Şerafettin Erbayram - Hüseyin Tunçay - 2016

İZ BIRAKAN BOLULULAR 2

İlklerin adamı

M. ŞERAFETTİN ERBAYRAM

HÜSEYİN TUNÇAY

BOLU BELEDİYESİ YAYINLARI İZ BIRAKAN BOLULULAR SERİSİ-2

Hüseyin TUNÇAY EDİTÖR Sema TOPÇU ÇUBUKÇU YAYIN KURULU Emine DAVARCIOĞLU - Bolu Belediye Başkan Yardımcısı İsmail ŞENTÜRK - Bolu Araştırmaları Merkezi Sorumlusu SAYFA DÜZENİ & KAPAK TASARIMI Yasin VARIŞLI YAYINA HAZIRLAYAN Tunçay Yayıncılık Basım Reklam Danışmanlık Organizasyon Ltd. Şti.

Ahmet Rasim Sokak 33/A Çankaya/ANKARA (0312) 442 25 30 e-posta: tuncayyayincilik@yahoo.com 1. BASKI Şubat 2016 BASKI Kayıhan Ajans Tur.İnş.Mak.Mat.San.Taah.ve Tic.Ltd.Şti.

Hoşdere Cad.201/9 ÇANKAYA-ANKARA Tel:0.312.442 72 72 Fax: 0.312.442 70 81 www.kayihanajans.com ISBN 978-605-4111-28-2 BOLU BELEDİYESİ KÜLTÜR YAYINIDIR, ÜCRETLE SATILAMAZ. KAYNAK BELİRTİLEREK ALINTI YAPILABİLİR.

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ..................................................................................................7 SUNUŞ..................................................................................................9 TEŞEKKÜR.......................................................................................... 11 YOLCULUK......................................................................................... 15 Bolu ve Şerafettin Erbayram......................................................................... 18 Kısa Bolu Tarihi.................................................................................................. 19 ÇOCUKLUK DÖNEMİ......................................................................... 20 1944 Bolu Depremi ......................................................................................... 26 ‘Damlamayan bir dolma kalemim olsa…’................................................ 27 Radyolu Günler................................................................................................. 29 İnsanlığın Üzerine Çöken Kâbus: 2’nci Dünya Savaşı.......................... 30 Hiç Unutulmayan İki Öğretmen.................................................................. 31 Eğitime 1 Yıl Ara................................................................................................ 32 HAYATININ DÖNÜM NOKTALARI..................................................... 34 Bursa Ziraat Okulu........................................................................................... 34 İş Hayatı Başlıyor............................................................................................... 36 Askerlik................................................................................................................. 36 Paça Konferansı................................................................................................. 38 Hayalleri Gerçekleştirmenin Yolu; Sabır, Azim, Çaba........................... 39 Menderes’in Uçağı Düşünce….................................................................... 40 ALMANYA GÜNLERİ.......................................................................... 42 Çiftlikteki Zorlu Çalışma................................................................................. 42 ”İçim gıdıl gıdıl”................................................................................................. 45 ‘Bilen Adam’a Doğru....................................................................................... 49 ÜLKEYE DÖNÜŞ................................................................................. 50 Bolu Meydanında Bir Chevrolet.................................................................. 50 Almanya’da Mühendis, Türkiye’de Teknisyen......................................... 50 Elli Yılı Aşan Birliktelik..................................................................................... 52 Dostluk; Mezara Kadar…............................................................................... 56 İstanbul’da Yaşasa da Aklı Hep Bolu’da..................................................... 57 BOLU’YA KAVUŞMA VE TİCARET...................................................... 58 Bolu’ya Dönüş.................................................................................................... 58 Her Şeyin Başı Sağlık....................................................................................... 59 “Tek gâvur bizmişiz”........................................................................................ 59 ”Ben çok mühendis gördüm, hayal bunlar, dön memuriyetine”.... 61 ‘’Yağmurlu Bolu’da, yağmurlama sistemi satamazsın’’........................ 62 Eski Köye, Yeni Adet Getiren Adam............................................................ 62 “Karşındaki devlet gibi adamdır”................................................................ 64 Patates Tohumu Merkezi Bolu..................................................................... 66 Yavuz Kınacı ile Ortaklık................................................................................. 67

3

ÜRETİME İLK ADIM........................................................................... 67 Kanatlı Sektörü.................................................................................................. 69 Bolu Kalite Yem Sanayi Büyüyor.................................................................. 70 ‘’40’’ Şeref Bey.................................................................................................... 71 Hızla Değişen Hayat........................................................................................ 71 Yeni Fabrika İçin Arayışlar ............................................................................. 72 ‘’Korkma, sen bu işi yaparsın’’....................................................................... 72 ‘’Para vermese de bu adamla çalış’’............................................................ 73 Yıllar Sonra İlk Tatil........................................................................................... 73 Sektördeki Sorunlar......................................................................................... 74 KRİZ YILLARI...................................................................................... 75 94 Krizi Şeref Bey’i de Vuruyor..................................................................... 75 Krizden Çıkış İçin Ödeme Planı.................................................................... 75 Zor Günlerde Personel Desteği................................................................... 76 Sıra Dışı Patron.................................................................................................. 76 ‘’İş ortamı kadınları hırpalamamalı’’........................................................... 78 Hatasını Haber Verene Ödül......................................................................... 79 “Her şey para değil”......................................................................................... 80 İLKLER BAŞLIYOR.............................................................................. 81 Bir Proje, İki İlk................................................................................................... 81 B Planı Uygulamada........................................................................................ 82 Yılbaşı Suçlusu Değil, Sağlıklı Beslenme Kaynağı................................. 83 Bolca Yensin, Bolluk Bereket Olsun; “Bolca Hindi”................................ 84 Demirel’e Mektup............................................................................................. 87 Bürokrasinin Yokuşları.................................................................................... 87 DEPREMDE ERBAYRAM.................................................................... 90 Art Arda Gelen Depremler............................................................................ 90 12 Kasım 1999, Bolu Depremi...................................................................... 92 Prefabrik Mahallede 1,5 Yıl............................................................................ 94 Yıkımlara ve Krizlere Rağmen Hayat Devam Ediyor............................. 95 “Fikir üretmek para istemiyor”..................................................................... 96 “Böyle olmayı planlamadık…”..................................................................... 96 KANATLI SEKTÖRÜ HASTALIKLA BOĞUŞUYOR.............................. 98 Kuş Gribi Paniği................................................................................................. 98 H5N1 Virüsü ya da Kuş Gribi......................................................................... 98 Sektör “Perişan” Oldu....................................................................................... 99 Doğanın Dengesini de Gözeterek Tedbir Alınmalı.............................100 ÖDÜLLER YENİ PROJELER............................................................... 101 En İyiye Ulaşma Çabası Engel Tanımaz...................................................101 “Sıfır Hata”lı Laboratuvar.............................................................................102 Şaşırtan Ödül...................................................................................................102 Alternatif Bitkiler Dersinden 2000’li Yıllara Taşınan Proje................103 Yağlık Kabuksuz Kabak Çekirdeği.............................................................104 Bürokrasinin Demir Kafesinde Bekleyen Çekirdekler........................104 4

Küreselden ‘Küyerel’e Dünya......................................................................105 “Niye Bolu Viyana’ya benzemesin?”.........................................................106 Türkiye’nin İlk Kabuksuz Kabak Çekirdeği ............................................107 “Birgün tekrar başlayabilirim”....................................................................107 Keçiyi Orman Suçlusu Olmaktan Kurtarma Projesi............................107 Keçiyi Ovada Beslemek................................................................................109 “Abdurrahman Çelebi’nin kıymeti geç de olsa anlaşılır’’..................109 Bolana Keçi Sütü.............................................................................................111 Heidi’nin Keçileri.............................................................................................111 “Türkiye’de böyle firmalar da mı varmış”................................................112 Bolu’da Üretilen Van Otlu Peyniri Dünya Üçüncüsü..........................113 Dondurulmuş Pastörize Keçi Sütü ve Geleceğe Yönelik Diğer Projeler...............................................................................................................114 Sözleşmeli Üretim..........................................................................................115 Bir Erbayram Mucizesi Daha: Kurt Üzümü (Gojiberry)......................116 VAKIF ÇALIŞMALARI....................................................................... 118 Bolu ve Bolulu İçin El Ele Vermek..............................................................118 Sosyal Dayanışmanın Geleneksel Kurumları: Vakıflar........................119 İzzet Baysal Vakfı.............................................................................................120 Abant İzzet Baysal Üniversitesi Kuruluyor.............................................121 “Bolu’nun Babası”...........................................................................................121 İzzet Baysal Sosyal Sorumluluk Ödülü....................................................122 Bolu Bağışçılar Vakfı.......................................................................................123 Su ve Enerji Tasarrufu Projesi.....................................................................126 Seben İlçesi Elma Üretimi Yenileme Projesi..........................................126 Daha Yüzlerce Proje.......................................................................................127 SONUÇ............................................................................................. 128 Stresten Arınmanın En Etkili Yolu: Üretmek..........................................128 “Mutluluk, tarımla uğraşan için kalıcı”....................................................128 “Fidanları dikiyoruz ama ne zaman yeriz? Allah nasip eder mi?“.. 129 Herkes Görevini Layığı İle Yapsa...............................................................129 “En büyük hobim Bolu’nun kalkınması için çalışmak”.......................130 Doğal ve Kültürel Değerler Tek Başına Yeterli Değil...........................130 “Kolektif düşünmeliyiz”................................................................................131 Siyaset Kentlerin Gelişiminde de Belirleyici..........................................132 “İnandım ve yaptım”......................................................................................133 KAYNAKÇA...................................................................................... 136

5

ÖNSÖZ Doğal güzellikleri açısından dünyanın sayılı kentlerinden olan Bolu, insanları ile de eşsiz değerleri bünyesinde barındırıyor.

Belediye olarak altyapı ve üst yapının yapımının yanı sıra şehrin kültürel varlıklarının korunması ve insani değerlerinin vatandaşlarımıza daha iyi anlatılması da bizim görevimiz. Çünkü biz, bir şehri şehir yapan unsurların başında o şehrin değerlerinin geldiğini çok iyi biliyoruz.

Bu çerçevede, Bolu’ya gönül vermiş, Bolululara katkıda bulunan, doğduğu topraklarda fark yaratan kültürel hazinelerimizden olan insanlarımızı daha geniş kitlelere tanıtmak, yeni nesillere Bolu için çaba harcayanları anlatmak adına ‘’İz Bırakan Bolulular’’ adlı seriyi hazırlamaya karar verdik.

Bu çerçevede, herkesin, kendini Bolu’nun bir parçası hisseden, bu toprakların ve burada yaşayan insanların kalkınması için elini taşın altına sokmaktan çekinmeyen, ilkleri başarmış insanların bugün artık Bolu’ya malolmuş yaşamlarını bilmesi, bu eşsiz değerlerimizi tanıyabilmesi için, onların biyografilerini yazarak gelecek nesillere aktarmayı hedefledik.

Bu kitapta, Türkiye’de ve Bolu’da Türk işadamının yaratıcı zekasını ortaya koymuş, şehrimizde kazandıklarını yine şehrimizde yatırıma dönüştürmüş, insanlara iş sağlamış, aş sağlamış olan Şerafettin Erbayram’ın yaşamını okuyacaksınız.

Türkiye’de ilk kez tabaklanmış hindi eti üreten ve tek başına Türkiye’nin hindi etinin üçte birini sağlayan, Bolu’ya ve Bolululara yeni ekonomik değerler katmak için ilk kez çekirdeksiz kabak çekirdeği üretimini gerçekleştiren, Saanen tipi keçilerle Türkiye’yi keçi sütü ile tanıştıran, Gojiberry ve yerel tatların yaşatılması için örnek bahçeler kuran Erbayram’ın hikâyesi var bu kitapta.

Sadece yaptığı işlerle değil, çalışkanlığı, ilkelerinden sapmayan kişiliği ve dürüstlüğü ile yalnızca Bolu’da değil tüm Türkiye’deki iş camiasına örnek olan Şerafettin Erbayram’ın hayırsever yönünün ortaya konulduğu vakıf çalışmaları da bu kitapta yer alıyor. Sosyal sorumluluk alanındaki çalışmaları zaten çok iyi bilinmekte olan Erbayram, şehrimizin iş camiası tarafından da bu alanda geçmişte ödüllendirilmiştir.

Bu toprakların daha yaşanılabilir, daha müreffeh hale getirilmesi için büyük emekler sarf eden Erbayramların, hem Bolumuzda hem de ülkemizde daha da çoğalmasını diliyorum.

Saygılarımla.

Alaaddin YILMAZ Bolu Belediye Başkanı Aralık 2015 /Bolu 7

SUNUŞ Bolu Belediyesi, belediyecilik alanında yaptığı alt yapı ve üst yatırımlarının yanında, sosyal faaliyetlere ve kültür alanında şehre yapacağı katkılara da büyük önem gösteriyor.

Belediye Başkanımız Alaaddin Yılmaz’ın göreve gelişi ile başlatılan yatırım atağı, Bolu’yu gözde şehirlerden biri haline getirmekle kalmadı, yeni bir cazibe merkezi olarak da Türkiye’nin vitrinine taşımayı başardı.

Belediyemiz, Bolu’nun kültür hayatında da önemli yer tutuyor. Festivallerden konserlere, tiyatrolardan kültür gezilerine, meslek edindirme kurslarından sergilere, hat sanatı faaliyetlerinden izcilik kulübüne, tiyatro gösterilerinden Bolu’nun hafızasını oluşturan yayınlara kadar çok geniş bir alanda kültürel ve sosyal faaliyet yürütüyor.

Bolu tarihi ve kültürünün araştırılması, dünden bugüne Bolu’ya ve Türkiye’ye yön veren kişilerin ortaya konarak, halka sunulması amacıyla yürüttüğümüz çalışmalar kapsamında, ‘’İz Bırakan Bolulular’’ serisini hazırlıyoruz.

Seride, geçmişte ve günümüzde Bolu’ya gerek maddi gerek manevi katkı sunan, Bolululuk bilincini aşılayan, Türkiye’de veya Bolu’da ilkleri başaran kişilerin yaşam hikayeleri konu ediliyor. İz Bırakan Bolulular serisi ile kent bilincinin oluşturulmasına ve Bolu’nun değerlerinin gelecek kuşaklara aktarılmasına da katkı vermeyi amaçlıyoruz. İşte bu vizyon ve anlayışla ortaya konan İz Bırakan Bolulular serisinin ikinci kitabı olacak, ‘’İlklerin Adamı, Şerafettin Erbayram’’ kitabı hazırlandı.

Daima işiyle ve yenilikleriyle ön plana çıkan Şerafettin Erbayram, iyi bir iş adamı ve özellikle tarım alanında yetişmiş bir bilimadamı. Saygın tutumu ve devamlı Bolu’ya katkı sunacak yeniliklerle karşımıza çıkan Şerafettin Bey’in yaşamını konu alan bu kitabı sizlere sunmaktan kıvanç duyuyorum.

Kitabın hazırlanmasında emeği geçen herkese teşekkür eder, saygılar sunarım.

Emine DAVARCIOĞLU Belediye Başkan Yardımcısı Aralık 2015 /Bolu

9

TEŞEKKÜR Bolu, sadece Türkiye’nin değil, dünyanın da en güzel kentlerinden biri. Yalnız doğası ve çevresi güzel yapmıyor burayı, insanlarıyla da Türkiye’ye örnek olabilecek değerler barındıran, bünyesinde tüm güzellikleri yaşatan bir şehir.

Kentlerin sadece alt yapı ve üst yapıdan ibaret olmadığını gösteren, tarihine ve kültürüne de yatırım yapan belediyecilik anlayışı giderek yaygınlaşırken, Bolu Belediyesi de bu alanda yaptığı çalışmalarla adından sıkça söz ettiriyor. Şimdi de ‘’İz Bırakan Bolulular’’ adlı bir seri hazırlayarak, örnek bir çalışmaya imza atmış, bu serinin kentin kültür hayatına yeni değerler katacağına inancım tam. ‘İz Bırakan Boluluların’ gelecek kuşaklara aktarılması ve onlara örnek teşkil etmesi adına yapılan bu çalışmalar, Bolu’ya emeği geçen, Bolu’yu düşünen, bu güzel beldenin ekmeğini yiyip yine buraya yatırım yapan, kalbi Bolu sevdası ile çarpan insanların yaşamlarına ve Bolu için neler yaptıklarına ışık tutacak.

Beni bağrında besleyen, doğduğum, büyüdüğüm, çalıştığım, kazandığım bu toprakların güzel insanları ile birlikte bir ömür geçirdiğim ve asla vazgeçemediğim Bolu’ya bir nebze de olsa katkıda bulunmuş isem ne mutlu bana. Bunun takdirini önce Allah, sonra Bolulular verecek.

Bu çalışmalarla, Bolu’nun değerleri, birkaç kuşak sonra sadece bir rivayet ile değil, gerçekten yaşamış olduklarıyla gelecek kuşaklar tarafından tanınma imkanına kavuşacak. Geçmişten geleceğe bir köprü olacak bu kitaplar, geçmişte yaşanan sıkıntılara ve heyecanlara tanıklık edecek ve şehrin hafızası diri kalacak.

Böyle bir seride biyografisi yazılan kişilerden biri olmak beni çok mutlu etti. Bu nedenle başta Belediye Başkanı Alaaddin Yılmaz’a teşekkür ederim.

Bir teşekkür de ailem ve camiam ile ilgili hatırlamadığım konuları dahi derleyip su yüzüne çıkardığı için kitabın yazarı Hüseyin Tunçay’a.

Ayrıca, bu kitapta bana atfedilen birçok husus ve bunlara dayalı güzel anılar için aile fertlerime, Bolulu dostlarıma ve bilhassa mesleki özelliklerim için benimle beraber olan, daha güzel bir Bolu sevdası etrafında toplanan meslektaşlarıma ve yine benim etrafımda bir yumak gibi işine sarılan iş arkadaşlarıma şükranlarımı sunarken, sonuç olarak bana bu ömrü veren Rabbime hamd ederim.

Saygılarımla.

Şerafettin ERBAYRAM

Aralık 2015 Bolu

11

Babam Şerafettin Erbayram, Bir ömür böyle geçti, hayır geçmedi Devam ediyor, meslekte iz bırakmaya çalışıyor.

Devamlı araştırıyor. Küçük, büyük demeyip konularda ayrım yapmıyor.

Tek düşündüğü, mesleği gereği tarıma ve Bolu’ya hizmet etmek.

Küçük konular bazen oluşuveriyor, büyüyor. İşte böyle küçük, fakat meslek aşkı büyük.

Kamil ERBAYRAM

13

YOLCULUK...

1959 yılının Nisan ayında İstanbul’dan demir alan Ankara Vapuru’nun güvertesindekilerin kimi geride bıraktıkları sevdiklerine el sallayarak, kimi geminin arkasında oluşan dalgaları izleyerek, bazısı heyecanlı, bazısı ayrılığın hüznüyle başlamıştı yolcuğuna. ‘İnsan kısım kısım, yer damar damar’ sözünü haklı çıkaran bir çeşitlilik içindeki kafilede herkesin başka bir sebebi vardı gemiye binmek için. Sevdiklerini ziyarete gidenler sevinç içindeyken, ziyaretini bitirmiş, ‘bir dahaki buluşma kim bilir ne zaman kısmet olacak’ diye düşünerek evine dönenler karmaşık duygular içindeydi. Bazıları da ya çalışmak ya eğitim almak ya da gittiği yerlerde iş bağlantısı kurmak için çıkmıştı yola. Onlar geminin hareket etmesiyle birlikte duygularını bir tarafa bırakıp seyahat süresini daha iyi değerlendirmek için kafalarında planlar yapmaya başlamışlardı.

Yolcuların arasındaki siyah saçlı, çakır gözlü genç adam ise etraftaki kalabalığı görünce, önce “Cümbür cemaat bir yolculuk, oh rahatmış bu iş” diye düşünür. Ancak Pire’yi ve Korint Kanalı’nı da geçince yolcuların çoğu inip, Adriyatik’in ortasında on beş kişi kalınca üzerine bir yalnızlık duygusu çöker. Üstelik kamarası alt kattaydı, ne zaman pencereye çevirse kafasını sudan başka bir şey görememek sinirlerini bozuyordu. Buna yolcu sayısının azalmasının verdiği tedirginlik de eklenince, “Duramam ben burada” der ve soluğu kaptanın yanında alır. Kaptandan kendisini üst katta bir kamaraya almasını ister, kaptan itiraz edince diretir, “Tek başıma sıkılıyorum, uyuyamıyorum” der, gerginlikten biraz da yüksek çıkar sesi, daha fazla itiraz etmezler, üst katta bir kamaraya yerleştirirler onu.

Artık gökyüzüne bakabildiği bir penceresi vardı, ama bu huzuru çok sürmeyecekti. Yakalandıkları fırtına ile gemi sallanıp duruyordu. O anları, “Adriyatik’ten geçerken bir dalga, bir dalga, gemi bir o yana bir bu yana sallanıp duruyor. Biz on beş kişi fırtına boyunca yerlere yatıp, korkuyla bekleştik” diye hatırlayacaktı yıllar sonra.

Denizin sakinleşmesi ile derin bir oh çekse de “Gemiden indikten sonra nereye gideceğim, nasıl Almanya’ya varacağım?” diye düşünüp endişelenmeye başlayacaktı. Birlikte atlattıkları fırtına yolcuları yakınlaştırmış, tanışıp, sohbet etmeye başlamışlardı. Böylece yolculuğunun karada geçecek kısmı için tasalanmasına gerek olmadığını fark edecekti, çünkü Stuttgart’a kadar gidecek bir yol arkadaşı bulmuştu. İlk gördüğünde görünüşünden etkilenerek İstanbullu olduğuna kanaat getirdiği orta yaş üstü bir hanım da onunla aynı güzergâhın yolcusuydu. Henüz Türkiye futbolunun parlak bir seviyeye gelmesine yıllar vardı, ama tek tük de olsa futbolcular yurt dışına transfer olmaya başlamışlardı. Kendisini endişelerinden kurtaran yol arkadaşı ise Türkiye’nin yurtdışına ilk transfer olan oyuncularından Fenerbahçeli milli futbolcu Feridun’un an15

nesiydi ve Almanya’nın Stuttgart Kickers takımına transfer olan oğlunu ziyarete gidiyordu. Aynı yere gittiklerini öğrenince, “Kadının eteğine bir yapıştım, artık 1 bavul yerine, 3 bavul taşıyorum” dediği aşaması başladı yolculuğunun.

Gemi karaya doğru yaklaşırken görevliler pasaportları toplar. Bu sırada görevliden İtalya’nın Venedik şehrine varmak üzere olduklarını öğrenir, ama onun pasaportunu almazlar. Nedenini sorunca, kendisinin Trieste’de ineceğinin bildirildiğini öğrenir. Daha yeni edindiği yol arkadaşı da burada ineceğinden, ‘’Trieste nerede?” diye sorar ve “Trieste arkada kaldı, tüm yolcuları indirdikten sonra dönüp sizi oraya bırakacağız” yanıtıyla telaşlanır. “Ben tek başıma Trieste’de ne yaparım, oradan yolculuğuma nasıl devam ederim?” dese de “Orada ineceğinizi ülkeye giriş işlemlerinizi yapacak olan polislere bildirdik, oraya götürmek zorundayız” cevabını alır. “Bana bakın, şakası yok bu işin, atlarım denize valla. Biz yurtdışı bilmeyiz” sözleriyle görevlileri şaşkına çevirir ve zor da olsa Venedik’te inmeye ikna eder onları. On beş kişilik kafile hep birlikte çıkarlar karaya, içlerinden bazılarının hazır gelmişken Venedik’i gezip akşam treni ile Almanya’ya geçme önerisini, “Aman arkadaşlar, siz ne haliniz varsa görün, ben teyzeyi kaybetmeyeyim” diyerek reddeder.

Futbolcu Feridun’un annesiyle birlikte trene binerler, bir gün içinde Almanya sınırına varırlar. Yolculuğun bu kısımları kolay ve rahat geçecekti. Münih’te aktarma yaparak, Stuttgart’a doğru hareket ederler. Tek başına kalacağı anlar yaklaştıkça endişeleri artarak, “Almanca öğrendim öğrenmesine ama hiç konuşma tecrübem yok, ya konuşamazsam, ne yaparım tek başıma” diye düşünmeye başlar. Onları karşılayan Feridun, birlikte yemek yedikten sonra, seyahatinin kalan kısmını ayarlamasına da yardım edecekti. Stuttgart’a elli kilometre mesafedeki Vaihingen/ enz’e gidecekti, önce biletini alırlar, Feridun, gideceği çiftliğe telefon edip istasyonda karşılayabilmeleri için varış saatini bildirir, ardından da geçeceği durakları ve ineceği istasyonu bir bir anlatır. Vedalaşıp ayrılırlar ve trene bindiğinde heyecandan istasyon isimlerini unutur. Şöyle bir etrafına bakar, çat pat da olsa soru sorup, yardım alabileceğine kanaat getirdiği birkaç kişiyi kestirir gözüne. Ancak her yeni durakla birlikte yolcu sayısı arttıkça artar, ayakta duracak yer kalmaz. Kapının arkasında bir yerde olduğu için ne geçtiği yerleri görebilir ne de durak isimlerini okuyabilir.

Durağı kaçırma olasılığı arttıkça telaşlanır ve tüm cesaretini toplayarak, “Vaihingen/enz nerede?” diye bağırır, bir anda bütün kafalar kendisine çevrilir. Farkında bile olmadan öyle bir bağırmıştır ki yolcular tuhaf bir şey görmüş gibi ona bakarlar, bu sefer daha sakince, “Ben Türkiye’den geliyorum Vaihingen/enz’e gidiyorum, hangi durakta ineceğim?” demeyi başarır. Hep bir ağızdan bir şeyler söylemeye başlarlar, lakin Almanların bile zar zor anladığı Stuttgart şivesini hiç anlamaz, sadece birinin 1, 2, 3 diye rakamları parmaklarıyla sıraladığını seçebilir. Bulabildiği 16

Almanya günlerinden tek çare tren her durduğunda bavulunu alıp inmek ve doğru durakta değilse geri binip yoluna devam etmek olacaktı.

Trenden kaç kere inip sonra geri bindiğinin farkında bile değildi, tek bir noktaya odaklanmıştı, durdukları istasyonda göreceği yer ismi.

Trenden inip de Vaihingen/enz yazısını okuduğunda “başardım” der

Stuttgart Bad Cannstatt Parkı’nda Ekrem Ünalan’la beraber - 1960 17

Almanya okul - Buğday rekolte çalışmaları kendi kendine. Geriye kendisini karşılayacak kişi ile buluşup çiftliğe varması kalmıştı. Herkes dağılıp, istasyon sakinleşsin diye beklerken tam karşısında, “Düello için yerlerini alan kovboylar gibiydik, ben ve karşımda benden on beş santim uzun bir adam” dediği tüylü fötr şapkalı adamı görür. Bir buçuk metreye varan bacak boyu ve sonradan bölgede yaygın olarak giyildiğini öğreneceği deri pantolonu dikkatini çeker. Kısa bir anlığına göz göze gelirler ve adam heybetli heybetli yaklaşıp da “Herr Bayram” dediğinde “tamam, buluştuk” diye düşünür ve rahatlar. Kendisini karşılayan devasa Alman ile birlikte Vaihingen/enz’deki çiftliğe doğru yola çıkarlar.

Bolu ve Şerafettin Erbayram Bolu’dan Almanya’ya uzanan yolculuğun kahramanı yirmili yaşlarının başındaki bu genç adam, lise yıllarından beri yurt dışında Ziraat Mühendisliği eğitimi almanın hayalini kurmuş, bu zorlu yolculuğa, onu hayalleri taşımıştı. Eğitimini tamamlayarak memleketine döndüğündeyse kendisi için kuracağı parlak geleceğin yanı sıra hem Bolu’nun kalkınmasında önemli bir rol sahibi olacak hem de hayatına dokunduğu herkese yeni ufuklar açacaktı.

Tarihte düşünürleriyle ve haksızlığa boyun eğmeyen halkıyla nam salan bir kentin çocuğuydu Şerafettin Erbayram. Bilmekten, öğrenmekten, düşünmekten yorulmayan, bilgisini, becerisini paylaşarak sürdürdüğü ömrü de tıpkı Bolu’nun tarihi gibiydi. Bolu yıllar boyunca farklı kültürlerin yönetimine girerken; o ise ömrü boyunca dünyadaki farklı kültürleri görüp tanımak, yeni ve güzel olanı Bolu’da da yeşertmek için 18

uğraşacaktı. Bolu defalarca depremlerle yıkılmış, her seferinde yeniden kurulmuştu; o da karşısına çıkan zorluklara direnecek, azimle, emekle hayatını inşa edecek, zamanla daha ileri noktalara taşıyacaktı. Bolu halkının hak, hukuk dinlemeyen beylere teslim olmayışı gibi, o da dürüstlüğünden, hakkaniyetinden vazgeçmeden yaşamayı seçecek, bu ilkeleri için mücadele edecek, kişisel kazançlarının bu ilkelerinin önüne geçmesine müsaade etmeyecekti.

Kısa Bolu Tarihi Evliya Çelebi ünlü eseri Seyahatname’de, “Uleması pek çoktur. Halkı Muhammediye kitabı tilavet eder. Oğuz adamları vardır. Nisa tayifesi cümle ferace giyip gezerler. Amma gayet mesturedirler. Bağ ve bahçeleri gayet çoktur. Ekseri halk, tüccar ve kibardır. Bu şehrin cenup tarafında, bağlara yarım saat yakın bir yerde müfit ve muhtasar, kar­i kadim bir ılıca vardır.

Suyu içenin midesini islah, vücudunu penbe misal eder” diye yazar Bolu hakkında. Öncelikle üzerinde durduğu nokta, ilim irfan sahibi kişilerinin çokluğu, daha sonra ise kadın ve erkek hepsinin İslamiyet kurallarına özen göstererek yaşıyor olduklarıdır. Ayrıca bitki örtüsü ve şehrin güneyindeki şifalı suları da dikkatini çekmiştir büyük gezginin.

Kışın kardan bir örtü ile kaplı, bahar ve yaz aylarında yemyeşil olan, dört mevsimi de hakkını vererek yaşayan ve yaşatan kent, Batı Karadeniz Bölgesi’nin en gözde ili olduğu gibi tarihi de oldukça eski zamanlara dayanır. Kentin adına dair en bilinen görüş, ilk isminin Bitinyum olduğu ve Anadolu Trakyası olarak nitelenen bu bölgeye ilk yerleşenlerin de Bitinyalılar olduğudur. Daha sonra Romalılar yönetimine geçince adı Kladyopolis olmuş, zaman içerisinde Yunanca şehir anlamına gelen ‘Polis’ kelimesi tek başına kullanılmaya başlanmıştır. Türkler tarafından idare edilmeye başladıktan sonra da Polis kelimesinin zamanla Bolu’ya dönüştüğü görüşü yaygındır.

Eski tarihçi Plin’e ve coğrafyacı Stroban’a göre Bolu’nun ilk halkı Bebrisler iken, daha sonraki yerleşimcileri Bitiniyen ve Tiniyen isimli kabilelerdi. Bebrisler sonradan batıya doğru göç edip İzmit şehrini kurmuşlardı. Başka bir iddiaya göre ise Bolu’ya ilk yerleşenler Trak göçerleri idi.

Anadolu’nun Frig egemenliğine girmesi ile Bolu da Frigya sınırları içine girmişti. Anadolu’da Lidya Uygarlığı’nın yükselişte olduğu dönemlerde Lidyalılar tarafından da yönetilmiş, bu uygarlığın yıkılmasının ardından İran (Pers) İmparatorluğu yönetimine girmiştir. Romalılar devrindeyse Bolu Doğu Roma’nın bir vilayeti haline gelmişti.

1071 Malazgirt zaferinin ardından birkaç yıl içinde Türklerin görülmeye başladığı Bolu’da Selçuklu hakimiyeti kurulur. Ancak yaklaşık 50 yıl Türklerin elinde kalan şehir, haçlı seferleri sırasında tekrar Bizans’ın 19

elineadüşeravea1324 yılındaaOsmanlılaratarafındanafethineadek Bizans yönetiminde kalır. Bunun ardından ise kesintisiz Türk hakimiyetinin görüldüğü kent, tarihi boyunca çeşitli uygarlıklarınayaşamasının yansıması olarak çok zengin bir kültürel birikime sahiptir.

Halka çektirdikleri acılarla Bolu’ya kanlı bir tarih miras bırakan zalim beylere karşı hakkını arayan Bolu halkının mücadelesi ise Köroğlu namlı Ruşen Ali’nin hikâyesindeasimgeleşerek dilden dile yayılmıştır. Bu kahramanlık Köroğlu hikâyesini büyük yazar Yaşar Kemal, Üç Anadolu Efsanesi adlı eseri ile edebiyat dünyamıza kazandırmıştır.

ÇOCUKLUK DÖNEMİ “Tüfek icat oldu mertlik bozuldu” diyen Köroğlu’ndan yüzlerce yıl sonra, 4 Ocak 1937’de bilim ve teknolojinin sunduklarını, mertliğinden ödün vermeden kullanarak Bolu’ya değerler katacak olan Mehmet Şerafettin Erbayram doğar. İlk çocuklarını doğduktan kısa bir süre sonra kaybeden Ahmet ve Müşerref Erbayram çiftinin hayatlarının en zor bekleyişi ikinci çocuklarının doğumu ve ele avuca gelene kadar geçen birkaç aylık süre olmuştur belki de. Özellikle doğum esnasında çok büyük bir panik yaşarlar, ‘yine bir şey olacak mı?’ diye ki bu durum sonraki süreçte de bir süre devam edecek, Müşerref Hanım gidip gelip oğlunun nefes alıp almadığını kontrol edecektir.

Bebek doğar doğmaz Ahmet Bey’in nüfusa giderek Mehmet Şerafettin ismi ile kaydettirdiğinden doğum telaşındaki ev halkının haberi olmaz. Ancak dede Hacı Nuri Bey hariç diğer aile fertleri bir süre sonra öğrenseler de bebeğin isminin Nurhan olmasını isteyen Hacı Nuri Bey’e 20

bu durumdan hiç bahsedilmez. İlkokula gidene kadar herkesin Nurhan diye çağırdığı oğulları, okula başladığı gün adının Şerafettin olduğunu öğrenecekti. Aile çevresindekilerin bir kısmı bugün bile onu ‘Nurhan Abi‘ diye çağırıyor.

Bölgede oldukça saygın biri olan Hacı Nuri Bey, Semerkant Mahallesi’nde oturuyordu. Ahmet Bey ve ailesi ise Karaçayır Mahallesi’nde Gülezler Konağı’nın karşısında bir evde oturuyor, sık sık da bu sarışın mavi gözlü dedeyi ziyaret ediyorlardı. Bu ziyaretler Hacı Nuri Bey’i çok mutlu ederken, çakır gözlü Nurhan’ı da sevgi ile karşılıyordu. Hacı Nuri Bey vefat ettikten sonra Semerkant Mahallesi’ndeki bu evi baba Ahmet Erbayram satın alacaktı.

Nesillerdir debbağlık (tabaklık) yapan Seben Kuzgölcük kökenli aile, kırsaldan Bolu merkeze doğru göçün başladığı yıllarda, Bayram Ağa’nın da göç kararı almasıyla Karaçayır Mahallesi’nde üç katlı bir konakta yaşamaya başlamıştı. Karaçayır Mahallesi sadece Bayramlar’ın değil onlara 100 metre mesafede oturan Baysal ailesinin de yaşadığı mahalleydi. Yıllar sonra, yaşları farklı da olsa aynı mahallenin çocukları olan M. Şerafettin Erbayram ve İzzet Baysal daha yaşanabilir bir Bolu için bir araya geleceklerdi.

Ailenin büyük kısmı tabaklıkla geçimini sağlarken, baba Ahmet Bey yemeni ve ayakkabı yapmayı tercih eder. Böylece bir kısım aile fertleri deriyi işlerken, Ahmet Erbayram bu işlenmiş deriyi nihai ürüne çevirir. Yıllarca işini maharetle sürdüren Ahmet Erbayram’ın ustalık seviyesine geçemeden bu dünyaya veda etmesi Şerafettin Bey’e hala dokunur. Ahilik sistemi içerisinde çeşitli aşamalarla ilerlenen meslekte, alınan rütbeler için kuşak bağlama törenleri yapılır. Ahmet Kalfa’nın ustalık kuşağını giyeceği gün hava koşulları elvermez ve tören ertelenir, bir daha da ustalık kuşağını kuşanmak nasip olmaz ve bu işin en iyilerinden olmasına rağmen hayatı boyunca ‘Ahmet Kalfa’ olarak kalır adı.

Bebekliği

Kimi zamanlar Şerafettin Bey’in de çıraklık yaptığı dükkânında Ahmet Kalfa yemenilerini itinayla dikmeye devam etse de geçen zaman her şeyi değiştirdiği gibi ayakkabı sektörünü de değiştirir. Suni malzemeler yaygınlaşıyor, deri yemeni siparişi verenlerin sayısı gün be gün azalıyordu.

21

Semerkant Mahallesi’ndeki büyüdüğü ev Zamanın koşullarına uyum sağlamak için o da yavaş yavaş ayakkabı tamirine doğru yönelecekti.

Mesleğinin en iyilerinden olan Ahmet Erbayram bir yandan da Bolulu çocukların kahramanıydı. Babası ile birlikte dolaştıkları bir gün karşıdan “Ahmet amca, Ahmet amca” diye bağıran çocukları duyunca, kim olduklarını sormuş ve “Oğlum onların topunun eskisini tamir ediveriyorum ben” cevabını almıştı. Şerafettin Bey, “Bolu’da babamı tanıyan birkaç kuşak var, zamanında toplarını tamir etmiş, bazen 10 kuruşa, bazen 3 kuruşa, bazen de parasız. Vefat ettiğinde belli bir kesim müzmin oldu. Toplarını kimse tamir edemedi. Onun özel bir hali vardı” diye anlatıyor babasının bu özelliğini.

Sessiz ve sakin bir insan olan Ahmet Bey, döneminin baba imgesine uygun bir şekilde otoriter ve sevgisini hissettirmeyen bir yapıdaydı.

Ancak toplarını tamir ettiği çocuklarla girdiği iletişim, onun daha açık ve duygularını kıs22

Annesi ve babası

men de olsa gösterebilen bir karaktere bürünmesini sağlamıştı.

Bolu’nun çocukları büyüyüp sokakları kendilerinden sonra gelenlere devrederken, toplarını tamir eden kişi hep ‘Ahmet Kalfa’ olmuştu, belki çok cüzi bir miktara, belki bedavaya. Çocuklar önemlidir Ahmet Erbayram için ve onların bu kadar sevdikleri bir oyundan uzak kalmalarına gönlü razı olmaz. Henüz ucuzundan pahalısına, rengârenk topların ve oyuncakların şehirden köylere rafBaba Ahmet Erbayram larda yerini almasına daha çok on yıllar vardır. Sonraki birkaç kuşak çocuk daha tamir edilmiş toplarla oynamak durumundadır.

Daha cevval ve atak bir yapıya sahip olan anne Müşerref Hanım, Bakkalbaşılar sülalesindendi. Mülkleri ve arazileri çok olan Bakkalbaşı ailesi, Bayramlar’a oranla hem daha büyük hem de daha zengindi. Hatta Bolu meydanında, şimdilerde Köroğlu heykelinin bulunduğu yer o zamanlar Bakkalbaşılar’a aitti. Onlar da debbağlık yapıyor, ancak bunun yanı sıra tarım ve hayvancılıkla da uğraşıyordu.

1937 yılının Türkiye’sinde birçok şehir gibi Bolu da çok gelişmiş değildi. Kışın bir buçuk metre kar altında kalan şehirde hayat duruyor, yoksun olduğu imkânlar ise yıl boyunca hayatı etkiliyordu. Tüm bu yoksunluklar içinde büyüyen Bolulu çocuklardan Şerafettin Bey’in ya da dostlarının hitap ettikleri gibi Şeref Bey’in de içinde olduğu bir grup ise yetişkinliklerinde şehrin kalkınması için çaba harcayacak, Bolu’yu birçok konuda Türkiye’nin önde gelen şehirlerinden biri yapacaklardı.

Tek çocuktu Şeref Bey, içinde biraz da kardeş sahibi olma hasreti var. Kendisi de sosyal sorumluluklarına çok önem vermesini ve bir paydaş aramasını, sahip olduklarını bölüşebileceği, destek olacağı bir kardeşinin olmamasına bağlıyor zaman zaman.

Köylerini bırakıp şehre göçen insanlar ilk zamanlarda duydukları tedirginlikle dışa çok açık olmayı tercih etmez, içe dönük bir yapı sergilerler bölgede. Şeref Bey’in ailesi de böyleydi. Diğerleri gibi onların da köyle bağlantıları devam ediyordu ve erzaklarının çoğunu köydeki tarlalarından sağlıyorlardı.

Ancak aile olarak pek fazla varlığa sahip değillerdi. Var olan arazileri de baba Ahmet Bey’in ailesi ekmekte, o da ancak kendi ihtiyaçlarını karşılamaktaydı. Ahmet Kalfa, itaatkâr ve kanaatkâr bir yapıya olduğu için de aile içi ekonomik paylaşımlarda kendisine verilene razı gelmiş, ötesini sorgulamamıştı. Yemenicilik yaparak kazandığı ile evi idare etmeye 23

çalışıyordu. Anadolu’nun birçok evinde olduğu gibi Şerafettin Bey’in evinde de bir gizli kahraman vardı; annesi Müşerref Hanım.

Ailesi çok fazla araziye sahip olan Müşerref Hanım, tarım ve hayvancılık işlerine çok yatkındı. Ev içi emeği ile ailenin düzenini sağlarken, bir yandan da bahçesinde sebze ekerek, beslediği ineklerin sütünü satarak, ailenin geçimine katkı koyuyordu. Hatta Şerafettin Bey’in eğitim masrafları da onun sattığı sütlerle karşılanacaktı. Teslim ettiği siparişlerin parasını pazartesi günleri alan Ahmet Bey’in bazı akşamlar eve kuru üzüm ve leblebi getirmesi ise oğlunun bayram etmesini sağlamaya yetecekti. O dönemlerde çoğu ailenin ekonomik durumu zaten aynıydı, dolayısı ile okurken bunu bir eksiklik olarak hissetmedi Şerafettin Erbayram.

Anne Müşerref Hanım

Ahmet Bey’in sevgisini gösteremeyen yapısının aksine, ilk çocuğunu kaybeden Müşerref Hanım, oğlu Şerafettin’in üstüne titriyor, hayatının önemli bir kısmını ona ayırarak geçiriyordu. Onun istek ve ihtiyaçlarını yerine getirmek, kılık kıyafet gibi konularda kendisini eksik hissetmesin diye uğraşmak, hayatının birincil amacıydı. Her bayram yeni kıyafet alacak ekonomik güçleri olmasa da diğer çocukların arasına yeni bayramlıkları ile katılabilmesi için çırpınıyordu. Baba Ahmet Bey bu tarz şeylere pek önem vermediğinden, durumu çok da umursamıyordu.

Şerafettin Bey’in hayatındaki en önemli figürlerden birisi de anneannesiydi. Dört çocuğu daha olmasına rağmen o, torununun doğumuyla birlikte kızı Müşerref Hanımlarla yaşamayı seçecekti. Teyzelerinden biri evlenip İstanbul’a yerleşmişti. Üç dayısından biri ailenin okuyan tek çocuğuydu ve eğitimini bitirdikten sonra Orman Bölge Şefi olmuştu.

Aile içi ilişkilerin hak kavramı çerçevesinde gelişmesi için çaba harcayan ve hassasiyet gösteren kişi de annesi Müşerref Hanım’dı.

Müşerref Hanım’ın annesi de zengin bir aileye mensuptu ve Bakkalbaşılar’a iyi bir varlıkla gelin gelmişti. Aynı zamanda hafız da olan annesi, Müşerref Hanım’ın da dini vecibelerine bağlı biri olarak yetişmesini sağlayacaktı. 25 yıl boyunca yaylayı kendi başına idare eden, doğadan aldığı eğitim ile bir nevi tabiat âlimi olan anneanne, özellikle doğadaki gelişmelere ilişkin gözlem gücüyle Şerafettin Bey’in belleğinde derin bir yer etmişti. Anneannesinin hava durumunu önceden tahmin ederek, “akşam karayel olacak” veya “bulutlar karardı, hayvanları toplayın gelin” gibi cümlelerle etrafındakileri uyarması, doğanın dilini çevresineatercümeaetmesi,açocukluğunun büyülü anlarındandı. Onun ziraatçılığa olan meylinin ilk tohumları da bu bilge kadının doğayla ilişkisini gözleyerek atılmıştı. Oğlu Tosya’da görevli iken sık sık ziyaretine gider, oradan 24

getirdiği tohumları eker, sabahları da ilk iş torunu ile birlikte bahçeyi gezerek, bitkileri sever, onlarla konuşurdu. Daha okula başlamadan anneannesinin öğretmenliği ile ilk tabiat bilgisi derslerini alan Şerafettin, zamanla kendi başına ekim dikim işleri ile meşgul olmaya başladı. Çocukluğu boyunca hem annesinin hem de anneannesinin bitkilerle konuşup sonra onları dinlediğini gözleyecek ve büyüdükçe bunun doğayı sevenlerin ortak bir özelliği olduğunu anlayacaktı. Eşi Hayriye Hanım’da da gördüğü bu özellik Şerafettin Bey için ayrı bir mutluluk kaynağı.

Baba Ahmet Bey’in annesi vefat ettiğinde babası yeniden evlenmişti. Geleneksel aile düzeninin o günlerdeki yapısına uygun olarak Ahmet Bey ve Müşerref Hanım da bir süre Ahmet Bey’in üvey annesi, babası ve abisi ile birlikte yaşadıktan sonra kendi evlerine taşınırlar. İki katlı olan yeni evlerinin alt katı hayvancılıkla uğraşan tüm ailelerin yaptığı gibi hayvanlara ayrılır, iki oda bir sofadan oluşan üst katta da Ahmet Bey, Müşerref Hanım ve tek çocukları Şerafettin yaşamaya başlar.

Çocukluk günlerinden

1971 yılında vefat eden anneannesi, Şerafettin Bey’in oğlu Kamil Erbayram’ı doğduğundan itibaren “Sulh hâkimim” diye severdi, yaşı çok küçükken bile ”Sende sulh hâkimi olacak yapı var, sana yakışır bu iş” diyerek, arabulucu ve dürüst bir insan olmayı telkin ederdi. Hem anneannesinin hem de 1998’de kaybettiği annesinin gönülden ettikleri duaları hiç unutmayan Şerafettin Bey, attığı adımlarda hep bu duaların yanında olduğunu düşünüyor.

Annesi Müşerref Hanım da dürüstlük ve hakkaniyete çok önem veren bir karakterdeydi, bu da onu ailenin doğal arabulucusu yapmıştı.

Aile içinde otorite sahibi de olduğundan, haksızlıklara asla müsaade etmeyip, kendi aleyhine bile olsa doğrudan ayrılmamıştı. Torunlarına da çok düşkün olan Müşerref Hanım, torunu Ayşe İlknur evlenip de İsviçre’ye gittiğinde, hasretinden “Yüksek yüksek tepelere ev kurmasınlar” türküsünü dilinden düşürmez olacaktı.

Aile ilişkilerine çok önem veren Müşerref Hanım’ın bu özelliği Şerafettin Bey’e de geçti. Almanya’dan döndüğünde sattığı arabasının parası ile neden ana caddeden mülk edinmediğini soruyor bazen kendine, kısa süre içinde daha iyi koşullarla hayatlarını sürdürebilecekken, Semerkant’taki evi tamir ettirip, eşi dostuyla aynı çevrede yaşamayı seçmişti. Üç aya yakın süren tamirat sırasında on bir kişilik bir ekip çalışmış, evin her tarafı elden geçirilmişti. O yıllarda şehir merkezinde dükkân ve evler çok ucuzdu, birçok insan o tarafa doğru göç edip, varlığı oranında gayrimenkul sahibi olmuştu. Merkezden hem ev alıp hem de iş kuracak düzeyde bir maliyeti Semerkant Mahallesi’nde kalmak için ayırmasını, 25

bugün durduğu yerden ekonomik açıdan yanlış bir hamle olarak görse de o günkü bakış açısından dolayı pişmanlık da duymuyor Şerafettin Bey. Zaten geriye yönelik keşke ve üzüntülerle kendini bunaltmaktansa, sahip olduklarına şükür edip “Nasip böyleymiş” diyerek geleceğe karşı umudunu kırmayan bir yapısı var.

1944 Bolu Depremi Tarihi boyunca depremlerle sarsılan Bolu defalarca yıkılıp yeniden kurulmuş, 1 Şubat 1944 sabah 06.21’de de korkunç bir gürültüye eşlik eden çok şiddetli bir sarsıntı olmuştu. Çok geniş bir alanda hissedilen Gerede-Bolu depreminde 4 bine yakın insan hayatını kaybetmişti.

Abant Gölü’nün üstündeki buzlar parçalanmış, hatta buzların bir kısmının da havaya fırladığını görenler olmuştu.

Gerede’nin içinden geçen fay hattı Bolu’nun 4 km güneyindeydi ve depremden Bolu’nun özellikle güney kesimleri etkilenirken, kuzey kesimlerinde hasar daha azdı. İnsanlar kış günü Bolu’nun dondurucu soğuğuna aldırmadan sağlam da olsa evlerini terk edip sokakta kalmaya başlamıştı. 2 Şubat günü yine aynı saatlerde şiddetli bir sarsıntı daha olmasıyla, ilk depremde hasar görmeyen evlerin bir kısmı da hasar görmüş, birinci günü az hasarla atlatan evlerin çoğu ise oturulamayacak hale gelmişti. Çocukluğunda yaşadığı bu büyük depremden belleğinde kalanlar bölük pörçük olsa da ‘gümbür gümbür bir uğultuyla gelen sarsıntıyı’ hiç unutmaz Şerafettin Erbayram. Hatırladıkları, kendi evleri sağlam kalsa da yanlarındaki evin yıkıldığı, bir de asılı yiyecek torbalarının düşerek kafalarına çarptığıydı. Korkup korkmadığını netleştiremese de yerden gelen bir sarsıntı, yıkımlar ve evlerini terk eden yüzlerce insan, o yaşlarda anlamlandıramadığı bir süreçti. Deprem gecesi Büyük Cami civarında yaşayan dayısında kalırlar, ertesi gün evlerine sadece eşyalarını toplamak üzere dönerler, deprem hayatlarındaki bir sayfayı kapatmıştır.

Bolu’da birçok insan kış ayazında çoluk çocuk sokakta kalmıştı. Çocuklar sarsıntıdan çok korktukları gibi, büyüklerin üzerine çöken korku, endişe ve üzüntüden çok kötü bir şeyler olduğunun farkındaydı. Yine de çocukluklarının verdiği ruh hali ile bu durum bir kenarda kalır ve tüm zamanlarını birlikte geçirebilmeye, boylarını aşkın karla kaplı sokakta “üşüyeceksin eve gel çağrıları” olmadan karlarla oynamaya bırakırlar kendilerini.

Yeni evleri Hacı Nuri Bey’in Semerkant mahallesindeki bir dönüm bahçeli büyük eviydi. Hem evin yaşam koşulları daha iyiydi hem de Müşerref Hanım sevdikleri sebzeleri ekip biçerek bahçeyi aile için kullanışlı bir alana çevirecekti.

26

‘Damlamayan bir dolma kalemim olsa…’ İkinci Dünya Savaşı’nın yokluk yıllarına denk gelen çocukluğunda tüketim sadece ihtiyaçların karşılanmasına yönelik olup, piyasada çok fazla çeşitlilik barındıran mallar yoktu. Her kesimden insanın satın alacağı şeyler üç aşağı beş yukarı aynıydı. Böyle olunca var olan ekonomik farklar da mahalle sakinleri arasında çok belirginleşmiyordu. Hemen hemen tüm çocukların yaşantısı okula gitmek, sokaklarda koşturmak, top oynamak, yazları harmana giderek, kışları yaptığı kayıkla (kızak) kayarak geçiyordu.

Bugünün koşullarında dünyanın öbür ucuna bile seyahat etmek çok kolayken, o günlerde civar illere bile gitmek hem yolculuk koşulları hem de maliyeti açısından külfetti. Henüz ekranlardan yüzlerce çeşit hayat tarzının zengin, yoksul tüm evlere girdiği teknolojik seviyeye de ulaşılamamıştı. Dolayısıyla farklı hayatlara dair çok da fazla bilgisi olmayan insanların sahip olmak isteyecekleri, çevrelerinde gördükleri ile sınırlıydı. Herkesin giysileri, ayakkabıları ya da ev eşyaları genelde birbirine benzediği için, yeni olmadıkları sürece çok fazla özenilecek bir nitelik barındırmıyordu. O günlerde Bolu’da büyüyen bir çocuğun arkadaşlarında görüp de özeneceği şey, yaz gelince top, kış gelince de şimşir kayıktı genelde. Hiç şimşir kayığı da olmayan Şerafettin Bey, çocukluğunun yoksunluklarını anlattığı zamanlarda, “Benim hiç zıplayan topum olmadı” sözüyle durumu bir şakaya çeviriyor. Ardından da “İçimde yokluğundan dolayı sızı duyduğum ya da hasret kalarak büyüdüğüm hiçbir şey yok” diyerek bu durumun çok üstünde durmadığını belirtiyor.

İlkokul 3. sınıfta 27

Bu yokluklardan çok etkilenmemesinin en önemli sebeplerinden biri, insan ilişkilerinin çok daha sıcak ve paylaşıma açık olduğu o günlerde, çocukların da hem birlikte yaptıkları oyuncakları hem de içlerinden birine alınan bir oyuncağı paylaşarak oynamalarıydı. Tek bir arkadaşlarının topu sabahtan akşama kadar hep birlikte bağıra çağıra top oynamaları için yeterliydi.

Damlamayan dolmakaleminin olmayışı ise daha çok etkilemişti onu. Günümüzde ödevler bilgisayarda yazılıp, imzalar sanal olarak atıldığı için dolmakalemler eski önemini yitirdi. Ancak bilgisayar teknolojisinin olmadığı o dönemde dolmakalem, hele de iyi bir dolmakalem öğrenciden öğretmene, memurdan iş insanına herkes için çok önemliydi. Artık iş adamları, politikacılılar kaliteli ve pahalı dolmakalemlerini bir prestij simgesi olarak ceplerinde taşıyıp, önemli anlaşmalar imzalamak için çıkarırken, dijital işlemler dünyasında ıslak imza bile aranmaz olduğundan, bu zamanın çocukları anne babalarının dolma kalemlerine hayranlıkla bakmanın, bir kez olsun dolma kalemle yazma mutluluğuna erişme hayalleri kurmanın ne demek olduğunu bilmezler. Dolmakalemin iyisi hazırlanan ödevlerin daha özenli olmasını sağlarken, sürekli damlayan ya da ucu kötü bir dolmakalem tüm emeklerin boşa gitmesine sebep olur. Bunun yaşattığı hayal kırıklığını anlamak için önce itina ile mürekkebi kaleme çekmek, ardından hassasça kalemin ucunu temizlemek, sonra özenle yazmaya başlamak ve siz özendikçe inadınıza yapar gibi kalemin kâğıdınızı nasıl da kirlettiğine şahit olmak gerekir.

Ancak Şerafettin Bey, damlamayan dolmakalemin yanı sıra yaşadığı başka imkânsızlıkların kendisini eğitimden soğutmasına izin vermemiş, annesinin de katkıları ile okullarını hep iyi derecelerle bitirmişti.

Sahip olamadıklarını kendisine çok fazla dert etmemesinin bir sebebi de teknik ve doğaya karşı düşkünlüğüydü. Çocukluğundan itibaren meraklı, araştırmaya yüksünmeyen, aklına koyduğunu yapmak için uğraşan biriydi. İlginç bir şey duyduğunda ailesini kızdırma pahasına kalkıp görmeye gider, inceler, bakar, aslında herkesin oyunlarla yaşadığı hazzı, o yeniliklerden ve doğadan duyardı.

Bir gün amcası Arif Erbayram, Değirmenözü’nde Macar bir mühendise, su ile çalışan bir değirmen ve kereste atölyesi yaptırır. Şerafettin’in çocuk aklına takılır bu, merakından yerinde duramaz olur. Sonunda evden çıkar beş kilometre ötedeki değirmene varır. Değirmenin su ile dönüşünü büyülenmiş gibi izler bir süre, sonra da sepeti alıp, balık tutarak eğlenir.

Yine başka bir gün evdeki konuşmalar dikkatini çekince iyice kulak kabartır. O sene yaylada yetişen otlar o kadar güzeldir ki tüm hayvanlar çok iyi beslenmiştir. Bunu öğrenince ilk fırsatta birkaç hayvanı önüne katarak yayladaki ortakçılarının yanına gider. Aileden habersiz alıp başını gittiğinden akşam olup da eve dönmeyince annesi deliye döner, 28

neyse ki onu yaylada gören birileri şehre varınca ‘oğlun yaylada’ diye haber verir. Lakin aile onu bulana kadar perişan olmuş, nerede, nasıl arayacaklarını şaşırmıştı.

Günümüzün eğitim koşulları içinde aileler hayatlarını çocuklarına ve özellikle de onların sınav takvimine uydururken, birkaç kuşak öncesine kadar çocuklar ailelerin planlarına göre yaşardı. Ziyaretler, komşularla ilişkiler de ailenin çizdiği sınırlar içinde yürütülürdü. Ancak küçük Şerafettin öyle mahallesine sığacak, tek mahallenin ona sundukları ile yetinecek bir çocuk değildi.

Semerkant Mahallesi’ne taşındıklarında tüm arkadaşları Karaçayır’da kaldığı için mekân değişikliğine alışması zor olacaktı. Yeni arkadaşları ile yakınlaşana kadar zamanının çoğunu Büyük Cami civarında yaşayan akraba çocuklarının yanına giderek geçirecekti.

Radyolu Günler Evlerinde elektrik yoktu, belediye odunla çalışan buharlı bir makine ile evlere elektrik veriyor, ama bundan sınırlı sayıda ev faydalanıyordu.

Erbayramlar mahalleye taşındığında kapasite dolu olduğundan, evlerine elektrik alamamışlardı. Radyo teknolojisinin bir mucize gibi görüldüğü, dünyanın dört bir yanından haberlerin radyo aracılığı ile evlere girdiği yıllardı. Onlar da ülkeden ve dünyadan haberdar olmak için ya Karaçayır Mahallesi’ndeki akrabalarına ya da Semerkant Mahallesi’ne taşındıklarında ailenin bir çeşit hamiliğini de üstlenen Damgacıoğulları’ndan Damgacı Emin Amca’nın evine giderlerdi. Henüz hayat elektriğe ve teknolojiye bağımlı hale gelmediğinden, elektriksizlik günlük hayatlarını çok etkilemezdi. Evlerinde bir de kiracıları vardı ve kiracının başka bir yerdeki evi satılınca, elektriği yeni oturduğu yere becayiş edildi, böylece Şerafettin 10 yaşlarındayken evlerine elektrik bağlandı. İlkokulu bitirdiği yıl alınan ikinci el lambalı radyo ile hayatına yeni bir renk katılacaktı. Babası için radyo, ajans dinlemesini sağlayan bir araçken, asıl radyoyla ilgilenen ve kullanan kendisiydi. Önceleri sadece Ankara Radyosu yayınlarını dinleyebiliyordu, zira çeken tek radyo oydu, İstanbul Radyosu yayınları çıkmıyordu. Liseyi bitirdikten sonra Amerika’nın Sesi Radyosu’nun yayınları ulaşılabilir olunca, onun Türkçe yayınlarını dinlemeye başladı, bu da onun kendisini ayrıcalıklı hissetmesini sağlayacaktı.

Radyo yayınlarının içinde en çok müzik programlarından hoşlanmakta, özellikle Türk Sanat Müziği sevgisi günden güne artmaktaydı. Öyle ki askerdeyken akşam saatlerinde yayınlanan bir fasıl programını dinleyebilmek için yemekhaneye gidiş saatini o programın saatine denk getirir ve radyoyu açıp onu dinlerdi. Fasıl dinlemekten hala büyük bir keyif alıyor, eskiden radyo yayınlarını takip ederek sevdiği program29

ları dinleyen genç adam, artık herhangi bir saatte yüzlerce kanal arasında gezinerek yakaladığı fasıl veya TSM programlarını büyük bir keyifle izleyen bir yetişkin durumunda.

İnsanlığın Üzerine Çöken Kâbus: 2’nci Dünya Savaşı İnsanlık tarihinin en korkunç savaşı sırasında küçüktür Şerafettin.

Etrafındaki büyükler hala Birinci Dünya Savaşı ya da Kurtuluş Savaşı günlerinin zorluklarına dair anılarını anlatmaktayken, hayatlarına giren bu savaş ile ilgili gelen haberler herkesi dehşete düşürüyordu. Süngü savaşlarının yerini, basılan bir düğme ile bir hedef ve etrafındaki her şeyi yıkan yok eden makinelerin savaşı almıştı artık. Milyonlarca insanı öldüren, sakat bırakan Hitler’in Yahudi toplumuna uyguladığı soykırım ve en sonunda da o ana kadar görülmüş en şiddetli patlamaya sahip olan ve bir anda düştüğü yer ve çevresinde yıllarca ot bile yetişmesine izin vermeyecek atom bombasının korkunç yıkımıyla kâbus gibi çökmüştü insanlığın üstüne İkinci Dünya Savaşı.

Osmanlı’dan beridir yıllar süren savaşların içinde olan, en son Kurtuluş Savaşı sırasında tüm kaynaklarını kullanarak işgalden kurtulan Türkiye’nin bir savaşa daha girecek gücü kalmamıştı. Türkiye uzun süre bu savaştan kaçınmak için elinden geleni yapmış, Milletler Cemiyeti’ne üye olabilmek için savaşın sonlarında Mihver Devletleri’ne savaş ilan etmişti.

Hükümet her an savaşın ülkeye sıçrama olasılığına karşı savaş ekonomisi uygulamaya başlamış, bu süreçte öncelik ordu ihtiyaçlarında olacak şekilde tedbirler alınmıştı. Alınan bu tedbirler ise zaten yoksulluk içindeki ülke insanlarının temel ihtiyaç maddelerine ulaşmakta bile sıkıntı yaşamasına sebep olmuştu. Bu tedbirler kapsamında kılçıklı ekmek denilen arpa ekmeği çıkarılmakta ve karne ile dağıtılmakta, kahveden şekere birçok ürünü bulmak mümkün olmamaktaydı. Köyleri ile bağlantısı devam edenler, kendi yetiştirdikleri ürünler sayesinde biraz daha rahat ederken, tamamen şehre bağımlı olanlar karnelerinin kendilerine tanıdığı sınırlara uymak zorunda kalıyordu. Kavrulan nohutla yapılan kahve, kuru üzümle tatlandırılmış çay o günlere şahit olanlar için yokluğun simgesi iken, 21’inci yüzyıla gelindiğinde sağlıklı yaşam anlayışının bir parçası olacaktı.

Köyleri ile bağlantısı devam eden Erbayram ailesi, normal zamanlarda da un, yağ, peynir gibi birçok temel gıda maddesini oradan sağlamaktaydı. Şehir ekmeği evlerine çok nadir giriyor, köyden getirdikleri un ile kendi ekmek30

lerini pişiriyorlardı. Şehir ekmeğine bağımlı olmadıklarından kılçıklı ekmek döneminde çok sıkıntı çekmemişlerdi.

Ekmek karneleri yaş ve yapılan işlere göre çeşitli gramajlarda dağıtılmış, dönem dönem değişiklikler de olmuştu. Bir ara karne yaşı beşe kadar düşmüş, beş yaş üstü tüm çocuklara tahsis edilen miktar oranında ekmek alabilmeleri için karne verilmişti. Şerafettin Bey de kendisine verilen ekmek karnesini o yokluk günlerinin bir belgesi olarak hala saklıyor.

Yaşları çok küçük olduğu için o ve arkadaşlarının savaşın gerçekte ne olduğuna dair çok fazla fikirleri yoktu. Savaştan uzak bölgelerde yaşayan tüm çocuklar gibi onlar da büyüklerinden dinledikleri ile hayal güçlerini birleştirmiş savaşı bir oyuna çevirmişlerdi. Bu oyunlarında ne “Heil Hitler” diye selam durdukları Hitler’in kim olduğunu biliyorlardı ne de yaptığı kıyım ve yıkımların farkındaydılar.

Hiç Unutulmayan İki Öğretmen Okul yaşı geldiğinde Gazipaşa İlkokulu’na kayıt oldu. Okul, Kadı Cami Külliyesi’ne bağlı Koca Mustafa Paşa Medresesi’nin bulunduğu yerdeydi. Yüzlerce yıl boyunca Bolu’nun kültürüne katkıda bulunan Bolu’nun sevilen sayılan ilim adamları burada yetişerek yurdun dört bir yanında hizmet vermişlerdi. Zaman içerisinde okul binası yıkılsa da aynı yere yapılan yeni bir binada Bolu’nun gençleri eğitimlerine devam etmişlerdi.

Kurutuluş Savaşı sırasında işgale karşı direniş için halkın örgütlenmesiyle oluşturulan Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin en etkililerinden biri olan Bolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti bu binada kurulmuş, savaş sonrası bina önce anaokulu, daha sonra da ilkokul olmuş ve Gazipaşa İlkokulu adını almıştı. Kadı Cami Külliyesi’nden günümüze Kadı Camii Şerifi ve Gazipaşa İlkokulu kaldı. İşte Şerafettin ve arkadaşları her yerine ilim, irfan ve mücadele ruhunun sindiği bu okulda eğitim hayatlarına başlamışlardı. İlkokul öğretmeni Sabriye Taşman, her çocuk gibi onun da hayatındaki en özel kadınlardan biriydi. Matematik zekâsı çok iyi olduğu için kısa süre içerisinde farkını belli eder ve Sabriye Hanım’ın da gözde öğrencisi olur. Derslerine karşı ilgisi ve derslerde bahsedilen bitkileri 31

Sabriye Hanım

üşenmeden arayıp, bularak tüm sınıfta dersin daha da iyi anlaşılmasına katkıda bulunması da göze girmesine katkı yapar. Ancak dördüncü yılda anne yarısı gibi gördükleri öğretmenleri Bolu’dan ayrılır. Kalan bir yıl hiçbir öğretmenle aynı bağı kuramazlar, kimse onlar için Sabriye öğretmen gibi olamaz. Daha sonra yeniden Bolu’ya dönen Sabriye öğretmen, Şerafettin’in annesi Müşerref Hanımla her karşılaştığında “sarı oğlu”nu sorar. Hatta Almanya’ya okumaya gittiğini öğrenince, “Türk gibi gitsin, Türk gibi gelsin” der. Bolu’ya döndükten sonra Şerafettin Bey de ilkokul öğretmeni ile sık sık görüşür. Hayata erken veda eden Sabriye öğretmen, ardında kendisini hep sevgi ve saygı ile anacak ve hiç unutmayacak olan Şerafettin Bey gibi yüzlerce çocuk bırakır.

Hisar Tepesi’ndeki ortaokula başladığında çocukluktan ergenliğe doğru geçişin de yarattığı ruh hali ile dersleri değil, arkadaş grubu daha etkili olur hayatında. Bu dönemde arkadaşları ile birlikte okuldan kaçmaya başlarlar. Ortaokul yıllarının bir senesinde ise son anda toparlanmasa devamsızlıktan sınıfta kalacak hale gelir.

Tabiat Bilgisi dersi ise okula karşı bu ilgisizliğinin tek istisnasıydı.

Bunu sağlayan hem küçüklüğünden beri doğaya olan sevgisi hem de yine hiç unutmayacağı ve hep rahmetle anacağı bir öğretmenle karşılaşmasıydı. Tabiat Bilgisi dersinin öğretmeni Mehmet Özkoç’tan aldığı “aferin”ler onun geleceğini ziraatçı olarak belirlemesinde etkili faktörlerden de biri olacaktı. Okulun arka bahçesi Tabiat Bilgisi dersinin uygulama alanı olarak ayrılmıştı. Şerafettin’in arka bahçeye ekmek için ceviz kabuğunda satılan tohumları getirmesi ya da kış aylarında kucağında maydanoz, bakla, nohut gibi sebzeleri ektiği sandıklarla sınıfa gelmesi hem arkadaşlarını etkiler, hem de öğretmeninden “aferin” almasını sağlardı. Ürettiğinin takdir görmesi herkesi mutlu ettiği gibi onu da mutlu ederken, özgüvenini de geliştirecekti.

Eğitime 1 Yıl Ara Şerafettin ortaokulu bitirdiğinde Bolu’da lise olmadığı için bir yıl eğitime ara verir. Ancak boş kalmak ona uygun değildi ve bu bir yılı kâh eğlenerek kâh çalışarak yeni şeyler denemek ve öğrenmekle geçirdi.

Mesela, o devrin şehir içi ulaşım araçları yaylı at arabalarıydı. Anne tarafı tarım ve hayvancılığın yanı sıra Bolu’da iki tane de at arabası işletmek32

İlk gençlik yıllarından, soldan sağa: Şerafettin Özbostancı, Yücel Erdönmez, Ayhan Özbilen, Şerafettin Erbayram, Aykut Hitit, Ahmet Alpteker ve Vecihi İşler.

teydi. Zamanın taksileri diyebileceğimiz bu araçları sürmek çok keyifli geldiğinden sık sık onları kullanır, zaman zaman da bu arabalarla kaplıcaya giderdi.

Bu bir yıllık ara sırasında yaptığı çeşitli işlerden biri kahvehane meydancılığıydı. Bir gün kahvedeki müşterilerden bir subay onunla sohbet eder ve “Gel seni astsubay okuluna yazdırayım” der. Devlet memuru veya asker olmanın sağladığı statü ve ekonomik olanaklar çok iyi olduğu için aileler bu durumu çocuğunun hayatının kurtulması olarak görüyordu.

Ancak konu sohbet olarak kalınca hayatının akışı da değişmiş olacaktı.

Genç Şerafettin, Bolu’nun saygın iş adamlarından olan Hacı Şevki Bey bir yedek parça dükkânı açınca orada çalışmaya başlar. Teknolojiye ve sanayiye çok meraklı olan Hacı Şevki Bey Bolu’da otomobil alan ilk kişilerden biridir.

Yedek parça dükkânında çalışmak, lisede ziraat makine ve aletleri ile ilgili derslerinin çok iyi olmasını sağlar. Okul arkadaşları sadece kitaplarda okudukları bilgiyle yetinmek zorundayken, kendisi karbüratör, radyatör gibi birçok parça ve aletin ne olduğunu, nasıl çalıştığını satarken öğrenmiş, böylece derslerde anlatılanları kavraması çok kolay olmuştu.

33

HAYATININ DÖNÜM NOKTALARI Bursa Ziraat Okulu Ahmet Bey’in sakin yapısı ve işi gücü dışında pek başka şeyle ilgilenmemesi oğlunun hayatına ve kararlarına karşı da müdahil olmayan bir baba oğul ilişkisi olarak tezahür etmiş, eğitim sürecine hiç karışmamış, adeta okuması ile okumaması arasında bir fark yokmuş gibi davranmıştı. Oğullarının eğitim ve terbiye edilmesi ile ilgili her türlü aşamada sorumluluk anne Müşerref Hanım’da olmuştu. Ailede eğitim görmüş insanların sayısı da çok az olduğundan, ortaokul sonrası eğitimine nasıl devam edeceği konusunda fikir ya da yardım alabileceği kimse olmamıştı. Dönemin, Galatasaray Lisesi, Haydarpaşa Lisesi gibi önde gelen okullarında okuması için yönlendirecek kimsesi olmadığı gibi, aile dışından bazı büyükler okumasına karşı çıkan fikirler beyan etmişlerdi. Ancak hem Şerafettin’in okumak konusundaki ısrarı hem annesinin hem de babasının ön ayak olması eğitimine devam etmesini sağlamıştı. Ortaokulu bitirdikten sonra çalışarak değerlendirdiği bir yıl boyunca eğitimine nasıl ve nerede devam edeceğine dair arayış içinde olmuş ve sonunda Bursa Ziraat Okulu’na gitmeye karar vermişti. Çok bilinçli olarak yapmadığı bu seçim ise onu bu günlere taşıyan eğitimi almasını sağlayacaktı. Çocukluğundan itibaren merak eden, araştıran, öğrendiklerini uygulamaya da geçirerek sonuçlarına bizzat şahit olmaktan zevk duyan yapısı, lisedeki öğretmenlerinin bu yönlerini besleyip, desteklemesiyle çok daha gelişti. California’da ihtisaslarını yaparak gelmiş olan öğretmenlerinin onları yetiştirmek için gösterdikleri çabalar karşılıksız kalmamış, sadece Şerafettin değil, diğer öğrenciler de verilen her bilgiyi sindirmek, belleklerine kazımak için canla başla çaba göstermişlerdi.

Bursa Ziraat Okulu Cumhuriyet Bayramı Töreni 1955 34

Ve okulun 1950-1960 yılları arasında verdiği mezunların çoğu da üst düzey yöneticilik yaptıkları başarılı kariyerlere imza atmışlardı. Bursa’nın toprakları bereketli, iklimi müsaitti, okulun da 3-4 bin dönüm arazisi vardı.

Hocalar da ‘bu çocukları eğitelim, ana-baba 1955-56 Ziraat Okulu mezunları görevi yapalım bunlara’ diye idealistçe yaklaşınca ortaya mükemmel bir sonuç çıkmıştı. Öğretmenlerinin hayatına olan katkısını hiç unutmayan Şeref Bey ise her fırsatta ruhlarına Fatiha okuyor, dualar ediyor onlara.

Ziraat okulundaki eğitimi esnasında California’ya ait fotoğraflarla görsel olarak da bilgilerini destekleyen hocalarının rol modelliği çok etkiliydi üstlerinde ve arkadaşları ile birlikte Amerika’da okuma hayalleri kurmaya başlayacaktı. Türkiye içinde bile doğru dürüst seyahat etmeZiraat Okulu günlerinden mişken, kalkıp Ame­ rika’ya gideceklerdi, ama çok umursamayacaklardı bu durumu, içlerinde bir kıvılcım çakmıştı artık.

Genel olarak okulda başarılıydı ve pekiyi derece ile sürdürdü eğitim hayatını. Ancak lise üçüncü sınıfta geçirdiği apandisit ameliyatı yüzünden bir süre hastanede yatacak, bu süreç yalnızlık çekip psikolojik olarak da kendini kötü hissetmesine yol açacaktı. Hasta olduğuna dair raporu olsa da okula gelmediği günler devamsızlık olarak sayılacaktı.

Sınıfı geçmesi kurul kararına kalınca, liseyi birincilikle bitirecekken bu hakkını kaybedecekti Şerafettin Erbayram ve birinciliği çok sevdiği arkadaşı Tayfun Zaimoğlu alacaktı.

35

İş Hayatı Başlıyor Şerafettin’in okulda gösterdiği başarılar dikkatleri üzerinde toplar ve ailede saygın bir yer edinmeye başlar. Okulu bitirdikten sonra Bolu’ya döner ve bir süre ziraat teknisyenliği yapar, o dönemde de kendisinden önceki ziraatçılarla tanışıp dostluk kurar. Artık devlet memuruydu ve memurluğun halk gözünde çok saygıdeğer bir yeri vardı, sağlık, eğitim, iş, tarım, ticaret gibi birçok konuda dertlerine derman olan devletin temsilcileri halkın baş tacıydı memleketin her yerinde.

Toplumun genel yapısına göre işi de olduğundan artık önündeki basamaklar askerlik ve evlilikti. Ona çizilen gelecek, evlenip çoluk çocuğa karışmak, devletteki işine devam edip zamanı gelince de emekli olmaktı. Kimsenin bilmediği ise onun çok büyük hayalleri olduğuydu. Koşullarının ona sunduğu hayatın daha ötesine geçmek istiyordu. Kimileri hayatının tüm aşamalarında kendisine altın tepsiyle sunulanlarla kolay bir şekilde basamakları tırmanırken, o dişiyle tırnağıyla kazıyarak, azim ve kararlılıkla kendisinin bile hayal edemeyeceği bir noktaya gelecekti.

Askerlik süreci ile ortaya çıkan gelişmeler ona hayallerini gerçekleştirecek fırsatları sunacak, o da bu fırsatları değerlendirmesini bilecekti.

Askerlik Şerafettin Erbayram, Tarım teşkilatında bir süre çalıştıktan sonra askerlik için başvurur. O yıllarda lise ve dengi okul mezunları yedek subay

Mamak Muhabere Yedek Subay Okulu (Asteğmen) 1958 36

olabildiğinden bu fırsatı değerlendirmek ister. Öncelikle sınava girmesi gerekiyordu. Baba tarafından aldığı bir yetenek olarak matematik zekâsı çok kuvvetliydi. Çocuklarına da aktardığı matematik zekâsı sayesinde işlemleri kolayca zihinden yapabilmekteydi. Sınavla ilgili kendine güveni tam iken, sınavın daha önce hiç tecrübe etmediği test usulü ile yapılacağını öğrenince endişe etmeye başladı. Günümüzün çocukları daha çok küçük yaşlarda çoktan seçmeli cevapları olan sorulara alışmaya başlasalar da test Türkiye’de o yıllarda çok da bilinen bir yöntem değildi.

Neyse ki bunu da beklediğinden daha başarılı bir şekilde atlatacak ve yedek subaylığa hak kazanacaktı.

Hayat bazen beklenmedik bir kapı açarak, geleceğin çizilmesinde etkili olur. Onun hayatındaki bu beklenmedik an ise askerlikte karşısına çıkacaktı. Ziraatçılar genelde topçu ya da piyade olarak görevlendirilse de Erbayram, 1958 yılında Mamak’ta Muhabere Okulu’nda askerliğini yapacaktı. Piyade ya da topçu olarak başka bir yere gönderilse karşısına başka insanlar çıkacak, bambaşka arkadaşlıklar kuracak, belki de hayallerine giden kapıyı açacak fırsatla bir daha hiç karşılaşamayacaktı. Koşullar farklı gelişse nasıl bir hayatı olacağını bilme şansı olmasa da kişilik özelliklerinin barındırdığı ipuçlarına bakarak giriştiği her işte farklılığını ortaya koyacağını ve başarılı olacağını tahmin etmek zor değil.

Tesadüfen okuldan bir arkadaşı da oradaydı ve ikisi hariç birlikte askerlik yaptıkları insanların çoğu mühendisti. Sınıfta kalan yedek subaylar ve sınavı kazanamayanlar, medeni haklarından yoksun ve rütbesiz er olarak tamamlıyordu askerliklerini. Bu nedenle sınıfı geçmek için gece gündüz çalışmaya başlayacak, onca mühendisin arasından sıyrılarak ilk beşte bitirecekti Muhabere Okulu’nu. Sınavlara iki tane elektrik mühendisi arkadaşının da yardımı ile çalışmış, kendisine ders çalıştıranlar 78 alırken, o 98 alarak geçmişti.

Yurtdışında eğitim görme fikri liseden beri aklının bir kenarında durmaktaydı ve askerde bu hayalini gerçekleştireceği fırsat karşısına çıktı. İkinci Dünya Savaşı’nın yıkımını hızla tamir etmekte olan Almanya artık atılım içindeydi ve Şeref Bey de Almanya’da eğitim almaya karar vermişti. Askerde de karşısına çok iyi Almanca bilen insanlar çıkınca, yakaladığı fırsatı değerlendirdi ve bu sırada Almanca öğrendi.

Aynı takımda olan ve bir iki yıl Almanya’da kalmış olan bir arkadaşlarına herkes batıyı ve batıdaki yaşantıyı sorup, gördüğünü, gezdiğini anlattırırken, Şeref Bey’in de yurtdışında eğitim tutkusu alevlendi. Okulu ilk beşte bitirdiği için yedek subaylara takım kumandanı olarak okulda kaldı. Yoksa kıta için kura çekecek ve askerliğinin kalan kısmını başka bir yerde tamamlayacaktı.

Daha yirmilerinin başındaydı, muhabereci olmak tedirgin ederken, bir de takım kumandanı olmuştu. Çok sevdiği yüzbaşısı ikinci takımı verir Şerafettin’e ve Almanca macerası da böylece başlar: “Bir gün güzel 37

yüzlü pırlanta gibi bir delikanlı geldi. Teğmenim, ben Avusturya Lisesi mezunuyum, ailemiz Alman ekolündedir. Telefunken’in Türkiye mümessiliydik.

Almanca kurs açmak istiyorum’’ dedi. O Almanca öğrenmek için yollar düşünürken fırsat ayağına gelmişti. Yüzbaşı’ya “Almanca kursu açabilir miyiz?” diye sorar. Yüzbaşı da “Buna kimse karışmaz zaten, derslerinizi bitirdikten sonra çalışın” der. İşte bu güzel yüzlü pırlanta gibi genç, ileriki hayatında da Erbayram’ın yakın bir arkadaşı olacak, bir trafik kazasında hayatını kaybettiğinde yeri doldurulamaz bir boşluk bırakacaktı. Şeref Bey’in ‘Hayatımı değiştirdi’ dediği ve ilk başta kibarlığı ve İstanbul Türkçesi ile konuştuğu şivesinden de çok etkilendiği bu kişi Erda Ataman’dı.

Kırk kişilik bir grup olarak kursa başlarlar ve bir dönemde bir gramer kitabı bitirirler. Erda Ataman çok iyi Almanca biliyordu, buna öğretme yeteneği de eklenince, ders saatleri su gibi akıp gidiyordu.

O dönemdeki öğrencilerin 20 tanesi mezun olur, ikinci dönem gelen grup listesine bakan Şerafettin Erbayram, öğrencilerden ikisinin Almanca öğretmeni olduğunu görünce, onları hemen kendi takımına yazacak, artık akşamüstleri Almanca çalışacaktı. Almanca grameri bir kez daha bitirecekti. Almanca’nın ses uyumunun Türkçe’ye yakın olması biraz daha işini kolaylaştırıyordu.

Askerlikte er mektuplarının okunması ve sahibine “görülmüş” olarak teslim edilmesi gerekiyordu. İnsanların mahremiyetine girmekten çok fazla hoşlanmayan asteğmen Şerafettin, bu nedenle mektuplara şöyle bir bakarak sahiplerine teslim ediyordu. Bir gün, gelen mektuplardan birinin Almanca olduğunu gördü ve onu okumaktan kendini alıkoyamadı. Almanya’da mektup arkadaşı olan bir öğrenciye aitti bu mektup. Yollayan kişi arkadaşlarından birinin de Türkiye’den mektup arkadaşı aradığını, böyle bir tanıdığı olup olmadığını yazıyordu. Mektup sahibini hemen çağırdı ve kendisinin bu mektup arkadaşlığına gönüllü olduğunu söyledi. Aldığı gramer kurslarının yanına bir de mektup arkadaşlığı eklenmişti artık. Zaman içinde iyi mektuplar yazabilir hale gelse de başlangıçta ‘nasılsın, iyi misin’ aşamasındaydı. Cümleleri biraz gelişene kadar daha önceki mektuplarından aldığı cümleleri tekrar tekrar yazardı. Daha sonra ikinci bir mektup arkadaşı daha olacak, ileride Almanya’ya gittiğinde bu iki mektup arkadaşını da ziyaret edecekti.

Paça Konferansı Birgün takımına kişisel bilgileri içeren bir form dağıtır. O sırada yaşı ortaya çıkınca muhabere yedek subay öğrencilerinden biri “Bizim teğmen çocukmuş ya” der, bunu takiben takımında gülüşmelerin olması biraz gücüne gider. 20 yaşında kumandanlık ettiği takımında yer alan kaymakamlar, şube müdürleri hem yaşça hem de mevki olarak ondan büyüktü. Yaşı ortaya çıkınca takımı üzerindeki etkisi azalır, sözlerini dinlemez olurlar. Bu duruma hemen bir tedbir alması gerektiğinin farkın38

“En Samimi duygularımızla Takım Kumandanımıza ‘PAÇA’ konferansından bir hatıra” 13.03.1958 daydı, ekibini bir ağaç altında topladı ve “Arkadaşlar bir göreve geldik; yaşım küçük olabilir ama teğmenim. Askerlikte kıdem var. Bizim Bolu’da bir tabir vardır. Ben size paça kaptırdım herhalde” dedi. Güreşte paçayı kaptıranın tuş olmasından yola çıkılarak dile girmiş olan bu deyimi kullanması üzerine ertesi gün ellerinde teğmenlerinden dinledikleri “paça konferansı”nı simgeleyen bir fotoğraf ile geldiler ve durum tatlıya bağlandı. Bağırarak, çağırarak emir dinletecek bir insan olmayı kendine yediremez ki karakteri de buna uygun değildir, “Beni buna zorlamayın, kurallara uyun” der her fırsatta. Kısa süre içinde doğru iletişimin semeresini alır ve hem çok iyi ilişkiler kurarlar hem de takım olarak gayet uyumlu bir şekilde görevlerini yerine getirirler.

Hayalleri Gerçekleştirmenin Yolu; Sabır, Azim, Çaba Askerden döndükten sonra yeniden çalışmaya başladı Şerafettin Erbayram, ama aklı hep Almanya’ya gidip Ziraat Mühendisliği eğitimi almaktaydı. Bir süre sonra kesin kararını verdi ve Erda Ataman ile birlikte seyahatini planlamaya başladı. Arkadaşı Almanya’da bir çiftlikte iş ayarladı, işinden de istifa etti.

Uçak biletlerini almak üzereyken, daha önce hiç uçağa binmemiş olmasından dolayı havada seyahat etme fikri korkutucu gelir Erbayram’a. Ne kısa sürede varacak olmak ne de rahat bir yolculuk yapacağını bilmek içini rahatlatmaz, Erda Ataman’a “Ayağı yerde olan bir yol yok mu?” diye sorar. Karayolu ile gitmenin de başka riskleri vardır. Soğuk savaşın tüm hızıyla sürdüğü o günlerde ajanların sınırlarda cirit atması yüzünden ülkeler birbirlerini suçluyor, gerilen ilişkiler sınırların kapa39

tılmasına sebep oluyordu. Bazen de sıradan insanlar ajanlıkla suçlanıp aksini ispat edene kadar bir sürü sorun yaşıyor, bu da ülkeler arasındaki ilişkileri daha da geriyordu. İkinci Dünya Savaşı sonrası dünya, bir tarafta ABD, diğer tarafta da Sovyetler Birliği’nin başını çektiği iki kutuplu bir hale gelmiş; bu iki blok arasındaki güç mücadelesi silahlarla değil ajanların bir takım istihbarat ve propaganda faaliyetleri ile yürütülüyordu.

Soğuk Savaş yılları olarak dünya tarihine geçen bu dönem 1989 yılında Berlin Duvarı’nın yıkılması ve 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin çöküşüne kadar devam edecekti. O yüzden karayolu ile seyahat etme konusunda da tereddütleri vardı. Ancak işinden de ayrıldığından gitmekten başka çaresi kalmayacak, bir yandan yolculuk yöntemini düşünürken bir yandan da pasaport işlemlerini halletmeye karar verecekti.

Böylece ayrı bir maceraya dönüşecek pasaport işlemleri başlayacaktı. Bolu Emniyet Müdürü’nün karşısına çıktığında evraklarını gören müdürün, “Ben hiç böyle pasaport vermedim” sözleri ile karşılaşacaktı.

Emniyet müdürlüğü şimdiye kadar sadece hacılar için pasaport düzenlemişti. Ancak Emniyet Müdürü yine de durumu kolaylaştırmak için, bir mektup yazarak, Ankara 2’nci Şube’deki bir arkadaşına yönlendirdi Şerafettin Erbayram’ı.

Ankara’ya gittiğinde, kendisine yardımcı olacak kişi evraklarına bak­ tığında, elinde Almanya’dan gönderilen, teksir kâğıdına yazılmış “gelirsen sana iş veririm” minvalinde bir yazı haricinde belge yoktu. Konsoloslukla ise hiç bağlantıya geçilmemişti. Müdür “Bu evraklarla pasaport alınmaz” der, aslında gidip geldikçe eksiklerinin farkına kendisi de varmıştı, ama zaman da daralmıştı. Boynunu büküp de bakınca, müdür “Yarın iki resimle gel, ne yapabileceğimize bakalım” der.

Menderes’in Uçağı Düşünce…

17 Şubat 1959 tarihinde Başbakan Adnan Menderes beraberindeki bir heyetle birlikte Kıbrıs Cumhuriyeti’nin kuruluşu amacıyla imzalanacak Londra Antlaşması için İngiltere’ye uçuyordu. Akşamüstüne doğru İngiltere’den gelen haberlerle birlikte Türkiye’de endişeli bir bekleyiş başlar. Başbakanı taşıyan TC-SEV isimli uçak düşmüş, bu kazada Adnan Menderes ile birlikte 6 kişi sağ kurtulmuş, içinde bakanlar, gazeteciler ve uçak mürettebatının da olduğu 21 kişi hayatını kaybetmişti. Bu kazanın telaşının yaşandığı günlerde çok sorgulanmadan pasaportu imzadan çıkacaktı.

Artık pasaportu cebinde olsa da hala nasıl bir ulaşım yolu izleyeceği belirsizdi. Havayolu ile gitmekten çekindiği, karayolu ile gitmeyi de güvenli bulmadığından Erda Ataman, ‘’Tek seçeneğimiz vapurla Venedik’e gidip, oradan da trenle Almanya’ya geçmek” diyerek seyahat planını çıkaracak, biletlerini almasına yardım edecekti. Bu sefer de bir tasa alacaktı onu, her tarafı su olan Venedik’te tren istasyonuna nasıl gidecekti, taksi 40

Dönemin Başbakanı Adnan Menderes ve düşen uçağı mi tutacaktı yoksa başka bir yol mu bulacaktı? Hayatında ilk defa huyunu, suyunu hatta dillerini bile bilmediği yerlere gidecekti. Tedirginliği, korkuları onu kararından caydırmadı, yolculuk hazırlıklarına başladı.

1959 yılının Nisan ayında Ankara Vapuru’nun yolcusu olarak başlayan seyahat, Almanya’ya eğitim için giden bir gencin yolculuğu değildi sadece. Aynı zamanda “bilen adam”, “araştıran adam”, Türkiye’yi, Bolu’yu ilklerle tanıştıran adam, girişimci, eski köye yeni adet getirmekten yılmayan, yetkililerin başına sürekli yeni icatlar çıkaran hayırsever, başarılı iş adamı Şerafettin Erbayram’lığa doğru da bir yolculuktu bu. İkinci Dünya Savaşı sonrası toparlanmak üzere kalkınma hamlesi başlatan Almanya’da savaş sırasında ölenler ya da sakat kalanlar, Yahudi soykırımı ve kaçabilen Yahudilerin ülkeyi terk etmesi sebebi ile yeterli insan gücü yoktu. Bu durum Avrupa ülkeleriyle başlayan ve daha sonra diğer ülkelere de yayılan göçmen işçi çalıştırma sürecini başlattı. 17’nci yüzyıldan beri Türkiye topraklarından eğitim amaçlı olarak Almanya’ya gidenler olsa da bu kişiler eğitimlerini tamamladıktan sonra geri dönmüştü. Almanya ile Türkiye arasında işçi çalıştırılmasına yönelik anlaşma da 1961’de imzalandığından, Şerafettin Erbayram’ın vardığı günlerde bölgede çok az Türk yaşıyordu. Daha sonraki yıllarda Almanya’ya Türkiye’den yoğun işçi göçü olacak, bunların çoğu hayatlarının kalanını orada sürdürmeye karar verecek ve “Gurbetçilik”le başlayan göçleri birkaç kuşak sonra “Türk kökenli Alman Vatandaşlığı”na dönüşecekti.

Kaygının, korkunun, umudun ve heyecanın birbirine karıştığı maceralı bir yolculuk sonrasında çiftliğe varan Şerafettin Erbayram, o yöreye gelen ilk Türk’tü, kendisinden bir süre sonra bir kişi daha gelecekti.

41

ALMANYA GÜNLERİ Çiftlikteki Zorlu Çalışma Almanya’da çalıştığı çiftlikte hayat, sabah 05.30’da başlıyordu. Genç Şerafettin’in ilk görevi domuzlara bakmak, pisliği dışarı çıkarmak, ardından da saman yayarak hayvanlara yem vermekti. Sütler sağıldıktan sonra el arabasıyla mandıraya götürmek de işinin bir parçasıydı. Yaptığı hiçbir iş değil de sütleri mandıraya taşıma işi ağırına gidiyordu. Çünkü hem kasabaya gelen ilk Türk’tü hem de ondan başka siyah saçlı kimse yoktu. Dikkatlerin kendisine yönelmesi ve geçtiği yol boyunca tüm bakışların üzerine çevrilmesinden çok rahatsız olsa da işini söylenmeden yapmaya devam edecekti.

Zor ve uzun saatlerle geçen yorucu bir iş hayatı vardı. Her anlamda yıkılmış bir ülkeyi yeniden kurmaya çalışanlar, güneş batana kadar çalışıyordu ve güneş çiftliğin olduğu bölgede çok geç saatte batıyordu. İlk zamanlar yaba tutmaktan şişen parmakları yüzünden pantolonunun düğmelerini iliklemekte bile çok zorlanıyordu. Hedefine ulaşmak için her tür koşula katlanmaya razıydı, bir tek korkusu hastalanmak ya da başına bir kaza gelmesiydi. Gurbette başına böyle bir şey gelse, sağlığını geri kazanana kadar bakacak kimsesi olmayacak, bu da onu çok isteyerek başladığı bu yoldan geri dönmek zorunda bırakacaktı. Neyse ki sağlıklı bir şekilde atlattı bu süreci.

Almanya’da okul öncesi staj günlerinden 42

Şerafettin Erbayram, çiftlikte kısa süre içerisinde çok saygı gören bir insan olur. Bunda ilk etkili olan zirai bilgisiydi. Ancak önemli bir nokta daha vardı, uzakların gerçekten uzak olduğu, ulaşım ve iletişim imkânlarının kısıtlı olduğu o yıllarda, farklı ülkelerdeki insanların birbirlerine ait fikirleri kulaktan dolma bilgilerin oluşturduğu önyargılara dayanıyordu. Çiftlikte yaşayanların Türkiye algısı ortaçağda kalmış, kaba ve medeniyetten uzak insanların yaşadığı bir ülke şeklindeydi. Çiftliktekilerin de o civarda yaşayanların da okuma ya da gezme alışkanlıkları olmadığı gibi dünyadaki gelişmeleri de pek takip etmiyorlardı. Dolayısıyla da bu önyargılarını değiştirecek bir bilgiyi edinme şansları yoktu. Birlikte geçirdikleri süreç ise bölgedeki insanların ezberlerini bozacaktı. Çiftliğin sahibi olan ailenin yanı sıra, işleri idare eden bir kâhya ve iki de mutfak öğrencisi kız vardı. Çiftliğin kâhyası olan uzun boylu ve iyi niyetli genç Alman Hermann Busch ile kısa sürede iyi bir ilişki kurar. Şerafettin Bey kendisine sürekli yardımcı olan ve “Üzerimde büyük emeği var” dediği bu kişiyi hiç unutmaz ve Almanya’ya yolu düştükçe de ziyaret eder. İlk gün öğlen olduğunda, çiftlik sahibi aile onu da kendi yemek masalarına davet edecekti. Başka ailelerde işçilere ayrı masalarda yemek verilirken, yeni geldiği bir ülkede, yeni tanıştığı insanlarla bir arada olmanın tedirginliği üzerindeyken, hem işverenleri ile aynı masada

Hermann Busch’u Almanya’da ziyaret 43

oturmak hem de çatal-bıçak kullanmayı becerememe korkusu oldukça sıkıntılı anlar yaşamasına sebep olacaktı. Öte yandan çiftlikte cumartesi günleri yarım gün çalışılıyor ve öğle yemeğinden sonra mutfaktaki işlerin bitirilmesi için diğer işçiler de kız öğrencilere yardım ediyordu.

Erbayram çiftlikte mutfak işlerine yardım ederken

Almanya günlerinden 44

Çiftlik sahibi kılık kıyafetine ve kişisel bakımına önem vermeyen, Erbayram’ın deyimi ile biraz “sellim saçak” biriydi. Aile görgüsü, annesinden aldığı yaşam terbiyesi, Şerafettin’e kıyafetleri eski de olsa mutlaka toplum içine çıkarken temiz ve düzenli olmayı öğretmişti. Her akşam işten geldikten sonra temizlenip, yedek gömleğini giyerek sofraya oturuyordu. Bir gün patronu sofraya omzunda hayvan pisliği ile oturunca karısının artık sabrı taşar, “Şu Türk’ten utan” diye kızar kocasına. Görgüsü, çalışkanlığı, dürüstlüğü ve insani özellikleri ile gerek çiftlikte, gerekse sonraki okul yıllarında hep takdir edilen saygı duyulan biri olacaktı. Şerafettin çiftlikte altı ay çalışacaktı. Bu sırada Ziraat mühendisliği okuluna gidebilmesi için üç yıl pratik yapabileceği yetkili bir yerde çalışması gerektiğini öğrenecekti; bu, kalmak için öngördüğü süreyi üç yıl daha uzatmak demekti. Bunu öğrenmek canını çok sıkar, altı yıl hiç memlekete gitmeden nasıl dayanacağını düşünür durur. Okulu ile çalıştığı çiftlik arasında irtibat kurulur, çiftliğin şefi kendisine Almanya’ya zaten eğitilmiş olarak geldiğine dair bir belge verir, okul da bu belgeyi kabul edince morali düzelir.

”İçim gıdıl gıdıl” Eğitiminin son zamanlarına doğru okula gelen bir uzman, öğrenci bursları hakkında bilgi verirken,aAlmanya’da çalışmış ve vergi ödemiş olanların da burs almaya hakkı olduğunu söyler. Şerafettin de “1700 mark vergi ödedim, benim de hakkım var mı?” diye sorar, ‘’Evet’’ yanıtını alınca da izlemesi gereken yolu öğrenir. Öncelik leaEyalet Tarım makineleri eğitimi esnasında 1960 Bakanlığı’naamüracaat etmesi gerekmektedir.

En iyi giysilerini giyer, şık ve derli toplu bir şekilde yetkililerin karşısına çıkar. Ziraat Mühendisliği eğitimi uygulamaya yönelik olduğu için Bakanlığa işi düşen öğrencilerin çoğu arazi sahibi çiftçiler ya da çiftçi çocuklarıdır. Öyle olunca da kılık kıyafetleri çok da özenli değildir. Şerafettin ise ütülü takım elbisesi ve kravatı ile Stuttgart’taki Eyalet Bakanı’nın karşısına çıktığında, bakanın onun bu özenli halinden etkilendiği yüzündeki ifadeye yansır. Şerafettin’i dinledikten sonra gülmeye başlar.

Ne olduğunu anlamaz bir şekilde bakana bakınca, “Önemli olan vergi ödemek, azı çoğu olmaz bursu alırsın” der ve bir dilekçe ile müracaat etmesini söyler.

Dilekçeyi verdikten sonra 1961 yılının Aralık ayında “Kalkınmakta olan ülkelere kalkınma payından burs verebilirdik, ama bu seneki kontenjanımız dolu, ileride katkı yaparız“ diyen bir mektup alır. Bursu almak o kadar önemlidir ki mektuptaki imza sahibinin ismi olan Rosemarry’i silinmemek üzere belleğine kaydeder. Yeni yılın yaklaşmasını fırsat bilerek Rosemarry’e bir kutlama kartı atar ve durumundan tekrar bahseder ve şunu eklemeyi ihmal etmez, ‘’Benim bursumu unutma’’. Şubat ayında “Size bir kereye mahsus olmak üzere 1500 marklık bir katkıda bulunabiliriz, ancak konsolosluğunuzdan ‘Bu bursu almasında sakınca yoktur’ diye bir yazı alın, bir de okul idaresi tarafımıza sizin hakkınızda bir görüş bildirsin” diye bir cevap gelir.

Almanya’da kaldığı yıllar boyunca tüm günlük masraflarını önce çiftlikte, sonra da okul tatillerinde bulduğu geçici işlerde çalışarak karşılamıştı. Türkiye’deki ailesinin kendisine maddi katkı yapacak durumu yoktu, birbirlerine iyi olduklarını bildiren, hal hatır soran mektupların dı45

şında bir şey gönderemiyorlardı. Dolayısıyla harcamalarını çok dikkatli yapmasını gerektiren bir ekonomik durumu vardı. Otelde kalacak parası olmadığından Konsolosluktaki işini bir gün içerisinde halledip dönmeyi umut ediyordu. O yıllarda Almanya’da şimdiki gibi Türkçe gazete veya televizyon olmadığı için memleketten gelen mektuplar haricinde Türkiye’deki hayat tamamen aklından çıkmıştı. Üstüne burs alabilmenin heyecanı da eklenince hangi günde olduğunu bile fark edemeyecek bir hale gelmişti.

Başkent Bonn’a geldiğinde 23 Nisan Ulusal Egemenlik Bayramı dolayısıyla konsolosluğun kapalı olduğunu görür, bir süre ne yapacağını düşünür. Önce biletini ertesi güne erteler ve geceyi istasyonda geçirmeye karar verir. Bu sırada aklına 29 Ekim’de, 19 Mayıs’ta veya 23 Nisan’da, ‘Bayram, Kıbrıs ve dış temsilciliklerde yapılan törenlerle ve resepsiyonla kutlandı’ ifadesi gelir ve ‘akşam resepsiyon vardır’ diyerek tekrar Konsolosluğa uğramaya karar verir. “Oradaki arkadaşlara bir ay önce size bir mektup yollamıştım, dönüş tarihim de yaklaşıyor bir gelişme var mı” diye sorarım düşüncesindedir. Ancak konsoloslukta kutlama için herhangi bir etkinlik yoktur ve yine kapalıdır. İstasyon koltuklarında uyuyarak geceyi geçirdikten sonra, sabah erkenden konsolosluğa tekrar gider.

Konsoloslukta görevliye derdini anlatınca, “Bekle” der, o da mecburen beklemeye başlar. Bu sırada etrafı gözlemlerken edindiği izlenimler ise hiç hoşuna gitmez. Kendisinin beklediği yerin haricinde bir de oda vardı ve odanın kapısı açıldıkça salona doğru yoğun bir sigara dumanı

46

akın ediyordu. Konsolos haricinde çoğu görevlinin Almanca bilmediğini fark etmiş, dış görünüm olarak bakımsızlıkları da dikkatini çekmişti.

Bir Alman’ın yanındakilere Türkiye’ye ihracat yapmak için alması gereken menşei şahadetnamesi yüzünden karşısına çıkan sorunları anlatmasına kulak misafiri olur, adam Şerafettin Bey’in Almanca bildiğinden habersiz ağız dolusu küfürler etmektedir. Hem konsolosluğun genel hali hem de işleyişte sıkıntılar olduğunu belli eden bu durum bir Türk olarak utanmasına sebep olur.

Dönüş treni saat ikide kalkacaktı ve zaman ilerlese de bir gelişme olmamaktaydı. Kendi deyimi ile içi “Gıdıl gıdıl” ediyordu. Defalarca sorar, defalarca da ‘’Bekle’’ yanıtını alır, en sonunda patlar ve “Ne olacak bizim iş?” diyerek görevlilerden birine çıkışır. Görevli konunun ne olduğunu sorar, sakin kalmaya çalışarak, derdini en baştan bir daha anlatır. “O iş burada değil, eğitim ataşeliğinde hallolacak bir mesele” cevabını alınca ne yapacağını şaşırır. Saat 12’ye yaklaşıyordu ve Türkiye’deki tecrübeleri memurların paydos ve mola saatlerine beş on dakika daha erken başlamayı tercih ettiklerini ona öğretmişti.

Ne taksi arayacak, ne de trafikte takılarak gidecek vakti yoktu ve koşmaya başladı: “Öyle bir koşuyorum ki polis beni görse mutlaka hırsız falan der” diye hatırladığı o gün tek bir ümidi vardı; görevlinin yerinde olması. Nefes nefese ve kan ter içinde vardığında görevlinin yerinde olduğunu görünce derin bir oh çekti. Bir yandan sevinçliydi, bir yandan da ataşeliktekilerden alacağı övgülerin beklentisi içindeydi.

Almanya’da tavrıyla, çalışkanlığıyla, dürüstlüğüyle çevresinden hep sevgi ve saygı görmüş, niteliklerine kıymet verilmişti. Karşısındaki görevlinin gurbetteki bir Türk’ün elde ettiği bu başarılardan etkilenip takdir edeceğinden emin bir şekilde derdini anlattı. Fakat beklediğinin tam aksi bir tepki ile karşılaştı. İlk etapta uğradığı şaşkınlık, duyduklarını ne Türkçe anlamasına ne de Almanca‘ya tercüme etmesine izin verdi.

Sonra “Ben seni geçen sene yakalasaydım, eline kelepçe vurur geri gönderirdim” dediğini idrak etmesiyle, başarısından dolayı takdir beklerken, birden suçlu olarak itham edilmek ağrına gitti. Yavaş yavaş sakinleşti ve mantığı devreye girince de Türk yasalarına göre Almanya’da okurken eğitim giderlerinin bir Alman aile tarafından garanti edilmesi gerektiğini, aynı anda hem öğrenci hem de çalışan statüsünde olamayacağını hatırladı. Başka ülkelerden gelen öğrenciler bir yandan eğitim görüp, öte yandan çalışarak masraflarını karşılayabilirken, kendi devletinin kendisine bu şansı tanımıyor oluşuna öfkelendi.

Alman devleti onu bursa layık görmüş o da gerekli evrakı almak için ülkesinin konsolosluğuna gelmişti. Almanlar başarısını takdir ederken, kendi ülkesinin onu kaçak öğrencilikle suçlaması hem ağrına gitti hem de sinirlenmesine sebep oldu. Sakinleşmeye çalışsa da Almanca mı Türkçe mi konuştuğunun bile farkında olmadan, ”Okumanın kaçağı 47

olur mu?” dese de görevli bir türlü olumlu tavır takınmayacak ve istediği belgeyi vermeyecekti.

Konsolosluğa doğru çıktığı yolculuk heyecan ve sevinçle başlamış, yol boyunca Ren Nehri kenarındaki üzüm bağlarını mutlulukla izlemiş, kâh hayaller kurarak, kâh kendini tamamen doğa manzarasına kaptırarak yolculuğun nasıl geçtiğini anlamamıştı. Ancak Türkiye’nin yasal işleyişi hayatına bir daha asla yeniden yaşamak istemeyeceği bir gün eklemişti. Dönüşte ise ne doğaya hayran olacak ne de manzara görecek hali yoktu. O kadar hayal kırıklığına uğramıştı ki kafasını çevirdiği her şeyi kapkara gördüğü bir yolculuk yaptı.

Bursu almak çok önemliydi onun için, ama bu kadar moralini bozan, bursu alamayacak olmaktan ziyade kendisini hakarete uğramış hissetmesiydi. Hiç bitmeyecekmiş gibi gelen bir yolculuğun sonrasında üzgün ve bıkkın bir halde Rektörlüğe gitti ve özür dileyerek, “Bizim böyle bazı garip huylarımız vardır, konsolosluğum evrakı vermiyor” dedi ve konsolosluktan aldığı cevabı aktardı. Konsolosluktan aldığı yazı okulun yazısına eklenerek bursu alacağı yere gönderilecekti, ama yazıyı alamadığı için burs ihtimali ortadan kalkmıştı. Rektörün odasından utanmış bir şekilde çıkacaktı.

Bir süre sonra onu çağıran Rektör açık bir zarf verir, odadan çıkınca zarfın içine bakar ve kendisi adına gurur, ülkesi adına üzüntü duyduğu mektubu okur: ‘’Okulumuzun en kıymetli öğrencilerindendir. Kendi elçiliği bir yardım göstermedi. Ama biz rektörlük olarak rica ediyoruz, mümkünse bu parayı bu öğrenciye ödeyin.” Birkaç gün sonra hayatı boyunca hiç sahip olmadığı meblağda bir para geçer eline, 15 tane gıcır gıcır 100 Mark, yani tam 1.500 Mark.

Bu para onun için hem maddi durumuna sağladığı katkı hem de kendisine verilen değerin bir göstergesi olması açısından çok önemliydi. Zaten kaldığı süre boyunca insana verilen değer ve sistemin düzenliliği ister istemez iki ülkeyi karşılaştırmasına sebep olmuş, Almanya’ya baktıkça Türkiye’nin haline üzülmüştü. Şahit olduğu bazı durumlar ise gerçekten çok şaşırmasına sebep oluyordu, mesela bir seferinde posta idaresinden “Mektubunuzun acil olduğunu düşündüğümüzden biz sizin adınıza pul yapıştırıp yolladık, lütfen en yakın ofisimize bir mark getirin” diye bir mektup alır. Zarfı posta kutusuna atarken pul yapıştırmadığının farkında bile değilken, idarenin bunu pulsuz diye bir kenara atmayıp da adresine ulaştırmasından çok etkilenir.

Okuldan iyi bir derece ile mezun olmasının yanı sıra “Yabancı öğrenciler arasında en uyumlu ve en çalışkan” olduğuna dair bir takdir belgesi de alınca başı dik bir şekilde dönmeye hazırdı artık. Eğitiminin son dönemlerine denk geldiği için aldığı bursu da harcamamıştı, bu sayede 48

1955 model Chevrolet marka bir araba aldı. Çok genç yaşta gittiği Almanya’da vaktini gezip eğlenmeyle geçireceğine bilgi ve birikimini artırmak için çaba göstermişti. Alman arkadaşları bile, onun fuar fuar gezerek topladığı dokümanlardan faydalanırdı.

Daha önce fuar nedir bilmese de araştırmacı kişiliği ve ilginç şeyleri keşfetme yeteneği çocukluğundan beri gittiği her yerde yanındaydı.

Oğlu Kamil Erbayram ile Almanya okul ziyareti

“Bugünkü şartlarda aynı şeyleri yapamazdım, o hayat hikâyesini yaşayamazdım” dese de sürekli el attığı yeni işler gösteriyor ki o heyecan ve cesaret hala var hayatında. O dönemde kaç kişi, Bolu dışına bile çok az çıkmışken o zorlu yolculukla hiç bilmediği diyarlara gidebilir ki? Şimdi bu yaptıklarını düşündüğünde cesaretine hayran kalsa da aldığı riskler bazen kendisini bile hayrete düşürüyor. Günümüzün dünyasında yurtdışına gitmek, onun gençliğindeki bir köyden ötekine yapılan yolculuklardan daha kolay neredeyse. O devirde ise ülkelerin birbirleri hakkındaki az bilgisi, dil sorunları, yetersiz maddi imkânlar gibi durumu zorlaştıran faktörler vardı. Sadece hedeflerini gerçekleştirmek için azmi olan, planlı hareket ederek duygularını yönetebilen birinin başarı ile üstesinden gelebileceği bu durum, onun “Ben şunu söyleyebilirim, benim gibi eğitim almak üzere gidip de Almanya’da sadece okuma ve bilgi hırsı ile hareket etmiş ve hata yapmadan dönmüş olanlar, gidenlerin ya yüzde 1’i ya da 2’sidir. Almanya’nın cazibesine kapılıp da hata yapmak için şartlar o kadar müsaitti ki çoğunluk kendini eğlenceye vererek, okumayı bir kenara itti” sözlerinde karşılık buluyordu.

‘Bilen Adam’a Doğru Türklerin Almanya’ya yeni gitmeye başladığı o yıllarda Türkiye’de olmayan teknolojik eşyalar, çikolatalar, Alaman kahvesi (hazır kahve) izin için memlekete gelen ‘’Almancıların’’ altlarına çektikleri arabaları dolduruyor, öyle arabasız ve eli kolu boş dönme neredeyse kınamalara sebep oluyordu. İşte bunu bilen Şerafettin Erbayram kaldığı dört yıl boyunca bir kez olsun tatillerde Türkiye’ye gelemedi, arabası olmadığı gibi hediyelerle gelmeye kalksa tüm okul harçlığını kaybedecekti. Hem ailesi hem kendisi hasretlerini içlerine gömüp kavuşacakları günü sabırla beklemişlerken, araba ile dönme fırsatını yakalamış olmak mutluluğunu daha bir artıracaktı.

49

ÜLKEYE DÖNÜŞ Bolu Meydanında Bir Chevrolet Yıllarca süren hasret, sevinç gözyaşları ile son bulduğunda arabasını Bolu meydanına çeker, “Chevrolet’i seyretmeye 25 kuruş desek, bilet kessek… millet kuyrukta” sözleriyle hatırladığı o günde, etrafındakilerin kimi “İyi araba”, kimi “Kaportası düzgün” diyerek arabayı inceledikçe keyfi bir kat daha artıyordu.

Döndükten kısa bir süre sonra 1.500 marka aldığı arabasını bir akrabasına otuz bin liraya satacak, parası ile Semerkant Mahallesi’ndeki evini tamir ettirip, evlilik ve düğün masraflarını karşılayacaktı. 1.400 lira maaşla şube müdürlüğü yapmak üzere işe başladığı düşünüldüğünde, otuz bin liranın o dönemlerde ne demek olduğunu anlamak daha kolaydır.

1955 model Chevrolet ve Erbayram’ın kuzeni Boluspor’un efsane amigosu Tevfik Bakkalbaşı

Almanya’da Mühendis, Türkiye’de Teknisyen Şerafettin Erbayram, Almanya’dan döndükten sonra iş aramaya başlar ve İstanbul’daki Bayer firmasına müracaat eder, ancak iş görüşmesi sırasında ziraat mühendisi unvanı ile çalışabilmesi için aldığı eğitimin eşdeğerliliğinin Türkiye’de Talim Terbiye Kurulu tarafından onaylanması gerektiğini öğrenir. Ankara’ya gidip başvuru yaptığındaysa mühendislik eğitimi aldığı okulun Talim Terbiye Kurulu’nun denklik listesinde olmadığı gerçeği ile hayal kırıklığına uğrar.

50

Türkiye ile Almanya arasında bazı eğitim alanlarında yöntem farkı vardır, ziraat mühendisliği de bunlardan biridir. Türkiye’de 4 yıllık lisans eğitimi sonrası ziraat mühendisi olunurken, o yıllarda Almanya’daki sistemde önce başında ziraat mühendisi olan yetkili bir işletmede çalışıp, daha sonra okulda eğitim alınmaktaydı. Giderken ne Türkiye’deki ne de Almanya’daki sisteme dair bilgisi olmasa da şansı yaver gitmiş, Almanya’da yetkili bir çiftlikte çalışmıştı. Böylece eğitim sürecinde yaşayacağı sıkıntılardan kurtulmuştu.

Almanya’da ziraatçılıkla ilgili en iyi iki okuldan biri Münih’teki, bir diğeri de kendisinin de mezunu olduğu Stuttgart’taki üniversite iken, ziraat mühendisi olarak kabul edilmemesini içine sindiremeyecek ve denklik alabilmek için yıllara yayılan bir çaba harcayacaktı.

Erbayram, bir gün Münih’teki okuldan mezun Türk vatandaşı olmayan birinin Ziraat Mühendisleri Odası’na üye olarak kabul edildiğini öğrenir. Bunun üzerine kendisi de üye olabilmek için görüşmeye gider ve aldığı cevap “Yabancılarda denklik aranır diye bir kayıt yok” olur. İçinden çıkamadığı bu durum karşısında şaşar kalır. “Türk olmak suç demek ki Türkiye’de” diye düşünür. Bu anlayış uzun bir zaman boyunca sürer, ancak Şerafettin Bey vazgeçmez, AB’ye, Dışişleri Bakanlığı’na çözüm üretebileceği her kanala başvurur. Özellikle Dışişleri’nde o kadar şaşırır ki bugün bile gözünün önünden gitmeyen o ortamı, “Bir büro vardı, hayret ettim. Güzellik müsabakası yapılıyor zannettim. O kadar güzel kız doldurmuşlar ki ben bir şey anlatıyorum, onlar başka şey yapıyor, beni dinleyen yok“ diye hatırlıyor.

Almanya dönüşü Bayer Tarım’da Yılmaz Özmen ile beraber - 1966 51

1980 yılından itibaren Türkiye’deki üniversitelere puanı yetmeyip de başka ülkelere gidenler olunca, yurt dışındaki birçok üniversiteye denklik verilir. Böylece onun için de ışık görünür ve hemen başvurusunu yapar. Denkliğini alınca da Ziraat Mühendisleri Odası’na üye olur “Geçmişe dönük ödemelerini yaparsan 1962 yılından itibaren üye olarak kabul edilirsin” denilince hiç düşünmeden birikmiş üyelik ücretini öder ve on yedi yıllık mesleğini resmi olarak da tescil ettirmiş olur.

Bayer’de işe başlamak için şirket müdürüne evraklarını teslim ettiğinde karşılaştığı muameleyi unutmayacak ve bu kırgınlık birkaç yıl sonra istifa ederken de daha kararlı olmasını sağlayacaktı. İş görüşmesi sırasında şirket müdürü “Denklik alırsan seni ziraat mühendisi kabul ederim, aksi takdirde ziraat teknisyeni kadrosunda görünürsün” demişti. Bir Alman şirketinin Almanya’da aldığı eğitimi kabul etmemesine hem üzülecek hem de hayal kırıklığı yaşayacaktı. Bu arada bir yandan da evlilik telaşı ile uğraşıyordu, oturacakları evin tadilatı, evlilik geleneklerinin gerektirdiği işlemler derken, 1963 Eylülünde Bayer’in merkezinde neşriyat müdürü olarak göreve başlayacaktı. Ancak hem mühendis kadrosunda değildi hem de bölgelerdeki ziraat teknisyenleri ile aynı maaşı alıyordu.

Elli Yılı Aşan Birliktelik Almanya’dan Ziraat Mühendisi olarak dönen bu temiz ve dürüst genç, aile çevresinin de dikkatini çeker. Bakkalbaşılar’ın aile büyüklerinden Osman Yücelen’in eşi, enstitüyü yeni bitirmiş olan 17 yaşındaki Hayriye Hanım ile Şerafettin Bey’i birbirlerine uygun görür ve evlenmeleri için devreye girer. Aslında aileler arasında ekonomik açıdan farklılıklar vardı. Hayriye Hanım, Bolu’nun zengin ve önde gelen ailelerinden bi-

Hayriye Eratalar, Şerafettin Erbayram Nikah Töreni 14.09.1963 52

rine mensuptu. Bolu’nun en büyük mağazası olan Kanaat Mağazası’nın sahibidiydiler, hatta Şerafettin Bey de Almanya’ya giderken dört köşe bavulunu oradan almıştı. Ancak Yücelenler, ‘’Biz bu işi hallederiz’’ derler ve onların aracılık yapmaları kız tarafının da yeşil ışık yakmasını sağlar.

Böylece elli yılı aşkın süredir devam eden mutlu bir evliliğe de vesile olur Yücelen ailesi.

Evliliklerinin ilk dört yılı İstanbul’da geçer, bu zaman zarfında ekonomik açıdan çok zorlanmasalar da bir buzdolapları bile olmaz. Çamaşır makinesi, buzdolabı gibi aletleri 1972 yılında alabilecek duruma gelirler. Huzur ve mutluluğun hakim olduğu evleri, 1965 yılında kızları Ayşe İlknur’un, iki yıl sonra da oğulları Kamil’in dünyaya gelişi ile şenlenir.

Hayriye Hanım, hem ilk yıllarda yaşadıkları zor koşullarda hem de Şerafettin Bey’in aldığı tüm aileyi etkileyecek kararlarda hep eşinin yanında olmuş, desteklemişti. Üsküdar’da akrabaları bulunan Hayriye Hanım evlenmeden önce hep İstanbul’a gelin gitsem diye hayaller kurarken, karşısına hem iyi bir eş hem de İstanbul’da yaşama fırsatı çıkınca çok mutlu olacaktı. Ancak birkaç sene sonra çok sevdiği İstanbul’dan ayrılmaya karar vermelerini olgunlukla karşılasa da arada “İstanbul’a gelin götüreceğim diye aldı, Bolu’ya geri getirdi” diye şaka yapmaktan kendini alıkoyamayacaktı. Bolu geliştikçe günlük hayatlarında çok aramadıkları İstanbul’u, düzenlerini oturttuktan sonra sık sık gezmeye gideceklerdi.

Uzun yıllar boyunca ellerindeki maddi imkânların çoğu iş için yatırımlarda kullanıldığı için, yaşam standartlarını yükseltmeye bütçe ayıramayacaklar, yirmi yılı aşkın bir süre sobalı evlerde oturacaklardı. Bolu’nun sert kışlarında her gün soba yakıp, temizleyen Hayriye Hanım bir

Erbayram ailesi 53

Hayriye-Şerafettin Erbayram

kez olsun şikâyet edip söylenmeyecekti. Hala ikisi de birbirlerinin kıymetini bilerek, saygı ve sevgi içerinde sürdürüyorlar ortak yaşamlarını.

Evliliklerinin ilk yıllarında koşulları daha zordu. Bolu’ya döndüklerinde dönemin geleneklerine uygun olarak Şerafettin Bey’in ailesi ile birlikte yaşamaya başlamışlar, üstelik baba Ahmet Erbayram bir kaza geçirerek ayağını sakatlayınca iki yılını yatarak geçirmek zorunda kalmıştı. Özellikle bu süreçte hem maddi olarak hem de manevi olarak oldukça zor zamanlar yaşamışlardı. Bir yanda iş, bir yanda ev ve bir yanda da Şerafettin Bey’in 200 tavukluk kümesi vardı hayatlarında. Hatta Hayriye Hanım’ın İstanbul’daki dayısı ziyaretlerine geldiğinde Şerafettin Bey hiçbir şeyi saklamaz, içinde bulundukları koşulları olduğu gibi anlatır. Dayısı İstanbul’a döndüğünde akrabalarına, “Biz Hayriye’nin bu kadar zor şartlarda gelin olduğunu düşünmüyorduk. Şeref bunların hepsini itiraf ediyor” diyerek anlatır durumu.

Tüm bu hengâmenin arasında değil izin ya da tatil yapmak, yanı başlarındaki Abant’a günü birliğine bile gidemezler, koşulları düzeldikten sonra da Şerafettin Bey’in iş konusundaki sorumluluk duygusu ağır basar ve daha uzun yıllar ailece bir hafta sonu kaçamağı bile yapamazlar.

Ancak sabır ve emeklerinin karşılığını alır ikisi de. Şu anda geldikleri yer, o zorlukları yaşarken hayal bile edemeyecekleri bir noktada. Çalışmadan da yaşayabilecekleri bir gelire kavuştuklarında da Şerafettin Bey üretmekten vazgeçmemiş, emek vermeden gelir getirecek yatırımla54

Hayriye-Şerafettin Erbayram 50. evlenme yıldönümü 2013 ra sıcak bakmamıştı. Şu an yüzlerce kişi onun işletmelerinde çalışıyor, onlarca aile ile sözleşmeli tarım yapıyor. Üretimi birlikte yaptıkları bu insanların hayatlarına dair de sorumluluk duyan yapısı, çalışmadan durmasına izin vermiyor. Kendi deyimiyle artık onların rızkı için çalışıyor.

Eşinin başarılarındaki katkısını hiç inkâr etmeyen Şerafettin Bey, ne zaman övgüler kendisine yönelse önce eşinin, sonra da çıktığı yolda kendisiyle birlikte yürüyenlerin katkısını gündeme getirerek, onların da bu övgülerden paylarını almasını sağlıyor.

Sadece başarılı ve hayırsever bir işadamı değil, bir koltukta çok karpuz taşıyanlardan o. Ancak hayattaki farklı görev ve sorumluluklarının birbiri ile çatışmasına izin vermiyor. Dolayısıyla da aile hayatında, mutlu, sakin ve huzurlu bir hava var. Çocuklarını şiddet ve bağırıp çağırma ile değil, sevgi ve saygı ile büyütmüş. İkisi de babalarından bir tokat yediklerini hatırlamadıklarını söylüyor. Onların zihninde sakin, fevri hareket etmeyen, iyi bir baba olarak iz bırakmış olmak mutlu ediyor onu. Değil birbirine bağırmak, yüksek sesle sohbet dahi edilmeyen bir evi bulunuyor. Başkalarını gürültüsü ile rahatsız etmemek için terlikle üst kata bile çıkmaktan imtina eden bir yapıya sahip, ama bir gün komşuları da evdeki varlıkları belli olsun diye azıcık takırtı beklediklerini söyleyerek şaka yapacaktı. Hatta yan komşuları günün birinde, “Ben sizin evde olup olmadığınızı bir türlü bilemiyorum, biraz tıkırdayın da insan var zannedeyim” diyerek, onların bu sessizliğine hayret ettiğini belirtecekti.

55

Akrabalık ilişkilerine ve dostluklara düşkün bir aile oldukları için kapıları her zaman açık, ziyaretlerin eksik olmadığı bir evleri var. Kalabalık aile kültürüne sahip olmaları, özellikle her ailenin kendi kabuğuna çekildiği günümüzde dahi onlar için bu durumu yadırgatıcı olmaktan çıkarıyor. Evlerine gelenler her zaman güler yüzle karşılanıp ağırlanıyor.

Dostluk; Mezara Kadar… Şerafettin Erbayram, sadece kendisini düşünen biri de olmadığından, kimin ne sorunu varsa, yapabileceği bir şey olduğu sürece çözmeye çalışıyor. Özellikle işyeri sahibi olduktan sonra, hem kendi işyerinin imkânlarını devreye sokup hem de çevresinden faydalanarak işsiz olan akrabalarının kısa sürede işe yerleşmelerini sağlıyor. Hayat felsefesi hoş görmek, insana önce insan olduğu için değer vermek olduğundan ailesine de çevresindeki diğer insanlara da davranışlarında ince ve özenli bir tutum sergiliyor.

Bunun en güzel örneklerinden birini, uzun süredir dostluğu devam eden arkadaşlarından Sebenli ‘Berber Ferhat’ lakaplı Ferhat İşgören anlatıyor. Şerafettin Bey ile 1977 yılında Seben Ziraat Odası’ndayken tanıştığını söyleyen Ferhat İşgören, o günlere ilişkin şunları söylüyor: ‘’Oda meclisi toplantımız vardı. Araba durdu; içinden biri çıktı. Geldi, selam verdi, ‘’Hoşgeldiniz, buyrun’’ dedik. ‘’Herhalde oda meclisi toplantınız var, siz toplantınıza devam edin, ama size bir teklifim var’’ dedi. ‘’Buyrun’’ dedik. ‘Ben zirai mücadele ilaç ve motorları satıyorum. Eğer ki bizim motorları satarsanız, size motor başına 10 TL komisyon veririm. Ziraat Odası olarak satıverir misiniz’ dedi. ‘’Hay hay’’ dedik. Bizim için bir riski yok ki satarsak komisyon alacağız. Dostluğumuz oradan başladı.

Benim esas mesleğim de berberlik. Bir gün bana ‘’Sen berberliği bırak’’ dedi. ‘’Peki abi ne yapacağız’’ dedim. ‘’Benim tali bayiliğimi yapacaksın burada’’ dedi. İlaçlama motoru, sulama malzemeleri, zirai ilaçlar satacağız felan. Burada dükkan açtık, bayiliğini yaptık.

Neyse zaman geçti, burada dükkan kapandı, Şerafettin Beyle artık pek görüşemiyoruz. Neyse ben bir badireler atlattım, hatta intihara niyetlendim. Ailemin hastalığı, ölümü felan beni çok kötü etkiledi. Demek ki vademiz gelmemiş. Çok şükür kurtulduk.

Burada tanıdık bir arkadaş var, Bolu’da görüşmüşler demiş ki ‘’Ferhat ne yapıyor?’’ Arkadaşım, ‘’Senin Ferhat’ın durumu iyi değil demiş, anlatmış durumumu. ‘’Söyle bir gelsin’’ demiş. Vardım. Yem Fabrikasına uğradım, sene 91. ‘’Otur’’ dedi, oturduk. Şimdi onun sağ alnında bir damar var, eğer şişmişse mutlaka morali bozuk. O gün damar şişmişti, bana kızmış demek ki niye gelmedim diye. ‘’Sen dostluğumuzun pazara kadar mı olduğunu 56

zannediyordun. Bizim dostluğumuz mezara kadar. Neden gelmedin şimdiye kadar’’ dedi. Öyle deyince benim gözlerimden yaş boşandı. ‘’Ağlama, git Seben’den bir depo bul yem satacaksın’’ dedi. ‘’Sigara parasına muhtacım. Her şey bitmiş. Neyse geldim depo tuttum, yem satışına başladım, biz kendimize geldik. Sigorta oldu, onun sayesinde emekli oldum. Hasılı çok güzel bir çalışmamız oldu. Hatta muhasebeciye demiş ki Ferhat’a prim verin satışlardan, maaşının haricinde.

Seben’de ayda, 150-200 ton yem satıyorum. Muhasebeci telefon edip durumu anlattı, ‘teşekkür ederim, ben prim felan istemiyorum’ dedim. ‘Ben alacağım primi zaten aldım. Ben Şerafettin Bey’e hayat borçluyum, o nedenle istemiyorum prim.’

Sormuş herhalde bir gün ’almıyor’ demişler. Bir gün konu oldu bir ortamda, başkaları da var. Ortaya ‘’Bizim Ferhat’la aramızda para felan konuşulmaz’’ dedi. Yani bizim bağlılığımız menfaat, para için değil dedi. Yani benim ona hayat ve şükran borcum var. Şunu diyorum, yarın huzuru mahşerde mahkemeler duruşmalar bitecek inşallah, ikimiz de cennetin kapısına gidersek, görevli derse ki ‘ya iki kişi geldiniz ama cennette bir kişilik yer kaldı hanginizi alayım? Kura çekin’ dese, çeksek bana çıksa cennetlik hakkımı Şerafettin Beye veririm. Minnet borcum var ona.

Rabbim bana Şerafettin Erbayram gibi bir dost vermiş, dost da diyemeyeceğim, kurtarıcı diyorum ben, dost diyebilmek için onun seviyesine çıkmam lazım. Ama beni dost diye kabul ediyor.

Ben son nefesime kadar şükran borçluyum ona, terk etmem ve unutmam mümkün değil, aksi halde muhanetlik, nankörlük olur.’’

İstanbul’da Yaşasa da Aklı Hep Bolu’da Tarımsal ekonomi eğitimi almıştı ama Bayer’de eğitimini uygulayabileceği bir pozisyonda değildi. Bir süre sonra yaptığı işten sıkılmaya başladı, zaten İstanbul’a sığamamış, kendi deyimi ile şehirlerin kraliçesi İstanbul ona dar gelmişti.

Dönem dönem Bolu’nun gelişmesine katkıda bulunmak için fikirler üretmiş, bazen de dönecek olsa ne iş yapacağını düşünerek “kuru hayaller”e dalmıştı. Bolu’da eğitim oranı yüksek olsa da aileler gençleri askerlik, memurluk gibi daha garantili işlere yönlendiriyor, yatırım yaparak kendi işini kuranların sayısı yetersiz kalıyordu. Çok sert geçen kışların belli alanlarda iş yapmayı zorlaştırması da cabasıydı. Yine de Bolu’ya geri dönmek aklının bir kenarında hep duruyordu. Zaman zaman da başlangıç için en uygun iş olarak gördüğü zirai malzeme ticaretinin hayalini kurarak, satabileceği malları listeleyecekti.

57

Yıllarla birlikte düşünceleri olgunlaştı ve dönüş vaktinin geldiğine karar vererek Bayer’den ayrıldı. Bayer gibi büyük bir kuruluştan ayrılarak Bolu’ya dönmeye karar vermesi, annesi hariç ailede herkes tarafından tepkiyle karşılandı ve onu bu kararından caydırmaya, Bolu’nun iş hayatı açısından çok fazla imkân barındırmadığını, kendi işini yapmasının mümkün olmadığını anlatmaya çalışacaklardı. Alanındaki bilgisinden emin ve aklına koyduğunu yapan biriydi, kim ne derse desin hayallerini gerçekleştirmek için adım atacaktı, eşine düğün sırasında takılan 16 bileziği bozdurarak Bolu’ya taşındı.

BOLU’YA KAVUŞMA VE TİCARET Bolu’ya Dönüş Bolu’ya dönmeye karar verdiğinde, eski çevresi ile ilişkilerini yeniden geliştirdikten sonra yatırım yapmanın daha doğru olacağını düşünecek ve öncelikle bir süre çalışabileceği bir iş arayışına başlayacaktı. Şerafettin Bey, Toprak Su’da etüt kontrol teknisyeni olarak iş bulur, aynı zamanda tarımsal bilgilerini yeniden analiz etmek için de bir fırsattı bu iş. Böylece bir yandan geleceğe yönelik ilişkiler kurup, bilgi ve birikim oluştururken bir yandan da kendisine verilen görevleri başarıyla yerine getirecekti. Bolu’nun tüm akarsularının haritasını çıkarmak imza attığı başarılardan biriyken, Almanya’daki eğitiminin katkısıyla Bolu’nun toprak haritasının çıkarılmasına da katkıda bulunacaktı. Köy, köy çevrenin tüm toprak yapısı hakkında bilgi sahibi olur. Yıllar sonra da Bağışçılar Vakfı olarak Bolu’daki bin noktadan alınan toprak numunelerini tahlil ettirerek, verimlilik haritası çıkarıp bu analizleri göz önünde bulundurarak kırsal bölgelere hibe verilmesini sağlayacaktır.

Toprak Su’da çalışırken bir yandan da ırk ıslahı için tavukçulukta hatlar oluşturma girişiminde bulunur Şerafettin Erbayram. Hedeflerinden biri de Bolu’yu bir damızlık şehri haline getirmekti. Türkiye’de henüz kanatlı sektörünün gelişmeye başlamadığı bir dönemde 6 ırkla işe başlar. Bu arada, Bursa Ziraat Okulu’ndaki öğretmenlerinden birinin Çayırova’daki Tarım Meslek Lisesi’nde görev yaptığını öğrenince, ona giderek 20 tane Pleymouth ırkı tavuk ister, ancak hocası vermez. Bu duruma biraz canı sıkılsa da kendi imkânları ile çabalamaya devam eder. Her ne kadar yeniliklere açık ve risk alma konusunda cesur olsa da tüm adımlarını dikkatli, titiz bir çalışma ile atan Erbayram, gücünün yetemeyeceği konularda ısrar etmez, üç yıl sonra et ırkı tavuk yetiştirme ve melezleme çalışmasını bir sonuç alamayacağına karar vererek bırakır.

58

Her Şeyin Başı Sağlık Evdeki bir sıkıntı ise beklediğinden daha uzun süre Toprak Su’da çalışmasına sebep olacaktı. Babasına çarpan kamyon ayağını parçalamış, tedaviyle ilgili doktorlar arasında görüş farklılıkları ortaya çıkmıştı.

Bir kısmı ‘ayağı keselim’ derken, bir kısmı ‘kesmeyelim tutar’ demiş, bir yandan üzülürken bir yandan da bu fikir ayrılığı sebebiyle kaybedilen zaman morallerini bozmuştu. Nihayetinde Ahmet Bey’in ayağı hayatını idame ettirmesine müsaade edecek bir şekilde kısaltılarak tedavi edildi, ama neredeyse iki yılı yatarak geçirmek zorunda kaldı.

Bu durum Şerafettin Erbayram’ın ekonomik riskler almasına engel olur. Doğal olarak öncelikli olan babasının sağlığıdır ve uzun bir tedavi sürecinde ilacından, gazlı bezine birçok masraf kalemi vardır. Böylece Bolu’yu tanımak üzere başladığı memuriyeti planladığından daha uzun sürer, Toprak Su’dan 1972 yılında ayrılır. Bu sırada eski ilişkilerini yeniden tazeler, Tarım İl Müdürlüğü’ndeki arkadaşları ile yemeklere çıkar, “Kendimi onların yanında mutlu hissederdim” cümlesi ile yâd ettiği o yemeklerde öncelikli konuları tarım olsa da birçok konuda sohbet edip hoş vakit geçirirler.

“Tek gâvur bizmişiz” Bolu’ya ilk geldiği günlerde “mütehassıs ağabeylerimden biri” diye tabir ettiği bir arkadaşı Şerafetin Bey’e Çivril köylülerinin verim alamadıkları için 1958-59 yılında birlikte diktikleri 20 bin elma ağacını kese-

Bolu kalkınmasında tarımsal aktiviteler - 1978 59

ceklerini, yerine de Bolu’da gelişmekte olan patates tarımına geçeceklerini haber verir.

Topluma katkı koyabileceği her alanda elini taşın altına koymaktan çekinmeyen Şerafettin Bey, arkadaşlarına döner ve “Kadir Abi, Kemal Abi, Şadan Bey biz bunları örnek bahçe olarak kurduk. Ziraatçılığa ayıp olmaz mı?” der. Bu konuda ne yapacaklarını bilemeyen arkadaşları çözümsüz kalmışlardı. Şerafettin Bey, Bayer’de ziraat ilaçları bölümünde çalıştığından dört yılda konunun uzmanı olmuştu, sorunun ilaçlama ile ilgili olmasını yüksek olasılık olarak görüyordu. Arkadaşlarına köylüyle bir görüşüp, neden verim alınamadığını öğrenmek istediğini söyledi.

Köylüyle görüştüğünde tahminlerinde yanılmadığını, ilaçlama yapmayı bilmedikleri için verimlilik sıkıntısı çektiklerini öğrendi. Elmadan geçimini sağlayamayınca yeni bir arayışa giren köylü, çareyi ağaçları kesip patates ekmekte bulmuştu. Çivril köylülerinden Hasan Kuşçu da o günlerde elma ağaçlarını kesmek isteyenlerdendi. Verimlilik o kadar düşüktü ki yemeğe bile elma yoktu, öyle olunca en azından odunundan üç beş kuruş kazanabilmek için Ziraat Müdürlüğü’ne giderek, ağaçları kesmek için izin istedi. İşte köylünün bu girişimleri kulaklarına gidince Şerafettin Bey ve arkadaşları harekete geçti. Hasan Kuşçu’yla görüşüp ‘’Beş yüz ağaç bulabilir misin’’ diye sordular. Elma ağaçlarının kesilmesine gönlü razı olmayan Şerafettin Bey, “Ben bir yıllık ilacı Bayer’den veresiye alayım, hafta sonları da biz bahçeleri ilaçlayalım. Sonucu bir görelim bakalım” diyerek köylüye alternatif sunar. Genel olarak köylünün tavrı, ‘hepsi sizin olsun’ şeklinde olsa da özellikle yaşlılar karşı çıkar ilaçlama yapılmasına. Bazı yaşlılar, “Hem börtü böcek ölecek hem de var olan elma ziyan olacak. Biz günaha gireriz, gâvur oluruz, vermeyelim” dese de bahçesini verenlerle ürünü yarı yarıya paylaşmak üzere anlaşırlar.

O sene elde edilen ürün köylüyü şaşırtırken, bazı ağaçların da neredeyse dallarının kırılmasına sebep olur. Sonucu görüp de itiraz ettiğine pişman olanlar “Tek gavur bizmişiz meğer” diye hayıflanırken, Şerafettin Bey’e güvenerek bahçesini teslim edenler elmaların yarısını paylaşmış da olsalar “Yahu Şeref Bey, bizim hanım bu kadar elmayı ne yapacağız, koyacak yer kalmadı diyor, yeter artık” diyecek kadar çok elma toplarlar. Böylece Çivril köyü Düzce’ye elma satmaya başlar. Önceleri Düzce pazarlarında sadece elma götüren köylüler zamanla ekmek, tereyağı, peynir gibi ürünlerini de götürür. Böylece Bolu’dan gelen ürünler, önce Düzce’de sonra da yayılarak geniş bir çevrede aranılan yöresel gıdalar haline gelir. Şeref Bey’in sorunlarını çözmek için uzattığı bu el Çivril köylülerinin gönlünde taht kurmasını sağlar. Yıllar boyu süren dostluklar kurdukları gibi, ticarete atılınca en önemli müşterileri de onlar olur. Hasan Kuşçu 60

“Milletvekilliğine adaylığını koysa, herkes ona oy verir, herkes çok sever onu burada” diye belirtiyor, onun geçmişten bugüne köylüyle kurduğu ilişkiyi.

”Ben çok mühendis gördüm, hayal bunlar, dön memuriyetine” Şerafettin Erbayram, dört yıla yakın süren memuriyet hayatına son verip de kendi işini kurmaya hazırlandığı 1972 yılında, Belediye Meydanı’nda Köroğlu heykelinin bulunduğu yerde annesine ait mülklerin istimlakı sonucu paylarına düşen 50.000 lira ile ticarete daha güvenli girişir.

Her ne kadar ellerine bir miktar para geçmişse de başka mali kaynağı olmadığı için adımlarını çok dikkatli atmak zorundadır. Toprak Su’da çalışmaya devam ederken Nisan ayında dükkânı açar ve evdekilere “Bakın mevsim başındayız, 1 dönüm bahçemiz var, her türlü sebzemizi oradan çıkaracağız, size para veremem” der. Babası Ahmet Bey’in de köylüleri ile bağlantıları devam ediyor, ayakkabısını tamire getiren köylüler karşılığını yağ, peynir, yoğurt gibi ürünlerle ödüyordu. Geriye bir tek temel ihtiyaç olarak et kalır, onu ve kalan diğer ihtiyaçlarını da memuriyetten aldığı maaşla karşılayacak ve işler oturana kadar hayatlarını böyle idame ettireceklerdi. Şerafettin Bey, zirai ilaç, tohum, gübre gibi ürünlerin yanı sıra sulama sistemleri ile de ilgileniyordu. Bayilik görüşmeleri için İstanbul’a gidip gelmeye başlamıştı. Gezdiği fuarlar sırasında Motosan markası dikkatini çekmiş, öteki motopomp bayilerine bir alternatif oluşturmak istediği için de aklının bir köşesine firmanın ismini not etmişti. Dükkân açmak üzere harekete geçtiğinde, önce bu firma ile görüşmeye karar verdi. Pantolonuna hırsızlığa karşı özel bir cep diktirip, on iki bin lira civarındaki parasını da buraya koyarak İstanbul’a doğru yola çıktı.

Motosan’da Abdülkadir isimli bir kişi ile bayilik konusunda görüşme yapar. Abdulkadir Bey’in, “Ben çok mühendis gördüm, hayal bunlar, dön memuriyetine. Bolu’da ne tarım var ki sen motopomp satacaksın” diyerek isteğini geri çevirmesi Şeref Bey’in gücüne gider. Onu fikrinden caydıramayacağını anlayan Abdulkadir Bey, beş tane motopompu peşin alırsa, bayilik verebileceğini söyler. Ne var ki Şeref Bey’in cebinde ancak bir tanesine yetecek para vardır. İnandığı işleri yapmak için sonuna kadar çaba harcayan biri olduğu için, hemen bir karşı teklif sunar. O indirimsiz olarak peşin fiyatına satın alacak, beş adet satarsa primini alacaktır. Abdülkadir Bey, ısrarları karşısında pes ederek teklifi kabul eder, hayalperest diyerek geri çevirmeye çalıştığı bu genç adamın başarıları şaşkınlık verici olacaktı. İki yılda tüm ilçelere, Mudurnu’ya, Seben’e toplamda elli tane motopomp satışı yapacaktı. Bolu’daki tarla koşulları salma suya izin vermediğinden yağmurlama yapılması gerekiyordu, bunun için de pompa ve motopomp ihtiyacı vardı. Abdülkadir Bey olaya yüzeysel 61

bakarken, Şeref Bey’in kendinden emin olarak bu teklifi getirmesinin nedeni, yaptığı toprak ve arazi analizleriydi.

‘’Yağmurlu Bolu’da, yağmurlama sistemi satamazsın’’ Bu arada, Şeref Bey’in arazide yaptığı çalışmalar nedeniyle yapmak istediği başka bir iş vardı; Bolu’da yağmurlama sistemi satmak. Her işte olduğu gibi burada da işe araştırmayla başlar. İzmit’teki Alman Mannesman firmasına gider ve işe başlamadan önce motopomp ve yağmurlama konusunda bilgi alır. Çiftçilerin her tarla için ayrı motopomp almak zorunda kalması yerine traktörün kuyruk miline pompa bağlamayı önerirler. Yeni pompa çıkaran Türbosan adlı firma ise sektörün ülkedeki en büyüğüydü. Onlarla da görüşür. Elde ettiği bilgileri harmanlar ve traktörle taşınabilen, V kayışlı pompa bağlamaya karar verir. Böylece taşımayı kolaylaştırıp, küçük çiftçiyi de motopomp almaktan kurtaracaktı. Çok kısa bir sürede iş yaptığı insanların ihtiyaçlarını tespit edip, önerilerde bulunacak aşamaya gelmişti.

Pimaş’a da yağmurlama borusu almak üzere giden Şeref Bey’e yine bir Abdulkadir Bey, Bolu’da yağmurlama borusu satamayacağını, zira sık sık Bolu civarından geçtiklerini ve gözledikleri kadarı ile hem yeterli arazi olmadığını hem de Bolu yağış alan bir şehir olduğundan böyle bir ihtiyaç olmadığını belirtir. Onun da önerisi bu işten vazgeçmesi şeklindeydi. Ancak Şerafettin Bey pes etmez ve yine haklı çıkar, satış rakamları firma temsilcilerinin öteki bayileri sorgulamasına sebep olur, Adapazarı ovasında bile daha az boru satılmaktadır. Hatta Adapazarı’ndaki bayii durumu öğrenince, bu kadar boruyu nasıl sattığını öğrenmek üzere Şerafettin Bey’i ziyarete gelir.

Eski Köye, Yeni Adet Getiren Adam Şerafettin Bey’in yaklaşımları Bolu çiftçisinin anlayışını da değiştirir, artık herkes sulama sistemlerini bir tedbir olarak elinin altında bulundurmak istiyordu. Bolu, bol yağış alsa da bazen iklim koşulları normalin dışına çıkıyor, mevsiminde yağmur yağmayınca da verimlilik düşüyordu. Hem bu duruma yönelik açıklamaları hem de ikna olup sulama sistemi döşetenlerin memnuniyeti, başlangıçta sulama sistemlerine mesafeli duran çiftçilerin bakış açısını değiştirecekti. Bayer’deki işini bırakıp da Bolu’ya geri dönme kararı verdiğinde herkesin “Deli misin, nesin?” diye sorduğu adam, eski köye getirdiği yeni adetlerle kendisininki ile birlikte Boluluların da hayatını değiştirmeye başlayacaktı.

O günlere ilişkin Şerafettin Bey’in birçok anısı olsa da bunlardan birini unutamıyor. Şeref Bey’in yağmurlama sistemi almak isteyen, ama bir türlü cesaret edemeyen bir müşterisi vardı. Bu çiftçi Bolu’nun tanınmış ailelerinden çok çalışkan Paşaköylü İsmail Karabıyık idi. Ona, “Abi sen benim dediğimi al, beğenmezsen Büyüksu’ya atıver, para falan iste62

mem” der. Müşteri, satış gerçekleştikten iki saat sonra pompayı traktöre monte edecek olan tornacı Necip Şerbetçi ile birlikte geri gelir. Necip Usta, ”Şeref Bey pompanın üzerinde 3600 devir yazıyor, ama kuyruk mili kutusunda 900 devir var dolayısıyla pompa bununla basmaz” der. Şerafettin Bey ise “Necip Abi bak ben sana iki tane kasnak verdim, 30 santim ve 10 santimlik kasnak üçe katlayacak. Böylece pompa 2700 devirle çalışmış olacak ve pompa beklenen verimi verecek” diyerek yaptığı işin doğruluğunu ortaya koyar. Bunu düşünememiş olmayı kendisine yediremeyen Necip Usta, mahcup bir halde dükkândan çıkar. Şerafettin Bey’in bilgi ve becerisine olan takdirini her ortamda dile getirerek de onun yaptığı işle tanınmasına yardım eder.

Elma ağaçlarını kesilmekten kurtardığı Çivril köylüleri artık en önemli müşterileriydi. Şerafettin Bey onlar için bir akıl hocası gibiydi. İlçelerdeki ziraatçılar bile içinden çıkamadıkları bir durumla karşılaştıklarında, “Şeref abi iyi bilir, gidip ona danışalım” diyor, kısa sürede tüm çevrede “bilen adam”, “araştıran adam” olarak tanınmaya başlıyordu.

Girişimcilik yönünün yanı sıra paylaşımcı da olan Şerafettin Bey, sahip olduğu bilgiyi saklamaz, kendisine danışılan her konuda önerilerini ve bilgisini sunardı. Başarılı sonuçlar alanlar hem teşekkür için dükkânına akın ederken hem de yeni yeni müşterilerin gelmesi için referans olacaklardı. Dilden dile yayılan bir tanıtım ağı oluşmuştu.

Kendisi kazanırken Bolu’ya ve özellikle de Bolu’nun kırsal kesimlerine katkıda bulunmayı hedefleyen bir iş anlayışı vardı. Toprak Su’da çalışırken bölgenin arazi yapısı ve iklim özelliklerine dair geniş bir alana yayılan bilgi edindiğinden, köylüyü en verimli sonuçları alacak şekilde yönlendirmek üzere de girişimlerde bulunur. Gerede ve Dörtdivan köylülerine yonca ekmelerini önerir, kulak verenler iyi sonuç alınca, öteki köylüler de akın akın gelip yonca tohumu isterler.

Yaptıkları ile sürekli olarak “eski köye yeni adet getirmek” deyimini akla getiren Şerafettin Bey, sebzecilikten uzak duran köylüleri bu alana yönlendirmek için de elinden geleni yapar. Bu katkısı ise ona “Bir ziraatçı için bundan daha büyük mutluluk olabilir mi?” dediği bir anı yaşatır. Şerafettin Bey’in salatalık tohumu sattığı yaşlı bir nine elinde değneği, iki büklüm bir halde yanına gelir ve “Şeref Bey oğlum, bana 2,5 liralık salatalık tohumu verdin, ben de bu sayede dört denk sepeti salatalık sattım, al şu ev ekmeğini, bunu sana getirdim” der.

Bu dönemde Seben’de ise elmacılıkta programsız bir ilaçlama vardı.

Gerekliliği sorgulanmadan bayinin tavsiye ettiği her ilaç satın alınıyor ve Şerafettin Bey’in deyimiyle ‘lüzumlu lüzumsuz’ ilaçlama yapılıyordu.

Bu konuya en güzel örnek ise Çeltikdere’de, Hoçaş’ta 500 dönüm arazi sahibi Seben’in en büyük çiftçisi Susuzlu Mehmet Ağa’ydı. Ağa, bir gün Şeref Bey’e gelir ve kendisinden ilaçlama için tavsiye ister. Bayer’de çalışarak edindiği zirai ilaçlar ve ilaçlama konusundaki bilgi birikimini 63

Mehmet Ağa’ya aktarır ve beş altı ilaçlama sonra gelinecek noktayı anlatır. Mehmet Ağa tavsiye edilen ilaç miktarını duyunca şaşırır ve bahçeyi koruması konusunda endişelerini dile getirir. Zira hesaplanan ilaç miktarı daha önce kullanılan miktarın neredeyse üçte biridir. Şeref Bey’in yol göstericiliği ile yapılan ilaçlamalar sonucu üründen memnun kalan Mehmet Zenger, bir daha Şeref Bey’den başkası ile çalışmaz, zamanla dostlukları ilerler ve daha sonra torunu Mehmet Zenger ile de arkadaş olurlar.

Mehmet Zenger’in aldığı yağmurlama borularını döşemek için dağın tepelerine çıktıklarında Şeref Bey’i sıcak çarpar ve orada bir kalp spazmı geçirir. Yağmurlama borusu döşerken başına gelenleri, “Şöyle bir baktım kendime, burada vefat etsem benim cenazemi aşağı indirmek 2 gün sürer. Dağın başındayız, haberleşme olanağı yok. Gölge bir yer buldum, orada biraz bekledim. Velhasıl o dönemde yaptıklarım hep bana olumlu olarak döndü. Mehmet Zenger’in tutumu bana hep müşteri getirdi” diye aktarıyor. İş anlayışı ve uzmanlığı zamanla sadece Seben’de değil birçok yerde zirai malzeme ticareti yapanların müşterisini Şeref Bey’e kaydırır. Bu ise art niyet, hırs ve kazanç uğruna yaşanan bir rekabetin sonucu değil, bilgisi, birikimi ve emeklerinin sonucuydu. Şerafettin Erbayram’ın sorumluluk duygusu çok ağır bastığı için, işi çok önceleyen bir hayatı vardı, özellikle 1972-1978 arasındaki dönem aile hayatını da etkileyecek fedakârlıklarla doluydu. Mesela kurak zamanlarda ihtiyaç duyulan bir malzeme olur diye, pazar günü de dükkânını açar ve kendi dinlenme gününden taviz verirdi. Bu çalışma sistemi yaptığı her işte devam eder, hatta 20 yıla yakın bir süre tatile çıkmak bir yana ailece yanı başlarındaki Abant’a bile gidemezler.

“Karşındaki devlet gibi adamdır” Elini attığı her işte çok başarılı olmasının sebebi sadece bilgisi ve çalışkanlığı değildi. Bütün çocuklar gibi o da ahlaki eğitimini öncelikle ailesinden almış, kul hakkına riayet ise bu eğitimin en önemli aşamasını oluşturmuştu. Aklı erdiği andan itibaren de kimsenin fazladan bir kuruşunun boğazından geçmemesi için çabalarken, bu hassasiyetinin kurduğu işyerlerinde de devam etmesi için kul hakkının ve işçi haklarının mutlaka gözetilmesini çocuklarına vasiyet edecekti. Tüm iş hayatını güven ve itibar üzerine kuran Şerafettin Bey’in doğruluk ve dürüstlükten ödün vermeyen karakter yapısı onu bugünlere getiren en önemli sermayesi olacaktı.

Ahlaki özellikleri, çevresinde de kısa sürede dikkat çekerek, ticaret hayatında saygın ve güvenli bir yer edinmesini sağlayacaktı. 70’li yıllarda Türkiye hem ekonomik hem de toplumsal bir kargaşayı yaşarken, bir yanda ideolojik mücadelelerin silahla yürütülmesi, sağ - sol çatışmasını bitmeyen bir kardeş kavgasına dönüştürecek, öte yanda sürekli deği64

Kızı İlknur, damadı Murat, gelini Ceyda, oğlu Kamil, eşi Hayriye ile birlikte şen fiyatlardan nemalanmak isteyenler yüzünden karaborsa oluşacaktı. Çok temel ihtiyaç maddeleri bile karaborsaya düşünce, margarin, tüp ve benzeri ürünler için oluşan kuyruklar günlük hayatın bir parçası haline gelecek, fiyatlar da alıp başını gidecekti.

Göynük-Doğancılar Köyü’nden Salih Emre ile iş yaparken yaşadıkları ise bu ticari koşullarda onun farklılığını ortaya koyan bir kanıttı adeta.

Tarlasına sulama sistemi döşetmek isteyen Salih Emre, banka kredisi için başvurmuş, kredisi de Ağustos ayında çıkmıştı. Ancak yazın sonuna geldikleri için, “Şeref Bey, mevsim bitmek üzere, ben şimdi bu boruları götürecek durumda değilim, gelsem boruları baharda teslim alsam sakıncası olur mu?” der. Şeref Bey de “Olur, gel baharda al” deyince, Salih Emre ödemeyi yapar ve köyüne döner. Şeref Bey işine gücüne devam ederken, köyde Salih Emre’ye içine kurt düşürecek sözler edilmeye başlar bile. Sulama sistemi için kente indiğini bilenler, Salih Emre eli kolu boş gelince, kahvede içtiği çayı boğazına dizerler, “Bu kadar fiyat artışının olduğu bir ülkede sen nasıl parayı oraya bağladın, baharda o adam sana boruları vermez, bak görürsün” diyerek. Ancak Şeref Bey’in akıl delisi dediği Deli Selahattin namlı muhtar, kahvenin ortasına çıkar der ki “Salih, karşındaki adam, devlet gibi adamdır, göreceksin o boruları sana fazladan bir kuruş istemeden verir.”

Bahar geldiğinde Salih Emre biraz da tedirgin olarak dükkâna gelir, Şeref Bey’in ise olan bitenden haberi yoktur, anlam veremez bu tedirginliğe. Tedirginliği sesine de yansımış bir şekilde sorar, “Şeref Bey, ben alabilir miyim boruları?” diye, Şeref Bey de “Tabi ki Salih, bahar da geldi, önümüzdeki hafta gel arabana yükleyelim” der. Salih Emre boruları aldığı 65

gün arabaya yükledikten sonra, “ Şeref Bey, borcumuz var mı?” diye sorar. Şeref Bey “Ne borcu?” deyince de ezile büzüle, “Fiyat değişiklikleri oldu ya” der. Şeref Bey ise “Salih, öyle şey olur mu? Sen paranı verdin” der. O an Deli Selahattin’in Şeref Bey’e biçtiği değerin ne kadar haklı olduğunu da anlayan Salih, ağlamaya başlar ve bütün kışı içi içini yiyerek geçirirken, muhtarın onu nasıl korkma diyerek rahatlattığını anlatır. “Allah size daha çok versin” diyerek köyüne döner.

Patates Tohumu Merkezi Bolu En önemli hobisi Bolu’nun kalkınmasına katkı yapmak olan Şerafettin Bey’in hedeflerinden biri de Bolu’yu tohumluk merkezi haline getirmektedir. Bunun için de kolları sıvar ve önceliği Almanya’da eğitim alırken bilgi edindiği tohumluk patates üretimine verir. Çiftçiyi eğitmek için bir arazi kiralar ve özellikle 70’li yıllarda Bolu’nun patates tohumu merkezi haline gelmesinde büyük emeği geçer.

Bu arada sadece Bolu’da değil, Türkiye çapında da bir ilki gerçekleştirir ve Türkiye’nin ilk üretime yönelik derneği olan Patates Üreticileri Derneği’ni kurar. Bu Türkiye için gerçekleştireceği ilklerin de başlangıcıdır.

Bolu’da tohumluk patates üretiminin gelişmesi için Tohumluk Patates Üreticiler Derneği çalışmaları 66

Yavuz Kınacı ile Ortaklık Erbayram, 1978 yılı geldiğinde işlerini büyütmek üzere ilk hamlesini yapar ve daha önceden de tanıdığı Yavuz Kınacı ile yaklaşık 7 yıl sürecek bir ortaklık kurar. Zirai ürünlere artık Yavuz Kınacı’nın toptan bakkaliye işi de eklenir. Bunun yanında patates tarımına da devam ederler. Şerafettin Bey, karşısına çıkan bazı sıkıntılar sebebi ile tarım yerine ticaretin kendi koşullarına daha uygun olduğunun farkındaydı. İşletme olarak yapılan çiftçiliğin, köylünün kendi tarlasında yaptığı çiftçilikten farklı sorumlulukları ve maliyet kalemleri vardı. Köylü tarlasındaki işleri kendisi yaptığı için, bu sırada ortaya çıkan ihtiyaçlarını, olanakları doğrultusunda karşılamakta, sabah erkenden tarlasına gidip, akşama ya da gücünün yettiği noktaya kadar çalışırken, açlığını da yanında getirdikleriyle gidermekteydi. Kendileri ise tarlada çalıştıracakları kişilerin hem çalışma saatlerini düzenlemek hem de ulaşım ve beslenme ihtiyaçlarını karşılamak durumundaydı. O dönemlerdeki ekonomik koşulları ise kazancın maliyetleri karşılamadığı bu işi devam ettirmede zorlanmalarına sebep oluyordu. Bir müddet durumu gözledikten sonra Yavuz Bey’e, “Ben tarla ziraatı yapmakta kar görmüyorum. Günbegün içeri giriyoruz” der ve kısa süre içinde tüm ekipmanları satarlar.

Çiftçi ile Sohbet

ÜRETİME İLK ADIM Dünyada beyaz et sektöründeki gelişmelerin etkisi 70’li yılların ortasından itibaren Türkiye’de de görülmüş, sektörünün gelişmeye başlamasıyla hem sektöre hem de sektörün ihtiyaçlarına yönelik faaliyetler de artmaya başlamıştı. Düzce ve Yığılca’da da tavukçuluk sektöründe önemli adımlar atılıyordu, Şerafettin Bey de kanatlı sektöründeki bu gelişmelerin farkındaydı. Tarım ve ticaretle uğraşırken bir yandan da konuya yönelik araştırmalar yapmaya başlayacaktı.

67

Tavukçuluktaki gelişmelerle ilgili gözlemleri sonucunda kendisi bu işe giremese de bir dönem sektörde Türkiye’nin en büyüklerinden olan Mudurnu Tavukçuluk’un kuruluşunda dostu Tevfik Türesin’e yol arkadaşı olacak ve Türesin, ondan satın aldığı 250 civciv ile işe başlayacaktı. İnsan ilişkilerine önem veren Şerafettin Bey, hayatının bir döneminde yer alan insanları daha sonra unutmayıp, ilişkilerini sürdüren biri.

O dönemde lisedeki öğretmenleri ile ilişkilerini koparmadığı için, koşulları elverdikçe görüşüp hem alanındaki gelişmelerle ilgili fikirlerini paylaşmakta hem de sohbet etmekteydi. Türkiye’deki ilk yem fabrikasını da kurmuş olan öğretmeni Fethi Kafalılar ile görüştükleri sırada konu yeni gelişmelerden açılınca, öğretmeni onu yem fabrikası kurmaya teşvik eder. Zaten bu konuda fikirler de oluşturmaya başladığı için tarımdan vazgeçip yem sektörüne geçmek aklına iyice yatar.

Düzce’de 50 kişinin birleşerek kurduğu Elliler Çiftliği ise Bolu’da sektörün nüvesidir ve başındaki Moraloğlu Sabahattin Baba, Şerafettin Bey’in fırsat buldukça görüşüp sohbet ettiği biridir. Genelde tavukçuluk sektörü üzerine yaptıkları sohbetlerin birinde Sabahattin Bey, Bursa’dan yem getirttiğini, ancak bu konuda sorun yaşadığını anlatır. Kısa süre içinde ayda yüz binin üzerinde kesim yapmaya başlayan çiftlikte, yem tedariki konusunda düzenliliğin sağlanamaması önemli sıkıntılar yaratıyordu. Şerafettin Bey “Ben 10 ton saatlik bir fabrika kursam ne olur?” diye sorunca da “Ben hemen alırım” der ve gerçekten de fabrika kurulduğunda ilk etapta 600-700 ton yem satın alır.

Tarımdan vazgeçip ellerindeki ekipmanları sattıklarında, dönemin koşulları onları da bu yeni gelişen sektöre yatırım yapmaya sevk eder.

Ortağı ile birlikte Mimarlık Meslek Yüksekokulu yakınındaki Kamil Bilgihan’a ait metruk kayın fabrikasını kiralarlar ve 10 ton saatlik bir yem fabrikası kurmak üzere harekete geçerler.

Türkiye’nin ekonomik olarak darda olduğu yıllardır. Nakit olarak fabrika kuracak para yoktur, ama Pilsa’ya verilen sipariş ilkbaharda satılıp, parası sonbaharda ödenerek fabrika için gerekli makinelerin alındığı bir sermaye döngüsü oluştururlar. Türkiye’yi darbeye götüren kaotik ortamda ciddi bir yatırımı göze almalarını sağlayan ise kriz dönemlerinin gıda sektörüne geç etki etmesidir.

Okul sıralarında hayal ettiği yem fabrikasını “Bolu Kalite Yem Sanayi” adıyla 1980 yılında 250.000 lira sermayeyle kurarken, Şeref Bey 20 yıl önceki hayalini gerçeğe dönüştürmeyi başarmanın sevincini yaşar. Şirketin logosu ise Şerafettin Bey’in Almanya’da iken gördüğü bir 68

yem fabrikasının logosundan esinlenerek geliştirilir. O logodaki domuz figürü çıkarılarak, Bolu Kalite Yem Sanayi’nin logosunda domuz yerine balık figürü kullanılır.

Kanatlı Sektörü Aydınlanma dönemi sonrası hızla değişen dünyada yapılan keşif ve icatlar günlük hayatta da köklü değişimlere sebep oldu. Özellikle sağlıkla ilgili gelişmeler sonucu hastalık ve doğum sebepli ölümler azaldı, insan ömrü uzarken, doğum oranları arttı, bu da insanlığın tarihindeki en hızlı nüfus artışının yaşamasına neden oldu. Yaşam koşullarının iyileşmesi ile nüfusun katlanarak artacağı ve doğal kaynakların insanlığı beslemekte yetersiz kalacağını öngörenler beslenmede alternatifler aramaya başlamıştı. Besin değeri yüksek ve kırmızı ete göre maliyeti düşük olan kanatlı sektörü ise bu arayışlar içinde tüm dünyanın yöneldiği bir seçenek olmuş, Türkiye’de de 1950’li yıllarla birlikte sektöre yönelik adımlar atılmaya başlamıştı.

1980’li yıllara gelindiğinde tek tük olarak ortaya çıkan aile işletmeleri özellikle broiler (etlik) tavuk üretimine yönelmişlerdi. 90’lı yıllara gelindiğinde entegre tesisler kurulmaya başlamış, bundan sonraki süreçte çevresel ve ekonomik krizlere rağmen sektör hızla büyümüştü.

Türkiye’nin hem tarım ve hayvancılığa müsait doğal özellikleri hem de coğrafi konumu sayesinde potansiyel pazar ülkelere en kısa sürede en taze ürünü sunabilmesi, üreticilere ciddi bir avantaj kazandırmıştı.

Yıllar içinde çevreye duyarlı, sağlık koşullarına uygun, ar-ge yatırımları yüksek, bilim ve teknolojinin son yeniliklerinin üretime yansıtıldığı

Mudurnu Tavukçuluk’un sahibi Tevfik Türesin’i arkadaşlarıyla ziyareti 69

gelişmiş standartlara ulaşıldı. Ülke insanının kaliteli proteine düşük maliyetle erişmesini sağlamasının yanı sıra, bir milyonu aşkın insana istihdam sağlaması ve ihraç ürün olarak da önemli bir hale gelmesi, sektörün ekonomiye de ciddi katkılar yapmasını sağlamış, Bolu ise beyaz et üretiminde Türkiye’nin öncü şehirlerinden biri olmuştu.

Bolu Kalite Yem Sanayi Büyüyor Bolu Kalite Yem Sanayi 1980 yılında kurulduğun- Yemcilikte İlk Günler (Bilgihan’ın Yerinden) da Türkiye’de tavukçuluk 1980 sektöründe de hızlı gelişmeler oluyordu. Fabrikanın kısa süre içerisinde kalitesinden dolayı aranılan bir yem üretmeye başlamasında ise çalışan herkesin, özellikle de Şerafettin Bey’in büyük emeği vardı. Almanya’daki eğitimi sırasında yem konusunda da bilgi edinmiş olduğundan üretimde bizzat çalışıp, akşamları eve üstü başı yağ içinde dönse de kimseye emanet edemediği dozajlama bunkerinin başında altı ay kendisi duracaktı. Emekleri karşılık bulacak ve fabrika kısa zaman içinde Bolu’nun kaliteli yem üreten başarılı işletmelerinden biri haline geleceklerdi.

Genelde “suni” yem olarak bilinen hazır yem aslında arpa, soya küspesi, mısır, buğday gibi hububatların toz haline getirilerek karıştırılmasıyla hazırlanan, suni değil “karma” yemdir. Gerekli araştırmaları yapıp yatırımlarını sürekli yeniledikleri için gelinen noktada yem üretiminde hayvanların gelişim sürecine göre ihtiyaç duyacağı vitamin ve mineraller dikkate alınarak 30 ayrı reçete kullanılmakta ve bilgisayar destekli üretim yapılmaktadır.

Hayvancılık ve yem konusunda uzmanlığı onu işin üretim ve teknik kısmı ile ilgilenmeye yöneltirken, dışarı işlerinde daha girişken olan Yavuz Kınacı, işin idari ve bürokratik kısmını üstlenecekti.

70

‘’40’’ Şeref Bey Şeref Bey, yaptığı tüm işlerde aynı işi başarılı bir şekilde gerçekleştirenlerin yöntemlerini araştırıp incelemesinin yanı sıra, sektördeki yenilik ve gelişmeleri de titizlikle takip ediyordu. Ürettikleri kaliteli yem, fabrikanın kısa sürede yükselişe geçmesini sağlayacaktı. Bir işi yapmadan önce çok fazla araştırıp, inceleme huyunu gözleyenler ise bir süre sonra ‘40 defa sorup soruşturmadan bir iş yapmaz’ diyerek Şerafettin Bey’e “Kırk” adını takarlar.

Bu arada, dükkândaki işlerine de 1985 yılında bir arkadaşına devredene kadar devam eder, sonrasında ise tamamen üretime yönelir.

Şeref Bey yem fabrikasında çalışırken

Hızla Değişen Hayat Türkiye’de yıllarca süren kaos ortamı, 12 Eylül 1980’de askeri bir darbe yapılarak bir kez daha demokrasiye ara verilmesine sebep olacaktı. 3 yıllık askeri bir yönetimden sonra 1983 yılında yeniden demokrasiye dönüşle Türkiye’de hızlı bir değişim başlamıştı. Seçimler yapılmış, Turgut Özal’ın genel başkanlığını yaptığı Anavatan Partisi kazanmıştı. Özal’lı yılların başlamasıyla ülkenin çehresi hızlı bir değişim gösterir.

Bir yanda kırdan kente kalkınma hamleleri başlar; ulaşım, iletişim, elektrik, su şebekeleri hızla ülkenin her yanına ulaştırılmaya çalışılır. Öte yandan, Türkiye’de tüketim toplumunun tohumları da atılmaya başlanır. Daha önce kaçakçılık yoluyla ülkeye giren veya yurt dışında yaşayanların getirdiği ürünler, ithalat serbestisi sağlanarak hızla vitrinlerde yerini alıyor, geçmişin yokluklarından, karaborsadan bıkmış olan halk, 71

kendisine sunulan çeşitlilik içindeki bu renkli hayatı hızla benimsiyordu. Özal’ın deyimi ile Türkiye çağ atlıyordu.

Türkiye’nin baş döndürücü bir değişim içinde olduğu yıllarda, Şeref Bey de ciddi bir karar daha verir ve 7 yıllık ortağı Yavuz Kınacı ile yolları ayrılır. Geçmişe yönelik “keşke”lerle yaşayan biri olmasa da ara sıra ortaklıklarını bitirmeseler nasıl bir noktada olabileceklerini sorgular ve eski ortağını rahmetle anar.

Yeni Fabrika İçin Arayışlar Şerafettin Erbayram, daha yüksek kapasite ile üretim yapmak için karar verdiğinde yeni fabrika için bir dizi yurt dışı gezisi yapar ekibi ile.

Tesisleri yerinde görmek üzere İsrail, Fransa, Hollanda, Almanya gibi ülkelere, hatta bazılarına 3-4 defa olmak üzere seyahat eder.

Kendi fabrikası ön kırmaydı ve hep darboğaz yapıyordu. Oysa son kırma tesislerde darboğaz olmuyordu. Ancak Türkiye’de henüz böyle üretim yapan bir fabrika yoktu. Danimarkalılar Adapazarı Kaynarca’ya böyle bir fabrika kurduklarında orayı da incelemeye gitti ve orada bir süre Almanya’da da kalmış olan ustabaşı ile tanıştı. Yeni fabrikasını açtığında birlikte çalışmak üzere onu aklının bir köşesine not etti ve 25 yıldır süre giden birlikte çalışma hayatları böyle başladı. İncelemeleri sırasında Lades’in tesislerinden çok etkilenmişti, ama orası çok büyüktü ve her taraf ‘kat kat demir yapıydı’, kendisi bunun yerine beton konstrüksiyonu tercih edecekti.

‘’Korkma, sen bu işi yaparsın’’ Şeref Bey, 1989 yılında Hollanda’da bir yem makine fuarına gittiğinde Ziraat Lisesinden sınıf arkadaşı Güngör Bey’le karşılaşacak, fuarı birlikte gezeceklerdi. Yeni bir fabrika kurma işi içini ürpertiyor, bu kadar büyük bir işin altından kalkmak konusunda korku ve heyecan duyuyordu. Bu gezi ve Güngör Bey’le konuya dair fikir alışverişleri cesaretlenmesini sağlayacaktı. Şeref Bey, gezi sırasında bir firmanın broşürünü inceler, broşürde saatte 20 ton kapasiteli bir tesis tanıtılmaktadır ve kafasındaki plana da uygundur. Akşam broşürü daha dikkatli inceler ve tesisin havaalanı yolu üzerinde olduğunu fark eder, ancak zamanı çok kısıtlıdır, ertesi gün akşam üzeri uçağı kalkacaktır. Güngör Bey’e gidip tesisi inceleyelim der ve ertesi gün çat kapı, kalkar giderler. Pek de hoş karşılanmadıkları bu ziyaret sırasında Almanca iletişim kurdukları firma sahibi, “Ben işi gücü olan bir insanım, kapıma randevusuz gelinmez” dese de Şerafettin Bey’in tuttuğunu koparan yapısı devreye girer. Durumunu izah eder, “Arkadaşım bu akşam benim uçağım kalkıyor. Çıkmaza girdim, işi büyütmek için bir türlü karar veremiyorum. Eğer beni kapıdan geri gönderirsen ne olur biliyor musun? Belki birazdan senin bir dostun gelir, bir 72

Türk geldi kovdum gitti dersin. Ben de Türkiye’ye gidince bir adama gittim, beni kovdular derim. Yahu ne olur kapıdan bir bakıverelim” der. Bu sözleri onu amacına ulaştırır, içeri girerler, tesisi gezdikten sonra kahvelerini içerken fabrika sahibinin, “Korkma sen bu işi yaparsın. Ben seni tanıdım, sen bu işe iyice odaklanmışsın. Yapabilirsin, bu fabrikayı ben de kendim kurdum” sözleri onu daha da cesaretlendirir.

‘’Para vermese de bu adamla çalış’’ 80’li yılların sonuna doğru Lades’te sorunlar olunca, fabrikaya yediemin olarak üretim müdürü Ali Çalış atanır. O günlerde birileri ‘’Fabrikayı gezmek istiyoruz” diye telefon ederler, fabrikayı gezmeye geldiklerinde elle ölçümler yapmaya çalıştıklarını görünce, “Ne yapıyorsunuz?” diye sorar. “Biz de aynı fabrikadan yapmak istiyoruz, onun için ölçü almaya çalışıyoruz” dediklerinde, cebinden metreyi çıkararak “Alın bununla ölçün” der. Ali Çalış’ın yanına yaklaşarak, “Bu yaklaşımın çok hoşuma gitti” diyen kişi ise Şerafettin Bey’dir. Daha sonra projeleri de görmek istediklerini öğrenince, o konuda da yardımcı olur. O sırada Ali Çalış, yardımcı olduğu bu kişinin ileride patronu olacağından habersizdi.

Lades’i Köytür aldığında Ali Çalış yeni yönetimle anlaşamayıp ayrılır, bunu duyan Şerafettin Bey hemen telefonunu bulur ve “Ben fabrika işinde yalnız kaldım, vaktin varsa yarın görüşelim mi?” der. Birlikte yedikleri öğle yemeğine Ali Çalış’ın eniştesi de katılır. Şerafettin Bey’in birlikte çalışma önerisine, “Evet ama evdekilerin de onayını almam lazım” deyince, eniştesi masanın altından Ali Bey’in ayağına dokunarak ikaz eder.

Bahçeye çıktıklarında bir ara yalnız kalan Ali Bey’e eniştesi “Para vermese de bu adamla çalış” der. Zaten içeride ikaz edilişine bir anlam veremeyen Ali Bey, “Öyleyse niye ayağımı dürttün?” diye sorar. Aldığı yanıt “Farklı bir insan bu insan, zamanla anlayacaksın, daha toysun” olur.

Böylece fabrikayı kurmaya başlarlar, Danimarkalıların yaptığı fabrikanın üçte bir fiyatına yerli olarak fabrikayı kurarlar. Saatte 24 ton ile başlarlar, otomatik dozajlamada bir iki saniyelik bir oynama ile kapasiteyi saatte 30 tona çıkarırlar. Güvenilir ve kaliteli yem denildiğinde akla gelen firmalardan biri haline gelirler. Dürüstlükle ve titizlikle yaptıkları çalışmalarında gerekli yatırımlardan kaçınmazlar. Zaten Şerafettin Bey’in amacı hiçbir zaman kısa vadede çok kazanmak olmamıştı. Tüm standart ve kurallara uygun bir şekilde özenle çalışmalarını sürdürürler. Öncelikli hedefleri, insan sağlığına zarar verecek yaklaşımlardan kaçınmaktı. Kaynarca’daki fabrikada tanıştığı Ustabaşı Ali ise işin başındaydı ve bilgisi ile bu işin eğitimini almışlarla yarışabilecek hale gelecekti.

Yıllar Sonra İlk Tatil Bolu Kalite Yem Fabrikası Müdürü Ali Çalış ile çalışmaya başladıklarının altıncı ayında bir sohbet sırasında Şerafettin Bey, “Biliyor musun 73

ben hiç tatil yapmadım” der. Ali Bey de “Ben buradayım, bir sorun olmaz, gönül rahatlığı ile tatile gidin” der. O zaman Şerafettin Bey, “Bir konuda mutabakata varmamız lazım, ben ahirete inanan insanım, iki mevzuda çok hassasım bu çizgide yürüyebileceksen teslim edip giderim” der. Ali Bey “Sizi dinliyorum” deyince, “Birincisi, ben bu mala haram katmadım, benim bir kuruşumu başkasına bilerek geçirirsen sana hakkımı helal etmem, öbür dünyada sorarım.” diye devam eder. Birinci koşuldan sonra Ali Bey için uygulaması ve takibi çok daha zor olan ikinci koşul gelir: “Bana şirin görünmek için herhangi bir müşterimizin bir kuruşunu haksız yere benim servetime katarsan, suçum günahım yok, öteki dünyada bunu da senden sorarım. Sen ödersin. Bu minval üzerine yürüyebilirsen iş senin, yoksa ben işimin başında duracağım’’ der. Yüksek faizlerin, yüksek vade farklarının olduğu, aylık bile değil günlük hesapların yapıldığı o dönemlerde adil kalmanın çok zor olduğunu bilen Ali Usta, “Şeref Abi, çok zor” deyince “O zaman benden vereceksin kardeşim” diyerek noktayı koyar. Böylece 20 yıldır çıkamadığı tatile Ali Çalış’a uygulaması çok zor bir talimat bırakarak çıkar.

Sektördeki Sorunlar Zamanla kanatlı sektöründe başlayan bazı değişimler Şeref Bey’in durumu gözden geçirmesine ve karşılaşabileceği sıkıntılara yönelik tedbirler düşünmesine yol açar. Başlangıçtaki civciv satıcısı ile yem satıcısı ve Şerafettin Bey’in “yat alacak satıcı” olarak nitelediği, işin kaymağını yiyen kesim ayrı ayrıdır. “İnşaat sektöründe de böyledir” der Şerafettin Bey, “Demircinin hiç parası kalmaz içeride, ama kiremitçinin kalır, para biter çünkü. Şimdi civcivci her türlü yanlış, hastalıklı civcivi de kapsamak üzere peşin para civcivini satar. Zavallı kümesçi, belki karısının altınlarını satarak civcivciye ödeme yapmadan işe başlayamaz. Sonra aldığı civcivleri beslemek için bizim karşımıza geldiğinde kalmış yarım altın, biz de zar zor mal satacağız, dürüstü, iyisi de var, yemi veririz. Bu sefer o yatçıya gider, adama

Yeni Bolu Kalite Yem Fabrikası 1990 74

3 aylık çek verir, o çeklerin bazısı da çıkmaz. Ama bu esnada hem birincinin parasını ödememiş hem çek var hem de ikincinin civcivine tekrar yem ister.” Özellikle entegre fabrikaların devreye girmesiyle büyük firmalar bu bozuk sistemden yavaş yavaş çıkmaya başlarken, başlangıçta dostluğun güvencesi altında sorunsuz yürüyen iş ortamında sektör büyüdükçe ödemelerle ilgili sıkıntılar da yaşanmaya başlanacaktı. Vadeli olarak yapılan yem satışlarında öyle bir zaman gelir ki vadeler altı ayı geçer. Bu durumu fırsat bilen bazı firmalar ise yem borçlarını ödemektense mülk edinmeyi veya işlerini büyütmeyi tercih etmeye başlar. Alacaklarını geç tahsil etmek durumunda kalan yem sanayicileri yeni yatırımlara yönelmek veya kapasite artırımı için yatırımlar yapmak bir yana, giderlerini karşılamada zorlanmaya başlar. Tavukçuluk firmaları hızla gelişip büyürken, yem fabrikalarının onları finanse ettiği bir ortam oluşur adeta.

KRİZ YILLARI 94 Krizi Şeref Bey’i de Vuruyor Türkiye’deki hükümetlerin kısa vadeli ve seçim odaklı politikaları bir türlü rayına oturamayan kırılgan bir ekonomik yapı oluşmasında önemli bir role sahiptir. 1994 yılı ülkeyi yeni bir ekonomik krizle yüz yüze bırakır, 5 Nisan kararları olarak bilinen bir dizi ekonomik tedbir alınır. Birçok işyeri kapanır, birçok insan işsiz kalır.

Kriz, Bolu Kalite Yem Sanayi’yi de vuracak ve dolardaki anormal yükseliş firmayı çok kötü etkileyecekti. Zaten yem üreticileri alacaklarını toplama konusunda birçok sıkıntı yaşarken, krizle birlikte satış yaptıkları firmalar borçlarını ödeyemeyecek hale gelecek, ödeyecek durumda olanlarsa krizi bahane ederek ödemeleri aksatmaya başlayacaktı. Bu da ciddi bir nakit sıkıntısına sebep olacaktı.

Krizden Çıkış İçin Ödeme Planı Şeref Bey krizin üstesinden en az hasarla gelmek için bir ödeme planı yapar. Öncelikli olarak küçük ödemeleri kapatmayı hedefler, küçük üreticinin parasını her zaman ödemek yanlısıdır ve hala bu görüşünün arkasındadır. Çalışanlarına, “Mücadele yapacaksanız büyüklerle kavga edin. Sanayide adam 10 liralık cıvata satmış onun parasını hemen ödeyin, bekletmeyin” diyerek küçük ödemelerinin düzenli bir şekilde yapılmasını sağlar. Büyük borçlarını ise iki yerde toplar ve onlarla da anlaşmaya giderek “Dolar olarak borcumuz borçtur, ancak ne faiz ne de bir senet veririm” der.

En büyük borcu bir buçuk milyon dolardır. Musevi bir işadamı olan Sami Bey’le borcunu ödemek için ikisini de mağdur etmeyecek bir çö75

züm bulurlar. Sami Bey mal göndermeye devam eder, Şerafettin Bey de her hafta piyasadan topladığı alacaklarını doğrudan ona öder. Aylık yüz bin dolarlık ödeme karşılığında, elli bin dolarlık mal alarak sistemin işlemesini sağlar.

Bir diğer büyük borcu için ise alacaklı taraf dolara faiz uygulamaya kalkışır, bu davranış karşısında Şerafettin Bey “Yapma, yoksa faturayı yırtar gönderirim” diye tepki gösterir. Ancak karşı taraf diretir, Şerafettin Bey de faturayı gerçekten yırtarak geri gönderir. Herkes için çok zor bir dönemde alacaklarının dolar olarak korunduğunu bile bile bir de faiz istemeyi çok çiğce bulan Şerafettin Bey ile firma sahibi arasında bir süre soğuk rüzgârlar eser, ticari sıkıntılar çözüldükten sonra ise dostlukları ilerleyerek devam eder.

Zor Günlerde Personel Desteği Yeni yatırımlarla büyüyüp gelişmeyi planladıkları bir dönemde karşı karşıya kaldıkları ekonomik kriz neredeyse Şerafettin Erbayram’ın sıfırdan var ettiği her şeyi darmadağın edecek bir etki yapmıştı. “Bittik” diye düşünür ilk anlarda, finansal olarak baş edemeyeceği koşullar, ona üretime devam edip etmemeyi sorgulatır. Hem borçları ödeyip hem de üretim maliyetlerini karşılayabilecek mali gücü yoktur, “elimizdekilerle ancak tazminatları öderiz” dediği o zor anlarda, personel tazminat alarak iş yerinden ayrılmaktansa üretime devam etme iradesini ortaya koyar ve maddi manevi her tür fedakârlığa hazır olduğunu belirtir. Birlikte kurdukları, birlikte ürettikleri, birçok zorluğa birlikte göğüs gerdikleri iş yerlerinin karşı karşıya kaldığı bu zorluk karşısında personelinden gelen bu destek ayakta kalmasının itici gücü olur.

Sıra Dışı Patron Sadece kriz günlerini değil, fabrikanın kuruluşundan itibaren karşılaştıkları zorlukları, işçi, işveren dayanışarak atlatmışlardı. İlk üretime geçtiklerinde fabrikada soba kurulup, sıcak çay çıkana kadar o da kendi odasında içmez, ne zaman ki bu koşullar tüm personeli için sağlanır, o zaman o çayı hep birlikte içerlerdi. Bu özellikleriyle sıcak ve samimi bir iş ortamı oluşmasının temeli atılıyordu. Yine üretime başladıkları ilk fabrikada yemekhane yapılmasına imkân olmayınca, çalışanlar öğlenleri evden getirdikleri kahvaltılıkların yanında çay demleyerek hazırladıkları sofralarda yemek yer, Şerafettin Bey kendisi için yapılan her tür özel muamele girişimini bu dönemde de reddeder ve o da öğlen yemeklerini bu sofralarda yer.

O döneme damgasını vuran ve personelin “farklı bir insan”la çalıştıklarını hissettiren en önemli anılarından biri de ısrarla araba almayıp fabrika ile evi arasındaki bir buçuk kilometrelik yolu yürüyerek gidip gelmesiydi. Kendisine “Niye araba almıyorsun?” diyenlere cevabı, “İşçi76

min kursağına sıcak yemek sokmadığım sürece ben arabaya binmem” olur.

Yeni fabrika kurulduğunda, işçiler için çalışma koşullarını iyileştirecek tesisleri unutmaz. Güzel ve temiz bir yemekhane, iş sonrası temizlenip evlerine gidebilmeleri için duşlar yapılır. Bunları yapabildikten sonradır ki ayağını yerden kesecek arabasını alır. Ruhlarını okşayan, kendilerine değer verildiğini hissettiren bu yaklaşımları ile gönlünü aldığı işçilerinin ona olan saygı ve sevgisi ise işveren işçi ilişkisinin çok ötesinde olacaktı.

Aynı ailenin parçası olduklarını hissettikleri iş yerinde; o, işçilerine karşı merhametli, onların yanında olmaya çalışan, onları önce insan olarak gördüğünü hissettiren bir patronken, işçileri de ona karşı büyük bir saygı ve sadakatle çalışacaktı. Yokluğu da varlığı da yaşayarak görmüş, hayatının bir dönemini “çalışan” olarak geçirmişti. Daha çocukluğundan itibaren ortaklaşa sürdürülen hayata, dayanışarak üstesinden gelinen zorluklara şahit olmuştu. Bu hayat tecrübeleri onun tek tek her bireyin emeğinin işin sürdürülmesindeki önemini bilen ve işçisi ile empati yapabilen bir patron olmasını sağlamıştı. Hayatlarını idame ettirmek üzere iş yerinde çalışan insanları kendisine muhtaç görüp, ezecek yaklaşımlardan kaçınacak, çalışmalarında sorun varsa ya da işe yaklaşımlarında kötü niyet sezdiğinde, bunun öncelikle düzendeki bozukluktan kaynaklandığını düşünerek, “Eğer ayakkabı dar geliyorsa, zorla giy diyemezsin, ayakkabıyı düzeltmek zorundasın” diyecek ve sorunu çözmek için çaba harcayacaktı. İşyerinde olsun olmasın çalışanlarının maddi ya da manevi sorunlarının çözümü konusunda hassas olan Şerafettin Bey, bazen bu sorunları kimseye sezdirmeden kendisi çözer, sorun iş yeri kaynaklı ise bir an önce çözülmesi için ilgili tüm personeli seferber eder. Ona göre kendisi için çalışan herkes o kapıdan içeri girdiği andan itibaren ona emanettir, çalışanın hatasından kaynaklı iş kazalarında bile sorumluluğu üzerine alır. Bir seferinde fabrikada yanıcı parlayıcı maddeleri kullanmak yasakken, işçilerden biri çakmak kullanarak patlamaya sebep olur ve yaralanır. Şerafettin Bey, her tür masrafını kendi cebinden karşılayarak yara izi kalmasın diye 1,5 ayda yedi tane estetik ameliyat yaptırır bu işçiye. Kendisine, “Zaten sosyal güvenliği var, bu tedaviler devletin sorumluluğunda, neden sen yaptırıyorsun” diye karşı çıkmaya çalışanlara, “Benim işimi yaparken oldu, o hata yapacak, iş benim işim” der. Onun bu farklı işverenlik tarzı, yıllardır kendisi ile birlikte çalışan personeli tarafından bile bazen yadırgansa da profesyonelliğini insanlığının önüne geçirmeyen yapısını korumaya devam eder. Çalışanlarının verimliliğinin sadece iş koşullarının iyileştirilmesine değil iş dışındaki hayatlarının da sıkıntısız olmasına bağlı olduğunu düşünen Şerafettin Bey, bir gün fabrika müdürü Ali Çalış’ın moralinin bozuk olduğunu hissedince durumu öğrenmeye çalışır. Ali Çalış, döviz borcuyla bir daire almış, devalüasyon olunca borç içinden çıkılamaz bir hale gelmişti. Patronuna bu durumu yansıtmak istemeyen Ali Bey, “Bir 77

şey yok” diye geçiştirmek istese de bir sorun olduğundan emin olan Şerafettin Bey ısrarcı olunca, daha fazla dayanamayarak durumunu anlatır.

Aradan kısa bir süre geçince, Ali Çalış daireyi aldığı müteahhitin Şeref Bey’in yanına çıktığını görür, bir süre sonra onu da çağıran Şerafettin Bey muhasebeye talimat vererek borcun tamamını kapatır. Yaptıkları Ali Bey’i şok etmiştir, itiraz etmeye çalışır, “Ben bu borcu size nasıl öderim, ne yapıyorsunuz?” der. Bunun üzerine aldığı cevap Ali Bey’i hem çok şaşırtır hem de ne kadar özel bir insan ile çalıştığını ona bir kez daha ispat eder: “Ödersin merak etme. Ama ben buraya geldiğinizde işiniz dışında sıkıntılarla oturmanızı istemiyorum. Sizin sosyal sıkıntılarınız da benim sıkıntım, ben bunları çözeyim, siz işle ilgili sıkıntıları çözün, onlara beni karıştırmayın.”

‘’İş ortamı kadınları hırpalamamalı’’ Mesai bittiğinde bazen odasının penceresinden personelinin servislere binişini izleyen Şerafettin Bey’e göre, onların yüzündeki ifade iş yerinde yaşananların bir göstergesidir. Onun isteği, herkesin severek, mutlu olarak çalıştığı bir ortam yaratmaktır. Eğer akşama kadar çalışıp yorgun argın evlerine giderken memnuniyetsiz ve sıkıntılı bir halde değil de şakalaşarak, gülerek servislere biniyorlarsa, onların bu hallerinden mutlu olur. Bazen servislerinin arkasından sağ salim evlerine varabilsinler diye dualar ettiği işçileri arasında ayrım yapmak istemese de kadınların çalışmak adına katlandıkları özverileri göz ardı etmeyip, onlar için işyeri koşullarının çok daha iyileştirilmesi için çaba harcar.

Kadının eş, anne ya da evlat olarak aile içindeki sorumluluklarının ve ev içi emeğinin yoğunluğunu bilir Şerafettin Bey, kendisi de ev hayatının idare edilmesi, ev halkının daha iyi koşullarda yaşayabilmesi için çaba harcayan kadınlarla büyümüştür. Akşama kadar işyerinde çalışıp eve gittiklerinde anne ve eş olarak da yüklendikleri sorumlulukların üstesinden geleceklerini, toplumsal rollerin kadının bu sorumluluklarının tüm ev halkı tarafından paylaşılır şekilde değişeceği zamana kadar iş yerlerinde kadınların koşullarının özellikle kolaylaştırılması gerektiğini düşünür. Kadının sadece ev içi emeği ile değil, çalışma hayatı da dahil hayatın her aşamasında var olarak toplumun ilerleyebilmesine rol alması gerektiğine, bunun kadınlara da kendi hayatları hakkında söz söyleyebilme hakkını ve güvenini vereceğine inanır. Çalışmalarını teşvik etse de kadınlara karşı pozitif ayrımcılık yapılması gerektiğini, iş ortamının kadınlara karşı anlayışlı, onları yıpratmayacak, hırpalamayacak şekilde düzenlenmesini savunur. “Hele el emeği ile çalışan kadınlara daha merhametli olmak lazım, onlara iş yerini sevdirmek lazım. Benim annem de zor koşullarla çalışıp, hor görülebilirdi, benim bunu yapmamam lazım” diye özetler düşüncelerini.

78

Hatasını Haber Verene Ödül Şerafettin Erbayram’ın, sakin, hoşgörülü anlayışlı ve insana insan olduğu için değer veren yapısına ilave olarak Almanya’da okul tatillerinde çalıştığı işletmelerde gördüğü iş anlayışı da işverenliğini şekillendirecekti. Almanya’da okurken tatillerinden birinde iki ay Mercedes firmasında çalışmıştı. Bu sırada iş yerinin kapısındaki bir yazı onu çok etkilemişti: ‘’Biz bir kişiyiz, siz bin kişisiniz. Biz bir düşüneniz, siz bin düşünensiniz. İşi kolaylaştırmak için yapacağınız her iyi düşünceye prim veriyoruz” diye başlayıp, öneri yapanların isimleri ve aldıkları ödüllerin miktarı ile devam eden bir liste vardı. Bir işçi için oldukça cazip olan bu öneri, diğer işçiler gibi onu da etkileyecek ve tesis yerleşimi gibi konularda sürekli fikir oluşturmaya başlayacaktı. Ancak önerilerini bir etütle temellendirmediği için o dönemde hiç prim alamayışı da ayrı bir tecrübe olarak ona kalacaktı.

Almanya’da çalışırken karşılaştığı ilginç yaklaşımlardan biri de hata karşısında takınılan tutumdu. Türkiye’dekinden çok farklı olan bu sistemde hatalar, suçlamalarla ve tehditlerle değil, hatanın sebeplerinin araştırıldığı ve çözülmesi için uğraş verildiği bir süreçle irdeleniyordu.

Gençlik yıllarında karşılaştığı bu sisteme başarılı insanların en büyük özelliklerinden biri olan hatayı başarısızlık olarak değil, tecrübe olarak değerlendirme yaklaşımı da eklenince ilginç bir uygulamaya imza atacak, hata yapanı zamanında hatasını bildirmesi koşuluyla ödüllendirecekti. Kendisi için hataları, alması gereken derslerdi ve birlikte çalıştığı insanları da hata yapmaktan korkmamaları, ancak hata yaptıklarında farkına varır varmaz haber vermeleri konusunda teşvik etmek için oluşturduğu bu koşullarda hatalar karşısında teselli edici söz ve davranışları ile çalışanlarına güven aşılayacaktı.

Erbayram, hatadan korkulan bir işyeri değil, hatanın bildirilip gerekli tedbirlerin alındığı bir iş yeri kurmasına örnek olabilecek en önemli anılarından birini şöyle anlatıyor: “Yem sektöründe her beslenme dönemi için ayrı bir formül vardır ve hataların sonuçları çok önemli, bu yüzden yapıldığı anda bildirilmesi gerekir. Bir ustabaşım vardı. Bir gün geldi ‘Şeref Abi hata yaptım’ dedi. ’İyi yapmışsın’ dedim. ’Ne yaptım, bir doz mu attım, iki doz mu attım yeme, onu hatırlamıyorum’ dedi. ‘Hiç gönlünü üzme’ dedim, ‘çek malı kenara. İşine devam et. Git bir gün de sana izin. Saklama, saklarsan bu kümeste hayvanın ölümüne sebep olur, dolayısıyla hepimiz ceremesini çekeriz.” İşçilerin daha güvenli ve rahat hissederek çalışmasını sağlayan bu ortam, zaman içinde hata payının da en düşük seviyeye inmesini sağlayacaktı. Çok büyük maddi kayıplara yol açan hesaplama hataları veya yanlış yatırımlarda bile personelini teselli eden o olacak, ‘’Evde eşin pirinci ayıklarken dişini kırsın diye taş bırakır mı? Bunlar pilav yerken ağzına gelen 79

taşlardır. Çıkar ağzından yemeye devam et’’ diyerek, onların hataya takılıp, kendilerini daraltmalarına engel olacaktı. Çok yorulduğu, fiziksel olarak zorlandığı zamanlarda bile anlayışı elden bırakmayacaktı. Şeref Bey, Canlı Üretim Müdürü Orhan Bulut’la birlikte yurt dışına bir seyahat yapar. Dönüşte her zamanki gibi yanında onlarca dosya, belge ve malzeme ile dönen Şerafettin Bey, araba havaalanında park ettikleri yerde çıkmayınca bir saate yakın beklemek zorunda kalır. Planları yolda giderken seyahati değerlendirmek ve evlerinde gidip dinlenmekti. Ancak Orhan Bey bir türlü arabayı bıraktığı bulamaz, koşturup durduğu sıralarda yanından geçerken mahcubiyetini gören Şerafettin Bey, onu “Rahat ol, sakin ol’’ diye rahatlatmaya çalışır. Otoparktaki numaralandırmanın değişmesi bir saate yakın araba aramalarına sebep olur, Şerafettin Bey’in yorgun, argın beklediği bu duruma tepkisi sadece ‘’Orada mıymış’’ diyerek gülümsemektir. Orhan Bey’i uzun süre iş arkadaşlarıyla paylaşamayacak kadar utandıran bu olayda ,‘’Bazen böyle olur, havaalanında bulunmaz araba’’ diyerek teselli eden Şerafettin Bey’in buna benzer birçok durumda sinirlenip, bağırıp çağırmaması etrafındakileri zaman zaman şaşkınlığa düşürür. Bazen “Sizin hiç bağırdığınızı duymayacak mıyız?” diye soranlar olunca “Niye bağırıp, çağırıp sorunu büyüteyim. Önemli olan öncelikle sorunu çözmek, sonrasında da hatamızdan ders alıp yolumuza devam etmektir. Asabi davranarak durumu kötüleştirmenin bir anlamı yok” diye cevap verir.

“Her şey para değil” Şerafettin Bey’in alanındaki bilgi ve tecrübesi, hem de insani özellikleri etrafındaki herkes gibi personelini de çok etkiler, sözleri ve davranışları ile örnek alınacak biri olarak görürler onu. İşçileri tarafından çok sevilip, sayılan Şeref Bey’in, iş hayatının her aşamasında çözüm üretici, teselli edici, anlayışlı yaklaşımları sürekli eleman değişikliği olan çoğu özel işletmenin aksine, uzun yıllarla ve sadakatle çalışılan bir işletme olmalarını sağlamıştır. Özel hayatlarında meydana gelen önemli değişiklikler haricinde, personeli daha çok ücret alacakları işler için bile ayrılmayı düşünmeyip, iş hayatlarına onunla birlikte devam etmeyi seçerken, o da kırk yılı aşan işverenlik sürecinde basit nedenlerle ya da ekonomik sorunları bahane ederek kimseyi işten çıkarmaz.

Bolu Kalite Yem Fabrikası Müdürü Ali Çalış, 1988 yılında Lades’te tanıştığı bu farklı insanla 27 yıl önce çalışmaya başlarken ne ücret ne de diğer hakları ile ilgili bir şey konuşmadan işe başlamıştı. Birgün çok iyi bir teklif alsa da bir türlü Şerafettin Bey’e söyleyemez, işe aracılık yapan bayi durumu Şerafettin Bey’e iletir. Ali Bey’in odasının kapısı hep açıkken o gün belki de ilk defa kapanır, Şerafettin Bey içeri girer, kapıyı kapatır ve “Ben kimse ile yarışmamam, koşullarım ortada. Aldığın çok iyi 80

bir teklif, gidersen kırılmam, çünkü ben de olsam giderdim, ama çok üzülürüm” der. Daha sonra karşı tarafın teklifini sorar ve buna karşı kendisinin yapabileceğini söyler. Şerafettin Bey’in sunduğu rakam diğer firmanın teklifinin yarısı kadardır, “Bu şartlarla kalırsan bahtiyar olurum” der. Şerafettin Bey’in pazarlık sevmeyen, hak neyse onu söyleyen yapısını bildiğinden, ödeyebileceği en yüksek ücreti kendisine teklif ettiğini bilen Ali Çalış, farklı ve özel bir insanla çalışmanın daha değerli olduğuna karar verir ve “Her şey para değil” diyerek kalır. Üretim belirli kurallara uygun ve belirli bir kalite düzeyinde olacak şekilde yapılması gerektiğinden, en hassas oldukları nokta bu konuya personelin de dikkat etmesidir. Bu kuralları önemsemeyen, ısrarla uymayanlar haricinde kimsenin işinden olmasına izin vermeyen Şerafettin Bey, sürekli sorun çıkaran, uyumsuz ve huysuz davranışlar sergileyenlerle ilgili gelen şikâyetleri bile, ‘’İdare edin, bizim de çocuklarımız var. Beş parmağın beşi bir değil, onu kazanmak önemli, kaybetmek çok kolay’’ diye karşılar. Şerafettin Bey’in insani yaklaşımları, herkesin emeğine olan saygısı, bilime ve teknolojiye verdiği önem, bilgiye verdiği değer ve kendi bilgisini paylaşan yapısı “senin patronun farklı” denilerek personeline gıpta edilmesini de beraberinde getirecekti. Onun firmalarında çalışmanın ayrıcalık olarak hissedilmesini sağlayan bu durum, bir “patron” olarak değil bir “baba” olarak görülmesini sağlayacak, sevgi, saygı ve sadakatin esas olduğu bir yapı ortaya çıkacaktı.

İLKLER BAŞLIYOR Bir Proje, İki İlk Tavukçuluk sektöründeki gelişmelerin ivme kazanması ile birlikte sektörün öncü firmalarından başlayarak entegre tesislere dönüşümler gerçekleşmeye başlamıştı. İhtiyaç duydukları yemi de kendi bünyelerinde üreten entegre tesislerin hızla çoğalması, zaten tahsilatlar konusunda sıkıntılar yaşayan yem üreticilerini bir takım tedbirler almak durumunda bırakacaktı. Büyük firmalar, entegre tesisler kurmaya başladıkça yem firmaları için pazar daralacak, potansiyel müşteri olarak ‘merdiven altı’ tabir edilen yasal ve hijyenik kural ve koşulları yerine getirmeyen üreticiler kalacaktı. Bolu Kalite Yem Sanayi ise öncelikle insan sağlığı olmak üzere, hem hijyenik hem de yasal koşullara uyan profesyonel bir işletmeydi. Sektöründe hem yerel hem de dünyadaki gelişmelerini takip eden Şerafettin Bey, sorunlar belirginleşmeden önce prensiplerinden ödün vermeden işini sürdürebilmek için B planını hazırlamaya başlayacaktı.

81

B Planı Uygulamada Yaptığı her işte olduğu gibi kısa vadede kar elde etmeyi değil, gelecekte hem kendisine hem Bolu’ya katkı koyabileceği yatırımlar arayışında olan Şeref Bey, et veya süt üretiminde de yer alabilir miyiz diye ön çalışmalar yapmaya başlayacaktı.

Arayışlarını sürdürürken bir yandan da öğrenciliğinden beri yaptığı gibi fuar ve toplantılara katılmaya devam edecekti. Onun meraklı ve araştırmacı kişiliği sektörde de bilindiği için kongrelerin, fuarların, toplantıların davetli listesinin başında geliyordu. 1993 yılı Aralık ayında da bir kongre için davet alacaktı. İstanbul’da, kanatlı sektöründe faaliyet gösteren büyük bir firma SSCB’nin dağılması sonrası liberalleşen Rusya’yı bir pazar olarak değerlendirmek üzere ön çalışma yapacaktı. Bu çalışma kapsamında dünyanın çeşitli yerlerinden gelen uzmanlar ve ekonomistler öncelikle potansiyel bir pazar olarak Rusya’nın geleceğine yönelik durumu değerlendirecekti. Şerafettin Bey doğrudan ilgili olmasa da bu kongreye de davet edilmişti. Kongrede genel görüş Rusya’nın yirmi yıldan uzun bir süre kendini toparlayamayacağı yönündeydi. Uzmanların en çok yanıldıkları nokta da bu olacaktı. 10 yıl geçmeden Rusya toparlanacak ve çevre ülkeler için tarımsal ve hayvancılık üretiminde iyi bir pazar haline gelecekti. Bu kongrede kanatlı sektörü üzerine de oldukça fazla bilgi paylaşımı olacaktı. Özellikle bir Fransız uzman, hindi üretimi ve geleceğe yönelik beklentilerini detayları ile anlatacak; elindeki veriler hindinin artan dünya nüfusunun beslenmesinde çok önemli bir rolü olacağını gösterdiğinden, bu konudaki yatırımların kısa sürede geri döneceğini, düşük maliyetle üretim yapılarak çok değerli bir ürün elde edileceğini ileri sürecekti. Bu söz Şeref Bey’in beyninde yer edecek ve hindi ile ilgili araştırmalara başlayacaktı.

Bu süreçte, hem Türkiye’de hem de dünyada araştırmalar yapmak üzere seyahatler yapacak ve özellikle İsrail ve Fransa’daki incelemeleri ile B planını, tabaklanmış hindi eti üzerinde yoğunlaştıracaktı. Yine genelin dışına çıkacağı, resmi dairelerin başına icat açacağı bir projesi vardı, zira herkesin beklediğinin aksine yeni üretim alanı tavukçuluk olmayacaktı. Daha önce yapılmayanı yapmak, tüm aksi görüşlere rağmen inandığı işin peşinden giderek özel olmak onun ruhunda vardı. Alanındaki gelişmeleri, bilim ve teknolojideki yenilikleri takip etmesi geleceğe yönelik öngörülerini her seferinde doğru çıkarır. Buna araştırma ve incelemelerini çok büyük bir titizlikle yapması, işin tüm detaylarını yerinde görerek ve uzmanlarından görüş alarak ortaya koyduktan sonra karar vermesi eklendiğinde onu başarıya götüren yol da açılır.

Yıllarca danışmanlık aldıkları bir gıda mühendisi olan Macit Sözen Avusturya’da bir entegre tesiste müdürlük yapıyordu ve hindi üretimi ile ilgili araştırmaları sırasında onunla da irtibata geçecekti. Hem yüz 82

yüze konuyu görüşmek hem de tesislerini gezmek niyeti ile ziyaretine gidecekti. Ancak firma sahibi prensip olarak tesislerinin gezilmesine müsaade etmiyordu. Bunu öğrenince, arkadaşından firma sahibine Türkiye’den geldiklerini, birlikte hindi yatırımı yapma niyetinde olduğunu söylemesini isteyecek, şans eseri firma sahibi hasta olduğu için o gün tesiste olmayacak ve kızı tesisi gezdirecekti. Tesisi incelerken dikkatini çeken nokta, hindinin kesim ve iç organ çıkarma işleminden sonra makinelerle değil, kasap usulü elle parçalanmasıydı ki bu da daha düşük bir makine yatırımı demekti. Tesisi dikkatlice inceleyerek, ayrıntılarını zihnine kazıyacaktı.

Bu seyahatinden bir hafta kadar sonra Amerika’ya gider, bu sırada da Atlanta’da bir kanatlı fuarı olduğunu öğrenir, fuarı gezmek üzere Atlanta’ya geçer. Fuarın ana konusu “yolma” işlemidir. Yolma makinelerini inceler, seksen bin dolarlık bir makine ilgisini çeker, tek yapması gereken makineyi hindinin anatomisine uydurmaktır. Detaylıca inceler ve fotoğraflarını da çeker. İstanbul’a döndüğünde fuarda gördüğünün bire bir aynısı olmasa da ondan esinlenerek yedi bin liraya bir yolma makinesi yaptırır ve yıllarca da bu makineyi işletmesinde kullanır.

Bu arada, asıl adı Bandırma Vitaminli Yem Sanayi olan Banvit’in de tesislerini gezer. Firma sahibinin oğlu Ömer Bey’den yaptığı etüt üzerine bilgi alır. Sektördeki entegre tesislerin kurulmasında ilklerden olan Banvit aynı zamanda Türkiye’nin kanatlı sektöründeki en büyük firmalarından da biriydi. Banvit’in sahibi olan Vural Bey ile de dostluğu olan Şerafettin Bey, birlikte kahvaltı yaptıkları bir gün Vural Bey’in, ‘’Şeref sen dik duvara tırmanıyorsun. Bu iş olmaz. Türkler hindi yemez” sözleri ile hayal kırıklığına uğrar.

Yılbaşı Suçlusu Değil, Sağlıklı Beslenme Kaynağı Sadece Vural Bey değil çevresindeki herkes hindi etine Türkiye’de talep olmayacağı konusunda uyarılar yaparak onu vazgeçirmeye çalışır.

O ise düşük kolesterollü ve yağsız olması ile kaliteli bir protein kaynağı olan hindinin dünyadaki yükselişinin farkındaydı, kendisini uyarmaya çalışanların görüşlerinden faydalansa bile hindiyi yılbaşı suçlusu olmaktan çıkarmaya kararlıydı.

Besin değeri açısından yüksek bir standarda sahip hindi tüketimi dünyada hızla artıyordu. Hızlı nüfus artışı ve küresel ısınma sebepli iklim değişiklikleri, insanlığın kıtlık tehlikesi ile karşı karşıya kalacağı bir gelecek olasılığını da barındırıyordu. Bir yandan küresel ısınma ile mücadeleler artarken bir yandan da bir tedbir olarak hindi üretimi geleceğin besini olarak tercih ediliyordu. Kolesterol ve yağ oranı düşük olan hindi, göğüs ve but kısmında lop et oranı yüksek bir kanatlı ve hem sağlıklı mutfaklarda hem de ileri et ürünleri ve şarküteri üretiminde tercih ediliyordu.

83

Türkiye’nin gündeminde ise hindi, besin değerleri ile değil, her yılbaşı geldiğinde dini tartışmalarla yer buluyordu. Hıristiyanların bazı dini günlerde hindi tüketmelerinden yola çıkılarak yapılan bu tartışmalar, hindiyi Hıristiyanların geleneksel yiyeceği olarak toplumun belleğine kazıdığı için, bu ucuz ve kaliteli besine olan talebin Türkiye’deki artışı oldukça yavaş bir süreç izleyecekti. 25-26 Aralık’taki Noel, Hıristiyanların çoğu için Hz. İsa’nın dünyaya geldiği günü temsil eder ve bu yüzden kutlanırken, 31 Aralık gecesi yapılan yılbaşı kutlamaları yeni yılı sevinç, bolluk, mutlulukla karşılama amaçlı olsa da Türkiye her sene yılbaşı menülerine hindi ekleyenlere ilişkin bir tartışma süreci yaşar. Toplumun bir kısmı bu iki akşam arasındaki farklılığı görmezden gelerek ya da bilmeyerek tartışmaları devam ettirirken, hindi de bir nevi yılbaşı suçlusu ilan edilir.

Oysa dünyada sağlıklı ve ucuz olması hindi etine olan talebi her geçen gün artırıyor. İsrail’de kişi başı 25 kilo, ABD’de 7-8 kilo, Almanya’da domuz etinin tercih edilmesi dolayısı ile 4-5 kilo iken Türkiye’de tüketim son yıllarda bile sadece yarım kilo civarında kalıyor. Bireysel tüketim, mutfağında sağlıklı ürünler tüketmek isteyenlerden genele yayılarak yaygınlaşmaya başlasa da talebin büyük bir kısmı yemek firmaları ve ileri et ürünleri üretenlere ait bulunuyor.

Bolca Yensin, Bolluk Bereket Olsun; “Bolca Hindi” Şeref Bey, 4 yıla yakın bir araştırma ve inceleme süreci sonunda bunun yapılabilir bir iş olduğuna karar verecek ve tüm olumsuz yorumlara karşın toplum sağlığı için de önemli bulduğu hindiyi Türkiye’ye sev84

dirmek üzere girişimlere başlayacaktı. Tavuk yetiştiricisinden bir türlü tahsil edemediği, yasal yollara başvurusunun da sonuçsuz kaldığı 10-15 milyonluk bir alacağını da arkasında bırakarak, kendisi için yeni yatırımının, Türkiye için ise iki ilki aynı anda gerçekleştireceği işinin ilk adımlarını atacaktı.

Kaliforniya tipi beyaz hindiyi ilk kez Türkiye’ye getirecek ve ülkede ilk kez tabaklı hindi eti üretimine başlayacaktı. Kıvrak zekâsı, teknik bilgisi, meraklı ve araştırmacı kişiliği başkalarının bir milyon liraya kuracağı işletmeyi üç yüz bin liraya kurmasını sağlayacaktı.

1995 yılında fabrikanın kuruluş işlemleri bitecek ve piyasaya ürünler sunulmaya başlayacaktı. Yaptığı her işte Bolu’ya yapabileceği katkıları da düşünen Bolu aşığı Şerafettin Bey, hem Bolu ismini çağrıştırsın hem de bolca yensin, bolluk bereket olsun diye fabrikanın ismini “Bolca Hindi” koyacaktı.

Bolca Hindi için broşür fotoğrafları çekilirken Tuğrul Şavkay’la birlikte stüdyoda olan Bolulu meşhur aşçı Aydın Usta, “Ağa sen yanlış iş yapmışsın, hindi eti kekrek olur, kimse yemez, sen kaz büyütecektin’’ derse de inandığı işi yapmaktan hiç vazgeçmeyen Şeref Bey yine haklı çıkar. 1995 yılında günlük 50 kilo et sevkiyatıyla işe başlarken, 2015 yılına gelindiğinde Bolca Hindi, Türkiye’deki hindi üretiminin yüzde 30’unu sağlayacak ve yılda 16.000 ton hindi eti üretimine ulaşacaktı.

1995 yılının Aralık ayında ilk ürünler market raflarında yerini alacaktı. Marketlerde rafa girmek pahalı olsa da sadece yemek firmalarına ya da şarküteri üreticilerine yapılan satışla markanın tanınmasını sağla85

yamayacağını göz önüne alarak bu maliyeti yüklenmişlerdi. Ancak Türkiye’de çok talep olmadığı için sınırlı sayıda markete girilmiş, öncelikle bir “fonksiyonel gıda” olan hindi etinin en önemli müşteri kitlesi olan sağlıklı beslenmeyi hayat amacı yapanlara ulaşılmaya çalışılmıştı. Bolca’dan bir yıl sonra ise Yaşar Holding çok ciddi bir reklam kampanyası ile piyasaya ürünlerini sunmaya başlayacak ve Türkiye’deki hindi tüketiminin önünü açacaktı.

İzzet Baysal’ın Bolca Hindiyi onurlandırdığı gün 1997 Felsefesi ‘ben yapayım, ben kazanayım değil, birlikte yapalım, birlikte kazanalım, Bolu kazansın’ olan Şerafettin Bey, genel dünya şartlarını dikkate alarak ve sabırla çalışır. Türk mutfağında kendine sadece yılbaşlarında yer bulan hindiyi günlük tüketim alışkanlığına çevirmenin çok da kolay olmadığının farkında olarak başlamış, zaman içinde Türkiye’deki hindi tüketiminin ciddi bir şekilde artmasını da sağlamıştı. Türk mutfağı daha çok sulu yemekler üzerine olduğu için daha yumuşak ve yağlı olan but kısmı hindinin en çok tercih edilen bölgesi olur, göğüs eti ise sert olarak mimlendiği için çok da rağbet edilmez ki aslında bu sertliğin sebebi de yanlış pişirme yöntemlerinin uygulanmasıdır. Oysa çok daha değerli olan göğüs kısmı Avrupa ülkelerinde en çok talep gören ettir. Mutfaklara hindi etinin daha çok girebilmesini sağlamak ve doğru pişirme teknikleri konusunda yol gösterici olmak için ise Bolca’nın internet sitesine hindi eti ile hazırlanabilecek lezzetli yemeklerin tariflerini de eklerler.

86

İzzet ve Ahmet Baysal Hayriye Hanım ile sohbet ederken

Demirel’e Mektup Bolca Hindi üretime başladıktan yaklaşık bir yıl kadar sonra, medyada Yaşar Holding’in 20 milyon dolarlık bir tesis kurarak, Türkiye’de ilk defa tabaklanmış hindi eti üretimi yapacağı yer alır. O sırada cumhurbaşkanı olan merhum Süleyman Demirel de açılışa katılarak, Türkiye’nin ilk entegre hindi üretiminin gerçekleştirileceğini söyleyince Şerafettin Bey’in gönlü, emeklerinin göz ardı edilmesine razı gelmez.

Demirel’e:” Sayın Cumhurbaşkanım, siz kırsal kesimin kalkınmasını iyi bilen bir köy çocuğusunuz. Ben de aynı amatör hisle çalışıyorum. Ama benim hakkımın da korunması lazım. Size verilen bilgi yanlıştır. Ben onlardan bir yıl evvel hindiciliğe başladım. İlk faturam 95 yılına ait, onlar ise 96’da işletmeyi kuruyorlar” diyerek, durumu açıkladığı bir mektup yazar ve elindeki belgeleri de zarfa koyar. Bu bilgi, Yaşar Holding’e de bir hafta içinde ulaşır ve bir süre iki firma arasında soğuk bir dönem yaşanır. Daha sonra Bolca Hindi, Yaşar Holding’in ağabeyi konumuna gelir, Bolca Hindi’nin bu işin lideri olduğunu kabul ettikleri gibi dile getirmekten de çekinmedikleri bir durum ortaya çıkar.

Bürokrasinin Yokuşları Erbayram, araştırma süreci boyunca kilometrelerce yol gidecek, defalarca seyahatler yapacak, çevreden gelen onlarca olumsuz görüşleri karşılayacak, ancak en çok bürokrasi ile uğraşırken yorulacaktı.

87

Konu ile ilgili sıkıntı yaşayacağının sinyallerini, daha araştırma sürecinin başında, bakanlıkta hindi yumurtasına ait bilgi bulunmadığını öğrenince almaya başlayacaktı. Üretime geçerken ise yurt dışından hindi yumurtası ithal etmek üzere başvurduğunda yetkili makamlar işi epey yokuşa sürecekti. Suni tohumlama ile hindi üretimi Türkiye’de bilinen bir konu değildi. Görevliler de bilinenin dışına çıkarak çözüm üretmeye direnip, bildik yöntemlere göre süreci işletmesini isteyince ithalat izni uzadıkça uzayacaktı.

Tarım Bakanlığı’na bağlı görevliler aslında tanıdığı, iyi ilişkiler içinde olduğu kişilerdi. Ancak hindi üretimi konusunda bilgi sahibi değildiler ve genel işleyişe göre işlemlerin yapılmasında inat edip, ‘haftaya damızlık işletmesi kuracaksın’ diye tutturacaklardı. Şeref Bey ise derdini bir türlü anlatamayacak, daha doğrusu o anlatacak da görevliler bir türlü anlamak istemeyecekti. Daha önce ne üretilecek hindi hakkında bilgileri olan ne de damızlık işletmesi görmüş olan görevlilere suni tohumlama ile yapılan bu üretim şeklinin onların bildiklerinden farklı olduğunu anlatmaya çalışsa da “Bizi ilgilendirmez” cevabı alacaktı. O zaman da soracak, “Diyelim ki ben yaparım dedim ve yapmadım o zaman ne olacak?” alabildiği tek cevap, “sahtekâr olursun” olacaktı.

Tesis kurulmuş olmasına rağmen yumurta ithal edilemediği için üretimi bir türlü başlatamıyordu. En son, bir süre California’da da bulunmuş olan tarım teşkilatındaki genel müdür Ali Eryılmaz’ın girişimleri ile bir toplantı daha yapacaklardı. İşin sürekli yokuşa sürülmesinden iyice bıkan Şerafettin Bey, “Ben hep tarım teşkilatı ile abi kardeş oldum. Ben şu krizli günlerde bir yola çıktım. 10-20 milyarım olurdu, yüzde 250 faize verirdim. Giderdim Bodrum’a. Yapmadım, benim bunda kabahatim ne? Eğer siz bunu burada çözmezseniz karşınıza politikacıyla geleceğim. Başka çarem yok” diyerek toplantıda tepkisini ortaya koyacaktı. Böylece elli bin yumurtalık ithal müsaadesi almayı başaracak, ancak beş bin aldın, kaldı kırk beş bin, beş bin aldın, kaldı kırk bin derken her gidişinde burnundan getireceklerdi.

Kanada’daki firma ile yollarını ayırdıklarında, ABD’den yumurta getirmek için ithalat izni istediği sırada da ‘yarın ABD ile ilişkilerimiz bozulursa ithalatı yapamazsın’ gibi bir bakış açısı ile izni vermekte zorluk çıkaracaklardı. Devletin önüne çıkardığı ithalat engellerine, “Benim Beko markalı ürünlerim Avrupa’da yüzde 30-40 piyasayı elde etti. Bir İngiliz kadını yarın ‘Ortadoğu karışır, Türkiye benim aldığım parçanın yedek parçası gelmez, bu malı almayayım’ dese, böyle bir ortam var mı? Yok. Bunlar diyor ki yarın ABD ile işimiz bozulursa sen hindi yumurtası ithal edemezsin. Ya ben hindi yumurtası ithal edemeyecek seviyeye gelmişsem Türkiye zaten batmıştır. Ve bunun da olasılığı yok” diyerek isyan eden Şerafettin Bey, kolektif usullerle çalışma taraftarı olduğu için bu durum kendisine mantıksız gelecekti.

88

Birlikte çalışma yöntemlerine ilişkin görüşlerini, “Dünyanın geldiği noktada bir işi yaparken her şeyi kendim yapacağım diye tutturmayı maceraperestlik olarak görüyorum. Şartlar doğru oluşturulursa taşeron sistemi ile de çalışmanın sakıncası yoktur. Dünyada sorunsuz ve tarafları mağdur etmeden sistemin işlediği yerler de vardır. Otomotiv sanayinde de farklı firmaların birlikte çalışması ile yapılan üretim de bir tür taşeron usulü çalışmadır ve sorunsuz işlemektedir” diye ortaya koyacak ve kendi işletmelerinde de gerekli noktalarda başka firma ya da üreticilerle birlikte çalışmaktan çekinmeyecekti.

Neden İthal Hindi Yumurtası?

Yumurtayı ithal ederek üretim yapmaya karar vermesinde en etkili sebep, konu ile ilgili dünyadaki istatistiklerdi. Üretim miktarı yıllık yüz bin ton civarına ulaşmadıkça, yan hizmetleri üstlenmek oldukça riskli ve maliyetliydi. Türkiye’de ise zaten toplam yıllık hindi eti üretimi elli bin tondu. Bu durumda yumurtayı da kendi tesislerinde üretmek ciddi bir maliyet yükü ile karşı karşıya kalmasına sebep olacaktı. 1 milyon 800 bin ton tavuk eti üretiminin yanında, bu kadar düşük bir miktarda hindi üretimi yapılmasının birincil sebebi ise iç pazarda tüketimin yaygınlaşmamış olmasıydı.

Tesisle ilgili araştırmaların yanı sıra üretime geçtikten sonra yumurta ithali için de yurt dışına bir dizi ziyaret yapmak durumunda kalacaktı. İsrail’de bir firma ile anlaşmaya çalışacak, ama sorun çıkacak, Macaristan’da bir firmayla görüşecek, onlar da kaliteli yumurta vermeyecekler, Fransa ile de görüşecek, ancak bir türlü içine sinen bir sonuç alamayacaktı.

Kızı Ayşe İlknur o yıllarda eşiyle birlikte Boston’da yaşıyordu. Kızına yaptığı bir seyahat sırasında Kanadalıabirafirmanın yumurta ihracatı yapmakaiçinaTürkiye’den firma aradığınıaöğrenecekave ABD’denaKanada’ya geçerek firma ile görüşecekti. Böylece on beş yıla yakın sürecekabirlikteaçalışma süreçleri de başlayacaktı.

Hindi yumurtaları 89

Yüksek maliyetler, hastalık kaynaklı karantina uygulamalarının yanı sıra, Türkiye’de kuluçkahane kurmanınazorlukları da yumurta ithaline kararavermelerinde etkili olmuştu. Elbette Türkiye’de de hindiayumurtasıavardı, amaasuniatohumlama çok özel bir işti. Başlangıçtan en son aşamaya kadar sağlık koşullarının titizlikle sağlanmasıagerekiyordu. Öncelikle Türkiye’de bu işe kalkışmak ciddi bir hastalık riskini göze almak demekti. Bu sırada karşısına çıkacak olası bürokratik engeller de cabasıydı.

Türkiye’de bu işin neden çok zor olacağını ise araştırmaları sırasında Fransa’da bir kuluçkahaneyi incelerken fark etmişti. Bu kuluçkahane ormanın içinde ve tecrit edilmiş şekildeydi. Etrafında başka kanatlı besleyen yoktu. Durumu, “Bu işi Türkiye’de yapmaya kalktığımda en basitinden, elektrik abonesi olduğum andan itibaren, elektrik idaresinin hattı çektikten sonraki aşamalarda kime abonelik vereceği konusuna müdahale gücüm de ‘hat benim istediğim kişiye abonelik veririm’ dediklerinde yapacağım bir şeyim de yok. Birgün yakınlarda bir yere biri kümes kursa, orada ortaya çıkabilecek her türlü hastalık benim işletmemi de riske edecek. Yani damızlık üretimi çok hassas bir konuyken, tecrit edilmiş bir bölgede iş yapabileceğimin Türkiye’de garantisi yok. Zaten hindi sektörü stok maliyeti yüksek bir üretimken bir de bu riskleri almak Türkiye’de bu işi yapılabilir olmaktan çıkarıyor” sözleriyle dile getirmesi neden ithalatın daha uygulanabilir olduğunu da ortaya koyuyor. Kanada ile çalışmak da bu konudaki riskleri minimize edecekti. Zira Kanada gıda güvenliği açısından dünyanın en temiz ülkelerinden olup, aynı zamanda havaalanlarında transit geçiş izni verilen ülkelerden de biriydi. Ancak damızlık Türkiye’de yapılsın diye ısrar edenler bu koşulları dikkate almayacak, üsteleme bir süre daha devam edecekti.

Fakat Kanada’daki firma el değiştirince yeni sahipleri Türkiye’de bir firma ile bayilik anlaşması yapacak ve Bolca Hindi’ye artık bu firma üzerinden çalışacaklarını söyleyeceklerdi. On beş yıllık bir çalışma sırasında hiç bir sorun yaşanmamış, tüm ödemeler peşin yapılmışken karşılaştıkları bu tavır, yollarını ayırmalarına sebep olacaktı. ABD’de büyük bir firmaya danışmanlık yapan Ürdünlü Cihat Bey isimli biri aracılığı ile ABD’li bir firma ile anlaşacaklar ve yeni tedarikçilerini bulacaklardı.

DEPREMDE ERBAYRAM Art Arda Gelen Depremler 17 Ağustos 1999 gecesi torunlarına bakmak için oğullarının evinde olan Şerafettin Bey ve Hayriye Hanım saat 03.02’de korkunç bir sallantıyla uyanır. O gece birçok insan gibi onlar da can havli ile merdivenlerden iner ve kendilerini sokağa atarlar.

90

Sağ salim kurtulan herkesin tek bir düşüncesi vardı, sevdiklerine ulaşabilmek ve sağlıklarına dair bir haber alabilmek, hala evde olanları dışarı çıkmaları konusunda uyarmak. Elektrikler sarsıntı ile birlikte kesilmişti, bir süre sonra telefonlar da çekmez oldu. Ne ev telefonları ne cep telefonları çalışıyor, herkes çaresizce birbirine bakıyordu. Sokağa çıkabilenlerin bir kısmı etraflarındaki yıkık binaları fark ettiğinde bile felaketin büyüklüğüne dair bir fikri yoktu. Arabası olanlar hemen radyolarını çalıştırarak ne olduğunu öğrenmeye çalıştı ama, ilk etapta öğrenebildikleri sadece çok şiddetli bir deprem olduğuydu. Gün ışımaya başladığında korkunç haberler Türkiye’nin her yerine ulaşmaya başlayacaktı. İlk haberler medya merkezlerinin bulunduğu İstanbul ve civarından gelecekti, yıkım çok büyüktü, binlerce insan enkaz altında kalmıştı.

Günlerle birlikte detaylar ortaya çıktı; İstanbul, Kocaeli, Sakarya ve Yalova’da büyük yıkımlara sebep olan 7,4 şiddetindeki depremin merkez üssünün Kocaeli’nin Gölcük ilçesi olduğu söylenecekti haberlerde.

17 Ağustos 1999 gecesi sevdiklerine ‘iyi geceler’ dileyip yataklarına giden ya da akşam arkadaşları ile vedalaşan, ertesi güne planları olanların bir kısmı sabaha gözlerini açamayacak, bir kısmı enkaz altında kurtarılmaya bekleyecek, bir kısmı bir daha sevdiklerini hiç göremeyecekti. O sabah uyanabilenleri küslüklerin, planların, beklentilerin hiçbir öneminin kalmadığı bir kıyamet günü karşılayacaktı.

Resmi rakamlara göre bu depremde 14 bin 479 kişi ölmüş, 43 bin 953 insan yaralanmış, elli binin üzerinde bina yıkılmıştı. Depremin kayıplarının, acısının yanı sıra “Türkiye sanayisinin kalbi” olarak nitelenen bir bölgede yaşanan bu yıkım ardında çok büyük bir ekonomik fatura bırakmış, sonraki yıllara barınma, işsizlik, sakatlıklar, psikolojik travmalar gibi onlarca sorun taşımıştı.

Afetler ve afetlerde verilen büyük kayıplar Türkiye için yeni bir olgu olmasa da bu depremin ülkenin en gelişmiş şehirlerinde yarattığı tahribat, siyasal ve sosyal açıdan sarsıcı etkiler doğurmuştu. Uzun süredir Batı Anadolu’da büyük bir deprem olmadığı için, Türk toplumunun hafızasında merkeze uzak ve gelişmemiş yerlerle özdeşleştirilen bir afetin ekonomik ve kültürel anlamda ilk sıralarda olan bir bölgeyi yıkıma uğratması tüm insanlarda güven bunalımı yaratmıştı. Depremle birlikte yıkılanlar ne toprak damlı kerpiç evler ne ücra köşelerdeki kaçak yapılardı, o güne kadar insanların güvenle içine girdiği, sağlamlığından emin olduğu modern binalar yerle bir olmuştu. Bölgeden geçen fay hatları bilinmesine rağmen bir Türkiye klasiği olan plansız kentleşmenin bedeli çok ağır ödenmişti. Tarım havzalarının, kıyı şeritlerinin yerleşime açılmasına şehir plancıları, mimarlar, jeologlar, mühendisler gibi uzmanların tüm itirazlarına rağmen göz yumulmuştu. Üstelik yapılan binalarda depreme dayanıklılık gözetilmemiş, çok katlı binalar kumdan kaleler gibi, birer birer yıkılarak insanlara mezar olmuştu. İlerleyen günlerle or91

taya çıkan bu gerçekler, felaketin asıl kaynağının doğa değil, zincirleme bir suç olarak nitelenecek biçimde ranta teslimiyet olduğunu göstermiş, “deprem değil bina öldürür” sözü ile durumun vahameti defalarca ortaya konmuştu.

Depremden etkilenmeyen bölgelerde yaşayanlar şoku atlatır atlatmaz, bölge için harekete geçmiş, Türkiye Cumhuriyeti’nde ilk defa kendiliğinden ortaya çıkan bir seferberlik hali yaşanmıştı. Sudan ekmeğe, bebek mamasından temizlik ürünlerine onlarca ihtiyaç kalemini ulaştırmanın yanı sıra ilk defa afet bölgesine Türkiye’nin her yanından siviller ellerinden geleni yapmak üzere gelmişlerdi. Örgütlü-örgütsüz yüzlerce insan bizzat arama-kurtarma çalışmalarına katılmak, gerekli sağlık hizmetlerini vermek, psikolojik destekte bulunmak, yurtdışından gelen kurtarma ekiplerine tercümanlık yapmak gibi sebeplerle birinci günden itibaren akın etmiş, birçok yere devletten önce ulaşmıştı. Özel televizyonlar bölgenin her yerinden günlerce canlı yayınlar yapmış, yıkıntılar arasından sağ kurtarılanlara birlikte sevinilen, yaşanılan zorluklar ve acı karşısında birlikte ağlanan kolektif bir duygu hali yaşanmıştı. Ancak devletin ihtiyaçlar karşısında yetersiz kalması, ülkenin kriz durumlarına hiç hazırlıklı olmadığını da ortaya çıkarmış, toplumda siyasi ve idari sorumlulara duyulan güven iyice sarsılmıştı.

12 Kasım 1999, Bolu Depremi 17 Ağustos’un yaraları sarılmaya çalışılırken 12 Kasım akşamı saat 18:57’de yine çok şiddetli bir deprem olacaktı. Merkez üssü Kaynaşlı olan depremde, Bolu, Düzce, Akçakoca, Cumayeri, Çilimli, Gölyaka, Gümüşova, Kaynaşlı ve Yığılca’da toplam 710 kişi hayatını kaybederken 2 bin 678 kişi de yaralanacaktı. Türkiye yeniden acı ile sarsılacak, yüzlerce insan ölecek ve yaralanacak, ağıtlar yeniden gökyüzüne yükselecekti.

12 Kasım 1999 akşamı için Şerafettin Bey bir misafirini yemeğe götürmek üzere plan yapmış, Hayriye Hanım da Güneykaya Apartmanı’ndaki evlerinde eşinin gelip kendisini almasını bekliyordu. Şerafettin Bey, Orman Başmüdürlüğü’nden aşağı doğru otomobili ile ilerlerken, Güneykaya Apartmanı’na 500 metre kala deprem başlar.

Araba ‘’hop oturup, hop kalkmaya’’ başlayınca ilk an şaşkınlığa kapılır, yakınlardaki lokalden kendilerini dışarı atan öğrencileri görünce şaşkınlığı iki katına çıkar, bacalardan düşen tuğlalar, can havliyle bağrış çağrış dışarı kaçan insanları görünce, panik halde eve doğru sürer arabayı.

Hayriye Hanım evdeki her şeyin yerlere saçılması ile daha da korkmuş, “eyvah, oğlum, bizimkiler” diye koşarak kendisini dışarı atmıştı. Evlerinin bir duvarı da yandaki binanın çarpması sonucu hasar görmüştü. Şerafettin Bey eşinin koşarak karşıdan geldiğini görünce, arabayı bırakıp yanına gider, endişe ve korku içinde yüksek bir binada oturan oğullarının 92

evine koşarlar birlikte, neyse ki korkuları boşa çıkar, bina sapasağlam ayaktadır.

Biraz sakinleştikten sonra fabrikayı arar ve jeneratörlerin çalıştığını öğrenir. O gece yol boyunca ulaşabildikleri tanıdıklarıyla buluşarak, yaklaşık 50 kişilik bir ekiple fabrikaya gelirler. O soğuk gecede, fabrikanın aydınlık, kaloriferle ısıtılan, sıcak suyu olan ortamı onlar için kurtarıcı olur. Ofislerdeki masaları çekerek kendilerine yer ayarlarlar ve ilk hafta yerlerde yatarlar. Birkaç ay tanıdık ve akrabalarla birlikte fabrikada konaklarlar.

17 Ağustos depremi Türkiye’nin sanayi merkezi olan Marmara Bölgesi’nde olduğu için tüm Türkiye’de birçok açıdan iş yapılamaz hale gelinmişti, 12 Kasım depreminde ise en büyük yıkım Bolu ve Düzce’de olmuş, ülkenin diğer bölgelerindeki işleyişi etkilememişti. Şeref Bey ve ekibi İşleri durdurmama kararı alır ve fabrikada üretimin devam edebileceği bir düzen oluştururlar. Müdürler için bir oda ayarlanır, eşleri memleketlerine yollanır. Hiyerarşik yapının önemi ortadan kalkar, patronuyla, müdürüyle, işçisiyle birlikte bir yaşam kurulur.

Yem fabrikasının müdürü Ali Çalış, deprem sonrası ailesini Karasu’ya götürmüş, ertesi gün de Bolu’ya dönmek üzere yola çıkmıştı. Bu sırada Şerafettin Bey’den bir telefon gelir, ‘’Seni fabrikanın önünde bekliyorum’’ der. Ali Çalış, fabrikaya gittiğinde Şerafettin Bey’in Mudurnu Tavukçuluk ile ayda 3500-4000 ton fason yem yaptıkları Pak Tavuk Grubunun sahibi Zuhal Taştan Bey ile binanın önüne park ettikleri arabanın içinde beklediklerini görür. Ali Bey’in gelmesi ile arabadan inerler ve Şerafettin Bey, ‘’Mal sahibi geldi, buradan öteye benim yapacak daha önemli işlerim var.

Ali Bey ile konuyu halledin” der ve yanlarından ayrılır. İşlerin yürüyebilmesi için Ali Bey’e bir “bond” çanta içinde para bırakan firma sahipleri de “Yetmezse yine hallederiz” diyerek gider. Ali Çalış, ekibiyle görüştükten sonra, öncelikle personel için 9 metre karelik çadırlar yaparak onlar için kalacak yer ayarlamaya, daha sonra da fabrika ile ilgilenmeye karar verir. İki gün içinde işçilerin konaklayacağı çadırları el birliği ile hazırlarlar. Fabrikada hasar yoktur, ama ilk gün işçileri içeri sokmakta zorlanırlar, ama kendileri için yapılanları gören işçiler, üçüncü günle birlikte işe başlar. Şerafettin Bey’in verilen paradan haberi yoktur, Ali Bey’e, “Tedarikimiz yoktu, ne yaptın?” diye sorar. O da ‘’Her şeyi hallettik’’ diye cevap verir, “Şurada biraz para var, bununla işleri hallediver, esnafa borcumuz olmasın, işçilerden para mı alacaksınız, olmaz öyle, bir iş yapıyoruz düzgün olsun” deyince, Ali Bey aldığı parayı anlatır ve “Para yetti de arttı bile” der.

93

Prefabrik Mahallede 1,5 Yıl Ailesini bırakıp, gelip tesisi faaliyete geçirmişken, Şerafettin Bey’den başka bir ses çıkmaması üzerine Ali Bey duruma içerlemeye başlar. Depremde evi hasar görmüş, ailesinden uzak kalmış, bozulan moralinin etkisi ile işten ayrılamaya karar vermişti. “Ben emek verip sorunu çözdüm, fabrikayı işler hale getirdim. Benim de evime girilmiyor, çocuklarım da uzakta. 7 santimetrelik strafor üzerinde yatıyorum ve bunun karşılığında hiçbir yorum yok. Tek şey biliyorum, bana tesisi teslim edip, benim önemli işlerim var, burası benim için önemli değil dedi ve gitti. Cuma öğleden sonra ben artık ayrılıyorum” diyerek durumu muhasebe müdürü ile paylaştı.

Cuma namazına bir saat kala Şerafettin Bey fabrikaya gelir, Ali Bey’i çağırarak “Arabaya biner misin?” der. Birlikte Şerafettin Bey’in 4 dönümlük arsasına giderler, “Ali Bey, ben etüdümü bitirdim. Benim göçüyle beraber getirdiğim, ailesine karşı sorumlu olduğum personelim var, burada onlara prefabrik yaptıracağım. Burası olur mu?” diye sorar. Ali Bey, “Bana niye danışıyorsunuz” diye sorunca, aldığı cevap “İyi de ben seni, muhasebe müdürünü ve diğer arkadaşları göçüyle getirdim. Bir oğlum var, bir de ben varım. Öncelikli görevim bu insanların yaşam düzenini rayına koymaktı.

Sen fabrikayı düzelttin, işçilerin hayatını rayına soktun. Ben de senin yaşamını düzene koymak için bunu yapmalıyım” olur. “Bunun için mi 4 gündür yoksunuz?” der ve “Evet, bunun için uğraşıyordum” cevabı Ali Bey’i çok utandırır.

Sadece personelinin değil eşinin, dostunun da imdadına yetişir o günlerde. Depremden sonra oğlu tarafından Akçakoca’ya götürülen meslektaşı ve dostu Edip Atalay, orada rahatsızlanınca geri döner. Şerafettin Bey’e gelerek, elemanları için yaptırdığı prefabrik evlerden bir tane ister. İlk tepkisi “Oğlun niye söylemedi?” olan Şerafettin Bey, hemen konuyla ilgilenen müdürünü arar ve ondan en sonuncunun bir gün önce satıldığını öğrenince, “Dur” der ve prefabrik konutun satıldığı kişiyi arayarak, onu evinde kalmaya ikna eder. Kendisine “Git, otur” deyince Edip Bey “Parası?”diye sorar. Oğlu Kamil’i çağırır ve “Sadece malzemeye ne ödedik onu hesapla, Edip amcan ne zaman parası olursa onu ödeyecek” der. Malzeme bedeli 2 bin 511 lira olarak hesaplanır, “Sen vesveseli adamın birisin, hemen yarın parayı getirmeye kalkarsın, böyle yapma, uygun olduğunda öde” demesi Edip Bey’i duygulandırır. Şerafettin Bey’in evi de depremde hasar gördüğü için evini boşaltır, prefabrik mahalleye taşınır. Yaklaşık bir buçuk yıl kendileri için yaptıkları 49 metrekarelik iki odalı prefabrik evde yaşarlar. Eski düzenlerini kaybetmiş olsalar da “prefabrik mahallenin sarayı” olan evlerini “rahat ettik orada” diye hatırlıyor. Kalıcı konutlar yapılınca bacanağına verilen bir dairede iki yıl kadar kirada oturduktan sonra, eşine kalan arsanın üzerine iki katlı bir ev yaptıracak ve orada yaşamaya başlayacaktı. Oğlu depreme çok yüksek bir binada yakalanmıştı, bir daha aynı korkuları ya94

şamak istemediği için kendisi gibi düşünen arkadaşları ile birlikte bir iki katlı binalar yaptırarak, onlar da oraya taşınır.

Yıkımlara ve Krizlere Rağmen Hayat Devam Ediyor Dünyanın birçok yerinde milenyumun gelişi ve bunun özellikle bilgisayar sistemlerine yapacağı etki konuşulurken, Türkiye’yi sarsan iki büyük deprem ve ardında bıraktığı yaraların sarılması hiç de kolay olmamıştı. 2000 yılı dünyanın her yerinde coşkuyla kutlanırken, Türkiye hala kayıpları için yas tutuyor, deprem bölgesinde yaşayanların hayatını normalleştirmeye çalışıyordu. Yaralar henüz kabuk bile bağlamamış, binlerce insan bir gecede trajik bir hal alan dünyalarına olanları anlamaya çalışıyordu. Bu arada hayat da devam ediyor, kurulan çadır kentlerde, prefabrik mahallelerde kış koşullarına karşı yaşam mücadelesi veriliyordu.

Depremin insani boyutu yüreklerin dayanamayacağı acılar yüklemişken, bir de maddi boyutu vardı. Sanayinin kalbi yerle bir olunca Türkiye ekonomisi de enkaz altında kalmıştı. 1998’den beri dünyadaki ekonomik çalkantılardan kendisini korumaya çalışsa da yıllardır bir türlü rayına oturmayan ülke ekonomisi iyice dar boğaza düşmüş, alınan önlemler ise onu kurtarmaya yeterli olmamıştı. Kısa adı IMF olan Uluslararası Para Fonu, uzun zamandır ülkedekiler için neredeyse ulusal kurumlardan daha tanıdıktı. Depremle birlikte iyice bozulan ekonomiyi düzeltmek için sık sık IMF’e müracaat edilmekte, IMF de borç verirken bir takım koşullar öne sürmekteydi. O dönem IMF’in Türkiye ekonomisini iyileştirmek için hazırladığı reçetelerde kamu harcamalarının kısılması ve bir dizi devlet kurumunun özelleştirilmesi ilk sıralardaydı.

Acı reçeteleri ellerinde Türkiye’ye gelen heyetler her gelişlerinde para politikalarını daha da sıkılaştırıp dönerlerken, piyasalar da biraz rahatlamakta, ekonominin düzeleceğine dair olumlu rüzgârlar esmekteydi. Bir yandan yolsuzlukların üzerine gidilirken, bir yandan da AB’ye uyum süreci işletilmekte bu da ülkedeki gidişata dair olumlu bir hava estirmekteydi. Ancak sorunlar yıllarla birikmiş, alınan önlemler ise yeterli gelmemişti. 2000 yılının sonlarına doğru mali sıkıntılar alarm verecek, üzerine bankacılık sektöründeki yolsuzluklar ortaya çıkacaktı.

Bankalara olan güvenin azalmasıyla yabancı yatırımcılar Türkiye’den çekilecek, IMF ile bir dizi görüşmeler yapılacak, durum gözden geçirilecek, derken krizden çıkılıyormuş gibi bir hava varken 19 Şubat’ta olanlar olacaktı. DSP-MHP-ANAP koalisyonu ile yönetilen ülkede Milli Güvenlik Kurulu toplantısında Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer’in Başbakan Bülent Ecevit’e anayasa kitapçığını fırlattığı iddiasıyla siyasi bir kriz ortaya çıkacak ve devamında ekonomiyi alt üst eden bir mali krize dönüşecekti. Bu krizden çıkmak için de ardı ardına formül arayışları olacak, son çare olarak Ekonomi’den sorumlu Bakan olarak Kemal Derviş, kurtarıcı (!) olarak Amerika’dan Türkiye’ye gelecekti.

95

“Fikir üretmek para istemiyor” Türkiye’de genel olarak böyle bir süreç yaşanırken Şerafettin Erbayram, kendisinin ve çevresindekilerin hayatını depremden sonra yeniden bir düzene oturtmaya çalışmış, işletmesini faaliyette tutarak kendisininkiyle birlikte yüzlerce ailenin en azından ekonomik olarak güvende olmasını sağlamıştı. İşler rayına girip de rutine olabildiğince dönüş yapıldıktan sonra, en büyük hobisine geri döner: Bolu için ne yapabilirim? Bolu’nun kırsal kesiminde yaşayanların daha iyi standartlara sahip olmalarını nasıl sağlayabilirim? Ülkede özellikle ekonomik durum kötüye gitmeye başladığında çoğu varlıklı insan parasını korumak için gayrimenkul almayı ya da faize, dövize yatırarak parasına para katmayı tercih ederken, o yeni projelerin peşinde koşmayı tercih edecekti. Aslında tercihini en başında yapmıştı, küçük şehirlerin yüksek eğitim alan çocukları genellikle İstanbul ve Ankara’da iş bulup, doğup büyüdükleri şehirlere de senede bir hafta gezmeye gelirken o geri dönerek bilgisini, birikimini Bolu için kullanmaya karar vermişti. İstanbul’un sunduğu cazip imkânları reddederken, aslında sadece kendisini kurtaracağı bir hayatı da reddetmişti. Bunun bir nedeni zaten 3-4 yıl ayrı kaldığı memleketine ve ailesine olan özlemi iken, bir başka nedeni de memleketine karşı hissettiği sevgiyi aşan tutkusuydu. Onun Bolu’ya olan sevgisi kentin kalkınmasında da sorumluluk alması gerektiğini fısıldamıştı kulağına. O da vicdanından gelen bu sesi dikkate almış, Türkiye’nin gözde bölgelerinde yatlar, katlar alacağına ya da paradan para kazanarak rahat bir hayat yaşayacağına, hep mücadele etmeyi seçmişti; kendisi için, Bolu için, Bolulu insanlar için, Bolu’nun zıplayan topu bile olmayan çocukları için.

Kendi durumunu korumanın krizi aşma konusunda kısa vadeli çözüm getirse de uzun vadede krizsiz bir ortamda yaşayabilmek için tüm toplumu kapsayan adımlar atılması gerektiğinin de bilincindeydi.

Arkasında dayanacağı büyük bir ekonomik gücü olmasa da elini taşın altına koymaktan çekinmeyecek, özellikle aklına yatan bir iş varsa, bunu gerçekleştirecek güce de sahipse tereddüt etmeyecek, doğru zamanın geldiğine inandığı anda harekete geçecekti. Kendisi bu durumu sürekli araştırmacı yapısına bağlarken, “Kriz döneminde olmamız düşünce üretmemize engel değil, fikir üretmek para istemiyor” diyerek bakış açısını ortaya koyacaktı.

“Böyle olmayı planlamadık…”

Almanya’da eğitim görürken de iş için yurt dışında gezerken de gördüğü güzel şeylerin hepsini Bolu’ya da yakıştırmış, neden tüm bunlar Bolu’da da olmasın diye düşünmüş, bazen de hayaller kurmuştu.

Seyahat etmeyi çok da sevdiğinden, başkası için sıkıntı veren karayolu ile ulaşım, onun için geçtiği yerlerin doğasını kitap gibi okumasını 96

sağlayan bir fırsattı. Trenle ya da araba ile yolculuk yaparken hep gözü etrafındaydı, ne zaman değişik ve güzel bir bitki görse, Bolu’da da yetişir mi acaba diye düşünerek araştırmaya başlar hemen, uygun koşulları sağlayabilirse de önce kendisi üretmeyi dener, sonra da bunu Bolu için bir kazanç kapısı haline getirmeye çaba harcar. Aslında kendisi de çok iyi araba kullanan Şerafettin Bey, birkaç yıl önce geçirdiği zatürre sırasında aldığı ilaçlar baş dönmesine sebep olunca ailesinin de isteği ile araba kullanmayı bırakır, sağlığı düzeldikten sonra da geri dönmez.

Başkasının arabasına bindiğinde ise hatalı kullanımlar onu çok tedirgin etse de seyahat etme tutkusu her seferinde baskın çıkar. Hava, kara, deniz demeden sıradaki hayalini gerçekleştirmek üzere kilometrelerce yol kat etmekten hiç vazgeçmez.

Bazı gezilerinde yaşadıkları ise onu özel bir takım alanlara yönlenmesinde etkili olur. Mesela yüzde 10 ortağı olduğu patates fabrikasının kuruluş çalışmalarında iki koldan teklif alınca, bir grup Hollanda’ya giderken, kendisi İsveç’e giden gruptadır. Aralık ayının buz gibi soğuğunda gerçekleşen ziyaret esnasında, yine bir yandan doğayı incelemekteydi. Tarlada gördüğü bir bitki karşısında şaşkınlığa düşecekti. Tarlada sıcak iklimlerde yetişen, değil İsveç, iklimi ona göre yumuşak olan Almanya’da bile yetiştirilmesi zor olan bir yağ bitkisi vardı. Dayanamayacak, “Niye bu bitkiyi ektiniz, verimliliği düşük olur” diye soracak, aldığı cevap karşısında kendi ülkesindeki toplum sağlığı anlayışını düşünecek ve üzülecekti. Zira İsveç hükümeti toplumdaki yağ tüketimini azaltmak için yağ fiyatlarını yüksek tutuyor, bu nedenle verim düşük olsa da ekilen üründen de zarar edilmiyordu. Bizde ise muhalefetin iktidarları sorgularken ‘niye yağ fiyatlarını bu kadar artırdın, bunu düşür’ şeklindeki eleştirilerine bakar bir de. İsveç toplum sağlığını öncelerken, bizim mutfağımızda tavaya yağ koyarken içimizin sızlamaması, hem sağlık riskleri hem de yapılan israf açısından düşündürücüydü onun için. Kişilik olarak topluma karşı gelişmiş bir vicdani sorumluluğu olduğu için bir yandan üretim yaparken bir yandan toplum sağlığını gözeten ürünlere öncelik verecek ve gelişmiş ülkelerde gördüğü bu tür uygulamalardan esinlenecekti. Şeref Bey, sadece yolculuk esnasında geçtiği toprakların doğasını okumuyor, başka bir şehre, kasabaya gittiğinde yurt içi veya yurt dışı fark etmez, insanların yaşam alışkanlıklarını keşfe çıkıyor. Giyim kuşam, kozmetikten ziyade, insanların yeme içme alışkanlıklarını incelemek çok hoşuna gidiyor. Pazarları, marketleri geziyor, bir yandan ürünleri görmekse amacı, öbür yandan da beslenme alışkanlıklarına olan merakını gidermeye çalışıyor. Özellikle Türkiye’de olmayan ya da farklı olan ürünler dikkatini çekiyor ve onları da Bolu’da üretebilir miyim diye projeler oluşturuyor. Şeref Bey bulunduğu noktaya her gün çaba göstererek gelen biriydi. Hiçbir zaman hırsla büyük olmanın planlarını yapmasa da çözüme 97

yönelik tavırları, elini attığı her işin hem ön çalışmasında hem kuruluşunda hem de yürütülmesinde gösterdiği istikrarlı tavır, onu bu noktaya taşıyacaktı. “Böyle olmayı planlamadık, ama her gün böyle olmaya gayret ettik. Hep ilave ettik” diye özetlediği iş hayatında, birbirinden farklı ilkleri Türkiye’ye getirirken, önceliği hep topluma ve toplum sağlığına katkı olacaktı. İki binli yılların başına gelindiğinde ise kafasındaki projelerden iki tanesinin hayata geçmesi için zamanın geldiğine karar verecek ve çalışmalarına başlayacaktı.

Bunlardan biride Almanya’da okul sıralarında 60’lı yıllardan beri aklının bir kenarında duran kabuksuz kabak çekirdeği üretimi iken, bir diğeri de keçi sütü üretimiydi.

KANATLI SEKTÖRÜ HASTALIKLA BOĞUŞUYOR Kuş Gribi Paniği Bir yandan yeni atıldığı alanlardaki çalışmalarını yürütürken, bir yandan da Bolca’yı geliştiriyordu. Lider oldukları sektörde kalite ve tat olarak kendilerini ispat etmişlerdi, 2003 yılında Tüketici Raporu Dergisi ve Bilinçli Tüketici Temsilcileri tarafından yapılan memnuniyet araştırması sonucu aldıkları Tüketici İle Dost Altın Kalite sertifikası ile başarının gururunu hala yaşıyor. Üretim teknolojisini güncelleyerek verimlilik ve kaliteyi daha ileriye taşırken, ürün yelpazesini de genişleterek, hem ihracata yönelik hem de yurt içi tüketimde farklı damak zevklerine hitap etmeyi hedefliyor.

Ancak Ekim 2005’te tüm kanatlı üreticileri gibi Bolca’yı da etkileyecek bir olay işlerin bıçak gibi kesilmesine sebep olur. Manyas’ta açık alanda beslenen bir hindi çiftliğinde kuş gribine rastlanır, ülkeyi kapsayan karantina ve itlaf uygulamaları ile üstesinden gelindiği sanılırken, Aralık’tan itibaren Türkiye’nin çeşitli noktalarında kuş gribi teşhisi haberleri gelmeye başlar. Ve 2006 Ocak ayında 21 kişiye kuş gribi teşhisi konulur, bunlardan 4 çocuk ise hayatını kaybeder.

Kuş gribine dair haberler ve alınacak tedbirler gündeme oturur, uzmanların konu ile ilgili açıklamalarına rağmen bir anda kanatlı etine olan talep hızla düşer, hatta bu durum yumurta tüketimini bile etkiler.

H5N1 Virüsü ya da Kuş Gribi Aslında insana bulaşması çok da kolay olmayan H5N1 virüsü, daha çok canlı hayvanlarla yakın temasta olan ya da kanatlı hayvanların dışkı ve atıklarının yoğun olduğu yerlerde yaşayanlar için risk barındırıyor.

Ancak tüketiciyi buna ikna etmek mümkün olmayacak ve 2006 yılının ilk ayında sektörde 300 milyon liralık bir zarar ortaya çıkacaktı.

98

1878 yılında hastalığa yakalanan tavuklardaki yüksek ölüm oranı nedeniyle “tavuk vebası” olarak adlandırılmış, 1901 yılında ise bu hastalığın virüs kaynaklı olduğu belirlenmişti. Ancak hastalık etkeninin “memeli influenza A” virüsleri ile ilişkili olduğu 1955 yılında kanıtlanmıştı.

H5N1 virüsü ise ilk Hong Kong’da bir kişinin ölmesiyle ilk ortaya çıkmış, 2003 yılı sonundan 2005 başlarına kadar olan sürede, önce Güney Kore’de bir salgın yaşanmış, ardından Çin, Japonya, Tayland ve Vietnam’a da sıçrayarak Asya’daki kuş sürüleri arasında yayılmış ve batıya doğru ilerlemeye başlamıştı.

Sadece Türkiye’de değil, Ekim 2005’te Asya’dan gelen göçmen kuşların geçiş yolundaki Romanya, Yunanistan, Rusya, Makedonya, Hırvatistan, İtalya, Almanya ve İsveç’te de hastalığa rastlanır ve bir süre sonra Batı Avrupa sınırına kadar ulaşır. Dünya Sağlık Örgütü’nün 6 Nisan 2006’daki açıklamalarına göre, tüm dünyada 192 kişiye kuş gribi teşhisi konulmuş, çoğu Asya’da olmak üzere hastalananların 109’u hayatını kaybetmişti.

H5N1’in dünyayı bu kadar tedirgin etmesinin sebebi hem ölümcül bir hastalık olması hem de DNA değişimine çok müsait olan virüsün insandan insana bulaşacak hale gelmesiydi. Özellikle kümes hayvanlarının yetiştirildiği yerlerde bu hayvanların birbirlerine yakın yaşamaları sebebi ile salgının önüne geçilemez bir hal almasından korkulması da acil ve radikal tedbirlerin alınmasına sebep olmuştu. Türkiye’de de bir yandan görülen vakalarla ilgili tedbirler alınırken bir yandan da özel sektör, sivil toplum kuruluşları ve devletin işbirliği ile hastalığın önlenmesi için çalışmalar yapılacaktı.

Virüsün et ile bulaştığına dair yeterli kanıtlar olmamasına, hatta 70 derece ve üstünde kaynatıldığında yok olduğu bilinmesine rağmen, tüketim duracak noktaya gelecekti. Bolca Hindi ve onun gibi bu işi profesyonelce yapan firmalar bilimsel verilerle destekledikleri açıklamalarıyla defalarca kamuoyuna ulaşmaya çalışsalar, Sağlık Bakanlığı konuya yönelik sürekli bilgilendirse de bir türlü halkı ikna edemeyeceklerdi. Türkiye ilk defa böyle bir şeyle karşılaştığı için kimsenin ne olacağına dair bilgisi yoktu, üstüne AB Gıda Bölümü Başkanı televizyonda Türkiye’yi ölümcül grip riski olan bir ülke olarak niteleyip, turist olarak bile gitmeyin diye uyarınca işler iyice içinden çıkılmaz bir hal alacaktı.

Sektör “Perişan” Oldu Bolca Hindi, hastalığın görülmesi ile birlikte ilk iş Kanada’daki firma ile görüşerek yumurta ithalini durdurdu. Yurt içi ve yurt dışı satışlar tamamen durduğundan, elde olan ürünü ne damızlık olarak ne de et olarak satma şansı kalmamıştı. Zaten hindi yumurtasına da talep olmadığı için bu şekilde değerlendirmek de mümkün değildi. Et üretimini dur99

durmalarının yanı sıra çok zor bir karar daha vererek, 28 günlük kuluçka süresinin 15 gününü doldurmuş olan elli bin civcivi barındıran kuluçka makinelerini kapattılar. Neredeyse bir yıl boyunca tüm kanatlı sektörü Şerafettin Bey’in deyimi ile “perişan’’ oldu.

Bunun üzerine, Sağlıklı Tavuk Bilgi Platformu medyatik bir yöntemle sorunu çözmeye karar verecek ve tavuk etinin risk barındırmadığına dair bir klip hazırlayarak televizyonlarda gösterilmesini sağlayacaktı.

Filmde bir dönem yaptığı programlarla gıda sektöründeki sorunları da gözler önüne seren ve halkın gözünde güvenilir bir gazeteci olan Uğur Dündar, bilimsel bulgular eşliğinde endişe duyulmaması gerektiğini anlatınca kısa süre içinde tüketim artışa geçecekti. Şerafettin Bey, defalarca konuyla ilgili hem firmaların hem de devletin açıklama yapmasına rağmen, Uğur Dündar’ın halkı kısa sürede ikna ederek elde ettiği başarıyı takdir ederken, devlete ve firmalara olan güvensizlik karşısında şaşkın ve üzgündü. Yaklaşık bir yıl sonra medyanın konuya ilgisi kaybolacak, kuş gribi birinci gündem konusu olmaktan çıkacak, sektördeki canlılık ivme kazanacaktı.

Oysa Bolca Hindi ve onun gibi birçok tesis zaten gelişmiş ülke standartlarında üretim yapmakta, her tür sağlık koşulları göz önüne alınarak tedbir alınmaktaydı. Daha çok açık alandaki ve kırsal kesimdeki hayvanları etkileyen hastalığın kapalı alanlara girmemesi için tüm önlemleri almışlardı. Kanatlı sektörünün en yoğun olduğu Bolu, o dönemde tüm Türkiye’ye örnek olacak ciddi bir sınav verecekti. Sektördeki firmalar, Bolu girişlerine ilaçlama şirketlerini koyarak, bir buçuk ay şehre giren her şeyi ilaçlatacak, riskleri engellemek ve hastalığın şehre girmesini önlemek için alınan önlemler, bu sınavı başarı ile atlatmalarını sağlayacaktı.

Ancak, AB’nin Türkiye’ye uyguladığı çifte standartlar yüzünden her kuş gribi vakası ihracatı etkilemeye başlayacaktı. Üye ülkelerde görüldüğünde belli bir bölgeyi karantina alanı ilan etmelerine rağmen, Türkiye’den gelen verilerin yetersiz kalması yüzünden, ülkenin herhangi bir yerinde ortaya çıkan virüs tüm ülkenin riskli bölge ilan edilmesine sebep olacak, bu da ihracat yapan firmaları zor duruma düşürecekti.

Doğanın Dengesini de Gözeterek Tedbir Alınmalı Zaman içerisinde Türkiye de konuya daha iyi hakim olacak ve tehditleri kısa sürede ortadan kaldıracak düzeye gelecekti. Sonraki yıllarda meydana gelen salgınlarda ise Şerafettin Bey’in biraz da gurur yaparak Kanada’dan yumurta ithalatını bırakması bir avantaj olarak geri dönecek, yumurta sıkıntısının ortaya çıkmasıyla, Kanada’dan ithal edenler bir buçuk ayı aşkın beklemek zorunda kalırlarken, onlar ABD ile çalışmaları sayesinde sıkıntı yaşamayacaktı. Zaten 2006 yılında hastalık tehdidi ortaya çıktıktan hemen sonra aldıkları biyogüvenlik önlemleri arasına 100

bir yenisini daha katmış, Kuş Gribi Erken Uyarı Sistemi’ni kümeslerinde devreye sokarak, sektöre bu konuda da öncülük etmişlerdi. Bu sistem hızlı bir testle canlı hayvanlardaki hastalığı tespit ettiği için hasta hayvanların kesimhaneye girmesi ve kesilmesi riski ortadan kalkıyordu.

Hastalığın bulaşmasında avcılık da bir etken, durumu “Kuş gribi su kuşlarına bulaşsa da ölmüyor, ancak bu virüs tavukları öldürüyor. Bir ördek avlayan kişi, avladığı hayvan virüsü taşıyorsa yolarken kendisine bulaştırıyor, alıp evine götürdüğünde evine de taşıyor, böylece hem kendisi hem de çevresi için tehlikeye sebep oluyor” diyerek açıklayan Şerafettin Bey, personelinden de avlanmamalarını isteyerek, bu yolla ortaya çıkacak riskleri de en aza indirecekti.

Göçmen kuşların asırlardır kullandıkları göç yolunda bulunan ve nehir, göl ve doğal kuş bölgelerine sahip olan Türkiye, ortaya çıkacak hastalıklara her zaman açık olacaktı. Bunun bilincinde olan Şerafettin Bey, bakış açısını “Tabiatın gereği olarak kuşlar hep göç edecekler, ayrıca kuş cennetleri de doğal bir zenginliğimiz, ancak bunların varlığı beraberinde hastalık riskini de getiriyor” diye ortaya koyarken, alınacak tedbirlerin doğanın dengesini gözetecek şekilde yapılması gerektiğine inanıyor. O yüzden de hem insan hem de çevre sağlığını göz önüne alan mücadele tekniklerini tercih ediyor.

ÖDÜLLER YENİ PROJELER En İyiye Ulaşma Çabası Engel Tanımaz Erbayram, kuş gribi yüzünden yaşadıkları ekonomik ve moral sıkıntılara rağmen faaliyette bulundukları tüm alanlarda en iyiye ulaşmak için gösterdikleri çabalardan ödün vermeyecekti. Toplum sağlığı konusunda hassas olan Şerafettin Bey, bunun bir kurum kültürü haline getirilmesini de sağlayacaktı. Gıda üretiminde sağlık ve temizlik kurallarına riayet etmenin bilincini tüm çalışanlarına aşılayacak, yetiştirilirken hayvana, tüketirken insana zarar vermeyecek üretim süreçleri ile toplumun güvenini kazanacaktı. Sadece üretimde sağlığı koruyan ürünlere yönelerek değil, farklı yöntemlerle de toplum sağlığı için bir şeyler yapmak isteyen Şeref Bey, 2006 yılında Türk Kalp Sağlığı Vakfı ile gerçekleştirdiği “İyi Kalpli Ol” isimli proje ile bu arzusunu hayata geçirmeye başlayacaktı.

Ruh ve beden sağlığı ile beslenme alışkanlıkları arasındaki ilişkiyi gösteren çalışmalar arttıkça, bu konuya yönelik hem bireylerin hem de sivil toplum örgütlerinin ilgisi artmıştı. Türkiye’deki beslenme biçiminin koroner kalp hastalıkları ve hipertansiyon riskini artırıcı nitelikte olması onları bir araya getirmiş, bu hastalıkları toplumun kaderi olmaktan çıkarmak ve sonraki kuşakların alışkanlıklarını değiştirmek için bir araya gelmişlerdi.

101

2008 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde gayrimenkul piyasasında başlayan kriz zamanla mali piyasaları da etkisine alacak ve kısa sürede dünya çapında küresel bir finans krizine dönüşecekti. Hem dünyada meydana gelen dalgalanmalar hem de Türkiye ekonomisinin kırılgan yapısı, Bolca’nın 2009 yılında zarar ederek, üretimi azaltmasına neden olacaktı. Sektördeki tahsilât sıkıntıları, girdi maliyetlerinin sürekli artışı da buna eklenince, oldukça sıkıntılı zamanlar geçirecekti. Tüm bu sıkıntıları, planlı adımları ve dünya çapında rağbet gören kalitelerinden ödün vermeyerek aşacaktı.

“Sıfır Hata”lı Laboratuvar Şeref Bey’in ar-ge çalışmalarına ve teknolojik yenilemelere verdiği önem her geçen yıl kalite çıtasını yükseltmesini sağlayacak, 2011 yılında İngiliz Kraliyet Ailesi’nin akredite laboratuarı FAPAS’ın düzenlediği yarışmaya katılacaktı. Firmaların dünyadaki konumlarını görmek ve yaptıkları analizlerin yeterliğini saptamak amacıyla katıldıkları yarışmaya 53 ülkeden katılan 53 laboratuvar arasından “sıfır hata” yapan dört laboratuvardan biri Bolca Hindi’nin olacaktı. Böylece analizlerinin yeterliğini ve kalitelerini dünya çapında kanıtlamış olacaklardı.

Şaşırtan Ödül 2012 yılında Maliye Bakanlığı bir karar alarak, illerde belirli miktarın üzerinde vergi ödeyen kuruluşların bir şilt ile ödüllendirilmesi kararını alır. Bu karar kapsamında Bolu Defterdarı ve Vergi Dairesi Müdürü Şerafettin Bey’i ziyaret ederek şiltini takdim eder. Şerafettin Bey bu ödül karşısında hem şaşırır hem de gururlanır. Misafirlerine bu onurlandırma için teşekkür ederken, 40 yılı aşkın bir süredir ticari hayatın içinde olduğunu ve ilk defa böyle bir durumla karşılaştığını söyler ve şaşkınlığını açıklar. Üretim ve istihdama olan katkılarıyla, hayırseverliğiyle, kurumsal olarak yer aldıkları sosyal sorumluluk projeleri ile ve vakıf çalışmaları ile hep toplumun yanında olan Şerafettin Bey, vergilerini de düzenli ödeyerek bu anlamda da hem ülkeye hem de topluma karşı görevlerini eksiksiz yerine getirecekti.

Bolu Kalite Yem Sanayi ile 1983 yılından itibaren her yıl il bazında en yüksek vergi ödeyenler içinde olduğu gibi, 1986 yılında Bolu’nun vergi rekortmenleri listesinin birinci sırasında yer almış, ancak hiç böyle bir durumla karşılaşmamıştı.

102

Alternatif Bitkiler Dersinden 2000’li Yıllara Taşınan Proje 1960’larda Almanya’da genç bir üniversite öğrencisi iken Alternatif Bitkiler dersinde profesörün anlattığı bir konu Erbayram’ın çok ilgisini çeker. Çalışkan ve dürüst bir öğrenci olmasının yanı sıra idealisttir de. Ülkesine dönecek, memleketini kalkındırmak için çalışacak, yeni ürünlerle tanıştıracaktır. Hocası o günkü derste kabuksuz kabak çekirdeğinden ve idrar yolları rahatsızlıklarına karşı faydalarından bahseder. İki saatlik bir derste yüzeysel de olsa edindiği bu bilgiler Şerafettin Bey’in güçlü hafızasına yer eder. Bolu’nun tarımsal ürün çeşitliliğini artırma amacını gerçekleştirmek için uygun bir bitki olmasının yanı sıra sağlık açısından da çok önemli bulduğu kabuksuz kabak çekirdeğini üretmeyi kafasına koyar.

Genellikle gençlikte hayali kurulan iş projeleri hayatın döngüsü içinde unutulup gitse de bu durum Şerafettin Bey için geçerli değildi. O çok uzun zaman beklemek zorunda kalsa da inandığı işleri hiçbir zaman unutmayacak, sadece uygun koşulların gelmesini bekleyecekti. Yağlık kabuksuz kabak çekirdeğini üretmeye başlaması için otuz yılı aşkın bir süre geçer. Hindi üretiminde başarıyı yakalayıp, depremin de etkilerini atlatınca, artık vaktin geldiğine karar verir ve girişimlerine başlar. Çalışmalara başladığında, projesinin yedi yıla yakın bir süre bürokrasinin demir kafesine takılacağını tahmin etmiyordu. Her yeni işe başlayışında idari mevzular onu çok uğraştırsa da bir süre sonra her şeyi rayına oturtmuştu, ancak bu sefer pes etmesine sebep olacak kadar zorlarlar. Üstelik hem yağlık kabuksuz kabak çekirdeği yetiştiriciliği hem de aynı zamanlarda üzerinde çalışmaya başladığı keçi üretimi kısa vadede

Kabuksuz kabak çekirdeği tarlasından 103

kar getirmeyeceği gibi uzun vadede de geleceği belirsiz işlerdi. Ancak, herkes iyi kazanç getiren, oturmuş sektörlere yatırım yaparak minimum riskle çalışmayı seçerken, o hep yenilikleri ülkeye getirmek için uğraşmış biriydi, bunu yaparken de hayalperest bir eda ile sadece ben bilirim, ben yaparım diyerek değil, planlamalarla, uzman görüşleri ile bilim ve teknolojiden faydalanarak son kararını verip uygulamaya geçmişti.

Zaten hindi üretimi ekonomik döngüsünü sağladığı için bu seferki seçimleri, tamamen Bolu’ya ve toplum sağlığına katkı olması amaçlıydı.

Yağlık Kabuksuz Kabak Çekirdeği Genetiği ile oynanmamış yani GDO’suz bir tür olan bu bitkinin en önemli özelliklerinden biri çekirdeklerinin kabuksuz olması. Genellikle yağ üretimi amaçlı yetiştirilen bitki yüzde 44-45 yağ, yüzde 32-33 protein içeriyor. Üretilen yağ, hem soğuk serviste salatalarda hem masaj yağı olarak hem de kozmetik ürünlerde kullanılıyor. Özellikle kadınlar tarafından yaşlanma belirtilerini yok edici özellikleri ve cilt lekelerini yok edici etkisi sebebi ile kabak çekirdeği yağı ve bu yağı içeren ürünler tercih ediliyor. Ayrıca çekirdekleri çerez olarak tüketiliyor ya da unlu mamullerin üretiminde kullanılıyor.

Alternatif tıp açısından da oldukça önemli olan ürün, prostat büyümesi, prostat kanseri, idrar yolları iltihabı gibi sıkıntılarda etkili oluyor, özellikle otuz yaş üstü kadınlardan bazılarının muzdarip olduğu idrar kaçırma sorununun ortadan kalkmasına yardım ediyor. E vitamini, selenyum ve çinko bakımından zengin olduğundan, bağışıklık sisteminin güçlenmesi için de iyi bir kaynak. Ayrıca tenya ve kurt düşürmede de etkili bir ürün. Üretim için ön çalışmalara başladığında detaylı bir araştırma yaparak elde ettiği bu bilgiler, toplum sağlığı açısından faydalı olacak alanlara yönelmek isteyen Şerafettin Bey’e verdiği kararda ne kadar isabetli olduğunu gösterir ve yapacağı yatırıma değeceğine daha da inanır.

Ayrıca Bolu’da patates ve buğday dışında üçüncü bir ürün olarak çeşitlilik de ortaya çıkacak, sözleşmeli tarım yapılarak çiftçiye katkı sağlanacaktı. Serin bölgelerde kolay yetişen ve toprağı gölgelediği için ürün rotasyonu ya da münavebe denilen ziraat yöntemine de uygun olan bu ürün Bolu tarımı için ek bir fayda da sağlayacaktı.

Bürokrasinin Demir Kafesinde Bekleyen Çekirdekler Şeref Bey, her yeni işe başlarken olduğu gibi Evliya Çelebi misali seyahatlerine başlayacak, bu seferki rotası Avusturya olacaktı. Avusturya’da konunun ana merkezi sayılabilecek bir firma vardı ve onlarla görüşüp meramını anlatacak, firma ise konu ile ilgili detaylı bilgi verdiği gibi karşılaşabilecekleri sıkıntıları da aktaracaktı. Şeref Bey, firmanın 104

anlattıklarından yola çıkarak yüz elli dönümlük bir araziye, elli kilogram tohum ekerek, on beş tona yakın çekirdek elde edeceğini hesap eder.

Elli kilogram tohum ithali için gerekli izinleri almak üzere müracaat eder ve yedi yıl sürecek uğraşı da başlar, bir süre sonra ithal belgesi değil de yetiştiricilik belgesi alır. İthal izni için verdiği uğraş, idaredeki uzmanı bile etkiler, ‘’Ya Şeref abi, buna neden bu kadar uğraştın. Bavulda getirseydin” der. O kadar yokuşa sürülür ki iş, Şeref Bey kendisini ilk defa mağlup olmuş hisseder ve katma değeri oldukça yüksek bu ürünü artık ekmemeyi düşünmeye başlar. Çünkü Şerafettin Bey’in karakteri işi yasal olmayan yollarla sürdürmeye uygun değildi. Üstelik ilk sene ektikten sonra yeniden tohum ithali yapması gerekecekti; her ne kadar GDO’suz saf bir çeşit olup, tohumluk olarak da kullanılabilse de elde edilen ürün tohumluk olarak kullanıldığında verimlilik düşmekte ki yüz elli dönümlük bir araziye düşük verimli bir ürün ekmek ona pek de mantıklı gelmemekteydi.

Ayrıca ithal edeceği firma ile de tohumluk olarak kullanmamak üzere anlaşması vardı. Firmanın haberi olmadan üretmeye devam etmek ise onun iş anlayışına ve karakterine aykırıydı, bu konuda duruşu da “Beni görmez o, ekerim; ama hayatta yapmadım ki böyle bir şey, ekmeyeceğim demişsem, ekmem” olur.

Türkiye’deki uygulamaların tuhaflıkları karşısında vazgeçecek bir noktaya gelir. AB’ye giriş sürecinde imzalanan anlaşmalar çerçevesinde, karşılıklı akredite laboratuvarlar olmasına rağmen, buradaki idarecilerin Viyana’daki laboratuvardan alınan sağlık belgesini kabul etmemesi de bu tuhaflıklardan biriydi. Viyana’daki akredite laboratuvardan alınmış sağlık belgesini kabul ederek zaman kaybı önlenecekken, yıldırıcı bir prosedür uygulanmaktaydı. Üstelik tohumluk olarak ülkeye girişi konusunda aşırı titizlik gösterilen ve bir türlü yetiştirme izni verilmeyen bir ürünün her yıl binlerce dolar ödenerek ithal edilmesi ise Şeref Bey için hayret verici bir durumdu. Üretim amaçlı yapılan ithalatın karşısına sürekli engeller çıkarılırken, tüketim amaçlı ithalata izin verilmesi Türkiye’de neredeyse bir tabu haline gelmiş olan kendi kendine yeterli olan bir ekonomi görüşüyle de çelişiyordu oysa.

Küreselden ‘Küyerel’e Dünya Herkesin dayanışma ve iş bölümü içinde olduğu geniş bir çevrede yetişen Şerafettin Bey, ortaklaşa hayatı içselleştirmiş, sosyal ve doğal çevre ile etkileşim içerisinde yaşanılan bir dünya algısı geliştirmiş. Yurt dışında aldığı eğitim ve daha sonra dünyanın çeşitli yerlerine yapmış olduğu seyahatlere kendisinin araştırmacı yapısı da eklenince, çağdaşlarından çok daha önce dünyadaki gelişim ve değişimlere vakıf olmuş.

105

İletişim ve ulaşım teknolojilerinde yaşanan hızlı gelişmeler sonucu dünyada ne ulaşılamayan ücra bir yer ne de keşfedilmemiş topluluklar kaldı. McLuhan’ın 60’lı yıllarda küresel köy olarak tabir ettiği dünya, internet ve cep telefonlarının yaygınlaşması ile iyice küçüldü, dünyanın bir ucunda yaşayanlar, diğer ucunda yaşayanların hayatından neredeyse anlık olarak haberdar olmaya başladı. Aynı zamanda ülkeler arasındaki ticarete de yansıyan bu gelişmeler bir yandan mal ve hizmetlerin uluslararası dolaşımını artırırken öte yandan üretim için gerekli kaynakların farklı ülkelerden tedarikini de yoğunlaştırdı. Küreselleşme olarak tanımlanan düzen, sosyoekonomik açıdan güçlü olan toplulukların, zayıf olanları kültürel hegemonya altına alarak dünyadaki çeşitliliği ortadan kaldıracağına dair endişeleri de beraberinde getirecekti. Ancak zaman içinde küresel olanla yerel olanın etkileşimi ‘küyerel’ diye tabir edilen bir durumu ortaya çıkaracaktı. Özellikle tüm dünyaya yayılan marka zincirleri kendi kültürlerine ait ürünleri yerelden soyutlayarak pazarlamaktansa, faaliyette bulundukları ülkenin kültürüne uydurmayı tercih etmeye başlamışlar, zaman içinde yerel olan dünyaya yayılarak küreselleşmeye, küresel olan ise geldiği ülkede dönüşüme uğrayarak yerelleşmeye başlamıştı. Şerafettin Bey’in tüm dünyayı kapsayan bir kolektivizmle iş yapmasında bu gelişmeleri doğru okuması da etkili olacak, böylece Amerika’nın California hindisi, Türkiye’nin yerel tadı külbastıya dönüşerek, hem yurt içindeki otellerde yedi düvelden gelen insanların damakları ile buluşacak hem de ihraç edilerek küreselleşecekti. Onun gönlündeki de Avusturya’nın kabak çekirdeğini Bolu’ya has ekmekle birleştirerek ‘’küyerel’’ bir ürün ortaya çıkarmaktı.

“Niye Bolu Viyana’ya benzemesin?”

Erbayram, “Ben bir gün Bolu halk pazarında köy kadınlarının yaptıkları güzel ve tertemiz keçi peynirlerini, kabak çekirdekli ekmeklerini sattıkları küçük dükkânları, oğlak etinden yapılmış ürünlerin satıldığı butik kasapları, keçi sütünden yapılmış ayranın, dondurmanın, meyveli yoğurdun satıldığı tezgâhlarla dolu caddeleri hayal ediyorum. Neden olmasın?” diye hayallerini sıralıyor.

Dünyanın birçok ülkesini gezen, farklı halkların yaşam alışkanlıklarını, kültürel özelliklerini gözleyen Şerafettin Erbayram, oralarda gördüğü ve güzel bulduğu her şeyi neden Bolu’da da olmasın, neden yeni ve güzel bir özellik daha eklenmesin bu şehre diye düşünüyor. Viyana, Paris, Roma gibi şehirlerdeki tarihi ve doğal faaliyetlerle başlayıp, damak keyfi ile devam eden turizm anlayışından çok etkilenecek, bizde de bunu gerçekleştirebilmenin yöntemlerini arayacaktı.

Avusturya’ya yaptığı seyahatlerde restoranlarda servis edilen kabak çekirdekli ekmekler ve pahalı ve özel bir yağ olan kabak çekirdeği yağı106

nın salata ile servis edilmesi, ziraat ve sağlığa olan katkısının yanında bu ürünün Bolu mutfağına yapacağı katkıyı da düşünmüştü. İklimi de toprağı da bunu yetiştirmeye elverişli iken neden Bolu bu değerli üründen mahrum kalsın, neden ülkemin insanları böylesine sağlıklı bir ürün tüketmesin soruları ile başlayan süreç, nasıl bu işi yaparıma dönüşmüş, ancak karşısına çıkan idari engeller yüzünden süreç çok ağır işlemişti.

Her tür zorluğa rağmen 2006 yılı geldiğinde orijini Avrupa olan Gleisdorfer cinsi kabak çekirdeğinin ıslahı ve adaptasyonu tamamlanacak ve ilk ürünler piyasaya sunulacaktı.

Türkiye’nin İlk Kabuksuz Kabak Çekirdeği Şerafettin Bey 2006 yılında alternatif tarım ürünlerinin üretim ve pazarlaması için Naturol Tarım Ürünleri markasını oluşturarak yetiştirdiği kabuksuz kabak çekirdeğini piyasaya sunacaktı.

2009 yılına gelindiğinde yıllara yayılan çabaları sonuç verecek ve kabak çekirdeğinin standart tohum kaydı işlemleri yapılarak, önündeki ithalat engeli ortadan kalkacaktı. Artık çiftçi ile de sözleşmeli tarım yapılarak hem onların yüksek gelir getiren bir ürüne kavuşması sağlanacak hem de şirket artan kapasitesi sayesinde çok daha geniş bir pazara açılacaktı. 2013 yılında Köprücüler Köyü’nde ekimi yapılan kabuksuz kabak çekirdeğinin Tarla Günü etkinliğinde neredeyse karınca adımları ile yol almasına sebep olan bürokrasinin temsilcileri ortaya çıkarılan sonuçtan dolayı Şerafettin Bey’i takdir edip, yaptıklarının Türkiye’ye örnek olmasını dileyeceklerdi.

“Birgün tekrar başlayabilirim” Her ne kadar proje başarı ile ilerlese de sürekli karşısına yeni sorunlar çıkınca Şerafettin Bey de artık bu işe bir süre ara vermeye karar verir.

Ancak var olan tüketicinin talebini karşılamaya devam etmek ve ürünü piyasada tutmak için hayatında ilk defa kolayı seçer. Üretimi bıraksa da ithal ettiği kabak çekirdeklerini kendi markası ile piyasaya sunmaya devam eder. “Allah ömür verirse bakarsınız bir gün tekrar başlayabilirim, yeter ki sağlık olsun, niye ukdeli gideyim” diyerek inandığı işlerden vazgeçmeyeceğini ortaya koyarken, bu işin değerinin birgün mutlaka anlaşılacağından ve Bolu’ya bu yolla da katkı koyabileceğinden emin.

Keçiyi Orman Suçlusu Olmaktan Kurtarma Projesi Et ve süt ürünlerinde yer alabilir miyiz diye araştırmalar yaparken gördüğü keçi çiftliklerinden de etkilenen Şerafettin Bey, o dönemki koşullarda yapabileceği en uygun yatırımın hindi üretimi olduğuna karar vermiş, ancak keçi yetiştiriciliğini de aklının bir kenarına not etmişti.

107

2000’li yılların başına geldiğinde belirli bir ekonomik düzenliliği sağladığı için yeni ve daha riskli projelere yönelmeye başlar. Hem Bolu’yu hayvancılıkta damızlık ili yapma arzusunu gerçekleştirmek hem de alternatif bir ürün kazandırmak ve yetersiz arazi sahibi çiftçi için bir geçim kapısı açmak üzere keçi ile ilgili araştırmalara yönelir. Hindiyi yılbaşı suçlusu olmaktan kurtarmıştı, sırada keçiyi orman suçlusu olmaktan kurtarmak vardı.

Yine detaylı bir araştırma ve inceleme süreci başlamıştı. Yaklaşık iki yıl boyunca uygun ırkın seçimi için araştırma yapar, Hatay, Adana, Giresun, Sinop, İzmir gibi şehirleri dolaşır, konunun uzmanları ile görüşür. Şirketin Canlı Üretim Müdürü Orhan Bulut, o dönemde toplamda yirmi beş bin kilometreyi aşkın yol kat ettiklerini, bunun yirmi bin kilometrelik kısmına Şerafettin Bey’in bizzat eşlik ettiğini söylüyor. Tüm bilgileri toplayıp, değerlendirdikten sonra ellerinden gelenin en iyisini yaparak üretime geçtikleri çalışma tarzları Türkiye için de iyi bir model oluşturacaktı.

Bu araştırma sürecinde, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü’nden Doç. Dr. Nazan Koluman Darcan ile de görüşürler.

Darcan, uzmanlık alanını keçicilik olarak seçtiğinde, ailesi dahil etrafındaki herkesten tepki görse de bu alanda çalışma konusunda ısrarcı olur. Türkiye’de çok da rağbet görmeyen bir alanda çalıştığı için zaman zaman karşısına çıkan engellerle yılgınlığa da uğrayan Darcan, bir gün kendi deyimi ile “boşu boşuna yürüttüğü denemelerden” birini yaparken keçicilik işletmesini ziyarete gelen üç kişi, onun yaptığı işe olan inancını tazeler. İşletemeye geldiklerinde yetkili birini soran ziyaretçilerle Nazan Hanım görüşür ve “Süt keçiciliği yapmak istediklerini, ancak bu işi profesyonel anlamda yani Fransa, Hollanda, İsviçre’de olduğu gibi yapmak istediklerini” söyleyen bu kişilerin konuya o zamana kadar hiç karşılaşmadığı bir yaklaşımda olmaları ile şaşkınlığa uğrar, “şaka gibi, inanılmaz” diye geçirir içinden. Onu bu şekilde şaşırtan ve işine olan motivasyonunu artıran bu kişiler, araştırma sürecindeki Şerafettin Bey ve ekibiydi.

O yıllarda keçi sütü ve eti ile ilgili araştırma sonuçları, Türkiye’de konu ile ilgilenenler haricinde pek bilinmiyordu. Genellikle tarım yapacak arazisi olmayan dağ ve orman köylülerin beslediği kıl keçiler, zaman zaman ormanlara verdikleri zararlar yüzünden sayılarını azaltma çalışmaları ile gündeme geliyordu. Bu da ormanlarda meydana gelen tahribatların baş sorumlusu olarak ilan edilmesine sebep olurken, Tiftik keçisi gibi bazı türler ise zaten zaman içerisinde yetiştiricilerin çok da yönelmediği bir alan olunca, iyice azalmıştı. 80’li yıllardan itibaren tüm hayvancılık sektörü sürekli kan kaybeder hale gelmiş, hayvan yetiştiriciliğine birkaç özel girişimci hariç ilgi duyan olmamış, devletin de hayvancılık konusundaki politikaları yetersiz kalınca sektör iyice daralmıştı.

108

Keçiyi Ovada Beslemek San Diego’da yaşayan kızı doğum yaptığında üç aylığına eşi ile birlikte orada kalan Şeref Bey, ev halkı doğuma dair gelenekleri ABD’de de sürdürmeye çalışırken, vakit buldukça marketleri ve pazarları gezer.

Hem farklı kültürlerin beslenme biçimlerine hem de yeni ürünlere ilgi duyduğu için bu gezileri zaten bir alışkanlık haline gelmişti. O sırada keçi yetiştiriciliği ile ilgilendiğinden raflardaki keçi sütü ve keçi sütünden yapılmış ürünler dikkatini çeker. Diğer süt ve süt ürünlerinden pahalı olan ve fonksiyonel gıda olarak raflarda yer alan bu ürünlerin özelliğini merak eder ve akşam doktor olan damadı Murat Bey’e de sorar.

Murat Bey, keçi sütünün anne sütüne en yakın süt olduğu, inek sütüne alerjisi olan kişilerin rahatlıkla bu sütü tüketebilecekleri gibi bilgiler verir. Türkiye’ye döndüğünde ise bir arkadaşının inek sütü alerjisi olan çocukları için yurt dışından keçi sütü ürünleri getirttiğini öğrenince, bu işe yatırım yapma kararı kesinleşir. İki yıllık bir süre boyunca, hem keçi sütüne yönelik bilgi toplar hem de uygun ırk seçimi için araştırmalar yapar. Tüm çalışmaları sonucunda en uygununun Saanen ırkı keçiler, yani Alp Dağları’nın beyaz keçileri olduğuna karar verir. Bunun en önemli sebepleri Saanen ırkı keçilerin yüksek süt verimliliği ve doğurganlık oranına sahip olmaları ile Bolu’nun soğuk iklimine de kolaylıkla uyum sağlayabilecek olmalarıydı.

Böylece «keçiyi orman suçlusu olmaktan kurtarmak», diğer adı ile de «keçiyi ovaya indirme projesi» başlayacaktı.

“Abdurrahman Çelebi’nin kıymeti geç de olsa anlaşılır’’ Küçükbaş hayvanlar içerisinde besleyici özellikleri ile en değerlilerinden olan keçi, bazı bölgeler hariç Türkiye’de pek rağbet görmemiş, hatta “Koyunun olmadığı yerde keçiye Abdurrahman Çelebi denir” atasözü ile de kendisinin aslında değersizliği ifade edilmeye çalışılmıştı. İnadı ile meşhur, dik başlı, hareketli keçinin karşısında, itaat eden, çok hareketli olmayan koyunu daha değerli bulmanın sebepleri arasında daha idare edilebilir olmasının etkisi çok olsa gerek. Eskiler keçi sütü ve etinin insan sağlığına katkılarını bilseler, herhalde “istenilen nitelikteki şey bulunamadığında onun daha düşük nitelikte olanına da razı olunur” sözlük anlamına sahip olan bu deyişlerini tersine çevirirlerdi.

Aslında keçinin kıymetini çok öncelerden fark etmiş olanlar da yok değildi, Ege köylüleri “keçi ne yerse biz de onu yeriz, çünkü keçinin yediği bize dokunmaz” deyip, otladığı alanda şifalı bitkileri yiyen keçinin sütünü de ilaç niyetine içerler. Doğal hayat içindeki hayat tecrübelerinden ve gözlemlerden oluşan ve nesilden nesile aktarılan bu bilgi, gerçekliğini kanıtlamak için 20’nci yüzyılın sonlarını bekleyecekti.

Son yıllarda yapılan bilimsel çalışmaları dikkatle inceleyen Şerafettin Bey de keçilerde tüberküloz olmadığını, kansere neredeyse hiç yaka109

lanmayan bir hayvan olduğunu bile öğrenecek derecede araştırmalar yapar. Orman suçlusu ilan edilen keçinin zaman zaman devlet politikası ile de sayısını azaltmaya çalışacak uygulamalardansa, ormana zarar vermeden yaşaması için ortaya konacak bir çözümün tüm toplum ve özellikle keçi besleyerek geçinen köylü açısından en uygun yöntem olduğunun farkındadır. İşe başladıktan bir süre sonra ise kendisi de hedefe konulacak ve aslında kapalı alanlarda yetiştirilen bir türü geliştirmeye çalışsa da ormanlara zarar verecek bir faaliyete ön ayak olmakla suçlanacaktı. Suçlamaların yapıldığı dönemde bilimsel verilerle desteklediği açıklamaları ile bu konudaki ön yargıları kırmaya çalışacak, zaten yıllar ilerleyip de keçi sayısı artmış olmasına rağmen ormanların zarar görmemesi ise ormana zarar vermeden keçi yetiştirilebileceğini kanıtlayacaktı.

Onun keçi besleme konusuna kararlılıkla sarılmasında etkili olansa, insan sağlığına olumlu etkilerinin yanı sıra yine geleceğin dünyasında çok kıymetli olacak bir sektöre el attığının bilincine toplumun genelinden daha önce varmasıydı. Zira araştırmalar gösteriyor ki keçi, dünyayı tehdit eden küresel ısınma sonucu meydana gelecek iklim değişikliklerine de en kolay uyum sağlayacak çiftlik hayvanlarından biri.

Araştırmalara göre, keçi sütü proteininin kolay hazmı, bebeklerin beslenmeleri, hasta ve bakıma muhtaç kimselerin diyetlerinde pratik ve özel bir yere sahip. Kolay hazmı, bebeklerde normal olarak zaten zor olan sindirim işlemi ve yetişkinlerde de ketozis ve karaciğer hastalıkla-

Torunlarıyla birlikte Saanen Keçilerine bakarken - 2006 110

rında önem taşır. Keçi sütünün yüksek «fosfat» içeriği, ülkemiz gibi yeterince et ve balık tüketmeyen toplumlarda beslenmeye önemli katkı sağlar. Özellikle bebeklerde sık görülen ve ani ölümlere de neden olabilen inek sütü ve ürünlerinde olan alerjik durum keçi sütleri için geçerli değildir.

Bolana Keçi Sütü Keçi ile ilgili araştırmaları keçi sütünün anne sütüne en yakın süt olduğunu gösterdiğinde ürünlerinin markası da ortaya çıkmıştı. Bir Bolu markası olduğunun belli olması için Bolca’da olduğu gibi şehrin isminin “Bol” kısmı alınmış ilave olarak da anne sütüne gönderme yapmak üzere “ana” kelimesi seçilmişti. Anneler çocuklarına bol bol içirsinler, ana sütü gibi şifa olsun istemişlerdi.

Alp dağlarının beyaz keçisi Saanen ırkı keçiyi Türkiye’de yetiştirmeye karar verdiklerinde yine bir hummalı çalışma içine girerler. Keçileri ithal edebilmeleri o sırada mümkün değildi, çünkü deli dana hastalığı yüzünden ithalat yasaktı. Keçilerin spermlerini ithal ederek yapay döllenme yöntemi için başvursalar da bir yandan da yurt içinde bu keçileri bulmayı ümit ederek şehir şehir, köy köy keçi aramaya başlarlar. En sonunda Tarım Bakanlığı’nın Sinop’taki çiftliğinde kalan 8 dişi ve 3 erkek Saanen keçiyi alarak Kındıra Köyü’nde kurdukları çiftlikte çoğaltmaya başlarlar.

Yine toplumun aşina olmadığı bir işe girmiş ve amaçlarını da “Bu çalışmada iki amacımız var. Bolu’yu Saanen ırkı damızlık merkezi yapmak ve ihracata uygun bir ürün olması sebebiyle de Bolu için alternatif pazar değeri yüksek bir ürün kazandırmak” olarak belirtse de bunların ötesinde hem sağlıklı bir ürünü topluma sunmuş hem de yüzlerce bebeğin sağlıklı büyümesine katkı yapmıştı. Annelerin yolladıkları mektuplar aracılığı ile paylaştıkları mutluluğun ve hayır dualarının ise ölçülebilir bir bedeli yoktu.

Heidi’nin Keçileri Alp dağlarının beyaz keçileri olan Saanen ırkı keçiler, 70’li ve 80’li yılların çocuklarına Heidi denilince akla ilk gelecek resmin içinde yer alan, Heidi’nin sürekli etrafında dolaşan, birlikte hoplayıp zıpladığı, keçi çobanı arkadaşı Peter ile birlikte otlatmaya gittikleri keçilerden başkası değildi. Heidi’nin keçileri Türkiye’ye ilk kez orman ve dağ köylüsüne bir gelir kapısı açmak ve kapalı mekânda yetiştirilebilen bu keçilerin üretimini yaygınlaştırmak için 1996 yılında yürütülen bir proje ile getirilerek köylüye dağıtılmıştı. Ancak süt üretimi için başlayan proje, keçilerin tencerede kavurma olmasıyla sonuçlandı. İşte Şerafettin Bey’in zorla bulduğu 11 keçi de bu sırada Amasra’nın köylerine dağıtılan 60 keçiden geri kalanlardı. Şerafettin Bey aramaya devam eder ve dolaştığı köyler111

den 370 tane keçi toplar. Bunların bir kısmı kıl keçisi ile çiftleştiği için ırk yozlaşmıştı.

Bir yandan kendi çiftliklerinde çoğaltarak, bir yandan sperm ithalatı için yasal sürecin tamamlanması ile uğraşarak hem keçi sayısını artırmaya hem de ırk ıslahı yapma çalışmalarına başlarlar.

Bir yandan keçi sayısını artırmaya çalışıp, bir yandan sütünden peynir ve oğlaklardan sucuk üretimi yaparken, Bakanlıktan da gerekli izinler çıkar ve 2007 yılında Kanada’dan ithal ettikleri spermlerle ilk yapay döllenmeyi gerçekleştirirler. Doğurganlığı ve süt verimi yüksek dişi keçilerden yapay döllenme ile daha verimli bir sürü oluşturmanın önündeki engeller de kalkmış olur.

“Türkiye’de böyle firmalar da mı varmış” Markayı geliştirmek için çalışmalara devam ederken, gazetede okudukları bir yazı öyle bir işi başlatmalarına vesile olur ki yüzlerce ebeveynin duasını alırlar.

Olay şöyle gelişecekti. Ulusal basındaki köşe yazarlarından biri bebeğine inek sütü alerjisi teşhisi konulup da doktor, bulursanız keçi sütü içirin tavsiyesini verince, bir anne olarak çaresizliğini ve çocuğunun sağlığından duyduğu endişeyi, konuya da dikkat çekmek için yazıların-

112

Şeref Bey’in yönetim kadrosu: Soldan Sağa; Murat Kalafat (Kuluçkahane & Reklam Md.), Sacit Demirer (Bolca İşl. Md.), Okan Karan (Muh. & Finans Md.), Kamil Erbayram (Yön. Kur. Bşk.), Şerafettin Erbayram (Onursal Bşk.), Ali Çalış (Yem Fb. Md.), Orhan Bulut (Canlı Üretim Md.), Murat Harmandar (Pazarlama Md.), Şükrü Türker (Zir. Md.)

da gündeme getirir. Yazıyı görünce Şeref Bey ve ekibi hemen harekete geçer ve İstanbul’a gidecek araçlarından biri ile gönderdikleri süt aynı akşam yazarın eline geçer. Bu davranış karşısında çok şaşıran ve çaresiz olmadığını görmenin mutluluğunu yaşayan yazar, ertesi gün “Türkiye’de böyle firmalar da mı varmış” sözleri ile şaşkınlığını da dile getirerek başına gelenleri yazısında anlatır. Keçi sütünün çocuğunun sağlığına yaptığı olumlu katkıları ve bundan kaynaklı mutluluğunu, kendisi gibi çaresizlik ve endişe içindekilere bir yol göstermek üzere yazılarında paylaşır. Yazıları okuyup da aynı sorunla boğuşan anneler firmaya ulaşmak için harekete geçer. Şerafettin Bey annelerden gelen mektupları okurken yaşadıkları çaresizlik karşısında bazen gözyaşlarına engel olamaz. Elinde en azından ulaşabildiği kadar insanın derdine derman olacak imkanlar varken duruma seyirci kalamaz. Maliyeti kendi özel finansmanından karşılanmak üzere, başvuranlara ücretsiz olarak süt gönderilmesi için gerekli organizasyonu yapar. Ne süt parası ne de kargo ücreti alınmayacak, ancak sütlerin gerçekten ihtiyacı olana ulaşması için doktor raporu istenecekti.

Alerji sorunları olan çocukların, annelerinin sanal dünyadaki örgütlenmeleri markanın isminin hızla yayılmasını sağlar, konu basına da yansır. Aileler teşekkürlerini ve mutluluklarını bir de bu yoldan dile getirirler.

Yaklaşık iki yıl boyunca ücretsiz olarak aksatılmadan sütler ailelere ulaştırılır. Türkiye’de binlerce çocuğun inek sütü alerjisi olduğunu bilen Şerafettin Bey, bunun için pastörize süt üretimini devreye sokar. Bu işi kâr amaçlı değil, sadece maliyetleri karşılayacağı bir bedelle yapacaktır, kendisinden sonra da bunun aynı şekilde devam etmesi için çocuklarına da “Mümkünse ücretsiz, koşullar ücretsiz dağıtmaya el vermiyorsa cüzi bir ücretle vermelerini” vasiyet eder.

Bolu’da Üretilen Van Otlu Peyniri Dünya Üçüncüsü Şerafettin Bey’in keçicilik yapmak için yaptığı araştırmalar sırasında tanıştığı Doç. Dr. Nazan Koluman Darcan, İzmir’de düzenlenen bir toplantıda açılan standta şirketin peynirlerini tadar ve oldukça beğenir. Çiftlik Dergisi’nde 2007 yılında yayınlanan yazısında, “Daha önce keçi peynirinin birçok çeşidini uluslararası toplantılarda da tatmıştım. Bu peynirleri tadınca şok oldum, çünkü gerçekten çok iyilerdi” diye yazar.

2007 yılında İtalya’da düzenlenen bir organizasyona yanında tadım için peynir çeşitleri de getirmesi rica edilerek, Türkiye’yi temsilen davet edilir. Başlangıçta dağ köylülerinden peynir alarak götürmeyi düşünse de hijyenik sorunlar çıkma riski, vazgeçmesine sebep olur. Bolu’yu arayarak Orhan Bulut ve Murat Kalafat’la görüşür, utana sıkıla yanında götürmek üzere örnek peynir vermelerini rica eder.

113

İtalya Uluslararası Keçi Birliği’nin 25’inci yılı nedeniyle düzenlenen ve Tarımda İnceleme ve Araştırma Konseyi CRA (Consiglio Per La Ricercare La Sperimentazionein Agricoltura) tarafından da desteklenen toplantıya, aralarında bu işin lideri olan Fransa, İspanya, Yunanistan, Amerika gibi ülkelerin de olduğu yirmi ülkeden yüz bilim insanı katılır. Keçi ürünleri hakkında bildirilerin verildiği toplantının üçüncü günü bir yarışma düzenlenir. Peynir tadımları bitip de yarışma sonuçları açıklanırken alkışların kendisine yöneldiğini fark eden Nazan Hanım önce şaşırır. Ardından bu tepkinin sebebini anlayınca Şerafettin Bey ve ekibinin gerçekleştirdikleri iş ile gurur duyar. Çiftlik Dergisi’ndeki yazısının devamında o anları, “Yarışmaya katılan peynirlerimizin dünya üçüncüsü olduğunu öğrendim. O an gerçekten muhteşemdi… Bu anı sayın Erbayram ve emekçileri ile paylaşamadım, üzgünüm. Daha sonra bültenlerden ödülün 1 değil 2 dalda dünya üçüncülüğü (bronz madalya) olduğunu öğrendik” cümleleri ile dile getirir.

Haber Bolu’ya ulaştığında hem Şerafettin Bey hem de ekibi büyük bir mutluluk yaşar, çünkü inanarak girdikleri yolun ne kadar doğru olduğu dünya çapında ispatlanmıştı.

Dondurulmuş Pastörize Keçi Sütü ve Geleceğe Yönelik Diğer Projeler Keçilerin ‘kuruda olduğu’, yani doğumları yaklaşan anne keçilerden sağım yapılmadığı dönemlerde keçi sütünün 365 gün tüketilebileceği bir çözüm ararken, UHT süt teknolojisi, konservasyon, dondurulmuş süt gibi yöntemleri detayları ile araştırırlar ve kararlarını dondurulmuş sütten yana verirler. İlk çalışmalarında, bazı özellikli sütlerde kullanılan bu yöntemle ilgili araştırmalar olsa da keçi sütünün pastörize olduktan sonra dondurularak saklanması ve içme sütü olarak tüketilmesi üzerine bir çalışmaya rastlamazlar. Dondurma işleminin sütün kalite ve tadında bir değişime sebep olup olmadığı, işlemin hangi koşullarda yapılması gerektiği gibi konuları araştırmak üzere Abant İzzet Baysal Üniversitesi Gıda Mühendisliği Bölümü ile iş birliği yaparak 2009 yılında Türkiye’nin ilk Dondu114

rulmuş Pastörize Keçi Sütü projesini başlatırlar. Projeleri Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Sanayi Tezleri Programı çerçevesinde de desteklenir. Üniversite ile yürüttükleri ortak çalışma ise Erbayram’ın, İzzet Baysal’a kente üniversite kurulması önerisini götürdüğünde hayal ettiği üniversite - özel sektör iş birliğinin Bolu’da ilk defa hayata geçmesini sağlayarak, diğer girişimcilere de örnek teşkil eder.

Detaylı ve incelikle yürütülen bir çalışma sonrası elde ettikleri verileri kamuoyu ile paylaşmaya karar verirler. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Rektörü ve Proje Yürütücüsü Prof. Dr. Hayri Coşkun, “Keçi sütünün pastörize edilerek dondurulması, donmuş halde saklanarak piyasaya sunulması ve kalitesinde hissedilir bir değişim olmadan raf ömrünün uzatılabilmesi mümkündür” diyerek sonuçları detayları ile açıklar.

Ancak, yeni projelerini bütçelendirebilmesi için zaman gerekiyordu. Bu yüzden üstesinden gelmekte zorlanacağı bir ekonomik riske girmektense öncelikle talebi sürekli artmakta olan hindi eti üretimine daha çok ağırlık vermeyi tercih eder. Buna rağmen bu tercihi onu keçi sütü ile üreteceği yeni ürünleri araştırmak ve deneme üretimleri yapmaktan alıkoymaz.

Hedefledikleri yeni ürünler olan bebek, yaşlı ve katı gıda alamayanlar için mama, sade ve meyveli yoğurt çeşitleri ile dondurma için çalışmaları devam ederken, alerjik çocuklar için keçi sütü temelli sabun ve şampuan üretimi ise henüz fikir aşamasında. “Bolu Dondurması” olarak üretmeyi planladıkları keçi sütlü dondurmanın deneme üretimlerini tadan herkes çok lezzetli olduğunu söyledikçe tüketiciye sunacakları günü heyecanla bekliyorlar.

Sözleşmeli Üretim Şerafettin Bey’in yatırımlarını daha kısa sürede geri dönüşü olacak ve daha çok tüketiciye ulaşacak ürünlerden ziyade, özel ihtiyaçları olan az sayıdaki insana ulaşacağı niş alanlara yapmasının altında yatan en önemli sebep, özel işler yapıp piyasada özel bir yer edinmeyi istemesiydi. Gelecekte çok daha geniş talebi olacak ürünleri seçiyor, özenli bir çalışma sonrası üretime geçiyordu. Böylece hem bu ürünlere ihtiyacı olanlar için piyasadaki boşluğu dolduruyor hem de geniş kitleleri hedeflemenin getireceği yüksek maddi kaynağa gerek duymuyordu. Yatırım yaptığı alanların Bolu’ya yapacağı katkıyı da önemseyen Şerafettin Bey, Bolu isminin özel ve aranılan ürünlerle anılmasının kente katacağı değerin de farkındaydı.

Birlikte üretip birlikte kazanmayı çalışma felsefesi olarak benimsediğinden yatırımlarını yaparken özellikle Bolu kırsalına bunu nasıl yansıtacağına yönelik planlar da yapıyordu. Bunun için düşündüğü ve tarım ve hayvancılık konusundaki gelişmede çok katkısı olacağına inandığı 115

yöntem ise “sözleşmeli üretim” modeliydi. Fiyat ve satış garantisine kavuşarak ürünün elinde kalması riskinden kurtulan çiftçi, bu yöntemle ne zaman ne yapacağı, nasıl bir bakım uygulayacağı, parasını ne zaman alacağı belli olan daha güvenli bir hayat yaşayacak, alıcı da üretimde ihtiyaç duyduğu hammaddeye kalitesi, fiyatı ve alım-satım koşulları belirlenmiş bir şekilde erişecekti.

Kendisine gelerek bu işi yapmak istediklerini söyleyen köylüye tüm yemin satın alındığı, işçi çalıştırarak personel maliyetlerinin devreye gireceği şekilde yaparlarsa bu işin altından kalkmakta zorlanacaklarını açık açık anlatıyor. Köylüye eski ahırlarınızı kullanın, ama temizlik açısından dikkatli olun, sütü makine ile sağın ve içine su veya başka süt katmayın gibi şartlar sunuyor. Köylü bu şartlara uyarak karşılığında da az yiyip, çok süt veren keçiden inek sütünün yaklaşık bir buçuk katına ve düzenli olarak satabilecekleri bir ürün elde ediyor. Burada asla taviz verilmeyen koşul, kesinlikle hile yapılmamasıydı. Hasta çocuklar için bir umut olan keçi sütünün yüzde yüz ve sağlıklı olması için gösterdiği hassasiyetin üreticileri tarafından da gösterilmesi için yarattığı farkındalık başarıya ulaşacaktı.

Köylünün de mağduriyete uğramasına engel olmak isteyen Şerafettin Bey, çalışanlarına, ‘’Onlardan bize bir hak, bir kuruş dahi geçmesin.

Tereddütte kalırsanız çok rahatça benden onlara verin, ama onların hakkı bize geçmesin’’ diyerek onların da aynı özeni göstermeleri için sürekli teşvik ediyor.

Bu özenli çalışmaların semeresinden hem köylü hem de şirket faydalanıyor. İki yıl içinde Bolu dışına normal oğlak satışının iki katı bir bedelle, iki bin adet damızlık satarak bu konuda iddialı bir hale gelindi, Türkiye’nin keçi konusunda damızlık merkezi Balıkesir iken, artık oraya bile damızlık satılmaya başlandı. Hayallerinden biri Bolu’yu damızlık ili yapmak olan Şerafettin Bey, bunu gerçekleştirmiş olmanın da mutluluk ve gururuyla inandığı projeleri hayata geçirmek için çalışmaya devam ediyor.

Bir Erbayram Mucizesi Daha: Kurt Üzümü (Gojiberry) Tüm işlerinin arasında okumaya da vakit ayıran Şerafettin Bey’in ziraatçı ruhu burada da devreye giriyor ve tercihini tatillerde bile teknik bülten ve tarımsal yayınlardan yana kullanıyor. Bir tatil esnasında okuduğu Almanca bir dergi Türkiye’de gerçekleştirdiği ilklere bir yenisini daha eklemesine vesile olur. Dergide gördüğü bitki, kurtüzümü (gojiberry/wolfberry) isimli neredeyse mucizevî özellikleri olan bir bitkidir.

Dünyada organik tarım ve özellikli bitkilere yönelik ilginin de farkındadır, kurt üzümünün de özelliklerini ve sağlığa olan katkılarını okudukça yine farklı ve özel bir ürünle karşı karşıya olduğunu görür. Her zamanki

116

gibi ilk aklına gelen bu bitkiyi Bolu’da yetiştirmenin mümkün olup olmadığıdır.

Menşei Asya olan ve çoğunlukla yüksek Himalayalar’da yetişen kurt üzümü dünyada çok bilinen bir meyve olsa da Türkiye’de pek tanınmayan bir türdü. Kuvvetli bir antioksidan olan bu meyve Çin tıbbında bin yılı aşkın bir zamandır kullanılıyordu.

Tibetliler yüzyıllardır kolesterol ve kan basıncını düşürmek, kanı temizlemek için bu bitkiden faydalanıyordu, kurt üzümünden yaptıkları bir ilacı karaciğer ve böbrek rahatsızlıklarında kullanıyorlardı.

Gojiberry Çalı formunda olan kurt üzümünün meyveleri parlak kırmızı renkte, yumuşak, sulu ve kirazla yaban mersini arasında bir tada sahip. Meyvesi hem taze hem de kurutularak tüketildiğinde her derde deva nitelikte. Bir sağlık iksiri olarak nitelenebilecek kurt üzümünün sadece meyvesinden değil; çay, salata ve çorbalarda kullanılarak yapraklarından ve yağ yapılarak saplarından da faydalanılabiliyor.

Dünyada uzun ömür meyvesi olarak da bilinen kurt üzümüne, Asya’da mutluluk meyvesi de denilmekte, düzenli tüketimi neşeli ve mutlu bir ruh hali sağladığı için Çin’de depresyon tedavisinde ilaç yerine tercih edilmekte. Yine Asya’da uykusuzluk tedavisinde de kullanılan kurt üzümü; barındırdığı vitamin ve minerallerle dünyada besin değeri en yüksek olan meyveler arasında. Güçlü antioksidan özelliklere sahip olduğu gibi cinsel gücü artırıcı özellikleri ve kilo vermede etkili olmasıyla tanınmakta. Şeref Bey, farklı ve özel olması dikkat çeken, bir yandan da hakkında çok fazla bilgi ve çalışma olmadığı için zor olan bir alana daha yönelerek Türkiye’de gerçekleştirdiği ilklere bir yenisini daha ekler. Bolu iklimine rahatlıkla uyum sağlayacak, yetiştirilmesi de kolay bir bitki olduğunu görünce, kente hem ekonomik hem de tarımsal anlamda özel bir değer katacak olan bu ürün için çalışmalara başlar. Çin’in mucize bitkisi “gojiberry”i ilk defa Türkiye’de yetiştirmek üzere beş dönümlük örnek bir bahçe kurar.

117

ABD, Çin’den her yıl on binlerce ton ithal ederken, Türkiye’de de ithal edilen ve 2015 itibari ile yaklaşık 40 liralık bir bedelle ülkeye girişi olan kurt üzümünün kuru meyvesinin piyasada kilosu yüz lira civarında. Şerafettin Bey’in hayali, dünyada çok özel bir yeri olan, kurağa ve sıcağa dayanıklı ve yetiştirilmesi kolay bu bitkiyi çiftçi için de yüksek gelir getiren bir alternatif ürün haline getirmek. Zaten sebze meyve kurutmak için bir alana sahip olan köylü haftada bir topladığı meyveyi burada kurutacak, dönüm başına neredeyse on bin lira kazanacak. Bu yüzden de örnek bahçe aynı zamanda çiftçiye burada eğitim verilecek şekilde düzenlenecek, fidanlar toprağa da Bolu iklimine de uyum sağladığından çok verim elde edilecekti. Şerafettin Bey ve Abant İzzet Baysal Üniversitesi, üniversite-sanayi işbirliğinde örnek bir adım daha atarak, Bitki Biyoteknolojisi Uygulamaları; Kurt Üzümü Projesi’ni başlatırlar. Şerafettin Bey’in vesile olmasıyla proje yöneticisi Fen Edebiyat Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Ekrem Gürel, Çin’e giderek üretiminden piyasaya sunumuna kadar olan sürece dair incelemeler yapar, işbirliği için üniversitenin tekliflerini iletir, böylece proje uluslararası bir boyuta taşınır. 16 Şubat 2012’de ise Abant İzzet Baysal Üniversitesi Rektörlüğü tarafından düzenlenen “Bitki Biyoteknolojisi Uygulamaları; Kurt Üzümü Projesi Çalıştayı”, Çin’in Ningxia Üniversitesi’nden bir heyetin de katılımı ile gerçekleşir. Heyet, kurt üzümü ve yetiştiriciliği hakkında bilgiler verir, üniversite bu konuda derlediği bilgileri aktarır, karşılıklı işbirliği protokolleri imzalanır.

Daha sonra Çin tarafından pek ses çıkmayınca, Şeref Bey kendi çabaları ile yetiştirmeye devam eder. Ancak köylü de ilk kez tanıştığı bu ürüne mesafeli durunca, üretimi bir türlü istediği seviyeye taşıyamaz.

Ancak hem sağlık açısından önemli bulduğu hem de ileriye yönelik olarak inandığı bu bitkinin Bolu’da yetişmesi için verdiği çabalara devam eder. Çiftçiye bitkiyi tanıtıp, bilgilendirerek yetiştiriciliğini yaygınlaştırmaya çalışırken, bir yandan da ürünün piyasada yer bulması ve alışkanlık oluşturabilmek için kuru meyvesini ithal ederek piyasaya sunar.

VAKIF ÇALIŞMALARI Bolu ve Bolulu İçin El Ele Vermek Bolu’nun kalkınması ve Bolu insanının daha iyi bir hayat yaşaması için hem kişisel olarak hem de kurumsal olarak elinden gelen her tür çabayı gösteren Şerafettin Bey’i hayırseverliğini daha genele yayabileceği vakıf çalışmalarıyla tanıştıran, Bolu’nun yetiştirdiği en büyük değerlerden olan İzzet Baysal’dı. İzzet Baysal Vakfı ile başladığı çalışmalarını, kurulmasına öncülük ettiği Bağışçılar Vakfı ile de sürdürecekti. Şerafettin Bey, halen İzzet Baysal Vakfı Yönetim Kurulu Üyesi ve Bolu Bağışçılar Vakfı Kurucu Üye ve Yönetim Kurulu Başkanlığını sürdürüyor.

118

Sosyal Dayanışmanın Geleneksel Kurumları: Vakıflar Yüzlerce yıldır insanlık sosyal yardımlaşma ve dayanışmayı ayakta tutarak, toplumun çeşitli ihtiyaçlarını karşılamaya çalışmış, her uygarlık bu bağlamda kendi kurumlarını oluşturmuştur. İslam dinini seçen toplumlar ise vakıf ismi adı altında oluşturulan kurumlarla, öncelikle muhtaç durumdaki bireylerin ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelmişlerdir. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün resmi sitesinde, İslam tarihinde ilk vakfın Hz. Ömer’in Hayber’in fethinden sonra ganimet olarak kendisine düşen bir arazinin satılmaması, miras bırakılmaması ve hibe edilmemesi şartı ile fakir, köle, misafir ve Allah yolunda olanların istifadesi için vermesi ile ortaya çıktığı belirtilmektedir.

Diğer bazı kaynaklarda ise ilk vakfı Hicret’in 3’üncü senesinde Hz. Muhammed’in kendisine ait yedi hurmalığı Müslümanlığın korunması için vererek, Medine’de kurduğu belirtilir. İslâm tarihinde bilinen ilk vakfın ise, Hz. İbrahim tarafından Hac yollarının düzenlenmesi, zemzem kuyusunun yapılması ve Kâbe’nin bir ibadet mekânı olarak inşası ile ortaya çıktığı söylenir.

Arapça kökenli “vakf” kelimesinden gelen vakıf, kelime anlamı olarak ‘durmak’, ‘durdurmak’ manasına gelir. Ayrıca “tamamen verme, büsbütün verme” anlamını da içerir. Ekonomide vakıf; çalışarak elde edilen imkân ve varlıkların rıza ile paylaşılmasını öngören hukuki bir sistemdir.

Türk Medeni Kanunu’na göre ise gerçek veya tüzel kişilerin yeterli mal ve hakları belirli ve sürekli bir amaca özgülemeleri ile oluşan tüzel kişiliğe sahip mal topluluklarıdır.

Selçuklu döneminde çok güçlü bir vakıf kültürü oluşmuşken, Osmanlı İmparatorluğu “vakıf medeniyeti” olarak nitelendirilmesine sebep olacak kadar yoğun vakıf çalışmaları yapmıştır. Osmanlı toplumunda cami, medrese, hastane, han, hamam, köprü, çeşme, su tesisi, imarethane gibi kamusal nitelikli kurumların neredeyse tamamı, padişahlar ve diğer yöneticiler ile bunların yakınlarınca hayrat olarak yaptırılmıştır.

Bunların hizmetlerinde sürekliliği sağlamak üzere gelirlerini temin eden kervansaray, bedesten, dükkân, bağ, bahçe gibi diğer mal ve mülkler de akar olarak vakfedilmiştir.

Ulus devletlerin kurulmasına kadar birçok sosyal hizmet vakıf veya diğer toplumlarda başka sivil oluşumlarla karşılanırken, modern yönetim anlayışı bu hizmetleri devletin bir görevi haline getirmiş, yine de sivil toplumun sosyal yardımlaşma ve dayanışmadaki rolü ortadan kalkmamıştır. Türkiye’de de vakıflar aracılığı ile eğitimden sağlığa, çevrenin korunmasından sosyal yardımlara kadar birçok alanda vakıflar sorumluluk almaktadır. Köklü bir vakıf geleneğine sahip Anadolu’da Cumhuriyet sonrası vakıf kuruluşu Medeni Kanun’un ilgili maddeleri ile düzenlenerek, vakıfların topluma sundukları hizmetlerin devamlılığı sağlanmıştır.

119

İzzet Baysal Vakfı Şerafettin Bey’in ortağından ayrılıp yem sanayiinde tek başına mücadele vermeye başladığı 1986 yılında Bolu’nun yetiştirdiği en büyük değerlerden olan İzzet Baysal da Bolu’ya olan katkılarını, istihdam ve üretimin de ötesine taşıyacak olan vakfının kuruluş çalışmalarını yapıyordu. İzzet Baysal, vakıf kurmak üzere çalışmalara başladığı sırada, Şerafettin Bey’i de ziyaret edecekti. Yanında Şerafettin Bey’in iki aile büyüğü de vardı. Kuracağı vakıfta onun da bulunmasını istiyordu, hem bu teklif hem de Baysal ailesi dışında vakıfta yer alacak olan ilk kişi olması Şerafettin Bey’i çok gururlandıracaktı. O günü hiç aklından çıkarmayan Şerafettin Bey, yıllardır vakıftaki çalışmalarını İzzet Baysal’a layık olmayı hedefleyerek sürdürüyor. Şerafettin Bey’in ardından da önce Cahit Dinçtürk sonra da Mustafa Yaman vakfa girecekti. İzzet Baysal her yönüyle gözlerinde çok büyük bir değer taşıyordu. Özellikle ilk yıllarda onunla konuşurken yanlış anlaşılmaya sebep olmamak için üçü de kurdukları her cümleyi defalarca tartacaklardı.

Üniversite fikrini İzzet Baysal’a aşılayan ekip 120

Abant İzzet Baysal Üniversitesi Kuruluyor Erbayram, Dinçtürk ve Yaman, “Bir etüt yapsak acaba İzzet Bey üniversite fikrine sıcak bakar mı” diye fikir alışverişi yapmaktaydılar. Vakıftaki kaynakların bir kısmının çok planlanmadan kullanıldığını gözleyince, üniversite fikrine daha çok sarılırlar, gündeme getirmek için cesaretleri artar, Ankara’ya, İstanbul’a gidip konu ile ilgili araştırma ve incelemeler yaparlar.

Hazır olduklarında tekliflerini sunarlar, Cahit Dinçtürk ve Mustafa Yaman’ın ardından Şerafettin Bey sözü alarak İzzet Baysal’a, “İzzet Amca, siz iş adamısınız. Ama sağlık ve eğitime vakıf kurmuşsunuz. Eğitimde yapılacak bir iyilik ekonomi olarak geriye dönebilir. Dolayısıyla iş adamlığı vasfınızı Bolu’ya yansıtabiliriz. Burada bir üniversite olursa şehir ekonomisi canlanır. Öğrencinin traş parası, simit parası tabana gidecektir, Kartalkaya’da kayak yapmaya gitmeyecektir. Eğer o çocuk bir simit alırsa veya bir tuhafiyeden bir çorap alırsa Bolu ekonomisi canlanacaktır. Onun için bunu bir düşünür müsünüz?” der. İzzet Baysal iki saat boyunca üniversite fikrini heyecanla anlatışlarını dinler ve görüşme sonrası çalışmalarından derledikleri raporu da incelemek üzere alır. Bu görüşmenin ardından yapılan çalışmalar sonucunda 1992 yılında da Abant İzzet Baysal Üniversitesi kurulur.

Artık ne zaman elinde simit olan bir öğrenci görse hem fikirlerinin isabetliliğini görmek hem de o günlerin hatıralarını yeniden yaşamak Şerafettin Bey’i mutlu ediyor. Vakfa katılması aynı zamanda her zaman Bolu için bir şeyler yapma isteğinde olan Şerafettin Bey’in sivil toplum kuruluşları aracılığı ile de elini taşın altına koymasında motive edici bir rol oynuyor.

“Bolu’nun Babası” İzzetaBaysal,a“En büyükaeserimdir”adediğiavakfıasağlığında tüm Bolululara emanet ederek,a“Bolulular,abu vakıf sizindir, ona sahip çıkınız” demişti, iş hayatındaki başarılarının yanı sıra hayırseverliği ve topluma olan katkılarıyla Bolulular da onu “Bolu’nun Babası” unvanına layık görmüştü.

5 Mart 2000 tarihinde 121

hayata gözlerini yumduğunda ise tüm üyeler gibi halen yönetim kurulu üyesi olan Şerafettin Bey de vakıf çalışmalarını ona layık bir şekilde yürütmek için çabalıyor.

İzzet Baysal Sosyal Sorumluluk Ödülü 1990 yılından itibaren her yıl 11-13 Mayıs tarihleri arasında Valilik, Belediye ve Abant İzzet Baysal Üniversitesi’nin ortak girişimleriyle “İzzet Baysal’a Şükran Günleri Bilim, Kültür, Sanat ve Turizm Festivali” düzenlenmeye başlanacaktı. 2013 yılında Bolu Valiliği, festivalin, Valilik, Belediye ve Üniversite ile diğer kurum ve kuruluşların desteği ile Bolu Kent Konseyi tarafından organize edilmesi kararını alır. Bolu Ticaret ve Sanayi Odası ise 2006 yılından itibaren İzzet Baysal’ın hatırasını yaşatmak ve onun manevi mirasına sahip çıkmak için festival kapsamında “İzzet Baysal Sosyal Sorumluluk Ödülü” vermeye başlar. Ödülün verilmesindeki temel amaç, Bolu Ticaret Ve Sanayi Odası’nın internet sayfasında şöyle açıklanmaktadır: “İlimizde İzzet Baysal’ın sahip olduğu çalışkanlık, dürüstlük ve “toplumdan aldığını topluma geri verme” bilincinin aydınlattığı sosyal sorumluluk anlayışını taşıyan, Onun bıraktığı manevi mirasın yaşatılmasına ve yarınlara taşınmasına kendi çabalarıyla ortak olan, Bolu için karşılık beklemeksizin hayır işleri ve faydalı uğraşlar veren kişi veya kurumları ödüllendirerek İlimize yeni İzzet Baysal’ların kazandırılmasını teşvik etmektir.”

İzzet Baysal Sorumluluk Ödülü oğlu Kamil Erbayram’a takdim edilirken 2014 122

Başkanlığını Bolu Valisi’nin yaptığı Seçici Kurul’da Bolu Belediye Başkanı, AİBÜ Rektörü, İzzet Baysal Vakfı Başkanı, Bolu Ticaret ve Sanayi Odası Meclis Başkanı, Bolu Ticaret ve Sanayi Odası Yönetim Kurulu Başkanı, Bolu Ticaret ve Sanayi Odası Meclis Üyesi yer alıyor. Adaylar için belirlenen temel kıstaslar ise İzzet Baysal’ın sahip olduğu sosyal sorumluluk bilincine sahip olmak, dürüstlük, çalışkanlık, Bolu için karşılık beklemeden hayır işleri ve faydalı hizmetlerde bulunmaktır.

2014 yılında başta Bolu Valisi olmak üzere 18 kuruluşun gösterdiği tek aday Şerafettin Erbayram’dır, ancak kendisi için çok anlamlı bu ödülü almaya rahatsızlığı yüzünden gidemez. Duygusal bir atmosferde geçen ve Şerafettin Bey’e duyulan saygı, sevgi ve takdirin ifade edildiği törende oğlu Kamil Erbayram onun adına ödülü alır.

Bolu Bağışçılar Vakfı Şerafettin Bey, 2006 yılında Haldun Taşman ve Mimar Uğur Tunçok ile birlikte Ahmet Baysal’dan da destek alarak bir ilke daha imza atar.

Dünyada sosyal dayanışmanın önemli örneklerinden olan Bağışçılar Vakfı’nı en önemli destekçileri İzzet Baysal Vakfı olmak üzere Bolulu 32 iş adamı ile birlikte hayata geçirir. Vakfın şu anda ikisi kadın 35 üyesi bulunuyor.

Tüm dünyada örnekleri olsa da bu model Türkiye’de ilk defa Şerafettin Bey’in Yönetim Kurulu Başkanlığı’nı yaptığı Bolu Bağışçılar Vakfı ile hayata geçer. Vakfın internet sitesi http://bbv.org.tr’de model şu şekilde açıklanıyor:

Bağışçılar Vakfı Kurucular Kurulu - 2006 123

“Bağışçılar vakıfları, belli bir bölgede yaşayanların refahını arttırmak, güncel ve uzun vadeli ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla birçok bağışçıdan az veya çok miktarlarda fon toplayan, bunları kaynak havuzunda bileştirerek ana varlık oluşturan, ana varlık geliri ile kar amacı gütmeyen kuruluşların inisiyatiflerini hibe tahsisi yoluyla destekleyen, bağışçılara özel hizmetler sunan ve yerel liderlik faaliyetleri yürüten kuruluşlardır.”

Tek tek birey veya kurumların gücü birçok sorunu çözmeye yetmezken ya da birçok sivil toplum örgütü çalışmaları için gerekli kaynağı bulmakta zorluk çekerken, Bağışçılar Vakfı birlikteliğin gücünden faydalanarak çok daha kısa sürede önemli projeleri hayata geçirmeyi sağlar.

Böylece sivil toplum örgütleri, özel sektör, yerel ve mülki idare, bireyler; vakıf aracılığı ile bir araya gelerek “daha güzel bir Bolu sloganıyla” eğitimden, sağlığa şehrin birçok alandaki sorunlarına yönelik projeleri yürütür.

Vakıf senedinin 3’üncü maddesinde vakfın kuruluş amacı şu şekilde belirtiliyor: “Vakfın amacı, Bolu ilinin yaşam kalitesini yükseltmek ve yaşanabilir kent olgusuna ulaştırmak, öncelikli sorunlarını çözmeye yönelik girişimlere, bireylere ve sivil toplum kuruluşlarına maddi ve manevi destek sağlamak, sağlık, eğitim, sanat, kültür, spor, çevre, kadın, gençlik, araştırma – geliştirme, ilim ve insan hakları gibi sosyal, kültürel ve ekonomik alanlarda ilin kalkınmasına ve imarına halkın her kesiminden katılım sağlamaktır.”

Bolu’yu yaşanabilir kentler listesinde üst sıralara çıkarmak üzere harekete geçen vakıf, üniversiteninaşehre katkılarınıaartırmak üzere ortak projelere imza atarken; öğrencilere burs vererek, üniversiteaihtiyaçlarının karşılanmasına destek olarak, şehirde öğrencinin hayatını kolaylaş124

Şerafettin Bey “Daha güzel bir Bolu için” tarım projeleri üretmeye devam ediyor.

tıracak adımlar atılmasını sağlayarak, örnek bir üniversite-şehir ilişkisinde destekleyici bir unsur olarak da faaliyet gösteriyor. Şerafettin Bey, zaman zaman,,üniversite,,öğrencileri ile de bir araya gelerek,,onların,,şehrin gelişmesi ilgili fikirlerini dinliyor, notlar alıyor ve,,bunların,,üzerinde çalışılmasını sağlıyor. Üniversite tarafından düzenlenen organizasyon ve etkinliklere destek olan vakıf, kültürel ve sportif etkinliklerle de şehir hayatının canlanmasına katkıda bulunuyor, şehir,,halkının,,sağlık, çevre, eğitim ve benzeri,,alanlarda,,bilincini,,artırmak,,üzere çalışıyor. Çeşitli araştırma faaliyetlerine de destek vererek, elde edilen veriler üzerinden yeni projeler geliştirilmesini sağlıyor. Şerafettin Erbayram, hem yaşadığı dönemi iyi okuyan hem de çağının ötesine geçebilen düşünce yapısını vakıf, bu çalışmalarına da yansıyor. Bilginin dünyadaki en önemli güç haline geldiğini gördüğünden, bilgiye ulaşma yollarını öğrenmenin, bilgiyi kullanabilmenin ve bilgiyi muhakeme edebilmenin öneminin farkında. Yetişecek nesillerin bu nitelikleri taşıyabilmesinin ilk adımının eğitim olduğunu bildiklerinden bu alana yönelirler. Bolu’da okul öncesi eğitim konusunda bir sıkıntı olduğundan ve bu alanda okullaşma oranının yüzde beş civarlarında olmasından yola çıkarak, vakıf olarak bu konuya el atarlar. Böylece Bolu’da 2008 yılına kadar yüzde beş olan okul öncesi eğitim veren okullaşma oranı 2015’e gelindiğinde yüzde 95lere varır. Okul öncesi eğitim alanındaki ihmal edilmişliği çözmek üzere Haldun Taşman’ın vakfa gönderdiği bir buçuk milyon doların beş yüz bin dolarını buraya ayırırlar, Bolu halkının da desteği ile hızlı bir şekilde tüm mahalle ve köylere ulaşmak için çaba harcarlar. Sadece okullar açmakla yetinmeyip, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Gölköy yerleşkesinde Okul Öncesi Eğitim ve Araştırma Merkezi de kurarak konunun bilimsel yönünü de devreye sokarlar. Onların bu çabaları Milli Eğitimi de harekete geçirir; şehirde bir yandan Baysal ailesinin katkıları, bir yandan Milli Eğitim’in çabaları ile 2015 itibari ile okullaşma oranı yüzde doksan beşe çıkacak kadar sevindirici bir noktaya ulaşır.

Yapılan okullar tüm vakıf üyeleri ile birlikte onun da gözlerinin içini güldürecek, gurur duymalarını sağlayacak anılar biriktirmelerini sağlar.

Bazen okulları yapsalar da mahalle ya da köy halkının ilgi göstermeyip, okulların boş kalmasından endişe ettikleri de olur. Mesela, Çıkınlar Mahallesi’nde Ahmet Baysal’ın annesinin adını verdiği bir anaokulu yapılmaktadır. Okul yapılırken Ahmet Baysal, Şerafettin Bey’e gelerek endişe ile sorar, “Şeref, bu mahallede çocuklar gelmez de bu okul boş kalırsa ne olur?” Mahalle, ebeveynlerin ikisi birden çalışsa da çocukların bakım ihtiyacının bir şekilde giderildiği bir mahalledir. Öncelikli olan bakım ihtiyacı karşılandığı için de ailelerin okul ihtiyacı hissetmeyeceğine dair bir endişeye kapılmışlardı. Ancak eğitime başlandığında kendilerini şa125

şırtan ve sevindiren bir şekilde ilk etapta seksen öğrenci kayıt olur, bir ay sonra öğrenci sayısı yüz yirmiye çıkar. Okula olan ilgi sadece öğrenci sayısının artışı ile sınırlı kalmaz, okulu ve öğretmenlerini kısa sürede benimseyen veliler, sık sık ziyaret ederek okulun ve öğretmenlerinin ihtiyaçlarını sorarlar, kendilerinin ne şekilde katkı koyabileceklerini öğrenmeye çalışırlar. Çocuklarına yapılan bu yatırımın değerini de bildiklerini gösteren bu ilgi için, “İşte Türk kadınının evladına olan sevgisi” diyen Şerafettin Bey’i ve vakıf üyelerini hem sevindirir hem de Bolu ile bir kere daha gurur duymalarını sağlar. Vakfın ne kadar doğru bir noktaya el attığını gösteren Boluluların bu olumlu tepkileri ve destekleri sonucunda kat ettikleri aşamayı ise Şerafettin Bey, “Böyle olunca Ahmet Baysal da açtı kesenin ağzını. Şimdi Alpağut köyüne bir anaokulu yapıyor. İki yer kaldı, bir Paşaköy, bir de Sağlık Mahallesi” sözleri ile belirtir.

Su ve Enerji Tasarrufu Projesi Şerafettin Bey’i en çok heyecanlandıran projelerden biri de “Bolu’da su ve enerji tasarrufu ile ilgili bir paragraf açtık” diye müjdesini verdiği projeydi. Üstelik bu proje ile çevreye olan katkılarından dolayı Güney Afrika’dan 10 bin dolarlık bir bağış alarak, Türkiye’de ilk kez yabancı bir ülkeden bağış alan vakıf olma özelliğini de kazanmışlardı. Bağışçılar Vakfı’nın en önem verdiği noktalardan biri de sivil toplum örgütlerini Bolu için fikir üretmeye yöneltmekti. Bu proje kapsamında da öncelikle 10 tanesi öğrenci topluluğu olmak üzere 60 sivil toplum kuruluşuna projenin nasıl hazırlanacağına dair eğitim verirler. Vakıf üyelerinin katkısını ise “Bizim yapacağımız önce maddi destek sağlamak ve Bolu’yu düşündürtmek, Bolu’da enerji ve su nasıl tasarruf edilir diye kafa yoracakları koşulları oluşturmak” diyerek açıklar. Projeler ortaya çıktıkça bunun topluma yayılması için çalışılacak ve doğal kaynakların korunmasında tüm Bolu’yu kapsayan bilinç ve davranış gelişimi sağlanacaktır.

Seben İlçesi Elma Üretimi Yenileme Projesi Ziraatçılığa başladığı ilk yıllarda Seben’de diktikleri elma ağaçları zamanla yaşlanmış, yaşlandıkça bakımı zorlaştığından verimliliği de kalitesi de düşmüştü. Dünyada ve Türkiye’de elma yetiştiriciliği verimlilik ve kalite avantajlarından dolayı bodur ve yarı bodur ağaçlara yönelirken, bu gelişmeleri takip etmekte de geri kalınınca bir zamanlar meşhur olan Seben elması üretimi de azalmaya başlayacaktı.

Vakıf olarak bu konuya da el atarlar ve Bolu iklimine çok uygun olan elma yetiştiriciliğini yeniden canlandırmak için harekete geçerler. Seben Elma Kooperatifleri başkanları, başta Mehmet Zenger olmak üzere Sebenli diğer çiftçiler elma yetiştiriciliği için atılan bu adıma destek olurlar. Onların yanı sıra Eğirdir Meyvecilik Araştırma Enstitüsü, Seben Kaymakamlığı, Seben Belediyesi, AİBÜ Bolu Meslek Yüksek Okulu Bit126

kisel ve Hayvansal Üretim Bölüm Başkanlığı, İl Tarım Müdürlüğü vakfın koordinatörlüğünü yürüttüğü projenin paydaşlarıdır. Seben Gölü’nün yapılması da sulama sorunlarının yakında çözüleceğinin habercisidir.

Seben’e gölden su verildiğinde elma tarımında bir çığır açacakları projelerinin ilk adımı olarak, Seben Belediyesi’nin tahsis ettiği on bin metre karelik alana 11 çeşit elmadan bin beş yüz fidan dikerler.

Daha Yüzlerce Proje Vakıf olarak Bolu için el ele verip yüzlerce projeye imza atarlar, destek olurlar. Resmi nitelik kazandıkları 2008 yılından itibaren 2013 yılına kadar toplam 82 öğrenciye 434 bin 745 TL burs veren vakıf için, projelerin bir kısmının başarı bursu verdikleri öğrenciler tarafından oluşturulması ise ayrı bir gurur kaynağı. Tamamlanmış, devam eden ve ön çalışması tamamlanmış destek bekleyen yüzlerce projenin bazıları ise şu şekilde: •

Gölköy Yerleşkesi Abant İzzet Baysal Üniversitesi Okul Öncesi Eğitim ve Araştırma Merkezi

•

Bolu’daki STKlar için kapasite geliştirme çalışması projesi

•

Amatör Turizm Tanıtma ve Danışma Elemanı Yetiştirme Sertifika Programı

•

Bolu’daki eski MİT bina ve lojmanlarının Toplum Ruh Sağlığı Merkezi’ne dönüştürülmesi

•

“Okullar Hayat Olsun Bolu Çocuk Sanat Atölyeleri” Projesi 127

SONUÇ Stresten Arınmanın En Etkili Yolu: Üretmek Hayatın getirdiği sorunlarla baş ederken Şeref Bey de herkes gibi yorulur, bazen öfkelenir, bazen endişelenir, bazen bunalır. Herkesin stresten arınmak için farklı yolları, uğraşları vardır; Şerafettin Bey’in en büyük hobisi ise Bolu için bir şeyler yapmak. Çocukluğundan itibaren araştırmayı, öğrenmeyi, ilgilendiği alanlardaki yenilikleri ve teknik gelişmeleri takip etmekten de çok keyif alan Şerafettin Bey, tüm uğraşlarından kalan vaktinde okuyarak, ailesi ile vakit geçirerek ve sanat müziği ya da fasıl dinleyerek bedenini ve ruhunu dinlendiriyor. Sürekli hayal kuran ve bu hayallerini gerçekleştirmek için harcadığı çabanın yanı sıra Şerafettin Bey’in mutluluğuna mutluluk katan bir başka uğraşı ise tarım.

“Mutluluk, tarımla uğraşan için kalıcı” Her ilkbahar doğanın uyanışı ile birlikte yeniden doğmuş gibi hisseden ve “Mutluluk, tarımla uğraşan için kalıcı” diyen Şerafettin Bey, 95 yılı civarında çocukluğunu geleceğe taşıyacak bir hayalini gerçekleştirmek üzere harekete geçer. Çocukluğunda damağında iz bırakan tatlara yeniden kavuşacağı, Bolu’yu yok olup gitmiş eski meyve ağaçlarıyla yeniden buluşturacağı bir meyve bahçesi kurmak için çalışmalara başlar. Çocukluğunda Bolu’da olup da artık yetişmeyen 34 çeşit meyveyi toplar, defalarca tepelerden kalem getirir, tutana kadar aşılar ve zaman içinde Seben’in ferik elması, miskici elması, kestane eriği, burnukızıl eriği gibi ağaçlar Bolu topraklarında yeniden hayat bulur. Bu ağaçların çocuk-

Torunları Perin ve Verda ile 128

luğundakilerden tek farkı artık bodur meyve ağacı olarak yetiştirilmeleridir. Her geçen gün bahçesindeki ağaç çeşitliliğinin artması için uğraşmak, ağaçlarının bakımı ile tek tek ilgilenmek en keyifli uğraşlarından biri olur.

“Fidanları dikiyoruz ama ne zaman yeriz? Allah nasip eder mi?“ Bazen yirmi yıldır emek verdiği bahçesine yeni fidanlar dikerken durur ve düşünür, “Bu fidanları dikiyoruz ama ne zaman yeriz? Allah nasip eder mi?“ gibi kaygılar yaşar. Dünya yüzeyindeki canlılar içinde bir tek insan eninde sonunda öleceğinin bilgisine sahiptir. Aklı erer ermez farkına varır insan evladı: “Bir gün mutlaka öleceğim”, bazen unutmuş gibi görünse de bu bilgi hep zihninin bir köşesinde durur.

Arada tıpkı Şerafettin Bey’in yaşadığı gibi ölüm kaygısı gelir, “Ben bunu yapıyorum ama sonuçlarını görebilecek miyim? Niye uğraşıyorum ölümlü dünyada?” gibi sorular gelir zihninde gezinir. Ölümlülüğünün bilincinde olmasına karşın, insanlık, var olan koşullarla yaşamayı kabullenmemiş, hayatı hem kendisi hem de kendisinden sonra gelecek nesiller için daha yaşanılır kılmak için uğraşmıştır. Bu kaygılara kapıldığı anda o da hemen toparlanır ve bu düşünce tarzı kendisine kızmasına sebep olur. “Bırak ya Allah ne yaparsa yapsın, ben fidanı diktim, isterse 10 yıl ömür versin, ben de 10 sene bakarım” diyerek çabalamaya devam eder.

Herkes Görevini Layığı İle Yapsa Bolu’daki Bahçe Bitkileri Enstitüsü, Şerafettin Bey’in sayesinde bitki bankasına 34 adet damızlık eklese de bu onun için yeterli değil. Üniversitenin bu konuya daha çok eğilmesini, araştırmalar yapmasını istiyor. Kendisinin bin bir emekle bahçesine bakarken, Tarım İlçe Müdürlüğü’nün yüz metre ilerideki bahçesinin bakımsızlığına da içerliyor.

Seben’deki tüm meyve bitkisinden onlar sorumluyken, maaşlarını da bu sorumluluğu yerine getirmek için alıyorken, işlerine karşı bu tavırları kızdırsa da üstlerine fazla gitmiyor. Ama öyle bir an geliyor ki bir toplantıda bardak taşıyor ve “Bir ziraat mühendisi, bir bitkinin su istediğini yapraklarından bilmez mi? Köylü biliyor, bu bahçenin tek başarısı susuz kalmamasına bağlı” diyor. Köylü bunu geçmişten bugüne aktarılan tecrübe dağarcığına kendi gözlemlerini de ekleyerek öğrenmişken, bu işin eğitimini alanların tavrına daha fazla dayanamamıştı. Onların mahcubiyetine sebep olmak biraz üzse de kendilerine verdiği düşük notu bilmelerini istemişti. Zira hastalık ortaya çıktığında ilaçlama bir çözümdü, ama susuzluktan kuruyan bir ağacın geri dönüşü için çare yoktu.

Ancak onun kişiliği olumsuzluklara boyun eğerek vazgeçmektense tek başına da olsa mücadeleye devam etmekten yana. Birgün Seben’in sulama sorunlarının çözüleceğini hayal ederken, kendi imkânları ile yapabileceklerine devam ediyor.

129

“En büyük hobim Bolu’nun kalkınması için çalışmak” Sürekli yeni hayaller kurarak, gördüğü tüm güzellikleri Bolu’ya yakıştırıyor Şerafettin Bey. Sadece profesyonel hayatını değil hayata bakışını da etkileyen seyahatleri ile bir “dünya insanı”na dönüşen Şeref Bey’in hem kendi hem de Bolu’nun ufkunu genişletmesinde gezerek, araştırarak, inceleyerek, sorarak, gözlemleyerek beslenen düşüncelerinin etkisi büyük.

Bolu’ya büyük bir sevgi ile bağlı olan Şerafettin Bey, eline geçen tüm fırsatlara rağmen Bolu’dan başka bir yerde yaşamayı hiç düşünmediği gibi, Bolu’da üretip kazandığını yine Bolu’da değerlendiriyor.

Ne Türkiye’nin ne de dünyanın önde gelen şehirlerinde yat, kat sahibi olmakta ne de paradan para kazanmakta gözü yok, önceliği hep üretmek, üretirken de özelliği olan farklı olan ürünlere yönelmek. Yatırımlarını planlarken Bolu’ya katacaklarını da göz önüne alıyor, attığı adımlara daha güzel bir Bolu için ürettiği fikirler eşlik ediyor. Onun özlemi Bolu’yu Avrupa’nın sosyal, kültürel ve ekonomik açıdan önde gelen şehirleri ile aynı seviyede görmek. Bunun için de hem iş hayatı ile hem vakıf çalışmaları ile hem de bireysel olarak çaba harcıyor.

Bir şehrin daha yaşanabilir hale gelmesinin o şehrin mülki ve yerel idarecilerinden, tek tek bireylere kadar topyekûn bir çaba harcanmasıyla mümkün olacağının farkında. Kent yöneticilerinin hem halkta buna yönelik bilinçlenme sağlamada hem de kentin gelişmesi için atılacak adımlarda öncü olması gerektiğine inanıyor. Zaman zaman idare ile bakış açılarında ortaya çıkan farklılıkları ise dile getirmekten çekinmiyor.

Tüm Türkiye gibi Bolu da doğal, tarihi, kültürel ve ekonomik birçok değere sahip. Sahip olunan onlarca değer göz ardı edilerek, yıllardır kenti sadece Köroğlu ile ön plana çıkaran uygulamaların ötesine geçilememesini Şerafettin Bey kent adına bir kayıp olarak görüyor. Sadece doğal ve tarihi değerleri değil kentin sahip olduğu tarım ve endüstri ürünlerini ön plana çıkaracak, çeşitli etkinlikle tanıtacak uygulamaların ihmal edilmesinin öncelikle yönetsel bir hata olduğunu düşündüğünden bu konudaki eleştirilerini ilgililere de iletiyor.

Doğal ve Kültürel Değerler Tek Başına Yeterli Değil Türkiye’nin sahip olduğu doğal ve kültürel değerlerin neden gelişmiş ülkelerdeki gibi bir yandan korunup, bir yandan da gerekli düzenlemelerin yapılamadığı hep kafasını kurcalıyor. Neden ülkedeki anlayış bir türlü değişmiyor? Medeniyetlerin beşiği olarak nitelenen topraklarda sahip olduğumuz sayısız tarihi ve doğal değeri ya yağma ve talanla yok edişimize ya da sırf varlıklarıyla yetinmemize, bir türlü derli toplu bir hale getirip de kıymetini bilemeyişimize öfke duyuyor.

130

Şerafettin Erbayram, sadece sahip olunan eserlerle yetinerek bacasız sanayi olarak nitelenen turizmde bir aşama kaydedemeyeceğimizin bilincinde. Hem gerekli bakım ve onarımların orijinal dokusuna zarar vermeden yapılması gerektiğine hem de ziyaretçilerin temiz, sağlıklı ve güvenli bir şekilde gezilerini geçirecekleri ortamların oluşturulması gerektiğine inanıyor. Binlerce yıl öncesine ait tarihi eserleri ortaya çıkarmanın elbette çok önemli bir iş olduğunu, ancak insanların sadece bunu görmek üzere gelmelerini sağlamaya çalışmanın yeterli olmadığını söylüyor. Eserin olduğu bölgede insanların ihtiyaçlarını giderebileceği, dinlenebileceği, yerel tatlarla tanışabileceği, yerel ürünleri satın alabileceği, güvenli bir gezi gerçekleştirecekleri, tertemiz bir çevrenin oluşturulması için çaba harcanması ve tanıtımın bu özellikleri barındıracak şekilde yapılmasının gerektiğini hatırlatıyor.

Gezdiği, gördüğü yerlerdeki uygulamalarla Türkiye’dekileri karşılaştırması zaman zaman öfkelenip üzülmesine sebep olsa da hayatındaki en önemli soru, sorun odaklı “neden” değil, çözüm odaklı “nasıl”.

Mesela kızı Ayşe İlknur, İsviçre’de yaşarken defalarca İsviçre’ye gider. En çok dikkatini çeken ise yağmur yağdığında bahçelerin içinde insanların ellerinde şemsiyeleri, oluşturulan parkurlarda yürüyüş yapmaları, dinlenmek istediklerinde etraftaki temiz ve şirin kafelerde mola vererek içeceklerini yudumlamalarıdır. Bolu’nun yemyeşil doğasında yürüyüşe çıkanlar için değil düzenlenmiş parkurlar, yönlendirici levhalar bile yoktur, cep telefonu olmasa herhangi bir sıkıntıda yardım alma şansı da bulunmuyor. Ne bir güvenlik görevlisi, ne bir levha, ne de konum bildiren işaretlerin hala olmamasına isyan etse de gelişmiş ülkelerdeki bu uygulamaları Türkiye’de de göreceğine dair umudunu kaybetmiyor.

“Kolektif düşünmeliyiz” Türkiye’nin barındırdığı değerlere rağmen bir türlü gelişmiş ülkelerin seviyesine ulaşamaması ve sorunların çözümsüz kalmasında toplumdaki bireysel çıkarların ön planda tutulduğu yaşam anlayışının çok etkili olduğunu düşünüyor Şerafettin Erbayram. Bireysel değil kolektif düşünme anlayışının tüm toplumun benimseyeceği bir değer olarak yerleşmesi gerektiğine inanan Şeref Bey, siyaset kurumunun da diğer toplumsal kurumlar gibi bu konuda rol alması gerektiğini düşünüyor.

Ancak Türk siyasetinin şu an içinde bulunduğu durum ona bu konuda pek ümit vermiyor. Özellikle son yıllarda siyasetin, siyasetçilerin kendi doğrularından başka doğrular da olabileceğini kabul etmediği ve birbirlerine yönelik karşılıklı suçlamalarla yürümesi, halkın ise bu yönteme itiraz edeceğine, özellikle itibar ediyor olmasından oldukça rahatsız. Bu konudaki rahatsızlığını “liderler karşı tarafı suçlamazsa miting meydanı dağılıyor” diyerek belirten Şerafettin Bey, siyasi aktörlerin uzun vadeli, tüm toplumsal hayatta iyileşmeler sağlayacak çok daha gelişmiş bir ülkeyi hedefleyen projeler ortaya koymaktansa öfkeyi ve gerilimi kö131

rükleyen bu popülist tavırları tercih etmelerini de bunun seçmenler tarafından alkışlarla karşılanmasını da anlamakta güçlük çekiyor. Özellikle 80’li yıllara damgasını vuran Turgut Özal’ın birleştirici ve topluma büyük bir vizyon sunan politikalarından etkilenmiş olan Şerafettin Bey, Özal’ın somut bir ekonomik büyümeye imza atamasa da ülke için çok önemli icraatlarda bulunduğunu düşünüyor ve onu her zaman takdirle anıyor.

Ancak bugünün siyaset yöntemleri hayatı boyunca olaylara olumlu tarafından bakmayı seçen Şerafettin Bey, ‘Ya sabır ‘diyor.

Siyaset Kentlerin Gelişiminde de Belirleyici Türkiye’de izlenen siyasi politikaların etkisini özellikle iş hayatında yoğun hissetti, kimi projelerinde bunlardan kaynaklı sorunları aşabilmek için yıllara yayılan uğraşlar verdi Şeref Bey. Tarım ve hayvancılıkta devletin uzun vadeli politikalar belirleyememesi, yenilik ve gelişmelerin takibinde yetersiz kalınması, sahip olunan imkânların etkin değerlendirilememesi üretim faaliyetlerine doğrudan yansıyor. Siyaset sadece iş dünyasına değil, tek tek bireylerden kurumlara, ormanlardan şehirlere, insanlardan bitkilere tüm hayatı etkiliyor. Özellikle ekolojik dengenin korunmasını gözetecek tedbirlerin sadece ülke için değil tüm dünya için elzem olduğunu düşünen Şerafettin Bey, şehircilik politikalarının kente ve kent sakinlerinin hayatına olan etkisini Bolu özelinde doğrudan yaşamış.

Bolu’nun uzun yıllar boyunca geri planda kalmasında Bolu ile Düzce arasındaki geçmişten gelen rekabetin rolünün farkında. Yıllar boyunca Bolu merkez olmasına rağmen Düzce daha baskın olmuş, Düzce ayrılıp da il olunca kentin kendi kimliğini öne çıkarması zaman almıştı. Bunun en önemli sebebi ise Bolu’yu temsil eden siyasilerin genellikle Düzce’den çıkması, hatta bazen Gerede’nin de desteği ile Bolu merkezden çıkabilecek siyasetçilerin önünün kesilmesiydi. Şehri, Ankara’da temsil edenlerin hep Düzce’den olması, şehre yönelik politikaları da etkilemiş, Bolu’nun ihtiyaç ve isteklerinin merkezi idareye ulaşması zor olmuş, hatta “Düzce’de olmayan Bolu’da da olmasın” gibi bir anlayış da gelişmişti.

Siyaset kurumunun kentin gelişimine etkisinden dolayı toplumun ve şehrin gelişimine katkı koymak için kısa bir süre de olsa siyasi yolları seçmesine sebep olmuş, hatta desteklediği partinin adayının seçim çalışmalarına da katılmıştı. Ancak onun yapısı ile siyasetin yapısının uyuşması mümkün değildi. Bu da topluma olan katkılarını doğrudan siyasetin içinde olarak değil, üretimle, bireysel ve kurumsal çabaları ve vakıf çalışmaları ile sunmayı seçmesinde etkili olur.

Ancak tüm olumsuzluklara rağmen Bolu’nun marka şehir olma yolunda hızla ilerlemesi onun için mutluluk verici bir durum. Bir yandan üniversitenin katkıları bir yandan tarım ve sanayide yaşanan gelişmeler bir yandan da turizme yönelik adımlar, onun geleceğe dair umutlarını artırıyor. Özellikle, üniversitenin şehre ekonomik, sosyal ve kültürel 132

etkilerini ve şehir hayatının her gün biraz daha canlandığını görmek onu çok sevindiriyor. Yeme-içme ve eğlence sektörlerinden inşaat sektörüne kadar şehrin tüm ticari hayatını canlandıran üniversite, üretimden araştırma geliştirmeye, kültürel ve sosyal faaliyetlerden bilimsel ve teknolojik çalışmaların artmasına varan çok farklı alanlarda şehri olumlu etkileyerek, Bolu’nun her geçen gün daha da gelişmesine katkıda bulunuyor. Bütün bu iyi gelişmelere Bolu Belediyesi de katkı vererek Bolu’nun marka şehir olmasına gayret ediyor. Yıllar önce Bolu’da bir üniversite açılması için hazırladıkları çalışmayı İzzet Baysal’a sundukları günü unutmayan Şerafettin Bey, çorbada tuzu olmasının gururunu da yaşıyor, kentteki olumlu değişimleri gözlerken.

“İnandım ve yaptım” Bolu’da başladığı hayatına çok sevdiği Bolu’da devam eden, iş hayatında tercihini üretimden yana yapan, kazandıklarını kolay çoğaltabileceği yollara yatırmaktansa yeni üretim alanlarına yönlendiren Şerafettin Erbayram’ın yaşadıkları burada anlatılanlardan ibaret değil elbette.

Onun da her insan gibi inişleri çıkışları, acıları mutlulukları, öfkeleri, kırgınlıkları var. Anne babasını kaybettiği zamanlar o da herkes gibi acıyı derinden yaşamış, hayatını onları özleyerek sürdürmüştür. Baba olmuş, dede olmuş, çocuklarının, torunlarının mutluluğu ile mutluluğu katlanmış, onların gelecekleri için kaygı duymuş, sıkıntıları ile üzülmüştür.

Ancak günlük hayatın sorunları ile uğraşırken de çok büyük projeleri

Semerkant Mahallesi Sağlık Ocağını bağışladığı arsa için Cumhurbaşkanlığı’nca verilen Şükran Belgesi 133

hayata geçirirken karşılaştığı sıkıntıları çözmeye çalışırken de iyiliğe ve güzelliğe olan inancını hiç kaybetmeyerek, çevresindeki herkese örnek olmaya devam ediyor. Birbirinden farklı ve daha önce üretilmemiş ürünlerle Türkiye’de birçok ilke imza atan Şerafettin Bey’e bunu nasıl başardığı sorulduğunda verdiği cevap ise “inandım ve yaptım”.

Hayatın ona sundukları attığı adımları defalarca düşünmesine sebep olsa da inandığı yolda yürümekten vazgeçmemiş, karşılaştığı zorlukların üstesinden gelmek için çabalamış Erbayram. Ünlü işadamı Rahmi Koç’un bir röportajında, “İngilizlerin bir deyimi vardır: ‘Ağzında gümüş kaşıkla doğmak!’ Biz öyle doğmuşuz” diye ifade ettiği ve Ali Sabancı’nın da bir konuşmasında ağzında altın kaşıkla doğduğunu belirtmesine gönderme yaparak, “Biz ise tahta kaşığı bulamadık“ diyerek kendisinin hayata başladığı koşulları ifade etse de bu durumun bir avantaj olduğunu düşünüyor, “Arkaya güvenerek devam etsem, böyle olmazdım” diyor. Aileden gelen maddi gücü olanların yaptıkları yatırımlar çok büyük de olsa kaybettiklerini telafi edebilme şansları varken, o giriştiği her işe, elinde olan her şeyi kaybetme riski ile başlamış; azmiyle, bilgisiyle, dürüstlüğüyle içinde doğduğu koşulların çok çok ötesinde bir hayatı inşa etmiş.

Eşinin 16 bileziğini bozdurarak aldığı 200 civcivle başladığı ticari hayatında bütçesini, kaynaklarını, zamanını hep ince ince planlamak zorunda kalmış Şeref Bey. Çoğu insanın hayal kursa da sahip olduklarının yetmeyeceğini düşünerek pes edeceği birçok işin üstesinden başarı ile gelmiş. Onu bugünlere taşıyan en büyük sermayesi ise insani özelliklerinin yanı sıra araştırmalarla, incelemelerle genişlettiği alanındaki bilgisi. Dünyada ve Türkiye’de yaşanan gelişmeleri takip ediyor, sahip olduğu güçlü hafızası sayesinde yeni bilgileri ile eski bilgilerini ilişkilendirerek gelecekteki adımlarını planlıyor.

Okuduğu, gezdiği, duyduğu her güzelliği Bolu’da görmek isteyen Erbayram, şehirle anılacak ürünleri yetiştirerek kentin ve içinde yaşayanların hayatını daha ileri seviyelere götürmek için uğraşmaktan hiç yorulmuyor. İnandığı bir model olan sözleşmeli üretimi tanıtmak ve Bolu çiftçisinin daha verimli ve gelir getiren ürünlerle üretim yaparak hayat kalitesini artırması için uğraş veriyor.

Bilime ve bilgiye önem veren Şerafettin Bey, yaptığı işleri daha ileri taşımak için teknolojinin tüm imkânlarını kullanmaya çalışıyor. Bilginin öneminin farkında, sürekli merak eden, araştıran, okuyan, inceleyen biri olarak eğitime çok önem veriyor. Bolu’daki eğitim seviyesinin yükselmesi ve eğitim olanaklarının artması için kişisel olarak da vakıflar aracılığı ile de çaba göstermeye devam ediyor.

Bilgisini, tecrübesini etrafıyla paylaşmaktan hiç çekinmeyen Şeref Bey, üniversitenin kariyer günleri etkinlikleri kapsamında başarılı ve 134

hayırsever iş insanı sıfatı ile katıldığı toplantılarda gençlerle bir araya geliyor, onlara kendi yollarında yürürken faydalanabilecekleri tecrübelerini aktarıyor. Kendi hayat hikâyesini hayranlıkla dinleyen öğrencilerden gelen, “O zamanlar her şey daha kolaymış” gibi yaklaşımlara ise her dönemin kendi avantaj ve dezavantajlarına sahip olduğunu, önemli olanın karşına çıkanla ne yapacağını bilmek, kapıyı çalanın şans olduğunu fark ederek, açmak olduğunu söylüyor.

Rotary Kulübü Meslek Hizmet Ödülü

Yaptığı işlerle, Bolu’nun gelişmesine katkısı ve hayırseverliği ile takdir edilen Şerafettin Erbayram’ın sözbirliği edilmişçesine “Önce insandır, insan olmanın tüm özelliklerini taşır”, “Farklı ve özel bir insandır” diye nitelenmesinde, hem kendisinin hem de karşısındakinin insan olduğunu hiç unutmaması var. Menfaatleri ile çakışsa bile dürüstlüğü elden bırakmayan kişiliği, her durumda anlayışlı ve sakin kalmayı başarması; sözlerini, davranışlarını başkalarını incitmemek, rahatsız etmemek için özenle seçmesi, onu yediden yetmişe herkes için örnek alınacak bir insan yapmış.

Maddiyatla ilişkisini, parayı amaç değil, araç olarak görecek şekilde ayarlayan Şerafettin Bey, kul hakkını her şeyin üstünde görüp hakkı olmayana el uzatmıyor. Dostluklarını, arkadaşlıklarını hep paranın önünde tutuyor, kimseye hak geçmeyecek şekilde düzenlediği iş ilişkilerinde çocuklarına da, çalışanlarına da talimatı ve vasiyeti “Kul hakkı çiğnenmesin, gerekirse benden verin, ama kimsenin hakkı bizde kalmasın”. Bunları sadece söz olarak bırakmayan, yaptıkları ile de örnek olan Şeref Bey, gün gelir dostu Edip Bey ile yaptığı alışverişte onun ödeme gücünü öğrenince, “Ben Edip’i sekiz bin liraya değişmem” diyerek belirlediği fiyatın çok altında satışlar yapar. Gün gelir “Olunca ödersin” diyerek ya da uzun vadeli taksitlendirmeler yaparak birlikte iş yaptığı kişilerin zorlanmalarını, üzülmelerini engelleyecek koşulları oluşturur.

Ekonomik kaynakları kısıtlı da olsa bir işe başlarken getireceği kazanca ya da elde edeceği başarıya odaklanmaktansa, inandığı işleri yapmak için çaba harcar, felsefesi “İyi ve faydalı bir şey yap, o bir gün gelir sana döner” olan Şerafettin Bey, giriştiği her işte elinden gelenin en iyisini yapabilmeyi hedefliyor. Bugünün gelişmelerinin geleceğe yapacağı etkileri göz önünde tutarak kimsenin yönelmediği farklı alanlarda başarıyı yakaladığı iş hayatında, başladığı günkü heyecan ve şevki hiç kaybetmeyen Erbayram, bir hayalini gerçekleştirirken, diğeri için ön çalışmalar yapmaya devam ediyor. Onun onlarca hayalinden biri de Bolu’ya fonksiyonel ürünlerin satılacağı butik dükkan açmak...

135

KAYNAKÇA • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Akşam Gazetesi Animal Dergisi - Ocak 2009 Bolu Ekspres Gazetesi Bolu Gazetesi, Bolu Gündem Gazetesi Bolu Havadis Bolu Objektif Dergisi, Temmuz 2015 Bolu Olay Gazetesi Bolunun Sesi Gazetesi Bolu Takip Gazetesi Bolu Ticaret ve Sanayi Odası İzzet Baysal Sosyal Sorumluluk Ödül Töreni – Sunum - 11 Mayıs 2014 Bolu Trend Dergisi, Ağustos 2008 Bolu’da Yenihayat Gazetesi Çiftlik Dergisi - Ekim 2007 - Nisan 2008 Dünya Gazetesi Ekoline Dergisi Ekonomist Dergisi Eko Line Dergisi Eko Trend Dergisi - Ağustos 2008 Erbayram Şerafettin -AB Sürecinde Hindi Sektöründe Başarının Yol Haritası - Sunum- Haziran 2005 Gıda Teknolojisi Dergisi - Ağustos 2007 - Şubat 2011 Gıda Yaşam Dergisi - Nisan 2010 Hasad Dergisi, Ağustos 2006 Ağustos 2008 Hürses Gazetesi

İnternet Siteleri • http://bursa.tarim.gov.tr • https://evos.vgm.gov.tr • http://onedio.com • www.ait.hacettepe.edu.tr/egitim/ ait203204/II12.pdf • www.banvit.com • www.bbv.org.tr • www.bolana.com.tr • www.bolcahindi.com.tr • www.boludefterdarligi.gov.tr • www.boluhaber.com • www.bolutso.org.tr • www.dailymotion.com • www.duzce.gov.tr • www.diegaste.de/gaste/ diegaste-sayi210.html • www.dw.com • www.geredeninsesi.com 03.02.2011 • www.gidahatti.com • www.gojiberryfidanligi.com 136

• İnfovet Dergisi - Ekim 2007 • Karamanoğlu Muhsin - Fıkra ve Geçmişten Hatıralar - Çele Dergisi – 1967 • Kılıç Fahri - Bolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ve Faaliyetleri - AİBÜ, Eğitim Fakültesi Üniversitesi Dergisi, 11(1), 2011 • Köroğlu Gazetesi Arşivi • Milkymedia Dergisi - Ağustos 2008 • Milliyet Gazetesi Arşivi • Bolu Olay Gazetesi, • Para Dergisi • Periyodif Dergisi, Nisan 2008 • Radikal Gazetesi • Referans Gazetesi • Sanat Sokağı Dergisi - Ağustos 2008 • Sarnıç Mustafa - Avian Influenza (Kuş Gribi) Hastalığının Türk Ekonomisi Üzerindeki Etkileri - Dışişleri Bakanlığı (www.mfa.gov.tr) • Süt Dünyası Dergisi, Eylül 2009 • Taşman Cevad - Gerede-Bolu Depremi - dergipark.ulakbim.gov.tr • Top Ersinan Feyzan - Bolca Hindi, Başarı Öyküleri - Dünya Yayıncılık İstanbul - 2009 • Türkiye Ziraat Odaları Birliği - Kanatlı Sektörü Raporu - Eylül 2008 • Yeniufuk Gazetesi • Zaman Gazetesi • www.hayatblogu.com • www.ibukampus.com/forum/ index.php • www.izzetbaysalvakfi.org.tr • www.kenthaber.com • www.kusgribi.gov.tr • www.naturol.com.tr • www.nethabercilik.com • www.sosyaladam.net/yazarlarimiz/ zakirkircicek/tarihteilkvakif/ • www.spo.org.tr • www.tarimkutuphanesi.com • www.tatsachen-ueber-deutschland. de/tr/head-navi/ana-sayfa.html • www.tebkobitv.com • www.tr.wikipedia.org • www.ugurdundar.com.tr • www.youtube.com