Voorwoord

De 1.5 meter-samenleving

De 1.5 meter-samenleving: drie maanden geleden had niemand er nog van gehoord, maar inmiddels leven we er middenin. Het kabinet laat er geen misverstand over bestaan: Nederlanders zullen op minimaal 1.5 meter van elkaar hun leven leiden. Hoe gaat ons land eruitzien?

Het is nog niet bekend hoe we precies uit de intelligente lockdown komen, maar de onderlinge afstand van 1.5 meter is bij elke verlichting van de maatregel een keiharde voorwaarde. En dat heeft nogal wat consequenties. De wereld zoals we die kenden, komt niet meer terug - voorlopig niet in elk geval. ‘Totdat er een vaccin is, moeten we hier mee leven’ zegt een artsmicrobioloog. ‘In het gunstigste geval is dat over een jaar, in het meest realistische geval over twee jaar.’

Niet zo vreemd dus, dat het kabinet alle sectoren vraagt goed na te denken over manieren waarop zij zich aan kunnen passen aan de nieuwe werkelijkheid. Zoals de supermarkten hun dagelijkse manier van werken vrijwel meteen na het uitbarsten van de crisis hebben aangepast, zal de complete Nederlandse samenleving dat moeten doen. Niets zal nog hetzelfde zijn als voorheen, sommige dingen kunnen helemaal niet meer.

Het is moeilijk voor te stellen hoe grote evenementen in de nabije toekomst nog georganiseerd kunnen worden. Neem Lowlands: op de website stelt de organisatie er voorlopig van uit te gaan dat het festival door kan gaan. Maar dus niet ... In een tent van 40 bij 40 meter passen met de nieuwe randvoorwaarden nog maar 700 mensen. Verhuursites geven voor zo’n tent nu een capaciteit van 3800 mensen op.

En dat is niet het enige probleem, zegt een immunoloog. ‘Er is ook ontzettend veel risico op indirect contact. Je hebt de kassa’s, de bekers, de toiletten. Heel veel plekken waar het virus doorgegeven kan worden. Ik zie eigenlijk niet voor me hoe zoiets door zou kunnen gaan.’

Van grote feesten is het een kleine stap naar drukbezochte sportwedstrijden. Voetballen met publiek, kan het nog? ‘Als je als club accepteert dat slechts 10 procent van je stadion gevuld is, dan kan het. Want daar komt het wel ongeveer op neer. Supporters zullen ook heel gedisciplineerd moeten zijn.’ dat het einde van de cafés zoals we die kennen. Moeten we onszelf dan echt alles ontzeggen?’ We hebben meer vragen dan antwoorden. ‘Van dit virus beginnen we wat te begrijpen, en van de maatregelen waarmee we zo’n ziekte tot stilstand kunnen brengen ook steeds meer. Maar de effecten van die maatregelen op de samenleving, in hoeverre die in verhouding staan tot het doel: daar denken we nu over na.’

Dat moet de politiek besluiten, dus. De immunoloog kan zich voorstellen dat er met de horeca iets gaat gebeuren. ‘Het zou goed zijn als de situatie enigszins verlicht kan worden. De terrasjes open? Tja... Als horecabezoekers zich gedragen, zou het kunnen. Op zich ben ik niet ontevreden over de discipline van de Nederlanders. Maar in horeca is vaak ook alcohol. Ga die regels maar eens handhaven.’

Het heropenen van de scholen zou maatschappelijk gezien grote betekenis hebben. Of en wanneer dat kan, moet nog worden besloten. Zeker is dat de onderwijsinstellingen zichzelf opnieuw moeten uitvinden.

‘Als 1.5 meter in de samenleving de norm is, dan geldt die ook op scholen,’ zegt een woordvoerder van de PO-Raad, de sectororganisatie voor het primair onderwijs. ‘We werken nu aan scenario’s voor als de scholen weer opengaan. Hier zullen we dus ook naar kijken.’

Maar bij de basisschool 2.0 komt meer kijken. Het hele proces van halen en brengen zou zomaar eens op de schop kunnen gaan. Zijn ouders en grootouders nog wel welkom op het schoolplein? Mag mama een huilerig kindje nog even een knuffel geven in de klas? Het is zeer de vraag. En, als we toch bezig zijn: is het niet veiliger om kinderen allemaal te laten overblijven? Ook dat vermindert het aantal contactmomenten met volwassenen.

Leerlingen in het voortgezet, middelbaar en hoger onderwijs zullen veel meer thuis gaan doen. Lesgeven op afstand is echt een uitdaging, maar we zullen eraan moeten wennen. En wat helemaal ingewikkeld wordt: een betrouwbare, fraudebestendige manier vinden om leerlingen proefwerken en examens te laten doen vanuit huis. We moeten er rekening mee houden dat thuiswerken en -studeren echt de standaard worden, en dat reizen minder gebruikelijk wordt.

Ger Bomans, Deventer, juni 2020

Van intelligente naar

Drie maanden geleden ging Nederland op slot. Hoe werkte de ‘lockdown light’? En wat moeten we bij een volgende golf anders doen? ‘De kapper is het probleem niet’.

Het was een weinig omstreden noodrem. Toen het kabinet Nederland half maart ‘slim op slot’ gooide, was dat geen breinbreker voor deskundigen: de snel oplopende aantallen besmettingen en doden lieten de regering weinig keus. ,,Dat was misschien wel de makkelijkste fase”, zegt hoogleraar microbiologie Jan Kluytmans. ,,Nu wordt het veel moeilijker. Wat kan wel, wat niet, en hoe dan precies?” Hoe moeten we een tweede golf, ter grootte van een tsunami of een bescheiden rimpeling - niemand die het weet – te lijf? Experts over de lessen van de eerste coronapiek.

De polder-lockdown bereikte zijn doel

Met ruim 5500 geregistreerde coronadoden – het werkelijke aantal ligt hoger - en een notering in de mondiale top tien van sterftecijfers (zowel absoluut als relatief) kan je moeilijk claimen dat de Nederlandse corona-aanpak een groot succes is.

En toch zien wetenschappers dat de ietwat softe lockdown deed wat deze moest doen: de hausse aan patiënten terugdringen. Anders dan in andere Europese landen bleven hier veel winkels open, mochten we zo vaak naar buiten als we wilden. ‘Dat werkte zo slecht nog niet’, zegt Hans Heesterbeek, hoogleraar theoretische epidemiologie aan de Universiteit van Utrecht. ‘Uiteindelijk moet je dit zorgvuldig analyseren, maar als je door je oogharen naar de pieken en curves van de verschillende landen kijken, dan werkt deze lockdown light, en lijkt het erop dat de strengere landen meer deden dan nodig was, ja.’

Ook infectieziektedeskundige Samir Bhatt van de Britse universiteit Imperial College zegt dat Nederland de uitbraak relatief snel onder de duim kreeg, toen half maart het reproductiegetal onder de één dook en een patiënt nog minder dan één ander besmette: ‘Jullie hebben best snel de rem erop gegooid. 6 | CORONA magazine 1.5

Dat betekent ook dat jullie nu alweer vlot stappen kunnen zetten naar versoepelingen. Denemarken bijvoorbeeld, reageerde nog sneller, en kon dus ook eerder uit de restricties.’

Regels zijn nodig, maar gedrag is belangrijker

De coronacrisis is verschrikkelijk, maar ook leerzaam, zegt Frits Rosendaal, hoogleraar klinische epidemiologie aan de Universiteit van Leiden: ‘We houden ons tamelijk goed aan alle regels terwijl velen van ons nog nooit een patiënt hebben gezien, dat is best bijzonder. Dat zal komen door het vertrouwen dat Nederlanders hebben in de overheid, we luisteren blijkbaar goed. Ik denk dat landen met minder vertrouwen in instituties en regeringen het lastiger hebben met de bestrijding van het virus. Kijk naar de VS bijvoorbeeld.’

‘We houden ons tamelijk goed aan alle regels terwijl velen van ons nog nooit een patiënt hebben gezien, dat is best bijzonder’

Frits Rosendaal, hoogleraar klinische epidemiologie (Universiteit Leiden)

Want regels zijn nodig, maar het daadwerkelijke gedrag maakt het verschil, weet Rosendaal: ‘Ik ben dan ook niet zo pessimistisch over de komende maanden. Als we basisregels rond hygiëne, de anderhalve meter afstand houden en het thuis blijven bij klachten handhaven, dan komen we een heel eind. Grote evenementen zijn niet mogelijk, maar verder kan best veel denk ik.’

In plaats van het grove geschut van dit voorjaar hanteren landen liever precisiemaatregelen, zodat niet een onnodig groot deel van de samenleving en economie lijdt onder de bestrijding van het virus. Bhatt van Imperial: ‘Precies genoeg doen, niet te veel, niet te weinig: ieder land wil dat, het is de million dollar question. Maar om eerlijk te zijn: het antwoord hebben we niet, veel maatregelen zijn snel na elkaar genomen en dus is slecht te zeggen wat de losse effecten zijn. Daarbij verschillen situaties in landen enorm, qua bevolkingsdichtheid, cultuur, gedrag.’

ideale lockdown

Dus pellen landen de diverse maatregelen voorzichtig af, proberen ze stap voor stap te versoepelen, ondertussen oplettend of het coronaspook zich koest houdt. Heesterbeek: ‘In het park zitten en een keer naar de kapper gaan zullen echt niet de grootste risico’s vormen. Maar als het uitgaansleven weer op gang komt, dan kan het zomaar weer flink opflakkeren, dat wil je niet. Kijk naar Zuid-Korea.’ Daar gingen de clubs eind april open, maar werden ze weer gesloten na een nieuwe uitbraak dit weekeinde.

‘In het park zitten en een keer naar de kapper gaan zullen echt niet de grootste risico’s vormen’

Hans Heesterbeek, hoogleraar theoretische epidemiologie (Universiteit Utrecht)

ten gingen ze dicht. Of sportclubs, kappers en fysio’s ook open hadden kunnen blijven vanaf het begin? Achteraf zeg ik waarschijnlijk ja, maar ik had het toen wel eng gevonden als dat besloten was. Vergis je niet: je weet nu meer dan toen, over risicogroepen qua leeftijd en andere medische aandoeningen die een rol kunnen spelen.”

Verlies het virus niet uit het oog

De verrassingsaanval van maart moeten we niet nog een keer meemaken, zeggen kenners in koor. Toen sloop het virus Nederland binnen en kwamen we er pas weken later achter hoe breed de basis van de piramide was, en stonden medici en ggd’s met tien nul achter bij de bestrijding. Door de testcapaciteit op te schroeven, in juni moeten alle Nederlanders met klachten getest kunnen worden, en door de surveillance bij peilstations en regionale ggd’s moet het spoor van het virus veel beter in de gaten gehouden worden.

Scholen konden best openblijven

De basisscholen hadden niet dicht gehoeven, zegt hoogleraar Rosendaal. Dat vond het RIVM trouwens altijd al, vanwege de beperkte rol van kinderen bij de verspreiding. En nu in andere landen scholen weer gedeeltelijk opengaan en dit ook zonder grote gevolgen lijkt, wordt die theorie alleen maar sterker. Rosendaal: ,,Die scholen dicht doen was gewoon niet nodig, dat wisten we toen ook. Alleen na druk van de medisch specialisten en bezorgde ouders en docenHeesterbeek: ‘Dat moet je ook waarmaken, anders loop je achter de feiten aan. Natuurlijk start je langzaam weer van alles op, iedereen is dit zat. Maar of dat lukt staat of valt met onze aandacht. Als die verslapt, als je slordig wordt, geen afstand meer houdt, veel samenkomt, ja: dan wordt die tweede golf groot. Je kunt wel weer denken, zoals we maanden geleden deden: dat zal zo’n vaart niet lopen, maar dat zal dus wel. We hebben het gezien. Dat kan.’

Coronavaccin: de stand van zaken ...

direct gestart met onderzoek naar het virus en de ontwikkeling van een vaccin. Ook in Nederland. Volgens de WHO zijn er wereldwijd al 102 bedrijven en academische instellingen die werken aan een vaccin. De ‘race’ is dus in volle gang.

Er wordt wereldwijd hard gewerkt aan een vaccin dat ons bescherming kan bieden tegen het coronavirus. Elke dag berichten onderzoekers of de media wel over een of meerdere doorbraken. V olgens de meest optimistische voorspellingen zou een vaccinatie tegen het coronavirus zelfs al in september beschikbaar kunnen zijn. Maar er zijn nog veel haken en ogen. Om je op de hoogte te houden brengt CORONA magazine 1.5 daarom de laatste ontwikkelingen rondom een vaccin tegen corona voor je in kaart:

Vaccin-ontwikkeling

Reguliere volgorde bij de ontwikkeling van een vaccin: • Ontwikkelen kandidaat-vaccin. • Preklinisch onderzoek: onderzoek naar de werkzaamheid van een kandidaat-vaccin in een laboratorium, meestal gevolgd door dierproeven. • Klinisch onderzoek fase 1: evalueren van veiligheid (bijwerkingen), de afweerreactie en tolerantie onder mensen. • Klinisch onderzoek fase 2: onderzoek onder een grotere groep mensen waarbij de werkzaamheid, veiligheid, bijwerkingen en de immuunrespons nader worden onderzocht. • Klinisch onderzoek fase 3: onderzoek onder honderden tot duizenden vrijwilligers om te kijken in hoeverre het vaccin onder natuurlijke ziekte-omstandigheden bescherming biedt. • Gegevens indienen bij regelgevers, zoals het

European Medicines Agency (EMA). • Wettelijke goedkeuring. • Levering, productie en verzending.

Bmr-vaccinatie

Omdat een werkend vaccin tegen het coronavirus waarschijnlijk nog even op zich laat wachten, wordt er ook gekeken naar mogelijke werkzaamheid van bestaande vaccins. Zo kan een vaccinatie tegen bof, mazelen en rode hond (bmr) mogelijk bescherming bieden tegen het coronavirus (SARS-CoV-2). Dat blijkt uit een nieuw onderzoek van de universiteit van Cambridge. Concreet vonden de wetenschappers overeenkomsten in het genetisch materiaal van SARS-CoV-2 (het huidige coronavirus) en het DNA van de mazelen- en bofvirussen. Ook is er een gedeeltelijke overeenkomst met de aminozuren van corona en het virus dat rode hond veroorzaakt.

Omdat er bepaalde overeenkomsten zijn, denken de wetenschappers daarom dat een inenting met het bmr-vaccin kan leiden tot een milder verloop van de corona-symptomen.

Vooral ouderen

Het is bekend dat vooral ouderen hard getroffen kunnen worden door het coronavirus. Jongeren hebben over het algemeen milde klachten. Hier was voorheen eigenlijk nog geen goede verklaring voor. Britse onderzoekers hebben daar dus mogelijk een antwoord op gevonden: • Veel ouderen hebben namelijk nooit een bmr-vaccinatie gehad, omdat dit vaccin pas zo’n 40 jaar bestaat en sindsdien stapsgewijs is ingevoerd. Daarentegen zijn de meeste jongere mensen wel gevaccineerd op jonge leeftijd tegen bmr. Hierdoor is zijn zij mogelijk beter beschermd tegen een ernstig verloop van Covid-19. • In de Britse studie worden veel aannames gemaakt. Daarom is er nog veel vervolgonderzoek nodig om de stellingen van de wetenschappers te bewijzen. Ook moet de publicatie van de Britten nog worden beoordeeld door vakgenoten.

MEDISCH bij muizen. In een studie werd aangetoond dat de muizen na toediening van een testvaccin antilichamen aanmaken die specifiek zijn voor het coronavirus. Dat zou gebeuren in voldoende hoeveelheden om het virus te neutraliseren.

Immuunsysteem maakt antistoffen aan

Een eerste belangrijke stap naar een daadwerkelijk vaccin tegen corona werd gezet door het Peter Doherty Institute for Infection and Immunity in Australië. In hun onderzoek werd aangetoond dat het immuunsysteem van mensen met het coronavirus op vergelijkbare wijze reageert als bij een gewone griepinfectie. Volgens de onderzoekers doet het lichaam precies wat het moet doen tegen het virus, namelijk: ‘vechten’.

Immuunreactie

Dit blijkt bij patiënten met lichte klachten te gebeuren: • Meerdere onderdelen van het immuunsysteem worden vrij snel na de infectie geactiveerd. • De hoeveelheid virus gaat vervolgens langzamerhand naar beneden. • Drie dagen na de piek van de immuunreactie was het lichaam virusvrij en hersteld.

Door de onderzoekers werden vier soorten immuuncellen geïdentificeerd die COVID-19 kunnen bestrijden. Dit is belangrijke informatie, want een vaccin moet precies dezelfde immuuncellen activeren.

Succesvolle test onder reusapen

Een test van een vaccin door het Jenner Instituut, verbonden aan de Oxford University, verliep erg succesvol. Zes reusapen kregen in een laboratorium een vaccin toegediend. Daarna werden ze blootgesteld aan grote hoeveelheden van het coronavirus. Wat bleek: alle apen waren na 28 dagen nog perfect gezond. Resusapen hebben zo’n 96 procent DNA-overeenkomst met mensen. Een klinisch onderzoek is daarom nu in volle gang. Eind mei wordt een proef verwacht onder 6.000 mensen. In september kan de werkzaamheid onder mensen zelfs al zijn aangetoond, als alles meezit.

In september worden de eerste proeven op mensen verwacht. De ontwikkelaars hopen dat er begin 2021 een werkend vaccin is voor de bevolking. Meer goed nieuws over de ontwikkelingen van corona lees je hier.

Productie al gestart

Volgens de onderzoekers kan een vaccin ook op grote schaal worden geproduceerd, mocht het daadwerkelijk effectief zijn bij mensen. Het middel zou dan gelijkmatig worden verdeeld over alle landen. Voor de zekerheid is men alvast begonnen met de productie ervan, zodat er een voorraad kan worden opgebouwd.

Eerste menselijke proef

In een laboratorium in Seattle (VS) is men op 16 maart 2020 begonnen met de eerste klinische test van een vaccin ter bescherming tegen COVID-19. De eerste vier patiënten kregen daar een prik met een stukje van de genetische code van het coronavirus. Vervolgens wordt onderzocht of deze patiënten antilichamen aanmaken en of er bijwerkingen zijn.

CORONA magazine 1.5 | 9

Langdurige bescherming

Volgens onderzoekers van de Johns Hopkins University Applied Physics Laboratory muteert het coronavirus zich nauwelijks. Dat is goed nieuws voor de ontwikkeling van een vaccin, omdat deze dan langdurig bescherming biedt. Zo muteert het griepvirus zich veel sneller. Vaccins die daarvoor worden ontwikkeld, bieden dan ook slechts tijdelijk bescherming. Vandaar dat veel kwetsbaren ieder jaar een griepprik krijgen.