Thema
Nederlandse bibliotheken en leeszalen op prentbriefkaarten Hans Krol 1977 niet minder dan ongeveer 25.000 kaarten verzamelde en deze in het Canadian Centre for Architecture in Montreal (Canada) heeft ondergebracht. Een gigantisch aantal, ook wanneer men in ogenschouw neemt dat de Verenigde Staten volgens de American Library Association (ALA) meer dan 100.000 bibliotheken telt, waarvan – inclusief filialen – 16.110 openbare bibliotheekgebouwen, een aantal dat met de forse gemeentelijke bezuinigingen van dit moment de komende jaren zal dalen. Veel bibliotheken zijn meer dan eens verhuisd en van een aantal bestaan talrijke Afb.1
Courantenzaal in
de openbare leeszaal van Hilversum, op 6 juli 1911 geschreven door directrice Olena Mühlenfeld aan de directrice van de OLB in Amsterdam,
mejuffrouw
Annie Gebhard, waarin zij schrijft vanwege avonddienst haar niet te kunnen bezoeken.
Met het verzamelen van antieke prenten, foto’s, dia’s, postzegels, penningen, bladwijzers, cartoons, prentbriefkaarten e.d. met afbeeldingen van bibliotheken, leeszalen en archiefinstellingen ben ik ruim 40 jaar geleden begonnen. Zowel van gebouwen als interieurs, tegenwoordig ook promotiekaarten en schatten uit bibliotheken. Deze bijdrage handelt voornamelijk over Nederlandse bibliotheekinstellingen. Afb.2 Openbare bibliotheek
Afb.3
Het Leesmuseum,
vroegere centrale van de openbare bibliotheek Apeldoorn. J.H.Schaefer’s edit., Ap 604, Amsterdam
36
librariana en carnegie libraries De verreweg grootste verzameling van ansichtkaarten met afbeeldingen van bibliotheken is bijeenvergaard door Norman D.Stevens uit Storrs (Connecticut) die vanaf
VDP-Bulletin 107, januari 2011
Neede.
Uitg.
Boekhandel
Hofmeijer, Neede.
kaarten uit allerlei periodes, het meest van de Library of Congress in Washington en van het hoofdgebouw van de New York Public Library in Manhatten. De staalmagnaat en filantroop Andrew Carnegie (1839-1919), van wie men in 1903 had uitgerekend dat hij een dollar per seconde verdiende, doneerde in totaal 56.162.622 dollar voor de constructie van 2.509 bibliotheken in Engelstalige landen: Canada, Zuid-Afrika, Australië, Nieuw Zeeland, Ierland, Engeland en Schotland. Daarvan ging ruim 40 miljoen dollar naar de oprichting van 1.679 openbare bibliotheekgebouwen in de USA, merendeels gebouwd in de Romanesque architectuurstijl. Carnegie was tevens de weldoener van het Vredespaleis in Den Haag.
Thema Afb.4
Openbare leeszaal en bibliotheek, Generaal de
Reijlaan 12, Bussum. Promotiebriefkaart uit 1924 met op achterzijde ook informatie: ‘De Leeszaal is kosteloos toegankelijk voor personen boven 18 jaar. Zij is geopend: des Zondags van 2 - en 7 - 10 uur, des Maandags van 2 - 6 en 7 - 10 uur, en alle overige dagen van 10 - 6 en 7 - 10 uur’.
Rubriek-indeling van mijn verzameling en aantallen kaarten 1. Librijen 2. Openbare bibliotheken 3. Bibliobussen 4. Koninklijke Bibliotheek (oude en nieuwe gebouw) 5. Universiteitsbibliotheken 6. Wetenschappelijke, speciale en schoolbibliotheken 7. Klooster- en seminariebibliotheken 8. Kastelen, paleizen, buitenplaatsen en musea 9. Commerciële lees- en winkelbibliotheken 10. Vormingscentra, volksuniversiteiten, retraitehuizen e.d. 11. Bejaarden- en rusthuizen, leeszalen in hotels, recreatieoorden e.d. 12. Militaire tehuizen, academies, kampen en kazernes 13. Ziekenhuizen, sanatoria, verpleeghuizen 14. Diversen, zoals blinden- en scheepbibliotheken 15. Archiefinstellingen Onbekend Afb.5
55 358 16 23 85 75 93 87 75 144
Wereldwijd zijn me ongeveer 25 verzamelaars van dit motief bekend, slechts drie in Nederland, onder wie drs. Sjoerd Koopman, die bij het secretariaat van IFLA: International Federation of Library Associations and Institutions in Den Haag werkt en met wie ik jarenlang ruilcontacten onderhoud. De verwerving van oude en nieuwe kaarten geschiedt op de volgende 5 manieren: 1) bezoeken aan instellingen, ook in het buitenland,
45 38 16 22 124 6
Zutphen, St. Wal-
burgs Kerk, Librije Anno 1564. Uitg. Drieënhuizen, Zutphen.
Afb.6
Studiezaal Biblio-
theek Veendam, 20-er jaren. Uitgave 100 jaar bibliotheek 1992.
VDP-Bulletin 107, januari 2011
37
Thema 2) het aanschrijven van instellingen, 3) aankopen op ruilbeurzen, in verzamelwinkels e.d. Veel kaarten zijn in het verleden aangeschaft bij Het Verzamelpunt uit Almere, 4) bestellingen via veilingsites, het meest bij Delcampe, 5) schenkingen dankzij collega’s, vrienden en andere verzamelaars.
nederland Van ons land bezit ik november 2010 meer dan 1.250 prentbriefkaarten, ingedeeld in vijftien rubrieken (zie apart kader). Afb.7 Breust-Eysden, Limburg
Kloosterbibliotheek
van de Capucijnen. Nels.
Afb.8
Ern. Thill, Bruxelles.
Krasnapolsky, Amsterdam.
Leeszaal in hotel
Uitg. J. Glückstadt & Münden, Hamburg.
Afb.9
Interieur van een militaire kampbibliotheek in
Harderwijk uit omstreeks 1915. Uitgave W.Wielenga, Harderwijk.
38
VDP-Bulletin 107, januari 2011
openbare leeszalen en bibliotheken Van de openbare bibliotheken zijn zo’n 130 plaatsen vertegenwoordigd. Daaronder een herdruk van de kaart met vooraanzicht van de eerste in 1892 in ons land gestichte bibliotheek in het lokaal Concordia te Utrecht, ofschoon deze nog eigenlijk meer weg had van een volksleeszaal. De vaste bezoekers waren vooral ontslagen gevangenen, werklozen en jongens van de ambachtsschool die daar hun boterhammen opaten. De neutraliteit bij de keuze der boeken en kosteloze toegang (afwijkend van de oude volksbibliotheken) zijn de belangrijkste reden geweest Utrecht als de eerste (moderne) openbare bibliotheek te accepteren. In 1899 volgde Dordrecht, welk gebouw in de Wijnstraat uitsluitend als bibliotheek werd ingericht. Zowel van het gebouw zijn omstreeks 1910 verscheidene kaarten vervaardigd, als van het interieur met drie zalen, inclusief een afzonderlijke leeszaal en studiezaal. De boeken zijn tot het plafond opgeslagen en (oudere) heren van stand en een enkele dame met hoed zitten aan de leestafels in lectuur verdiept. Zeldzaam zijn ansichten van het vooroorlogse parkbibliotheekje in het Vondelpark en de kinderleeszaal in het Nutsgebouw aan de Nieuwezijds Voorburgwal 212 in Amsterdam. In de kinderleeszaal aan de Wijdesteeg werkte Annie M.G.Schmidt enige tijd als jeugdbibliothecaresse, alvorens zij tijdens de oorlogsjaren als directrice van de openbare bibliotheek in Vlissingen werkzaam was. Veelvuldig op een prentbriefkaart afgebeeld is het filiaal van de openbare bibliotheek in Tuindorp Oostzaan met karakteristiek rieten dak. In 1923 als tweede filiaal in de hoofdstad geopend maar hedentendage niet meer als zodanig in gebruik.
Thema
Afb.10
Verhuiskaart uit 1986 van centrale openbare
bibliotheek Dordrecht, naar Groenmarkt 153. (boven) Afb.11 Centrale vestiging bibliotheek Technische Universiteit Delft. Gebouwd door Mecanoo architecten. (Eigen uitgave bibliotheek TU Delft). (rechtboven) Afb.12
Aan de Vischmarkt links het gebouw van de
openbare leeszaal en bibliotheek Gronngen. Ansicht uit 1910. (rechts) Afb.13 Interieur centrale bibliotheek Rotterdam, Emile Luider, 1985 Art Unlimited.(rechtsonder) Afb.14
De Handelingenkamer (bibliotheek). Het voor-
malige Ministerie van Justitie. Uitgave: Tweede Kamer der Staten Generaal. Fotograaf: Hans Kouwenhoven. (onder)
VDP-Bulletin 106, oktober 2010
39
Thema
Afb.15
Bibliotheek op
passagiersschip de Willem Ruys. Uitgave: Fotografi-
Afb.16
sche Dienst M.S. ‘Willem
bieding fotoalbums aan de
Ruys’.
Koninklijke Familie in de bi-
27-1-1949 Aan-
bliotheek van paleis Soestdijk. Takken No. 307.
Afb.17 Bibliotheek Grootseminarie
Warmond.
Ansichtkaart uit 1912.
Ten tijde van de verzuiling telde Nederland ook veel protestants-christelijke en roomskatholieke openbare boekerijen, die veelal geleidelijk fuseerden met de algemene openbare bibliotheek. Toen in 1948 in Heemstede een algemene openbare bibliotheek werd geopend was dat met een afzonderlijke R.K.afdeling onder één leiding en onder één dak, maar aparte boekencollecties, catalogi, balies en personeel. Opmerkelijk is dat de confessionele afdeling aanvankelijk méér leden telde. De huisvesting van openbare bibliotheken in ons land verschilt van plaats tot plaats. Hypermoderne gebouwen zijn te vinden in onder meer Amsterdam (aan het Oosterdokseiland nabij het Centraal Station), Den Haag, Almere, Lelystad, Groningen, Helmond, Amstelveen, Maastricht en Hengelo. Soms samen met het raadhuis, zoals in Den Haag, Montfoort, Heerhugowaard, binnenkort Heemskerk, soms met culturele centra/dienstencentra, zoals het coda in Apeldoorn. De centrale openbare bibliotheek Eindhoven is gehuisvest in een voormalig gebouw van Philips, vanouds De Witte Dame geheten. Andere bibliotheken zijn gehuisvest in voormalige boerderijen (Neede, Odoorn), kerken (Rijen, Zutphen), scholen (Heemstede), raadhuizen (Schellinkhout), provinciehuizen (Zwolle), monumentale/ historische gebouwen (Bergen op Zoom, Leeuwarden, Dordrecht, Haarlem, filiaal De Pinto in Amsterdam, Heerlen etc.). Van de moderne bibliotheekgebouwen is de Centrale Bibliotheek in Rotterdam het vaakst op een ansichtkaart verschenen. Bij gelegenheid van het 20-jarige jubileum van de Stichting Nederlandse Bibliotheek Dienst te Leidschendam is in 1990 een fotoboekje uitgegeven: Bibliotheken en Leeszalen in beeld. Bedoelde publicatie bevat 72 foto’s en ansichtkaarten van bibliotheekgebouwen en –interieurs in 40 Nederlandse gemeenten van Amersfoort tot Zwolle.
overige bibliotheken en archieven Nadat de Haarlemmer Jan Nieuwenhuyzen in 1784 de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen (het Nut) stichtte is op 29 januari 1794 door boekhandelaar Adriaan Loosjes Pzn. het voorstel gedaan voor ‘ de Oprichting van een openbare leesbiblotheec voor den Gemeenen Man, op koste van het Haarlems Dept., ten gebruikte van alle zodanige Medeburgers 40
VDP-Bulletin 107, januari 2011
Thema
Afb.18 Bibliotheek van grootseminarie Hoeven in NoordBrabant. De boeken zijn na opheffing verhuisd naar bibliotheek van de Vrije Universiteit in Amsterdam.
Afb.19
De rococo-seminariebibliotheek in Rolduc, ont-
worpen door H. Moretti. Uitgave De Tulp, Haarlem. Afb.20
Kamer van de Rijksarchivaris in de Vleeshal te
Haarlem uit 1934, verzonden aan de historicus mr.dr. J. Belonje in Alkmaar door jkvr. J.H. von Spengler.
en ingezetenen, die de werken, door dit Departement daartoe geschikt geoordeeld, gratis zouden verkiezen te lezen.’ De eerste nutsbibliotheek was zo’n succes dat in het najaar filialen in zes wijken van de Spaarnestad kwamen. De Haarlemse nutsboekerij heeft nog tot 1966 bestaan. In de bloeitijd telde het Nut in 1843 ruim 200 nutsbibliotheken en op het hoogtepunt omstreeks 1890 zelfs 340 van dergelijke instellingen, verspreid over het gehele land. Met uitzondering overigens van de katholieke provincies NoordBrabant en Limburg waar soms parochiebibliotheken met vrijwilligers werkten. Fotokaarten van deze instellingen zijn moeilijk te vinden. Afbeeldingen op ansichtkaarten van leesmusea (voor de gegoede burgerij in grotere steden) komen nog wel regelmatig voor. Zeer talrijk zijn kaarten van de (laatmiddeleeuwse) Librije verbonden aan de St. Walburgiskerk te Zuphen. De vroegere seminarie- en kloosterbibliotheken zijn voor een groot deel verdwenen. Eén van de fraaiste en nog bestaande rococo-bibliotheekinterieurs is van het grootseminarie Rolduc, gemeente Kerkrade. Ook van talrijke lees- ofwel winkelbibliotheken, vaak samen geëxploiteerd met een boekhandel, zijn prentbriefkaarten vervaardigd. Deze commerciële bibliotheken zijn sinds begin jaren tachtig van de vorige eeuw helemaal uit het straatbeeld verdwenen onder invloed van de groei van het openbare bibliotheekwerk. Ook van universiteitsbibliotheken zijn veelal ansichtkaarten voorhanden. Van de archiefinstellingen (vandaag de dag vaak aangeduid met Regionaal Historisch Centrum) zijn in het verleden kaarten vervaardigd van o.a. het Rijksarchief NoordBrabant in Den Bosch, Rijksarchief Drenthe (Assen), Gemeentearchief Amsterdam, Stadsarchief Haarlem, Rijksarchief Zeeland (Middelburg) en Kanselarij en RijksArchieven te Leeuwarden. Als bijzonder in mijn verzameling noem ik ten slotte de leeszaal van de Marxistische Arbeidersschool in ‘s-Gravenhage, de bibliotheek van het interneringskamp in Zeist (van uitgeweken Belgen tijdens de Eerste Wereldoorlog) en de huisbibliotheek van de Oranjes op paleis Soestdijk.
VDP-Bulletin 107, januari 2011
41