemen – spreekt tot de verbeelding. ‘Ik wil vooral contact maken met mensen,’ zegt Koons. Deze intentie slaat aan. Naar zijn retrospectief in Paleis Versailles in 2008/2009 kwamen bijna 1 miljoen mensen, en ook veilinghuizen prijzen zich gelukkig met Koons onder de hamer.

Zijn wit/gouden porseleinen beeld van Michael Jackson met zijn aapje Bubbles werd in 2001 bij Sotheby’s verkocht voor het toenmalige recordbedrag van 5,6 miljoen. Het succes stelt Koons in staat om een indrukwekkende kunstcollectie aan te leggen met onder meer schilderijen van Manet, Courbet en twee werken van Damien Hirst. Koons: ‘Het is een heel brede collectie, want ik wil de discussie niet beperken tot een bepaalde stroming. Ik wil mijn kinderen meegeven dat kunst juist een heel brede dialoog is.’ In zijn collectie heeft Roy Lichtenstein een status aparte.

‘Toen ik als jonge kunstenaar mijn eerste successen boekte, heb ik direct een werk gekocht van Roy Lichtenstein, het tweedimensionale beeld Surrealist Head II. Na mijn scheiding ging ik door een diep dal en ik moest al mijn spullen – ook het beeld van Lich-

arijs. Afgaande op zijn strakke maatpak, zilveren bankiersbrilletje en een wat nerdy uitstraling is het rock-’n-rollgehalte van Jeff Koons (55) miniem. De kloof met zijn serie Made in Heaven (tentoongesteld in 1992 in het Stedelijk Museum) is daardoor onvoorstelbaar groot. In die beelden is Koons met zijn toenmalige vrouw Ilona Staller – pornoactrice Cicciolina en later Italiaans parlementslid – verwikkeld in expliciete seksuele handelingen.

Het was in kunstkringen behoorlijk rock-’n-roll en zijn attentiewaarde steeg flink, zéker nadat zijn huwelijk, de scheiding en de slepende rechtszaken over de voogdij breed uitgemeten werden in de pers. Het leverde hem in de jaren negentig de status van celebrity op en hij wist de aandacht vast te houden dankzij uitgekiende PR voor het merk Jeff Koons.

Art Car Anno 2010 heeft Koons in zijn studio in New York City de leiding over 135 man personeel. ‘Ik zie mezelf niet sec als zakenman, ik ben bovenal kunstenaar.

Mensen zien mijn studio als een grote fabriek waar aan de lopende band kunst wordt geproduceerd, maar ik maak slechts tien schilderijen en tien sculpturen per jaar,’ zegt de vriendelijke Koons in Centre Pompidou voorafgaand aan de tentoonstelling van zijn Art Car. Het ontwerpen van de zeventiende Art Car voor BMW is PR-technisch een slimme zet. Roy Lichtenstein, Andy Warhol, Jenny Holzer en Robert Rauschenberg gingen hem voor. De massamediale aandacht is enorm – er zijn 150 journalisten ingevlogen voor de presentatie.

88

GOUD - Opmaak.indd 88

10-09-2010 13:38:58

goud - idolen

Michael Jackson and Bubbles, Jeff Koons, 1988

Tegelijkertijd houdt hij zich bezig met een megalomaan project dat al jaren alle jongensdromen overstijgt: een hijskraan, 49 meter hoog, waaraan een replica hangt van een locomotief uit 1943. Op werkelijke grootte én met een werkende stoommachine. De locomotief zal uiteindelijk aan de hijskraan bungelen terwijl er stoom uit komt. Het realiseren van het hijskraanproject gaat gepaard met een torenhoog prijskaartje. ‘Het project duurt langer dan gepland, ja.

Dat komt vooral doordat het veel tijd kost om fondsen te werven. Het project kost ongeveer 50 miljoen dollar vanwege de complexe constructie. We moeten het object kunnen verplaatsen om op verschillende plekken te exposeren en we hebben de originele stoommachine volledig herbouwd want de locomotief hangt verticaal, dus alle onderdelen moesten een kwartslag gedraaid worden.’ Over vijf jaar verwacht Koons dat zijn meesterwerk af is. ‘Ik ben ervan overtuigd dat de kraan kan concurreren met mijn Puppy-sculptuur,’ vertelt hij met een jongensachtige twinkeling in zijn ogen.

tenstein – verkopen om mijn advocaten te betalen.

Toen ik na verloop van tijd uit het dal geklommen was, heb ik als eerste weer het werk van Lichtenstein aangekocht. Ik houd van zijn werk.’

Hijskraanproject Koons is momenteel bezig met het voortborduren op eerdere successen. Koons: ‘Ik voeg bijvoorbeeld opblaasbare objecten toe aan mijn ready-made objecten. Ik voel me vrij om ze te manipuleren en voel me niet verplicht om de puurheid en on-puurheid van het origineel te handhaven.’ Ook de commercie schuwt hij af en toe niet, want voor Stella McCartney stelde hij in 2006 zijn ready-made Rabbit beschikbaar voor een armband in haar collectie.

Daarnaast is Koons weer aan het schilderen. Voor de serie Antiquities vervaardigt hij collages van Venussen en Aphrodites met als thema The Rite if Spring – een Serge Diaghilev-balletvoorstelling uit 1913. Hij legt de lat hoog. ‘Ik schilder al van kleins af aan, en ik denk dat dit mijn sterkste werk wordt op schildergebied.’

89

GOUD - Opmaak.indd 89

10-09-2010 13:39:20

goud - idolen

J o o st Va n d e b r u g

Call me Annabella Gold is what I hold No money...

I’m richer than Richard iii I don’t need to work...

Juß gold in my hair Cassette on my shoulder...

Bow Wow Wow, Gold he said

90

GOUD - Opmaak.indd 90

10-09-2010 13:39:21

goud - idolen

91

GOUD - Opmaak.indd 91

10-09-2010 13:39:26

goud - idolen

92

GOUD - Opmaak.indd 92

10-09-2010 13:39:32

goud - idolen

93

GOUD - Opmaak.indd 93

10-09-2010 13:39:38

goud - idolen

94

GOUD - Opmaak.indd 94

10-09-2010 13:39:44

goud - idolen

95

GOUD - Opmaak.indd 95

10-09-2010 13:39:50

96

GOUD - Opmaak.indd 96

10-09-2010 13:39:51

m ac h t edo dijk st er h u is pe t rov sk y & r a mone

97

GOUD - Opmaak.indd 97

10-09-2010 13:39:51

goud - macht

e d o d ij kste rh u is m ac ht ze te lt o p e e n g o u d e n tr o o n

Ashantikroon Ghana, 20e eeuw Collectie: Wereldmuseum, Rotterdam

Het begon mis te gaan in 1914. Nog voordat duizenden jongemannen verdronken in de modder van Yper.

Nog voordat het mosterdgas als een spook over het continent trok en het zaad plantte voor ‘totale oorlog’.

Nog voordat het krachtenveld van ‘de oude wereld’ volledig werd opgeschud en de landkaart van Europa naar de prullenbak verwezen werd.

H

drijft op een idee van waarde in plaats verankerd te zijn in keihard edelmetaal. Zwarte Maandag uit 1987, de Zweedse en Japanse bankencrises van de jaren ’90, en jawel, ook de huidige kredietcrisis – ze zijn allemaal terug te voeren op 1914 en het loslaten van de goudstandaard.

Eigenlijk is het hoogst ironisch. Wat begon als een economische manoeuvre om de strijd om de wereldmacht te financieren, heeft uiteindelijk geleid tot een complete implosie van die macht. Ook de laatste wereldmacht, de VS, is lamgeslagen door gigantische schulden.

Zoals tijd gelijk staat aan geld, zo staat geld gelijk aan macht. Maar alleen als dat geld meer is dan bedrukt papier en gewaarborgd wordt door goudvoorraden.

Het is niet voor niets dat het vergaren van goud door de eeuwen heen verbonden is aan het verwerven, beschermen en uitbreiden van macht. Van het

et begon eerder. Namelijk toen Europese mogendheden en masse de goudstandaard loslieten en meer geld gingen drukken en uitgeven dan waar ze borg voor hadden – borg in de vorm van goud in hun bankkluizen.

In eerste instantie stelde het loslaten van de goudstandaard de oorlogvoerende landen in staat om te investeren in wapentuig. Na de oorlog zorgden de wijd opengezette kredietsluizen voor ‘roaring twenties’ en uiteindelijk het zwarte gat van de Depressie.

Niet dat we er iets van hebben geleerd. In 1931 schafte Groot-Brittannië de goudstandaard af, enkele jaren later gevolgd door financieel centrum Zwitserland.

En in 1971 lieten ook de Amerikanen – wederom vanwege de hoog oplopende kosten van een oorlog, dit keer in Vietnam – de waarborg voor de dollar los.

Het fenomeen van de periodiek in elkaar klappende bubbeleconomie was een feit, van een economie die

98

GOUD - Opmaak.indd 98

10-09-2010 13:39:52

goud - macht

ze de overhandiging van de gouden troon van de As­ hanti-koning, hét teken van soevereiniteit. De troon hebben ze nooit in handen gekregen en de Ghanezen wisten zich 57 jaar later als eerste zwarte Afrikanen te ontworstelen aan het kolonialisme.

De supermachten die nu – vanzelfsprekend, zou je haast zeggen – hun macht zien verdampen op ner­ veuze aandelenmarkten hebben het geloof in goud allang verloren. Ze kunnen natuurlijk denken aan een substituut als fiscaal anker. Platina is een moge­ lijk alternatief. Ware het niet dat platina er voor een ongeoefend oog uitziet als dof zilver. En dat kan niet.

Een machtssymbool moet zelfs voor de grootste on­ benul herkenbaar zijn als zodanig. En liefst impone­ ren en verleiden tegelijk.

Dat is precies ook de reden waarom een zeldzame en dure stof als yttrium geen hoge ogen gooit. Het blinkt wel, maar is schadelijk voor de longen en kan eigenlijk alleen met goed fatsoen worden gebruikt om fosfors te produceren voor tv-onderdelen en LEDlampjes. Niet echt verheven. Idem dito voor coltan.

De toepassingsmogelijkheden ervan – computers en mobiele telefoons – zijn misschien wel reden voor een dodelijke machtsstrijd in Centraal-Afrika, maar als machtssymbool komt het grauwe goedje slecht uit de bus.

De roep om herstel van de goudstandaard klinkt de laatste tijd dan ook weer luider. Macro-economische donderpredikers en fiscale absolutisten krijgen ruim baan voor hun boodschap: alleen als we weer geloven in het goud zal de economische balans hersteld wor­ den. En de daarmee verbonden politieke macht, die nu stuurloos dreigt te raken.

Oude Egypte tot de Europese Middeleeuwen hadden vorsten alchemisten in dienst, met de productie van goud als een van hun belangrijkste opdrachten. De periode dat Nederland aan de top van de mondiale machtspiramide stond, staat te boek als de Gouden Eeuw. En toen Jan Peter Balkenende in juni 2010 wanhopig aan zijn positie van premier probeerde vast te houden, riep hij tegen iedereen die het maar ho­ ren wilde dat hij ‘voor goud ging.’

Een edelmetaal dat in symbolische termen al zo krachtig is, oefent als glimmend hoopje stof, klin­ kende munt of keurig geperst briketje helemaal een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit. De avontu­ riers die in de 16e eeuw hoorden van het Zuid-Ame­ rikaanse meer Parima, waar een inheemse koning zich zou baden nadat hij zich geheel bedekt had met goud, moesten hun hebzucht veelal bekopen met de dood.

Het mythische goudmeer werd nooit gevonden. Wel werden en passant de inheemse indianen naar het randje van uitsterven geholpen, een half continent gekoloniseerd en tonnen goud op minder schilder­ achtige wijze uit mijnen gewonnen. Met als uitvloei­ sel de Spaanse Goudvloot, die op zijn beurt weer een begeerlijke prooi was voor goudhongerige piraten.

Ook aan de andere kant van de Atlantische Oceaan was goud de brandstof voor imperialistische ambities.

Voordat er sprake was van het hedendaagse Ghana heette dat stuk van West-Afrika Goudkust. Dat het rijk van de Ashanti, het machtigste volk van de regio, zich maar niet gewonnen gaf, was de Britten, die eind 19e eeuw de wereldmacht bij uitstek waren, een doorn in het oog. Toen de Afrikanen in maart 1900 in op­ stand kwamen, grepen ze bruut in. Bovendien eisten

99

GOUD - Opmaak.indd 99

10-09-2010 13:39:53

goud - macht

P e tr ovs k y & R a m o n e fo t ogr a f ie: pe t rov sk y & r a mone h a a r & m a k e-u p: k at hink a ger na n t (house of or a nge) model: sophie (house of or a nge) a s s . f o t o g r a f i e : k e l l y jo c h e m s o b j e c t e n: c o l l e c t i e m u s e u m c a t h a r i j n e c o n v e n t, u t r e c h t

De misplaatste macht van goud We worden langzaam wakker... ooit zal geld&goud&religie niet meer de waarde hebben die we nu nog denken dat het heeft.

We ontwaken en herinneren ons dat de ware “macht� de kracht van het hart is. one love p&r

100

GOUD - Opmaak.indd 100

10-09-2010 13:39:54

101

GOUD - Opmaak.indd 101

10-09-2010 13:39:57

goud - macht

102

GOUD - Opmaak.indd 102

10-09-2010 13:40:03

goud - macht

103

GOUD - Opmaak.indd 103

10-09-2010 13:40:05

goud - macht

104

GOUD - Opmaak.indd 104

10-09-2010 13:40:10

goud - macht

105

GOUD - Opmaak.indd 105

10-09-2010 13:40:14

goud - macht

106

GOUD - Opmaak.indd 106

10-09-2010 13:40:15

107

GOUD - Opmaak.indd 107

10-09-2010 13:40:17

108

GOUD - Opmaak.indd 108

10-09-2010 13:40:18

v er h a l e n r a s h i d no va i r e e l z a jo

109

GOUD - Opmaak.indd 109

10-09-2010 13:40:19

goud - verhalen

t e rugk e r e n be r ic h t e n va n de g ou dk u s t Rashid Novaire

110

GOUD - Opmaak.indd 110

10-09-2010 13:40:19

goud - verhalen

S

oms geloven wilden aan de Goudkust dat de geesten van hun voorouders vanuit zee zullen terugkeren naar hun land. Ons, handelslieden van de V.O.C, die met groot vertoon komen aanzeilen, zien ze aan voor die gestorven verwanten en het is precies vanwege deze verwantschap dat de witte mannen bij enkele stammen zo hartelijk worden ontvangen. Volgens een zeer oude opvatting heeft men op alles wat men zelf doet groeien, maakt, ontdekt of vindt op het land dat men als eerste bewoont, een rechtsgeldige aanspraak. Dientengevolge was het het dorp en de grond met daarin de bodemschatten eigenlijk al het rechtmatige bezit van ons Europeanen voor we er goed en wel aan zouden komen.

Ikzelf was altijd wantrouwig wanneer dit verhaal in Europese havens werd opgedist. ‘Daar is vast nog geen korrel stofgoud door gewonnen,’ gaf ik van repliek op het havenkantoor. Ik kon niet geloven in zoveel goedgelovigheid. Maar toen ik na mijn derde zeereis naar Afrika die gevreesde zwarten begroette in de branding, langzaam het strand opwaadde, zag ik aan de blik van een van de vrouwen dat er iets van waar moest zijn. Zij stond daar kalm en keek naar me alsof ik een oude, waardevolle kennis bezat. Kennis die nu naar haar was teruggekeerd.

Ze keek naar me alsof ze me al kende.

Ik vermoed dat Kuyuna oud is, dat zeg ik niet vanwege de draagstoel waarop ze uit het bos naar het strand werd vervoerd, ik kan haar leeftijd eigenlijk niet goed schatten. Ouderdom heeft in Afrika niet dezelfde verschijning als in Holland. Ouderdom ruikt daar niet muf. Het zakt niet door de benen. Ouderdom gaat zelfs niet gepaard met de verongelijkte laatste trap die de belegen vrouwen in het Noorden aan hun meest welgezinden wensen uit te delen. Nee, het was iets moois waaraan ik het rijpen van Kuyuna’s jaren afleidde want dat moet ik U bekennen: de vrouwen der wilden wisten me te bekoren ook al twijfelde ik vaak aan die bekoring. Hadden grote Franse denkers zich niet afgevraagd of het denkbaar was dat ‘God, die toch de goedheid zelf is, kon hebben besloten om een ziel in zulk een zwart, afzichtelijk negerlichaam op te sluiten’?

111

GOUD - Opmaak.indd 111

10-09-2010 13:40:20

goud - verhalen

O

kwam waren ertshoudende plaatsen al als honingraten bezaaid met groeven. We moesten lachen als duidelijk werd welk bijgeloof ze erop nahielden: als de gravers de toorn van de goden opriepen, dan kon het goud de gestalte van een dier aannemen en vluchten.

Of er verscheen een gouden hond in de groeve die onder luid geblaf goudklompen braakte. Dan dreigde er gevaar voor instorting en verliet men de groeve zodat wij er aan de slag konden. Eens, twee winters terug, moest ik onderhandelen met een kleine jongen die op zijn hurken zat bij een goudweegschaal.

Traag legde hij natuurgewichtjes aan de andere kant.

Botjes van salamanders, slakkenhuisjes. Hij wilde me precies het goud geven waar ik recht op had en zelfs een klein beetje meer. Deze mensen hielden niet van oneerlijkheid. Toen bleek dat het bezit aan stofgoud van een van hun gestorven heersers grotendeels was gebaseerd op vervalsingen liet men zijn lijk opgraven.

Het werd voor het gerecht gebracht, schuldig bevonden en onthoofd.

Het was zaak om ze te misleiden volgens hun eigen wetten, bedacht ik en knikte naar de zwarte mannen die bier brouwden uit graan. Soms kwam er iemand apart naar mij toe en vroeg hoe het ging. Ik had een klein beetje van hun taal geleerd maar gaf in het Hollands antwoord: ‘Het gaat goed,’ antwoordde ik. ‘Onze jaarinkomsten stijgen.’

‘En het gaat goed?’ vroegen ze bezorgd alsof mijn stralende gezicht dit doorvragen niet overbodig maakte.

‘Ja zeker, het gaat goed,’ zei ik weer. ‘We laten het breed hangen in Amsterdam. En ik heb een bloeiende handel. En een braaf wijf dat het vuur oppookt.’

‘En het gaat goed?’ hoorde ik ze weer vragen tot ik ten slotte helemaal naar werd van die vragende gezichten en ophield met het zaaien van mijn vreugde.

De zon stond zwak aan de hemel zodat het vreemde continent zich aan ons toonde in grijstinten. De leden van mijn expeditie wasten zich met aangedragen zoet water of lagen uitgeput, de armen wijd gespreid,

mdat ik ervan uitging dat Kuyuna, gezeten op haar houten troon, een belangrijke vrouw was in haar stam, streek ik op het strand mijn natte hemd glad en maakte een buiging naar haar. Onze instructie was: geen overmacht.

Deze keer zouden we niemand verwonden. Deze keer zouden we geduld betrachten en vriendschapsbanden kweken want de enige gids op de weg naar hun grootste schatten was genegenheid. Dat is niet juist: genegenheid leidt nooit tot het vinden van een schat, het verleidt, dat wel, waarna het grote verdwalen begint en als je, na lang en verwilderd zoeken de weg weer terug vindt, blijf je achter met een gemis naar hetgene waarvan niet zeker is of je het ooit hebt ontmoet.

Kuyuna zei iets tegen een van de jonge mannen naast haar. Aan mij werd duidelijk gemaakt dat ik me van de rest van de bemanning moest scheiden, zittend op een grote steen. Een voor een kwamen de ouderlingen van het woonerf van de hogon af om mij te begroeten. Wijze mannen. Onderworpen aan schimmige rituelen en plichten: zo mogen zij zich niet met water wassen, maar gaan ze in een kuil met slangen liggen, die hen door slangachtige bewegingen reinigen. Aan de voet van de steen gaven de ouderlingen mij het eerbetoon dat me ten deel viel terwijl Kuyuna er van een afstand naar keek.

Het is gepast dat men de voorouders eert en toezingt, aan hen offert en met hun eet. Ik werd er blij van, zoals ik daar, apart van de andere bemannigsleden uitkeek over het witte strand. Mannen van hun stam droegen kreupelhout, een groot vuur werd aangelegd.

Niet veel later werd er een ceremonie aangevangen van het reinigen der zielen. Goud dat de rest van de tijd in het zetelhuis werd verborgen werd publiekelijk tentoongesteld. Een man had zich met witte aarde ingesmeerd en danste voor me. Iemand anders offerde eieren en yams aan een altaar. Deze mensen hadden veel goud. Ze gaven het mee aan hun doden. Wasgoud, aan het licht gekomen door krachtige regens.

Stofgoud. Toen de vorige expeditie naar deze kust

112

GOUD - Opmaak.indd 112

10-09-2010 13:40:20

goud - verhalen

zen een ander, wellicht haar voorouder, was maar het bleef vreemd en daarna was het ook wel verwarmend voor ik er bang van werd. Dit waren de bossen waar zij met een ander doorheen was gegaan en die ander was ik nu. Wie was ik? Haar vader? Haar man? Haar kind? Zij had hier met mij tussen metershoge varens gezeten of op een rotsblok, me voortgetrokken door een moerasachtige oversteekplaats, me op het droge getild. Ze had vol aandacht naar me gekeken en dat deed ze nu weer. Zover als haar herinneringen teruggingen, was ik er altijd al in het stille woud geweest dat tegenover haar geen geheimen kende.

Er waren in dit deel van het woud statige rijen bomen - zuilen - waartussen een loopbrug was gespannen. Het bos vertoonde, toen ik goed oplette, ook veel meer menselijke sporen dan ik had gedacht. Het was mij gelijk een hele stad, uitgehakt uit de natuur.

De stammen hadden handvatten om mee naar boven te klauteren en als dat je niet meer goed afging waren er netten die onder het laaghangende bladerdak uitkwamen en waarin een mens zich klein kon maken om dan vervolgens naar de, in de kruinen gebouwde, boomhutten te worden gehesen. Kuyuna liep door en zocht haar hut op. Zij wist hoe alles hier in deze streken plotseling kon veranderen. Zij had deze grond gezien toen het zo hard regende dat je kon wegzinken in de roodbruine modder. Zij kende de meest beschutte plaatsen waar de vrouwen hun jongen wierpen en waar haar broers hun pijlen doopten in gif dat voor een andere stam was bestemd. Waarom dacht ik zoveel aan haar terwijl ik volgde?

Diep in het bos ging zij een de ronde hut binnen en wees ze mij haar plaats. De hut was in tweeën gedeeld.

De heiligen van de hogon hadden een ereplaats bij het vuur. Kuyuna’s broers kwamen met nieuw gerstebier. Broers hebben daar een hogere mate van verantwoordelijkheid voor hun zusters dan mannen voor hun vrouw.

Die avond werd een bijeenkomst gehouden. De vergadering vond plaats op het veldje voor de ingang van de hut. Het vuur werd goed onderhouden en zette de

in het rulle zand. Vertelde een scheepsmaat mij ooit over de eerste, blanke pik die op de Australische kust kreten van bewondering aan de wilden ontlokte, hier, in mijn verhaal, ging de volledige bemanning uit de kleren wat geenszins leidde tot de door mij verwachte grote levendigheid maar eerder tot een soort verstilling die ik weleens in de rechtbank heb waargenomen vlak voor een vernietigend vonnis werd uitgesproken.

De eenzaamheid van de mensen wordt nooit meer zo groot als in die stilte.

Later op de middag liep Kuyuna met mij door de bossen, het binnenland in. Het was mij toen al verteld dat zij een prinses was van deze stam. Haar gevolg reisde op een afstand met ons mee. Toch was het of ik vanaf het begin alleen was met haar. Had ik U al verteld dat de tijd van het jaar niet overeenstemde met de kleur van de omgeving? Het was een tijd van grauw licht. Ik was eerder in tropische wouden geweest waar felle bundels zon door het gebladerte drongen en dan zweefden zaden, kleine apen en grote insecten in een bloedrood licht waardoor ik mij een ongeborene waande, in de buik van mijn moeder terwijl ze op het Amsterdamse Bickerseiland kant kloste, maar nu, in deze zuinigheid van licht, voelden de bossen aan als een natte lap die iemand over je gezicht blijft heenhalen of, eerder als een ei zonder zout dat vastplakt tegen je droge gehemelte. De bomen zagen er ook verschraald uit en roken indringend naar bederf.

Kuyuna liep voor mij uit, landinwaarts, naar de plek waar de reuzenstammen plaats maakten voor meer iele bomen - ik ken de namen niet, ik weet dat ze met een blauwachtig mos waren begroeid.

Alles was haar hier bekend en vertrouwd – de zompigheid onder haar voeten, de klimop, de ijle lucht, het dode hout dat lag weg te rotten en de opgegraven wortelen, half afgeknaagd door boomkevers en muskusratten – maar het vreemde was dat ze soms naar me omkeek en met een wijds gebaar liet weten dat dit alles ook van mij was. Ik kon het toen wel verklaren vanuit de wetenschap dat zij geloofde dat ik in we-

113

GOUD - Opmaak.indd 113

10-09-2010 13:40:21

goud - verhalen

in zekere zin, afgenomen. Men onderhoudt zich in de grachtengordel meer dan ooit met obligaties. Samen met mijn zusters en moeder bezoek ik de salons waar voorspeld wordt wie zich staande zal houden dit jaar en wie zich uit schaamte nooit meer in de Europese hoofdsteden zal willen vertonen. Wanneer wij terug­ lopen naar huis worden de spitsvondigheden van de Soiree tot in den treure herhaald tot de vrouwen zich op mij richten, zich tevergeefs trachten te herinneren wat mijn bijdrage is geweest aan het woordenspel: ‘Jij viel tegen deze avond,’ zegt mijn oudste zuster. ‘Ben ik te druk voor je? Waar ben je met je gedachten? Je was een grappig kind.’

Ook mij is het wel opgevallen dat ik minder zeg naar­ mate ik langer leef. Daarmee wil ik niet pochen over stille, diepzinnige waarnemingen die de plaats van het spreken zouden hebben ingenomen. Het komt mij voor alsof ik vroeger ook meer waarnam. Vroeger kon ik de dingen beter zien. Ik ben zelfs een keer, lang geleden, op mijn hurken gaan zitten om te kij­ ken naar de linker voetzool van een dode die hing te bungelen aan een galg op de Nieuwmarkt. De schoen was afgegleden, de geribbelde huid bezat nog glans, ik zag het eelt op de hiel, als een landkaart van witte lijntjes in het rond. Ook zag ik een keer een actrice in de coulissen van de Franse schouwburg die rauw vlees verborg in de rondingen van haar corset. Die avond vroeg ik mij bij elke vrouw die me passeerde af wat van haar lichaam was gelogen. Zou er ooit een dag komen waarop jongedames zich zouden laten opensnijden, zich laten opvullen met een vreemde substantie?

Daar sprak ik over met vreemden terwijl ik dronk om mijn woorden beter te bezitten.

Maar de laatste tijd gleed iedere gevleugelde uitspraak weg voor ik hem vast kon grijpen. Daardoor werden niet alleen de woorden maar ook de mensen onaan­ trekkelijk. Zich sneller voortbewegend dan ik door de grijze straten. Misschien, zo dacht ik terwijl ik met mijn lachende zusters over de Keizersgracht liep, had het langer geduurd dan ik met mijn kinderlijke geestdrift vermoedde voor ik zelf was opgenomen in

mannen eromheen in een oranje gloed. De broers van Kuyuna hadden allemaal zelf een krukje mee­ genomen of een stuk steen gezocht. Ze zaten in een cirkel. Met hangende armen en gebogen hoofd stond Kuyuna erbij. De rook van het vuur was zo schroeie­ rig dat ik mijn ogen niet kon open kon houden, maar toen werd besloten dat ik met haar moest slapen zag ik dat het haar niet deerde.

Alle mannen gingen mee de hut in en Kuyuna ging naast me liggen en praatte zacht in zichzelf. Ik hield haar af. De mannen keken toe. Ik was zo uitgeput dat ik, ondanks deze merkwaardige situatie, een paar uur sliep. De volgende ochtend was iedereen er nog, in dezelfde positie, wachtend. Er was haast geen zon of licht in de hut binnengedrongen, een stroom koude lucht sloot zich om ons heen, wat haar kleine, glan­ zende lichaam eventjes deed beven. Zij keek nergens naar, ook niet naar mij. Ik ging op mijn zij liggen. Ik wist niet of ik een afkeer van haar had, van het rijzen en dalen van haar stem en de dunne benen die ik nu nog goed van het donker kon onderscheiden. In ge­ dachten somde ik alle dingen op die me bedrukten.

Ik was niet een van de jongens die zich hadden aange­ sloten bij de V.O.C. vanwege gebrek aan andere pers­ pectieven. Armoede heb ik niet gekend. Mijn vader werd geboren in Hoorn. Het is mij onbekend in welk jaar hij precies naar Amsterdam is gekomen. Hij ont­ wikkelde zich in die stad tot een pandnemer die gokte op de radelozen. Onze familieachtergrond gold als smetteloos en zijn relaties als zuiver. Smetteloos, dat is dus zonder zwakke plekken, en zonder zwakke plek­ ken betekent dat een oneindige procedure geldt als kansloos. Vandaar dat hij het gelijk aan zijn kant had wanneer de mensen aan het eind van een wanhopige belening hun huizen, stallen en vrouwen aan hem af moesten staan. Ook leefde hij van zijn aandelen in de graanhandel. Een bloeiende handel – het beleggen.

Sinds de oorlogen met de Engelsen onze kleine repu­ bliek zwaar op de proef stellen is de aandrang om uit te varen en nieuwe overzeese afzetmarkten te zoeken,

114

GOUD - Opmaak.indd 114

10-09-2010 13:40:21

goud - verhalen

‘Europa, Europa,’ antwoordde ik. Waar zou ze anders naar hebben geïnformeerd?

de wereld die ik waarnam. Het kwam mij weleens voor of ik geen herinneringen had. Althans, geen herinneringen waarin ikzelf een noemenswaardige rol speelde.

Tijdens mijn reizen was ik van dit gevoel verlost. Ik reisde mee met de compagnie omdat het niet meer belangrijk was wat ik zei of dacht, het was al voldoende wat ik deed. Dit zal altijd de reden zijn waarom Europeanen koortsachtig de wereld zullen verkennen. Of ze nu met al hun bezittingen op de rug door barre streken dwalen of zich laten verschepen over de grote oceaan. Bewegen als list om stil te mogen staan. Wie heeft er nog een nieuw inzicht nodig als de reisroute zich al nieuw en schuldeloos aan je voordoet. Ik heb in die jaren, voor ik door Kuyuna werd gedood in haar kleine hut, weinig verworven.

Ik kon haar niet de hele ochtend blijven wegduwen.

Ik was een met haar toen later mijn scheepsmaten onderaan de paalhut verschenen. ‘Ben je daar? We hebben je hulp nodig. Het gaat niet goed,’ riep het hoofd van de expeditie.

Ik liet Kuyuna liggen en kroop naar het kijkgat waar ik drie witte mannen met verward haar tussen de struiken zag staan.

‘Worden jullie ruilmiddelen niet op waarde geschat?’ vroeg ik schamper. Iedereen wist dat wat we brachten in geen verhouding stond tot wat we haalden.

‘Stekelige conversaties. Met handen en voeten. In een vreemde taal,’ antwoordde een van hen. ‘Hoe vergaat het jou?’

‘Ik won meteen haar vertrouwen,’ zei ik.

‘Buit het uit. Zorg dat ze je meeneemt naar de plaatsen waar goud wordt gewonnen.’

‘Ik neem de tijd,’ zei ik.

‘Dat is goed,’ zei het hoofd van de expeditie. ‘Maar pas op. Laat je niet misleiden.’

Ik keek achterom naar Kuyuna. Omdat ik het beven van haar schouders nog voelde op mijn vingertoppen werd ik meegesleept in een gevoel van triomf. Daar stonden de andere witte mannen, mager en afgeleefd, en hier was ik: samen met een vrouw die mij warmte schonk en me in ruil daarvoor de weg zou wijzen naar een geslaagde onderneming.

‘Ze doen zo vreselijk opgewonden,’ zei de leider.

‘Ach,’ zei ik. ‘De soep is misschien niet zo heet als ie wordt opgediend.’

De leider nam me op. ‘Vooral niet als je heter bent dan de soep,’ beet hij me toe.

‘Je ziet er moe uit,’ riep ik gauw terug.

‘Dat ben ik ook,’ zei hij. ‘Ik ben afgepeigerd.’

‘Gun jezelf een lange slaap,’ zei ik. Ik wilde nog geen afscheid nemen van de hut en voegde toe: ‘Dat is wat mensen moeten doen als ze moe zijn. Ik verwacht hier zeker nog een paar dagen nodig te hebben.’

Kort voordat de andere bemanningsleden me berichtten over waardevolle grondstoffen landinwaarts nam Kuyuna mijn mannelijkheid in haar hand. De broers waren stil. Kuyuna stak een murmelend verhaal af naar de hemel. Daarna keek ze aandachtig naar me, als een kind dat de stippen telt op de rug van een lieveheersbeestje.

‘Straks wordt er door de andere bemanningsleden onderhandeld over jullie schatten,’ zei ik. Ze lachte omdat ik de zin een paar keer herhaalde. Ze had tanden die leken bijgevijld, zo onnatuurlijk puntig waren ze. Het litteken op haar wang stootte me af. Een kerf, een scherpe lijn dwars over de linkerhelft van haar gezicht getrokken. Maar haar blik was niet onaangenaam. Haar ogen leken meer aan me te zien dan die van de mensen in Amsterdam. Ze boog zich voorover waardoor haar borsten, als lege wijnzakken waren haar borsten, loskwamen van haar bovenlichaam en ze streelde mijn haar. Ik deinsde terug en zei dat ze dat niet moest doen maar dat protesteren vermaakte haar alsof ik de regels nog moest leren van een spel.

Ze stelde me een vraag, tenminste dat leidde ik af aan de zangerige toon waarmee haar eenvormige zinnen eindigde en haar hongerige blik.

115

GOUD - Opmaak.indd 115

10-09-2010 13:40:22

goud - verhalen

Omdat ik eens als witte man ben aangekomen op de Afrikaanse kust en daar de kans kreeg mij te bewijzen, wilde ik mijn Europese nageslacht driehonderd jaar later, toen ik een kans kreeg uit het toekijken te ontsnappen, in de gedaante van een zwarte man vanaf de zee tegemoettreden: als een gelukszoeker, in een klein bootje, op weg naar het beloofde continent.

Mocht een reiziger op deze golven deinen in de verwachting op het strand een witte vrouw tegen te komen die naar hem kijkt alsof ze hem al kende, dan zal hij afscheid moeten nemen van deze droom. Temidden van de kuststreek waar ik ben aangespoeld, aan de rand van een grijze stad, is een reusachtige, sombere constructie verrezen. Een complex waarin wij jaren worden vastgehouden. Ik moet formulieren invullen.

Aan een van de bureaus worden mij vragen gesteld. ‘s Nachts ketst de wind, die om het complex heen waait, de gebeden terug van de mensen in de cel naast mij.

Gebeden met een hevigheid die me soms doet denken aan de hongerigheid van Kuyuna, maar dan eentoniger. Met minder uitzichten.

‘Vertrouw een onbekende niet blindelings als die goed voor je is,’ zei de leider.

‘Dat is een open deur,’ diende ik van repliek. ‘Of nee, sterker nog: een open poort waar ieder verstandig mens vanaf weet.’

Toen ik me omdraaide knikten de broers van Kuyuna en hieven hun handen naar de hemel. Kuyuna lag op haar rug, haar handen achter haar hoofd gevouwen.

Zo was haar lichaam als een akker waarin ik zelfs mijn zaad wilde planten. Ze richtte zich op, ik legde mijn vingers tegen haar lippen. Wat was toch de vraag die ze me steeds wilde stellen? Ik had haar al verteld dat ik uit Europa kwam. Sinds de kruistochten spreken wij over Europa, zei ik haar, om het Christenland af te bakenen ten opzichte van heidenen zoals jij. Maar ze luisterde niet, ze zocht iets achter mijn woorden, dat ze niet vond en ik geloofde dat haar dankbaarheid ervoor zorgde dat ze zich neerlegde bij de gegevens die ze niet kreeg. Ik geloofde zelfs dat mijn vrijgevigheid ervoor zou zorgen dat ze me precies zou brengen waar ik moest zijn zonder daarvoor ook maar het minste offer te moeten brengen, maar ik heb me terdege vergist want toen ik op de vijfde dag van onze omhelzingen nog niet kon antwoorden op haar vraag was ze ervan overtuigd dat ik niet de persoon kon zijn die ze in mij zag en werd ik in de rug gestoken. Door haar vaders, door haar broers of door haarzelf misschien. Ik heb het mes nooit gezien dat me uit mijn slaap trok naar een andere wereld.

Rashid Novaire, 2007 www.radioboeken.eu

Natuurlijk, het meest vreemde dat me overkwam was dat het bijgeloof waaraan ik zo weinig geloof had gehecht op het havenkantoor mij na de dood verraste in de gedaante van de waarheid. Ik ben erachter gekomen, het behoort tot een van de dingen die een gestorvene niet vertelt, dat ik na de dood als geest op de wereld neerkijk. Opnieuw tot de toeschouwers ben gaan behoren. Tot de voorouders, die op een dag zullen terugkeren naar het aardse in een nieuwe gedaante.

116

GOUD - Opmaak.indd 116

10-09-2010 13:40:22

goud - verhalen

Fotografie: Rolf Eijtjes

117

GOUD - Opmaak.indd 117

10-09-2010 13:40:30

goud - verhalen

El z a J o f o t o g r a f i e : e l z a jo s t y l i n g : jo r d y h u i n d e r ( e r i c e l e n b a a s) m o d e l : m e r e l (w i l m a wa k k e r ) m a k e - u p : y o k aw ( a n g e l i q u e h o o r n) h a a r : m a r g o t va n e s s e n ( h o o) o b j e c t e n: c o l l e c t i e m u s e u m c a t h a r i j n e c o n v e n t, u t r e c h t

‘Ik vond het belachelijk spannend om met deze voorwerpen te fotograferen omdat ik een groot ontzag en respect heb voor de kerk. Ik ben heel erg gefascineerd hoe het christendom bepaalde symbolen die voortkomen uit religies die uit de oertijd stammen tot hun symbolen hebben bestempeld en door dit soort uitdossingen er een hoog sacrementieel karakter aan toekennen.’

c at su i t: m a ison p or t ier c a t s u i t : m a i s o n p o r t i e r / w w w. m a i s o n p o r t i e r . c o m

118

GOUD - Opmaak.indd 118

10-09-2010 13:40:34

goud - verhalen

st y l e: a ziz bek k aou i d r e s s : c l a e s i v e r s e n / w w w. c l a e s i v e r s e n. c o m

119

GOUD - Opmaak.indd 119

10-09-2010 13:40:37

goud - verhalen

s i lv e r d r e s s / j a c k e t : j a n t a m i n i a u c at su i t: m a ison p or t ier high heel s: pier r e h a r dy by shoeba l oo

120

GOUD - Opmaak.indd 120

10-09-2010 13:40:43

goud - verhalen robe: da mir dom a by spr mk t c at su i t: m a ison p or t ier r o b e : d a m i r d o m a b y s p r m r k t / w w w. s p r m r k t. n l c at su i t: m a ison p or t ier

121

GOUD - Opmaak.indd 121

10-09-2010 13:40:48

goud - verhalen

d r e s sa:l cl loauets fiivte: r s e n m a t t i j s / w w w. m a t t i j s va n b e r g e n. c o m

v in tage dr es s: fong l eng by k a bine t

122

GOUD - Opmaak.indd 122

10-09-2010 13:40:58

goud - verhalen jack e t: end neck l es s p on y h a ir: ek t hongpr a ser t by k a bine t j a c k e t : e n d / w w w. e va n d e l i a . c o m n e c k l e s s p o n y h a i r b y e k t h o n g p r a s e r t b y k a b i n e t / w w w. k a b i n e t a m s t e r d a m . n l

123

GOUD - Opmaak.indd 123

10-09-2010 13:41:04

goud - utrechts talent

Wi lle m i e n van A al st n f f k lo pt i n h a rtj e u tr ec ht Tekst: Nadia Doudou Fotografie: Roland J. Reinders

W

illemien van Aalst (1963) heeft in Utrecht gestudeerd en is er naar eigen zeggen 28 jaar blijven hangen. Ze is nu directeur van het Nederlands Film Festival (NFF), een functie waar ze, nu bijna een jaar geleden, niet geheel blanco instapte. Haar eerste baan na haar studie Theaterwetenschap was het mede opzetten van het International Documentary Film Festival Amsterdam (IDFA).

Daar is ze ruim twaalf jaar werkzaam geweest als adjunct-directeur. Vervolgens heeft ze een paar jaar binnen en buiten de culturele sector gewerkt en was ze Creative Producer van IDTV Docs. Het NFF bestaat sinds 1981 en wordt jaarlijks eind september gehouden in Utrecht. Tijdens het tiendaagse festival zijn alle Nederlandse filmproducties van het jaar te zien. Meestal gaat een groot aantal daarvan in première.

Was het wennen, van docu’s naar speelfilm?

Willemien van Aalst: ‘Documentaire is natuurlijk een heel ander genre dan speelfilm. Maar ik voel me heel goed op mijn plek hier. Bovendien is het prettig om in de stad te werken waar ik al heel lang woon. Het festival was mij ook niet onbekend. Ik ben er ooit vrijwilliger geweest. En vanuit mijn baan bij het IDFA en als documentaireproducent heb ik het NFF jaarlijks bezocht. Ook ben ik altijd actief geweest als bestuurder in de wereld van kunst en cultuur, waaronder de Nederlandse Vereniging van Speelfilmproducenten, waar ik speelfilmproducenten heb leren kennen.’

films zijn, maar ook lange en korte documentaires, animaties, televisiefilms en experimentele films.’

Hoe wordt de filmselectie gemaakt?

‘Door een interne selectiecommissie van vier. Wij doen verder de filtering van een kleinere groep films die de competitieprogramma’s haalt. Vervolgens bepaalt een jury bestaande uit filmprofessionals de nominaties en de prijzen voor de Grote Prijzen van de Nederlandse film, de Gouden Kalveren. We hanteren verschillende categorieën: speelfilm, documentaire en korte film/televisiedrama. In de categorie speelfilm kiezen we er bewust voor om juist geen strenge selectie te hanteren, om zo de breedte van het genre te laten zien – van artfilm tot blockbuster. Kwaliteit is namelijk in dit geval een breed begrip. Wij vinden dat zowel een mooie kleine artistieke film als een goed gemaakte grote commerciële speelfilm een Gouden Kalf moeten kunnen winnen.’

Is er de ambitie om internationaal te gaan?

‘In principe niet. Wel vertonen wij, indien interessant in een bepaald jaar, een Vlaams programma of buitenlandse films waar Nederlandse filmmakers (regisseurs, cameramensen, acteurs e.d.) een belangrijke bijdrage aan hebben geleverd. Jaarlijks hebben wij wel een internationaal programma voor professionals, de Holland Film Meeting. Een ontmoetingsplek voor Nederlandse en buitenlandse producenten, fondsen en dergelijke. Nederland zal in de toekomst zeker steeds meer internationaal gaan coproduceren. Ook die films gaan we zeker vertonen. We willen blijven benadrukken dat het NFF de plek is waar de Nederlandse film wordt gevierd.’

Hoe zit het in elkaar dan?

‘Wij vertonen de jaaroogst van dat jaar, zoals gezegd in alle genres. Daarnaast hebben we vele interessante bijprogramma’s, variërend van de Gast van het Jaar tot aandacht voor nieuwe makers. Dit jaar hebben we een ook centraal themaprogramma: Spiegel van Holland, 30 jaar Nederland in film. Het hoogtepunt van het festival is de uitreiking van de Gouden Kalveren tijdens de slotavond.’

Hoe toegankelijk is het festival eigenlijk?

‘Vorig jaar is het NFF voor het vierde jaar op rij uitgeroepen tot het grootste media-event van Nederland.

Dat betekent dat wij heel goed in staat zijn om via de media, of dat nou televisie, radio, internet of print

Hoe krijg je die films aangeleverd?

‘Wij gaan het hele jaar veel naar premières. Ook krijgen we dozen met dvd’s binnen. Dat kunnen speel-

124

GOUD - Opmaak.indd 124

10-09-2010 13:41:05

goud - utrechts talent

is, aandacht te vragen voor het festival. Wij zijn een festival voor makers, maar nadrukkelijk ook een publieksfestival. Dat willen wij ook zijn. De boodschap is dan ook dat het publiek uitgenodigd wordt om te komen kijken of te luisteren. Het is voor iedereen.’

Iedereen kent het NFF in grote lijnen – de film staat centraal en er zijn prijzen te winnen. Is er een visie die jullie willen uitstralen?

‘Wij zijn er om de kennis over de Nederlandse film te bevorderen en deze te promoten. Alle activiteiten die wij organiseren rondom het festival zijn daaraan gelieerd. Zo krijgen wij onder meer zevenduizend scholieren over de vloer die wij hopen te interesseren voor de Nederlandse film. Ook willen wij het platform zijn waar iedereen die in Nederland met film bezig is elkaar ontmoet. Als je op het Festivalpaviljoen op de Neude arriveert, dan moet je zo tegen een bekende acteur of regisseur kunnen aanlopen. Dat willen wij juist erg bevorderen.’

En de studenten?

‘NFF vindt jonge filmmakers van de toekomst belangrijk. Tijdens het festival worden de eindexamenfilms van de Filmacademie en de Nederlandse audiovisuele opleidingen vertoond. Zo hebben wij bijvoorbeeld Klaar voor de Start! Deze dag biedt bewegwijzering door Nederland filmland. Een dag waarop alle zaken aan de orde komen waar een net afgestudeerde student mee te maken krijgt. Zo zijn er nog meer programma’s om de afgestudeerden aan de hand mee te nemen en ervoor te zorgen dat juist zij ontmoetingen hebben met professionals uit het vak.’

Je bent naar eigen zeggen in Utrecht blijven hangen. Wat bevalt je zo aan de stad?

‘De laatste jaren is de stad veel dynamischer geworden. Het heeft een schwung gekregen door de vele creatieve talenten en creatieve bedrijven in deze stad.

Dat is ook waarom Utrecht mij dierbaar is geworden.

Je voelt de dynamiek van studenten in combinatie met het oude stadscentrum en je bent toch niet ver van de natuur. Utrecht is voor mij een combinatie van cultuur, natuur en een bruisend gevoel.’

www.filmfestival.nl 125

GOUD - Opmaak.indd 125

10-09-2010 13:41:06

g o u d g a at v e r d e r i n m u s e u m cath a r i j n eco n v e nt adres & bereikbaarheid Lange Nieuwstraat 38 3512 PH Utrecht T 030 231 38 35 F 030 231 78 96 E info@catharijneconvent.nl www.catharijneconvent.nl

Geïnspireerd door het meest begeerde edelmetaal ter wereld in deze glossy? Zin in nog meer goud? Gouden sieraden, maskers, tassen, jurken en nog veel meer: u vindt het in Museum Catharijneconvent in Utrecht. Laat je op de tentoonstelling GOUD verbazen en verrassen door al het kostbare en unieke goud dat je tegemoet blinkt. Van Olympische medailles en een gouden iPad tot aan de Ballon d’Or van Marco van Basten. Dit wordt een gouden ervaring die je niet snel zult vergeten! GOUD is samengesteld door kunstenaar en vormgever AZIZ en is te zien tot en met 6 januari 2010. Tip: elke zondag start er voor volwassenen om 14.00 uur een gouden rondleiding. Voor kinderen ligt er een gratis speurtocht klaar: Op zoek naar de gouden schat.

routebeschrijving Te voet Museum Catharijneconvent ligt op 15 minuten lopen vanaf Utrecht Centraal Station.

Openbaar vervoer Buslijn 2 (Ringlijn Museumkwartier). Uitstappen bij halte Catharijneconvent.

Wat is er nog meer te zien in Museum Catharijneconvent?

Schitterend goud en zilver, beelden van heiligen, schilderijen van grote meesters en eeuwenoude manuscripten. Dat en meer vind je in het verrassende Museum Catharijneconvent, een voormalig middeleeuws klooster vlakbij de Utrechtse Dom. Een oase van rust in het drukke centrum van Utrecht! De collectie van het museum is rijk en gevarieerd. Eeuwenoude schilderijen naast hedendaagse sculpturen, protestants erfgoed naast katholieke schatten en pracht en praal naast alledaagse voorwerpen. In elke ruimte wordt een ander aspect van de christelijke kunst en cultuur belicht. Je kunt genieten van de unieke collectie middeleeuwse kunst in de Refter, de voormalige eetzaal van het klooster. Blinkend goud en zilver schittert je tegemoet in de mysterieus verlichte Schatkamer. Dwaal door de kloostergangen, waar beelden en schilderijen het verhaal vertellen van het christendom in Nederland. Of ga op ontdekkingstocht langs de vrolijke presentatie Feest! Weet wat je viert, waarin je je kennis van onze feestdagen kunt testen. Houd www.catharijneconvent.nl in de gaten voor het actuele tentoonstellingsprogramma.

Per auto Volg de parkeerroute (P) naar parkeergarage Springweg op de Strosteeg. Vanaf daar is het 10 minuten lopen naar het museum. Je kunt ook tegen betaling op de Lange Nieuwstraat of de Nieuwegracht parkeren (gratis op zondag, m.u.v. de vastgestelde koopzondagen). openingstijden • Dinsdag t/m vrijdag van 10.00 tot 17.00 uur.

• Zaterdag, zon- en feestdagen van 11.00 tot 17.00 uur.

• Oudejaarsdag van 10.00 tot 13.00 uur.

Gesloten op 1 januari en Koninginnedag. entreeprijzen Volwassenen 65+/ groepstarief CJP / CKV / 6 t/m 17 jaar Gezinskaart (2 volwassenen en max. 4 kinderen) Museumkaart Vrienden van het Catharijneconvent ICOM, Vereniging Rembrandt, IKT Kinderen t/m 5 jaar

€ 11,50 € 10,50 € 7,25 € 31,50 €

2,50 gratis gratis gratis

126

GOUD - Opmaak.indd 126

10-09-2010 13:41:07

co lo fo n museum catharijneconvent dankt: Uitgever: Theo Paijmans Hoofdredactie: Theo Paijmans, Sabine Gouw (Museum Catharijneconvent) Art direction en vormgeving: Rens Dekker Creative direction: Wouter Vandenbrink Fotografie: Joost Vandebrug, Marc Deurloo, Rolf Eijtjes, Elza Jo, Petrovsky & Ramone, Andy Tan, Lennart Verstegen, Taufiq Hosen Tekst: Nadia Doudou, Maud Janssen, Dennis Mijnheer, Theo Paijmans Eindredactie: Remco Houtman-Janssen Pre-press: colorscan B.V., Voorhout Drukwerkbegeleiding: PRinterface Drukkerij: Geers Offset Uitgeverij: Blend Studios Alle bruikleengevers: André Lassen, Amsterdam, Anneke Blok, Amsterdam, Atelier Ted Noten, Amsterdam, AZIZ, Amsterdam, Carice van Houten, Amsterdam, Elha Cosmetics, Burgerveen, Fatima Moreira de Melo, Rotterdam, Galerie Van Gelder, Amsterdam, Geldmuseum, Utrecht, Gemeente Utrecht, sectie Cultuurhistorie, Herman Dommisse collectie, Amsterdam, Kees van Lent, Hoofddorp, Koninklijk Huisarchief, Den Haag, Koninklijke Verzamelingen, Den Haag, Lylian Collier en Annemiek van der Zanden, Amsterdam, Louwman Collection of Historic Telescopes, Wassenaar, Marco van Basten, Amsterdam, Museum of Vojvodina, Novi Sad, Museum Volkenkunde, Leiden, Nicolien Sauerbreij, Amsterdam, Rijksmuseum, Amsterdam, Rijksmuseum van Oudheden, Leiden, Royal Armouries Museum, Leeds, Russisch-orthodoxe Kerk van de Heilige Maria Magdalena, Den Haag, SM’s – Stedelijk Museum, ’s-Hertogenbosch, State Historical Museum, Moscow, Stichting Het Begijnhof, Amsterdam, Stichting Historische Verzamelingen van het Huis Oranje-Nassau, Den Haag, Sylvie Fleury, Parijs, Theo Mackaay, Nederlands Film Festival, Utrecht, Wereldmuseum, Rotterdam en AZIZ, AON, Appie Sluijs, Atelier Ted Noten, Beverly Jackson, Busisness in Sports, CONCERN, Croon Davidovich, De Koerier, Dick Berlijn, Donmail, Edo Dijksterhuis, Fabian Akker, Giesbergen Autoschade, Global Sports Management, Godert Walter & Jo Urlings, GrandeRoute XL, Gruppo Corso, Haveman Edelmetaal, Heleen Buijs, Henk Thomas, hollandse meesters, Ineke Appel, Ingmar Heytze, Jeff Koons, Joost Splinter, Juliette van Balen, Kortmann Artpackers, Lara Schwarz, Landstra en de Vries, Liesbeth van Batenburg, Luman, Marieke Saly, Mariska Brasser, Michael Hoyle, Michiel Langeveld, Ministerie van Buitenlandse Zaken (ICE), Mischa Rakier, Museumstudio, Nico Roozen, Nicolien Sauerbreij, PAX, PE Kunst Support, Pirata producties, PMR Media, Rashid Novaire, rePod, Ronald den Hommel, Ronald Reijnders, Ruben de Heer, Studio Anneke Krull, Studio Aziz, Todd van Hulzen, Tygo Gernandt, Vermeulen Brauckman Stichting, Wendelien Daan (Unit CMA), Wendy Heezen, Willemien van Aalst en medewerkers van Museum Catharijneconvent.

Deze publicatie is tot stand gekomen in samenwerking met:

En mede mogelijk gemaakt door:

De tentoonstelling GOUD is onderdeel van het officiële programma van:

© 2010 Museum Catharijneconvent, Utrecht, Blend, Amsterdam All rights reserved. No part of this work may be reproduced or used in any form or by any means (graphic, electronic or mechanical, including photocopying or information storage and retrieval systems) without written permission from the copyright holder: Museum Catharijneconvent, Postbus 8518, nl – 3503 rm Utrecht, www.catharijneconvent.nl De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten van de illustraties volgens wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

127

GOUD - Opmaak.indd 127

10-09-2010 13:41:10

gouden app

ma ak k ans op de gouden ipad uit de tenstoonstelling goud!

Vanaf oktober is de GoudenApp gratis te downloaden.

Activeer de App in Museum Catharijneconvent en win de Gouden iPad! Meer informatie op www.catharijneconvent.nl

128

GOUD - Opmaak.indd 128

10-09-2010 13:41:12