LAWYER The Business Magazine • Σεπτέμβριος 2021
ΑΝΤΙΓΌΝΗ ΠΑΠΑΓΓΕΛΟΠΟΎΛΟΥ Νομική Σύμβουλος 3Μ, South East Europe, DE&I Lead SEE
Εμβόλια και Διανοητική Ιδιοκτησία _σελ. 22 Πράσινες Δημόσιες Συμβάσεις _σελ. 30 Ηλεκτρονικό εμπόριο και ΦΠΑ _σελ. 36
TIMH: 11,00 € ISSN: 2732-6152
014
Η στρατηγική επιλογή στην ενημέρωση
WATT+VOLT: Έμφαση στην οργανική ανάπτυξη και διπλασιασμός του ανθρώπινου δυναμικού Το ημερήσιο newsletter της BOUSSIAS είναι ένα πολύτιμο στρατηγικό εργαλείο για τους #1b3665 επαγγελματίες του κλάδου του Ανθρώπινου Δυναμικού.
Γ. Παυλάκος: «Σχεδιάζουμε επιπλέον προσλήψεις το 2021»
Καθημερινά στο Inbox σας, όλες οι ειδήσεις για την HR κοινότητα, Τον τίτλο της No. 1 αναπτυσσόμενης εταιρείας στην Ελλάδα για μετακινήσεις στελεχών, το 2020 απέσπασε η WATT+VOLT από τους Financial Times, νέες συνεργασίες, διεθνείς εξελίξεις αριθμώντας περισσότερα από 47 καταστήματα στην Ελλάδα. κ.α. παρέχουν ένα σημαντικό «Αυτή τη στιγμή απασχολούνται συνολικά 330 εργαζόμενοι, ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στους εκ των οποίων το 56% εντάχθηκε στην εταιρεία Ιανουάριο decision makersαπό τηςτον αγοράς.
του 2019, ενώ βάσει του πλάνου για το 2021 αναμένεται η πρόσληψη 131 ατόμων επιπλέον» εξήγησε στο Workforce, Εγγραφείτε ο Γιώργος Παυλάκος, HR Director της εταιρείας σημειώνοντας την έμφαση που δίνει η WATT+VOLT στην οργανική ανάπτυξη. δοκιμαστικά Γιώργος Παυλάκος Η συντριπτική πλειονότητα των εν λόγω προσλήψεων για 2 μήνες πραγματοποιήθηκε αποκλειστικά από την Διεύθυνση Ανθρώπινου Δυναμικού της εταιρείας, ενώ από τον Οκτώβριο του 2020 υπήρξε συνεργασία με τέσσερα recruiting agencies, προκειμένου να καλυφθούν ορισμένες θέσεις πωλήσεων, γεγονός που οφείλεται αφενός στην αμεσότητα που απαιτούνταν και αφετέρου στις ιδιαιτερότητες των θέσεων αυτών. Επιπροσθέτως, ο Γ. Παυλάκος αναφέρθηκε στη χρονιά που ολοκληρώνεται, τονίζοντας πως η εταιρεία δεν επηρεάστηκε ιδιαίτερα από την επιβολή των lockdown και συνέχισε τόσο το πλάνο νέων προσλήψεων όσο και τις συμφωνίες για νέα καταστήματα. «Μόνο στο 1ο lockdown χρειάστηκε να τοποθετηθεί ένα μικρό ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΕΣ ΠΛΗΡΌΦΌΡΙΕΣ ποσοστό των εργαζομένωνΓΙΑμας σε αναστολή, κάτι που δεν απαιτήθηκε στο 2ο λόγω της Επικοινωνήστε με τoν Δημήτρη Φαραό Τ: 210-6617777 (Εσωτ. 102) E: farao@boussias.com μεγαλύτερης προετοιμασίας μας και της απασχόλησης των ρόλων που επηρεάζονταν -όπως π.χ. οι πωλητές d2d- σε άλλα έργα που τρέχουν στην εταιρεία» κατέληξε.
ο
Πέμπτη 17|12|2020 OUTLINE
#003
03 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α
LAWYER
LAWYER
TIMH: 11,00 € ISSN: 2732-6152
014
The Business Magazine • Σεπτέμβριος 2021
TIMH: 11,00 € ISSN: 2732-6152
014
The Business Magazine • Σεπτέμβριος 2021
Ευρωπαϊκή Πίστη: Στους 150 ομίλους με τον μεγαλύτερο αριθμό εργαζομένων ΑΝΤΙΓΌΝΗ ΠΑΠΑΓΓΕΛΌΠΌΎΛΌΎ
Μια επισκόπηση της κατάστασης στην Ελλάδα και την ΕΕ
από το Diversity Charter Greece και το ΚΕΑΝ 05
04 _
Νομική Σύμβουλος 3Μ, South East Europe, DE&I Lead SEE
_
Πράσινες Δημόσιες Συμβάσεις
Πράσινες Δημόσιες Συμβάσεις _σελ. 30
Ηλεκτρονικό εμπόριο και ΦΠΑ
Ηλεκτρονικό εμπόριο και ΦΠΑ _σελ. 36
Newsτο & Updates Censuswide: Μειωμένο στίγμα της ανεργίας εξαιτίας της πανδημίας _σελ. 30 _σελ. 36
Editorial
avarla@boussias.com ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ / ΣΥΝΤΑΚΤΡΙΑ
Αλεξιάννα Τσότσου
16
17
Αντιγόνη Παπαγγελοπούλου, Νομική Σύμβουλος 3Μ, South East Europe, DE&I Lead SEE
Back Cover Story: Τα φαινόμενα της ανισότητας
Γιάννα Χορμόβα, Γενική Γραμματέας Δημογραφικής και Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας Φύλων
20 _
Χαρά Χιόνη-Χότουμαν, Δικηγόρος, Δ.Ν., ΜΔΕ Ποινικού Δικαίου Ποινικής Δικονομίας/ Νομική Σύμβουλος, ΔΙΟΤΙΜΑ
35 _
Lawyer Viewpoint: Δίκαιο και Τέχνη
Μαριλένα Δερδελάκου
_
22 _
In the Spotlight: Διανοητική ιδιοκτησία και εμβόλια: Μια δύσκολη ισορροπία στη σκιά της πανδημίας
36 _
In the Spotlight: Οι αλλαγές στο ηλεκτρονικό εμπόριο στην ΕΕ που φέρνουν οι νέοι κανόνες για τον ΦΠΑ
ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΣ
_
Opinions: Σοφία Παπαδημητρίου, Δικηγόρος Αθηνών, Dr. jur. München
Opinions: Βασίλειος Δημητρούκας, Δικηγόρος Παρ’ Αρείω Πάγω, LL.M Maritime Law, LL.M German Law, PGDip History & Theory of Law, MICS
ACCOUNT MANAGER
Λήδα Πλατή
lplati@boussias.com YΠΟΔΟΧΗ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗΣ
Ρούλη Σαμίου
rsamiou@boussias.com ART DIRECTOR
In the Spotlight: Πράσινες Δημόσιες Συμβάσεις: Η συμμόρφωση με την περιβαλλοντική νομοθεσία και η συμβολή τους στην κυκλική οικονομία
Θωμάς Αρσένης
Nατάσσα Θεοδοσίου
_
ΦΩΤΟΓΡΑΦΟΣ IMAGE BANK
Αdobe Stock ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ
Ρίτα Κανδάκη
ΤΜΗΜΑ ΣΥΝΔΡΟΜΩΝ
Λέττα Γκύζη, Δηµήτρης Φαραός, Θανάσης Μουτζίκος
39 _
Lawyer Viewpoint: Η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης
ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Δήμητρα Σπανού ΕΚΤΥΠΩΣΗ/ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ
Pressious Arvanitidis
POBUCA: ΆΜΕΣΗ 42 46 ΆΝΤΆΠΌΚΡΙΣΗ ΤΌ 2020 ΣΤΌ W.F.H. ΜΌΝΤΕΛΌ ΕΡΓΆΣΙΆΣ _
Λυδία Βενέρη
30
ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ/ΕΝΘΕΣΗ/ΕΠΙΚΟΛΛΗΣΗ
50
_
www.lawyermagazine.gr
Αλεξάνδρα Βαρλά
10 _
The Business Magazine
EDITOR IN CHIEF ATTORNEY AT LAW LL.M
Εμβόλια και Διανοητική Ιδιοκτησία _σελ. 22
Εμβόλια και Διανοητική Ιδιοκτησία _σελ. 22
014
05 05
ΤΑ ΦΑΙΝΌΜΕΝΑ Ολοκληρώθηκε το 1ο Diversity Day ΤΗΣ ΑΝΙΣΌΤΗΤΑΣ
_
Presstime
Lawyer On Tour: Elizabeth Rimmer, Chief Executive LawCare
Κωσταντίνος Χασιώτης, Αλέξης Σουλιώτης, Λίνα Γκολοµάζου
54 _ Η απορρόφηση των κραδασμών της World απότομης μετάβασης στο εργασιακό μοντέλο Work From Home αποτέλεσε την μεγάλη πρόκληση για την Pobuca το 2020, σύμφωνα με την30 Μαριλένα Δερδελάκου, People and Culture Director της εταιρείας. «Σε μία χρονιά που κανείς δεν θα ξεχάσει, είμαστε υπερήφανοι που καταφέραμε να ανταποκριθούμε στις ιδιαίτερα απαιτητικές συνθήκες που ανέτρεψαν την εργασιακή μας καθημερινότητα σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα. Μέσα από τις ενέργειες του LAWYER _ 3 2020 καταφέραμε να διατηρήσουμε
ΛΟΓΙΣΤHΡΙΟ
ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ (ΕΤΗΣΙΕΣ) Εταιρειών: €121 Ιδιωτών: €99 Φοιτητών: €77 Κύπρου-Εξωτερικού: €132
Report
ΕΚΔΟΤΗΣ
Μιχάλης Κ. Μπούσιας
36
ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ
Κατερίνα Πολυμερίδου ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ ΠΩΛΗΣΕΩΝ
Νένα Γιαννακίδου CREATIVE DIRECTOR
Γιώργος Τριχιάς ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΒOUSSIAS ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ Ε.Π.Ε. Κλεισθένους 338, Τ.Κ. 153 44, Γέρακας Τ.: 210 661 7777 Website: www.boussias.com Κωδικός ΕΛΤΑ 210177 ISSN 2732-6152
_EDITORIAL
“ MAKING MISTAKES DOES NOT MEAN THAT YOU ARE A BAD LAWYER.” - Elizabeth Rimmer, CEO LawCare
¼
ταν ζήτησα από την Elizabeth Rimmer να μιλήσει στο LAWYER για την ψυχική υγεία και την ευημερία στη δικηγορία, ήξερα ότι θα κάναμε μια πολύ ενδιαφέρουσα, διαφορετική συζήτηση. Αυτό που δεν περίμενα ήταν να αφιερώσουμε ένα μεγάλο μέρος της κουβέντας μας σε μια άγνωστη - μέχρι πρότινος – σε εμένα λέξη: Presenteeism. Στα ελληνικά Παρουσιασμός. Ο όρος αυτός, όπως μου εξήγησε, χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις περιπτώσεις εκείνες όπου οι εργαζόμενοι παραμένουν στις θέσεις τους στο γραφείο, μόνο και μόνο για να δείχνουν αφοσιωμένοι στη δουλειά τους. Συχνά, μάλιστα, ο παρουσιασμός ωθεί τους υπαλλήλους να προσέρχονται στην εργασία τους παρά την ύπαρξη ασθενείας (η οποία θα δικαιολογούσε την απουσία τους), με αποτέλεσμα να εργάζονται υπό ακατάλληλες συνθήκες. Με αφορμή τη συζήτησή μας, αναζήτησα περισσότερες πληροφορίες για το φαινόμενο αυτό και διαπίστωσα - ίσως όχι με ιδιαίτερη έκπληξη - πόσο διαδεδομένο είναι διεθνώς, αλλά και στη χώρα μας, καθώς και πόσο άρρηκτη θεωρείται η σύνδεσή του με την ψυχική υγεία στο περιβάλλον εργασίας. Σε αντίθεση, ίσως, με τον παρουσιασμό, η έννοια της ψυχικής υγείας είναι γνωστή και μας απασχολεί όλους - ακόμη περισσότερο κατά τη διάρκεια της πανδημίας, η οποία είτε επιδείνωσε προϋπάρχοντα ζητήματα, είτε αύξησε επικίνδυνα τα επίπεδα άγχους των εργαζομένων. Παρά το γεγονός, όμως, ότι η ψυχική υγεία έχει τεθεί στο επίκεντρο της στρατηγικής των οργανισμών, στην πράξη δεν λαμβάνεται η απαιτούμενη μέριμνα για την προστασία και την προαγωγή της στο εργασιακό περιβάλλον. Το πρόβλημα αυτό είναι ιδιαίτερα έντονο στον κλάδο της δικηγορίας, η οποία παραδοσιακά απαιτεί την τελειότητα, συνδέει την παραγωγικότητα με την φυσική παρουσία στο γραφείο και αφήνει ελάχιστα (έως καθόλου) περιθώρια για λάθη. Το αποτέλεσμα είναι άνθρωποι εξαντλημένοι, με βεβαρημένη ψυχολογία, οι οποίοι διστάζουν να ζητήσουν βοήθεια όταν τη χρειάζονται και φοβούνται να παραδεχθούν ότι έκαναν λάθος, με ρίσκο να χάσουν ακόμη και τη δουλειά τους.
Αλεξάνδρα Βαρλά Editor-in-Chief
Οι εξάρσεις άγχους, η αλόγιστη κατανάλωση αλκοόλ, η κατάθλιψη και οι ψυχοσωματικές διαταραχές είναι μερικές μόνον από τις ενδείξεις ότι, τελικά, κάτι κάνουμε λάθος. Τα λάθη όμως επιτρέπονται και, συχνά, διορθώνονται. Ας μάθουμε, λοιπόν, από αυτά προκειμένου να δημιουργήσουμε ένα υγιές και ασφαλές περιβάλλον, για το οποίο θα είμαστε πραγματικά περήφανοι. Ποτέ δεν είναι αργά για ένα reset.
Καλό Φθινόπωρο! 4 _ LAWYER
_NEWS&UPDATES
ΠΡΌΤΥΠΗ �Ή ΠΙΛΟΤΙΚΉ ΔΊΚΗ ΣΤΟΝ ΆΡΕΙΟ ΠΆΓΟ Με σχέδιο νόμου του Υπουργείου Δικαιοσύνης, το οποίο έχει τεθεί σε διαβούλευση, καθιερώνεται η πρότυπη ή πιλοτική δίκη στον Άρειο Πάγο για θέματα που άπτονται του γενικότερου ενδιαφέροντος. Στόχος των διατάξεων είναι η επιτάχυνση της απονομής της δικαιοσύνης και η ενίσχυση της ασφάλειας δικαίου. Ρυθμίσεις που ίσχυσαν το προηγούμενο διάστημα στο πλαίσιο ανάσχεσης των μέτρων της πανδημίας θεσπίζονται τώρα σε μόνιμη βάση, όπως η δυνατότητα κοινής δήλωσης παράστασης σε υποθέσεις όπου η προφορική διαδικασία είναι υποχρεωτική, η δυνατότητα λήψης ένορκης βεβαίωσης από δικηγόρο και ο οίκοθεν επαναπροσδιορισμός εκκρεμών υποθέσεων από το δικαστήριο σε περίπτωση ματαίωσης των υποθέσεων αυτών για λόγους ανωτέρας βίας. Ταυτόχρονα και για την εξοικονόμηση χρόνου και δαπάνης ενισχύεται ο ρόλος των ηλεκτρονικών μέσων στη διενέργεια διαδικαστικών πράξεων ενώπιον των δικαστηρίων. Οι ρυθμίσεις είναι αποτέλεσμα της αξιολόγησης των αποτελεσμάτων που επέφερε ο ν. 4336/2015 (Α’ 87) στον ΚΠολΔ, σύμφωνα με τις προτάσεις της Νομοπαρασκευαστικής Επιτροπής.
ΚΑΤΕΥΘΥΝΤΉΡΙΕΣ ΓΡΑΜΜΈΣ ΤΗΣ ΑΠΔΠΧ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΗΛΕΡΓΑΣΊΑ Η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα με την 32/2021 Απόφασή της, εξέδωσε κατευθυντήριες γραμμές για την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα που πραγματοποιείται κατά την παροχή εργασίας εξ αποστάσεως, ανεξαρτήτως μορφής και είδους απασχόλησης, τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο τομέα. Με την έκταση που έχει λάβει η τηλεργασία, κυρίως λόγω της πανδημίας και με τους κινδύνους που απορρέουν από τη χρήση της τεχνολογίας της πληροφορικής τόσο για εργοδότες όσο και για εργαζόμενους, η αρχή βάσει της ως άνω απόφασης δημοσίευσε ερωταπαντήσεις αλλά και κατευθυντήριες γραμμές για την εφαρμογή των κανόνων προστασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα κατά την παροχή της τηλεργασίας. Συνοπτικά, ο εργαζόμενος πρέπει να ενημερώνεται για τους όρους, τα οφέλη και τους κινδύνους της τηλεργασίας αλλά και να διασφαλίζεται η επεξεργασία δεδομένων μόνο για τους αναγκαίους σκοπούς και για καθορισμένο χρόνο. Ο εργοδότης, σύμφωνα με την Αρχή, δικαιούται να ελέγχει την τήρηση του ωραρίου, όμως η συνεχής παρακολούθηση του εργαζομένου δύσκολα πληροί την αρχή της αναλογικότητας.
ΠΡΌΣΤΙΜΟ ΣΕ ΑΠΟΕΛ ΚΑΙ ΟΜΌΝΟΙΑ ΑΠΌ ΤΟΝ ΕΠΊΤΡΟΠΟ ΠΡΟΣΤΑΣΊΑΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΏΝ ΔΕΔΟΜΈΝΩΝ ΤΗΣ ΚΎΠΡΟΥ Πρόστιμο επιβλήθηκε στα ποδοσφαιρικά σωματεία του ΑΠΟΕΛ και της ΟΜΟΝΟΙΑΣ από την Επίτροπο Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων της Κύπρου για κενό ασφαλείας στα συστήματα έκδοσης εισιτηρίων. Η Επίτροπος, μετά από διεξοδική μελέτη των τεχνικών και νομικών χαρακτηριστικών της υπόθεσης διαπίστωσε κενά ασφαλείας στο σύστημα έκδοσης που έχει αναπτυχθεί από την ανάδοχο εταιρία Hellenic Technical Enterprises Ltd, τα οποία είχαν ως αποτέλεσμα παραβιάσεις των διατάξεων του Γενικού Κανονισμού Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων. Στα σωματεία επιβλήθηκε συνολικό πρόστιμο ύψους 40.000 ευρώ, ενώ στην ανάδοχο εταιρία πρόστιμο ύψους 25.000 ευρώ. Ακόμη, διατάχθηκε η ενημέρωση των υποκειμένων των δεδομένων σύμφωνα με τον ΓΚΠΔ. LAWYER _ 5
_NEWS&UPDATES
ΑΝΑΓΝΏΡΙΣΗ ΤΟΥ ΧΡΌΝΟΥ ΆΣΚΗΣΗΣ ΔΙΚΗΓΟΡΊΑΣ
ΤΟ ΝΈΟ ΝΟΜΙΚΌ ΠΛΑΊΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΕΡΓΊΑ Τις προϋποθέσεις για τη νόμιμη άσκηση του δικαιώματος απεργίας θέτει ο ν. 4808/2021. Το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων με εγκύκλιό του έδωσε διευκρινίσεις επί των άρθρων 91-95 του ν. 4808/2021 (Α’ 101) για τη νόμιμη άσκηση του δικαιώματος απεργίας, τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο τομέα. Συγκεκριμένα, οι διευκρινίσεις αφορούν α) την υποχρέωση γνωστοποίησης απεργίας και στάσεων εργασίας, η οποία γίνεται εγγράφως και επιδίδεται με δικαστικό επιμελητή στον/ στους εργοδότες, β) την υποχρέωση διεξαγωγής δημοσίου διαλόγου που πραγματοποιείται με την κατάθεση αίτησης διεξαγωγής δημοσίου διαλόγου για τα αιτήματα της απεργίας ενώπιον του Ο.ΜΕ.Δ, γ) την υποχρέωση διάθεσης προσωπικού ασφαλείας και προσωπικού ελάχιστης εγγυημένης υπηρεσίας για την ασφάλεια των εγκαταστάσεων της επιχείρησης και την πρόληψη καταστροφών και ατυχημάτων, δ) την υποχρέωση προστασίας του δικαιώματος στην εργασία προκειμένου οι εργαζόμενοι που δεν επιθυμούν να συμμετέχουν στην απεργία να προσέρχονται και να αποχωρούν ανεμπόδιστα από την εργασία τους.
Αναγνώριση του χρόνου άσκησης δικηγορίας στον χρόνο ασφάλισης θα μπορούν να κάνουν οι δικηγόροι σύμφωνα με τις προβλέψεις του άρθρου 30 του ν. 4670/2020 (ΦΕΚ Α’43/28.02.2020). Σχετικές πληροφορίες παρέχονται μέσω εγγράφου του Ηλεκτρονικού Φορέα Κοινωνικής Ασφάλισης, σύμφωνα με το οποίο επισημαίνεται ότι στις διατάξεις του άρθρου 34 του ν. 4387/2016 θεσπίζεται η συμπερίληψη στους πλασματικούς χρόνους ασφάλισης του χρόνου άσκησης δικηγορίας που προβλέπεται από τις διατάξεις του άρθρου 14 του ν. 1090/1980, ενώ επιβεβαιώνεται και η δυνατότητα αναγνώρισης αυτού. Η αναγνώριση μπορεί να γίνει μέσω της υποβολής αίτησης επί της οποίας θα εκδοθεί απόφαση για την αναγνώριση. Το χρονικό διάστημα που θα υπολογιστεί για την εισφορά εξαγοράς αντιστοιχεί στο διάστημα από την εγγραφή των Ασκουμένων Δικηγόρων στο μητρώο ασκουμένων και μέχρι τον διορισμό τους ως δικηγόρων στον Δικηγορικό Σύλλογο της επιλογής τους. Ο υπολογισμός γίνεται βάσει των διατάξεων της παρ. 1 του άρθρου 30 του ν. 4670/2021.
ΠΡΟΔΙΚΑΣΤΙΚΆ ΕΡΩΤΉΜΑΤΑ ΣΤΟ ΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΑΝΑΔΡΟΜΙΚΆ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΞΙΟΎΧΩΝ Τρία προδικαστικά ερωτήματα καλείται να εξετάσει η Ολομέλεια του Ελεγκτικού Συνεδρίου, τα οποία αφορούν μνημονιακές περικοπές σε συντάξεις του δημοσίου περίπου 300.000 συνταξιούχων. Τα ερωτήματα συνοπτικά αφορούν το κατά πόσον οι διατάξεις των μνημονιακών νόμων ν. 4024/2011 και του ν. 4051/2012 αντίκεινται σε διατάξεις του Συντάγματος και στις αρχές της ασφάλειας δικαίου, της προβλεψιμότητας, της δικαιολογημένης εμπιστοσύνης, της ισότητας ενώπιον του νόμου καθώς και των δημοσίων βαρών και της αναλογικότητας, εάν ως βάση υπολογισμού νοούνται οι συντάξεις στο ύψος που είχαν ήδη καταβληθεί κατά την 31.12.2014 μετά των περικοπών του ν. 4387/2016, όπως συνάγεται από τις διατάξεις του ν. 4024/2011, του ν. 4387/2016 και του ν. 4585/2018, αλλά και κατά πόσον το ύψος των συντάξεων, όπως διαμορφώθηκε, είναι συμβατό με τις ανωτέρω υπερνομοθετικής ισχύος διατάξεις και αρχές, ως εκ του διαρθρωτικού χαρακτήρα των μεταβολών που επέφερε στο δημόσιο ασφαλιστικό σύστημα.
6 _ LAWYER
ΕΓΚΎΚΛΙΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΙΟΘΈΤΗΣΗ ΠΛΗΓΕΙΣΏΝ ΑΠΌ ΦΥΣΙΚΉ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΉ ΠΕΡΙΟΧΏΝ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΑ ΜΈΤΡΑ ΑΝΑΚΟΎΦΙΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΓΈΝΤΩΝ Εγκύκλιο αναφορικά με την οριοθέτηση πληγεισών από φυσική καταστροφή περιοχών και για τα μέτρα ανακούφισης των πληγέντων εξέδωσε το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων. Η εγκύκλιος προβλέπει, α) κεφαλαιοποίηση των καθυστερούμενων ασφαλιστικών εισφορών, περιόδου απασχόλησης μέχρι το τέλος του προηγούμενου της φυσικής καταστροφής μήνα, β) αναστολή καταβολής των τρεχουσών ασφαλιστικών εισφορών για 6 μήνες, αρχής γενομένης από την 1η του μήνα, κατά τον οποίο συνέβη η φυσική καταστροφή, γ) εξόφληση των ανωτέρω εισφορών, κεφαλαιοποιημένων και τρεχουσών, σε 12 – 24 ισόποσες μηνιαίες δόσεις, αρχής γενομένης από την 1η του επόμενου μήνα κατά τον οποίο έληξε η εξάμηνη αναστολή. Οι ρυθμίσεις ισχύουν και για τις επιχειρήσεις, εργοδότες ή ασφαλισμένους που διατηρούν επαγγελματική εγκατάσταση ή ασκούν δραστηριότητα στους Δήμους Ιστιαίας-Αιδηψού και Μαντουδίου-Λίμνης-Αγίας Άννας της Περιφερειακής Ενότητας Ευβοίας, οι οποίοι επλήγησαν από τις πυρκαγιές που εκδηλώθηκαν εντός του μηνός Αυγούστου 2021, ανεξαρτήτως επέλευσης υλικής ζημιάς.
ΕΓΓΡΑΦΉ ΔΙΚΗΓΌΡΩΝ ΣΤΟ ΓΕΜΗ Προκειμένου να υπάρξει χρόνος διαβούλευσης ζητήθηκε η αναστολή της έναρξης ισχύος των διατάξεων μέχρι και την 01.01.2022 για την εγγραφή των δικηγόρων στο ΓΕΜΗ, ενώ η Γενική Γραμματεία Εμπορίου και Προστασίας Καταναλωτή προχώρησε και σε σχετικές διευκρινίσεις. Σύμφωνα με τις διευκρινίσεις, τα φυσικά πρόσωπα που ασκούν το δικηγορικό λειτούργημα ασκούν μη εμπορική οικονομική δραστηριότητα, αφού η δραστηριότητα αυτή έχει κυρίαρχο επιστημονικό χαρακτήρα. Συνεπώς, η εγγραφή τους στο ΓΕΜΗ δεν συνεπάγεται την επιβάρυνσή τους με οποιουδήποτε είδους τέλος. Η εγγραφή των φυσικών προσώπων που ασκούν το δικηγορικό λειτούργημα στο ΓΕΜΗ αποσκοπεί αποκλειστικά στη δημιουργία ενός ενιαίου μητρώου των προσώπων που ασκούν οικονομική δραστηριότητα. Το μητρώο αυτό θα αξιοποιηθεί, αποκλειστικά, ως εργαλείο συγκέντρωσης κρίσιμης πληροφορίας που είναι απαραίτητη για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση στοχευμένων πολιτικών ενίσχυσης επαγγελματικών κλάδων από το Υπουργείο Ανάπτυξης και Επενδύσεων.
ΕΔΔΑ: ΑΠΌΡΡΙΨΗ ΑΙΤΉΣΕΩΝ ΓΙΑ ΑΝΑΣΤΟΛΉ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΟΎ ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΟΎ ΑΠΌ ΈΛΛΗΝΕΣ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΟΎΣ
Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου απέρριψε αιτήσεις 30 Ελλήνων υγειονομικών για τη λήψη προσωρινών μέτρων κατά του υποχρεωτικού εμβολιασμού στον τομέα της υγείας. Οι αιτούντες υποστήριξαν πως τα άρθρα της ΕΣΔΑ, όσον αφορά στο δικαίωμα στη ζωή, την απαγόρευση απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης, την απαγόρευση της σκλαβιάς και καταναγκαστικής εργασίας, το δικαίωμα στην ελευθερία και ασφάλεια, το δικαίωμα σε δίκαιη ακρόαση, το δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής και την απαγόρευση των διακρίσεων, παραβιάζονται με το άρθρο 206 του ν. 4820/2021, που επιβάλλει τον υποχρεωτικό εμβολιασμό των υγειονομικών κατά του Covid-19 ως προϋπόθεση για την άσκηση του επαγγέλματός τους. Ωστόσο, το Δικαστήριο έκρινε απορριπτέο το αίτημά τους, επισημαίνοντας ότι τα προσωρινά μέτρα λαμβάνονται μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις και σε πραγματικό κίνδυνο μη αναστρέψιμης βλάβης. LAWYER _ 7
_NEWS&UPDATES
ΈΓΚΡΙΣΗ ΚΡΑΤΙΚΉΣ ΕΝΊΣΧΥΣΗΣ ΥΠΈΡ ΤΟΥ «ΕΛ. ΒΕΝΙΖΈΛΟΣ»
RYANAIR ΚΑΤΆ ΕΠΙΤΡΟΠΉΣ ΓΙΑ ΚΡΑΤΙΚΉ ΕΝΊΣΧΥΣΗ ΥΠΈΡ ΤΗΣ AEGEAN AIRLINES
Με αριθμό Τ-340/21 εισήχθη στο Γενικό Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης η υπόθεση της Ryanair κατά Επιτροπής που αφορά στην κρατική ενίσχυση υπέρ της Aegean Airlines στο πλαίσιο της πανδημίας, μέτρο που κοινοποιήθηκε από την Ελλάδα στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις 21 Δεκεμβρίου 2020. Η ενίσχυση προς την αεροπορική εταιρία, ύψους 120 εκατομμυρίων ευρώ στόχευε στην αποζημίωση της Aegean για τις ζημίες που προκλήθηκαν λόγω των ταξιδιωτικών περιορισμών την περίοδο 23 Μαρτίου έως 30 Ιουνίου 2020. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις 23 Δεκεμβρίου 2020 κήρυξε την ενίσχυση συμβατή με την εσωτερική αγορά, απόφαση της οποίας την ακύρωση ζητάει η Ryanair ενώπιον του Γενικού Δικαστηρίου.
Συμβατή με τους ευρωπαϊκούς κανόνες κρίθηκε η ενίσχυση ύψους 110 εκατ. ευρώ προς τον Διεθνή Αερολιμένα Αθηνών. Η Επιτροπή, αφού εξέτασε τους κανόνες της ΕΕ για τις κρατικές ενισχύσεις, έκρινε ότι η ενίσχυση μπορεί να γίνει δεκτή ως αντιστάθμισμα της ζημίας που υπέστη ο αερολιμένας λόγω της πανδημίας και των ταξιδιωτικών περιορισμών κατά την περίοδο 23 Μαρτίου έως 30 Ιουνίου 2020. Η ενίσχυση θα λάβει τη μορφή άμεσης επιχορήγησης και ακύρωσης των τελών παραχώρησης. Η έγκριση δόθηκε βάσει του άρθρου 107 παρ. 2 στοιχείο β) ΣΛΕΕ. Ακόμη, το μέτρο κρίθηκε ως αναλογικό, καθώς η αποζημίωση δεν υπερβαίνει το αναγκαίο όριο για την επανόρθωση της ζημίας.
ΠΑΡΆΤΑΣΗ ΠΡΟΘΕΣΜΊΑΣ ΔΙΕΞΑΓΩΓΉΣ ΤΩΝ ΓΕΝΙΚΏΝ ΣΥΝΕΛΕΎΣΕΩΝ Για πενήντα (50) ημερολογιακές ημέρες προτίθεται να παρατείνει την προθεσμία διεξαγωγής των Γενικών Συνελεύσεων των άρθρων 119 του ν. 4548/2018, 69 του ν. 4072/2012 και 10 του ν. 3190/1955 η Γενική Γραμματεία Εμπορίου και Προστασίας Καταναλωτή του Υπουργείου Ανάπτυξης και Επενδύσεων, κατόπιν αιτήματος των εκπροσώπων του επαγγελματικού κλάδου των φοροτεχνικών. Παράταση θα δοθεί αντιστοίχως και στις προθεσμίες που συνδέονται με την υποβολή των πρακτικών και των οικονομικών καταστάσεων στο ΓΕΜΗ. Η παράταση αυτή θα διευκολύνει τους επαγγελματίες φοροτεχνικούς, οι οποίοι έχουν επιβαρυνθεί λόγω της πανδημίας αλλά και λόγω της ταυτόχρονης λήξης των προθεσμιών υποβολής φορολογικών δηλώσεων.
8 _ LAWYER
Η CLEON Conferences & Communications, διοργανώνει υπό την αιγίδα της Ακαδημίας Φορολογίας και Λογιστικής-EPLO, το συνέδριο LAW FORUM ON TAXATION – Hybrid Edition, το οποίο θα πραγματοποιηθεί την Τρίτη 19 Οκτωβρίου 2021. Στο συνέδριο θα συζητηθούν και θα παρουσιαστούν προτάσεις και λύσεις για επίκαιρα φορολογικά θέματα στην υπό την σκιά και τον απόηχο της πανδημίας. Ακόμη θα συζητηθούν θέματα που έχουν σαν στόχο την προσέλκυση επενδυτών και την τόνωση της επιχειρηματικότητας σε ένα ολοένα πιο παγκοσμιοποιημένο και εξόχως ανταγωνιστικό περιβάλλον. Το συνέδριο θα συντονίσει ο δημοσιογράφος και δικηγόρος Αντώνης Παπαγιαννίδης. Για περισσότερες πληροφορίες επικοινωνήστε μαζί μας στο 210 92 21 717
www.cleon.gr
I
info@cleon.gr
Auspices
Bronze Sponsors
Gold Sponsor
Communication Sponsors
LAWYER _ 9
_COVER STORY
Αντιγόνη Παπαγγελοπούλου Νομική Σύμβουλος 3Μ, South East Europe, DE&I Lead SEE
Οι άνθρωποι είναι πιο ευτυχισμένοι και παραγωγικοί όταν διαχειρίζονται τον χρόνο εργασίας τους όπως τους ταιριάζει καλύτερα Η Αντιγόνη Παπαγγελοπούλου μοιράζεται με το LAWYER καινοτόμες, βέλτιστες πρακτικές που εφαρμόζει το νομικό τμήμα της 3Μ, του οποίου είναι επικεφαλής, εξηγεί ποια είναι η αξία της επικοινωνίας και της κοινωνικής δικτύωσης στην αγορά παροχής νομικών υπηρεσιών – και όχι μόνο – και προβληματίζεται σχετικά με τις διακρίσεις που εξακολουθούν και υφίστανται σε κάποια εργασιακά περιβάλλοντα, υπογραμμίζοντας ότι το νομοθετικό έργο διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο σε θέματα Diversity, Equity & Inclusion. Της Αλεξάνδρας Βαρλά 10 _ LAWYER
Ποιες είναι οι προκλήσεις που αντιμετώπισε η 3M, μια εταιρεία με βασικό στόχο την παροχή λύσεων υγείας, κατά τη διάρκεια της πανδημίας; Αυτή η ερώτηση φέρνει ένα χαμόγελο στα χείλη μου... Ήταν τόσες οι προκλήσεις που δεν ξέρω από πού να ξεκινήσω! Η 3Μ αντιμετώπισε και συνεχίζει να αντιμετωπίζει όχι μόνο όλες τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν άλλες εταιρείες λόγω της πανδημίας, αλλά και πέρα από αυτές, χρειάστηκε να συμμετάσχει ενεργά, παρέχοντας τα ίδια της τα προϊόντα, στην καλύτερη αντιμετώπιση της κατάστασης. Ωστόσο, ας συζητήσουμε τα θέματα με τη σειρά, ξεκινώντας με τις εσωτερικές προκλήσεις της επιχείρησης. Οι εσωτερικές προκλήσεις που αντιμετωπίστηκαν στην αρχή ήταν οργανωτικές. Σχεδόν όλη η εταιρεία, σε μια νύχτα, άρχισε να εργάζεται από απόσταση. Θα μπορούσε η μετάβαση στην εξ αποστάσεως εργασία να είναι εύκολη θεωρητικά μιας και είμαστε οργανωμένοι σε γεωγραφικές περιοχές και οι περισσότεροι από εμάς έχουμε συνηθίσει να διευθύνουμε ομάδες και να αναφερόμαστε σε επόπτες που βρίσκονται σε ξένες χώρες. Παρά ταύτα, πριν την πανδημία, συχνά και σε τακτά χρονικά διαστήματα ταξιδεύαμε και συναντιόμασταν. Επίσης, υπάρχει και μια κατηγορία συναδέλφων, οι οποίοι από τη φύση της εργασίας τους πρέπει να βρίσκονται με φυσική παρουσία στα γραφεία ή στους χώρους της εταιρείας. Επομένως, αναγκαστήκαμε όλοι μας να αναδιοργανώσουμε τον τρόπο που εργαζόμαστε. Βεβαίως, αυτό είναι κάτι που όλες οι εταιρείες παγκοσμίως αντιμετώπισαν. Πέραν τούτου, η 3Μ έπρεπε επιπλέον εν μέσω πανδημίας να ολοκληρώσει μια σημαντική αναδιοργάνωση της επιχείρησης, η οποία είχε αρχίσει προ πανδημίας. Τελευταίο, αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, έπρεπε να τριπλασιάσουμε την παραγωγή, ειδικά των μασκών, για να διασφαλίσουμε την ικανοποίηση των αυξημένων υπέρογκων παραγγελιών. Ως εκ τούτου, δημιουργήθηκαν γραμμές παραγωγής, αυξήθηκαν σημαντικά οι ώρες εργασίας και όλοι προσέφεραν τον καλύτερό τους εαυτό παρά τις αντικειμενικές δυσκολίες. Από νομικής πλευράς, εμφανίστηκαν πολλές περιπτώσεις παραποίησης προϊόντων. Τα πλάνα αντιμετώπισης της κρίσης ενεργοποιήθηκαν, και όφειλαν να εφαρμοστούν, ενώ παράλληλα
ενημερωνόντουσαν διότι συχνά ήταν παρωχημένα. Οι προκλήσεις ήταν πολλές και σημαντικές, αλλά μπορώ τώρα να πω, με πολλή περηφάνια και με μεγάλη ικανοποίηση, ότι η 3Μ βγαίνει από αυτήν την εποχή, όχι μόνο καλά, έχοντας αντιμετωπίσει τις υποχρεώσεις της, αλλά ακόμη πιο καινοτόμος, πιο μοντέρνα, πιο ευέλικτη. Ξέρετε, δεν είναι εύκολο να δεις μια τόσο μεγάλη, πολύπλοκη εταιρεία, η οποία υπάρχει για περισσότερα από 100 χρόνια, να αλλάζει τόσο ριζικά, τόσο γρήγορα, όπως θα έκανε μια start up! Μπορείτε να μοιρασθείτε μαζί μας μια καινοτόμο πρακτική που εφαρμόζει το νομικό σας τμήμα; Θα ήθελα να αναφέρω δύο πρακτικές. Η πρώτη σχετίζεται καθαρά με τη νομική ομάδα, θεωρώ είναι επιτυχημένη αν και ενδεχομένως όχι εξαιρετικά καινοτόμος. Η δεύτερη είναι εταιρική πρακτική που εφαρμόστηκε και από τη νομική ομάδα και είναι κατά τη γνώμη μου πολύ ιδιαίτερη. Επιτρέψτε μου να ξεκινήσω με την πρώτη: Όπως γνωρίζουμε, μία από τις κύριες προκλήσεις και ανησυχίες για τους δικηγόρους νομικών υπηρεσιών, είναι τα έξοδα που σχετίζονται με τη χρήση υπηρεσιών δικηγορικών γραφείων. Όταν οι ανθρώπινοι πόροι είναι περιορισμένοι και ο δικηγόρος νομικής υπηρεσίας καλύπτει γεωγραφικές περιοχές οι οποίες συμπεριλαμβάνουν πολλές χώρες, χρειάζεται τις υπηρεσίες εξωτερικών γραφείων, αλλά μπορεί να είναι δύσκολο να οργανώσει, να διαχειριστεί και να διατηρήσει τα εν λόγω κόστη υπό έλεγχο. Ως εκ τούτου, στο δικό μας νομικό τμήμα, αποφάσισα να κάνω έναν διαγωνισμό ή όπως κάποιοι τον αποκάλεσαν «beauty contest». Ζήτησα την υποστήριξη του τμήματος προμηθειών, προκειμένου να επιτευχθεί διπλός έλεγχος και να σχεδιάσουμε τη διαδικασία μαζί. Συλλέξαμε τα δικηγορικά γραφεία στη γεωγραφική περιοχή ευθύνης μου, ανά χώρα. Συντάξαμε τον σκοπό για τον οποίο θα χρειαζόμαστε νομική υποστήριξη από εξωτερικά δικηγορικά γραφεία, καθώς και τους όρους σύμβασης που θέλουμε να εφαρμόσουμε. Στη συνέχεια, επικοινωνήσαμε με κάθε δικηγορικό γραφείο ζητώντας τους να παράσχουν την πρότασή τους εντός συγκεκριμένης ημερομηνίας.
H 3Μ βγαίνει από αυτήν την εποχή, όχι μόνο καλά, έχοντας αντιμετωπίσει τις υποχρεώσεις της, αλλά ακόμη πιο καινοτόμος, πιο μοντέρνα, πιο ευέλικτη
LAWYER _ 11
_COVER STORY Οριοθετήσαμε τα αντικειμενικά κριτήρια επιλογής και βαθμολογήσαμε αναλόγως κάθε δικηγορικό γραφείο. Στο τέλος της διαδικασίας, είχαμε έναν προτιμώμενο προμηθευτή σε κάθε χώρα και προβήκαμε στην υπογραφή της σχετικής σύμβασης. Μετά από 2 χρόνια εφαρμογής της διαδικασίας, το κόστος των υπηρεσιών μειώθηκε σημαντικά, σε ορισμένες περιπτώσεις έως και 50%. Όσο για τη δεύτερη πρακτική, πρόκειται για εταιρική ενέργεια, η οποία αφορά όλη την εταιρεία αλλά θα εφαρμοστεί και από τη νομική υπηρεσία. Θεωρώ πως τα μέτρα που σχετίζονται με αυτή την πρακτική είναι επαναστατικά συγκριτικά με τον τρόπο με τον οποίο έχουμε εργαστεί μέχρι σήμερα. Από τις αρχές του 2020, οι περισσότεροι άνθρωποι παγκοσμίως εργάζονται εξ αποστάσεως. Έχουμε παρατηρήσει πως η εξ αποστάσεως εργασία όχι μόνο είναι εφικτή και φέρνει όλα τα ίδια καλά αποτελέσματα, αλλά επιτρέπει επίσης στους εργαζομένους να πετύχουν καλύτερη ισορροπία προσωπικής - επαγγελματικής ζωής. Ας πάρουμε ως παράδειγμα τις γυναίκες με μικρά παιδιά, οι οποίες εργάζονται πολλές ώρες καθημερινά. Με την εργασία εξ αποστάσεως μπόρεσαν να συνδυάσουν την εργασία με την φροντίδα των παιδιών, χωρίς αυτό να είναι η μεγαλύτερή τους ανησυχία. Ένα άλλο παράδειγμα είναι οι άνθρωποι που προσπαθούν πάντα να βρουν λίγο χρόνο για να αθληθούν ή να αρχίσουν κάποια άλλη δραστηριότητα. Βλέποντας τα οφέλη της νέας αυτής κατάστασης, οδηγηθήκαμε στο συμπέρασμα ότι οι άνθρωποι πρέπει να είναι σε θέση να αποφασίζουν και να διαχειρίζονται τον χρόνο εργασίας τους όπως τους ταιριάζει καλύτερα, ώστε να είναι πιο ευτυχισμένοι και ως εκ τούτου πιο παραγωγικοί. Το αποτέλεσμα ήταν η πρακτική "Work your Way", η οποία θα επιτρέπει σε όλους μας να αποφασίσουμε αν θα δουλέψουμε από το γραφείο, εξ αποστάσεως ή και τα δύο ανάλογα με τις ανάγκες. Θα φανταζόσασταν, μόλις πριν από δύο χρόνια, ότι αυτό θα ήταν δυνατό;!
δικαιώματα. Τις τελευταίες δεκαετίες, σίγουρα έχει υπάρξει πρόοδος στα προβλήματα που αντιμετωπίζονται στον εν λόγω τομέα. Παρά ταύτα, και θλίβομαι για αυτό, παρατηρώ ακόμα συχνά πως υπάρχουν πολλά φαινόμενα τα οποία χρήζουν προσοχής και βελτίωσης. Όλοι περιμένουμε ότι, ειδικά όσον αφορά τις γυναίκες, δεν υπάρχουν πλέον ταμπού και διαφορές. Ωστόσο, τολμώ να πω ότι αυτό δεν συμβαίνει, ειδικά σε κάποια εργασιακά περιβάλλοντα. Οι διακρίσεις πιθανότατα δεν είναι τόσο εμφανείς, αλλά εξακολουθούν να υπάρχουν διαφοροποιήσεις, οι οποίες εκφράζονται ενδεχομένως πιο λεπτά. Επιπλέον, πέρα των φυλετικών διακρίσεων, εμφανίζονται κοινωνικές αλλαγές που δημιουργούν νέες μορφές μειονοτήτων, οι οποίες χρήζουν προστασίας. Επιτρέψτε μου, για παράδειγμα, να αναφέρω ένα θέμα το οποίο αρχίζει να συζητείται πολύ στην Ευρώπη και αφορά τις διακρίσεις λόγω ηλικίας. Η γήρανση του πληθυσμού επηρεάζει καταρχήν την κοινωνία συνολικά και την αγορά, όπου εμφανίζονται νέες ανάγκες και η παραγωγή προσαρμόζεται αναλόγως. Επίσης, η εν λόγω τάση έχει ως αποτέλεσμα να συνυπάρχουν στις επιχειρήσεις πολύ διαφορετικές ηλικιακές ομάδες, κάτι το οποίο απαιτεί τη δημιουργία νέων πολιτικών και νεών επιχειρησιακών μοντέλων, προκειμένου οι εταιρείες και οι εργαζόμενοι να επωφεληθούν από τα πλεονεκτήματα όλων των ηλικιακών ομάδων. Η εν λόγω συνύπαρξη, όμως, έχει ως αποτέλεσμα να εμφανιστούν προκαταλήψεις, οι οποίες οδηγούν σε διακρίσεις λόγω ηλικίας. Όλα αυτά τα θέματα πρέπει να αντιμετωπιστούν σοβαρά, με συγκεκριμένες πρακτικές και οι εταιρείες μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο για την ανάδειξη των προβλημάτων και την αντιμετώπισή τους. Γενικότερα, έχουμε δει κατά τη διάρκεια της πανδημίας μια σαφή στροφή προς την προβολή της διαφορετικότητας, της ισότητας και της ένταξης, πιθανώς επειδή η εποχή που διανύουμε έχει αναδείξει την ανάγκη μιας πιο ουσιαστικής και ανθρώπινης προσέγγισης της ζωής... Σαφής ένδειξη της βαρύτητας στη σημερινή εποχή των θεμάτων Diversity, Equity & Inclusion είναι και το παρατηρούμενο νέο νομοθετικό έργο, όπως η πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής την 04-03-
Mία από τις κύριες προκλήσεις και ανησυχίες για τους δικηγόρους νομικών υπηρεσιών είναι τα έξοδα που σχετίζονται με τη χρήση υπηρεσιών δικηγορικών γραφείων
Ποια η γνώμη σας σχετικά με τις πολιτικές βιωσιμότητας και τις πρωτοβουλίες Diversity & Inclusion; Εφαρμόζονται από την εταιρεία σας και με ποιον τρόπο; Ως επικεφαλής της ομάδας SEER Diversity, Equity and Inclusion, δεν θα μπορούσα παρά να έχω θετική γνώμη για τις εν λόγω πρακτικές και πρωτοβουλίες! Αυτά τα θέματα ήταν πάντα πολύ σημαντικά για εμένα και ήδη από την εποχή του πανεπιστημίου προσπάθησα να μάθω περισσότερα για αυτά, παρακολουθώντας, μεταξύ άλλων, σεμινάρια στο εξωτερικό σχετικά με τα ανθρώπινα 12 _ LAWYER
2021, σχετικά με τη μισθολογική διαφάνεια, ώστε να εξασφαλιστεί ότι οι γυναίκες και οι άνδρες στην ΕΕ λαμβάνουν ίση αμοιβή για όμοια εργασία. Έχοντας ζήσει και ταξιδέψει αρκετά στο εξωτερικό, ποια είναι εκείνα τα στοιχεία που θα θέλατε να δείτε στην ελληνική αγορά παροχής νομικών υπηρεσιών; Θεωρώ πως έχουν γίνει άλματα τα τελευταία χρόνια στην ελληνική αγορά παροχής νομικών υπηρεσιών. Φυσικά, υπάρχουν ακόμη πολλά περιθώρια βελτίωσης. Καταρχήν, πιστεύω ότι πρέπει να αξιοποιήσουμε περισσότερο την τεχνολογία. Θα πρέπει να προσπαθήσουμε να χρησιμοποιήσουμε την τεχνολογία, για να απαλλαγούμε από όλες τις λειτουργικές, διοικητικές, επαναλαμβανόμενες εργασίες, που απαιτούν πολύ χρόνο, τον οποίο στερούμε από την ουσιαστική νομική εργασία. Στο εξωτερικό, πολλές διαδικασίες έχουν αυτοματοποιηθεί, όχι μόνο η συλλογή δεδομένων, αλλά και η δημιουργία εγγράφων, η επεξεργασία στατιστικών στοιχείων, η οποία επιτρέπει τη λήψη αποφάσεων, η δημιουργία εμπεριστατωμένων συμπερασμάτων και ούτω καθ’ εξής. Γνωρίζω ότι υπάρχουν πολλές εταιρείες και νομικά τμήματα στη χώρα μας, οι οποίες έχουν ήδη πραγματοποιήσει μια σχετική τεχνολογική μεταρρύθμιση στο εσωτερικό τους, αλλά πιστεύω ότι συχνά λαμβάνει χώρα διεκπεραιωτικά και όχι ως ουσιαστική βελτίωση της παροχής νομικών υπηρεσιών. Η χρήση της τεχνολογίας οφείλει να είναι αποτελεσματική και χρήσιμη στην πράξη. Φυσικά, υπάρχει και η άλλη πλευρά του νομίσματος που αφορά την ανάπτυξη των δεξιοτήτων συναισθηματικής νοημοσύνης, η οποία είναι απαραίτητη στο επάγγελμά μας και διευκολύνει την καλύτερη έκβαση διαπραγματεύσεων και το networking. Εφόσον καταφέρουμε να πετύχουμε την ουσιαστική εισχώρηση της τεχνολογίας στο νομικό επάγγελμα, θα μπορεί ο Έλληνας δικηγόρος/ νομικός σύμβουλος να εδραιώσει ένα διαφορετικό προφίλ, να υιοθετήσει έναν διευρυμένο, πιο χρήσιμο και ουσιαστικό ρόλο. Είμαι πεπεισμένη ότι ο ρόλος μας δεν θα είναι μόνο αυτός της στεγνής ανάλυσης του νόμου και της παροχής νομικών συμβουλών, αλλά μπορούμε επιτυχώς να παρέχουμε στρατηγική και διευθυντική καθοδήγηση, διατηρώντας μια θέση στο τραπέζι λήψης αποφάσεων.
μέρος του πολιτισμού μας. Εάν γνωρίζουμε προσωπικά το άλλο άτομο, αισθανόμαστε πιο άνετα, εμπιστευόμαστε περισσότερο και, ως εκ τούτου, η επικοινωνία είναι πιο αποτελεσματική και ο κοινός στόχος επιτυγχάνεται πιο εύκολα. Επιπλέον, οι αλλαγές βρίσκονται στην καθημερινή μας ατζέντα, τόσο στον οικονομικό, κοινωνικό, ιατρικό κόσμο, όσο και στον νομικό κόσμο. Οφείλουμε να επικοινωνούμε προκειμένου να μοιραστούμε πληροφορίες και βέλτιστες πρακτικές, για να πετύχουμε έναν συντονισμό, συναφείς λύσεις και μεθόδους και τελικά καλύτερη παροχή υπηρεσιών προς τους πελάτες μας και, γιατί όχι, να γίνουμε οι καλύτεροι στην κατηγορία μεταξύ άλλων χωρών! Μοιραστείτε μαζί μας ένα βιβλίο που ξεχωρίσατε τους τελευταίους 12 μήνες και γιατί. Ο πατέρας μου συχνά παραπονιέται ότι πρέπει να καθοδηγήσω τα παιδιά μου να αποκτήσουν μια κλασική κουλτούρα που θα τα συνοδεύει στη ζωή. Έτσι, κατά καιρούς, τους συμβουλεύει κάποια ενδιαφέροντα βιβλία… Πρέπει να ομολογήσω ότι κάποιες φορές τα δανείζομαι! Ένα από αυτά τα βιβλία ήταν το Martin Eden του Jack London, το οποίο με συνάρπασε. Ο J. London είναι εκπληκτικός συγγραφέας, η πλοκή του συγκεκριμένου αναγνώσματος κόβει την ανάσα, είναι γρήγορη, αντιφατική, απορροφητική. Ο ίδιος ο χαρακτήρας του Martin Eden είναι ελκυστικός, δυνατός, λαμπρός. Τέτοια βιβλία μας διδάσκουν για τη ζωή, για τις ψυχές και τις διαφορές των ανθρώπων. Η ιστορία είναι το ταξίδι του κύριου χαρακτήρα ως μια διανοητική και ηθική πρόοδος που τον οδηγεί από τα σκοτεινά στέκια της πρώην «σπηλιάς» της ζωής του προς την ανακάλυψη του κόσμου της αλήθειας. Αλλά τελικά, μπορεί κάποιος να χειριστεί τις μεγάλες αλήθειες; Δεν θα πω περισσότερα, απλώς προτείνω να το διαβάσετε αν δεν το έχετε ήδη κάνει! ■
Ποια είναι, κατά την άποψή σας, η αξία της κοινωνικής δικτύωσης (networking) για τους δικηγόρους; Η δικτύωση είναι ζωτικής σημασίας σε όλους τους τομείς, όχι μόνο στον νομικό τομέα. Πρώτα απ’ όλα, η διατήρηση προσωπικών σχέσεων είναι 13 _ LAWYER
Η ΑΞΙΟΠΙΣΤΗ ΝΟΜΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΩΣ ΑΝΑΓΚΑΙΑ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΣΤΗ ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ Γιώργος Παιδακάκης, Partner, και η Τίνα Κουτσοπούλου, Senior Associate, του τμήματος ενέργειας της δικηγορικής εταιρείας KBVL, μέλους του διεθνούς δικτύου Deloitte Legal, μοιράζονται την εμπειρία τους από την ελληνική και διεθνή αγορά, αναφορικά με τις τάσεις και τις προκλήσεις στον κλάδο της ενέργειας, και αναλύουν τον κομβικό ρόλο νομικών συμβούλων με εξειδικευμένη γνώση για την ασφαλή υλοποίηση της ενεργειακής μετάβασης στη βιωσιμότητα.
ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΔΙΚΑΙΟΥ & ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΜΕΤΑΒΑΣΗ Ο ενεργειακός μετασχηματισμός και η μετάβαση στη βιωσιμότητα, ως σύγχρονες πολυσχιδείς προκλήσεις και πηγές σημαντικών νέων ευκαιριών για τις επιχειρήσεις και την εθνική οικονομία, απαιτούν ευελιξία σε επίπεδο σχεδιασμού, αλλά ιδίως προϋποθέτουν ασφάλεια δικαίου για την επιτυχή υλοποίησή τους. Αυτό εκπορεύεται, κατά κύριο λόγο, από τον εμπροσθοβαρή χαρακτήρα των Partner, KBVL απαιτούμενων υψηλών επενδυτικών κεφαλαίων και επαφίεται προς διασφάλιση πρωτίστως στον τυπικό νομοθέτη και την κανονιστικώς δρώσα διοίκηση. Ωστόσο, ο ρόλος των νομικών συμβούλων, των ήδη ή δυνητικά συμμετεχόντων στην ενεργειακή αγορά, καθίσταται απολύτως κομβικής σημασίας λαμβάνοντας υπόψη τον ιδιαίτερα τεχνικό χαρακτήρα του αντικειμένου, την πολυεπίπεδη διάδρασή του με άλλους συγγενικούς τομείς και την καταιγιστική ταχύτητα με την οποία αυτό εξελίσσεται. Το ανωτέρω ισχύει τόσο ως προς την ερμηνεία και εφαρμογή του σχετικού ρυθμιστικού πλαισίου, όσο και αναφορικά με την προκύπτουσα ανάγκη για καινοτόμες συμβατικές λύσεις και εταιρικούς σχηματισμούς.
Γιώργος Παιδακάκης
_ADVERTORIAL
ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ Αρχικά, σε επίπεδο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, η Συμφωνία του Παρισιού για την κλιματική αλλαγή και η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, όπως αυτή συνεχώς εξειδικεύεται και υλοποιείται, καθώς και η ταχεία ωρίμανση τόσο των υπαρχόντων όσο και των νέων τεχνολογιών ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, δρουν ήδη
καταλυτικά στην εκ βάθρων μετάλλαξη του κλάδου διεθνώς. Η δε εθνική διάσταση του ίδιου φαινομένου είναι εξίσου εντυπωσιακή, με κεντρικό σημείο αναφοράς του Εθνικού Σχεδίου για την Ενέργεια και το Κλίμα, την πλήρη απολιγνιτοποίηση και αντίστοιχα την επιτάχυνση του διπλασιασμού της εγκατεστημένης ισχύος των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Προς αυτή την κατεύθυνση, το Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης και ΑνθεκτιSenior κότητας παρέχει αναμφίβολα μια Associate, KBVL ισχυρή δυναμική, που με τη συνδρομή καταρτισμένων συμβούλων, όλες οι ενδιαφερόμενες επιχειρήσεις, ανεξαρτήτως κύριας δραστηριότητας, μπορούν να εκμεταλλευτούν στην πράξη. Σε κάθε περίπτωση, το καταρχήν ενδιαφέρον θεσμικών και ιδιωτών επενδυτών στην κατασκευή νέων έργων ΑΠΕ, αν και έως τώρα με έμφαση κυρίως σε ώριμες τεχνολογίες, φαίνεται να ανταποκρίνεται στην υψηλή πολιτική στόχευση. Ωστόσο, αναφορικά με τις ρυθμιστικές παρεμβάσεις, απαιτείται ακόμα πλήθος έργων και δράσεων. Χαρακτηριστικά, μόνο από το Ετήσιο Σχέδιο Δράσης 2021 του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας, ξεχωρίζουν η θεσμοθέτηση Μηχανισμού Αποζημίωσης Επάρκειας Ισχύος, η ολοκλήρωση της απλοποίησης της αδειοδοτικής διαδικασίας και η περαιτέρω βελτίωση του πλαισίου για την περιβαλλοντική αδειοδότηση και το χωροταξικό σχεδιασμό για χερσαία και υπεράκτια έργα ΑΠΕ, η ενσωμάτωση στην εθνική νομοθεσία της Οδηγίας ΕΕ 2018/2001 για την προώθηση των ΑΠΕ (και δη υπό τους αναθεωρημένους προς τα πάνω στόχους του «Fit for 55»), η ανάπτυξη θεσμικού πλαισίου για την αποθή-
Τίνα Κουτσοπούλου
14 _ LAWYER
ΝΕΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΣΥΜΒΑΣΕΩΝ Εντός αυτού του πλαισίου, οι εταιρείες προμήθειας ηλεκτρικής ενέργειας καλούνται αφενός να εξασφαλίσουν πρόσβαση σε οικονομικές πηγές τροφοδοσίας, αφετέρου να προσαρμόσουν την εμπορική τους πολιτική π.χ. με πλάνο επέκτασης στην ηλεκτροκίνηση ή με δυναμική τιμολόγηση (που, βέβαια, συναρτάται με την εγκαθίδρυση ευφυών συστημάτων μέτρησης). Συναφώς,
_INFO
κευση ενέργειας και για τους υβριδικούς σταθμούς οι συμβάσεις εμπορίας χωρίς διαμεσολάβηση (peer-toΑΠΕ κ.ο.κ. Η έγκαιρη, συνεκτική και αποτελεσματική peer), είτε γίνονται μέσω οργανωμένων ηλεκτρονικών προώθησή τους αναδεικνύεται εκ των πραγμάτων σε μια πλατφόρμων (πχ. Hive Power, Power Ledger) είτε σημαντική πρόκληση. απευθείας με τη χρήση τεχνολογίας κατανεμημένης εγΑντίστοιχα, σε επίπεδο προμήθειας ηλεκτρικής ενέργραφής (blockchain), αποτελούν μεν πολλά υποσχόμενα γειας, ο πρόσφατος δομικός μετασχηματισμός της χονκαινοτόμα εργαλεία, πλην όμως βρίθουν ρυθμιστικών δρεμπορικής αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας σε εφαρμογή και νομικών προκλήσεων (πχ. για τη χρήση ενός μετου Μοντέλου Στόχου (EU Target Model) και η συνεπατρητή από περισσότερους του ενός παρόχου) και πάντως κόλουθη έναρξη λειτουργίας πρώτα της προθεσμιακής απέχουν ακόμα μιας γενικευμένης εφαρμογής. αγοράς ενεργειακών χρηματοπιστωτικών μέσων και ύστερα των βραχυπρόθεσμων (spot) Αντίθετα, οι συμβάσεις αγοράς ηλεΗ KBVL είναι αγορών (αγορά επόμενης ημέρας, ενδοηκτρικής ενέργειας μεταξύ παραγωγών ανεξάρτητη μερήσια αγορά και αγορά εξισορρόπησης), (ιδίως ΑΠΕ) και τελικών καταναλωτών / δικηγορική εταιρεία, καθώς και η σύζευξη πλέον των εθνικών επιχειρήσεων (corporate PPAs), τυγεγγεγραμμένη στο αγορών Ιταλίας – Ελλάδας - Βουλγαρίας χάνουν ήδη εκτενούς διερεύνησης στην Δικηγορικό Σύλλογο Αθηνών και μέλος του (market coupling), αποτελεί αναμφίβολα ελληνική αγορά. Ανεξαρτήτως των επιμέδιεθνούς δικτύου κατοχύρωση μιας αναγκαίας συνθήκης για ρους μορφών τους, ουσιαστικά πρόκειται της Deloitte Legal, την εύρυθμη λειτουργία της εν λόγω αγογια μακροχρόνιες συμβάσεις μεταξύ ιδιμε το όνομά της ράς στη χώρα. Ωστόσο, προκειμένου να ωτών που κυρίως λειτουργούν από τη μια να αποδίδεται στα διασφαλιστεί η θετική επίδραση στους πλευρά για τους επενδυτές ως εγγύηση αρχικά των “Ηλίας Κοϊμτζόγλου, καταναλωτές και κατά το επιτυχημένο παχρηματικών εισροών προκειμένου για Ευστάθιος Μπακάλης, ράδειγμα άλλων κρατών μελών με συναφή τη διευκόλυνση της χρηματοδότησης των Γιώργος Βενιέρης και εμπειρία, κρίνονται ως απολύτως ουσιώνέων έργων, και από την άλλη πλευρά Θωμάς Λεβέντης” και δεις για την ενίσχυση του ανταγωνισμού για τους καταναλωτές ως διαχείριση αποτελείται από μια οι ήδη δρομολογημένες παρεμβάσεις για του ρίσκου έναντι των διακυμάνσεων ομάδα Δικηγόρων με εξαιρετική εμπειρία επαύξηση της δυναμικότητας και διευκότης τιμής ηλεκτρικής ενέργειας. Στην και δεξιότητες λυνση της πλήρους χρήσης των διασυνδέΕλλάδα, μεταξύ άλλων λόγω της πολιτιπου καλύπτουν ένα σεων, και ιδίως η ένταξη στην αγορά νέων κής δέσμευσης διπλασιασμού της εγκατεευρύ φάσμα νομικών συμμετεχόντων και η παροχή καινοτόμων στημένης ισχύς ΑΠΕ, της προσμονής για υπηρεσιών & τομέων. υπηρεσιών (πχ. απόκριση ζήτησης, αποσυγκριτικά περιορισμένη δυναμικότητα θήκευση). σε καθεστώς στήριξης, την πρόβλεψη Άλλωστε, οι ενεργοί καταναλωτές μέσω της απόκριγια συνεχιζόμενες υψηλές τιμές στη χονδρεμπορική σης ζήτησης (demand response) μπορούν να συνδράμουν αγορά, την έντονη στροφή των επιχειρήσεων και των σημαντικά στην ευστάθεια του συστήματος ηλεκτρικής πιστωτικών ιδρυμάτων σε θέματα περιβάλλοντος, κοιενέργειας, ενώ παρεμφερή ρόλο θα κληθεί να διαδρανωνίας και εταιρικής διακυβέρνησης - δείκτες ESG ματίσει η αποθήκευση, υπό την προϋπόθεση ότι θα κ.α., οι εν λόγω συμβάσεις αναμένεται κατά λογική τύχει της κατάλληλης ενσωμάτωσης και χωροθέτησης, εκτίμηση να τύχουν ευρείας χρήσης στο προσεχές τόσο ως υπηρεσία ευελιξίας στα δίκτυα όσο και για μέλλον, ενώ λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών την αποφυγή ακραίων διακυμάνσεων στη χονδρεμπορική τόσο των ίδιων όσο και του εθνικού ρυθμιστικού αγορά. Συνεπώς, η διαμόρφωση ενός θεσμικού πλαισίου πλαισίου αναπόφευκτα ο ρόλος των νομικών συμβούπου θα επιτρέπει την ένταξη των νέων τεχνολογιών λων στην επιτυχή διαπραγμάτευση και τυπική ολοκαι την αποτελεσματική συμμετοχή των ενεργών κατακλήρωσή τους προκαταλαμβάνεται ως κεντρικός. ■ ναλωτών, είτε αυτόνομα είτε μέσω φορέων σωρευτικής εκπροσώπησης, αποτελεί κρίσιμο παράγοντα για τη δημιουργία ευέλικτων συστημάτων και πλήρως ανταγωνιστικών αγορών.
LAWYER _ 15
3A Fragkokklisias & Granikou Str. Marousi, 15125, Athens - Greece Τ: +30 213 088 1900 Ε: info@kbvl.gr W: www.kbvl.gr
_ΒΑCK COVER STORY
Από την έμφυλη βία και την ανισότητα των δύο φύλων, στις γυναικοκτονίες Μια επισκόπηση της κατάστασης στην Ελλάδα και την ΕΕ Με τις δολοφονίες γυναικών να αυξάνονται ραγδαία στην Ελλάδα, η συζήτηση γύρω από τον ορισμό του προβλήματος λαμβάνει μεγάλες διαστάσεις. Τα επιχειρήματα υπέρ και κατά της εδραίωσης του όρου γυναικοκτονία δημιουργούν ένα πλαίσιο συζήτησης καινούριο για τη χώρα μας, όχι όμως και για τον υπόλοιπο κόσμο. Ταυτόχρονα το ζήτημα της έμφυλης βίας και η ανισότητα, ως ρίζα του προβλήματος τίθενται έντονα στο μικροσκόπιο.
Της Λυδίας Βενέρη
Π
ρώτη χρήση του όρου εντοπίζουμε στο βιβλίο του John Corry (1801) «A Satirical View of London at the Commencement of the Nineteenth Century», όπου χρησιμοποιήθηκε ο όρος ‘femicide’ για να περιγράψει τη δολοφονία μιας γυναίκας. Το 1976 η ακτιβίστρια για τα δικαιώματα των γυναικών και ακαδημαϊκός Diana Rusell εισήγαγε για πρώτη φορά επίσημα τον όρο γυναικοκτονία, τον οποίο περιέγραψε ως τη δολοφονία μιας γυναίκας από έναν άντρα με κίνητρα το φύλο, το αίσθημα μίσους ή κτητικότητας απέναντι στη γυναίκα. Πλέον, ο ορισμός περιγράφεται ως η δολοφονία γυναικών από άνδρες απλώς και μόνο επειδή είναι γυναίκες, ορισμός που παρουσιάστηκε στην εναρκτήρια ομιλία της
Rusell στο συνέδριο των Ηνωμένων Εθνών για τις γυναικοκτονίες στις 26 Νοέμβριου του 2012. Βασικό ζήτημα που επιβάλλεται να εξεταστεί γύρω από το φαινόμενο είναι αυτό της έμφυλης βίας, αλλά και οι ελλείψεις σε επίπεδο ισότητας των δύο φύλων στην κοινωνική και συναλλακτική ζωή. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με την έρευνα του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Θεμελιωδών Δικαιωμάτων1 (FRA, 2014), περίπου 13 εκατομμύρια γυναίκες στην Ευρωπαϊκή Ένωση έχουν πέσει θύματα σωματι-
1.
https://fra.europa.eu/sites/default/files/fra-2014-vaw-survey factsheet_el.pdf
16 _ LAWYER
_ΤΑ ΦΑΙΝΌΜΕΝΑ ΤΗΣ ΑΝΙΣΌΤΗΤΑΣ
επιβάλλεται να εξεταστεί ο βαθμός επίτευξης ισότητας, παροχής ίσων ευκαιριών και εκπροσώπησης των γυναικών, ιδίως στον δυτικό κόσμο. Όπως έχει αναφέρει εξάλλου και η Gloria Steinem, δεν θα μπορέσουμε ποτέ να μιλήσουμε για ισότητα εκτός του σπιτιού αν πρώτα δεν κατακτηθεί η ισότητα εντός του. Σύμφωνα με την έκθεση του Παρατηρητηρίου Ισότητας των Φύλων την Γενικής Γραμματείας Ισότητας, όπως δημοσιεύθηκε τον Ιούνιο του 2021, τα αποτελέσματα γέρνουν εις βάρος των γυναικών σε πληθώρα τομέων. Στην εργασία, ο δείκτης της ανεργίας για τις γυναίκες ανέρχεται στο 21,2% ενώ για τους άνδρες στο 12,3%, στην Ελληνική βουλή οι γυναίκες καταλαμβάνουν το 21,7%, ενώ οι άνδρες το 78,3%. Σε επίπεδο Ευρωκοινοβουλίου, το ποσοστό για τις γυναίκες ανέρχεται σε 23,8%, ενώ για τους άνδρες σε 76,2%. Τέλος, η συμμετοχή γυναικών και ανδρών στα Διοικητικά Συμβούλια μεγάλων επιχειρήσεων ανέρχεται σε 15,4% και 84,6% αντίστοιχα. Δεν είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς πως η συντριπτική διαφορά των ποσοστών εκπροσώπησης δεν θα μπορούσε παρά να αποδοθεί στην ακόμη κρατούσα ανισότητα μεταξύ των δύο φύλων που δεν ενέχει κανένα στοιχείο τυχαιότητας, αλλά αντιθέτως βασίζεται σε βαθιά ριζωμένες, ίσως και όχι πάντα εμφανείς, προκαταλήψεις για τον ρόλο των δύο φύλων και την θέση της γυναίκας στην κοινωνία, την οικογένεια, την επαγγελματική ζωή. Στοίχημα για όλους, φορείς και πολίτες, θα πρέπει να αποτελέσει η βελτίωση των αριθμών, που μπορεί να προκύψει με την ουσιαστική ευαισθητοποίηση και επιθυμία αντιμετώπισης του προβλήματος, ξεκινώντας από τις στενές κοινωνικές δομές και καταλαμβάνοντας σταδιακά το σύνολο της κοινωνικής ζωής. ■
κής βίας, 3,7 περίπου εκατομμύρια γυναίκες έχουν υποστεί σεξουαλική βία, ενώ μία στις 20 γυναίκες έχει πέσει θύμα βιασμού. Σε άλλα στοιχεία, η ενδοοικογενειακή βία επηρεάζει 3 στις 10 γυναίκες, ενώ στο περίπου 40% των ανθρωποκτονιών, που αφορούν γυναικείο θύμα, θύτης είναι ο άντρας σύντροφος. Το ποσοστό που αφορά τους άντρες θύματα των γυναικών συντρόφων τους είναι μόλις 6% στο σύνολο των ανθρωποκτονιών. Σύμφωνα με μελέτες στο ΗΒ, το 2018 το 61% των δολοφονημένων γυναικών από άντρες είχαν δολοφονηθεί από τον σύζυγο ή σύντροφό τους. Το ποσοστό του ΗΒ επιβεβαιώνεται και σε παγκόσμιο επίπεδο σε μελέτες των Ηνωμένων Εθνών από το 2019. Στη βάση του ζητήματος
LAWYER _ 17
_ΒΑCK COVER STORY
Το 2025 η πραγματικότητα που βιώνουν οι γυναίκες στη χώρα θα είναι καλύτερη Σε μια εφ’ όλης της ύλης συζήτηση, η Γιάννα Χορμόβα μοιράζεται μαζί μας το όραμα της Γενικής Γραμματείας Ισότητας Φύλων για ένα μέλλον με ίσες ευκαιρίες σε όλες τις γυναίκες και εξηγεί πώς στοχευμένες κινήσεις, όπως το Σήμα Ισότητας για τις επιχειρήσεις και οι αλλαγές στην εταιρική διακυβέρνηση, μπορούν να συμβάλλουν στη βελτίωση του ρόλου των γυναικών στην οικονομική ζωή της χώρας και την ανέλιξή τους σε θέσεις ευθύνης.
Πείτε μας λίγα λόγια για την πορεία σας έως τώρα, αλλά και για τα καθήκοντα και το όραμα σας ως Γενικής Γραμματέως Ισότητας των Φύλων. Είμαι διοικητική επιστήμων και έχω υπηρετήσει το Δημόσιο από πολλές θέσεις. Απέκτησα πολύτιμη εμπειρία για τη διοίκηση, εργαζόμενη σε έναν ορεινό Δήμο, τον Δήμο Καρπενησίου και στη συνέχεια στο Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης. Η ανάληψη των καθηκόντων της Γενικής Γραμματέως Δημογραφικής και Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων ήταν για εμένα μεγάλη τιμή, αλλά και πρόκληση. Τα θέματα ισότητας, τόσο με την έξαρση της πανδημίας όσο και με την έλευση του #metoo στη χώρα μας, βρίσκονται ψηλά στον δημόσιο διάλογο. Πρόκειται, λοιπόν, για μια χρονική συγκυρία που επιβάλλει τη δράση, ώστε να καταφέρουμε να φέρουμε τη «ζυγαριά» σε ισορροπία, να αποκτήσουν και στην πράξη οι γυναίκες ίσες ευκαιρίες με τους άνδρες. Αυτό είναι και το όραμά μου: να συμβάλλω στη διαμόρφωση ενός μέλλοντος, στο οποίο οι γυναίκες θα είναι σε θέση να χτίσουν τις ζωές τους όπως εκείνες επιθυμούν, έχοντας τις ίδιες ευκαιρίες με τους άνδρες. Η Γενική Γραμματεία Ισότητας έχει έναν ενεργό και δραστήριο ρόλο αναφορικά με την προώθηση της ισότητας των δύο φύλων. Ποια είναι τα επόμενα βήματα που σκοπεύει να κάνει η Γραμματεία προς αυτήν την κατεύθυνση;
Γιάννα Χορμόβα Γενική Γραμματέας Δημογραφικής και Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας Φύλων
Η ΓΓΔΟΠΙΦ είναι αρμόδια για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση των εθνικών πολιτικών ισότητας για την εξάλειψη των έμφυλων διακρίσεων και την προώθηση της ισότητας των φύλων. Στο πλαίσιο της αποστολής της, επιδιώκει την ενδυνάμωση των γυναικών σε όλο το φάσμα της ζωής, ιδιωτικής και δημόσιας, και την εξάλειψη των διακρίσεων. Όλες οι δράσεις, τρέχουσες και μελλοντικές, αποτυπώνονται στο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ισότητα των Φύλων, το οποίο μάλιστα τέθηκε και σε δημόσια διαβούλευση. Επιγραμματικά, όμως, θα αναφέρω πως το δίκτυο της Γενικής Γραμματείας για την αντιμετώπιση της βίας κατά των γυναικών, το οποίο περιλαμβάνει 43 Συμβουλευτικά Κέντρα, 19 Ξενώνες Φιλοξενίας και την 24ωρη τηλεφωνική γραμμή 15900, θα συνεχίσει να ενδυναμώνεται. Εμβληματικές δράσεις, όπως το πρόγραμμα «Νταντάδες της Γειτονιάς», που προβλέπει την ενίσχυση των νέων μητέρων για την εργασιακή τους επανένταξη, βρίσκονται σε τροχιά υλοποίησης. Η συνεργασία με τις Δημοτικές αλλά και τις Περιφερειακές Επιτροπές Ισότητας των Φύλων, που διαρκώς αυξάνονται, θα ενταθεί, καθώς η Τοπική Αυτοδιοίκηση βρίσκεται πολύ κοντά στους πολίτες και μπορεί να αφουγκράζεται άμεσα τις ανάγκες τους. Τέλος, οι δράσεις ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης της κοινής γνώμης ενάντια στη βία κατά των γυναικών θα συνεχιστούν, καθώς αποδίδουν, κρίνοντας από την
18 _ LAWYER
αύξηση των καταγγελιών φαινομένων βίας στις δομές του δικτύου. Το παρατηρητήριο της ΓΓΔΟΠΙΦ εντοπίζει έντονη υποεκπροσώπηση των γυναικών σε πληθώρα τομέων ελέγχου. Ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης του φαινομένου; Η ανισότητα επηρεάζει όλο το φάσμα της ζωής των γυναικών. Ξεκινώντας από την ιδιωτική ζωή, εξαιτίας των έμφυλων στερεοτύπων, αναλαμβάνουν εκείνες κατά κύριο λόγο τις δουλειές του σπιτιού και τη φροντίδα των παιδιών. Ως εκ τούτου, αναγκάζονται να εργαστούν λιγότερες ώρες, ή και καθόλου. Παράλληλα, ο αγώνας που κάνουν για να τα καταφέρουν στο σπίτι και στην εργασία, τους κόβει το δρόμο για την ενασχόληση με τα κοινά. Η ενίσχυση της παρουσίας των γυναικών στην πολιτική ζωή και σε θέσεις ευθύνης επιδιώκεται μέσα από σχετικές νομοθετικές παρεμβάσεις (όπως ο ν. 4706/2020 που διασφαλίζει την επαρκή εκπροσώπηση και των δυο φύλων στα Δ.Σ. των εισηγμένων εταιρειών στο Χρηματιστήριο) και την παρακολούθηση της απόδοσης αυτών, με δράσεις ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης, αλλά και με την ενδυνάμωση των κοριτσιών μέσα από την εκπαίδευση, με την προβολή των κατάλληλων προτύπων. Όλες αυτές οι δράσεις αποτυπώνονται στον δεύτερο άξονα του ΕΣΔΙΦ, «Ισότιμη συμμετοχή γυναικών σε θέσεις λήψης αποφάσεων/ ηγετικούς ρόλους». Το εθνικό σχέδιο δράσης για την ισότητα των φύλων επιδιώκει να αντιμετωπίσει πολλά από τα κακώς κείμενα σε πεδίο ισότητας. Ποια είναι τα βασικά σημεία δράσης και ποια τα αποτελέσματα τα οποία αναμένουμε;
Οι στόχοι που έχουμε θέσει είναι μεγαλεπήβολοι, αλλά όχι μαξιμαλιστικοί. Πιστεύω ακράδαντα ότι με την υλοποίηση του ΕΣΔΙΦ, το 2025 η πραγματικότητα που βιώνουν οι γυναίκες στη χώρα θα είναι καλύτερη. Θα μπορούσε η ενίσχυση της γυναικείας επιχειρηματικότητας μέσω στοχευμένων δράσεων να αντιμετωπίσει τα φαινόμενα ανισότητας; Καθώς η ανισότητα αποτυπώνεται σε κάθε έκφανση της ζωής, ανάλογη θα πρέπει να είναι και η δράση για την αντιμετώπισή της. Δεν αρκούν μεμονωμένα σχέδια για την τόνωση της παρουσίας των γυναικών στην εργασία και το επιχειρείν, η ενδυνάμωση των γυναικών πρέπει να είναι ολιστική. Γι’ αυτό και μέσα από τα Συμβουλευτικά Κέντρα της ΓΓΔΟΠΙΦ για γυναίκες θύματα βίας παρέχεται δωρεάν η υπηρεσία εργασιακής συμβουλευτικής σε όποια γυναίκα το επιθυμεί, ενώ σε συνεργασία με τον ΟΑΕΔ οι γυναίκες θύματα έμφυλης και ενδοοικογενειακής βίας έχουν την ευκαιρία να εργαστούν, μέσα από το πρόγραμμά του για τις ευπαθείς κοινωνικές ομάδες. Το πρόγραμμα «SHARE» που υλοποιούμε στοχεύει στην προώθηση της συμφιλίωσης της εργασίας και της οικογενειακής/ιδιωτικής ζωής για εργαζόμενους/ες σε επιχειρήσεις. Στο πλαίσιο αυτού, θα απονεμηθεί και Σήμα Ισότητας στις επιχειρήσεις που συμμετέχουν, το οποίο θα αποτελέσει τον «οδηγό» για όλες τις επιχειρήσεις που θα θελήσουν να λάβουν το Σήμα και να συμβάλλουν στην προώθηση της ισότητας των φύλων, με οφέλη και για τις ίδιες, αλλά και για το προσωπικό τους. Επιπλέον, μέσα στο 2021 θα ξεκινήσει πιλοτικά το πρόγραμμα «Νταντάδες της γειτονιάς», μέσω του οποίου προβλέπεται η οικονομική ενίσχυση των μητέρων για τη φύλαξη του παιδιού ή των παιδιών τους ηλικίας έως 2,5 ετών, με στόχο την επιστροφή τους στην αγορά εργασίας. Τέλος, η ενίσχυση του νομοθετικού πλαισίου με την κύρωση της Σύμβασης 190 του ILO για τη βία και την παρενόχληση στην εργασία –ενός φαινομένου που πλήττει σε μεγάλο βαθμό τις γυναίκες- και με την ενσωμάτωση της Κοινοτικής Οδηγίας 2019/1158 για την εναρμόνιση ιδιωτικής και επαγγελματικής ζωής, είναι σημαντικά βήματα προς τον στόχο μας. Με όλες αυτές τις κινήσεις, αλλά και με όσες σχεδιάζουμε και αποτυπώνονται αναλυτικά στο ΕΣΔΙΦ 2021-2025 επιδιώκουμε να αφήσουμε πίσω μας τα έμφυλα στερεότυπα, αλλά και τα μεγάλα εμπόδια που δημιουργούν και κρατούν τις γυναίκες μακριά από τη ζωή που ονειρεύονται. ■
Eπιδιώκουμε να αφήσουμε πίσω μας τα έμφυλα στερεότυπα, αλλά και τα μεγάλα εμπόδια που δημιουργούν και κρατούν τις γυναίκες μακριά από τη ζωή που ονειρεύονται
Το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ισότητα των Φύλων 2021-2025 αναπτύσσεται σε τέσσερις θεματικούς άξονες Προτεραιότητας: 1: Π ρόληψη και καταπολέμηση έμφυλης και ενδοοικογενειακής βίας 2: Ι σότιμη συμμετοχή γυναικών σε θέσεις λήψης αποφάσεων/ ηγετικούς ρόλους 3: Ι σότιμη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας 4: Ενσωμάτωση διάστασης φύλου σε τομεακές πολιτικές. Οι άξονες εξειδικεύθηκαν με βάση τις προτεραιότητες της ΓΓΔΟΠΙΦ και τις ανάγκες της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας και στη συνέχεια το Σχέδιο τέθηκε σε δημόσια διαβούλευση που διήρκεσε πάνω από έναν μήνα. Στην τελική του μορφή, πρόκειται για ένα ρεαλιστικό σχέδιο, ώριμο, το οποίο θα υλοποιηθεί με βάση το χρονοδιάγραμμα που έχει τεθεί και με στενή παρακολούθηση. Θα πρέπει, δε, να επισημάνω ότι για πρώτη φορά έγινε συντονισμένη ενσωμάτωση προτάσεων πολιτικής από όλα τα υπουργεία, καθώς η ισότητα των φύλων είναι οριζόντια πολιτική.
LAWYER _ 19
_ΒΑCK COVER STORY
Η ισότητα των φύλων έχει επέλθει μόνο διακηρυκτικά Η νομική σύμβουλος της ΔΙΟΤΙΜΑ, Χαρά Χιόνη-Χότουμαν, μιλάει στο Lawyer για το ζήτημα της έμφυλης βίας και των γυναικοκτονιών, αλλά και για την υποεκπροσώπηση των γυναικών σε θέσεις ευθύνης στην Ελλάδα και την ισότητα που δεν έχει ακόμη επιτευχθεί στον 21ο αιώνα.
Πείτε μας λίγα λόγια για εσάς, την επιλογή των διδακτορικών σπουδών σας, αλλά και την καθημερινότητά σας ως νομικός σύμβουλος της ΔΙΟΤΙΜΑ, μιας οργάνωσης που μάχεται για την εξάλειψη της έμφυλης βίας.
Χαρά ΧιόνηΧότουμαν Δικηγόρος, Δ.Ν., ΜΔΕ Ποινικού Δικαίου - Ποινικής Δικονομίας/ Νομική Σύμβουλος, ΔΙΟΤΙΜΑ
Ποιες είναι οι επόμενες δράσεις της ΔΙΟΤΙΜΑ; Το Κέντρο «Διοτίμα» παρέχει νομική και ψυχοκοινωνική βοήθεια σε επιζώσες έμφυλης βίας με χαμηλά εισοδήματα (άνεργες, μονογονείς, προσφύγισσες, μετανάστριες) στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, τη Λέσβο και τη Σάμο, ενώ έχουμε επεκτείνει την παρέμβασή μας για τον προσφυγικό πληθυσμό στη Χίο και τη Λέρο. Στόχος μας είναι οι υπηρεσίες μας να συνεχίσουν να παρέχονται σε ακόμη περισσότερες γυναίκες, αλλά και άνδρες και ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα που τις χρειάζονται. Άλλωστε, τόσο η πανδημία του κορωνοϊού όσο και το ελληνικό #metoo συνέβαλαν, ώστε να τονιστεί η ανάγκη ύπαρξης εξειδικευμένων φορέων που θα μπορούν να αντιμετωπίσουν τις σύνθετες ανάγκες των θυμάτων σεξουαλικών αδικημάτων και ενδοοικογενειακής βίας και την πολυπλοκότητα των υποθέσεών τους. Παράλληλα, ο φορέας μας υλοποιεί επιμορφώσεις επαγγελματιών για ζητήματα έμφυλης βίας, παράγει έρευνες σχετικά με τα έμφυλα δικαιώματα, υλοποιεί δράσεις, συνηγορίες και καμπάνιες ευαισθητοποίησης. Στόχος μας είναι να συνεχίσουμε και να επεκτείνουμε όλες αυτές τις πολύπλευρες δράσεις συμβάλλοντας στην έμφυλη ισότητα και δικαιοσύνη.
Στο Κέντρο «Διοτίμα» απασχολούμαι ως δικηγόρος. Η νομική ομάδα του Κέντρου παρέχει καθημερινά εξατομικευμένη νομική συμβουλευτική και δικαστική εκπροσώπηση σε θύματα έμφυλης βίας. Συνεργαζόμαστε δε και με ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς, ώστε να παράσχουμε ολοκληρωμένες υπηρεσίες. Συμμετέχουμε, ακόμη, ως εισηγήτριες σε εκπαιδεύσεις σχετικά με την ισχύουσα νομοθεσία. Μετά τις σπουδές μου στη Νομική Σχολή Αθηνών και το μεταπτυχιακό μου στον τομέα Ποινικών Επιστημών της ίδιας σχολής, διαπίστωσα πως υπάρχει ένα κενό στην προστασία και στη μέριμνα για το θύμα, η οποία συνδυάζεται και με απουσία μελέτης σχετικά με τη θέση του στο σύστημα απονομής ποινικής δικαιοσύνης. Για τον λόγο αυτό, επέλεξα το διδακτορικό μου να συνδυάζει την ανάγκη καταγραφής και μελέτης των δικαιωμάτων του θύματος με τα πρακτικά ζητήματα που απασχολούν τον δικηγόρο που το εκπροσωπεί. 20 _ LAWYER
Γυναικοκτονία: Πού βρισκόμαστε σε επίπεδο αναγνώρισης του όρου; Υπάρχει πρόσφορο έδαφος για εισαγωγή του ως ειδικότερου εγκλήματος στον Ποινικό Κώδικα; Ο όρος γυναικοκτονία χρησιμοποιείται σήμερα όλο και περισσότερο. Αυτό οφείλεται στη συστηματική ανάδειξή του από γυναικείες και φεμινιστικές οργανώσεις που οδήγησε σε μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση τόσο των μέσων μαζικής ενημέρωσης όσο και των ίδιων των πολιτών, αλλά δυστυχώς και στην όξυνση του φαινομένου. Η τάση αυτή για μεγαλύτερη αναγνώριση του όρου, η οποία θα πρέπει να σημειώσουμε είναι πανευρωπαϊκή, αναμφισβήτητα θα πρέπει να ανοίξει τη συζήτηση και για την αντιμετώπιση που ο νόμος επιφυλάσσει σε τέτοια περιστατικά. Ο νέος Ποινικός Κώδικας ναι μεν υιοθέτησε αρκετές σημαντικές και εύστοχες αλλαγές, ωστόσο, δεν αντιμετώπισε με συστηματικό τρόπο το φαινόμενο της έμφυλης βίας. Αναμφισβήτητα, η νομοθετική αναγνώριση της γυναικοκτονίας θα αποτελέσει μια σημαντική αλλαγή προς αυτή την κατεύθυνση. Αρχικά, μέσω της νομικής αναγνώρισης του φαινομένου θα υπάρξει αξιοποίηση της εκφραστικής δύναμης του όρου. Σε διακηρυκτικό επίπεδο θα γίνει σαφές πως τέτοιες συμπεριφορές αναγνωρίζονται και τιμωρούνται ως τέτοιες. Πρακτικά, κάτι τέτοιο θα μπορούσε να επιτευχθεί είτε θεσπίζοντας ειδικότερο αδίκημα είτε προβλέποντας επιβαρυντική περίσταση. Τέλος, θα πρέπει να τονιστεί ότι με αυτόν τον όρο δεν επιχειρείται μια αντίστιξη ανάμεσα στις γυναίκες και στους άνδρες θύματα. Στόχος είναι να υπάρξει το νομοθετικό αυτό πλαίσιο που θα τιμωρεί αποτελεσματικά τον δράστη και θα προστατεύει τόσο το συγκεκριμένο θύμα, όσο και το σύνολο των γυναικών, στέλνοντας ένα μήνυμα ότι οι δολοφονίες αυτές δεν θα αντιμετωπίζονται επιεικέστερα λόγω «πάθους», αλλά βαρύτερα, ως αποτέλεσμα ενός συνεχούς βίας και κακοποίησης. Θεωρείτε πως η πανδημία και ο συνακόλουθος εγκλεισμός ενέτεινε τις ανισότητες έχοντας ως αποτέλεσμα την έντονη αύξηση των περιστατικών έμφυλης βίας με θύματα γυναίκες; Γιατί ακόμη στον 21ο αιώνα μιλάμε για ζητήματα ισότητας ανδρών γυναικών;
καταμερισμός των οικιακών εργασιών κατά την πανδημία ενέτεινε τα έμφυλα στερεότυπα εις βάρος των γυναικών, με αποτέλεσμα να επιβαρυνθούν σημαντικά και να αναγκαστούν ακόμη και να περιορίσουν τον χρόνο εργασίας τους, για να ανταποκριθούν στον νέο πιο απαιτητικό τους ρόλο. Θα πρέπει δε να λάβουμε υπόψη και το γεγονός ότι η οικογένεια και δη οι γυναίκες και τα παιδιά έγιναν αποδέκτες της εξαιρετικά μεγάλης πίεσης που προκλήθηκε λόγω του διάχυτου φόβου και της ανασφάλειας. Τα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας αυξήθηκαν σημαντικά, με τις γυναίκες να αντιμετωπίζουν ποικίλα εμπόδια στην προσπάθειά τους να αναζητήσουν βοήθεια. Στον 21ο αιώνα, όπου τουλάχιστον διακηρυκτικά έχει επέλθει η πολυπόθητη ισότητα, η πανδημία του κορωνοϊού ήρθε να τονίσει τις διακρίσεις που συνεχίζουν να λαμβάνουν χώρα και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες καθημερινά. Κατέδειξε, ακόμη, πόσο εύθραυστη είναι η ισορροπία και πόσα ακόμη πρέπει να γίνουν, ώστε να επιτευχθεί ουσιαστική ισότητα σε όλα τα επίπεδα.
Tόσο η πανδημία του κορωνοϊού όσο και το ελληνικό #metoo συνέβαλαν, ώστε να τονιστεί η ανάγκη ύπαρξης εξειδικευμένων φορέων που θα μπορούν να αντιμετωπίσουν τις σύνθετες ανάγκες των θυμάτων σεξουαλικών αδικημάτων και ενδοοικογενειακής βίας
Η υποεκπροσώπηση των γυναικών σε πολλούς τομείς της συναλλακτικής ζωής αποτελεί δείγμα αυτής της ανισότητας. Ποια είναι συνεπώς η σημασία της ενίσχυσης της θέσης της γυναίκας στην εργασία;
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται πως όλο και περισσότερες γυναίκες αναλαμβάνουν θέσεις υψηλής ευθύνης με μεγάλη αποδοτικότητα και δυναμισμό. Ωστόσο, η υποεκπροσώπηση των γυναικών σε θέσεις υψηλής ευθύνης εξακολουθεί να υφίσταται σε μεγάλο βαθμό, όπως καταδεικνύουν όλα τα ερευνητικά δεδομένα, ιδίως στη χώρα μας. Υπάρχουν, επομένως, μεγάλα περιθώρια εξισορρόπησης της συμμετοχής των δύο φύλων σε όλες τις εκφάνσεις του συναλλακτικού βίου και άμβλυνσης του μισθολογικού χάσματος. Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να υπάρξουν εξειδικευμένες δράσεις για την ενίσχυση της απασχόλησης και παροχή αρωγής στις γυναίκες, ειδικά σε αυτές που συνδυάζουν εργασία και οικογένεια. ■
Η πανδημία του κορωνοϊού άλλαξε άρδην την καθημερινότητα των ανθρώπων. Ειδικά οι γυναίκες βρέθηκαν ξαφνικά εντός της οικίας να πρέπει να συνδυάσουν τις σύνθετες ανάγκες της οικογένειας με την κατ’ οίκον εργασία. Ο
LAWYER _ 21
_IN THE SPOTLIGHT
Διανοητική ιδιοκτησία και εμβόλια: Μια δύσκολη ισορροπία στη σκιά της πανδημίας
LAWYER _ 22
Σε μια χρονική στιγμή, όπου η ανθρωπότητα προσπαθεί να επιτύχει ένα ικανοποιητικό επίπεδο ανοσίας έναντι του κορωνοϊού σε όλο τον πληθυσμό της γης, η προστασία των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας των εμβολίων μπορεί να φαντάζει επικίνδυνη και υπονομευτική αυτού του στόχου. Είναι, όμως, απαραίτητα έτσι; Υπάρχουν και άλλες επιλογές για τη διατήρηση αυτών των δικαιωμάτων χωρίς να τίθεται εν αμφιβόλω η παγκόσμια κοινωνική ευημερία; Αυτή τη στιγμή το μεγαλύτερο πρόβλημα στην αντιμετώπιση της πανδημίας είναι η ανισότητα πρόσβασης στα εμβόλια και κανείς δεν έχει μια ξεκάθαρη απάντηση για το πώς μπορεί να λυθεί αυτό.
Της
T
Αλεξιάννας Τσότσου
ον Οκτώβριο του 2020, η Νότια Αφρική και η Ινδία υπέβαλαν πρόταση στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου να ανασταλούν προσωρινά ορισμένες διατάξεις της Συμφωνίας TRIPS περί διανοητικής ιδιοκτησίας που βρίσκουν εφαρμογή στα ιατροτεχνολογικά προϊόντα σχετικά με τον Covid-19. Το επιχείρημά τους ήταν ότι η αναστολή των προστατευτικών αυτών διατάξεων θα έδινε τη δυνατότητα υψηλότερης και ταχύτερης παραγωγής εμβολίων σε όλη την υφήλιο. Οι χώρες του ανεπτυγμένου κόσμου, συμπεριλαμβανομένων και των ΗΠΑ, αρχικά καταψήφισαν την πρόταση. Ωστόσο, τον Μάιο του 2021, ο Joe Biden ανακοίνωσε τη στήριξή του στην πρόταση περί εξαίρεσης των εμβολίων από την προστασία της διανοητικής ιδιοκτησίας, ενώ πλέον οι χώρες που συμφωνούν είναι περισσότερες από 100. Παρόλο που προς το παρόν δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη εξέλιξη στο θέμα ούτε έχει επιτευχθεί η απαιτούμενη συναίνεση, έχει ανοίξει παγκοLAWYER _ 23
_IN THE SPOTLIGHT σμίως μια έντονη συζήτηση σχετικά με τη σκοπιμότητα μιας τέτοιας εξαίρεσης, αν όντως μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση της παραγωγής εμβολίων και την εξισορρόπηση της διάθεσής τους στις φτωχότερες χώρες, καθώς και αν υπάρχουν άλλες εναλλακτικές νομικές λύσεις που θα οδηγούσαν ενδεχομένως στο ίδιο αποτέλεσμα. Άλλωστε, πρόκειται για έναν προβληματισμό που δεν εμφανίζεται τώρα για πρώτη φορά. Η στάθμιση των οφελών από τα αποκλειστικά δικαιώματα που προσφέρει η διανοητική ιδιοκτησία με τα πλεονεκτήματα μιας πιο ελεύθερης κυκλοφορίας και παραγωγής ιατροτεχνολογικών προϊόντων κατά σοβαρών ασθενειών έχει απασχολήσει συχνά την ανθρωπότητα. Καθώς, όμως, η πανδημία του κορωνοϊού μετράει ήδη πάνω από ενάμιση χρόνο και οι ανισότητες πρόσβασης σε αποτελεσματικά και ασφαλή εμβόλια είναι μεγαλύτερες από ποτέ ανάμεσα στις ανεπτυγμένες και τις αναπτυσσόμενες χώρες, το θέμα έχει επανέλθει δριμύ. Με δεδομένο ότι μια πανδημία τελειώνει μόνο όταν επιτευχθεί υψηλό ποσοστό εμβολιασμού σε όλη την υφήλιο, πόσο ωφέλιμοι είναι οι περιορισμοί της διανοητικής ιδιοκτησίας; Αλλά και από την άλλη, σε ποιο βαθμό αυτοί όντως εμποδίζουν την παραγωγή εμβολίων; Πρόκειται για ένα περίπλοκο ζήτημα, στο οποίο ακόμα δεν υπάρχουν σαφείς απαντήσεις.
Μαρία Αθανασιάδου Partner, Δικηγορική Εταιρεία ΕΛΕΝΗ Γ. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ «Προφανώς τα δικαιώματα ευρεσιτεχνίας των μεγάλων φαρμακοβιομηχανιών περιορίζουν την παραγωγή εμβολίων στο όριο των δυνατοτήτων τους. Ταυτόχρονα, όμως, διασφαλίζουν, πέραν της κάλυψης των εξόδων της μακροχρόνιας έρευνας, τις απαραίτητες προδιαγραφές ποιότητας και ασφάλειας. Σαφώς και υπάρχει η δυνατότητα εξεύρεσης νομικά θεμελιωμένης λύσης για την απελευθέρωση της παραγωγής εμβολίων. Επί παραδείγματι, το άρθρο 14 του ν. 1733/1987 προβλέπει τη δυνατότητα παροχής άδειας εκμετάλλευσης μιας εφεύρεσης σε φορείς του δημόσιου τομέα για επιτακτικούς λόγους εξυπηρέτησης της δημόσιας υγείας, με την προϋπόθεση, όμως, ότι οι εν λόγω φορείς θα «μπορούν να εκμεταλλευτούν την εφεύρεση στην Ελλάδα εφόσον (…) η παραγωγή των προϊόντων δεν αρκεί για την κάλυψη της εγχώριας ζήτησης». Πρόκειται για το ζήτημα κλειδί που δεν είναι νομικό και δεν αφορά βέβαια μόνο την Ελλάδα: Ακόμα και αν εξευρεθεί τρόπος παράκαμψης των νομικών περιορισμών, θα πρέπει να υπάρξει η διασφάλιση της τεχνογνωσίας και του απαραίτητου εξειδικευμένου εξοπλισμού που απαιτείται για την παραγωγή προϊόντων τεχνολογίας αιχμής, όπως αυτή των εμβολίων. Πέραν αυτού όμως, αναπόφευκτα θα απαιτηθεί ένα νέο ισχυρό νομοθετικό πλαίσιο για την διασφάλιση της τήρησης όλων των κανόνων ασφαλείας, των ορθών προδιαγραφών παραγωγής, συντήρησης, διανομής και διάθεσης, ώστε να προστατεύεται πραγματικά το ύψιστο αγαθό: η δημόσια υγεία.»
Η συμφωνία TRIPS και η ευελιξία της Η διανοητική ιδιοκτησία σε διεθνές επίπεδο καθορίζεται από τη Συμφωνία για τα Δικαιώματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας στον Τομέα του Εμπορίου, γνωστή ως TRIPS
Η υποχρεωτική αδειοδότηση στη Συμφωνία TRIPS αποτελεί έναν αρκετά αποτελεσματικό τρόπο να αυξηθεί η παραγωγή ενός προστατευόμενου προϊόντος 24 _ LAWYER
(Agreement on Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights), η οποία τέθηκε σε ισχύ τον Ιανουάριο του 1995 και εισήγαγε το δίκαιο διανοητικής ιδιοκτησίας στο παγκόσμιο εμπόριο αποτελώντας την πιο ολοκληρωμένη πολυμερή συμφωνία σε αυτόν τον τομέα. Το πεδίο εφαρμογής της είναι ευρύ, καλύπτοντας όλο το φάσμα της βιομηχανικής και της πνευματικής ιδιοκτησίας, όπως μεταξύ άλλων τα εμπορικά σήματα, τις γεωγραφικές ενδείξεις, τις ευρεσιτεχνίες, τα εμπορικά μυστικά καθώς και τα πνευματικά και συγγενικά δικαιώματα. Το 2001, με πρωτοβουλία ορισμένων αναπτυσσόμενων χωρών ξεκίνησαν συνομιλίες σχετικά με την ερμηνεία της Συμφωνίας TRIPS και τη δυνατότητα λιγότερο στενής ανάγνωσής της, έτσι ώστε να μην περιορίζει σε υπερβολικό βαθμό την παραγωγή και κυκλοφορία αγαθών ζωτικών για την παγκόσμια υγεία. Οι συνομι-
λίες αυτές οδήγησαν στη Διακήρυξη της Ντόχα για τη Συμφωνία TRIPS και τη δημόσια υγεία, η οποία αποσαφηνίζει το πεδίο της Συμφωνίας και δηλώνει ότι οι διατάξεις της θα πρέπει να ερμηνευθούν υπό το πρίσμα του στόχου της ίσης πρόσβασης, της κοινωνικής και οικονομικής ευημερίας σε συνδυασμό με την προώθηση της τεχνολογικής καινοτομίας και της ισορροπίας μεταξύ δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. Η εξισορρόπηση αυτή επιτυγχάνεται μέσω της ευελιξίας που παρέχει η Συμφωνία TRIPS, έτσι ώστε ναι μεν να προστατεύονται οι φορείς των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας, αλλά ταυτόχρονα αυτή η προστασία να μην αποβαίνει εις βάρος του κοινωνικού συνόλου. Στα πλαίσια αυτά δίνεται η δυνατότητα υποχρεωτικής αδειοδότησης, η οποία αποτελεί έναν αρκετά αποτελεσματικό και σχετικά εύκολα επιβαλλόμενο τρόπο να αυξηθεί η παραγωγή ενός προστατευόμενου προϊόντος. Συγκεκριμένα, με την υποχρεωτική αδειοδότηση μια κυβέρνηση μπορεί να επιτρέψει στη χώρα της την παραγωγή ενός προϊόντος ή μιας διαδικασίας που έχει κατοχυρωθεί με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας. Μάλιστα, αυτή η αδειοδότηση δίνεται χωρίς τη συγκατάθεση του ιδιοκτήτη του διπλώματος ευρεσιτεχνίας, όμως αυτό δεν σημαίνει ότι λαμβάνει χώρα αναστολή των δικαιωμάτων του. Αντίθετα, αυτά συνεχίζουν να ισχύουν και μάλιστα καταβάλλεται αποζημίωση για τα αντίγραφα των προϊόντων που παράγονται και χρησιμοποιούνται υπό την υποχρεωτική άδεια με βάση την οικονομική τους αξία. Ως προς τις προϋποθέσεις χορήγησης αυτού του τύπου αναγκαστικής άδειας, η συμφωνία TRIPS δεν καταγράφει συγκεκριμένους λόγους που μπορεί να επικαλεστεί κάθε χώρα, ενώ η Διακήρυξη της Ντόχα επιβεβαιώνει ότι οι χώρες είναι ελεύθερες να καθορίζουν τις περιστάσεις χορήγησης υποχρεωτικών αδειών. Σε αυτές τις περιστάσεις μπορεί να συμπεριλαμβάνεται και η έκτακτη ανάγκη, όμως αυτή δεν αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση. Ωστόσο, στο άρθρο 31 της Συμφωνίας TRIPS απαριθμούνται ορισμένες προϋποθέσεις που είναι απαραίτητες για τη χορήγηση αναγκαστικής άδειας. Ειδικότερα, θα πρέπει η εταιρεία που υποβάλλει αίτηση για άδεια να έχει δοκιμάσει, εντός εύλογου χρονικού διαστήματος, να διαπραγματευτεί μια εθελοντική άδεια με τον κάτοχο του διπλώματος ευρεσιτεχνίας με εύλογους εμπορικούς
όρους. Επίσης, θα πρέπει το πεδίο εφαρμογής και η διάρκεια της άδειας να περιορίζεται στον σκοπό για τον οποίο χορηγήθηκε, ενώ βεβαίως δεν επιτρέπεται αυτή η άδεια να είναι αποκλειστική ούτε μεταβιβάσιμη. Ενώ, λοιπόν, η έκτακτη ανάγκη δεν είναι υποχρεωτική, εφόσον πληρούνται οι αναφερόμενες προϋποθέσεις της διαπραγμάτευσης για εθελοντική άδεια και του πεδίου εφαρμογής της, μπορεί να λειτουργήσει σε ένα άλλο επίπεδο ως αιτία της υποχρεωτικής αδειοδότησης. Έτσι, αναφέρεται ότι σε εθνικές καταστάσεις έκτακτης ανάγκης ή σε άλλη περίσταση εξαιρετικά επείγοντος χαρακτήρα, δεν
Tο καθεστώς των αδειών, σε αντίθεση με την άρση των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας, έχει το πλεονέκτημα της εξασφάλισης αυστηρών προϋποθέσεων ποιότητας στο παραγόμενο ιατροφαρμακευτικό προϊόν απαιτείται να έχει προηγουμένως υπάρξει το στάδιο της διαπραγμάτευσης για εθελοντική άδεια. Σε κάθε περίπτωση, όμως, δεν θίγεται η υποχρέωση για καταβολή αποζημίωσης στον κάτοχο του διπλώματος ευρεσιτεχνίας. Μέχρι την τροποποίηση της Συμφωνίας TRIPS με τη Διακήρυξη της Ντόχα, το άρθρο 31 παρ. στ) έδινε τη δυνατότητα της χορήγησης υποχρεωτικής άδειας μόνο για τοπική κατασκευή του προϊόντος και προμήθεια στην εγχώρια αγορά. Ωστόσο, αυτός ο περιορισμός δεν έλυνε το βασικό πρόβλημα, για το οποίο προβλέφθηκε, το να μπορούν δηλαδή να έχουν πρόσβαση στα ιατροτεχνολογικά προϊόντα και φτωχότερες χώρες. Καθώς οι περισσότερες από αυτές δεν έχουν τις υποδομές για να κατασκευάσουν από μόνες τους τέτοιου είδους προϊόντα, κρίθηκε σκόπιμο να τροποποιηθεί η Συμφωνία (άρθρο 31 δις), ώστε να παρέχει έναν πρόσθετο τύπο υποχρεωτικής αδειοδότησης, σύμφωνα με τον οποίο προϊόντα που κατασκευάζονται υπό το καθεστώς της αναγκαστικής άδειας να μπορούν να εξαχθούν και
LAWYER _ 25
_IN THE SPOTLIGHT σε άλλες χώρες που δεν έχουν δυνατότητα παραγωγής. Ωστόσο, αυτός ο τύπος υποχρεωτικής αδειοδότησης έχει λάβει χώρα μόνο μία φορά το 2007, όταν η Ρουάντα εισήγαγε γενόσημα αντιρετροϊικά φάρμακα από τον Καναδά.
Άλλες δυνατότητες για άμβλυνση των περιορισμών της διανοητικής ιδιοκτησίας Η υποχρεωτική αδειοδότηση είναι η πιο οργανωμένη και ευρεία εξαίρεση που προβλέπει η Συμφωνία TRIPS, έτσι ώστε υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις να μειωθούν όσο το δυνατόν περισσότερο σε περιόδους κρίσεων τα προβλήματα επί του κοινωνικού συνόλου που προκύπτουν από την αποκλειστικότητα των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας. Στον αντίποδα της αναγκαστικής άδειας βρίσκεται φυσικά η εθελοντική άδεια που μπορούν να διαπραγματευτούν οι εταιρείες μεταξύ τους και η οποία θέτει συνήθως απαιτήσεις ποιότητας, αμοιβής και περιορισμού της παραγωγής και προμήθειας σε ορισμένες αγορές. Όμως, μια τέτοια διαδικασία ενέχει πάντα τον κίνδυνο της αργοπορίας και της μη ευόδωσης. Πέρα από αυτές τις δύο μορφές άδειας, η τρίτη επιλογή είναι και αυτή που συζητείται έντονα τους τελευταίους μήνες και αποτελεί αίτημα από ολοένα και περισσότερες χώρες του ΠΟΕ. Πρόκειται για την προσωρινή άρση των διατάξεων της Συμφωνίας
Στέφανος Τσιμικάλης Δικηγόρος – Εταίρος, TSIMIKALIS KALONAROU «Τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας δεν αποτελούν εξ ορισμού τροχοπέδη στην παραγωγή εμβολίων, αλλά αναγκαία συνθήκη, εφόσον η τιμή τους είναι δίκαια κι εύλογη. Η προϊούσα πανδημία, λόγω της έκτασης και της πρωτοφανούς ταχύτητας εξάπλωσής της, πιθανόν θεμελιώνει τις προϋποθέσεις για την εξέταση της αναγκαιότητας της κάμψης των σχετικών δικαιωμάτων έναντι του ευρύτερου κοινωνικού καλού. Το ζήτημα έχει μεγαλύτερη πρακτική σημασία, κυρίως για αναπτυσσόμενες χώρες οι οποίες είτε δεν έχουν τις υποδομές είτε την αγοραστική δύναμη για να εξασφαλίσουν άμεσα και σε επαρκείς ποσότητες τα απαραίτητα εμβόλια. Κι ενώ σε χώρες που διαθέτουν τις υποδομές για την ίδια παραγωγή των εμβολίων η χορήγηση των «αναγκαστικών αδειών» (άρθρο 14 ν.1733/1987 και άρθρο 31 TRIPS) πιθανόν να είναι μια εφικτή και ικανή λύση, δεν ισχύει το ίδιο για τις υπόλοιπες. Τη λύση θα μπορούσε ενδεχομένως να δώσει το άρθρο 31 δις TRIPS που καθορίζει τη διαδικασία χορήγησης αναγκαστικών αδειών για εξαγωγή σε μειονεκτούσες χώρες, ωστόσο η διαδικασία είναι μάλλον αλυσιτελής για την αντιμετώπιση κρίσεων τέτοιου βεληνεκούς. Η προσωρινή άρση των δικαιωμάτων πιθανόν να είναι μια λύση, όμως η εξεύρεση άλλων κινήτρων για την εθελοντική συνεισφορά των δικαιούχων είναι περισσότερο ενδεδειγμένη, προκειμένου να μη θυσιαστεί η ασφάλεια και αποτελεσματικότητα των εμβολίων.»
Με την άρση των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας τα κράτη παρέχουν νομική σαφήνεια και απλές διαδικασίες στις εταιρείες που ενδιαφέρονται να προχωρήσουν στην παραγωγή εμβολίων χωρίς να περιορίζονται από πολύπλοκες νομικές διατάξεις 26 _ LAWYER
TRIPS, η οποία μπορεί να συμβεί σε εξαιρετικές περιπτώσεις, όπως εν προκειμένω η πανδημία του κορωνοϊού. Η απόφαση για μια τέτοια άρση λαμβάνεται από το υψηλότερο όργανο λήψης αποφάσεων του ΠΟΕ, την Υπουργική Διάσκεψη, η οποία αποτελείται από τους Υπουργούς Εμπορίου και άλλους ανώτερους αξιωματούχους των 164 μελών του οργανισμού. Η συνήθης διαδικασία επιβάλλει ομοφωνία στη λήψη μιας τέτοιας απόφασης, όμως αν δεν υπάρξει συμφωνία, μπορεί να γίνει υποχρεωτική ψηφοφορία που απαιτεί πλειοψηφία ¾, για να αποφασιστεί η άρση των διατάξεων για τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας. Σε σύγκριση με τις άλλες επιλογές, η συγκεκριμένη έχει το πλεονέκτημα ότι αφορά όλα τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας και όχι μόνο κάποια μεμονωμένη κατηγορία (π.χ. διπλώματα ευρεσιτεχνίας). Επιπλέον, δεν απαιτεί διαπραγματεύσεις, δεν θέτει όρια χρήσης (πέρα από τη χρονική διάρ-
κεια της άρσης που θα αποφασιστεί) και είναι ουσιαστικά μια οριζόντια και άμεση λύση που δεν απαιτεί οικονομικό αντάλλαγμα στον κάτοχο των δικαιωμάτων, αφού ουσιαστικά τα δικαιώματά του παύουν να ισχύουν για κάποιο χρονικό διάστημα, αν και μπορεί να συμφωνηθεί η εύλογη αποζημίωσή του. Το αν μια τέτοια απόφαση είναι σκόπιμη και επωφελής για την κοινωνική ευημερία και την αποτελεσματική αλλά και ασφαλή αντιμετώπιση της πανδημίας αποτελεί ένα θέμα που έχει αναλυθεί εκτεταμένα, χωρίς όμως να έχει εξαχθεί ένα αναντίρρητο συμπέρασμα.
Επιχειρήματα κατά της άρσης των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας Η επιχειρηματολογία όσων εναντιώνονται σε αυτή την άρση επικεντρώνεται κυρίως σε δύο άξονες. Αφενός, υποστηρίζουν ότι το ίδιο αποτέλεσμα, δηλαδή η αύξηση της παραγωγής των εμβολίων και η ίση πρόσβαση των χωρών σε αυτά, μπορεί να επιτευχθεί με λιγότερο ριζοσπαστικούς τρόπους, όπως με την εθελοντική ή αναγκαστική άδεια. Και μάλιστα, χωρίς να τεθεί εν αμφιβόλω όλο το σύστημα της διανοητικής ιδιοκτησίας, κάτι που θα λειτουργούσε μακροπρόθεσμα ως αντικίνητρο στην ανάπτυξη και την καινοτομία. Επιπλέον, το καθεστώς των αδειών, σε αντίθεση με την άρση των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας, έχει το πλεονέκτημα της εξασφάλισης αυστηρών προϋποθέσεων ποιότητας στο παραγόμενο ιατροφαρμακευτικό προϊόν. Αφετέρου, ένας δεύτερος και πιο καίριος προβληματισμός αφορά το αν τελικά οι περιορισμοί της διανοητικής ιδιοκτησίας είναι η αιτία που οδηγεί στη μειωμένη παραγωγή εμβολίων. Το ερώτημα, δηλαδή, είναι αν υπάρχει η δυνατότητα από άλλες χώρες και άλλες εταιρείες, πέραν όσων ήδη έχουν αναπτύξει και παράγουν εμβόλια, να προχωρήσουν σε ασφαλή και επαρκή παραγωγή εμβολίων για όλο τον κόσμο. Με δεδομένο ότι οι φαρμακευτικές εταιρείες βρίσκονται ήδη σε εντατική συνεργασία, μέσω εθελοντικών αδειών και μεταφοράς τεχνολογίας, με οποιονδήποτε εταίρο μπορεί να τις συνδράμει, ώστε να ανταποκριθούν στην παγκόσμια επιταγή για αύξηση της παραγωγής, είναι εύλογο να αναρωτιέται κανείς αν αυτή η αποτυχία της αύξησης οφείλεται στα αποκλειστικά δικαιώματα επί των εμβολίων ή στην έλλειψη τεχνογνωσίας και
Θοδωρής Λουκόπουλος
Θεώνη Φωτοπούλου
Αν. Διευθύνων Εταίρος, KLC Law Firm
Ανώτερη Συνεργάτις, KLC Law Firm
« Το υπάρχον νομικό πλαίσιο τόσο σε επίπεδο διεθνούς δικαίου όσο και ευρωπαϊκού και εθνικού διαθέτει ήδη πρόβλεψη που να καθιστά δυνατή τη λήψη αποφάσεων από εθνικές αρχές σχετικές με την υποχρεωτική αδειοδότηση διπλώματος ευρεσιτεχνίας για λόγους εξυπηρέτησης – μεταξύ άλλων- και της δημόσιας υγείας υπό συγκεκριμένους όρους, όπως την τήρηση της αρχής της αναλογικότητας και την καταβολή εύλογης αποζημίωσης στον δικαιούχο του διπλώματος. Η πρόταση που συζητείται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου αφορά σε μια οικουμενική, προσωρινή αναστολή της προστασίας των διπλωμάτων, η οποία θα κατέτεινε σε μια ομοιογενή αντιμετώπιση του προβλήματος σε παγκόσμιο επίπεδο. Η άρση αυτή θα έπρεπε να συνδυαστεί και με άλλες ρυθμίσεις, όπως την αποκάλυψη της τεχνογνωσίας που συνδέεται με τα διπλώματα και τη διευθέτηση ζητημάτων ποιότητας. Ωστόσο, πρέπει να σημειώσουμε ότι το ζήτημα της παγκόσμιας εμβολιαστικής κάλυψης είναι πολυεπίπεδο, καθώς υπάρχουν και άλλοι ανασταλτικοί παράγοντες, όπως η επάρκεια σε πρώτες ύλες, η ικανή εφοδιαστική αλυσίδα και οι απαραίτητοι οικονομικοί πόροι.»
υποδομών από άλλες φαρμακευτικές εταιρείες. Επομένως, δεν είναι σαφές αυτή τη στιγμή το αν υπάρχουν σε παγκόσμιο επίπεδο έτοιμοι και πρόθυμοι κατασκευαστές που θα μπορούσαν να αναλάβουν το γιγάντιο εγχείρημα της παραγωγής καινοτόμων εμβολίων, τα οποία διέπονται από τέτοιο βαθμό πολυπλοκότητας, ώστε η ανάπτυξή τους βασίζεται σε πολλές παραπάνω διαδικασίες και τεχνολογίες από το περιεχόμενο της πατέντας. Προφανώς, οι τεράστιες απαιτούμενες επενδύσεις σε εξοπλισμό αλλά και εκπαίδευση του ανθρώπινου δυναμικού και η συνακόλουθη γενναία επιχορήγηση που θα απαιτηθεί από το εκάστοτε LAWYER _ 27
_IN THE SPOTLIGHT κράτος καθιστούν ιδιαίτερα διστακτικούς τους εμπλεκόμενους φορείς, κάτι που αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι μέχρι σήμερα δεν έχει εκδοθεί καμία αναγκαστική άδεια με τη διαδικασία της υποχρεωτικής αδειοδότησης από κανένα κράτος-μέλος του ΠΟΕ.
Επιχειρήματα υπέρ της άρσης των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας Οι υπέρμαχοι της άρσης των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας δεν αγνοούν, βεβαίως, τους παραπάνω προβληματισμούς, διατείνονται όμως ότι μπορούν ενδεχομένως να ξεπεραστούν τα όποια εμπόδια. Οπωσδήποτε, η μεταφορά τεχνολογίας είναι μια κοπιαστική εργασία που απαιτεί μακροχρόνιους χειρισμούς και συνεργασίες με προσεκτικά επιλεγμένες εταιρείες. Ωστόσο, έχει ήδη επιφέρει καρπούς, όπως φάνηκε με τη συνεργασία του Serum Institute στην Ινδία με την AstraZeneca και τη Novavax για την παραγωγή 100 εκατομμυρίων δόσεων. Προς αυτή την κατεύθυνση, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας δημιούργησε τον Απρίλιο του 2021 έναν κόμβο μεταφοράς τεχνολογίας mRNA, για να παράσχει την υλικοτεχνική υποστήριξη και την τεχνογνωσία που απαιτούνται, έτσι ώστε οι φαρμακευτικές εταιρείες των χωρών με χαμηλό και μεσαίο εισόδημα να μπορούν να προχωρήσουν στην παραγωγή τέτοιου τύπου εμβολίων. Το Biovac Institute στη Νότια Αφρική είναι ο πρώτος κατασκευαστής που επιλέχθηκε και αναμένεται να αρχίσει να παράγει εμβόλια τους επόμενους μήνες. Η άρση των φραγμών που προκύπτουν από τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας υποστηρίζεται ότι θα διευκολύνει αυτές τις προσπάθειες, εμπλέκοντας ολοένα και περισσότερες εταιρείες που θα μπορέσουν σταδιακά να προχωρήσουν στην παραγωγή εμβολίων διαφόρων τύπων. Μία τέτοια ώθηση δεν θα μπορούσε να δοθεί υπό το καθεστώς των υποχρεωτικών αδειών, με δεδομένο ότι αυτό απαιτεί ξεχωριστές διαδικασίες για κάθε κράτος, ενώ παράλληλα δεν καλύπτει ικανοποιητικά άλλα δικαιώματα βιομηχανικής ιδιοκτησίας, πέρα από τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας, όπως για παράδειγμα τα εμπορικά μυστικά. Κατά βάση, όμως, αυτό που προσφέρει μια ενδεχόμενη άρση των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας είναι σε συμβολικό επίπεδο. Με
Νίκος Πρεντουλής Εταίρος, PRENTOULIS GER AKINI Law Partnership «Τα πράγματα είναι πολυσύνθετα. Καταρχήν, αυτή τη στιγμή, δεν είναι βέβαιο ούτε πόσα και ποια είναι τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας που καλύπτουν τα εμβόλια, ούτε αν αυτά περιέχουν όλες τις απαραίτητες πληροφορίες για την παραγωγή των εμβολίων από τρίτους. Επιπλέον, οι φαρμακευτικές έχουν και έτερα δικαιώματα, όπως αυτά στα ερευνητικά και κλινικά δεδομένα που υποβάλλουν στις ρυθμιστικές αρχές για την χορήγηση άδειας κυκλοφορίας (“data exclusivity”). Ο γεωγραφικός κατακερματισμός της ισχύος των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας, συνδυαζόμενος με τον μεγάλο αριθμό χωρών στο έδαφος των οποίων παράγονται τα συστατικά των εμβολίων, σημαίνει ότι ακόμα και οι υποχρεωτικές άδειες που προβλέπουν τόσο η Συμφωνία TRIPS (αρ. 31, 31 δις και 39.3) όσο και η Ενωσιακή και διάφορες εθνικές νομοθεσίες θα ήταν μία πολύ δύσκολη εξίσωση. Είναι πάντως σαφές ότι τα «παλιά, καλά», και κατ’ αρχήν ορθά, αντεπιχειρήματα για την ανάγκη προστασίας της έρευνας και καινοτομίας δεν μπορεί να είναι πλέον έγκυρα, ιδίως ενόψει της σημαντικής δημόσιας χρηματοδότησης στην έρευνα και ανάπτυξη των εμβολίων. Οι πολυεθνικές φαρμακευτικές δεν έχουν, καλώς ή κακώς, έναν μόνο ανάλογο, πολυεθνικών συμφερόντων, συνομιλητή, όμως θα πρέπει να αποκτήσουν ρεαλιστικό σχέδιο για τη διαχείριση της ζήτησης, προτού το θέμα της άρσης των δικαιωμάτων ευρεσιτεχνίας λάβει χαρακτήρα πραγματικού διλήμματος.»
μια τέτοια απόφαση τα κράτη παρέχουν νομική σαφήνεια και απλές διαδικασίες στις εταιρείες που ενδιαφέρονται να προχωρήσουν στην παραγωγή εμβολίων χωρίς να περιορίζονται από πολύπλοκες νομικές διατάξεις. Πρόκειται κυρίως για μια κοινή δέσμευση της ανθρωπότητας στην ανθρώπινη ζωή και υγεία μέσω της προσπάθειας ισότιμης πρόσβασης στα εμβόλια. Το ποια είναι η κατάλληλη λύση είναι κάτι που τελικά θα φανεί στην πορεία. Αυτή τη στιγμή γίνονται θεωρητικές συζητήσεις, οι οποίες μόνο υποθετικά μπορούν να σταθμίσουν τα οφέλη και τις αδυναμίες της κάθε προσέγγισης. Βέλτιστος στόχος είναι, βεβαίως, η αντιμετώπιση της πανδημίας χωρίς να υπονομευθεί ούτε η ασφάλεια των εμβολίων αλλά ούτε και η καινοτομία που μπορεί να δώσει λύσεις και σε επόμενες προκλήσεις που θα κληθεί να αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα. Το ποια είναι η ιδεατή ισορροπία είναι μια ερώτηση, της οποίας η απάντηση θα αποκαλυφθεί σταδιακά και ίσως δυστυχώς μόνο εκ των υστέρων. ■ 28 _ LAWYER
e-volution AWA R D S
2022
Στην 11η χρονιά διεξαγωγής τους, τα μεγάλα βραβεία για το Ηλεκτρονικό Εμπόριο επιστρέφουν με εμπλουτισμένες κατηγορίες για να αναδείξουν τα κορυφαία e-shops, e-businesses & e-commerce agencies της χρονιάς. ΥΠΟΒΟΛΗ ΥΠΟΨΗΦΙΟΤΗΤΩΝ ΕΩΣ
19_Οκτωβρίου_2021
O
www.e-volutionawards.gr Υποψηφιότητες: Θανάσης Κωνσταντόπουλος, Τ: 6983 210 122, Ε: tkonstantopoulos@boussias.com Χορηγίες: Άννα Γυπαράκη, Τ: 210 6617 777 (εσωτ. 152), Ε: agyparaki@boussias.com
LAWYER _ 29
_IN THE SPOTLIGHT
Πράσινες Δημόσιες Συμβάσεις:
Η συμμόρφωση με την περιβαλλοντική νομοθεσία και η συμβολή τους στην κυκλική οικονομία Με τους περιβαλλοντικούς στόχους του ΟΗΕ και της ΕΕ να έχουν θέσει ψηλά τον πήχη και να επιβάλλουν την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων σχεδόν σε κάθε τομέα δραστηριότητας, η σύναψη από πλευράς του κράτους συμβάσεων που λαμβάνουν υπόψη πράσινα κριτήρια είναι πλέον όχι μόνο επωφελής αλλά και μονόδρομος προς την κατεύθυνση της βιώσιμης ανάπτυξης. Της
Αλεξιάννας Τσότσου LAWYER _ 30
Ο
ι Πράσινες Δημόσιες Συμβάσεις (εφεξής ΠΔΣ) έχουν απασχολήσει εδώ και χρόνια το δίκαιο των συμβάσεων, αν και επί του παρόντος είναι πιο επίκαιρες από ποτέ. Στην ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με τίτλο «Οι δημόσιες συμβάσεις στην υπηρεσία του περιβάλλοντος» (Βρυξέλλες, 16.7.2008) ορίζονται ως η «διαδικασία με την οποία οι δημόσιες αρχές επιδιώκουν να συνάψουν συμβάσεις για αγαθά, υπηρεσίες και έργα με μικρότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις καθ’ όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής τους». Με απλά λόγια, για να θεωρηθεί μια δημόσια σύμβαση πράσινη, θα πρέπει στην προκήρυξη για τη σύναψή της να λαμβάνονται υπόψη περιβαλλοντικά κριτήρια σε συνδυασμό φυσικά και με άλλες τεχνικές προδιαγραφές και ποσοτικά κριτήρια, όπως η τιμή. Χαρακτηριστικά παραδείγματα δημοσίων συμβάσεων αγαθών με τέτοια χαρακτηριστικά είναι η αγορά ενεργειακά αποδοτικών υπολογιστών ή ηλεκτρικών/ υβριδικών οχημάτων. Το πλεονέκτημα των ΠΔΣ για την ανάπτυξη πράσινων προϊόντων και υπηρεσιών είναι προφανές, όμως η συμβολή τους δεν περιορίζεται μόνο εκεί. Με μια ευρύτερη συνεκτίμηση του κόστους κύκλου ζωής και της σχέσης ποιότητας - τιμής των αγαθών, των έργων και των υπηρεσιών, συμβάλλουν στην εξοικονόμηση πόρων για τον δημόσιο τομέα και στην προώθηση της καινοτομίας σε ένα πεδίο που αναπτύσσεται με γοργούς ρυθμούς και αποτελεί το μοναδικό μέσο για επίτευξη των στόχων στα πλαίσια της Ατζέντας 2030 και της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας.
Από εκεί και πέρα, το ενωσιακό δίκαιο διαθέτει πληθώρα υποχρεωτικών διατάξεων σε ειδικότερη τομεακή νομοθεσία, η οποία δημιουργεί δεσμευτικές υποχρεώσεις σχετικά με την προμήθεια ορισμένων αγαθών και υπηρεσιών, καθορίζοντας ελάχιστα πρότυπα ενεργειακής απόδοσης και προστασίας του περιβάλλοντος που πρέπει να τηρούνται. Τέτοιες δεσμευτικές διατάξεις αφορούν, για παράδειγμα, τα προϊόντα τεχνολογιών πληροφορικής (Κανονισμός 2008/106/ΕΚ σχετικά με τις ελάχιστες απαιτήσεις ενεργειακής απόδοσης για το σήμα EnergyStar), τα οχήματα, στα οποία τίθενται ελάχιστα ποσοστά προμηθειών καθαρών οχημάτων για το διάστημα μέχρι το 2025 και μέχρι το 2030 (Οδηγία 2019/1161/ ΕΕ), καθώς και στα πλαστικά προϊόντα, η μείωση του αντικτύπου των οποίων προβλέπεται με την Οδηγία 2019/904/ΕΕ. Στην Ελλάδα οι Οδηγίες 2014/24/ΕΕ και 2014/25/ΕΕ για τις δημόσιες συμβάσεις έχουν ενσωματωθεί στο εθνικό δίκαιο με τον ν. 4412/2016, όπως τροποποιήθηκε από τον πρόσφατο ν. 4782/2021. Κρίσιμα άρθρα για την προώθηση της εφαρμογής των ΠΔΣ είναι το άρθρο 87 για την κοστολόγηση του κύκλου ζωής (άρθρο 31 ν. 4782/2021) και το άρθρο 309 για τα πρότυπα διασφάλισης ποιότητας και περιβαλλοντικής διαχείρισης. Υπεύθυνη για τη χάραξη εθνικής πολιτικής για την προώθηση των ΠΔΣ έχει οριστεί η Γενική Γραμματεία Εμπορίου και Προστασίας Καταναλωτή του Υπουργείου Ανάπτυξης και Επενδύσεων. Οι αρμοδιότητες της Επιτροπής
Το θεσμικό και νομικό πλαίσιο των Πράσινων Δημοσίων Συμβάσεων Το ισχύον νομικό πλαίσιο της ΕΕ για τις δημόσιες συμβάσεις (Οδηγίες 2014/24/ΕΕ και 2014/25/ΕΕ) δίνει τη δυνατότητα στις αναθέτουσες αρχές να λαμβάνουν υπόψη περιβαλλοντικούς παράγοντες στη διαδικασία επιλογής προμηθειών ή υπηρεσιών. Η δυνατότητα αυτή παρέχεται στο πλαίσιο της διαδικασίας ανάθεσης της σύμβασης, καθώς και κατά την εκτέλεσή της. Σε αυτό το πλαίσιο περιλαμβάνονται προαιρετικές διατάξεις για τη λήψη υπόψη συγκεκριμένων κριτηρίων, τα οποία, όπως θα αναφερθεί παρακάτω, αφορούν πολλές κατηγορίες προϊόντων και επικαιροποιούνται σε τακτική βάση.
Γρηγόριος Μιχαηλόπουλος Διευθύνων Εταίρος, Μιχαηλόπουλος και Συνεργάτες
«Δοθέντος ότι οι δημόσιες συμβάσεις αντιστοιχούν ετησίως στο 14% του ΑΕΠ της Ε.Ε. (περίπου 2 τρισεκατομμύρια ευρώ), η αγοραστική αυτή ισχύς των αναθετουσών αρχών μπορεί να λειτουργήσει ως διαμορφωτής τάσεων για την επίτευξη των εθνικών και ευρωπαϊκών περιβαλλοντικών στόχων. Η υιοθέτηση των «πράσινων δημοσίων συμβάσεων» μπορεί να επιτευχθεί μέσω της εφαρμογής οικολογικών τεχνικών προδιαγραφών, κριτηρίων ποιοτικής επιλογής, αλλά και κριτηρίων ανάθεσης (βλ. υποθέσεις ΔΕΕ C-368/10, T-331/06, C-513/1999).»
LAWYER _ 31
_IN THE SPOTLIGHT είναι κατά κύριο λόγο η εκπόνηση Εθνικού Σχεδίου Δράσης για την προώθηση των ΠΔΣ και η υποβολή προτάσεων για τη χάραξη εθνικής πολιτικής, η επιλογή προϊόντων, υπηρεσιών και έργων στα οποία εφαρμόζονται περιβαλλοντικά κριτήρια, η εξέταση σύνταξης περιβαλλοντικών κριτηρίων ή υιοθέτησης των πράσινων κριτηρίων της ΕΕ και η έγκαιρη ενημέρωση των εμπλεκομένων φορέων για την υλοποίηση των νέων απαιτήσεων.
Νικόλας Σπ. Σαγιάς Partner, Sagias & Partners Law Firm
«Δεδομένου ότι η Ευρώπη αποβλέπει σε μια βιώσιμη, χαμηλών εκπομπών άνθρακα και φιλική προς το περιβάλλον οικονομία και αποσκοπεί να γίνει η πρώτη κλιματικά ουδέτερη ήπειρος έως το 2050, οι «πράσινοι» στόχοι σε όλους τους δημόσιους τομείς μεταξύ των οποίων και οι δημόσιες συμβάσεις καθίστανται αναγκαίοι.»
Το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τις Πράσινες Δημόσιες Συμβάσεις Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, με σκοπό την προώθηση και την εφαρμογή της πολιτικής των Πράσινων Δημόσιων Συμβάσεων, κάλεσε τα κράτη-μέλη να καταρτίσουν Εθνικά Σχέδια Δράσης, τα οποία πρέπει να περιλαμβάνουν την αξιολόγηση της υπάρχουσας κατάστασης αλλά και τους επιθυμητούς στόχους, προσδιορίζοντας τα μέτρα που θα ληφθούν για την επίτευξή τους. Στην Ελλάδα δημοσιεύθηκε το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Προώθηση των Πράσινων Δημόσιων Συμβάσεων, το οποίο ενέκριναν οι Υπουργοί Ανάπτυξης και Επενδύσεων και Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΦΕΚ Β΄/466/2021), τον Φεβρουάριο του 2021. Το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τις ΠΔΣ θέτει σταδιακά σε όλες τις αναθέτουσες αρχές ποσοτικούς στόχους για τη διενέργεια πράσινων δημοσίων συμβάσεων σε καθορισμένες κατηγορίες αγαθών, υπηρεσιών και δημοσίων έργων με χρονικό ορίζοντα τα τρία έτη. Συγκεκριμένα, για τις κεντρικές κυβερνητικές αρχές τα κριτήρια ισχύουν από 1.1.2021, για τις μη κεντρικές αναθέτουσες αρχές από 1.1.2022 και για τους αναθέτοντες φορείς από 1.1.2023. Επιπλέον, το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τις ΠΔΣ περιλαμβάνει δράσεις ευαισθητοποίησης, ενημέρωσης και επιμόρφωσης των εμπλεκομένων φορέων που θα υλοποιηθούν από το Υπουργείο Ανάπτυξης και Επενδύσεων, το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, το Υπουργείο Υποδομών και Μεταφορών, το Υπουργείο Εσωτερικών, το Υπουργείο Υγείας και την Ενιαία Ανεξάρτητη Αρχή Δημοσίων Συμβάσεων. Οι κυριότεροι στόχοι του Εθνικού Σχεδίου Δράσης είναι η καθιέρωση και η εφαρμογή ενός στοιχειώδους επιπέδου υιοθέτησης πράσινων κριτηρίων στις δημόσιες συμβάσεις, έτσι ώστε να αυξηθεί σταδιακά η προμήθεια πράσινων
προϊόντων και η παροχή πράσινων υπηρεσιών. Παράλληλα, ένας ευρύτερος στόχος είναι να ενσωματωθεί η εκτίμηση του κύκλου ζωής των προϊόντων σε όλες τις δημόσιες συμβάσεις και να καθοριστεί ένα σαφές σύστημα ανάθεσης των συμβάσεων με συγκεκριμένες απαιτήσεις, στις οποίες περιλαμβάνονται και κριτήρια βιωσιμότητας. Όπως επισημαίνει ο Γρηγόριος Μιχαηλόπουλος, Διευθύνων Εταίρος στη δικηγορική εταιρεία Μιχαηλόπουλος και Συνεργάτες: «Το Εθνικό Σχέδιο αποτελεί ουσιαστικά μέσο εναρμόνισης της Ελλάδας με τις κατευθύνσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, οι οποίες αποτυπώνονται, ιδίως, στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία. Ειδικότερα, μέσω του Σχεδίου, το οποίο κινείται προς τη σωστή κατεύθυνση, τίθενται δεσμευτικοί στόχοι για την υιοθέτηση πράσινων τεχνικών προδιαγραφών κατά την ανάθεση συγκεκριμένων συμβάσεων. Ωστόσο, πέραν της επέκτασης της χρήσης πράσινων τεχνικών προδιαγραφών και σε άλλες κατηγορίες συμβάσεων, θα μπορούσε επιπλέον να προωθηθεί η ενσωμάτωση πράσινων κριτηρίων ποιοτικής επιλογής, όπως προτύπων περιβαλλοντικής διαχείρισης, καθώς και κριτηρίων ανάθεσης που αξιολογούν περιβαλλοντικές επιδόσεις (π.χ. εκπομπές ρύπων).»
Με μια ευρύτερη συνεκτίμηση του κόστους κύκλου ζωής και της σχέσης ποιότητας - τιμής, οι ΠΔΣ συμβάλλουν στην εξοικονόμηση πόρων για τον δημόσιο τομέα και στην προώθηση της καινοτομίας 32 _ LAWYER
Τα πράσινα κριτήρια των δημοσίων συμβάσεων Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει θεσπίσει ήδη από το 2008, σε συνεργασία με τα κράτη-μέλη, πράσινα κριτήρια για διάφορες ομάδες προϊόντων και υπηρεσιών, έτσι ώστε να δώσει τη δυνατότητα στις αναθέτουσες αρχές των κρατών-μελών να επιτύχουν τον βέλτιστο συνδυασμό περιβαλλοντικών επιδόσεων, χαμηλού κόστους και ευκολίας επαλήθευσης των απαιτήσεων με μια απλή διαδικασία ανάθεσης των δημοσίων συμβάσεων και όσο το δυνατόν λιγότερο διοικητικό φόρτο. Τα κριτήρια αυτά, τα οποία είναι διαθέσιμα στην ιστοσελίδα της Γενικής Διεύθυνσης Περιβάλλοντος της ΕΕ, είναι κοινά για την Ένωση, έτσι ώστε να αποφεύγεται ο αθέμιτος ανταγωνισμός και η στρέβλωση της ενιαίας αγοράς, και αναθεωρούνται τακτικά, ώστε να λαμβάνονται υπόψη τα πιο πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα, οι νέες τεχνολογίες και οι εξελίξεις στην αγορά. Οι τομείς προτεραιότητας για τη θέσπιση αυτών των κριτηρίων καθορίστηκαν με βάση τις επιπτώσεις τους στο περιβάλλον, το κόστος των δημοσίων δαπανών, τη διαθεσιμότητα της αγοράς και την οικονομική αποτελεσματικότητα. Αφορούν κυρίως τα προϊόντα και τις υπηρεσίες καθαρισμού, τον ηλεκτρικό και ηλεκτρονικό εξοπλισμό, την ηλεκτρική ενέργεια, τα τρόφιμα, την κατασκευή και διαχείριση κτιρίων, οδών και δημοσίων χώρων, τις οδικές μεταφορές και τις υποδομές επεξεργασίας λυμάτων. Τα κριτήρια αυτά ενσωματώνουν τις αρχές της κυκλικής οικονομίας και επικεντρώνονται σε τεχνικές, όπως η κοστολόγηση του κύκλου ζωής, ο προσδιορισμός βιώσιμων διαδικασιών παραγωγής, η χρήση οικολογικών προτύπων και προτύπων διασφάλισης συστήματος περιβαλλοντικής διαχείρισης. Στα καθορισθέντα κριτήρια γίνεται διάκριση μεταξύ στοιχειωδών και αναλυτικών κριτηρίων. Τα στοιχειώδη κριτήρια έχουν καταρτιστεί, για να διευκολυνθεί η εφαρμογή της διαδικασίας, καθώς επικεντρώνονται στα κύρια πεδία περιβαλλοντικών επιδόσεων ενός προϊόντος και αποβλέπουν στην ελαχιστοποίηση του διοικητικού κόστους για τις επιχειρήσεις. Τα αναλυτικά κριτήρια λαμβάνουν υπόψη περισσότερες πτυχές ή υψηλότερα επίπεδα περιβαλλοντικών επιδόσεων και μπορούν να χρησιμοποιούνται από αναθέτουσες αρχές που επιθυμούν να στη-
Το Εθνικό Σχέδιο Δράσης θέτει σταδιακά σε όλες τις αναθέτουσες αρχές ποσοτικούς στόχους για τη διενέργεια πράσινων δημοσίων συμβάσεων σε καθορισμένες κατηγορίες αγαθών, υπηρεσιών και έργων με χρονικό ορίζοντα τα τρία έτη ρίξουν περαιτέρω την επίτευξη των στόχων για το περιβάλλον και την καινοτομία. Δεδομένου ότι τα στοιχειώδη κριτήρια αποτελούν το θεμέλιο των αναλυτικών κριτηρίων, η διάκριση που γίνεται μεταξύ αυτών των δύο κατηγοριών αντικατοπτρίζει διαφορές όσον αφορά στον βαθμό φιλοδοξίας για τους παραπάνω στόχους. Πάντως, μια σύμβαση θεωρείται πράσινη, αν πληροί έστω και μόνο τα στοιχειώδη κριτήρια.
Ο ορισμός των απαιτήσεων και η διαδικασία ανάθεσης των συμβάσεων Στο άρθρο 86 του ν. 4412/2016, όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 30 του ν. 4782/2021, ως βασικό κριτήριο ανάθεσης των δημοσίων συμβάσεων προβλέπεται η πλέον συμφέρουσα από οικονομική άποψη προσφορά. Η αναθέτουσα αρχή εξειδικεύει το κριτήριο της πλέον συμφέρουσας από οικονομικής άποψης προσφοράς είτε βάσει τιμής ή κόστους είτε με τη βέλτιστη σχέση ποιότητας - τιμής, η οποία εκτιμάται με διάφορα κριτήρια, όπως ποιοτικά, περιβαλλοντικά και κοινωνικά. Σε αυτό το πλαίσιο, τα πράσινα κριτήρια μπορούν να ενσωματωθούν με διάφορους τρόπους στον ορισμό των απαιτήσεων στη σύμβαση. Είναι σαφές ότι, εφόσον επιλεγεί η βέλτιστη σχέση ποιότητας – τιμής, μπορούν να ληφθούν υπόψη ποικίλα ποιοτικά χαρακτηριστικά, μέσα στα οποία εντάσσονται και οι πράσινες προδιαγραφές. Πάντως, ακόμα και στην περίπτωση της εκτίμησης μόνο του κόστους του προϊόντος, μπορούν επίσης να ενσωματωθούν πράσινα κριτήρια
LAWYER _ 33
_IN THE SPOTLIGHT μέσω της κοστολόγησης του κύκλου ζωής του. Σύμφωνα με το άρθρο 55 του ν. 4412/2016, όταν οι αναθέτουσες αρχές σκοπεύουν να προβούν σε αγορά έργων, αγαθών ή υπηρεσιών με ειδικά περιβαλλοντικά, κοινωνικά ή άλλα χαρακτηριστικά, μπορούν στις τεχνικές προδιαγραφές, στα κριτήρια ανάθεσης ή στους όρους εκτέλεσης της σύμβασης, να απαιτούν συγκεκριμένο σήμα ως αποδεικτικό ότι τα έργα, οι υπηρεσίες ή τα αγαθά συμμορφώνονται στα απαιτούμενα χαρακτηριστικά. Αυτές οι απαιτήσεις σήματος θα πρέπει να αφορούν αποκλειστικά στα κριτήρια που σχετίζονται με το αντικείμενο της σύμβασης και να βασίζονται σε κριτήρια που μπορούν να επαληθευτούν με αντικειμενικό τρόπο, χωρίς να εισάγουν διακρίσεις. Επιπλέον, τα σήματα θα πρέπει να καθιερώνονται μέσω ανοικτής και διαφανούς διαδικασίας, στην οποία έχουν δικαίωμα συμμετοχής όλοι οι ενδιαφερόμενοι. Πάντως, η αναθέτουσα αρχή δεν επιτρέπεται να απαιτεί από τους προσφέροντες να διαθέτουν συγκεκριμένη πιστοποίηση ή συγκεκριμένο σήμα στο στάδιο της ανάθεσης, χωρίς να προβλέπει ισοδύναμα. Αντιθέτως, οφείλει να λάβει υπόψη και οποιοδήποτε άλλο μέσο απόδειξης της ανταπόκρισης στα πράσινα κριτήρια, στα οποία βασίζονται οι προσφέροντες. Σύμφωνα με το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τις ΠΔΣ, έχουν καταρτισθεί κατηγορίες αγαθών, υπηρεσιών και δημοσίων έργων δεσμευτικής και μη δεσμευτικής εφαρμογής. Στις πρώτες η ενσωμάτωση πράσινων κριτηρίων που θα οδηγήσουν στην κατάρτιση πράσινης δημόσιας σύμβασης είναι υποχρεωτική. Αντίθετα, στις δεύτερες η ενσωμάτωση αυτών των κριτηρίων δεν αποτελεί υποχρέωση των αναθετουσών αρχών, αλλά ισχυρή σύσταση. Ενδεικτικά, στις κατηγορίες δεσμευτικής εφαρμογής ανήκουν μεταξύ άλλων οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, ο εξοπλισμός απεικόνισης, τα κλιματιστικά μηχανήματα και τα μεταφορικά μέσα, ενώ στις κατηγορίες μη δεσμευτικής εφαρμογής τα έπιπλα, τα προϊόντα και οι υπηρεσίες συντήρησης εξωτερικών δημοσίων χώρων, οι υποδομές διαχείρισης λυμάτων, ο σχεδιασμός, η κατασκευή και η συντήρηση οδοποιίας και κτιρίων, καθώς και ο ηλεκτρικός και ο ηλεκτρονικός εξοπλισμός στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης. Γίνεται σαφές ότι τόσο η κατάρτιση των πράσινων κριτηρίων όσο και η υποχρεωτικότητα της εφαρμογής τους είναι ακόμα σε ένα ρευστό
στάδιο, το οποίο διαμορφώνεται και περιλαμβάνει ολοένα και περισσότερες κατηγορίες αγαθών, έργων και υπηρεσιών. Όπως, άλλωστε, αναφέρει ο Νικόλας Σπ. Σαγιάς, Partner στη δικηγορική εταιρεία Sagias & Partners Law Firm: «Η μελλοντική ενιαία εφαρμογή των πράσινων κριτηρίων σε όλες τις δημόσιες συμβάσεις στην Ελλάδα εξαρτάται τόσο από την αυστηροποίηση της εθνικής νομοθεσίας και την κατάλληλη αποτύπωση της μεθόδου που προτείνει η Ε.Ε. για όλες τις κατηγορίες προϊόντων, υπηρεσιών και δημοσίων έργων όσο και από την προσαρμογή της μεθόδου αυτής στις ανάγκες της χώρας. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι δεκαπέντε κατηγορίες προϊόντων και υπηρεσιών συνδέονται άμεσα με τους ευρωπαϊκούς και διεθνείς στόχους βιωσιμότητας και περιβαλλοντικής πολιτικής, γεγονός που συνηγορεί από μόνο του υπέρ της επέκτασης της δεσμευτικότητας των πράσινων κριτηρίων σε όλες τις κατηγορίες των δημοσίων συμβάσεων, όπως μάλιστα επισημάνθηκε και κατά τη διάρκεια της δημόσιας διαβούλευσης του νομοσχεδίου (Φ.Ε.Κ. Β’ 466/8-2-2021) από τον εμπορικό κλάδο. Από το γεγονός αυτό και μόνο θα μπορούσε κανείς να συμπεράνει ότι το Εθνικό Σχέδιο είναι αρκετά λειτουργικό χωρίς να σημαίνει ότι δεν επιδέχεται βελτίωσης και εξειδίκευσης.» Συνεπώς, σταδιακά και όσο θα θεσπίζονται πιο φιλόδοξοι στόχοι, οι Πράσινες Δημόσιες Συμβάσεις θα γίνουν ο κανόνας και το νομοθετικό πλαίσιο θα παρέχει λεπτομερέστερες διατάξεις για την εφαρμογή των πράσινων κριτηρίων κατά την προκήρυξη του διαγωνισμού και την κατάρτιση της σύμβασης. Είμαστε ακόμα στην αρχή μιας εξέλιξης που μελλοντικά θα επηρεάσει την αγοραστική συμπεριφορά όχι μόνο στον δημόσιο αλλά και στον ιδιωτικό τομέα, κάτι φυσικά που διαφαίνεται ήδη. ■
Τα πράσινα κριτήρια είναι κοινά για την ΕΕ, έτσι ώστε να αποφεύγεται ο αθέμιτος ανταγωνισμός και η στρέβλωση της ενιαίας αγοράς 34 _ LAWYER
_LAWYER VIEWPOINT
ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ “The law, like art, is always vainly racing to catch up with experience” Rebecca West Της
Λυδίας Βενέρη
Π
ώς συνδέεται η πώληση ύψους 23.2 εκατομμυρίων δολαρίων του πίνακα του Banksy που απέτισε φόρο τιμής προς τους Βρετανούς επαγγελματίες της υγείας για την αντιμετώπιση της πανδημίας με τον νομικό κλάδο; Ποια νομικά ζητήματα χρειάστηκε να αντιμετωπιστούν κατά την πώληση του πίνακα Salvator Mundi του Leonardo da Vinci, στον πρίγκιπα Badr bin Abdullah που κατέχει το ρεκόρ του πιο ακριβού πίνακα που πωλήθηκε σε δημόσια δημοπρασία για το ποσό των 450,3 εκατομμύριων δολαρίων; Πόσο σύνθετη είναι η αντιμετώπιση των εν λόγω ζητημάτων και σε τι βαθμό αλληλεπιδρά το δίκαιο με τον χώρο της τέχνης; Η διασύνδεση δικαίου και τέχνης είναι ορατή σε πλήθος νομικών κλάδων. Ως «δίκαιο της τέχνης» εννοούμε το σύνολο της νομοθεσίας και των κανόνων δικαίου που μπορούν να εφαρμοστούν στην εικαστική τέχνη και περιλαμβάνουν τόσο τα έργα τέχνης, τα πολιτιστικά αγαθά, τις καλλιτεχνικές ιδιωτικές ή δημόσιες συλλογές, όσο και τα νομικά ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι ίδιοι οι καλλιτέχνες. Ο δικηγόρος που θα αποφασίσει να δραστηριοποιηθεί στον πολύπλοκο και ιδιαίτερο χώρο της τέχνης θα κληθεί να αντιμετωπίσει ζητήματα που εμπλέκουν ένα ευρύ πεδίο ενδιαφερομένων και μπορούν να είναι συλλέκτες, έμποροι ή καλλιτέχνες, αλλά θα κληθεί και να εφαρμόσει ένα ευρύ πεδίο τομέων του δικαίου. Από το ενοχικό δίκαιο και τη διαχείριση των σχετικών συμβάσεων, μέχρι το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας, τη φορολογική αντιμετώπιση των καλλιτεχνικών συναλλαγών, το συνταγματικό δίκαιο και τους
τελωνειακούς νόμους, καθίσταται σαφές πως η ενασχόληση με το δίκαιο της τέχνης απαιτεί μια ολιστική αντιμετώπιση των ανακυπτόντων νομικών ζητημάτων, εντός μιας μη ρυθμιζόμενης και αδιαφανούς αγοράς, όπως αυτής των έργων τέχνης. Ο δικηγόρος τέχνης καλείται να προστατέψει τον πελάτη του από πλήθος πιθανών επιπλοκών, προκειμένου να εξασφαλιστεί η προστασία τόσο των εμπλεκομένων φυσικών ή νομικών προσώπων, όσο και των ίδιων των έργων τέχνης. Μεταξύ των πελατών ενός δικηγόρου τέχνης θα συναντήσει κανείς ιδιώτες συλλέκτες, καλλιτέχνες, καλλιτεχνικά ιδρύματα, μουσεία, γκαλερί και εμπόρους τέχνης, οι οποίοι ζητούν νομικές συμβουλές που σχετίζονται με τη δημιουργία, την καταστροφή, την αγοραπωλησία, την ασφάλιση, την εξαγωγή/ εισαγωγή, τη δημοπρασία, τη χρηματοδότηση, την έκθεση, τη φορολόγηση, την αποθήκευση, τη δωρεά, την κλοπή, την αποκατάσταση και την ανάκτηση έργων τέχνης. Σημαντικά ζητήματα ανακύπτουν ακόμη και από απάτες, πλαστογραφήσεις, κλοπές ή λεηλασίας έργων τέχνης, τα οποία θα κληθεί να αντιμετωπίσει ιδίως ο δικηγόρος που ασχολείται με τις δικαστικές αξιώσεις που απορρέουν από τα ανωτέρω. Ο διεθνής χαρακτήρας της τέχνης, η αγορά των καλλιτεχνικών έργων που ανέκαθεν ξεπερνούσε τα εθνικά σύνορα, αλλά και το οικονομικό μέγεθος των καλλιτεχνικών συναλλαγών, καθιστούν την ενασχόληση με το δίκαιο της τέχνης έναν κλάδο που συνδυάζει όχι μόνο ευρύ πεδίο τομέων δικαίου, αλλά και μεγάλο αριθμό εμπλεκομένων δικαιοδοσιών, με αποτέλεσμα να θεωρείται αυτή τη στιγμή ένας από τους πιο ιδιαίτερους τομείς ενασχόλησης για έναν νομικό. ■ LAWYER _ 35
_IN THE SPOTLIGHT
Οι αλλαγές στο ηλεκτρονικό εμπόριο στην ΕΕ που φέρνουν οι νέοι κανόνες για τον ΦΠΑ Με τη θέσπιση ενός ενιαίου ορίου σε όλη την ΕΕ ως κριτήριο της επιβολής ΦΠΑ στο κράτος του αγοραστή και την απλή διαδικασία απόδοσής του σε όλα τα κράτη-μέλη, το νέο καθεστώς που ισχύει εδώ και τρεις μήνες φιλοδοξεί να συμβάλλει στον ανταγωνισμό με ίσους όρους μεταξύ των επιχειρήσεων εξ αποστάσεως πώλησης στην ενιαία αγορά. Της
Αλεξιάννας Τσότσου
LAWYER _ 36
A
πό την 1η Ιουλίου 2021 επήλθαν σημαντικές αλλαγές στο καθεστώς του ΦΠΑ για το διασυνοριακό ηλεκτρονικό εμπόριο στην ΕΕ, οι οποίες επηρεάζουν όχι μόνο όλα τα ηλεκτρονικά καταστήματα που αποστέλλουν προϊόντα εκτός της χώρας εγκατάστασής τους, αλλά και τις επιχειρήσεις που διευκολύνουν την παράδοση αγαθών μέσω της χρήσης ηλεκτρονικής διεπαφής. Οι αλλαγές θεσπίζονται με τον ν. 4818/2021, ο οποίος ενσωματώνει στην ελληνική νομοθεσία τις διατάξεις των Οδηγιών (ΕΕ) 2017/2455, (ΕΕ) 2019/1995 και (ΕΕ) 2018/1910 όσον αφορά στις υποχρεώσεις που απορρέουν από τον φόρο προστιθέμενης αξίας για παροχές υπηρεσιών και πωλήσεις αγαθών εξ αποστάσεως, τροποποιώντας τον Κώδικα ΦΠΑ. Το σύστημα του ΦΠΑ στην ΕΕ επικαιροποιήθηκε τελευταία φορά το 1993, οπότε το αποτέλεσμα ήταν να μην συμβαδίζει με τη ραγδαία αύξηση του διασυνοριακού ηλεκτρονικού εμπορίου, η οποία είχε ήδη διαφανεί πολύ πριν την πανδημία του κορωνοϊού. Το βασικότερο διακύβευμα ήταν να διασφαλιστεί ότι ο ΦΠΑ που οφείλεται για τις διαδικτυακές πωλήσεις καταβάλλεται στη χώρα του καταναλωτή, κάτι που έχει ευρύτερες συνέπειες στην εξισορρόπηση του ανταγωνισμού μεταξύ των κρατών-μελών της ΕΕ αλλά και τρίτων χωρών, καθώς και στη δραστηριοποίηση επί ίσοις όροις των ηλεκτρονικών και των φυσικών καταστημάτων. Έτσι, δημιουργήθηκε ένα ομοιόμορφο και απλό σύστημα διαχείρισης στην επιβολή και είσπραξη του ΦΠΑ, το οποίο καλύπτει ως φορολογητέες πράξεις τις εξ αποστάσεως πωλήσεις αγαθών εντός της ΕΕ, αλλά και από τρίτες χώρες εκτός ΕΕ.
Αφαίρεση της εξαίρεσης του ΦΠΑ εισαγωγής 22 ευρώ Μέχρι πρότινος, τα προϊόντα που εισάγονταν στην ΕΕ από τρίτες χώρες είχαν απαλλαγή από τον ΦΠΑ, εφόσον επρόκειτο για εμπορεύματα χαμηλής αξίας, ήτοι κάτω των 22 ευρώ. Αυτό προσέφερε ανταγωνιστικό πλεονέκτημα σε επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνταν εκτός ΕΕ (π.χ. στην Κίνα), καθώς οι ευρωπαϊκές επιχειρήσεις δεν απολάμβαναν αυτής της απαλλαγής. Η μειονεκτική αυτή θέση επιτεινόταν και από τις ουκ ολίγες φορολογικές απάτες που γίνονταν, με στόχο να εμφανίζεται η εισαγωγή εμπορευμάτων από χώρες εκτός ΕΕ, παρόλο που η αρχική εγκατάσταση της επιχείρησης ήταν εντός ΕΕ. Μετά την 1η Ιουλίου 2021, αυτή η ανισορροπία
LAWYER _ 37
αποκαταστάθηκε με την αφαίρεση της εξαίρεσης του ΦΠΑ. Πλέον, όλα τα προϊόντα από τρίτες χώρες επιβαρύνονται με ΦΠΑ ανεξαρτήτως της αξίας τους, ακριβώς όπως συμβαίνει και σε όλες τις πωλήσεις αγαθών μεταξύ κρατών-μελών της ΕΕ.
Η αλλαγή στο χρηματικό όριο για τον καθορισμό του ΦΠΑ με βάση το κράτοςμέλος του αγοραστή Η σημαντικότερη αλλαγή με το νέο καθεστώς του ΦΠΑ σχετίζεται με την επιβολή του στο κράτος του αγοραστή και όχι του πωλητή, κάτι το οποίο καθορίζεται πλέον από ένα ενιαίο χρηματικό όριο για όλη την ΕΕ. Με το προηγούμενο καθεστώς, οι πωλητές ηλεκτρονικού εμπορίου υπόκειντο στο ΦΠΑ της χώρας εγκατάστασής τους, εφόσον οι πωλήσεις τους δεν ξεπερνούσαν ένα συγκεκριμένο όριο για κάθε χώρα, το οποίο κυμαινόταν από 35.000 έως 100.000 ευρώ ανάλογα με το κράτος. Αν το ξεπερνούσαν, τότε ο ΦΠΑ αποδιδόταν στο κράτος του αγοραστή. Πέρα από την πολυπλοκότητα των διαφορετικών ορίων, η μεγαλύτερη γραφειοκρατία εντοπιζόταν στο γεγονός ότι η επιχείρηση έπρεπε να διαθέτει αριθμό φορολογικού μητρώου ΦΠΑ σε κάθε κράτος-μέλος, στο οποίο ο κύκλος εργασιών της υπερέβαινε το συγκεκριμένο κατώτατο όριο της χώρας, ώστε να αποδίδει τον ΦΠΑ σε αυτήν. Η απλοποίηση που επέρχεται πλέον είναι διττή. Αφενός, η διαδικασία απόδοσης του ΦΠΑ στο κράτος-μέλος του αγοραστή γίνεται με ενιαίο τρόπο για όλα τα κράτη μέσω της μονοαπευθυντικής θυρίδας, όπως θα αναπτυχθεί παρακάτω. Αφετέρου, επιβάλλεται ένα νέο χρηματικό όριο 10.000 ευρώ που είναι ίδιο για όλα τα κράτη-μέλη και αφορά συλλήβδην όλες
Πλέον, όλα τα προϊόντα από τρίτες χώρες επιβαρύνονται με ΦΠΑ ανεξαρτήτως της αξίας τους, ακριβώς όπως συμβαίνει και σε όλες τις πωλήσεις αγαθών μεταξύ κρατών-μελών της ΕΕ
_IN THE SPOTLIGHT τις πωλήσεις που γίνονται σε άλλη χώρα πέρα από αυτή του πωλητή. Κάτω από αυτό το όριο, οι εξ αποστάσεως πωλήσεις αγαθών μπορούν να συνεχίσουν να υπόκεινται στο κράτος-μέλος εγκατάστασης του πωλητή. Έτσι, παρόλο που πρακτικά το όριο μειώνεται κατά πολύ όχι μόνο λόγω της χαμηλότερης αξίας αλλά και επειδή αφορά συνολικά τις πωλήσεις σε όλη την ΕΕ και δεν μπορεί να αθροίζεται για κάθε κράτος, εισάγει μια εύληπτη διαδικασία που τελικά δεν επιβαρύνει τον πωλητή. Πλέον, όλοι οι πωλητές εντός της ΕΕ ακολουθούν τον κανόνα του υπολογισμού και της απόδοσης του ΦΠΑ στο κράτος-μέλος του αγοραστή και μόνο σε λίγες περιπτώσεις, όταν πρόκειται για μεμονωμένες ή/ και χαμηλής αξίας αγορές που δεν υπερβαίνουν το ετήσιο όριο των 10.000 ευρώ, μπορούν να υπολογίζουν και να αποδίδουν τον ΦΠΑ με βάση τους κανόνες του δικού τους κράτους-μέλους. Η θέσπιση ενός κοινού ορίου και μάλιστα χαμηλής αξίας έχει ως στόχο να τονώσει τη θέση που κατέχουν στο ενδοκοινοτικό εμπόριο οι χώρες με υψηλό ΦΠΑ. Με το προηγούμενο υψηλό όριο, το οποίο σε πολλές χώρες ήταν δυσανάλογα υψηλότερο από ό,τι σε άλλες, ωφελούνταν στις εξαγωγές τους τα κράτη-μέλη με χαμηλό ΦΠΑ, ενώ τα κράτη-μέλη με υψηλό ΦΠΑ, όπως η Ελλάδα, δυσκολεύονταν να εδραιωθούν στην ενιαία αγορά, ενώ ταυτόχρονα έβλεπαν τις επιχειρήσεις με φυσικά καταστήματα να υστερούν έναντι των ηλεκτρονικών πωλήσεων από άλλες χώρες. Με τη γιγάντωση του ηλεκτρονικού εμπορίου μέσα στην πανδημία, επρόκειτο για μια άδικη κατάσταση που έπρεπε να μειωθεί στο ελάχιστο, όπως και έγινε τελικά. Παράλληλα, το ενιαίο ποσοτικό κριτήριο, το οποίο συνοδεύεται από ενιαίο ηλεκτρονικό σύστημα για τον υπολογισμό του ΦΠΑ, βοηθάει τις επιχειρήσεις στην αυτοματοποίηση και την ευχερέστερη διαχείριση των εξαγωγών τους σε άλλα κράτη-μέλη. Όπως επισημαίνει η Μίνα Ζούλοβιτς, Partner στη δικηγορική εταιρεία Zoulovits-Kontogeorgou Law Firm: «Επί της αρχής, ο καθορισμός του ενιαίου ποσοτικού κριτηρίου μέσω της επιβολής οριζόντιων μέτρων σε σχέση με τον τόπο υπολογισμού του ΦΠΑ απλοποιεί τις διαδικασίες για όλες τις επιχειρήσεις στην Ένωση και δημιουργεί καλύτερες συνθήκες ανταγωνισμού για αυτές (π.χ. σε ορισμένες χώρες και για ορισμένα αγαθά θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ακόμη και ως εργαλείο από τους εμπόρους για την αύξηση των πωλήσεών τους σε άλλα κρά-
Μίνα Ζούλοβιτς Partner, Zoulovits-Kontogeorgou Law Firm
«Η διαχείριση των ενδοκοινοτικών συναλλαγών των Ευρωπαίων εμπόρων καθίσταται ευχερέστερη, καθώς αυτοί θα αποδεσμευτούν από ορισμένες λογιστικές και φοροτεχνικές υποχρεώσεις στα κράτη-μέλη που πωλούν τα προϊόντα τους, όπως λ.χ. την παρακολούθηση του εκάστοτε φορολογικού καθεστώτος και τη διενέργεια χωριστών δηλώσεων ΦΠΑ σε κάθε κράτος-μέλος. Φυσικά, μένει να δούμε και την εφαρμογή του νέου συστήματος στην πράξη.»
τη-μέλη). Προς αυτή την κατεύθυνση συντείνει και η αυτοματοποίηση την οποία υπόσχεται να προσφέρει το νέο ενιαίο ηλεκτρονικό σύστημα για τον υπολογισμό του ΦΠΑ. Έτσι, καθίσταται ευχερέστερη η διαχείριση των ενδοκοινοτικών συναλλαγών των Ευρωπαίων εμπόρων, οι οποίοι θα αποδεσμευτούν από ορισμένες λογιστικές και φοροτεχνικές υποχρεώσεις στα κράτη-μέλη που πωλούν τα προϊόντα τους, όπως λ.χ. την παρακολούθηση του εκάστοτε φορολογικού καθεστώτος και τη διενέργεια χωριστών δηλώσεων ΦΠΑ σε κάθε κράτος-μέλος. Φυσικά, μένει να δούμε και την εφαρμογή του νέου συστήματος στην πράξη για να αξιολογηθούν οι νέες ρυθμίσεις εν τοις πράγμασι από την αγορά.»
Η εισαγωγή της μονοαπευθυντικής θυρίδας (One-Stop Shop) Η μονοαπευθυντική θυρίδα δημιουργήθηκε, για να προσφέρει ένα απλό και κοινό σύστημα επιβολής και απόδοσης του ΦΠΑ σε όλα τα κράτη-μέλη. Αφορά είτε τις ενδοκοινοτικές πωλήσεις είτε τα αγαθά που εισάγονται από τρίτες χώρες. Στην πρώτη περίπτωση, η επιχείρηση ενός κράτους-μέλους που δραστηριοποιείται στην
Η μονοαπευθυντική θυρίδα αναλαμβάνει την απόδοση του ΦΠΑ σε όλα τα κράτη-μέλη, απαλλάσσοντας τον πωλητή από αυτό το έργο και απλουστεύοντας έτσι το ενδοκοινοτικό εμπόριο 38 _ LAWYER
ενιαία αγορά δεν χρειάζεται να εγγραφεί στο μητρώο πολλαπλών χωρών της ΕΕ, για να αποδίδει τον ΦΠΑ, όπως έκανε παλαιότερα. Αντίθετα, υποβάλλει στη μονοαπευθυντική θυρίδα (OneStop Shop) μια τριμηνιαία δήλωση, η οποία περιλαμβάνει όλες τις πωλήσεις σε καταναλωτές εντός ΕΕ. Ο ΦΠΑ θα πληρώνεται στη φορολογική αρχή της χώρας του πωλητή, η οποία θα τον προωθεί στη συνέχεια στην αντίστοιχη χώρα του κάθε αγοραστή. Έτσι, μειώνεται σημαντικά η περιπλοκότητα του διασυνοριακού εμπορίου, αφού ο πωλητής ολοκληρώνει όλες τις διαδικασίες στη χώρα του και στη γλώσσα του και με σαφώς μικρότερο κόστος. Χωρίς να χρειάζεται να μεριμνά ο ίδιος για την απόδοση του ΦΠΑ σε διάφορα κράτη, αφού αυτό το έργο το αναλαμβάνει η μονοαπευθυντική θυρίδα, μπορεί να επεκτείνει τις δραστηριότητές του σε περισσότερες χώρες ταχύτερα και ευκολότερα. Αντίστοιχης λογικής είναι και η μονοαπευθυντική θυρίδα για τις εισαγωγές (Import OneStop Shop). Ο πωλητής από τρίτη χώρα εκτός ΕΕ μπορεί να εγγραφεί στη θυρίδα ενός μόνο κράτους-μέλους και να αποκτήσει ΑΦΜ με ισχύ σε όλη την ΕΕ. Η θυρίδα θα προωθεί το ποσό του ΦΠΑ στο αντίστοιχο κράτος του αγοραστή και η διαδικασία θα είναι απλούστερη για όλους. Παράλληλα, ο καταναλωτής μπορεί να ενημερώνεται αμέσως για το ποσό που οφείλει στο ηλεκτρονικό κατάστημα, αφού ο ΦΠΑ χρεώνεται τη στιγμή της πώλησης. Έτσι, απολαμβάνει τη μέγιστη διαφάνεια και δεν εμπλέκεται σε διαδικασίες επιπρόσθετης πληρωμής στις τελωνειακές υπηρεσίες ή τις υπηρεσίες ταχυμεταφορών. Η μονοαπευθυντική θυρίδα για τις εισαγωγές μπορεί να εφαρμοστεί για πωλήσεις αξίας μέχρι 150 ευρώ και εξαιρούνται τα προϊόντα που υπόκεινται σε ειδικό φόρο κατανάλωσης και τα προϊόντα καφέ. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις ή αν ο πωλητής επιλέξει να μην χρησιμοποιήσει αυτό το σύστημα, τότε θα μπει στο καθεστώς Ειδικών Ρυθμίσεων (Special Arrangements), σύμφωνα με το οποίο υπόχρεος πληρωμής του ΦΠΑ είναι ο παραλήπτης, αλλά ο φόρος αποδίδεται από την εταιρεία μεταφοράς ή τα ΕΛΤΑ στο τελωνείο. Πρακτικά, η ηλεκτρονική αυτή πύλη ήταν ο μόνος τρόπος να επιτευχθεί ο στόχος της ενίσχυσης του ανταγωνισμού χωρίς ταυτόχρονα να αυξηθεί ο διοικητικός φόρτος στο ηλεκτρονικό εμπόριο, αλλά αντίθετα να μειωθεί. Όπως εξηγεί ο Παναγιώτης Πόθος, Partner στη δικηγορική εταιρεία Κυριακίδης-Γεωργόπουλος:
Πάνω από το ενιαίο όριο των 10.000 ευρώ ο ΦΠΑ επιβάλλεται και αποδίδεται στο κράτος-μέλος του αγοραστή και όχι του πωλητή «Οι νέοι κανόνες ΦΠΑ για το ηλεκτρονικό εμπόριο αποσκοπούν, μεταξύ άλλων, στη μείωση του διοικητικού φόρτου που επηρεάζει το ενδο-ενωσιακό εμπόριο, την ενίσχυση του υγιούς ανταγωνισμού και παράλληλα την αντιμετώπιση της φοροαποφυγής και φοροδιαφυγής στον ταχέως αναπτυσσόμενο τομέα του ηλεκτρονικού εμπορίου που έχει μεταμορφώσει τον κλάδο του λιανικού εμπορίου τα τελευταία χρόνια. Πιο συγκεκριμένα, η θέσπιση του ενιαίου, σε κοινοτικό επίπεδο, κατώτατου ορίου πωλήσεων, άνω του οποίου οι πωλητές οφείλουν να εγγραφούν για σκοπούς ΦΠΑ στη χώρα εγκατάστασης των καταναλωτών, φαίνεται εκ πρώτης όψεως ότι δυσχεραίνει τη θέση των επιχειρήσεων, καθώς τις επιβαρύνει με πρόσθετες δηλωτικές υποχρεώσεις στις χώρες που πραγματοποιούν πωλήσεις από απόσταση. Ωστόσο, αναγνωρίζοντας το εν λόγω βάρος συμμόρφωσης για τους πωλητές και με στόχο να το ελαχιστοποιήσει, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο προέβλεψε τη δυνητική εγγραφή των Ευρωπαίων διαδικτυακών πωλητών στη «μονοαπευθυντική θυρίδα» (One-Stop-Shop “OSS”) καθώς και των πωλητών εκτός ΕΕ στην «μονοαπευθυντική θυρίδα εισαγω-
Παναγιώτης Πόθος Partner, Κυριακίδης-Γεωργόπουλος
«Η θέσπιση του ενιαίου κατώτατου ορίου πωλήσεων, άνω του οποίου οι πωλητές οφείλουν να εγγραφούν για σκοπούς ΦΠΑ στη χώρα εγκατάστασης των καταναλωτών, φαίνεται εκ πρώτης όψεως ότι δυσχεραίνει τη θέση των επιχειρήσεων, καθώς τις επιβαρύνει με πρόσθετες δηλωτικές υποχρεώσεις στις χώρες που πραγματοποιούν πωλήσεις από απόσταση. Ωστόσο, αναγνωρίζοντας το εν λόγω βάρος συμμόρφωσης για τους πωλητές και με στόχο να το ελαχιστοποιήσει, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο προέβλεψε τη δυνητική εγγραφή των διαδικτυακών πωλητών στη μονοαπευθυντική θυρίδα.»
LAWYER _ 39
_IN THE SPOTLIGHT γών» (Import One-Stop-Shop “IOSS”), μέσω της οποίας μπορούν να εκπληρώσουν όλες τις υποχρεώσεις τους όσον αφορά τον ΦΠΑ για τις πωλήσεις τους σε ολόκληρη την ΕΕ, γεγονός το οποίο μπορεί, εν τέλει, να απλοποιήσει τη σχετική διαδικασία προς όφελος του ενδο-ενωσιακού εμπορίου.»
Ορισμός και υποχρεώσεις του θεωρούμενου προμηθευτή Ο νέος νόμος περιλαμβάνει και ειδικές διατάξεις (άρθρο 14Α Κώδικα ΦΠΑ), οι οποίες αφορούν τις επιχειρήσεις που διευκολύνουν την παράδοση αγαθών μέσω της χρήσης ηλεκτρονικής διεπαφής (π.χ. Amazon). Υπό ορισμένες συνθήκες, προβλέπεται ότι αυτές οι επιχειρήσεις θα θεωρούνται ότι πραγματοποιούν οι ίδιες τις παραδόσεις και συνεπώς θα είναι υπόχρεες για την καταβολή του ΦΠΑ («θεωρούμενοι προμηθευτές»). Για να είναι μια πλατφόρμα ηλεκτρονικού εμπορίου θεωρούμενος προμηθευτής, θα πρέπει να ισχύουν διαζευκτικά δύο περιπτώσεις. Είτε να διευκολύνει εξ αποστάσεως πωλήσεις αγαθών από τρίτες χώρες αξίας μέχρι 150 ευρώ, ανεξάρτητα από το αν ο προμηθευτής είναι ή δεν είναι εγκατεστημένος στην ΕΕ. Είτε να διευκολύνει εξ αποστάσεως πωλήσεις αγαθών ανεξαρτήτως αξίας που έχουν εισαχθεί και έχουν τεθεί σε ελεύθερη κυκλοφορία στην ΕΕ, όταν ο προμηθευτής δεν είναι εγκατεστημένος εντός της. Με λίγα λόγια, η παράδοση από τον προμηθευτή στον τελικό καταναλωτή χωρίζεται σε δύο επιμέρους παραδόσεις. Από τη μία, είναι η παράδοση από τον προμηθευτή στην ηλεκτρονική διεπαφή (παράδοση μεταξύ επιχειρήσεων, B2B), η οποία αντιμετωπίζεται ως παράδοση χωρίς μεταφορά, και από την άλλη, είναι η παράδοση από την ηλεκτρονική διεπαφή στον καταναλωτή (θεωρούμενη παράδοση, B2C), στην οποία καταλογίζεται η μεταφορά και ο ΦΠΑ. Έτσι, για τους σκοπούς απόδοσης του ΦΠΑ η επιχείρηση που διευκολύνει την παράδοση αγαθών αντιμετωπίζεται ως ο πραγματικός προμηθευτής των αγαθών έναντι του πελάτη. Συνεπώς, όσον αφορά τον ΦΠΑ αναλαμβάνει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του υποκείμενου προμηθευτή και είναι αυτός υπόχρεος, αντί για τον προμηθευτή, για την καταβολή του οφειλόμενου ΦΠΑ επί της συγκεκριμένης παράδοσης. Ωστόσο, τα κράτη-μέλη δύνανται να θεσπίζουν τα αναγκαία εθνικά μέτρα για
Γιώργος Στουραΐτης Δικηγόρος, LLM Tax Law
«Είναι σαφές ότι οι πρόσφατες αλλαγές στο ηλεκτρονικό εμπόριο, με την εισαγωγή του “θεωρούμενου προμηθευτή”, δεν έχουν οικονομική ή φορολογική επιδίωξη, αλλά είναι μια ακόμη έκφανση των εμπορικών ανταγωνισμών μεταξύ των βασικών παγκόσμιων εμπορικών μπλοκ (ΕΕ, ΗΠΑ, Κίνα), οι οποίοι τα τελευταία χρόνια οξύνονται.»
40 _ LAWYER
την από κοινού και εις ολόκληρον ευθύνη του προμηθευτή. Παράλληλα, ο θεωρούμενος προμηθευτής έχει υποχρεώσεις καταχώρισης των παραδόσεων στα λογιστικά βιβλία, όπως κάθε προμηθευτής, ενώ πρέπει και να καταβάλλει εύλογες και επιμελείς προσπάθειες για την εξασφάλιση όλων των αναγκαίων πληροφοριών από τον προμηθευτή, όπως ο τόπος εγκατάστασής του, η περιγραφή των αγαθών, η φορολογητέα βάση και η τοποθεσία αποστολής, προκειμένου να είναι σε θέση να εκπληρώνει τις υποχρεώσεις απόδοσης του ΦΠΑ. Για τις ηλεκτρονικές διεπαφές που διευκολύνουν την παράδοση αγαθών, αλλά δεν είναι θεωρούμενοι προμηθευτές επιβάλλεται η υποχρέωση φύλαξης των καταχωρίσεων σχετικά με τις παραδόσεις για διάστημα 10 ετών. Οι εν λόγω καταχωρίσεις πρέπει να είναι αρκετά λεπτομερείς και να διατίθενται στα κράτη-μέλη, κατόπιν αιτήματος, με ηλεκτρονικά μέσα. Όλες οι παραπάνω υποχρεώσεις οπωσδήποτε στοχεύουν στον καλύτερο έλεγχο των εμπορικών συναλλαγών μεταξύ της ΕΕ και τρίτων χωρών, όμως αποτελεί ερώτημα το πώς θα μπορέσουν να λειτουργήσουν και αν τελικά θα ωφελήσουν ή θα βλάψουν το ενδοκοινοτικό εμπόριο, τις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις και τον Ευρωπαίο καταναλωτή. Ο Γιώργος Στουραΐτης, Δικηγόρος, LLM Tax Law αναφέρει σχετικά: «Είναι σαφές ότι οι πρόσφατες αλλαγές στο ηλεκτρονικό εμπόριο, με την εισαγωγή του “θεωρούμενου προμηθευτή”, δεν έχουν οικονομική ή φορολογική επιδίωξη, αλλά είναι μια ακόμη έκφανση των εμπορικών ανταγωνισμών μεταξύ των βασικών παγκόσμιων εμπορικών μπλοκ (ΕΕ, ΗΠΑ, Κίνα), οι οποίοι τα τελευταία χρόνια οξύνονται. Επομένως, η στόχευση των αλλαγών είναι σαφής και εν πολλοίς ομολογημένη. Το ίδιο σαφής είναι και η δικαιολογητική βάση της συγκεκριμένης ρύθμισης καθώς, όπως αναφέρεται, το σύστημα ΦΠΑ της ΕΕ επικαιροποιήθηκε τελευταία φορά το 1993 και δεν συμβάδιζε με την αύξηση του διασυνοριακού ηλεκτρονικού εμπορίου. Ωστόσο, θεωρώ ότι οι ρυθμίσεις αυτές όχι μόνο ήδη δημιουργούν κωλύματα και γραφειοκρατία, αλλά, ακόμη περισσότερο, αυτά θα επιβαρύνουν τον Ευρωπαίο καταναλωτή. Και τούτο διότι οι μεν εμπορικοί ανταγωνιστές της ΕΕ θα βρουν άλλες εναλλακτικές/αντίμετρα, οι δε ευρωπαϊκές επιχειρήσεις και δομές (π.χ. τελωνεία) επωμίζονται δυσανάλογο διοικητικό και φορολογικό κόστος, το οποίο τελικά μετακυλίεται στον καταναλωτή.» ■
>
ώς κρίνετε το νέο καθεστώς για την απόδοση του ΦΠΑ στο κράτος-μέλος Π του αγοραστή μέσω ενός ενιαίου συστήματος για όλη την ΕΕ; Από 1.7.2021, τέθηκαν σε εφαρμογή νέοι κανόνες ΦΠΑ για τις διασυνοριακές λιανικές (Business to Consumers) και την εισαγωγή αγαθών μέσω ηλεκτρονικού εμπορίου, σύμφωνα με τις τροποποιήσεις της Οδηγίας ΦΠΑ (2006/112/ΕΚ). Οι νέοι κανόνες θεσπίστηκαν με σκοπό να: • διασφαλίσουν ότι ο ΦΠΑ θα καταβάλλεται όπου λαμβάνει χώρα η κατανάλωση των αγαθών και υπηρεσιών, προσφέροντας έτσι ίσους όρους ανταγωνισμού των επιχειρήσεων μεταξύ των κρατών-μελών της Ε.Ε. και τρίτων χωρών, καθώς και μεταξύ του κλάδου του ηλεκτρονικού εμπορίου και των παραδοσιακών καταστημάτων, • δημιουργήσουν ένα δίκαιο περιβάλλον λειτουργίας μεταξύ των επιχειρήσεων της Ε.Ε. και των πωλητών εκτός Ε.Ε. • προλάβουν και να καταστείλουν τη φορολογική απάτη. Το νέο πακέτο μέτρων προσφέρει ένα μεγάλο πλεονέκτημα για τους Ευρωπαίους εμπόρους ηλεκτρονικού εμπορίου για δύο λόγους. Καταρχάς, τα νέα μέτρα θα αποτρέψουν τις αθέμιτες εμπορικές πρακτικές από εμπόρους εκτός ΕΕ, διότι η απαλλαγή από τον ΦΠΑ των 22 ευρώ θα καταργηθεί, επομένως ο ΦΠΑ θα καταβάλλεται σε όλες τις εισαγόμενες αποστολές ανεξάρτητα από την αξία τους. Δεύτερον, αυτές οι μεταρρυθμίσεις στον τομέα του ΦΠΑ απλοποιούν τις υποχρεώσεις ΦΠΑ για τους διαδικτυακούς πωλητές, εισάγοντας τη δυνατότητα για ορισμένους πωλητές να αναφέρουν όλες τις πωλήσεις τους στην ΕΕ μέσω μιας ενιαίας καταχώρισης ΦΠΑ στη χώρα καταγωγής τους. Τέλος, οι νέοι κανόνες απλοποιούν σημαντικά τις υποχρεώσεις ΦΠΑ για τις επιχειρήσεις του διασυνοριακού ηλεκτρονικού εμπορίου, ενισχύουν της ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων της ΕΕ και οδηγούν σε εμβάθυνση της ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς.
εωρείτε ότι η μείωση του ορίου συναλλαγών, κάτω από το οποίο ο > Θ πωλητής μπορούσε να υπαχθεί στον ΦΠΑ της χώρας του, θα βοηθήσει μέσω της εξισορρόπησης του ανταγωνισμού τις επιχειρήσεις κρατών-μελών με υψηλό ΦΠΑ, όπως η Ελλάδα; Η εξάπλωση της χρήσης του διαδικτύου σε μεγαλύτερες ηλιακές ομάδες, ο εντεινόμενος ανταγωνισμός και η πανδημία του Covid-19 εκτόξευσαν τις αγορές μέσω διαδικτύου. Αυτή τη στροφή των καταναλωτών στις εξ αποστάσεως αγορές έχουν εκμεταλλευτεί και οι ελληνικές επιχειρήσεις, εξάγοντας σε όλο τον κόσμο ελληνικά προϊόντα. Οι Έλληνες έμποροι που δραστηριοποιούνται στο διαδίκτυο μπορούν να ανταγωνιστούν τους ομολόγους τους στο εξωτερικό όχι μόνο στις τιμές, την ποιότητα ή τους ταχύτερους χρόνους παράδοσης, αλλά και με άλλες ενδιαφέρουσες παροχές, χωρίς κρυφές χρεώσεις. Η φορολόγηση των αγορών σε όλες τις εισαγόμενες αποστολές μπορεί να αποτελέσει μια μεγάλη ευκαιρία για όσους Έλληνες εμπόρους λιανικής προσπαθούν να προσεγγίσουν πελάτες στο διαδίκτυο. Πέραν των ανταγωνιστικών τιμών που παρέχουν, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι αγοραστές λαμβάνουν επίσης υπόψη άλλα σημαντικά στοιχεία και κριτήρια, όπως την εμπειρία εξυπηρέτησης, την εγγύηση προϊόντων, το customer care, το after sales support κλπ. Αναμένω ότι οι μεταρρυθμίσεις αυτές θα ενισχύσουν το διασυνοριακό εμπόριο και θα προωθήσουν τα ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα που έχει να προσφέρει η ενιαία αγορά της ΕΕ.
LAWYER _ 41
Στέλιος Πετρίδης Γενικός Διευθυντής, Ελληνικός Σύνδεσμος Ηλεκτρονικού Εμπορίου (GRECA)
_ΟPINION
Εταιρική Διακυβέρνηση: Σε πλήρη ισχύ οι νέοι κανόνες του Ν. 4706/2020 για τις εισηγμένες εταιρείες και ο αναθεωρημένος Ελληνικός Κώδικας 2021
Σοφία Παπαδημητρίου Δικηγόρος Αθηνών Dr. jur. München
Από τη Δευτέρα 19 Ιουλίου 2021, τέθηκαν σε πλήρη ισχύ οι διατάξεις του Ν. 4706/2020 για την Εταιρική Διακυβέρνηση, μετά από μια 12μηνη περίοδο προσαρμογής. Η πλήρης εφαρμογή των αρχών της εταιρικής διακυβέρνησης αναμένεται να επιδράσει θετικά στην εταιρική κουλτούρα και να αποτελέσει κινητήριο δύναμη για την προσέλκυση επενδύσεων. Στο τοπίο, όπως διαμορφώνεται μάλιστα μετά την πανδημία, με την ανάκαμψη της χώρας να αποτελεί εθνικό στόχο, o εκσυγχρονισμός του νομικού πλαισίου εταιρικής διακυβέρνησης σηματοδοτεί ένα νέο σημαντικό κεφάλαιο για τη μετάβαση σε μια βιώσιμη οικονομία.
T
ο νομικό πλαίσιο Εταιρικής Διακυβέρνησης1 για τις ανώνυμες εταιρείες με μετοχές ή άλλες κινητές αξίες εισηγμένες σε ρυθμιζόμενη αγορά στην Ελλάδα (άρθρο 1 παρ. 1 και άρθρο 2 περ. 3 του Ν. 4706/2020) συνίσταται αφενός στην εφαρμογή αναγκαστικού δικαίου διατάξεων της ισχύουσας νομοθεσίας (νόμων και κανονιστικών αποφάσεων), αφετέρου στην υιοθέτηση βέλτιστων πρακτικών και συστάσεων μέσω αυτορρύθμισης. Ειδικότερα, περιλαμβάνει: α) τις διατάξεις των άρθρων 1 - 24 (Μέρος Α’) του Ν. 4706/2020 (ΦΕΚ Α’ 136/17.07.2020) «Εταιρική διακυβέρνηση ανωνύμων εταιρειών, σύγχρονη αγορά κεφαλαίου, ενσωμάτωση στην
ελληνική νομοθεσία της Οδηγίας (ΕΕ) 2017/828 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, μέτρα προς εφαρμογή του Κανονισμού (ΕΕ) 2017/1131 και άλλες διατάξεις»2, β) τις αποφάσεις της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς που εκδίδονται κατ’ εξουσιοδότηση του Ν. 4706/2020 (βλ. άρθρο 3 παρ. 1α, άρθρο 14 παρ. 3 περ. ι’ και παρ. 4, άρθρα 17 παρ. 2 και 24), γ) τις διατάξεις του Ν. 4548/2018 (ΦΕΚ Α’ 104/13.06.2018) «Αναμόρφωση του δικαίου των ανωνύμων εταιρειών» (πρβλ. άρθρο 1 παρ. 2 του Ν. 4706/2020), δ) την κωδικοποίηση των αρχών εταιρικής διακυβέρνησης («Ελληνικός Κώδικας Εταιρικής Διακυβέρνησης 2021»).
42 _ LAWYER
Μέσω της εμπέδωσης ορθών και αποτελεσματικών πρακτικών διακυβέρνησης, επιδιώκεται η ενίσχυση της διαφάνειας και της αξιοπιστίας των εισηγμένων εταιρειών προς τους διεθνείς και εγχώριους επενδυτές και συνακόλουθα η αύξηση της ανταγωνιστικότητας του ελληνικού επιχειρείν. Οι σημαντικότερες αλλαγές που από Δευτέρα 19.07.2021 επιφέρει ο νέος N. 4706/2020 για την Εταιρική Διακυβέρνηση αφορούν: α) Τη συγκρότηση του Δ.Σ. από πρόσωπα ικανά και κατάλληλα να ασκούν τις αρμοδιότητές τους με τον πλέον αποτελεσματικό τρόπο (υποχρέωση κατάρτισης και εφαρμογής πολιτικής καταλληλότητας των μελών του Δ.Σ., βάσει των ειδικότερων, κατά περίπτωση, χαρακτηριστικών κάθε εταιρείας, άρθρο 3). Το Δ.Σ. εγκρίνει αρχικά την πολιτική καταλληλότητας και την υποβάλει περαιτέρω για έγκριση από τη Γ.Σ. Αναφορικά με την εκλογή νέου Δ.Σ. ή νέου μέλους, το Δ.Σ. (μετά από εισήγηση της Επιτροπής Υποψηφιοτήτων) υποβάλλει αιτιολογημένη πρόταση στη Γ.Σ., προκειμένου να διαπιστωθεί η πλήρωση των προϋποθέσεων και η έλλειψη κωλυμάτων και ασυμβίβαστων που προβλέπει ο νόμος, ο Κανονισμός Λειτουργίας και ο Κώδικας Εταιρικής Διακυβέρνησης της εταιρείας. Ειδικότερα, ως προς την εκλογή ανεξάρτητων μη εκτελεστικών μελών του Δ.Σ. απαιτείται και η συνδρομή των κριτηρίων ανεξαρτησίας του άρθρου 9 παρ. 1 και 2 του Ν. 4706/2020. β) Την αναλυτική πρόβλεψη συγκεκριμένων αρμοδιοτήτων και πεδίων ευθύνης του Δ.Σ., πέραν όσων εν γένει ορίζει ο εταιρικός νόμος (άρθρο 4). Μεταξύ των αρμοδιοτήτων αυτών, συγκαταλέγονται, ιδίως, η υποχρέωση παρακολούθησης και περιοδικής αξιολόγησης του συστήματος εταιρικής διακυβέρνησης της εταιρείας, καθώς, επίσης, και η διασφάλιση της αποτελεσματικότητας του συστήματος εσωτερικού ελέγχου που εφαρμόζει η εταιρεία. γ) Την αποσαφήνιση του ρόλου των εκτελεστικών, μη εκτελεστικών και ανεξάρτητων μη εκτελεστικών μελών του Δ.Σ. (άρθρα 5 - 9). δ) Την υποχρέωση συγκρότησης δύο νέων επιτροπών, ήτοι της επιτροπής αποδοχών και της επιτροπής υποψηφιοτήτων, οι οποίες επικουρούν το Δ.Σ. δια της υποβολής εισηγήσεων προς αυτό σε ό,τι αφορά στη λήψη αποφάσεων σχετικά με την πολιτική αποδοχών και την ανάδειξη υποψηφίων μελών του Δ.Σ. αντίστοιχα (άρθρα 10 - 12). Παραμένει, επίσης, η υποχρέωση συγκρότησης επιτροπής
ελέγχου, κατ’ άρθρο 44 του Ν. 4449/2017. ε) Το πλαίσιο οργανωτικών ρυθμίσεων που οφείλουν να εφαρμόζουν οι εισηγμένες εταιρείες: Σύστημα Εσωτερικού Ελέγχου, Μονάδα Εσωτερικού Ελέγχου, επικαιροποιημένο Κανονισμό Λειτουργίας, Κώδικα Εταιρικής Διακυβέρνησης (άρθρα 13 - 17). στ) Τις υποχρεώσεις διαφάνειας, καθώς και έγκαιρης και πλήρους, κατά το δυνατό, ενημέρωσης των μετόχων της εταιρείας, ενόψει της εκλογής μελών του Δ.Σ. αλλά και γενικότερα την υποχρέωση άμεσης πληροφόρησής τους σχετικά με την άσκηση των δικαιωμάτων τους (άρθρα 18 - 20). Κατά τη 12μηνη μεταβατική περίοδο που μεσολάβησε από τη δημοσίευση του Ν. 4706/2020 έως τη θέση του σε ισχύ, η Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς, προκειμένου να συμβάλλει στην έγκαιρη και κατάλληλη προετοιμασία των εισηγμένων εταιρειών, εξέδωσε κανονιστικές αποφάσεις και Κατευθυντήριες Γραμμές για την περαιτέρω εξειδίκευση των θεμάτων που προβλέπονται στον νόμο. Ειδικότερα, έχουν εκδοθεί: α) Η υπ’ αρ. 60/18.09.2020 Εγκύκλιος της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς με θέμα: «Κατευθυντήριες γραμμές για την Πολιτική Καταλληλότητας του άρθρου 3 του ν. 4706/2020», η οποία περιλαμβάνει τις αρχές που αφορούν στην επιλογή ή την αντικατάσταση των μελών ενός Διοικητικού Συμβουλίου, τα κριτήρια για την αξιολόγηση της καταλληλότητας (ατομικής και συλλογικής) των μελών του Δ.Σ. και τα κριτήρια πολυμορφίας για την επιλογή των μελών του Δ.Σ. που διέπουν το περιεχόμενο της Πολιτικής Καταλληλότητας των μελών του Δ.Σ., σύμφωνα με το άρθρο 3 του Ν. 4706/2020 (ιδίως επάρκεια γνώσεων και δεξιοτήτων, εχέγγυα ήθους και φήμη, έλλειψη σύγκρουσης συμφερόντων, ανεξαρτησία κρίσης, διάθεση επαρκούς χρόνου, επαρκής εκπροσώπηση ανά φύλο σε ποσοστό που δεν υπολείπεται του 25% του συνόλου των μελών του Δ.Σ. κλπ). β) Η υπ’ αριθ. 1Α/890/18.09.2020 απόφαση της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς (ΦΕΚ Β’ 4298/02.10.2020) με θέμα «Εξειδίκευση του
Μέσω της εμπέδωσης ορθών και αποτελεσματικών πρακτικών διακυβέρνησης, επιδιώκεται η ενίσχυση της διαφάνειας και της αξιοπιστίας των εισηγμένων εταιρειών προς τους διεθνείς και εγχώριους επενδυτές και συνακόλουθα η αύξηση της ανταγωνιστικότητας του ελληνικού επιχειρείν
LAWYER _ 43
_ΟPINIONS συστήματος προσδιορισμού, υπολογισμού και επιμέτρησης του ύψους των κυρώσεων ανά παράβαση που επιβάλλονται δυνάμει του άρθρου 24 του ν. 4706/2020», η οποία περιλαμβάνει το σύνολο των αρχών και των κανόνων που εφαρμόζει η Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς για την επιβολή κυρώσεων (επίπληξης ή χρηματικού προστίμου) στις περιπτώσεις που, κατά τη διενέργεια σχετικού ελέγχου, διαπιστώσει παράβαση των διατάξεων των άρθρων 1-23 του Ν. 4706/2020 (Γενικές Αρχές του συστήματος επιβολής κυρώσεων: απλότητα, αντικειμενικότητα και διαφάνεια, αποτελεσματική προστασία της αγοράς και των επενδυτών, αναλογικότητα. Κριτήρια υπολογισμού και επιμέτρησης του ύψους των κυρώσεων: βαρύτητα της παράβασης, επίπτωση της παράβασης στην εύρυθμη λειτουργία της αγοράς, κίνδυνος πρόκλησης βλάβης στα συμφέροντα των επενδυτών και των μετόχων μειοψηφίας της εταιρείας, κριτήρια υπαιτιότητας, λήψη μέτρων από τον παραβάτη για την άρση της παράβασης στο μέλλον, ανάγκες της ειδικής και γενικής πρόληψης, καθ’ υποτροπή τέλεση παραβάσεων κλπ). γ) Η υπ’ αριθ. 1/891/30.09.2020 απόφαση της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς (ΦΕΚ Β’ 4556/15.10.2020) με θέμα «Εξειδικεύσεις της περ. ι της παρ. 3 και της παρ. 4 του άρθρου 14, Αξιολόγηση Συστήματος Εσωτερικού Ελέγχου (ΣΕΕ) και της εφαρμογής των διατάξεων περί Εταιρικής διακυβέρνησης (ΕΔ) του ν. 4706/2020 (Α’ 136)», η οποία προσδιορίζει τον χρόνο, τη διαδικασία, την περιοδικότητα και κάθε ειδικότερο ζήτημα που κρίθηκε αναγκαίο για την εφαρμογή της αξιολόγησης του Συστήματος εσωτερικού ελέγχου που προβλέπεται στον νόμο, καθώς και τα χαρακτηριστικά που αφορούν στα πρόσωπα (φυσικά ή νομικά ή ενώσεις προσώπων) που τη διενεργούν (ιδίως ανεξαρτησία και αντικειμενικότητα αξιολογητή, αποδεδειγμένη σχετική επαγγελματική εμπειρία και κατάρτιση). Σε ό,τι αφορά στη διαδικασία αξιολόγησης, η υπ’ αριθ. 1/891/30.09.2020 απόφαση περιλαμβάνει τις γενικές κατευθύνσεις, καθώς και τα αντικείμενα αξιολόγησης, ήτοι το Περιβάλλον Ελέγχου (ακεραιότητα, ηθικές αξίες και συμπεριφορά της Διοίκησης, δομή, οργάνωση, τρόπος λειτουργίας του Δ.Σ., εταιρική ευθύνη, ανθρώπινο δυναμικό), τη Διαχείριση Κινδύνων, τους Ελεγκτικούς Μηχανισμούς, το Σύστημα Πληροφόρησης και Επικοινωνίας (εσωτερικής και εξωτερικής), όπως και επικοινωνίας της εταιρείας με τα μέλη του Δ.Σ., τους μετόχους, τους επενδυτές, τις εποπτικές αρχές κλπ.
δ) Η υπ’ αριθ. 2/905/03.03.2021 απόφαση της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς (ΦΕΚ Β’ 1245/31.03.2021) με θέμα «Εφαρμογή των διατάξεων του άρθρου 17 του ν. 4706/2020)», με την οποία καθορίζονται τα κριτήρια αναγνώρισης ενός φορέα ως εγνωσμένου κύρους, προκειμένου να μπορεί να καταρτίσει Κώδικα Εταιρικής Διακυβέρνησης. Ειδικότερα, ως φορέας εγνωσμένου κύρους νοείται ο φορέας, στον οποίο εκπροσωπούνται άμεσα ή έμμεσα σε ικανό βαθμό οι φορείς της κεφαλαιαγοράς, είναι μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα και έχει μεταξύ των σκοπών του την προώθηση και τη διάδοση των αρχών της εταιρικής διακυβέρνησης. Ο φορέας δύναται να είναι εθνικός, αλλοδαπός ή διεθνής, υπό την απαραίτητη προϋπόθεση (όταν είναι αλλοδαπός) ότι διέπεται από νομοθεσία χώρας ανεπτυγμένης στον χώρο του χρηματοπιστωτικού τομέα και της κεφαλαιαγοράς. ε) Η υπ’ αριθ. 2/917/17.06.2021 απόφαση της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς (ΦΕΚ Β’ 3040/09.07.2021) με θέμα «Τροποποίηση της υπ’ αρ. 1/891/30.09.2020 απόφασης του Διοικητικού Συμβουλίου αναφορικά με τις εξειδικεύσεις της περ. ι της παρ. 3 και της παρ. 4 του άρθρου 14, Αξιολόγηση Συστήματος Εσωτερικού Ελέγχου (ΣΕΕ) και της εφαρμογής των διατάξεων περί Εταιρικής διακυβέρνησης (ΕΔ) του ν. 4706/2020 (Β’ 4556)». Σε εφαρμογή του άρθρου 17 του Ν. 4706/2020 και του άρθρου 4 της υπ’ αριθ. 2/905/03.03.2021 απόφασης της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς, το Ελληνικό Συμβούλιο Εταιρικής Διακυβέρνησης (ΕΣΕΔ)3 εξέδωσε τον Ιούνιο 2021 τον Ελληνικό Κώδικα Εταιρικής Διακυβέρνησης, σε αντικατάσταση του προηγούμενου Κώδικα που είχε εκδοθεί από το ΕΣΕΔ το 2013. Ο νέος Κώδικας τέθηκε σε ισχύ από την έναρξη ισχύος των άρθρων 1 έως 24 του Ν. 4706/2020, ήτοι από 19.07.2021. Ο Κώδικας Εταιρικής Διακυβέρνησης (2021) εισάγει βέλτιστες πρακτικές και συστάσεις αυτορρύθμισης πέραν του υποχρεωτικού πλαισίου εφαρμογής της ισχύουσας νομοθεσίας, παρέχοντας στις εταιρείες που υπάγονται στο πεδίο εφαρ-
Ο Κώδικας Εταιρικής Διακυβέρνησης εισάγει βέλτιστες πρακτικές και συστάσεις αυτορρύθμισης πέραν του υποχρεωτικού πλαισίου της νομοθεσίας, παρέχοντας στις εταιρείες ευελιξία συμμόρφωσης ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους
44 _ LAWYER
μογής του ευελιξία συμμόρφωσης ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Ο Ελληνικός Κώδικας Εταιρικής Διακυβέρνησης (2021) διαιρείται σε πέντε (5) Μέρη (Διοικητικό Συμβούλιο - Εταιρικό Συμφέρον - Σύστημα Εσωτερικού Ελέγχου - Μέτοχοι, Ενδιαφερόμενα Μέρη - Οδηγίες σύνταξης Δήλωσης Εταιρικής Διακυβέρνησης), τα οποία υποδιαιρούνται σε Ενότητες. Σε κάθε Ενότητα, παρατίθεται, κατ’ αρχάς, ο (ισχύων) υποχρεωτικός κανόνας δικαίου, ο οποίος χαρακτηρίζεται ως «Υποχρεωτική Διάταξη», εμφανίζεται με κόκκινους χαρακτήρες και φέρει τη σήμανση «Ν» (Νόμος). Με πορτοκαλί χαρακτήρες, παρατίθενται οι ρυθμίσεις της υπ’ αρ. 60/18.09.2020 Εγκυκλίου της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς σχετικά με την Πολιτική Καταλληλότητας του Δ.Σ., οι οποίες φέρουν τη σήμανση «Κ». Ακολούθως, οι «Ειδικές Πρακτικές» χαρακτηρίζονται ως «Συμμόρφωση ή Εξήγηση», εμφανίζονται με πράσινους χαρακτήρες και φέρουν τη σήμανση «Σ/Ε». Τέλος, ο Κώδικας περιλαμβάνει κάποιες κατευθύνσεις, ως προς τις οποίες δεν απαιτείται συμμόρφωση ή τεκμηρίωση (σε περίπτωση μη συμμόρφωσης), αλλά αποτελούν απλώς «Συστάσεις» («Σ»). Σε ό,τι αφορά στις «Ειδικές Πρακτικές» που αποτελούν και το ουσιαστικό περιεχόμενο του Κώδικα, ενδέχεται να είναι δύσκολο να εφαρμοστούν, τουλάχιστον στο σύνολό τους, από μικρού μεγέθους εταιρείες. Στην περίπτωση αυτή, οι εν λόγω εταιρείες θα πρέπει να εξηγήσουν αιτιολογημένα τους λόγους της μη συμμόρφωσής τους με συγκεκριμένες πρακτικές, να περιγράφουν τυχόν εναλλακτικές, καθώς και τα μέτρα που έχουν ληφθεί προς ελαχιστοποίηση των όποιων κινδύνων από τη μη συμμόρφωση. Η εξήγηση των λόγων της μη συμμόρφωσης θα πρέπει, δηλαδή, να είναι ορισμένη, ουσιαστική, κατανοητή και πειστική. Με τον τρόπο αυτό, όπως αναφέρεται και στο προοίμιο του Κώδικα, «οι επενδυτές και τα ενδιαφερόμενα μέρη είναι σε θέση να αξιολογήσουν ακόμα και αν η εταιρεία δεν εφαρμόζει κάποια πρακτική του Κώδικα, αν εντούτοις αντιλαμβάνεται πράγματι τη σημασία της εταιρικής διακυβέρνησης…». Οι «Ειδικές Πρακτικές» αφορούν, κατ’ αρχάς, στον ρόλο και τις αρμοδιότητες του Δ.Σ., δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη θέσπιση πολιτικής για τον εντοπισμό, την αποφυγή αλλά και την αντιμετώπιση περιπτώσεων σύγκρουσης συμφερόντων. «Ειδικές Πρακτικές» προβλέπονται, επίσης, αναφορικά με το μέγεθος, τη σύνθεση και τη λειτουργία του Δ.Σ., εισάγοντας μάλιστα, ως βέλτιστη πρακτική, την επέκταση εφαρμογής της πολιτικής καταλληλότητας και πολυμορφίας που
πρέπει να υιοθετεί η εταιρεία και στα ανώτατα ή και ανώτερα διευθυντικά στελέχη (π.χ. ως προς την επαρκή εκπροσώπηση ανά φύλο, το ύψος και τη διαδικασία προσδιορισμού αποδοχών, την αξιολόγηση του Διευθύνοντος Συμβούλου πέραν των μελών του Δ.Σ. κλπ). Ακολούθως, η προαγωγή του εταιρικού συμφέροντος και της ανταγωνιστικότητας της εταιρείας ως προαπαιτούμενο της βιωσιμότητάς της υπαγορεύει την υιοθέτηση των βέλτιστων πρακτικών που προβλέπει ο Κώδικας ως προς την τήρηση της υποχρέωσης πίστης και επιμέλειας και την εφαρμογή πολιτικής βιώσιμης ανάπτυξης. Προς την κατεύθυνση αυτή, σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα αποτελεί η άμεση και αποτελεσματική διαχείριση κινδύνων στο πλαίσιο του Εσωτερικού Ελέγχου που τόσο στον νέο Ν. 4706/2020 όσο και στον Κώδικα Εταιρικής Διακυβέρνησης αναδεικνύεται σε σύγχρονο εργαλείο διοίκησης, διεπόμενο και αυτό από βέλτιστες πρακτικές και συστάσεις αυτορρύθμισης, πέραν της εφαρμογής των υποχρεωτικών διατάξεων. Τέλος, «Ειδικές Πρακτικές» προβλέπονται στον Κώδικα σχετικά με την παροχή επαρκούς και ισότιμης πρόσβασης των μετόχων στην πληροφόρηση, τη διασφάλιση ενός εποικοδομητικού διαλόγου μεταξύ εταιρείας και μετόχων αλλά και τη χρησιμοποίηση κάθε δυνατού διαύλου επικοινωνίας με κάθε ομάδα ενδιαφερομένων μερών, με στόχο τη διευκόλυνση της κατανόησης των εκατέρωθεν συμφερόντων και τη μέγιστη δυνατή αλληλεπίδραση με τη στρατηγική της. ■
1. Π ρβλ. το από 16.07.2021 δελτίο τύπου της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς. 2. Σ ύμφωνα με την Αιτιολογική Έκθεση του νόμου, «με τις διατάξεις του Μέρους Α’ του Ν. 4706/2020 επικαιροποιείται το νομοθετικό πλαίσιο για την εταιρική διακυβέρνηση […] Η επικαιροποίηση αποσκοπεί στην ενίσχυση του πλαισίου εταιρικής διακυβέρνησης λαμβάνοντας υπόψη αφενός τις μεταβολές στο νομοθετικό και ρυθμιστικό πλαίσιο που διέπει τη δράση των εν λόγω εταιρειών σε ενωσιακό επίπεδο, κατά το διάστημα που μεσολάβησε από την εισαγωγή του ν. 3016/2002 (Α΄ 110) μέχρι και σήμερα, αφετέρου τις σύγχρονες τάσεις στη θεματική της εταιρικής διακυβέρνησης». 3. T ο Ελληνικό Συμβούλιο Εταιρικής Διακυβέρνησης (ΕΣΕΔ) ιδρύθηκε το 2012, ως αποτέλεσμα σύμπραξης του Χρηματιστηρίου Αθηνών (ΕΧΑΕ) και του Συνδέσμου Επιχειρήσεων και Βιομηχανιών (ΣΕΒ), με τη νομική μορφή της Αστικής Μη Κερδοσκοπικής Εταιρείας. Τακτικά μέλη του ΕΣΕΔ είναι σήμερα η ΕΧΑΕ, ο ΣΕΒ, η Ελληνική Ένωση Τραπεζών (ΕΕΤ), η Ένωση Θεσμικών Επενδυτών (ΕΘΕ) και η Ελληνική Εταιρεία Συμμετοχών και Περιουσίας (ΕΕΣΥΠ). Στο ΕΣΕΔ λειτουργεί Συμβούλιο Εταιρικής Διακυβέρνησης, στο οποίο συμμετέχουν από την Ελλάδα και το εξωτερικό ειδικοί από διάφορους τομείς (ελεγκτικό, επενδυτικό, νομικό, επιχειρηματικό, τραπεζικό, χρηματοπιστωτικό κλπ).
LAWYER _ 45
_VIEWPOINT
Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗΣ & ΡΥΘΜΙΣΗΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ «Η Τεχνητή Νοημοσύνη πρέπει να είναι ένα εργαλείο για τους ανθρώπους και να είναι μια δύναμη για το καλό στην κοινωνία με απώτερο στόχο την ενίσχυση της ανθρώπινης ευημερίας». Συζητήσαμε με τον Βασίλειο Δημητρούκα για την πρόταση-ορόσημο για ένα νομικό πλαίσιο που θα ρυθμίζει, ακόμη και θα απαγορεύει, ορισμένα συστήματα ΤΝ.
Πείτε μας δυο λόγια για την επαγγελματική σας πορεία και τους τομείς εξειδίκευσής της.
Βασίλειος Δημητρούκας Δικηγόρος Παρ' Αρείω Πάγω, LL.M Maritime Law, LL.M German Law, PGDip History & Theory of Law, MICS
χρησιμοποιούν την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ). Στα τέλη Μαρτίου, οι πέντε μεγαλύτεροι ομοσπονδιακοί χρηματοπιστωτικοί ρυθμιστές στις ΗΠΑ εξέδωσαν ένα αίτημα για πληροφορίες σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο οι τράπεζες χρησιμοποιούν την ΤΝ, σηματοδοτώντας ένα νέο καθοδηγητικό πλαίσιο για τον χρηματοοικονομικό τομέα. Λίγες εβδομάδες μετά από αυτό, η Ομοσπονδιακή Επιτροπή Εμπορίου των ΗΠΑ (Federal Trade Commission - FTC) δημοσίευσε ένα ασυνήθιστα τολμηρό σύνολο κατευθυντήριων γραμμών σχετικά με την «Αλήθεια, Δικαιοσύνη και Ισοτιμία» στην ΤΝ, που ορίζει την αδικία και, συνεπώς, την παράνομη χρήση της ΤΝ, σε γενικές γραμμές ως οποιαδήποτε πράξη που «προκαλεί περισσότερο κακό παρά καλό». Στο ανωτέρω πλαίσιο και στην προσπάθειά της να αποκτήσει προβάδισμα στον τομέα της ΤΝ, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Επιτροπή) δημοσίευσε στις 21 Απριλίου 2021 το Σχέδιο Κανονισμού για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ), με το οποίο στοχεύει να παράσχει ένα οριζόντιο πλαίσιο για όλες τις διαφορετικές εφαρμογές της ΤΝ. Η πρόταση αυτή εντάσσεται σε μια ευρύτερη στρατηγική της Επιτροπής για την ψηφιακή τεχνολογία, συμπε-
Είμαι Associate στον τομέα Technology, Procurement & Outsourcing στη δικηγορική ελβετική εταιρεία Schifferli & Associés με έδρα τη Γενεύη. Η πρακτική ενασχόληση καλύπτει όλο σχεδόν το φάσμα των νομικών υπηρεσιών TMT, με έμφαση στις συμβάσεις, το Διαδίκτυο και τις τηλεπικοινωνίες. Οι εντολείς μας είναι κυρίως εταιρείες (IT editors και πάροχοι υπηρεσιών, τραπεζικές, ασφαλιστικές, μεταφορές, τηλεπικοινωνίες, ενέργεια, λιανική πώληση), η δραστηριότητα των οποίων εκτείνεται σε όλες τις πτυχές των μεγάλων εμπορικών συμβάσεων και των σύνθετων συναλλαγών προμηθειών, όπως e-business και IT security, telecoms και media projects. Τι οδήγησε, κατά την γνώμη σας, στην κατάρτιση του Σχεδίου για την Τεχνητή Νοημοσύνη; Τους τελευταίους μήνες οι νομοθετικές και ρυθμιστικές αρχές σε όλο τον κόσμο έχουν καταστήσει σαφές ένα πράγμα: Νέοι νόμοι θα διαμορφώσουν σύντομα τον τρόπο με τον οποίο οι επιχειρήσεις και εταιρείες
46 _ LAWYER
ριλαμβανομένου ενός νέου συντονισμένου σχεδίου για την ΤΝ για το 2021. Στο Σχέδιο Κανονισμού ακολουθούνται οι στρατηγικές που περιγράφονται στη Λευκή Βίβλο (White Paper) της Επιτροπής, που εκδόθηκε το Φεβρουάριο 2020 για την ΤN.
τη διάρκεια μιας προσωπικής μη επαγγελματικής δραστηριότητας. Επιπλέον υποχρεώσεις επιβάλλονται και σε κατασκευαστές προϊόντων, εισαγωγείς, διανομείς και εξουσιοδοτημένους αντιπροσώπους. Το Σχέδιο Κανονισμού δεν εφαρμόζεται αποκλειστικά σε παρόχους και χρήστες ΤΝ εντός της ΕΕ, αλλά έχει εξωεδαφική εμβέλεια. Συγκεκριμένα, ισχύει για οποιονδήποτε πάροχο, που διαθέτει Σύστημα ΤΝ στην αγορά ή θέτει σε λειτουργία Σύστημα ΤΝ στην ΕΕ, ανεξάρτητα από το πού είναι εγκατεστημένος αυτός ο πάροχος. Περαιτέρω, οι πάροχοι και χρήστες που είναι εγκατεστημένοι εκτός της ΕΕ υπόκεινται και αυτοί στο Σχέδιο Κανονισμού στο βαθμό που το αποτέλεσμα που έχει παραχθεί από το σύστημα ΤΝ χρησιμοποιείται εντός της ΕΕ. Το Σχέδιο Κανονισμού δεν εφαρμόζεται σε συστήματα ΤΝ που χρησιμοποιούνται αποκλειστικά για την παραγωγή και λειτουργία όπλων ή για άλλους στρατιωτικούς σκοπούς ή σε δημόσιες αρχές τρίτων χωρών ή διεθνών οργανισμών που χρησιμοποιούν συστήματα ΤΝ βάσει διεθνών συμφωνιών.
Πότε θα τεθεί σε εφαρμογή το εν λόγω σχέδιο; Θα δοθεί ικανός χρόνος στις επιχειρήσεις και τους οργανισμούς, για να προσαρμοστούν στις νέες απαιτήσεις και να διαχειριστούν το «βάρος» της συμμόρφωσης; Η πρόταση της Επιτροπής έχει ήδη περάσει στο στάδιο της διαβούλευσης, όπου όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη μπορούσαν να υποβάλουν τα σχόλια και τις παρατηρήσεις τους έως τις 30 Ιουνίου 2021, ενώ παράλληλα υπόκειται σε τυποποιημένες νομοθετικές διαδικασίες στο Κοινοβούλιο και στο Συμβούλιο της ΕΕ (πιθανότατα χρονοβόρες και περίπλοκες), οι οποίες περιλαμβάνουν την εξέταση, τροποποίηση και πιθανή έγκρισή της. Μόλις εγκριθεί το τελικό κείμενο και τεθεί σε ισχύ, οι διατάξεις του θα αρχίσουν να ισχύουν 24 μήνες αργότερα. Αναφορικά με τον επιχειρησιακό αντίκτυπο, θα χρειαστεί χρόνος για να γίνει αισθητός, αλλά υπάρχει ήδη ανησυχία ως προς το ρυθμιστικό βάρος που θα κληθούν να σηκώσουν οι επιχειρήσεις και οργανισμοί. Αναγνωρίζοντας το βάρος συμμόρφωσης που επιβάλλεται στις επιχειρήσεις, περιλαμβάνονται στο Σχέδιο Κανονισμού ορισμένες παραχωρήσεις για μικρές και μεσαίες καθώς και νεοσύστατες επιχειρήσεις, όπως η δημιουργία ρυθμιστικών “sandboxes” TN, δηλαδή το να καθορίζονται απομονωμένα και ελεγχόμενα περιβάλλοντα για τη δοκιμή καινοτόμων τεχνολογιών για περιορισμένο χρονικό διάστημα. Ποιους τομείς αφορά η επιβολή υποχρεώσεων σύμφωνα με το προτεινόμενο νομικό πλαίσιο για την ΤΝ; Το μεγαλύτερο μέρος των προτεινόμενων υποχρεώσεων επιβάλλεται σε παρόχους και χρήστες της ΤΝ. «Πάροχος» μπορεί να είναι οποιοδήποτε πρόσωπο ή οργανισμός που αναπτύσσει ή έχει αναπτύξει ένα σύστημα ΤΝ με σκοπό είτε τη διάθεσή του στην αγορά είτε τη χρήση του υπό το δικό του όνομα ή εμπορικό σήμα, αντί πληρωμής ή δωρεάν. Αλλά και οποιοσδήποτε χρήστης, διανομέας, εισαγωγέας ή άλλο τρίτο μέρος τροποποιήσει τον επιδιωκόμενο σκοπό ενός συστήματος ΤΝ «υψηλού κινδύνου», τότε μπορεί να θεωρηθεί «Πάροχος» και υπόκειται στις υποχρεώσεις που επιβάλλονται στους παρόχους. Ο όρος «Χρήστης» στο Σχέδιο Κανονισμού αναφέρεται σε κάθε φυσικό ή νομικό πρόσωπο, δημόσια αρχή, οργανισμό ή άλλο φορέα που χρησιμοποιεί ένα Σύστημα ΤΝ υπό την εποπτεία του, εκτός από την περίπτωση που το Σύστημα ΤΝ χρησιμοποιείται κατά
Η ΕΕ προωθεί την καινοτομία, υποστηρίζοντας παράλληλα την υιοθέτηση ηθικής, αξιόπιστης και ανθρωποκεντρικής ΤΝ σε ολόκληρη την οικονομία της
Πώς θα γίνει η επιβολή στα κράτη-μέλη του ρυθμιστικού αυτού πλαισίου και ποιες κυρώσεις προβλέπονται;
Προβλέπεται ότι κάθε κράτος μέλος της ΕΕ θα ορίσει μία ή περισσότερες εθνικές αρμόδιες αρχές και μεταξύ αυτών μία εθνική εποπτική αρχή, για τους σκοπούς της εποπτείας της τήρησης και εφαρμογής των νέων κανόνων. Σε επίπεδο ΕΕ προβλέπεται η δημιουργία ενός νεοσύστατου Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Τεχνητής Νοημοσύνης, το οποίο θα συνεργαστεί με την Επιτροπή, για να διασφαλίσει τόσο την αποτελεσματική εφαρμογή του Κανονισμού ΤΝ, καθώς και την υποστήριξη νέων και αναδυόμενων θεμάτων. Το Σχέδιο Κανονισμού προβλέπει επίσης σημαντικά πρόστιμα σε περιπτώσεις μη συμμόρφωσης ως εξής: ► Ανάπτυξη και διάθεση απαγορευμένου συστήματος ΤΝ στην αγορά ή θέση του σε λειτουργία (έως 30 εκατομμύρια ευρώ ή 6% του συνολικού παγκόσμιου ετήσιου κύκλου εργασιών του προηγούμενου οικονομικού έτους, όποιο από τα δύο είναι υψηλότερο). ► Μη εκπλήρωση της υποχρέωσης συνεργασίας με τις εθνικές αρμόδιες αρχές (έως 20 εκατομμύρια ευρώ ή 4% του συνολικού παγκόσμιου ετήσιου κύκλου εργασιών του προηγούμενου οικονομικού έτους, όποιο από τα δύο είναι υψηλότερο).
LAWYER _ 47
_VIEWPOINT ► Π αροχή λανθασμένων, ελλιπών ή ψευδών πληροφοριών στους εξουσιοδοτημένους, βάσει ενωσιακού δικαίου, να επιβλέπουν και να αξιολογούν τη συμμόρφωση με τον Κανονισμό οργανισμούς, καθώς και στις εθνικές αρμόδιες αρχές σε απάντηση επί αιτήματος (έως 10 εκατομμύρια ευρώ ή 2% του συνολικού παγκόσμιου ετήσιου κύκλου εργασιών του προηγούμενου οικονομικού έτους, όποιο από τα δύο είναι υψηλότερο).
τους, διαπραγματεύσεις και εκπροσώπηση στο δικαστήριο. Μέσω της χρήσης συστημάτων αυτοματισμού, επαναλαμβανόμενα νομικά καθήκοντα θα εκτελούνται από τεχνολογίες ΤΝ με αυξημένη ταχύτητα και ακρίβεια, επιτρέποντας στους paralegals και τους δικηγόρους να επικεντρωθούν στο γνωστικό και πνευματικό κομμάτι των εργασιών τους. Οι ανωτέρω τεχνολογικές καινοτομίες θα επιτρέψουν στις δικηγορικές εταιρείες και στα τμήματα που τις εφαρμόζουν και αξιοποιούν να προσφέρουν καλύτερες νομικές υπηρεσίες και εκπροσώπηση για τους πελάτες τους. Από την άλλη πλευρά, η ευρεία υιοθέτηση της τεχνολογίας ΤΝ αναπόφευκτα πρόκειται να μεταμορφώσει τον νομικό τομέα και να αναστατώσει το μέλλον της νομικής εργασίας. Ως αποτέλεσμα, ορισμένα προφίλ θέσεων εργασίας στον νομικό τομέα είναι πιθανό να μην περιλαμβάνουν πλέον τα παραδοσιακά σύνολα δεξιοτήτων, καθώς οι δικηγορικές εταιρείες ίσως στοχεύσουν στην πρόσληψη εσωτερικών data scientists και innovation managers, οι οποίοι θα τις βοηθήσουν να ανταποκριθούν στις εξελίξεις του τεχνολογικού R&D (Research & Development) σε μια άκρως ανταγωνιστική αγορά. Η χρήση συστημάτων ΤΝ είναι πιθανό, λοιπόν, να οδηγήσει στο άμεσο ή απώτερο μέλλον σε εξειδικευμένες απαιτήσεις και για τους δικηγόρους. Οι ειδικές απαιτήσεις και εξειδικεύσεις βέβαια δεν είναι ανήκουστες στη νομική κοινότητα, μιας και το νομικό επάγγελμα είναι συνυφασμένο με τη συνεχή επιμόρφωση και παρακολούθηση των επιστημονικών και τεχνολογικών εξελίξεων. Είναι σαφές ότι αυτή η εκρηκτική υιοθέτηση μιας ψηφιοποιημένης νομικής υποδομής στο άμεσο ή απώτερο μέλλον ίσως ανατρέψει αιώνες νομικών αρχών, ωστόσο ίσως είναι παράλληλα και μια συναρπαστική ευκαιρία να επανεξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο οι δικηγόροι εργάζονται και συναλλάσσονται. Η αποδοχή αυτής της αλλαγής φαίνεται να είναι αργά ή γρήγορα η μόνη επιλογή και πιστεύω ότι με εποικοδομητικό διάλογο μεταξύ όλων των εμπλεκομένων μερών της νομικής κοινότητας, κάθε σθεναρή αντίσταση στην τεχνολογική αλλαγή θα αντιμετωπιστεί εγκαίρως. ■
Πώς αποτιμάτε τελικά το σχέδιο αυτό της Επιτροπής; Θεωρείτε ότι κινείται προς τη σωστή κατεύθυνση; Με το παρόν σχέδιο σηματοδοτείται ένα σημαντικό ορόσημο για την ΤΝ, μιας και πρόκειται για «το πρώτο νομικό πλαίσιο για την Τεχνητή Νοημοσύνη». Το Σχέδιο Κανονισμού είναι ζωτικής σημασίας τόσο για τους χρήστες όσο και τους παρόχους ΤΝ, όχι μόνο επειδή είναι η πρώτη προσπάθεια για ολοκληρωμένη ρύθμιση της ΤΝ, αλλά και επειδή διαθέτει τη δυναμική να εξελιχθεί σε παγκόσμιο πρότυπο, καθόσον έχει εξωεδαφική εμβέλεια, επιβάλλει αυστηρές κυρώσεις μη συμμόρφωσης και ισχύει για όλα τα εμπλεκόμενα στην αλυσίδα αξίας της ΤΝ μέρη. Με τη νέα νομοθετική της πρόταση, η ΕΕ καθιστά σαφές - για άλλη μια φορά - ότι η ΤΝ διαθέτει τη δυνατότητα να μεταμορφώσει τον κόσμο μας προς το καλύτερο, μιας και τίθεται πλέον ένα σαφές και ασφαλές πλαίσιο για τις εταιρείες να αναπτύξουν και να εφαρμόσουν συστήματα ΤΝ, διευκολύνοντας την καινοτομία και την εμπιστοσύνη για τους πελάτες και τους χρήστες. Με το παρόν σχέδιο κανονισμού, η ΕΕ προωθεί την καινοτομία στον τομέα της ΤΝ, υποστηρίζοντας παράλληλα την ανάπτυξη και την υιοθέτηση ηθικής και αξιόπιστης ΤΝ σε ολόκληρη την οικονομία της. Η στρατηγική που υιοθετεί η ΕΕ είναι σαφής και θέτει τους ανθρώπους στο επίκεντρο της ανάπτυξης της ΤΝ, σχεδιάζοντας έτσι μια ανθρωποκεντρική ΤΝ. Φυσικά, η επίτευξη ισορροπίας μεταξύ της προστασίας των θεμελιωδών ελευθεριών των πολιτών και της οικονομικής ανταγωνιστικότητας της ΕΕ συνιστά μία νέα πρόκληση και απαιτεί πολύπλοκες αξιολογήσεις.
Η υιοθέτηση της ΤΝ στο νομικό επάγγελμα ίσως ανατρέψει αιώνες νομικών αρχών, αλλά είναι και μια συναρπαστική ευκαιρία να επανεξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο οι δικηγόροι εργάζονται και συναλλάσσονται
Τεχνητή νοημοσύνη και δικηγορία: πιστεύετε ότι οι εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης «απειλούν» το επάγγελμα του δικηγόρου; Η τεχνητή νοημοσύνη ενισχύει το νομικό επάγγελμα με πολλούς τρόπους αυξάνοντας την πρόσβαση σε πληροφορίες, βελτιστοποιώντας τη διαχείριση του χρόνου και βελτιώνοντας έτσι την κερδοφορία. Αυτοματοποιεί χρόνο και νομική εργασία, επιτρέποντας στους δικηγόρους να αναλάβουν πιο κρίσιμα καθήκοντα, όπως παροχή συμβουλών στους πελάτες 48 _ LAWYER
_LAWYER VIEWPOINT
Η ΣYΜΒΑΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟYΠΟΛΗΣ Η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης αποτελεί το πρώτο νομικά δεσμευτικό κείμενο που θέτει κριτήρια για την πρόληψη της έμφυλης βίας. Της
Λυδίας Βενέρη
H
Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης ή επίσημα: «Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Πρόληψη και την Καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας» υιοθετήθηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης το 2011, τέθηκε σε ισχύ το 2014 και υπογράφηκε από την ΕΕ το 2017. Αν και υπογράφηκε στην Κωνσταντινούπολη, από όπου πήρε και το όνομά της, αξίζει να σημειωθεί ότι η Τουρκία έχει ανακοινώσει την αποχώρησή της από αυτήν. Η Σύμβαση στοχεύει στη δημιουργία ενός πλαισίου εξασφάλισης των θεμελιωδών δικαιωμάτων των γυναικών, τα οποία συνήθως υπό τη μορφή της ενδοοικογενειακής βίας καταπατώνται διαρκώς. Η διαφορετική νομική αντιμετώπιση του φαινομένου από τα κράτη-μέλη οδήγησε στην ανάγκη θέσπισης ενός ενιαίου νομοθετικού κειμένου που επιδιώκει την εναρμόνιση των εθνικών νομοθεσιών και την ανάπτυξη πρακτικών, διοικητικών μέτρων και κυρώσεων που στοχεύουν στην πρόληψη και καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών. Η σύμβαση θέτει ως βάση της την πρόληψη, προβλέποντας για τα κράτη πληθώρα υποχρεώσεων, όπως εκπαίδευση επαγγελματιών που μπορούν να συνδράμουν τα θύματα βίας ή δράσεις δημοσιότητας για την κατάργηση των στερεοτύπων και την προώθηση της διαφορετικότητας. Ακόμη, μεγάλη σημασία δίνεται στην παροχή στα θύματα της δυνατότητας να απομακρυνθούν ουσιαστικά από τον δράστη ή τη συζυγική κατοικία. Ιδιαίτερης αξίας είναι η ποινικοποίηση αδικημάτων που μέχρι πρότινος δεν περιλαμβάνονταν στον Ποινικό Κώδικα, όπως ο εξαναγκασμός σε γάμο και το stalking.
Τομή φαίνεται να αποτελεί το άρθρο 44 της Σύμβασης που προβλέπει επέκταση της διεθνούς ποινικής δικαιοδοσίας των κρατών-μελών, αλλά και ίδρυση του μηχανισμού παρακολούθησης εντός του οποίου εντάσσεται και η GREVIO. H GREVIO αποτελεί ένα ανεξάρτητο όργανο τεχνοκρατών που αξιολογεί τις ενέργειες των κρατών αναφορικά με την επίτευξη των σκοπών της σύμβασης. Τα κράτη -μέλη ενθαρρύνονται να εφαρμόσουν τα σχετικά μέτρα και σε περιπτώσεις που θύματα της βίας δεν είναι γυναίκες, αλλά και άνδρες ή αγόρια. Επιπλέον σημείο ενδιαφέροντος αποτελεί και το άρθρο 3 της Σύμβασης, σύμφωνα με το οποίο ο όρος «φύλο» αποδίδει το κοινωνικό και όχι το βιολογικό φύλο. Τα κεφάλαια της Σύμβασης περιγράφουν τους σκοπούς της ως προς την προστασία των γυναικών έναντι κάθε μορφής βίας, την εξάλειψη των διακρίσεων και την προαγωγή της διεθνούς συνεργασίας. Ακόμη, περιγράφονται οι πολιτικές και τα μέτρα που θα πρέπει να ληφθούν από τα κράτη, για τον συντονισμό, την πρόληψη και την υποστήριξη των θυμάτων. Επιπλέον, περιλαμβάνονται οι διατάξεις του ουσιαστικού αστικού και ποινικού δικαίου, οι δικονομικές εγγυήσεις, οι προβλέψεις αναφορικά με τους τομείς της μετανάστευσης και του ασύλου, η διεθνής συνεργασία και ο μηχανισμός παρακολούθησης της επίτευξης των στόχων. ■
Τα κράτη μέλη ενθαρρύνονται να εφαρμόσουν τα σχετικά μέτρα και σε περιπτώσεις που θύματα της βίας δεν είναι γυναίκες, αλλά και άνδρες ή αγόρια
LAWYER _ 49
_LAWYER ON TOUR
Elizabeth Rimmer Chief Executive LawCare
Οι συνθήκες και το περιβάλλον εργασίας αλλάζουν και η δικηγορία πρέπει να συμβαδίσει Η αυξημένη κατανάλωση αλκοόλ που σημειώθηκε τη δεκαετία του ’90 στο Ηνωμένο Βασίλειο, οδήγησε στην ίδρυση του LawCare, μιας οργάνωσης από δικηγόρους για δικηγόρους, με στόχο τη διαφύλαξη της ψυχικής υγείας στον χώρο εργασίας. Σε μια διαφορετική και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συνέντευξη, η CEO της οργάνωσης, Elizabeth Rimmer, μας μίλησε για το αξιόλογο και απαιτητικό έργο τους, για την ανάγκη δημιουργίας ενός ασφαλούς περιβάλλοντος που θα θωρακίζει την ψυχική υγεία των εργαζομένων, προς όφελος και της ίδιας της επιχείρησης, καθώς και για τα λάθη που όλοι κάνουν, αλλά ελάχιστοι παραδέχονται. Της Αλεξάνδρας Βαρλά
Τι οδήγησε στο LawCare; Πείτε μας λίγα λόγια για το όραμά σας. Το LawCare είναι μια φιλανθρωπική οργάνωση στο Ηνωμένο Βασίλειο, η οποία ιδρύθηκε το 1997. Αναπτυχθήκαμε στο πλαίσιο μιας πρωτοβουλίας του Δικηγορικού Συλλόγου της Αγγλίας και της Ουαλίας. Ο Δικηγορικός Σύλλογος ανησυχούσε, τη δεκαετία του '90, για το πόσο πολύ έπιναν οι δικηγόροι, καθώς χρησιμοποιούσαν το αλκοόλ ως έναν μη υγιή μηχανισμό για την αντιμετώπιση της καθημερινότητας του νομικού επαγγέλματος. Ξεκινήσαμε ως μια υπηρεσία υποστήριξης απέναντι στην υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ και ο πρώτος μας διευθύνων σύμβουλος ήταν ένας συνταξιούχος δικηγόρος με πρόβλημα αλκοολισμού που είχε ανακάμψει. Με την πάροδο του χρόνου επεκταθήκαμε, ώστε να καλύπτουμε πλέον όλες τις δικαιοδοσίες στο Ηνωμένο Βασίλειο, όλους τους διαφορετικούς τύπους δικηγόρων, καθώς και μη νομικούς ρόλους, ασκούμενους, φοιτητές. Ο ρόλος μας επεκτάθηκε πέρα από το αλκοόλ, καθώς αναγνωρίστηκε ότι το αλκοόλ χρησιμοποιούνταν ως ένας βλαβερός μηχανισμός αντιμετώπισης των πιέσεων της δικηγορίας. Έχουμε τρεις κύριους πυλώνες εργασίας. Ο πρώτος είναι η παροχή συναισθηματικής υποστήριξης. Διαχειριζόμαστε μια τηλεφωνική γραμμή βοήθειας, καθώς και αντίστοιχη υπηρεσία email και chat, από Δευτέρα έως Παρασκευή,
50 _ LAWYER
για όσους δικηγόρους θα ήθελαν να μοιραστούν κάποιο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν, για παράδειγμα μια απόλυση ή έντονο άγχος. Όλοι όσοι απαντούν έχουν εργαστεί στον χώρο της δικηγορίας ή είναι δικηγόροι -οπότε είναι σε θέση να κατανοήσουν τις πιέσεις του περιβάλλοντος. To LawCare ιδρύθηκε από δικηγόρους για δικηγόρους. Παρέχουμε ένα ασφαλές μέρος, όπου μπορείτε να μιλήσετε για ό,τι σας απασχολεί και σας δίνουμε την ευκαιρία να το συζητήσετε και να σκεφτείτε τα βήματα που θα χρειαστεί να κάνετε για να το επιλύσετε. Ασχολούμαστε, επιπροσθέτως, με την εκπαίδευση και την πρόληψη, διαθέτοντας, μέσω του ιστοτόπου μας, πολύ χρήσιμο υλικό σε δικηγόρους, δικηγορικές εταιρείες και οργανισμούς, σχετικά με το πώς μπορούν να δημιουργήσουν έναν ψυχικά υγιή χώρο εργασίας. Έχουμε ενημερωτικά δελτία, το podcast “Legal Mind”, παρέχουμε εκπαίδευση και δίνουμε ομιλίες σχετικά με την ψυχική υγεία σε νομικούς οργανισμούς. Το τρίτο κομμάτι του έργου μας είναι και το πιο δύσκολο: να προωθήσουμε την αλλαγή. Μόλις πραγματοποιήσαμε ένα ερευνητικό πρόγραμμα με τίτλο "Life in the Law", του οποίου η έκθεση θα δημοσιευθεί στις 28 Σεπτεμβρίου. Πάνω από 1700 επαγγελματίες νομικοί έλαβαν μέρος απαντώντας σε ερωτήσεις σχετικά με το επάγγελμά τους, με στόχο να κατανοήσουμε καλύτερα τι είναι αυτό στον χώρο της δικηγορίας που μπορεί να έχει αρνητικό αντίκτυπο στην ψυχική υγεία. Η καλύτερη κατανόησή του μας δίνει την ευκαιρία να το αντιμετωπίσουμε. Προσπαθούμε να εμπλακούμε στη νομική εκπαίδευση, στη θέσπιση κανονισμών και να συνεργαστούμε με αρμόδιους φορείς και τα εμπλεκόμενα μέρη, προκειμένου να συζητήσουμε πώς μπορούμε να κάνουμε τα πράγματα διαφορετικά και καλύτερα, για να υποστηρίξουμε τους ανθρώπους και να βελτιώσουμε την κουλτούρα στη δικηγορία. Νομίζω ότι ο Covid θα μας βοηθήσει, καθώς έχει τοποθετήσει την ψυχική υγεία πολύ ψηλότερα στην ατζέντα. Μερικές φορές οι άνθρωποι πιστεύουν ότι τα προβλήματα στη νομική επιστήμη σχετίζονται με κάποιο τρόπο με την ταχύτητα των επικοινωνιών του 21ου αιώνα και τον υπερσυνδεδεμένο κόσμο στον οποίο ζούμε, αλλά, στην πραγματικότητα, το LawCare δημιουργήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του '90, όταν κανείς δεν είχε φορητούς υπολογιστές και κινητά τηλέφωνα -υπήρχαν από τότε προβλήματα. Νομίζω ότι ο ψηφιακός κόσμος συμβάλλει σε αυτό, αλλά το ζήτημα είναι μεγαλύτερο. Πρόκειται για τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι προσεγγίζουν τα πράγματα και για τη φύση της εργασίας. Αυτή
είναι η πρόκληση και εκεί πρέπει να κάνουμε τα πράγματα διαφορετικά. Οι δικηγόροι τείνουν να είναι τελειομανείς, οι άνθρωποι έρχονται στους δικηγόρους για να λύσουν τα προβλήματά τους, οπότε είναι πολύ δύσκολο για εκείνους να πουν "έχω ένα πρόβλημα". Δεν είναι εύκολο για τους ανθρώπους να παραδεχθούν ότι αντιμετωπίζουν κάποιο πρόβλημα, ανησυχούν ότι θα θεωρηθούν αδύναμοι ή ότι δεν είναι αρκετά καλοί, υπάρχει η τάση να σκέφτονται υπερβολικά το κάθε τι, πολλώ δε μάλλον σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον, στο οποίο σημασία έχει η αντιπαράθεση και το αν κάποιος θα κερδίσει ή θα χάσει. Οι δικηγόροι συχνά εξετάζουν το χειρότερο σενάριο. Όταν συνδυάζεται η νομική νοοτροπία με ένα πολύ ανταγωνιστικό περιβάλλον, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι παρατηρούνται προβλήματα στην ψυχική υγεία. Πρέπει να βοηθήσουμε τους ανθρώπους να κατανοήσουν την ψυχολογία τους και να αναγνωρίσουν ότι ο τρόπος με τον οποίο εργαζόμαστε δεν είναι υγιής.
Είναι δύσκολο για τους ανθρώπους να παραδεχθούν ότι αντιμετωπίζουν κάποιο πρόβλημα, ανησυχούν ότι θα θεωρηθούν αδύναμοι ή ότι δεν είναι αρκετά καλοί
Πώς πιστεύετε ότι οι δικηγορικές εταιρείες ανταποκρίνονται σε αυτή την προσέγγιση;
Νομίζω ότι στο Ηνωμένο Βασίλειο αρχίζουμε να βλέπουμε πολύ μεγαλύτερη ενασχόληση με την ψυχική υγεία και την ευημερία από τα δικηγορικά γραφεία -το παίρνουν πιο σοβαρά. Θεωρώ, όμως, ότι η προσέγγιση αυτή τη στιγμή επικεντρώνεται σε μεγάλο βαθμό στην υποστήριξη κάθε ατόμου και δεν εξετάζει τον τρόπο λειτουργίας του οργανισμού και τις εργασιακές πρακτικές που πρέπει να αλλάξουν. Αν θέλουμε να ασχοληθούμε σοβαρά με την ψυχική υγεία, πρέπει να κάνουμε και τα δύο: να υποστηρίζουμε τους ανθρώπους αλλά και να δημιουργούμε υγιή συστήματα. Διότι αν βοηθήσεις κάποιον και μετά τον βάλεις κατευθείαν πίσω στο ίδιο σύστημα, μπορεί να αρρωστήσει ξανά. Είμαι στο LawCare επτά χρόνια και κοιτούσα πίσω στις εκδηλώσεις μας κατά τη διάρκεια της Εβδομάδας Ευαισθητοποίησης για την Ψυχική Υγεία. Το 2015 κάναμε μόνο μία εκδήλωση, ενώ φέτος είχαμε 16 εκδηλώσεις. Υπάρχει πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον και οι δικηγορικές εταιρείες αρχίζουν πραγματικά να εξετάζουν το ζήτημα. Αλλά εξακολουθώ να πιστεύω ότι υπάρχει πολλή δουλειά να γίνει. Οι αποτελεσματικές πολιτικές για την προ-
LAWYER _ 51
_LAWYER ON TOUR ευελιξία στην εργασία, εν μέρει επειδή υπάρχει αυτή η έντονη αίσθηση του «παρουσιασμού» -πρέπει να σε βλέπουν στο γραφείο- ενώ οι εργοδότες δεν εμπιστεύονταν τους ανθρώπους να εργάζονται από το σπίτι. Αλλά αυτό αρχίζει να αλλάζει. Νομίζω ότι οι άνθρωποι που μπαίνουν στο επάγγελμα τώρα σκέφτονται διαφορετικά, αναζητούν χώρους εργασίας που θα τους παρέχουν ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής.
στασία της ψυχικής υγείας και της ευημερίας συμβάλλουν στη δημιουργία πιο ενταξιακών και ποικιλόμορφων χώρων εργασίας, όπου οι άνθρωποι δεν αισθάνονται αποκλεισμένοι και μπορούν να είναι ο εαυτός τους. Η πρόκληση είναι να κατανοήσουν οι εργοδότες ότι η διαφύλαξη της ψυχικής υγείας των εργαζομένων τους έχει άμεσο αντίκτυπο στην ίδια την επιχείρηση και την ευρωστία της.
Αναφέρατε τα οφέλη που είχε (και θα έχει) ο Covid σε ό,τι αφορά την ευελιξία και την ευημερία στην εργασία. Ταυτόχρονα, όμως, έχουμε παρατηρήσει ότι οι άνθρωποι εργάζονται περισσότερες ώρες στο σπίτι, χάνουν την ισορροπία μεταξύ προσωπικής και επαγγελματικής ζωής και αισθάνονται απομονωμένοι. Εσείς τι πιστεύετε;
Πιστεύετε ότι μια αποτύπωση, σε νούμερα, του «κόστους» που έχει η ψυχική υγεία για μια επιχείρηση θα ωθούσε τα δικηγορικά γραφεία να εμπλακούν πιο ενεργά; Είναι γεγονός ότι κάθε φορά που προσλαμβάνει έναν νέο εργαζόμενο μια επιχείρηση έχει κόστος, τόσο οικονομικό, όσο και σε δαπάνη χρόνου. Λαμβάνοντας, μάλιστα, υπόψη ότι πολλές εταιρείες θέλουν να προάγουν σε υψηλές θέσεις ανθρώπους οι οποίοι έχουν εκπαιδευτεί και καταρτισθεί μέσα στην επιχείρηση και βάσει της κουλτούρας και του κώδικα αξιών αυτής, η αδυναμία διατήρησης ταλέντου μπορεί να οδηγήσει ακόμη και σε πρόβλημα διαδοχής: Ποιοι θα είναι οι μελλοντικοί επικεφαλής της εταιρείας, αν όλοι οι εργαζόμενοι παραμένουν σε αυτήν μόνον για 3 ή 4 χρόνια μέχρι να πάνε κάπου αλλού, επειδή δεν τους αρέσει το περιβάλλον και οι συνθήκες εργασίας; Και αυτό το πρόβλημα έχει αρχίσει να παρουσιάζεται και στο Ηνωμένο Βασίλειο, σίγουρα με τις μεγάλες αμερικανικές δικηγορικές εταιρείες που προσλαμβάνουν νέους ανθρώπους, αλλά δεν τους κρατούν για πολύ καιρό επειδή φεύγουν. Και πρέπει να αναρωτηθείτε, γιατί φεύγουν; Νομίζω ότι η πραγματική κινητήριος δύναμη για την αλλαγή στις δικηγορικές εταιρείες είναι να κατανοήσουν οι εταίροι τον οικονομικό αντίκτυπο, καθώς και ότι ο κόσμος της εργασίας αλλάζει και ο νομικός κλάδος πρέπει να συμβαδίσει με την αλλαγή. Αν θέλετε να προσελκύσετε ανθρώπους στη δικηγορία, πρέπει να δημιουργήσετε ένα επάγγελμα που να μοιάζει με ένα μέρος στο οποίο οι άνθρωποι θέλουν να εργαστούν. Η δικηγορία εξακολουθεί να είναι ένα παραδοσιακό ιεραρχικό επάγγελμα, αλλά ο μεταβαλλόμενος κόσμος της εργασίας θα επιταχύνει τον ρυθμό των αλλαγών και ο Covid θα έχει κάποια θετικά μακροπρόθεσμα οφέλη στις εργασιακές πρακτικές. Ο νομικός κλάδος θα πρέπει να καλύψει το χαμένο έδαφος. Το έχει ήδη κάνει σε κάποιο βαθμό, επειδή αναγκάστηκε. Οι οργανισμοί προχώρησαν σε ψηφιακό μετασχηματισμό εν μία νυκτί, ώστε οι άνθρωποι να μπορούν να εργάζονται από το σπίτι. Πριν από αυτό, στη δικηγορία δεν υπήρχε τόση
Είχαμε το πρώτο μας τηλεφώνημα για τον Covid στις 10 Μαρτίου του περασμένου έτους και αυτό που βλέπουμε τώρα είναι ότι σε 1 από τους 3 ανθρώπους που έρχονται σε επαφή μαζί μας για υποστήριξη, υπάρχει ένα στοιχείο που σχετίζεται με τον Covid. Μία από τις κύριες ανησυχίες ήταν η εργασία από το σπίτι, καθώς είναι πολύ δύσκολο να διατηρηθούν τα όρια μεταξύ προσωπικού χρόνου και εργασίας. Στο Ηνωμένο Βασίλειο τον περασμένο Δεκέμβριο το Γραφείο Εθνικών Στατιστικών δημοσίευσε στοιχεία που έδειξαν ότι ο νομικός κλάδος σημείωσε εκείνον τον μήνα τις υψηλότερες χρεώσεις από τότε που αυτές άρχισαν να καταγράφονται. Και αυτό κατά τη διάρκεια μιας παγκόσμιας πανδημίας! Οι άνθρωποι εργάζονται από το σπίτι κατά μέσο όρο 2 περισσότερες ώρες την ημέρα, επειδή αξιοποιούν τον χρόνο που χρησιμοποιούσαν για τη μετακίνηση στη δουλειά. Η πρόκληση που αντιμετωπίζουμε καθώς βγαίνουμε από την πανδημία είναι ότι έχουμε πολλούς ανθρώπους που αισθάνονται εξαντλημένοι, όχι μόνο λόγω των πολλών ωρών εργασίας αλλά και επειδή ζουν μια πολύ αγχωτική εποχή. Είχαμε, επίσης, πολλές συζητήσεις αναφορικά με την επιδείνωση της ψυχικής υγείας, για παράδειγμα οι άνθρωποι που απευθύνονταν σε εμάς για το άγχος τους υπερδιπλασιάστηκαν πέρυσι. Οι συνθήκες εργασίας και η έλλειψη εποπτείας ήταν μια πολύ δύσκολη κατάσταση για τους νεότερους. Η κοινωνική απομόνωση ήταν ο τρίτος συνηθέστερος λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι απευθύνθηκαν σε εμάς για υποστήριξη. Οι άνθρωποι
Αν θέλουμε να ασχοληθούμε σοβαρά με την ψυχική υγεία, πρέπει να κάνουμε και τα δύο: να υποστηρίζουμε τους ανθρώπους αλλά και να δημιουργούμε υγιή συστήματα
52 _ LAWYER
απλά νοσταλγούν το να είναι κοντά σε άλλους ανθρώπους. Για πολλούς δικηγόρους οι καθημερινές μικροαλληλεπιδράσεις στον χώρο εργασίας είναι ένα τεράστιο μέρος της κοινωνικής τους ζωής, το οποίο έχουν χάσει, δουλεύοντας από το σπίτι. Καθώς βγαίνουμε από αυτή την παγκόσμια πανδημία, το ερώτημα είναι πώς μπορούμε να πάρουμε το καλύτερο από αυτό, πώς μπορούμε να δημιουργήσουμε έναν ευέλικτο χώρο εργασίας, όπου οι άνθρωποι μπορούν ακόμα να έχουν αυτή την κοινωνική αλληλεπίδραση, την καλή εποπτεία και να αισθάνονται μέρος μιας ολότητας. Μια σημαντική πτυχή της επαγγελματικής μας ταυτότητας και της αίσθησης του ανήκειν είναι το να βρισκόμαστε στον εργασιακό χώρο. Είναι, επίσης, σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι μία προσέγγιση δεν ταιριάζει σε όλους όταν πρόκειται για την υποστήριξη της ψυχικής υγείας και ότι οι ανάγκες όλων είναι διαφορετικές. Οι άνθρωποι όλο αυτό το διάστημα δεν εργάζονταν από το σπίτι τους, αλλά πρακτικά ζούσαν στη δουλειά τους!
οφείλουμε να χρησιμοποιήσουμε τα διδάγματα που αποκομίσαμε από τον Covid για να βελτιώσουμε τις εργασιακές πρακτικές στο δικηγορικό επάγγελμα. Πόσο σημαντική είναι η σωστή αντιμετώπιση των λαθών; Πώς πρέπει να χειρίζονται τα δικηγορικά γραφεία τα λάθη, για να διασφαλίζουν την ψυχική υγεία των εργαζομένων τους; Χρειαζόμαστε εργασιακά περιβάλλοντα στη δικηγορία, όπου οι άνθρωποι θα αισθάνονται ψυχολογικά ασφαλείς ώστε να παραδεχθούν ότι έκαναν κάποιο λάθος. Οι δικηγόροι γενικά φοβούνται να κάνουν λάθη. Αυτό που συνήθως συμβαίνει είναι ότι όταν κάνουν ένα λάθος, δεν ξέρουν πώς να το αντιμετωπίσουν, είναι πολύ φοβισμένοι για να το πουν σε κάποιον, οπότε εμμένουν σε αυτό και το πράγμα χειροτερεύει. Νομίζω ότι δεν κάνουμε πολύ καλή δουλειά στη νομική σε ό,τι αφορά την εκπαίδευση των δικηγόρων για το πώς να ανταποκρίνονται στα λάθη -δημιουργείται η εντύπωση ότι δεν υπάρχει χώρος για λάθη στο δίκαιο, όλα πρέπει να είναι τέλεια. Αλλά, φυσικά, όλοι κάνουν λάθη και νομίζω ότι πρέπει να δουλέψουμε περισσότερο πάνω σε αυτό, ιδίως για χάρη των νεότερων δικηγόρων, βοηθώντας τους να δουν ότι το να κάνεις λάθη δεν σημαίνει ότι είσαι κακός δικηγόρος ή ότι είναι το τέλος της καριέρας σου, αλλά ότι το χρησιμοποιείς ως ευκαιρία για να μάθεις, ώστε να μην τα επαναλάβεις στο μέλλον. Άλλωστε, για σοβαρά λάθη με σημαντικές συνέπειες, οι δικηγορικές εταιρείες καλύπτονται από ασφάλιση αστικής ευθύνης. Στην Αγγλία είχαμε αρκετές υποθέσεις με νεαρούς δικηγόρους που έκαναν λάθη, τα συγκάλυψαν και τελικά έχασαν την άδεια ασκήσεως επαγγέλματος. Δεν την έχασαν για το λάθος τους, την έχασαν επειδή το συγκάλυψαν και ήταν ανειλικρινείς. Το θέμα εγείρει πολλά ερωτήματα: Γιατί κανείς δεν είδε ότι δυσκολεύονταν, γιατί δεν εποπτεύονταν επαρκώς; Γιατί κάποιος φοβάται τόσο πολύ να παραδεχτεί ένα λάθος; Οι άνθρωποι λένε ψέματα σε αυτές τις περιπτώσεις μόνο επειδή φοβούνται. Νομίζω ότι αυτό είναι ένα πρόβλημα κουλτούρας που έχουμε στη δικηγορία και είναι κάτι που πρέπει να αντιμετωπιστεί, διότι δεν είναι καλό για την ψυχική υγεία και την ευημερία των ανθρώπων και σίγουρα δεν είναι καλό για τη φήμη του νομικού επαγγέλματος ή μιας εταιρείας.
Θα λέγατε ότι υπάρχει διαφορά στον τρόπο με τον οποίο οι άνδρες και οι γυναίκες διαχειρίζονται την πίεση στο επαγγελματικό περιβάλλον; Στατιστικά μιλώντας, έρχεστε σε επαφή περισσότερο με άνδρες ή γυναίκες στο LawCare; Περίπου το 65% των επαφών μας για υποστήριξη προέρχεται από γυναίκες. Γενικά έχουμε δει ένα υψηλότερο ποσοστό γυναικών να απευθύνονται σε εμάς για υποστήριξη και αυτό μπορεί να οφείλεται σε διάφορους λόγους. Κατ' αρχάς, οι γυναίκες τείνουν γενικά να αναζητούν βοήθεια συχνότερα από ό,τι οι άνδρες και μιλούν περισσότερο για τις ανησυχίες τους, αλλά μπορεί επίσης να είναι ότι οι γυναίκες επηρεάζονται περισσότερο από ορισμένα ζητήματα και έχουν περισσότερα προβλήματα. Στο δικηγορικό επάγγελμα στο Ηνωμένο Βασίλειο βλέπουμε περίπου 50-50 άνδρες και γυναίκες -ίσως λίγο περισσότερες γυναίκες- στις πιο junior θέσεις, αλλά καθώς ανεβαίνεις ψηλότερα βλέπεις ότι παραμένουν κυρίως άνδρες και ότι πολλές γυναίκες εγκαταλείπουν το επάγγελμα, επειδή δεν είναι εύκολο να εργάζεσαι με πλήρη απασχόληση ως δικηγόρος και να έχεις οικογένεια. Και νομίζω ότι σε αυτό το σημείο θα βοηθήσουν τα διδάγματα από τον Covid, σε ό,τι αφορά την παροχή μεγαλύτερης ευελιξίας. Για παράδειγμα, έχω μιλήσει με γυναίκες εταίρους και γυναίκες που εργάζονται σε δικηγορικά γραφεία και αυτό που τους άρεσε πραγματικά ήταν να μπορούν να παίρνουν τα παιδιά τους από το σχολείο. Αυτή η ευελιξία κάνει μεγάλη διαφορά. Νομίζω ότι
Έχετε κάποια συμβουλή για νέους επαγγελματίες που ξεκινούν την καριέρα τους στη δικηγορία; Αν ανησυχείτε για κάτι, μιλήστε σε κάποιον -κάποιον που εμπιστεύεστε, έναν συνάδελφο, έναν φίλο. Μην παραμένετε σιωπηλοί για πράγματα που σας απασχολούν, όταν μιλάτε σε κάποιον διαπιστώνετε ότι αισθάνεστε πολύ καλύτερα και ότι οι άνθρωποι είναι πολύ υποστηρικτικοί. Και να μην ξεχνάτε ποτέ γιατί θέλατε να γίνετε δικηγόροι. ■ 53 _ LAWYER
_WORLD REPORT
ΑΡΧΊΖΕΙ Η ΔΊΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΠΟΜΠΉ ΤΗΣ ΥΠΟΥΡΓΟΎ ΜΕΤΑΝΆΣΤΕΥΣΗΣ ΤΗΣ ΔΑΝΊΑΣ
Η ΑΠΟΣΤΟΛH EMAIL ΧΩΡIΣ BCC ΣΤΟ ΣΤOΧΑΣΤΡΟ ΤΗΣ CNIL Με μια υπόθεση αποστολής email με πολλαπλούς αποδέκτες χωρίς BCC ασχολήθηκε η Γαλλική Αρχή Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων (CNIL). Στο πλαίσιο του μηχανισμού μιας στάσης του Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων, η CNIL έλαβε καταγγελίες από την Ιρλανδική Αρχή για παραβιάσεις δεδομένων. Σύμφωνα με τους καταγγέλλοντες, έλαβαν ομαδικό email από γαλλική εταιρία, χωρίς να έχει χρησιμοποιηθεί η λειτουργία BCC, με αποτέλεσμα η ηλεκτρονική τους διεύθυνση να είναι ορατή από όλους τους αποδέκτες του μηνύματος. Η γαλλική Αρχή κατόπιν επικοινωνίας με τον DPO της εταιρίας θεώρησε ότι ακόμη και αν ο κίνδυνος για τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των υποκειμένων δεν ήταν ιδιαίτερα υψηλός, παρ’ όλα αυτά δεν παύει να υφίσταται και ως εκ τούτου η εταιρία όφειλε να γνωστοποιήσει την παραβίαση στην εποπτική αρχή. Η CNIL επέπληξε την εταιρία για αυτή την παράβλεψη.
Σε δίκη έχει παραπεμφθεί η πρώην Υπουργός Μεταναστευτικής Πολιτικής της Δανίας Inger Stoejberg. Η πρώην υπουργός κατηγορείται ότι κατά την διάρκεια της θητείας της, ήτοι από το 2015 έως το 2019, επέβαλε περισσότερες από 100 νέες τροπολογίες, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα σημαντικούς περιορισμούς στα δικαιώματα των μεταναστών και των αιτούντων άσυλο. Σύμφωνα με τις τροπολογίες, οι πρόσφυγες με ποινικό μητρώο θα έπρεπε να στέλνονται σε ένα ακατοίκητο νησί στη Βαλτική θάλασσα, αλλά και να παραδίδουν τα τιμαλφή τους στο κράτος ως πληρωμή για τον χρόνο παραμονής τους στη Δανία. Στο παρελθόν, η ίδια είχε υποστηρίξει ότι οι μουσουλμάνοι οδηγοί λεωφορείων που νηστεύουν κατά τη διάρκεια του Ραμαζανίου αποτελούν κίνδυνο για τη δημόσια ασφάλεια. Σε περίπτωση παραπομπής της η Stoejberg κινδυνεύει με πρόστιμο ή ακόμη και με φυλάκιση έως 2 έτη. Η δίκη αναμένεται να ολοκληρωθεί τον ερχόμενο Δεκέμβριο.
ΠΡΌΣΤΙΜΟ ΜΑΜΟΎΘ ΚΑΤΆ ΤΗΣ WHATSAPP Στην επιβολή προστίμου ύψους 225 εκατομμυρίων ευρώ προχώρησε η Επιτροπή Προστασίας Δεδομένων της Ιρλανδίας (DPC), έπειτα από έρευνά της που ξεκίνησε στις 10 Δεκεμβρίου 2018 και εξέτασε την συμμόρφωση της ιρλανδικής εταιρίας με τον GDPR και συγκεκριμένα με τις αρχές του που αφορούν την παροχή πληροφοριών σχετικά με την επεξεργασία των δεδομένων και τη διαφάνεια. Η απόφαση για την επιβολή του προστίμου ήρθε μετά και από σχετική οδηγία του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Προστασίας Δεδομένων (EDPB), που απαιτούσε την προσαύξηση του επιβαλλόμενου προστίμου κατά της εταιρίας. Παράλληλα, στην εταιρία επιβλήθηκε και η λήψη διορθωτικών μέτρων.
54 _ LAWYER
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΉ ΆΣΚΗΣΗ ΑΓΩΓΏΝ ΑΠΕΥΘΕΊΑΣ ΑΠΌ ΤΟΥΣ ΠΟΛΊΤΕΣ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΊΑ
Ένα πρωτότυπο διαδικτυακό εργαλείο για την κατάθεση αγωγών απευθείας από τους πολίτες εισάγει η Γερμανία. Το έργο “Digitale Klagewege” αναπτύσσεται από το Ομοσπονδιακό Υπουργείο Δικαιοσύνης και Προστασίας των Καταναλωτών, σε συνεργασία με την “Tech4Germany” και αναμένεται να ολοκληρωθεί εντός δώδεκα εβδομάδων. Με το νέο πρόγραμμα, οι πολίτες που επιθυμούν να προσφύγουν ενώπιον της δικαιοσύνης θα έχουν τη δυνατότητα να αξιοποιούν ένα ψηφιακό εργαλείο, με το οποίο θα υποστηρίζουν τις αξιώσεις τους διαδικτυακά. Το πρώτο δείγμα υποθέσεων που θα εξεταστεί πρόκειται να είναι οι μισθωτικές διαφορές, ενώ θα ακολουθήσουν και άλλες υποθέσεις που χαρακτηρίζονται από παρόμοια αιτήματα, τα οποία απαιτούν έναν έλεγχο βασισμένο σε τυποποιημένους κανόνες.
GOOGLE ΚΑΤΆ ΓΑΛΛΙΚΉΣ ΑΝΤΙΜΟΝΟΠΩΛΙΑΚΉΣ ΑΡΧΉΣ
Έφεση ασκεί η Google κατά του προστίμου ύψους 500 εκατ. ευρώ που της επιβλήθηκε από τη γαλλική αντιμονοπωλιακή αρχή (Autorité de la concurrence (“Autorité”) τον Ιούλιο. Το πρόστιμο επιβλήθηκε ως απάντηση στην αυξανόμενη διεθνή πίεση προς τις διαδικτυακές πλατφόρμες να μοιραστούν μεγαλύτερο μέρος των εσόδων τους που προκύπτουν από τη χρήση ειδήσεων τοπικών μέσων ενημέρωσης. Ο Sebastien Missoffe, επικεφαλής της Google France, χαρακτήρισε το πρόστιμο “δυσανάλογο”, δεδομένων των “προσπαθειών της εταιρείας να καταλήξει σε συμφωνία και να συμμορφωθεί με τον νέο νόμο”. Η Αρχή επεσήμανε ότι η Google θα πρέπει να καταβάλει το πρόστιμο εντός της καθορισμένης προθεσμίας, ανεξάρτητα από την έφεσή της.
LAWYER _ 55
ΡΩΣΙΑ ΚΑΤA GOOGLE ΚΑΙ APPLE ΓΙΑ ΤΟΝ ΝΑΒΑΛΝΙ Η ρωσική εποπτική αρχή για τις επικοινωνίες, η Roskomnadzor, απηύθυνε προειδοποιήσεις προς την Apple και τη Google, σύμφωνα με τις οποίες οι τεχνολογικοί κολοσσοί θα υποστούν πρόστιμα, εάν δεν αφαιρέσουν μια εφαρμογή που συνδέεται με τον φυλακισμένο ηγέτη της αντιπολίτευσης Αλεξέι Ναβάλνι από τις ψηφιακές αγορές τους. Η εφαρμογή επιτρέπει στους χρήστες να κατεβάζουν στα τηλέφωνά τους αναρτήσεις του Ναβάλνι και προτρέπει τους Ρώσους ψηφοφόρους να ψηφίσουν κατά του κυβερνώντος κόμματος του Βλαντίμιρ Πούτιν στις επόμενες βουλευτικές εκλογές. Η Ρωσία θεωρεί ότι η μη ανάληψη δράσης από τις εταιρίες θα θεωρηθεί παραβίαση της ρωσικής νομοθεσίας και θα μπορούσε να θεωρηθεί ως παρέμβαση των αμερικανικών εταιριών στις επερχόμενες ρωσικές εκλογές. Τα πρόστιμα που προβλέπονται για παραβιάσεις της νομοθεσίας ανέρχονται σε έως και 4 εκατομμύρια ρούβλια (περίπου 55.000 δολάρια ΗΠΑ).
_WORLD REPORT
ΝΈΟΣ ΝΌΜΟΣ ΓΙΑ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΆ ΔΕΔΟΜΈΝΑ ΣΤΗΝ ΚΊΝΑ Εγκρίθηκε από το Εθνικό Λαϊκό Κογκρέσο της Κίνας ο νέος νόμος της χώρας για την προστασία της ιδιωτικότητας και των προσωπικών δεδομένων. Σύμφωνα με το κρατικό πρακτορείο ειδήσεων Xinhua, παραδείγματα προσωπικών δεδομένων που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του νέου νόμου είναι τα βιομετρικά στοιχεία, τα ιατρικά στοιχεία, τα οικονομικά στοιχεία και ο τόπος διαμονής. Ο νόμος θα απαιτεί από τους υπεύθυνους επεξεργασίας την πλήρωση διαφόρων προϋποθέσεων για το νόμιμο κάθε επεξεργασίας, όπως η λήψη πλήρως ενημερωμένης συγκατάθεσης των χρηστών, των οποίων η ηλικία πρέπει να ξεπερνάει τα 14 έτη. Τα άτομα πρέπει να ενημερώνονται για την χρήση των δεδομένων τους, ενώ προβλέπεται ότι τα δεδομένα πρέπει να αποθηκεύονται για το συντομότερο δυνατό χρονικό διάστημα.
ΕΙΔΙΚΌ ΔΙΚΑΣΤΉΡΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΝΟΜΙΜΟΠΟΊΗΣΗ ΕΣΌΔΩΝ ΑΠΌ ΠΑΡΆΝΟΜΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΌΤΗΤΕΣ ΣΤΟ DUBAI Την ίδρυση εξειδικευμένου δικαστηρίου για το ξέπλυμα βρώμικου χρήματος για την αποτροπή οικονομικών εγκλημάτων, στο πλαίσιο της λειτουργίας του Πρωτοδικείου και του Εφετείου, ανακοίνωσε το γραφείο Τύπου της Κυβέρνησης του Ντουμπάι. Τον Ιούλιο, κλιμάκια αξιωματούχων του Ντουμπάι συναντήθηκαν με ομολόγους τους από το Υπουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ, για να συζητήσουν ζητήματα που σχετίζονται με το ξέπλυμα βρώμικου χρήματος και την χρηματοδότηση της τρομοκρατίας (AML/CFT). O Υπουργός Εξωτερικών του Ντουμπάι, Ahmed Ali Al Sayegh, δήλωσε σχετικά ότι η κυβέρνηση των ΗΑΕ επενδύει στη δημιουργία ενός αποτελεσματικού συστήματος, προκειμένου οικονομικοί εγκληματίες να έρχονται αντιμέτωποι με τη δικαιοσύνη, να αναπτυχθεί το κατάλληλο νομοθετικό πλαίσιο και να ενισχυθεί η συμμόρφωση με τα διεθνή πρότυπα. 56 _ LAWYER
Tech Against Terrorism κατά Ταλιμπάν Η ομάδα τεχνολογίας Tech Against Terrorism, που υποστηρίζεται από τον ΟΗΕ, δήλωσε ότι οι τεχνολογικές πλατφόρμες θα πρέπει να απαγορεύσουν ή να περιορίσουν τη διάδοση περιεχομένου που προέρχεται από τους Ταλιμπάν. Οι Ταλιμπάν προστέθηκαν από την ομάδα στην πλατφόρμα ανάλυσης τρομοκρατικού περιεχομένου (TCAP), της οποίας η λειτουργία στοχεύει στην ανίχνευση τρομοκρατικού περιεχομένου στο διαδίκτυο, ειδοποιώντας τις λοιπές πλατφόρμες για την παρουσία του. H TCAP μπορεί να χρησιμοποιηθεί από όλες τις τεχνολογικές πλατφόρμες και λειτουργεί αποστέλλοντας συμβουλευτικές ειδοποιήσεις. Οι εταιρείες επιλέγουν αν και πώς θα ανταποκριθούν σε αυτές τις ειδοποιήσεις. Τόσο το YouTube όσο και το Facebook έχουν προαναγγείλει τον περιορισμό περιεχομένου που προέρχεται από τους Ταλιμπάν στις πλατφόρμες τους.
2.000 CEOs & decision makers περιμένουν τις προτάσεις σας
Η τριμηνιαία έκδοση της Εταιρίας Ανωτάτων Στελεχών Επιχειρήσεων LeadingΕΑΣΕ κυκλοφορεί με ανανεωμένη ύλη και θεματολογία, και με τη σφραγίδα ποιότητας της BOUSSIAS. Κατοχυρώστε την παρουσία σας στο περιοδικό που διαβάζουν περισσότεροι από 2.000 CEOs, Γενικοί Διευθυντές και θεσμικοί παράγοντες, και εξασφαλίστε την άμεση πρόσβασή σας σε εταιρείες με συνολικό τζίρο άνω των 50 δισ. ευρώ και προσωπικό που ξεπερνά τα 150.000 άτομα.
L A Wτην Y E Μαρίνα R _ 5 7Καφέζα, Τ: 210 6617777 (εσωτερικό 252), Ε: mkafeza@boussias.com Για τη διαφημιστική σας προβολή καλέστε
_WORLD REPORT
APPLE, INTEL ΚΑΙ PFIZER ΣΕ ΑΓΩΓΉ ΔΑΣΜΏΝ 3.700 ΕΝΑΓΌΝΤΩΝ
Η ΙΤΑΛΙΚΉ ΑΠΔΠΧ ΓΙΑ ΤΑ SMART GLASSES Διευκρινίσεις ζήτησε η Ιταλική ΑΠΔΠΧ από το Facebook για τις επιπτώσεις των smart glasses στην ιδιωτική ζωή. Η “Garante” με αίτημά της προς την DPC (Irish Data Protection Commission) ζητά απαντήσεις σε μια σειρά ερωτήσεων. Τα smart glasses, που έχουν αναπτυχθεί σε συνεργασία του Facebook με τη Ray-Ban, επιτρέπουν στους χρήστες να ακούνε μουσική, να δέχονται κλήσεις ή να τραβούν φωτογραφίες και βίντεο, τα οποία μπορούν στη συνέχεια να μοιράζονται σε πλατφόρμες, όπως το Facebook, το Instagram, το WhatsApp, το Messenger, το Twitter, το TikTok και το Snapchat. Η Garante επιθυμεί να εξετάσει τη συμμόρφωση των smart glasses με τους κανονισμούς για την προστασία των προσωπικών δεδομένων και ειδικά τη νομική βάση επεξεργασίας, τα μέτρα ασφαλείας και τα συστήματα ανωνυμοποίησης των δεδομένων.
Η Apple, η Intel και η Pfizer προσχώρησαν σε αγωγή άλλων 3.700 επιχειρήσεων κατά των ΗΠΑ αναφορικά με τους δασμούς στα κινέζικα προϊόντα που είχαν επιβληθεί κατά την εποχή Τραμπ, το ύψος των οποίων ανέρχεται στα 300 δισεκατομμύρια δολάρια. Η αγωγή ασκήθηκε για πρώτη φορά από την HMTX Industries LLC και στόχευε αρχικά τους δασμούς της λίστας 3. Ωστόσο, η αγωγή μεγάλωσε σε μέγεθος και συμπεριέλαβε δασμούς της λίστας 4, ενώ προσχώρησαν σε αυτήν και μεγάλες εταιρείες, όπως η Ford, η Tesla και η Walgreens. Η Apple εκπροσωπείται από την Sidley Austin, η Intel εκπροσωπείται από την Perkins Coie και η Pfizer εκπροσωπείται από την Hogan Lovells.
ΕΥΡΩΠΑΪΚΉ ΈΝΩΣΗ ΚΑΤΆ ΠΟΛΩΝΊΑΣ Την πρόθεση για επιβολή οικονομικών κυρώσεων στην Πολωνία, προκειμένου να εξασφαλιστεί η συμμόρφωσή της με τις αποφάσεις του δικαστηρίου, εξέφρασε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Οι κυρώσεις θα επιβληθούν προκειμένου η Πολωνία να βελτιώσει τη λειτουργία του Ανώτατου Πολωνικού Δικαστηρίου, του οποίου η ανεξαρτησία φαίνεται να έχει υπονομευθεί. Η αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Vera Jourova, δήλωσε ότι «οι αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου πρέπει να γίνονται σεβαστές σε ολόκληρη την ΕΕ. Αυτό είναι απαραίτητο για να οικοδομηθεί και να καλλιεργηθεί η απαραίτητη αμοιβαία εμπιστοσύνη μεταξύ των κρατών-μελών και των πολιτών». Αναλυτές θεωρούν ότι ορισμένες από τις τροποποιήσεις που έχει επιβάλλει η πολωνική κυβέρνηση αποσκοπούν στην υπονόμευση της ισχύος των νόμων της ΕΕ στο εσωτερικό της χώρας ή ακόμη και απομάκρυνσή της από το μπλοκ των 27.
58 _ LAWYER
Ladies (and gentlemen) you want to read this one...
Νέο τριμηνιαίο περιοδικό για Diversity & Inclusion, ίσες ευκαιρίες, women leadership & empowerment. ● Παρουσιάζει εταιρικές πρακτικές με στόχο την ενδυνάμωση των γυναικών και την προώθησή τους σε υψηλόβαθμες και διοικητικές θέσεις. ● Προβάλλει δράσεις CSR, με στόχο το empowerment των γυναικών στην κοινωνία. ● Αναδεικνύει τις ηγέτιδες, τις ομάδες γυναικών και τις πρωτοπόρες εταιρείες. ● Προσφέρει έμπνευση μέσα από την πορεία επιτυχημένων γυναικών. ● Παρακολουθεί και καταγράφει τις θεσμικές εξελίξεις για την ισότητα και τις ίσες ευκαιρίες.
Εξασφαλίστε 1 τεύχος δωρεάν
Register now
Ξεφυλλίστε το πρώτο τεύχος
Πληροφορίες/ Διαφήμιση: Λήδα Πλατή, Τ: 210 6617777 (εσωτ. 271), Ε: lplati@boussias.com L A W Y E R _ 5(εσωτ. 9 Συνδρομές: Aμαλία Ψιλούδη, Τ: 210-6617777 231), Ε: :apsiloudi@boussias.com Περιεχόμενο: Κατερίνα Βαλλογιάννη, T: 2106617777 (εσωτ. 105), E: kvallogianni@boussias.com
LAWYER The Business Magazine • Σεπτέμβριος 2021
ΤΑ ΦΑΙΝΌΜΕΝΑ ΤΗΣ ΑΝΙΣΌΤΗΤΑΣ Μια επισκόπηση της κατάστασης στην Ελλάδα και την ΕΕ
Εμβόλια και Διανοητική Ιδιοκτησία _σελ. 22 Πράσινες Δημόσιες Συμβάσεις _σελ. 30
Ηλεκτρονικό εμπόριο και ΦΠΑ _σελ. 36
TIMH: 11,00 € ISSN: 2732-6152
014