Lawyer Τεύχος 09 by BOUSSIAS

LAWYER The Business Magazine • Mάρτιος 2021

WOMEN LEADERSHIP IN LAW 10 γυναίκες δικηγόροι μιλούν για τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν ως επαγγελματίες

Covid-19 και Εναλλακτική Επίλυση Διαφορών_σελ.28 Νέες Τεχνολογίες και Δικηγορία_σελ. 38 FinTech_σελ. 48

TIMH: 11,00 € ISSN: 2732-6152

009

presents

Recognising innovation & best practices in the provision of legal services ΠΡΌΕΔΡOΙ ΚΡΙΤΙΚΉΣ ΕΠΙΤΡΌΠΉΣ

Ηλίας Κοϊμτζόγλου

Στάθης Ποταμίτης Managing Partner POTAMITIS VEKRIS

Ελένη Προβίδη VP Legal & Public Affairs, AB Βασιλόπουλος

Ανθούλα Πανταζίδου

Director of Legal Department, Diamantis Masoutis S.A.

Διαχειριστής Εταίρος της Δικηγορικής Εταιρείας Κοϊμτζόγλου - Μπακάλης - Βενιέρης Λεβέντης & Συνεργάτες με το διακριτικό τίτλο KBVL Law Firm

Νάνση Βέρρα

Επικεφαλής Νομικών, Ρυθμιστικών Θεμάτων και Κανονιστικής Συμμόρφωσης του Ομίλου ΟΠΑΠ

Σοφία Μιχελάκη Επικεφαλής Νομικός Σύμβουλος ΔΕΣΦΑ Α.Ε.

ΥΠΟΒΟΛΉ ΥΠΟΨΉΦΙΟΤΉΤΩΝ ΈΩΣ

Παρασκευή 16/04/2021

Κωνσταντίνος Βουτεράκος Senior Partner – Member of Management Committee, KG Law Firm

Νικόλαος Κωστίκας

Partner, Watson Farley & Williams

Σπυριδούλα Μεγαλοκονόμου

Ιωάννης Αψούρης

Σπύρος Τάσσης

Πέτρος Φραγκίσκος

Γενικός Διευθυντής Νομικών Υπηρεσιών Ομίλου ΕΛΠΕ

Δημήτρης Σμυρνής Διευθυντής Νομικής Υπηρεσίας ΜΕΤΡΟ ΑΕΒΕ

Δικηγόρος LLM (TMT&Privacy), Πρόεδρος Ελληνικής Ένωσης για την Προστασία Προσωπικών Δεδομένων και Ιδιωτικότητας

Γιώτα Κρεμμυδά

Region Counsel Greece, Africa & Turkey EMEA & LatAm Indirect GTM & Competition Law GBU Counsel Legal Department – Hewlett Packard Enterprise

Legal Affairs Director & BU Partner, Μυτιληναίος ΑΕ

Λεωνίδας Τόλης

Γενικός Διευθυντής Νομικών Υπηρεσιών Νοτιοανατολικής Ευρώπης, Παπαστράτος ΑΒΕΣ, εταιρείας της Philip Morris International

Αντιγόνη Παπανικολάου

Partner, FNG Law Firm

Legal & Corporate Affairs Director at Microsoft Greece, Cyprus and Malta

Νικόλας Κανελλόπουλος

Αλέξανδρος Κοσμόπουλος

Διευθύνων Εταίρος Νικόλας Κανελλόπουλος-Χαρά Ζέρβα & Συνεργάτες, Πρόεδρος EPLO, Γενικός Γραμματέας ΟΠΕΜΕΔ

Managing Partner AKL Law Firm

ΥΠΟΒΑΛΈΤΈ ΤΙΣ ΥΠΟΨΉΦΙΟΤΉΤΈΣ ΣΑΣ

www.businesslawawards.gr

Περιεχόμενο: Αλεξάνδρα Βαρλά, E: avarla@boussias.com, T: 210-6617777 (εσωτ. 118) Υποψηφιότητες: Για in-house νομικά τμήματα: Κωνσταντίνος Τσαντάς, E: ktsantas@boussias.com, T: 210-6617777 (εσωτ. 156) Για δικηγορικές εταιρείες/γραφεία: Λήδα Πλατή, E: lplati@boussias.com, T: 210-6617777 (εσωτ. 271) Χορηγίες: Λήδα Πλατή, E: lplati@boussias.com, T: 210-6617777 (εσωτ. 271)

Official Publication

LAWYER

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

LAWYER

TIMH: 11,00 € ISSN: 2732-6152

009

The Business Magazine • Mάρτιος 2021

TIMH: 11,00 € ISSN: 2732-6152

009

The Business Magazine • Mάρτιος 2021

ΠΕΡΙΚΛΉΣ ΣΤΡΟΎΜΠΟΣ

WOMEN LEADERSHIP IN LAW

Covid-19 και Εναλλακτική Επίλυση Διαφορών_σελ.28

Νέες Τεχνολογίες και Δικηγορία_σελ. 38

FinTech_σελ. 48

Head of Legal, Fraport Greece

The Business Magazine www.lawyermagazine.gr

10 γυναίκες δικηγόροι μιλούν για τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν ως επαγγελματίες

ΕΚΔΟΤΗΣ

Editorial

News & Updates

ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ ΕΚΔΟΣΕΩΝ

Cover Story: WOMEN LEADERSHIP IN LAW

Back Cover Story: Περικλής Στρούμπος, Head of Legal, Fraport Greece

In the Spotlight: Covid-19: Πώς η πανδημία επηρεάζει την εναλλακτική επίλυση διαφορών σε διεθνές επίπεδο

EDITOR IN CHIEF ATTORNEY AT LAW LL.M

009

Μιχάλης Κ. Μπούσιας ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΝ

Δηµήτρης Κορδεράς

Αντωνία Κατσουλιέρη Αλεξάνδρα Βαρλά

avarla@boussias.com ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ / ΣΥΝΤΑΚΤΡΙΑ

Αλεξιάννα Τσότσου

In the Spotlight: Διαμεσολάβηση: Διαδικασία Win-Win Δημήτρης Εμβαλωμένος, Δικηγόρος LL.M., Διαπιστευμένος Διαμεσολαβητής του Υπουργείου Δικαιοσύνης & του Centre of Effective Dispute Resolution (CEDR) του Λονδίνου | Αναπλ. Διευθύνων Εταίρος της BGP.

ΕΞΩΤΕΡΙΚΉ ΣΥΝΕΡΓΆΤΙΣ

Λυδία Βενέρη

In the Spotlight: Νέες τεχνολογίες και δικηγορία: Η αυξανόμενη σημασία τους και οι σύγχρονες εξελίξεις

In the Spotlight: Η αλληλεπίδραση της Οδηγίας για τις υπηρεσίες πληρωμών PSD2 με τον GDPR

ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ ΠΩΛΗΣΕΩΝ

Opinions: Σωτηρία Κουμπούλη, Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω LLMmult – Διαμεσολαβήτρια, Μέλος της Επιτροπής Ισότητας του Δήμου Αμαρουσίου

Opinions: Βασίλειος Δημητρούκας, Δικηγόρος

In the Spotlight: Ο ψηφιακός μετασχηματισμός στην τραπεζική εποπτεία

62 _

Opinions: Μαρία Γ. Σινανίδου, Int. IP LL.M. Certified Mediation Advocate, Δικηγόρος

lplati@boussias.com

Industry Focus: Ευγενία Παπαθανασοπούλου, Director Legal Affairs & Secretary to the BoD, Accredited Mediator (CEDR & Hellenic Ministry of Justice), Athens International Airport S.A.

rsamiou@boussias.com CREATIVE DIRECTOR

Γιώργος Τριχιάς ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

Nατάσσα Θεοδοσίου ΦΩΤΟΓΡΑΦΟΣ

Θωμάς Αρσένης IMAGE BANK

Αdobe Stock ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ

Ρίτα Κανδάκη

ΤΜΗΜΑ ΣΥΝΔΡΟΜΩΝ

Λέττα Γκύζη, Δηµήτρης Φαραός, Θανάσης Μουτζίκος

ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Δήμητρα Σπανού ΕΚΤΥΠΩΣΗ/ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ

Pressious Arvanitidis

Lawyer On Tour: Report Watson Farley Williams

World Report

Opinions: Ίλια Φλωρίδη, Δικηγόρος Παρ’ Εφέταις | MBA in Communication & PR

Λήδα Πλατή

Ρούλη Σαμίου

ACCOUNT MANAGER

YΠΟΔΟΧΗ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗΣ

Νένα Γιαννακίδου

ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ/ΕΝΘΕΣΗ/ΕΠΙΚΟΛΛΗΣΗ

Presstime ΛΟΓΙΣΤHΡΙΟ

Κωσταντίνος Χασιώτης, Αλέξης Σουλιώτης, Λίνα Γκολοµάζου

ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ (ΕΤΗΣΙΕΣ) Εταιρειών: €121 Ιδιωτών: €99 Φοιτητών: €77 Κύπρου-Εξωτερικού: €132 ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΒOUSSIAS ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ Ε.Π.Ε. Κλεισθένους 338, Τ.Κ. 153 44, Γέρακας Τ.: 210 661 7777 Website: www.boussias.com Κωδικός ΕΛΤΑ 210177 ISSN 2732-6152

LAWYER _ 3

_EDITORIAL

“ HOW IMPORTANT IT IS FOR US TO RECOGNIZE AND CELEBRATE OUR HEROES AND SHE-ROES!” - Maya Angelou

ροφή – όταν ακούω αυτή τη λέξη, το πρώτο πράγμα που μου έρχεται στο μυαλό είναι η οροφή του σπιτιού μου, η στέγη που με προστατεύει.

Στη συνέχεια, η σκέψη μου οδηγείται στα όρια. Στο «ταβάνι» των δυνατοτήτων μου, στα περιθώρια που έχω (ή δεν έχω) να εξελιχθώ προσωπικά και επαγγελματικά. Στον κόσμο των επιχειρήσεων ακούγεται συχνά η έννοια του “glass ceiling” – πρόκειται για τα στερεότυπα και τους περιορισμούς που συχνά εμποδίζουν την ανέλιξη των γυναικών σε υψηλές διοικητικές θέσεις στις εταιρείες. Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας και θέλοντας να εξερευνήσουμε τις «γυάλινες οροφές» στο εργασιακό τοπίο στην Ελλάδα, συζητήσαμε με δέκα γυναίκες δικηγόρους για τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν ως επαγγελματίες, για τα προσκόμματα στην ανάδειξη των γυναικών σε ηγετικές θέσεις, για την πολυπόθητη, λεπτή ισορροπία ανάμεσα στην προσωπική και την επαγγελματική ζωή, αλλά και τα βήματα που πρέπει να γίνουν προς την κατεύθυνση της διασφάλισης ίσων ευκαιριών στον χώρο εργασίας. Διαβάζοντας τις απαντήσεις τους ένιωσα θαυμασμό για τις εξαιρετικές αυτές γυναίκες, για την ευελιξία, την επιμονή, την επιτυχημένη πορεία τους, για τη νηφαλιότητα και τη μεθοδικότητα με την οποία διαχειρίζονται τις αυξημένες απαιτήσεις, την πολυπλοκότητα των ρόλων που καλούνται να αναλάβουν, τις κοινωνικές προκαταλήψεις. Εξίσου με εντυπωσίασε, όμως, και το γεγονός πως δεν παρέλειψαν να επισημάνουν ότι και οι άνδρες συνάδελφοί τους αντιμετωπίζουν προκλήσεις, όπως κάθε επαγγελματίας που φιλοδοξεί να ανελιχθεί σε ένα πολύ απαιτητικό περιβάλλον. Αμφότερα τα φύλα καλούνται να ισορροπήσουν ανάμεσα σε δουλειά, προσωπική ζωή, οικογένεια, φίλους, με ρίσκο να νιώσουν ανεπαρκείς, όταν τους απορροφά περισσότερο ένας τομέας σε βάρος των υπολοίπων.

Αλεξάνδρα Βαρλά Editor-in-Chief

Η οροφή δεν είναι, τελικά, γένους θηλυκού. Γυναίκες και άνδρες – άνθρωποι – αγωνίζονται καθημερινά ενάντια σε στερεότυπα, διακρίσεις, κοινωνικούς και οικονομικούς περιορισμούς, κάθε μορφής βία και κακοποίηση. Δημιουργούν από το μηδέν, σπάνε το γυάλινο ταβάνι, πέφτουν και ξανασηκώνονται, ήρωες για τους οικείους τους και παραδείγματα προς μίμηση για την κοινωνία. Άνθρωποι στους οποίους οφείλουμε αυτό που είμαστε σήμερα. Τα πρότυπά μας δεν έχουν φύλο. To our heroes and she-roes! 4 _ LAWYER

Angélique de Graaff

12 6 May June 2021

PTSD Model

Dr. Catalin Zaharia

live broadcasting from the birthland of Hippocrates & Asclepius

NLP in psychotherapy

www.nlptrainings.gr

Deborah Epelman Addictions, Compulsions & Identity

Μια μοναδική συνάντηση επιστημόνων και NLP experts από όλο τον κόσμο, με εξειδικευμένες παρουσιάσεις NLP προσεγγίσεων στον τομέα της Υγείας

Elli Papadopoulou In Vivo® Fertilty

Τα workshops, συνολικά ή μεμονωμένα, απευθύνονται σε: Eπιχειρήσεις, οι οποίες επιθυμούν να επενδύσουν σε στελέχη τους, ώστε να ενισχύσουν την ανθεκτικότητα και την ισορροπία τους επιδρώντας στην αποτελεσματικότητα και αποδοτικότητα τους.

Frank Pucelik

Eπαγγελματίες υγείας οι οποίοι θέλουν να διερευνήσουν και να εμπλουτίσουν την εργαλειοθήκη τους με NLP προσεγγίσεις, που στοχεύουν στην ενίσχυση του κατάλληλου mindset για τη συνολική φροντίδα των ασθενών τους.

PTSD Model

Dr. Maaike Heutink

Άτομα που ενδιαφέρονται να μάθουν πώς αυτά και οι οικείοι τους μπορούν να υιοθετούν ένα υγιές mindset και να αντιμετωπίζoυν θέματα υγείας και ευεξίας, που απασχολούν την καθημερινότητα τους, με πιο αποτελεσματικούς τρόπους.

Proactive preparation for a medical procedure

Rev. Dr. Patricia Novick Stress resilience, preventing burnout, mental wellness

Dr. Peter Schuetz NLP in psychotherapy

Dr. Phil Parker

Lightning Process for Chronic Health Issues

Sara Pongiluppi Digital Awareness

Shiri Ben-Arzi Medical Coaching and Embodiment meet NLP

Wassili Zafiris Depression Coaching with NLP

Under the auspices of:

Sponsors:

Media sponsors:

_NEWS&UPDATES

ΔΣΑ: ΔΙΚΑΣΤΙΚΉ ΔΙΕΚΔΊΚΗΣΗ ΕΠΙΣΤΡΕΠΤΈΑΣ ΠΡΟΚΑΤΑΒΟΛΉΣ 1, 2 ΚΑΙ 3

ΈΓΚΡΙΣΗ ΚΡΑΤΙΚΏΝ ΕΝΙΣΧΎΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΣΤΉΡΙΞΗ ΝΕΟΦΥΏΝ ΕΠΙΧΕΙΡΉΣΕΩΝ ΑΠΌ ΤΗΝ ΚΟΜΙΣΙΌΝ Συνολικές ενισχύσεις ύψους 60 εκατ. ευρώ ενέκρινε η Κομισιόν για την στήριξη ελληνικών πολύ μικρών, μικρών και μεσαίων νεοφυών επιχειρήσεων που πλήττονται από την πανδημία, είναι εγγεγραμμένες στο Εθνικό Μητρώο Νεοφυών Επιχειρήσεων «Elevate Greece» και έχουν ξεκινήσει την δραστηριότητά τους έως τις 31 Δεκεμβρίου 2020. Η δραστηριότητα των επιχειρήσεων πρέπει να εντάσσεται στους θεματικούς τομείς της Στρατηγικής Έρευνας και Τεχνολογίας για την Έξυπνη Εξειδίκευση (RIS3) της Ελλάδας. Η ενίσχυση θα δοθεί με τη μορφή επιχορηγήσεων που αντιστοιχεί στο 80% των δαπανών κεφαλαίου κίνησης για το έτος αναφοράς 2019 ή 2020.

ΝΈΟΣ ΝΌΜΟΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΔΗΜΌΣΙΕΣ ΣΥΜΒΆΣΕΙΣ (Ν. 4782/2021) Δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ ο Νόμος 4782/2021 "Εκσυγχρονισμός, απλοποίηση και αναμόρφωση του ρυθμιστικού πλαισίου των δημοσίων συμβάσεων, ειδικότερες ρυθμίσεις προμηθειών στους τομείς της άμυνας και της ασφάλειας και άλλες διατάξεις για την ανάπτυξη, τις υποδομές και την υγεία". Πέρα από τις αλλαγές που αφορούν τις διατάξεις για τις δημόσιες συμβάσεις, ο νέος νόμος περιλαμβάνει και άλλες διατάξεις, όπως την αναστολή εκτέλεσης πρωτοκόλλων κατεδάφισης και διοικητικής αποβολής, αλλά και την χορήγηση προσωρινού Α.Μ.Κ.Α. 6 _ LAWYER

Με ανακοίνωσή του ο Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνών γνωστοποίησε την πρόθεσή του για δικαστική διεκδίκηση της επιστρεπτέας προκαταβολής 1, 2 και 3. Όπως αναφέρεται στην ανακοίνωση, οι δικηγόροι, παρ’ ότι επλήγησαν ιδιαίτερα από την πανδημία δεδομένης της αναστολής λειτουργίας των Δικαστηρίων, εντελώς παράνομα και αδικαιολόγητα εξαιρέθηκαν από τους πρώτους τρεις κύκλους της επιστρεπτέας προκαταβολής, από τους οποίους επωφελήθηκαν λοιποί επαγγελματικοί κλάδοι που είχαν ενταχθεί στους πληττόμενους ΚΑΔ. Το σχέδιο της Αγωγής έχει τεθεί προς χρήση όλων των συναδέλφων που επιθυμούν τη διεκδίκηση των ποσών αυτών.

ΤΡΊΑ ΝΈΑ ΈΡΓΑ ΣΔΙΤ ΕΝΈΚΡΙΝΕ Η ΔΙΥΠΟΥΡΓΙΚΉ ΕΠΙΤΡΟΠΉ Με εισήγηση του υπουργού Υποδομών και Μεταφορών Κώστα Καραμανλή, εγκρίθηκαν 3 έργα συνολικού προΰπολογισμού 310 εκατομμυρίων ευρώ για την κατασκευή επτά και την ανακατασκευή πέντε Δικαστικών Μεγάρων στην Κεντρική Μακεδονία, στην Κεντρική Ελλάδα και στην Κρήτη. Πιο αναλυτικά, προβλέπεται κατασκευή Δικαστικών Μεγάρων στις Σέρρες, την Έδεσσα και το Κιλκίς και ανακατασκευή του Μεγάρου Θεσσαλονίκης, η κατασκευή Μεγάρων στη Λαμία και το Βόλο και η ανακατασκευή των Μεγάρων Λάρισας, Καρδίτσας και Τρικάλων, ενώ στην Κρήτη προβλέπεται η κατασκευή δύο νέων Μεγάρων στο Ηράκλειο και τα Χανιά και η ανακατασκευή του Μεγάρου Ρεθύμνου.

ΈΝΑΡΞΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΊΑΣ ΕΞΥΓΊΑΝΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΉΣΕΩΝ, ΣΎΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΝΌΜΟ «ΡΎΘΜΙΣΗ ΟΦΕΙΛΏΝ ΚΑΙ ΠΑΡΟΧΉ 2ης ΕΥΚΑΙΡΊΑΣ» Ν. 4738/2020) Σε ισχύ από 1η Μαρτίου 2021 η διαδικασία εξυγίανσης των επιχειρήσεων που αντιμετωπίζουν προβλήματα υπερχρέωσης στο πλαίσιο εφαρμογής του ν. 4738/2020 για τη ρύθμιση οφειλών. Με τη διαδικασία που προβλέπεται, τόσο οι επιχειρήσεις όσο και τα φυσικά πρόσωπα που ασκούν επιχειρηματική δραστηριότητα (ελεύθεροι επαγγελματίες– επιτηδευματίες) θα μπορούν να ρυθμίσουν τις οφειλές τους και την επιχειρηματική τους δραστηριότητα. Τα βήματα που πρέπει να ακολουθήσουν οι ενδιαφερόμενοι είναι τα εξής: Κατάρτιση έκθεσης από εμπειρογνώμονα και Σχεδίου Συμφωνίας Αναδιάρθρωσης Οφειλών, αξιολόγηση της έκθεσης εμπειρογνώμονα και ψήφιση του Σχεδίου Συμφωνίας Εξυγίανσης από τους πιστωτές, επικύρωση της Συμφωνίας Εξυγίανσης από το δικαστήριο που την καθιστά δεσμευτική προς όλους τους πιστωτές. Οι επιχειρήσεις μπορούν να ρυθμίσουν τα χρέη τους με προσφυγή στον εξωδικαστικό μηχανισμό που θα ενεργοποιηθεί την 1η Ιουνίου του 2021.

Η ΚΑΘΗΓΉΤΡΙΑ ΦΩΤΕΙΝΉ ΠΑΖΑΡΤΖΉ ΠΡΌΕΔΡΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΉΣ ΔΙΚΑΙΩΜΆΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΏΠΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΟΗΕ Μια μεγάλη επιτυχία για τη χώρα και το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών αποτελεί η εκλογή της Φωτεινής Παζαρτζή, καθηγήτριας διεθνούς δικαίου της Νομικής Σχολής, στη θέση της προέδρου της Επιτροπής Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του ΟΗΕ, που αποτελεί το ανώτατο όργανο για την επίβλεψη της εφαρμογής παγκοσμίως της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των επιμέρους διακηρύξεων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ.

ΕΠΕΊΓΟΥΣΑ ΑΝΑΦΟΡΆ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΡΌΣΦΑΤΕΣ ΕΠΙΘΈΣΕΙΣ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΏΝ ΚΑΤΆ ΔΙΚΗΓΌΡΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΏΝ ΑΠΌ ΤΟΝ ΔΣΑ Επείγουσα αναφορά προς τον Υπουργό Προστασίας του Πολίτη, Μιχάλη Χρυσοχοΐδη, κοινοποιούμενη στην Εισαγγελία Πρωτοδικών Αθηνών, υπέβαλε ο Πρόεδρος του Δ.Σ.Α, Δημήτρης Βερβεσός, ζητώντας την πλήρη, σε βάθος και άμεση διερεύνηση των γεγονότων που είδαν το φως της δημοσιότητας, καθώς και την ταχεία απόδοση ευθυνών στους υπαιτίους, τονίζοντας ότι η υπέρβαση των νόμιμων ορίων της αστυνομικής δράσης σε βάρος πολίτων και δικηγόρων δεν έχει θέση σε μια δημοκρατική και ευνομούμενη Πολιτεία και είναι παντελώς καταδικαστέα. Κάθε καταπάτηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων από τα αστυνομικά όργανα συνιστά αξιόποινη και πειθαρχικά αξιόμεμπτη συμπεριφορά, καταλήγει.

LAWYER _ 7

_NEWS&UPDATES

ΠΑΓΚΡΉΤΙΑ ΤΡΆΠΕΖΑ ΚΑΙ QUANT ΥΠΟΓΡΆΦΟΥΝ ΣΥΜΦΩΝΊΑ ΔΙΑΧΕΊΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΧΑΡΤΟΦΥΛΑΚΊΟΥ KASTOR Το ύψος του χαρτοφυλακίου Kastor ανέρχεται σε περίπου 670 εκατ. ευρώ και περιλαμβάνει σε ποσοστό 90% περίπου επιχειρηματικά δάνεια μικρών και μικρομεσαίων επιχειρήσεων που εξασφαλίζονται με ακίνητα της περιφέρειας Κρήτης κατά κύριο λόγο. Η Quant προτιμήθηκε κατόπιν διαγωνιστικής διαδικασίας που πραγματοποίησε η Παγκρήτια Τράπεζα. Στον διαγωνισμό συμμετείχαν πάνω από 10 εταιρίες διαχείρισης. Η Quant, που αποτελεί μέλος του ομίλου Qualco, είναι η μεγαλύτερη εταιρία διαχείρισης απαιτήσεων από δάνεια και πιστώσεις στην Ελλάδα, ενώ η συγκεκριμένη συναλλαγή εντάσσεται στην στρατηγική μετασχηματισμού της Τράπεζας, εξυγίανσης του ισολογισμού της και διαμόρφωσης των απαραίτητων προϋποθέσεων για την αναπτυξιακή της πορεία.

ΔΗΜΟΣΙΕΎΘΗΚΑΝ ΟΙ ΔΙΟΡΘΏΣΕΙΣ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΌ ΚΕΊΜΕΝΟ ΤΟΥ GDPR Στις 4 Μαρτίου 2021 δημοσιεύτηκαν οι αλλαγές/διορθώσεις στο ελληνικό κείμενο του Γενικού Κανονισμού Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων, οι οποίες αφορούν: την απόδοση του όρου unambiguous αναφορικά με την συγκατάθεση, που αποδίδεται ως «αδιαμφισβήτητη» αντί του πρότερου «ρητή», την απόδοση του όρου consent ως «συγκατάθεση» αντί για «συναίνεση», καθώς και την απόδοση του όρου judicial capacity ως «δικαστική ιδιότητα» αντί του πρότερου «δικαιοδοτική ιδιότητα». Ακόμη, αλλαγή υπήρξε στους όρους explicit, που πλέον αποδίδεται ως «ρητοί» αντί για «σαφείς», και του όρου confidentiality που αποδίδεται ως «εμπιστευτικότητα» αντί του αρχικού «απόρρητο».

8 _ LAWYER

FASHION & LUXURY LAW COURSE BY TAILORED Ολοκληρώθηκε το Fashion & Luxury Law Course, ένα online εκπαιδευτικό πρόγραμμα για το δίκαιο στη βιομηχανία της μόδας και της πολυτέλειας, το οποίο διοργανώθηκε από το Tailored: Law & Business in the Fashion & Luxury Industry (www.tailored.gr). Το πρόγραμμα είχε συνολική διάρκεια 24 ώρες και κάλυψε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων στη βιομηχανία της μόδας και της πολυτέλειας, μεταξύ των οποίων – ενδεικτικά: πνευματική και βιομηχανική ιδιοκτησία, εμπορικές συμβάσεις, digital marketing, branding, τεχνητή νοημοσύνη, online διαφήμιση και προστασία προσωπικών δεδομένων, βιωσιμότητα, καταναλωτική ψυχολογία και εναλλακτική επίλυση διαφορών. Το Fashion & Luxury Law Course διεξήχθη διαδικτυακά με τη συμμετοχή καταξιωμένων Ελλήνων και διεθνών εισηγητών, έμπειρων νομικών και εκπροσώπων της αγοράς και θεσμικών φορέων, προερχόμενων από τις ακόλουθες εταιρείες/οργανισμούς: Deloitte Legal Italy, Queen Mary University of London, Vogue Greece, Polimoda Fashion School, Alibaba Group, Herbert Smith Freehills, International Trademark Association, Lawspot, Ένωση Σηματούχων Εταιρειών, World Intellectual Property Organization, Sotheby’s Institute of Art, Οργανισμός Βιομηχανικής Ιδιοκτησίας, AAFA Global.

ALL THINGS ENERGY 02-04.06.21 FORUM LIVE ON YOUR SCREEN

Energy in Today’s Turbulent World Leveraging the world’s top experts, to maximize the potential of energy discussions THE LARGEST POST-COVID ONLINE EVENT IN THE ENERGY FIELD IS HERE!

Join us @allthingsforum.com with Early Bird 25% until 01/04/2021

Involving panels, plenary, power talks and one to one discussion, the international B2B digital Forum engages energy producers, consumers, associated service industries and government agencies to examine the energy transition.

+140

+30

+1000

senior executives from countries and participants of a high executive level will participate in a novel combinatorial approach to discuss the main pillars of the Forum:

• Epidemics • Economics • Energy trade

• Broader international politics and • Energy/Environment policies • Technological Opportunities and Challenges

Who is the Forum For? The Forum is addressed to Senior Executives, from companies in energy producer and consuming industries and all associated businesses such as transport/transmission, distribution, marketing, logistics, terminals, ports, physical trading/importing, energy exchanges & derivatives, raw materials and equipment suppliers, banks, insurance and reinsurance, funds & assets managers, investors, certifying bodies, cybersecurity agencies, R&D centers, software apps and Government regulators.

allthingsenergyforum.com For participations: Argyro Syggouni, T: +30 210 6617 777 (ext. 165), Ε: asyggouni@boussias.com Maria Asiminaki, T: +30 210 6617 777 (ext. 148), Ε: masiminaki@boussias.com LAWYER _ 9 For sponsorships: Sofia Andritsopoulou, Τ: +30 210 6617777 (ext. 143), Ε: sandritsopoulou@boussias.com Nicole Armoni, Τ: +30 210 6617777 (ext. 155), Ε: narmoni@boussias.com | Maria Asiminaki, T: +30 210 6617 777 (ext. 148), Ε: masiminaki@boussias.com

_COVER STORY

WOMEN LEADERSHIP IN LAW Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας, συζητήσαμε με 10 γυναίκες δικηγόρους για τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν ως επαγγελματίες και, μάλιστα, σε ηγετικές θέσεις, τους διαφορετικούς ρόλους που αναλαμβάνουν στην επαγγελματική και την οικογενειακή καθημερινότητα, καθώς και για τα επόμενα βήματα προς την κατεύθυνση της διασφάλισης ίσων ευκαιριών στον χώρο εργασίας. Μεταξύ των θεμάτων που αναδείχθηκαν κατά τη συζητήσή μας, ξεχωρίζουμε την ανάγκη εξάλειψης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων, τον κρίσιμο ρόλο του οικογενειακού και εργασιακού περιβάλλοντος στην επίτευξη της ιδεατής ισορροπίας ανάμεσα στην προσωπική ζωή και τη δουλειά, αλλά και τις ευέλικτες πολιτικές εργασίας, ως απαραίτητο «εργαλείο» διαχείρισης χρόνου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι προβληματισμοί σχετικά με τη μέθοδο των ποσοστώσεων και τη θωράκιση αυτής με αξιοκρατικά κριτήρια, καθώς και η άποψη ότι οι προκλήσεις που καλούνται να διαχειριστούν οι γυναίκες δικηγόροι δεν διαφέρουν από εκείνες που αντιμετωπίζουν οι άνδρες συνάδελφοί τους.

Της Αλεξάνδρας Βαρλά 10 _ LAWYER

Ποιες είναι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η γυναίκα δικηγόρος σήμερα; ΕΛΈΝΗ ΑΛΕΞΊΟΥ, Managing Partner, AKL Law Firm: Αντλώντας από τη δική μου πορεία και μετά από πολλή σκέψη, θα πω ότι οι βασικές προκλήσεις είναι δύο και, ευτυχώς, συνήθως δεν συμπίπτουν χρονικά. Η πρώτη είναι να καταφέρουμε να αντιμετωπίσουμε και να ξεπεράσουμε τα στερεότυπα: την αντίληψη στον χώρο εργασίας ότι οι γυναίκες είναι λιγότερο ικανές στα δύσκολα, δεν αντέχουν την πίεση, χάνουν τον έλεγχο, έχουν επιφανειακή γνώση, δεν έχουν πρακτική σκέψη κ.ο.κ. Στην πρώτη «επαγγελματική» μου δεκαετία, θυμάμαι να συμμετέχω σε συζητήσεις με αρκετούς άντρες και μία ή καμία γυναίκα, να γνωρίζω το θέμα και να μην παίρνω τον λόγο, να βλέπω το προφανές και να μη μιλάω, να σκέφτομαι λύση και να μην την προτείνω, κι όλα αυτά επειδή δεν άντεχα να με κοιτάξουν οι υπόλοιποι συμμετέχοντες απαξιωτικά, προτού καν να έχω την ευκαιρία να εκφραστώ. Μου πήρε πολύ χρόνο και κατέβαλα μεγάλη προσπάθεια, μέχρι να καταφέρω να «ακουστώ» στις συζητήσεις αυτές. Η δεύτερη πρόκληση είναι η διαχείριση του χρόνου. Καλώς ή κακώς -κακώς, δηλαδή- οι γυναίκες έχουν περισσότερες ευθύνες και υποχρεώσεις εκτός του επαγγελματικού περιβάλλοντος. Η μέρα, όμως, έχει για όλους 24 ώρες... Το θετικό είναι ότι οι προσωπικές υποχρεώσεις αυξάνονται, όσο αυξάνεται η ηλικία. Επομένως, προλαβαίνουμε να επικεντρωθούμε στην αντιμετώπιση της πρώτης πρόκλησης, πριν χρειαστεί να αντιμετωπίσουμε τη δεύτερη! Άλλωστε, όσο μεγαλώνουμε, μαθαίνουμε να λειτουργούμε πιο αποτελεσματικά.

ΝΆΝΣΗ ΒΈΡΡΑ, Δ.N. Noμική Σύμβουλος Ομίλου ΟΠΑΠ, Επικεφαλής Νομικών, Ρυθμιστικών Θεμάτων & Κανονιστικής Συμμόρφωσης: Η βασική πρόκληση που αντιμετωπίζει η γυναίκα δικηγόρος σήμερα είναι η εξισορρόπηση επαγγελματικής και οικογενειακή ζωής, η οποία καθίσταται εξαιρετικά δυσχερής λόγω της παρατεταμένης κρίσης που αντιμετωπίζει η χώρα όπως αυτή αντανακλάται σε πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής, τις δύσκολες και ανταγωνιστικές συνθήκες εργασίας, την απαιτητική φύση του δικηγορικού επαγγέλματος. Σε αυτό το επισφαλές πλαίσιο που δημιουργεί η κρίση, η γυναίκα δικηγόρος καλείται να επιτελέσει εξίσου καλά όλους τους ρόλους τους οποίους έχει αναλάβει και προσιδιάζουν στη γυναικεία φύση της: το ρόλο της συζύγου, της μητέρας, ακόμα και τον παραδοσιακό ρόλο της φροντίδας του σπιτιού της οικογένειας. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η άσκηση του δικηγορικού επαγγέλματος από τις γυναίκες δικηγόρους δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί εντός των χρονικών περιορισμών των θεσμοθετημένων ωραρίων και οι απαιτήσεις LAWYER _ 11

_COVER STORY του δικηγορικού επαγγέλματος βαίνουν συνεχείς και

ΑΝΤΙΓΌΝΗ ΔΗΜΟΠΟΎΛΟΥ,

αυξανόμενες, μοιραία εντείνουν την ανάγκη για υπέρβαση

Head of Ethics & Compliance SE EU, Philip Morris International:

των πνευματικών, ψυχικών και σωματικών ορίων. Στον αντίποδα όλων αυτών των δυσκολιών βρίσκεται η ανάγκη για εναρμόνιση της επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής, η επίτευξη ψυχικής ισορροπίας, η άρτια επιτέλεση του δικηγορικού λειτουργήματος, η οικονομική ανεξαρτησία και ο συναγωνισμός, επί ίσοις όροις, με τους άνδρες συναδέλφους. Προς το σκοπό της επίτευξης των ανωτέρω, η γυναίκα δικηγόρος έχει αποδυθεί σε έναν άοκνο αγώνα επίδειξης μεγαλύτερης και συνεχώς αυξανόμενης ευελιξίας, αντοχής, προσαρμοστικότητας, ανθεκτικότητας προκειμένου να ανταποκριθεί στις σύνθετες επαγγελματικές και οικογενειακές της υποχρεώσεις.

ΣΟΦΊΑ ΓΡΗΓΟΡΙΆΔΟΥ, Δικηγόρος, Managing Partner, CPA Law: Κατ΄ αρχάς, πολλές από τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες δικηγόροι είναι κοινές με αυτές που αντιμετωπίζουν οι άντρες συνάδελφοι. Αντιστοίχως, πολλές από τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε οι δικηγόροι είναι κοινές με αυτές που αντιμετωπίζουν οι επαγγελματίες, γυναίκες και άντρες, σε άλλους χώρους. Το επισημαίνω αυτό γιατί θεωρώ ότι είναι σημαντικό, εάν θέλουμε να εξυπηρετήσουμε τόσο σημαντικούς στόχους όπως είναι η αξιοκρατία και οι ίσες ευκαιρίες, να ξεκινήσουμε από όσα έχουμε κοινά και μας ενώνουν παρά από όσα μας χωρίζουν. Από την άλλη, το επάγγελμα του δικηγόρου είναι ένα δυναμικό επάγγελμα που απαιτεί έναν συνδυασμό επιστημονικών γνώσεων και επικοινωνιακών δεξιοτήτων. Άποψή μου είναι ότι χρειάζεται να γίνουν ακόμα βήματα, ώστε τόσο οι άντρες όσο και οι γυναίκες να αισθάνονται άνετα με το δυναμισμό των γυναικών δικηγόρων. Ο δυναμισμός αυτός δεν χρειάζεται να εκφράζεται με ένα προδιαγεγραμμένο, τυποποιημένο τρόπο, αλλά μπορεί να είναι προσαρμοσμένος στα εν γένει χαρακτηριστικά του κάθε φύλου, που, ευτυχώς, έχουν διαφορές και είναι σκόπιμο να διατηρήσουν τη διαφορετικότητα και την ποικιλία τους. Εξάλλου, στη σύγχρονη δικηγορία το πρότυπο του δικηγόρου – ρήτορα, το οποίο ήταν ένα κατεξοχήν αντρικό πρότυπο, είναι πια παρωχημένο σε μεγάλο βαθμό. Αυτό σε συνδυασμό και με την ανέλιξη των γυναικών σε ηγετικές θέσεις

Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες σήμερα δεν οφείλονται ούτε και περιορίζονται σε συγκεκριμένα επαγγέλματα. Επομένως, δεν θα ήθελα να περιοριστώ στη γυναίκα δικηγόρο, δεδομένου μάλιστα ότι ο νομικός κόσμος δεν είναι πλέον ανδροκρατούμενος. Η γυναίκα παρότι έχει καταφέρει να εδραιώσει σημαντικά την παρουσία της σε όλους τους τομείς εργασίας, καλείται συχνά να αντιμετωπίσει και να ξεπεράσει εμπόδια, όπως είναι τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις για το ρόλο και τη συμμετοχή της στη δημόσια ζωή. Οι προκλήσεις που καλείται να αντιμετωπίσει μία γυναίκα, και προφανώς έχω αντιμετωπίσει και εγώ, δεν έχουν να κάνουν αποκλειστικά με τον χώρο εργασίας, αλλά με το γεγονός ότι καλείται να παίξει συγχρόνως πολλούς και διαφορετικούς ρόλους. Αυτό έχει ως συνέπεια πολλές φορές να μας επιβάλλονται διλήμματα που δεν είναι προϊόν προσωπικών μας επιλογών, όπως για παράδειγμα το θέμα της μητρότητας ή ανάληψη μίας νέας επαγγελματικής θέσης. Στη πρώτη περίπτωση, το θέμα της μητρότητας από φυσικό προνόμιο μπορεί να μετατραπεί σε «εμπόδιο» καριέρας και, στη δεύτερη περίπτωση, κυριαρχεί η «ανησυχία» για το αν και πώς θα καταφέρουμε να ανταπεξέλθουμε χρονικά στις νέες προκλήσεις. Η διαχείριση των διλημμάτων αυτών απαιτεί ειλικρινή κατάθεση των «θέλω» τόσο, κυρίως, με τον εαυτό σου, όσο και με το άμεσο περιβάλλον. Βέβαια, παρατηρώ τελευταία ότι κάτι αντίστοιχο έχει αρχίσει να ισχύει και για το άλλο φύλο και αυτό είναι μια θετική εξέλιξη. Τι πρέπει να γίνει; Το καλό με τα «πρέπει» είναι ότι είναι ευμετάβλητα και μπορούν να πάρουν προσωπικό χαρακτήρα. Η κάθε γυναίκα, ανεξαρτήτως επαγγέλματος, πρέπει να μπορεί να ορίζει τα δικά της «πρέπει», να προσδιορίζει και να επαναπροσδιορίζει διαρκώς τους ρόλους της και να εξελίσσεται ανάλογα με τις προσωπικές της ανάγκες κάθε φορά, χωρίς φυσικά να ενοχοποιεί τον εαυτό της για τις επιλογές της.

ΜΊΝΑ ΖΟΎΛΟΒΙΤΣ, Δικηγόρος LL.M., Partner, ZOULOVITS – KONTOGEORGOU Law Firm

στις δικηγορικές εταιρείες, σε θέσεις επικεφαλής στις

Η δικηγορία απαιτεί διευρυμένα

νομικές υπηρεσίες εταιρειών αλλά και ψηλά στην ιεραρχία

ωράρια απασχόλησης και έχει από την φύση της ένταση και υψηλές ευθύνες. Ορισμένοι

των ανωτάτων δικαστηρίων, συμβάλλει στη δημιουργία νέων προτύπων επιτυχημένων επαγγελματιών ανεξαρτήτως φύλου.

12 _ LAWYER

τομείς εξειδίκευσης, δε, συνιστούν ακόμη μεγαλύτερη πρόκληση, καθότι ανδροκρατούνται ως πιο τεχνικοί κλάδοι. Άρα, μια γυναίκα δικηγόρος στους τομείς αυτούς έχει πιο πολλές απαιτήσεις (τόσο λόγω ιδιότητας, όσο και λόγω φύλου) στο να αποδείξει ότι μπορεί να συνεργαστεί αποτελεσματικά με ανθρώπους του χώρου, για να κερδιθεί η εμπιστοσύνη τους. Από την προσωπική μου εμπειρία, όμως, γνωρίζω ότι και ο στόχος αυτός μπορεί να επιτευχθεί με συστηματική εργασία υψηλού επιπέδου, δυνάμει της οποίας μπορούν να εκτιμηθούν οι ικανότητες και η αξία (ανεξαρτήτως φύλου).

ΑΣΠΑΣΊΑ ΜΆΛΛΙΟΥ, Δικηγόρος ΜΔΕ, Οικονομολόγος, Partner, POTAMITISVEKRIS Οι προκλήσεις αρκετές και εκφεύγουσες του στενού μαθησιακού πεδίου εντός του οποίου αναπτύχθηκαν έως σήμερα επαγγελματικά γυναίκες και άνδρες δικηγόροι. Φαίνεται ότι προ των πυλών, για να μην πω ότι ήδη έχει παραβιάσει τις πύλες και έχει εισβάλλει ορμητικά, είναι η εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης και οι σχετικές της εφαρμογές στην άσκηση δικηγορίας. Αναπτύσσονται με γοργό ρυθμό ηλεκτρονικές εφαρμογές, ικανές να αποθηκεύουν, επεξεργάζονται και διαμορφώνουν νομικά κείμενα, ρήτρες, συμβάσεις, δικόγραφα και πολλά άλλα. Επομένως, εκτός από γνώστης ιδίως των ηλεκτρονικών υπολογιστών, των σύγχρονων μεθόδων τηλεπικοινωνίας και των μεθόδων ηλεκτρονικής αναζήτησης πληροφορίας, ο δικηγόρος ήδη καλείται ή πολύ σύντομα θα κληθεί να προσεγγίσει και δικηγορικές εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης. Από όσο γνωρίζω, οι νομικές σχολές της χώρας δεν έχουν προσεγγίσει τις εξελίξεις αυτές. Η βαρύτερη συνέπεια της μη προσέγγισης δεν είναι η έλλειψη των σχετικών δεξιοτήτων στους απόφοιτους. Είναι η μη προσαρμογή του προγράμματος σπουδών στην νέα αυτή πραγματικότητα. Προσαρμογή που θα καταστεί πολύ γρήγορα αναγκαία, προκειμένου η εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης να μην αυξήσει ραγδαία την ανεργία στον κλάδο μας. Η Ιστορία του ανθρώπου έχει διαχρονικά αποδείξει ότι όταν και όπου προσαρμοστήκαμε και μεταλλάξαμε τρόπους και δεξιότητες, εμείς οι άνθρωποι εξελιχθήκαμε αλματωδώς. Φαίνεται ότι σήμερα βρισκόμαστε μπροστά στο κατώφλι μιας τέτοιου είδους πρόκλησης μετάλλαξης των παραδοσιακών μορφών άσκησης δικηγορίας. Κατά συνέπεια, από εμάς εξαρτάται και ανεξαρτήτως του φύλου μας, να ανταποκριθούμε με επιτυχία στη πρόκληση ή να παραμείνουμε προσκολλημένοι σε παραδοσιακές δομές.

ΕΛΈΝΗ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟΥ, Δικηγόρος, Εταίρος της Δικηγορικής Εταιρείας Παπακωνσταντίνου: Στην Ελλάδα σήμερα αν κάποιος ρίξει μια ματιά στα δικαστήρια ή στις νομικές σχολές, θα διαπιστώσει ότι η πλειοψηφία των νέων δικηγόρων είναι γυναίκες. Στα έδρανα των δικαστηρίων η πλειοψηφία είναι επίσης γυναίκες. Γυναίκες προΐστανται των δύο εκ των ανωτάτων δικαστηρίων και η ίδια η Πρόεδρος της Δημοκρατίας είναι γυναίκα και μάλιστα πρώην ανώτατη δικαστής. Θα μπορούσε να αναρωτηθεί κάποιος, γιατί να μιλάμε για προκλήσεις που αντιμετωπίζει η γυναίκα δικηγόρος στην Ελλάδα σήμερα; Πράγματι, δεν υπάρχουν πλέον ανυπέρβλητα εμπόδια για τη γυναίκα δικηγόρο στην Ελλάδα. Σε ατομικό επίπεδο υπάρχει ακόμη, σε μικρότερο βαθμό απ’ ότι στο παρελθόν, μια αντίληψη ότι ενδεχομένως οι γυναίκες δεν είναι αρκετά δυναμικές ή σκληρές όσο ένας άνδρας, για να διεκδικήσουν τα δικαιώματα του πελάτη τους. Ακόμη και ο δυναμισμός που επιδεικνύει μια γυναίκα δικηγόρος καμιά φορά παρεξηγείται και σχολιάζεται κατά τρόπο που δεν θα γινόταν στην περίπτωση ενός άνδρα. Κάποιοι θεωρούν ότι οι γυναίκες δεν είναι αφοσιωμένες στην καριέρα τους όσο οι άνδρες. Η εξάλειψη αυτών των προκαταλήψεων και συμπεριφορών είναι κυρίως θέμα παιδείας τόσο στο σχολείο όσο και στην οικογένεια, ήδη δε βλέπουμε διαφορετική αντιμετώπιση στις νέες γενιές. Σημαντικό για τις νέες γυναίκες δικηγόρους είναι να έχουν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και την αξία τους, να είναι διαλλακτικές, να θέτουν στόχους και να τους επιδιώκουν. Να είναι αυτό που είναι και να μην επιδιώκουν να μιμηθούν τους άνδρες. Και ενώ τα παραπάνω είναι αισιόδοξα, το #metoo και οι βίαιες συμπεριφορές που βγήκαν στο φως της δημοσιότητας ανέδειξαν μια πολύ ευρύτερης διάστασης κοινωνική πρόκληση. Ως γυναίκες δικηγόροι έχουμε χρέος να υπερασπιστούμε τις γυναίκες όπως και όλες τις κοινωνικές ομάδες, τα δικαιώματα των οποίων παραβιάζονται.

ΠΈΝΝΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΊΟΥ, Δικηγόρος, Διευθύντρια Νομικού Τμήματος ACS MAEE: Πιστεύω ότι αντιμετωπίζουμε τις ίδιες προκλήσεις και δυσκολίες με τους άντρες συναδέλφους μας στον επαγγελματικό στίβο. Ωστόσο, η υπευθυνότητα, η καινοτομία και ο σωστός σχεδιασμός είναι τα στοιχεία που καθορίζουν το αποτέλεσμα. Οι δικηγόροι

LAWYER _ 13

_COVER STORY σήμερα καλούνται να αντιμετωπίσουν τα ανακύπτοντα ζητήματα σε ένα ταχέως αναπτυσσόμενο περιβάλλον. Η αύξηση σε συνδυασμό με την πολυπλοκότητα των συναλλαγών των επιχειρήσεων, οι οποίες πολλές φορές δραστηριοποιούνται σε διαφορετικούς τομείς, έχουν οδηγήσει στη εξέλιξη διαφόρων τομέων του δικαίου, όπως για παράδειγμα το δίκαιο ανταγωνισμού, το εταιρικό, το φορολογικό κοκ. Η αντιμετώπιση των ζητημάτων που ανακύπτουν στις σύγχρονες μορφές συναλλαγών απαιτεί μεγαλύτερη και εξειδικευμένη γνώση σε πολλούς τομείς του δικαίου. Ας μην ξεχνάμε, όμως, ότι η νομική είναι ένας επιστημονικός κλάδος εκ φύσεως δυναμικός και εξελισσόμενος και μια «ζωντανή» επιστήμη, η οποία ακολουθεί τις εξελίξεις, τις διαμορφώνει αλλά και προσαρμόζεται σε αυτές. Σε ένα περιβάλλον με αυτή τη δυναμική, οι δικηγόροι χρειάζονται συνεχή ενημέρωση, επιμόρφωση και παρακολούθηση των εξελίξεων, τόσο σε εθνικό, όσο και σε διεθνές επίπεδο. Οι νέες τεχνολογίες συμβάλουν στην ταχύτερη και αποτελεσματικότερη επεξεργασία των πληροφοριών, στην αρτιότερη οργάνωση των γραφείων, ενώ παράλληλα προσφέρουν στον δικηγόρο βελτιωμένη πρόσβαση στα ζητήματα που ερευνά και καλείται να διαχειριστεί. Από την άλλη πλευρά, βέβαια, οι δικηγόροι στην χώρα μας έχουν να αντιμετωπίσουν στην καθημερινότητά τους την πολυνομία, τις αλλεπάλληλες νομοθετικές αλλαγές και τροποποιήσεις και τη νομολογιακή, πολλές φορές, αστάθεια.

ΕΛΈΝΗ ΠΡΟΒΊΔΗ, VP Legal & Public Affairs, AB Βασιλόπουλος: Νομίζω είναι ακριβώς ίδιες με τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει κάθε γυναίκα επαγγελματίας. Κάποια επιφυλακτικά βλέμματα, κυρίως στην αρχή της σταδιοδρομίας της, τομείς που θεωρούνται παραδοσιακά ανδροκρατούμενοι, η ανάγκη να αποδεικνύει κάθε μέρα ότι είναι ικανή και δυνατή. Παράλληλα, ο αέναος αγώνας να ισορροπήσει ανάμεσα σε δουλειά και προσωπική ζωή, η δυσκολία (κι ας υπάρχει κι η ταυτόχρονη γοητεία) του να είναι μειοψηφία σε συναντήσεις με σκούρα κοστούμια και γραβάτες, η δυσκολία να κρατήσει ζωντανή και να μη λογοκρίνει τη γυναικεία οπτική στα θέματα της δουλειάς. Και την ίδια στιγμή, το στοίχημα να παραμείνει ο εαυτός της, μέσα σ’ ένα περιβάλλον που μπορεί να μην είναι πάντα ανοιχτό, φιλικό ή απλώς εξοικειωμένο με αυτήν τη διαφορετική ματιά στα πράγματα που φέρνουμε πολλές φορές οι γυναίκες.

ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΦΑΪΤΆΚΗ, Εταίρος, Καρατζά & Συνεργάτες: Έναν αιώνα μετά την εγγραφή της πρώτης γυναίκας δικηγόρου στο ΔΣΑ το 1925, η Ελλάδα βρίσκεται ανάμεσα στις πρώτες χώρες σε ποσοστιαία αύξηση της παρουσίας των γυναικών στα νομικά επαγγέλματα στην Ευρώπη. Μπορεί να θεωρούμαστε συντηρητική κοινωνία, ωστόσο τα στατιστικά δείχνουν ότι τουλάχιστον ο νομικός μας πολιτισμός είναι πιο ανοιχτός συγκριτικά με κράτη, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο ή τη Γαλλία. Ειδικά την τελευταία δεκαπενταετία, η αποδοχή της γυναίκας δικηγόρου σε τομείς παραδοσιακά ανδροκρατούμενους, όπως το εμπορικό και το τραπεζικό δίκαιο, δείχνει να αυξάνεται. Σε αυτό έχει βοηθήσει η είσοδος στην αγορά εργασίας της νεότερης γενιάς, η οποία υιοθετεί μια φρέσκια άποψη για την επαγγελματική ζωή, πολύ πιο στοχευμένη στις ίσες ευκαιρίες και στην ποιότητα ζωής. Σήμερα, οι προκλήσεις της γυναίκας δικηγόρου δεν διαφέρουν από τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει οποιοσδήποτε νέος επαγγελματίας ο οποίος έχει φιλοδοξίες και επιθυμεί να σταδιοδρομήσει σε χώρους παραδοσιακά «δύσκολους», όπως είναι το δικηγορικό επάγγελμα. Με μια εξαίρεση: την προκατάληψη που αντιμετωπίζει ότι, αν της τεθεί το δίλημμα οικογένεια – δουλειά, εκείνη θα επιλέξει το ένα εις βάρος του άλλου. Κατάλοιπο μιας παρωχημένης νοοτροπίας, η πεποίθηση ότι η γυναίκα οφείλει ή άλλως «υποχρεούται» να είναι πρώτα

σύζυγος και μητέρα, εξακολουθεί να δημιουργεί προσκόμματα στην εξέλιξη και αποδοχή των γυναικών σε δυναμικές θέσεις στο ελεύθερο επάγγελμα. Πρόκειται, όμως, για ψευδοδίλλημα. Εξάλλου, κάθε άνθρωπος, όταν εξαναγκάζεται σε τεχνητές επιλογές, προϊόντα στερεοτύπων, κινδυνεύει να αποτύχει και να δυστυχήσει, εάν εγκλωβιστεί σε αυτές. Είναι ευτύχημα ότι οι γενιές που έρχονται, αντιμετωπίζουν τα πράγματα με μεγαλύτερη ψυχραιμία και ωριμότητα. Από την εποχή των υστερικών workaholics, περνάμε στην αναζήτηση του work/life balance. Το να συνδυάζει κανείς καριέρα και οικογένεια αποτελεί πλέον κοινό στόχο για άνδρες και γυναίκες. Το αίτημα να προσαρμόζει κανείς τη δουλειά στη ζωή του και όχι το αντίστροφο, κερδίζει έδαφος και σε αυτό βοηθά πολύ και η τεχνολογία.

Δεδομένου ότι η γυναίκα, εκτός από επαγγελματίας, καλείται να εκπληρώσει και άλλους ρόλους εντός της οικογενείας, πώς θεωρείτε ότι επιτυγχάνεται η ισορροπία ανάμεσα στην επαγγελματική και την προσωπική ζωή; ΕΛΈΝΗ ΑΛΕΞΊΟΥ: Ειδικά αυτή την περίοδο, είναι σχεδόν αδύνατον να επιτευχθεί ισορροπία! Όλοι οι ρόλοι συγχέονται και αναγκαζόμαστε να τους εκπληρώνουμε παράλληλα - ενίοτε και ταυτόχρονα... Αλλά σε φυσιολογικές συνθήκες, ό,τι κι αν σημαίνει αυτό, υπάρχει πράγματι ένα σημείο, διαφορετικό για κάθε γυναίκα, στο οποίο αισθάνεται ότι επιτυγχάνει την πολυπόθητη ισορροπία. Το οποίο το βρίσκουμε με το γνωστό σύστημα trial and error: δοκιμάζοντας λύσεις,

διερευνώντας ανάγκες, αναζητώντας προτεραιότητες, μοιράζοντας τον χρόνο. Φυσικά, το σημείο αυτό δεν είναι σταθερό. Μεταβάλλεται, καθώς η βαρύτητα είναι διαφορετική για κάθε τομέα της ζωής μας, ανάλογα με το τι συμβαίνει στον τομέα αυτό. Αισθάνομαι πάντως ότι σε γενικές γραμμές η ζωή μάς «κάνει τη χάρη» και οι υποχρεώσεις κάνουν κύκλους, οπότε αντίστοιχα μπορούμε να προσαρμόσουμε τις προτεραιότητές μας. Το πιο βασικό για μένα όπλο είναι η πειθαρχία. Το πρόγραμμα. Για να «χωρέσουν» όσα περισσότερα γίνεται! Η δουλειά, οι προσωπικές υποχρεώσεις, ο χρόνος με την οικογένεια, η άσκηση και, πιο σπάνια δυστυχώς, οι φίλοι. Και να εκμεταλλευόμαστε κάθε λεπτό! Έχω πάντοτε το βιβλίο μου στην τσάντα μου και διαβάζω όπου και όποτε περιμένω. Ωστόσο, όσο και αν είναι απαιτητικό αυτό το multitasking, στην πραγματικότητα είναι πολύ καλή εξάσκηση και για τη δουλειά μας. Μαθαίνουμε να βάζουμε προτεραιότητες και σαφή χρονοδιαγράμματα, εξασκούμαστε στο να εργαζόμαστε με συνεχείς διακοπές και γενικά εκπαιδευόμαστε για απαιτητικές συνθήκες εργασίας. Σπουδαίο μάθημα.

ΝΆΝΣΗ ΒΈΡΡΑ: Καταρχάς, η επίτευξη ισορροπίας μεταξύ της επαγγελματικής και προσωπικής ζωής είναι ζήτημα υποκειμενικό για τον καθένα από εμάς. Το σημείο εξισορρόπησης των δύο ‘σφαιρών’ είναι διαφορετικό στην κάθε γυναίκα δικηγόρογυναίκα επαγγελματία. Αντίστοιχα, τα στοιχεία εκείνα που πρέπει να ενεργοποιηθούν και που απαιτούνται, προκειμένου να επιτευχθεί η ιδεατή ισορροπία, είναι ομοίως διαφορετικά σε καθέναν από εμάς τόσο σε ένταση και αριθμό, όσο και σε ποιοτικά χαρακτηριστικά. Κοινός παρονομαστής όλων των ανωτέρω αποτελεί σίγουρα η ενεργοποίηση όλων εκείνων των στοιχείων που είναι ενσωματωμένα στη γυναικεία φύση: η ευελιξία, η προσαρμοστικότητα, η αυθεντική έκφραση των συναισθημάτων. Το τρυφερό βλέμμα και η γαλήνια αγκαλιά της μητέρας, η έκφραση της αγάπης αποτελούν στοιχεία που συντελούν στην εναρμόνιση προσωπικής και επαγγελματικής ζωής και δεν σχετίζονται απαραίτητα με το χρονικό ισομερισμό μεταξύ των δύο πτυχών της ζωής. Επιπλέον, η γόνιμη αξιοποίηση του χρόνου με τον σύντροφο, με τον σύζυγο και το παιδί, αποτελούν στάση ζωής τροφοδοτική της επίτευξης της ζητούμενης ισορροπίας. Φυσικά, και ο ρόλος του άντρα συντρόφου, συζύγου, πατέρα είναι εξίσου σημαντικός στην επίτευξη της ιδεατής ισορροπίας: η ενεργή συμμετοχή στην φροντίδα των παιδιών και ικανοποίηση των αναγκών του σπιτιού, η έμπρακτη συναισθηματική στήριξη της συντρόφου-συζύγου δρουν συμπληρωματικά στην εναρμόνιση της επαγγελματικής και προσωπικής ζωής. Τέλος, σε ό,τι αφορά τις γυναίκες που ασκούν νομικά επαγγέλματα, η εξισορρόπηση εργασίας και οικογένειας επηρεάζεται από τις συνθήκες άσκησης των επαγγελμάτων αυτών στην Ελλάδα της κρίσης. Η βελτίωση των συνθηκών

_COVER STORY άσκησης του επαγγέλματος και η θέσπιση μέτρων περαιτέρω προστασίας/στήριξης της μητρότητας και του γονεϊκού ρόλου γενικότερα, αποτελούν προτάσεις που μπορούν να συνδράμουν στην εναρμόνιση της επαγγελματικής και προσωπικής ζωής.

ΣΟΦΊΑ ΓΡΗΓΟΡΙΆΔΟΥ: Ομοίως, τόσο οι άντρες όσο και οι γυναίκες καλούνται και οφείλουν να εκπληρώσουν και ρόλους εντός της οικογενείας, πέρα από τα επαγγελματικά τους καθήκοντα και τις επαγγελματικές τους βλέψεις. Εάν ξεκινήσουμε από τη βάση ότι ο ρόλος της γυναίκας στην οικογένεια οφείλει εκ προοιμίου και αξιωματικά να είναι μεγαλύτερος, ήδη ξεκινήσαμε από μία παραδοχή που θα πρέπει πλέον να θεωρείται ξεπερασμένη. Οι ρόλοι βεβαίως είναι διαφορετικοί και μπορεί να εναλλάσσονται κατά περιόδους, ιδίως αναλόγως της ηλικίας των παιδιών μίας οικογένειας. Αλλά η πολυπόθητη ισορροπία ανάμεσα στην επαγγελματική και την προσωπική ζωή θα πρέπει να είναι ζητούμενο για όλους μας ανεξαρτήτως φύλου. Άποψή μου είναι ότι πρέπει να δεχτούμε ότι πάντα κάτι κερδίζεις και κάτι χάνεις. Οι γυναίκες που επιλέγουν να αφήσουν ή να περιορίσουν τη δουλειά τους, μπορεί να χάνουν τις προοπτικές της εξέλιξης στην καριέρα τους. Αντιστοίχως, οι άντρες που επενδύουν το μεγαλύτερο χρόνο στην καριέρα τους, μπορεί αργότερα να αισθάνονται ότι έχασαν πολύτιμο μέρος από τη ζωή των παιδιών τους όταν μεγάλωναν. Το ευκταίο, και θεωρώ ότι αξίζει να αγωνιστούμε για αυτό, είναι οι επιλογές να είναι όσο γίνεται ελεύθερες και συνειδητές, να έχουν αποφασιστεί από κοινού και να προσαρμόζονται στις εξελισσόμενες ανάγκες μίας οικογενείας και των επαγγελματικών φιλοδοξιών των μελών της. Αυτό που μπορώ σχεδόν μετά βεβαιότητας να πω είναι ότι επειδή η βιολογική σχέση μίας μητέρας με τα παιδιά της είναι κάτι αναντικατάστατο, και νομίζω καμία γυναίκα δεν θα ήθελε να είναι αλλιώς, οι μητέρες επαγγελματίες εξακολουθούμε να αισθανόμαστε μία μεγάλη ενοχή απέναντι στα παιδιά μας για την έλλειψη διαθέσιμου χρόνου και αυτό μας επιβαρύνει ιδιαίτερα.

και στο επαγγελματικό περιβάλλον να έχουμε «συμμάχους», ώστε να υπάρχει συνεννόηση, καλή συνεργασία, κατανόηση των στόχων και δυσκολιών. Εμείς οι ίδιες, ως γυναίκες, πρέπει να θέτουμε σαφή όρια μεταξύ της επαγγελματικής και προσωπικής μας ζωής. Εμένα προσωπικά η μητρότητα με βοήθησε προς αυτή την κατεύθυνση, καθότι ήταν ο μόνος τρόπος για να προσαρμοστώ, να ανταπεξέλθω και κυρίως να απολαύσω τα νέα δεδομένα σε προσωπικό επίπεδο. Είναι επίσης πολύ σημαντικό, αν και όχι πάντα εύκολο στη πράξη, να αποφεύγουμε να είμαστε φυσικά παρούσες στον έναν ρόλο και ψυχικά να βρισκόμαστε στον άλλον. Η νέα καθημερινότητα λόγω της πανδημίας είναι μια επίπονη άσκηση για όλους και με μία βέβαια διαφορετικά ανθρώπινη διάσταση, αν σκεφτεί κανείς τις εικόνες δύο διπλανών υπολογιστών με τον CEO από τη μία και παιδικές χειροτεχνίες από την άλλη. Σε κάθε περίπτωση, η πανδημία επιβάρυνε σημαντικά τη θέση της γυναίκας σε πολλά επίπεδα, αυξάνοντας τις απαιτήσεις και επιφέροντας, σε πολλές περιπτώσεις, δυσανάλογες επιπτώσεις. Μένει να διαπιστώσουμε στην πράξη αν αυτό θα μας πάει βήματα πίσω ή θα μπορέσει να λειτουργήσει σαν επιταχυντής για ανεύρεση ρεαλιστικών λύσεων για την ισορροπία ανάμεσα στην επαγγελματική και την προσωπική ζωή μίας εργαζόμενης γυναίκας.

ΜΊΝΑ ΖΟΎΛΟΒΙΤΣ: Η ισορροπία πιστεύω ότι μπορεί να επιτευχθεί μόνον εφόσον υπάρχει ουσιαστική συνεργασία και κατανόηση από τον σύντροφο, καλή υποστηρικτική υποδομή και οργάνωση για τα παιδιά (από εξωτερικούς ανθρώπους ή συγγενείς), εξεύρεση ποιοτικού χρόνου με την οικογένεια (ακόμη και σε απλά θέματα όπως το να τρώμε όλοι μαζί βραδινό), αλλά και για τον εαυτό μας, με την ενασχόλησή μας με πράγματα που μας ενδιαφέρουν, μας δημιουργούν ηρεμία και μας δίνουν θετική ενέργεια.

ΑΣΠΑΣΊΑ ΜΆΛΛΙΟΥ: Κάθε ένας από εμάς καλείται να εκπληρώσει τους «ρόλους» που κουβαλάει από το οικογενειακό

διάβασα την φράση “work-life balance is a cycle – not an achievement”. Η εναρμόνιση μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής είναι πράγματι μία μεγάλη πρόκληση και σίγουρα δεν είναι κάτι που επιτυγχάνεις μία φορά στη ζωή σου και μετά την θεωρείς κεκτημένο. Σημαντικά βήματα στην προσπάθεια να βρούμε τη σωστή ισορροπία μεταξύ προσωπικής και επαγγελματικής ζωής είναι αφενός να μπορούμε να ξεκαθαρίζουμε τις επαγγελματικές και προσωπικές μας φιλοδοξίες και αφετέρου να έχουμε τη

κύτταρο και από το ευρύτερο κοινωνικό συνειδητό. «Ρόλους» δεν κουβαλάμε μόνο εμείς οι γυναίκες αλλά πολλούς, και συχνά βαριούς, και οι άνδρες. Καθώς πιστεύω στην ατομική προσπάθεια και κυρίως στην ατομική ευθύνη καθενός μας, προτείνω να αρχίζουμε να αναλογιζόμαστε ποια είναι η δική μας θέση απέναντι στον «ρόλο». Αποτελεί φυσική μας ανάγκη ή επίκτητη ιδιότητα; Και αν το πρώτο, πώς σταθμίζει ο καθένας μας το εύρος και το βάρος της ανάγκης αυτής έναντι των λοιπών του αναγκών; Και αν το δεύτερο, για ποιόν λόγο αποφασίζει ο καθένας από εμάς να διατηρεί ως μανδύα την επίκτητη ανάγκη; Πόσο συνειδητά επιλέγουμε σύντροφο, συνθήκες, τρόπο ζωής; Ακόμη και αν δεν είναι

δυνατότητα να επιλέγουμε συνειδητά πού θα εστιάζουμε, κάθε φορά, ανάλογα με τις προτεραιότητες που εμείς θέτουμε. Είναι επίσης πολύ σημαντικό, τόσο στο οικογενειακό όσο

ευχερές στον καθένα μας να απαντήσει στα ερωτήματα αυτά, που συνοδεύουν τους «ρόλους», προτείνω τουλάχιστον να οριοθετήσουμε την καθημερινότητα μας, επιλέγοντας απλές

ΑΝΤΙΓΌΝΗ ΔΗΜΟΠΟΎΛΟΥ: Πρόσφατα, σε ένα άρθρο του BBC

16 _ LAWYER

και πρακτικές λύσεις. Να προσπαθήσουμε σιγά – σιγά, με μικρά βήματα, να αντιμετωπίσουμε στο «πεδίο της μάχης» τα όσα κάθε ημέρα μας φορτώνονται. Και να το πράξουμε αυτό, έχοντας συναίσθηση ότι η ζωή και η κοινωνική δομή δεν είναι δίκαιη. Άλλωστε, ως νομικοί, από το πρώτο εξάμηνο των σπουδών μας, μαθαίνουμε ότι νόμος είναι η εγγυητική αποτύπωση του δικαίου του ισχυρότερου. Με άλλα λόγια, ας μην κυνηγούμε ανεμόμυλους και ας προσπαθήσουμε να αποκαταστήσουμε στην πράξη την αναγκαία ισορροπία, ώστε να συνεχίσουμε τη ζωή μας με αυτό που πράγματι ταιριάζει στην ουσία μας και κάνει τις ημέρες μας ευχάριστες.

ΕΛΈΝΗ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟΥ: Η ισορροπία ανάμεσα στην επαγγελματική και την προσωπική ζωή είναι μια από τις πιο μεγάλες προκλήσεις όχι μόνον της γυναίκας δικηγόρου, αλλά και του ζευγαριού. Το ωράριο της ελεύθερης δικηγορίας είναι μακρύ και εξαντλητικό και αυτό δημιουργεί ακόμη περισσότερες δυσκολίες στην οικογενειακή ζωή μιας γυναίκας δικηγόρου. Από την άλλη μεριά, γυναίκες που διακόπτουν ή περιορίζουν πολύ την επαγγελματική τους ενασχόληση όσο τα παιδιά τους είναι μικρά, δυσκολεύονται να επιστρέψουν στην ενεργό δράση όταν τα παιδιά μεγαλώσουν, συχνά με αρνητικές συνέπειες όχι μόνο στην επαγγελματική αλλά και στην οικογενειακή ζωή τους. Είναι πολύ σημαντικό να υπάρχει κοινή αντίληψη ως προς τον ρόλο του άνδρα και της γυναίκας στην οικογένεια και στην ανατροφή των παιδιών, αμοιβαία συνεισφορά στα οικογενειακά βάρη και ασχολίες, σωστή κατανομή αρμοδιοτήτων και αμοιβαίες υποχωρήσεις που θα επιτρέψουν την καλή εξέλιξη της επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής του ζευγαριού μακροπρόθεσμα. Κατά τη γνώμη μου, είναι κυρίως θέμα νοοτροπίας και παιδείας και είναι κάτι που φαίνεται από την αρχή της συμβίωσης. Ταυτόχρονα, ο ρόλος της Πολιτείας είναι πολύ σημαντικός με την καθιέρωση γονικής άδειας και για τους δύο γονείς, σωστής μέριμνας για τα παιδιά με βρεφονηπιακούς σταθμούς και υποστήριξη για όλες τις ηλικίες. Όπως διαπιστώσαμε κατά τη διάρκεια της πανδημίας, οι κλειστοί βρεφονηπιακοί σταθμοί και τα κλειστά δημοτικά ήταν από τα μεγαλύτερα προβλήματα για τις οικογένειες με μικρά παιδιά.

από τις επαγγελματικές της υποχρεώσεις, είναι υποχρεωμένη να καλύψει τις ανάγκες του σπιτιού, να φροντίσει και να στηρίξει τα παιδιά της. Η σωματική και η ψυχική καταπόνησή της δεν τελειώνει μετά το πέρας του ωραρίου στον χώρο εργασίας της, αλλά συνεχίζεται αδιάκοπα στο σπίτι. Στην προσπάθειά της να αντεπεξέλθει με επιτυχία στα πολλαπλά καθήκοντα που καλείται να εκτελέσει, αναπόφευκτα συχνά πιέζεται, αγχώνεται και μερικές φορές εξαντλείται. Η χρυσή τομή ανάμεσα στην επαγγελματική και προσωπική ζωή είναι, επομένως, το ζητούμενο. Θεωρώ ότι η εργαζόμενη γυναίκα χρειάζεται να συμφιλιωθεί πρώτα με την ιδέα ότι «δεν είναι ανθρωπίνως δυνατό να καταφέρνεις το τέλειο κάθε μέρα». Ο σωστός προγραμματισμός του χρόνου και η αληθινή επικοινωνία με τους άλλους είναι, κατά τη γνώμη μου, οι πιο σημαντικοί παράγοντες επιτυχίας της πολυπόθητης, πραγματικά, ισορροπίας ανάμεσα στην επαγγελματική και την προσωπική ζωή. Είναι απαραίτητο να επικοινωνούμε σωστά, να εξηγούμε, να αλληλεπιδρούμε, να στηρίζουμε τους

Η οροφή υπάρχει, το καλό όμως είναι ότι είναι γυάλινη

άλλους και παράλληλα να νιώθουμε ότι μας στηρίζουν. Πιστεύω ότι ο σεβασμός, η ειλικρινής και καλοπροαίρετη διάθεση είτε στην εργασία είτε στο σπίτι σε συνδυασμό με την αληθινή επικοινωνία, εκτιμώνται και μπορούν να δημιουργήσουν ένα πλαίσιο υποστηρικτικό για την σύγχρονη γυναίκα, τόσο στο επαγγελματικό περιβάλλον, όσο και στην προσωπική της ζωή.

ΕΛΈΝΗ ΠΡΟΒΊΔΗ: Παρόλη την αντιπάθεια που είχαμε σε μικρή ηλικία στις παροιμίες, που συνήθως μάς λέγονταν με διδακτικό ή επικριτικό τόνο, η εμπειρία έδειξε ότι πρόκειται για αλήθειες. Το πολύ απλό, λοιπόν, δεν μπορείς να χωρέσεις δύο καρπούζια κάτω από την ίδια μασχάλη, το βρήκαμε μπροστά μας. Η προσπάθεια, βέβαια, παραμένει σταθερά στο να αποδείξουμε το αντίθετο∙ και τα καταφέρνουμε. Ας είμαστε όμως ειλικρινείς. Ό,τι πετυχαίνουμε είναι πάντα μέσα στο πλαίσιο του γνωστού ‘win some, lose some’. Η γυναίκα, ιδίως εκείνη που είναι και μητέρα, καταβάλλει μεγάλη προσπάθεια ήδη για να κρατήσει μια ισορροπία ανάμεσα στην επαγγελματική και την οικογενειακή της ζωή. Κι αν σκεφτούμε πως η οικογενειακή και η προσωπική ζωή δεν είναι ταυτόσημες έννοιες, ή

ΠΈΝΝΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΊΟΥ: Η γυναίκα σήμερα έχει τη

τουλάχιστον δε θα έπρεπε να είναι, καταλαβαίνουμε πως

δυνατότητα να κυνηγήσει τα όνειρα και τις φιλοδοξίες της και να εξελιχθεί, τόσο σε προσωπικό, όσο και επαγγελματικό επίπεδο. Η σύγχρονη γυναίκα πρωταγωνιστεί στη ζωή,

όση ισορροπία επιτυγχάνεται, αυτό γίνεται με θυσίες

ξεχωρίζει, διακρίνεται, επιχειρεί, διοικεί, καινοτομεί και εμπνέει με τις αξίες της. Η εργαζόμενη γυναίκα όμως είναι ταυτόχρονα μητέρα, νοικοκυρά, σύζυγος, σύντροφος. Εκτός

Χτίζεις ένα πρόγραμμα γύρω από τα πρέπει (επαγγελματικά

της προσωπικής της ζωής, του χρόνου που θα ήθελε να είναι μόνο δικός της. Μαγικές συνταγές δεν υπάρχουν. και οικογενειακά), οργανώνεις το χρόνο με ακρίβεια ελβετικού ρολογιού, προσπαθείς να χωρέσεις σε αυτόν

LAWYER _ 17

_COVER STORY μικρές, αποκλειστικά προσωπικές ανάσες, και δεν ξεχνάς ποτέ ότι δε γίνεται να είσαι τέλεια σε όλα. Και δεν πειράζει κιόλας.

ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΦΑΪΤΆΚΗ: Ο πρώτος παράγων επιτυχίας είναι η επιλογή να είναι συνειδητή. Μια γυναίκα που επιλέγει να δώσει μεγαλύτερη βαρύτητα στο μεγάλωμα της οικογένειάς της δεν μπορεί να χαρακτηρίζεται ως «μη επαγγελματίας», όπως και μια γυναίκα που αποφασίζει να κυνηγήσει την επιτυχία στην καριέρα της ενώ ταυτόχρονα μεγαλώνει παιδιά, δεν πρέπει να θεωρείται «ανεπαρκής μητέρα». Τον πρώτο ρόλο παίζουμε εμείς οι ίδιες και ο τρόπος με τον οποίο υποστηρίζουμε τις επιλογές μας: χωρίς τύψεις και δεύτερες σκέψεις. Η συνέπεια και η αποφασιστικότητα, το να θέτει κανείς όρια σαφή (όχι πάντα εύκολο) στους γύρω είτε είναι τα παιδιά και ο σύντροφος, είτε ο πελάτης είτε ο συνάδελφος, είναι κρίσιμος παράγοντας ισορροπίας και, άρα, επιτυχίας. Εξίσου σημαντικό είναι, βέβαια, το εργασιακό και το οικογενειακό περιβάλλον να στηρίζουν τις επιλογές και να σέβονται τα όρια.

Ποιες είναι, κατά τη γνώμη σας, οι ενέργειες που πρέπει να γίνουν για να διασφαλιστεί ότι οι γυναίκες έχουν ίσες ευκαιρίες για την ανάληψη υψηλών διοικητικών θέσεων; ΕΛΈΝΗ ΑΛΕΞΊΟΥ: Δυστυχώς δεν είναι τόσο απλό. Το Σύνταγμά μας ορίζει ότι τα δύο φύλα είναι ίσα και η αρχή αυτή εξειδικεύεται με σειρά διατάξεων, οι οποίες καλύπτουν και τις ιδιωτικές σχέσεις. Θεσμικά, νομικά, οι ρυθμίσεις υπάρχουν, δεν είναι εκεί το πρόβλημα. Τις ίσες ευκαιρίες όμως τις παρέχουν αναγκαστικά οι άνθρωποι, όχι οι νόμοι. Και φοβάμαι ότι η ελληνική κοινωνία παραμένει αναχρονιστική και συντηρητική, όσο κι αν θέλουμε να πιστεύουμε το αντίθετο. Και επειδή είμαστε μία κοινωνία με πολύ μεγάλο μέσο όρο ηλικίας, 50% γηραιότερη από τον παγκόσμιο μέσο όρο, η πλειονότητα των πολιτών συμμερίζεται και υποστηρίζει τα ξεπερασμένα στερεότυπα... Η πρόοδος στον τομέα αυτόν έρχεται αργά και βασανιστικά. Στην Ελλάδα «σοκάρουν» η γυναίκα αυτοκινητιστής, ο άντρας παιδαγωγός, αλλά σοκάρουν ακόμα και η γυναίκα που εργάζεται εντατικά ή ο άντρας που έχει χαμηλότερο εισόδημα από τη γυναίκα του. Και στον επαγγελματικό χώρο, η νοοτροπία αυτή μεταφράζεται σε δυσπιστία, η γυναίκα δικηγόρος «εξ ορισμού» έχει μειωμένες δυνατότητες σε σχέση με τον άντρα δικηγόρο, ο οποίος θεωρείται πιο κατάλληλος για την υπεράσπιση των συμφερόντων του εντολέα του. Επομένως, δεν απαιτούνται κεντρικές ενέργειες, θεσμικές, τουλάχιστον όχι σε γενικευμένο επίπεδο. Προφανώς

υπάρχουν και ελλείψεις ή κενά, αλλά δεν είναι αυτά που διαμορφώνουν την πραγματικότητα. Όπως είπα, εμείς είμαστε η πραγματικότητα, οι Έλληνες, η κοινωνία στην οποία ζούμε. Πρέπει να αλλάξει η συντηρητική νοοτροπία, να αναθρέφουμε παιδιά που να θεωρούν την ισότητα αυτονόητη, όχι θέμα προς συζήτηση. Πρέπει εμείς, οι «τυχερές», να μιλήσουμε για τις δυσκολίες και να αποδείξουμε ότι κι εμείς την κατάλληλη στιγμή τις λαμβάνουμε υπόψη μας και τις αξιολογούμε. Πρώτες εμείς.

ΝΆΝΣΗ ΒΈΡΡΑ: Η παροχή ίσων ευκαιριών ανεξαρτήτως φύλου πρέπει να εδράζεται στην ακλόνητη και αδιαμφισβήτητη πεποίθηση μιας κοινωνίας ότι ο κάθε άνθρωπος μπορεί να ωφελήσει με τον δικό του τρόπο το κοινωνικό σύνολο, χωρίς προκαταλήψεις και στερεότυπα. Η διαμόρφωση μιας τέτοιας πεποίθησης απαιτεί πολύχρονη προσπάθεια αλλαγής των κοινωνικών και δομικών εκείνων παραγόντων που έχουν διαμορφώσει τις μειονεκτικές-στερεότυπες αντιλήψεις για τη γυναίκα, εξαιτίας των οποίων οι γυναίκες απουσιάζουν από τις ανώτατες διοικητικές θέσεις. Εξάλλου, διάφορες κοινωνιολογικές θεωρίες αναδεικνύουν το γεγονός ότι οι γυναίκες κοινωνικοποιούνται σε ορισμένους ρόλους που κατασκευάζονται κοινωνικά. H ισότητα των φύλων και η διασφάλιση ίσων ευκαιριών μεταξύ ανδρών και γυναικών επιτυγχάνεται με την παιδεία, τον επαγγελματικό προσανατολισμό, την οικογένεια, το σχολείο, την εργασία. Το ίδιο το κράτος έχει, επίσης, σημαντικό ρόλο να επιτελέσει στην υιοθέτηση πολιτικών για την προώθηση των ίσων ευκαιριών, τη θέσπιση κατάλληλου κανονιστικού πλαισίου που θα ενεργοποιήσει ολοένα και περισσότερες επιχειρήσεις για ζητήματα ισότητας των φύλων στην απασχόληση και θα προωθήσει την ισότιμη συμμετοχή των γυναικών σε θέσεις ευθύνης στην αγορά εργασίας. Σημαντική καινοτομία αποτελεί ο Νόμος 4706/2020, ο οποίος προβλέπει ότι τα κριτήρια επιλογής των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου περιλαμβάνουν τουλάχιστον την επαρκή εκπροσώπηση ανά φύλο, σε ποσοστό που δεν υπολείπεται του είκοσι πέντε τοις εκατό (25%) του συνόλου των μελών του, καθιερώνοντας, στην πραγματικότητα, την υποχρεωτική συμμετοχή των γυναικών στα διοικητικά συμβούλια των εισηγμένων εταιρειών. Αναφορικά με το εργασιακό περιβάλλον, είναι σημαντικό η γυναίκα να λάβει την απαραίτητη βοήθεια, προκειμένου να επιτελέσει τους σύνθετους ρόλους που της αναθέτει η κοινωνία, απορρίπτοντας τυχόν στερεότυπα ότι ο ρόλος της μητρότητας δρα αποτρεπτικά στην ανάληψη υψηλών διοικητικών θέσεων. Είναι γεγονός ότι οι ρόλοι αυτοί έχουν τις δικές τους απαιτήσεις, όμως οι γυναίκες είναι ικανές κατά τη διάρκεια της καριέρας τους να τους ισορροπήσουν χωρίς η ανάληψη αυτών των ρόλων να αποτελεί λόγω ανάσχεσης της ανέλιξης της γυναίκας σε υψηλές διοικητικές θέσεις.

18 _ LAWYER

ΣΟΦΊΑ ΓΡΗΓΟΡΙΆΔΟΥ: Από την εμπειρία μου, οι γυναίκες

ΑΝΤΙΓΌΝΗ ΔΗΜΟΠΟΎΛΟΥ: Σημαντικές πολιτικές και νομο-

αρκετά συχνά ξεκινούν την επαγγελματική τους καριέρα με τις ίδιες προοπτικές με τους άντρες συναδέλφους τους. Ακόμα και σήμερα όμως εξακολουθούν στην πορεία να επιβραδύνουν, να ανακόπτουν ταχύτητα εν όψει της προοπτικής να αποκτήσουν οικογένεια, ακόμα και όταν η προοπτική αυτή δεν είναι άμεση. Αυτή τους, μάλιστα, η τάση συχνά ενθαρρύνεται και από το οικογενειακό αλλά και από το επαγγελματικό τους περιβάλλον. Παράλληλα, θεωρώ ότι ακόμα και σήμερα δεν αναμένεται ότι οι γυναίκες θα είναι διεκδικητικές ως προς τις αμοιβές ή την προαγωγή τους και, αντιθέτως, αποθαρρύνονται. Συνεπώς, υπάρχει σημαντικό περιθώριο βελτίωσης από πλευράς των εργοδοτών τόσο στην ίση μεταχείριση, αλλά και στη δημιουργία συνθηκών ασφάλειας όπου η δημιουργία οικογένειας δε θα θεωρείται μελλοντική τροχοπέδη στην επαγγελματική εξέλιξη των γυναικών αλλά, αντιθέτως, παράγοντας σταθερότητας, όπως θεωρείται κατά κανόνα για τους άντρες επαγγελματίες. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να διαμορφωθεί μία κουλτούρα ευελιξίας για τις μητέρες, ιδίως ως προς το χρόνο εργασίας και κυρίως μάλιστα για τις νέες μητέρες. Και αντίστοιχες υποδομές με τη βοήθεια των σύγχρονων τεχνολογικών μέσων, όπως η τηλεργασία, ώστε να διευκολυνθούν στην εκπλήρωση των απαιτητικών ρόλων τους και να εξαλειφθεί, κατά το δυνατόν, το δίλημμα καριέρα ή οικογένεια. Ομολογώ ότι είμαι πολύ ικανοποιημένη γιατί η εταιρεία μας έχει πολύ υψηλή συμμετοχή γυναικών σε ηγετικές θέσεις και έτσι έχουμε δημιουργήσει ένα περιβάλλον όπου όχι μόνο το φύλο δεν επηρεάζει τις επαγγελματικές προοπτικές των ανθρώπων της εταιρείας μας, αλλά όπου αντιθέτως η εξέλιξη είναι αποδεδειγμένα προϊόν αξιοκρατίας.

θετικές πρωτοβουλίες εφαρμόζονται ήδη, χρειάζονται όμως ακόμη περισσότερες, έως ότου εδραιωθεί η ίση μεταχείριση - στη συνείδηση όλων κυρίως. Η οροφή υπάρχει, το καλό όμως είναι ότι είναι γυάλινη. Η έννοια της ισότητας πρέπει να καλλιεργείται μέσα στην οικογένεια και το σχολείο, εκεί δηλαδή που τα παιδιά πρέπει να αντιλαμβάνονται πως όλοι αποτελούν ισότιμα μέλη της κοινωνίας. Οι επιχειρήσεις πρέπει και μπορούν να είναι μέρος της λύσης. Έχω την τύχη τα τελευταία έντεκα χρόνια να ανήκω στη μεγάλη οικογένεια της Παπαστράτος και της Philip Morris International, όπου και πολύ πρόσφατα μου εμπιστεύτηκε τη θέση της επικεφαλής του τμήματος εταιρικής ηθικής και συμμόρφωσης για τις αγορές της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Στην Παπαστράτος, η ηγεσία δεν διαχωρίζεται σε αντρική ή γυναικεία, αποτελεί εκείνο το ανθρώπινο χαρακτηριστικό που τροφοδοτείται από την ικανότητα και το πάθος ενός ανθρώπου να ενθαρρύνει, να εμπνέει και να καθοδηγεί κάθε άτομο προς την επίτευξη ομαδικών αλλά και ατομικών στόχων. Η ανανέωση του Equal Salary Certification που πετύχαμε για τρίτη συνεχόμενη χρονιά επιβεβαιώνει τις συνεχείς προσπάθειες της Παπαστράτος να αποτελεί έναν χώρο εργασίας ίσων ευκαιριών, χωρίς διακρίσεις φύλων. Οι γυναίκες κατέχουν ήδη το 35% των διοικητικών ρόλων της PMI, στοχεύοντας στο 40% μέχρι το 2022. Οι ποσοστώσεις φαίνεται ότι αποτελούν ένα αναγκαίο μέτρο, που θα πρέπει να στηρίζεται, όμως, πάντοτε στην αξιοκρατία. Παράλληλα, ευέλικτες μορφές εργασίας, οι οποίες επιτρέπουν στον εργαζόμενο να δουλεύει και εξ’ αποστάσεως είναι πολύ σημαντικές. Ενώ, δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένη η ενασχόληση μόνο της γυναίκας με την οικογένεια. Στην Παπαστράτος, πιστεύουμε πολύ στο μοντέλο co-parenting, με

LAWYER _ 19

_COVER STORY τη νέα πολιτική που εγκαινιάσαμε πρόσφατα, κάθε πατέρας θα λαμβάνει 4 εβδομάδες πλήρως αμειβόμενης άδειας πατρότητας.

κάποιος φτάνει, η παραμονή εκεί πάνω είναι μοναχική και ως επιλογή απαιτεί εγκαταλείψεις.

ΜΊΝΑ ΖΟΎΛΟΒΙΤΣ: Για πολλές γυναίκες, το υποστηρικτικό/

ΕΛΈΝΗ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟΥ: Μια μέθοδος που εφαρμόζεται

ποιοτικό περιβάλλον που προανέφερα δεν είναι εφικτό. Έτσι, θα βοηθούσε πολύ το να δημιουργηθούν είτε ιδιωτικά (από τις εταιρείες) είτε και με κρατικές παρεμβάσεις περισσότερες «διαδικασίες» στήριξης. Επί παραδείγματι, η λειτουργία βρεφονηπιακών σταθμών με ακόμη πιο διευρυμένα ωράρια, η ύπαρξη υπηρεσιών φύλαξης μεγαλύτερων παιδιών ή/και δημιουργικής απασχόλησης/εξωσχολικών μαθημάτων, εντός των εταιρειών, η παροχή ειδικών αδειών και στους άνδρες για σκοπούς κάλυψης οικογενειακών αναγκών (π.χ. ασθένεια παιδιών, επίσκεψη σε δασκάλους για ενημέρωση κλπ.), αλλά ακόμη και η παροχή υπηρεσιών «ευ ζην» (όπως λ.χ. κομμωτήριο, γυμναστική, ειδικοί σύμβουλοι κλπ.) εντός των εταιρειών θα μπορούσαν να εξοικονομούν πολύτιμο χρόνο στις γυναίκες εργαζόμενες, για να αφιερωθούν περισσότερο στην καριέρα τους, διατηρώντας ταυτόχρονα και την προσωπική και οικογενειακή τους ισορροπία, κατά το δυνατόν, και να μπορούν να διεκδικήσουν με μεγαλύτερη ζέση υψηλότερες θέσεις εργασίας.

ευρέως είναι οι ποσοστώσεις. Η αλήθεια είναι ότι ποτέ δεν μου άρεσαν οι ποσοστώσεις. Ως γυναίκα με στεναχωρούσε το γεγονός ότι κάποιος θα μπορούσε να σκεφτεί ότι πήρα μια θέση λόγω της ποσόστωσης και όχι λόγω της αξίας μου. Εντούτοις, με τον καιρό άλλαξα γνώμη. Και τούτο διότι κατέληξα ότι οι ποσοστώσεις δεν διασφαλίζουν μόνο ότι οι γυναίκες και άλλες κοινωνικές ομάδες που μέχρι σήμερα δεν είχαν πρόσβαση στις υψηλές διοικητικές θέσεις θα έχουν ίσες ευκαιρίες για την ανάληψη αυτών των θέσεων αλλά, επιπλέον, προάγουν τη διαφορετικότητα στα κέντρα λήψης αποφάσεων προς όφελος του ιδίου του οργανισμού, τον οποίο διοικούν, αλλά και της κοινωνίας μας γενικότερα. Οι ποσοστώσεις στα διοικητικά όργανα και στις υψηλές διοικητικές θέσεις των ιδιωτικών ή δημοσίων επιχειρήσεων και οργανισμών, είτε θεσμοθετημένες είτε όχι, λειτουργούν θετικά για τις γυναίκες αλλά και άτομα που ανήκουν σε άλλες κοινωνικές ομάδες. Και τούτο, διότι έτσι δίνεται η δυνατότητα στις γυναίκες να αναδείξουν τις ικανότητές τους, να δοκιμαστούν, να τις γνωρίσει ο κόσμος και να εκτιμήσει την αξία τους. Αν δεν γνωρίσεις ή δεν δοκιμάσεις κάποιον/α, δεν θα τον/την εκτιμήσεις. Τα άτομα, δε, που επιλέγουν τα στελέχη για τις υψηλές διοικητικές θέσεις έχουν μια φυσική ροπή στο να επιλέγουν μεταξύ ομοίων τους που γνωρίζουν και έχουν ήδη δοκιμάσει. Παράλληλα, η διαφορετικότητα στη σύνθεση των οργάνων λήψης αποφάσεων και στις υψηλές διοικητικές θέσεις έχει ως επακόλουθο πιο ισορροπημένες αποφάσεις, στις οποίες συντίθενται διαφορετικές οπτικές και νοοτροπίες. Παράγοντες που αν παραβλεφθούν ενδέχεται να έχουν αρνητικές επιπτώσεις στο μέλλον.

ΑΣΠΑΣΊΑ ΜΆΛΛΙΟΥ: Χρειάζονται ή δεν

Πρέπει να αλλάξει η συντηρητική νοοτροπία, να αναθρέφουμε παιδιά που να θεωρούν την ισότητα αυτονόητη, όχι θέμα προς συζήτηση

χρειάζονται οι ποσοστώσεις υπέρ των γυναικών; Η νεότητα μου, μου υπαγόρευε μια έντονα αρνητική και επικριτική ως προς τις ποσοστώσεις απάντηση. Άλλωστε, έχω την τύχη να είμαι η περήφανη κόρη μιας μητέρας που αμέσως μετά τον πόλεμο σπούδασε οδοντίατρος, ανάμεσα σε μια συντριπτική πλειοψηφία ανδρών συμφοιτητών της. Σε όλη τη μέχρι σήμερα πορεία μου αγωνίστηκα σκληρά, ώστε να μην συνιστά το φύλο μου κριτήριο ή πεδίο συζήτησης. Τα πρώτα

χρόνια ήταν και τα σκληρότερα, καθώς η φορολογία με την οποία ασχολήθηκα ανδροκρατείτο αυστηρά. Έτσι, από την πολύ αρχή μάλλον ασυνείδητα και πλέον σήμερα συνειδητά, στο επαγγελματικό μου περιβάλλον δεν είμαι ούτε γυναίκα ούτε άνδρας, αλλά δικηγόρος που προσπαθεί με ενσυναίσθηση να βοηθήσει όποιον με τιμά με την εμπιστοσύνη του. Τώρα, στα χρόνια πια της ωριμότητας, αντιλαμβάνομαι ότι η ποσόστωση μπορεί να συνιστά ένα εργαλείο διεύρυνσης με τεχνητό έστω τρόπο, ώστε ο δρόμος που ανοίξαμε εμείς και οι παλαιότερες και πιο γενναίες από εμάς γυναίκες, να διαπλατυνθεί. Για να παραμείνει διαπλατυμένος θα πρέπει όσες πράγματι ενδιαφέρονται, να σηκώσουν το γάντι και να αγωνιστούν για την κατάκτηση της κορυφής. Γιατί τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες, η επαγγελματική κορυφή, όπως και κάθε κορυφή, είναι δύσβατη. Και όταν

ΠΈΝΝΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΊΟΥ: Σύμφωνα με τα αποτελέσματα των ερευνών, ενώ ο αριθμός των γυναικών αυξάνεται συνεχώς στις χαμηλές και μεσαίες διοικητικές θέσεις, οι προσπάθειές τους να επιτύχουν υψηλότερα επίπεδα στην ιεραρχία εμποδίζονται. Είναι σε όλους μας γνωστός ο όρος «γυάλινη οροφή». Ο όρος χρησιμοποιείται σήμερα ευρύτατα και περιγράφει την ύπαρξη πρακτικών, προκαταλήψεων και στερεοτύπων, εμποδίων δηλαδή στην άνοδο των γυναικών πάνω από ένα συγκεκριμένο επίπεδο στην ιεραρχική δομή των οργανώσεων και των επιχειρήσεων.

20 _ LAWYER

Η «γυάλινη οροφή» παρατηρείται και στην χώρα μας, είναι δε περισσότερο εμφανής στα υψηλότερα διευθυντικά επίπεδα. Να επισημάνω σε αυτό το σημείο ότι, σύμφωνα με έρευνα της ICAP, οι εταιρείες που διευθύνονται από γυναίκες καταγράφουν καλύτερες επιδόσεις σε σύγκριση με εκείνες που διοικούνται από άντρες, και αυτό γιατί εμείς οι γυναίκες λειτουργούμε με υποστηρικτικό τρόπο ως προστατευτικοί ηγέτες. Διακρινόμαστε για την συναισθηματική νοημοσύνη, την ενσυναίσθηση, τη διαίσθηση και τη διορατικότητα μας. Συνεπώς, η περιορισμένη μόνο αξιοποίηση γυναικών υψηλών προσόντων συνιστά σπατάλη πόρων, απώλεια ταλέντου, αλλά και απώλεια προοπτικής οικονομικής ανάπτυξης. Για την αντιμετώπιση των πραγματικών αιτιών του υφιστάμενου διαχωρισμού ανδρών – γυναικών απαιτείται αναθεώρηση των υφιστάμενων δομών και πολιτικών σε πολλούς τομείς, όπως στην εκπαίδευση και τον επαγγελματικό προσανατολισμό. Προσωπικά πιστεύω στη μοναδικότητα και στη δυναμική του ανθρώπου ανεξαρτήτως φύλου. Η στείρα αντιπαράθεση στην αξιολόγηση μιας «δυναμικής γυναίκας» και «ενός δυναμικού άντρα» για την άνοδο στις υψηλότερες θέσεις μιας ιεραρχικής δομής ή στην ηγεσία μιας επιχείρησης δεν είναι σε καμία περίπτωση το ζητούμενο. Θεωρώ ότι οι επιχειρήσεις χρειάζεται να ενσωματώσουν βέλτιστες πρακτικές για την προώθηση των ίσων ευκαιριών στον εργασιακό χώρο. Να δημιουργήσουν και να αξιοποιήσουν μηχανισμούς υποστήριξης της ενσωμάτωσης των πολιτικών ισότητας στο εργασιακό περιβάλλον. Να αξιολογούν τις ικανότητες και τις δεξιότητες ικανών ανθρώπων με κριτικό πνεύμα και δυναμική. Η ίδια η λέξη «ηγεσία», άλλωστε, δεν περιγράφει συγκεκριμένη θέση, συγκεκριμένο κλάδο ή συγκεκριμένο φύλο, αλλά την ανθρώπινη ικανότητα για παρακίνηση των υφισταμένων να αγωνίζονται με τη θέλησή τους για την επιτυχία των στόχων του οργανισμού.

ΕΛΈΝΗ ΠΡΟΒΊΔΗ: Η ερώτηση του ενός

οι ενέργειες είναι απλά μία ή δέκα σελίδες σ’ ένα εγχειρίδιο που αραχνιάζει σε κάποιο συρτάρι. Ξέρω πως υπήρξα τυχερή κι αισθάνομαι πραγματικά υπερήφανη που δουλεύω σε μια εταιρία, που όχι μόνο αποδέχεται, ενθαρρύνει και σέβεται τη διαφορετικότητα, μα την έχει αναγάγει σε κύριο πυλώνα της στρατηγικής της. Και την ίδια στιγμή, ξέρω πως στην ΑΒ Βασιλόπουλος δεν είμαστε ο κανόνας. Υπάρχει πολύς δρόμος ακόμα ως τη στιγμή που όλες οι εταιρίες, μικρές ή μεγάλες, θα έχουν εντάξει και αφομοιώσει στη στρατηγική τους τη διαφορετικότητα και τη συμπερίληψη. Την ίδια, όμως, στιγμή παρατηρώ πως η ανάγκη αυτή έχει ήδη αναγνωριστεί σε παγκόσμιο επίπεδο και τα βήματα που έχουν γίνει και συνεχίζουν να γίνονται κάθε άλλο παρά αμελητέα είναι.

ΧΡΙΣΤΊΝΑ ΦΑΪΤΆΚΗ: Το ευρωπαϊκό

Χτίζεις ένα πρόγραμμα γύρω από τα πρέπει, οργανώνεις το χρόνο με ακρίβεια ελβετικού ρολογιού, προσπαθείς να χωρέσεις σε αυτόν μικρές, αποκλειστικά προσωπικές ανάσες, και δεν ξεχνάς ποτέ ότι δε γίνεται να είσαι τέλεια σε όλα. Και δεν πειράζει κιόλας

εκατομμυρίου ευρώ λοιπόν… Ενώ καταλαβαίνω τη λογική πίσω από τις προτάσεις για υποχρεωτικές ποσοστώσεις- ίσως αντιλαμβάνομαι κιόλας την αναγκαιότητά τους - την ίδια στιγμή δυσκολεύομαι να αποδεχθώ ότι αυτή είναι η μόνη λύση στο ζήτημα των λίγων γυναικών σε υψηλές θέσεις. Η αποδοχή της διαφορετικότητας, η ισότιμη συμμετοχή, οι ίσες ευκαιρίες, είναι και θα παραμείνουν κομμάτι της γενικότερης εταιρικής κουλτούρας. Αν αυτή δεν αναγνωρίζει την αξία που προσθέτει η διαφορετικότητα και δεν την ενισχύει, τότε

και εθνικό θεσμικό πλαίσιο υπάρχει: η αρχή της ισότητας και ίσης ευκαιρίας ανεξαρτήτως φύλου, κοινωνικών ή θρησκευτικών πεποιθήσεων κλπ. διέπει υποχρεωτικά όλα τα νομοθετήματα, με έμφαση σε εκείνα που αφορούν εργασιακά ή επαγγελματικά θέματα. Το θέμα είναι η εφαρμογή του όχι από υποχρέωση, αλλά από πεποίθηση. Η αλλαγή νοοτροπίας επιτυγχάνεται βιωματικά και μόνο, μέσα από την παιδεία και τα παραδείγματα της δημόσιας ζωής. Με γυναίκα στο ύψιστο αξίωμα της χώρας και με γυναίκες προέδρους στα δύο ανώτατα δικαστήρια της χώρας, το ελληνικό κράτος απέδειξε έμπρακτα ότι το φύλο δεν αποτελεί εμπόδιο για την κατάκτηση οποιασδήποτε υψηλής θέσης. Μένει εμείς οι πολίτες να το εμπεδώσουμε και να ακολουθήσουμε το παράδειγμα. Τέλος, η πανδημία, αν και μας στέρησε

πολλά, ανέδειξε νέους τρόπους εργασίας και συνεργασίας και στο δικηγορικό χώρο. Με τη βοήθεια της τεχνολογίας παρακάμψαμε την ανάγκη φυσικής παρουσίας ή την τήρηση αυστηρού ωραρίου χωρίς να αλλοιώνεται η ποιότητα και η συνέπεια της δουλειάς μας. Αν χρησιμοποιήσουμε σωστά την εμπειρία μας, θα επιτρέψουμε στις γυναίκες δικηγόρους (και όχι μόνο) να αποφεύγουν το ψευδοδίλλημα «καριέρα/οικογένεια». Είναι πλέον εφικτό να εισαχθούν ευέλικτες πολιτικές εργασίας, επιτρέποντας να επιλέγει κανείς αν θα εργαστεί από το γραφείο ή όχι ανάλογα με τις προσωπικές και οικογενειακές ανάγκες. ■

LAWYER _ 21

_BACK COVER STORY

Μεγάλα έργα χωρίς μεγάλες ομάδες δεν γίνονται

22 _ LAWYER

Περικλής Στρούμπος Head of Legal, Fraport Greece

Βασική αρχή μου είναι να πιστεύω αυτό που κάνω Ο Περικλής Στρούμπος, επικεφαλής του νομικού τμήματος της Fraport Greece και δικηγόρος με πολυετή εμπειρία στη διαχείριση Συμβάσεων Παραχώρησης και στη Διαιτησία, μοιράζεται τις σκέψεις του για το μέλλον των αεροδρομίων στη μετά Covid-19 εποχή, εξηγεί πώς κατέστη εφικτό το πολύπλοκο επενδυτικό πρόγραμμα στα 14 περιφερειακά αεροδρόμια και αισιοδοξεί για τον ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει η διαιτησία στην Ελλάδα. Της Αλεξάνδρας Βαρλά

Πώς έχει επηρεάσει η πανδημία την επιβατική κίνηση στα αεροδρόμια της χώρας και πώς εκτιμάτε ότι θα διαμορφωθεί η αγορά του τουρισμού και των ταξιδιών, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό; Δυστυχώς, το 2020 έκλεισε με μείωση της επιβατικής κίνησης άνω του 71% σε σχέση με το 2019, ενώ υπήρχαν και μήνες όπου η μείωση ήταν άνω του 90%. Η μείωση στην επιβατική κίνηση αποτυπώνεται ακόμα πιο γλαφυρά στα απόλυτα αριθμητικά μεγέθη, αφού από 30.150.737 επιβάτες το 2019, οδηγηθήκαμε σε μόλις 8.611.780 επιβάτες το 2020. Η απόλυτη κατάρρευση της επιβατικής κίνησης που περιγράψαμε, με την παράλληλη διατήρηση των λειτουργικών εξόδων, καθώς τα αεροδρόμια οφείλουν να είναι πλήρως λειτουργικά και ασφαλή ακόμα και χωρίς επιβάτες, δημιουργούν ένα δύσκολο παζλ. Προς το παρόν, η συνέχιση

LAWYER _ 23

της λειτουργίας των αεροδρομίων έχει επιτευχθεί με τη χρηματοδότηση των μετόχων, καθώς τα κέρδη των προηγούμενων τριών ετών δεν διανεμήθηκαν, επιτρέποντας την απρόσκοπτη συνέχιση των δραστηριοτήτων μας. Αυτή την στιγμή, δεν υπάρχει ένας ξεκάθαρος οδικός χάρτης για την επανεκκίνηση των ταξιδιών τουλάχιστον σε ευρωπαϊκό επίπεδο, κάτι που εντείνει την ανησυχία ότι θα «χαθεί» και η φετινή χρονιά, αλλά η έγκριση των νέων εμβολίων δίνει κάποιες ελπίδες ανάκαμψης. Είναι, επίσης, σημαντικό ότι μεγάλες πλατφόρμες κράτησης ταξιδιών καταγράφουν μεγάλη κινητικότητα σε επίπεδο έρευνας της αγοράς από υποψήφιους ταξιδιώτες, καθώς η εικόνα της χώρας ως ασφαλούς προορισμού έχει ενισχυθεί, αλλά η κινητικότητα αυτή δεν μπορεί να μετουσιωθεί σε κρατήσεις. Είναι, λοιπόν, εξαιρετικά κρίσιμο σε ευρωπαϊκό επίπεδο να ληφθούν τώρα όλες οι αναγκαίες αποφάσεις,

_BACK COVER STORY εμπόδια στη διαπραγμάτευση των δανειακών συμβάσεων αλλά και της Σύμβασης Μελέτης Κατασκευής με την κατασκευάστρια εταιρεία. Τελικά, μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις επτά μηνών όπου εργαζόμασταν 24/7, υπογράψαμε όλες τις αναγκαίες συμβάσεις (πολλών χιλιάδων σελίδων) και το Έργο ξεκίνησε. Το καλό ήταν ότι, αφού πλέον είχαμε προβλέψεις για όλους τους υπαρκτούς και ανύπαρκτους κινδύνους, μετά την ανάληψη των αεροδρομίων στις 11.04.2017 όλα πήγαν ρολόι. Μετά, έπρεπε να αντιμετωπίζουμε το γεγονός ότι έπρεπε να εργαζόμαστε παράλληλα για 14 αεροδρόμια τόσο σε κατασκευαστικό, όσο και σε επιχειρησιακό επίπεδο. Αν έχεις να λύσεις ένα πρόβλημα ανά ημέρα σε κάθε αεροδρόμιο, έχεις ξαφνικά 14 προβλήματα να λύσεις. Εργαζόμενοι, όμως, με αυταπάρνηση και επιμονή και έχοντας στιβαρή καθοδήγηση από τη Διοίκηση της εταιρείας τα καταφέραμε.

που θα διατυπώσουν τους όρους ανοίγματος της αγοράς και τελικά θα επιτρέψουν το άνοιγμά της, προκειμένου να γίνουν και οι σχετικές εκτιμήσεις. Φαίνεται ότι τα ταξίδια για επαγγελματικούς λόγους μακροπρόθεσμα θα μειωθούν, αφού οι ψηφιακές πλατφόρμες επικοινωνίας (Teams, Zoom, Webex κλπ.) έχουν αποδείξει την αξιοπιστία τους για τηλεδιασκέψεις πολλών ατόμων. Αυτή, όμως, η αλλαγή θα πλήξει περισσότερο τα μεγάλα αεροδρόμια που αποτελούν hubs, όπως δυστυχώς το αεροδρόμιο της Φρανκφούρτης όπου εδρεύει η μητρική μας εταιρεία Fraport AG. Εμείς θεωρούμε ότι τα 14 Περιφερειακά Αεροδρόμια μακροπρόθεσμα ίσως τελικά ανακάμψουν συντομότερα, αφού βασίζονται περισσότερο στον τουρισμό και λιγότερο στο επιχειρηματικό ταξίδι. Ποιες προκλήσεις αντιμετώπισε η Fraport Greece στο επενδυτικό πρόγραμμα για την αναβάθμιση των 14 αεροδρομίων όσον αφορά στις συμβάσεις παραχώρησης από το Ελληνικό Δημόσιο και τις συμβάσεις με τους αναδόχους των έργων; Εμείς ως Fraport Greece, μετά την υλοποίηση μιας εμβληματικής επένδυσης ύψους 1,7 δις, που λίγοι πίστευαν ότι θα μπορούσε να επιτύχει (και αυτός ήταν ο λόγος για την τεράστια διαφορά μεταξύ της προσφοράς της Fraport Greece και του δεύτερου πλειοδότη), τρεις μήνες πριν από την αρχική συμβατική προθεσμία έχουμε επιτύχει την οριστική ολοκλήρωση όλων των έργων στα 14 Περιφερειακά Αεροδρόμια, τα οποία πλέον είναι πανέτοιμα να υποδεχθούν τους επιβάτες σε υπέροχους νέους χώρους με μεγάλη προσήλωση στην ασφάλεια, άνεση και υγιεινή. Πιστεύουμε πολύ στους 14 προορισμούς μας, στους οποίους έχουμε πλέον δώσει αεροδρόμια διεθνών προδιαγραφών, έτσι ώστε η ταξιδιωτική εμπειρία των επισκεπτών να ανταποκρίνεται στην ποιότητα αυτών των προορισμών. Νομίζω ότι μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις ήταν να πείσουμε τους δανειστές του Έργου (μεγάλες διεθνείς επενδυτικές τράπεζες, όπως η ΕΙΒ, EBRD, IFC και Black Sea Trade) ότι το Έργο αξίζει, ότι η Ελλάδα αξίζει και ότι η ομάδα μας μπορεί να τα καταφέρει. Το δυσμενές επενδυτικό κλίμα, όταν υποβάλλαμε την προσφορά μας (τέλος του 2014), η περιπλοκότητα του Έργου που απαιτούσε εργασίες σε 14 διαφορετικά αεροδρόμια, η μετάλλαξη 14 Κρατικών Αεροδρομίων σε 14 ιδιωτικά διαχειριζόμενα αεροδρόμια, η απειρία οποιουδήποτε Κατασκευαστή στην εκτέλεση 14 παράλληλων έργων, δημιουργούσαν τεράστια

Η ρήτρα διαμεσολάβησης είναι πάγια θέση της Fraport Greece στις συμβάσεις που συνάπτει με τους φορείς που δραστηριοποιούνται στα αεροδρόμια. Πώς έχει λειτουργήσει έως τώρα αυτή η εναλλακτική μορφή επίλυσης των διαφορών με τους συμβαλλομένους σας;

Πιστεύουμε πολύ στους 14 προορισμούς μας, στους οποίους έχουμε πλέον δώσει αεροδρόμια διεθνών προδιαγραφών, έτσι ώστε η ταξιδιωτική εμπειρία των επισκεπτών να ανταποκρίνεται στην ποιότητα αυτών των προορισμών Νομίζω ότι και μόνο το γεγονός ότι θέσαμε τη ρήτρα διαμεσολάβησης στις συμβάσεις μας έδωσε τον τόνο για το πώς εννοούμε εμείς τις συνεργασίες μας. Έδειξε ότι δεν είμαστε εδώ, για να εξοντώσουμε τους συνεργάτες μας, αλλά, για να χρησιμοποιήσω μια ρήση του Τεχνικού Διευθυντή μας, «να καταφέρουμε να στεκόμαστε όλοι όρθιοι στο τέλος του δρόμου». Έτσι, συζητώντας με καλή πίστη όλα τα προβλήματα, δεν φτάσαμε ούτε καν σε διαμεσολάβηση, αφού όλες οι διαφορές μας με τους ιδιώτες αντισυμβαλλόμενούς μας έχουν επιλυθεί με συμβιβαστικό τρόπο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η διαχείριση της σύμβασης Μελέτης Κατασκευής των αεροδρομίων. Όταν η κατασκευάστρια εταιρεία

24 _ LAWYER

αντιμετώπισε κάποια προβλήματα, δεν οχυρωθήκαμε πίσω από την ισχυρή σύμβαση που είχαμε, αλλά σκύψαμε στο πρόβλημα και μέσω μιας σειράς πρόσθετων οικονομικών κινήτρων, διασφαλίσαμε επιπλέον οικονομική στήριξη για την κατασκευάστρια εταιρεία και συντομότερη ολοκλήρωση των εργασιών επέκτασης των αεροδρομίων. Ως δικηγόρος, έχετε εκτεταμένη εμπειρία στην επίλυση διαφορών και ιδιαίτερα τη διαιτησία. Πώς λειτουργεί ο θεσμός της διαιτησίας στην Ελλάδα; Υπερισχύουν τα πλεονεκτήματα των αδυναμιών του, ώστε να καταφέρει να προσελκύσει υγιείς επενδύσεις στη χώρα; Ο θεσμός της διαιτησίας στην Ελλάδα λειτουργεί πολύ καλά, είτε αυτός αφορά διαιτησίες του ICC είτε του ΕΟΔΙΔ. Υπάρχουν άριστοι διαιτητές με μεγάλη εμπειρία που μπορούν να δώσουν λύσεις σε όλων των ειδών τις διαφορές. Τα μεγάλα πλεονεκτήματα της διαιτησίας είναι, κατά τη γνώμη μου, τρία: α) η ταχύτητα τελεσίδικης επίλυσης της διαφοράς αφού δεν επιτρέπεται έφεση και αναίρεση, β) η δυνατότητα ενδελεχούς διερεύνησης της διαφοράς με άνεση μαρτυρικών καταθέσεων, πραγματογνώμονες, πολύωρες διαδικασίες, πλήρως ηχογραφημένα πρακτικά κλπ. και γ) το γεγονός ότι η διαιτησία τελικώς καταλήγει (ή πρέπει να καταλήγει) σε μια διευθέτηση της υπόθεσης που είναι αποδεκτή στον εμπορικό κόσμο και για αυτόν τον λόγο λέγεται εμπορική διαιτησία.

Η άλλη πλευρά του νομίσματος είναι ότι η απόφαση της εμπορικής διαιτησίας, ακόμα και λανθασμένη, δύσκολα ανατρέπεται και για αυτόν τον λόγο είναι πολύ σημαντική η επιλογή των σωστών διαιτητών από τα αντίδικα μέρη. Πρέπει, όμως, και οι διαιτητές να φροντίζουν να είναι και να φαίνονται ανεξάρτητοι και ανεπηρέαστοι από γνωριμίες και συμφέροντα γιατί αλλιώς, αν δίνουν την εντύπωση ότι επηρεάζονται, τότε πριονίζουν το κλαδί που καθόμαστε όλοι. Ευτυχώς, υπάρχει πλέον και στη χώρα μας μεγάλος αριθμός πολύ καλά εκπαιδευμένων και πολύ έμπειρων διαιτητών που δημιουργούν αίσθημα ασφάλειας στους συναλλασσόμενους. Στο κόστος δεν αναφέρομαι, γιατί και το να σέρνεται μια υπόθεση στα δικαστήρια για πολλά χρόνια έχει και αυτό μεγάλο κόστος και σε χρήμα και σε πολύτιμο εμπορικό χρόνο. Εκτιμώ ότι για να διευκολυνθούν οι ξένες επενδύσεις θα πρέπει οι διαιτητικές αποφάσεις να γίνονται σεβαστές. Οι επενδυτές έχουν στη διάθεσή τους στατιστικές για το κατά πόσον οι διαιτητικές αποφάσεις γίνονται σεβαστές στις διάφορες χώρες και προφανώς επιλέγουν ανάλογα. Θεωρώ ότι θα μπορούσε να γίνει μεγάλη πρόοδος, εάν το Ελληνικό Δημόσιο δεχόταν η έδρα της διαιτησίας να βρίσκεται σε μια ουδέτερη πόλη, όπως η Γενεύη, το Παρίσι, ή το Λονδίνο, όπου τα δικαστήρια που δικάζουν αγωγές ακύρωσης έχουν μεγάλη εμπειρία να κρίνουν διαιτητικές αποφάσεις. Στην Ελλάδα, σε άλλο έργο στο παρελθόν έχει γίνει

25 _ LAWYER

_BACK COVER STORY Πώς θεωρείτε ότι θα διαμορφωθεί η εργασία του δικηγόρου μετά το πέρας αυτής της υγειονομικής κρίσης;

δεκτή αγωγή ακύρωσης που κατέθεσε το Ελληνικό Δημόσιο με μόνο λόγο ότι το ίδιο το Δημόσιο διόρισε τον διαιτητή του παρανόμως και το θυμήθηκε μετά το πέρας της διαιτητικής διαδικασίας. Όπως γίνεται αντιληπτό, όταν τα εξηγεί κανείς αυτά στους ξένους επενδυτές, τους δημιουργούνται εύλογες αμφιβολίες για το κατά πόσον θα έχουν μια δίκαιη δίκη στα Ελληνικά δικαστήρια απέναντι στο Ελληνικό Δημόσιο.

Η πανδημία έχει πλήξει περισσότερο τις/τους συναδέλφους μου που ασχολούνται με τη δικαστηριακή δικηγορία. Στο εταιρικό πεδίο, αν εξαιρέσει κανείς προσωρινά μισθολογικού χαρακτήρα μέτρα που δεχθήκαμε για να υποστηρίξουμε την εταιρεία, δεν θεωρώ ότι επηρεαστήκαμε από την πανδημία. Αντίθετα, θεωρώ ότι μπορεί να επηρεαστήκαμε έως και θετικά, αφού αρχίσαμε να χρησιμοποιούμε συστηματικά τα νέα εργαλεία επικοινωνίας (Teams, Zoom, Webex κλπ.), χάρη στα οποία αναπτύξαμε πιο στενή επικοινωνία, αφού μπορούμε να κάνουμε βιντεοκλήση ή τηλεδιάσκεψη οποιαδήποτε ώρα της ημέρας και χωρίς να έχουμε ανάγκη αίθουσας διασκέψεων. Ακόμα και διαιτησία θα μπορούσαμε να κάνουμε διαδικτυακά, αν χρειαζόταν. Νομίζω, επίσης, ότι η πανδημία βοήθησε, ώστε να καταλάβουν οι εταιρείες ότι οι δικηγόροι μπορούν να είναι αποτελεσματικοί ακόμα και χωρίς να «χτυπούν κάρτα», κάτι που θα βοηθήσει όλους μας στο μέλλον, όταν χρειαστεί κάποια μέρα να μείνουμε στο σπίτι για κάποιο σοβαρό λόγο. Δεν σας κρύβω ότι κατά τη διάρκεια της τηλε-εργασίας ανακάλυψα την πολυτέλεια να τρώω το μεσημεριανό μου παρέα με τη σύζυγό μου και

Ποιες είναι οι αρχές και οι αξίες που σας χαρακτηρίζουν ως δικηγόρο και ως επικεφαλής του νομικού τμήματος της Fraport Greece; Η πρώτη βασική αρχή μου είναι να πιστεύω αυτό που κάνω. Αν πιστεύω ότι η εταιρεία έχει άδικο, θα κάνω ό,τι περνά από το χέρι μου να πείσω την εταιρεία να συμβιβαστεί με δίκαιο τρόπο. Θέλω να αισθάνομαι ότι με τη δουλειά μου προσφέρω κάτι παραπάνω από το αυτονόητο του να υπερασπίζομαι τα συμφέροντα των μετόχων της εταιρείας. Το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια δούλεψα σε δύο εμβληματικά έργα που άλλαξαν την όψη της Ελλάδας, δηλαδή στο έργο της κατασκευής των σηράγγων των Τεμπών και στο έργο της αναβάθμισης και επέκτασης των 14 Περιφερειακών Αεροδρομίων, με γεμίζει χαρά και υπερηφάνεια. Η δεύτερη βασική αρχή μου είναι ότι δεν εργάζομαι μόνος μου. Μεγάλα έργα χωρίς μεγάλες ομάδες δεν γίνονται. Στη Fraport Greece, έχουμε φτιάξει μια ομάδα με πολύ αξιόλογες/ ους συναδέλφους, με τους οποίους μοιραζόμαστε τις ίδιες ηθικές αξίες και την ίδια προσήλωση στους στόχους της εταιρείας. Τα μέλη αυτής της ομάδας έχουν αυτοτελή πρόσβαση στο προσωπικό και στα μέλη της Διοίκησης, έτσι ώστε να είναι πιο αποτελεσματικές/οί στη δουλειά τους, αλλά και να αναδεικνύεται το έργο τους. Τέλος, αυτή η ομάδα, που εγώ ονομάζω δικηγορική εταιρεία μέσα στην εταιρεία, ανήκει στην μεγαλύτερη ομάδα της εταιρείας αποτελώντας, όπως το βλέπω εγώ, μια κοινή βάση υποστήριξης των διαφόρων τμημάτων της, αφού εμείς γνωρίζουμε όλα τα ζητήματα της εταιρείας και τα συζητούμε διεξοδικά στις δεκαπενθήμερες συναντήσεις της νομικής ομάδας. Είναι αυτονόητο ότι οι αρχές του Κώδικα Δεοντολογίας της Fraport Greece, δηλαδή η εντιμότητα, ακεραιότητα, αξιοπιστία, ευθύνη, διαφάνεια, αφοσίωση και δικαιοσύνη, διαπνέουν και περιμένω να διαπνέουν κάθε πράξη της νομικής ομάδας.

H πανδημία βοήθησε, ώστε να καταλάβουν οι εταιρείες ότι οι δικηγόροι μπορούν να είναι αποτελεσματικοί ακόμα και χωρίς να «χτυπούν κάρτα» να βλέπω τον γιο μου και κάποια άλλη ώρα εκτός από τη νύχτα. Νομίζω ότι οι τεχνολογίες που έλαμψαν στην πανδημία, όπως οι τηλεδιασκέψεις, οι ψηφιακές υπογραφές, τα διαδικτυακά συνέδρια, οι ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων, τα ηλεκτρονικά περιοδικά κλπ., επιτάχυναν τις εξελίξεις αλλάζοντας τη δικηγορία δια παντός, αφού πλέον έχει αποδειχθεί ότι το μόνο που θα χρειάζεται ένας δικηγόρος είναι ένα laptop και μια γρήγορη σύνδεση στο διαδίκτυο. Πλέον, η σκυτάλη έχει περάσει στις εταιρείες τηλεφωνίας που πρέπει να επενδύσουν, για να μας δώσουν αξιοπρεπείς συνδέσεις. ■

Πώς πιστεύετε ότι έχει επηρεάσει η πανδημία την παροχή των νομικών υπηρεσιών; 26 _ LAWYER

Fasten your seatbelts:

Navigating the privacy challenges in a rapidly changing business ecosystem

08 06 2021 



LIVE ON YOUR SCREEN

Εκτός από την πανδημία, το 2020 χαρακτηρίστηκε από μια σειρά σημαντικών εξελίξεων στον τομέα της ιδιωτικότητας, οι οποίες αναμένεται να επηρεάσουν καθοριστικά την επιχειρηματική δραστηριότητα εντός της ΕΕ, αλλά και σε παγκόσμια κλίμακα. Το Brexit, η απόφαση Schrems II για τις διαβιβάσεις δεδομένων, αλλά και η συμφωνία των κρατών-μελών για το σχέδιο του πολυαναμενόμενου Κανονισμού ePrivacy, είναι μερικές μόνον από αυτές. Διαμορφώνεται αδιαμφισβήτητα ένα δυναμικό οικοσύστημα, εντός του οποίου οι προκλήσεις που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι επιχειρήσεις ξεπερνούν αυτό που θα χαρακτηρίζαμε ως “business as usual”.

Με τη συμμετοχή καταξιωμένων Ελλήνων και διεθνών εισηγητών, το Data Privacy & Protection Conference 2021 θα εξετάσει τους τρόπους με τους οποίους οι επιχειρήσεις και οι σύμβουλοι ιδιωτικότητας μπορούν να «ελιχθούν» σε αυτό το διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον, ώστε να αντιμετωπίσουν με έξυπνο τρόπο τις προκλήσεις που παρουσιάζονται στο πεδίο της επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων και της αξιοποίησης των ψηφιακών εργαλείων.

www.dataprivacy.gr Συμμετοχές: Κωνσταντίνος Τσαντάς, Τ: 210-6617777 (εσωτ. 156), Ε: ktsantas@boussias.com LAWYER _ 27 Χορηγίες: Λήδα Πλατή, Τ: 210 6617777 (εσωτ. 271), Ε: lplati@boussias.com Περιεχόμενο: Αλεξάνδρα Βαρλά, Τ: 210 6617777 (εσωτ. 118), E: avarla@boussias.com

Official Publication

Covid-19: Πώς η πανδημία επηρεάζει την εναλλακτική επίλυση διαφορών σε διεθνές επίπεδο Ο θεσμός της διεθνούς διαιτησίας έχει αναδειχθεί σε μεγάλο βαθμό εν μέσω της άνευ προηγουμένου υγειονομικής κρίσης που βιώνουμε. Η ταχύτητα και η απρόσκοπτη πρόοδος της διαδικασίας χάρη στην χρήση της τεχνολογίας έχουν συμβάλει καθοριστικά σε αυτή την εξέλιξη, ενώ με ενδιαφέρον αναμένουμε τις αποφάσεις των διαιτητικών δικαστηρίων στις διαφορές που θα ανακύψουν μεταξύ κρατών και διεθνών επενδυτών λόγω αντισυμβατικών περιορισμών των πρώτων. Της

Αλεξιάννας Τσότσου 28 _ LAWYER

_IN THE SPOTLIGHT

ι εκτεταμένοι περιορισμοί που επιβάλλονται από τα κράτη λόγω του Covid-19 αναπόφευκτα έχουν αντίκτυπο στις δικαστικές διαφορές στα εθνικά δικαστήρια σε παγκόσμιο επίπεδο. Σε πολλές χώρες, τα δικαστήρια έχουν παύσει τη λειτουργία τους εντελώς, ενώ σε άλλες, όπως η Ελλάδα, οι συνεδριάσεις γίνονται με σοβαρά εμπόδια και μόνο για επείγοντα ζητήματα. Οι σημαντικές καθυστερήσεις και τα εξαιρετικά αβέβαια χρονοδιαγράμματα για την τελεσιδικία πολλών υποθέσεων έχουν φέρει στο επίκεντρο της συζήτησης τους εναλλακτικούς τρόπους επίλυσης των διαφορών. Σε τέτοιες απρόβλεπτες περιστάσεις, όπως οι τωρινές, τα μέρη ενδέχεται να επιθυμούν να εξετάσουν έναν από τους διαθέσιμους εναλλακτικούς μηχανισμούς, όπως η διαμεσολάβηση ή η διαιτησία, οι οποίοι δείχνουν να επηρεάζονται λιγότερο από την πανδημία. Καθώς η διαιτησία είναι μια καθαρά συναινετική μέθοδος επίλυσης διαφορών, τα μέρη είναι ελεύθερα να προβούν σε αυτή, ακόμη και αν δεν περιλαμβάνεται εκ των προτέρων στη σύμβαση ρήτρα διαιτησίας. Έτσι, η διαιτησία παρουσιάζει ήδη σε διεθνές επίπεδο αυξημένο βαθμό προτίμησης, κάτι που αναμένεται να συνεχιστεί και μετά το πέρας της πανδημίας.

χουν αδιάλειπτα τη διοικητική υποστήριξη που χρειάζονται τα μέρη, οι εκκρεμείς υποθέσεις προχωρούν με αυξημένο αριθμό τηλεδιασκέψεων και ηλεκτρονική κατάθεση εγγράφων, δηλώσεων μαρτύρων και εκθέσεων εμπειρογνωμόνων. Ειδικά σε υποθέσεις, στις οποίες η γρήγορη επίλυση της διαφοράς διαδραματίζει κομβικό ρόλο, τα παραπάνω πλεονεκτήματα της διαιτησίας είναι οι λόγοι που ολοένα και περισσότεροι διάδικοι στρέφονται σε αυτή. Πρόκειται για μία τάση που από πολλούς υποστηρίζεται ότι την παρατηρούμε και στην Ελλάδα. Όπως μας εξηγεί η Έλενα Κοσσένα, Διαπιστευμένη Διαμεσολαβήτρια και Partner στη δικηγορική εταιρεία Α.Σ. Παπαδημητρίου & Συνεργάτες, «ολοένα και περισσότεροι συμβαλλόμενοι που έχουν συμφέρον και αποσκοπούν σε γρήγορη επίλυση των διαφορών τους στρέφονται σε εναλλακτικούς τρόπους επίλυσης διαφορών, όπως η διαμεσολάβηση και η διαιτησία, που λόγω της ευκαμψίας των διαδικασιών και των κανόνων τους προσαρμόστηκαν ευκολότερα στους περιορισμούς και τις νέες συνθήκες που επέβαλε η πανδημία.» Από την άλλη, ο Χρήστος Παρασκευόπουλος, Partner στη Bernitsas Law Firm, επισημαίνει ότι «η εικόνα που έχουμε είναι ότι η πανδημία μάλλον δεν έχει σταθεί από μόνη της ικανή να οδηγήσει σε μία μεγαλύτερη στροφή προς τη διαιτησία. Από την άλλη πλευρά, η ανάγκη για ταχύτερη και αποδοτικότερη επίλυση των διαφορών παραμένει, με συνέπεια η διαιτησία να είναι ο προτιμώμενος τρόπος επίλυ-

Τα πλεονεκτήματα της διαιτησίας ως εναλλακτικού θεσμού επίλυσης διαφορών εν μέσω πανδημίας Στο ερώτημα γιατί η διαιτησία επηρεάζεται λιγότερο από τις συνέπειες του Covid-19 σε σχέση με την αντιδικία στα κρατικά δικαστήρια, η απάντηση βρίσκεται στη φύση της ίδιας της διαιτησίας. Επειδή πρόκειται για έναν ευέλικτο και συναινετικό μηχανισμό, οι διαδικασίες είναι πολύ ευκολότερο να προσαρμοστούν στις τρέχουσες ανάγκες. Έτσι, τα μέρη μπορούν να συμφωνήσουν ελεύθερα σχετικά με το διαδικαστικό χρονοδιάγραμμα, να συμπτύξουν τις προθεσμίες, να αναβάλουν τις ακροάσεις, να διεξάγουν όλα τα στάδια ψηφιακά και γενικά να λάβουν κάθε πρόσφορο μέτρο για την απρόσκοπτη συνέχιση της διαδικασίας παράλληλα με την προστασία της υγείας. Ειδικά στη διεθνή διαιτησία, με δεδομένο ότι όλα τα γνωστά όργανα διαιτησίας συνεχίζουν να λειτουργούν κανονικά και να παρέ-

Όλα τα γνωστά διεθνή όργανα διαιτησίας συνεχίζουν να λειτουργούν κανονικά και να παρέχουν αδιάλειπτα διοικητική υποστήριξη με τις εκκρεμείς υποθέσεις να προχωρούν με αυξημένο αριθμό τηλεδιασκέψεων και ηλεκτρονική κατάθεση εγγράφων LAWYER _ 29

σης συγκεκριμένων κατηγοριών διαφορών, όπως, ενδεικτικά, σε σημαντικές εμπορικές συμφωνίες με στοιχεία αλλοδαπότητας, σε συμβάσεις παραχώρησης, συμβάσεις μεταβίβασης επιχειρήσεων στο πλαίσιο αποκρατικοποίησης καθώς και σε συμβάσεις ΣΔΙΤ (ανεξαρτήτως στοιχείου αλλοδαπότητας), στην ενέργεια, και σε συμφωνίες μεταβίβασης/εξαγοράς μεγάλων επιχειρήσεων.» Συνεπώς, τα πλεονεκτήματα του θεσμού της διαιτησίας δεν είναι αξιοποιήσιμα μόνο εν καιρώ πανδημίας, αλλά μπορούν να καλύψουν βασικές ανάγκες που αναδύονται στο πολύπλοκο πλέγμα των σύγχρονων οικονομικών σχέσεων. Φυσικά, σε κάθε περίπτωση, η πανδημία μπορεί να αποτελέσει το momentum που θα αναδείξει και θα παγιώσει τους εναλλακτικούς μηχανισμούς επίλυσης των διαφορών. Αυτό είναι κάτι που μένει να το δούμε τα επόμενα χρόνια.

Είναι συζητήσιμο το αν οι αντισυμβατικές πράξεις, στις οποίες προέβησαν τα κράτη, ήταν όντως τα μοναδικά μέσα για τη διασφάλιση των ζωτικών συμφερόντων των χωρών Στόχος είναι να επιτευχθεί μια όσο το δυνατόν μεγαλύτερη κανονικότητα και να προωθηθεί ικανοποιητικά η εξέλιξη των υποθέσεων. Το Διεθνές Εμπορικό Επιμελητήριο (ICC) με κατευθυντήριες γραμμές που έχει δημοσιεύσει ήδη από τον Απρίλιο του 2020 πρότεινε μέτρα που αποσκοπούν στον μετριασμό των επιπτώσεων της πανδημίας και στη συνέχιση της προόδου των διαιτητικών διαδικασιών. Τα μέτρα αυτά επικεντρώνονται σε δύο σημαντικές πτυχές: την πρόληψη των καθυστερήσεων που σχετίζονται με την πανδημία και την οργάνωση εικονικών ακροάσεων. Επιπλέον, το ICC οργανώνει συχνές διαδικτυακές συναντήσεις,

Μέτρα και κατευθυντήριες αρχές των διεθνών οργανισμών διαιτησίας Στα πλαίσια της νέας κατάστασης που έχει δημιουργηθεί λόγω της πανδημίας, οι διεθνείς οργανισμοί διαιτησίας προσπαθούν να προσαρμοστούν στις συνθήκες και να αναδειχθούν ως βασικοί πρωταγωνιστές στη διαδικασία επίλυσης διαφορών μέσω μέτρων που λαμβάνουν.

COVID-19 ΚΑΙ ΕΠΕΝΔΥΤΙΚΗ ΔΙΑΙΤΗΣΙΑ

ι κρατικοί περιορισμοί σε πολλές δραστηριότητες λόγω των μέτρων ελέγχου της πανδημίας αναμένεται να δημιουργήσουν πληθώρα διαφορών στα πλαίσια των διμερών επενδυτικών συμβάσεων μεταξύ κρατών και επενδυτών. Στο παρελθόν, πολλά διαιτητικά δικαστήρια έχουν δεχθεί ότι κρατικά μέτρα αντιμετώπισης κρίσεων (κυρίως οικονομικών) δικαιολογούν την παραβίαση ορισμένων όρων των συμβάσεων, όμως αυτό δεν είναι πάντα ο κανόνας. Η έννοια της ανωτέρας βίας (force majeure) παίζει κεντρικό ρόλο στην κρίση του διαιτητικού δικαστηρίου και οπωσδήποτε έχει διαφορετική αντιμετώπιση σε μια οικονομική κρίση από μια υγειονομική κρίση παγκόσμιου βεληνεκούς. Με δεδομένο ότι για την αποδοχή της ανωτέρας βίας απαιτείται η επέλευση αναπόφευκτου συμβάντος εκτός του ελέγχου του ενός από τους δύο συμβαλλόμενους, τότε η μη εκπλήρωση

δεσμευτικών υποχρεώσεων των κρατών σε διμερείς επενδυτικές συμβάσεις μπορεί να δικαιολογηθεί λόγω της πανδημίας. Σε αυτή την περίπτωση, η απόφαση του διαιτητικού δικαστηρίου μπορεί να αφορά τη ματαίωση ή την παράταση της σύμβασης. Ωστόσο, δεν είναι σίγουρο ότι το δικαστήριο θα δεχτεί ένα τέτοιο επιχείρημα, καθώς μπορεί να κριθεί ότι η κρατική αρχή δεν ήταν αδύνατο να ανταποκριθεί στις συμβατικές της υποχρεώσεις. Η κατάσταση ανάγκης μπορεί να είναι ένα ακόμα στοιχείο της υπερασπιστικής γραμμής σε διαφορά που θα ανακύψει από μια επενδυτική σύμβαση. Για να στοιχειοθετηθεί η κατάσταση ανάγκης, θα πρέπει να αποδειχτεί ότι το κράτος δεν εκπλήρωσε τις συμβατικές του υποχρεώσεις λόγω σοβαρού και επικείμενου κινδύνου που αφορούσε ζωτικό συμφέρον της χώρας και ότι η αντισυμβατική κρατική πράξη ήταν ο μόνος τρόπος να διασφαλιστεί αυτό το

30 _ LAWYER

_IN THE SPOTLIGHT στις οποίες παρέχει πληροφορίες σχετικά με τη λειτουργία της διαιτησίας κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Το Δικαστήριο Διεθνούς Διαιτησίας του Λονδίνου (LCIA) έλαβε επίσης μέτρα για να διασφαλίσει την ομαλή πρόοδο των διαιτητικών διαδικασιών. Τα μέτρα αυτά αφορούν λεπτομερείς οδηγίες για τη λειτουργία του οργανισμού, την προστασία του προσωπικού και των διαιτητών, καθώς και την οργάνωση των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των διαδίκων μέσω τηλεφώνου ή διαδικτύου. Στο Διεθνές Κέντρο Διακανονισμού Επενδυτικών Διαφορών (ICSID), η Γραμματεία λειτουργεί πλήρως και συντονίζει τα μέρη από απομακρυσμένα σημεία εργασίας, ενώ δέχεται νέα αιτήματα διαιτησίας μόνο ηλεκτρονικά. Ο συνδυασμός της προστασίας της δημόσιας υγείας και της διαβεβαίωσης ότι το διαιτητικό έργο συνεχίζεται απρόσκοπτα και χωρίς καθυστερήσεις αποτελεί και εδώ το ζητούμενο. Εντωμεταξύ, αναδύονται συνεργασίες μεταξύ διαφόρων διεθνών διαιτητικών οργανισμών, όπως η δημιουργία του International Arbitration Centre Alliance (IACA), με στόχο τη στρατηγική συνεργασία φορέων διαιτησίας από όλο τον κόσμο και την κάλυψη των κενών και των δυσκολιών που δημιουργούνται

στην επίλυση των διεθνών διαφορών λόγω του Covid-19. Επιπλέον, εκδόθηκε από δεκατρία διεθνή όργανα διαιτησίας, όπως μεταξύ άλλων το Διεθνές Δικαστήριο Διαιτησίας (ICC), το Διεθνές Κέντρο Διακανονισμού Επενδυτικών Διαφορών (ICSID) και το Διεθνές Κέντρο για την Επίλυση Διαφορών (ICDR), Κοινή Δήλωση, στην οποία ζητείται από τα διαιτητικά δικαστήρια να μετριάσουν στο μέγιστο δυνατό βαθμό τις επιπτώσεις της πανδημίας, διασφαλίζοντας την αποτελεσματικότητα της διαιτητικής διαδικασίας, ώστε η διεθνής διαιτησία να μπορέσει να εξασφαλίσει ένα πλαίσιο σταθερότητας στο εξαιρετικά ασταθές οικονομικό περιβάλλον της εποχής.

Η επίδραση της τεχνολογίας στη διεθνή διαιτησία Τα τελευταία χρόνια, η χρήση της τεχνολογίας έχει αναπτυχθεί ραγδαία στο δικηγορικό επάγγελμα και τη νομική επιστήμη. Η εναλλακτική επίλυση των διαφορών, και ιδίως η διαιτησία, είναι ένας από τους ταχύτερα αναπτυσσόμενους τομείς αναφορικά με τη χρήση της τεχνολογίας στον νομικό κλάδο. Άλλωστε, η αποτελεσματική χρήση της τεχνολογίας στη διαιτησία μπορεί να συμβάλει στη μείωση του

συμφέρον. Η πανδημία του Covid-19 είναι σαφώς ένας σοβαρός επικείμενος κίνδυνος που απειλεί ζωτικά συμφέροντα των κρατών, όπως η δημόσια υγεία και το σύστημα περίθαλψης. Όμως, είναι συζητήσιμο το αν οι συγκεκριμένες πράξεις, στις οποίες προέβησαν τα κράτη, ήταν όντως τα μοναδικά μέσα για τη διασφάλιση αυτών των συμφερόντων. Κατά συνέπεια, και λόγω του γεγονότος ότι τα διάφορα κράτη αντέδρασαν με διαφορετικό τρόπο ως προς την αντιμετώπιση της πανδημίας, θα είναι πολύ ενδιαφέρον να δούμε ποια επιχειρήματα θα αναπτυχθούν στα διεθνή διαιτητικά δικαστήρια τους επόμενους μήνες και αν θα διατυπωθεί ένας κοινός κανόνας που θα αποσαφηνίζει τις παραπάνω διακρίσεις και θα επηρεάζει την κρίση της διαιτησίας. Ακριβώς, όμως, επειδή το ζήτημα είναι περίπλοκο, είναι λογικό να αναμένουμε ότι τα μέρη θα προσπαθήσουν να επιτύχουν φιλικό διακανονισμό

στις διαφορές τους. Όπως επισημαίνει ο Γιώργος Πανόπουλος, Partner στη Lambadarios Law Firm, «η πανδημία χαρακτηρίζεται, τουλάχιστον στο πλαίσιο της ηπειρωτικής δικαιικής παράδοσης, ως γεγονός ανωτέρας βίας και οι περιορισμοί, που επέβαλαν τα κράτη προς αντιμετώπισή της, είναι κατ’ αρχήν δικαιολογημένοι. Ωστόσο, οι χωρίς προηγούμενο επιπτώσεις, που η πανδημία και οι περιορισμοί προκάλεσαν στην εκπλήρωση των συμβατικών υποχρεώσεων, επιβάλλουν παρεκκλίσεις από τις συνήθεις έννομες συνέπειες, που συνίστανται στην αμοιβαία απαλλαγή των συμβαλλομένων από τις υποχρεώσεις τους. Έτσι, τόσο στην Ελλάδα όσο και στα άλλα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, παρατηρείται μία τάση προς φιλική διευθέτηση των επιπτώσεων αυτών εντός των περιορισμών που θέτει το ευρωπαϊκό δίκαιο των κρατικών ενισχύσεων, και μόνο σπανιότερα γίνεται χρήση των εργαλείων της επίλυσης διαφορών.»

31 _ LAWYER

_IN THE SPOTLIGHT χρόνου και του κόστους, αλλά και στη βελτίωση των δικαστικών κρίσεων, πλεονεκτήματα που είναι σαφέστατοι στόχοι και συγχρόνως κριτήρια επιλογής αυτού του μηχανισμού επίλυσης διαφορών. Φυσικά, η πανδημία του Covid-19 επιτάχυνε σημαντικά τις εξελίξεις, αποτελώντας μια ευκαιρία για την κοινότητα της διαιτησίας να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στην επίλυση των διαφορών, αποδεικνύοντας ότι μπορεί να υπερπηδήσει τα εμπόδια της πρωτοφανούς υγειονομικής κατάστασης. Οι πιο θεμελιώδεις τεχνολογικές εξελίξεις για τη διαιτησία είναι η τηλεδιάσκεψη και τα εργαλεία διαχείρισης υποθέσεων. Αναμφίβολα, η πιο κρίσιμη επίδραση του Covid-19 στη διαιτησία είναι η μετατόπιση από τη φυσική παρουσία στις τηλεδίκες. Η εικονική ακρόαση θεωρήθηκε ως ο μόνος τρόπος για να συνεχιστεί η διαδικασία διαιτησίας εν μέσω των υγειονομικών περιορισμών. Πρόκειται για την ακρόαση που διεξάγεται με οπτικοακουστικά μέσα και επιτρέπει σε διαιτητές, πληρεξούσιους/εκπροσώπους, μάρτυρες και άλλους συμμετέχοντες να παρευρίσκονται σε ακροάσεις στο διαδίκτυο ή στην έσχατη περίπτωση τηλεφωνικά. Οι εικονικές ακροάσεις δεν ήταν άγνωστες στη διεθνή κοινότητα της διαιτησίας. Για παράδειγμα, στο άρθρο 19 του κανονισμού του ICC όριζε ότι «η ακρόαση μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσω βίντεο, τηλεφωνικής ακρόασης ή αυτοπροσώπως». Επιπλέον, τα περισσότερα όργανα διεθνούς διαιτησίας έχουν δημοσιεύσει εδώ και χρόνια διάφορες εκθέσεις για την ηλεκτρονική ανταλλαγή εγγράφων και θέματα προστασίας των δεδομένων που πρέπει να ληφθούν υπόψη σε μια τηλεδιάσκεψη, συμπεριλαμβανομένων των οδηγιών που πρέπει να δώσει το δικαστήριο στα μέρη μετά από διαβούλευση με αυτά. Η διαφορά, όμως, είναι ότι πλέον η συντριπτική πλειοψηφία των διασκέψεων γίνεται απομακρυσμένα και τα όργανα διαιτησίας έχουν επικεντρωθεί στην επαρκή καθοδήγηση των μερών με σεμινάρια και επεξηγηματικά σημειώματα, ώστε η διαδικασία να ολοκληρωθεί εξ ολοκλήρου ηλεκτρονικά ή, εφόσον δεν υπάρχει κατάλληλη σύνδεση στο διαδίκτυο, τηλεφωνικά. Επιπλέον, έχει ενισχυθεί η εξουσία των διαιτητικών δικαστηρίων να αποφασίζουν για τη διεξαγωγή της διαδικασίας απο-

μακρυσμένα. Ενώ ο κανόνας εξακολουθεί να είναι η συμφωνία των μερών για το θέμα, το δικαστήριο εν μέσω πανδημίας οφείλει να εξισορροπήσει τα συμφέροντα, εφόσον στόχος είναι να διεξαχθεί η διαδικασία με αποτελεσματικό και γρήγορο τρόπο. Έτσι, ενδέχεται να διατάξει την τηλεδιάσκεψη, ακόμα και αν διαφωνούν και τα δύο μέρη. Ρόλο σε μια τέτοιου είδους απόφαση θα παίξει το πλαίσιο της διαφοράς, οι τεχνικές προκλήσεις καθώς και η ενδεχόμενη ζημία από την χρονική καθυστέρηση που θα συμβεί, αν γίνει αποδεκτή η υποχρεωτική φυσική παρουσία των διαδίκων. Σε κάθε περίπτωση, η απομακρυσμένη διαδικασία δεν είναι χωρίς μειονεκτήματα. Ζητήματα αμεροληψίας και αξιοπιστίας των μαρτυρικών καταθέσεων, όταν δεν είναι δυνατόν να διαπιστωθεί αν βρίσκεται και άλλο μη εξουσιοδοτημένο άτομο στο δωμάτιο κατά τη

Αναμφίβολα, η πιο κρίσιμη επίδραση του Covid-19 στη διαιτησία είναι η μετατόπιση από τη φυσική παρουσία στις τηλεδίκες διάρκεια της κατάθεσης, η εξοικείωση των μερών με αυτού του τύπου τις διασκέψεις, η εμπιστευτικότητα και η ασφάλεια των πληροφοριών που αποκαλύπτονται στις ακροάσεις αποτελούν περιορισμούς στην καθολική υιοθέτηση των τηλεδικών σε όλα τα αντικείμενα. Εκτός από τις απομακρυσμένες ακροάσεις, η χρήση της τεχνολογίας έχει αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιμη με τη συμβολή των εργαλείων διαχείρισης υποθέσεων. Η διευκόλυνση της αποτελεσματικής τεκμηρίωσης και της κοινής χρήσης εγγράφων είναι ένα κρίσιμο στοιχείο της διαιτησίας που έχει υιοθετηθεί στο διαδικαστικό μέρος των περισσότερων διαιτητικών οργάνων. Με τη χρήση εργαλείων διαχείρισης υποθέσεων, τα έγγραφα που υποβάλλονται για μια συγκεκριμένη περίπτωση αξιοποιούνται αποκλειστικά μέσω μιας ενιαίας πλατφόρμας. Έτσι, οι απαιτήσεις της σαφήνειας, της ευκολίας επικοινωνίας και διασαφηνίσεων και του μεγάλου διαθέσιμου χώρου καλύπτονται, ενώ ταυτόχρονα πληρούνται και οι ανάγκες ταχύτητας και ασφάλειας στην ανταλλαγή εγγράφων. ■ 32 _ LAWYER

ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ: ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ WIN-WIN Mediation=Dispute Meditation & Medication Η τρίτη νομοθετική προσπάθεια Ο ν. 4640/2019 (ο 4640) αποτελεί την τρίτη προσπάθεια εισαγωγής στην Ελλάδα του θεσμού της Διαμεσολάβησης μετά α) το ν. 3898/2010, που ενσωμάτωσε την Οδηγία 2008/52/ΕΚ «για ορισμένα θέματα διαμεσολάβησης σε αστικές και εμπορικές υποθέσεις» και β) το ν. 4512/2018, που παρέμεινε ανενεργός λόγω αντισυνταγματικότητας - Απόφαση Διοικητικής Ολομέλειας ΑΠ 34/2018. Παρά τις κάποιες ασάφειες, που θα μπορούσαν όμως να διορθωθούν μετά από εύλογο χρόνο εφαρμογής, λαμβανομένων υπόψη και των χρήσιμων κατευθυντήριων γνωμοδοτήσεων της Επιτροπής Νομικών Θεμάτων της ΚΕΔ (βλ. στο diamesolavisi. gov.gr), ο 4640 μπορεί να θεωρηθεί συνολικά επιτυχής. Χαρακτηριστική είναι η καινοτομία του για την Υποχρεωτική Αρχική Συνεδρία Διαμεσολάβησης (ΥΑΣΔ) για συγκεκριμένες διαφορές, με έναρξη ισχύος κατά περίπτωση από 30.11.2019, 15.1.2020 και 1.7.2020 (άρθρα 6, 7 & 44, 4640, όπως ισχύει).

Τα μακρόχρονα αδιέξοδα της αντιδικίας στη χώρα μας, δηλ. κατά βάση το υψηλό κόστος, σε χρήμα και χρόνο, το έλλειμα εμπιστοσύνης καθώς και η τεχνολογική υπανάπτυξη, που επιτάθηκαν (αλλά δεν προκλήθηκαν) με το lockdown της πανδημίας, επιτάχυναν την ανάγκη εναλλακτικών μορφών επίλυσης διαφορών. Ειδικά η Διαμεσολάβηση, με τις σημερινές συνθήκες, έχει όλα τα θετικά στοιχεία για να εξελιχθεί σύντομα από εναλλακτική, σε πρώτη επιλογή. Μάλιστα, η Διαμεσολάβηση σαν θεσμός επίλυσης διαφορών, έστω κι αν δεν ονομάζεται πάντα ρητά «διαμεσολάβηση», υπάρχει θεσμοθετημένη και, το σημαντικότερο, επεκτείνεται διαρκώς και ποικιλοτρόπως με τη μορφή: α) δικονομικών εναλλακτικών μηχανισμών (άρθρα 116Α και 209 - 214Γ ΚΠολΔ), β) διαφόρων «επιτροπών» και «συνηγόρων», ενδεικτικά, από τις επιτροπές φιλικού διακανονισμού του ν. 2251/1994, τους Συνήγορους του Καταναλωτή και του Πολίτη, τον Μεσολαβητή Τραπεζικών-Επενδυτικών Υπηρεσιών, τον Ασφαλιστικό Διαμεσολαβητή και τη Μεσολάβηση

Δικηγόρος LL.M., Διαπιστευμένος Διαμεσολαβητής του Υπουργείου Δικαιοσύνης & του Centre of Effective Dispute Resolution (CEDR) του Λονδίνου, Αναπλ. Διευθύνων Εταίρος της BGP.

Τα βασικά πλεονεκτήματα της Διαμεσολάβησης Ουσιώδης είναι η συνεισφορά της Διαμεσολάβησης στη ρεαλιστική αποτίμηση και συχνά στην επανεκτίμηση των επιδιώξεων των μερών προς όφελος της σχέσης τους, σε συνδυασμό με την αφορμή συζήτησης μεταξύ τους, έστω και αν δεν καταλήξουν σε συμφωνία. Η ευελιξία της διαδικασίας, η ταχύτητα, το μικρό κόστος, η εμπιστευτικότητα (με όριο τη δημόσια τάξη), η δυνατότητα δημιουργικών λύσεων, ο έλεγχος του αποτελέσματος από τα μέρη και η επίτευξη μόνο κοινά αποδεκτών συμφωνιών αποτελούν επίσης πλεονεκτήματα. Γι’ αυτό και η ΥΑΣΔ πρέπει να λειτουργεί ως ευκαιρία κατάλληλης ενημέρωσης και αρχικής διερεύνησης των προθέσεων των μερών. Εξάλλου, η μη απώλεια δικονομικών δικαιωμάτων λόγω της αναστολής τους (άρθρο 9, 4640) και η διατήρηση της επιλογής της αντιδικίας/διαιτησίας προσδίδουν στη Διαμεσολάβηση καθεστώς win-win. ■

Η Δικηγορική Εταιρεία “Bahas, Gramatidis & Partners” (BGP) διαθέτει πολύχρονη, πλούσια και πρακτικά αποτελεσματική εμπειρία και κουλτούρα ADR.

_INFO

_ADVERTORIAL

Η γενικότερη - αυξητική τάση εξώδικης επίλυσης διαφορών

Δημήτρης Εμβαλωμένος

Ο.ΜΕ.Δ. επί συλλογικών εργατικών διαφορών, μέχρι το Μηχανισμό ΕΔΠΠΙ, την Επιτροπή Εξώδικης Επίλυσης Φορολογικών Διαφορών και τον υπό συζήτηση Αστυνομικό-Λιμενικό Διαμεσολαβητή και γ) ρητών προβλέψεων σε νόμους, όπως για την επίλυση διαφορών σημάτων (άρθρο 31, ν. 4679/2020), από ανώνυμες εταιρείες (άρθρο 3, ν. 4548/2018), εταιρικούς μετασχηματισμούς (άρθρο 5, ν. 4601/2019) αλλά και μεταξύ παρόχων επιγραμμικών υπηρεσιών διαμεσολάβησης (πλατφορμών)-επιχειρηματικών χρηστών (άρθρα 12-13, Κανονισμός ΕΕ 2019/1150), ενώ προωθείται ιδιαίτερα στο σχέδιο νόμου για την αναμόρφωση του οικογενειακού δικαίου.

26 Τ: E: W:

Filellinon str. 105 58, Athens-GR +30 210 3318170 law-firm@bahagram.com www.bahagram.com

Περισσότερες πληροφορίες στο: d.emvalomenos@bahagram.com ή στο 210-3318 170

LAWYER _ 33

_IN THE SPOTLIGHT

επίπεδο, τα διαιτητικά όργανα υιοθετούν καινοτόμες > Σλύσεις ε διεθνές τεχνολογίας, όπως η καθολική εφαρμογή των τηλεδικών, ώστε να μπορέσει η επίλυση των διαφορών να προχωρήσει απρόσκοπτα ακόμα και εν μέσω πανδημίας. Συμβαίνει το ίδιο και στην Ελλάδα; Ποια είναι τα κυριότερα προβλήματα που δεν μπορούν να υπερκαλυφθούν με τη χρήση της τεχνολογίας;

Ευγενία Παπαθανασοπούλου Director Legal Affairs & Secretary to the BoD Accredited Mediator (CEDR & Hellenic Ministry of Justice) ATHENS INTERNATIONAL AIRPORT S.A.

Νομίζω ότι μπορούμε να συμφωνήσουμε ότι, ακόμα και στην Ελλάδα, υπό την πίεση των συνθηκών έγιναν, πολυεπίπεδα, βήματα που, χωρίς την πίεση αυτή, θα απαιτούσαν πολύ περισσότερο χρόνο. Η τεχνολογία, ως εργαλείο, μας δίνει τη δυνατότητα ακόμα και στην επίλυση διαφορών να προχωράμε και σε συνθήκες που απαιτούν κοινωνική απομάκρυνση. Δείτε, για παράδειγμα, την ηλεκτρονική υπογραφή. Μπορούμε πλέον να συζητήσουμε, διαπραγματευτούμε και υπογράψουμε με απόλυτη ασφάλεια χωρίς να συναντηθούμε ποτέ. Δεν είμαι, λοιπόν, βέβαιη ότι υπάρχει κάτι που δεν μπορεί να υπερκαλυφθεί με τη χρήση της τεχνολογίας. Ασφαλώς, χρειάζεται να προσαρμοστούμε, να συνηθίσουμε σε έναν νέο τρόπο, να κατανοήσουμε ότι υπάρχει και αυτή η δυνατότητα συνεργασίας, κατά την οποία δεν θα μπορούμε να χαιρετήσουμε τους συνομιλητές μας με χειραψία ή για την οποία θα χρειαστεί να δημιουργήσουμε νέους κώδικες, για να ερμηνεύσουμε τη (νέα) γλώσσα του (περιορισμένου) σώματος. Επίσης, ασφαλώς, χρειάζεται να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί, για να εντοπίσουμε ενδεχόμενα ζητήματα ασφαλείας (cybersecurity), που προκύπτουν από τη χρήση του διαδικτύου και να περιορίσουμε τους κινδύνους. Τίποτα από αυτά, όμως, κατά τη γνώμη μου, δεν μας σταματούν από το να προχωράμε και στην Ελλάδα και να εξελισσόμαστε, χρησιμοποιώντας αποτελεσματικά και έξυπνα όλα τα εργαλεία που μας προσφέρει η τεχνολογία.

να αποτελέσει momentum για την ανάδειξη των > Μεναλλακτικών πορεί η πανδημία μηχανισμών επίλυσης των διαφορών στη μετά Covid-19 εποχή; Ποιες άλλες προΰποθέσεις υπάρχουν, για να γίνει ο θεσμός της διαμεσολάβησης και της διαιτησίας πιο δημοφιλής στη χώρα μας; Ενδιαφέρουσα σκέψη. Θα έλεγε κανείς ότι, ίσως, η πανδημία και όλοι οι περιορισμοί που επιβάλλονται για την ανάσχεσή της θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην ανάδειξη των εναλλακτικών μορφών επίλυσης διαφορών, δεδομένου ότι διαφορές/συγκρούσεις εξακολουθούν να υπάρχουν/γεννιούνται και η παραδοσιακή οδός επίλυσης αυτών -το δικαστικό σύστημα- είναι, πρόσκαιρα, πρακτικά απενεργοποιημένο. Συνεπώς, αυτή τη στιγμή, για την επίλυση των διαφορών, μοιάζει μονόδρομος η επιλογή κάποιου εναλλακτικού τρόπου επίλυσης, όπως είναι η διαιτησία και ακόμα περισσότερο η διαμεσολάβηση, η οποία μπορεί, εξίσου καλά, να πραγματοποιηθεί και μέσω τηλεδιάσκεψης, ώστε να μην διακινδυνεύσουν οι συμμετέχοντες. Τα τελευταία δέκα χρόνια γίνονται στη χώρα μας, όπως και στο σύνολο της Ε.Ε., προσπάθειες να διαδοθεί ο θεσμός της διαμεσολάβησης ως εναλλακτικός τρόπος επίλυσης διαφορών. Τον Νοέμβριο 2019, ο νομοθέτης τόλμησε να εισαγάγει για ένα σημαντικό μέρος των υποθέσεων που απευθύνονται στα Δικαστήρια την έννοια της Υποχρεωτικής Αρχικής Συνεδρίας Διαμεσολάβησης, με στόχο να γνωρίζει ο πολίτης τη διαδικασία της διαμεσολάβησης και να κρίνει μόνος του αν αυτή είναι κατάλληλη για τον ίδιο και την συγκεκριμένη διαφορά του. Είναι ένα σημαντικό και τολμηρό βήμα. Κατά τη γνώμη μου χρειάζονται κι άλλες πρωτοβουλίες, για να εμπεδωθεί στη συνείδηση της κοινωνίας η σημασία της διαμεσολάβησης και να επιτευχθεί ο στόχος, που είναι ο ίδιος ο πολίτης να γνωρίζει ότι έχει αυτή την επιλογή και να αποφασίζει, με βάση τις εκάστοτε συνθήκες και τις ατομικές του ανάγκες, αν θα την επιλέξει κάθε φορά ή όχι. Ενδεχομένως, χρειάζεται να εισαχθεί στα Πανεπιστήμια ως μάθημα, ούτως ώστε να εκπαιδεύονται συστηματικά οι νέες γενιές δικηγόρων και δικαστών. Επίσης, θα μπορούσε σε επίπεδο Δήμων να προωθηθεί θεσμικά η διαμεσολάβηση ως μέσο επίλυσης των διαφορών της γειτονιάς (αυτό που ονομάζεται community mediation) χωρίς οικονομική επιβάρυνση των ωφελούμενων. Βλέπετε, υπάρχουν τρόποι, απλά απαιτείται όραμα, υπομονή και διαρκής προσπάθεια. 34 _ LAWYER

ότι θα είναι οι συνέπειες της πανδημίας στη > Πδιεθνή οιες θεωρείτε διαιτησία; Πιστεύετε ότι θα αυξηθούν οι αξιώσεις επενδυτών σε βάρος των κρατών για τη μη εκπλήρωση των συμβατικών τους υποχρεώσεων λόγω των περιορισμών σε διάφορους τομείς δραστηριότητας; Η πανδημία δημιούργησε εν γένει συνθήκες ανωτέρας βίας, επιδρώντας και στην οικονομική δραστηριότητα. Σε πολλούς τομείς της συναλλακτικής ζωής, συνέπεια ήταν η αναγκαστική προσαρμογή συμβατικών υποχρεώσεων (ιδίως στις διαρκείς συμβάσεις) ανάλογα με τα συγκεκριμένα δεδομένα κάθε περίπτωσης όσον αφορά στα πραγματικά περιστατικά και τις συμβατικές δεσμεύσεις των συμβαλλομένων. Στο γενικό αυτό πλαίσιο, θα πρέπει να ιδωθούν και αξιώσεις επενδυτών έναντι κρατών, λαμβανομένου υπόψη του εφαρμοστέου δικαίου κατά περίπτωση. Ο συμφωνηθείς τρόπος επίλυσης των όποιων διαφορών (δικαστικά ή διαιτητικά, σε τυχόν συνδυασμό με διαμεσολάβηση) αφορά στη διαδικασία. Γενικά, ο Αστικός Κώδικας δεν ορίζει ρητά την έννοια της ανωτέρας βίας, που έχει έτσι διαμορφωθεί νομολογιακά (συνεπικουρούμενη από τη θεωρία). Βάσει της αρχής της υπαιτιότητας, η έλλειψή της συνεπάγεται τη μη ευθύνη του οφειλέτη, εκεί δε που τελειώνει η ελαφρά αμέλεια αρχίζουν τα τυχερά, κατηγορία των οποίων είναι η ανωτέρα βία που καλύπτει τις ακραίες περιπτώσεις των περιστατικών που είναι αδύνατο να αποτραπούν με ανθρώπινες δυνάμεις. Ως προς τον ορισμό της ανωτέρας βίας έχουν διατυπωθεί δύο θεωρίες, η αντικειμενική (η απόλυτη - αυστηρότερη για τον οφειλέτη) και η υποκειμενική (η σχετική - επιεικέστερη για τον οφειλέτη).

παρατηρείται μία στροφή προς τους > Σεναλλακτικούς ε διεθνές επίπεδο, τρόπους επίλυσης διαφορών, καθώς τα όργανα διαμεσολάβησης και διαιτησίας συνεχίζουν απρόσκοπτα το έργο τους ακόμα και εν μέσω πανδημίας. Ισχύει το ίδιο και στην Ελλάδα; Αν όχι, σε τι πιστεύετε ότι οφείλεται αυτό; Ισχύει (ευτυχώς), στο μέτρο και το βαθμό που αναπτύσσεται σταδιακά στη χώρα μας η κουλτούρα εναλλακτικών – εξώδικων τρόπων επίλυσης των διαφορών. Θεωρώ πως είναι πλέον αναμφισβήτητο ότι η παρατεταμένη πανδημία και το δικαστηριακό lockdown επέσπευσε την αναγκαστική αναζήτηση τέτοιων εναλλακτικών τρόπων, πάντα με την πολύτιμη συνδρομή της τεχνολογίας που μπορεί και υποκαθιστά, χωρίς ουσιώδη προβλήματα, την ταυτόχρονη φυσική παρουσία των μερών. Ειδικά για τη Διαμεσολάβηση, ο ν. 4640/2019 περιέχει ειδική πρόβλεψη για τηλεδιάσκεψη (αρ. 5, παρ. 3), με τα μέρη να έχουν δυνατότητα χρήσης κάθε πρόσφορου μέσου γι’ αυτήν. Επιπλέον, ελληνικοί φορείς Διαμεσολάβησης (ενδεικτικά, ο ΕΟΔΙΔ) κατάφεραν να συνδράμουν αποτελεσματικά στην απρόσκοπτη διεξαγωγή online συνεδριών, ενισχύοντας έτσι στην πράξη την εμπιστοσύνη των μερών στις δυνατότητες του θεσμού ακόμα και υπό τις έκτακτες συνθήκες της πανδημίας. Αξίζει να σημειωθεί πως η online Διαμεσολάβηση θέτει ιδιαίτερα ζητήματα, όπως κατάλληλης τεχνικής υποδομής/σύνδεσης internet, ασφάλειας/εμπιστευτικότητας αλλά και ιδιαιτεροτήτων στον τρόπο διενέργειας και επικοινωνίας, που απαιτούν βασικά την ειδική προετοιμασία των συμμετεχόντων σε αυτή από τον διαμεσολαβητή και τη φερεγγυότητα του φορέα – παρόχου της πλατφόρμας.

LAWYER _ 35

Δημήτρης Εμβαλωμένος Δικηγόρος LL.M., Διαπιστευμένος Διαμεσολαβητής του Υπουργείου Δικαιοσύνης & του Centre of Effective Dispute Resolution (CEDR) του Λονδίνου, Αναπλ. Διευθύνων Εταίρος της BGP

_IN THE SPOTLIGHT

έχει παρατηρηθεί σε διεθνές επίπεδο μία στροφή > Επρος ν μέσωτη πανδημίας, διαιτησία ως έναν αποτελεσματικό και ταχύ μηχανισμό επίλυσης των διαφορών, ειδικά λόγω των εκτεταμένων περιορισμών στην κρατική δικαιοσύνη. Έχει παρατηρηθεί και στην Ελλάδα αυτή η τάση;

Σταύρος Μπρεκουλάκης Καθηγητής Διεθνούς Διαιτησίας και Εμπορικού Δικαίου, Queen Mary University of London, Δικηγόρος, Διαιτητής, 3 Verulam Buildings (Gray’s Inn)

Η πανδημία ήταν ένα βίαιο γεγονός που ήρθε έντονα και γρήγορα, εμποδίζοντας την ομαλή διεξαγωγή πολλών διαιτησιών που βρίσκονταν σε εξέλιξη. Σε σχέση με την αντίδραση που είχαν τα κρατικά δικαστήρια, των οποίων η λειτουργία περιορίστηκε σημαντικά, η διεθνής διαιτησία προσαρμόστηκε αξιοσημείωτα στην πανδημία, δείχνοντας ευελιξία στον τρόπο, με τον οποίο διοργανώθηκε. Στην αρχή, όλοι ξαφνιαστήκαμε και δεν ξέραμε πώς να αντιδράσουμε. Η πρώτη σκέψη ήταν να αναβάλλουμε τις ακροάσεις, οι οποίες δεν μπορούσαν να γίνουν λόγω περιορισμού των ταξιδιών. Στη συνέχεια, όμως, πολύ γρήγορα συνειδητοποιήσαμε ότι η τεχνολογία αξιοποιούνταν στη διαιτησία ούτως ή άλλως. Οι δικηγορικές εταιρίες είχαν δυνατότητα για εξ αποστάσεως επικοινωνία και προ πανδημίας, όπως για παράδειγμα όταν γίνονταν προδικαστικές συναντήσεις με ηλεκτρονικά μέσα ή όταν δεν μπορούσαν να παραστούν ορισμένοι μάρτυρες και έδιναν τις καταθέσεις τους ηλεκτρονικά. Η διεθνής διαιτησία ήταν, λοιπόν, έμπειρη σε έναν βαθμό σε εξ αποστάσεως διαδικασίες, ωστόσο είναι διαφορετικό να γίνεται εξ ολοκλήρου η διαιτησία εξ αποστάσεως, όπου όλοι οι συμμετέχοντες βρίσκονται σε διαφορετικά μέρη. Μέχρι τον Απρίλιο του 2020, βγήκαν πρωτόκολλα, έτσι ώστε να μην αναβληθούν ξανά οι ακροάσεις, οι δικηγορικές εταιρείες συμφώνησαν, ενώ βρέθηκαν και εταιρείες τεχνολογίας, για να αναλάβουν την υποστήριξη σε όλη τη διαδικασία της διαιτησίας με πολύ προηγμένες τεχνολογικά πλατφόρμες υποστήριξης διαιτησιών. Στην Ελλάδα, η εμπειρία μου δεν ήταν ανάλογη, καθώς σε πολλές διαφορές υπήρξε αδυναμία τεχνολογικής υποστήριξης και δυσπιστία στην εξ αποστάσεως ακρόαση, οπότε οι ακροάσεις αναβλήθηκαν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Από την άλλη, όταν τα μέρη είχαν τη δυνατότητα τεχνολογικής υποστήριξης της διαδικασίας με ηλεκτρονικά μέσα, οι υποθέσεις προχώρησαν κανονικά. Όσο περνάει ο καιρός, δημιουργείται και στην Ελλάδα η κουλτούρα της ηλεκτρονικής διεξαγωγής της διαιτησίας και είμαι αισιόδοξος ότι στο μέλλον θα υπάρξει αντίστοιχη ευελιξία με την εμπειρία που είχα σε διεθνές επίπεδο.

έχει αποτελέσει καθοριστικό παράγοντα επιτυχίας στην απρόσκοπτη πρόοδο των > Ηδιαιτητικών τεχνολογίαδιαδικασιών παρά την πανδημία. Μπορεί η τεχνολογία να υπερκεράσει όλα τα εμπόδια που έφερε η πανδημία ή ακόμα και με αυτή υπάρχουν σημαντικοί περιορισμοί στην όλη διαδικασία; Οπωσδήποτε, στην ηλεκτρονική διεξαγωγή των διαιτησιών υπάρχουν ορισμένα εμπόδια, όπως η κούραση εστίασης. Είναι διαφορετική η προσωπική επαφή για 8-9 ώρες από τη συγκέντρωση μπροστά σε μια κάμερα για 6 ώρες. Συνεπώς, εφόσον οι ώρες κάθε ημέρα είναι λιγότερες, απαιτούνται περισσότερες μέρες ακρόασης, για να ολοκληρωθεί η ακρόαση. Ένα άλλο εμπόδιο που δεν μπορεί να υπερκεράσει η τεχνολογία είναι η διαφορά ώρας ανάμεσα σε μάρτυρες, συνηγόρους, διαιτητές κλπ., με αποτέλεσμα, όταν οι συμμετέχοντες βρίσκονται σε πολύ μακρινά μέρη μεταξύ τους, να μην υπάρχουν πάνω από 4 ενεργείς ώρες καθημερινά. Ένα πρόβλημα με τις εξ αποστάσεως ακροάσεις, το οποίο έχει συζητηθεί αρκετά, είναι η ενδεχόμενη μειωμένη αξιοπιστία των μαρτυρικών καταθέσεων. Προσωπικά και με βάση την εμπειρία μου, θεωρώ ότι κάτι τέτοιο δεν αποτελεί πρόβλημα και είναι ζήτημα υπερβολής. Η αξιοπιστία του μάρτυρα μπορεί να εκτιμηθεί σταθμίζοντας τις αντιδράσεις του ακόμα και εξ αποστάσεως. Άλλωστε, σπάνια η διαιτητική απόφαση εξαρτάται μόνο από τη μαρτυρική κατάθεση, καθώς βασίζεται σε πολλά ακόμη αποδεικτικά μέσα, σχετίζεται με την ερμηνεία του νόμου κλπ. Από την άλλη, αξίζει να σκεφτούμε τα τεράστια οφέλη που προσφέρει η τεχνολογία. Το κόστος της εξ αποστάσεως διαδικασίας είναι σαφώς μικρότερο, καθώς δεν υπάρχουν οι δαπάνες των αεροπορικών εισιτηρίων και της κατά αποκοπής αμοιβής των διαιτητών ανά ημέρα παραμονής τους στον τόπο διεξαγωγής της διαιτησίας. Είναι ιδιαίτερα θετικό το πόσο εύκολα προσαρμόστηκε ο ευέλικτος μηχανισμός της διαιτησίας και θεωρώ ότι οι εξ αποστάσεως ακροάσεις ήρθαν για να μείνουν, σε ένα υβριδικό μοντέλο, το οποίο θα αποτελείται τόσο από δια ζώσης όσο και εξ αποστάσεως ακροάσεις. Η κοινότητα της διαιτησίας πρέπει να έχει μια ολιστική, οικολογική προσέγγιση δίνοντας το καλό παράδειγμα και αποφεύγοντας τα άσκοπα αεροπορικά ταξίδια. Είναι, λοιπόν, μια πολύ καλή ευκαιρία να αξιοποιήσουμε τα οφέλη της τεχνολογίας προς αυτή την κατεύθυνση. 36 _ LAWYER

ανωτέρας βίας αναμένεται ότι θα παίξει καθοριστικό ρόλο στις διαφορές από > Ηεπενδυτικές έννοια τηςσυμβάσεις λόγω μη εκπλήρωσης των συμβατικών υποχρεώσεων των κρατών. Θεωρείτε ότι μπορεί να στοιχειοθετηθεί ως επιχειρηματολογία ή ότι η ανωτέρα βία ακόμα και σε καιρούς υγειονομικών κρίσεων συναντάει τα όριά της στην αρχή της αναλογικότητας; Το ζήτημα της ανωτέρας βίας μπορεί να εμφανιστεί με δύο τρόπους. Όταν προβλέπεται ρητά ως συμβατικός όρος η ρήτρα ανωτέρας βίας, επαφίεται στα μέρη το πώς θα την οριοθετήσουν. Έτσι, υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις στον τρόπο, με τον οποίο ρυθμίζεται συμβατικά η ρήτρα της ανωτέρας βίας ανάλογα και με τη συναλλακτική δύναμη κάθε μέρους. Από εκεί και πέρα, η ανωτέρα βία διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στο αστικό δίκαιο, όπου τίθενται ζητήματα καταμερισμού σχετικά με το ποιος θα επιβαρυνθεί, αν όντως κατέστη αδύνατη η παροχή. Εν προκειμένω, στις διακρατικές επενδυτικές συμφωνίες, αξίζει να σημειώσουμε ότι οι επενδυτές έχασαν χρήματα όχι άμεσα λόγω της πανδημίας, αλλά λόγω των μέτρων που λαμβάνουν τα κράτη προς αντιμετώπισή της. Συνεπώς, καθώς η αιτιώδης συνάφεια βρίσκεται ανάμεσα στα μέτρα και τη ζημία, πρέπει να αναρωτηθούμε αν δικαιολογείται το κράτος να λάβει αυτά τα μέτρα, έτσι ώστε να μη θεωρηθεί ότι είναι υπαίτιο της ζημίας. Στις περισσότερες επενδυτικές συμβάσεις, προβλέπονται εξαιρέσεις σχετικά με τα μέτρα που λαμβάνει το ελληνικό κράτος για την προστασία της δημόσιας υγείας. Το θέμα, λοιπόν, που μας απασχολεί και το οποίο σχετίζεται με την αρχή της αναλογικότητας είναι αν τα μέτρα ήταν σταθμισμένα με βάση τα πραγματικά περιστατικά και επομένως εμπεριστατωμένα, αν έγιναν συγκεκριμένες μελέτες σχετικά με το κόστος και το όφελος από κάθε μέτρο, ώστε να διαπιστωθεί ότι ο εν λόγω περιορισμός ήταν αναγκαίος και αναλογικός. Αυτό θα μπορούσε να κριθεί σε ένα διαιτητικό δικαστήριο, όπως και το ζήτημα του αν έγιναν διακρίσεις στη λήψη των αποφάσεων, με βάση τις οποίες επλήγησαν συγκεκριμένες επενδύσεις, εφόσον μπορεί να αποδειχτεί κάτι τέτοιο.

επίπεδο, παρατηρείται μία στροφή προς τη διαιτησία αλλά > Σκαι ε διεθνές γενικά τους εναλλακτικούς τρόπους επίλυσης των διαφορών λόγω των χαρακτηριστικών της ταχύτητας και της αποτελεσματικότητάς τους, τα οποία είναι ουσιώδη εν μέσω πανδημίας και με τους τρέχοντες περιορισμούς στα κρατικά δικαστήρια. Παρατηρείτε και στην Ελλάδα μια αντίστοιχη τάση; Θεωρείτε ότι η πανδημία θα σταθεί αφορμή, για να εδραιωθεί ο θεσμός των εναλλακτικών μηχανισμών επίλυσης διαφορών στη χώρα μας; Τις τελευταίες δεκαετίες, παγκοσμίως, η εναλλακτική επίλυση διαφορών έχει αποκτήσει μεγάλη σημασία και αντίστοιχη προβολή, εν όψει της παγκοσμιοποιημένης λειτουργίας του διεθνούς οικονομικού συστήματος και των προκλήσεων που αυτή συνεπάγεται για τα εθνικά συστήματα απονομής δικαιοσύνης. Το εύρος και η ταχύτητα των συναλλαγών, η χρήση της τεχνολογίας και η πολυπλοκότητα των διαφορών με στοιχεία διεθνικότητας έχουν διαμορφώσει ένα σύνθετο σκηνικό που ευνοεί την ανάπτυξη και εφαρμογή ευέλικτων και αποδοτικών θεσμών διευθέτησης των διαφορών. Τόσο η διαιτησία όσο και η διαμεσολάβηση, που εδώ και πολλά έτη αναγνωρίζονται και ρυθμίζονται κανονιστικά σχεδόν σε όλες τις έννομες τάξεις, συνιστούν πλέον βιώσιμες και αξιόπιστες επιλογές για τους πολίτες και τις επιχειρήσεις. Όλες αυτές οι διαπιστώσεις επιβεβαιώνονται και γίνονται ακόμη πιο επίκαιρες στη σημερινή δυσμενή συγκυρία της πανδημίας. Η παγκόσμια περιπέτεια του Covid-19 δημιουργεί εντελώς νέες συνθήκες στην εφαρμογή του δικαίου και τη διαχείριση των ιδιωτικών διαφορών. Η αναστολή της λειτουργίας των δικαστηρίων -σε πλήθος χωρών, όπως και στην Ελλάδα- δυσχεραίνει την παροχή έννομης προστασίας σε προσήκοντα χρόνο. Το γεγονός αυτό δημιουργεί έλλειμμα ασφάλειας δικαίου στην κοινωνική συμβίωση και στις συναλλαγές. Οι εναλλακτικές μέθοδοι προσφέρουν την ευκαιρία για αποτελεσματική διαχείριση των διενέξεων χωρίς να διακυβεύονται οι κανόνες της τήρησης της δημόσιας υγείας. Η ιδιαίτερη -tailor-made- φυσιογνωμία της διαιτησίας και της διαμεσολάβησης ενισχύεται από τη δυνατότητα χρήσης της σύγχρονης τεχνολογίας, που εξαλείφει τις αποστάσεις, διασφαλίζοντας μία προσήκουσα και ασφαλή διαδικασία επίλυσης της διαφοράς. Αυτό είναι αληθές όχι μόνο στις διασυνοριακές διαφορές, αλλά πλέον και σε κάθε ιδιωτική διαφορά, αστικού ή εμπορικού δικαίου, που ανακύπτει στην ημεδαπή ανάμεσα σε διαδίκους που κατοικούν ή εδρεύουν στην Ελλάδα. Με αυτήν την έννοια, μέσα από την υγειονομική κρίση, διαφαίνεται μία σπάνια ευκαιρία για την ενίσχυση και εδραίωση της εναλλακτικής επίλυσης στο σύγχρονο κοινωνικό οικοδόμημα: η ανάγκη για άμεση και αποτελεσματική διαχείριση των συγκρούσεων δεν μπαίνει σε «καραντίνα». LAWYER _ 37

Νικόλας Κανελλόπουλος Δικηγόρος – Διαπιστευμένος Διαμεσολαβητής, Γενικός Γραμματέας Οργανισμού Προώθησης Εναλλακτικών Μεθόδων Επίλυσης Διαφορών (ΟΠΕΜΕΔ)

νομική τεχνολογία (το γνωστό σε όλους μας legal tech) είναι ένα σύνολο τεχνολογιών και εργαλείων που ουσιαστικά αλλάζουν τον τρόπο, με τον οποίο ασκείται η δικηγορία, τόσο σε επίπεδο έρευνας και διαχείρισης του τεράστιου όγκου δεδομένων όσο και σε επίπεδο ασφάλειας. Με την τεχνητή νοημοσύνη να αποτελεί πρωτοπόρο στη διαδικασία του ψηφιακού μετασχηματισμού, ακόμα και ένα παραδοσιακό επάγγελμα, όπως του νομικού, πολύ δύσκολα θα μπορούσε να παραβλέψει τα τεράστια οφέλη από την αξιοποίηση της τεχνολογίας. Ένα μέρος των αδιαμφισβήτητων πλεονεκτημάτων της τεχνολογίας στην άσκηση της δικηγορίας το είδαμε εξ αφορμής της πανδημίας, όταν πρακτικά η ψηφιοποίηση σε πολλές δικαστηριακές πρακτικές έγινε μονόδρομος. Και μπορεί η έκδοση των ηλεκτρονικών πιστοποιητικών, το e-πινάκιο και η ηλεκτρονική κατάθεση φακέλου να είναι ιδιαίτερα επιβοηθητικές εξελίξεις, όμως το legal tech είναι κάτι πολύ ευρύτερο. Είναι μια επανάσταση που έχει κάνει πλέον την εμφάνισή της και στην Ελλάδα, αν και ακόμα δεν έχουμε δει στην ελληνική αγορά όλο το εύρος των εργαλείων που μπορούν να υποστηρίξουν την εργασία του δικηγόρου.

ΟΦΕΛΗ ΑΠΟ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΟΝ ΝΟΜΙΚΟ ΚΛΑΔΟ ⊲ Α υτοματοποιημένες διαδικασίες: Ένα μεγάλο μέρος της δουλειάς του δικηγόρου αποτελείται από επαναλαμβανόμενες, μηχανικές διαδικασίες, οι οποίες κατασπαταλούν σημαντικό χρόνο. Με τη βοήθεια της τεχνολογίας, αυτές οι διαδικασίες μπορούν να εκτελεστούν αυτόματα, αφήνοντας χρόνο στον δικηγόρο να ασχοληθεί με άλλα, πιο παραγωγικά καθήκοντα. ⊲ Ε υκολία έρευνας: Ο όγκος των νέων δεδομένων στη νομοθεσία και τη νομολογία είναι τεράστιος, οπότε είναι πρακτικά αδύνατον για έναν δικηγόρο να έχει τη συνολική εποπτεία του χωρίς τη χρήση προηγμένων νομικών βάσεων δεδομένων, οι οποίες τον συνεπικουρούν στην ανεύρεση της νομοθεσίας και

της νομολογίας που τον ενδιαφέρει, αλλά και στην εξοικείωση με τα νέα νομοθετήματα.

LAWYER _ 38

_IN THE SPOTLIGHT

Νέες τεχνολογίες και δικηγορία: Η αυξανόμενη σημασία τους και οι σύγχρονες εξελίξεις Το legal tech είναι πλέον γεγονός και εμπλουτίζεται συνεχώς με καινοτόμες τεχνολογίες που μετασχηματίζουν το δικηγορικό επάγγελμα. Πρόκειται για εξελίξεις που έχουν ποικίλες εφαρμογές στην καθημερινή νομική πράξη, από την ασφάλεια και τη διαχείριση των δεδομένων μέχρι την αποδοτική έρευνα και την εκτίμηση κόστους οφέλους σε μια διαφορά. Είναι τόσο έντονη η επέλαση της νομικής τεχνολογίας που μόνο να την αγνοήσουμε (ή να της αντισταθούμε) δεν μπορούμε.

Της

Αλεξιάννας Τσότσου

Κυβερνοασφάλεια ⊲ Ο ργάνωση: Οι προθεσμίες που τρέχουν, οι κρίσιμες ημερομηνίες και η γεμάτη καθημερινότητα σε πολλά διαφορετικά καθήκοντα είναι μια πρόκληση για κάθε δικηγόρο. Η οργάνωση ενός συνεκτικού προγράμματος και η καλύτερη διαχείριση πόρων δεν είναι πάντα αυτονόητα, οπότε προηγμένα τεχνολογικά εργαλεία για τη διαχείριση του δικηγορικού γραφείου ή της δικηγορικής εταιρείας εξασφαλίζουν την απρόσκοπτη λειτουργία τους. ⊲ Μ είωση του κινδύνου σφαλμάτων: Ένα άλλο πλεονέκτημα της εισαγωγής της τεχνολογίας στον νομικό τομέα είναι ότι μειώνει τον κίνδυνο σφαλμάτων που ενδέχεται να συμβούν εκ παραδρομής, ασκώντας αρνητική επίδραση στο δικόγραφο. Ποικίλες τεχνολογικές λύσεις δίνουν τη δυνατότητα για αυτοματοποιημένο έλεγχο και αποτελεσματικές αναλύσεις, ώστε να διαπιστωθεί ότι όλα τα δεδομένα έχουν αναγραφεί και αξιοποιηθεί σωστά.

LAWYER _ 39

Η ασφάλεια των συστημάτων πληροφοριών αποτελεί βασική προϋπόθεση αξιοπιστίας οποιασδήποτε δικηγορικής εταιρείας, οπότε σε αυτό το πεδίο η τεχνολογία δεν διευκολύνει απλώς, αλλά διασφαλίζει την απρόσκοπτη λειτουργία της. Οι κυβερνοεπιθέσεις γίνονται κυρίως μέσω κακόβουλων λογισμικών υποκλοπής, όπως spyware και ransomware, τα οποία μπορούν να αποκτήσουν πρόσβαση και να αντιγράψουν δεδομένα από τον σκληρό δίσκο του υπολογιστή. Το ransomware μπορεί ακόμα και να κλειδώσει τους χρήστες έξω από το σύστημα, ζητώντας από την επιχείρηση στη συνέχεια χρήματα, για να μπορέσει να αποκτήσει ξανά το κλειδί αποκρυπτογράφησης. Με τα ευαίσθητα δεδομένα που διαχειρίζεται μια δικηγορική εταιρεία, όπως εμπορικά μυστικά, οικονομικές εκθέσεις ή δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα ειδικών κατηγοριών, τυχόν υποκλοπή θα έχει σοβαρές συνέπειες τόσο για τον δικηγόρο όσο και για τους εντολείς του. Η ασφάλεια των πληροφοριών είναι, άλλωστε, από τα σημαντι-

_IN THE SPOTLIGHT κότερα ρίσκα της χρήσης των τεχνολογικών εφαρμογών στο νομικό επάγγελμα, όπως επισημαίνει ο Βασίλης Γουλιέλμος, Associate στη δικηγορική εταιρεία Karatzas & Partners: «Αν και οι τεχνολογικές εφαρμογές παρουσιάζουν σημαντικές ευκαιρίες ανάπτυξης για τις εταιρείες που τις υιοθετούν, παράλληλα κρύβουν και κινδύνους. Ο κυριότερος σχετίζεται με την ασφάλεια των πληροφοριών, καθώς η χρήση προγραμμάτων, στα οποία εισάγονται πληροφορίες με εμπιστευτικό περιεχόμενο ή χαρακτήρα, εγκυμονεί κίνδυνο διαρροής τους. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε απόσπαση εμπιστευτικών πληροφοριών των πελατών με σημαντικές επιπτώσεις τόσο στον πελάτη όσο και στον δικηγόρο.» Για να προστατευθούν τα εταιρικά δεδομένα, τα δεδομένα των πελατών και συνολικά η εταιρική φήμη, απαιτούνται επαρκή συστήματα ασφαλείας που θα διαφυλάσσουν τον τεράστιο όγκο των δεδομένων, τα οποία αποθηκεύονται και υπόκεινται σε επεξεργασία από μια δικηγορική εταιρεία.

τίας, εφαρμογές ΑΙ θα ολοκληρώνουν χωρίς την ανθρώπινη συνδρομή νομικούς ελέγχους, θα συντάσσουν συμβατικά κείμενα και θα διεξάγουν δίκες, αφήνοντας για τους ανθρώπους «συναδέλφους» τους μόνο το πιο δημιουργικό, μη επαναλαμβανόμενο μέρος τέτοιων δραστηριοτήτων, καθώς και τον προγραμματισμό και τη βελτίωση των αλγορίθμων ΑΙ.» Πιο συγκεκριμένα, στο νομικό επάγγελμα, εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης μπορούν να χρησιμοποιηθούν για επαναλαμβανόμενες εργασίες, όπως ο έλεγχος συμβάσεων. Μέσα από την εξοικείωσή τους με χιλιάδες συμβάσεις διαφόρων τύπων και περιεχόμενων, μπορούν να εντοπίσουν μοτίβα και πιθανές παγίδες προειδοποιώντας τον δικηγόρο, αλλά και να προχωρήσουν στην κατάρτιση νέων συμβάσεων και την κατηγοριοποίηση τυποποιημένων συμβάσεων. Η επιτυχία τέτοιων λογισμικών έγκειται στην ικανότητά τους να εξάγουν συμπεράσματα για σύνθετες νομικές έννοιες και να προσαρμόζονται στα εκάστοτε δεδομένα, με τα οποία έρχονται κάθε φορά σε επαφή. Σε εξελιγμένα προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης στηρίζονται και εφαρμογές που λειτουργούν ως ψηφιακοί νομικοί βοηθοί. Τέτοιες εφαρμογές μπορούν να αναλάβουν ένα σημαντικό μέρος της αλληλεπίδρασης με τους πελάτες μιας δικηγορικής εταιρείας, αλλά και να ασχοληθούν με γραμματειακά καθήκοντα, όπως η διαχείριση εγγράφων ή η παρακολούθηση της πορείας μιας υπόθεσης στο δικαστήριο, συμβάλλοντας σε καλύτερη διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού για πιο πολύπλοκες και παραγωγικές διαδικασίες.

Τεχνητή νοημοσύνη Η τεχνητή νοημοσύνη κυριαρχεί πλέον στους περισσότερους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, καθιστώντας ικανές τις μηχανές να εκτελούν εργασίες με ανθρώπινο τρόπο. Τα περισσότερα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη δικηγορική πράξη βασίζονται στη μηχανική μάθηση και την επεξεργασία φυσικής γλώσσας. Με αυτόν τον τρόπο, οι υπολογιστές μπορούν να εκπαιδευτούν μέσω της επεξεργασίας μεγάλων ποσοτήτων δεδομένων, έτσι ώστε να αναγνωρίσουν τα κύρια μοτίβα εντός τους και να τα αξιοποιήσουν για την αποδοτική εκτέλεση διαφόρων εργασιών. Όπως εύστοχα επισημαίνει ο Χρήστος Παρασκευόπουλος, Senior Associate στη δικηγορική εταιρεία Karatzas & Partners: «Αν και ακόμη στα αρχικά στάδια της ανάπτυξης τους, οι εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης (ΑΙ) φαίνεται πως έχουν τη δυνατότητα να μετασχηματίσουν εκ βάθρων τις νομικές υπηρεσίες και την απονομή της δικαιοσύνης. Λαμβάνοντας υπόψη τις ήδη διαθέσιμες εφαρμογές, τη συνεχή αύξηση της υπολογιστικής ισχύος, την εκθετική αύξηση των διαθέσιμων ηλεκτρονικών δεδομένων, αλλά και την ίδια τη δομή της τεχνητής νοημοσύνης, εύλογα περιμένει κανείς ότι στην αρχή της επόμενης δεκαε-

Τα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης αναγνωρίζουν επαναλαμβανόμενα μοτίβα και εξάγουν συμπεράσματα για σύνθετες νομικές έννοιες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε εργασίες, όπως ο έλεγχος συμβάσεων 40 _ LAWYER

INTRASOFT NOMOS:

ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ ΚΑΙ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΣΤΙΣ ΝΟΜΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ 1994 Η INTRASOFT ΝΟΜΟΣ αποτελεί ένα ευρέως διαδεδομένο και καινοτόμο σύστημα Νομικής Πληροφόρησης, για περισσότερα από 25 χρόνια. Από το 1994 έως και σήμερα, η πρωτοποριακή αυτή πλατφόρμα Νομικών Πληροφοριών αριθμεί χιλιάδες συνδρομητές, παρέχοντας ένα μοναδικό για τον κλάδο σύνολο υπηρεσιών, το οποίο κατάφερε να κερδίσει καθολική αναγνώριση από τον Νομικό κόσμο της χώρας, τη Δημόσια Διοίκηση, τα ΝΠΔΔ & ΝΠΙΔ. Η σχέση εμπιστοσύνης ανάμεσα στη ΝΟΜΟΣ και τους συνδρομητές της βασίζεται στο αξιόπιστο περιβάλλον της πλατφόρμας, αλλά και στο υψηλό επίπεδο ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών. 3. Λ ειτουργία keyword research (έρευνα με λέξη) που καλύπτει και τις πιθανές καταλήξεις των εκάστοτε λέξεων/φράσεων, μέσω προσαρμοσμένης λειτουργίας στη νομική ορολογία. 4. Νέα λειτουργία αναζήτησης (smart search) στα πρότυπα σύγχρονων μηχανών αναζήτησης, μέσω της οποίας ο χρήστης μπορεί να βρει τους νομικούς όρους που επιθυμεί, αλλά και τα νομικά συνώνυμα, κάτι που αποτελεί καινοτομία στο χώρο. Μέσω της νέας αυτής λειτουργίας, δίνεται η δυνατότητα αναζήτησης νομικών πληροφοριών πολύ πιο εύκολα, με μεγάλη ακρίβεια και σε αισθητά λιγότερο χρόνο. Η INTRASOFT ΝΟΜΟΣ, ανταποκρινόμενη στις απαιτήσεις της σύγχρονης ψηφιακής εποχής, πλέον είναι προσβάσιμη και από το PORTAL NOMOS που σχεδιάσθηκε και υλοποιήθηκε από την INTRASOFT International. Το portal προσφέρει τις ίδιες ευκολίες χρήσης σε ένα ανανεωμένο περιβάλλον, πάντα σε αρμονία με τη βασική λογική της ΝΟΜΟΣ, ενώ λειτουργεί παράλληλα με την υπάρχουσα μορφή της πλατφόρμας, δίνοντας έτσι στο χρήστη την επιλογή να πλοηγηθεί στο περιβάλλον που τον εξυπηρετεί καλύτερα. Με σκοπό να διασφαλιστεί η ταυτόχρονη και ασφαλής πλοήγηση όλων των συνδρομητών καθώς και οι υψηλές ταχύτητες αναζήτησης, επήλθε ανάλογη αναβάθμιση τόσο σε επίπεδο λογισμικού (software) όσο και σε επίπεδο εξοπλισμού (hardware). ■

Δορυλαίου 10-12, Πλ. Μαβίλη

_INFO

LAWYER _ 41

ΤΚ: 11521, ΑΘΗΝΑ

_INFO

_ADVERTORIAL

άρη στη διαρκή υποστήριξη και ανανέωση περιεχομένου από το έμπειρο και εξειδικευμένο προσωπικό της ΝΟΜΟΣ, οι συνδρομητές έχουν πρόσβαση: ⊲ στο Σύνολο της Ελληνικής Νομοθεσίας σε Κωδικοποιημένη μορφή, με παροχή ισχύοντος - προϊσχύσαντος δικαίου και διασύνδεση, αφενός των εξουσιοδοτικών διατάξεων και Νομοθετημάτων με τα κατά εξουσιοδότηση αυτών εκδοθέντα Διατάγματα και Υπουργικές Αποφάσεις και, αφετέρου με την ερμηνευτική ή σχετική νομολογία, νομική αρθρογραφία και γνωμοδοτήσεις του ΝΣΚ ⊲ στο Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στην ελληνική γλώσσα σύμφωνα με το CELEX ⊲ στη σημαντική Νομολογία όλων των δικαστηρίων από το 1980 και μετά ⊲ στη νομολογία ΔΕΚ σύμφωνα με το CELEX ⊲ σε χιλιάδες πληροφορίες αποδελτιωμένης νομικής αρθρογραφίας και πλήρη κείμενα άρθρων, μελετών και μονογραφιών, που δεν είναι δημοσιευμένα σε περιοδικά. Επιπρόσθετα, δίνεται η δυνατότητα πρόσβασης στις εξειδικευμένες Τράπεζες Πληροφοριών: Φορολογική Επιθεώρηση - Συμβολαιογραφική Επιθεώρηση - Νόμος Για Μηχανικούς. Στα πλαίσια βελτίωσης των παρεχόμενων υπηρεσιών και της εμπειρίας του χρήστη στην πλατφόρμα (user experience), η ΝΟΜΟΣ προχώρησε σε πλήθος αναβαθμίσεων. Ενδεικτικά, η τελευταία έκδοση της εφαρμογής μεταξύ άλλων διαθέτει: 1. Γρήγορη εύρεση πληροφορίας, χάρη στα links που προστέθηκαν, στη Νομολογία με τις κρίσιμες, για την απόφαση, διατάξεις νόμων και στη Νομοθεσία σε επίπεδο νομοθετήματος και άρθρου. 2. Διασύνδεση των συναφών δικαστικών αποφάσεων, μια λειτουργία που εμπλουτίζει την πληροφορία, τόσο των αποφάσεων που αναφέρονται μέσα στην απόφαση, καθώς και των μεταγενέστερων που τυχόν την αναφέρουν.

Τ: 210-6994830-2 F: 210-6920560, E: nomos@intrasoft-intl.com W: lawdb.intrasoftnet.com

_IN THE SPOTLIGHT για τις εξελίξεις στη νομοθεσία και τη νομολογία παραμένει ένα ακανθώδες ζήτημα. Αυτό μπορεί να λυθεί με προηγμένες νομικές βάσεις δεδομένων, οι οποίες διαθέτουν έξυπνα χαρακτηριστικά αναζήτησης. Έτσι, η ανεύρεση της σχετικής νομοθεσίας και νομολογίας γίνεται ευκολότερη και αποτελεσματικότερη για κάθε υπόθεση. Επιπλέον, με αυτές τις βάσεις δεδομένων καθίσταται διαχειρίσιμη αυτή η ροή πληροφοριών μέσω ενημερώσεων και εξατομικευμένων email ανάλογα με τους τομείς ενδιαφέροντος κάθε δικηγόρου.

Ανάλυση Big Data Τα Big Data Analytics, δηλαδή η ανάλυση ενός τεράστιου όγκου δεδομένων, η οποία πρακτικά δεν μπορεί να γίνει από τον άνθρωπο, βασίζεται επίσης στην τεχνητή νοημοσύνη. Πρόκειται για τη διαδικασία εξέτασης μεγάλων και ποικίλων συνόλων δεδομένων, ώστε να αποκαλυφθούν κρυφά πρότυπα, άγνωστες συσχετίσεις, τάσεις της αγοράς και άλλες χρήσιμες πληροφορίες που μπορούν να βοηθήσουν στη λήψη αποδοτικών αποφάσεων. Το πρώτο στάδιο αυτής της τεχνολογίας βασίζεται στην περιγραφή των δεδομένων. Το λογισμικό αναλύει νομικά δεδομένα, όπως το ιστορικό και την έκβαση συγκεκριμένης κατηγορίας διαφορών, και προσδιορίζει τις τάσεις που αποκαλύπτονται στην πάροδο του χρόνου και τις συμπεριφορές των συμμετεχόντων στις υποθέσεις. Με βάση αυτές τις πληροφορίες, ο δικηγόρος μπορεί να αντιληφθεί σε πλήρη έκταση τα πιθανά αποτελέσματα μιας υπόθεσης, να αναπτύξει μια αποδοτική στρατηγική και να εκτιμήσει τα οφέλη και τα κόστη, ώστε να λάβει κρίσιμες αποφάσεις, όπως για παράδειγμα αν αξίζει η δικαστική διαμάχη ή αν κάποιος άλλος εναλλακτικός τρόπος επίλυσης της διαφοράς είναι προσφορότερος. Πιο προηγμένα λογισμικά μπορούν να βασιστούν στην περιγραφή των δεδομένων και να προχωρήσουν αρκετά βήματα παραπέρα. Συγκεκριμένα, με βάση τα τρέχοντα δεδομένα και τις συμπεριφορές των συμμετεχόντων μπορούν να προχωρήσουν σε προβλέψεις, εκτιμώντας τη σχέση κόστους οφέλους ανάλογα με τις πιθανότητες της κάθε έκβασης. Επιπλέον, εκτός από την πρόγνωση, μπορούν να συγκρίνουν και να αντιπαραβάλλουν πολλαπλά σενάρια με βάση τις ιστορικές τάσεις και να παράσχουν συμβουλές για συγκεκριμένη δράση ανάλογα με τον επιθυμητό στόχο.

Η αξιοποίηση της τεχνολογίας στην καθημερινή λειτουργία ενός δικηγορικού γραφείου είναι, άλλωστε, μία από τις πιο διαδεδομένες χρήσεις της, όπως εξηγεί ο Γεράσιμος Γιαννόπουλος, Co-Managing Partner στη δικηγορική εταιρεία Zepos & Yannopoulos: «Αναζητούμε διαρκώς λύσεις, προκειμένου να συστηματοποιήσουμε πληροφορίες και λειτουργίες, όπως π.χ. την επικοινωνία για την ταχύτερη και ασφαλέστερη επεξεργασία των ερωτημάτων θεσμικών πελατών μας (ώστε οι ερωτήσεις τους να απαντώνται με ασφάλεια και ταχύτητα). Η διεύθυνση διαχείρισης γνώσης (Knowledge Management) φροντίζει για την επεξεργασία εκατομμυρίων εγγράφων με την χρήση τεχνολογιών, χωρίς τις οποίες η αναζήτηση της κατάλληλης πληροφορίας θα απαιτούσε σημαντικές καθυστερήσεις. Από την ηλεκτρονική φόρμα ανοίγματος νέας υπόθεσης και την ηλεκτρονική διόρθωση των χρεώσεων των εργασιών μας, έως την ηλεκτρονική παρακολούθηση των δικαστηρίων ή των φορολογικών υποχρεώσεων των πελατών μας, η τεχνολογία είναι παντού.» Φυσικά, μία από τις κυριότερες εφαρμογές της τεχνητής νοημοσύνης στον νομικό κλάδο είναι η διευκόλυνση της έρευνας και η διαχείριση των γνώσεων. Ο σύγχρονος νομικός είναι συνεχώς αντιμέτωπος με δεδομένα που αλλάζουν ραγδαία και η ενημέρωσή του

42 _ LAWYER

Έλεγχος Συμβάσεων & Εξαγωγή Δεδομένων με χρήση Τεχνητής Νοημοσύνης (ΑΙ) Το eBrevia «διαβάζει» και αναλύει συμβάσεις, δημιουργώντας στοχευμένη, δομημένη πληροφορία, σύμφωνα με τις ανάγκες σας, με ακρίβεια και μεγάλη ταχύτητα. Τώρα διαθέσιμο και στα Ελληνικά από την Αρχειοθήκη Α.Ε.!

ΑΚΡΙΒΕΣ

ΓΡΉΓΟΡΟ

ΦΙΛΙΚΟ ΠΡΟΣ ΤΟ ΧΡΉΣΤΉ

Ακριβέστερο ακόμα και από τον έλεγχο με το μάτι. Αποφύγετε την πιθανότητα λάθους από ανθρώπινο σφάλμα.

30-90% γρηγορότερο από τον άνθρωπο. Αναλύει 50+ έγγραφα σε 1 λεπτό.

Ελέγξτε τα έγγραφά σας σε συνεργασία με την ομάδα σας, και παρακολουθήστε σε πραγματικό χρόνο την εξέλιξη του κάθε έργου, εκμεταλλευόμενοι τις δυνατότητες workflow και reporting του eBrevia.

ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΙΜΟ

ΠΟΛΎΓΛΩΣΣΟ

ΠΟΛΎΧΡΉΣΤΙΚΟ

Εύκολη και γρήγορη εκπαίδευση του αλγορίθμου ΑΙ σε νέες έννοιες, ακόμα και από μη εξειδικευμένους χρήστες. Χρησιμοποιήστε το eBrevia για οποιοδήποτε νέο έργο σας.

Εκτός από Ελληνικά, το eBrevia έχει εκπαιδευτεί σε όλες τις λατινογενείς γλώσσες, αλλά και σε κινέζικα και Ιαπωνικά. Η λίστα εμπλουτίζεται συνεχώς.

Έχετε να διαχειριστείτε συμβάσεις δανείων ή μισθώσεων; Χρειάζεστε μαζικό έλεγχο συμβάσεων πελατών ή προμηθευτών ενόψει ενός audit ή ενός M&A; Το eBrevia εκπαιδεύεται εύκολα και γρήγορα, και με τη βοήθεια του προσωπικού της Αρχειοθήκης ΑΕ, για να ανταποκριθεί πλήρως στις ανάγκες σας.

ΑΣΦΑΛΕΣ

ΒΟΛΙΚΟ

ΕΝΣΩΜΑΤΩΜΕΝΟ

Ασφάλεια επιπέδου VDR και πανίσχυρη τεχνολογία κρυπτογράφησης, για αποθήκευση αρχείων τόσο στο cloud, όσο και σε δικούς σας servers.

Εξάγει στοχευμένη πληροφορία από πλήθος εγγράφων στη μορφή που σας βολεύει: Word, Excel, η και απευθείας σε δική σας βάση δεδομένων.

Με το open API του, το eBrevia ενσωματώνεται ήδη στα κυριότερα Virtual Data Rooms και συστήματα Διαχείρισης Συμβάσεων.

ΓΙΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ, ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΗΣΤΕ ΜΕ ΤΗΝ ΑΡΧΕΙΟΘΗΚΗ ΑΕ

210-55.70.410

LAWYER _ 43

info@archeiothiki.gr

Archeiothiki.gr | eBrevia.com

_IN THE SPOTLIGHT Blockchain Το blockchain είναι μια αποκεντρωμένη και δημόσια σειρά δεδομένων που χρησιμοποιείται για την καταγραφή συναλλαγών σε πολλαπλούς υπολογιστές, με βασικό της χαρακτηριστικό ότι κάθε εγγραφή δεν μπορεί να τροποποιηθεί αναδρομικά χωρίς την αλλοίωση όλων των επόμενων εγγραφών, οπότε απαιτείται η συναίνεση όλου του δικτύου. Αυτή η τεχνολογία αλυσίδας εξασφαλίζει ότι όλοι οι συμμετέχοντες είναι ίσοι μέσα στο δίκτυο και κανείς δεν υπερέχει κανενός. Έτσι, το αρχείο που έχουν δημιουργήσει και διαχειρίζονται δεν μπορεί να αλλοιωθεί και διαφυλάσσεται με βάση συγκεκριμένο, εκ των προτέρων καθορισμένο πρωτόκολλο συναίνεσης. Στον νομικό τομέα, αυτή η τεχνολογία μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε διάφορες εφαρμογές, στις οποίες το ζητούμενο είναι να δημιουργηθεί ένα δίκτυο από έμπιστους συμμετέχοντες και με αποδεδειγμένη ασφάλεια διαφύλαξης των δεδομένων. Η κατάρτιση έξυπνων πολυμερών συμβάσεων, στην οποία κάθε παρέμβαση γίνεται εξ ολοκλήρου ψηφιακά και πρέπει να γίνεται αποδεκτή από όλα τα μέρη, είναι ένα καίριο παράδειγμα. Το ίδιο ισχύει και για τα δικαιώματα ιδιοκτησίας είτε πρόκειται για διανοητική ιδιοκτησία είτε για εμπράγματα δικαιώματα. Η τεχνολογία blockchain μειώνει το κόστος και τον χρόνο της κατοχύρωσης και της προστασίας των δικαιωμάτων, αφού η διαχείρισή τους γίνεται ευκολότερη και η παράνομη επεξεργασία τους σαφώς δυσκολότερη. Τέλος, το blockchain μπορεί να αξιοποιηθεί και στη διαχείριση εγγράφων, τα οποία διατηρούνται σε ψηφιακή μορφή. Με αυτόν τον τρόπο, αποδεικνύεται ευχερώς η ακεραιότητά τους λόγω της ασφαλούς αποθήκευσής τους.

φοριών γίνεται ευκολότερη και αμεσότερη. Παράλληλα, το Cloud αποτελεί και μια φθηνότερη εναλλακτική λύση στους διακομιστές φιλοξενίας.

Συμπερασματικά Η πρόοδος της τεχνολογίας είναι τόσο εντυπωσιακή, ώστε πλέον δεν έχει νόημα να μιλάμε για το αν οι τεχνολογικές εφαρμογές μπορούν να συνεισφέρουν στο δικηγορικό επάγγελμα, αλλά για το πόση ακριβώς θα είναι αυτή η συνεισφορά, σε ποιους τομείς και μέχρι πού θα εξελιχθεί. Υπό αυτό το πρίσμα, η συζήτηση για πιθανές αρνητικές επιπτώσεις της τεχνολογίας στον ρόλο του δικηγόρου είναι άνευ σημασίας και αντικειμένου.

Με βάση την ανάλυση των Big Data, ο δικηγόρος μπορεί να αντιληφθεί τα πιθανά αποτελέσματα μιας υπόθεσης και να αναπτύξει αποδοτική στρατηγική με βάση την εκτίμηση κόστους οφέλους Η τεχνολογική επανάσταση συμβαίνει μπροστά στα μάτια μας, οπότε στόχος μας πρέπει να είναι πώς θα την αξιοποιήσουμε προς όφελός μας. Στο 1ο Forum Νομικής Τεχνολογίας που διοργανώθηκε τον Φεβρουάριο από τον Σύνδεσμο Δικηγορικών Εταιρειών Ελλάδος σε συνεργασία με το Lawyer, η Αντιγόνη Παπανικολάου, Legal & Corporate Affairs Director at Microsoft Greece, Cyprus and Malta, έδωσε μια ιδιαίτερα αισιόδοξη διάσταση στο θέμα. Επισημαίνοντας ότι το δικηγορικό επάγγελμα βασίζεται στην κριτική σκέψη και στην ανθρώπινη παρέμβαση, μας υπενθύμισε ότι η τεχνολογία μόνο να ενισχύσει και να διαφυλάξει το έργο του δικηγόρου μπορεί, απαλλάσσοντάς τον από επαναληπτικές ενέργειες, οι οποίες κάλλιστα μπορούν να γίνουν από τον υπολογιστή. Με λίγα λόγια, μόνο με προσμονή αξίζει να αναμένουμε κι άλλες καινοτόμες τεχνολογικές λύσεις που θα έρθουν στην ελληνική αγορά τα επόμενα χρόνια. ■

Cloud Computing Το Cloud Computing είναι η παροχή υπηρεσιών υπολογιστών, όπως διακομιστών, αποθηκευτικών χώρων, βάσεων δεδομένων, δικτύων και λογισμικών μέσω του διαδικτύου. Οι εφαρμογές Cloud είναι εύκολα προσβάσιμες από οπουδήποτε και σε οποιαδήποτε συσκευή με σύνδεση στο διαδίκτυο. Η τεχνολογία αυτή δημιουργεί ποικίλες ευκαιρίες για τους δικηγόρους, ειδικά για τις μικρότερες εταιρείες, αφού η πρόσβαση, η αποθήκευση και η ανάκτηση των πληρο44 _ LAWYER

ΤΡΑΠΕΖΑ ΝΟΜΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ «Ο ΣΟΛΩΝ»

Solonnomologia.gr - 12.000 νομικοί την εμπιστεύονται καθημερινά

Τι προσφέρει;

1) ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ Για κάθε χρήστη παρέχει πρόσβαση σε όλη τη νομοθεσία δίνοντας πρόσβαση σε συνεργασία με το dikigoriko.gr σε όλα τα ΦΕΚ, Νόμους, ΚΥΑ, ΠΟΛ, με τον πιο καινοτόμο τρόπο. Έτσι, σήμερα κάθε χρήστης έχει δυνατότητα πρόσβασης, χωρίς να γνωρίζει το νομοθέτημα, και να το βρίσκει άμεσα με περιγραφικό κατά την αρχή αναζήτησης της Google. Για παράδειγμα, εάν ο χρήστης ενδιαφέρεται να βρει το νόμο για τη μείωση του ΕΝΦΙΑ αρκεί να πληκτρολογήσει απλά την φράση «μείωση του ΕΝΦΙΑ».

2) ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ

_ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Πώς πρωτοτυπεί; Στο πεδίο της νομολογίας μας, ο μοναδικός τρόπος παράθεσης χιλιάδων αποφάσεων την έχει καταξιώσει στη συνείδηση κάθε νομικού ως ένα μοναδικό εργαλείο στην καθημερινή έρευνά του, αφού αποτελεί τη μοναδική νομική βάση ΣΧΟΛΙΑΣΜΕΝΗΣ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕ ΠΑΡΑΘΕΣΗ ΤΩΝ CONTRA ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΑΝΑ ΑΠΟΦΑΣΗ.

Η δομή της Νομολογίας περιλαμβάνει: Α) Μια εκτεταμένη περίληψή της, που επισημαίνει τα σημαντικότερα θέματα που πραγματεύεται. Β) Σχόλια και παρατηρήσεις. Γ) C ONTRA νομολογία με παράθεση των αντίθετων αποφάσεων. Δ) Σ ε κάθε ερώτημα, ο χρήστης έχει τη δυνατότητα να εισάγει όσες λέξειςφράσεις επιθυμεί οδηγώντας την μηχανή αναζήτησης σε ad-hoc αποτελέσματα. Επίσης, ο χρήστης μπορεί αντί απλών λέξεων-φράσεων, να υποβάλει και ολόκληρα νομικά ερωτήματα. Ε) Τέλος, με ειδικό τρόπο για κάθε ερώτημα μπορεί να αντιστρέφει την προβολή των αποτελεσμάτων, για να παίρνει συνολικά την contra νομολογία.

3) ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ ΜΟΝΑΔΙΚΟΤΗΤΑ Ο χρήστης της πλατφόρμας έχει πρόσβαση σε μια μεγάλη βάση νομικών άρθρων που δεν υπάρχουν σε καμία άλλη βάση δεδομένων. Κάθε άρθρο από αυτά από το 1990 μέχρι σήμερα βοήθησε στην απεμπλοκή των νομικών μας από τις νομικές συμπληγάδες που κατά περιόδους δημιουργήθηκαν από τη νομολογία μας και πλείστα από αυτά αποτέλεσαν τον νομικό μπούσουλα που υιοθέτησαν τα δικαστήριά μας όλων των βαθμίδων από τα κατώτατα μέχρι τον Άρειο Πάγο.

_INFO

Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών ο Σόλων ανακοινώνει με την συμπλήρωση δέκα τετραετούς συνεχούς λειτουργίας, ότι μετά τη είσοδο όλης της Νομοθεσίας μας που ξεπερνάει τα 12,6 TERABYTE αποτελεί την μεγαλύτερη βάση δεδομένων. Μετά την τελευταία αναβάθμιση της πλατφόρμας αναζήτησης της σε νέο περιβάλλον, που αποτελεί παγκοσμίως την αιχμή της τεχνολογίας, σήμερα την εμπιστεύονται, πάνω από 12.000 Νομικοί, (δικηγόροι, δικαστές, πανεπιστημιακοί κλπ.) που αποτελούν μέλη 58 Δικηγορικών Συλλόγων.

4) ΕΒΔΟΜΑΔΙΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ NEWSLETTERS Κάθε εβδομάδα οι χρήστες λαμβάνουν στο email τους την πιο πλήρη νομική ενημέρωση που περιλαμβάνει: Α) Ν ομολογία: με επίκαιρες σχολιασμένες αποφάσεις σε όλο εύρος του δικαίου (ποινικό, εμπορικό, εργατικό, εμπράγματο, διοικητικό, ενοχικό, φορολογικό, ασφαλιστικό κλπ.). Β) Ν ομοθεσία: με τα σημαντικότερα νομοθετήματα, ενημερώνοντας για το εβδομαδιαίο νομοθετικό έργο. Γ) Αρθρογραφία: με επίκαιρη αρθρογραφία καθώς και εισηγήσεις συνεδρίων. Δ) Νομικά νέα: με χρήσιμες πληροφορίες για κάθε μαχόμενο νομικό. Η ετήσια συνδρομή με απεριόριστη πρόσβαση χωρίς καμία χρονοχρέωση είναι 100€+ΦΠΑ Για ΔΩΡΕΑΝ δοκιμαστική εγγραφή, ο υποψήφιος συνδρομητής μπορεί να συμπληρώσει τη φόρμα μέσα από την ιστοσελίδα https://www.esd.gr πατώντας στην αντίστοιχη φράση. Για να παρακολουθήσετε 4λεπτη επίδειξη λειτουργίας, επισκεφθείτε την ιστοσελίδα https://www.esd.gr (που αποτελεί και την πύλη εισόδου της πλατφόρμας) και πατήστε στο κάτω μέρος της ιστοσελίδας στα δυο εικονίδια, όπως τα παρακάτω:

Για οποιαδήποτε πληροφορία επικοινωνήστε στα τηλέφωνα: 210 9824002, 6977 000500 ή 6977 257580 E: info@esd.gr W: solonnomologia.gr

LAWYER _ 45

Μιχαήλ Ον. Ονουφριάδης Διευθυντής ΤΝΠ «Ο ΣΟΛΩΝ»

> Π οιες είναι αυτή τη στιγμή οι μεγαλύτερες αδυναμίες των

εργαλείων της τεχνητής νοημοσύνης στο νομικό επάγγελμα; Πιστεύετε ότι είναι εφικτό να ξεπεραστούν τα επόμενα χρόνια, έτσι ώστε να μπορούμε να εμπιστευόμαστε πλήρως την τεχνολογία;

Η τεχνητή νοημοσύνη δεν αποτελεί κάποιο θαύμα της τεχνολογίας, αλλά εφαρμογή εδραιωμένων πρακτικών και τεχνολογιών των περασμένων δεκαετιών. Συγκεκριμένα, όταν αναφερόμαστε στην τεχνητή νοημοσύνη, κυρίως ασχολούμαστε με τη λήψη αποφάσεων που βασίζονται στη στατιστική. Προκειμένου να δουλέψει ένα σύστημα, απαιτείται «εκπαίδευση», η οποία συνήθως γίνεται με αναλυτική ταξινόμηση μεγάλου όγκου δεδομένων, αποφάσεων κλπ. Καταλαβαίνετε, λοιπόν, το κυρίαρχο τεχνικό πρόβλημα, το οποίο είναι η συνεπής ταξινόμηση των δεδομένων με ένα κοινώς αποδεκτό τρόπο (πρότυπο), με όμοια πεδία καθώς και σαφή δεδομένα για τις αποφάσεις που έχουν ληφθεί με βάση αυτά τα δεδομένα. Έπειτα, έρχεται το θέμα των «προκαταλήψεων», τις οποίες αναπαράγει η τεχνητή νοημοσύνη και τις οποίες η ανθρωπότητα προσπαθεί να εξαλείψει. Για παράδειγμα, φανταστείτε να ταξινομήσουμε ένα εκατομμύριο υποθέσεις και αποφάσεις, για να καταλήξει στο τέλος η τεχνητή νοημοσύνη να αποφασίζει ότι συνήθως οι άνδρες είναι αυτοί που τιμωρούνται πιο συχνά από το νομικό σύστημα. Αυτά όπως και άλλα θέματα (όπως ζητήματα προσωπικών δεδομένων) δεν τα έχουμε λύσει ακόμα, επομένως απαιτείται μεγάλη δαπάνη σε χρόνο για το «auditing» της νοημοσύνης. Σίγουρα, η καλύτερη αξιοποίηση θα έρθει από κανονισμούς (regulations) στη συλλογή, αποθήκευση και έλεγχο της τεχνητής νοημοσύνης.

> Σ ε διεθνές επίπεδο, οι βάσεις νομικών δεδομένων εξελίσσονται, έτσι ώστε μέσω της μηχανικής μάθησης και της επεξεργασίας φυσικής γλώσσας να μπορούν να αναλύουν τα Big Data και να παρουσιάζουν τις τάσεις στη νομοθεσία και την έκβαση των υποθέσεων. Θεωρείτε ότι αυτό είναι κάτι που μπορούμε να το περιμένουμε και στα ελληνικά δεδομένα στο άμεσο ή στο μακρινό μέλλον;

Φυσικά και τα ελληνικά δεδομένα θα ακολουθήσουν τις διεθνείς τάσεις και εξελίξεις και είναι αναμενόμενο η μηχανική μάθηση (machine learning) καθώς και η επεξεργασία φυσικής γλώσσας να αποτελέσουν δύο από τα σημαντικά εργαλεία που ήδη διερευνώνται στο χώρο και της ελληνικής Πληροφορικής. Στην Ελλάδα, όπως γνωρίζετε, παρατηρείται γενικότερα μια σχετική υστέρηση στους χρόνους αλλαγής κουλτούρας όσον αφορά στις τεχνολογικές εξελίξεις και υπηρεσίες. Η τεχνητή νοημοσύνη είναι από τους τομείς που πρέπει κάποιος να προσεγγίσει προσεκτικά και με τρόπο βηματικό. Να συνθέσει μια ομάδα εργασίας, να πειραματιστεί, να κάνει ασκήσεις, ώστε να καταλάβει τα όρια και τις δυνατότητες της τεχνητής νοημοσύνης, πριν καν επενδύσει σε «πραγματική» ανθρώπινη προσπάθεια και τεχνολογικά εργαλεία. Λόγω, λοιπόν, του ότι απαιτείται ένα πολύ συγκεκριμένο όραμα, χρειάζεται προεργασία, την οποία ο Έλληνας κάποιες φορές αντιμετωπίζει με ανυπομονησία και δυσπιστία. Θεωρούμε ότι απαιτούνται τουλάχιστον 5-10 χρόνια, ώστε να υιοθετηθούν οι σωστές τεχνολογίες αποθήκευσης/επεξεργασίας των πρωτογενών δεδομένων, τα απαραίτητα πλαίσια επεξεργασίας δεδομένων καθώς και η αντίστοιχη γνώση περί των ορίων της τεχνολογίας αυτής.

46 _ LAWYER

τη στιγμή οι μεγαλύτερες αδυναμίες των > Περγαλείων οιες είναιτηςαυτήτεχνητής νοημοσύνης στο νομικό επάγγελμα; Πιστεύετε ότι είναι εφικτό να ξεπεραστούν τα επόμενα χρόνια, έτσι ώστε να μπορούμε να εμπιστευόμαστε πλήρως την τεχνολογία; Τα εργαλεία αυτά υφίστανται εδώ και αρκετά χρόνια στο εξωτερικό και εσχάτως προωθούνται και στην ελληνική αγορά. Υπάρχει ήδη πληθώρα use cases που πιστοποιούν ότι η τεχνολογία έχει ωριμάσει αρκετά, ώστε να μπορεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες των χρηστών, αφαιρώντας μεγάλο όγκο «άχαρης» εργασίας, όπως η αναζήτηση στοιχείων μέσα από συμβάσεις, απελευθερώνοντας χρόνο για πιο ενδιαφέροντα πράγματα. Η μεγαλύτερη αδυναμία δεν έχει να κάνει στην πραγματικότητα με το παραδοτέο των συστημάτων καθαυτό. Περισσότερο εστιάζεται στην κατανόηση από πλευράς χρήστη του τι είναι σε θέση να προσφέρει η τεχνολογία, ώστε οι προσδοκίες του να συνάδουν με τα όρια δράσης που μπορεί να έχει ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης. Όταν διαβάζει ένα κείμενο, ο υπολογιστής αναζητά κάποιες ενδείξεις που θα τον βοηθήσουν να «καταλάβει» περί τίνος πρόκειται. Παλιά, αυτό γινόταν με λέξεις-κλειδιά, σήμερα γίνεται αξιολόγηση όλου του περιεχομένου μιας πρότασης ή μιας παραγράφου, ακόμα και σε συνδυασμό με τα κείμενα που προηγούνται ή έπονται. Όμως, ένα κείμενο με τεράστιες προτάσεις, ελλιπή σημεία στίξης, που συνδυάζει αναφορές σε διαφορετικά αντικείμενα εντός της ίδιας πρότασης, κείμενο δηλαδή ενδεχομένως δυσνόητο ακόμα και για τον ίδιο τον άνθρωπο, πιθανότατα θα δυσκολέψει και την τεχνητή νοημοσύνη. Όμως, η τεχνολογία αναπτύσσεται με αλματώδεις ρυθμούς, οι αλγόριθμοι γίνονται όλο και πιο «έξυπνοι» και είναι βέβαιο ότι όλα αυτά μπορούν να ξεπεραστούν με τις κατάλληλες παρεμβάσεις στον αλγόριθμο. Το κλειδί για την εμπιστοσύνη στο σύστημα είναι η εξοικείωση: Εφόσον ο χρήστης καταλάβει τη λογική του συστήματος, ώστε να διαμορφώνει τα αιτήματά του ανάλογα, τα οφέλη θα είναι ορατά από την πρώτη στιγμή. Οι όποιες αδυναμίες παρατηρούνται, επομένως, οφείλονται περισσότερο στην έλλειψη χρόνου για εξοικείωση και τελικά μη ορθή χρήση, παρά εγγενείς αδυναμίες των συστημάτων. Γι’ αυτό και συστήνουμε στους νέους χρήστες να ξεκινούν πάντα με την υποστήριξη του παρόχου, που θα τους βοηθήσει να μάθουν σωστά από την αρχή, αποφεύγοντας άσκοπη ταλαιπωρία και χάσιμο χρόνου.

Γιώργος Ταμιωλάκης Head, TechnologyEnabled Services (TES), ΑΡΧΕΙΟΘΗΚΗ Α.Ε.

νοημοσύνης στον έλεγχο συμβάσεων είναι ήδη γεγονός. > ΗΘεωρείτε εφαρμογήότιτηςμιατεχνητής τέτοια τεχνολογική εφαρμογή μπορεί να επεκταθεί και σε άλλα είδη νομικών κειμένων; Τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης που χρησιμοποιούνται για έλεγχο συμβάσεων, βασίζονται σε τεχνολογία Natural Language Processing, δηλαδή σε ανάγνωση και κατά κάποιον τρόπο «κατανόηση» του κειμένου από τον υπολογιστή. Με άλλα λόγια, ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης δεν ψάχνει πλέον για λέξεις-κλειδιά, αλλά πραγματικά «καταλαβαίνει» το περιεχόμενο/νόημα του κειμένου, για να μπορεί να εστιάσει σε συγκεκριμένη πληροφορία που ζητείται από το έγγραφο. Επομένως, ένα τέτοιο σύστημα σαφώς θα μπορούσε να ανταποκριθεί και σε άλλα είδη νομικών κειμένων, με την κατάλληλη εκπαίδευση φυσικά. Να διευκρινίσω εδώ ότι η τεχνητή νοημοσύνη ανταποκρίνεται καλύτερα, όσο πιο καθορισμένα είναι τα πλαίσια μέσα στα οποία ζητάμε να λειτουργήσει. Είναι καλό να οργανώνουμε την πληροφορία, προτού ζητήσουμε από το σύστημα να αρχίσει την αναζήτηση εντός των εγγράφων. Αν αναζητάμε δηλαδή πληροφορίες από διαφορετικούς τύπους εγγράφων, τα αποτελέσματα θα είναι θεαματικά καλύτερα, εάν ομαδοποιήσουμε προηγουμένως ομοειδή κείμενα (πάλι με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης), παρά εάν ζητήσουμε από τον αλγόριθμο να αναλύσει ταυτόχρονα όλους τους διαφορετικούς τύπους των εγγράφων. Βλέπετε ότι καταλήγουμε πάλι στο ίδιο συμπέρασμα: Όλα αρχίζουν και τελειώνουν στη σωστή κατανόηση του τρόπου λειτουργίας της τεχνολογίας.

LAWYER _ 47

Η αλληλεπίδραση της Οδηγίας για τις υπηρεσίες πληρωμών PSD2 με τον GDPR Η Οδηγία PSD2 περιέχει αρκετές διατάξεις για την προστασία των προσωπικών δεδομένων, κάποιες εκ των οποίων δεν είναι ξεκάθαρο αν έχουν ίδιο ή διαφορετικό περιεχόμενο από τον GDPR. Η αλληλεπίδραση μεταξύ τους αποσαφηνίστηκε πρόσφατα από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Προστασίας Δεδομένων με πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Της

Αλεξιάννας Τσότσου LAWYER _ 48

_IN THE SPOTLIGHT

δεύτερη Οδηγία για τις υπηρεσίες πληρωμών PSD2 (Payment Service Directive 2) έχει εισάγει μια σειρά από καινοτόμες διατάξεις, με στόχο ασφαλείς, εύκολες και φθηνές πληρωμές σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Αναμφίβολα, έχει δημιουργήσει νέες ευκαιρίες για τους καταναλωτές και έχει βελτιώσει σημαντικά τη διαφάνεια σε αυτόν τον τομέα, όμως ταυτόχρονα έχει εγείρει ορισμένα ερωτήματα αναφορικά με την επαρκή προστασία των προσωπικών δεδομένων των χρηστών. Ο GDPR εφαρμόζεται σε κάθε περίπτωση επεξεργασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, συμπεριλαμβανομένης της επεξεργασίας που πραγματοποιείται στο πλαίσιο των υπηρεσιών πληρωμών, όπως αυτές ρυθμίζονται από την PSD2. Συνεπώς, κάθε διαδικασία που λαμβάνει χώρα στα πλαίσια της PSD2 και του Κανονισμού 2018/389, ο οποίος αφορά τα τεχνικά πρότυπα για τον έλεγχο της ταυτότητας των πελατών και για την επικοινωνία μεταξύ των παρόχων, πρέπει να συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις του GDPR. Επειδή η Οδηγία PSD2 περιέχει αρκετές διατάξεις για την προστασία των προσωπικών δεδομένων, είχε προκύψει αβεβαιότητα σχετικά με την ερμηνεία αυτών των διατάξεων και την αλληλεπίδρασή τους με τον GDPR. Για να αρθεί αυτή η αβεβαιότητα, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Προστασίας Δεδομένων (EDPB) εξέδωσε στις 15 Δεκεμβρίου 2020 την τελική και οριστική μορφή των κατευθυντήριων γραμμών του, οι οποίες αποσαφηνίζουν πολλά ζητήματα και παρέχουν καθοδήγηση σχετικά με την επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων από τους παρόχους υπηρεσιών πληρωμών.

Νόμιμοι λόγοι επεξεργασίας Σύμφωνα με τον GDPR, οι υπεύθυνοι επεξεργασίας πρέπει να έχουν συγκεκριμένη νομική βάση για την επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων. Το άρθρο 6 παράγραφος 1 του GDPR αποτελεί εξαντλητικό και περιοριστικό κατάλογο των έξι νομικών βάσεων και εναπόκειται στον υπεύθυνο επεξεργασίας να καθορίσει ποια από αυτές είναι η κατάλληλη και να βεβαιωθεί ότι πληρούνται όλες οι προϋποθέσεις της με βάση τον σκοπό της επεξεργασίας και τη σχέση μεταξύ του υπεύθυνου επεξεργασίας και του υποκειμένου των δεδομένων. Το άρθρο 6 παράγραφος 1 στοιχείο β) του GDPR απαιτεί τα προσωπικά δεδομένα να συλλέγονται μόνο για καθορισμένους, ρητούς και νόμιμους σκοπούς και να μην υποβάλλονται σε επεξεργασία με τρόπο που δεν είναι συμβατός με αυτούς τους σκοπούς.

ΟΙ ΒΑΣΙΚΟΤΕΡΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΤΗΝ PSD2

α κυριότερα σημεία στην PSD2 που οριοθετούν την πρόσβαση στους λογαριασμούς πληρωμών και τη χρήση των πληροφοριών τους είναι: ⊲ Τ ο άρθρο 66 παράγραφος 3 στοιχείο στ) που ορίζει ότι ο πάροχος δεν ζητάει από τον χρήστη των υπηρεσιών πληρωμών κανένα άλλο στοιχείο πέραν αυτών που είναι αναγκαία για την παροχή της υπηρεσίας. ⊲ Τ ο άρθρο 66 παράγραφος 3 στοιχείο ζ) που προβλέπει ότι ο πάροχος δεν προβαίνει σε χρήση, πρόσβαση και αποθήκευση δεδομένων για σκοπούς άλλους από την εκτέλεση της υπηρεσίας εκκίνησης πληρωμής που ζητεί με ρητό τρόπο ο πληρωτής. ⊲ Τ ο άρθρο 67 παράγραφος 2 στοιχείο δ) που περιορίζει την πρόσβαση των παρόχων στις πληροφορίες από καθορισμένους λογαριασμούς πληρωμών και τις σχετικές πράξεις πληρωμής. ⊲ Τ ο άρθρο 67 παράγραφος 2 στοιχείο στ) που ορίζει ότι ο πάροχος δεν προβαίνει σε χρήση, πρόσβαση ή αποθήκευση δεδομένων για σκοπούς άλλους από την εκτέλεση υπηρεσίας πληροφοριών λογαριασμού που αιτείται με ρητό τρόπο ο χρήστης υπηρεσιών πληρωμών, σύμφωνα με τους κανόνες προστασίας των δεδομένων. ⊲ Τ ο άρθρο 94 παράγραφος 2, σύμφωνα με το οποίο οι πάροχοι υπηρεσιών πληρωμών έχουν πρόσβαση, επεξεργάζονται και διατηρούν τα προσωπικά δεδομένα που είναι απαραίτητα για την παροχή των υπηρεσιών πληρωμών, μόνο με τη ρητή συγκατάθεση του χρήστη υπηρεσιών πληρωμών.

Αναφορικά με την εφαρμογή αυτής της διάταξης σε μια διαδικτυακή υπηρεσία πληρωμών, οι κατευθυντήριες αρχές του EDPB ορίζουν ότι πρέπει να ληφθεί υπόψη ο συγκεκριμένος σκοπός της υπηρεσίας, ο οποίος πρέπει να προσδιορίζεται με σαφήνεια και να κοινοποιείται στο υποκείμενο των δεδομένων. Η αξιολόγηση του τι είναι απαραίτητο στη διαδικασία της επεξεργασίας περιλαμβάνει μια συνδυασμένη, βασισμένη σε

LAWYER _ 49

_IN THE SPOTLIGHT γεγονότα διερεύνηση της επεξεργασίας, ώστε να διαπιστωθεί αν για την επίτευξη του ίδιου στόχου μπορεί να γίνει μια άλλη επιλογή που περιλαμβάνει την επεξεργασία λιγότερων στοιχείων και σε μικρότερο εύρος. Άλλωστε, το άρθρο 6 παράγραφος 1 στοιχείο β) δεν καλύπτει την επεξεργασία, η οποία είναι μεν χρήσιμη αλλά όχι αντικειμενικά απαραίτητη για την εκτέλεση της συμβατικής υπηρεσίας. Συνεπώς, αν δεν μπορεί να αποδειχθεί ότι η επεξεργασία των δεδομένων του λογαριασμού πληρωμής είναι αντικειμενικά απαραίτητη για την παροχή των υπηρεσιών πληρωμής, τότε το άρθρο 6 παράγραφος 1 στοιχείο β) του GDPR δεν αποτελεί έγκυρο νόμιμο λόγο επεξεργασίας και ο υπεύθυνος επεξεργασίας θα πρέπει να εξετάσει κάποια άλλη βάση. Ενδιαφέρουσα αλληλεπίδραση με την PSD2 έχει και το άρθρο 6 παράγραφος 4 του GDPR, το οποίο καθορίζει τους όρους για την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα για σκοπό διαφορετικό από αυτόν, για τον οποίο έχουν συλλεχθεί. Πιο συγκεκριμένα, περαιτέρω επεξεργασία μπορεί να πραγματοποιηθεί, όταν βασίζεται σε δίκαιο της Ένωσης ή των κρατών-μελών, το οποίο αποτελεί απαραίτητο και αναλογικό μέτρο για τη διασφάλιση συγκεκριμένων στόχων που αναφέρονται στο άρθρο 23 παράγραφος 1 ή όταν το υποκείμενο των δεδομένων έχει δώσει τη συγκατάθεσή του ή όταν η περαιτέρω επεξεργασία για διαφορετικούς σκοπούς από τον αρχικό είναι συμβατή με αυτόν. Όμως, τα άρθρα 66 παράγραφος 3 στοιχείο ζ) και 67 παράγραφος 2 στοιχείο στ) της PSD2 περιορίζουν σημαντικά τις δυνατότητες επεξεργασίας για άλλους σκοπούς πέρα από τον αρχικό, πράγμα που σημαίνει ότι η επεξεργασία για άλλο σκοπό δεν επιτρέπεται, εκτός εάν το υποκείμενο των δεδομένων έχει δώσει τη συγκατάθεσή του ή η επεξεργασία καθορίζεται από το δίκαιο της Ένωσης ή το δίκαιο των κρατών-μελών. Η τρίτη εξαίρεση του GDPR περί συμβατότητας της περαιτέρω επεξεργασίας δεν αναφέρεται στα άρθρα αυτά της PSD2. Οι κατευθυντήριες γραμμές ξεκαθαρίζουν ότι ο έλεγχος συμβατότητας του άρθρου 6 παράγραφος 4 του GDPR δεν μπορεί να εφαρμοστεί στις υπηρεσίες πληρωμών ως νομική βάση για περαιτέρω επεξεργασία.

Ρητή συγκατάθεση Σύμφωνα με τον GDPR, η συγκατάθεση χρησιμεύει ως ένας από τους έξι νομικούς λόγους για τη νομιμότητα της επεξεργασίας των προσωπικών δεδομένων. Το άρθρο 4 παράγραφος 11 του GDPR

ορίζει τη συγκατάθεση ως «κάθε ένδειξη βουλήσεως, ελεύθερη, συγκεκριμένη, ρητή και εν πλήρει επιγνώσει, με την οποία το υποκείμενο των δεδομένων εκδηλώνει ότι συμφωνεί, με δήλωση ή με σαφή θετική ενέργεια, να αποτελέσουν αντικείμενο επεξεργασίας τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα που το αφορούν». Η έννοια της ρητής συγκατάθεσης περιλαμβάνεται, όμως, και στην Οδηγία για τις υπηρεσίες πληρωμών, κάτι που οδηγεί στο ερώτημα αν αυτή πρέπει να ερμηνεύεται με τον ίδιο τρόπο και στα δύο νομοθετήματα. Οι κατευθυντήριες αρχές του EDPB ξεκαθαρίζουν ότι η ρητή συγκατάθεση στην PSD2 δεν αποτελεί νομική βάση για την επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων, όπως συμβαίνει με τον GDPR. H νομική βάση για την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα για την παροχή υπηρεσιών πληρωμών είναι το άρθρο 6 παράγραφος 1 στοιχείο β) του GDPR, καθώς η επεξεργασία είναι απαραίτητη για την εκτέλεση της σύμβασης μεταξύ του παρόχου υπηρεσιών πληρωμής και του χρήστη της υπηρεσίας. Συνεπώς, το άρθρο 94 παράγραφος 2 της PSD2 δεν μπορεί να θεωρηθεί ως πρόσθετη νομική βάση, αλλά ως απαίτηση συμβατικού χαρακτήρα, με σκοπό την παροχή υπηρεσιών πληρωμών και άρα δεν είναι η ίδια με την συγκατάθεση βάσει του GDPR. Έτσι, η ρητή συγκατάθεση που αναφέρεται στην PSD2 είναι συμβατική συγκατάθεση υπό την έννοια ότι τα υποκείμενα των δεδομένων πρέπει να ενημερώνονται πλήρως για τις συγκεκριμένες κατηγορίες προσωπικών δεδομένων που θα υποβληθούν σε επεξεργασία για συγκεκριμένη υπηρεσία πληρωμής και να δηλώνουν ρητά ότι συμφωνούν με αυτή την επεξεργασία.

Οι κατευθυντήριες αρχές του EDPB ξεκαθαρίζουν ότι η ρητή συγκατάθεση στην PSD2 δεν αποτελεί νομική βάση για την επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων, όπως συμβαίνει με τον GDPR 50 _ LAWYER

Η επεξεργασία των δεδομένων τρίτων μερών

Ειδικές κατηγορίες προσωπικών δεδομένων

Ένα ζήτημα προστασίας δεδομένων που χρειάζεται προσεκτική εξέταση στις υπηρεσίες πληρωμών είναι η επεξεργασία προσωπικών δεδομένων τρίτων μερών, δηλαδή υποκειμένων δεδομένων τα οποία δεν είναι χρήστες της συγκεκριμένης υπηρεσίας, αλλά των οποίων τα προσωπικά δεδομένα υποβάλλονται σε επεξεργασία από συγκεκριμένο πάροχο υπηρεσιών πληρωμών για την εκτέλεση σύμβασης μεταξύ του παρόχου και ενός χρήστη της υπηρεσίας. Αυτό συμβαίνει, για παράδειγμα, όταν ένας χρήστης υπηρεσιών πληρωμών χρησιμοποιεί τις υπηρεσίες ενός παρόχου και ένα άλλο υποκείμενο δεδομένων, το οποίο δεν συμβάλλεται με τον πάροχο, έχει πραγματοποιήσει συναλλαγές στον λογαριασμό πληρωμών του χρήστη της υπηρεσίας. Ο GDPR, όπως προαναφέρθηκε, απαιτεί τα προσωπικά δεδομένα να συλλέγονται μόνο για καθορισμένους, ρητούς και νόμιμους σκοπούς και δεν επιτρέπεται να υποβάλλονται σε περαιτέρω επεξεργασία με τρόπο ασυμβίβαστο με τους σκοπούς αυτούς. Έτσι, επιτρέπει την επεξεργασία δεδομένων τρίτων μερών, όταν αυτή είναι απαραίτητη για τους σκοπούς που επιδιώκει ο υπεύθυνος επεξεργασίας ή τρίτος (άρθρο 6 παράγραφος 1 στοιχείο στ) του GDPR). Σύμφωνα με τις κατευθυντήριες γραμμές του EDPB, η διάταξη αυτή εφαρμόζεται και στις υπηρεσίες πληρωμών. Συγκεκριμένα, νομική βάση για την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων τρίτων μερών από τους παρόχους υπηρεσιών πληρωμής μπορεί να είναι το έννομο συμφέρον του υπευθύνου επεξεργασίας ή του χρήστη της υπηρεσίας για την εκτέλεση της σύμβασης. Η επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων του τρίτου μέρους είναι περιορισμένη και δεν πρέπει να παρακάμπτει τα συμφέροντα και τα θεμελιώδη δικαιώματά του. Από την άποψη αυτή, ο υπεύθυνος επεξεργασίας πρέπει να καθορίσει τις απαραίτητες δικλείδες ασφαλείας, προκειμένου να προστατεύσει τα δικαιώματα των υποκειμένων των δεδομένων. Αυτό περιλαμβάνει τεχνικά μέτρα, για να διασφαλιστεί ότι τα δεδομένα του τρίτου μέρους δεν υποβάλλονται σε επεξεργασία για άλλο σκοπό εκτός από την εκτέλεση της σύμβασης, ενώ, εφόσον είναι εφικτό, πρέπει επίσης να εφαρμοστεί κρυπτογράφηση ή άλλες τεχνικές για την επίτευξη κατάλληλου επιπέδου ασφάλειας και ελαχιστοποίησης δεδομένων.

Το άρθρο 9 παράγραφος 1 του GDPR απαγορεύει την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων που αποκαλύπτουν τη φυλετική ή εθνοτική καταγωγή, τα πολιτικά φρονήματα, τις θρησκευτικές ή φιλοσοφικές πεποιθήσεις ή τη συμμετοχή σε συνδικαλιστική οργάνωση, καθώς και την επεξεργασία γενετικών δεδομένων, βιομετρικών δεδομένων με σκοπό την αδιαμφισβήτητη ταυτοποίηση προσώπου, δεδομένων που αφορούν την υγεία ή δεδομένων που αφορούν τη σεξουαλική ζωή φυσικού προσώπου ή τον γενετήσιο προσανατολισμό του. Το πρόβλημα έγκειται στο ότι οι χρηματοοικονομικές συναλλαγές μπορούν να αποκαλύψουν τέτοιου είδους ευαίσθητες πληροφορίες των χρηστών, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση

Νομική βάση για την επεξεργασία δεδομένων τρίτων μερών μπορεί να είναι το έννομο συμφέρον του υπευθύνου επεξεργασίας ή του χρήστη της υπηρεσίας για την εκτέλεση της σύμβασης που έχει γίνει κάποια πληρωμή προς πολιτικό κόμμα ή κάποια θρησκευτική οργάνωση, ενώ κάτι αντίστοιχο μπορεί να συμβεί και με συναλλαγές που αποκαλύπτουν πληροφορίες για τη σεξουαλική ζωή ή τις ιατρικές ανάγκες του ατόμου. Οι κατευθυντήριες αρχές του EDPB ορίζουν ότι οι πάροχοι των υπηρεσιών πληρωμής θα πρέπει να διασφαλίσουν ότι πληρούνται οι προϋποθέσεις για κάποια από τις παρεκκλίσεις από τον γενικό κανόνα της απαγόρευσης, οι οποίες αναφέρονται στην παράγραφο 2 του άρθρου 9 του GDPR, όπως είναι μεταξύ άλλων η ρητή συγκατάθεση του υποκειμένου των δεδομένων, η προάσπιση ζωτικού δημοσίου συμφέροντος με βάση το δίκαιο της Ένωσης ή του κράτους-μέλους και η εκτέλεση των υποχρεώσεων που απορρέουν από τη σύμβαση. Ο κατάλογος των παρεκκλίσεων αυτών είναι εξαντλητικός και δεν αφήνει κανένα περιθώριο για την επεξεργασία των ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων στα πλαίσια των υπηρεσιών πληρωμών, εφόσον δεν καλύπτεται με κάποια από αυτές τις παρεκκλίσεις. ■

_IN THE SPOTLIGHT

Ο ψηφιακός μετασχηματισμός στην τραπεζική εποπτεία Το τελευταίο διάστημα υπάρχει μια έντονη κινητικότητα σε ευρωπαϊκό επίπεδο, έτσι ώστε η τεχνολογική καινοτομία να συνεισφέρει περισσότερο στην τραπεζική εποπτεία. Οι πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας στοχεύουν στην εξερεύνηση των δυνατοτήτων που προσφέρει η τεχνητή νοημοσύνη στο διεπιστημονικό πεδίο του suptech, το οποίο θα μας απασχολήσει ιδιαίτερα τα επόμενα χρόνια. Της

Αλεξιάννας Τσότσου 52 _ LAWYER

ψηφιοποίηση είναι τα τελευταία χρόνια ο βασικός στόχος σχεδόν σε όλους τους κλάδους. Ωστόσο, ο ψηφιακός μετασχηματισμός είναι μια φιλόδοξη και μακροχρόνια διαδικασία, καθώς απαιτεί επανεξέταση των οργανωτικών δομών και ευρεία προσαρμογή της εργασιακής κουλτούρας στα νέα δεδομένα. Το 2020, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα παρουσίασε ένα ολοκληρωμένο σχέδιο δράσης για την προώθηση του ψηφιακού μετασχηματισμού τόσο στις ευρωπαϊκές όσο και στις εθνικές εποπτικές αρχές. Το σχέδιο δράσης προωθεί την καινοτομία και την ψηφιοποίηση, έτσι ώστε να συμπληρώσει και να βελτιώσει τα σημερινά συστήματα και τις πρακτικές που χρησιμοποιούνται στην τραπεζική εποπτεία. Το ζητούμενο δεν είναι να αντικατασταθούν τα υπάρχοντα συστήματα, αλλά να χρησιμοποιηθούν νέες τεχνολογίες που θα τα κάνουν πιο ακριβή και αξιόπιστα.

τητα της εποπτείας. Μπορεί επίσης να κάνει την εποπτεία ταχύτερη και αποδοτικότερη με την επισήμανση στους επόπτες τυχόν παρεκκλίσεων σε πραγματικό χρόνο. Το σημαντικότερο στοιχείο της τεχνητής νοημοσύνης που της επιτρέπει να μπορεί να εκτελέσει τέτοιες πολύπλοκες εργασίες είναι η μηχανική μάθηση, η οποία μπορεί να επιτηρείται από τον άνθρωπο αλλά μπορεί και όχι. Και οι δύο μορφές μπορούν να εφαρμοστούν στην τραπεζική εποπτεία. Στην επιτηρούμενη μορφή της μηχανικής μάθησης, ο υπολογιστής χρησιμοποιεί δεδομένα που έχουν υποσημειωθεί από τον άνθρωπο, ώστε οι πληροφορίες να ταξινομηθούν ανά κατηγορίες. Έτσι, καθίσταται εφικτό ο υπολογιστής να συναγάγει προβλέψεις με βάση τον μεγάλο όγκο των πληροφοριών, όπως για παράδειγμα να προβλέψει τον κίνδυνο των μη εξυπηρετούμενων δανείων στην Ευρωζώνη, βασιζόμενος σε οικονομικούς δείκτες, σε πληροφορίες σχετικά με τις τράπεζες και σε ιστορικά δεδομένα. Στη μη επιτηρούμενη μηχανική μάθηση, ο υπολογιστής μαθαίνει από τα δεδομένα χωρίς καθοδήγηση από τον άνθρωπο. Για παράδειγμα, μελετώντας τα κύρια χαρακτηριστικά των εποπτικών δεδομένων μπορεί να εντοπίσει ζητήματα ρευστότητας στις τράπεζες. Η μηχανική μάθηση, ειδικά στα μη δομημένα δεδομένα, σχετίζεται άμεσα με την επεξεργασία φυσικής γλώσσας. Με βάση αυτή, ο υπολογιστής μπορεί να αξιολογήσει τις πληροφορίες που παρέχονται σε μορφή κει-

Η τεχνητή νοημοσύνη αρωγός στην εποπτική διαδικασία Η τεχνητή νοημοσύνη είναι η τεχνολογία που επιτρέπει στον υπολογιστή να σκέφτεται και να ενεργεί με ανθρώπινο τρόπο. Πρόκειται για μια τεχνολογία, η οποία έχει ήδη αλλάξει τη ζωή μας σε διάφορους τομείς, αφού επιτρέπει στις μηχανές να πραγματοποιούν πλήθος ενεργειών και να σκέφτονται έξυπνα, ώστε να μας προσφέρουν αυτόματες προτάσεις και σχετικά αποτελέσματα μέσω της ανάλυσης μεγάλου όγκου δεδομένων. Το ερώτημα είναι αν υπάρχει χώρος για την εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης στην τραπεζική εποπτεία, ένα πεδίο το οποίο βασίζεται σε τεράστιο βαθμό στην επαγγελματική εμπειρία και την εξειδικευμένη κρίση των εποπτικών αρχών. Η απάντηση είναι ναι. Η βασική προϋπόθεση για την επιτυχημένη εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης στην τραπεζική εποπτεία είναι η διαθεσιμότητα των δεδομένων, ώστε οι εποπτικές αρχές να έχουν πρόσβαση σε μεγάλο όγκο δεδομένων σε διαφορετικές μορφές. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να εντοπίσει μοτίβα που οι άνθρωποι αποτυγχάνουν να εντοπίσουν και έτσι να ενισχύσει την ποιό-

Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να εντοπίσει μοτίβα που οι άνθρωποι αποτυγχάνουν να εντοπίσουν και έτσι να ενισχύσει την ποιότητα της εποπτείας

LAWYER _ 53

_IN THE SPOTLIGHT τερα σχετικά με τις τελευταίες τεχνολογίες και υποστηρίζει το ανθρώπινο δυναμικό στη χρήση προηγμένων εργαλείων αναλύσεων και την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών. Το δίκτυο αποτελείται από επαγγελματίες και ερευνητές διαφόρων κλάδων, όπως της πληροφορικής, της στατιστικής και του τραπεζικού δικαίου, ώστε τα διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα και δεξιότητες να συνδυαστούν και να οδηγήσουν σε πρωτοποριακές ιδέες και εφαρμογές. Στο πλαίσιο αυτό, χρηματοδοτούνται σχετικά projects, ενώ παρέχονται και σεμινάρια και workshops στους εργαζόμενους της ΕΚΤ αλλά και των εθνικών εποπτικών αρχών. Επιπλέον, έχει συσταθεί και η πλατφόρμα Virtual Lab, η οποία διευκολύνει τη διασυνοριακή ομα-

μένου, όπως ετήσιες εκθέσεις, εκθέσεις ελέγχου ή αξιολογήσεις κεφαλαίων και ρευστότητας, συνοψίζοντας τις πληροφορίες και επισημαίνοντας τα κυριότερα ζητήματα που χρήζουν περαιτέρω διερεύνησης.

Supervision Innovators Conference Οι προκλήσεις του ψηφιακού μετασχηματισμού στην τραπεζική εποπτεία ήταν ένα από τα θέματα που συζητήθηκαν στο πρώτο συνέδριο Supervision Innovators της ΕΚΤ, το οποίο πραγματοποιήθηκε ψηφιακά στις 30 Νοεμβρίου 2020 και συγκέντρωσε συμμετέχοντες από όλο τον κόσμο, για να συζητήσουν τις τελευταίες εξελίξεις στην τεχνητή νοημοσύνη και τον ψηφιακό μετασχηματισμό στην τραπεζική εποπτεία. Όπως τόνισε η Jekaterina Govina, μέλος του Εποπτικού Συμβουλίου της ΕΚΤ, η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να συμβάλλει στην τραπεζική εποπτεία μειώνοντας την μεροληψία του ανθρώπινου παράγοντα και απαλλάσσοντας τους επόπτες από επαναλαμβανόμενα καθήκοντα. Μάλιστα, όπως επεσήμανε ο Pentti Hakkarainen, εκπρόσωπος της ΕΚΤ στο Εποπτικό συμβούλιο και πρόεδρος της διευθύνουσας επιτροπής της Digital Agenda, στόχο της ΕΕ δεν αποτελεί μόνο να εντάξει την καινοτόμο τεχνολογία στην καθημερινότητα της τραπεζικής εποπτείας, αλλά και να τη διαδώσει σε όλο τον κόσμο, αποτελώντας πρωτοπόρο στο πεδίο αυτό. Για να γίνει κάτι τέτοιο, απαιτείται συνεργασία και διαμοιρασμός των πληροφοριών μεταξύ των φορέων που δραστηριοποιούνται στον χώρο. Για τον σκοπό αυτό, η ευρωπαϊκή τραπεζική εποπτεία έχει δημιουργήσει ένα δίκτυο στο οποίο ακαδημαϊκοί, νεοσύστατες επιχειρήσεις και ηγετικές αρχές μπορούν να συνεργαστούν μεταξύ τους, ενώ έχει ήδη ανακοινώσει το επόμενο Supervision Innovators Conference για το φθινόπωρο του 2021.

Το SupTech Hub είναι ένα δίκτυο που διερευνά τη δυναμική της τεχνητής νοημοσύνης και άλλων πρωτοποριακών τεχνολογιών στην τραπεζική εποπτεία δική εργασία και επιτρέπει στις ευρωπαϊκές εποπτικές αρχές να διερευνήσουν καινοτόμες ιδέες και να συνεργαστούν, ώστε η αποτελεσματική κατανομή της γνώσης να έχει το μεγαλύτερο δυνατό αποτέλεσμα.

Κίνδυνοι και προκλήσεις Βέβαια, υπάρχουν δύο πλευρές σε κάθε νόμισμα. Όσο περισσότερο η τραπεζική εποπτεία βασίζεται στις σύνθετες τεχνολογίες, τόσο πιο εκτεθειμένη θα είναι στους κινδύνους που σχετίζονται με αυτές. Οι αλγόριθμοι δεν είναι πάντα σε θέση να κατανοήσουν πολύπλοκες διεργασίες, όμως πάντα για το τελικό αποτέλεσμα υπεύθυνος είναι ο άνθρωπος και όχι η μηχανή. Επιπλέον, οι προκλήσεις της κυβερνοασφάλειας, όταν μιλάμε για τέτοιας έκτασης και σημασίας δεδομένα, σε μια εποχή μάλιστα στην οποία οι κυβερνοεπιθέσεις αυξάνονται συνεχώς, καθιστούν πιο επίκαιρο από ποτέ τον προβληματισμό για την ανεύρεση της σωστής ισορροπίας ανάμεσα στην τεχνολογική πρόοδο και τη βέλτιστη μείωση των ρίσκων που αυτή φέρνει μαζί της. ■

SupTech Hub Για να διερευνήσει τη δυναμική της τεχνητής νοημοσύνης και άλλων πρωτοποριακών εποπτικών τεχνολογιών (supervisory technologies) στο πλαίσιο της τραπεζικής εποπτείας, η ΕΚΤ έχει δημιουργήσει το SupTech Hub. Πρόκειται για ένα δίκτυο που συνδέει όλους τους σχετικούς φορείς, βοηθά τις εποπτικές αρχές να μάθουν περισσό-

54 _ LAWYER

εφαρμογές έχει η τεχνητή νοημοσύνη στην > Πτραπεζική οιες συγκεκριμένες εποπτεία; Μπορείτε να μας δώσετε κάποια παραδείγματα της SupTech στην καθημερινή εποπτική πρακτική της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας; Ως Ενιαίος Εποπτικός Μηχανισμός (αποτελούμενος από την ΕΚΤ και τις εθνικές εποπτικές αρχές των συμμετεχουσών χωρών), ερευνάμε τις δυνατότητες της εποπτικής τεχνολογίας (SupTech) και αναπτύσσουμε νέα εργαλεία, για να ενισχύσουμε την καθημερινή εποπτεία. Τέτοια εργαλεία περιλαμβάνουν, αλλά δεν περιορίζονται μόνο σε τεχνητή νοημοσύνη. Η SupΤech καλύπτει όλες τις μορφές καινοτόμου τεχνολογίας που χρησιμοποιούμε για την υποστήριξη της εποπτείας. Επομένως, το υπολογιστικό νέφος (cloud computing) ή τεχνικές μηχανικής εκμάθησης (machine learning) που εφαρμόζουμε για εποπτικούς σκοπούς θα μπορούσαν επίσης να χαρακτηριστούν ως SupTech. Ως επόπτες ενδιαφερόμαστε για αυτές τις δυνατότητες, ώστε να καταστήσουμε την εποπτεία πιο αποτελεσματική και προληπτική, για παράδειγμα με την επιτάχυνση της συλλογής και ανάλυσης δεδομένων και τη βελτίωση των εν γένει εποπτικών μας δυνατοτήτων. Μια σημαντική εφαρμογή τέτοιων τεχνολογιών που ήδη δοκιμάζουμε είναι η χρήση της επεξεργασίας φυσικής γλώσσας και της μηχανικής εκμάθησης στην απλούστευση και ενίσχυση της διαδικασίας αξιολόγησης για την καταλληλότητα των νέων μελών των διοικητικών οργάνων (fit and proper) - μια ευπρόσδεκτη εξέλιξη δεδομένου του υψηλού αριθμού των διορισθέντων που κοινοποιούνται στην ΕΚΤ κάθε χρόνο (σχεδόν 3.000 το 2019). Η επεξεργασία φυσικής γλώσσας, όπου οι υπολογιστές δομούν και αξιολογούν μεγάλες ποσότητες πληροφοριών που παρέχονται σε μορφή κειμένου, είναι ένας από τους σημαντικότερους τομείς της τεχνολογίας, στην οποία επικεντρώνεται η ΕΚΤ. Σε μια άλλη εξέλιξη, η ΕΚΤ δημιουργεί μια ενιαία και ασφαλή διαδικτυακή πύλη, μέσω της οποίας οι τράπεζες θα μπορούν να υποβάλλουν αιτήματα εξουσιοδότησης. Στόχος είναι η περαιτέρω ψηφιοποίηση και αυτοματοποίηση των διαδικασιών αδειοδότησης, προκειμένου να υποστηριχθούν οι τράπεζες στην υποβολή πληρέστερων αιτήσεων, να μειώσουν τη γραφειοκρατία και να αυξήσουν τη διαφάνεια όσον αφορά στην πορεία των αιτήσεων. Επιπλέον, στην ΕΚΤ, αναπτύξαμε αυτό που ονομάζουμε Truffle Analytics, το οποίο υλοποιήθηκε για τη Διαδικασία Εποπτικού Ελέγχου και Αξιολόγησης, ή SREP1 για συντομία. Με βάση τη μηχανική εκμάθηση, αυτό το εργαλείο αναλύει τις αποφάσεις SREP και βοηθά στον εντοπισμό ομοιοτήτων μεταξύ διαφορετικών τραπεζών και στον εντοπισμό τάσεων. Δεδομένου ότι κάθε κύκλος SREP περιλαμβάνει πάνω από 5.000 σελίδες δομημένων εγγράφων, θα ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθεί μια τέτοια ανάλυση χειροκίνητα.

Θωμάς Μπαρκιάς Senior Supervisor, Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα

* Οι κατωτέρω απόψεις ανήκουν στον συνεντευξιαζόμενο και δεν εκφράζουν απαραίτητα την ΕΚΤ.

είναι τα βασικότερα εμπόδια που καλείται να ξεπεράσει η προσπάθεια > Πτης οιααξιοποίησης της τεχνητής νοημοσύνης στην τραπεζική εποπτεία; Παρά τις ευκαιρίες και τα οφέλη της SupTech, οι αρχές παγκοσμίως επαγρυπνούν για τους πιθανούς κινδύνους που θα μπορούσαν να προκύψουν από τη χρήση τέτοιων τεχνολογιών, οι οποίοι θα μπορούσαν να δυσχεράνουν και την περαιτέρω χρήση τους. Με βάση μια πρόσφατη έρευνα του Συμβουλίου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (FSB), οι απαντήσεις κατέδειξαν ως μείζον θέμα την κατάλληλη στελέχωση, ακολουθούμενο από πιθανούς κινδύνους κυβερνοασφάλειας, τον κίνδυνο φήμης και ζητήματα ποιότητας δεδομένων. Οι εποπτικές και ρυθμιστικές αρχές ανέφεραν, επίσης, μια σειρά από προκλήσεις στον σχεδιασμό και την εφαρμογή μιας στρατηγικής SupTech. Αυτές περιλαμβάνουν, αναμενόμενα, ζητήματα σχετικά με την εξεύρεση κατάλληλων ανθρώπινων πόρων και δεξιοτήτων, την ποιότητα των δεδομένων και τη μεθοδολογία σχετικά με την ενσωμάτωση της SupTech σε εσωτερικές διαδικασίες. Η διακυβέρνηση και η υπευθυνότητα σχετικά με τη χρήση των εργαλείων SupTech προέκυψαν επίσης ως σημαντικές περιοχές. 55 _ LAWYER

_ΟPINIONS

Η ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ ΩΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟ MOBBING Το mobbing, άλλως ηθική παρενόχληση στον χώρο εργασίας, είναι ένα εργασιακό παθολογικό φαινόμενο, διαρκώς εντεινόμενο τα τελευταία χρόνια, το οποίο απειλεί την εργασιακή ειρήνη και την εύρυθμη λειτουργία των επιχειρήσεων στις οποίες εμφανίζεται, με πολλαπλές κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις. Το παρόν άρθρο πραγματεύεται το ερώτημα, κατά πόσον η διαμεσολάβηση, ως ένας θεσμός που στοχεύει πρωτίστως στη διευκόλυνση της επικοινωνίας αντικρουόμενων μερών μπορεί να εξομαλύνει εργασιακές σχέσεις όπου ενυπάρχει αυτή η παθογένεια.

όρος mobbing χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Heinz Leymann προκειμένου να περιγράψει μορφές παρενόχλησης σε οργανισμούς (1996), ως δάνεισμα από τον εθνολόγο Konrad Lorenz1, ο οποίος τον χρησιμοποίησε προκειμένου να περιγράψει την εχθρική συμπεριφορά της αγέλης ζώων έναντι ενός παρείσακτου με σκοπό να το αποβάλει. Στην ελληνική έννομη τάξη, δεν υπάρχει νομική τυποποίηση της «ηθικής παρενόχλησης» στον εργασιακό χώρο. Επιχειρώντας μία εννοιολογική της οριοθέτηση, θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για μία συστηματικά επαναλαμβανόμενη και διαρκή άσκηση βίας (σωματικής, λεκτικής, ψυχολογικής), η οποία είναι στοχευμένη σε συγκεκριμένο άτομο ή ομάδα ατόμων στα πλαίσια ενός συγκεκριμένου εργασιακού περιβάλλοντος και αποσκοπεί στον κλονισμό της ψυχοπνευματικής του ισορροπίας. Βασικά εννοιολογικά στοιχεία, λοιπόν, του mobbing είναι: (α) η διάρκεια της προσβολής της προσωπικότητας του ατόμου, που την διακρίνει από μεμονωμένα περιστατικά απαγορευμένης διάκρισης σύμφωνα με

Κουμπούλη Σωτηρία Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω LLMmult Διαμεσολαβήτρια Μέλος της Επιτροπής Ισότητας του Δήμου Αμαρουσίου

την ευρωπαϊκή αρχή της ίσης μεταχείρισης των προσώπων ανεξαρτήτως θρησκείας, πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισμού και (β) η συνειδητή επιδίωξη του σκοπού προσβολής της αξιοπρέπειας του θύματος και κατ’ επέκταση του δικαιώματος στην προσωπικότητά του, στην οποία έγκειται η ιδιαίτερη απαξία του mobbing στον χώρο εργασίας. Θύτες τέτοιων συμπεριφορών είναι συχνότερα εργοδότες, διευθυντές και εν γένει κατέχοντες κάποια ιεραρχική θέση σε μία επιχείρηση, καθώς σε αυτή την περίπτωση η ταπεινωτική ή προσβλητική συμπεριφορά έχει συχνά το κάλυμμα της άσκησης του διευθυντικού δικαιώματος. Θύμα της «ηθικής παρενόχλησης» είναι δυνατόν να είναι κάθε εργαζόμενος ανεξαρτήτως κλάδου ή μεγέθους επιχείρησης και μάλιστα όχι μόνο στον χώρο εργασίας, αλλά και στον ιδιωτικό του χώρο (π.χ. με λήψη τηλεφωνημάτων εκτός ωραρίου, απρεπή σχόλια στα social media του κλπ). Λαμβανομένου υπόψη ότι τα θύματα υπόκεινται την εκφοβιστική, ταπεινωτική, επιθετική συμπεριφορά

56 _ LAWYER

για μακρό χρονικό διάστημα, η κατάφαση του mobbing έρχεται ταυτόχρονα με την εμφάνιση ψυχοπαθολογικών επιπτώσεων στην ψυχοσωματική τους υγεία, όπως διαταραχές ύπνου, κατάθλιψη, επιθετικότητα, αυξημένη δυσκολία συνεργασίας, μειωμένη αντοχή στο εργασιακό άγχος, τάσεις αυτοκτονίας, αλλά και με την αύξηση ή ακόμα και υιοθέτηση μη υγιεινών συνηθειών (κατανάλωση οινοπνεύματος, χρήση ψυχοτρόπων ουσιών, κάπνισμα κλπ). Επομένως, υποστηρίζεται από πολλούς θεωρητικούς ότι η διαμεσολάβηση δεν είναι ικανή να βοηθήσει ουσιαστικά τα μέρη. Βασικό επιχείρημα της εν λόγω άποψης είναι ότι το θύμα του mobbing έχει απωλέσει πλέον την ταυτότητά του από τη σημαντικής έντασης ψυχολογική κατάρρευση που έχει βιώσει και πλέον μόνη οδός για την επέλευση εργασιακής ειρήνης είναι η απομάκρυνσή του από τον χώρο εργασίας ή από το τμήμα στο οποίο εργάζεται, όταν και όπου αυτό είναι επιχειρησιακά δυνατό. Το ως άνω επιχείρημα, αν και αληθές, παραβλέπει ότι ναι μεν άμεσο θύμα του mobbing είναι ο αποδέκτης της ταπεινωτικής και εκφοβιστικής συμπεριφοράς, ωστόσο υπάρχουν και τα έμμεσα θύματα του mobbing που είναι οι εργαζόμενοι και η ίδια η επιχείρηση. Συγκεκριμένα, οι εργαζόμενοι μιας επιχείρησης καθίστανται συνήθως «σιωπηροί μάρτυρες» ταπεινωτικών και επιθετικών συμπεριφορών από φόβο μήπως γίνουν τα επόμενα θύματα. Από την άλλη μεριά, η ίδια η επιχείρηση αντιμετωπίζει μείωση της παραγωγικότητας τόσο από το θύμα (το οποίο συχνά καταφεύγει σε συχνές αναρρωτικές άδειες) όσο και από τους υπόλοιπους εργαζομένους, οι οποίοι χάνουν πολύτιμο χρόνο προσπαθώντας να επιλύσουν την εργασιακή σύγκρουση. Επίσης, σε τέτοιες περιπτώσεις η επιχείρηση κινδυνεύει να αμαυρωθεί η φήμη της στους πελάτες και τους προμηθευτές της, αλλά και να πληγεί οικονομικά, εμπλεκόμενη σε μακρόχρονους και πολυδάπανους δικαστικούς αγώνες σε περίπτωση που το θύμα επιδιώξει να δικαιωθεί για την προσβλητική συμπεριφορά την οποία υπέστη από τον εκπρόσωπο της επιχείρησης. Επομένως, είναι σαφές ότι μέρη της διαμεσολάβησης μπορεί να είναι και η επιχείρηση και ο εργαζόμενος και όχι απαραίτητα το δίπολο θύτης-θύμα, καθώς ο πρώτος ενεργώντας σκοπίμως δεν θα έχει διάθεση «ειρήνευσης» των εργασιακών σχέσεων. Σημαντική στο σημείο αυτό είναι η αναφορά σε ευρωπαϊκές έρευνες για το φαινόμενο του mobbing, σύμφωνα με τις οποίες στην πλειοψηφία των περιπτώσεων πίσω από μία «αναίτια»

συμπεριφορά mobbing κρύβεται η προσπάθεια συγκάλυψης μιας απάτης ή μιας μη νόμιμης συμπεριφοράς ή η προσπάθεια περιφρούρησης ανομολόγητων μυστικών (π.χ. παρενοχλείται όποιος δεν ενταχθεί στις μικροαπάτες που κάνουν όλοι οι υπόλοιποι εργαζόμενοι σε άγνοια της επιχείρησης 2) την οποία προσπαθεί να αποκρύψει ο θύτης της παρενόχλησης με σκοπό να αποκτήσει ή να διατηρήσει μία προνομοιούχα κατάσταση. Στην περίπτωση αυτή, ο θύτης «βλέπει» το θύμα ως μία απειλή ή ένα εμπόδιο στον δρόμο του. Πρόκειται, λοιπόν, για μία μάχη εξουσίας βασισμένη σε μία στρατηγική του θύτη για να «ξεφορτωθεί» το θύμα, την οποία ωστόσο την εμφανίζει είτε σαν μία προσωπική διαφορά μεταξύ τους ή σαν ύπαρξη διαφορετικών γνωμών. Επομένως, και στην περίπτωση αυτή, το τραπέζι της διαμεσολάβησης είναι δυνατόν να έχει πολλαπλάσια οφέλη για την επιχείρηση, βοηθώντας την να εντοπίσει τους τοξικούς εργαζομένους της αλλά και τις παράνομες συμπεριφορές που λαμβάνουν χώρα στους κόλπους της χωρίς την γνώση και για τις οποίες πολλάκις έχει αντικειμενική ευθύνη. Προφανώς, η διαμεσολάβηση δεν μπορεί να είναι επιλογή μόνο για τις περιπτώσεις εκείνων των επιχειρήσεων που χρησιμοποιούν το mobbing ως φιλοσοφία της Διοίκησης. Ειδικότερα, αυτό γίνεται είτε εξαιτίας της προώθησης του διαρκούς ανταγωνισμού μεταξύ των εργαζομένων μιας επιχείρησης, ώστε να αυξήσει την παραγωγικότητα και τα κέρδη της, είτε προκειμένου να εξωθήσει τους εργαζομένους σε παραίτηση, απαλλασσόμενη έτσι από το σχετικό κόστος αποζημιώσεων, ιδίως στις ευμετάβλητες εργασιακές περιόδους που διανύουμε με τις νέες επισφαλείς μορφές εργασίας. ■

To mobbing ως «μάχη εξουσίας» του θύτη να ξεφορτωθεί το θύμα οφείλεται συνήθως στην προσπάθεια συγκάλυψης παράνομων συμπεριφορών. Έμμεσα θύματα: η επιχείρηση και οι υπόλοιποι εργαζόμενοι

1. K onrard Lorenz, «Μobbying. La persecution au travail.”, Paris. Seuil, 1996 2. Κ οΐνης Αριστοτέλης, Σαρίδη Μαρία «To mobbing στον εργασιακό χώρο. Οι επιπτώσεις mobbing στο χώρο της υγείας. Ανασκοπική μελέτη.», Ελληνικό Περιοδικό της Νοσηλευτικής Επιστήμης, σελ. 40

LAWYER _ 57

_ΟPINIONS

ΠΑΡΟΥΣIΑΣΗ ΤΗΣ ΣΥΜΦΩΝIΑΣ ΕΜΠΟΡIΟΥ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑΣIΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΗΝΩΜΕΝΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Βασίλειος Δημητρούκας Δικηγόρος LL.M, MICS

«Αυτό που ονομάζουμε αρχή είναι συχνά το τέλος. Και το να φτάνει κανείς στο τέλος σημαίνει να κάνει μια αρχή. Το τέλος είναι το σημείο από το οποίο ξεκινάμε».

ε τον στίχο από το ποίημα «Little Gidding», που είναι το τέταρτο από τα «Τέσσερα Κουαρτέτα» του Τ. Σ. Έλιοτ -μια σειρά ποιημάτων που αναφέρονται στον χρόνο, στην ανθρωπότητα και τη σωτηρία– ολοκλήρωσε η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ursula von der Leyen, την ομιλία της μετά το τέλος των διαπραγματεύσεων μεταξύ ΕΕ και ΗΒ και τη σύναψη της ΣΕΣ. Τα λόγια της αποτυπώνουν σχεδόν απόλυτα το βασικό γνώρισμα της ΣΕΣ, η οποία με τον τρόπο που συμφωνήθηκε φαίνεται να αποτελεί περισσότερο μια πλατφόρμα, πάνω στην οποία υπάρχει η φιλοδοξία να χτιστεί μια διασυνοριακή εταιρική σχέση μεταξύ του ΗΒ και της ΕΕ, παρά ένα «ταβάνι» τρεχουσών προσδοκιών.

Θεσμικό & Χρονικό Πλαίσιο Συμφωνίας Εμπορίου και Συνεργασίας Την 1η Ιανουαρίου 2021, τέθηκε σε ισχύ η Συμφωνία Εμπορίου και Συνεργασίας (TCA – Trade & Cooperation Agreement, εφεξής ΣΕΣ) μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης (εφεξής ΕΕ) και του Ηνωμένου Βασιλείου (εφεξής ΗΒ). Η συνθήκη αυτή αντικατέστησε τους κανόνες της ενιαίας αγοράς στο Ηνωμένο Βασίλειο (με εξαίρεση τη Βόρεια Ιρλανδία και το Γιβραλτάρ). Η εν λόγω συμφωνία, η οποία υπογράφηκε στις 24 Δεκεμβρίου 2020, όχι μόνο σηματοδοτεί το τέλος μιας μακράς και αμφιλεγόμενης διαδικασίας εξόδου του ΗΒ από την ΕΕ, αλλά καθορίζει περαιτέρω το πλαίσιο

58 _ LAWYER

για τις μελλοντικές εμπορικές σχέσεις. Η ΣΕΣ συνοδεύεται από τη συμφωνία πυρηνικής συνεργασίας (Nuclear Cooperation Agreement - NCA) και τη συμφωνία ασφάλειας διαβαθμισμένων πληροφοριών (Security of Classified Information Agreement - SCIA), οι οποίες συμφωνήθηκαν ταυτόχρονα μεταξύ της ΕΕ και του ΗΒ, αλλά δεν αποτελούν αντικείμενο του παρόντος. Για πολλούς, το μεγαλύτερο όφελος της συγκεκριμένης συμφωνίας είναι η συνέχιση του ελευθέρου δασμών εμπορίου μεταξύ της ΕΕ και του ΗΒ, γεγονός που έγινε δεκτό με ανακούφιση από τους εκπροσώπους της εφοδιαστικής αλυσίδας, που συνδέει την ΕΕ με το ΗΒ, ιδίως σε βιομηχανίες, όπως η αυτοκινητοβιομηχανία, όπου τα ανταλλακτικά και τα εξαρτήματα μετακινούνται συχνά μεταξύ ΗΒ και ΕΕ και όπου, ελλείψει συμφωνίας, το κόστος της εφοδιαστικής αλυσίδας θα εκτοξευόταν στα ύψη λόγω των δασμών που θα επιβάλλονταν. Η αρχική συμφωνία των δύο μερών προέβλεπε την προσωρινή εφαρμογή της ΣΕΣ έως τις 28 Φεβρουαρίου 2021. Από την πλευρά του ΗΒ, το Κοινοβούλιο έχει ήδη ψηφίσει και θεσπίσει νόμο (European Union {Future Relationship} Act 2020), με τον οποίο τέθηκαν σε ισχύ οι διατάξεις της ΣΕΣ και αποτελούν εσωτερικό δίκαιο από τις 31 Δεκεμβρίου 2020. Στο άρθρο 29 του συγκεκριμένου νόμου προβλέπεται η άμεση ενσωμάτωση των διατάξεων της ΣΕΣ στο εσωτερικό δίκαιο. Από την πλευρά της ΕΕ, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, ενεργώντας εξ ονόματος και των 27 κρατών-μελών, ήταν αυτό που έλαβε την απόφαση που επέτρεψε την υπογραφή της ΣΕΣ και την προσωρινή εφαρμογή της από την 1η Ιανουαρίου 2021. Ωστόσο, για την ΕΕ αυτό δεν είναι το τέλος της διαδικασίας, μιας και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο πρέπει να δώσει την έγκρισή του και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο να επικυρώσει τη ΣΕΣ. Για να συμβεί αυτό, η ΕΕ πρέπει να ολοκληρώσει τη νομική-γλωσσική αναθεώρηση της συμφωνίας και στις 24 γλώσσες, για να ακολουθήσει κατόπιν ο λεπτομερής έλεγχός της από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο. Για το λόγο αυτό και κατόπιν του από 19 Φεβρουαρίου 2021 αιτήματος της ΕΕ προς το ΗΒ, οι δύο πλευρές συμφώνησαν στις 23 Φεβρουαρίου 2021 την παράταση της προσωρινής εφαρμογής της ΣΕΣ έως τις 30 Απριλίου 2021, δυνατότητα η οποία είχε ήδη προβλεφθεί κατά τη διαδικασία των διαπραγματεύσεων, όταν τα

μέρη συμφώνησαν ότι η ημερομηνία της 28ης Φεβρουαρίου 2021 θα μπορούσε να υπόκειται σε μελλοντικές τροποποιήσεις. Μετά τη συμφωνημένη παράταση στην προσωρινή εφαρμογή της ΣΕΣ, η προσοχή στρέφεται τώρα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το οποίο πρέπει να δώσει τη συγκατάθεσή του, προτού το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο εκδώσει απόφαση σχετικά με την επικύρωση της ΣΕΣ.

Πεδίο Εφαρμογής της Συμφωνίας Εμπορίου & Συνεργασίας Η ΣΕΣ περιλαμβάνει τους εξής κύριους πυλώνες: ⊲ μια συμφωνία ελεύθερου εμπορίου, η οποία καλύπτει τη συνεργασία ΕΕ-ΗΒ σε οικονομικά, κοινωνικά, περιβαλλοντικά και αλιευτικά θέματα ⊲ στενή σχέση και συνεργασία αναφορικά με την ασφάλεια των πολιτών ⊲ ένα γενικό πλαίσιο διακυβέρνησης που περιλαμβάνει διάφορα όργανα εποπτείας και τις απαιτήσεις των διαφορών, καθώς και ένα δικαστήριο διαιτησίας. Η εφαρμογή της ΣΕΣ εποπτεύεται από ένα σύνολο οργάνων που έχουν συσταθεί από την ίδια τη ΣΕΣ και στα οποία τίθενται ως συνεπικεφαλής ένας εκπρόσωπος της ΕΕ και ένας του ΗΒ, με σκοπό να διευκολύνουν την επίτευξη συμφωνιών μέσω μιας διαδικασίας αμοιβαίων αποφάσεων. Ως εκ τούτου, η ΣΕΣ δημιουργεί ένα «Συμβούλιο Εταιρικής Σχέσης» μεταξύ του ΗΒ και της ΕΕ, το οποίο διασφαλίζει την επίτευξη των στόχων της ΣΕΣ. Δημιουργείται, επίσης, μια επιτροπή εμπορικής εταιρικής σχέσης με έργο να υποστηρίξει το Συμβούλιο Εταιρικής Σχέσης, καθώς και διάφορες εξειδικευμένες Επιτροπές και Ομάδες Εργασίας που καλύπτουν μια σειρά από τομείς αρμοδιότητας, όπως τα εμπορεύματα και αγαθά, την τελωνειακή συνεργασία, τα υγειονομικά και φυτοϋγειονομικά μέτρα, τα τεχνικά εμπόδια στο εμπόριο κ.α. Η ΣΕΣ προβλέπει, επίσης, τη δυνατότητα συγκρότησης μιας Συνέλευσης Κοινοβουλευτικής Συνεργασίας, η οποία αποτελείται τόσο από μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου όσο και

H ΣΕΣ καλύπτει όλους τους τομείς στους οποίους έχει αρμοδιότητα η ΕΕ, πράγμα που σημαίνει ότι κάθε κράτος μέλος της ΕΕ δεν χρειάζεται να την επικυρώσει ατομικά

LAWYER _ 59

_ΟPINIONS από μέλη του Κοινοβουλίου του ΗΒ, ως φόρουμ ανταλλαγής απόψεων σχετικά με την εμπορική σχέση και συνεργασία μεταξύ των δύο μερών. Επιπλέον, η ΣΕΣ προβλέπει πιθανές μελλοντικές συμφωνίες μεταξύ της ΕΕ και του ΗΒ με σκοπό τη συμπλήρωση της ίδιας της ΣΕΣ και την κάλυψη περαιτέρω ζητημάτων, όπως κυρίως ρύθμιση χρηματοοικονομικών υπηρεσιών, κυβερνητικών επιδοτήσεων και φορολογικών θεμάτων. Αξίζει να σημειωθεί ότι η ΣΕΣ καλύπτει όλους τους τομείς στους οποίους έχει αρμοδιότητα η ΕΕ, πράγμα που σημαίνει ότι κάθε κράτος μέλος της ΕΕ δεν χρειάζεται να την επικυρώσει ατομικά. Ωστόσο, σημαίνει επίσης ότι πολλοί τομείς (όπως, για παράδειγμα, η πολιτιστική και εκπαιδευτική πολιτική) θα εξαρτηθούν από διμερείς συμφωνίες που θα αποτελέσουν αντικείμενο διαπραγμάτευσης μεμονωμένα μεταξύ του ΗΒ και της ΕΕ. Σημαντικοί τομείς για διμερείς συνομιλίες που αναμένεται να ρυθμιστούν είναι εκείνοι της εξωτερικής ασφάλειας, της εξωτερικής πολιτικής και της συνεργασίας σε θέματα άμυνας, που δεν καλύπτονται από την ΣΕΣ.

Πρόβλεψη της ΣΕΣ για το εμπόριο μεταξύ ΕΕ & ΗΒ Με τη ΣΕΣ δημιουργείται μια ζώνη ελεύθερων συναλλαγών μεταξύ της ΕΕ και του ΗΒ για αγαθά και υπηρεσίες βάσει των κανόνων του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (WTO). Θεσπίζονται προνομιακά μέτρα σε τομείς, όπως εμπόριο αγαθών και υπηρεσιών, ψηφιακό εμπόριο, πνευματική ιδιοκτησία, δημόσιες συμβάσεις, αεροπορικές και οδικές μεταφορές, ενέργεια, αλιεία, συντονισμός κοινωνικής ασφάλισης, επιβολή του νόμου και δικαστική συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις, θεματική συνεργασία και συμμετοχή σε ενωσιακά προγράμματα. Η έξοδος του ΗΒ την 1η Ιανουαρίου 2021 από την ενιαία αγορά της ΕΕ και την τελωνειακή ένωση τερμάτισε ουσιαστικά την ελεύθερη κυκλοφορία αγαθών, υπηρεσιών, προσώπων και κεφαλαίων μεταξύ της ΕΕ και του ΗΒ. Ως αποτέλεσμα, η ΕΕ και το ΗΒ αποτελούν δύο ξεχωριστές αγορές σε δύο διαφορετικά ρυθμιστικά και νομικά περιβάλλοντα. Για το εμπόριο, αυτό σημαίνει ότι τα εμπορεύματα που διακινούνται μεταξύ της ΕΕ και του ΗΒ θα πρέπει να υποβληθούν σε τελωνειακούς ελέγχους και σε νέα μέτρα. Οι έμποροι δεν

θα μπορούν πλέον να βασίζονται σε ένα εναρμονισμένο σύστημα απαιτήσεων της ΕΕ κατά την εμπορία αγαθών μεταξύ του ΗΒ και της ΕΕ. Στο εμπορικό ρυθμιστικό πλαίσιο, η ΣΕΣ μπορεί να συγκριθεί με άλλες συμφωνίες ελεύθερου εμπορίου που έχουν συναφθεί από την ΕΕ, όπως αυτές που έχουν συναφθεί με τον Καναδά (CETA) ή με την Ιαπωνία (EPA). Η βασική διαφορά με αυτές τις συμφωνίες και ίσως το λιγότερο διαφιλονικούμενο μέρος της διαπραγμάτευσης ήταν η συμφωνία μεταξύ της ΕΕ και του ΗΒ για τη μηδενική επιβολή δασμών σε όλες τις ειδικές συναλλαγές αγαθών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη μη επιβολή φόρων, τελωνειακών δασμών, εξαγωγικών δασμών ή οιωνδήποτε άλλων ποσοστώσεων για εμπορεύματα που αποτελούν αντικείμενο συναλλαγών μεταξύ της ΕΕ και του ΗΒ. Παρ’ όλα αυτά, για να είναι επιλέξιμοι και να μπουν στο καθεστώς της δίχως ουδεμία επιβάρυνση δασμολογικής μεταχείρισης, οι εξαγωγείς θα πρέπει να αποδείξουν ότι τα προϊόντα τους πληρούν τις απαιτήσεις προέλευσης που ορίζονται στην TCA, τους λεγόμενους «Κανόνες Προέλευσης» (ROO – Rules Of Origin) και να αποδείξουν ότι τα προϊόντα τους κατασκευάζονται είτε στην ΕΕ είτε στο ΗΒ. Για παράδειγμα, τα εμπορεύματα που εισάγονται από το Πακιστάν ή την Ινδία και έχουν υποστεί λιγοστή περαιτέρω μεταποίηση στο ΗΒ πιθανότατα δεν θα είναι επιλέξιμα για δωρεάν δασμολογική μεταχείριση, όταν διανέμονται σε ολόκληρη την ΕΕ. Αυτό δεν ήταν ένα ζήτημα που έπρεπε να αντιμετωπίσουν οι εξαγωγείς του ΗΒ πριν το Brexit. Επομένως και παρά τους ισχυρισμούς για το αντίθετο, η ελεύθερη δασμών πρόσβαση στην αγορά της ΕΕ δεν γίνεται αυτόματα και εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη συμμόρφωση των εξαγωγέων με τους «Κανόνες Καταγωγής».

Με τη ΣΕΣ δημιουργείται μια ζώνη ελεύθερων συναλλαγών μεταξύ της ΕΕ και του ΗΒ για αγαθά και υπηρεσίες βάσει των κανόνων του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (WTO)

Προστασία των επενδύσεων βάσει της ΣΕΣ Οι επενδυτικές διατάξεις της ΣΕΣ, που περιλαμβάνονται στο Δεύτερο Μέρος (Εμπόριο, μεταφορές, αλιεία και άλλες ρυθμίσεις), Επικεφαλίδα I (Εμπορικές συναλλαγές), Τίτλος II (Υπηρεσίες και επενδύσεις, γνωστές ως 60 _ LAWYER

SERVIN), διατηρούν το μεγαλύτερο μέρος των σχεδίων διαπραγματευτικών κειμένων και των δύο μερών. Στην αρχή, απαριθμείται ένα ευρύ φάσμα στόχων δημόσιας πολιτικής, για τους οποίους τα μέρη «επιβεβαιώνουν» το δικαίωμά τους να τους ρυθμίζουν, συμπεριλαμβανομένης της προστασίας της δημόσιας υγείας, των κοινωνικών υπηρεσιών, της δημόσιας εκπαίδευσης, της ασφάλειας, του περιβάλλοντος, της κλιματικής αλλαγής, των δημοσίων ηθών, της κοινωνικής προστασίας και προστασίας των καταναλωτών, της προστασίας της ιδιωτικής ζωής και των προσωπικών δεδομένων και της προώθησης και προστασίας της πολιτιστικής πολυμορφίας ([Άρθρο SERVIN.1.1 (2)]). Αναφορικά με το πεδίο εφαρμογής της, η συμφωνία περιορίζει την προστασία σε επενδυτές με «ουσιαστικές επιχειρηματικές δραστηριότητες» στα κράτη καταγωγής τους, των οποίων η αλλοδαπή επιχείρηση επιδιώκει τη δημιουργία «διαρκών οικονομικών δεσμών» ([άρθρο SERVIN. 1.2 (η), (ι), (κ)]). Περιλαμβάνει, επίσης, μια αυτόνομη ρήτρα άρνησης προνομιακών παροχών (άρθρο SERVIN.1.3), σύμφωνα με την οποία η μία πλευρά μπορεί να αρνηθεί τα προβλεπόμενα από τη συγκεκριμένη διάταξη οφέλη σε έναν επενδυτή ή προμηθευτή υπηρεσιών του άλλου μέρους ή σε μια ανταγωνιστική επιχείρηση, εάν η αρνούμενη πλευρά υιοθετεί ή διατηρεί «μέτρα που σχετίζονται με τη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας, συμπεριλαμβανομένης της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων», τα οποία, μεταξύ άλλων, απαγορεύουν συναλλαγές με έναν επενδυτή. Όσον αφορά στην ουσιαστική προστασία, η ΣΕΣ περιέχει διατάξεις σχετικά με την πρόσβαση στην αγορά, τις απαιτήσεις απόδοσης, την ανώτερη διοίκηση, την εθνική μεταχείριση και τη μεταχείριση των πλέον ευνοημένων κρατών (άρθρα SERVIN 2.2-2.6). Οι εν λόγω διατάξεις αναπαράγουν πιστά τις διατάξεις που υπήρχαν στα σχέδια διαπραγματευτικών κειμένων και των δύο μερών. Ωστόσο, παρατηρούνται σημαντικές παραλείψεις και κενά της ΣΕΣ στο πεδίο της προστασίας επενδυτών. Καταρχάς, όπως και στα σχέδια κειμένων των μερών, η ΣΕΣ δεν περιλαμβάνει ουσιαστικές διατάξεις σχετικά με την απαλλοτρίωση, τη δίκαιη και αρμόζουσα μεταχείριση (Fair & Equitable Treatment) ή την πλήρη προστασία και ασφάλεια (Full Protection & Security), διατάξεις θεμελιώ-

δεις με την προσέγγιση που ακολουθείται σε άλλες συμφωνίες ελεύθερου εμπορίου της ΕΕ. Δεύτερον, δεν υπάρχει μηχανισμός επίλυσης διαφορών μεταξύ επενδυτών-κρατών (Investor State Dispute Settlement Mechanism). Αντιθέτως, προβλέπει μόνο διακρατική διαιτησία για διαφορές «σχετικά με την ερμηνεία και την εφαρμογή των διατάξεων της παρούσας συμφωνίας», η οποία αποκλείει την προσφυγή σε εθνικά δικαστήρια ή στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (CJEU). Και σε αυτήν την περίπτωση σημειώνεται αναλυτική αναπαραγωγή των αντίστοιχων διατάξεων που υπήρχαν στα σχέδια διαπραγματευτικών κειμένων και των δύο μερών. Όσο το ΗΒ ήταν μέλος της ΕΕ, η ευρωπαϊκή νομοθεσία εφαρμόστηκε με εξορθολογισμό, σύμφωνα με τους όρους του Νόμου περί Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων του 1972 (European Communities Act – ECA 1972). Η απόσυρση του ΗΒ από την ΕΕ έχει ως αποτέλεσμα ένα ιδιαίτερα περίπλοκο νομικό πλαίσιο και η ΣΕΣ αποτελεί μόνο ένα μέρος του δικαίου της ΕΕ στο ΗΒ. Η νομοθεσία της ΕΕ στο ΗΒ είναι πλέον θέμα πολλαπλών και αλληλεπικαλυπτόμενων νομικών μέσων. Οι νομικές ρυθμίσεις μετά το Brexit είναι τόσο περίπλοκες σε βαθμό που μας εκπλήσσουν. Αν και δεν είναι δυνατόν να αναφερθούν λεπτομερώς στο παρόν άρθρο, αξίζει να αναφερθεί ότι συνολικά έντεκα τύποι νομοθεσίας της ΕΕ λειτουργούν στο ΗΒ μετά το Brexit.

Για να είναι επιλέξιμοι για το Επίλογος Συμπερασματικά, διαπιστώκαθεστώς της δίχως νουμε ότι η ΣΕΣ είναι μια ουδεμία επιβάρυνση «αμυντική» συμφωνία, με το ΗΒ να επικεντρώνεται στην δασμολογικής ανάκτηση της εθνικής κυριαρχίας του και την ΕΕ με τη μεταχείρισης, οι σειρά της να επικεντρώνεται εξαγωγείς θα πρέπει στο να μην διασπάσει την ενιαία της αγορά, μια συμνα αποδείξουν φωνία περίπλοκη από τη μία πλευρά αλλά και εντυπωσιακά ότι τα προϊόντα λεπτή σε ορισμένα σημεία. Το τους πληρούν σίγουρο είναι ότι υπάρχουν ακόμα πολλά κενά που πρέπει τους Κανόνες να καλυφθούν. Αναμένουμε ότι Προέλευσης και ότι η ΣΕΣ θα αποτελέσει τη βάση πολλών περαιτέρω διαπραγκατασκευάζονται ματεύσεων τα ακόλουθα έτη μεταξύ του ΗΒ και της ΕΕ. ■ στην ΕΕ ή στο ΗΒ LAWYER _ 61

_ΟPINIONS

ΕΚΔOΤΕΣ ΤYΠΟΥ ΚΑΙ ΨΗΦΙΑΚEΣ ΠΛΑΤΦOΡΜΕΣ:

Η Ευρώπη παρακολουθεί την Αυστραλία

Μαρία Γ. Σινανίδου Int. IP LL.M. Certified Mediation Advocate, Δικηγόρος

‘The Code is a significant microeconomic reform, one that has drawn the eyes of the world on the Australian parliament. Our commitment to legislating the Code reflects the importance of a diverse and well-resourced news media sector to our democracy and the Australian people’. Κοινή Δήλωση Τύπου των Josh Frydenberg, Υπουργού Οικονομικών Αυστραλίας και Paul Fletcher, Υπουργού Επικοινωνιών, Αστικών Υποδομών, Πόλεων και Τεχνών Αυστραλίας

62 _ LAWYER

τις 25.02.2021, έπειτα από περίπου τρία έτη διαβουλεύσεων και εντατικών διαπραγματεύσεων μεταξύ της Κυβέρνησης της Αυστραλίας και των ενδιαφερόμενων μερών, ψηφίστηκε στην Αυστραλία ο Κώδικας ‘News Media and Digital Platforms Mandatory Bargaining Code’ (Act 2021, A Bill for an Act to amend the Competition and Consumer Act 2010 in relation to digital platforms and for related purposes). Σκοπός του νέου αυτού νομοθετήματος είναι να καθιερώσει ένα νομοθετικό πλαίσιο, βάσει του οποίου καταχωρισμένες εταιρείες ειδήσεων της Αυστραλίας και ορισμένες εταιρείες ψηφιακής πλατφόρμας θα πρέπει να συμμορφώνονται με υποχρεωτικούς όρους, συμπεριλαμβανομένης της παροχής πληροφοριών, και μπορούν να διαπραγματεύονται

σχετικά με το ποσό που πρέπει να καταβληθεί για τη διάθεση συγκεκριμένου περιεχομένου ειδήσεων. Νωρίτερα, στις 09.12.20, είχε κατατεθεί στη Βουλή των Αντιπροσώπων στην Αυστραλία σχέδιο νόμου που επέβαλε στις εταιρείες, οι οποίες αναδημοσιεύουν ειδήσεις, να καταβάλουν ένα ποσό στους παραγωγούς τους, ήτοι σε εφημερίδες, περιοδικά, ειδησεογραφικά πρακτορεία και άλλους ιστότοπους. H Google απείλησε ότι θα σταματήσει να παρέχει τις υπηρεσίες της στη χώρα, ενώ το Facebook αντέδρασε με την ενεργοποίηση ενός ‘φίλτρου’, το οποίο έθετε εμπόδιο στους χρήστες του, ώστε μην δύνανται να αναρτούν ειδήσεις από άλλα μέσα. Τελικώς, τα δύο μέρη οδηγήθηκαν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων ανακοινώνοντας στις 23.02.21 τη συμφωνία τους για ορισμένες αλλαγές στο αρχικό σχέδιο του νομοθετικού κειμένου. Ακολούθως, η κυβέρνηση της Αυστραλίας προχώρησε σε τροποποιήσεις του σχεδίου, το οποίο τελικώς οριστικοποιήθηκε και ψηφίστηκε έπειτα από πολλές συζητήσεις στη Βουλή και τη Γερουσία στις 25.02.21 (Act No 21/2021-02.03.21). Η ψήφιση του νομοθετικού κειμένου κατέστησε την Αυστραλία την πρώτη χώρα, στην οποία διορισμένος από την κυβέρνηση διαιτητής μπορεί να αποφασίσει σχετικά με το τελικό τίμημα, το οποίο πρέπει να καταβάλουν ψηφιακές πλατφόρμες σε εκδότες ειδήσεων, εφόσον δεν μπορεί να επιτευχθεί ανεξάρτητη εμπορική συμφωνία. Οι πλατφόρμες θα μπορούν να επιλέγουν τους εκδοτικούς-ενημερωτικούς ψηφιακούς παρόχους, με τους οποίους θα διαπραγματεύονται την αμοιβή για τη χρήση του περιεχομένου τους. Παράλληλα, προβλέπεται υποχρέωση διαπραγμάτευσης και με τις μικρότερες εκδοτικές επιχειρήσεις. Δημιουργείται κίνητρο για τους τεχνολογικούς κολοσσούς και τα ΜΜΕ να διαπραγματεύονται συμφωνίες μεταξύ τους. Σε περίπτωση αποτυχίας των διαπραγματεύσεων, οι ψηφιακές πλατφόρμες μπορούν να υπόκεινται σε ανεξάρτητη διαμεσολάβηση, κάτι που η κυβέρνηση της Αυστραλίας περιγράφει ως μια ‘πιο δίκαιη διαπραγμάτευση μεταξύ των δύο πλευρών, καθώς δίνει μεγαλύτερη ισχύ στους ειδησεογραφικούς οργανισμούς’.

Αξίζει να αναφερθεί η προηγούμενη (στις 26.07.2020) δημοσίευση μιας ιδιαίτερα ενδιαφέρουσας Έκθεσης εξακοσίων είκοσι τριών (623) σελίδων της Επιτροπής Ανταγωνισμού και Καταναλωτή της Αυστραλίας (https://www.accc.gov.au/publications/ digital-platforms-inquiry-final-report), η οποία περιλαμβάνει τα αποτελέσματα έρευνας αναφορικά με τον Τύπο και την ψηφιακή οικονομία τα τελευταία δέκα έτη. Σύμφωνα με την εν λόγω έρευνα, οι ψηφιακές πλατφόρμες, όπως η Google και το Facebook, έχουν αποφέρει σημαντικά οφέλη, τόσο στους καταναλωτές όσο και στις επιχειρήσεις. Ωστόσο, διαπιστώνεται ότι, δεδομένης της απουσίας ενός ρυθμιστικού πλαισίου για τις ψηφιακές πλατφόρμες, υφίσταται συνάμα μια ανισότητα στους όρους τους ανταγωνισμού μεταξύ των πλατφορμών αυτών και των ειδησεογραφικών οργανισμών. Ο Πρόεδρος της Επιτροπής Ανταγωνισμού και Καταναλωτή της Αυστραλίας (ACCC), R. Sims, δήλωσε ότι σκοπός του νέου ως άνω Κώδικα είναι η αντιμετώπιση της προαναφερόμενης ανισορροπίας διαπραγμάτευσης που υπάρχει μεταξύ αφενός της Google και του Facebook και αφετέρου των επιχειρήσεων μέσων ενημέρωσης. H ουσία του Κώδικα είναι ότι εξισορροπεί τις διαπραγματευτικές θέσεις, έτσι ώστε να μπορούν να πραγματοποιούνται δίκαιες εμπορικές συμφωνίες. Σύμφωνα με την ίδια δήλωση, χωρίς τον Κώδικα ως εφεδρικό μηχανισμό, αυτή η ανισορροπία ισχύος θα παραμείνει, δεν θα υπάρξουν εμπορικές συμφωνίες και οι πλατφόρμες θα είναι ελεύθερες να συνεχίσουν να προσφέρουν όρους στη βάση ‘take-it-orleave-it’.

Το Facebook δεν είναι απλώς ένα μέσο κοινωνικής δικτύωσης. Η Google δεν είναι απλώς μια μηχανή αναζήτησης. Πρόκειται για ένα πανίσχυρο διαφημιστικό δυοπώλιο και ως τέτοιο θα πρέπει να το αντιμετωπίσουν οι κυβερνήσεις και οι ρυθμιστικές αρχές

LAWYER _ 63

_ΟPINIONS Στη Γαλλία παρουσιάζει αντίστοιχο ενδιαφέρον η συμφωνία, στην οποία κατέληξαν τον Ιανουάριο του τρέχοντος έτους έπειτα από πολύμηνες διαπραγματεύσεις η Google και η Alliance de la presse d’ information générale (APIG), η οποία αφορά στην καταβολή συγγενικών δικαιωμάτων. Όπως αναφέρεται, η συμφωνία αυτή ‘ορίζει το πλαίσιο μέσα στο οποίο η Google θα διαπραγματεύεται ατομικές συμφωνίες με τα μέλη’ της APIG για τις αναγνωρισμένες εκδόσεις ‘πολιτικής και γενικής ενημέρωσης’. Είχε προηγηθεί απόφαση της Αρχής Ανταγωνισμού της Γαλλίας (Autorité de la Concurrence), ορίζοντας προθεσμία τριών μηνών στην Google να επιτύχει συμφωνία αναφορικά με την παροχή αποζημίωσης στους Γάλλους εκδότες. Ενόψει των τελευταίων εξελίξεων στην Αυστραλία, παρουσιάζει ενδιαφέρον και η διάταξη § 87f του γερμανικού νόμου για την πνευματική ιδιοκτησία (UrhG), στη βάση της οποίας απαγορεύεται οι μηχανές αναζήτησης να χρησιμοποιούν αποσπάσματα κειμένου δημοσιευμάτων (‘snippets’) χωρίς την άδεια του εκδότη. Για την εν λόγω διάταξη έχουν εκφραστεί πολλές και αντιτιθέμενες απόψεις με επιχειρήματα τόσο υπέρ όσο και κατά της θέσπισής του. Ενδιαφέρουσα είναι, μεταξύ άλλων, η από 2012 θέση του Ινστιτούτου Max Planck (Max-Planck-Institut für Immaterialgüter- und Wettbewerbsrecht) ως προς το συγγενικό δικαίωμα των εκδοτών, την οποία είχαν προσυπογράψει η Γερμανική Ένωση για τη Διανοητική Ιδιοκτησία (GRUR) και δεκαοκτώ (18) κορυφαίοι καθηγητές, σύμφωνα με την οποία, αν και η χρήση ‘snippets’ ρυθμιζόταν ήδη στη νομοθεσία περί δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, ωστόσο τα πολύ σύντομα αποσπάσματα κατά κανόνα δεν πληρούν το κριτήριο της δημιουργικότητας που απαιτείται για την απονομή της προστασίας με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας. Παραπέμποντας σε μια σειρά αποφάσεων του Ομοσπονδιακού Ακυρωτικού Δικαστηρίου (BGH) η άποψη αυτή θεωρεί ότι η δωρεάν δημοσίευση στο διαδίκτυο χωρίς τεχνολογικά μέτρα προστασίας ισοδυναμεί με σιωπηρή συγκατάθεση του δικαιούχου για τη χρήση αποσπασμάτων από μηχανές αναζήτησης.

νοβούλιο ενέκρινε την Οδηγία (ΕΕ) 2019/790 για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και τα συγγενικά δικαιώματα στην ψηφιακή ενιαία αγορά (Οδηγία 2019/790). Στο άρθρο 15 της εν λόγω Οδηγίας αναγνωρίζεται νέο συγγενικό δικαίωμα προς όφελος των εκδοτών τύπου, βάσει του οποίου προστατεύεται το περιεχόμενό τους από τη χρήση και την εκμετάλλευση στο διαδίκτυο. Η θέση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, όπως έχει αποτυπωθεί, είναι ότι «η δημοσιογραφία τύπου και ποιότητας δεν είναι δωρεάν», επομένως η Οδηγία 2019/790 δημιουργεί τη βάση για δίκαιες διαπραγματεύσεις μεταξύ των συντακτών τύπου και των διαδικτυακών πλατφορμών. Το σκεπτικό της νέας ρύθμισης στην Αυστραλία θυμίζει και τη δέσμευση που ανέλαβε τον Οκτώβριο του 2020 η Google να καταβάλει ένα δισεκατομμύριο δολάρια σε περίοδο τριών ετών σε εκδότες τύπου, όπως Der Spiegel και Die Zeit στη Γερμανία, προκειμένου να χρησιμοποιεί τα περιεχόμενά τους για ένα νέο εργαλείο της, το ‘Google News Showcase’. Πρόκειται για μια νέα πλατφόρμα, στην οποία οι εκδότες μπορούν να παρουσιάσουν αυτό-επιλεγμένο περιεχόμενο, το οποίο διατίθεται δωρεάν στους χρήστες, ωστόσο η Google καταβάλλει δικαιώματα στους εκδότες.

Η επαναχρησιμοποίηση των εκδόσεων τύπου αποτελεί για τις νέες υπηρεσίες στο διαδίκτυο σημαντικό μέρος των επιχειρηματικών τους μοντέλων και πηγή εσόδων

Όπως υποστηρίζεται, ιδιαίτερα από τους εκδότες, ο πλούτος των ψηφιακών εταιρειών οφείλεται, μεταξύ άλλων, στο περιεχόμενο των άρθρων εφημερίδων. Στη Google News εμφανίζονται ‘snippets’, ενώ στο Facebook οι χρήστες ‘ανεβάζουν’ περιεχόμενο πολυμέσων καθιστώντας, με τον τρόπο αυτόν, την προσφορά πιο ενδιαφέρουσα. Με αυτό το δεδομένο, επιβεβαιώνεται το συμπέρασμα, στο οποίο καταλήγει ο αρχισυντάκτης της ψηφιακής έκδοσης του περιοδικού τεχνολογίας Wired, James Temperton, ότι ‘το Facebook δεν είναι απλώς ένα μέσο κοινωνικής δικτύωσης. Το Google δεν είναι απλώς μια μηχανή αναζήτησης. Πρόκειται για ένα πανίσχυρο διαφημιστικό δυοπώλιο. Και ως τέτοιο θα πρέπει

Το 2019, έπειτα από έντονες συζητήσεις και διαπραγματεύσεις, το Ευρωπαϊκό Κοι-

64 _ LAWYER

να το αντιμετωπίσουν οι κυβερνήσεις και οι ρυθμιστικές αρχές.’ Ενδεικτική είναι και η εκτίμηση επιπτώσεων σχετικά με τον εκσυγχρονισμό των κανόνων της ΕΕ περί πνευματικής ιδιοκτησίας που συνοδεύει το έγγραφο της Πρότασης Οδηγίας 2019/790, όπου αναφέρεται ότι το 2016 τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (22%), οι συνεργάτες ειδήσεων (14%) και οι μηχανές αναζήτησης (21%) μαζί, αποτελούν τον κύριο τρόπο ανάγνωσης ειδήσεων στο διαδίκτυο για το 57% των χρηστών στην ΕΕ. Η σχέση μεταξύ αυτών των διαδικτυακών υπηρεσιών και των εκδοτών τύπου είναι περίπλοκη. Από τη μία, οι πρώτες αυξάνουν την προβολή του περιεχομένου του τύπου συμβάλλοντας στην πραγματοποίηση νέας επισκεψιμότητας - αποφέροντας συνάμα διαφημιστικά έσοδα - σε ιστότοπους εφημερίδων, ενώ από την άλλη, το 47% των καταναλωτών περιηγούνται και διαβάζουν αποσπάσματα ειδήσεων σε αυτούς τους ιστότοπους χωρίς να συνδέονται στη σελίδα της εφημερίδας, ώστε να διαβάσουν ολόκληρο το άρθρο αυτής.

εκδοτικού κλάδου και, με τον τρόπο αυτόν, να εξασφαλιστεί η διαθεσιμότητα αξιόπιστων πληροφοριών. Είναι, επομένως, αναγκαίο να παρέχεται σε επίπεδο ΕΕ εναρμονισμένη έννομη προστασία για τις εκδόσεις τύπου όσον αφορά τις επιγραμμικές χρήσεις από παρόχους υπηρεσιών της κοινωνίας της πληροφορίας, χωρίς να θίγονται οι σημερινοί κανόνες για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας.

Η Οδηγία 2019/790 αναγνωρίζει ότι η ευρεία διαθεσιμότητα εκδόσεων τύπου στο διαδίκτυο έχει οδηγήσει στην εμφάνιση νέων επιγραμμικών υπηρεσιών, όπως οι φορείς συγκέντρωσης ειδήσεων ή οι υπηρεσίες παρακολούθησης των μέσων ενημέρωσης, για τις οποίες η επαναχρησιμοποίηση των εκδόσεων τύπου αποτελεί σημαντικό μέρος των επιχειρηματικών τους μοντέλων και πηγή εσόδων. Οι εκδότες τύπου αντιμετωπίζουν προβλήματα αναφορικά με τη χορήγηση άδειας για την επιγραμμική χρήση των εκδόσεών τους σε παρόχους υπηρεσιών αυτού του είδους, κάτι που καθιστά δυσκολότερη την απόσβεση των επενδύσεών τους. Ελλείψει αναγνώρισης των εκδοτών τύπου ως δικαιούχων, η χορήγηση άδειας χρήσης και η επιβολή των δικαιωμάτων επί των εκδόσεων τύπου σχετικά με τις επιγραμμικές χρήσεις από παρόχους υπηρεσιών της κοινωνίας της πληροφορίας στο ψηφιακό περιβάλλον είναι συχνά πολύπλοκες και αναποτελεσματικές.

Η ψήφιση της Οδηγίας 2019/790 δεν μπορεί από μόνη της να οδηγήσει σε επίλυση του θέματος καθώς, ως γνωστόν, κάθε κράτος-μέλος οφείλει να ενσωματώσει το ενωσιακό στο εθνικό δίκαιο. Δεδομένου ότι οι τεχνολογικοί κολοσσοί έχουν ήδη δεσμευθεί ότι θα καταβάλουν μεγάλα ποσά σε εκδοτικούς οργανισμούς στην Αυστραλία, αναμένεται με ιδιαίτερο ενδιαφέρον o τρόπος, με τον οποίο θα ενσωματώσουν τα κράτη-μέλη της ΕΕ στην έννομη τάξη τους το άρθρο 15 της Οδηγίας 2019/790. Εντός έτους από την έναρξη ισχύος του Κώδικα στην Αυστραλία θα πραγματοποιηθεί επανεξέταση αυτού, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι αποφέρει αποτελέσματα σύμφωνα με τον σκοπό της ψήφισής του. Αν και η Αυστραλία είναι μικρή αγορά, η νέα νομοθετική ρύθμιση θα μπορούσε να αποτελέσει ένα ιδιαίτερα χρήσιμο test case, ώστε να υπάρξει μια ευρύτερη, παγκόσμια πίεση των τεχνολογικών γιγάντων του διαδικτύου να μοιράζονται περισσότερα από τα έσοδά τους με τους παρόχους περιεχομένου και τους δικαιούχους εν γένει. ■

Η οργανωτική και οικονομική συμβολή των εκδοτών στην παραγωγή εκδόσεων τύπου πρέπει σύμφωνα με την Οδηγία 2019/790 να αναγνωριστεί και να ενθαρρυνθεί περαιτέρω, ώστε να διασφαλιστεί η βιωσιμότητα του

LAWYER _ 65

_ΟPINIONS

ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΣΤΙΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΠΑΝΔΗΜΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΚΟΥ ΚΛΑΔΟΥ

Ίλια Φλωρίδη Δικηγόρος παρ’ Εφέταις | MBA in Communication & PR

Συμπληρώνοντας έναν χρόνο από την εμφάνιση του κορωνοϊού στην Ελλάδα, τα σημάδια της πανδημίας είναι εμφανή στη ζωή μας. Συγκεκριμένα, ο νομικός κλάδος εντάσσεται στους ιδιαιτέρως πληττόμενους, με αποτέλεσμα η πλειοψηφία των δικηγόρων να αντιμετωπίζει σοβαρά βιοποριστικά προβλήματα, αφού αγωνίζονται να διαφυλάξουν την επαγγελματική τους στέγη.

ιας και τα μεγάλα αστικά κέντρα, όπου εδρεύει και η πλειονότητα των νομικών, εξακολουθούν να χαρακτηρίζονται ως περιοχές πολύ υψηλού κινδύνου,

παρακάτω ενδεικτικά εκτίθεται η σημερινή εικόνα σε συνάρτηση με το τελευταίο δημοσιευθέν από 27.2.2021 Β’ 793 ΦΕΚ, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι και η κατάσταση στην περιφέρεια απέχει μακράν από αυτή. Τροχοπέδη αποτελεί κυρίως η υπολειτουργία ή και το κλείσιμο των δικαστηρίων, που οι δικηγόροι ως συλλειτουργοί της δικαιοσύνης και φρουροί του δικαιώματος απονομής της πλαισιώνουν. Η οριακή εκδίκαση αποκλειστικά κατεπειγουσών υποθέσεων που χρήζουν άμεσης διευθέτησης για περιπτώσεις ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων, όπως μισθωτικές και εργασιακές διαφορές, διατροφές ανηλίκων, αιτήματα κρατουμένων, προσωρινή δικαστική προστασία κλπ, γεννά θέματα αρνησιδικίας, θίγοντας ταυτοχρόνως τη συνεχή και απρόσκοπτη λειτουργία της δικαιοσύνης. Επιπλέον,

66 _ LAWYER

Στην υπόλοιπη Ευρώπη δεν έχει δοθεί στην αυστηρότητα των μέτρων κατά του περιορισμού της πανδημίας τόση έκταση, ειδικά στο πλαίσιο λειτουργίας των δικαστηρίων

έχει επιτραπεί η διεξαγωγή των ως άνω δικών με όχι περισσότερα από δεκαπέντε άτομα εντός αιθούσης, πλην εξαιρετικών περιπτώσεων απόλυτης ανάγκης κατά την κρίση των Προέδρων, εφόσον υπάρχει κίνδυνος παραγραφής στα πλημμελήματα και στα κακουργήματα, και πάντα τηρουμένης της απόστασης του ενάμιση μέτρου. Άλλωστε, τεκμαίρεται ότι υφίσταται περιθώριο βελτίωσης της λειτουργίας των δικαστηρίων σε συνθήκες υγειονομικής ασφάλειας. Ακόμα, αναδείχθηκε η ανάγκη διεκπεραίωσης ορισμένων διαδικασιών ψηφιακά, ήτοι καθιερώθηκε η ηλεκτρονική υπογραφή και κατάθεση δικογράφων, ομοίως η παραλαβή πιστοποιητικών από το Πρωτοδικείο και τα περισσότερα Ειρηνοδικεία και η αποστολή αντιγράφων αποφάσεων που είναι υπογεγραμμένες ψηφιακά. Αξίζει, επίσης, να παρατεθεί το επιχείρημα ότι στην υπόλοιπη Ευρώπη δεν έχει δοθεί στην αυστηρότητα των μέτρων κατά του περιορισμού της πανδημίας τόση έκταση, ειδικά στο πλαίσιο λειτουργίας των δικαστηρίων. Αντίστοιχη εικόνα παρουσιάζουν και οι δημόσιες υπηρεσίες, λειτουργώντας σε πολύ βραδύτερους ρυθμούς, κατόπιν ραντεβού με ελάχιστο προσωπικό και τηλεργασία για τους ανήκοντες στις ευπαθείς ομάδες. Ας παρατεθεί εδώ ότι ακόμα και το ραντεβού για τους δικηγόρους ίσως θα ήταν δέον να μην απαιτείται, καθιστώντας δεδομένη την εξυπηρέτησή τους. Από την άλλη, μέσω του gov. gr ενθαρρύνθηκε η έκδοση υπεύθυνων δηλώσεων και εξουσιοδοτήσεων ψηφιακά, χωρίς πλέον να απαιτείται η προσέλευση σε ΚΕΠ ή Α.Τ., με σημαντική την εισφορά της τεχνολογίας στη διευκόλυνση παροχής των νομικών υπηρεσιών. Παράλληλα, ως προς τα Υποθηκοφυλακεία και Κτηματολογικά Γραφεία έχει ανασταλεί η προθεσμία υποβολής μεταγραφών, λοιπών πράξεων, η παραγραφή συναφών αξιώσεων, ενώ οι αιτήσεις λήψης πιστοποιητικών εξυπηρετούνται μόνο στο μέτρο που υπάρχουν οι αντίστοιχες ηλεκτρονικές υποδομές. Επιπροσθέτως, έχουν «παγώσει» οι διαδικασίες αναγκαστικής εκτέλεσης συμπεριλαμβανομένων των πλειστηριασμών. Όσον αφορά στις Δ.Ο.Υ., ανά περίπτωση διαφοροποιούνται οι κανονισμοί λειτουργίας τους. Επισημαίνεται ότι δεδομένης της κατάστασης, χρησιμότατα έχουν αποδειχθεί για άλλη μια φορά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης προς ταχεία επίλυση εύλογων ερωτημάτων, άμεση ενημέρωση επί των εκάστοτε εξελίξεων και ανταλλαγή απόψεων επί

των επίκαιρων δυσχερειών για την εξεύρεση λύσεων. Εξαιτίας των εξαιρετικών περιστάσεων, μάλιστα, δημιουργήθηκε από τον Δ.Σ.Α. από τις 12.6.2020 ειδικό e-mail με στόχο την ενημέρωσή του αναφορικά με δυσλειτουργίες, υποβολή παραπόνων, αναφορών και τέλος την κατά περίπτωση παρέμβασή του υπό την αυτονόητη προϋπόθεση της επαρκούς τεκμηρίωσης. Μεγάλη ανάσα φαίνεται ότι θα αποτελέσει η μείωση ή και αναστολή καταβολής των ασφαλιστικών εισφορών καθώς και των φορολογικών υποχρεώσεων ΕΝΦΙΑ, του Φ.Π.Α. και του φόρου εισοδήματος. Ήδη έχει ανασταλεί ως τις 31.12.2022 η υποχρέωση εξόφλησης της συνδρομής για το 2021 μαζί με την ανανέωση της κάρτας μέλους του Δ.Σ.Α. για όσους ήταν συνεπείς με την καταβολή της πέρυσι, ενώ για τους λοιπούς προβλέφθηκε παράταση ως τον Ιούνιο του 2021. Αξιοσημείωτες είναι και οι δράσεις της Συντονιστικής Επιτροπής των δεκατριών Προέδρων των Δικηγορικών Συλλόγων της χώρας: Αφενός με την επιδίωξη συνάντησης των επιστημονικών συλλόγων με τον Πρωθυπουργό, με έμφαση στην παροχή έκτακτης οικονομικής ενίσχυσης ανάλογης της παρασχεθείσας σε άλλους κλάδους, και αφετέρου με την από 18.2.2021 κατάθεση αίτησης ακύρωσης κατά της προηγηθείσας υπ’ αριθμ. Δ1α/ Γ.Π. οικ. 9147/10.2.2021 ΚΥΑ στο ΣτΕ. Αναμφίβολα ανακύπτουν -σωρευτικά με τα παραπάνωζητήματα ασφάλειας δικαίου, διάκρισης των εξουσιών, χρηστής διοίκησης, δυσανάλογου περιορισμού της οικονομικής ελευθερίας ως έκφανσης του δικαιώματος ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας κ.ο.κ. Πέρα όμως των de facto δυσχερειών, οι δικηγόροι έχουν βρεθεί ως θεσμοθετημένοι αρωγοί του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου εκτεθειμένοι, καλούμενοι να «λογοδοτήσουν» στον μη νομικό κόσμο ως προς το αναφαίρετο δικαίωμα παροχής δικαστικής προστασίας του, που εξαιτίας των συνθηκών αναντίρρητα κλονίζεται. ■

Μεγάλη ανάσα φαίνεται ότι θα αποτελέσει η μείωση ή και αναστολή καταβολής των ασφαλιστικών εισφορών καθώς και των φορολογικών υποχρεώσεων ΕΝΦΙΑ, του Φ.Π.Α. και του φόρου εισοδήματος

LAWYER _ 67

_INDUSTRY FOCUS

Ευγενία Παπαθανασοπούλου Director Legal Affairs & Secretary to the BoD Accredited Mediator (CEDR & Hellenic Ministry of Justice) | ATHENS INTERNATIONAL AIRPORT S.A.

Σε κάθε σύγχρονη επιχείρηση, δεν υπάρχει χώρος για ατομικότητα Σε μια περίοδο που ο κλάδος των αερομεταφορών αντιμετωπίζει σοβαρότατες προκλήσεις λόγω της πανδημίας του Covid-19, συζητήσαμε με την Ευγενία Παπαθανασοπούλου για τη στρατηγική ανάκαμψης του Διεθνούς Αερολιμένα Αθηνών, τα επόμενα βήματα στην αγορά των ταξιδιών και του τουρισμού, τα χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει ο σύγχρονος νομικός σύμβουλος και τον ρόλο της ως συντονίστριας και primus inter pares του νομικού τμήματος.

Της

Αλεξάνδρας Βαρλά 68 _ LAWYER

Ποιες είναι οι σημαντικότερες νομικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο Διεθνής Αερολιμένας Αθηνών λόγω της πανδημίας; Εδώ κι ένα χρόνο, ο κλάδος των αερομεταφορών βάλλεται δριμύτατα από τις συνέπειες της πανδημίας του Covid-19, με την επαναφορά στα προ Covid-19 επίπεδα να μην αναμένεται πριν το 2024-25. Η εταιρεία μας «Διεθνής Αερολιμένας Αθηνών Α.Ε.» (ΔΑΑ), υπεύθυνη για τη διαχείριση και λειτουργία του αεροδρομίου της Αθήνας, παρά την ιδιαίτερα σημαντική περικοπή κόστους στην οποία, δεδομένων των συνθηκών, προέβη, βρέθηκε να κλείνει το οικονομικό έτος 2020 με πρωτόγνωρες απώλειες, τις οποίες κλήθηκε να αντιμετωπίσει αναπτύσσοντας μια πολυεπίπεδη στρατηγική προσέγγιση,

με στόχο να καταστεί εφικτή η συνέχιση της απρόσκοπτης λειτουργίας του και η διατήρηση του συνόλου των θέσεων εργασίας. Πέραν της ενεργού συμμετοχής μας στη διαμόρφωση της επόμενης μέρας, καλούμαστε να ανταποκριθούμε και σε όλο το φάσμα των νομικής φύσης αναγκών του αεροδρομίου, που μέχρι πρόσφατα αποτελούσαν «business as usual», και το Νομικό Τμήμα καλείται να υπηρετήσει τις επείγουσες και ιδιαίτερα σημαντικές ανάγκες μιας εταιρείας που λειτουργεί σε όρους ιδιωτικής οικονομίας και, παράλληλα, ως «κρίσιμη υποδομή». Οι σημαντικότερες, επομένως, προκλήσεις είναι η διασφάλιση της οικονομικής βιωσιμότητας της εταιρείας, αφενός με τη διαπραγμάτευση με τραπεζικά ιδρύματα για τη διατήρηση της ταμειακής μας θέσης και ρευστότητας, παράλληλα με την ευρεία περιστολή κεφαλαιουχικών και λειτουργικών δαπανών και αφετέρου η υποστήριξη της Διοίκησης στις συνομιλίες με το Ελληνικό Δημόσιο στο πλαίσιο των αναγκαίων μέτρων για την αποζημίωση της εταιρείας από την οικονομική ζημία, λόγω της μείωσης του αεροπορικού έργου που προκλήθηκε ως άμεσο αποτέλεσμα των αναγκαστικών διοικητικών μέτρων για την περιστολή των αεροπορικών μετακινήσεων. Επίσης, η αναθεώρηση του συνόλου των συμβάσεων με τους συνεργάτες μας, προκειμένου να συμβάλουμε, στο μέτρο του δυνατού, στην επιβίωση και βιωσιμότητα τόσο των επιχειρήσεων καθαυτών, όσο και της συμβατικής σχέσης μας μαζί τους. Τέλος, η υποστήριξη της διεύθυνσης ανθρώπινου δυναμικού στην ερμηνεία και εφαρμογή των νομοθετημάτων και έκτακτων μέτρων για τη στήριξη των κλάδων που έχουν πληγεί από την πανδημία Covid-19, η αξιοποίηση του προγράμματος «Συν-Εργασία» και η διατήρηση του συνόλου των θέσεων εργασίας.

Ποιες είναι, κατά τη γνώμη σας, οι βασικές ενέργειες (τόσο σε νομικό, όσο και σε επιχειρηματικό επίπεδο) που πρέπει να δρομολογηθούν, ώστε να ανακάμψει ο κλάδος των ταξιδιών και του τουρισμού; Μέσα από τη βελτίωση της ανθεκτικότητας και προσαρμοστικότητας των κρατών-μελών, τον περιορισμό του κοινωνικού και οικονο-

μικού αντίκτυπου της κρίσης και την παροχή στήριξης για τη μετάβαση σε Πράσινη και Ψηφιακή ανάπτυξη, είναι δυνατό να επιτευχθεί η αποκατάσταση του αναπτυξιακού δυναμικού των οικονομιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η δημιουργία νέων θέσεων εργασίας και η προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης. Συντονισμός, συνεργασία και στρατηγικού χαρακτήρα επενδύσεις φαίνεται πως είναι η λύση στην απαιτητική εξίσωση που αφορά στην ανάκαμψη του κλάδου των αερομεταφορών και του τουρισμού. Απαραίτητη, λοιπόν, η ανάγκη αναθεώρησης του νομοθετικού πλαισίου σε ποικίλα επίπεδα, όπως μέριμνα για την απασχόληση και στήριξη εργασίας στους πληττόμενους κλάδους, όπως είναι οι αεροπορικές εταιρείες και τα αεροδρόμια, τόσο μέσω ευρωπαϊκών όσο και εθνικών κονδυλίων, και διαμόρφωση ολοκληρωμένης στρατηγικής απασχόλησης. Επιπλέον, η κοινωνική ευθύνη αποκτά σήμερα ένα ευρύτερο νόημα. Στο οικονομικό και εργασιακό πεδίο, κράτος, επιχειρήσεις και εργαζόμενοι πρέπει να προστατεύσουμε την εργασιακή ειρήνη και την κοινωνική συνοχή για την επόμενη μέρα. Περαιτέρω, θα πρέπει το πλαίσιο περί κρατικών ενισχύσεων που αφορά στον κλάδο να αναμορφωθεί, λαμβάνοντας υπόψη τις ειδικές συνθήκες και ανάγκες που υπάρχουν για επενδύσεις στην πράσινη ανάπτυξη και τον ψηφιακό ανασχηματισμό εκ μέρους των αεροδρομίων και τέλος, με στόχο τη διασφάλιση κάλυψης των υφιστάμενων και αναδυόμενων αναγκών με αφορμή την πανδημία, επανεξέτασης χρήζει και το πλαίσιο περί Υγείας & Ασφάλειας. Στη νέα, μετά-Covid, κανονικότητα η τεχνολογία αναμένεται να διαδραματίσει κυρίαρχο ρόλο σε σχέση με την επάνοδο των αεροδρομίων, καθώς παρέχει πληθώρα δυνατοτήτων στην κατεύθυνση τόσο του περιορισμού της φυσικής επαφής, όσο και της διασύνδεσης πληροφοριακών συστημάτων για την ανταλλαγή δεδομένων σε σχέση με το προφίλ του επιβάτη.

Συντονισμός, συνεργασία και στρατηγικού χαρακτήρα επενδύσεις φαίνεται πως είναι η λύση στην απαιτητική εξίσωση που αφορά στην ανάκαμψη του κλάδου των αερομεταφορών και του τουρισμού LAWYER _ 69

_INDUSTRY FOCUS Ως διαπιστευμένη διαμεσολαβήτρια και με εντυπωσιακή εμπειρία στους εναλλακτικούς τρόπους επίλυσης διαφορών, ποιες θεωρείτε ότι είναι οι σημαντικότερες δεξιότητες που απαιτούνται στο στάδιο των διαπραγματεύσεων;

νικά περιθώρια και σφαιρική γνώση από όλη την ομάδα των projects που χειρίζεται το νομικό τμήμα, καθώς και των επιχειρησιακών στόχων και προβληματισμών. Θα έλεγα ότι είμαι η συντονίστρια, ο μαέστρος της ορχήστρας και primus inter pares. Η αναγνώριση της ικανότητας της ομάδας μας ήρθε, άλλωστε, με τη συμπερίληψή της στο “Legal 500 2019 General Counsel Powerlist: Greece & Cyprus”.

⊲ Π ολύ καλή προετοιμασία και ενεργητική ακρόαση γιατί «αν ξέραμε να ακούμε, ο κόσμος θα ήταν καλύτερος» ⊲ Συμμετοχή των «σωστών» προσώπων, δηλαδή προσώπων με ίδια διαπραγματευτική εξουσία ⊲ Οι πιο σημαντικές όμως δεξιότητες και παράγοντες για την επιτυχή έκβαση μιας διαπραγμάτευσης είναι δύο: Ενσυναίσθηση (empathy) και δημιουργία εμπιστοσύνης και επικοινωνίας (rapport) με τα μέρη Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, η αξία της ομαδικότητας και της συνεργασίας στην επίτευξη των στόχων μιας εταιρείας; Πώς διασφαλίζετε το πνεύμα ομαδικότητας στο Νομικό Τμήμα, του οποίου είστε επικεφαλής, και ποιες είναι οι αξίες που σας χαρακτηρίζουν ως ομάδα; Σε κάθε σύγχρονη επιχείρηση, δεν υπάρχει χώρος για ατομικότητα. Διοίκηση και εργαζόμενοι καλούμαστε να υπηρετήσουμε στρατηγικούς στόχους, η υλοποίηση των οποίων απαιτεί υψηλό επίπεδο συλλογικής νοημοσύνης, πληθώρα συμπληρωματικών δεξιοτήτων και αμοιβαία ευθύνη. Για την οικοδόμηση εμπιστοσύνης, που είναι το πιο ισχυρό συνεκτικό στοιχείο για μια αποτελεσματική ομάδα, καθοριστικός αναδεικνύεται ο ρόλος των επικεφαλής των ομάδων που καλούμαστε, αφού εντοπίσουμε τις ικανότητες και δεξιότητες των μελών τους, να τις αναδείξουμε και μέσα από μια ιδιαίτερα απαιτητική ενορχήστρωση να συμβάλουμε στη μέγιστη δυνατή απόδοση καθενός ξεχωριστά και, τελικά, της ομάδας ως σύνολο. Το πνεύμα ομαδικότητας στο Νομικό Τμήμα διασφαλίζεται με ανοιχτές και ειλικρινείς συζητήσεις, ευθύτητα και αμεσότητα στην επικοινωνία, αλληλοεκτίμηση, με σαφείς κατευθύνσεις, θετική ενέργεια, μοίρασμα του οράματος και των στόχων της εταιρείας με την ομάδα, γρήγορη και αποτελεσματική αντίδραση ακόμη και σε ασφυκτικά χρο-

Εκτός από το είναι εκείνα πρέπει, κατά ο «ιδανικός»

γνωστικό υπόβαθρο, ποια τα χαρακτηριστικά που τη γνώμη σας, να διαθέτει νομικός σύμβουλος;

Υψηλά ηθικά και επαγγελματικά standards χωρίς να είναι αυστηρός ή άκαμπτος, διαρκής επιμόρφωση, πνεύμα ομαδικότητας, ικανότητα διαχείρισης συγκρούσεων (conflicts management). Στόχος είναι η διευκόλυνση της επιχειρηματικής δραστηριότητας και της στρατηγικής της εταιρείας, άρα πρέπει να γνωρίζει την εταιρεία καλά, τους εσωτερικούς της πελάτες και τους στόχους της, διαβλέποντας τις τωρινές, αλλά και μελλοντικές ανάγκες της, μπαίνοντας «στα παπούτσια τους» και έχοντας πάντα ενναλακτικό σενάριο (Plan B), με τους οποίους πρέπει να συνεργάζεται στενά και να παρέχει άμεσες και υλοποιήσιμες συμβουλές προσβλέποντας πάντα στη μείωση του εταιρικού ρίσκου. Να έχει άποψη επί νομικών και μη θεμάτων και να την εκφράζει θαρραλέα και τεκμηριωμένα ακόμη και αν αμφισβητεί (challenge) απόψεις της Διοίκησης. Να εμπνέει άλλους με το παράδειγμα, τη συνέπεια, αξιοπιστία και το πάθος για την εργασία, εστιάζοντας στο αποτέλεσμα με ομαδικό πνεύμα συνεργασίας. Επίσης, θεωρώ πολύ σημαντικές τις καλές διαπροσωπικές σχέσεις σε κάθε βαθμίδα της εταιρικής δομής και το ευρύ υψηλού επιπέδου networking, τόσο σε επαγγελματικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο. ■

Στη νέα, μετά-Covid, κανονικότητα η τεχνολογία αναμένεται να διαδραματίσει κυρίαρχο ρόλο σε σχέση με την επάνοδο των αεροδρομίων

70 _ LAWYER

presents

24.06.21 LIVE ON YOUR SCREEN

EARLY BIRD

ADV

-20% ΜΕΧΡI 26.05.2021

Το φετινό συνέδριο θα επικεντρωθεί στις μεταρρυθμίσεις των συστημάτων υγείας προκειμένου να δημιουργηθεί ένα ισχυρό, ανθεκτικό και χωρίς αποκλεισμούς σύστημα υγειονομικής περίθαλψης στην Ελλάδα , διατηρώντας ταυτόχρονα μια ισχυρή εστίαση στην τοπική οικονομία. Η γήρανση του πληθυσμού, η αύξηση της ζήτησης για μακροχρόνια περίθαλψη, η μικροβιακή αντοχή, η πρόληψη των μη μεταδοτικών ασθενειών, η υποβάθμιση του περιβάλλοντος και οι επιπτώσεις στην υγεία, ο αυξανόμενος αριθμός δεδομένων για την υγεία και η προστασία τους, είναι μόνο μερικές από τις προκλήσεις που πρέπει να λάβουν υπόψη οι χώρες και οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής προκειμένου να βελτιώσουν τα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης και ταυτόχρονα να σταθεροποιήσουν την οικονομία μας. Θα δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στα διδάγματα που αντλήθηκαν από την πανδημία COVID-19 και στον τρόπο με τον οποίο θα τα μεταφράσουμε σε ένα πολιτικό όραμα ικανό να μεγιστοποιήσει τη συνεργασία και να εξασφαλίσει ένα υγιές και δίκαιο μέλλον για όλους τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη.

Τα κύρια θέματα του συνεδρίου θα περιλαμβάνουν:

⋅ Παγκόσμια κρίση – παγκόσμια διδάγματα από την πανδημία

⋅ Πολύπλοκες και διασυνοριακές προκλήσεις στο μέλλον

⋅ Οικονομικοί / φυσικοί πόροι και βιωσιμότητα των συστημάτων υγείας

⋅ Αμφισβήτηση του status quo

στην πολιτική για τα φάρμακα

⋅ Μεταρρυθμίσεις πρωτοβάθμιας υγειονομικής περίθαλψης και νοσοκομειακής υγειονομικής περίθαλψης

⋅ Ο ρόλος της ψηφιακής

τεχνολογίας στη μεταρρύθμιση των συστημάτων υγείας

⋅ «Ενιαία υγεία»

www.healthcareconference.gr Συμμετοχές & Χορηγίες: Χρυσούλα Κορδούλη, Τ: 210 6617777 L A(εσωτ. W Y E R204), _ 7E:1 ckordouli@boussias.com Γενικές πληροφορίες: Νέλλη Καψή, Τ: 210 6617777 (εσωτ. 289), E: nkapsi@boussias.com Ρενάτα Βαλσαμή, T: 210 6617 777 (εσωτ. 147), 6944940915, E: rvalsami@boussias.com

Official Publication

_LAWYER ON TOUR

Η AΝΑΓΚΗ ΓΙΑ BΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ESG - ΑΝΑΜΟΡΦΩΝΟΝΤΑΣ ΤΗ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΣΤΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑ ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ WATSON FARLEY & WILLIAMS

Οι συνεχώς αυξανόμενες ανησυχίες για βιωσιμότητα έχουν μεταβάλλει την ατζέντα της ναυτιλίας κατά την τελευταία δεκαετία, με θέματα περιβαλλοντικής, κοινωνικής και εταιρικής διακυβέρνησης (ESG) να επηρεάζουν ήδη τις αποφάσεις που αφορούν στην χρηματοδότηση, την ανανέωση του στόλου και την ανάγκη νομοθετικής ρύθμισης.

72 _ LAWYER

ο 2018 ο Διεθνής Ναυτιλιακός Οργανισμός (IMO) έθεσε υψηλούς στόχους για τον κλάδο της ναυτιλίας: Μείωση των εκπομπών άνθρακα κατά 40% έως το 2030 και μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου κατά 50% έως το 2050, σε σύγκριση με τις αντίστοιχες τιμές του 2008. Επίσης, πολλές τράπεζες, κατά κύριο λόγο στην Ευρώπη και την Αμερική, έχουν ενταχθεί στα Poseidon Principles, σύμφωνα με τα οποία οφείλουν να δημοσιεύουν τα στοιχεία σχετικά με την ένταση άνθρακα (την ποσότητα διοξειδίου του άνθρακα που παράγεται ανά μίλι μεταφερόμενου φορτίου) των δανειακών χαρτοφυλακίων τους, σε σχέση με τις κατευθύνσεις απανθρακοποίησης του ΙΜΟ. Τέλος, και οι ναυλωτές επικεντρώνονται στη βιωσιμότητα, ως αποδεικνύεται από τη δρομολόγηση της πρωτοβουλίας “Sea Cargo Charter” που έλαβε χώρα τον Οκτώβριο του 2020. Η παρούσα έκθεση εξετάζει τις θέσεις του κλάδου σχετικά με τη βιωσιμότητα και τη διακυβέρνηση, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο τα ζητήματα αυτά θα επηρεάσουν την χρηματοδότηση, αλλά και την ίδια την δομή του κλάδου. Τα βασικότερα ευρήματα είναι τα εξής: 1. Η μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα είναι η κύρια και αμεσότερη πρόκληση, με τις εντάσεις στις διεθνείς εμπορικές σχέσεις, την πανδημία του Covid-19 και την πρόσβαση σε χρηματοδότηση να παραμένουν εξίσου σημαντικές.

2. Ο ι χρηματοδότες αποδίδουν μεγαλύτερη σημασία σε ζητήματα βιωσιμότητας συγκριτικά με τους πλοιοκτήτες. 3. Παρά τη δέσμευση για βιωσιμότητα, οι παραδοσιακές ναυτιλιακές τράπεζες έχουν μειωμένο ενδιαφέρον να χρηματοδοτήσουν οι ίδιες νέες, περιβαλλοντικά φιλικότερες και αποδοτικότερες τεχνολογίες, ή να διευκολύνουν τη χρηματοδότηση από άλλους χρηματοδότες. 4. Ο στόχος για απανθρακοποίηση φαίνεται να εντείνει τη διάθεση συνεργασίας μεταξύ των συμμετεχόντων. 5. Η ναυτιλιακή βιομηχανία αναμένει από τις κυβερνήσεις να πάρουν πρωτοβουλία για τη χρηματοδότηση καθαρών τεχνολογιών και για τη έρευνα εναλλακτικών καυσίμων. 6. Οι πλοιοκτήτες είναι επιφυλακτικοί να δεσμευτούν, επενδύοντας σε πολλές νέες πράσινες τεχνολογίες. Η έκθεση βασίζεται σε μία έρευνα 545 υψηλόβαθμων στελεχών του κλάδου, δύο τρίτα εκ των οποίων βρίσκονται σε διευθυντικό επίπεδο (C-suite level), με τους υπολοίπους να είναι ανώτατα διοικητικά στελέχη, καθώς και σε δέκα εμπεριστατωμένες συνεντεύξεις με σημαίνουσες προσωπικότητες της ναυτιλίας. Τράπεζες, χρηματοδοτικοί εκμισθωτές και άλλες πηγές χρηματοδότησης αποτελούν το 44% των ερωτηθέντων, ναυλωτές το 12%, ενώ πλοιοκτήτες και εν γένει διαχειριστές το υπόλοιπο 44%.

PLEASE RANK YOUR TOP THREE ESG PRIORITIES IN ORDER OF IMPORTANCE FOR YOUR DECISION MAKING (1st RANK SHOWN) Pressure on offshore juristictions/ onshoring operations Financial reporting Social / crew welfare Diversity targets / Board constitution Environmental targets - end of life assets / ship recycling Environmental targets - efficiency / emissions & carbon reduction

All financiers

All operators

LAWYER _ 73

_LAWYER ON TOUR Σχεδόν οι μισοί εκ των ερωτηθέντων προέρχονται από την Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και την Αφρική (Europe, Middle East and Africa, «EMEA»), λίγοι περισσότεροι από το ένα τρίτο προέρχονται από την περιοχή Ασίας-Ειρηνικού και οι υπόλοιποι από την Αμερική.

Βασικά ευρήματα Η απανθρακοποίηση θεωρείται ως η κύρια πρόκληση για τη ναυτιλία, πολύ σημαντικότερη από παράγοντες που δεν σχετίζονται με ζητήματα ESG, αν και αυτό διαφοροποιείται από τόπο σε τόπο. Από το σύνολο ζητημάτων ESG, υπάρχει ευρεία συμφωνία μεταξύ χρηματοδοτών και πλοιοκτητών σε παγκόσμιο επίπεδο ότι οι εκπομπές ρύπων αποτελούν την κύρια προτεραιότητα. Πέραν αυτού, αν και στην παρούσα έρευνα τα κανονιστικά ζητήματα γύρω από την υγεία και την ασφάλεια κατατάσσονται στην ίδια θέση με τη διακυβέρνηση, οι ανησυχίες ποικίλλουν. Δεν υπάρχει ακόμη συναίνεση ως προς τον τρόπο επίτευξης των περιβαλλοντικών στόχων, ενώ οι τεχνολογικές προκλήσεις είναι τεράστιες. Αν και υπάρχουν ήδη καύσιμα μηδενικού άνθρακα, δεν έχουν αναπτυχθεί ακόμη δίκτυα παροχής τους σε ικανή κλίμακα και προσιτό κόστος. Ορισμένα καθαρότερα καύσιμα, όπως το LNG, μπορεί να έχουν χαμηλότερες εκπομπές σε διοξείδιο του άνθρακα, αλλά υψηλότερες σε άλλα

WHO SHOULD PREDOMINANTLY FUND RESEARCH INTO ALTERNATIVE FUEL SOURCES / INCREASED EFFICIENCY?

Governments (given public benefit element) Private investment by shipowners Private investment by other Private investment by

fuel providers

Industry via carbon tax/fuel levy Charterers and end users Other

74 _ LAWYER

ανεπιθύμητα αέρια, ενώ σε άλλες περιπτώσεις, αν και τα ίδια τα καύσιμα είναι καθαρά, δεν ισχύει το ίδιο και για την παραγωγή τους, μετατοπίζοντας την επιβάρυνση του άνθρακα σε προηγούμενο στάδιο της αλυσίδας. Η αβεβαιότητα σχετικά με την πηγή ενέργειας που θα επικρατήσει στο μέλλον έχει ως αποτέλεσμα οι εταιρίες να αποφεύγουν να επενδύσουν σε πλοία καύσης καθαρών καυσίμων - φοβούμενες ότι μια τέτοια επένδυση βάθους 20-30 ετών μπορεί να αποδειχθεί άστοχη, πράγμα που σημαίνει ότι, πιθανότατα, δεν θα δούμε πριν το 2030 κάποια σημαντική στροφή προς καθαρά καύσιμα. Στο μεταξύ, η μείωση εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα μπορεί να επιτευχθεί με χρήση άλλων τεχνολογιών, όπως καλύτεροι σχεδιασμοί κύτους και ηλεκτροδότησης, τροποποιήσεις του hardware και χρήση λογισμικού βελτιστοποίησης ταξιδιού. Ορισμένες από αυτές τις αναβαθμίσεις είναι ήδη δημοφιλείς, ειδικά στον ψηφιακό τομέα, και υπάρχει περιθώριο για σημαντική μείωση των εκπομπών μέσω βελτιωμένων διαδικασιών και μεγαλύτερης αποτελεσματικότητας. Η παρούσα έρευνα, βάσειαποτελεσμάτων, δείχνει ότι το κόστος είναι ο βασικός μοχλός πίσω από την απόφαση ενός πλοιοκτήτη να επενδύσει ή όχι σε μια νέα τεχνολογία. Στον πυρήνα της πρόκλησης για απανθρακοποίηση βρίσκεται το ερώτημα του ποιος θα επωμιστεί τον αρχικό οικονομικό κίνδυνο της έρευνας, ανάπτυξης και εγκατάστασης νέων τεχνολογιών που θα δώσουν την απαραίτητη ώθηση για αλλαγή («απροθυμία του πρωτοπόρου χρηματοδότη»). Με δεδομένη την απροθυμία ορισμένων πλοιοκτητών και την παραδοσιακή ναυτιλιακή χρηματοδότηση να μην αποτελεί προφανή πηγή, πολλοί πιστεύουν ότι οι κυβερνήσεις θα πρέπει να αναλάβουν πρωταρχικό ρόλο στη χρηματοδότηση της έρευνας. Ωστόσο, η φορολογία ως πηγή χρηματοδότησης του στόχου για καθαρότερη ναυτιλία μπορεί να είναι δύσκολο να δικαιολογηθεί, δεδομένου του υπερεθνικού χαρακτήρα της βιομηχανίας και της φήμης για έλλειψη διαφάνειας που την περιβάλλει, πράγμα που σημαίνει ότι οποιαδήποτε τέτοιου είδους στήριξη θα μπορούσε να οδηγήσει στην επιβολή περισσότερων υποχρεώσεων στους πλοιοκτήτες, που να εκτείνονται πέρα από τα περιβαλλοντικά πρότυπα και να αφορούν πλέον τη διακυβέρνηση.

WHAT PROPORTION OF THE MARITIME INDUSTRY DO YOU EXPECT TO SUCCESSFULLY ADDRESS THE FOLLOWING ESG ISSUES WITHIN THE NEXT FIVE YEARS Meet carbon/emissions reduction targets Environmental targets -end of life assets/ship recycling Meet board diversity targets Meet crew welfare targets Meet financial reporting targets Onshoring of operations

Ένας τρόπος για να γεφυρωθεί το πρόβλημα της «απροθυμίας του πρωτοπόρου χρηματοδότη» είναι η μεγαλύτερη συνεργασία και ο επιμερισμός των κινδύνων. Εντούτοις, η ναυτιλία φαίνεται να παραμένει ως ένα βαθμό συντηρητική βιομηχανία, κάτι που αποτυπώνεται στα αποτελέσματα της έρευνας που αναφέρουν πως οι πλοιοκτήτες προτιμούν να συνεργάζονται με άλλους πλοιοκτήτες παρά με εταιρίες ενέργειας ή τεχνολογίας, δηλαδή με εταιρείες που έχουν εμπειρία σε σχετικούς τομείς τεχνολογικής καινοτομίας. Ένα ακόμη εμπόδιο εντοπίζεται στη σχέση μεταξύ πλοιοκτήτη και ναυλωτή και στον βαθμό που το κόστος των αναβαθμίσεων καθαρής τεχνολογίας μετακυλίεται και αντικατοπτρίζεται στο ύψος των ναύλων. Αν και οι πλοιοκτήτες δεν συγκαταλέγουν την πρόσβαση στη χρηματοδότηση μεταξύ των σημαντικότερων προκλήσεων, υπάρχει αισθητή διαφορά μεταξύ του τρόπου με τον οποίο βλέπουν τα ζητήματα ESG και του τρόπου με τον οποίο οι τράπεζες και άλλες πηγές κεφαλαίων προσαρμόζουν τα χαρτοφυλάκιά τους σύμφωνα με κριτήρια βιωσιμότητας και διακυβέρνησης. Η παρούσα έρευνα δείχνει ότι οι περισσότεροι χρηματοδότες θα επανεξέταζαν την στήριξη προς ναυτιλιακές εταιρίες που δεν συμμορφώνονται με περιβαλλοντικούς κανονισμούς, παρόλο που διαφωνούν με το ρόλο τους στη βελτίωση των διαπιστευτηρίων της ναυτιλίας στον τομέα αυτόν. Και άλλες πηγές χρηματοδότησης στρέφουν την προσοχή τους στα ζητήματα ESG, από θεσμικούς επενδυτές όπως ασφαλιστικά ταμεία και κεφαλαιαγορές.

Επιπροσθέτως, οι ολοένα και αυστηρότερες απαιτήσεις κεφαλαιακής επάρκειας, όπως ορίζονται στις συμφωνίες της Βασιλείας (Basel accords), επηρεάζουν την προσφορά δανεισμού, μειώνοντας ενδεχομένως την επιθυμία ορισμένων δυτικών τραπεζών να δανείσουν στη ναυτιλία. Οι κεφαλαιακές απαιτήσεις μπορεί να ασκήσουν περαιτέρω πίεση στην παραδοσιακή δανειακή χρηματοδότηση και να καταστήσουν ελκυστικότερες άλλες επιλογές, όπως είναι η χρηματοδοτική μίσθωση, οι κοινοπραξίες και οι κεφαλαιαγορές. Η συμμόρφωση με πρότυπα διακυβέρνησης και κοινωνικά πρότυπα καθίσταται επίσης σημαντική όσο αυξάνεται η πίεση από κανονιστικές αρχές και νομοθέτες. Ένα ακόμη κίνητρο για τη βελτίωση της διακυβέρνησης είναι η προσέλκυση νέων κεφαλαίων στον τομέα. Η πλειοψηφία των πλοιοκτητών, των ναυλωτών και των χρηματοδοτών συμφωνούν στην ανάγκη να ενισχυθεί η διαφάνεια για την προσέλκυση νέων επενδυτών, θεωρώντας την το κλειδί για την εξασφάλιση επιπρόσθετης χρηματοδότησης καθώς και για την πρόσβαση σε κεφαλαιαγορές. Η νομοθεσία είναι το αποτελεσματικότερο μέσο για την ενίσχυση της διαφάνειας και τον έλεγχο ζητημάτων ESG, συνεπικουρούμενη από τους τελικούς χρήστες, όπως ναυλωτές και εταιρίες ενέργειας, που διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο, με την εφαρμογή δικών τους κριτηρίων ESG. Ωστόσο, οι πλοιοκτήτες αντιμετωπίζουν το κοινωνικό στοιχείο των ζητημάτων ESG ως σημαντικότερο από τα κριτήρια διακυβέρνησης, καθώς δίνουν μεγαλύτερη προσοχή στην ευημερία των πληρωμάτων από ότι στην αναφορά οικονομικών στοιχείων,

LAWYER _ 75

_MARKET ON _LAWYER ANALYSIS TOUR & REPORTS συμπέρασμα λογικό ειδικά δεδομένης της πανδημίας του Covid-19. Και ενώ οι πλοιοκτήτες απολαμβάνουν την ανεξαρτησία τους, οι οικονομικές απαιτήσεις της καθαρής τεχνολογίας θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε συμπράξεις ή μείωση χρήσης ιδίων κεφαλαίων και στροφή προς τις κεφαλαιαγορές, δηλαδή ενέργειες που σχετίζονται με την καλύτερη διακυβέρνηση, την πληρέστερη αναφορά οικονομικών στοιχείων και την ενισχυμένη διαφάνεια. Κάποιου τύπου κάθετη ολοκλήρωση (vertical integration) θα χρειαζόταν να λάβει χώρα, όπως επίσης και στενότερη συνεργασία μεταξύ πλοιοκτητών, ναυλωτών, τελικών χρηστών και κυβερνήσεων.

IN YOUR VIEW WHAT ARE THE BIGGEST CHALLENGES FOR THE MARITIME INDUSTRY IN THE NEXT FIVE YEARS? (1st RANK SHOWN) Military conflict / political instability Regulatory (tax, governance, disclosure & transparency requirements) Regulatory (IMO, health & safety, environmental regulation, crew welfare) Access to financing (availability of providers) Access to financing (pricing) New technological requirements and developments Impact of Covid-19 / similar unknown «black swan» events

Για να επιτευχθούνν οι περιβαλλοντικοί στόχοι και ενδεχομένως να μεγιστοποιηθούν τα οφέλη που σχετίζονται με το ESG, θα πρέπει να συμβάλουν όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς της ναυτιλίας. Το πώς θα πραγματοποιηθεί αυτό παραμένει προς συζήτηση, αλλά μεταξύ των από κοινού ιδεών συγκαταλέγονται η συνδυασμένη χρηματοδότηση της καινοτομίας, η παροχή κινήτρων από ναυπηγεία για πιο πράσινες επιλογές, όπως πλοία διπλού καυσίμου, αλλά και οι μακροχρόνιες ναυλώσεις (ή υψηλότεροι ναύλοι) για τη στήριξη των επενδύσεων των πλοιοκτητών σε καθαρές τεχνολογίες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι πολλοί στον κλάδο πιστεύουν ότι η στροφή προς τη βιωσιμότητα θα επιφέρει αλλαγές στη μορφή, την κεφαλαιακή δομή και τη χρηματοδότηση του τομέα, πράγμα που σημαίνει ότι η ναυτιλία δεν θα είναι σε θέση να συνεισφέρει σε σημαντικές περιβαλλοντικές αλλαγές, αν δεν αντιμετωπιστούν ζητήματα κοινωνικά και ζητήματα διακυβέρνησης. Τα διάφορα στοιχεία ESG φαίνεται να αλληλοσυμπληρώνονται κατά τα επόμενα χρόνια. Παρά τη συντηρητική και απρόθυμη για αλλαγές φήμη της, η ναυτιλία έχει αποδείξει σε βάθος χρόνου ότι είναι εξαιρετικά ανθεκτική και προσαρμοστική. Υπάρχει σαφής αναγνώριση ότι βρισκόμαστε στο μεταίχμιο μιας νέας εποχής και είναι πιθανό τα επόμενα χρόνια να δούμε σημαντικές αλλαγές που θα αναδιαμορφώσουν το χώρο της ναυτιλίας. ■

International trade tensions (including sanctions) Reducing emissions / carbon footprint

All financiers

All shipowners

Η παρούσα δημοσίευση περιέχει γενικές και όχι πλήρως εμπεριστατωμένες πληροφορίες και δεν αποσκοπεί στην παροχή επενδυτικών, οικονομικών, νομικών, φορολογικών ή άλλου είδους επαγγελματικών συμβουλών ή υπηρεσιών. Η παρούσα δημοσίευση δεν αντικαθιστά οποιαδήποτε επαγγελματική συμβουλή ή υπηρεσία, δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως τέτοια και δεν πρέπει να αποτελέσει βάση για οποιαδήποτε επένδυση, απόφαση ή ενέργεια που ενδέχεται να επηρεάσει εσάς ή την επιχείρηση σας. Πριν τη λήψη οποιασδήποτε τέτοιας απόφασης, θα πρέπει να συμβουλευτείτε έναν επαρκώς καταρτισμένο επαγγελματία σύμβουλο. Παρόλο που έχει καταβληθεί κάθε εύλογη προσπάθεια για να διασφαλισθεί η ακρίβεια των πληροφοριών που περιέχονται στην παρούσα δημοσίευση, τούτο δε εγγυάται και κανείς εκ των Watson Farley Williams και Thought Leadership Consulting καθώς και κανείς εκ των θυγατρικών αυτών ή των καθ’ οιονδήποτε τρόπο συνδεόμενων με αυτές εταιρειών και φυσικών προσώπων δεν φέρει οποιαδήποτε ευθύνη έναντι οποιουδήποτε φυσικού ή νομικού προσώπου ή οντότητας που δύναται να βασίστηκε στις πληροφορίες που περιέχονται στην παρούσα δημοσίευση, συμπεριλαμβανομένων απάντων των πιθανών ζημιών, άμεσων, παρεπόμενων ή άλλως, που δύνανται να προκλήθηκαν, ευθέως ή άλλως, από σφάλματα ή ανακρίβειες ή παραλείψεις της παρούσας. Η ευθύνη και οι κίνδυνοι που απορρέουν από την χρήση των πληροφορίων που εμπεριέχονται στην παρούσα δημοσίευση βαρύνει αποκλειστικά τον χρήστη αυτών. Το περιεχόμενο του κειμένου που δημοσιεύεται σε αυτή την έκδοση δημιουργήθηκε από την διεθνή δικηγορική εταιρεία Watson Farley and Williams, σε συνεργασία με την Thought Leadership Consulting.

76 _ LAWYER

31.03.21 Live on your screen

Επιχειρήσεις και δημόσιοι οργανισμοί χρησιμοποιούν τις υπηρεσίες του Cloud σχεδόν καθολικά. Το επόμενο στάδιο εξέλιξης εξαρτάται από την επίτευξη νέων στόχων, όπως η δημιουργία εφαρμογών που είναι συντονισμένες με την αρχιτεκτονική του Cloud, η εμπιστοσύνη στην ασφάλεια και την αξιοπιστία των υπηρεσιών, η σταθερή επιβεβαίωση της μείωσης των λειτουργικών εξόδων και η ευέλικτη μεταβολή της ισορροπίας μεταξύ public και private cloud υποδομών.

Keynote Speakers Prof. Elhadj Benkhelifa Head of Professoriate, Founding Head of Cloud Computing and Applications Research Group, Staffordshire University

Scott Roots Business Development Director, Europe, Uptime Institute

Andrés Contreras Guillén

Jagannath Sarma Velivela (Jags)

CEO & Co-founder at Valeris Media Inc

Digital Consulting, Business Strategist, Cloud and DevOps Architect

Dr. Keegan McBride

Anudeep Sri Bathina

ex-Chief technical consultant at Estonian Open Government Data Portal

Technical Lead in Insights and Data - Cloud data platform department, Capgemini

www.cloudcomputing.gr

Gold Sponsors

Grand Sponsors