Lawyer Τεύχος 11

LAWYER The Business Magazine • Mάιος 2021

ΕΥΆΓΓΕΛΟΣ ΠΟΛΊΤΗΣ Managing Partner, Politis & Partners

The ePrivacy Saga _σελ. 18

Digital Services Act και Ελευθερία Έκφρασης_σελ.34 Το νομικό πλαίσιο των επενδύσεων στην Ελλάδα_σελ. 52

TIMH: 11,00 € ISSN: 2732-6152

011

08 06 2021

presents





LIVE ON YOUR SCREEN

Fasten your seatbelts: Navigating the privacy challenges in a rapidly changing business ecosystem

www.dataprivacy.gr

CONFERENCE SPEAKERS Με τη συμμετοχή καταξιωμένων Ελλήνων & διεθνών εισηγητών, το Data Privacy & Protection Conference 2021 θα εξετάσει τους τρόπους με τους οποίους οι επιχειρήσεις και οι σύμβουλοι ιδιωτικότητας μπορούν να «ελιχθούν» σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον, ώστε να αντιμετωπίσουν με έξυπνο τρόπο τις προκλήσεις που παρουσιάζονται στο πεδίο της επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων και της αξιοποίησης των ψηφιακών εργαλείων.

Thomas Boué

Director General, Policy - EMEA, BSA, The Software Alliance

Bruno Gencarelli

Head of Unit International Data Flows and Protection, EU Commission, DG for Justice & Consumers

Eleonor Duhs Director, Fieldfisher’s Privacy and Information Law Team

Alberto Di Felice

Infrastructure, Privacy and Security, Digital Europe

Tommaso Ricci Data Protection & LegalTech Specialist, DLA Piper Italy

Renate Nikolay

Head of Cabinet of Vĕra Jourová, Vice-President for Values and Transparency

• Μίνα Ζούλοβιτς, Δικηγόρος LL.M., Εξωτερική Νομική Σύμβουλος Greek eCommerce Association (GRECA) • Γρηγόρης Λαζαράκος, δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω, Υπεύθυνος Προστασίας Δεδομένων στη Βουλή των Ελλήνων • Έλσα Παπαδοπούλου, Νομική Σύμβουλος, Υποψήφια Διδάκτωρ σε Θέματα Ηθικής και Τεχνητής Νοημοσύνης στον Τομέα της Υγείας, Τμήμα Πληροφορικής, Πανεπιστήμιο Ιονίου

• Σπύρος Τάσσης, Δικηγόρος LLM (TMT&Privacy), Πρόεδρος Ελληνικής Ένωσης για την Προστασία Προσωπικών Δεδομένων και Ιδιωτικότητας • Dr. Ioannis Revolidis, LL.M., Lecturer of IT/IP Law University of Malta, Visiting Lecturer Frederick University of Cyprus Συμμετοχές: Αγγελική Γιαννοπούλου, Τ: 6906174720, Ε: agiannopoulou@boussias.com, Μαρία Βασιλικούδη, Τ: 210-6617777 (εσωτ. 109), Ε: mvasilikoudi@boussias.com Χορηγίες: Λήδα Πλατή, Τ: 210 6617777 (εσωτ. 271), Ε: lplati@boussias.com Περιεχόμενο: Αλεξάνδρα Βαρλά, Τ: 210 6617777 (εσωτ. 118), E: avarla@boussias.com

Official Publication

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

LAWYER

LAWYER

TIMH: 11,00 € ISSN: 2732-6152

011

The Business Magazine • M άιος 2021

TIMH: 11,00 € ISSN: 2732-6152

011

The Business Magazine • Mάιος 2021

ΊΖΆΜΠΕΛΛΆ M. ΤΣΊΡΜΠΆ

ΕΥΆΓΓΕΛΟΣ ΠΟΛΊΤΗΣ

The ePrivacy Saga

The ePrivacy Saga

Digital Services Act και Ελευθερία Έκφρασης_σελ.34

Digital Services Act και Ελευθερία Έκφρασης_σελ.34

Το νομικό πλαίσιο των επενδύσεων στην Ελλάδα_σελ. 52

Το νομικό πλαίσιο των επενδύσεων στην Ελλάδα_σελ. 52

Senior Legal Counsel, Finance & Capital Markets, Όμιλος Τσιμέντων TITAN

Managing Partner, Politis & Partners

04 _

05

Editorial

News & Updates

08

14

18

Cover Story: Ευάγγελος Πολίτης, Managing Partner, Politis & Partners

Back Cover Story: Ιζαμπέλλα M. Τσίρμπα, Senior Legal Counsel, Finance & Capital Markets, Όμιλος Τσιμέντων TITAN

In the Spotlight: The ePrivacy Saga: Το χρονικό για την ψήφιση ενός Κανονισμού

29

30 _

34

In the Spotlight: Καλλιόπη Παπαντωνίου, Senior Associate στη Δικηγορική Εταιρεία Μπαχάς, Γραμματίδης και Συνεταίροι

In the Spotlight: “Age verification” και η πρόσφατη περίπτωση του TikTok υπό το πρίσμα του GDPR

In the Spotlight: Digital Services Act και ελευθερία έκφρασης: Καινοτομίες, περιορισμοί και ερωτηματικά

_

_

38 _

In the Spotlight: Σοφία Γρηγοριάδου, Managing Partner, Παπακωστόπουλος Γρηγοριάδου και Συνεργάτες Δικηγορική εταιρεία (CPA Law), ανεξάρτητο μέλος του νομικού και φορολογικού δικτύου της KPMG Θεοδόσης Τόμπρας, Συνέταιρος, Παπακωστόπουλος Γρηγοριάδου και Συνεργάτες Δικηγορική εταιρεία (CPA Law), ανεξάρτητο μέλος του νομικού και φορολογικού δικτύου της KPMG Θεόδωρος Στεργίου, Αναπληρωτής Γενικός Διευθυντής, Cyber Security Services, KPMG

_

_σελ. 18

011

_

_σελ. 18

_

47 _

In the Spotlight: Αθηνά Σκολαρίκου, Εταίρος, Δικηγορική Εταιρεία Ζέπος & Γιαννόπουλος

_

In the Spotlight: Βασίλης Γουλιέλμος, Associate, Karatzas & Partners Τζίνα Γκουντουλιά, Trainee Lawyer, Karatzas & Partners

48 _

52 _

In the Spotlight: Το νομικό πλαίσιο των επενδύσεων στην Ελλάδα: Μια αργή πορεία ετών προς την απλοποίηση

55 _

In the Spotlight: Επαναστόχευση και συμπεριφορική διαφήμιση: Πώς η προστασία των προσωπικών δεδομένων την οδηγεί στο τέλος της

58 _

In the Spotlight: Σπύρος Σαγιάς, Επικεφαλής Εταίρος, «Σ. Ν. Σαγιάς και Συνεργάτες» Ιφιγένεια Βουρδούνη, M.B.A. (Hellenic Management Association), Partner, «Σ. Ν. Σαγιάς και Συνεργάτες»

62 _

In the Spotlight: Γρηγόριος Μιχαηλόπουλος, Διευθύνων Εταίρος, Μιχαηλόπουλος & Συνεργάτες

In the Spotlight: Ελληνικό: Το χρονικό μιας επένδυσης.

72

76

Opinions: Βασίλειος Δημητρούκας, Δικηγόρος Παρ’ Αρείω Πάγω, LL.M MICS

Lawyer On Tour: Dr. Thomas J. Farkas, LL.M. (London), Eversheds Sutherland (Γερμανία) Dr. Julia Traumann, Δικηγόροι με εξειδίκευση στη Διανοητική Ιδιοκτησία, Eversheds Sutherland (Γερμανία)

68 _

Opinions: Μαρία Γ. Σινανίδου, Int. IP LL.M. Certified Mediation Advocate, Δικηγόρος

_

81 _

World Report

www.lawyermagazine.gr EDITOR IN CHIEF ATTORNEY AT LAW LL.M

Αλεξάνδρα Βαρλά

avarla@boussias.com ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ / ΣΥΝΤΑΚΤΡΙΑ

Αλεξιάννα Τσότσου

ΕΞΩΤΕΡΙΚΉ ΣΥΝΕΡΓΆΤΙΣ

Λυδία Βενέρη

ACCOUNT MANAGER

Λήδα Πλατή

lplati@boussias.com YΠΟΔΟΧΗ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗΣ

_

43

The Business Magazine

_

LAWYER _ 3

Ρούλη Σαμίου

rsamiou@boussias.com ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

Nατάσσα Θεοδοσίου ΦΩΤΟΓΡΑΦΟΣ

Θωμάς Αρσένης IMAGE BANK

Αdobe Stock ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ

Ρίτα Κανδάκη

ΤΜΗΜΑ ΣΥΝΔΡΟΜΩΝ

Λέττα Γκύζη, Δηµήτρης Φαραός, Θανάσης Μουτζίκος

ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Δήμητρα Σπανού ΕΚΤΥΠΩΣΗ/ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ

Pressious Arvanitidis

ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ/ΕΝΘΕΣΗ/ΕΠΙΚΟΛΛΗΣΗ

Presstime ΛΟΓΙΣΤHΡΙΟ

Κωσταντίνος Χασιώτης, Αλέξης Σουλιώτης, Λίνα Γκολοµάζου

ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ (ΕΤΗΣΙΕΣ) Εταιρειών: €121 Ιδιωτών: €99 Φοιτητών: €77 Κύπρου-Εξωτερικού: €132

ΕΚΔΟΤΗΣ

Μιχάλης Κ. Μπούσιας ΔΙΕΥΘΎΝΤΡΙΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΏΝ ΕΚΔΌΣΕΩΝ

Κατερίνα Πολυμερίδου ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ ΠΩΛΗΣΕΩΝ

Νένα Γιαννακίδου CREATIVE DIRECTOR

Γιώργος Τριχιάς ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΒOUSSIAS ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ Ε.Π.Ε. Κλεισθένους 338, Τ.Κ. 153 44, Γέρακας Τ.: 210 661 7777 Website: www.boussias.com Κωδικός ΕΛΤΑ 210177 ISSN 2732-6152

_EDITORIAL

“ YES, YOU CAN HAVE MY DAMN COOKIE! SHOULD BE A BROWSER SETTING” - Elon Musk

Τ

ον Νοέμβριο του 2020, σε ένα tweet που συζητήθηκε πολύ, ο CEO της Tesla συνόψισε την κόπωση που όλοι οι χρήστες του διαδικτύου νιώθουν κάθε φορά - ναι, κάθε φορά - που πρέπει να αποδεχθούν ή να μην αποδεχθούν τα cookies μιας ιστοσελίδας. Το φαινόμενο αυτό του consent fatigue φιλοδοξεί να αντιμετωπίσει το νέο σχέδιο κανονισμού ePrivacy, προβλέποντας ότι οι χρήστες θα μπορούν να χορηγούν τη συγκατάθεσή τους για την εγκατάσταση και χρήση συγκεκριμένων τύπων cookies, καταχωρώντας έναν ή περισσότερους παρόχους σε κατάλογο εγκεκριμένων παρόχων στις ρυθμίσεις του browser. Οι διατάξεις αυτές περί whitelisting παρόχων cookies δεν είναι οι μόνες που κέντρισαν το ενδιαφέρον στο σχέδιο ePrivacy, όταν αυτό υπεβλήθη προς διαπραγμάτευση στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στις 10-022021, ύστερα από τέσσερα ολόκληρα έτη επεισοδιακών διαπραγματεύσεων. Η περαιτέρω επεξεργασία μεταδεδομένων, ο μηχανισμός της συγκατάθεσης, αλλά και η αλληλεπίδραση του ePrivacy με τον GDPR (ο οποίος φέτος τον Μάιο συμπληρώνει τρία χρόνια εφαρμογής) αναμένεται να απασχολήσουν τις επιχειρήσεις και τους χρήστες του διαδικτύου, όταν τελικά ψηφισθεί το κείμενο. Ο κανονισμός ePrivacy δεν είναι, όμως, η μόνη εξέλιξη στον τομέα της ιδιωτικότητας. Η τελευταία χρονιά χαρακτηρίστηκε από μια σειρά γεγονότων που πρόκειται να επηρεάσουν καθοριστικά την επιχειρηματική δραστηριότητα εντός Ευρώπης, αλλά και σε παγκόσμια κλίμακα: Το Ηνωμένο Βασίλειο αποχώρησε από την ΕΕ με άμεσες συνέπειες στην προστασία προσωπικών δεδομένων, αφού στα «μάτια» του GDPR θεωρείται πια τρίτη χώρα. Εν συνεχεία, το ΔΕΕ κήρυξε ανίσχυρη την Ασπίδα Προστασίας (Privacy Shield) για τη νόμιμη διαβίβαση προσωπικών δεδομένων από την Ευρώπη προς τις ΗΠΑ, «τινάζοντας στον αέρα» τις καθημερινές διαβιβάσεις τεράστιου όγκου δεδομένων ανά τον κόσμο (απόφαση Schrems II). Και, φυσικά, ας μην ξεχνάμε (πώς θα μπορούσαμε, άλλωστε;) τα μέτρα αντιμετώπισης της πανδημίας του Covid-19, τα οποία ανέδειξαν την εύθραυστη ισορροπία ανάμεσα στη διαφύλαξη της δημόσιας υγείας και το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα.

Αλεξάνδρα Βαρλά Editor-in-Chief

Στο LAWYER μας αρέσει να βρισκόμαστε στην καρδιά των εξελίξεων. Για αυτό και προσκαλέσαμε όσους τις διαμορφώνουν στο 6th Data Privacy & Protection Conference που θα διεξαχθεί ψηφιακά στις 8 Ιουνίου, προκειμένου να συζητήσουμε για τις προκλήσεις που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι εταιρείες και οι σύμβουλοί τους σε αυτό το διαρκώς μεταβαλλόμενο, δυναμικό επιχειρηματικό οικοσύστημα. Σας περιμένουμε!

4 _ LAWYER

_NEWS&UPDATES

ΕΣΠΑ ΔΙΚΗΓΌΡΩΝ Πρόγραμμα ΕΣΠΑ για τη στήριξη των αυτοαπασχολούμενων δικηγόρων που επλήγησαν από την πανδημία συνολικού προΰπολογισμού 20.000.000 ευρώ αναμένεται να ωφελήσει αυτοαπασχολούμενους δικηγόρους που έχουν κάνει έναρξη στην αρμόδια ΔΟΥ έως και την 31/12/2020. Για τον ψηφιακό εκσυγχρονισμό των γραφείων των δικηγόρων επιχορηγούνται αποκλειστικά οι δαπάνες αγοράς Η/Υ, laptops, routers, web κάμερες, μικρόφωνα, ακουστικά, ηχεία, συστήματα τηλεδιάσκεψης, scanners/πολυμηχανήματα, οθόνες τηλεδιάσκεψης/προβολής. Το κόστος κάθε επιμέρους δαπάνης δεν μπορεί να είναι μεγαλύτερο από 1.500 ευρώ.

ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΎΣΕΙΣ COSCO ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΊΟΥ Αναμένοντας τον προσεχή Αύγουστο, οπότε λήγει η προθεσμία για την απόδοση του 16% του μετοχικού κεφαλαίου του ΟΛΠ που κατέχει το ΤΑΙΠΕΔ στην Cosco, έχουν ξεκινήσει οι διαπραγματεύσεις με το Ελληνικό Δημόσιο. Το Ελληνικό Δημόσιο τονίζει ότι οι όροι της σύμβασης παραχώρησης πρέπει να τηρηθούν και να διασφαλιστούν τα συμφέροντα του κράτους από τη συμφωνία. Ένα από τα πιθανά σενάρια είναι η απόδοση του 16% στο τέλος της προθεσμίας με εγγυήσεις περάτωσης των συμφωνηθέντων επενδύσεων. Βασικό πεδίο διαφωνίας αποτελεί ο προβλήτας κρουαζιέρας (136,6 εκατ. ευρώ) του οποίου η κατασκευή εκκρεμεί.

ΕΞΕΛΊΞΕΙΣ ΣΤΙΣ ΑΠΕ ΜΕ ΑΠΌΦΑΣΗ ΤΟΥ ΕΦΕΤΕΊΟΥ Με απόφασή του το εφετείο δικαίωσε μετά από 5 χρόνια αναμονής παραγωγό ΑΠΕ, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για την πληρωμή τόκων υπερημερίας σε καθυστερημένες πληρωμές τιμολογίων. Η απόφαση αφορά παραγωγό ΑΠΕ από φωτοβολταϊκά συστήματα και μη εξοφλημένα τιμολόγια εκ μέρους του διαχειριστή. Η απόφαση του Εφετείου Αθηνών ευθυγραμμίστηκε με αυτή του ΣτΕ (1874/2020) και επιβεβαίωσε ότι η σύμβαση πώλησης ενέργειας αποτελεί σύμβαση ιδιωτικού δικαίου και γεννά αντίστοιχα διαφορές ιδιωτικού κα όχι διοικητικού δικαίου.

ΝΈΟΣ ΚΏΔΙΚΑΣ ΔΙΚΑΣΤΙΚΏΝ ΥΠΑΛΛΉΛΩΝ (Ν. 4798/2021) Δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως ο Νόμος 4798/2021 «Κώδικας δικαστικών υπαλλήλων και λοιπές επείγουσες διατάξεις» του Υπουργείου Δικαιοσύνης (ΦΕΚ Α’ 68/24-4-2021). Ο νόμος προσβλέπει στην αντιμετώπιση των λειτουργικών προβλημάτων του δικαστικού σώματος με τη δημιουργία δύο νέων κλάδων δικαστικών υπαλλήλων του κλάδου ΠΕ Τεκμηρίωσης και Επικουρίας Δικαστικού Έργου και του κλάδου ΠΕ Δικαστικής Επικοινωνίας και Διεθνών Σχέσεων. Ακόμη στον νόμο προβλέπεται το ακαταδίωκτο των μελών της Εθνικής Επιτροπής Προστασίας της Δημόσιας Υγείας έναντι του Covid-19, της Επιτροπής Αντιμετώπισης Εκτάκτων Συμβάντων Δημόσιας Υγείας από Λοιμογόνους Παράγοντες και της Εθνικής Επιτροπής Εμβολιασμών, για γνώμη που διατύπωσαν ή ψήφο που έδωσαν κατά την άσκηση των καθηκόντων τους.

LAWYER _ 5

_NEWS&UPDATES

ΕΞΑΓΟΡΆ ΤΗΣ ΠΊΤΣΟΣ Σε εξαγορά των μηχανημάτων και των καλουπιών του εργοστασίου «Πίτσος» στην περιοχή του Ρέντη προχώρησε η Pyramis Μεταλλουργία ΑΕ, κατόπιν πρότασης του προέδρου και διευθύνοντος σύμβουλού της κ. Νίκου Μπακατσέλου. Αν και η παραγωγή των προϊόντων με το σήμα «Πίτσος» θα σταματήσει οριστικά, εντούτοις αναμένεται να ξεκινήσει η νέα παραγωγή της Pyramis που θα απασχολήσει και σημαντικό μέρος των εργαζομένων της «Πίτσος». Η Pyramis θέλει να μπει στην αγορά της παραγωγής ηλεκτρικών κουζινών και αναζητά χώρο εγκατάστασης του εργοστασίου στα Οινόφυτα ή τον Ασπρόπυργο. Με αυτή την επένδυση η Ελλάδα θα μπει ξανά στην αγορά παραγωγής ηλεκτρικών κουζινών, από την οποία απέχει εδώ και δεκαετίες

ΤΟ ΝΈΟ ΝΟΜΙΚΌ ΠΛΑΊΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΗΛΕΡΓΑΣΊΑ Νέες ρυθμίσεις για την εργασία που παρέχεται από απόσταση προωθεί η νομοθετική πρωτοβουλία της κυβέρνησης για τα εργασιακά. Στόχος είναι η αντικατάσταση του ήδη υπάρχοντος πλαισίου. Κεντρικό σημείο θα αποτελεί όχι μόνο η ρύθμιση του τόπου και του χρόνου της παρεχόμενης εργασίας, αλλά και η πρόβλεψη του δικαιώματος αποσύνδεσης του εργαζομένου, το οποίο αποκτά μεγαλύτερη σημασία και αντικαθιστά κατά κάποιον τρόπο τα παραδοσιακά χρονικά όρια της εργασίας. Ακόμη, θα καθιερωθεί η αρχή της μη διάκρισης των τηλεργαζομένων αλλά και η διαφάνεια των όρων απασχόλησής τους.

6 _ LAWYER

ΙΔΙΩΤΙΚΟΠΟΊΗΣΗ ΕΛΠΕ Δεν αναμένεται να αλλάξει το ποσοστό των βασικών μετοχών στα ΕΛΠΕ, καθώς το Δημόσιο επιθυμεί την ενίσχυση της αξίας της συμμετοχής του στον όμιλο. Η αποκρατικοποίηση του ομίλου φαίνεται να απομακρύνεται παρά την έναρξη διαδικασιών πλήρους μετασχηματισμού των ΕΛΠΕ και την ανακοίνωση πλάνου επενδύσεων από 3,5 έως 4 δισ. ευρώ. Το πλάνο Vision 2025 προβλέπει διατήρηση του ποσοστού ύψους 35,5% του Ελληνικού Δημοσίου, ενώ δεν προβλέπεται καμία αλλαγή στα ποσοστά των μετόχων. Οι εξελίξεις στον τομέα των καυσίμων, οι αλλαγές στα καύσιμα των μεταφορών και στο ενεργειακό μείγμα, το κλείσιμο και ο περιορισμός των δραστηριοτήτων ορισμένων διυλιστηρίων, καθιστούν επιτακτική την ανάγκη για εξασφάλιση της ορθής και αποτελεσματικής λειτουργίας του ομίλου και τη διατήρησή του ως ικανού να δημιουργεί αξία, όπως ανέφερε και ο Διευθύνων Σύμβουλος, Α. Σιάμισιης.

ΝΈΑ ΒΉΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΝΤΡΑΚΑΤ Παρά τις απώλειες της περασμένης χρονιάς, η διοίκηση της ΙΝΤΡΑΚΑΤ αναμένει επαναφορά της κερδοφορίας του Ομίλου. Στο πλαίσιο του Εθνικού Σχεδίου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας για το διάστημα 2021-2026 σχεδιάζονται από τον Όμιλο πολλά σημαντικά έργα στους κλάδους της ενέργειας και των τουριστικών και αγροτικών υποδομών. Σημαντικό ρόλο προς αυτή την κατεύθυνση διαδραματίζει και η εξασφαλισμένη χρηματοδότηση του νέου προγράμματος ΣΕΣ 2021-2027. Στα έργα που βρίσκονται προς υπογραφή περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων η Μελέτη & Κατασκευή Αυτοκινητόδρομου Πάφου-Πόλης Χρυσοχούς Τμήμα 1 προΰπολογισμού 73 εκατ. ευρώ, η κατασκευή Ηλεκτροκίνησης-Τηλεδιοίκησης, Τηλεπικοινωνιών και Συστήματος ETCS L1 στην υφιστάμενη μονή σιδηροδρομική γραμμή Λάρισα-Βόλος, προΰπολογισμού 42,4 εκατ. ευρώ, τα εσωτερικά Δίκτυα Αποχέτευσης Λυμάτων παραλιακών οικισμών Αιγιαλείας, προΰπολογισμού 24,4 εκατ. ευρώ, αλλά και οι εργασίες επέκτασης του μετρό Θεσσαλονίκης, προΰπολογισμού 13,6 εκατ. ευρώ.

YOU’LL NEED A GOOD

LAWYER The

Business

Magazine

Το 1ο Βusiness περιοδικό στην Ελλάδα για τον κλάδο της δικηγορίας

LAWYER ■ Μόνιμες Στήλες

■ Διεθνείς Εξελίξεις ■ Επικαιρότητα

■ Ειδικά αφιερώματα

■ Συνεντεύξεις από την Ελλάδα

και το εξωτερικό

Κάθε μήνα στην πόρτα και στο mail σου.

Θέλεις να γίνεις μέρος του community; Πληροφορίες / Διαφήμιση: Λήδα Πλατή Τ: 210 6617777(εσωτ.271) Ε: lplati@boussias.com Συνδρομές: Λέττα Γκυζη Τ: +30 210 661 7777(εσωτ.163) Ε: lgkyzi@boussias.com LAWYER _ 7

_COVER STORY

Το Project Finance απαιτεί υψηλή εξειδίκευση των τραπεζικών στελεχών, αλλά και των νομικών συμβούλων

8 _ LAWYER

Ευάγγελος Πολίτης Managing Partner Politis & Partners

Κάθε σημαντική επένδυση έχει προκλήσεις για τον νομικό σύμβουλο Ο τομέας του Project Finance, o ρόλος του νομικού συμβούλου σε επενδυτικά έργα, ο θεσμός της διαιτησίας στην Ελλάδα, ο νέος νόμος για την εταιρική διακυβέρνηση και ο ρόλος που διαδραματίζει στην προσέλκυση επενδύσεων είναι μερικά μόνον από τα θέματα που συζητήσαμε με τον Ευάγγελο Πολίτη, στην αποκλειστική συνέντευξη που παραχώρησε στο Lawyer.

Της Αλεξάνδρας Βαρλά

LAWYER _ 9

_COVER STORY Εξειδικεύεστε, μεταξύ άλλων, στον τομέα του Project Finance. Ποιες είναι οι ιδιαιτερότητες του συγκεκριμένου είδους χρηματοδότησης; Πώς έχουν επηρεαστεί οι χρηματοδοτήσεις από την πανδημία του Covid-19; Το Project Finance αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους τομείς εξειδίκευσης της δικηγορικής μας εταιρίας. Ενεργούμε επί πολλά έτη ως νομικοί σύμβουλοι Τραπεζών σε χρηματοδοτήσεις, οι οποίες διενεργούνται με το μοντέλο Project Finance. Με το μοντέλο αυτό έχουν κατασκευαστεί στην Ελλάδα, και διεθνώς, σημαντικά έργα υποδομής, όπως αυτοκινητόδρομοι, εμπορικοί λιμένες, αεροδρόμια κλπ. Στην Ελλάδα, μετά την ολοκλήρωση των κυριότερων έργων υποδομής των προηγούμενων δεκαετιών, παρατηρούμε -ακόμη και μέσα στην κρίση της πανδημίας- ζωηρό ενδιαφέρον για χρηματοδοτήσεις Project Finance στον τομέα της ενέργειας και ιδίως σε έργα ΑΠΕ. Η ιδιαιτερότητα της συγκεκριμένης χρηματοδότησης έγκειται στο ότι η Τράπεζα χρηματοδοτεί ένα συγκεκριμένο project, όχι συνολικά τον επιχειρηματικό φορέα που το υλοποιεί. Η διασφάλιση της Τράπεζας περιορίζεται, αποκλειστικά, στα περιουσιακά στοιχεία του project και, πρωτίστως, στα έσοδά του. Για να επιτευχθεί αυτό, ο φορέας συστήνει μια εταιρία ειδικού σκοπού (special purpose vehicle), προς την οποία ο φορέας/ιδιοκτήτης δεν παρέχει εταιρική εγγύηση· είναι, όπως λέγεται, non-recourse. Η Τράπεζα χρηματοδοτεί μόνον εφόσον πειστεί ότι τα προσδοκώμενα έσοδα και οι καθαρές ταμειακές ροές, που θα δημιουργήσει το project κατά τη λειτουργία του, διασφαλίζουν την αποπληρωμή του συνόλου της χρηματοδότησης. Αυτό σημαίνει ότι η Τράπεζα αξιολογεί όχι μόνον τους κατασκευαστικούς κινδύνους του project, αλλά και τους επιχειρηματικούς κινδύνους από τη λειτουργία του. Ο ρόλος του νομικού συμβούλου της Τράπεζας σε χρηματοδοτήσεις μέσω Project Finance είναι εξαιρετικά κρίσιμος και καλύπτει δύο διακριτά στάδια. Το πρώτο στάδιο είναι ο νομικός έλεγχος (legal due diligence). Κατά το στάδιο αυτό ο νομικός σύμβουλος ελέγχει το κανονιστικό, αδειοδοτικό και συμβατικό πλαίσιο υλοποίησης του project, ώστε να βεβαιώσει την Τράπεζα ότι όλες οι απαιτούμενες άδειες για την κατασκευή και λειτουργία του project έχουν εκδοθεί και να περιγράψει το συμβατικό πλαίσιο και τους τυχόν νομικούς κινδύνους. Εφόσον η Τράπεζα ικανοποιηθεί από την έκθεση νομικού ελέγχου και αποφασίσει να προχωρήσει στη χρηματοδότηση, το δεύτερο

και εξίσου σημαντικό στάδιο είναι η σύνταξη της χρηματοδοτικής σύμβασης και των λοιπών εξασφαλιστικών συμβάσεων. Σκοπός του νομικού συμβούλου εδώ είναι να διασφαλίσει ότι η Τράπεζα διατηρεί πλήρη, άμεσο και αποτελεσματικό έλεγχο επί του project. Μέσω της χρηματοδοτικής σύμβασης, η Τράπεζα πρέπει να έχει τη δυνατότητα να παρακολουθεί και να ελέγχει διαρκώς το έργο, τόσο κατά την κατασκευή του όσο και κατά τη λειτουργία του. Να μπορεί να επέμβει έγκαιρα και, σε κάποιες περιπτώσεις, να προβεί σε διορθωτικές κινήσεις, ώστε να διασφαλίσει ότι το project θα έχει τις ταμειακές ροές που απαιτούνται για την αποπληρωμή του δανείου. Το Project Finance απαιτεί υψηλή εξειδίκευση των τραπεζικών στελεχών, αλλά και των νομικών συμβούλων. Ποια είναι τα σημαντικότερα επενδυτικά projects, στα οποία έχετε συμμετάσχει ως νομικός σύμβουλος και ποιες ήταν οι μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίσατε για την επιτυχή ολοκλήρωσή τους; Κάθε σημαντική επένδυση έχει προκλήσεις για τον νομικό σύμβουλο, διότι καλείται να συνδυάσει γνώσεις και εμπειρία σε διάφορους τομείς

Παρατηρούμε -ακόμη και μέσα στην κρίση της πανδημίας- ζωηρό ενδιαφέρον για χρηματοδοτήσεις Project Finance στον τομέα της ενέργειας και ιδίως σε έργα ΑΠΕ του δικαίου (εταιρικό, φορολογικό, δίκαιο ανταγωνισμού), αλλά και συχνά σε ειδικότερους κλάδους, ανάλογα με το αντικείμενο της επένδυσης (δίκαιο ακινήτων, ενέργειας, τηλεπικοινωνίες κ.λπ.). Προκλήσεις, επίσης, παρουσιάζει η διαχείριση και ο συντονισμός διάφορων εμπλεκομένων μερών, ειδικά όταν βρίσκονται σε περισσότερες χώρες. Εάν πρέπει να ξεχωρίσω ένα επενδυτικό project στο οποίο έχουμε συμμετάσχει ως νομικοί σύμβουλοι, είναι η επένδυση της COSCO στο λιμάνι του Πειραιά. Το 2013, η COSCO ανέλαβε να κατασκευάσει ένα νέο προβλήτα αξίας 230 εκατ. ευρώ που διπλασίασε τη δυναμικότητα του λιμανιού. Η ιδιαιτερότητα του συγκεκριμένου project ήταν

10 _ LAWYER

ότι εκπροσωπήσαμε νομικά τον ΟΛΠ σε δύο παράλληλες «διαπραγματεύσεις»: καταρχήν, στη σύμβαση με την COSCO, η οποία έθετε βεβαίως τους όρους της προκειμένου να υλοποιήσει μια τόσο σημαντική επένδυση. Παράλληλα, έπρεπε η συναλλαγή να παρουσιασθεί και να υποστηριχθεί ενώπιον των αρμοδίων διευθύνσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, οι οποίες θα έδιναν το πράσινο φως, αφού προηγουμένως είχαν πεισθεί ότι η συναλλαγή είναι απολύτως συμβατή με τους κανόνες της ΕΕ. Το αποτέλεσμα το γνωρίζουμε όλοι. Το μεγάλο λιμάνι της Χώρας έχει απογειωθεί: o Πειραιάς έχει γίνει το μεγαλύτερο λιμάνι της Μεσογείου και το τέταρτο μεγαλύτερο στην Ευρώπη, ενώ πριν την COSCO βρισκόταν εκτός των δεκαπέντε πρώτων λιμανιών της Ευρώπης στη διακίνηση εμπορευματοκιβωτίων. Πρόκειται για μια επένδυση με τεράστια αξία για την Ελλάδα, όχι μόνον οικονομική, αλλά και γεωπολιτική. Είμαστε περήφανοι για τη συμμετοχή μας στο συγκεκριμένο project. Συγχαρητήρια αξίζουν, βεβαίως, σε όλους τους τότε αρμόδιους κυβερνητικούς φορείς. Πώς κρίνετε τη λειτουργία του θεσμού της διαιτησίας στην Ελλάδα; Σε ποιες περιπτώσεις θεωρείτε ότι παρουσιάζει τα περισσότερα οφέλη; Τα πλεονεκτήματα του θεσμού της διαιτησίας είναι γνωστά: ταχύτητα στην απονομή δικαιοσύνης, υψηλή εξειδίκευση των διαιτητών στο αντικείμενο της δίκης και ευελιξία της διαδικασίας. Και

στα τρία αυτά σημεία, η σύγκριση με την ελληνική τακτική δικαιοσύνη είναι, δυστυχώς, συντριπτική. Ως γνωστόν, ο ρυθμός απονομής της τακτικής δικαιοσύνης στην Ελλάδα μας κατατάσσει στις χειρότερες θέσεις διεθνώς, είναι δε ένας από τους πλέον ανασταλτικούς παράγοντες στην προσπάθεια της χώρας μας να προσελκύσει επενδύσεις και να αναπτυχθεί. Ωστόσο, δυστυχώς, η διείσδυση του θεσμού της διαιτησίας στην Ελλάδα είναι μικρή. Η εκτίμησή μου είναι ότι αυτό οφείλεται στην ανασφάλεια των εμπλεκομένων μερών ως προς τη διαιτητική διαδικασία, ιδίως όταν υπάρχει μεγάλη ανισορροπία στα οικονομικά μεγέθη των αντισυμβαλλομένων. Για παράδειγμα, εκπροσωπώντας συχνά μεγάλες πολυεθνικές εταιρίες, οι οποίες δραστηριοποιούνται στη χώρα μας μέσω επίσημων διανομέων, διαπιστώνουμε ότι οι ελληνικές επιχειρήσεις αποφεύγουν να δεχθούν διαιτητικές ρήτρες, ζητώντας επίμονα δικαιοδοσία ελληνικών δικαστηρίων. Νομίζω ότι η καχυποψία αυτή οφείλεται αφενός στο υψηλό κόστος που συνεπάγεται η διαιτησία, ιδίως η διεθνής, αφετέρου στο ότι σχεδόν πάντα η διαιτητική διαδικασία εμπεριέχει έναν μόνον βαθμό δικαιοδοσίας. Θεωρώ ότι πρέπει να γίνουν πολύ περισσότερα για την ενημέρωση και την προώθηση του θεσμού στον νομικό και επιχειρηματικό κόσμο, ώστε να καταστεί περισσότερο user friendly. Σε λίγες εβδομάδες αρχίζει να εφαρμόζεται ο νόμος 4706/2020 για την εταιρική διακυβέρνηση των εισηγμένων εταιριών. Θεωρείτε ότι ο νόμος αυτός

11 _ LAWYER

_COVER STORY θα συνεισφέρει στην προσπάθεια της Χώρας για προσέλκυση επενδύσεων; Η Ελλάδα πρέπει να κάνει άλματα στον τομέα της εταιρικής διακυβέρνησης. Με εξαίρεση ελάχιστες περιπτώσεις πολύ μεγάλων εταιριών στο ελληνικό χρηματιστήριο, στις περισσότερες εισηγμένες εταιρίες οι αρχές εταιρικής διακυβέρνησης μένουν στα χαρτιά. Η εξήγηση είναι ότι οι περισσότερες εισηγμένες εταιρίες ελέγχονται ακόμη από έναν βασικό μέτοχο, είναι δηλαδή ακόμη οικογενειακές επιχειρήσεις. Οικογενειακός έλεγχος και σωστή εταιρική διακυβέρνηση δεν συνυπάρχουν. Είδαμε πρόσφατα την περίπτωση της Folli Follie, μια πρωτοφανή απάτη που δυσφήμισε συνολικά την ελληνική κεφαλαιαγορά. Ο νόμος 4706 είναι στη σωστή κατεύθυνση, αλλά δεν αρκεί. Αυτό που πρέπει να σχεδιαστεί είναι η αύξηση του ποσοστού συμμετοχής των θεσμικών επενδυτών στο κεφάλαιο των εισηγμένων, με συρρίκνωση του ποσοστού των βασικών μετόχων. Το 1950, το ποσοστό των θεσμικών επενδυτών στο χρηματιστήριο στις ΗΠΑ δεν ξεπερνούσε το 8%. Το 2010 είχε φθάσει το 67% και σήμερα ξεπερνά το 80%. Στην Ευρώπη τα ποσοστά δεν έχουν φθάσει ακόμη σε τέτοια ύψη, αλλά ακολουθούν την ίδια αυξητική πορεία. Αυτή είναι η τάση διεθνώς, αυτό πρέπει να γίνει και στην Ελλάδα. Η σωστή εταιρική διακυβέρνηση πηγαίνει χέρι-χέρι με την αύξηση της συμμετοχής των θεσμικών επενδυτών στις εταιρίες. Η εφαρμογή των αρχών εταιρικής διακυβέρνησης είναι όχι μόνον προϋπόθεση της αύξησης της συμμετοχής των θεσμικών, αλλά και αποτέλεσμα αυτής. Δηλαδή, η αυξημένη συμμετοχή θεσμικών νομοτελειακά βελτιώνει την εταιρική διακυβέρνηση. Και η καλή εταιρική διακυβέρνηση μιας επιχείρησης θα φέρει νέους θεσμικούς επενδυτές στο κεφάλαιό της. Κανείς δεν θέλει να επενδύσει σε μια εταιρία για να αγοράζει ο βασικός της μέτοχος βίλα στη Μύκονο ή διαμέρισμα στη Νέα Υόρκη. Δεν χρειάζεται να ανακαλύψουμε τον τροχό. Ας δούμε τι έκαναν άλλες χώρες. Πρέπει να δοθούν κίνητρα (φορολογικά και μέσω του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης), ώστε να αυξηθεί η συμμετοχή των θεσμικών επενδυτών (περιλαμβανομένων των συνταξιοδοτικών ταμείων) στις ελληνικές εισηγμένες εταιρίες. Μετά από μία υπερδεκαετή οικονομική κρίση, οι ελληνικές επιχειρήσεις διψούν για νέο, φθηνό χρήμα. Δεν νοείται ανάπτυξη της οικονομίας, χωρίς ανάπτυξη της κεφαλαιαγοράς.

Πόσο σημαντική είναι η επαφή μιας δικηγορικής εταιρίας με τη διεθνή αγορά νομικών υπηρεσιών; Είναι πάρα πολύ σημαντική. Καταρχήν, η βασικότερη πηγή προσέλκυσης αλλοδαπών πελατών για μια ελληνική δικηγορική εταιρία είναι αλλοδαπές δικηγορικές εταιρίες. Όταν μια γερμανική εταιρία θέλει να επενδύσει στην Ελλάδα, δεν θα αναζητήσει μόνη της Έλληνα δικηγόρο. Θα απευθυνθεί στον δικό της νομικό σύμβουλο, που τον γνωρίζει και τον εμπιστεύεται (δηλαδή σε ένα γερμανικό δικηγορικό γραφείο) και θα ζητήσει από αυτόν να της υποδείξει τον κατάλληλο νομικό σύμβουλο στην Ελλάδα. Επομένως, οι πελάτες μας από το εξωτερικό έρχονται σχεδόν πάντα κατόπιν συστάσεων ξένων δικηγορικών γραφείων. Εντελώς πρόσφατα, κατόπιν σύστασης μιας μεγάλης ισπανικής δικηγορικής εταιρίας, αναλάβαμε καθήκοντα νομικού συμβούλου της εταιρίας του Elon Μusk, SpaceX, η οποία δραστηριοποιείται στην αγορά ευρυζωνικών δορυφορικών υπηρεσιών. Κατά δεύτερο λόγο, οι προσβάσεις και οι σχέσεις μας με αλλοδαπά δικηγορικά γραφεία διευκολύνουν και τους Έλληνες πελάτες μας. Η Politis & Partners είναι μέλος του Interact Law, ενός διεθνούς δικτύου ανεξάρτητων δικηγορικών εταιριών με παρουσία σε 47 χώρες, από τη Χιλή μέχρι τη Σιγκαπούρη. Μέσω συναντήσεων που οργανώνονται ανάμεσα στα μέλη του δικτύου

Η επένδυση της COSCO στο λιμάνι του Πειραιά έχει τεράστια αξία για την Ελλάδα, όχι μόνον οικονομική, αλλά και γεωπολιτική δύο φορές τον χρόνο, αλλά και της συνεργασίας μας σε διάφορες υποθέσεις επί πολλά έτη, έχουμε γνωριστεί προσωπικά και με πολλούς ξένους συναδέλφους έχουμε γίνουμε καλοί φίλοι. Είναι πολύ σημαντικό για τους Έλληνες πελάτες μας που αναζητούν δικηγόρο στο εξωτερικό να μπορείς να συστήσεις κάποιον, τον οποίο γνωρίζεις προσωπικά και εμπιστεύεσαι. Επίσης, ο δικηγόρος που αναλαμβάνει μια υπόθεση μέσω του δικτύου Interact Law γνωρίζει ότι η τυχόν μη επιμελής ή μη επαγγελματική συμπεριφορά προς τον πελάτη θα τον εκθέσει και θα τον δυσφημίσει σε όλο το δίκτυο. Έχουμε δει ότι αυτού του είδους η «επαγγελματική πίεση» είναι εξαιρετικά χρήσιμη, όταν αναζητάς δικηγόρο σε μια ξένη χώρα.

■ 12 _ LAWYER

YOU KNOW BUSINESS LAW NOW LEARN THE LAWS OF BUSINESS

In a modern world, the need of modern businesses for up-to-date, effective legal counseling is greater than ever.

Learn the laws of Business by joining the MSc in Business for Lawyers at Alba Graduate Business School and • become familiar with the most recent developments in the global business environment and comprehend their legal implications • acquire the business knowledge and skills to analyze complex business problems and provide solutions • be an active member of the management team and convert ideas into concrete recommendations and actions • work collaboratively, exercise team leadership, manage conflict, negotiate and produce outcomes that create real value.

Learn more at: www.alba.acg.edu

Alba Graduate Business School The American College of Greece 6-8 Xenias Str, 115 28, (Mavili Square) Tel.: +30 210 8964531-8

_BACK COVER STORY

Ιζαμπέλλα M. Τσίρμπα Senior Legal Counsel, Finance & Capital Markets, Όμιλος Τσιμέντων TITAN

Σε ένα περιβάλλον συνεργασίας και εμπιστοσύνης θα γίνουμε οι καλύτερες «εκδόσεις» του εαυτού μας Σε μια εφ’ όλης της ύλης συζήτηση, η Ιζαμπέλλα Τσίρμπα μας εξηγεί τους λόγους για τους οποίους ο δικηγόρος πρέπει να είναι δικηγόρος και όχι επιχειρηματικός και στρατηγικός σύμβουλος μιας εταιρίας, μας μιλά για την επαγγελματική εμπειρία που αποκόμισε στο Λονδίνο στο ξεκίνημα της καριέρας της, τις διαφορές ανάμεσα στην ελληνική και την αγγλική αγορά παροχής νομικών υπηρεσιών, αλλά και το βιβλίο που ξεχώρισε τον τελευταίο χρόνο.

Της Αλεξάνδρας Βαρλά 14 _ LAWYER

Ποιες είναι οι αρμοδιότητές σας εντός του Ομίλου και ποια η μεγαλύτερη πρόκληση που έχετε αντιμετωπίσει μέχρι σήμερα; Ως Senior Legal Counsel, Finance & Capital Markets στον Όμιλο ΤΙΤΑΝ δουλεύω στενά με την Οικονομική Διεύθυνση του Ομίλου, καθώς ο ρόλος μου είναι να υποστηρίζω νομικά τον σχεδιασμό και την υλοποίηση της οικονομικής στρατηγικής του Ομίλου. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι διαχειρίζομαι θέματα, όπως η διαπραγμάτευση, κατάρτιση, σύναψη ή τροποποίηση χρηματοοικονομικών συμβάσεων (όπως είναι, για παράδειγμα, τα κοινοπρακτικά δάνεια, οι συμβάσεις παραγώγων, ενδοομιλικές χρηματοοικονομικές συναλλαγές), η έκδοση ομολόγων, συναλλαγές που αφορούν σε μετοχές των εταιριών του Ομίλου κλπ. Ασχολούμαι, επίσης, με θέματα κανονιστικής συμμόρφωσης του Ομίλου με τη νομοθεσία του Ηνωμένου Βασιλείου και της νομοθεσίας της κεφαλαιαγοράς και του χρηματιστηρίου σε Βέλγιο, Ελλάδα, Γαλλία και Ιρλανδία, χώρες στις οποίες διαπραγματεύονται μετοχικοί ή χρεωστικοί τίτλοι εταιριών του Ομίλου ΤΙΤΑΝ. Η μεγαλύτερη πρόκληση από νομικής άποψης ήταν η εισαγωγή του Ομίλου στο Χρηματιστήριο Euronext των Βρυξελλών το 2019, μέσω της υποβολής προαιρετικής δημόσιας πρότασης προς τους μετόχους της ελληνικής εταιρίας (ΑΕ Τσιμέντων ΤΙΤΑΝ), προκειμένου να δεχτούν να ανταλλάξουν τις μετοχές τους με τίτλους της βελγικής (TITAN Cement International S.A.). Επρόκειτο για ένα εξαιρετικά απαιτητικό εγχείρημα, τόσο από πλευράς υλοποίησης αυτής καθαυτής της συναλλαγής, όσο και από πλευράς εναρμόνισης του Ομίλου με πολλούς «νέους» κανόνες, μετά την επιτυχή ολοκλήρωσή της δημόσιας πρότασης, σε μία άλλη ξένη γλώσσα πέραν των αγγλικών. Η διεθνής «παρουσία» του Ομίλου ΤΙΤΑΝ, μου θυμίζει συχνά γιατί η δουλειά του δικηγόρου γίνεται πιο σύνθετη, όταν εμπλέκονται κανόνες δικαίου πολλών διαφορετικών κρατών, καθώς ακόμα και εντός της ΕΕ και παρά τα τεράστια βήματα που έχουν γίνει για την εναρμόνιση των κανόνων δικαίου μεταξύ των χωρών μελών, υπάρχουν ακόμα αρκετές διαφοροποιήσεις σε σχέση με την ερμηνεία και εφαρμογή αυτών των κανόνων από τις τοπικές αρχές. Οπότε αυτές οι ενδιαφέρουσες νομικές προκλήσεις με κρατάνε πάντα σε εγρήγορση.

λίας πέραν του ΔΣΑ, έχω διαπιστώσει διαφορά σε σχέση με το πώς καταλαβαίνουν οι δικηγόροι στην Ελλάδα και στο Λονδίνο τον ρόλο τους και ως εκ τούτου πώς καταλαβαίνουν οι εντολείς τον ρόλο του δικηγόρου. Ο δικηγόρος, για να είναι αποτελεσματικός, θα πρέπει να καταλαβαίνει την «εμπορική» πλευρά του θέματος, να μιλά την «εμπορική γλώσσα», ειδικά σε αντικείμενα δικαίου, όπως αυτό με το οποίο ασχολούμαι. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεφεύγει από τον ρόλο του και να δίνει «παρεμπιπτόντως» λογιστικές, χρηματοοικονομικές ή άλλες τεχνικές συμβουλές. Στην Αγγλία, ο δικηγόρος (έμμισθος ή εξωτερικός) από την αρχή μέχρι το τέλος κάθε υπόθεσης με την οποία ασχολείται οφείλει να διαχειρίζεται κατά τρόπο ξεκάθαρο τις προσδοκίες του εντολέα του, να μη διστάζει να επισημαίνει ακόμα και σε αυστηρό τόνο, αν χρειαστεί, τυχόν προβληματικές νομικά αποφάσεις που μπορεί να πάρει ο εντολέας του στο πλαίσιο της υπόθεσης, αλλά και να υπενθυμίζει στον εντολέα του τα όρια των υπηρεσιών του δικηγόρου. Αυτό σημαίνει ότι ο δικηγόρος στην Αγγλία δεν συμβουλεύει επί «παντός επιστητού», ακόμα και όταν πρόκειται για θέματα νομικής φύσης, εφόσον απαιτούνται εξειδικευμένες γνώσεις που δεν έχει. Δυστυχώς, στην Ελλάδα δεν λέμε συχνά «αυτό το θέμα, λυπάμαι, δεν το γνωρίζω, αλλά θα το εξετάσω με εξειδικευμένο συνάδελφο και θα επανέλθω». Ειδικά στον χώρο των συναλλαγών, παρατηρούνται περιπτώσεις που δικηγόροι δεν διστάζουν ακόμα και να γίνουν “deal-breakers”, όταν δεν αισθάνονται αρκετά σίγουροι για τα νομικά θέματα της συναλλαγής. Στις συναλλαγές, ένας δικηγόρος πρέπει να σκέφτεται δημιουργικά και εμπορικά, ενώ ταυτόχρονα παραμένει δικηγόρος και αυτό συνιστά μια τεράστια πρόκληση. Στο τέλος της ημέρας, ο δικηγόρος οφείλει να εξηγήσει όλα τα νομικά θέματα και ρίσκα στον εντολέα του, αλλά δεν μπορεί να αποφασίζει για τον εντολέα του.

Έχω διαπιστώσει διαφορά σε σχέση με το πώς καταλαβαίνουν οι δικηγόροι στην Ελλάδα και στο Λονδίνο τον ρόλο τους και ως εκ τούτου πώς καταλαβαίνουν οι εντολείς τον ρόλο του δικηγόρου

Έχοντας εργασθεί στο εξωτερικό, τι πιστεύετε ότι θα πρέπει να αλλάξει στην ελληνική αγορά παροχής νομικών υπηρεσιών;

Εκτός από το επιστημονικό υπόβαθρο, ποιες είναι εκείνες οι ιδιότητες που πρέπει να διαθέτει ο δικηγόρος, ώστε να αποτελεί επιχειρηματικό και στρατηγικό σύμβουλο για τους πελάτες του;

Έχοντας εργαστεί σε μεγάλες πολυεθνικές δικηγορικές εταιρίες στο Λονδίνο, αλλά και ούσα μέλος του Δικηγορικού Συλλόγου Αγγλίας και ΟυαLAWYER _ 15

_BACK COVER STORY Θεωρώ ότι ο δικηγόρος πρέπει να είναι δικηγόρος και όχι επιχειρηματικός και στρατηγικός σύμβουλος, καθώς υπάρχει διακριτή διαφορά ανάμεσα στους δύο ρόλους. Ένας δικηγόρος μπορεί να «μετεξελιχθεί» σε επιχειρηματικό και στρατηγικό σύμβουλο, εφόσον το επιθυμεί, θα πρέπει, όμως, να αντιμετωπίσει αρκετές προκλήσεις για να το πετύχει, κυρίως γιατί η «κλασική» νομική παιδεία δεν του δίνει σφαιρική εικόνα για την επιχειρηματική λειτουργία. Θα ήθελα να επισημάνω μια σημαντική διαφορά προσέγγισης στα προγράμματα σπουδών στις νομικές σχολές στη χώρα μας και στην Αγγλία. Κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών στο Λονδίνο, πρώτα μας μάθαιναν βασική λογιστική και μετά συζητούσαμε πώς γίνονται νομικά οι αλλαγές στο μετοχικό κεφάλαιο. Ομοίως, ξεκινήσαμε να μιλάμε για το δίκαιο των παραγώγων, αφού μας εξηγήσαν σε επίπεδο μαθηματικό και χρηματοοικονομικό τι είναι ένα παράγωγο προϊόν. Στην Ελλάδα ξεχνάμε ότι για να μπορέσουμε να μεταφράσουμε σωστά στη «νομική γλώσσα» πρέπει πρώτα να καταλαβαίνουμε τη «γλώσσα» από την οποία «μεταφράζουμε», άρα δεν πρέπει να καλλιεργούμε «μονοδιάστατη» σκέψη. Σε κάθε περίπτωση, ο δικηγόρος έχει την εξαιρετική ικανότητα να μπορεί να εντοπίζει με ευκολία τα «άκρα όρια» που θέτουν οι κανόνες δικαίου σε κάθε θέμα, επομένως, αν είναι σε θέση σωρευτικά να κατανοεί το μη νομικό σκέλος μιας υπόθεσης, να διαχειρίζεται την έννοια του «κινδύνου» και να δίνει λύσεις, τότε θα μπορούσε να γίνει ένας καλός επιχειρηματικός και στρατηγικός σύμβουλος. Νομίζω ότι ως θέμα απασχολεί περισσότερο τους έμμισθους δικηγόρους, καθώς είναι αλήθεια ότι από τη φύση του ρόλου μας καλούμαστε να κατανοούμε και να δίνουμε λύσεις σε πολλά διαφορετικά μη νομικά προβλήματα. Μεταξύ άλλων πρέπει να αναλύουμε δεδομένα, να χρησιμοποιούμε τα τεχνολογικά εργαλεία που μας δίνονται, να συμμετέχουμε στον στρατηγικό σχεδιασμό της επιχείρησης, να συνεργαζόμαστε με άλλες διευθύνσεις και να φροντίζουμε για τη βελτιστοποίηση διαδικασιών. Το να μπορείς να παίζεις τόσους διαφορετικούς ρόλους, ενώ παραμένεις δικηγόρος καθιστά τον ρόλο εξαιρετικά απαιτητικό.

Σημειώνω ότι σε κάποιες χώρες στο εξωτερικό η τηλεργασία κάποιες μέρες τον μήνα επιτρεπόταν εδώ και αρκετά χρόνια, οπότε δεν πρόκειται για ένα μοντέλο που δεν είχαμε ξαναδεί. Για την Ελλάδα, όμως, ήταν κάτι καινούριο και όπως συμβαίνει με κάθε τι καινούριο, χρειαστήκαμε χρόνο για να προσαρμοστούμε στη νέα πραγματικότητα και προφανώς η μετάβαση αυτή δεν ήταν πάντα εύκολη. Ως μοντέλο θεωρώ ότι η τηλεργασία έχει και προτερήματα και προβλήματα και νομίζω ότι το μέλλον μόνο θα δείξει αν έχει έρθει για να μείνει ως μέθοδος παροχής εργασίας τόσο στο εξωτερικό, όσο και στη χώρα μας. Προσωπικά, είμαι θιασώτρια της άποψης «μηδέν άγαν» - μπορεί το μοντέλο της τηλεργασίας να είναι πιο ευέλικτο και να μας επιτρέπει να παρέχουμε απρόσκοπτα απ’ οπουδήποτε τις υπηρεσίες μας και, μάλιστα, σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να μας βοηθά να είμαστε και πιο παραγωγικοί, από την άλλη πλευρά, όμως, μπορεί να οδηγήσει σε πολύ περισσότερες ώρες εργασίας και έλλειψη ισορροπίας μεταξύ προσωπικής και επαγγελματικής ζωής, ενώ η απουσία κοινωνικής επαφής καθιστά και την επικοινωνία πιο δύσκολη και δεν βοηθά στην καινοτομία και την εξεύρεση λύσεων που προκύπτουν από τη συνεργασία με άλλους. Ειδικά δε για τους νεότερους συναδέλφους, πιστεύω ότι αυτό το μοντέλο παροχής εργασίας καθιστά εξαιρετικά δύσκολη τη διαδικασία εκπαίδευσης και ενσωμάτωσής τους στην ομάδα. Επομένως, θεωρώ ότι ένα μοντέλο κάπου «στη μέση», το λεγόμενο «υβριδικό μοντέλο» εργασίας, θα είχε περισσότερα οφέλη και για τους εργαζομένους και για τις επιχειρήσεις και φαίνεται ότι μάλλον αυτή η μέθοδος θα αποτελέσει και την κύρια τάση στο μέλλον.

Στις συναλλαγές, ένας δικηγόρος πρέπει να σκέφτεται δημιουργικά και εμπορικά, ενώ ταυτόχρονα παραμένει δικηγόρος και αυτό συνιστά μια τεράστια πρόκληση

Αν θα έπρεπε να αναφερθείτε σε δύο σημαντικά ορόσημα στη μέχρι τώρα επαγγελματική σας πορεία, ποια θα ήταν αυτά; Σίγουρα το πρώτο ορόσημο ήταν η επαγγελματική εμπειρία που αποκόμισα στο Λονδίνο στην αρχή της καριέρας μου. Το να δουλεύεις σε πολυεθνικούς οργανισμούς, με ιεραρχία και αυστηρούς κανόνες, εξαιρετικά απαιτητικούς ρυθμούς και μεγάλο όγκο εργασίας δεν είναι εύκολο. Ήταν, όμως, ένα μεγάλο σχολείο για μένα, καθώς έμαθα να θέτω προτεραιότητες και αυστηρά χρονοδιαγράμματα στην αρχή κάθε ημέρας, να δουλεύω υπό πίεση, να ξεκαθαρίζω

Τηλεργασία: Friend or Foe; Θεωρώ ότι η τηλεργασία δεν είναι ούτε φίλος ούτε εχθρός. Είναι μια μέθοδος παροχής εργασίας που λόγω της πανδημίας αναγκαστήκαμε να εφαρμόσουμε απότομα σε μεγάλη κλίμακα παγκοσμίως.

16 _ LAWYER

τις αρμοδιότητες μέσα στην ομάδα μου, να εκφράζω ανοικτά ανησυχίες ή προβλήματα σε σχέση με τη δουλειά στα υπόλοιπα μέλη της ομάδας μου, να ενημερώνομαι καθημερινά για τις εξελίξεις όχι μόνο στην επιστήμη μου, αλλά και στην αγορά, αλλά πάνω απ’ όλα να διαχειρίζομαι τις προσδοκίες των πελατών μου. Με έμαθε, επίσης, να υπολογίζω και να νοιάζομαι για την ομάδα μου και να μπορώ να λειτουργήσω μέσα σε ένα διεθνές περιβάλλον με διαφορετικές κουλτούρες. Το δεύτερο ορόσημο είναι η «μετάβαση» στην έμμισθη δικηγορία στον Όμιλο ΤΙΤΑΝ. Μετά το Λονδίνο έπρεπε να προσαρμοστώ μέσα σε ένα εντελώς διαφορετικό εργασιακό περιβάλλον, όπου οι δικηγόροι είναι «μειοψηφία» και το «τελικό προϊόν» δεν είναι η παροχή νομικών υπηρεσιών. Ως έμμισθη δικηγόρος έμαθα ότι δεν αρκεί να γράφω τη νομική γνωμοδότηση και να τη δίνω στον πελάτη, αλλά πρέπει να την εφαρμόζω και να «ζήσω με τις συνέπειες» των όσων προτείνω. Έμαθα, επίσης, να είμαι πιο ανοικτή, να ακούω πιο προσεκτικά και να μεταφράζω καλύτερα στη «νομική γλώσσα» τα προβλήματα της επιχείρησης. Με άλλα λόγια, έμαθα να σκέφτομαι πιο «εμπορικά», να καταλαβαίνω τα προβλήματα των πωλητών, της οικονομικής διεύθυνσης, των μηχανικών, του ανθρωπίνου δυναμικού, των προμηθειών. Θεωρώ σπουδαίο μάθημα το να κάθομαι στο ίδιο τραπέζι κάθε φορά και να προσπαθώ να δώσω την καλύτερη δυνατή λύση για την εταιρία μαζί με ανθρώπους από διαφορετικά αντικείμενα, καθώς θεωρώ ότι δεν με κάνει μόνο καλύτερη σύμβουλο για την επιχείρηση, αλλά τελικά και καλύτερη δικηγόρο.

στιγμή. Παρά τις δυσκολίες πρέπει να σκεφτόμαστε ότι πάντα υπάρχουν λύσεις, ακόμα και όταν προϋποθέτουν θυσίες. Για να βρούμε και να εφαρμόσουμε, όμως, αυτές τις λύσεις πρέπει προηγουμένως να έχουμε φροντίσει να έχει δημιουργηθεί μια κουλτούρα εμπιστοσύνης μέσα στις ομάδες μας και αυτό επιτυγχάνεται μόνο όταν αποδεικνύουμε σταθερά στους άλλους ότι είναι πραγματικά σημαντικοί για μας και μάλιστα πιο σημαντικοί από τους αριθμούς, όπως επισημαίνει ο Bob Chapman. Η πανδημία είχε τεράστιες οικονομικές επιπτώσεις σε όλους τους κλάδους της οικονομίας και προφανώς συμπαρέσυρε και τον κλάδο των δικηγορικών υπηρεσιών. Παρά τις δυσκολίες, όμως, μας έδωσε την ευκαιρία να θυμηθούμε πόσο σημαντικό είναι να ακούμε τους άλλους, να δείχνουμε κατανόηση, να τους υποστηρίζουμε και να τους «απελευθερώνουμε» από καταπιεστικούς κανόνες. Μόνο μέσα σε ένα περιβάλλον συνεργασίας και εμπιστοσύνης, το οποίο μας επιτρέπει να γίνουμε οι καλύτερες «εκδόσεις» του εαυτού μας μπορούμε να ελπίζουμε σε καλύτερες ημέρες μετά το τέλος της πανδημίας. Η καλλιέργεια ενός τέτοιου εργασιακού περιβάλλοντος, λοιπόν, θα πρέπει να είναι ένας ατομικός και συλλογικός στόχος για όλους μας. ■

Ένα βιβλίο που ξεχωρίσατε τους τελευταίους 12 μήνες και γιατί. Το βιβλίο «Everybody Matters: The Extraordinary Power of Caring for Your People Like Family» των Bob Chapman και Raj Sisodia. Ο Bob Chapman, CEO της αμερικανικής εταιρίας Barry-Wehmiller εξηγεί πώς μια επιχείρηση μπορεί να είναι οικονομικά επιτυχημένη, έχοντας τους ανθρώπους που εργάζονται σε αυτήν ως κεντρική αξία. Χρησιμοποιώντας στοιχεία από την πορεία της εταιρίας Barry-Wehmiller, για παράδειγμα τις λύσεις που έδωσε η εταιρία κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης για να μην χρεοκοπήσει, το βιβλίο μας υπενθυμίζει την τεράστια σημασία, αλλά και τη δύναμη της ομάδας σε οτιδήποτε και αν κάνουμε στη ζωή, ειδικά σε δύσκολες περιόδους, όπως είναι αυτές που διανύουμε, και πόσο σημαντικό είναι να βρίσκεται κανείς σε ένα εργασιακό περιβάλλον, όπου ο ένας προσπαθεί να στηρίξει τον άλλο, όπως θα έκανε η οικογένεια σε μία δύσκολη

Είναι πολύ σημαντικό κάποιος να βρίσκεται σε ένα εργασιακό περιβάλλον, όπου ο ένας προσπαθεί να στηρίξει τον άλλο, όπως θα έκανε η οικογένεια σε μία δύσκολη στιγμή 17 _ LAWYER

Σ

τις 10-02-2021, έπειτα από τέσσερα ολόκληρα έτη πολύ απαιτητικών διαπραγματεύσεων, τα κράτη-μέλη (με την αποχή της Γερμανίας και της Αυστρίας από την ψηφοφορία) συμφώνησαν επί της διαπραγματευτικής εντολής για το σχέδιο του κανονισμού ePrivacy, σχετικά με την προστασία της ιδιωτικής ζωής και του απορρήτου κατά τη χρήση υπηρεσιών ηλεκτρονικών επικοινωνιών (εφεξής το “σχέδιο ePrivacy” ή το “σχέδιο κανονισμού (ePrivacy)”). Το σχέδιο κανονισμού, το οποίο διαμορφώθηκε οριστικά επί της πορτογαλικής Προεδρίας του Συμβουλίου της Ευρώπης υπεβλήθη, εν συνεχεία, στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ώστε να ξεκινήσουν οι συζητήσεις επί του τελικού κειμένου. Το σχέδιο ePrivacy θα καταργήσει την Οδηγία 2002/58/ΕΚ για την προστασία της ιδιωτικής ζωής στις ηλεκτρονικές επικοινωνίες και, ως lex specialis, εξειδικεύει και συμπληρώνει τον υπ’ αριθ. 2016/679 Γενικό Κανονισμό για την Προστασία Δεδομένων (εφεξής ο “Γενικός Κανονισμός”, ή ο “ΓΚΠΔ” ή ο “GDPR”). Εν αντιθέσει, δε, με τον GDPR ορισμένες διατάξεις του κανονισμού ePrivacy θα εφαρμόζονται τόσο σε φυσικά, όσο και σε νομικά πρόσωπα. Το επικαιροποιημένο πλαίσιο κανόνων θα ρυθμίζει τις περιπτώσεις στις οποίες οι πάροχοι

υπηρεσιών επιτρέπεται να επεξεργάζονται δεδομένα ηλεκτρονικών επικοινωνιών ή να έχουν πρόσβαση σε δεδομένα αποθηκευμένα σε συσκευές τελικών χρηστών. Πρέπει να επισημανθεί ότι ο κανονισμός ePrivacy δεν αφορά μόνον τους παρόχους παραδοσιακών ηλεκτρονικών επικοινωνιών, όπως είναι οι πάροχοι σταθερής και κινητής τηλεφωνίας, αλλά και κομβικές υπηρεσίες στην εποχή της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης - μεταξύ άλλων - τον τρόπο διενέργειας προωθητικών επικοινωνιών, καθώς και τον τρόπο λειτουργίας και αλληλεπίδρασης με εφαρμογές IoT (Internet of Things), όπως αναφέρει ο Νικόλας Κανελλόπουλος, Διευθύνων Εταίρος Νικόλας Κανελλόπουλος-Χαρά Ζέρβα & Συνεργάτες. Αν και ο δρόμος μέχρι την ψήφιση και θέση σε εφαρμογή του σχεδίου κανονισμού είναι αδιαμφισβήτητα μακρύς, η συμφωνία των κρατών-μελών επί του κειμένου είναι ένα πολύ σημαντικό πρώτο βήμα. Όπως δήλωσε χαρακτηριστικά ο Pedro Nuno Santos, υπουργός Υποδομών και Στέγασης της Πορτογαλίας και Πρόεδρος του Συμβουλίου: Η θέσπιση αυστηρών κανόνων προστασίας της ιδιωτικής ζωής είναι ζωτικής σημασίας για την εξασφάλιση και τη διατήρηση της εμπιστοσύνης σε έναν ψηφιακό κόσμο. Η προετοιμασία της θέσης του Συμβουλίου δεν ήταν εύκολη, αλλά διαθέτουμε πλέον εντολή που εξισορροπεί ικανοποιητικά την ισχυρή προστασία

LAWYER _ 18

_IN THE SPOTLIGHT

The ePrivacy Saga:

Tο χρονικό για την ψήφιση ενός κανονισμού «Λευκός καπνός» φάνηκε να εξήλθε στις 10-02-2021 από το Συμβούλιο των κρατώνμελών της ΕΕ, όταν ανακοινώθηκε η συμφωνία επί του σχεδίου κανονισμού ePrivacy, ύστερα από τέσσερα έτη επεισοδιακών διαπραγματεύσεων. Ένα «καταραμένο κείμενο», όπως το χαρακτήρισε στέλεχος ευρωπαϊκού οργάνου και ίσως όχι άδικα αφού, παρότι το σχέδιο υπεβλήθη στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο προς διαπραγμάτευση, ο δρόμος για την ψήφισή του προβλέπεται να είναι μακρύς και δύσβατος. Της

της ιδιωτικής ζωής των ατόμων και την προώθηση της ανάπτυξης νέων τεχνολογιών και καινοτομίας. Η πορτογαλική Προεδρία επικροτεί θερμά την έναρξη συνομιλιών με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο σχετικά με την εν λόγω βασική πρόταση.

Αλεξάνδρας Βαρλά

προώθηση της καινοτομίας από την άλλη. Σε αυτό, βεβαίως, συνετέλεσε και το γεγονός ότι ασκήθηκαν πολύ έντονες πιέσεις από εταιρείες τεχνολογίας, παρόχους τηλεπικοινωνιών, εκδότες τύπου κλπ., με το επιχείρημα ότι οι προτεινόμενες διατάξεις παρακωλύουν την καινοτομία και περιορίζουν τον πλουραλισμό των μέσων ενημέρωσης. Ταυτόχρονα, άρθρα όπως αυτά που αφορούν την τήρηση των δεδομένων (data retention) για την πρόληψη, τον εντοπισμό και τη δίωξη ποινικών αδικημάτων, την καταπολέμηση της σεξουαλικής κακοποίησης των παιδιών στο διαδίκτυο, αλλά και οι διατάξεις σχετικά με την επεξεργασία μεταδεδομένων χωρίς τη συγκατάθεση των χρηστών, απετέλεσαν σημεία τριβής κατά τις διαπραγματεύσεις και καθυστέρησαν έτι περαιτέρω τη συμφωνία των κρατών-μελών επί του σχεδίου. Είναι, μάλιστα, χαρακτηριστικό ότι ανάλογα με τη χώρα που είχε αναλάβει την Προεδρία του Συμβουλίου για την εκάστοτε χρονική περίοδο, διαγράφονταν και επανέρχονταν διατάξεις τις οποίες είχαν εισαγάγει ή, αντίστοιχα, διαγράψει οι προηγούμενες Προεδρίες, αντικατοπτρίζοντας τις διαφορετικές θέσεις που κάθε κράτος-μέλος έχει υιοθετήσει αναφορικά με την προστασία της ιδιωτικότητας και την προάσπιση των συμφερόντων της ψηφιακής αγοράς. Όλως ενδεικτικώς η Κροατία,

ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΜΙΑΣ ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΗΣ Το κείμενο της πρότασης κανονισμού παρουσιάσθηκε για πρώτη φορά από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή τον Ιανουάριο του 2017, μερικούς μήνες μετά την ψήφιση του Γενικού Κανονισμού για την Προστασία Δεδομένων. Μέχρι και τον Φεβρουάριο του 2021, οκτώ συνολικά χώρες «στο τιμόνι» του Συμβουλίου είχαν προσπαθήσει (και απέτυχαν) να συμβιβάσουν τα συμφέροντα των εμπλεκομένων μερών και να καταλήξουν σε μια συμφωνία, αναφορικά με το κείμενο του σχεδίου ePrivacy. Στην καθυστέρηση αυτή συνέβαλε, βεβαίως, και ο προβληματισμός επί της αλληλεπίδρασης του ePrivacy με τον GDPR, όπως αναφέρει και η Καλλιόπη Παπαντωνίου, Senior Associate, Μπαχάς, Γραματίδης και Συνεταίροι. Αναμφίβολα, οι απαιτητικές διαπραγματεύσεις ανέδειξαν – μεταξύ άλλων – την πρόκληση επίτευξης της λεπτής ισορροπίας ανάμεσα στην προστασία προσωπικών δεδομένων και την προάσπιση των δικαιωμάτων των υποκειμένων (τελικών χρηστών) από τη μια, και την

LAWYER _ 19

_IN THE SPOTLIGHT η οποία ανέλαβε την Προεδρία του Συμβουλίου τον Ιανουάριο του 2020, υιοθέτησε μια πιο φιλική προς την ψηφιακή βιομηχανία προσέγγιση, η οποία προέβλεπε την επεξεργασία μεταδεδομένων και τη συλλογή δεδομένων από τις συσκευές των χρηστών χωρίς τη συγκατάθεσή τους, επί τη βάσει του εννόμου συμφέροντος. Η Γερμανία, η οποία «διαδέχθηκε» την Κροατία τον Ιούλιο του 2020, ακολούθησε την ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση, διαγράφοντας τον όρο περί εννόμου συμφέροντος, καθώς και τη διάταξη η οποία προέβλεπε ότι οι εταιρείες έχουν τη δυνατότητα να επεξεργάζονται τα μεταδεδομένα των χρηστών χωρίς τη συγκατάθεσή τους, εάν ο σκοπός είναι συμβατός με αυτόν επί του οποίου οι χρήστες είχαν αρχικά χορηγήσει τη συγκατάθεσή τους. Χαρακτηριστική ήταν και η έντονη απόκλιση ανάμεσα στη θέση της Γαλλίας και της Γερμανίας, με την πρώτη να επιδιώκει ένα πιο χαλαρό πλαίσιο κανόνων για τους εκδότες και τους τηλεπικοινωνιακούς παρόχους, καθώς και δικαίωμα παρακολούθησης για την αντιμετώπιση εγκλημάτων και τρομοκρατίας και τη δεύτερη να τάσσεται υπέρ μιας αυστηρότερης προσέγγισης για τη θωράκιση της ιδιωτικότητας. Είναι, μάλιστα, ενδιαφέρον ότι δεν υπήρχε σύμπνοια ούτε και εντός της ίδιας της Γερμανίας, με το υπουργείο Οικονομικών από τη μια να επιθυμεί πιο ευέλικτες διατάξεις, οι οποίες θα ωφελήσουν την καινοτομία και την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης και, από την άλλη, το υπουργείο Δικαιοσύνης να επιμένει σε υψηλό επίπεδο προστασίας των προσωπικών δεδομένων. Εν τέλει, φαίνεται ότι το κείμενο που προσέγγισε περισσότερο τον στόχο ήταν αυτό της φινλανδικής Προεδρίας το φθινόπωρο του 2019, το οποίο είχε χαρακτηρισθεί ως «συμβιβαστικό» (compromise text) και στο οποίο βασίσθηκε σε μεγάλο βαθμό η Πορτογαλία κατά τη διαμόρφωση του οριστικού σχεδίου.

ξεργάζονται οι πάροχοι για σκοπούς διαβίβασης και ανταλλαγής του περιεχομένου των επικοινωνιών, περιλαμβάνονται πληροφορίες σχετικά με τη θέση, τον χρόνο και τον αποδέκτη της επικοινωνίας, οι οποίες θεωρούνται – δυνητικά – εξίσου ευαίσθητες με το περιεχόμενο. Στο περιεχόμενο των ηλεκτρονικών επικοινωνιών περιλαμβάνονται τα δεδομένα που μεταδίδονται κατά τη χρήση επιγραμμικών υπηρεσιών, όπως είναι τα μηνύματα που ανταλλάσσονται μέσω της εφαρμογής WhatsApp και οι βιντεοκλήσεις σε πλατφόρμες όπως το Zoom και το Skype (ιδιαίτερα επίκαιρες λόγω της πανδημίας του Covid-19 και του μοντέλου της τηλεργασίας που έχει υιοθετηθεί από την πλειονότητα των επιχειρήσεων). Μάλιστα, όπως αναφέρει και ο Γρηγόρης Λαζαράκος, Διαχειριστής Εταίρος, L&L Law Firm, η ραγδαία αύξηση της χρήσης αυτών των νέων μέσων επικοινωνίας κατέστησε αδήριτη την ανάγκη τόσο «ανανοηματοδότησης» του περιεχομένου τους όσο και επέκτασης του προστατευτικού τους πεδίου για την αντιμετώπιση των κινδύνων που απορρέουν από την -αλόγιστη κυρίως- χρήση τους. Ο κανονισμός θα εφαρμόζεται όταν ο τελικός χρήστης (ήτοι ο χρήστης που δεν παρέχει δημόσια δίκτυα ηλεκτρονικών επικοινωνιών ή υπηρεσίες ηλεκτρονικών επικοινωνιών διαθέσιμες στο κοινό) βρίσκεται εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το πεδίο εφαρμογής καλύπτει και τις περιπτώσεις εκείνες που η επεξεργασία λαμβάνει χώρα εκτός της ΕΕ ή ο πάροχος υπηρεσιών είναι εγκατεστημένος ή βρίσκεται εκτός ΕΕ. Μεταξύ των διατάξεων του σχεδίου κανονισμού ePrivacy, ιδιαίτερο ενδιαφέρουν παρουσιάζουν οι ακόλουθες:

White-lists: Κατάλογοι εγκεκριμένων παρόχων για τη χρήση cookies Yes, you can have my damn cookie! should be a browser setting, έγραφε χαρακτηριστικά σε tweet του τον Νοέμβριο του 2020 ο Elon Musk. Σαν σε απάντηση στο σχόλιο του CEO της Tesla,

ΣΥΝΤΟΜΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΟΡΙΣΜΕΝΩΝ ΕΚ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΞΕΩΝ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ePRIVACY Όπως επισημαίνεται και στην ανακοίνωση του Συμβουλίου της ΕΕ, ο κανονισμός θα καλύπτει το περιεχόμενο ηλεκτρονικών επικοινωνιών που μεταδίδεται μέσω διαθέσιμων στο κοινό υπηρεσιών και δικτύων, καθώς και τα μεταδεδομένα (metadata) που σχετίζονται με την επικοινωνία1. Στην έννοια των μεταδεδομένων, τα οποία επε-

1. Σ το άρθρο 4 παρ. 3(α) του σχεδίου ως «δεδομένα ηλεκτρονικών επικοινωνιών» ορίζονται τόσο το περιεχόμενο, όσο και τα μεταδεδομένα των ηλεκτρονικών επικοινωνιών. Ως «περιεχόμενο της ηλεκτρονικής επικοινωνίας» ορίζεται (σύμφωνα με την περίπτωση (β) του ίδιου άρθρου) το περιεχόμενο το οποίο ανταλλάσσεται μέσω υπηρεσιών ηλεκτρονικής επικοινωνίας, όπως κείμενο, φωνή, βίντεο, εικόνες και ήχος.

20 _ LAWYER

αλληλεπίδραση της πρότασης Κανονισμού > ΠePrivacy ώς κρίνετεμε την τον Γενικό Κανονισμό για την Προστασία Δεδομένων (ΓΚΠΔ); Παρά το γεγονός ότι εντοπίζεται μια αλληλοεπικάλυψη μεταξύ του πεδίου εφαρμογής των δύο νομοθετημάτων, αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι προκύπτει και σύγκρουση κανόνων δικαίου. Άλλωστε, δεν θα πρέπει να παραβλεφθεί το γεγονός ότι και τα δύο νομοθετικά κείμενα έχουν ως νομοθετικό έρεισμα τον Ευρωπαϊκό Χάρτη για τα Δικαιώματα του ανθρώπου. Η παράγραφος 3 του άρθρου 1 της πρότασης Κανονισμού ePrivacy (“πρόταση Κανονισμού ePR”) ορίζει ρητά ότι οι προβλέψεις του Κανονισμού ePrivacy εξειδικεύουν και συμπληρώνουν τον Γενικό Κανονισμό Προστασίας Δεδομένων (“ΓΚΠΔ”). Ωστόσο, ο κύριος προβληματισμός που αποτέλεσε και την βασική αιτία για την καθυστέρηση της έκδοσης του Κανονισμού ePrivacy είναι, για το εάν η αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο ως άνω νομοθετικών κειμένων είναι αποκλειστική ή σωρευτική. Όμως, από μια πρώτη ανάγνωση της πρότασης ePR, φαίνεται ξεκάθαρα πως τα δύο ως άνω νομοθετήματα, είτε αλληλοσυμπληρώνονται, είτε η πρόταση ePR ως “lex specialis” του ΓΚΠΔ, εξειδικεύει αυτόν και πιθανώς σε ορισμένα σημεία υπερισχύει αυτού. Ενδεικτικά, μπορούν να αναφερθούν τα άρθρα 5,8 και 10 τα οποία φαίνεται να συμπληρώνουν τον ΓΚΠΔ καθώς επίσης και τα άρθρα 6 και 7 τα οποία φαίνεται να τον εξειδικεύουν. Για παράδειγμα, το άρθρο 5 της πρότασης του ePR προστατεύει τα «δεδομένα ηλεκτρονικών επικοινωνιών» μη χαρακτηριζόμενα ως προσωπικά δεδομένα και ως εκ τούτου ενεργοποιεί την προστασία του ΓΚΠΔ. Ένα άλλο παράδειγμα αποτελεί το άρθρο 7 σύμφωνα με το οποίο η καταγραφή ή η αποθήκευση δεδομένων των τελικών χρηστών ορίζεται πως γίνεται σύμφωνα με τον ΓΚΠΔ και ως εκ τούτου το άρθρο αυτό φαίνεται πως εξειδικεύει τον ΓΚΠΔ. Συνεπώς, η απάντηση στον προαναφερόμενο προβληματισμό είναι ότι η αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο νομοθετημάτων είναι τόσο σωρευτική όσο και αποκλειστική.

Καλλιόπη Παπαντωνίου Senior Associate στην Δικηγορική Εταιρεία Μπαχάς, Γραματίδης και Συνεταίροι

> Π ώς αξιολογείτε τον μηχανισμό συγκατάθεσης για τα cookies, όπως αυτός προτείνεται στο σχέδιο του Κανονισμού ePrivacy;

Σε σχέση με την παροχή συγκατάθεσης για την χρήση cookies και την ανάκληση αυτής, η πρόταση ePR αναφέρεται στις σχετικές διατάξεις του ΓΚΠΔ, ήτοι ότι η συγκατάθεση του χρήστη θα πρέπει να λαμβάνεται συστηματικά με τεχνικά βιώσιμο, εύκολο και δεσμευτικό τρόπο πριν από την επεξεργασία δεδομένων ηλεκτρονικών επικοινωνιών ή πριν από τη χρήση ικανοτήτων αποθήκευσης ή επεξεργασίας του τερματικού εξοπλισμού του χρήστη, για συγκεκριμένο σκοπό και με προηγούμενη ενημέρωση του. Με τον ίδιο δε, εύκολο τρόπο θα πρέπει να γίνεται και η ανάκληση αυτής. Μάλιστα, σύμφωνα με την πρόσφατη πρόταση της 10ης Φεβρουαρίου 2021 των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης επί της διαπραγματευτικής εντολής για την πρόταση Κανονισμού ePR, o τελικός χρήστης θα πρέπει να έχει πραγματική επιλογή όσον αφορά την αποδοχή cookies ή παρόμοιων αναγνωριστικών κωδικών. Η εξάρτηση της πρόσβασης σε δικτυακό τόπο από τη συγκατάθεση για τη χρήση cookies για πρόσθετους σκοπούς ως εναλλακτική λύση αντί της επί πληρωμή πρόσβασης θα επιτρέπεται εάν ο χρήστης είναι σε θέση να επιλέξει μεταξύ της εν λόγω προσφοράς και ισοδύναμης προσφοράς του ίδιου παρόχου που δεν συνεπάγεται συγκατάθεση για τα cookies. Επιπλέον, η ως άνω πρόταση προβλέπει ότι προκειμένου να αποφεύγεται η επαναλαμβανόμενη συγκατάθεση για τα cookies, ο τελικός χρήστης θα μπορεί να δίνει την συγκατάθεσή του για τη χρήση ορισμένων ειδών cookies, καταχωρώντας έναν ή περισσότερους παρόχους σε κατάλογο εγκεκριμένων παρόχων στις ρυθμίσεις του φυλλομετρητή (browser). Το συμπέρασμα που μπορεί ασφαλώς να εξαχθεί είναι ότι αφενός οι μηχανισμοί για τη λήψη συγκατάθεσης για την χρήση cookies, έχουν απλοποιηθεί και έχουν καταστεί ιδιαίτερα φιλικοί προς τον χρήστη, αφετέρου η παροχή της συγκατάθεσης έχει αναχθεί σε ζωτικής σημασίας προϋπόθεση προκειμένου να μπορεί να γίνεται λόγος για πραγματική προστασία των προσωπικών δεδομένων των χρηστών στις ηλεκτρονικές επικοινωνίες.

LAWYER _ 21

_IN THE SPOTLIGHT με στόχο την αντιμετώπιση του φαινομένου της «κόπωσης» από τα cookie banners (cookie banner fatigue), η οποία οφείλεται στην επαναλαμβανόμενη συγκατάθεση που ο χρήστης καλείται να χορηγήσει για τα cookies, το σχέδιο του κανονισμού ePrivacy προβλέπει ότι οι χρήστες θα μπορούν να χορηγούν τη συγκατάθεσή τους για την εγκατάσταση και χρήση συγκεκριμένων τύπων cookies και λοιπών αναγνωριστικών κωδικών, καταχωρώντας έναν ή περισσότερους παρόχους σε κατάλογο εγκεκριμένων παρόχων στις ρυθμίσεις του φυλλομετρητή (browser). Το σχέδιο ενθαρρύνει (χωρίς όμως να υποχρεώνει) τους παρόχους λογισμικού να διευκολύνουν τους χρήστες στην εγκατάσταση και τροποποίηση καταλόγων εγκεκριμένων παρόχων στους φυλλομετρητές τους, με δυνατότητα ανάκλησης της συγκατάθεσης ανά πάσα στιγμή. Η ρύθμιση αυτή αποσκοπεί στην υιοθέτηση ενός μηχανισμού, ο οποίος θα επιτρέπει στους τελι-

κούς χρήστες να διαχειρίζονται, με εύκολο και διαφανή τρόπο, τη συγκατάθεση που χορηγούν για τα cookies και να λαμβάνουν συγκεκριμένες και ενημερωμένες αποφάσεις αναφορικά με την αποθήκευση και πρόσβαση στα δεδομένα που φυλάσσονται στον τερματικό εξοπλισμό τους. Έτσι, οι χρήστες θα έχουν τη δυνατότητα να καταρτίζουν και να τροποποιούν λίστες με τους εγκεκριμένους παρόχους (white-listing) και τα cookies που επιθυμούν να εγκαθίστανται, διατηρώντας τον πλήρη έλεγχο στη διαχείριση της συγκατάθεσής τους.

Cookie walls

Νικόλας Κανελλόπουλος Διευθύνων Εταίρος, Νικόλας Κανελλόπουλος -Χαρά, Ζέρβα & Συνεργάτες ώς κρίνετε την αλληλεπίδραση της πρότασης > Π Κανονισμού ePrivacy με τον Γενικό Κανονισμό για την Προστασία Δεδομένων (ΓΚΠΔ); H Ευρωπαϊκή Ένωση εξακολουθεί να πρωτοστατεί σε θέματα ιδιωτικότητας και προστασίας των προσωπικών δεδομένων. Ακριβώς όπως ο GDPR έδωσε στον πολίτη την εξουσία ελέγχου επί των πληροφοριών που τον αφορούν, έτσι και ο Κανονισμός ePrivacy που θα αντικαταστήσει σύντομα την σχετική Οδηγία για το ePrivacy, θα εκσυγχρονίσει το ψηφιακό περιβάλλον σε θέματα ιδιωτικότητας. Σύμφωνα με την αρχή lex specialis derogate legi generali, οι διατάξεις του Κανονισμού για το ePrivacy θα υπερισχύουν των (γενικότερων) διατάξεων του GDPR σε κομβικές υπηρεσίες στην εποχή της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης, επηρεάζοντας- μεταξύ άλλων- τον τρόπο διενέργειας προωθητικών επικοινωνιών καθώς και τον τρόπο λειτουργίας και αλληλεπίδρασης με εφαρμογές IoT (Internet of Things).

22 _ LAWYER

Σύμφωνα με το σχέδιο ePrivacy, ο τελικός χρήστης θα πρέπει να έχει πραγματική επιλογή σε ό,τι αφορά την αποδοχή των cookies ή παρόμοιων αναγνωριστικών κωδικών. Οι πάροχοι θα έχουν τη δυνατότητα να θέτουν ως όρο για την πρόσβαση των χρηστών σε έναν δικτυακό τόπο τη χορήγηση, από αυτούς, συγκατάθεσης στη χρήση cookies για πρόσθετους σκοπούς, ως εναλλακτική λύση αντί της επί πληρωμή πρόσβασης σε αυτόν. Προκειμένου, όμως, η πρακτική αυτή να είναι νόμιμη, θα πρέπει ο χρήστης να έχει πραγματική επιλογή σε ό,τι αφορά την αποδοχή των cookies - να είναι δηλαδή εις θέση να επιλέξει ανάμεσα στη συγκεκριμένη προσφορά και σε ισοδύναμη προσφορά του ίδιου παρόχου, η οποία δεν προϋποθέτει τη χορήγηση συγκατάθεσης για τα cookies. Για παράδειγμα, δεν θεωρείται ότι υπάρχει πραγματική επιλογή στη χρήση cookies όταν ο χρήστης δεν έχει πάρα ελάχιστες ή και καμία εναλλακτική στη συγκεκριμένη υπηρεσία – ιδίως όταν ο πάροχος αυτής κατέχει δεσπόζουσα θέση στην αγορά. Σε ό,τι αφορά την προσήκουσα ενημέρωση των χρηστών για τα ανωτέρω, ο Γενικός Κανονισμός προβλέπει ήδη ότι η ενημέρωση θα πρέπει να είναι σαφής, περιεκτική και «φιλική» προς τον χρήστη. Αξίζει στο σημείο αυτό να επισημανθεί ότι, όπως σχολιάζει ο Tommaso Ricci, Data Protection & LegalTech Specialist, IPT, DLA Piper Italy, αν και το κείμενο του νομοθετήματος δεν έχει ακόμη οριστικοποιηθεί, οι πρακτικές των μεγάλων παρόχων browser ήδη «δείχνουν» προς την κατάργηση των cookies τρίτου μέρους, αφήνοντας στους παρόχους περιεχομένου την επιλογή των first-party cookies. Από την άλλη, συνεχίζει, αν και το σχέδιο ePrivacy προβλέπει για τους παρόχους τη δυνατότητα να θέσουν ως όρο για την πρόσβαση σε

μια ιστοσελίδα τη συγκατάθεση του χρήστη στην εγκατάσταση cookies, στην πράξη αυτό είναι εφικτό μόνον εφόσον υπάρχει ισοδύναμη εναλλακτική στην παροχή της υπηρεσίας χωρίς την εγκατάσταση cookies, κάτι που ενδέχεται να ταλαιπωρήσει ιδιαίτερα τους παρόχους, διαταράσσοντας το επιχειρηματικό τους μοντέλο.

Επεξεργασία μεταδεδομένων Το κείμενο της πρότασης κανονισμού αναφέρει ότι τα μεταδεδομένα ηλεκτρονικών επικοινωνιών μπορούν να χρησιμεύσουν στις επιχειρήσεις, τους καταναλωτές, αλλά και την κοινωνία στο σύνολό της. Δεδομένου, όμως, ότι το απόρρητο των επικοινωνιών και της διαδικτυακής δραστηριότητας είναι βαρύνουσας σημασίας για τους χρήστες, η επεξεργασία των μεταδεδομένων από τους παρόχους δικτύων και υπηρεσιών ηλεκτρονικών επικοινωνιών είναι, καταρχήν, επιτρεπτή μόνον κατόπιν συγκατάθεσης του χρήστη. Παράλληλα, οι εν λόγω πάροχοι μπορούν να επεξεργάζονται τα μεταδεδομένα ηλεκτρονικών επικοινωνιών ενός χρήστη, όταν αυτό είναι απαραίτητο για την παροχή υπηρεσίας ηλεκτρονικής επικοινωνίας βάσει σύμβασης, στην οποία ο χρήστης είναι συμβαλλόμενο μέρος, καθώς και για την τιμολόγηση της υπηρεσίας. Επιπροσθέτως των ως άνω, επαναφέροντας τη σχετική διάταξη που είχε διαγράψει η γερμανική Προεδρία, το σχέδιο κανονισμού προβλέπει τη δυνατότητα περαιτέρω επεξεργασίας των μεταδεδομένων χωρίς τη συγκατάθεση του χρήστη, για σκοπούς άλλους από τον αρχικό σκοπό συλλογής τους, υπό τον όρο ότι οι εν λόγω σκοποί επεξεργασίας είναι συμβατοί προς τον αρχικό και ότι λαμβάνονται τα κατάλληλα μέτρα για την προστασία και ασφάλεια των δεδομένων (συμπεριλαμβανομένης της ανωνυμοποίησης και της κρυπτογράφησης). Για την αξιολόγηση της συμβατότητας λαμβάνονται υπόψη, μεταξύ άλλων, τα κάτωθι: ► Τυχόν σχέση μεταξύ του αρχικού σκοπού συλλογής και του περαιτέρω σκοπού επεξεργασίας των μεταδεδομένων ηλεκτρονικών επικοινωνιών ► Το πλαίσιο συλλογής των μεταδεδομένων, συμπεριλαμβανομένης και της σχέσης μεταξύ των τελικών χρηστών (τους οποίους αφορά η επεξεργασία) και του παρόχου ► Η φύση των μεταδεδομένων και οι ιδιαιτερότητες της σκοπούμενης επεξεργασίας, ειδικά στις περιπτώσεις εκείνες που η επεξεργασία ενδέχεται να οδηγήσει σε αποκάλυψη ειδικών κατηγοριών δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα,

Λιάνα Κοσμάτου Δικηγόρος/Εταίρος, Παπακωστόπουλος - Γρηγοριάδου και Συνεργάτες, Δικηγορική Εταιρεία, KPMG DPO

οιος είναι, κατά τη γνώμη σας, ο > Π βασικότερος λόγος για την καθυστέρηση στην επίτευξη συμφωνίας μεταξύ των κρατών-μελών επί του σχεδίου Κανονισμού ePrivacy; Ο κανονισμός αυτός που αφορά «ευαίσθητους» τομείς όπως η διαδικτυακή διαφήμιση, τα μέσα ενημέρωσης και οι τηλεπικοινωνίες χρειάστηκε, κατά τη γνώμη μου, τόσο χρόνο επειδή: Α. σε τεχνικό επίπεδο έπρεπε: ► να εμπεριέχει αφενός νομοθεσία αλλά και βέλτιστες πρακτικές για την προστασία δεδομένων και προσωπικού χαρακτήρα αλλά και εταιρικών δεδομένων, και αφετέρου τις τεχνολογικές εξελίξεις των παρόχων υπηρεσιών ηλεκτρονικών επικοινωνιών (υπηρεσίες φωνής μέσω πρωτοκόλλου διαδικτύου, επιγραμμική συμπεριφορά χρηστών κλπ.) αλλά και των κατασκευαστών συσκευών των τελικών χρηστών (τερματικός – υλισμικός και λογισμικός - εξοπλισμός) ► να αξιολογήσει τις επιπτώσεις του ως ειδικότερου νόμου (lex specialis) που υπερισχύει του GDPR ► να ρυθμίσει σημαντικά θέματα όπως η επεξεργασία των μεταδεδομένων, ισορροπώντας ταυτόχρονα το αναγκαίο, το χρήσιμο - για το ατομικό αλλά πολλές φορές και το κοινό καλό αλλά και την ιδιωτικότητα. Β. σε τελολογικό επίπεδο έπρεπε: ► να ληφθεί υπόψη και η γνώμη των αρμόδιων επιστημονικών και επαγγελματικών φορέων αλλά και η άποψη των πολιτών ► να εισάγει κανόνες για διάφορα θέματα που βρίσκονται ερμηνευτικά σε «γκρίζα ζώνη» (π.χ. η διαχείριση των browsers, coοkies κλπ), και τέλος ► να συνάδει με τον Χάρτη της ΕΕ και την ΣΛΕΕ.

LAWYER _ 23

_IN THE SPOTLIGHT όχι μεγαλύτερο από 12 μήνες – σχετικά με τη δυνατότητά τους να ανακαλέσουν τη χορηγηθείσα συγκατάθεση, εκτός εάν οι χρήστες έχουν ζητήσει να μην λαμβάνουν τέτοιες υπενθυμίσεις. Η υποχρέωση αυτή των παρόχων διατηρείται για όσο χρονικό διάστημα αυτοί επεξεργάζονται τα δεδομένα ηλεκτρονικών επικοινωνιών με τη συγκατάθεση του χρήστη.

σύμφωνα με τα άρθρα 9 και 10 του Γενικού Κανονισμού ► Οι πιθανές επιπτώσεις της επεξεργασίας στους τελικούς χρήστες ► Η ύπαρξη κατάλληλων διασφαλίσεων, όπως κρυπτογράφηση και ψευδωνυμοποίηση Εφόσον κριθεί ότι ο περαιτέρω σκοπός είναι συμβατός προς τον αρχικό και προκειμένου η επεξεργασία κατά τα ανωτέρω να είναι νόμιμη, θα πρέπει αυτή να μην μπορούσε να πραγματοποιηθεί με ανώνυμα δεδομένα και να περιορίζεται σε εκείνα τα μεταδεδομένα τα οποία έχουν ψευδωνυμοποιηθεί. Επισημαίνεται ότι τα εν λόγω δεδομένα δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιηθούν για τον καθορισμό της φύσης ή των χαρακτηριστικών των χρηστών, ή για την κατάρτιση προφίλ που αποσκοπεί, επί παραδείγματι, στην κατηγοριοποίηση των χρηστών, την παρακολούθηση της συμπεριφοράς τους και την εξαγωγή συμπερασμάτων για την ιδιωτική ζωή τους. Μάλιστα, για τη διασφάλιση του απορρήτου των επικοινωνιών τους, οι χρήστες θα πρέπει να ενημερώνονται για τις ανωτέρω πράξεις επεξεργασίας και να τους παρέχεται το δικαίωμα να εναντιωθούν σε αυτές. Η επεξεργασία των μεταδεδομένων είναι επιτρεπτή και στις περιπτώσεις που κρίνεται απαραίτητη για την προστασία ζωτικών συμφερόντων των χρηστών, όπως είναι οι καταστάσεις έκτακτης ανθρωπιστικής ανάγκης (ιδίως φυσικές καταστροφές) και η παρακολούθηση των επιδημιών και της εξάπλωσής τους.

ΒΑΣΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΕΚΠΡΟΣΩΠΩΝ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΘΕΣΜΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ Όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω, το σχέδιο του κανονισμού αποτέλεσε σημείο τριβής για τα κράτη-μέλη και, όπως αναφέρει και ο Απόστολος Βόρρας, Head of Data Protection and Privacy, KBVL Law Firm (Deloitte Legal Network), έχουν ήδη εκφραστεί σοβαρές επιφυλάξεις τόσο από θεσμικούς φορείς (σ.σ. το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Προστασίας Δεδομένων και εθνικές εποπτικές αρχές), όσο και από μεγάλη μερίδα του νομικού κόσμου που κατ’ ουσίαν θέτουν υπό αμφισβήτηση πληθώρα διατάξεων του νέου πλαισίου, αλλά και την εν γένει αμφίδρομη έννομη σχέση που γεννάται ως προς τον ΓΚΠΔ. Ταυτόχρονα, πολύ έντονη κριτική και πιέσεις έχουν ασκηθεί και από εκπροσώπους της αγοράς, οι οποίοι προσπαθούν να διαφυλάξουν τα επιχειρηματικά τους μοντέλα. Στη Δήλωση 03/2021 που εξέδωσε στις 09-032021, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Προστασίας Δεδομένων (European Data Protection Board – EDPB) καίτοι καλωσόρισε τη διαπραγματευτική εντολή των κρατών-μελών, εξέφρασε σοβαρές ανησυχίες σχετικά με τη διασφάλιση ενός επαρκούς επιπέδου προστασίας της ιδιωτικότητας και υπογράμμισε ότι ο κανονισμός ePrivacy πρέπει να συμπληρώνει τις διατάξεις του GDPR, προάγοντας την εναρμόνιση του πλαισίου για τις ηλεκτρονικές επικοινωνίες και την προστασία προσωπικών δεδομένων. Πιο συγκεκριμένα, το EDPB αναφέρθηκε στις διατάξεις του σχεδίου ePrivacy, οι οποίες προβλέπουν τη δυνατότητα διατήρησης μεταδεδομένων (data retention) για σκοπούς πρόληψης, έρευνας, εντοπισμού και δίωξης ποινικών αδικημάτων, εκτέλεσης ποινών, καθώς και προστασίας της δημόσιας ασφάλειας, υπογραμμίζοντας ότι τα εν λόγω άρθρα του σχεδίου δεν ευθυγραμμίζονται με τον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τη νομολογία του ΔΕΕ και την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Σύμφωνα με το EDPB, οι διατάξεις του Χάρτη θα πρέπει να ερμηνευθούν κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να μην επιτρέπουν μέτρα πρόληψης όπως είναι μια γενική

Συγκατάθεση Το σχέδιο ePrivacy προβλέπει ότι οι διατάξεις του GDPR για τη συγκατάθεση θα ισχύουν τόσο για φυσικά πρόσωπα όσο και, mutatis mutandis, για νομικά πρόσωπα. Στο σχέδιο κανονισμού αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι όπου είναι τεχνικά εφικτό, η συγκατάθεση μπορεί να χορηγηθεί με τη χρήση κατάλληλων τεχνικών ρυθμίσεων λογισμικού το οποίο έχει κυκλοφορήσει στην αγορά και το οποίο επιτρέπει τις ηλεκτρονικές επικοινωνίες, περιλαμβανομένης και της λήψης και παρουσίασης πληροφοριών στο διαδίκτυο. Η χορήγηση συγκατάθεσης από τον τελικό χρήστη, κατά τον προαναφερθέντα τρόπο, υπερισχύει τυχόν ρυθμίσεων λογισμικού. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η διάταξη του σχεδίου, σύμφωνα με την οποία οι τελικοί χρήστες, οι οποίοι έχουν χορηγήσει τη συγκατάθεσή τους για την επεξεργασία δεδομένων ηλεκτρονικών επικοινωνιών, θα πρέπει να λαμβάνουν περιοδικές υπενθυμίσεις – και πάντως σε διάστημα 24 _ LAWYER

Tommaso Ricci Data Protection & LegalTech Specialist, Intellectual Property and Technology Depart ment of DLA Piper Italy

Πώς αξιολογείτε τον μηχανισμό συγκατάθεσης > για τα cookies, όπως αυτός προτείνεται στο σχέδιο του Κανονισμού ePrivacy; Τα cookies και τα cookie walls ήταν από τα βασικότερα ζητήματα που καθυστέρησαν τις διαπραγματεύσεις στο Συμβούλιο. Ο κανονισμός ePrivacy θα επηρεάσει τον τομέα του AdTech, ωστόσο, αν και το κείμενο του νομοθετήματος δεν έχει ακόμη οριστικοποιηθεί, οι πρακτικές των μεγάλων παρόχων browser ήδη «δείχνουν» προς την κατάργηση των third-party cookies, αφήνοντας στους παρόχους περιεχομένου την επιλογή των firstparty cookies. Αξίζει, όμως, να σημειωθεί ότι αν και το σχέδιο ePrivacy προβλέπει για τους παρόχους τη δυνατότητα να θέσουν ως όρο για την πρόσβαση σε μια ιστοσελίδα τη συγκατάθεση του χρήστη στην εγκατάσταση cookies, στην πράξη αυτό είναι εφικτό μόνον εφόσον υπάρχει ισοδύναμη εναλλακτική στην παροχή της υπηρεσίας χωρίς την εγκατάσταση cookies, κάτι που ενδέχεται να «ταλαιπωρήσει» ιδιαίτερα τους παρόχους, διαταράσσοντας το επιχειρηματικό τους μοντέλο.

οιες είναι οι διατάξεις που θα επηρεάσουν > Π περισσότερο τις επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στην ψηφιακή αγορά; O κανονισμός ePrivacy θα επηρεάσει τις επιχειρήσεις ποικιλοτρόπως, με ενδεχόμενες συνέπειες στα παραδοσιακά επιχειρηματικά μοντέλα, τις πρακτικές προσέλκυσης και διατήρησης πελατών και τις υφιστάμενες ροές εισοδήματος. Μεταξύ των βασικών διατάξεων του σχεδίου, η περαιτέρω επεξεργασία μεταδεδομένων είναι ιδιαίτερα αμφιλεγόμενη. Μια τέτοια επεξεργασία είναι ιδιαίτερα κρίσιμη για σκοπούς βελτίωσης των προϊόντων, έρευνας και ανάπτυξης (R&D), ωστόσο η δυνατότητα επεξεργασίας μεταδεδομένων για συμβατούς - προς τον αρχικό – σκοπούς, χωρίς τη συγκατάθεση του χρήστη, θα απαιτεί την κατά περίπτωση αναλυτική εκτίμηση ρίσκου και την υιοθέτηση μέτρων ασφαλείας, όπως η κρυπτογράφηση ή η ψευδωνυμοποίηση. Σε ό,τι αφορά τις πρακτικές marketing, το διευρυμένο καθεστώς του soft spam, το οποίο περιλαμβάνει και άλλα μέσα ανταλλαγής μηνυμάτων, εκτός από το email, μοιάζει να αποτελεί μια καλή ευκαιρία για τις επιχειρήσεις.

LAWYER _ 25

και χωρίς διακρίσεις διατήρηση δεδομένων τοποθεσίας και κίνησης. Η ανησυχία αυτή του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Προστασίας Δεδομένων δεν αποτελεί έκπληξη, αν λάβουμε υπόψη ότι οι διατάξεις περί data retention προκάλεσαν έντονη αντιπαράθεση μεταξύ των κρατών-μελών, γεγονός που καθυστέρησε ιδιαίτερα τη συμφωνία του Συμβουλίου επί του σχεδίου ePrivacy. Μάλιστα, χώρες οι οποίες παραδοσιακά υποστηρίζουν τη λήψη μέτρων για την ασφάλεια των πολιτών – μεταξύ αυτών το Βέλγιο, η Εσθονία, η Δανία, η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο – συνέταξαν, τον Φεβρουάριο του 2019, ένα μη δεσμευτικό έγγραφο δια του οποίου ζητούσαν να συμπεριληφθούν στο σχέδιο ePrivacy διατάξεις που «αφήνουν χώρο» σε καθεστώτα διατήρησης δεδομένων, τα οποία είναι απαραίτητα για την πρόληψη και δίωξη ποινικών αδικημάτων. Οι πιέσεις εντάθηκαν όταν, τον Οκτώβριο του 2020, το ΔΕΕ απεφάνθη ότι το πλαίσιο διατήρησης δεδομένων που έχει υιοθετηθεί από τη Γαλλία και το Βέλγιο δεν πληροί τις προϋποθέσεις της κείμενης Ευρωπαϊκής νομοθεσίας. Ένα άλλο σημείο, στο οποίο στάθηκε το EDPB στη Δήλωσή του ήταν η επεξεργασία δεδομένων και μεταδεδομένων ηλεκτρονικών επικοινωνιών για περαιτέρω, συμβατούς (προς τον αρχικό) σκοπούς, τονίζοντας ότι στο τελικό κείμενο που θα υιοθετηθεί θα πρέπει να επανέλθει η πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής περί γενικής απαγόρευσης επεξεργασίας, με πολύ περιορισμένες, ρητές εξαιρέσεις και τη χρήση της συγκατάθεσης. Το Συμβούλιο Προστασίας Δεδομένων στήριξε τη θέση του αυτή, μεταξύ άλλων, στην ανησυχία ότι ο έλεγχος περί συμβατότητας του περαιτέρω σκοπού επεξεργασίας ενέχει τον κίνδυνο υποκειμενικότητας και μπορεί να οδηγήσει σε ανεξέλεγκτες κρίσεις περί συμβατότητας από τους παρόχους, ώστε αυτοί να δικαιολογήσουν την επεξεργασία μεταδεδομένων. Το EDPB αναφέρθηκε, επιπροσθέτως: (α) στη σημασία της κρυπτογράφησης και την υιοθέτηση αυτής ως industry standard για την ασφάλεια των δεδομένων, (β) στην ανάγκη εφαρμογής, από τους παρόχους, εύχρηστων συστημάτων για τη λήψη ελεύθερης και ενημερωμένης συγκατάθεσης των χρηστών και (γ) στην ανάγκη διασφάλισης μιας εναρμονισμένης ερμηνείας και εφαρμογής του κανονισμού ePrivacy από όλες τις χώρες της ΕΕ, τονίζοντας τον κομβικό ρόλο που διαδραματίζουν προς τούτο οι εθνικές αρχές προστασίας δεδομένων. Αξίζει να αναφερθεί και η δήλωση του ομοσπον-

_IN THE SPOTLIGHT διακού υπεύθυνου προστασίας δεδομένων της Γερμανίας (η οποία υπενθυμίζεται ότι απείχε της ψηφοφορίας) Ulrich Kelber, ο οποίος σημείωσε ότι αν παραμείνει το κείμενο ως έχει, θα αποτελέσει ένα γερό «χτύπημα» εις βάρος της προστασίας προσωπικών δεδομένων. Από την άλλη, εκπρόσωποι της αγοράς αναφέρουν ότι οι διατάξεις του σχεδίου ePrivacy θα πρέπει να γίνουν πιο «φιλικές» προς τη βιομηχανία και τις επιχειρήσεις, υπογραμμίζοντας ότι -μεταξύ άλλων- στόχος του νέου κανονισμού είναι να εκσυγχρονήσει το πλαίσιο για τις ηλεκτρονικές επικοινω-

Γρηγόρης Λαζαράκος Δικηγόρος και Διαχειριστής Εταίρος, L&L Law Firm, Υπεύθυνος Προστασίας Δεδομένων στη Βουλή των Ελλήνων

ώς κρίνετε την αλληλεπίδραση της πρότασης > Π Κανονισμού ePrivacy με τον Γενικό Κανονισμό για την Προστασία Δεδομένων (ΓΚΠΔ); H ψηφιακή σύγκλιση των τεχνολογιών, η ραγδαία αύξηση της χρήσης -ιδίως εν μέσω της πανδημίας- νέων μέσων επικοινωνίας (όπως e-mail, whatsapp, Signal, Facetime, skype, twitter direct messaging), η χρήση υπηρεσιών που βασίζονται στην αυτοματοποιημένη διαβίβαση δεδομένων χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση (machine-tomachine transfers), καθώς και των υπηρεσιών του λεγόμενου “Ιnternet of Things”, έχουν αυτονοήτως επιφέρει εδώ και καιρό μεταβολή των προτύπων της επικοινωνίας και έχουν καταστήσει αδήριτη την ανάγκη τόσο «ανανοηματοδότησης» του περιεχομένου τους όσο και επέκτασης του προστατευτικού τους πεδίου για την αντιμετώπιση των κινδύνων που απορρέουν από την -αλόγιστη κυρίως- χρήση τους. Βασικός -όσο και φιλόδοξος- στόχος της πρότασης Κανονισμού για την προστασία της ιδιωτικής ζωής και των προσωπικών δεδομένων στις ηλεκτρονικές επικοινωνίες είναι η διαμόρφωση ενός ομοιόμορφου και συνεκτικού νομοθετικού πλαισίου, ικανού να αντιμετωπίσει την επικινδυνότητα των νέων αυτών τεχνολογιών για τα θεμελιώδη δικαιώματα με τρόπο σαφή, έξυπνο, αυστηρό και, βεβαίως, συμπληρωματικό προς το ισχύον θεσμικό πλαίσιο, που διαμορφώθηκε μετά τη θέση σε ισχύ του Γενικού Κανονισμού για την Προστασία Δεδομένων (ΕΕ/2016/679).

26 _ LAWYER

νίες, λαμβάνοντας υπόψη τις τεχνολογικές εξελίξεις, το μοντέλο και τα χαρακτηριστικά της ψηφιακής οικονομίας. Ήδη και πριν τη συμφωνία των κρατών-μελών επί του σχεδίου που τελικά υπεβλήθη στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, εταιρείες από την ψηφιακή αγορά εξέφρασαν έντονες ανησυχίες σχετικά με τις συνέπειες που θα έχει ο κανονισμός σε βάρος της επιχειρηματικής τους δραστηριότητας και της απρόσκοπτης παροχής υπηρεσιών, η οποία βασίζεται σε έναν μεγάλο βαθμό στην ελεύθερη κυκλοφορία των δεδομένων και, ειδικότερα, στην επεξεργασία μεταδεδομένων (τοποθεσίας, κίνησης κλπ.). Μάλιστα, φορείς που εκπροσωπούν τη βιομηχανία (όπως ο Digital Europe), εταιρείες τεχνολογίας αλλά και lobbies εκδοτών και τηλεπικοινωνιακών παρόχων προσπάθησαν επανειλημμένως να σταματήσουν εξ’ ολοκλήρου τη διαδικασία ψήφισης του κανονισμού, ακριβώς για να μην αποτελέσει τροχοπέδη στην ανάπτυξη και την καινοτομία. Η BSA | The Software Alliance, η οποία εκπροσωπεί τις εταιρείες λογισμικού παγκοσμίως, κυκλοφόρησε ένα αρκετά αναλυτικό έγγραφο συστάσεων για τη διαπραγμάτευση του σχεδίου ePrivacy, στο οποίο αναπτύσσει δέκα προτάσεις επί τη βάσει δυο κύριων πυλώνων: (α) την υιοθέτηση ενός κανονισμού ePrivacy τεχνολογικά ουδέτερου και φιλικού προς την καινοτομία και (β) τη διασφάλιση ενός συνεκτικού πλαισίου κανόνων, σύμφωνα με τo Ευρωπαϊκό Κεκτημένο (EU Acquis). Μεταξύ των παρατηρήσεων της BSA αξίζει να επισημανθούν τα ακόλουθα: ► Ν α διασφαλιστεί η σαφής οριοθέτηση ανάμεσα στα δεδομένα υπό μεταφορά (data in transmission) και τα δεδομένα σε αποθήκευση (data at rest): Μια τέτοια διάκριση, σύμφωνα με την BSA, είναι απολύτως απαραίτητη προκειμένου να είναι ξεκάθαρο το πεδίο εφαρμογής καθ’ ενός εκ του GDPR και του κανονισμού ePrivacy και να αποφευχθεί τυχόν αλληλεπικάλυψη (υπενθυμίζεται ότι ο κανονισμός ePrivacy θεωρείται lex specialis έναντι του Γενικού Κανονισμού). Αν δεν ξεκαθαριστούν οι έννοιες των δεδομένων υπό μεταφορά και σε αποθήκευση, αντιστοίχως, υπάρχει σοβαρός κίνδυνος οι δυο νομοθεσίες να εφαρμόζονται στα ίδια σετ δεδομένων, δημιουργώντας ανταγωνιστικές μεταξύ τους δομές συμμόρφωσης και προκαλώντας σύγχυση τόσο τους τελικούς χρήστες, όσο και στους παρόχους υπηρε-

σιών, οι οποίοι θα κληθούν να εφαρμόσουν αντικρουόμενες διατάξεις. ► Ε υελιξία στις νομιμοποιητικές βάσεις επεξεργασίας: Η BSA αναφέρει ότι το σχέδιο ePrivacy, προκρίνοντας τη συγκατάθεση ως νομιμοποιητική βάση -με ελάχιστες εξαιρέσεις- παραβλέπει τον καθοριστικό ρόλο που διαδραματίζει η σύναψη συμβάσεων μεταξύ των επιχειρήσεων (B2B) σε ψηφιακό περιβάλλον. Παρά το γεγονός ότι περιλαμβάνει τη δυνατότητα περαιτέρω επεξεργασίας μεταδεδομένων για συμβατούς (προς τον αρχικό) σκοπούς, το σχέδιο δεν καλύπτει τους παρόχους υπηρεσιών, οι οποίοι δεν έχουν απευθείας επαφή με τον τελικό χρήστη και οι οποίοι είναι συχνά αδύνατο να διασφαλίσουν τη λήψη συγκατάθεσης από αυτόν. Ως εκ τούτου, η BSA προτείνει να συμπεριληφθούν διατάξεις, οι οποίες θα επιτρέπουν την απρόσκοπτη λειτουργία και επιχειρηματική δραστηριότητα των παρόχων, όταν αυτοί δεν μπορούν να λάβουν τη συγκατάθεση του τελικού χρήστη. ► S oftware updates: Η BSA υπογραμμίζει ότι οι ενημερώσεις λογισμικού είναι θεμελιώδεις για την ομαλή λειτουργία των επιχειρήσεων και σχολιάζει ότι το σχέδιο ePrivacy είναι διατυπωμένο κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να επιτρέπει την - άνευ συγκαταθέσεως - ενημέρωση του λογισμικού μόνον στις περιπτώσεις εκείνες που είναι απολύτως απαραίτητο για λόγους ασφαλείας και για την προστασία από κυβερνοαπειλές. Μια τέτοια προσέγγιση παραγνωρίζει το γεγονός ότι, ακόμα και αν η ενημέρωση δεν είναι απολύτως απαραίτητη αυστηρά για λόγους ασφαλείας, ένα μη ενημερωμένο λογισμικό μπορεί να οδηγήσει στην έκθεση και εκμετάλλευση ευπαθειών ενός συστήματος, καθώς και να προκαλέσει σοβαρά προβλήματα στην προσβασιμότητα, τη χρήση και τη λειτουργικότητα αυτού.

Ζωή Συρμακέζη Junior Associate, ZoulovitsKontogeorgou Law Firm (ZK Law Firm)

Πώς αξιολογείτε τον μηχανισμό συγκατάθεσης για > τα cookies, όπως αυτός προτείνεται στο σχέδιο του Κανονισμού ePrivacy; Οι προτάσεις του Κανονισμού δημιουργούν χώρο για καινοτομία και προσδοκίες για σταδιακή απεμπόληση της “consent fatigue”. Η διάκριση των cookies σε υψηλής και ήπιας παρεμβατικότητας ως προς την ιδιωτικότητα του χρήστη θα έχει ως αποτέλεσμα την εξαίρεση ακόμα και ορισμένων first-party performance cookies από την υποχρέωση λήψης συγκατάθεσης, σε αντίθεση με ό,τι ίσχυε υπό το προηγούμενο καθεστώς, διευρύνοντας τις δυνατότητες χρήσης cookies από τις ιστοσελίδες. Η εγκατάσταση των cookies που παρουσιάζουν υψηλότερη παρεμβατικότητα στην ιδιωτικότητα του χρήστη, είτε αυτά είναι first-party είτε thirdparty, θα εξακολουθεί να είναι δυνατή μόνο κατόπιν συγκατάθεσης·ωστόσο, παροτρύνεται παράλληλα η ανάπτυξη λογισμικού το οποίο θα λειτουργεί σε επίπεδο browser και θα επιτρέπει το “whitelisting” των διαφόρων παρόχων cookies, εκ των προτέρων και οριζοντίως σε όλες τις ιστοσελίδες. Οι κατευθύνσεις αυτές, αν και σε διάφορα σημεία δεν είναι πλήρως αποσαφηνισμένες, ιδίως όσον αφορά την υλοποίηση τεχνικών ζητημάτων, φιλοδοξούν να προσφέρουν μια πιο φιλική προς τον χρήστη προσέγγιση η οποία θα ανταποκρίνεται ταυτόχρονα στις απαιτήσεις λειτουργίας των ιστοσελίδων.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ Όπως επισημαίνει η Λιάνα Κοσμάτου, Δικηγόρος/Εταίρος, Παπακωστόπουλος - Γρηγοριάδου και Συνεργάτες, Δικηγορική Εταιρεία και DPO της KPMG, ο κανονισμός ePrivacy αφορά “ευαίσθητους” τομείς, όπως η διαδικτυακή διαφήμιση, τα μέσα ενημέρωσης και οι τηλεπικοινωνίες και χρειάστηκε να ρυθμίσει σημαντικά θέματα όπως η επεξεργασία των μεταδεδομένων, αλλά και ζητήματα που βρίσκονται ερμηνευτικά σε “γκρίζα ζώνη” (π.χ. η διαχείριση των browsers, coοkies κλπ.), ενώ ταυτόχρονα

Είναι γεγονός ότι στο σχέδιο ePrivacy το Συμβούλιο κλήθηκε να συγκεράσει αντικρουόμενα συμφέροντα και να ρυθμίσει πολύπλοκα και αμφιλεγόμενα ζητήματα, τα οποία καθυστέρησαν σημαντικά τις διαπραγματεύσεις. O κανονισμός ePrivacy αναμένεται να επηρεάσει τις επιχειρήσεις ποικιλοτρόπως, ανατρέποντας τα παραδοσιακά επιχειρηματικά μοντέλα και τις πρακτικές αλληλεπίδρασης των επιχειρήσεων με τους πελάτες και, εν γένει, τους χρήστες υπηρεσιών ηλεκτρονικών επικοινωνιών.

LAWYER _ 27

_IN THE SPOTLIGHT έπρεπε να διασφαλισθεί η ευθυγράμμιση με τον Χάρτη της ΕΕ και την ΣΛΕΕ και να αξιολογηθούν οι επιπτώσεις του κανονισμού ως ειδικότερου νόμου που υπερισχύει του GDPR. Δεν θα πρέπει, επομένως, να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι στα πλαίσια της διαπραγμάτευσης επί του σχεδίου κατεγράφησαν από τις μεγαλύτερες καμπάνιες lobbying, τόσο από τους εκπροσώπους της ψηφιακής βιομηχανίας, όσο και από τους υπέρμαχους των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και προστασίας της ιδιωτικότητας. Το πρώτο βήμα έγινε, ωστόσο το “έπος του ePrivacy” φαίνεται να έχει μόλις ξεκινήσει. ■

Σπύρος Τάσσης Δικηγόρος LLM (TMT & Privacy), Πρόεδρος Ελληνικής Ένωσης για την Προστασία Προσωπικών Δεδομένων και Ιδιωτικότητας

Απόστολος Βόρρας

Πώς κρίνετε τις διατάξεις του > σχεδίου ePrivacy για την επεξεργασία

Head of Data Protection and Privacy, KBVL Law Firm (Deloitte Legal Network)

μεταδεδομένων;

οια είναι, κατά τη γνώμη σας, η > Π μεγαλύτερη πρόκληση που θα αντιμετωπίσει η ψηφιακή αγορά από τις προτεινόμενες διατάξεις του σχεδίου ePrivacy; To νέο σχέδιο του Κανονισμού ePrivacy, απόρροια πολυετών και επίπονων διαπραγματεύσεων, καλείται με ένα διευρυμένο πεδίο εφαρμογής, επικαιροποιημένους κανόνες για το σύνολο των ηλεκτρονικών επικοινωνιών και με υψηλά διοικητικά πρόστιμα, να συνδιαμορφώσει, ως lex specialis, από κοινού με τον ΓΚΠΔ το συνεχώς μεταβαλλόμενο ψηφιακό περιβάλλον. Ωστόσο, είναι αξιοσημείωτο ότι έχουν ήδη εκφραστεί σοβαρές επιφυλάξεις τόσο από θεσμικούς φορείς (σ.σ. το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Προστασίας Δεδομένων και εθνικές εποπτικές αρχές) όσο και από μεγάλη μερίδα του νομικού κόσμου που κατ’ ουσίαν θέτουν υπό αμφισβήτηση πληθώρα διατάξεων του νέου πλαισίου, αλλά και την εν γένει αμφίδρομη έννομη σχέση που γεννάται ως προς τον ΓΚΠΔ. Συνεπώς, η μεγαλύτερη πρόκληση για την ψηφιακή αγορά –που συνιστά ταυτοχρόνως και ένα αμιγώς πρακτικό ζήτημα - είναι η δημιουργία υποδομών ψηφιακής ανάπτυξης μέσα σε ένα κανονιστικό περιβάλλον παρατεταμένης αβεβαιότητας και μεταβλητότητας.

28 _ LAWYER

Ο Κανονισμός ePrivacy αναμένεται να φέρει σημαντικές αλλαγές στην επεξεργασία των μεταδεδομένων σε συσκευές τελικού χρήστη (τερματικές συσκευές) επειδή επιτρέπουν την δημιουργία ενός πλήρους προφίλ για την ιδιωτική ζωή των υποκειμένων των δεδομένων. Στο τελευταίο σχέδιο φαίνεται να απαιτείται πρόσθετη προστασία για τα μεταδεδομένα, πέρα από τον GDPR αφού ρυθμίζονται με αυστηρότητα τα μεταδεδομένα που αποκαλύπτουν τη θέση, την ώρα και την ταυτότητα ατόμων που απολαμβάνουν υπηρεσίες ηλεκτρονικών επικοινωνιών. Βλέπουμε ακόμη ότι, συμπληρωματικά στις αυστηρές απαιτήσεις του GDPR, συγκεκριμενοποιούνται οι απαιτήσεις για έγκαιρη ενημέρωση του τελικού χρήστη για την επεξεργασία των μεταδεδομένων που παράγονται από την χρήση τους καθώς και τις συνθήκες υπό τις οποίες μπορούν να αποθηκευτούν τα μεταδεδομένα καθώς και την διάρκεια αποθήκευσης. Η συγκατάθεση του χρήστη φαίνεται ότι μπορεί να αποτελέσει ένα καθοριστικό σημείο εκκίνησης επεξεργασίας για διαδικασίες που απαιτούν ανάλυση των μοντέλων μετακίνησης και συγκέντρωσης υποκειμένων σε γεωγραφικές περιοχές για την ανάπτυξη νέων υποδομών, ενώ σε άλλες περιπτώσεις, όπως για τη χρέωση ή ανίχνευση ή διακοπή παράνομης χρήσης ή για την προστασία των ζωτικών συμφερόντων των χρηστών, συμπεριλαμβανομένης της παρακολούθησης επιδημιών, ίσως αρκεί και η νομοθετική πρόβλεψη για την επεξεργασία τους.

ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΒΙΝΤΕΟΕΠΙΤΗΡΗΣΗΣ ΣΤΟΝ ΧΩΡΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η λήψη και αποθήκευση εικόνας εργαζόμενου μέσω κλειστού συστήματος βιντεοεπιτήρησης (CCTV), που εγκαταστάθηκε από εργοδότη σε χώρο εργασίας, αποτελεί επεξεργασία προσωπικών δεδομένων, που διέπεται από τον Γενικό Κανονισμό για την Προστασία Δεδομένων (ΓΚΠΔ), τον Ν. 4624/2019, τις υπ’ αρ. 115/2001 και 1/2011 Οδηγίες της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (ΑΠΔΠΧ) και τις υπ’ αρ. 3/2019 Κατευθυντήριες Γραμμές του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Προστασίας Δεδομένων.

Η νομική βάση για μια τέτοια επεξεργασία δεν είναι η συναίνεση του εργαζόμενου, αλλά το έννομο συμφέρον του εργοδότη για την προστασία της ιδιοκτησίας και των περιουσιακών στοιχείων της επιχείρησής του από εγκληματικές πράξεις ή φθορές ή για την εξασφάλιση της υγείας και της ασφάλειας των εργαζομένων ή/και τρίτων (άρθρο 6.1.στ. ΓΚΠΔ). Σε αυτή την περίπτωση, ο εργοδότης, ως υπεύθυνος επεξεργασίας, απαιτείται να αποδείξει την τεκμηρίωση αυτής της επιλογής του με βάση τις αρχές της αναγκαιότητας και αναλογικότητας. Υπό το ανωτέρω πρίσμα, η ΑΠΔΠΧ έκρινε με μια σειρά αποφάσεών της με πιο πρόσφατη την υπ’ αρ. 12/2021, ότι η εγκατάσταση ενός CCTV σε χώρο εργασίας για λόγους ασφαλείας δεν θα πρέπει να γίνεται με σκοπό την παρακολούθηση και επιτήρηση των εργαζομένων ή για σκοπούς εκπαίδευσής τους, τα δε δεδομένα που συλλέγονται από αυτό δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιηθούν ως κριτήρια για την αξιολόγηση της συμπεριφοράς και αποδοτικότητάς τους.

_ADVERTORIAL

ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ Οι εργαζόμενοι, ύστερα από αιτιολογημένο αίτημα, έχουν δικαίωμα να ζητήσουν κάθε πληροφορία σχετικά με την επεξεργασία των δεδομένων τους ή/ και αντίγραφο ή απλή επίδειξη τμήματος βιντεοσκοπικού υλικού, στο οποίο απεικονίζονται (άρθρο 15 ΓΚΠΔ), να εναντιωθούν στην εν λόγω επεξεργα-

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

σία (άρθρο 21 ΓΚΠΔ) και να ζητήσουν την διαγραφή των δεδομένων τους ή περιορισμό της επεξεργασίας (άρθρα 17, 18 ΓΚΠΔ).

Υπό το πρίσμα των απαιτήσεων του νέου κανονιστικού πλαισίου, η χρήση CCTV στον χώρο εργασίας θα πρέπει να σχεδιάζεται ΒΑΣΙΚΕΣ πολύ προσεκτικά και σε ΥΠΟΧΡΕΩΣΕΙΣ συνδυασμό με την εφαρμοΤΟΥ ΕΡΓΟΔΟΤΗ γή κατάλληλων πολιτικών, Ο εργοδότης οφείλει να: διαδικασιών και μέτρων α) ενημερώνει σε πρώτο που θα προετοιμάζονται με επίπεδο με την ανάρτηση την συνδρομή εξειδικευμέευδιάκριτων και επαρκών νων συμβούλων, οι οποίοι Senior Associate πινακίδων ότι ο χώρος βιστην Δικηγορική με την εμπειρία τους θα ντεοσκοπείται, ενώ σε δεύΕταιρεία Μπαχάς, βοηθήσουν τον εργοδότη, τερο επίπεδο να διαθέτει Γραματίδης και όχι μόνο να ανταπεξέλθει Συνεταίροι συμπληρωματικές πληροφοστις απαιτήσεις του ανωρίες με άλλον τρόπο (π.χ. τέρω κανονιστικού πλαισίέντυπο ή ιστοσελίδα), β) ου, αλλά και να αποφύγει χρησιμοποιεί τα κατάλληλα την επιβολή τυχόν υψηλών διοικητιτεχνικά και οργανωτικά μέτρα (π.χ. κών προστίμων που προβλέπει ο ΓΚΠΔ., face mask, συλλογή μόνο δεδομένων που μπορεί να ανέλθουν μέχρι και εικόνας και όχι ήχου), γ) τηρεί τα στο 4% του ετήσιου κύκλου εργασιών δεδομένα για χρονικό διάστημα έως και ή 20.000.000,00 ευρώ (όποιο είναι 15 ημέρες και δ) ικανοποιεί δωρεάν τα

Καλλιόπη Παπαντωνίου

ανωτέρω δικαιώματα των εργαζομένων.

_INFO

ΝΟΜΙΚΗ ΒΑΣΗ

υψηλότερο).

Φιλελλήνων 26, 105 58 Αθήνα Τ: +30 210 331 8170 F: +30 210 331 8171 E: law-firm@bahagram.com W: www.bahagram.com

■

_IN THE SPOTLIGHT

“ Age verification” και η πρόσφατη περίπτωση του TikTok υπό το πρίσμα του GDPR Ποιες είναι οι ρυθμίσεις του GDPR για το “age verification”; Τι ακριβώς ισχύει με το TikTok; Ένα σύνθετο ζήτημα με πρακτικές δυσκολίες και νομοθετικές ελλείψεις, στο οποίο μπορεί να συμβάλει καθοριστικά η Τεχνητή Νοημοσύνη.

Της

Λυδίας Βενέρη

Α

πό την έναρξη ισχύος του Γενικού Κανονισμού για την Προστασία των Προσωπικών Δεδομένων (GDPR) στις 25 Μαΐου 2018, η προστασία των προσωπικών δεδομένων έχει αναχθεί σε υψίστης σημασίας ζήτημα για τα κράτη και τις επιχειρήσεις παγκοσμίως. Η Ευρωπαϊκή Ένωση με την υιοθέτηση του Κανονισμού κατάφερε να θέσει τις βάσεις για τη δημιουργία ενός πλαισίου προστασίας των Ευρωπαίων πολιτών και να αλλάξει, πλέον σε παγκόσμιο επίπεδο, τις υποχρεώσεις όλων των εμπλεκομένων μερών. Η προστασία των προσωπικών δεδομένων των παιδιών αποτελεί βασικό στόχο του GDPR, όπως θα διαφανεί και κατωτέρω. Τα παιδιά, ειδικότερα ως χρήστες του διαδικτύου, αποτελούν μια από τις πιο ευαίσθητες κατηγορίες υποκειμένων δεδομένων και ως εκ τούτου η ανάγκη προστασίας τους είναι αδιαμφισβήτητη. Η μείωση του μέσου όρου ηλικίας των χρηστών στο διαδίκτυο σε συνδυασμό με τους κινδύνους που αυτό ελλοχεύει, ακόμη και για τον μέσο ενήλικα, δεν αφήνει περιθώρια διαπραγμάτευσης αναφορικά με την ανάγκη υποχρεωτικότητας του ελέγχου ηλικίας του κάθε χρήστη. Από το “Blackout challenge”, την πρόκληση δηλαδή ασφυξίας, στο “Benadryl challenge” και την κατάποση υπερβολικών ποσοτήτων φαρμακευτικών σκευασμάτων και από το “Silhouette challenge” (το συγκεκριμένο challenge ξεκίνησε ως “body-positive” movement, με τους χρήστες να ανεβάζουν στην εφαρμογή βίντεό τους με εσώρουχα

30 _ LAWYER

ή και καθόλου ρούχα, τα οποία καλύπτονταν από ένα κόκκινο φίλτρο, αλλά πολύ σύντομα χρήστες του Twitter άρχισαν να μοιράζονται οδηγίες για την αφαίρεση του κόκκινου φίλτρου) μέχρι και το πολύ πρόσφατο “Coronavirus challenge”, κατά το οποίο παιδιά βιντεοσκοπούνται να έρχονται σε επαφή με αντικείμενα που βρίσκονται σε δημόσιους χώρους (π.χ σε δημόσιες τουαλέτες), προκειμένου να αυξήσουν τις πιθανότητές τους να έρθουν σε επαφή με ιούς, όπως ο Covid-19, γίνεται εύκολα αντιληπτό πως η ανέλεγκτη και άνευ δικλείδων ασφαλείας περιήγηση των παιδιών στο διαδίκτυο μπορεί να έχει καταστροφικά, έως και κάποιες φορές μοιραία αποτελέσματα για την ψυχική και σωματική υγεία τους. Το ελληνικό κείμενο του GDPR στο άρθρο 8 ορίζει: «Προΰποθέσεις που ισχύουν για τη συγκατάθεση παιδιού σε σχέση με τις υπηρεσίες της κοινωνίας των πληροφοριών: 1. Όταν εφαρμόζεται το άρθρο 6 παράγραφος 1 στοιχείο α), σε σχέση με την προσφορά υπηρεσιών της κοινωνίας των πληροφοριών απευθείας σε παιδί, η επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα παιδιού είναι σύννομη εάν το παιδί είναι τουλάχιστον 16 χρονών. Εάν το παιδί είναι ηλικίας κάτω των 16 ετών, η επεξεργασία αυτή είναι σύννομη μόνο εάν και στον βαθμό που η εν λόγω συγκατάθεση παρέχεται ή εγκρίνεται από το πρόσωπο που έχει τη γονική μέριμνα του παιδιού. Τα κράτη-μέλη δύνανται να προβλέπουν διά νόμου μικρότερη ηλικία για τους εν λόγω σκοπούς, υπό την προΰπόθεση ότι η εν λόγω μικρότερη ηλικία δεν είναι κάτω από τα 13 έτη.

2. Ο υπεύθυνος επεξεργασίας καταβάλλει εύλογες προσπάθειες, για να επαληθεύσει στις περιπτώσεις αυτές ότι η συγκατάθεση παρέχεται ή εγκρίνεται από το πρόσωπο που έχει τη γονική μέριμνα του παιδιού, λαμβάνοντας υπόψη τη διαθέσιμη τεχνολογία.

3. Η παράγραφος 1 δεν επηρεάζει το γενικό ενοχικό δίκαιο των κρατών-μελών, όπως τους κανόνες περί ισχύος, κατάρτισης ή συνεπειών μιας σύμβασης σε σχέση με παιδί.» Αντίστοιχα, στο αγγλικό κέιμενο του GDPR στην παράγραφο 1 διαβάζουμε: “Where point (a) of Article 6(1) applies, in relation to the offer of information society services directly to a child, the processing of the personal data of a child shall be lawful where the child is at least 16 years old. Where the child is below the age of 16 years, such processing shall be lawful only if and to the extent that consent is given or authorised by the holder of parental responsibility over the child. Member States may provide by law for a lower age for those purposes provided that such lower age is not below 13 years”.

Από την ανάλυση των στοιχείων του άρθρου καθίσταται σαφές ότι ο κανονισμός θέτει το όριο των 16 ετών ως το κατώτατο επιτρεπτό όριο ηλικίας, βάσει του οποίου η παροχή συναίνεσης για την επεξεργασία δεδομένων από ένα παιδί μπορεί να θεωρείται νόμιμη. Παρ’ όλα αυτά, αφήνει στην διακριτική ευχέρεια των κρατών να θέσουν ένα ακόμη χαμηλότερο ηλικιακό όριο, το οποίο όμως σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να είναι μικρότερο των 13 ετών. Σε αυτό το πλαίσιο, τα κράτη ανά την Ευρώπη έχουν θέσει διαφορετικά ηλικιακά όρια. Έτσι, το όριο των 16 ετών έχουν επιλέξει η Ελλάδα, η Ιρλανδία, η Ολλανδία, η Σλοβακία, η Γερμανία, η Ουγγαρία και η Πολωνία, το όριο των 15 ετών η Γαλλία (που μπορεί να μειωθεί με την παροχή γονικής συναίνεσης) και η Τσεχία, το όριο των 14 ετών η Αυστρία, η Ιταλία και η Ισπανία, ενώ η ηλικία των 13 ετών έχει επιλεγεί από το Βέλγιο, τη Δανία, τη Φινλανδία και τη Σουηδία.

Το ζήτημα της συναίνεσης Όταν οι διαδικτυακά παρεχόμενες υπηρεσίες απευθύνονται σε ανήλικους και η συναίνεση αποτελεί τη νόμιμη βάση της επεξεργασίας των δεδομένων, η συναίνεση επιβάλλεται να δίνεται από το πρόσωπο που έχει την επιμέλεια του ανηλίκου. Αποτελεί ευθύνη των υπεύθυνων επεξεργασίας να διαπιστώσουν κατά πόσο το πρόσωπο που παρέχει τη συναίνεση πράττει τούτο υπό του πρίσμα του ασκούντος τη γονική μέριμνα του ανηλίκου που βρίσκεται σε ηλικία κάτω των 16 ετών (και όχι κατώτερη των 13). Ο υπεύθυνος επεξεργασίας υποχρεούται βάσει του άρθρου 8 (2) του GDPR να αξιοποιήσει όλες τις διαθέσιμες τεχνολογίες και να καταβάλλει «κάθε εύλογη προσπάθεια», προκειμένου να εξακριβώσει από ποιον παρέχεται η συναίνεση. Το ζήτημα του ελέγχου της ηλικίας των χρηστών online αποτελεί αγκάθι για τους παρόχους

Δυστυχώς, μέχρι στιγμής, η δυσκολία του εγχειρήματος δεν έχει επιτρέψει να εφαρμοστούν πολλές εναλλακτικές στην ήδη υπάρχουσα (και όχι ιδιαίτερα αποτελεσματική) λύση της απλής εντολής: “Confirm your age” LAWYER _ 31

_IN THE SPOTLIGHT υπηρεσιών, το οποίο δεν ρυθμίζεται από τον GDPR. Ο Κανονισμός δεν προβλέπει συγκεκριμένα μέτρα, μεθόδους ή ρυθμίσεις που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε ασφαλή εξακρίβωση της ηλικίας των χρηστών. Οι πάροχοι online υπηρεσιών, που θεωρούν ότι ενδέχεται ανήλικοι χρήστες να είναι εγγεγραμμένοι στις υπηρεσίες τους, οφείλουν να αξιοποιήσουν όλο το φάσμα δυνατοτήτων που διαθέτουν. Δυστυχώς, μέχρι στιγμής, η δυσκολία του εγχειρήματος δεν έχει επιτρέψει να εφαρμοστούν πολλές εναλλακτικές στην ήδη υπάρχουσα (και όχι ιδιαίτερα αποτελεσματική) λύση της απλής εντολής: “Confirm your age”. Στο πλαίσιο αυτό, προωθείται σε ευρωπαϊκό επίπεδο η δημιουργία πλαισίου κανόνων δεοντολογίας στο πεδίο της προστασίας του παιδιού και ειδικότερα στο πεδίο της υποχρέωσης λήψης συναίνεσης για υπηρεσίες που παρέχονται σε ανηλίκους. Αυτή η υποχρέωση προκύπτει τόσο από το άρθρο 40 του Κανονισμού, όσο και από το άρθρο 57 (1) (β). Βασική κατευθυντήρια προς αυτή την κατεύθυνση αποτελεί συμπληρωματικά και η διάταξη 12 του GDPR, που σε συνδυασμό με την σκέψη 58, προβλέπει ότι οι πληροφορίες που παρέχονται στους ανηλίκους πριν και κατά την επεξεργασία των δεδομένων τους πρέπει να παρέχονται σε γλώσσα απλή και κατανοητή, την οποία ο ανήλικος μπορεί να κατανοήσει: «Δεδομένου ότι τα παιδιά χρήζουν ειδικής προστασίας, κάθε ενημέρωση και ανακοίνωση, εάν η επεξεργασία απευθύνεται σε παιδί, θα πρέπει να διατυπώνεται σε σαφή και απλή γλώσσα, την οποία το παιδί να μπορεί να κατανοεί εύκολα».

σελίδες και προφίλ χρηστών. Άλλες μέθοδοι περιλαμβάνουν ποιοτική αξιολόγηση του περιεχομένου των προφίλ των χρηστών για την εξαγωγή του πιθανού ηλικιακού εύρους εντός του οποίου ο χρήστης μπορεί να τοποθετηθεί (χωρίς τα αποτελέσματα να είναι πάντα ασφαλή). Πιο ασφαλής θεωρείται η εξακρίβωση μέσω ελέγχου της ταυτότητας του χρήστη offline, καθώς και μέσω της χρήσης βιομετρικών δεδομένων (δακτυλικών αποτυπωμάτων, αναγνώριση της ίριδας), προκειμένου να ταυτοποιηθεί ο ενήλικας που παρέχει τη συναίνεση για τον ανήλικο χρήστη. Η ομάδα του Article 29 Working Party εφιστά την προσοχή αναφορικά με τη χρήση βιομετρικών δεδομένων, καθώς τίθενται σοβαρά ζητήματα παραβίασης της προσωπικότητας και της ιδιωτικότητας. Εντός της Ευρώπης, η προσπάθεια ταυτοποίησης των χρηστών με την χρήση ταυτότητας ή διαβατηρίου έχει κριθεί ως επιτρεπτή και αποτελεσματική από το Ανώτατο Γερμανικό Ομοσπονδιακό Δικαστήριο. Στο Βέλγιο η παιδική ταυτότητα, αν και χρησιμοποιήθηκε σε πολλές περιπτώσεις ως εργαλείο age verification, κατακρίθηκε σημαντικά. Αξίζει να σημειωθεί ότι η έλλειψη ενιαίας και αποτελεσματικής πολιτικής age verification δεν αποτελεί στοιχείο που χαρακτηρίζει μόνο την Ευρωπαϊκή Ένωση και τον GDPR. Κριτική για σχετική έλλειψη έχει ασκηθεί εντόνως και κατά της αμερικανικής COPPA (Children Online Protection Privacy Act) που παρουσιάζει μεγάλες ομοιότητες με τις σχετικές διατάξεις του GDPR.

Η περίπτωση του TikTok Το TikTok χρησιμοποιεί αντίστοιχα τη μέθοδο δήλωσης της ηλικίας από τον χρήστη. Μετά το αποτρόπαιο γεγονός του θανάτου ενός κοριτσιού 9 ετών στην Ιταλία και ενός αγοριού 12 ετών στο Κολοράντο, τα οποία βρήκαν τραγικό τέλος μετά τη συμμετοχή τους στο “blackout challenge” και προκειμένου να μπορεί να εξακριβώσει με ασφάλεια την ηλικία των χρηστών, η πλατφόρμα αποφάσισε την εισαγωγή σχετικών μεθόδων Τεχνητής Νοημοσύνης. Όπως ανέφερε και η Ιρλανδική Αρχή Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων με την οποία το TikTok συνεργάζεται για την αποτελεσματική αλλαγή της πολιτικής του, το TikTok βρίσκεται στη διαδικασία αναθεώρησης των μέτρων που χρησιμοποιεί, προκειμένου να προστατεύσει τους ανήλικους χρήστες του, που είναι πιο ευάλωτοι απέναντι στους κινδύνους που ανακύπτουν από την επεξεργασία των προσωπικών τους δεδομένων. Στο πλαίσιο αυτό, η πλατφόρμα εισήγαγε την εφαρμογή ενός “in-app button”, ενός πλήκτρου εντός της εφαρμογής, το οποίο δίνει τη δυνατότητα στους χρήστες να αναφέρουν άλλους χρήστες αν θεωρήσουν ότι πρόκειται για ανηλίκους κάτω των 13 ετών.

Age Verification in practice Πέρα από την απλή και όχι τόσο ασφαλή «δήλωση» της ηλικίας από τον χρήστη και πίσω στο 2013, το αμερικανικό FTC (Federal Trade Commission) και επί τη βάσει εφαρμογής που υποβλήθηκε από την Imperium Inc., έδωσε την έγκρισή του για τη χρήση της μεθόδου παροχής πληροφοριών “out of wallet” για την εξακρίβωση της ηλικίας του χρήστη, αλλά και για την εξακρίβωση στην πράξη του κατά πόσον το πρόσωπο που παρέχει την συναίνεση είναι πράγματι το πρόσωπο που ασκεί τη γονική μέριμνα στην περίπτωση του ανηλίκου. Στην πράξη, η μέθοδος είναι πλέον ευρέως γνωστή, καθώς χρησιμοποιείται καθημερινά από τραπεζικά ιδρύματα και άλλους οργανισμούς για την ταυτοποίηση των χρηστών/ πελατών και περιλαμβάνει ερωτήσεις που μπορούν να απαντηθούν μόνο από τον ίδιο τον χρήστη χωρίς μια απλή ματιά στο πορτοφόλι του να μπορεί να δώσει τις σχετικές απαντήσεις. Πιο ανεπτυγμένες μέθοδοι περιλαμβάνουν “peer–review” με αξιολόγηση δεδομένων που έχουν ληφθεί από άλλες εφαρμογές,

32 _ LAWYER

Η Alexandra Evans, επικεφαλής του τμήματος για την ασφάλεια των παιδιών στο TikTok, αναφέρθηκε στη συμφωνία της πλατφόρμας με την Ιταλική ΠΔΠΧ (Garante). Βάσει της συμφωνίας το TikTok υποχρεώθηκε στη διενέργεια εκ νέου ελέγχου της ηλικίας όλων των χρηστών στην Ιταλία, δηλώνοντας ότι: “Κύρια προτεραιότητα του TikTok αποτελεί η ασφάλεια και η ιδιωτικότητα των χρηστών μας και ειδικότερα των χρηστών νέας ηλικίας. Σε συνέχεια της δέσμευσης με τη Garante, θα δοκιμάσουμε πρόσθετα μέτρα, για να διασφαλίσουμε ότι μόνο οι χρήστες ηλικίας 13 ετών και άνω μπορούν να χρησιμοποιήσουν το Tiktok. Κάνουμε ήδη καινοτόμα βήματα για την προώθηση της ασφάλειας των νέων στο Tiktok, όπως η προεπιλογή του καθορισμού λογαριασμών σε ιδιωτικούς όταν αφορούν χρήστες ηλικίας κάτω των 16 ετών και η δυνατότητα στους γονείς να συνδέουν το λογαριασμό τους με εκείνον των παιδιών τους μέσω Family Pairing. Δεν υπάρχει όριο όταν πρόκειται για την ασφάλεια και συνεχίζουμε να αξιολογούμε και να βελτιώνουμε τις πολιτικές, τις διαδικασίες και τα συστήματά μας με τη συμβουλή εξωτερικών ειδικών.” Ταυτόχρονα, προωθήθηκε η διενέργεια τοπικής ενημερωτικής καμπάνιας, προκειμένου να ενημερωθούν τόσο οι ανήλικοι, όσο και οι γονείς, για τις νέες ρυθμίσεις ασφαλείας των παιδιών στην πλατφόρμα. Αντίστοιχη ενημερωτική καμπάνια αποφασίστηκε να διενεργηθεί και στα εθνικά τηλεοπτικά μέσα σε συνεργασία με την φιλανθρωπική οργάνωση προστασίας του παιδιού Telefono Azzuro, με κύριους αποδέκτες της τους γονείς. Επιπλέον, και προκειμένου το TikTok να συμμορφωθεί πλήρως με τις διατάξεις του κανονισμού που προαναφέρθηκαν, υποχρεώθηκε στην αλλαγή του λεκτικού της πολιτικής απορρήτου του, έτσι ώστε να είναι απόλυτα κατανοητό και από τους χρήστες ηλικίας κάτω των 18 ετών. Έτσι, στο διάστημα μεταξύ 9 Φεβρουαρίου και 21 Απριλίου, περισσότεροι από 12.5 εκατομμύρια Ιταλοί χρήστες υποχρεώθηκαν να βεβαιώσουν την ηλικία τους. Συνολικά, περισσότεροι από 500.000 λογαριασμοί κρίθηκαν ως ακατάλληλοι και διαγράφηκαν από την πλατφόρμα, όπως αναφέρει η Garante στην σχετική ανακοίνωσή της που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 2021. Πιο αναλυτικά, σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσε στη δημοσιότητα η Αρχή, 400.000 χρήστες δήλωσαν ηλικία κάτω των 13 ετών, ενώ 140.000 λογαριασμοί εντοπίστηκαν μέσω συνδυαστικών μεθόδων ελέγχου και αναφοράς που εφάρμοσε η εφαρμογή. Προκειμένου να μπορέσουν να προστατευθούν πλήρως οι ανήλικοι κάτω των 12 ετών, η Garante αποφάσισε ακόμη την επιβολή νέων μέτρων κατά του TikTok. Συγκεκριμένα, στην ανακοίνωσή της αναφέρει ότι

η πλατφόρμα πρέπει να εξασφαλίσει την άμεση, εντός 48 ωρών, διαγραφή όλων των λογαριασμών που ανήκουν σε παιδιά κάτω των 13 ετών, την ενίσχυση των μηχανισμών αποκλεισμού στις συσκευές που χρησιμοποιούνται από χρήστες κάτω των 16 ετών, την ανάπτυξη και ενίσχυση των μηχανισμών Τεχνητής Νοημοσύνης που μπορούν να εξακριβώσουν την ηλικία των χρηστών, την ανάπτυξη νέας επικοινωνιακής καμπάνιας μέσω της τηλεόρασης και του ραδιοφώνου, για να καταστεί σαφές σε γονείς και παιδιά ότι η πλατφόρμα είναι ακατάλληλη για ανηλίκους κάτω των 12 ετών, την αλλαγή του λεκτικού στο σύνολο της εφαρμογής, ώστε η γλώσσα και η παρεχόμενη πληροφορία να μπορεί να γίνει αντιληπτή από τους ανήλικους, αλλά και την ανακοίνωση όλων των σχετικών αποτελεσμάτων και των πληροφοριών που αφορούν την αποτελεσματικότητα των υιοθετούμενων μέτρων, προκειμένου να προωθηθεί η συνεργασία με την αρχή.

Συνολικά, περισσότεροι από 500.000 λογαριασμοί κρίθηκαν ως ακατάλληλοι και διαγράφηκαν από την πλατφόρμα, όπως αναφέρει η Garante στην σχετική ανακοίνωσή της που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 2021 Καθίσταται συνεπώς σαφές, ότι η σημασία και η ευαισθησία του ζητήματος των ανηλίκων στο διαδίκτυο αποτελεί πρόκληση για τις κυβερνήσεις και τις αρχές παγκοσμίως. Η αδιαμφισβήτητη ανάγκη προστασίας των παιδιών και η κοινωνική πίεση που πλέον ασκείται ευρέως έναντι των παρόχων υπηρεσιών έχει οδηγήσει στην αυστηροποίηση προτεινόμενων μέτρων προστασίας των ανηλίκων. Η αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών και ιδιαίτερα των εφαρμογών της Τεχνητής Νοημοσύνης αναμένεται μελλοντικά να επιτρέψει την ανάπτυξη εφαρμογών που θα μπορούν και να διαφυλάξουν την ιδιωτικότητα και την προσωπικότητα του χρήστη, αλλά ταυτόχρονα θα μπορούν να εξακριβώνουν την ηλικία των ατόμων που επιχειρούν την εγγραφή τους σε μια εφαρμογή, έτσι ώστε τα οφέλη από την περιήγηση των παιδιών στο διαδίκτυο να μην επισκιάζονται από περιστατικά, όπως αυτά της Antonella από το Παλέρμο και του Joshua από το Κολοράντο.

■ LAWYER _ 33

Digital Services Act και ελευθερία έκφρασης:

Καινοτομίες, περιορισμοί και ερωτηματικά Περιορισμός του παράνομου περιεχομένου και ελευθερία έκφρασης στο διαδίκτυο, δύο στόχοι που καθίσταται πλέον κομβικής σημασίας να σταθμιστούν, όσο δύσκολο και αν είναι αυτό. Η Digital Services Act, της οποίας η πρόταση δημοσιεύθηκε πρόσφατα, καλείται να βρει τη βέλτιστη ισορροπία και το πετυχαίνει σε μεγάλο βαθμό, αν και κάποιοι προβληματισμοί παραμένουν. Μένει να δούμε πώς αυτή η πρόταση θα εξελιχθεί σε Κανονισμό υπερβαίνοντάς τους.

Της

Αλεξιάννας Τσότσου

_IN THE SPOTLIGHT

Σ

τις 15 Δεκεμβρίου 2020, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε την πολυαναμενόμενη πρόταση για τον καθορισμό ενός νέου νομοθετικού πλαισίου για τις ψηφιακές υπηρεσίες (Digital Services Act). Πρόκειται για το αποτέλεσμα πολλών ετών προσπάθειας αντιμετώπισης των προβλημάτων που προκύπτουν από τη διάδοση παράνομου περιεχομένου online και την παραπληροφόρηση. Ειδικότερα, η Digital Services Act (DSA) επιδιώκει να ενσωματώσει σε ένα ενιαίο νομοθέτημα διάφορα ξεχωριστά σημεία της νομοθεσίας της ΕΕ και των πρακτικών αυτορρύθμισης που αφορούν το παράνομο περιεχόμενο στο διαδίκτυο. Επιδιώκει, επίσης, να εναρμονίσει τους κανόνες για την παροχή ψηφιακών υπηρεσιών σε ένα ενιαίο κανονιστικό πλαίσιο που θα ισχύει σε ολόκληρη την ΕΕ χωρίς τις αποκλίσεις και τις αντιφάσεις που ανακύπτουν τώρα λόγω των διαφορετικών νομοθεσιών στα κράτη-μέλη. Ωστόσο, η DSA είναι κάτι περισσότερο από ένα σχέδιο ενοποίησης και εναρμόνισης της ευρωπαϊκής νομοθεσίας. Είναι μια φιλόδοξη πρόταση με στόχο να οριοθετήσει την τεχνολογία μέσω της λογοδοσίας στις δημόσιες αρχές με υποχρεώσεις διαφάνειας και δέουσας επιμέλειας, ενώ παράλληλα περιέχει πολλές διατάξεις για την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων των χρηστών. Το αν θα καταφέρει να επιτύχει στην προστασία της ελευθερίας έκφρασης από αδικαιολόγητους περιορισμούς χωρίς να αφήνει ανεξέλεγκτες τις αρνητικές όψεις της τεχνολογίας είναι όμως κάτι που έχει αμφισβητηθεί. Παρακάτω είναι μερικές σκέψεις μας πάνω στο θέμα.

Προς την κατεύθυνση του περιορισμού της αυθαιρεσίας των ψηφιακών πλατφορμών ως προς τη διαχείριση του περιεχομένου τους κινείται η απαίτηση της DSA για αιτιολόγηση των αποφάσεων κατάργησης περιεχομένου, με την Επιτροπή να προτείνει τη δημιουργία και διαχείριση μιας βάσης δεδομένων που περιέχει τις εν λόγω αιτιολογίες. Ιδιαίτερα θετική πτυχή του σχεδίου πρότασης της DSA είναι, επιπλέον, ότι διατηρεί τους ακρογωνιαίους λίθους για την προστασία της ελευθερίας έκφρασης, δηλαδή την υπό όρους απαλλαγή των παρόχων ενδιάμεσων υπηρεσιών από την ευθύνη για τη δημοσίευση παράνομου περιεχομένου και την απαγόρευση γενικής παρακολούθησης, η οποία υπήρχε και στην Οδηγία για το ηλεκτρονικό εμπόριο (2000/31/ΕΚ). Είναι, επίσης, καλοδεχούμενο ότι τελικά, παρά την αρχική φιλοδοξία, το πεδίο της DSA αφορά μόνο το παράνομο και όχι το επιβλαβές περιεχόμενο, κάτι που θα άνοιγε πολύ τις δυνατότητες επέμβασης και ρύθμισης με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τον περιορισμό της ελευθερίας έκφρασης. Πολύ σημαντικές είναι και οι διατάξεις για τις ευρείες υποχρεώσεις διαφάνειας που τίθενται στις ψηφιακές πλατφόρμες, έτσι ώστε να υπάρχει έλεγχος της κατάργησης και του περιορισμού περιεχομένου. Οι πλατφόρμες αυτές διακρίνονται σε τρεις βασικές κατηγορίες, τους παρόχους ενδιάμεσων υπηρεσιών, τις επιγραμμικές πλατφόρμες και τις πολύ μεγάλες επιγραμμικές πλατφόρμες. Κάθε μία κατηγορία έχει σε διαφορετικό βαθμό υποχρεώσεις διαφάνειας και λογοδοσίας και μόνο οι πολύ μεγάλες επιγραμμικές πλατφόρμες υπόκεινται στο πλήρες πεδίο εφαρμογής της DSA. Κάτι το οποίο είναι φυσικά λογικό, καθώς αντικατοπτρίζει την ανάγκη μεγαλύτερων υποχρεώσεων ανάλογα με τις τεχνικές και λειτουργικές δυνατότητες κάθε πλατφόρμας, αν και ταυτόχρονα υποκρύπτει τον

Διαφάνεια, δέουσα επιμέλεια και λογοδοσία των ψηφιακών πλατφορμών Η DSA περιέχει πολλές θετικές διατάξεις, οι οποίες, εφόσον εγκριθούν, θα βελτιώσουν σημαντικά τη διαφάνεια και τη λογοδοσία των ψηφιακών πλατφορμών, οι οποίες λειτουργούν ως ενδιάμεσοι στη σύνδεση των χρηστών με υπηρεσίες και περιεχόμενο. Οι πλατφόρμες αυτές λαμβάνουν καθημερινά αποφάσεις για την κατάργηση περιεχομένου ή τον περιορισμό της πρόσβασης σε αυτό, οπότε το ζητούμενο είναι να βρεθεί η βέλτιστη ισορροπία ανάμεσα στον περιορισμό του παράνομου περιεχομένου και στην ελευθερία έκφρασης των χρηστών μέσω της διαδικασίας λογοδοσίας των πλατφορμών για τις αποφάσεις που λαμβάνουν.

Το ζητούμενο είναι να επιτευχθεί ισορροπία ανάμεσα στον περιορισμό του παράνομου περιεχομένου και στην ελευθερία έκφρασης των χρηστών μέσω της διαδικασίας λογοδοσίας των πλατφορμών για τις αποφάσεις που λαμβάνουν LAWYER _ 35

_IN THE SPOTLIGHT κίνδυνο να μεταφερθεί η διάδοση παράνομου περιεχομένου σε μικρότερες πλατφόρμες, στις οποίες οι υποχρεώσεις δεν είναι τόσο αυστηρές. Σχετικά με αυτό το ζήτημα, ο Παναγιώτης Δρακόπουλος, Senior Partner στη δικηγορική εταιρεία Drakopoulos, αναφέρει: «Η κατηγοριοποίηση των ψηφιακών πλατφορμών στην Digital Services Act αποτελεί προϊόν στάθμισης του ενωσιακού νομοθέτη μεταξύ αντικρουόμενων συμφερόντων: αφενός της επιτακτικής ανάγκης αντιμετώπισης της διάδοσης παράνομου περιεχοSenior Partner, μένου, αφετέρου της οικονομικής βιωσιμότητας Drakopoulos όλων των παικτών της ψηφιακής οικονομίας, με Law Firm τη διασφάλιση του ανταγωνισμού και της καινοτομίας. Η κατηγοριοποίηση αυτή της Digital «Η κατηγοριοποίηση Services Act ερμηνεύεται και ως προτεραιοποίτων ψηφιακών ηση του ενωσιακού νομοθέτη στα μέσα εκείνα πλατφορμών στην που παρουσιάζουν τους περισσότερους κινδύDigital Services νους: η διάδοση παράνομου περιεχομένου στις Act ερμηνεύεται και μεγάλες πλατφόρμες είναι πολλαπλά επιζήμια σε ως προτεραιοποίηση του ενωσιακού έκταση και βάθος και μπορεί να δημιουργήσει νομοθέτη στα κινδύνους για την κοινωνική συνοχή. Βέβαια, η μέσα εκείνα που διάδοση παράνομου περιεχομένου από μικρότερες παρουσιάζουν τους πλατφόρμες δεν είναι απλά ένας ενδεχόμενος περισσότερους κίνδυνος. Είναι μια πραγματικότητα. Ακόμα και κινδύνους: η αν η Digital Services Act πολλαπλασιάσει τη διάδοση παράνομου διακίνηση παράνομου περιεχομένου από αυτές, περιεχομένου οι μικρότερες πλατφόρμες δεν έχουν ούτε την στις μεγάλες οικονομική, ούτε την τεχνολογική ισχύ και πλατφόρμες είναι καινοτομία να το υποστηρίξουν με τον τρόπο πολλαπλά επιζήμια που θα το έκανε μια μεγάλη πλατφόρμα.» σε έκταση και βάθος και μπορεί Όλοι οι πάροχοι ενδιάμεσων υπηρεσιών θα να δημιουργήσει πρέπει να συντάσσουν εκθέσεις διαφάνειας με κινδύνους για την πληροφορίες σχετικά με: α) τον αριθμό των κοινωνική συνοχή» εντολών που λαμβάνουν από τις εθνικές αρχές, κατηγοριοποιημένες με βάση τον τύπο του παράνομου περιεχομένου, για το οποίο ζητείται επέμβαση, και το χρόνο που απαιτήθηκε, για να ενεργήσουν καταλλήλως, β) τον αριθμό των ειδοποιήσεων σχετικά με παράνομο περιεχόμενο που υποβάλλονται από τους χρήστες στα πλαίσια του μηχανισμού που αναφέρεται στο άρθρο 14, καθώς και κάθε ενέργεια που έχει αναληφθεί, ώστε να καταργηθεί αυτό το περιεχόμενο, γ) τον έλεγχο περιεχομένου που πραγματοποιήθηκε από τους ίδιους τους παρόχους με δική τους πρωτοβουλία, συμπεριλαμβανομένων του αριθμού και του είδους των μέτρων που ελήφθησαν και τα οποία επηρεάζουν τη διαθεσιμότητα, την προβολή και την προσβασιμότητα των πληροφοριών. Περαιτέρω, όλες οι επιγραμμικές πλατφόρμες πρέπει να υποβάλλουν πληροφορίες σχετικά με τον αριθμό των διαφορών που κατατέθηκαν σε

Παναγιώτης Δρακόπουλος

36 _ LAWYER

εξωδικαστικούς φορείς διακανονισμού, το αποτέλεσμά τους και τον χρόνο που χρειάστηκε για την επίλυσή τους. Πρέπει, επίσης, να παρέχουν πληροφορίες σχετικά με την εφαρμογή μέτρων αναστολής των λογαριασμών των χρηστών λόγω της ανάρτησης προδήλως παράνομου περιεχομένου ή προδήλως αβάσιμων καταγγελιών. Ενδιαφέρουσα είναι και η υποχρέωση παροχής πληροφοριών σχετικά με οποιαδήποτε χρήση αυτόματων μέσων για τον έλεγχο περιεχομένου, ενώ πρέπει να εξειδικεύονται οι συγκεκριμένοι σκοποί, οι ενδείξεις της ακρίβειας αυτών των αυτοματοποιημένων μέσων και τυχόν διασφαλίσεων που εφαρμόστηκαν. Έτσι, μπορεί να υπάρχει αποτελεσματική εποπτεία στην αυτοματοποίηση της ανεύρεσης παράνομου περιεχομένου, ώστε να μειωθούν τυχόν ψευδώς αρνητικές ή ψευδώς θετικές ειδοποιήσεις και το όλο σύστημα να διέπεται από μεγαλύτερη ακρίβεια και διαφάνεια. Τέλος, οι πλατφόρμες που προβάλλουν διαφημίσεις πρέπει να διασφαλίζουν ότι ο παραλήπτης της υπηρεσίας μπορεί να αναγνωρίζει με σαφήνεια πότε κάποια πληροφορία είναι διαφήμιση και από ποιο φυσικό ή νομικό πρόσωπο αυτή προέρχεται. Οι πολύ μεγάλες επιγραμμικές πλατφόρμες υπόκεινται σε πρόσθετες απαιτήσεις διαφάνειας στις διαφημίσεις, καθώς οφείλουν να δημοσιοποιούν βασικές πληροφορίες για τις διαφημίσεις, όπως το περιεχόμενό τους, την προέλευσή τους και την περίοδο προβολής τους, σε δημόσια αποθετήρια, έτσι ώστε αυτές οι πληροφορίες να είναι διαθέσιμες στους χρήστες. Επιπλέον, έχουν αυξημένες υποχρεώσεις δημοσιοποίησης συγκεκριμένων στοιχείων, όπως την αυτό-αξιολόγησή τους σε σχέση με τους συστημικούς κινδύνους, καθώς και τα μέτρα ελέγχου του περιεχομένου. Μάλιστα, για τα τελευταία απαιτείται ανεξάρτητη έκθεση ελέγχου και εφαρμογής. Στο άρθρο 31 του σχεδίου πρότασης προβλέπεται και η υποχρέωση παροχής πρόσβασης στην Επιτροπή ή τις εθνικές αρχές σε δεδομένα, τα οποία είναι αναγκαία για την παρακολούθηση και την αξιολόγηση της συμμόρφωσης κάθε πλατφόρμας με τον παρόντα κανονισμό.

Οι προβληματισμοί Ένα αρκετά αμφισβητούμενο ζήτημα στη DSA είναι ο προτεινόμενος μηχανισμός ειδοποίησης και δράσης, ο οποίος δίνει τη δυνατότητα σε οποιονδήποτε χρήστη να ειδοποιεί την πλατφόρμα σχετικά με παράνομο περιεχόμενο. Το πρόβλημα με αυτόν τον μηχανισμό έγκειται σε συνδυασμό με το άρθρο 5, το οποίο ρυθμίζει τους όρους

απαλλαγής των παρόχων από την ευθύνη τους για το παράνομο περιεχόμενο. Στο άρθρο 5, λοιπόν, ορίζεται ότι οι πάροχοι ενδιάμεσων υπηρεσιών δεν φέρουν ευθύνη για τη φιλοξενία παράνομου περιεχομένου, εφόσον δεν γνώριζαν την ύπαρξή του και μόλις έλαβαν γνώση για αυτό προχώρησαν σε ενέργειες απόσυρσής του. Αυτή η διάταξη δίνει ισχυρό κίνητρο στις πλατφόρμες να καταργούν το περιεχόμενο, για το οποίο λαμβάνουν αναφορές από τους χρήστες, με δεδομένο ότι αυτές οι αναφορές εμπίπτουν στην έννοια της γνώσης, στην οποία αναφέρεται το άρθρο 5. Κάτι τέτοιο έρχεται σε εντυπωσιακή αντίθεση με τον προβληματισμό που εξέφρασαν οι Ευρωπαίοι ηγέτες σχετικά με την εξουσία των πλατφορμών social media και τον περιορισμό της ελευθερίας έκφρασης, όταν το Facebook και το Twitter έλαβαν στις 6 Ιανουαρίου 2021 μονομερώς την απόφαση να αναστείλουν επ’ αόριστον τον λογαριασμό του τότε προέδρου των ΗΠΑ Donald Trump μετά τις επιθέσεις στο αμερικάνικο Καπιτώλιο. Βέβαια, το προτεινόμενο σχέδιο της DSA περιέχει αρκετές διασφαλίσεις για την προστασία της ελευθερίας της έκφρασης, όπως για παράδειγμα ότι οι χρήστες οφείλουν να τεκμηριώσουν γιατί θεωρούν ότι το κοινοποιηθέν περιεχόμενο είναι παράνομο. Επιπλέον, όπως προαναφέρθηκε, όλοι οι πάροχοι ενδιάμεσων υπηρεσιών οφείλουν να παρέχουν αιτιολογία για οποιαδήποτε απόφαση που παίρνουν σχετικά με την κατάργηση περιεχομένου, ενώ ειδικά στις επιγραμμικές πλατφόρμες τίθεται η υποχρέωση θέσπισης μέτρων κατά της κατάχρησης των ειδοποιήσεων. Παρ’ όλα αυτά, είναι αναπόφευκτο ότι πολλοί πάροχοι φιλοξενίας και πλατφόρμες θα προτιμήσουν να απομακρύνουν το περιεχόμενο, για το οποίο υπάρχουν ειδοποιήσεις από τους χρήστες, έτσι ώστε να αποφύγουν τον κίνδυνο οποιασδήποτε ευθύνης. Σχολιάζοντας, πάντως, τον προβληματισμό αυτό, ο Θεμιστοκλής Γιαννακόπουλος, Partner στη δικηγορική εταιρεία Andersen Legal, αποτιμά θετικά το άρθρο 5, ιδιαίτερα υπό το πρίσμα των άρθρων 6 και 7: «Οι ψηφιακές πλατφόρμες ασκούν τεράστια πολυεπίπεδη επιρροή παγκοσμίως, έχουν ως εκ τούτου αυξημένες ευθύνες: οφείλουν να λαμβάνουν κατάλληλα μέτρα αποτροπής κυκλοφορίας και ανταλλαγής παράνομου περιεχομένου και πληροφοριών, και κάθε προσπάθειας χειραγώγησης της κοινής γνώμης μέσω της διασποράς ψευδών ειδήσεων. Τα εργαλεία υπάρχουν και εξελίσσονται διαρκώς, χρησιμοποιούνται ήδη, το κόστος δεν είναι απαγορευτικό, θα πρέπει οι ίδιες οι πλατφόρμες να επενδύσουν, ώστε να

Θεμιστοκλής Γιαννακόπουλος Partner, Andersen Legal

«Θα πρέπει οι ίδιες οι πλατφόρμες να επενδύσουν, ώστε να βρουν τη χρυσή τομή και να διασφαλίσουν την ελευθερία έκφρασης. Όταν είσαι σε θέση να διαμορφώνεις την παγκόσμια κοινή γνώμη σε θέματα, όπως η πανδημία, οι εμβολιασμοί, οι εκλογές, πρέπει να αναλαμβάνεις τις ευθύνες σου και ό,τι αυτές συνεπάγονται»

βρουν τη χρυσή τομή και να διασφαλίσουν την ελευθερία έκφρασης. Προφανώς, δεν μπορούν να θεωρούν βάσιμη και να χρησιμοποιούν ως δικαιολογία αφαίρεσης περιεχομένου κάθε αναφορά χρήστη. Όταν είσαι σε θέση να διαμορφώνεις την παγκόσμια κοινή γνώμη σε θέματα, όπως η πανδημία, οι εμβολιασμοί, οι εκλογές, πρέπει να αναλαμβάνεις τις ευθύνες σου και ό,τι αυτές συνεπάγονται.» Στο ίδιο πλαίσιο, και ο Αριστείδης Παπαθανασίου, Associate στη δικηγορική εταιρεία Bernitsas Law, δεν θεωρεί τόσο προβληματικό το ζήτημα: «Εκτιμούμε ότι τo άρθρο 5 του Digital Services Act δεν διαφοροποιείται σημαντικά από το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο για την ευθύνη των παρόχων φιλοξενίας (αρ.13 του ΠΔ 131/2003, ως έχει ενσωματώσει την Οδηγία 2000/31 για το Ηλεκτρονικό Εμπόριο). Για την καλύτερη κατανόηση της απαλλαγής από την ευθύνη του άρθρου 5 του DSA, αυτή θα πρέπει να μελετηθεί συνδυαστικά με το Προοίμιο και το αρ. 14 DSA, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν προκύπτουν ερμηνευτικές δυσχέρειες. Σύμφωνα με την παρ.

22 του Προοιμίου DSA, σχετικά με τις αναφορές που θα λαμβάνουν οι πλατφόρμες από τους χρήστες, αυτές απαιτείται να "είναι επαρκώς

Η διάταξη ότι η γνώση του παράνομου περιεχομένου αποτελεί λόγο ευθύνης της πλατφόρμας της δίνει ισχυρό κίνητρο για κατάργηση περιεχομένου ακόμα και όταν αυτό δεν χρειάζεται LAWYER _ 37

TMT & CYBERSECURITY PRACTICE ΑΠΌ ΤΗΝ CPA LAW ΚΑΙ ΤΗΝ KPMG Η Σοφία Γρηγοριάδου, Managing Partner, o Θεοδόσης Τόμπρας, Partner, αντίστοιχα της CPA Law και ο Θοδωρής Στεργίου, Αναπληρωτής Γενικός Διευθυντής, Cyber Security Services της KPMG, περιγράφουν τί πρωτοποριακό κομίζει στην αγορά νομικών και συμβουλευτικών υπηρεσιών το νέο TMT & Cybersecurity Practice που ανακοίνωσε η CPA Law σε συνεργασία με την KMPG και γιατί αποτελεί ένα σημείο αναφοράς στις τηλεπικοινωνίες, την τεχνολογία, την πληροφορική και την κυβερνοασφάλεια στη χώρα μας. διαλειτουργικές και διεπιστημονικές ομάδες της CPA Law και της KPMG μια αξιόπιστη επιλογή για τους εντολείς μας». Πρόκειται για μία σύνθεση νομικών και συμβουλευτικών υπηρεσιών και διαχείρισης συμβάντων και κρίσεων, που αφενός παρέχονται με τα υψηλά standards της KMPG, αφετέρου έχουν τη δυνατότητα να παρέχονται ενιαία σε περισσότερες από 80 χώρες, όπου δηλαδή η KPMG είναι σε θέση να παράσχει και νομικές υπηρεσίες μέσω του δικτύου KPMG Global Legal Services (GLS). «Η έλευση και προσθήκη στην ομάδα μας του Θεοδόση Τόμπρα, πρώην επικεφαλής νομικού συμβούλου της Wind, σε συνδυασμό με την εδραιωμένη θέση της KPMG στην ελληνική αγορά των υπηρεσιών τεχνολογίας, Managing Partner, Συνέταιρος, Αναπληρωτής συμμόρφωσης και κυβερνοασφάλειας, σε συνδυασμό με τις ΠαπακωστόπουλοςΠαπακωστόπουλοςΓενικός υπηρεσίες forensic και διαχείρισης κρίσεων μας έδωσε Γρηγοριάδου Γρηγοριάδου Διευθυντής, τη δυνατότητα να εξελίξουμε αυτή την διεπιστημονική και Συνεργάτες και Συνεργάτες Cyber Security συνεργασία και να διαμορφώσουμε ένα διεπιστημονικό Δικηγορική Δικηγορική Services, KPMG τομέα εξειδίκευσης που θεωρούμε ότι δεν υπάρχει εταιρεία (CPA εταιρεία (CPA στην Ελλάδα, ενώ ακόμα και στο εξωτερικό συναντάται Law), ανεξάρτητο Law), ανεξάρτητο σπανίως οργανωμένος με τον τρόπο αυτό». μέλος του νομικού μέλος του νομικού και φορολογικού και φορολογικού Καταλύτης για τον νέο αυτό τομέα εξειδίκευσης δικτύου της KPMG δικτύου της KPMG αποτελεί η αυξημένη ζήτηση για διεπιστημονικές, νομικές, τεχνικές & συμβουλευτικές υπηρεσίες στο χώρο της τεχνολογίας, της πληροφορικής και της κυβερνοασφάλειας. Σύμφωνα με τον Θοδωρή Στεργίου ον Ιανουάριο του 2021 η Δικηγορική Εταιρεία «οι ολοένα αυξανόμενες ανάγκες και τάσεις ψηφιακού «Παπακωστόπουλος-Γρηγοριάδου & Συνεργάτες (CPA Law)» μετασχηματισμού των οργανισμών, με την παράλληλη αναβάθμιση ανακοίνωσε σε συνεργασία με την KPMG την έναρξη ενός νέου των δικτύων επικοινωνίας (π.χ. μέσω 5G κλπ.), αφενός τομέα εξειδίκευσης, των τηλεπικοινωνίων, της τεχνολογίας αποτελούν μια τεράστια επιχειρηματική ευκαιρία ανάπτυξης & της κυβερνοασφάλειας. Πρόκειται για έναν νεοτερισμό σε και αυτοματοποίησης λειτουργιών, αφετέρου διαμορφώνουν και ότι γνωρίζαμε μέχρι σήμερα στο χώρο των νομικών υπηρεσιών, ανασυνθέτουν εκ βάθρων το πλαίσιο απειλών κυβερνοασφάλειας, καθώς η CPA Law και η KPMG φιλοδοξούν μέσα από αυτή την όπως το γνωρίζαμε μέχρι σήμερα. Λόγω αυτών των παραγόντων δεν κοινή πρόταση να καλύψουν διεπιστημονικά το χώρο αυτό, είναι πλέον εφικτό, αλλά ούτε και δόκιμο, να διαχωρίζουμε και όχι αποσπασματικά, όπως είναι ο κανόνας μέχρι σήμερα. τις τεχνολογικές υπηρεσίες από τις νομικές, μιας και Η Σοφία Γρηγοριάδου, Managing Partner της CPA Law, εξηγεί κανονισμοί, νόμοι, τεχνολογία και επιχειρησιακές απαιτήσεις το όραμα πίσω από αυτή την πρωτοπορία: «Η CPA Law, μέλος δημιουργούν ένα επιχειρηματικό πλαίσιο και περιβάλλον το του διεθνούς δικτύου νομικών υπηρεσιών της KPMG, επεδίωκε οποίο κάνει επιτακτική την ανάγκη διεπιστημονικών υπηρεσιών. διαχρονικά να προσφέρει όχι μόνο νομικές συμβουλές, αλλά Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Ευρωπαϊκή Ένωση, η ολοκληρωμένες λύσεις σε σύνθετα ζητήματα, καθιστώντας τις

Σοφία Γρηγοριάδου

Θεοδόσης Τόμπρας

Θεόδωρος Στεργίου

_ADVERTORIAL

T

38 _ LAWYER

απαντήσεις και επιπρόσθετα να υλοποιήσουμε και παραδώσουμε ολοκληρωμένες λύσεις για τους εντολείς μας. Αυτό ανατρέπει το ιστορικό και μονοσήμαντο μοντέλο παροχής νομικών υπηρεσιών». Ειδικά στον τομέα της κυβερνοασφάλειας η συνεργασία αυτή πραγματικά λειτουργεί ως σημείο αναφοράς στην ελληνική αγορά. Η ομάδα καλύπτει όλες τις πτυχές της ασφάλειας στον κυβερνοχώρο, της αντιμετώπισης συμβάντων κυβερνοασφάλειας, παραβίασης προσωπικών δεδομένων, διαχείρισης κρίσεων και των συνεπακόλουθων διοικητικών διαδικασιών, ακροάσεων και δικαστικών διαδικασιών. Η ομάδα της KPMG και της CPA Law έχει εμπλακεί σε μεγάλα τέτοια περιστατικά στην Ελλάδα και έχει υποστηρίξει πολλούς οργανισμούς σε διάφορους τομείς της αγοράς, όπως τρόφιμα και ποτά, νομικές υπηρεσίες, ασφάλιση, ακαδημαϊκά ιδρύματα, ξενοδοχεία και τουρισμός, διαδικτυακές πλατφόρμες κλπ. Στο πλαίσιο αυτό, το TMT & Cybersecurity Practice της CPA Law και της KPMG έρχεται όχι απλώς να καλύψει ένα κενό που υπήρχε μέχρι τώρα στην ελληνική αγορά, αλλά και να υποστηρίξει ουσιαστικά τους οργανισμούς και τις επιχειρήσεις στην μετεξέλιξή τους και στη διασφάλιση της επιχειρηματικής και επιχειρησιακής βιωσιμότητάς τους. ■ ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ K. ΠΑΠΑΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ-ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΟΥ & ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ Η Παπακωστόπουλος-Γρηγοριάδου και Συνεργάτες, Δικηγορική Εταιρεία είναι ανεξάρτητη εταιρεία, μέλος του διεθνούς δικτύου νομικών και φορολογικών υπηρεσιών της KPMG, διαθέτει εξειδικευμένους δικηγόρους και παρέχει αποτελεσματική νομική υποστήριξη και προστασία στους πελάτες της. Οι υπηρεσίες που παρέχει περιλαμβάνουν τη δικαστηριακή εκπροσώπηση, τη διαπραγμάτευση συναλλαγών, όπως και ένα ευρύ φάσμα νομικών συμβουλών στους τομείς της φορολογίας, του δημοσίου τομέα, των εταιριών, συμπεριλαμβανομένων των μετασχηματισμών και της αναδιάρθρωσης επιχειρήσεων, του εργατικού και κοινωνικοασφαλιστικού δικαίου, του οικονομικού δικαίου και της Κεφαλαιαγοράς, του Ανταγωνισμού, των Κρατικών Ενισχύσεων καθώς και στους κλάδους της Ενέργειας, των Τηλεπικοινωνιών και της Πληροφορικής.

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ KPMG Η KPMG είναι ένας παγκόσμιος οργανισμός ανεξάρτητων εταιρειών παροχής Ελεγκτικών, Φορολογικών και Συμβουλευτικών υπηρεσιών. Δραστηριοποιούμαστε σε 146 χώρες και περιοχές και για το οικονομικό έτος 2020 απασχολήσαμε περίπου 227.000 άτομα, σε εταιρείες-μέλη παγκοσμίως. Κάθε εταιρεία της KPMG είναι νομικά διακριτή και αυτοτελής οντότητα και αυτοχαρακτηρίζεται ως τέτοια.

H KPMG International Limited είναι ιδιωτική Αγγλική εταιρεία περιορισμένης ευθύνης με εγγυητικές εισφορές.

H KPMG International Limited και οι σχετικές εταιρίες με αυτή δεν παρέχουν υπηρεσίες σε πελάτες.

_INFO

οποία έχει αναδείξει, με σωρεία κανονισμών και οδηγιών, την έννοια της επιχειρησιακής συνέχειας και ανθεκτικότητας (resilience) σε όλα τα επίπεδα και γραμμές άμυνας των οργανισμών, έναντι της μονοδιάστατης αντιμετώπισης των θεμάτων που μέχρι σήμερα γνωρίζαμε». «Ως εκ τούτου, δεν προσπαθήσαμε να σχεδιάσουμε μία πρόταση εν κενό» λέει ο Θεοδόσης Τόμπρας, «απλά αφουγκραστήκαμε ένα κενό στην αγορά και μία αυξημένη ανάγκη στη ζήτηση ολοκληρωμένων, διεπιστημονικών και επιχειρηματικά ολοκληρωμένων λύσεων». Οδηγός για αυτή την ανάγκη είναι ο ψηφιακός μετασχηματισμός που διαπερνά κάθε επιχείρηση, μικρή ή μεγαλύτερη και οργανισμό, ιδιωτικό ή δημόσιο. Με την εμπειρία περισσοτέρων από 15 χρόνια σε in-house ρόλους, ο Θεοδόσης σχολιάζει: «Ο τεχνολογικός αυτός μετασχηματισμός δρα ως καταλύτης στη λειτουργία των επιχειρήσεων, αλλά ακόμη περισσότερο δρα ως καταλύτης και στην παροχή και τη μορφή και τον τρόπο παροχής των professional services, είτε πρόκειται για νομικές υπηρεσίες, είτε για ευρύτερα συμβουλευτικές υπηρεσίες. Πλέον οι επιχειρήσεις αναζητούν ολοκληρωμένες -turn key- λύσεις και όχι απλά μία νομική συμβουλή. Η απαίτηση αυτή καταρχάς έχει θέσει υπό πίεση τις νομικές υπηρεσίες των επιχειρήσεων & οργανισμών που καλούνται να μεταλλάξουν το in house μοντέλο παροχής νομικών υπηρεσιών και να το φέρουν πιο κοντά στο επιχειρηματικό λειτουργικό μοντέλο, αλλά κατ’ επέκταση η απαίτηση αυτή μεταλλάσσει το ζητούμενο και για τις ίδιες τις δικηγορικές εταιρίες». Ειδικά στο χώρο της τεχνολογίας, της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών αυτό γίνεται πιο εμφανές από οπουδήποτε αλλού. «Στη χώρα μας υπάρχει εδραιωμένη γνώση σε θέματα τεχνολογικά και τηλεπικοινωνιών, ασφάλειας πληροφοριών και προσωπικών δεδομένων, έχουμε δε να επιδείξουμε εξαιρετικούς επαγγελματίες και επιστήμονες, αυτό ωστόσο που απουσιάζει είναι ο συγκερασμός αυτών των γνωστικών πεδίων και η παροχή υπηρεσιών διεπιστημονικά και ολοκληρωμένα, από την αρχή και τον σχεδιασμό μέχρι την υλοποίηση ενός έργου ή την επίλυση ενός προβλήματος ή μίας κρίσης. Ο επιχειρηματίας δεν ζητά απλά να τον συμβουλεύσεις, ζητά να τον οδηγήσεις πρακτικά, αλλά ουσιαστικά και με ασφάλεια στη λύση αυτού που τον απασχολεί». Η διεπιστημονική ομάδα της CPA Law και της KPMG εδράζει την εμπειρία της σε ένα ευρύ φάσμα ενασχόλησης των δικηγόρων και των συμβούλων σε τεχνολογικά έργα και συναλλαγές, καθώς και σε στρατηγικές συνεργασίες που έχουν διαμορφώσει την αγορά τηλεπικοινωνιών όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, αλλά και σε θέματα κυβερνοασφάλειας και προσωπικών δεδομένων, συστήματα άυλων πληρωμών και θεμάτων κανονιστικής συμμόρφωσης και βεβαίως εργατικού και φορολογικού δικαίου, γεγονός που προσδίδει ένα ακόμα χαρακτηριστικό, αυτό της ευελιξίας και συνεπακόλουθα τη σύνθεση κάθε φορά της πιο εξειδικευμένης ομάδας που απαιτείται για να ανταποκριθεί με επιτυχία στα ζητήματά που θα θέσει μία επιχείρηση. «Αυτό κάνει και την πρότασή μας μοναδική» καταθέτει η Σοφία Γρηγοριάδου. «Φυσικά παρέχουμε και μεμονωμένες εξειδικευμένες νομικές συμβουλές ή υποστήριξη σε έργα τεχνολογίας. Ωστόσο, είμαστε επιπλέον στη μοναδική θέση να δομήσουμε κάθε φορά μία ομάδα με τα πλέον κατάλληλα διεπιστημονικά χαρακτηριστικά αναλόγως του ζητήματος που τίθεται και να δώσουμε ολιστικές

LAWYER _ 39

Στρατηγού Τόμπρα 3, 153 42, Αγ. Παρασκευή Τ: +30 210 6062 100 F: +30 210 6062 111 E: info@cpalaw.gr W: www.cpalaw.gr

_IN THE SPOTLIGHT ακριβείς και αρκούντως τεκμηριωμένες, ώστε να δίνουν τη δυνατότητα σε επιμελή οικονομικό φορέα να εντοπίζει και να αξιολογεί εύλογα και, κατά περίπτωση, να λαμβάνει μέτρα". Επίσης, με βάση το αρ. 14 DSA, οι σχετικοί μηχανισμοί ειδοποίησης πρέπει να πληρούν ορισμένα κριτήρια, με σκοπό τη διασφάλιση ενός ελάχιστου επιπέδου αξιοπιστίας και δυνατότητας ελέγχου των εν λόγω ειδοποιήσεων. Συνεπώς, θεωρούμε ότι, αν και η "εύκολη λύση" σίγουρα θα είναι η απευθείας και αδιάκριτη αφαίρεση περιεχομένου, οι πλατφόρμες θα εξαντλούν πρώτα κάθε δυνατότητα να επιβεβαιώνουν τη βασιμότητα των ειδοποιήσεων σύμφωνα με τις προβλέψεις του DSA και σε συνάρτηση με το επιχειρηματικό τους μοντέλο.» Μία ακόμα αμφιλεγόμενη διάταξη στη DSA είναι το άρθρο 26, το οποίο καθορίζει νέες υποχρεώσεις δέουσας επιμέλειας για τις πολύ μεγάλες επιγραμμικές πλατφόρμες. Συγκεκριμένα, το άρθρο 26 προβλέπει ότι υποχρεούνται να διεξάγουν τουλάχιστον μία φορά τον χρόνο αξιολογήσεις συστημικών κινδύνων που προκύπτουν από τη λειτουργία τους στην ΕΕ και αφορούν α) τη διάδοση παράνομου περιεχομένου, β) τυχόν αρνητικές επιπτώσεις ως προς την άσκηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων του σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, της ελευθερίας έκφρασης και πληροφόρησης, της απαγόρευσης των διακρίσεων και των δικαιωμάτων του παιδιού, και γ) την εσκεμμένη χειραγώγηση της υπηρεσίας τους, συμπεριλαμβανομένης της μη αυθεντικής χρήσης ή της αυτοματοποιημένης εκμετάλλευσης της υπηρεσίας, με πραγματική ή προβλέψιμη αρνητική επίπτωση στην προστασία της δημόσιας υγείας, των ανηλίκων, του πολιτικού λόγου, ή πραγματικές ή προβλέψιμες επιπτώσεις που σχετίζονται με εκλογικές διαδικασίες και τη δημόσια ασφάλεια. Το περιεχόμενο αυτής της διάταξης είναι εξαιρετικά αόριστο. Μολονότι η έμμεση αναφορά στον αντίκτυπο που μπορεί να έχει η λειτουργία των πολύ μεγάλων επιγραμμικών πλατφορμών στα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου είναι φυσικά ευπρόσδεκτη, το πρόβλημα έγκειται στο ότι δεν εξηγεί πώς μπορεί να επιλυθεί η σύγκρουση μεταξύ των στοιχείων α) και β). Εν ολίγοις, στον κυριότερο προβληματισμό που απασχολεί εδώ και χρόνια οποιαδήποτε προσπάθεια ρύθμισης των ψηφιακών υπηρεσιών περιεχομένου, το πώς δηλαδή θα γίνει η στάθμιση ανάμεσα στην αποτροπή διάδοσης παράνομου περιεχομένου και στην ελευθερία έκφρασης, απάντηση δεν δίνεται.

Αριστείδης Παπαθανασίου Associate, Bernitsas Law

«Θεωρούμε ότι, αν και η "εύκολη λύση" σίγουρα θα είναι η απευθείας και αδιάκριτη αφαίρεση περιεχομένου, οι πλατφόρμες θα εξαντλούν πρώτα κάθε δυνατότητα να επιβεβαιώνουν τη βασιμότητα των ειδοποιήσεων σύμφωνα με τις προβλέψεις του DSA και σε συνάρτηση με το επιχειρηματικό τους μοντέλο.»

Στην πράξη, αφήνεται τεράστια διακριτική ευχέρεια στις πλατφόρμες και την Επιτροπή να αποφασίσουν πώς θα πρέπει να μετριαστούν και να εξισορροπηθούν οι κίνδυνοι αυτοί. Κάτι τέτοιο επιβεβαιώνεται και στο άρθρο 27, το οποίο προσδιορίζει τα πιθανά μέτρα που θα μπορούσαν να υιοθετηθούν προς αυτή την κατεύθυνση, όπως η προσαρμογή των συστημάτων ελέγχου του περιεχομένου και η συνεργασία με άλλες επιγραμμικές πλατφόρμες μέσω κωδίκων δεοντολογίας και πρωτοκόλλων διαχείρισης κρίσεων. Παρόλο που γίνεται αναφορά σε «εύλογα» και «αναλογικά» μέτρα, δεν γίνεται καμία εξειδίκευση για το ποια μέτρα θεωρούνται εύλογα και αναλογικά και ποια όχι, ούτε επεξηγούνται τα κριτήρια με βάση τα οποία η Επιτροπή θα αποφασίζει περί της αναλογικότητας και νομιμότητας των μέτρων. Και εδώ βρίσκεται άλλη μία ανησυχητική πτυχή της πρότασης της DSA. Ενώ το κεφάλαιο IV προβλέπει ότι η εποπτεία στις ψηφιακές πλατφόρμες θα πραγματοποιείται καταρχήν από ανεξάρτητους οργανισμούς, τους λεγόμενους εθνικούς συντονιστές ψηφιακών υπηρεσιών που λειτουργούν στα κράτη-μέλη, οι πολύ μεγάλες επιγραμμικές πλατφόρμες υπόκεινται στην εποπτεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ενώ αυτό ουσιαστικά αντικατοπτρίζει τα διδάγματα που αντλήθηκαν από την έλλειψη μηχανισμού επιβολής του GDPR, το γεγονός παραμένει. Η Επιτροπή δεν είναι ανεξάρτητη ρυθμιστική αρχή, αλλά το εκτελεστικό όργανο της ΕΕ, με αποτέλεσμα η εποπτεία των πολύ μεγάλων επιγραμμικών πλατφορμών να μην είναι ανεξάρτητη.

Τι έπεται Επί του παρόντος, η Digital Services Act αποτελεί πρόταση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία θα ακολουθήσει το πολύπλοκο σύστημα της νομοθέτησης στην ΕΕ με διαπραγματεύσεις μεταξύ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και Συμβουλίου, που αναμένεται να διαρκέσουν 1-2 χρόνια. Όταν ολοκληρωθούν οι διαπραγματεύσεις και ψηφι-

Είναι σημαντικό η DSA να εναρμονιστεί με τη Digital Markets Act, ώστε να ανοίξει η αγορά σε νέες πλατφόρμες και να επιτευχθεί αποκεντροποίηση του δημόσιου λόγου σε περισσότερα μέσα 40 _ LAWYER

στεί, η DSA ως Κανονισμός θα έχει άμεση ισχύ σε όλα τα κράτη-μέλη μερικούς μήνες μετά τη δημοσίευσή της. Στο ουσιαστικό επίπεδο, πρόκειται για μια αξιέπαινη πρωτοβουλία που επιδιώκει να βάλει φρένο στον απόλυτο έλεγχο των ψηφιακών πλατφορμών στη διαχείριση του περιεχομένου τους και να προστατεύσει τα θεμελιώδη δικαιώματα των χρηστών. Υπάρχει, όμως, και ο κίνδυνος να εδραιώσει ακόμα περισσότερο τη δύναμη των ελάχιστων μεγάλων παικτών, όπου λαμβάνει η χώρα η συντριπτική πλειοψηφία του δημόσιου λόγου. Για να αποφευχθεί κάτι τέτοιο, είναι σημαντικό οι συνομιλίες για τη Digital Services Act να εναρμονιστούν με αυτές της Digital Markets Act. Έτσι, θα καταστεί εφικτό να ανοίξει η αγορά σε νέες πλατφόρμες και να επιτευχθεί η αποκεντροποίηση του δημόσιου λόγου σε περισσότερα μέσα. Τα εργαλεία υπέρ του ελεύθερου ανταγωνισμού που παρέχονται με επάρκεια στη Digital Markets Act μπορούν να συμβάλλουν προς αυτή την κατεύθυνση με μια ακόμα πιο φιλόδοξη προοπτική για τη βέλτιστη εξισορρόπηση της ελευθερίας έκφρασης με τον περιορισμό της παραπληροφόρησης και της διάδοσης του παράνομου περιεχομένου. Όπως αναφέρει ο Αντώνης Κατσιγιάννης, Senior Associate στη δικηγορική εταιρεία Sarantitis, «Για την DMA, η διεύρυνση του πεδίου του δημόσιου διαλόγου ταυτίζεται εν πολλοίς με το άνοιγμα του ανταγωνισμού και την κάμψη του μονοπωλίου των Big Tech. Για τους σκοπούς αυτούς θα πρέπει να παρασχεθούν στις ευρωπαϊκές αρχές ανταγωνισμού εργαλεία που θα επιτρέπουν τη γρήγορη και αποτελεσματική αντίδραση απέναντι σε αθέμιτες και μονοπωλιακές πρακτικές, να τεθούν χαμηλά ποσοτικά όρια για την ενεργοποίηση των παρεμβάσεων, να καλυφθούν αποτελεσματικά τομείς, όπως ο έλεγχος των εξαγορών start-ups από τους μεγάλους παίκτες της αγοράς και να επανεξεταστούν μέτρα, όπως τα υποχρεωτικά spin-offs, που μάλλον δεν λειτουργούν αποτελεσματικά για την ενίσχυση του ανταγωνισμού. Από την άλλη, η DSA αποσκοπεί στη θέσπιση ενός πλαισίου διαφάνειας και λογοδοσίας για τις ψηφιακές πλατφόρμες. Εδώ η στάθμιση είναι κρίσιμη. Για παράδειγμα, χωρίς περιορισμούς στις στοχευμένες διαφημίσεις, η διαδικτυακή χειραγώγηση και η συνεχής παρακολούθηση των χρηστών με σκοπό τη διαδικτυακή διαφήμιση θα παραμείνει ο κανόνας – αναπόφευκτα, όμως, η αποτελεσματική εποπτεία τους περνάει μέσα από τον έλεγχο τόσο του περιεχομένου καθεαυτού, όσο και των τρόπων και των μέσων, με τους οποίους

Αντώνης Κατσιγιάννης Senior Associate, Sarantitis Law Firm

«Για την DMA, η διεύρυνση του πεδίου του δημόσιου διαλόγου ταυτίζεται εν πολλοίς με το άνοιγμα του ανταγωνισμού και την κάμψη του μονοπωλίου των Big Tech»

το περιεχόμενο αυτό παρέχεται στους χρήστες.» Σχετικά με τη συνδυαστική προσέγγιση της DSA με τη DMA, ο Νικήτας Φορτσάκης, Partner στη δικηγορική εταιρεία Koutalidis, επισημαίνει: «Τόσο η Πράξη για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες όσο και η Πράξη για τις Ψηφιακές Αγορές, αναλόγως με το πώς θα υιοθετηθούν και υλοποιηθούν, θα επηρεάσουν θετικά (ή αρνητικά) την ικανότητα άσκησης θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως την ελευθερία της έκφρασης. Η συνδυαστική εφαρμογή τους μπορεί να οδηγήσει στον περιορισμό των μεγάλων επιγραμμικών πλατφορμών που δρουν σήμερα τόσο ως οικονομικοί ρυθμιστές της αγοράς όσο και ως «ρυθμιστές ανθρωπίνων δικαιωμάτων», αποφασίζοντας οι ίδιες με βάση τους όρους χρήσης τους για το περιεχόμενο και τον τρόπο που θα ασκούνται τα δικαιώματα των χρηστών στο ψηφιακό περιβάλλον. Ο καθορισμός της έννοιας του παράνομου περιεχομένου εμπίπτει πλέον στην εθνική νομοθεσία και θα υποχρεώνονται σε λογοδοσία αναφορικά με τον τρόπο που ελέγχουν το περιεχόμενο. Επίσης, μπορεί να περιορίσει τον έλεγχο της συγκέντρωσης της αγοράς στα χέρια – λίγων – μεγάλων τεχνολογικών εταιρειών, με αποτέλεσμα την ανάπτυξη ενός πιο ανταγωνιστικού ψηφιακού χώρου με καλύτερη προστασία των καταναλωτών και των θεμελιωδών δικαιωμάτων τους.» Φυσικά, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η DSA καλείται να προστατεύσει και άλλα θεμελιώδη δικαιώματα των χρηστών, πέρα από την ελευθερία έκφρασης, όπως η προστασία των προσωπικών δεδομένων. Γι’ αυτό το λόγο, μια ολιστική προσέγγιση από εδώ και στο εξής είναι αυτή που θα εξασφαλίσει την όσο το δυνατόν αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των όποιων προβληματισμών.

■

Νικήτας Φορτσάκης, Partner, Koutalidis Law Firm

«Η συνδυαστική εφαρμογή της DSA με τη DMA μπορεί να οδηγήσει στον περιορισμό των μεγάλων επιγραμμικών πλατφορμών που δρουν σήμερα τόσο ως οικονομικοί ρυθμιστές της αγοράς όσο και ως «ρυθμιστές ανθρωπίνων δικαιωμάτων», αποφασίζοντας οι ίδιες με βάση τους όρους χρήσης τους για το περιεχόμενο και τον τρόπο που θα ασκούνται τα δικαιώματα των χρηστών στο ψηφιακό περιβάλλον»

LAWYER _ 41

_IN THE SPOTLIGHT χαρακτηριστικά των προτεινόμενων ευρωπαϊκών > Πκανονισμών οια είναι ταγιαβασικά τις ψηφιακές υπηρεσίες (DSA) και τις ψηφιακές αγορές (DMA);

Άννα Μαντά Partner, Karatzas & Partners

Η DSA αποτελεί ουσιαστικά συνέχεια της Οδηγίας 2000/31/ΕΚ για το ηλεκτρονικό εμπόριο και εισάγει υποχρεώσεις στις πλατφόρμες παροχής ψηφιακών υπηρεσιών για το περιεχόμενο, τα αγαθά και τις διαφημίσεις τους που στηρίζονται σε τέσσερις βασικές αρχές: διαφάνεια, ενδυνάμωση χρηστών, διαχείριση κινδύνων και συνεργασία. Οι κανόνες έχουν σχεδιαστεί σε συμμόρφωση με το υπάρχον ευρωπαϊκό κανονιστικό πλαίσιο για την προστασία δεδομένων, συμπεριλαμβανομένου του Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων (“GDPR”) και της Οδηγίας ePrivacy, και δρουν συμπληρωματικά με αυτό. Η DMA σκοπό έχει τη ρύθμιση της λειτουργίας των «gatekeepers» και δίνει ευρείες δυνατότητες παρέμβασης στην Επιτροπή. Περιλαμβάνει έναν κατάλογο ex-ante υποχρεώσεων που επικεντρώνεται στην πρόληψη αντί της καταστολής ή της θεραπείας στις ψηφιακές αγορές. Η προσέγγιση αυτή διαφοροποιείται από τους παραδοσιακούς κανόνες καταστολής του δικαίου ανταγωνισμού. Παράλληλα, η DMA προβλέπει ότι η Επιτροπή έχει ευρείες εξουσίες ελέγχου και επιβολής κανόνων συμπεριφοράς στις ταχύτατα αναπτυσσόμενες ψηφιακές αγορές μέσω ρυθμίσεων που προσομοιάζουν με αυτές του δικαίου ανταγωνισμού. Στο πλαίσιο αυτό, εκτός των σημαντικών προστίμων, η Επιτροπή δύναται, έπειτα από έρευνα, να διασπάσει την επιχείρηση μιας πλατφόρμας που συστηματικά παραβαίνει τους κανόνες. Επίσης, οι “gatekeepers” οφείλουν να ενημερώνουν την Επιτροπή για οποιαδήποτε σκοπούμενη συγχώνευση ή εξαγορά, ασχέτως του εάν υπάρχει υποχρέωση γνωστοποίησής της στην αρμόδια αρχή ανταγωνισμού. Κατά συνέπεια, είναι πιθανό η Επιτροπή να σκοπεύει να χρησιμοποιήσει τις εξουσίες της από το άρθρο 22 του Κανονισμού 139/2004 για τυχόν έλεγχο συγκεντρώσεων στον τεχνολογικό κλάδο που δεν εμπίπτουν στα σχετικά όρια γνωστοποίησης της ΕΕ ή των κρατών-μελών. Εάν τελικά υιοθετηθούν στα επόμενα 2-3 χρόνια, οι δύο κανονισμοί θα δημιουργήσουν σειρά νέων κανόνων για τις ψηφιακές υπηρεσίες, τις διαδικτυακές αγορές και άλλες πλατφόρμες και εφαρμογές και θα επηρεάσουν και κάθε επιχείρηση που δραστηριοποιείται σε αυτές.

βαθμό μπορούν να έχουν εφαρμογή οι κανόνες που ενσωματώνουν η DSA και η DMA > Σστην ε ποιον ελληνική ψηφιακή αγορά; Πώς ανταποκρίνονται οι ελληνικές ρυθμιστικές αρχές στις ψηφιακές εξελίξεις; Οι κανόνες που εισάγει η DSA αναμένεται να έχουν σημαντική εφαρμογή στην ελληνική ψηφιακή αγορά, αφού πολλές από τις υποχρεώσεις που εισάγονται θα έχουν εφαρμογή σε πλατφόρμες ή του παρόχους χωρίς ποσοτικά κριτήρια. Έτσι, οι καλυπτόμενες πλατφόρμες ή πάροχοι θα κληθούν να συμμορφωθούν με τις σχετικές διατάξεις που περιλαμβάνουν υποχρεώσεις διαφάνειας, λογοδοσίας και αυξημένης εποπτείας. Την εποπτεία συμμόρφωσης θα έχουν οι αρμόδιες ελληνικές ρυθμιστικές αρχές, σε συνεργασία με το EBDS. Όσον αφορά στη DMA, δεδομένων των ποσοτικών κριτηρίων που εισάγει, φαίνεται να έχει μειωμένη εφαρμογή στις πλατφόρμες με κύρια δραστηριοποίηση στην Ελλάδα. Ωστόσο, υπάρχουν επιχειρήσεις με σημαντική επιρροή στην ελληνική ψηφιακή αγορά, όπως πλατφόρμες δραστηριοποιούμενες στον τομέα του ηλεκτρονικού εμπορίου, του τουρισμού, της φιλοξενίας και του FinTech που μένουν εκτός ρυθμιστικού πλαισίου. Για την αντιμετώπιση του ζητήματος αυτού, είναι σε επεξεργασία σχέδιο νέας διάταξης στον ν. 3959/2011 περί ελευθέρου ανταγωνισμού που θα αφορά στην κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης σε οικοσυστήματα. Ως «οικοσύστημα» θεωρείται κάθε δίκτυο αλληλοσυνδεόμενων και σε μεγάλο βαθμό αλληλεξαρτώμενων οικονομικών δραστηριοτήτων ή μια πλατφόρμα οικονομικών δραστηριοτήτων που πραγματοποιούνται από διαφορετικές επιχειρήσεις με σκοπό την παροχή προϊόντων, υπηρεσιών ή ενός πλέγματος αυτών που επηρεάζουν το ίδιο σύνολο χρηστών ή διαφορετικές κατηγορίες χρηστών (οικοσυστήματα πολλαπλών παικτών). Με την προτεινόμενη διάταξη, η Επιτροπή Ανταγωνισμού θα έχει δυνατότητα παρέμβασης στα «οικοσυστήματα», ώστε να μπορεί να απαγορεύσει σε μια επιχείρηση που κατέχει κεντρική θέση σε ένα οικοσύστημα σημαντικό για τον ανταγωνισμό στην Ελλάδα την κατάχρηση της κυριαρχίας της. Η διάταξη αυτή, εάν ψηφισθεί, θα είναι καινοτόμα στην Ευρώπη και αναμένεται να ακολουθήσουν παρόμοιες νομοθετικές ρυθμίσεις και σε άλλα κράτη-μέλη.

42 _ LAWYER

ΟΙ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΚΈΣ ΠΡΟΤΆΣΕΙΣ ΚΑΝΟΝΙΣΜΏΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΨΗΦΙΑΚΈΣ ΥΠΗΡΕΣΊΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΨΗΦΙΑΚΈΣ ΑΓΟΡΈΣ:

Πώς η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προτείνει να «τιθασεύσει» τις μεγάλες ηλεκτρονικές πλατφόρμες και να προστατεύσει τις συναλλαγές σε αυτές

Bασίλης Τζίνα Γουλιέλμος Γκουντουλιά Associate, Κaratzas & Partners

Trainee Lawyer, Κaratzas & Partners

και σε εξαιρετικές περιπτώσεις προσωρινή αναστολή της παροχής υπηρεσιών. Οι ‘πολύ μεγάλες ηλεκτρονικές πλατφόρμες’ υπόκεινται στην άμεση και αποκλειστική εποπτεία και ρύθμιση της Επιτροπής συνεπικουρούμενης από το συμβουλευτικού χαρακτήρα προτεινόμενο προς σύσταση Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Ψηφιακών Υπηρεσιών (“EBDS”). Για τις λοιπές πλατφόρμες που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής της DSA, αρμόδιες θα είναι οι σχετικές εθνικές ρυθμιστικές αρχές των κρατών-μελών αναφορικά με τις υπηρεσίες που είναι εγκατεστημένες στην επικράτειά τους σε συνεργασία με το EBDS. Η DMA περιλαμβάνει κανόνες για πλατφόρμες που παρέχουν υπηρεσίες που τις καθιστούν “gatekeepers” σύμφωνα με

_INFO

_ADVERTORIAL

H

Ευρωπαϊκή Επιτροπή («Επιτροπή») δημοσίευσε στις 15.12.2020 τις προτάσεις κανονισμών για τις ψηφιακές υπηρεσίες, Digital Services Act (“DSA”) και τις ψηφιακές αγορές, Digital Markets Act (“DMA”), αντίστοιχα. Σκοπός τους είναι η καλύτερη προστασία των online χρηστών/καταναλωτών από τον κίνδυνο διάδοσης ή χρήσης παράνομου περιεχομένου, αγαθών και υπηρεσιών, η μετάβαση σε πιο δίκαιες, διαφανείς και ανοιχτές ψηφιακές αγορές, καθώς και η αντιμετώπιση της έλλειψης ανταγωνισμού στις ψηφιακές αγορές εξαιτίας κυρίως των πολύ μεγάλων ηλεκτρονικών πλατφορμών που δρουν ως “gatekeepers” και εμποδίζουν την είσοδο νέων ανταγωνιστών στην εκάστοτε ψηφιακή αγορά. Η DSA θέτει κανόνες για την ευθύνη των ψηφιακών πλατφορμών για το περιεχόμενο, τα αγαθά και τις διαφημίσεις που περιλαμβάνουν. Η πρόταση αφορά στις πλατφόρμες που προσφέρουν υπηρεσίες διαμεσολάβησης, στους παρόχους υπηρεσιών hosting και στις ηλεκτρονικές πλατφόρμες που ‘συνδέουν’ τους πωλητές με τους καταναλωτές. Οι υποχρεώσεις που προβλέπονται διαφέρουν ανάλογα με τα χαρακτηριστικά, το μέγεθος και τον κοινωνικό αντίκτυπο της πλατφόρμας ή του παρόχου, ενώ μόνο οι ‘πολύ μεγάλες ηλεκτρονικές πλατφόρμες’, δηλαδή όσες χρησιμοποιούνται από περισσότερο από το 10% των καταναλωτών της ΕΕ, υπόκεινται στο πλήρες πεδίο ρυθμίσεων της DSA. Οι βασικές κατηγορίες υποχρεώσεων που εισάγονται είναι εκείνες που αφορούν στον εντοπισμό και αντιμετώπιση του παράνομου περιεχομένου, αγαθών και υπηρεσιών, στην παροχή πληροφοριών σχετικά με τις διαφημίσεις, καθώς και στο due diligence σχετικά με τους συμβαλλόμενους πωλητές ορισμένων πλατφορμών. Τυχόν παραβάσεις των κανόνων μπορούν να επιφέρουν πρόστιμα έως 6% του παγκόσμιου κύκλου εργασιών των παραβατών

αντικειμενικά-ποσοτικά κριτήρια, όπως ετήσιος κύκλος εργασιών στον ΕΟΧ για τα προηγούμενα 3 έτη τουλάχιστον €6.5 δισ., μέση κεφαλαιοποίηση €65 δισ. και παροχή «υπηρεσιών κύριας πλατφόρμας» σε τουλάχιστον 3 κράτη-μέλη. Οι «υπηρεσίες κύριας πλατφόρμας», δηλαδή υπηρεσίες που έχουν σημαντικό αντίκτυπο στην εσωτερική αγορά και μέσω του οικοσυστήματος της πλατφόρμας συνδέουν επιχειρήσεις με τελικούς χρήστες, περιγράφονται αναλυτικά και πρέπει να αφορούν σε 45 εκατομμύρια μηνιαίους ενεργούς τελικούς χρήστες και περισσότερους από 10,000 ετήσιους ενεργούς επιχειρηματικούς χρήστες. Τα κριτήρια αυτά δεν είναι απόλυτα και οι επιχειρήσεις μπορούν να ανταποδείξουν ότι, παρότι πληρούν τα ποσοτικά κριτήρια, δεν είναι “gatekeepers”. Αντιστοίχως, η Επιτροπή μπορεί να καθορίσει μία «υπηρεσία κύριας πλατφόρμας» ως “gatekeeper”, παρότι υπολείπεται του ποσοτικού, εάν η σχετική υπηρεσία αναμένεται να αποκτήσει σημαντική θέση στην ψηφιακή αγορά. Η DMA περιλαμβάνει έναν κατάλογο exante υποχρεώσεων για τους “gatekeepers” και ορίζει 7 per se απαγορευμένες πρακτικές και 11 πρακτικές που μπορεί να είναι προβληματικές για τον ανταγωνισμό και απαιτούν περαιτέρω έλεγχο. Αποκλειστική αρμοδιότητα ελέγχου συμμόρφωσης και επιβολής των κανόνων της DΜA διατηρεί η Επιτροπή, έχοντας ευρείες εξουσίες και δυνατότητα επιβολής προστίμων έως 10% του παγκόσμιου κύκλου εργασιών των παραβατών. ■

8 Koumpari Street 10674 Athens, Greece Τ: +30 210 371 3600 E: mail@karatza-partners.gr W: www.karatza-partners.gr

LAWYER _ 43

_IN THE SPOTLIGHT προτεινόμενο σχέδιο της Digital Services Act > Θκαταφέρνει εωρείτε ότινατοεξισορροπήσει την προστασία των χρηστών από το παράνομο περιεχόμενο με την ελευθερία έκφρασης; Είναι επαρκείς οι δικλείδες ασφαλείας περί διαφάνειας και αιτιολογίας των ψηφιακών πλατφορμών σε σχέση με τις αποφάσεις τους για απομάκρυνση περιεχομένου;

Αθηνά Σκολαρίκου Partner, Zepos & Yannopoulos

Το σχέδιο Digital Services Act, αν και διατηρεί την απαγόρευση των γενικών υποχρεώσεων παρακολούθησης των παρόχων επιγραμμικών υπηρεσιών κατά την Οδηγία του Ηλεκτρονικού Εμπορίου 31/2000, συστήνει πολλαπλούς μηχανισμούς ανάλογα και με το μέγεθος του εκάστοτε παρόχου, με τους οποίους δίνεται η δυνατότητα στους αποδέκτες των υπηρεσιών αυτών να αποτρέψουν την αναμετάδοση παράνομου περιεχομένου κατόπιν εντολών των αρμόδιων εθνικών δικαστικών ή διοικητικών αρχών. Έτσι, θα μπορούν οι αρμόδιες εθνικές δικαστικές ή διοικητικές αρχές να στείλουν εντολές ανάληψης δράσης και παροχής πληροφοριών στους παρόχους ενδιάμεσων υπηρεσιών παρουσιάζοντας τους λόγους για τους οποίους κάποιες πληροφορίες αποτελούν παράνομο περιεχόμενο με αναφορά στη συγκεκριμένη διάταξη ενωσιακού ή εθνικού δικαίου που παραβιάζεται και παρέχοντάς τους πληροφορίες σχετικά με τη δυνατότητα προσφυγής τους. Το σχέδιο προσφέρει κατ’ αρχήν αξιόλογες δικλείδες ασφαλείας για την απομάκρυνση του παράνομου περιεχομένου, όπως ορισμό αξιόπιστης πηγής επισήμανσης παράνομου περιεχομένου, σε συνδυασμό με υποχρέωση παρόχων υπηρεσιών φιλοξενίας να διαθέτουν μηχανισμούς που επιτρέπουν σε οποιοδήποτε πρόσωπο να ειδοποιεί σχετικά με την ύπαρξη στοιχείων που αποτελούν παράνομο περιεχόμενο και υποχρέωση αιτιολόγησης για την απόσυρση ή απενεργοποίηση της πρόσβασης. Επιπλέον, παρέχεται στον αποδέκτη της υπηρεσίας η δυνατότητα προσφυγής μέσω εσωτερικών μηχανισμών διαχείρισης καταγγελιών, εξωδικαστικής επίλυσης διαφορών και δικαστικής προσφυγής. Εντούτοις, χρειάζεται προσοχή στον έλεγχο του περιεχομένου που γίνεται από τις πλατφόρμες στο μέτρο που δεν είναι παράνομο, αλλά απλώς δεν συνάδει με τους όρους και τις προϋποθέσεις τους. Η εξισορροπημένη αξιοποίηση των δικλείδων αυτών εναπόκειται στον τρόπο εφαρμογής από τους παρόχους και στα αντανακλαστικά των εθνικών αρχών.

θα μπορούσαν να γίνουν, ώστε να υπάρχει επαρκέστερος > Πέλεγχος οιες βελτιώσεις στη διαδικασία, με την οποία οι ψηφιακές πλατφόρμες αποφασίζουν ποιο περιεχόμενο θα καταργήσουν και ποιο όχι;

Αντώνης Γιαννακόδημος Senior Associate, Zepos & Yannopoulos

Η κατάργηση περιεχομένου από τις ψηφιακές πλατφόρμες, με βάση τους μηχανισμούς του σχεδίου, θα γίνεται κατόπιν παρουσίασης των λόγων που οι συγκεκριμένες πληροφορίες αποτελούν παράνομο περιεχόμενο με αναφορά στη συγκεκριμένη διάταξη του ενωσιακού ή του εθνικού δικαίου που παραβιάζεται. Θα μπορούσε να υπάρχει ένα ενδιάμεσο επίπεδο ελέγχου από ανεξάρτητο πρόσωπο/ελεγκτή αντί των ίδιων των παρόχων ή καθ’ υπόδειξή τους και στη συνέχεια να καταλήγει στις εθνικές δικαστικές και διοικητικές αρχές ο ορθός εντοπισμός των κανόνων δικαίου που παραβιάζονται από το περιεχόμενο των πλατφορμών και η ερμηνεία τους κατά τρόπο τέτοιο που να μην καταστρατηγεί την ratione materiaie του σχεδίου και δυνητικά οδηγήσει σε σύγκρουση με τη συνταγματική ελευθερία της έκφρασης. Επίσης, η συγκεκριμενοποίηση κάποιων διαδικασιών και όχι η απλή ή αόριστη αναφορά σε μηχανισμούς ή διαδικασίες, θα διευκόλυνε την ομοιόμορφη εφαρμογή και τήρηση των διατάξεων. Σε κάθε περίπτωση, το σχέδιο παρέχει πρόβλεψη για την εκπόνηση προτύπων, τα οποία θα καθορίζονται από διεθνείς οργανισμούς τυποποίησης καθώς και την εκπόνηση κωδίκων δεοντολογίας με σκοπό να συμβάλουν στην ορθή εφαρμογή του κανονισμού και την κοινή εφαρμογή των κριτηρίων με τα οποία θα γίνεται η κατάργηση περιεχομένου από τις ψηφιακές πλατφόρμες. Κατ’ αυτό τον τρόπο θα μπορούσε να δημιουργηθεί ένα άτυπο «δεδικασμένο», προκειμένου να ελέγχονται επαρκώς οι διαδικασίες με τις οποίες αποφασίζεται η κατάργηση ενός περιεχομένου από τις ψηφιακές πλατφόρμες. Η επιβολή χρηματικών κυρώσεων, το σύστημα ανταλλαγής πληροφοριών μεταξύ των συντονιστών ψηφιακών υπηρεσιών αλλά και η ορθή αξιολόγηση του κανονισμού ανά πενταετία είναι μηχανισμοί που εάν αξιοποιηθούν ορθά θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε σταδιακή βελτίωση των διαδικασιών κατάργησης περιεχομένου που συστήνει ο κανονισμός.

44 _ LAWYER

προτεινόμενο σχέδιο της Digital Services Act > Θκαταφέρνει εωρείτε ότινατοεξισορροπήσει την προστασία των χρηστών από το παράνομο περιεχόμενο με την ελευθερία έκφρασης; Είναι επαρκείς οι δικλείδες ασφαλείας περί διαφάνειας και αιτιολογίας των ψηφιακών πλατφορμών σε σχέση με τις αποφάσεις τους για απομάκρυνση περιεχομένου; H DSA (πρόταση Κανονισμού (2020/825)- πράξη για τις ψηφιακές υπηρεσίες) φιλοδοξεί να καλλιεργήσει ένα πλαίσιο λογοδοσίας για όλους τους επιγραμμικούς παρόχους, συμπεριλαμβανομένων των «Big Tech». Περιέχει θετικές διατάξεις, μεταξύ άλλων υποχρέωση για ορισμό νόμιμων εκπροσώπων, σημείων επικοινωνίας, αλλά και εύκολα προσβάσιμων και κατανοητών όρων χρήσης. Ενδεικτικό δε, είναι και το γεγονός ότι η γλώσσα που έχει χρησιμοποιηθεί σε ολόκληρο το κείμενο δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων (11 αναφορές). Ωστόσο, η πρόταση για την DSA διατηρεί τον τρέχοντα κανόνα, σύμφωνα με τον οποίο οι πάροχοι που φιλοξενούν ψηφιακό περιεχόμενο ευθύνονται για το παράνομο περιεχόμενο, από τη στιγμή που έχουν «πραγματική γνώση» του και δεν το καταργούν Δικηγόρος «ταχέως». Το σύστημα ειδοποίησης της DSA όπως προωθείται, ναι μεν ενεργοποιεί (LLM,M A), τους χρήστες κατά του παράνομου περιεχομένου, ωστόσο οι «ειδοποιήσεις» τους δεν Co-Founder αποδεικνύουν απαραίτητα πραγματική παρανομία. Σε αυτό το στάδιο, είναι απλώς Homo Digitalis, ισχυρισμοί περί παρανομίας από τυχαία άτομα ή οντότητες. Ωστόσο, η πρόταση της Partner DLE DSA τις αντιμετωπίζει ως απόδειξη (ή τουλάχιστον ισχυρές ενδείξεις) παρανομίας, προτείνοντας, στο άρθρο 14, ότι κάθε τέτοια ειδοποίηση συνιστά «πραγματική γνώση» και επομένως μεταφέρει αμέσως στους παρόχους φιλοξενίας ευθύνη για το κοινοποιημένο περιεχόμενο. Η κατάργηση ή απενεργοποίηση περιεχομένου που έχει επισημανθεί, επομένως, γίνεται η πιο λογική εμπορική ενέργεια για τις εταιρείες, προκειμένου να αποφευχθεί ο κίνδυνος νομικής ευθύνης. Αυτή η βαριά προσέγγιση «διαγράψτε πρώτα, σκεφτείτε αργότερα» δυστυχώς θα δημιουργήσει ένα σύστημα ιδιωτικοποιημένου ελέγχου περιεχομένου το οποίο θα έχει ελάχιστη σχέση με τις αρχές του δημοκρατικού/ δικαστικού ελέγχου με πιθανό θύμα την ελευθερία της έκφρασης χωρίς να υπάρχουν κατάλληλες δικλείδες ασφαλείας. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Homo Digitalis είχε την τιμή να λάβει πρόσκληση και να συμμετέχει σε συνάντηση εμπειρογνωμόνων (High Level Roundtable) με τον Ευρωπαίο Επίτροπο Thierry Breton πριν την παρουσίαση της πρότασης και να υποστηρίξει τις θέσεις που είχε υποβάλει και γραπτώς ενώπιον της Επιτροπής στο πλαίσιο της ανοικτής διαβούλευσης για τη νέα νομοθεσία.

Στέφανος Βιτωράτος

θα μπορούσαν να γίνουν, ώστε να υπάρχει επαρκέστερος έλεγχος στη > Πδιαδικασία, οιες βελτιώσεις με την οποία οι ψηφιακές πλατφόρμες αποφασίζουν ποιο περιεχόμενο θα καταργήσουν και ποιο όχι;

Δεδομένου ότι η ιδιωτικοποίηση της αξιολόγησης της διαδικτυακής έκφρασης δεν μπορεί να αποτελεί τη μόνη λύση, είναι θετικό ότι η Επιτροπή έθεσε επί τάπητος τη συνεργασία με ανεξάρτητους, πιστοποιημένους φορείς επίλυσης διαφορών, στους οποίους οι χρήστες μπορούν να υποβάλουν καταγγελίες, όταν πιστεύουν ότι το περιεχόμενό τους έχει καταργηθεί εσφαλμένα. Παράλληλα, η Επιτροπή θα πρέπει να διασφαλίσει και την ισότιμη πρόσβαση στο σύστημα δικαιοσύνης κάθε κράτους-μέλους και στην έγκαιρη και έγκυρη απόκριση του τελευταίου, δημιουργώντας μία διαδικασία οικονομικότερης και αποτελεσματικής νομικής προσφυγής, διασφαλίζοντας ότι δε θα δημιουργήσει τελικά ένα de facto σύστημα αυτορρύθμισης και μάλιστα με κανονιστική ισχύ. Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί μια ακόμα ανησυχητική πτυχή της πρότασης DSA. Ενώ το Κεφάλαιο IV (Εφαρμογή, συνεργασία, κυρώσεις και επιβολή) προβλέπει ότι η εποπτεία θα πραγματοποιείται κατ’ αρχήν από ανεξάρτητους εθνικούς ρυθμιστές που ονομάζονται Συντονιστές Ψηφιακών Υπηρεσιών, οι πολύ μεγάλες επιγραμμικές πλατφόρμες υπόκεινται σε εποπτεία από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Μολονότι αυτό φαίνεται να αντανακλά διδάγματα από την έλλειψη καθολικής επιβολής του Γενικού Κανονισμού για την Προστασία των Δεδομένων («GDPR») και θυμίζει την επιβολή νόμων περί ανταγωνισμού, το γεγονός παραμένει ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν είναι ανεξάρτητη ρυθμιστική αρχή. Είναι το εκτελεστικό σκέλος της ΕΕ. Με άλλα λόγια, η επίβλεψη των πολύ μεγάλων επιγραμμικών πλατφορμών τελικά δε θα είναι ανεξάρτητη. Τέλος, η πρόταση DSA θα πρέπει να διασφαλίσει ότι τα κράτη-μέλη θα παρέχουν επαρκείς πόρους στο φορέα/ φορείς που θα επιλεχθούν ως εθνικοί συντονιστές ψηφιακών υπηρεσιών και οι οποίοι θα είναι υπεύθυνοι για την επιβολή της συμμόρφωσης των παρόχων με τη νομοθεσία. Μόνο με ισχυρή επιβολή θα μπορεί η DSA να γίνει ένα αποτελεσματικό εργαλείο για την ενίσχυση της ψηφιακής κυριαρχίας της Ευρώπης.

LAWYER _ 45

_IN THE SPOTLIGHT

είναι οι κυριότερες δικλείδες ασφαλείας στη Digital Services Act > Ππου οιεςπροστατεύουν θεμελιώδη δικαιώματα στην κοινωνία της πληροφορίας, όπως η ελευθερία έκφρασης και πώς επιτυγχάνεται η ισορροπία ανάμεσα στην προστασία των χρηστών και την ελευθερία έκφρασης; Οι περιορισμοί που τίθενται στη διάδοση παράνομου περιεχομένου στις ψηφιακές πλατφόρμες καταφέρνουν να πετύχουν την επιθυμητή ισορροπία;

H πρόταση του Κανονισμού σχετικά με την ενιαία αγορά ψηφιακών υπηρεσιών αποτελεί το καταστάλαγμα μίας μακράς νομοθετικής πρωτοβουλίας που έχει ως σημείο εκκίνησης την κοινή κατανόηση των κρατών-μελών για τις προτεραιότητες για την ψηφιακή ενιαία αγορά, όπως τέθηκαν ήδη από το καλοκαίρι του 2015. Η νομική βάση του Κανονισμού εδράζεται καταρχάς στο άρθρο 114 της Συνθήκης αναφορικά με τη λειτουργία της εσωτερικής αγοράς και εν προκειμένω την εύρυθμη λειτουργία της εσωτερικής αγοράς, όσον αφορά την παροχή διασυνοριακών ψηφιακών υπηρεσιών (και εν προκειμένω ενδιάμεσων υπηρεσιών). Η στόχευση του Κανονισμού δεν είναι άλλη από την εισαγωγή εναρμονισμένων όρων για την ανάπτυξη καινοτόμων διασυνοριακών υπηρεσιών στην Ένωση, μέσω της αντιμετώπισης και της πρόληψης της εμφάνισης εμποδίων για την εν λόγω οικονομική δραστηριότητα, τα οποία προκύπτουν κυρίως από τις διαφορετικές προσεγγίσεις των νομοθετών των κρατών-μελών (legislative Συνέταιρος, fragmentation) σε θέματα, όπως η απόσυρση παράνομου περιεχομένου στο διαδίκτυο, η δέουσα Παπακωστόπουλοςεπιμέλεια, οι διαδικασίες ειδοποίησης και δράσης και η διαφάνεια, χωρίς παράλληλα να Γρηγοριάδου παραβλάπτεται η καινοτομία και η ανάπτυξη της ενιαίας ψηφιακής αγοράς. και Συνεργάτες Στις επάλληλες διαβουλεύσεις που προηγήθηκαν της πρότασης Κανονισμού, ένα από τα ζητήματα Δικηγορική που τέθηκαν ήταν ακριβώς ο ευρύς ή ο πιο στενός ορισμός του «επιβλαβούς» περιεχομένου, εταιρεία (CPA καθώς αυτός ο χαρακτηρισμός του περιεχομένου ως τέτοιου αποτελεί και το δικαιολογητικό Law), ανεξάρτητο θεμέλιο εφαρμογής μίας σειράς από περιοριστικά-κατασταλτικά μέτρα από πλευράς των παρόχων μέλος του νομικού ψηφιακών υπηρεσιών. Θεμελιώδης προς τούτο είναι η αποτελεσματική εφαρμογή της αρχής της και φορολογικού αναλογικότητας, όπως γίνεται σε κάθε μέτρο που εν δυνάμει δύναται να περιορίσει θεμελιώδη δικτύου της KPMG δικαιώματα, όπως αυτό της ελευθερίας της έκφρασης. Η εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας, προκρίνει -και ουσιαστικά θεσμοθετεί- μία υπεύθυνη και επιμελή συμπεριφορά εκ μέρους των παρόχων ενδιάμεσων υπηρεσιών, προκειμένου να διασφαλιστεί ένα ασφαλές επιγραμμικό περιβάλλον. Η ασφάλεια δεν πρέπει να νοείται ως ένα αποστειρωμένο (sanitized) περιβάλλον, αλλά ως ένα περιβάλλον όπου ο αποκλεισμός του «επιβλαβούς» περιεχομένου δημιουργεί ένα «υγιές» περιβάλλον για τους πολίτες της Ένωσης, προκειμένου να ασκούν ελεύθερα τα θεμελιώδη δικαιώματά τους και εν προκειμένω πρωτίστως και κύρια την ελευθερία έκφρασης και πληροφόρησης. Η απόσυρση του «επιβλαβούς» περιεχομένου ή ακόμα και η απενεργοποίηση της πρόσβασης θα πρέπει να πραγματοποιείται τηρουμένης της προάσπισης της αρχής της ελευθερίας της έκφρασης που άνευ άλλου προηγείται. Επομένως, η αρχή της αναλογικότητας εισάγει μία υποχρέωση παρέμβασης από τους ενδιάμεσους υπηρεσιών (και μάλιστα εισάγοντας και ένα κριτήριο «μεγέθους» μεταξύ αυτών) με στόχευση στο «επιβλαβές» περιεχόμενο, αλλά πάντα στο απολύτως αναγκαίο μέτρο ακριβώς για την προστασία του δικαιώματος στην ελευθερία της έκφρασης των πολλών, ήτοι υπηρετεί το τελευταίο. Η υποχρέωση αυτή προς τους παρόχους ψηφιακών υπηρεσιών εισάγεται ως μία υποχρέωση δέουσας επιμέλειας, και μάλιστα μία υποχρέωση που μεταβάλλεται ουσιαστικά ανάλογα με τη φύση των υπηρεσιών που παρέχουν και το μέγεθός τους (με κύρια στόχευση τις μεγάλες επιγραμμικές πλατφόρμες, οι οποίες λόγω της εμβέλειάς τους έχουν αποκτήσει κεντρικό-συστημικό ρόλο στη διευκόλυνση του δημόσιου διαλόγου και των οικονομικών συναλλαγών) και με απώτερο στόχο τη διασφάλιση ότι οι υπηρεσίες τους δεν χρησιμοποιούνται καταχρηστικά, ούτε χειραγωγούνται. Η εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας, επικουρούμενη από μία σειρά επιπρόσθετων διασφαλίσεων, όπως (i) η υποχρέωση διαφάνειας, (ii) η ύπαρξη ενός μηχανισμού διασυνοριακής συνεργασίας μεταξύ των κρατών μελών με ενισχυμένη εποπτεία των πολύ μεγάλων επιγραμμικών πλατφορμών σε επίπεδο Ένωσης, (iii) η τακτική υποχρέωση ανάλυσης των συστημικών κινδύνων των πλατφορμών σε τρεις πυλώνες, ήτοι την αθέμιτη χρήση της υπηρεσίας και τον κίνδυνο χειραγώγησης της υπηρεσίας, αλλά πρωτίστως και κύρια την ανάλυση του αντίκτυπου της υπηρεσίας στην ενάσκηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων, (iv) η υποχρέωση αιτιολόγησης της αφαίρεσης του «επιβλαβούς» περιεχομένου ή της ανάκλησης της πρόσβασης, (v) το δικαίωμα προσφυγής κατά της απόφασης αυτής (συμπεριλαμβανομένης και της προσφυγής στο φυσικό δικαστή), καθώς και (vi) η απαγόρευση των γενικών υποχρεώσεων παρακολούθησης που προβλέπεται ήδη στην Οδηγία για το ηλεκτρονικό εμπόριο, δημιουργούν ένα πλαίσιο ενιαίων κανόνων με καίρια σημασία για την επίτευξη της απαιτούμενης δίκαιης ισορροπίας για την ενάσκηση από τους πολίτες της Ένωσης των θεμελιωδών τους δικαιωμάτων στον επιγραμμικό κόσμο, προστατεύοντας παράλληλα τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα και της ιδιωτικής ζωής. Πρακτικά, η πρόταση Κανονισμού αποσκοπεί στην ενίσχυση της ασφάλειας δικαίου και στην αύξηση των επιπέδων εμπιστοσύνης. Δεν αντιδιαστέλλεται, ούτε περιορίζει τα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών, αντιθέτως εφαρμόζεται και θα πρέπει να ερμηνεύεται υπό το πρίσμα του Χάρτη των θεμελιωδών δικαιωμάτων, περιλαμβανομένης της ελευθερίας έκφρασης και πληροφόρησης και του πλουραλισμού, τα οποία και αποτελούν γενικές αρχές του ενωσιακού δικαίου υπερκείμενης τυπικής ισχύος και κατά την εφαρμογή του Κανονισμού κρίσιμο είναι να επιτυγχάνεται μία δίκαιη ισορροπία κατ’ εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας.

46 _ LAWYER

Θεοδόσης Τόμπρας

Digital Services Act και Ελευθερία έκφρασης: Καινοτομίες, περιορισμοί και ερωτηματικά Η πρόταση του Κανονισμού σχετικά με την ενιαία αγορά ψηφιακών υπηρεσιών (Digital Services Act) ευελπιστεί να δημιουργήσει ισχυρή βάση διαφάνειας και λογοδοσίας για τις επιγραμμικές πλατφόρμες, με τον έλεγχο και περιορισμό διασποράς παράνομου περιεχομένου στο διαδίκτυο, και παράλληλη προστασία θεμελιωδών δικαιωμάτων των πολιτών και καταναλωτών.

Γ

ια την επίτευξη του στόχου ενδιάμεσων υπηρεσιών αιτιολόγησης και δημοσίευσης αποφάσεων, αυτού συστήνονται καινοτό► μέτρα διασφάλισης έναη ειδοποίηση πριν από οποιαδήποτε απόμοι μηχανισμοί προστασίας, ντι αθέμιτης χρήσης συρση ή αναστολή περιεχομένου, η εξωανάλογα και με το μέγεθος του (όπως υποβολή προδήλως δικαστική επίλυση διαφορών, η ύπαρξη εκάστοτε παρόχου, με τους οποίαβάσιμων καταγγελιών) αξιόπιστων πηγών επισήμανσης παράνομου ους δίνεται η δυνατότητα στους ► διαφάνεια ψηφιακών διπεριεχομένου, η εποπτεία από ειδικό αποδέκτες των υπηρεσιών αυτών αφημίσεων αρμόδιο όργανο (συντονιστή ψηφιακών να αποτρέψουν την αναμετάδοση ► ιχνηλασιμότητα στοιχείυπηρεσιών) καθώς και ενισχυμένη επίπαράνομου περιεχομένου, χωρίς ων εμπόρων που παρέχουν βλεψη από την Επιτροπή. να θίγεται η ισχύς ορισμένων υπηρεσίες μέσω διαδιΗ πρόταση υιοθετεί εργαλεία που Κανονισμών και Οδηγιών (π.χ. κτύου. θα αποθαρρύνουν δυνητικά παράνομες σχετικών με δικαιώματα πνευΠρόσθετο μέτρο για την πρακτικές ή/και θα διευκολύνουν τον ματικής ιδιοκτησίας, οπτικοκαταπολέμηση παράνομου πεεντοπισμό τους και την άμεση λήψη μέΕταίρος, ακουστικών μέσων, προστασία ριεχομένου στο διαδίκτυο τρων για την απομάκρυνση παράνομου καταναλωτών, πρόληψη διάδο- Δικηγορική αποτελεί η υποχρέωση εφαρπεριεχομένου, ρίχνοντας βέβαια μεγάλο Εταιρεία Ζέπος σης τρομοκρατικού περιεχομέμογής μηχανισμών επισήμανβάρος της ευθύνης για την τήρηση της & Γιαννόπουλος νου κ.ά.). Διατηρείται επίσης σης τέτοιου περιεχομένου νομιμότητας στις επιγραμμικές πλατο κανόνας έλλειψης επιβολής από τους χρήστες και λήψη φόρμες και στους παρόχους ψηφιακών παρακολούθησης ή ενεργητικής μέτρων από μεριάς των παυπηρεσιών, οι οποίοι αρκετές φορές αναζήτησης γεγονότων από τους παρόχους, ρόχων, καθώς και τη συνεργασία των πλατείναι απλοί ενδιάμεσοι στη διάδοση της που προβλεπόταν ήδη από την Οδηγία για φορμών με αξιόπιστες πηγές επισήμανσης πληροφορίας, ενώ υπάρχουν και πάροτο Ηλεκτρονικό Εμπόριο. παράνομου περιεχομένου. Σε περίπτωση χοι συστημάτων υποδομής τεχνολογίας οι Στο πλέγμα των νέων κανόνων βρίσκονται δε απόσυρσης περιεχομένου ή απενεργοοποίοι πιθανόν να καταλαμβάνονται από μεταξύ άλλων: ποίησης πρόσβασης, οι πάροχοι υποχρετον Κανονισμό χωρίς όμως να αρμόζει ► η υποχρέωση θέσπισης ενιαίου σημείου ούνται να ενημερώνουν τον αποδέκτη και στο είδος των υπηρεσιών που παρέχουν. επαφής για τη διευκόλυνση της άμεσης να παρέχουν σαφή και επαρκή αιτιολόγηση. Αναμένεται ότι θα χρειαστούν διορεπικοινωνίας με τις αρχές, Οι ως άνω καινοτομίες ενέχουν τον κίνθωτικές παρεμβάσεις για τη βελτίωση ► η υποχρέωση ορισμού νόμιμου εκπροσώπου δυνο περιορισμού της ελεύθερης έκφρασης. της πρότασης και την αποτελεσματική στην Ένωση για τους παρόχους που δεν Εντούτοις, γίνεται ικανοποιητική προεφαρμογή της στην πράξη, καθώς και είναι εγκαταστημένοι σε κράτος μέλος σπάθεια για επιβολή δικλείδων ασφαλείας, την επίλυση πρακτικών θεμάτων ώστε να αλλά παρέχουν υπηρεσίες στην Ένωση, με μέτρα όπως η δυνατότητα προσφυγής μην γίνει κατάχρηση διατάξεων ή περι► η αναγραφή τυχόν περιορισμών τους των χρηστών κατά αποφάσεων, η υποχρέωση ορισμός της ελευθερίας έκφρασης. ■ οποίους επιβάλλουν οι πάροχοι στη χρήση των υπηρεσιών τους, ► υποχρεώσεις υποβολής εκθέσεων σχετικά με τη διαφάνεια όσον αφορά την απόσυρση ή την απενεργοποίηση της πρόσβασης σε πληροφορίες που θεωρούνται 280 Kifissias Ave. 152 32 Halandri παράνομο περιεχόμενο, Athens, Greece ► η δυνατότητα των αρμόδιων εθνικών Τ: +30 210 69 67 000 δικαστικών ή διοικητικών αρχών να E: info@zeya.com στείλουν εντολές ανάληψης δράσης και W: www.zeya.com παροχής πληροφοριών στους παρόχους

_INFO

_ADVERTORIAL

Αθηνά Σκολαρίκου

LAWYER _ 47

Επαναστόχευση και συμπεριφορική διαφήμιση: Πώς η προστασία των προσωπικών δεδομένων την οδηγεί στο τέλος της

Η απαγόρευση των cookies τρίτων παρόχων και η συναφής λήξη της παντοδυναμίας της περιόδου της επαναστόχευσης στη διαφήμιση αποτελεί ένα καλό παράδειγμα του πώς η νομοθεσία για τα προσωπικά δεδομένα μπορεί να επηρεάσει καταλυτικά μια καθιερωμένη πρακτική, ακόμα και όταν δεν την απαγορεύει ρητά. Της

Αλεξιάννας Τσότσου 48 _ LAWYER

_IN THE SPOTLIGHT

Η

επαναστόχευση (retargeting) και η συμπεριφορική διαφήμιση αποτελούσαν τα τελευταία χρόνια εξαιρετικά χρήσιμα εργαλεία για τους online διαφημιστές, ώστε να στοχεύσουν στο κατάλληλο κοινό και να επιτύχουν υψηλότερες πωλήσεις. Με τη χρήση cookies μπορούσαν να προβάλλουν εξατομικευμένες διαφημίσεις σε χρήστες, οι οποίοι είτε είχαν επισκεφθεί ένα συγκεκριμένο site είτε αναζητούσαν ένα προϊόν ή μια υπηρεσία σε άλλο site του διαδικτύου. Η πρακτική αυτή έχει εγείρει σοβαρά θέματα για την προστασία των προσωπικών δεδομένων των χρηστών, αν και τυπικά δεν απαγορεύεται από τον GDPR. Ωστόσο, υπό την πίεση του γενικότερου πνεύματος της προστασίας των προσωπικών δεδομένων οδηγείται σταδιακά στο τέλος της.

ο χρήστης, παρακολουθώντας την ψηφιακή του δραστηριότητα και το ιστορικό αναζήτησης. Έτσι, κατόπιν του παρουσιάζονται εξατομικευμένες διαφημίσεις με βάση τις προτιμήσεις και τα γούστα του, αλλά από διαφορετικά brands (π.χ. αναζητούσε αθλητικά παπούτσια στο e-shop μιας μάρκας και του εμφανίζονται διαφημίσεις από μια άλλη μάρκα). Πρόκειται για μία πρακτική που τυπικά καλύπτεται από τη συγκατάθεση του χρήστη για τη χρήση μη απαραίτητων cookies, όμως οδηγεί στην αίσθηση ότι τα προσωπικά του δεδομένα δεν προστατεύονται επαρκώς, αφού κάποιος εισβάλλει και αποκτά πρόσβαση σε πληροφορίες που κανονικά θα έπρεπε να προστατεύονται.

Νομοθεσία για την προστασία προσωπικών δεδομένων και cookies

Η διαφορά μεταξύ first-party και third-party cookies Η διάκριση ανάμεσα σε cookies του ίδιου του παρόχου που επισκέπτεται ο χρήστης (firstparty cookies) και τρίτων παρόχων (third-party cookies) είναι καθοριστική, αφού αυτά που καταργούνται, επηρεάζοντας το retargeting σε δυνητικούς πελάτες, είναι τα δεύτερα. Τα first-party cookies δημιουργούνται και αποθηκεύονται στη συσκευή του χρήστη από τον ιστότοπο που επισκέπτεται και χρησιμοποιούνται για τη διευκόλυνση της εμπειρίας του και ορισμένες βασικές λειτουργικές του ιστότοπου. Θεωρούνται σχετικά αβλαβή, καθώς δεν κατασκοπεύουν σε μεγάλο βαθμό τον χρήστη, αν και μπορούν να χρησιμοποιηθούν, ώστε να προβληθούν διαφημίσεις από το ίδιο site σε άλλες πλατφόρμες που επισκέπτεται ο χρήστης (π.χ. στο Facebook). Τα third-party cookies, από την άλλη, αποθηκεύονται στη συσκευή του χρήστη από διαφορετικό ιστότοπο από εκείνον που επισκέπτεται

Εκτός από τον GDPR, στην ΕΕ τη χρήση cookies επηρεάζει και η Οδηγία για την προστασία της προσωπικής ζωής στις ηλεκτρονικές επικοινωνίες (Οδηγία ePrivacy 2002/58), η οποία έχει ενσωματωθεί στην ελληνική έννομη τάξη με τον ν. 3471/2006. Η Οδηγία αυτή έχει χαρακτηριστεί εύγλωττα ως «ευρωπαϊκός νόμος για τα cookies», καθώς απαιτεί τη συγκατάθεση του

Η συμπεριφορική διαφήμιση έχει εγείρει σοβαρά θέματα για την προστασία των προσωπικών δεδομένων των χρηστών, αν και τυπικά δεν απαγορεύεται από τον GDPR LAWYER _ 49

_IN THE SPOTLIGHT των κρατών-μελών. Μέχρι, δηλαδή, τη θέσπιση και την εφαρμογή του GDPR δεν ήταν σαφές αν η συγκατάθεση για τη χρήση cookies πρέπει να είναι ρητή ή μπορεί να συνάγεται σιωπηρά από τη συμπεριφορά του χρήστη.

Το πρόβλημα και η λύση του

χρήστη για την εγκατάσταση και χρήση cookies, τα οποία δεν είναι λειτουργικά, δηλαδή δεν είναι απαραίτητα για τη λειτουργία της σελίδας που επισκέπτεται ο χρήστης. Η Οδηγία αυτή συμπληρώθηκε από τον GDPR, ο οποίος αναφορικά με τη συγκατάθεση για τη χρήση cookies ξεκαθάρισε ότι αυτή πρέπει να είναι ρητή και θετική ενέργεια και δεν συνάγεται σιωπηρά από το κλείσιμο του cookie banner (χωρίς δηλαδή αποδοχή) και τη συνέχιση της πλοήγησης στην ιστοσελίδα. Έτσι, μπήκε τέλος σε έναν προβληματισμό που κυριαρχούσε και ο οποίος είχε προκύψει από τον διαφορετικό τρόπο, με τον οποίο είχε ενσωματωθεί η Οδηγία ePrivacy στις εθνικές έννομες τάξεις

Το πρόβλημα της άκριτης και επαναλαμβανόμενης συγκατάθεσης των χρηστών για τη χρήση cookies που οδηγεί σε προσβολή των προσωπικών τους δεδομένων αναμένεται να ρυθμιστεί με τον Κανονισμό ePrivacy 50 _ LAWYER

Με βάση, πάντως, τα παραπάνω νομοθετήματα τα third-party cookies δεν απαγορεύονται, εφόσον ο χρήστης δηλώσει ρητά ότι τα αποδέχεται συμφωνώντας με την πολιτική απορρήτου του ιστοτόπου, η οποία πρέπει να φαίνεται ευκρινώς και να είναι γραμμένη σε απλή και κατανοητή γλώσσα. Η συγκατάθεση αυτή υπάρχει η δυνατότητα να δοθεί μόνο σε συγκεκριμένες κατηγορίες cookies, αν και η συνήθης πρακτική των χρηστών είναι να τα αποδέχονται όλα. Έτσι, δίνουν άκριτα τη συγκατάθεσή τους για την επεξεργασία τόσο των first-party όσο και των third-party cookies, κάτι που στη συνέχεια τους δημιουργεί την αίσθηση ότι κάποιος τους παρακολουθεί και δεν σέβεται τα προσωπικά τους δεδομένα, αφού τους προβάλλονται συναφείς διαφημίσεις από brands που δεν γνωρίζουν καν. Αυτό το δυσεπίλυτο πρόβλημα που οδηγεί σε καταστρατήγηση του πνεύματος της νομοθεσίας για την προστασία των προσωπικών δεδομένων επισημάνθηκε και στο τελικό σχέδιο για τον Κανονισμό ePrivacy, ο οποίος αναμένεται να τεθεί σε ισχύ το προσεχές διάστημα. Συγκεκριμένα, σε αυτόν αναφέρεται ότι η επαναλαμβανόμενη συγκατάθεση για τα cookies οδηγεί στην κόπωση των χρηστών, οπότε είναι απαραίτητο να ληφθούν επιπλέον μέτρα, όπως η εγκατάσταση εγκεκριμένων παρόχων για συγκεκριμένα cookies, ώστε ο χρήστης να μην καταλήγει να δίνει άκριτα τη συγκατάθεσή του. Βέβαια, σε μεγάλο βαθμό η κατάσταση ρυθμίστηκε και από την αγορά. Τον Ιανουάριο του 2020, η Google ανακοίνωσε ότι μέχρι το 2022 το πρόγραμμα περιήγησης Google Chrome θα πάψει να υποστηρίζει third-party cookies, κάτι που είχε ανακοινωθεί νωρίτερα και από το Safari της Apple και το Mozilla Firefox. Πρόκειται ουσιαστικά για συμμόρφωση των κολοσσών του internet στις υψηλές απαιτήσεις που έθεσε ο GDPR σχετικά με την προστασία των προσωπικών δεδομένων, αφού πλέον η τάση είναι να τίθενται νέα αυστηρά πρότυπα και οι εταιρείες να λαμβάνουν πρωτοβουλίες που εγγυώνται αυτή την προστασία ακόμα και σε μεγαλύτερο βαθμό από αυτόν που προβλέπει το νομοθετικό κείμενο.

■

ΝΟΜΙΚΌ ΥΠΌΒΑΘΡΟ ΜΕ BUSINESS ΝΟΟΤΡΟΠΊΑ:

Ένας συνδυασμός επιτυχίας για τους επαγγελματίες νομικούς που θέλουν να εκπροσωπούν αποτελεσματικά τους πελάτες τους Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, οι πελάτες/επιχειρηματίες χρειάζονται δικηγόρους που κατανοούν το business. Η νομική σκέψη είχε ανέκαθεν αυξανόμενη επιρροή στη διοίκηση επιχειρήσεων και αντίστροφα. Η αλληλεπίδραση των δύο τομέων τόσο πρακτικά, όσο και θεωρητικά ήταν πάντα μεγάλη, και μάλιστα ανέδειξε τη σημασία της κατανόησης και της σύλληψης των μοναδικών χαρακτηριστικών του ιδιαίτερου δεσμού διεπαφής που συνδέει τις δραστηριότητες του business και του νομικού πλαισίου εντός του οποίου λειτουργούν οι επιχειρήσεις. Το MSc in Business for Lawyers του Alba είναι το μόνο ακαδημαϊκό πρόγραμμα που προετοιμάζει τους δικηγόρους να αντιμετωπίσουν σύνθετα προβλήματα στο εταιρικό περιβάλλον και τις οικονομικές αγορές. Το πρόγραμμα, αποκλειστικά σχεδιασμένο για τους επαγγελματίες του νομικού κλάδου, προσφέρει μία στέρεη θεωρητική κατανόηση καθώς και πρακτική προσέγγιση σε οικονομικά και χρηματοοικονομικά θέματα, σχετιζόμενα με τις καθημερινές λειτουργίες μίας επιχείρησης. Το πρόγραμμα προσφέρει μία μοναδική εμπειρία μάθησης που προάγει τη συνεργασία και τις ικανότητες ηγεσίας μέσω ενός διεπιστημονικού curriculum.

Eίναι το μόνο ελληνικό μεταπτυχιακό πρόγραμμα για δικηγόρους που έχει συμπεριληφθεί τα τελευταία 6 χρόνια στην κατάταξη των Financial Times LLM Listing, που δημοσιεύεται κάθε χρόνο στην έκθεση των FT Innovative Law Schools, μαζί με τα πιο φημισμένα προγράμματα Master of Law (LLM) programs στις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ευρώπη και το Ηνωμένο Βασίλειο. Η μαθησιακή ευελιξία, διαχρονική φιλοσοφία του Alba και βασισμένη στο μότο «Learn, Unlearn and Relearn» (να μαθαίνεις, να ξεμαθαίνεις και να ξανα-

_INFO

_ADVERTORIAL

O

ι επιχειρήσεις αποτελούν αναμφίβολα μία από τις πιο σημαντικές δραστηριότητες και καθιστούν αναγκαίο ένα συγκεκριμένο σετ δεξιοτήτων, το οποίο οι δικηγόροι πρέπει να διαθέτουν και να επικαιροποιούν διαρκώς, ώστε να είναι σε θέση να προσφέρουν υψηλής ποιότητας νομικές υπηρεσίες στους πελάτες τους. Κάτι τέτοιο απαιτεί μία βαθύτερη κατανόηση του εμπορικού κόσμου και του πώς η λειτουργία του εξελίσσεται μέσα σε ένα καθεστώς διαρκούς αλλαγής με νέες προκλήσεις. Είναι εξαιρετικά σημαντικό για τους δικηγόρους να μπορούν να είναι σε θέση να αντιλαμβάνονται την business προοπτική/νοοτροπία/ματιά, την καθημερινότητα, την εμπορική πρακτική και δεοντολογία της, ώστε να μπορούν να τους διασφαλίσουν την «κατάλληλη ισορροπία» που θα τις ευθυγραμμίζει με τις απαιτήσεις του νόμου. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται παράλληλα στην ανάπτυξη από τους δικηγόρους των απαιτούμενων δεξιοτήτων διαχείρισης προβλημάτων, μέσα από μία ολοκληρωμένη προσέγγιση που περιλαμβάνει τόσο τη νομική υποστήριξη και εκπροσώπηση σε εξωδικαστικές αλλά και δικαστικές διαδικασίες Οι σπουδές αυτές προσφέρουν μοναδικές προοπτικές και ανοίγουν νέους, ευρείς ορίζοντες καριέρας στη διεθνή επιχειρηματική αρένα. Αποτελούν μία εξαιρετικά απαραίτητη προσθήκη στο νομικό ακαδημαϊκό υπόβαθρο που ενδυναμώνει τους επαγγελματίες του νομικού κλάδου, ώστε να αντεπεξέλθουν ακόμη και στις πιο περίπλοκες, απαιτητικές επιχειρηματικές προκλήσεις σε εθνικό και διεθνές επίπεδο.

μαθαίνεις), που παραδίδει στον κόσμο ηγέτες παντός καιρού, εφοδιασμένους με την ευελιξία και τις δεξιότητες να αντεπεξέρχονται σε κάθε μορφής προκλήσεις, διέπει και αυτό το πρόγραμμα. Το πρόγραμμα απευθύνεται σε όλους τους δικηγόρους, είτε είναι αυτοαπασχολούμενοι είτε διευθύνουν τη δική τους νομική εταιρεία είτε εργάζονται σε αυτήν, είτε προσφέρουν τις υπηρεσίες τους ως εξωτερικοί συνεργάτες ή έμμισθοι δικηγόροι σε εταιρίες, τραπεζικά ή χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και σε όλους τους οργανισμούς του δημοσίου ή του ιδιωτικού τομέα. Η συνολική διάρκεια του προγράμματος είναι 16 μήνες, τα μαθήματα προσφέρονται καθημερινές, κατά μέσο όρο δύο φορές την εβδομάδα, για να διευκολύνουν τους επαγγελματίες σπουδαστές. Περισσότερα στο www.alba.acg.edu

6-8 Xenias Str, 115 28, Athens, GR Τ: +30 210 8964531-8 E: info@alba.acg.edu.

W: www.alba.acg.edu

LAWYER _ 51

Το νομικό πλαίσιο των επενδύσεων στην Ελλάδα:

Μια αργή πορεία ετών προς την απλοποίηση Με πλήθος αναπτυξιακών νόμων πλαισίου για τις επενδύσεις, επενδυτών και στη δημιουργία αδειοδότησης, χρηματοδότησης

Της

και προσπαθειών επιτάχυνσης και απλούστευσης του η Ελλάδα στοχεύει εδώ και χρόνια στην προσέλκυση ενός ελκυστικού και σταθερού περιβάλλοντος και υλοποίησης σημαντικών επενδυτικών σχεδίων.

Αλεξιάννας Τσότσου LAWYER _ 52

_IN THE SPOTLIGHT

H

προσέλκυση επενδύσεων στην Ελλάδα είναι οπωσδήποτε κάτι που ακούμε κατά κόρον τα τελευταία χρόνια, όμως δεν αποτελεί νέα ανακάλυψη. Εδώ και δεκαετίες είναι βασικός στόχος των διαφόρων κυβερνήσεων, όπως άλλωστε φαίνεται από την πληθώρα αναπτυξιακών νόμων στη χώρα. Η βασικότερη, βέβαια, απόδειξη της σημασίας που δόθηκε στην προσέλκυση επενδύσεων από το εξωτερικό είναι η συνταγματική της εξασφάλιση, η οποία ξεκίνησε με το Σύνταγμα του 1952, με βάση το άρθρο 112 του οποίου η προστασία των αλλοδαπών κεφαλαίων ρυθμίζεται με νόμο αυξημένης τυπικής ισχύος. Σε εκτέλεση, μάλιστα, της συνταγματικής αυτής επιταγής, εκδόθηκε το ν.δ. 2687/1953 «Περί επενδύσεως και προστασίας κεφαλαίων εξωτερικού», το οποίο δίνει ιδιαίτερα προνόμια στο ξένο κεφάλαιο και διατηρήθηκε σε ισχύ με ρητή επιταγή του άρθρου 107 του Συντάγματος του 1975. Η διαμόρφωση του νομικού πλαισίου των επενδύσεων στην Ελλάδα έχει περάσει από διάφορες φάσεις. Η γενική τάση, όμως, που έγινε ιδιαίτερα φανερή με την οικονομική κρίση, είναι η προσπάθεια απλοποίησης των διαδικασιών χρηματοδότησης και αδειοδότησης των επενδύσεων, προκειμένου η Ελλάδα να μπορέσει να πλησιάσει τον διεθνή μέσο όρο, αν και ακόμα υπολείπεται σημαντικά.

απλούστευση και την παροχή ευρύτερων κινήτρων ήταν ότι έπαψε να ισχύει κατάλογος δραστηριοτήτων, από τις οποίες προέκυπταν οι επιλέξιμες επιχειρήσεις για ενίσχυση, και ο σχεδιασμός βασίστηκε σε επενδυτικά πλάνα που μπορούσαν να αναληφθούν από οποιαδήποτε επιχείρηση. Ο νόμος 3908/2011 έδωσε μεγάλη έμφαση στην εξωστρέφεια, τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, την περιφερειακή συνοχή και τη βιωσιμότητα των επιχειρήσεων, όπως ήταν αναμενόμενο εν μέσω της οικονομικής κρίσης. Επιπλέον, θεσμοθέτησε Εθνικό Πιστοποιημένο Μητρώο Αξιολογητών και Ελεγκτών και έθεσε ως προτεραιότητα την ολοκλήρωση της διαδικασίας από την προκήρυξη μέχρι την έγκριση του επενδυτικού σχεδίου σε έξι μήνες με θέσπιση διαδικασίας ηλεκτρονικής υποβολής του επενδυτικού φακέλου στο πληροφοριακό σύστημα κρατικών ενισχύσεων. Η κυβερνητική αλλαγή το 2015 έφερε τον καινούριο αναπτυξιακό νόμο 4399/2016 για την προώθηση της ανάπτυξης με σεβασμό στο περιβάλλον, την τεχνολογική αναβάθμιση και τη διαμόρφωση εθνικής ταυτότητας για τη εξασφάλιση καλύτερης θέσης της χώρας στον διεθνή καταμερισμό εργασίας. Ο πιο πρόσφατος και σε ισχύ αναπτυξιακός νόμος είναι ο 4635/2019 με τίτλο «Επενδύω στην Ελλάδα», ο οποίος θέτει ρητά τον στόχο της προσέλκυσης στρατηγικών επενδύσεων με παροχή κινήτρων, επέκταση των επιχειρηματικών πάρκων, απλούστευση των διαδικασιών αδειοδότησης και των δημοσίων συμβάσεων, διατάξεις για ταχύτερη έγκριση των επενδυτικών σχεδίων και δημιουργία ενιαίου ψηφιακού χάρτη. Μάλιστα, στο άρθρο 45 του νόμου θεσπίζεται το Εθνικό Πρόγραμμα Απλούστευσης Διαδικασιών, το οποίο είναι ένα ακόμα βήμα προς την κατεύθυνση της μείωσης του διοικητικού βάρους και της γραφειοκρατίας σε μια μακρόχρονη πορεία που πέρασε από πολλές διακυμάνσεις και

Αναπτυξιακοί νόμοι για τη χρηματοδότηση των επενδύσεων Τα τελευταία τριάντα χρόνια, έχουν ψηφισθεί αρκετοί αναπτυξιακοί νόμοι με στόχο την παροχή κινήτρων σε επενδύσεις. Ουσιαστικά, κάθε κυβέρνηση έφερνε τον δικό της αναπτυξιακό νόμο, καταργώντας ή τροποποιώντας τον προηγούμενο, ώστε να προωθήσει τους στόχους, τους οποίους έθετε ως προτεραιότητα. Έτσι, ο νόμος 2601/1998 κατήργησε τον νόμο 1892/1990 και ενεργοποίησε ένα καινούριο επενδυτικό σύστημα που στόχευε στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας, την ενίσχυση της οικονομίας στην περιφέρεια και τη συνολική αναδιάρθρωση του πλαισίου. Το 2004, με την τότε κυβερνητική αλλαγή, ψηφίστηκε ο νέος επενδυτικός νόμος 3299/2004, ο οποίος άλλαξε το πλαίσιο ενισχύσεων ανταποκρινόμενος σε νέες προκλήσεις, όπως η αύξηση της απασχόλησης, η προώθηση της τεχνολογικής αλλαγής, η προστασία του περιβάλλοντος και η εξοικονόμηση της ενέργειας. Κεντρικό χαρακτηριστικό αυτής της αλλαγής που στόχευε στην

Το Εθνικό Πρόγραμμα Απλούστευσης Διαδικασιών του αναπτυξιακού νόμου 4635/2019 αποτελεί το συνεκτικό στοιχείο των σχετικών νομοθετημάτων που έχουν ψηφιστεί ή πρόκειται να ψηφιστούν το προσεχές διάστημα LAWYER _ 53

_IN THE SPOTLIGHT μένει να δούμε αν έχει φτάσει στο τέλος της ή έχει ακόμα σημαντικές εκκρεμότητες. Σχετικά με την πρόοδο, πάντως, του προγράμματος αυτού και γενικά της πορείας απλοποίησης των διαδικασιών χρηματοδότησης και αδειοδότησης μιας επένδυσης στη χώρα, η Ελίνα Καϋμενάκη, Of Counsel στη δικηγορική εταιρεία Παπαπολίτης & Παπαπολίτης, αναφέρει: «Ο ψηφιακός μετασχηματισμός του κράτους είναι αναμφίβολα η ιστορία επιτυχίας που ξεδιπλώθηκε μεσούσης της πανδημίας, ίσως σε μεγάλο βαθμό και εξαιτίας της. Ήδη βρίσκονται σε λειτουργία ηλεκτρονικές διαδικασίες, όπως η σύσταση εταιρείας, γνωστοποίηση λειτουργίας αντί αδειοδότησης, ηλεκτρονικός φάκελος επιχείρησης, ηλεκτρονική πρόσβαση σε χρηματοδοτικά εργαλεία, ψηφιοποίηση του ΓΕΜΗ, ηλεκτρονική τιμολόγηση, ενιαίο πιστοποιητικό δικαστικής φερεγγυότητας και ψηφιακή παραλαβή δικαστικών αποφάσεων. Εκτός από τις προφανείς ευεργετικές συνέπειες στην επιχειρηματική καθημερινότητα, η ψηφιοποίηση και απλούστευση των διοικητικών διαδικασιών συμβάλλει στην προσέλκυση επενδύσεων, με τη δημιουργία ενός προβλέψιμου, διαφανούς και φιλικού στην επιχειρηματικότητα περιβάλλοντος. Τα αποτελέσματα των δράσεων αυτών στο επενδυτικό κλίμα δεν μπορούν ακόμη να αποτιμηθούν, λόγω του αστάθμητου παράγοντα της πανδημίας. Όμως, ο σημερινός ρυθμός επιτάχυνσης των προσπαθειών και ο αναμενόμενος πολλαπλασιασμός του στη μετά-Covid εποχή επιτρέπουν αισιοδοξία για τον δρόμο που απομένει.» Αντίστοιχα, η Ελένη Σταζίλοβα, Senior Associate στη δικηγορική εταιρεία Bernitsas Law, επισημαίνει: «Οι τροποποιήσεις των αναπτυξιακών νόμων αντανακλούν συνήθως το επενδυτικό πρόγραμμα της κάθε κυβέρνησης. Αν και το πλαίσιο βελτιώνεται διαχρονικά, οι συχνές αλλαγές συμβάλλουν στην αβεβαιότητα των υποψήφιων επενδυτών ως προς τις προΰποθέσεις υπαγωγής τους στο εκάστοτε ισχύον πλαίσιο, καθώς και ως προς την υλοποίηση των επενδύσεών τους. Τα γραφειοκρατικά εμπόδια, για την άρση των οποίων καταβάλλεται μια συνεχής προσπάθεια, οδήγησαν στο παρελθόν στο να λιμνάζουν ορισμένοι παλαιοί φάκελοι αιτήσεων υπαγωγής χωρίς να προωθούνται προς υλοποίηση. Ο ν. 4635/2019, εκτός από τις βελτιώσεις που επέφερε στη νομοθεσία των στρατηγικών επενδύσεων, όπως αυτές σήμερα ρυθμίζονται με το ν. 4608/2019, στοχεύοντας στην επιτάχυνση της αξιολόγησης επενδυτικών σχεδίων που υπάγονται

Ελίνα Καϋμενάκη Of Counsel, Παπαπολίτης & Παπαπολίτης

«Ο σημερινός ρυθμός επιτάχυνσης των προσπαθειών απλοποίησης των διαδικασιών και ο αναμενόμενος πολλαπλασιασμός του στη μετά-Covid εποχή επιτρέπουν αισιοδοξία για τον δρόμο που απομένει»

τόσο στον ισχύοντα αναπτυξιακό νόμο 4399/2016, όσο και στους προηγούμενους ν. 3908/2011, 3299/2004 και 2601/1998, εισήγαγε τη δυνατότητα αξιολόγησης των επενδυτικών σχεδίων από πιστοποιημένους ιδιώτες αξιολογητές. Επιπλέον, ο ν. 4635/2019 απλοποίησε σημαντικά την αδειοδοτική διαδικασία ενός ευρέος φάσματος έργων και δραστηριοτήτων (κάτι που ήδη προχώρησε ένα βήμα περαιτέρω με τον ν. 4685/2020), βελτίωσε και συμπλήρωσε το δυναμικό νομοθετικό πλαίσιο των επιχειρηματικών πάρκων, ανάγοντας τα τελευταία σε πόλους κατοχύρωσης και ανάπτυξης απαιτητικών αδειοδοτικά έργων, ενώ προέβη σε σημειακές επιλύσεις ζητημάτων που έθεταν χρόνια εμπόδια στις επενδύσεις.»

Οι κυριότερες νομοθετικές παρεμβάσεις με στόχο την απλοποίηση και την επιτάχυνση των διαδικασιών Πέρα από τους παραπάνω νόμους, οι οποίοι έθεταν το πλαίσιο της ανάπτυξης των επενδύσεων, αρκετοί ακόμα νόμοι, ειδικά από την έναρξη της κρίσης και έπειτα, στόχευαν στην επιτάχυνση των διαδικασιών ως βασική προϋπόθεση, για να καταστεί η Ελλάδα ελκυστικός πόλος για τους επενδυτές. Ο νόμος 3894/2010 «Επιτάχυνση και διαφάνεια υλοποίησης Στρατηγικών Επενδύσεων», γνωστός ως fast track, αποτελεί το εργαλείο επιτάχυνσης της αδειοδότησης των μεγάλων επενδύσεων, που κρίνεται ότι αποφέρουν σημαντικά ποσοτικά και ποιοτικά αποτελέσματα στη συνολική οικονομία της χώρας. Με αυτόν, παρέχεται ένα σταθερό και διαφανές επενδυτικό πλαίσιο, παρακάμπτεται σε μεγάλο βαθμό η γραφειοκρατία και αντιμετωπίζονται οι παράγοντες που οδηγούσαν σε καθυστερήσεις στην υλοποίηση των μεγάλων έργων.

Ελένη Σταζίλοβα Senior Associate, Bernitsas Law

«Ο ν. 4635/2019, εκτός από τις βελτιώσεις που επέφερε στη νομοθεσία των στρατηγικών επενδύσεων, εισήγαγε τη δυνατότητα αξιολόγησης των επενδυτικών σχεδίων από πιστοποιημένους ιδιώτες αξιολογητές και απλοποίησε σημαντικά την αδειοδοτική διαδικασία ενός ευρέος φάσματος έργων και δραστηριοτήτων»

54 _ LAWYER

οια είναι τα βασικότερα γραφειοκρατικά κωλύματα που έχει > Π αυτήν τη στιγμή να αντιμετωπίσει ο υποψήφιος επενδυτής στην Ελλάδα και παραμένουν παρά τις προσπάθειες απλοποίησης του νομικού πλαισίου αδειοδότησης και χρηματοδότησης των επενδύσεων; Παρά τις πρόσφατες συντονισμένες παρεμβάσεις για την αναδιάρθρωση της λειτουργίας του κράτους, η επιχειρηματικότητα εξακολουθεί να ταλανίζεται από πάγιες και ενδημικές παθογένειες. Μεταξύ των εμποδίων που καταγράφονται ως από τους σημαντικότερους ανασταλτικούς παράγοντες στον κύκλο ζωής μιας επένδυσης είναι α) το ασαφές και κατακερματισμένο ρυθμιστικό πλαίσιο και β) η αργή απονομή δικαιοσύνης. Ειδικότερα, το έλλειμμα θεματικών στρατηγικών, η πολυνομία, η ρυθμιστική πλημμυρίδα και η αντινομία κατατρέχουν το επενδυτικό ρυθμιστικό πλαίσιο. Το συνήθως συμβαίνον -τουλάχιστον μέχρι προσφάτως- ήταν αποσπασματικές ρυθμίσεις για μια πτυχή ενός επενδυτικού κλάδου να προστίθενται κάθε φορά σε ένα πολυδαίδαλο, σύνθετο και ανομοιογενές νομικό πλαίσιο, το οποίο ανατρέχει σε βάθος δεκαετιών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περιβαλλοντική και πολεοδομική νομοθεσία, όπου, παρά την εισαγωγή βελτιωμένων διατάξεων, παρατηρείται συχνά το φαινόμενο η διοίκηση να εμποδίζει την ανάπτυξη μιας επιχειρηματικής δραστηριότητας επί τη βάσει αναχρονιστικών διατάξεων ή πράξεων που παραμένουν εν ισχύι.

Γρηγόριος Μιχαηλόπουλος Διευθύνων Εταίρος, Μιχαηλόπουλος & Συνεργάτες

Επιπροσθέτως, οι καθυστερήσεις κατά τη δικαστική επίλυση διαφορών σε όλα τα στάδια μιας επενδυτικής διαδρομής, όπως επί φορολογικών, αδειοδοτικών ζητημάτων, υποθέσεων που αφορούν σε αναγκαστικές απαλλοτριώσεις ή και στην εκτέλεση συμβάσεων, αποτελούν, αναντίλεκτα, σημαντικό εμπόδιο ανάπτυξης της επιχειρηματικότητας. Αφενός, ο ρυθμιστικός αποπληθωρισμός, η απλοποίηση και η ενοποίηση/ κωδικοποίηση της επενδυτικής νομοθεσίας, αφετέρου, η ψηφιοποίηση της λειτουργίας της δικαιοσύνης, η θέσπιση μηχανισμών προδικαστικής ή εξωδικαστικής επίλυσης διαφορών και η ενδυνάμωση της λειτουργίας των δικαστηρίων αποτελούν λύσεις που ηχούν μελωδικά στα αυτιά όλων. Τί μπορεί, όμως, να γίνει στην πράξη; Η αναδιάρθρωση του τομέα των δημοσίων συμβάσεων – ο οποίος αντιστοιχεί, κατά προσέγγιση, στο 12% του ΑΕΠ και εισήχθη προσφάτως ως δείκτης του Doing Business διεθνώς– θα μπορούσε, ενδεχομένως, να αποτελέσει σημείο αναφοράς ως προς το δέον γενέσθαι και σε άλλα πεδία επενδυτικής πολιτικής. Το ρυθμιστικό πλαίσιο διήλθε μια εκ βάθρων αναθεώρηση το 2016, όπου η κατακερματισμένη έως τότε νομοθεσία ενοποιήθηκε κάτω από ένα ενιαίο και συμπαγές νομοθετικό κέλυφος (ν. 4412/2016). Με τον ίδιο νόμο ρυθμίστηκαν όλα τα ζητήματα έννομης προστασίας κατά το στάδιο που προηγείται και κατά το στάδιο που έπεται της σύναψης των δημόσιων συμβάσεων. Ειδικότερα, (α) προβλέφθηκε η υποβολή προδικαστικής προσφυγής ενώπιον μιας Ανεξάρτητης Αρχής (ΑΕΠΠ) που απομειώνει δραστικά τις εισροές υποθέσεων στο δικαστικό σύστημα, (β) ηλεκτρονικοποιήθηκε πλήρως η όλη διαδικασία με την ηλεκτρονική υποβολή της προδικαστικής προσφυγής ενώπιον της ΑΕΕΠ και την ηλεκτρονική κατάθεση ένδικων μέσων ενώπιον των διοικητικών δικαστηρίων, (γ) προβλέφθηκαν αποκλειστικές προθεσμίες τόσο για την κατάθεση των ενδικοφανών και ένδικων μέσων, όσο και για την έκδοση αποφάσεων από την ΑΕΕΠ και τα διοικητικά δικαστήρια. Το πρακτικό αποτέλεσμα των παραπάνω ρυθμίσεων είναι ότι εντός διαστήματος 110 ημερών από την έκδοση μιας διοικητικής πράξης, το κύρος της οποίας προσβάλλεται, επιτυγχάνεται η έκδοση δικαστικής απόφασης (Διοικητικά Εφετεία ή ΣτΕ) που επιτρέπει άνευ ετέρου την πρόοδο της διαγωνιστικής διαδικασίας. Είναι αναμφίβολο ότι κάθε κλάδος επενδυτικής πολιτικής έχει τις ιδιαιτερότητές του. Παρόλα αυτά, τα παραπάνω χαρακτηριστικά της μεταρρύθμισης στις δημόσιες συμβάσεις μπορούν να αποτελέσουν πυξίδα για άλλες νομοθετικές παρεμβάσεις με στόχο τη βελτίωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος.

LAWYER _ 55

_IN THE SPOTLIGHT Ο νόμος 4146/2013 συμπλήρωσε το fast track απλοποιώντας τη διαδικασία αδειοδότησης. Με τη σύσταση της Γενικής Διεύθυνσης Στρατηγικών Επενδύσεων, ως κεντρικής αδειοδοτικής αρχής, επιτυγχάνεται η επιτάχυνση της αδειοδότησης, παρέχεται ασφάλεια δικαίου και δημιουργείται σταθερό επενδυτικό περιβάλλον χωρίς άσκοπες γραφειοκρατικές διαδικασίες. Με τον νόμο 4442/2016, θεσμοθετήθηκε η εκ των υστέρων διαδικασία ελέγχου των προϋποθέσεων έναρξης μιας οικονομικής δραστηριότητας, έτσι ώστε ο χρόνος της αδειοδότησης να μειωθεί ακόμη περισσότερο. Επιπλέον, εισάγεται για πρώτη φορά το εργαλείο της γνωστοποίησης (αντί για έγκριση) για την έναρξη αρκετών οικονομικών δραστηριοτή-

των, οι οποίες ενέχουν χαμηλό κίνδυνο προσβολής του δημοσίου συμφέροντος. Στο επόμενο διάστημα αναμένεται η ψήφιση του νομοσχεδίου το οποίο θα επιφέρει εκ νέου απλοποίηση των διαδικασιών σε μια σειρά οικονομικών δραστηριοτήτων. Το νομοσχέδιο αποτελεί τη συμπλήρωση του νόμου 4442/2016 και τα κύρια χαρακτηριστικά του είναι ότι εντάσσει σε καθεστώς απλής γνωστοποίησης περισσότερες οικονομικές δραστηριότητες με την παράλληλη ψηφιοποίησή τους. Αυτή η απλοποίηση στην άσκηση του επιχειρείν εναρμονίζεται με το Εθνικό Πρόγραμμα Απλούστευσης Διαδικασιών, το οποίο αποτελεί το συνεκτικό στοιχείο των νομοθετημάτων που πρόκειται να ψηφιστούν στο προσεχές διάστημα. ■

στοιχεία του νομοσχεδίου του Υπουργείου > ΠΑνάπτυξης οια είναιπουτα κυριότερα αναμένεται να ψηφιστεί στο προσεχές διάστημα, αφορά την απλοποίηση των διαδικασιών σε μια σειρά οικονομικών δραστηριοτήτων και συμπληρώνει τον νόμο 4442/2016; Πληροί τις προΰποθέσεις για άρση των γραφειοκρατικών εμποδίων στις επενδύσεις ή παρουσιάζει αδυναμίες ως προς την υλοποίηση αυτού του στόχου; Οι πρόσφατες νομοθετικές πρωτοβουλίες (ν.4796/2021 και το υπό διαβούλευση ΣχΝ του ΥΠΑΝΕΠ) κινούνται στη σωστή κατεύθυνση και αποτελούν βασική προϋπόθεση για την επέκταση του σύγχρονου συστήματος αδειοδότησης, καθώς και των απλοποιημένων διαδικασιών γνωστοποίησης/έγκρισης του ν.4442/2016, για την εγκατάσταση και λειτουργία των οικονομικών δραστηριοτήτων. Κομβικής σημασίας παράμετρο, αποτελεί η εμπρόθεσμη έκδοση των εξουσιοδοτικών διατάξεων που θα περιγράψουν το ειδικότερο πλαίσιο άσκησης κάθε δραστηριότητας. Η μεταρρύθμιση της αδειοδότησης για την εγκατάσταση και λειτουργία απαιτεί σήμερα μία ολιστική προσέγγιση για το σύνολο των οικονομικών δραστηριοτήτων και διενέργεια εκ των υστέρων αξιολόγησης του οικείου θεσμικού πλαισίου, καθώς ο τρόπος με τον οποίο εισάγονται οι ρυθμίσεις δεν διευκολύνει την ανασκόπηση των μεταρρυθμίσεων και δημιουργεί σημαντικές Senior καθυστερήσεις τόσο στην έκδοση της απαιτούμενης δευτερεύουσας νομοθεσίας (π.χ. των Advisor, Τομέας άρθρων 5 και 7 του ν.4447/2016) όσο και στην εμπρόθεσμη ενεργοποίηση υφιστάμενων Επιχειρηματικού ρυθμίσεων, η εφαρμογή των οποίων συνεχώς παρατείνεται. Περιβάλλοντος Ταυτόχρονα, απαιτείται επίσπευση των διαδικασιών για τη λειτουργία του και Ρυθμιστικών Ολοκληρωμένου Πληροφοριακού Συστήματος Άσκησης Δραστηριοτήτων και Ελέγχων (ΟΠΣΠολιτικών ΣΕΒ ΑΔΕ) καθώς το πρόδρομο σύστημα (notify business) δεν μπορεί να ανταποκριθεί -μεταξύ άλλων- στη διασύνδεση με άλλα ηλεκτρονικά συστήματα ή στην υποστήριξη των απαιτούμενων ελέγχων και διαδικασιών εποπτείας, δημιουργώντας σημαντικά κενά στην ολοκληρωμένη εφαρμογή του νέου πλαισίου. Τα τελευταία 2 έτη, ωστόσο, έχουν σημειωθεί σημαντικές αλλαγές στην απλοποίηση και άλλων -πέραν της εγκατάστασης και λειτουργίας- αδειοδοτικών διαδικασιών, με χαρακτηριστικότερα παραδείγματα τον ν. 4635/2019 Επενδύω στην Ελλάδα (και της κατ’ εξουσιοδότηση ΚΥΑ για την κατάργηση των οχλήσεων), τον ν. 4685/2020 για τον Εκσυγχρονισμό της Περιβαλλοντικής Νομοθεσίας και τον ν. 4759/2020 για τον Εκσυγχρονισμό της Χωροταξικής και Πολεοδομικής Νομοθεσίας. Οι συγκεκριμένες πρωτοβουλίες αναμένεται να συμβάλλουν σημαντικά στη βελτίωση της κατάταξης της Ελλάδας στο δείκτη Doing Business της Παγκόσμιας Τράπεζας, απαιτείται ωστόσο επίσπευση των μεταρρυθμιστικών προσπαθειών για την ενεργοποίηση του συνόλου των ρυθμίσεων (μεταξύ άλλων: αναθεώρηση αποφάσεων για τις πρότυπες περιβαλλοντικές δεσμεύσεις, εκσυγχρονισμός ν.3982/2011 για την αδειοδότηση σε οργανωμένους υποδοχείς, αναθεώρηση ν.3325/2005 για το ειδικό καθεστώς αδειοδότησης της μεταποίησης στην Αττική).

Ιωάννης Λαϊνάς

56 _ LAWYER

οιες είναι οι σημαντικότερες νομοθετικές παρεμβάσεις που > Π έγιναν την τελευταία δεκαετία και κατάφεραν να συμβάλλουν στην προώθηση των επενδύσεων στην Ελλάδα μέσω ενός πλαισίου επαρκούς χρηματοδότησής τους; Οι σημαντικότερες νομοθετικές παρεμβάσεις που έγιναν την τελευταία δεκαετία και συνέβαλαν στην προώθηση των επενδύσεων στην Ελλάδα συνοψίζονται στους κάτωθι νόμους: (α) ν. 3894/2010 (fast track) για τις δημόσιες και ιδιωτικές στρατηγικές επενδύσεις, (β) ν. 4242/2014 με τον οποίο η «Επενδύστε στην Ελλάδα Α.Ε.» αναδιοργανώθηκε και μετονομάστηκε σε «Ελληνική Εταιρεία Επενδύσεων και Εξωτερικού Εμπορίου Α.Ε.» (“Enterprise Greece”), (γ) ν. 3986/2011 περί του ΤΑΙΠΕΔ, (δ) ν. 3389/2010 που ρύθμισε τις Συμπράξεις Δημοσίου και Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ) (ε) ο ν. 4608/2019 περί ελληνικής Αναπτυξιακής Τράπεζας. Παράλληλα, σημαντική στην εξέλιξη των κατασκευαστικών έργων-επενδύσεων υπήρξε και η αναμόρφωση του ν. 4014/2011 «Περιβαλλοντική αδειοδότηση έργων και δραστηριοτήτων, ρύθμιση αυθαιρέτων σε συνάρτηση με δημιουργία περιβαλλοντικού ισοζυγίου και άλλες διατάξεις αρμοδιότητας Υπουργείου Περιβάλλοντος» με σειρά νομοθετημάτων, η οποία οδήγησε σε σημαντική σύντμηση των προθεσμιών χορήγησης περιβαλλοντικών αδειών και εγκρίσεων με άμεσο όφελος στη χρονική και κοστολογική επιβάρυνση των επενδύσεων λόγω των συγκεκριμένων καθυστερήσεων.

Ποια είναι τα σημαντικότερα κωλύματα που αντιμετωπίζει ακόμα ένας > υποψήφιος επενδυτής στην Ελλάδα, κυρίως σε επίπεδο χρηματοδότησης και με ποια νομικά εργαλεία θα μπορούσαν αυτά να αντιμετωπιστούν; Η υλοποίηση μιας ιδιωτικής επένδυσης στην Ελλάδα αποτελεί ακόμη και σήμερα, δυστυχώς, μια ιδιαιτέρως δύσκολη εξίσωση που καλούνται να λύσουν τόσο οι Έλληνες, αλλά ιδιαιτέρως οι ξένοι επενδυτές. Η ιστορία έχει δείξει πως ακόμη και εμβληματικές επενδύσεις, ακόμη και όσες στην πραγματικότητα αποτελούν διακρατικές συμφωνίες μεταξύ της Ελλάδος και άλλων κρατών έχουν αντιμετωπίσει σοβαρότατα προβλήματα στην ανάπτυξή τους, που σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν οδηγήσει σε ουσιαστικό αδιέξοδο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων επενδύσεων αποτελεί η μεταβίβαση των ναυπηγείων Σκαραμαγκά σε ιδιώτη επενδυτή που έχει εξελιχθεί σε γόρδιο δεσμό για την Ελληνική Πολιτεία, η επένδυση της Ελληνικός Χρυσός στα μεταλλεία της Χαλκιδικής και αρκετές άλλες παρόμοιες ή μικρότερης κλίμακας επενδύσεις. Τα σημαντικότερα κωλύματα που αντιμετωπίζει ένας υποψήφιος επενδυτής κατά τον σχεδιασμό και υλοποίηση της επένδυσής του σχετίζονται με σειρά πολυεπίπεδων και διαφορετικών μεταξύ τους παραγόντων, ανάμεσα στους οποίους η περιορισμένη πρόσβαση σε ελκυστικές πηγές χρηματοδότησης, κυρίως σε ό,τι αφορά τους μικρότερους επενδυτές, καθώς από την άλλη πλευρά οι διεθνείς όμιλοι και τα Funds λόγω της κλίμακάς τους έχουν διαφορετικούς όρους πρόσβασης και αξιοποίησης πόρων τόσο από τα τραπεζικά όσο και από τα εξωτραπεζικά συστήματα. Για τις περιπτώσεις αυτές ειδικώς, και υπό τις παρούσες συνθήκες των περιορισμένων τραπεζικών πόρων και των αυστηρών πιστοδοτικών κριτηρίων που θέτουν οι Ελληνικές Τράπεζες, η παράλληλη χορήγηση υποστηρικτικών νομικών εργαλείων θα ήταν ίσως η μόνη άμεσα υλοποιήσιμη λύση για την επίλυση των ζητημάτων χρηματοδότησης των επενδύσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα στο οποίο θα μπορούσαμε να αναφερθούμε είναι η χορήγηση εγγυητικών επιστολών για την εκτέλεση έργων και από τρίτα μη χρηματοπιστωτικά ιδρύματα με ελκυστικότερους όρους καθώς και διεύρυνση των επιλέξιμων, προς συγχρηματοδότηση, ιδιωτικών επενδύσεων από κοινοτικούς πόρους.

LAWYER _ 57

Ιφιγένεια Βουρδούνη Δικηγόρος – Εταίρος, «Σ. Ν. Σαγιάς και Συνεργάτες»

ΤΟ ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΩΝ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: Μια αργή πορεία ετών προς την απλοποίηση Το θεσμικό πλαίσιο για τις επενδύσεις στην Ελλάδα χωρίζεται χρονολογικά σε τρεις περιόδους. Η πρώτη περίοδος ξεκινάει με ν.δ. 2687/1953, το οποίο εκδόθηκε ως εκτελεστικός νόμος του άρθρου 112 του Συντάγματος του 1952 και απέβλεπε στην προστασία των εισαγόμενων από την αλλοδαπή κεφαλαίων. Σχετικά νομοθετικά κείμενα υπήρξαν και ο ν. 4171/1961, οι αναγκαστικοί νόμοι 89/1967 και 378/1968 καθώς και μεταγενέστερη κωδικοποίησή τους με το π.δ. 456/1995. Η συνταγματική προστασία και ειδικά προνόμια παύουν σταδιακά να ισχύουν με την είσοδο της Ελλάδος στην Ευρωπαϊκή Ένωση λόγω πρόσκρουσής τους σε διατάξεις περί κρατικών ενισχύσεων και ελεύθερου ανταγωνισμού εντός της Ένωσης.

Μ

ε την έννοια «αποκρατικοποιήσεις» νοείται η κατάργηση των κρατικών μονοπωλίων στον τομέα παροχής αγαθών και υπηρεσιών και η παροχή δυνατότητας λειτουργίας ιδιωτικών επιχειρήσεων σε καθεστώς ελεύθερου ανταγωνισμού. Με την αποκρατικοποίηση ενίοτε συγχέεται ο όρος «ιδιωτικοποίηση», ο οποίος σημαίνει την πώληση της δημόσιας περιουσίας (Δημοσίων Επιχειρήσεων, ακινήτων, δικαιωμάτων κ.ο.κ.) σε ιδιώτες. Οι αποκρατικοποιήσεις κατά κανόνα οδηγούν σε ιδιωτικοποιήσεις.

M.B.A. (Hellenic Management Εις τις χώρες της ΕΕ, διεξάγεται Association), έντονη συζήτηση για την δυνατότητα Partner, Sagias της Κυβέρνησης να ιδιωτικοποιεί & Partners ορισμένες κατηγορίες δημοσίων Law Firm υποδομών, χωρίς βέβαια να υπάρχουν ασφαλή συμπεράσματα. (Σχετική η απόφαση του ΣΤΕ για την ιδιωτικοποίηση της ΕΥΔΑΠ Ολομ.

1906/2014). Η δεύτερη περίοδος του θεσμικού πλαισίου για τις επενδύσεις γενικότερα και για τις ιδιωτικοποιήσεις ειδικότερα χαρακτηρίζεται από τη θέσπιση διαφόρων νόμων, με αρχική τη ρύθμιση του ν. 2601/1998, ο οποίος αποτέλεσε το βασικό πλαίσιο ρύθμισης ζητημάτων

_ADVERTORIAL

Ιφιγένεια Βουρδούνη

επενδύσεων. Ίσχυσε δε μέχρι και το 2004 όταν και αντικαταστάθηκε από τον ν. 3299/2004. Ο ν.

3299/2004 εισήγαγε την έννοια του «μεγάλου επενδυτικού σχεδίου» (επενδύσεις ύψους 50.000.000 ευρώ τουλάχιστον) καθώς και την ρύθμιση της παρ. 3 άρθρου 9 περί μεγάλων επενδυτικών σχεδίων, με την οποία αφενός μεν παρέχονται υψηλότερα ποσοστά επιχορήγησης, αφετέρου δε εξασφαλίζονται ορισμένα προνόμια των άρθρων 3 και 4 ν. 4171/1961. Ο ν.

Senior Partner, Sagias & Partners 3299/2004 προσέλκυσε σημαντικό Law Firm αριθμό επενδύσεων στη χώρα λόγω των καινοτόμων για την εποχή ρυθμίσεών του. Ο κύκλος των αναπτυξιακών νόμων συνεχίζεται με τον ν. 3908/2011 με πληθώρα τροποποιήσεων μέχρι και το 2014. Από το 2016 ισχύει ο ν.

4399/2016 «Θεσμικό πλαίσιο για την σύσταση καθεστώτων Ενισχύσεων ιδιωτικών επενδύσεων για την περιφερειακή ανάπτυξη της χώρας - Σύσταση Αναπτυξιακού Συμβουλίου». Η τρίτη περίοδος του θεσμικού πλαισίου των επενδύσεων στη χώρα μας αρχίζει το 2010. Την περίοδο αυτή η κατεύθυνση της νομοθεσίας είναι προς την

Σπυρίδων Ν. Σαγιάς

58 _ LAWYER

Τέλος, στην προσέλκυση μικρότερων επενδυτών έπαιξε σημαντικό ρόλο η ρύθμιση του άρθρου 6 ν. 4146/2013 για την παροχή άδειας παραμονής σε αλλοδαπούς επενδυτές στη χώρα μας. Ενώ ο ν. 4251/2014 κατήργησε τις διατάξεις του άρθρου 6 ν. 4146/2013, διατήρησε ωστόσο τη σχετική δυνατότητα απόκτησης άδειας διαμονής για διάφορες κατηγορίες επενδυτών (άρθρα 7,8, 16 και 20 ν. 4251/2014). Από τους φορείς και τις υπηρεσίες που ιδρύθηκαν με τις ανωτέρω διατάξεις, τη μεγαλύτερη δραστηριότητα ανέπτυξε το ΤΑΙΠΕΔ που ανέλαβε και υλοποιεί την ιδιωτικοποίηση του συνόλου σχεδόν της δημόσιας περιουσίας και ειδικότερα των ΔΕΚΟ, ακινήτων του Δημοσίου και διαφόρων άλλων υπηρεσιών. Στο πλαίσιο της δραστηριότητας αυτής υπήρξε μια σειρά διατάξεων για την περαιτέρω ενίσχυση του έργου του ΤΑΙΠΕΔ που αφορούσαν τη χωροθέτηση επενδυτικού σχεδίου αξιοποίησης δημοσίου ακινήτου, την παραχώρηση χρήσης αιγιαλού και παραλίας, την έκδοση οικοδομικών αδειών κλπ. Από το σύνολο της σχετικής νομοθεσίας προκρίνονται κυρίως οι ακόλουθες παρεμβάσεις που συνέβαλαν στην απλοποίηση και επιτάχυνση των διαδικασιών και αυτές είναι: (1) Η υπαγωγή των επενδύσεων σε στρατηγικές επενδύσεις (ν.3894/2010).

(2) Ο ι παρασχεθείσες στο ΤΑΙΠΕΔ ελευθερίες και δυνατότητες να προωθεί την ωρίμανση των επενδυτικών σχεδίων (ν. 3986/2011 όπως ισχύει ακόμα).

(3) Έργα ΣΔΙΤ διότι κινητοποιούν ιδιωτικά κεφάλαια και τεχνογνωσία σε δημόσια έργα (ν.3380/2010).

(4) Η θέσπιση των Ειδικών Σχεδίων Χωρικής Ανάπτυξης Στρατηγικών Επενδύσεων (ΕΣΧΑΣΕ) επί ιδιωτικών ακινήτων κατ’ αναλογία προς την εφαρμογή των αντιστοίχων διατάξεων προς τα Δημόσια Ακίνητα (ΕΣΧΑΔΑ).

Η αναμενόμενη αύξηση της επενδυτικής δραστηριότητας μετά την πανδημία απαιτεί περαιτέρω εξέλιξη του θεσμικού πλαισίου για την αντιμετώπιση των συχνότερα παρουσιαζόμενων προβλημάτων και ενδεικτικά: α) Η αδειοδοτική διαδικασία των μεγάλων σύνθετων έργων, ιδίως με την επιτάχυνση των διαδικασιών και την περαιτέρω μείωση των εμπλεκόμενων συναρμόδιων δημοσίων υπηρεσιών. β) Η επιτάχυνση της εκδίκασης ακυρωτικών διαδικασιών κατά αδειοδοτήσεων σε εξέλιξη ευρισκομένων επενδύσεων. γ) Η ολοκλήρωση του κτηματολογίου, για τις δημόσιες και δασικές εκτάσεις, δημόσια δάση, αλλά και για τη νομιμότητα των τίτλων ιδιοκτησίας των ιδιωτικών εκτάσεων. δ) Η επίσπευση διαδικασιών επίλυσης ζητημάτων αρχαιολογίας σε συνδυασμό με περιβαλλοντικούς περιορισμούς. Για όλα τα ανωτέρω υπάρχουν, ιδιαίτερα μετά το 2010, σοβαρές νομοθετικές πρωτοβουλίες και πρόσφατα ο νόμος 4608/2019 περί ελληνικής Αναπτυξιακής Τράπεζας κινείται στην ορθή κατεύθυνση και θα έπρεπε να συνεχισθεί. Την περίοδο 1961-1995 τα κρίσιμα ζητήματα για την προσέλκυση επενδύσεων ήταν ο νομισματικός κίνδυνος του εισαγόμενου συναλλάγματος, ο κίνδυνος της κρατικής σταθερότητας (country risk) και η κατά περίπτωση επίλυση ζητημάτων ελλείψει ευρύτερου θεσμικού πλαισίου για τη χωροθεώρηση έργων. Το τότε θεσμικό πλαίσιο ανταποκρίθηκε και βοήθησε να δημιουργηθούν οι μεγάλες υποδομές, όπως ναυπηγεία, εργοστάσια, μεγάλες ναυτιλιακές εταιρείες και εν γένει ενίσχυση κάθε παραγωγικής δραστηριότητας. Σήμερα έχει μεταβληθεί σημαντικά το επενδυτικό περιβάλλον της χώρας και το προφίλ των επενδυτών. Απαιτείται ταχύτητα, ασφάλεια, σταθερό περιβάλλον και θετική αντιμετώπιση των επενδυτών.

■

_INFO

ταχύτητα, βελτίωση και απλοποίηση των διαδικασιών όσο και στην μείωση των εμπλεκομένων συναρμόδιων δημοσίων υπηρεσιών. Τα βασικότερα νομοθετήματα της περιόδου αυτής είναι: (α) ν . 3894/2010 (fast track) για τις δημόσιες και ιδιωτικές στρατηγικές επενδύσεις, (β) ν. 4242/2014 με τον οποίον η «Επενδύστε στην Ελλάδα Α.Ε.» αναδιοργανώθηκε και μετονομάστηκε σε «Ελληνική Εταιρεία Επενδύσεων και Εξωτερικού Εμπορίου Α.Ε.» (“Enterprise Greece”), (γ) ν . 3986/2011 περί του ΤΑΙΠΕΔ, και (δ) ν. 3389/2010 που ρύθμισε τις Συμπράξεις Δημοσίου και Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ).

LAWYER _ 59

Πλατεία Φιλικής Εταιρείας 15, Κολωνάκι, Αθήνα Τ: +30 210 3630301 F: +30 210 3617773 E: info@sagiaslawfirm.gr W: www.sagiaslawfirm.gr

_IN THE SPOTLIGHT

οιες είναι οι εμβληματικότερες νομοθετικές παρεμβάσεις που έγιναν την > Π τελευταία δεκαετία και κατάφεραν να συμβάλουν στην προώθηση των επενδύσεων στην Ελλάδα;

Ευάγγελος Πολίτης Managing Partner, POLITIS & PARTNERS

Η τελευταία δεκαετία στη χώρα μας χαρακτηρίσθηκε από τα «μνημόνια», περίοδο που εφαρμόσθηκαν τρία προγράμματα οικονομικής προσαρμογής, για να αποφευχθεί η άτακτη χρεοκοπία. Σε αυτή τη συγκυρία, αυτονοήτως το σημαντικότερο βήμα για την προσέλκυση επενδύσεων απετέλεσε η δημοσιονομική εξυγίανση. Όσες αστοχίες και να είχαν τα προγράμματα προσαρμογής και όσο επώδυνο και να ήταν το κόστος τους, το τελικό αποτέλεσμα κρίνεται συνολικά ως επιτυχημένο, στο βαθμό που αποσόβησε τον κίνδυνο εξόδου από την Ευρωζώνη και κατάρρευσης του τραπεζικού συστήματος. Εάν είχε συμβεί το μοιραίο, το κοινωνικό και οικονομικό χάος που θα ακολουθούσε θα δυσφήμιζε τη χώρα σε τέτοιο βαθμό, που θα απομάκρυνε κάθε επενδυτή για δεκαετίες. Εξάλλου, μέσω των προγραμμάτων προσαρμογής, πέραν της διασφάλισης δημοσιονομικής βιωσιμότητας, η χώρα εφάρμοσε ένα γενναίο πρόγραμμα διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων, οι οποίες κατήργησαν αγκυλώσεις δεκαετιών στην αγορά αγαθών και υπηρεσιών. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι μεταρρυθμίσεις αυτές κατέστησαν τη χώρα επενδυτικά φιλικότερη. Ασφαλώς θα έπρεπε αυτές οι μεταρρυθμίσεις να είχαν γίνει πριν από χρόνια, όχι υπό την ασφυκτική πίεση των δανειστών. Μετά το τέλος των μνημονίων, η παρούσα κυβέρνηση υλοποιεί ένα φιλόδοξο μεταρρυθμιστικό σχέδιο, με σκοπό να καταστεί η χώρα μας ένας ελκυστικός επενδυτικός προορισμός. Σημειώνουμε, επιγραμματικά, τις σπουδαιότερες μεταρρυθμίσεις και νομοθετικές παρεμβάσεις της τελευταίας δεκαετίας, οι οποίες συνέβαλαν σε αυτή την κατεύθυνση: α) Μείωση των μη εξυπηρετούμενων δανείων (NPLs). β) Β ελτίωση της φορολογικής διοίκησης. Μείωση φορολογικών και κοινωνικοασφαλιστικών εισφορών. γ) Μ εταρρύθμιση της αγοράς εργασίας, βελτίωση του πλαισίου συλλογικών διαπραγματεύσεων. δ) Άνοιγμα κλειστών επαγγελμάτων. ε) Ά νοιγμα της αγοράς ενέργειας. Απλοποίηση της αδειοδοτικής διαδικασίας για έργα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. στ) Ψηφιοποίηση της δημόσιας διοίκησης. ζ) O νέος Πτωχευτικός Κώδικας. η) Τ έλος, πολύ θετικά αποτελέσματα έχει η αναμόρφωση του εταιρικού δικαίου. Αναφέρομαι ιδιαίτερα στον πολύ επιτυχημένο Νόμο 4072/2012 για την εισαγωγή της (εξαιρετικά δημοφιλούς) Ιδιωτικής Κεφαλαιουχικής Εταιρίας (ΙΚΕ), στον Νόμο 4548/2018 περί ανωνύμων εταιριών, στον Νόμο 4601/2019 για τους εταιρικούς μετασχηματισμούς και, τέλος, στον Νόμο 4706/2020 για την αναμόρφωση της εταιρικής διακυβέρνησης.

Ποια είναι τα σημαντικότερα κωλύματα που αντιμετωπίζει ακόμα ένας υποψήφιος > επενδυτής στην Ελλάδα και τι θα προτείνατε για την αντιμετώπισή τους; Τα κωλύματα που αντιμετωπίζει ένας υποψήφιος επενδυτής στην Ελλάδα ταυτίζονται με τις χρόνιες, γνωστές σε όλους παθογένειες του ελληνικού κράτους: αναποτελεσματική δημόσια διοίκηση, πολυνομία, ασάφεια του καθεστώτος ακινήτων (ασαφείς χρήσεις γης, μη ολοκληρωμένο κτηματολόγιο), αργή (και άρα αναποτελεσματική) απονομή δικαιοσύνης. Παρά τις σημαντικές μεταρρυθμιστικές προσπάθειες που αναφέρθηκαν ήδη, υπάρχουν ακόμη μεγάλες καθυστερήσεις σε κρίσιμες μεταρρυθμίσεις στη δημόσια διοίκηση, τη δικαιοσύνη και τις ιδιωτικοποιήσεις. Μετά από μια δεκαετία οικονομικής κρίσης, την οποία ακολούθησε η πανδημία Covid-19, το επενδυτικό κενό στην ελληνική οικονομία είναι τεράστιο. Η προσέλκυση επενδύσεων πρέπει να γίνει η πρώτη προτεραιότητα της χώρας. Η αποτελεσματική αξιοποίηση των πόρων του Ταμείου Ανάκαμψης της ΕΕ αποτελεί ευκαιρία ιστορικής σημασίας. Οι εξαγγελίες της Κυβέρνησης, με έμφαση στην πράσινη και την ψηφιακή μετάβαση, βρίσκονται στη σωστή κατεύθυνση. Πρέπει να κινητοποιηθούν όλες οι δυνάμεις της χώρας, για να υπηρετήσουν αυτό τον εθνικό στόχο. Θα διέκρινα δύο διαφορετικές στοχεύσεις: η πρώτη, έχει μεσομακροπρόθεσμο ορίζοντα και 60 _ LAWYER

στοχεύει στη δημιουργία ενός συνολικού περιβάλλοντος φιλικού προς το επιχειρείν και τις επενδύσεις. Αυτό απαιτεί επεμβάσεις σχεδόν σε όλους τους τομείς του κράτους, από την εκπαίδευση και τον ψηφιακό μετασχηματισμό, την αξιολόγηση όλων των δημοσίων υπαλλήλων και την επιλογή των ανώτατων στελεχών με όρους αξιοκρατίας, μέχρι τη μεταρρύθμιση του δικαστικού συστήματος. Η δεύτερη στόχευση είναι άμεση. Θα πρέπει να εστιάσουμε σε συγκεκριμένα projects και σε συγκεκριμένους επενδυτές. Αναφέρομαι στα πρόσφατα παραδείγματα της επένδυσης της Pfizer στη Θεσσαλονίκη, των Data Centers της Microsoft και της Amazon, της Volkswagen στην Αστυπάλαια. Πρέπει να προσελκύσουμε και άλλες τέτοιες μεγάλες, διεθνώς αναγνωρίσιμες, πολυεθνικές επιχειρήσεις, που και μόνον το όνομά τους είναι διαφήμιση για τη χώρα μας ως επενδυτικού προορισμού. Πρέπει να συσταθεί μια ομάδα που να στοχεύσει σε τέτοιες επιχειρήσεις και να τους παρουσιάσει έτοιμες επενδυτικές προτάσεις με πλήρεις φακέλους (χρονοδιάγραμμα αδειών, χρήσεις γης, ακόμη και έτοιμη χρηματοδότηση). Πρέπει να σκεφτούμε έξυπνα, out of the box. Η χώρα πρέπει να σκεφτεί ως δραστήριος επιχειρηματίας που «κυνηγά» τον πελάτη, για να μην της τον «αρπάξει» άλλος. Διότι αυτό είναι και ο επενδυτής: αν δεν τον πάρεις εσύ, θα πάει δίπλα, στη γειτονική χώρα, που του στρώνουν χαλιά.

α τελευταία χρόνια παρατηρείται μια έντονη προσπάθεια απλοποίησης > Τ του νομικού πλαισίου αδειοδότησης και χρηματοδότησης των επενδύσεων στην Ελλάδα. Ποιες είναι οι σημαντικότερες κινήσεις, οι οποίες, κατά τη γνώμη σας, έχουν τη δυναμική να προσελκύσουν ξένους επενδυτές μέσω της άρσης γραφειοκρατικών εμποδίων; Τα τελευταία έτη, παρά την αιφνιδιαστική εκδήλωση της πανδημίας του Covid-19 που δημιούργησε αναταράξεις στην παγκόσμια επενδυτική κοινότητα, είναι σταθερή και συνεπής η προσπάθεια της ελληνικής πολιτείας περί διαμόρφωσης ενός σταθερού και διαφανούς επενδυτικού πλαισίου κανόνων, διαδικασιών και διοικητικών δομών για την προσέλκυση και υλοποίηση επενδύσεων στρατηγικής σημασίας στην Ελλάδα. Ειδικότερα, μέσω του καθεστώτος των στρατηγικών επενδύσεων, όπως αναδιαμορφώθηκε με το ν. 4608/2019, αποτυπώνεται η διαρκής προσπάθεια βελτίωσης του επενδυτικού θεσμικού πλαισίου μέσω της άρσης γραφειοκρατικών DΕΑ, Νομική εμποδίων, την υποστήριξη των διεθνών επενδυτικών συνεργασιών και την προώθηση Σύμβουλος, της χώρας ως επενδυτικού προορισμού, δίνοντας έμφαση στους τομείς εκείνους που η χώρα διαθέτει συγκριτικά πλεονεκτήματα, όπως ο τουρισμός, η ενέργεια, Προϊσταμένη ο τομέας των τροφίμων και η αγροτική παραγωγή, η περιβαλλοντική διαχείριση Νομικής Υπηρεσίας, και οι επιστήμες υγείας. Παράλληλα, για πρώτη φορά, δυνάμει των διατάξεων Enterprise Greece του άρθρου 10 του ν. 4608/2019, δίνεται έμφαση στην προσέλκυση εμβληματικών επενδύσεων, ήτοι επενδύσεων από διακεκριμένες διεθνούς φήμης νομικές οντότητες που κατατάσσονται στις πρώτες θέσεις στον κλάδο τους παγκοσμίως ή σε ευρωπαϊκό επίπεδο, συμπεριλαμβανομένων ιδίως όσων προωθούν την πράσινη οικονομία και την οικονομία χαμηλού ενεργειακού και περιβαλλοντικού αποτυπώματος. Παράλληλα, με το άρθρο 84 του ν. 4635/2019, επιτυγχάνεται η ενοποίηση των δομών εξωστρέφειας και αναβαθμίζεται σημαντικά η οικονομική διπλωματία, κατά τα πρότυπα των άλλων προηγμένων χωρών. Ειδικότερα, η «Ελληνική Εταιρεία Επενδύσεων και Εξωτερικού Εμπορίου Α.Ε.», που αποτελεί μετεξέλιξη του οργανισμού «Invest in Greece», υπόκειται πλέον στην εποπτεία του Υπουργείου Εξωτερικών και αναλαμβάνει, μεταξύ άλλων, ηγετικό ρόλο στην ψηφιακή πληροφόρηση και ψηφιακή εκπαίδευση των ελληνικών επιχειρήσεων, με στόχο την ενίσχυση της εξαγωγικής δραστηριότητας. Επιπροσθέτως, μεγάλη σημασία έχει και η αποτελεσματική συνεργασία της «Ελληνικής Εταιρείας Επενδύσεων και Εξωτερικού Εμπορίου Α.Ε.» με τους ακολούθους Οικονομικών και Εμπορικών Υποθέσεων (ΟΕΥ). Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η ελληνική επιχειρηματική κοινότητα αποκτά πλέον «αντένες» στο εξωτερικό, που συνδράμουν συνεκτικά στην υλοποίηση των δράσεών της. Συνοψίζοντας, η προσήλωση στην προσπάθεια διαμόρφωσης ενός διαφανούς, ορθολογικού και αποτελεσματικού επενδυτικού θεσμικού πλαισίου θα οδηγήσει στην ανάδειξη της Ελλάδος ως ελκυστικού επενδυτικού προορισμού.»

Χαρά Δ. Ζέρβα

LAWYER _ 61

: ΕΛΛΗΝΙΚΌ Το χρονικό μιας επένδυσης Γιατί μία από τις εμβληματικότερες και πλέον πολυσυζητημένες επενδύσεις έχει κλείσει δέκα χρόνια προετοιμασίας και αναμονής; Τι είναι αυτό που έχει φέρει τόσες καθυστερήσεις και ποιες εκκρεμότητες έχουν μείνει ακόμα; Μια ματιά στα εμπόδια, τη διαδικασία ωρίμανσης και τα γραφειοκρατικά στάδια μας δίνει μια καλή ιδέα για την πορεία ενός τόσο μεγαλεπήβολου project στην Ελλάδα.

Της

Αλεξιάννας Τσότσου LAWYER _ 62

_IN THE SPOTLIGHT

Ίδρυση της «Ελληνικό ΑΕ»

ημερομηνία υποβολής φακέλου για τους ενδιαφερόμενους την 17η Απριλίου 2012. Κατά την πρώτη φάση υποβλήθηκαν εκδηλώσεις ενδιαφέροντος από συνολικά 9 εταιρείες από την Ελλάδα, την Κύπρο, το Ισραήλ, τις ΗΠΑ, την Ισπανία, το Ηνωμένο Βασίλειο και το Κατάρ. Από τους συνολικά 9 ενδιαφερόμενους επενδυτές, κρίθηκε ότι οι 4 πληρούσαν τα κριτήρια προεπιλογής, προκειμένου να συμμετάσχουν στη δεύτερη φάση. Πιο συγκεκριμένα επιλέχθηκαν οι εταιρείες Elbit Cochin Island Ltd, L&R London and Regional Group Holdings Limited, Lamda Development S.A. και Qatari Real Estate Investment Company QSC. Από τους 4 ενδιαφερόμενους επενδυτές, δεσμευτική προσφορά υπέβαλε μόνο η Lamda Development S.A. Στις 26 Μαρτίου 2014

Το 2011, με το άρθρο 42 του φορολογικού νομοσχεδίου ιδρύθηκε η «Ελληνικό ΑΕ», με σκοπό τη διοίκηση, διαχείριση και αξιοποίηση της έκτασης του πρώην Διεθνούς Αεροδρομίου της Αθήνας στο Ελληνικό. Το 2012 με τον ν. 4062/2012 ανατέθηκε στην εταιρεία η χρήση, διοίκηση, διαχείριση και εκμετάλλευση των ακινήτων του Εθνικού Αθλητικού Κέντρου Νεότητας Αγίου Κοσμά και του Ολυμπιακού Κέντρου Ιστιοπλοΐας Αγίου Κοσμά Αττικής, καθώς και των κτιρίων και των εγκαταστάσεων που υπάρχουν σε αυτά.

Προκήρυξη Διεθνούς Πλειοδοτικού Μηχανισμού Στις 8 Δεκεμβρίου 2011, δημοσιεύθηκε η Πρόσκληση Υποβολής Εκδήλωσης Ενδιαφέροντος σε ελληνικά και διεθνή ΜΜΕ με καταληκτική

LAWYER _ 63

_IN THE SPOTLIGHT Τροποποιητική σύμβαση και κύρωση

αποσφραγίστηκε η βελτιωμένη προσφορά της Lamda Development και το Τ.Α.Ι.ΠΕ.Δ. επέλεξε την εταιρεία ως αγοραστή.

Στις 7 Ιουνίου 2016 το Τ.Α.Ι.ΠΕ.Δ., η Hellinikon Global I S.A. και η Lamda Development ως εγγυητής της Hellinikon Global I S.A. συνυπέγραψαν το μνημόνιο κατανόησης (MoU), με το οποίο συμφωνήθηκε η σύναψη τροποποιητικής σύμβασης. Με νέα απόφασή του, το Ελεγκτικό Συνέδριο έκρινε ότι δεν υπάρχει κώλυμα στην υπογραφή της τροποποιητικής σύμβασης, γεγονός που οδήγησε στην υπογραφή της στις 19 Ιουλίου 2016. Τον Σεπτέμβριο του 2016 κυρώθηκε με το νόμο 4422/2016 η αρχική και τροποποιητική σύμβαση από την Βουλή των Ελλήνων μεταξύ του Τ.Α.Ι.ΠΕ.Δ., της ανώνυμης εταιρείας με την επωνυμία «HELLINIKON GLOBAL I S.A.» που εδρεύει στο Λουξεμβούργο και της ελληνικής ανώνυμης εταιρείας με την επωνυμία «LAMDA Development Ανώνυμη Εταιρεία Συμμετοχών και Αξιοποίησης Ακινήτων», ως εγγυητή της «HELLINIKON GLOBAL I S.A.»

Υπογραφή σύμβασης Η σύμβαση υπεγράφη το Νοέμβριο του 2014 και περιελάμβανε την καταβολή τιμήματος 915.000.000€ για την αγορά των μετοχών της «Ελληνικό ΑΕ», συμμετοχή του Τ.Α.Ι.ΠΕ.Δ. στα μελλοντικά οικονομικά οφέλη της επένδυσης καθώς και έργα ευρύτερου ενδιαφέροντος, όπως δημιουργία, συντήρηση και ασφάλεια του Μητροπολιτικού Πάρκου 2.000 στρεμμάτων, δημιουργία χώρων πρασίνου και ανοιχτών χώρων 600 στρεμμάτων, απόδοση 300 στρεμμάτων για κοινωφελείς δραστηριότητες, συγκοινωνιακές υποδομές, λιμενικά έργα, υπογειοποίηση της λεωφόρου Ποσειδώνος, εκτεταμένο δίκτυο πεζοδρόμων και ποδηλατοδρόμων και ανάπλαση της παραλίας.

Προεδρικό Διάταγμα Έγκρισης του Σχεδίου Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης

Η διαγωνιστική διαδικασία, αλλά και το σχέδιο σύμβασης υποβλήθηκαν στον προσυμβατικό έλεγχο νομιμότητας του Ελεγκτικού Συνεδρίου. To VI Τμήμα του Ελεγκτικού Συνε-

Στις 22 Δεκεμβρίου 2017 υπογράφηκε το σχέδιο Προεδρικού Διατάγματος «Έγκριση του Σχεδίου Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης (ΣΟΑ) του Μητροπολιτικού Πόλου Ελληνικού-Αγίου Κοσμά

δρίου εξέδωσε απόφαση με την οποία διαπιστώθηκε ότι δεν υπήρχε κώλυμα στην υπογραφή του σχεδίου σύμβασης.

ΑΙΤΉΣΕΙΣ ΑΚΎΡΩΣΗΣ ΣΤΟ ΣΥΜΒΟΎΛΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΚΡΑΤΕΊΑΣ Από τα αρχικά στάδια της διαδικασίας ωρίμανσης της επένδυσης έχουν γίνει πολλές και με διαφορετικό περιεχόμενο αιτήσεις ακύρωσης στο Συμβούλιο της Επικρατείας τόσο από απορριφθέντες συμμετέχοντες στους διαγωνισμούς όσο και από φορείς και συλλογικότητες που εναντιώνονταν στην επένδυση για διάφορους λόγους. Ενδεικτικά αναφέρονται οι ακόλουθες: ⊲ 1 1 Μαρτίου 2013: Αίτηση ακύρωσης κατοίκων των Δήμων Ελληνικού-Αργυρούπολης, Αλίμου και Γλυφάδας κατά της απόφασης της Διυπουργικής Επιτροπής Αναδιαρθρώσεων και Αποκρατικοποιήσεων, η οποία μεταβίβαζε στο Τ.Α.Ι.ΠΕ.Δ. τα δικαιώματα επί των ακινήτων του Μητροπολιτικού Πόλου Αγίου ΚοσμάΕλληνικού. Απορρίφθηκε με την απόφαση 1903/2014. ⊲ 1 3 Φεβρουαρίου 2017: Αίτηση ακύρωσης των κατοίκων των Δήμων Ελληνικού-Αργυρούπολης, Αλίμου και Γλυφάδας καθώς και του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων

Διπλωματούχων Ανωτάτων Σχολών κατά της απόφασης της υπουργού Πολιτισμού και Αθλητισμού, με την οποία δεν χαρακτηρίζονται διατηρητέα νεότερα μνημεία και συγκεκριμένα κτίρια στην περιοχή του πρώην αεροδρομίου του Ελληνικού. Απορρίφθηκε με την απόφαση 149/2018. ⊲ 2 7 Απριλίου 2018: Αίτηση ακύρωσης 507 φυσικών προσώπων και 4 νομικών προσώπων (Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Διπλωματούχων Ανωτάτων ΣχολώνΤμήμα Αττικής, Ελληνικό Δίκτυο Φίλοι της Φύσης, Ινστιτούτο για την Ενδογενή Παραγωγική Ανασυγκρότηση και Σύλλογος Κατοίκων Κάτω Ελληνικού) κατά του Προεδρικού Διατάγματος «Έγκριση του Σχεδίου Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης (ΣΟΑ) του Μητροπολιτικού Πόλου Ελληνικού-Αγίου

Κοσμά Περιφέρειας Αττικής» για τους όρους δόμησης που θα οδηγήσουν στην εντατική ανοικοδόμηση στο Ελληνικό. Απορρίφθηκε με την απόφαση 1761/2019.

64 _ LAWYER

Περιφέρειας Αττικής» από τους συναρμόδιους υπουργούς, μετά από έγκρισή του από το Κεντρικό Συμβούλιο Διοίκησης για την αξιοποίηση της δημόσιας περιουσίας. Μεταξύ των εγγράφων που συνόδευαν το εν λόγω Σχέδιο είναι και η Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, η οποία σύμφωνα με τον νόμο δημοσιεύτηκε και τέθηκε σε δημόσια διαβούλευση. Παράλληλα, γνώμη επί του Σχεδίου υπέβαλαν η Ειδική Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων που προβλέπει ο ν. 4062/2012 και το Κεντρικό Συμβούλιο Διοίκησης για την Αξιοποίηση της Δημόσιας Περιουσίας, αποτελούμενο από τους Γενικούς Γραμματείς όλων των εμπλεκομένων Υπουργείων. Στις 22 Φεβρουαρίου 2018 η Ολομέλεια του Συμβουλίου της Επικρατείας έκρινε συνταγματικό και νόμιμο το σχέδιο Προεδρικού Διατάγματος για την επένδυση στο Ελληνικό.

στές όλες οι παράμετροι ανάπτυξης, οι περιορισμοί αλλά και οι όροι για την προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος.

Έγκριση Πολεοδομικών Μελετών μέσω ΚΥΑ

Προϋπόθεση για την έκδοση των εν λόγω ΚΥΑ για την έγκριση των πολεοδομικών μελετών ήταν η έκδοση της Κοινής Υπουργικής Από-

Επρόκειτο ουσιαστικά για το δεύτερο αναγκαίο βήμα προς την πολεοδομική ωρίμανση του ακινήτου. Με την έγκριση των πολεοδομικών μελετών με Κοινές Υπουργικές Αποφάσεις το ακίνητο πολεοδομείται πλήρως και είναι γνω-

φασης για το «Μητροπολιτικό Πάρκο Πρασίνου και Αναψυχής», με την οποία καθορίστηκαν οι περιοχές πρασίνου, αλσών, υδάτινων στοιχείων, το δίκτυο πεζοδρόμων και ποδηλατο-

⊲ 3 0 Απριλίου 2018: Αίτηση ακύρωσης δύο οικολογικών οργανώσεων («Πανελλήνιο Δίκτυο Οικολογικών Οργανώσεων» και «Οικολογική Συνεργασία») κατά του ίδιου Προεδρικού Διατάγματος ως προς το σκέλος εκείνο που αφορά στο δασικό τμήμα του, έκτασης 243 στρεμμάτων. Απορρίφθηκε με την απόφαση 1306/2019.

να περιέλθουν ξανά σε κοινή χρήση. Οι αιτούντες παραιτήθηκαν.

⊲ 1 Νοεμβρίου 2019: Αίτηση ακύρωσης και αίτηση αναστολής του Ενιαίου Συλλόγου Υπαλλήλων Υπουργείου Πολιτισμού Αττικής, Στερεάς και Νήσων, της Πανελλήνιας Ένωσης Συντηρητών Αρχαιοτήτων (ΠΕΣΑ) και του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων (ΣΕΑ) κατά της ΚΥΑ έγκρισης πολεοδομικών μελετών του Ελληνικού (Β’ 3687/3.10.2019) με τον ισχυρισμό ότι οι κοινόχρηστοι χώροι του Ελληνικού αντί να αποδοθούν σε κοινή χρήση παραμένουν στη διοίκηση

⊲ 1 2 Μαΐου 2020: Αίτηση ακύρωσης της Hard Rock International κατά της απόρριψης της προσφυγής της από την Αρχή Εκδίκασης Προδικαστικών Προσφυγών, η οποία στρεφόταν κατά της απόφασης της Ε.Ε.Ε.Π. σχετικά με την αξιολόγηση των φακέλων «Δικαιολογητικά Συμμετοχής» των συμμετεχόντων στο διαγωνισμό για την παραχώρηση άδειας λειτουργίας επιχείρησης καζίνο στον Μητροπολιτικό Πόλο Ελληνικού-Αγίου Κοσμά. Με την προσφυγή της η Hard Rock ζητούσε να ακυρωθεί η απόφαση της Ε.Ε.Ε.Π. τόσο κατά το μέρος κατά το οποίο απορρίφθηκε η προσφορά της, όσο και κατά το μέρος κατά το οποίο έγινε αποδεκτή η προσφορά του ετέρου διεκδικητή

και διαχείριση της «Ελληνικό ΑΕ» χωρίς καμία αναφορά στον χρονικό ορίζοντα της παράδοσής τους στον Φορέα Διαχείρισης Κοινόχρηστων Χώρων, ώστε

της άδειας λειτουργίας επιχείρησης καζίνο, ήτοι της MΟHEGAN/ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ. Απορρίφθηκε με την απόφαση 1819/2020.

65 _ LAWYER

_IN THE SPOTLIGHT δρόμων. Πράγματι, εκδόθηκε η υπ’ αριθ.

74502 ΕΞ 2019/3-7-2019 ΚΥΑ των Υπουργών Οικονομικών, Πολιτισμού και Αθλητισμού, και Περιβάλλοντος και Ενέργειας («Έγκριση γενικής οργάνωσης του Μητροπολιτικού Πάρκου Πρασίνου και Αναψυχής του Μητροπολιτικού Πόλου Ελληνικού-Αγίου Κοσμά, και των περιβαλλοντικών όρων αυτού»), η οποία στη συνέχεια τροποποιήθηκε με την υπ’ αριθ.

93298 ΕΞ 2019/28-8-2019 ΚΥΑ. Κατόπιν αυτού, η διαδικασία προχώρησε με την έκδοση των ΚΥΑ για τις Ζώνες Ανάπτυξης του έργου και την έγκριση των πολεοδομικών μελετών για τις περιοχές προς πολεοδόμηση του έργου. Η τελευταία απαιτούμενη ΚΥΑ εκδόθηκε στις 3 Οκτωβρίου 2019.

Ο ρόλος του ΚΑΣ και του Υπουργείου Πολιτισμού στην επένδυση

ταφικού περιβόλου του Ελληνικού για την ανάδειξη του μνημείου θα είναι 20 μέτρα, κάτι που προηγουμένως δεν είχε καθοριστεί, αφού οριζόταν απλά ως «ικανός αδόμητος χώρος».

Στις 3 Οκτωβρίου 2017 το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο κήρυξε ως αρχαιολογικό χώρο έκταση 280 στρεμμάτων στο πρώην αεροδρόμιο του Ελληνικού, διατυπώνοντας ενστάσεις και για το Σχέδιο Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης και τη Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων ζητώντας να παραμείνει αδόμητη ζώνη στον Άγιο Κοσμά, ελεύθερος χώρος πρασίνου στο αρχαίο λατομείο και να επανεξετασθεί το θέμα του ύψους των κτηρίων. Με βάση τη γνωμοδότηση του ΚΑΣ, εκδόθηκε η Υπουργική Απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού που προέβλεπε ότι οι υπηρεσίες του θα έπρεπε να ελέγχουν κάθε μελέτη και σχέδιο της επένδυσης και όριζε να κατατεθούν προς έγκριση στις αρμόδιες υπηρεσίες του όλες οι μελέτες που πρόκειται να ακολουθήσουν για την εφαρμογή του σχεδίου ολοκληρωμένης ανάπτυξης (λοιπές περιβαλλοντικές, αρχιτεκτονικές κ.α.) και ιδίως όσες αφορούν τα υψηλά κτίρια. Στις 21 Αυγούστου 2019 το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο γνωμοδότησε ομόφωνα να τροποποιηθεί η εν λόγω Υπουργική Απόφαση, με αποτέλεσμα να οριστεί ότι μετά τη συζήτηση στο ΚΑΣ το ΥΠΠΟ θα εξετάζει πλέον τις μελέτες που αφορούν επεμβάσεις εντός των κηρυγμένων αρχαιολογικών χώρων και σε μια ζώνη 20 μέτρων πέριξ αυτών, ενώ θα ελέγχονται και οι όψεις των κτιρίων των οικοδομικών τετραγώνων που εφάπτονται με τους αρχαιολογικούς χώρους. Επίσης, καθορίστηκε ότι ο αδόμητος χώρος πέριξ του

Χορήγηση άδειας λειτουργίας καζίνο Με τον ν. 4446/2016 επιτράπηκε η χορήγηση της άδειας λειτουργίας καζίνο εντός του Μητροπολιτικού Πόλου, ενώ με τον ν.

4512/2018 αναμορφώθηκε το σχετικό νομοθετικό πλαίσιο. Ακολούθως, με την υπό στοιχεία ΔΕΕΟΘ Γ 0002374 ΕΞ 2018/22.02.2018 απόφαση του Υπουργού Οικονομικών ανατέθηκε στην Επιτροπή Εποπτείας και Ελέγχου Παιγνίων (Ε.Ε.Ε.Π.) η διενέργεια διεθνούς δημόσιου διαγωνισμού για τη χορήγηση άδειας λειτουργίας καζίνο εντός του Πόλου. Στις 22 Φεβρουαρίου 2019 η Ε.Ε.Ε.Π. δημοσίευσε την προκήρυξη του σχετικού διαγωνισμού με καταληκτική ημερομηνία υποβολής των προσφορών, κατόπιν επανειλημμένων παρατάσεων, την 4η Οκτωβρίου 2019. Δύο επενδυτικά σχήματα υπέβαλαν εμπρόθεσμα προσφορές και συγκεκριμένα η MGE Hellinicon B.V.– Mohegan Gaming Advisors LLC – ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ Α.Ε. (INSPIRE ATHENS) και η SHRE/SHRI, LLC (Hard Rock International). Στις 20 Ιανουαρίου 2020 με την υπ’ αριθ.

457/1/14.01.2020 ομόφωνη απόφαση της Ε.Ε.Ε.Π. επικυρώθηκαν τα Πρακτικά της Επιτροπής Διενέργειας του διαγωνισμού για τα αποτελέσματα του σταδίου αξιολόγησης του Φακέλου «Δικαιολογητικά Συμμετοχής», σύμ-

66 _ LAWYER

φωνα με τα οποία απορρίφθηκε η προσφορά της SHRE/SHRI, LLC και έγινε αποδεκτή η προσφορά της INSPIRE ATHENS. Στις 13 Μαρτίου 2020 εκδόθηκε απορριπτική Απόφαση της Επταμελούς Σύνθεσης της Αρχής Εξέτασης Προδικαστικών Προσφυγών επί της προδικαστικής προσφυγής που είχε ασκηθεί από την SHRE/SHRI, LLC, κατά της ανωτέρω υπ’ αριθ. 457/1/14.01.2020 απόφασης της Ε.Ε.Ε.Π.

νείας, παρέχεται στον επιφανειούχο το δικαίωμα κατασκευής, κατεδάφισης, ανέγερσης και ανακατασκευής υπέργειων ή υπόγειων κτισμάτων και άσκησης επί αυτών των εξουσιών που παρέχει το εμπράγματο δικαίωμα της κυριότητας, ενώ επιπλέον παρέχεται και η δυνατότητά μεταβίβασης του εν λόγω δικαιώματος.

Εκκρεμότητες Αν και κάποια προκαταρκτικά έργα έχουν ήδη αρχίσει να γίνονται στο Ελληνικό, υπάρχουν ακόμα ορισμένες εκκρεμότητες, μέχρι η επένδυση να εισέλθει οριστικά στη φάση της υλοποίησής της. Καταρχάς, αναμένεται η μεταβίβαση των εμπραγμάτων δικαιωμάτων από το Τ.Α.Ι.ΠΕ.Δ. στην «Ελληνικό ΑΕ» σύμφωνα με τη διαδικασία που καθορίζεται στον ν.

4787/2021. Απαραίτητη είναι και η δικαστική ωρίμανση του ακινήτου, καθώς στη σύμβαση έχει προβλεφθεί ότι πριν την έναρξη του έργου θα πρέπει να μην υπάρχουν εκκρεμείς αιτήσεις ακύρωσης κατά οποιασδήποτε διοικητικής πράξης που σχετίζεται με τις πολεοδομικές μελέτες, τα εμπράγματα δικαιώματα του ακινήτου και τη διαχείριση των κοινόχρηστων χώρων. Αυτή τη στιγμή εκκρεμούν αποφάσεις για τις αιτήσεις ακύρωσης κατά της ΚΥΑ έγκρισης χωρικής οργάνωσης της Ζώνης Ανάπτυξης, κατά της ΚΥΑ έγκρισης χωρικής οργάνωσης του Μητροπολιτικού Πάρκου και κατά της ΚΥΑ έγκρισης χωρικής οργάνωσης των Ζωνών Ανάπτυξης στο παράκτιο μέτωπο. Οι αποφάσεις του ΣτΕ αναμένεται να εκδοθούν εντός ολίγων μηνών.

■

Σύμβαση Διανομής και Σύσταση Δικαιώματος Επιφανείας Στις 26 Μαρτίου 2021 δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ ο ν. 4787/2021, ο οποίος κυρώνει τη σύμβαση διανομής και τη σύσταση δικαιώματος επιφάνειας στον Μητροπολιτικό Πόλο Ελληνικού-Αγίου Κοσμά. Σύμφωνα με τον νόμο, διανέμονται από τα συμβαλλόμενα μέρη τα ακίνητα, μεταβιβάζοντας κατά το ιδανικό του μερίδιο ο ένας συμβαλλόμενος στον άλλο τα επί των ακινήτων ιδανικά μερίδια κατά πλήρη κυριότητα, νομή και κατοχή, ενώ το Ελληνικό Δημόσιο εγγυάται ότι το εξ αδιαιρέτου μερίδιό του επί των ακινήτων, τα οποία περιέρχονται στην πλήρη κυριότητα του Τ.Α.Ι.ΠΕ.Δ., είναι ελεύθερο και απαλλαγμένο από κάθε εμπράγματο βάρος και νομικό ή πραγματικό ελάττωμα. Επιπλέον, συστήνεται χωρίς αντάλλαγμα από το Ελληνικό Δημόσιο υπέρ Τ.Α.Ι.ΠΕ.Δ. δικαίωμα επιφάνειας επί των ακινήτων και ορίζεται η διάρκεια του δικαιώματος επιφάνειας στα ενενήντα εννέα έτη. Με το δικαίωμα επιφα-

LAWYER _ 67

_ΟPINIONS

ΤΕΧΝΗΤH ΝΟΗΜΟΣYΝΗ: Η (ΝΕΑ) ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ “Η τεχνητή νοημοσύνη είναι μέσο, όχι αυτοσκοπός. (…) Στόχος των σημερινών προτάσεων είναι να ενισχυθεί η θέση της Ευρώπης ως παγκόσμιου κόμβου αριστείας στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης από το εργαστήριο στην αγορά, να διασφαλιστεί ότι η τεχνητή νοημοσύνη στην Ευρώπη σέβεται τις αξίες και τους κανόνες μας και να αξιοποιηθεί το δυναμικό της για βιομηχανική χρήση.”

Μαρία Γ. Σινανίδου Int. IP LL.M. Certified Mediation Advocate, Δικηγόρος

Thierry Breton, Ευρωπαίος Eπίτροπος Εσωτερικής Αγοράς και Τεχνών Αυστραλίας

Σ

τις 21.04.2021 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε πρόταση Κανονισμού για “θέσπιση εναρμονισμένων κανόνων για την Τεχνητή Νοημοσύνη και τροποποίηση ορισμένων νομοθετικών πράξεων της Ένωσης”. Ο συνδυασμός του πρώτου νομικού πλαισίου για την τεχνητή νοημοσύνη (ΑΙ) και ενός νέου συντονισμένου σχεδίου με τα κράτη-μέλη της ΕΕ στόχο έχει να εγγυηθεί την ασφάλεια και τα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών και των επιχειρήσεων, ενισχύοντας ταυτόχρονα την αποδοχή της τεχνητής νοημοσύνης, τις επενδύσεις και την καινοτομία σε ολόκληρη την ΕΕ. Παράλληλα, οι νέοι κανόνες για τα μηχανήματα θα συμπληρώσουν την εν λόγω προσέγγιση προσαρμόζοντας τους κανόνες ασφαλείας, ώστε να ενισχυθεί η εμπιστοσύνη των χρηστών στη νέα πολυδύναμη γενιά προϊόντων. Η πρόταση Κανονισμού είναι αποτέλεσμα αρκετών ετών προπαρασκευαστικών εργασιών της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένων της “Ευρωπαϊκής στρατηγικής για την τεχνητή

νοημοσύνη” του 2018, του “πρώτου συντονισμένου σχεδίου για την τεχνητή νοημοσύνη” του 2018, των “Κατευθυντήριων γραμμών για αξιόπιστη τεχνητή νοημοσύνη” του 2019, καθώς και της “Λευκής Βίβλου για την Τεχνητή Νοημοσύνη” του 2020, η οποία παρουσιάζει ένα σαφές όραμα για την τεχνητή νοημοσύνη στην Ευρώπη: ένα οικοσύστημα αριστείας και εμπιστοσύνης, το οποίο διαμορφώνει το πλαίσιο για την προκείμενη πρόταση Κανονισμού. Η “Έκθεση σχετικά με τις συνέπειες της τεχνητής νοημοσύνης, του διαδικτύου των πραγμάτων και της ρομποτικής στην ασφάλεια και την ευθύνη”, η οποία συνόδευε την εν λόγω Λευκή Βίβλο, κατέληγε στο συμπέρασμα ότι η ισχύουσα νομοθεσία για την ασφάλεια των προϊόντων έχει ορισμένα κενά που έπρεπε να καλυφθούν, ιδίως στην Οδηγία 2006/42/ ΕΚ (“Οδηγία για τα μηχανήματα”). Η εκτελεστική Αντιπρόεδρος για “Μια Ευρώπη έτοιμη για την ψηφιακή εποχή”, Margrethe Vestager, δήλωσε

68 _ LAWYER

σχετικά με τη πρόταση Κανονισμού: “ Όσον αφορά την τεχνητή νοημοσύνη, η εμπιστοσύνη σε αυτή είναι απολύτως αναγκαία και όχι απλώς ευκταία. Με αυτούς τους κανόνες-ορόσημο, η ΕΕ πρωτοστατεί στην ανάπτυξη νέων παγκόσμιων προτύπων ώστε να διασφαλιστεί ότι μπορούμε να έχουμε εμπιστοσύνη στην τεχνητή νοημοσύνη. Καθορίζοντας τα πρότυπα, μπορούμε να προετοιμάσουμε το έδαφος για μια τεχνολογία βασιζόμενη σε δεοντολογικές αρχές σε παγκόσμιο επίπεδο και να διασφαλίσουμε ότι η ΕΕ παραμένει ανταγωνιστική καθ’ όλη τη διαδικασία. Οι κανόνες μας, διαχρονικοί και φιλικοί προς την καινοτομία, θα παρεμβαίνουν όπου είναι απολύτως αναγκαίο: όταν διακυβεύονται η ασφάλεια και τα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών της ΕΕ.” Η νομική βάση της πρότασης Κανονισμού είναι καταρχάς το άρθρο 114 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της ΕΕ (ΣΛΕΕ), η οποία προβλέπει τη λήψη μέτρων για τη διασφάλιση της λειτουργίας της εσωτερικής αγοράς. Επιπλέον, δεδομένου ότι περιέχονται ορισμένοι ειδικοί κανόνες για την προστασία του άτομου αναφορικά με την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, ιδίως περιορισμοί στη χρήση συστημάτων AI για απομακρυσμένη βιομετρική ταυτοποίηση σε “πραγματικό χρόνο” σε δημόσιους χώρους για τον σκοπό της επιβολής του νόμου, η πρόταση βασίζεται, στον βαθμό που αφορά σε συγκεκριμένους κανόνες, στο άρθρο 16 της ΣΛΕΕ. Η επιλογή ενός Κανονισμού ως νομικού μέσου δικαιολογείται από την ανάγκη της ενιαίας εφαρμογής των νέων κανόνων, όπως του ορισμού της τεχνητής νοημοσύνης, της απαγόρευσης ορισμένων επιβλαβών πρακτικών με δυνατότητα AI και της ταξινόμησης ορισμένων συστημάτων AI. Η άμεση ισχύς του Κανονισμού, σύμφωνα με το άρθρο 288 ΣΛΕΕ, θα μειώσει τον νομικό κατακερματισμό και θα διευκολύνει την ανάπτυξη μιας ενιαίας αγοράς για νόμιμα, ασφαλή και αξιόπιστα συστήματα AI. Η πρόταση του Κανονισμού περιέχει 12 Τίτλους (Τίτλος I – XII) και συνολικά 85 άρθρα. Σύμφωνα με το άρθρο 3 αυτής, όπου περιλαμβάνονται οι ορισμοί, ο όρος “σύστημα τεχνητής νοημοσύνης” (στοιχ. 1) ορίζεται ως “λογισμικό που έχει αναπτυχθεί με μία ή περισσότερες από τις τεχνικές και προσεγγίσεις που παρατίθενται στο παράρτημα Ι και μπορεί, για ένα δεδομένο σύνολο καθορισμένων από τον άνθρωπο στόχων, να παράγει αποτελέσματα όπως περιεχόμενο, προβλέψεις, προτάσεις ή αποφάσεις που επηρεάζουν περιβάλλοντα με τα οποία αλληλεπιδρούν”. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναγνωρίζοντας αφενός τις δυνατότητες και τα οφέλη της τεχνητής νοημοσύνης και αφετέρου τους κινδύνους που παρουσιάζουν οι νέες τεχνολογίες στις ευρωπαϊκές αξίες και τα θεμελιώδη δικαιώματα και τις αρχές προτείνει μια προσέγγιση με βάση τον κίνδυνο,

με διαβάθμιση τεσσάρων επιπέδων, ως ακολούθως: 1. Μη αποδεκτός κίνδυνος: Τα συστήματα ΑΙ που θεωρείται ότι συνιστούν σαφή απειλή για την ασφάλεια, τον βιοπορισμό και τα δικαιώματα των ατόμων θα απαγορεύονται. Περιλαμβάνονται συστήματα ή εφαρμογές ΑΙ που χειραγωγούν την ανθρώπινη συμπεριφορά, για να παρακάμψουν την ελεύθερη βούληση των χρηστών (όπως παιχνίδια με φωνητικό βοηθό που παροτρύνουν ανηλίκους σε επικίνδυνη συμπεριφορά) και συστήματα που επιτρέπουν την ‘κοινωνική βαθμολόγηση’ από τις κυβερνήσεις.

2. Υψηλός κίνδυνος: Στα συστήματα ΑΙ που χαρακτηρίζονται ως υψηλού κινδύνου περιλαμβάνεται η τεχνολογία ΑΙ που χρησιμοποιείται: ► στις υποδομές ζωτικής σημασίας (π.χ. μεταφορές), τεχνολογία ΑΙ που θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο τη ζωή και την υγεία των πολιτών· ► στην εκπαίδευση ή την επαγγελματική κατάρτιση, τεχνολογία ΑΙ που μπορεί να καθορίζει την πρόσβαση στην εκπαίδευση και την πορεία της επαγγελματικής ζωής ενός ατόμου (π.χ. βαθμολόγηση εξετάσεων)· ► στα κατασκευαστικά στοιχεία ασφαλείας των προϊόντων (π.χ. εφαρμογή ΑΙ σε υποβοηθούμενη από ρομπότ χειρουργική)· ► στην απασχόληση, στη διαχείριση εργαζομένων και στην πρόσβαση στην αυτοαπασχόληση (π.χ. λογισμικό διαλογής βιογραφικών σημειωμάτων για διαδικασίες πρόσληψης)· ► στις βασικές ιδιωτικές και δημόσιες υπηρεσίες (π.χ. αξιολόγηση πιστοληπτικής ικανότητας που στερεί από τους πολίτες τη δυνατότητα να λαμβάνουν δάνεια)· ► στην επιβολή του νόμου, τεχνολογία ΑΙ που μπορεί να παρεμβαίνει στα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών (π.χ. αξιολόγηση της αξιοπιστίας των αποδεικτικών στοιχείων)· ► στη διαχείριση της μετανάστευσης, του ασύλου και των συνοριακών ελέγχων (π.χ. εξακρίβωση της γνησιότητας ταξιδιωτικών εγγράφων)· ► στην απονομή δικαιοσύνης και στις δημοκρατικές διαδικασίες (π.χ. εφαρμογή του νόμου σε συγκεκριμένα πραγματικά περιστατικά). Τα συστήματα ΑΙ υψηλού κινδύνου θα υπόκεινται σε αυστηρές υποχρεώσεις προτού επιτραπεί η διάθεσή τους στην αγορά:

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προτείνει κατά τη νομοθετική ρύθμιση της τεχνητής νοημοσύνης μια προσέγγιση με βάση τον κίνδυνο με διαβάθμιση τεσσάρων επιπέδων

LAWYER _ 69

_ΟPINIONS ► Κ ατάλληλα συστήματα εκτίμησης και μετριασμού των κινδύνων· ► Υψηλή ποιότητα των συνόλων δεδομένων που τροφοδοτούν το σύστημα, ώστε να ελαχιστοποιούνται οι κίνδυνοι και οι διακρίσεις· ► Καταγραφή των δραστηριοτήτων με σκοπό τη διασφάλιση της ιχνηλασιμότητας των αποτελεσμάτων· ► Λεπτομερής τεκμηρίωση που παρέχει όλες τις απαραίτητες πληροφορίες σχετικά με το σύστημα και τον σκοπό του, ώστε οι αρχές να αξιολογούν τη συμμόρφωσή του· ► Σαφείς και επαρκείς πληροφορίες για τον χρήστη· ► Κατάλληλα μέτρα ανθρώπινης εποπτείας για την ελαχιστοποίηση του κινδύνου· ► Υψηλό επίπεδο ανθεκτικότητας, ασφάλειας και ακρίβειας. Σε Παράρτημα της πρότασης παρουσιάζεται λίστα χρήσης εφαρμογών ΑΙ υψηλού κινδύνου. Σύμφωνα με την πρόταση, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα μεριμνά, ώστε ο κατάλογος αυτός να επικαιροποιείται και να είναι συναφής, με βάση τα προαναφερθέντα κριτήρια και αποδεικτικά στοιχεία και γνωμοδοτήσεις εμπειρογνωμόνων, κατόπιν διαβούλευσης με τα ενδιαφερόμενα μέρη.

3. Περιορισμένος κίνδυνος: Συστήματα ΑΙ που υπόκεινται σε συγκεκριμένες υποχρεώσεις διαφάνειας (όπως τα διαλογικά ρομπότ (chatbot)), στα οποία οι χρήστες θα πρέπει να γνωρίζουν ότι αλληλεπιδρούν με μηχάνημα, ώστε να μπορούν να λάβουν τεκμηριωμένη απόφαση να συνεχίσουν ή να διακόψουν την αλληλεπίδραση.

4. Ελάχιστος κίνδυνος: Επιτρέπεται η ελεύθερη χρήση εφαρμογών βασισμένων στην τεχνητή νοημοσύνη ή φίλτρων ανεπιθύμητης αλληλογραφίας. Η πρόταση Κανονισμού δεν παρεμβαίνει σε αυτή την κατηγορία, καθώς αυτά τα συστήματα συνεπάγονται μόνον ελάχιστο ή μηδενικό κίνδυνο για τα δικαιώματα και την ασφάλεια των πολιτών. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προτείνει κάθε κράτος-μέλος να ορίσει μία ή περισσότερες εθνικές αρμόδιες αρχές για την εποπτεία της εφαρμογής και της υλοποίησης, καθώς και για τη διεξαγωγή δραστηριοτήτων εποπτείας της αγοράς. Η δημιουργία ενός Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Τεχνητής Νοημοσύνης, στο οποίο κάθε κράτος-μέλος θα εκπροσωπείται από την εθνική εποπτική αρχή, θα διευκολύνει την ομαλή, αποτελεσματική και εναρμονισμένη εφαρμογή του νέου νομοθετικού πλαισίου. Εθελοντικοί κώδικες δεοντολογίας για τεχνητή νοημοσύνη μη υψηλού κινδύνου και ρυθμιστικά δοκιμαστήρια για τη διευκόλυνση της υπεύθυνης καινοτομίας θα συμβάλουν στην αύξηση της αποτελεσματικότητας του νέου νομοθετικού πλαισίου.

Η πρόταση Κανονισμού για τα μηχανήματα σε αντικατάσταση της “Οδηγίας για τα μηχανήματα” διασφαλίζει ότι η νέα γενιά μηχανολογικών προϊόντων εγγυάται την ασφάλεια των χρηστών και των καταναλωτών και ενθαρρύνει την καινοτομία. Το κανονιστικό αυτό πλαίσιο λειτουργεί συμπληρωματικά προς το κανονιστικό πλαίσιο για την τεχνητή νοημοσύνη. Ο Κανονισμός για την τεχνητή νοημοσύνη θα αντιμετωπίσει τους κινδύνους ασφάλειας των συστημάτων ΑΙ, ενώ ο Κανονισμός για τα μηχανήματα θα διασφαλίζει, κατά περίπτωση, την ασφαλή ενσωμάτωση των συστημάτων ΑΙ στο σύνολο των μηχανημάτων, ώστε να μην τίθεται σε κίνδυνο η ασφάλειά τους. Η πρόταση για κανονιστικό πλαίσιο και το συντονισμένο σχέδιο για την τεχνητή νοημοσύνη αποτελούν μέρος των προσπαθειών που καταβάλλει η ΕΕ με σκοπό να αναλάβει ηγετικό ρόλο παγκοσμίως στην προώθηση της αξιόπιστης τεχνητής νοημοσύνης σε διεθνές επίπεδο. Οι εκδόσεις των σχετικών κειμένων θα έχουν δημοσιευτεί σε όλες τις επίσημες γλώσσες της ΕΕ έως τα τέλη Μαΐου 2021. Ο Κανονισμός θα τεθεί σε ισχύ, σύμφωνα με το άρθρο 85 της πρότασης, 20 ημέρες μετά τη δημοσίευσή του στην Επίσημη Εφημερίδα της ΕΕ, ενώ θα εφαρμοστεί 24 μήνες μετά την έναρξη ισχύος. Ωστόσο, ορισμένες διατάξεις θα εφαρμοστούν νωρίτερα. Αυτή η μακρά “περίοδος χάριτος” αυξάνει ενδεχομένως τον κίνδυνο ορισμένες από τις διατάξεις του να ξεπεραστούν από τις τεχνολογικές εξελίξεις πριν ακόμη εφαρμοστούν, παρά τις προσπάθειες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να καταστήσει τον Κανονισμό πιο βιώσιμο για το μέλλον. Το επόμενο βήμα είναι οι συζητήσεις επί της πρότασης του Κανονισμού σε επίπεδο Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, οι οποίες αναμένονται με ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Αδιαμφισβήτητα, θα υπάρξουν διευκρινίσεις και τροπολογίες, προκειμένου η ΕΕ και τα κράτη-μέλη της να κατορθώσουν να ανταποκριθούν στις παγκόσμιες προκλήσεις της τεχνολογίας και όχι μόνο, εξασφαλίζοντας την προώθηση της κοινωνικής ανάκαμψης και της ανθεκτικής οικονομίας και καθιστώντας την Ευρώπη πρωτοπόρο στον τομέα της αξιόπιστης τεχνητής νοημοσύνης. ■

Η πρόταση Κανονισμού για την τεχνητή νοημοσύνη αποτελεί μέρος των προσπαθειών που καταβάλλει η ΕΕ με σκοπό να αναλάβει ηγετικό ρόλο σε διεθνές επίπεδο

70 _ LAWYER

Υπό την Αιγίδα

presents

24.06.21 LIVE ON YOUR SCREEN

EARLY BIRD

-20% ΜΕΧΡI 26.05.2021

Το φετινό συνέδριο θα επικεντρωθεί στις μεταρρυθμίσεις των συστημάτων υγείας προκειμένου να δημιουργηθεί ένα ισχυρό, ανθεκτικό και χωρίς αποκλεισμούς σύστημα υγειονομικής περίθαλψης στην Ελλάδα , διατηρώντας ταυτόχρονα μια ισχυρή εστίαση στην τοπική οικονομία. Η γήρανση του πληθυσμού, η αύξηση της ζήτησης για μακροχρόνια περίθαλψη, η μικροβιακή αντοχή, η πρόληψη των μη μεταδοτικών ασθενειών, η υποβάθμιση του περιβάλλοντος και οι επιπτώσεις στην υγεία, ο αυξανόμενος αριθμός δεδομένων για την υγεία και η προστασία τους, είναι μόνο μερικές από τις προκλήσεις που πρέπει να λάβουν υπόψη οι χώρες και οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής προκειμένου να βελτιώσουν τα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης και ταυτόχρονα να σταθεροποιήσουν την οικονομία μας. Θα δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στα διδάγματα που αντλήθηκαν από την πανδημία COVID-19 και στον τρόπο με τον οποίο θα τα μεταφράσουμε σε ένα πολιτικό όραμα ικανό να μεγιστοποιήσει τη συνεργασία και να εξασφαλίσει ένα υγιές και δίκαιο μέλλον για όλους τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη.

Τα κύρια θέματα του συνεδρίου θα περιλαμβάνουν:

⋅ Παγκόσμια κρίση - παγκόσμια διδάγματα από την πανδημία

⋅ Πολύπλοκες και διασυνοριακές προκλήσεις στο μέλλον

⋅ Οικονομικοί / φυσικοί πόροι

και βιωσιμότητα των συστημάτων υγείας

⋅ Αμφισβήτηση του status quo

στην πολιτική για τα φάρμακα

⋅ Μεταρρυθμίσεις πρωτοβάθμιας

υγειονομικής περίθαλψης και νοσοκομειακής υγειονομικής περίθαλψης

⋅ Ο ρόλος της ψηφιακής

τεχνολογίας στη μεταρρύθμιση των συστημάτων υγείας

⋅ «Ενιαία υγεία»

www.healthcareconference.gr

Χορηγοί

Υποστηρικτής

Συμμετοχές & Χορηγίες: Χρυσούλα Κορδούλη, Τ: 210 6617777 (εσωτ. 204), E: ckordouli@boussias.com, Νίκος Τσάκωνας, K: 693 6123475, E: ntsakonas@boussias.com. Γενικές πληροφορίες: Νέλλη Καψή, Τ: 210 6617777 (εσωτ. 289), E: nkapsi@boussias.com, Ρενάτα Βαλσαμή, T: 210 6617 777 (εσωτ. 147), 6944940915, E: rvalsami@boussias.com

Official Publication

_ΟPINIONS

ΝΟΜΙΚEΣ ΠΤΥΧEΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΩΝ SMART CONTRACTS Τις τελευταίες δεκαετίες η κοινωνία μας έχει κατακλυστεί από μια ποικιλία ψηφιακών καινοτόμων τεχνολογιών που έχουν σημαντικό αντίκτυπο στην ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας και της οικονομίας στο σύνολό της. Μία από τις πλέον βασικές εξελίξεις είναι η εμφάνιση της τεχνολογίας blockchain που χρησιμοποιεί τη λειτουργία έξυπνων συμβάσεων ή έξυπνων συμβολαίων, των αποκαλούμενων smart contracts.

Π

ροκειμένου να αντιμετωπίσουν τις συντελεσθείσες αλλαγές, ορισμένες πολιτείες στις ΗΠΑ έχουν ήδη αρχίσει να νομοθετούν σχετικά με τα έξυπνα συμβόλαια. Ωστόσο, σε ρεαλιστικούς όρους, αυτή είναι μια τεχνολογία που βρίσκεται ακόμα στο πιλοτικό στάδιο της «νομικής βιομηχανίας» και θα χρειαστεί λίγος χρόνος, για να τεθεί η κατάλληλη νομοθεσία γύρω από αυτήν και να καταστεί εμπορικά και νομικά βιώσιμη. Εκτός του νομικού κόσμου πάντως, τα έξυπνα συμβόλαια έχουν ήδη χρησιμοποιηθεί ευρέως στον τραπεζικό τομέα. Μεγάλες τράπεζες, όπως η Credit Suisse και η Barclays, επενδύουν σε έξυπνη τεχνολογία, για να επαληθεύσουν τη νομική υπόσταση των εταιρειών – πελατών τους, ενώ η τράπεζα Santander ξεκίνησε πριν από λίγους μήνες την πρωτοβουλία Fintech “Pagofx”, ως απάντηση

Βασίλειος Δημητρούκας Δικηγόρος Παρ' Αρείω Πάγω, LL.M Maritime Law, LL.M German Law, PGDip History & Theory of Law, MICS

στην πανδημία Covid-19, επιτρέποντας στους πελάτες της να αξιοποιήσουν την τεχνολογία blockchain με πρόσθετη ασφάλεια.

Ορισμός και έννοια των Smart Contracts Εν συντομία, το blockchain (μπλοκ αλυσίδας ή αλυσίδα συστοιχιών ή τεχνολογία κατανεμημένης εγγραφής) είναι μια ψηφιακή βάση δεδομένων που αποθηκεύει οποιεσδήποτε πληροφορίες σχετικά με όλες τις συναλλαγές των συμμετεχόντων στο σύστημα με τη μορφή εγγραφών, που ονομάζονται μπλοκς. Ο κατάλογος των εγγραφών σε αυτήν την αποκεντρωμένη βάση δεδομένων αυξάνεται συνεχώς. Κάθε μπλοκ περιέχει μια χρονική σήμανση και έναν σύνδεσμο προς το προηγούμενο μπλοκ. Οι νέες καταχωρήσεις γίνονται μόνο με τη

72 _ LAWYER

συγκατάθεση των συμμετεχόντων στο σύστημα και οι πληροφορίες που εισάγονται δεν μπορούν να αλλάξουν ή να διαγραφούν. Τα αντίγραφα των blockchains αποθηκεύονται και τίθενται σε επεξεργασία σε διαφορετικούς υπολογιστές, ενώ οι συναλλαγές επαληθεύονται από χρήστες μητρώου. Τα έξυπνα συμβόλαια εφαρμόζουν τα ανωτέρω χαρακτηριστικά του blockchain για την εφαρμογή αυτοματοποιημένων συναλλαγών μεταξύ χρηστών, εκτελώντας προκαθορισμένα πρωτόκολλα ή αλγόριθμους. Ο προγραμματιστής Nick Szabo ανέφερε για πρώτη φορά το «Smart Contract» ως όρο το 1994 στο άρθρο του “The idea of Smart Contracts”, ορίζοντάς το ως «ηλεκτρονικό πρωτόκολλο συναλλαγών που εκτελεί τους όρους μιας σύμβασης». Με απλά λόγια, μια έξυπνη σύμβαση είναι κωδικοποιημένη λογική, η οποία εφαρμόζει ένα σύνολο οδηγιών, για να φτάσει σε ένα προκαθορισμένο αποτέλεσμα, και εγγυάται την απόδοση του παραγόμενου κώδικα. Στο άρθρο τους το 2018 με τίτλο “An Introduction to Smart Contracts and Their Potential and Inherent Limitations”, οι Stuart D. Levi και Alex B. Lipton ορίζουν τις έξυπνες συμβάσεις ως «κώδικα υπολογιστή που εκτελεί αυτόματα όλους ή μερικούς από τους όρους μιας συμφωνίας και αποθηκεύεται σε μια πλατφόρμα βασισμένη σε blockchain» και παρατηρούν ότι τα έξυπνα συμβόλαια εκτελούν ήδη εργασίες, όπως η μεταβίβαση και συναλλαγή κρυπτονομισμάτων (cryptocurrencies) και κρυπτοαγαθών (cryptoassets) μεταξύ των μερών, αλλά υπάρχουν επίσης και πιο περίπλοκα έξυπνα συμβόλαια, τα οποία συνδυάζουν πολλαπλά βήματα συναλλαγών. Ωστόσο, στο συγκεκριμένο άρθρο προβλέπεται ότι απέχουμε πολλά χρόνια ακόμα από τον κώδικα, ο οποίος θα είναι σε θέση να προσδιορίσει πιο υποκειμενικά νομικά ζητήματα, όπως για παράδειγμα την ενεργοποίηση μιας ρήτρας αποζημίωσης. Στο άρθρο του το 2020 με τίτλο “Smart Contracts: Implications on Liability and Competence”, ο Ryan Hasting ορίζει ένα έξυπνο συμβόλαιο ως «ένα ψηφιακό πρόγραμμα που είναι αποθηκευμένο σε πλατφόρμα blockchain και μεταφέρει ψηφιακά αγαθά μεταξύ των μερών όταν και εφόσον πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις».

Τα έξυπνα συμβόλαια αναφέρονται λοιπόν σε έναν κωδικό υπολογιστή που εκτελείται αυτόματα. Η λογική «If - Then» χρησιμοποιείται για την αυτόματη εκτέλεση των έξυπνων συμβολαίων βάσει βασικών ορόσημων. Για παράδειγμα, Εάν υπογράφεται μια σύμβαση μίσθωσης και από τα δύο μέρη, Τότε λαμβάνεται αυτόματα μια κατάθεση από τον λογαριασμό του μισθωτή. Οι πληροφορίες είναι διαθέσιμες σε όλα τα μέρη και δεν μπορούν να αντικατασταθούν. Προς το παρόν, όλες οι πληρωμές στο πλαίσιο ενός έξυπνου συμβολαίου θα πρέπει να πραγματοποιούνται σε κρυπτονομίσματα, καθώς αυτή είναι η μόνη διαθέσιμη επιλογή για αυτόματες πληρωμές σε ένα blockchain. Προκειμένου να προσδιοριστεί η φύση των έξυπνων συμβολαίων, κρίνεται απαραίτητο να επισημανθούν τα κύρια στοιχεία τους. ► Π ρώτον, η εκτέλεση έξυπνων συμβολαίων γίνεται από τους κόμβους blockchain (blockchain nodes), οι οποίοι επεξεργάζονται διαφορετικές συναλλαγές που υποβάλλονται από τους χρήστες. Έτσι, ένα έξυπνο συμβόλαιο μπορεί να θεωρηθεί ως ένα πρωτόκολλο που ακολουθούν όλοι οι κόμβοι στο δίκτυο. ► Το δεύτερο στοιχείο έγκειται στην κύρια διάκριση των έξυπνων συμβολαίων από τα παραδοσιακά συμβόλαια στο ότι οι όροι ενός έξυπνου συμβολαίου κωδικοποιούνται στη γλώσσα προγραμματισμού του υπολογιστή, προκειμένου να λειτουργούν με αλγόριθμους. ► Το γεγονός ότι ένα έξυπνο συμβόλαιο είναι ένα πρωτόκολλο υπολογιστή, το οποίο καλύπτει αυτοματοποιημένες μηχανικές διαδικασίες και χρησιμοποιεί αποκεντρωμένους κρυπτογραφικούς μηχανισμούς για την εκτέλεση των όρων του, σηματοδοτεί και το τρίτο χαρακτηριστικό του, που είναι η αυτο-εκτελεστότητα και η μη δυνάμενη να ανακληθεί ικανότητα επιβολής των όρων του. Έτσι, η πλήρης εκτέλεση σε ένα έξυπνο συμβόλαιο πραγματοποιείται

Ένα άλλο πλεονέκτημα είναι η απαίτηση ακρίβειας ως προς την εκτέλεση των όρων μιας έξυπνης σύμβασης η οποία οδηγεί, θεωρητικά πάντοτε, σε μεγαλύτερη σιγουριά, διαφάνεια και εμπιστοσύνη στις συναλλαγές

LAWYER _ 73

_ΟPINIONS μόλις

επιτευχθούν οι απαιτούμενες προϋποθέσεις, χωρίς καμία ευκαιρία για διαγραφή ή αλλαγή. ► Το τέταρτο και τελευταίο στοιχείο είναι το αμετάβλητο μιας εγγραφής, που πρακτικά σημαίνει ότι είναι αδύνατο να αλλάξουμε δεδομένα στο blockchain.

περισσότερο έδαφος σε ορισμένα από τα ακανθώδη ζητήματα που προκύπτουν από διαφορές σχετικά με την ερμηνεία και την επιβολή των συμβατικών όρων. Οι έξυπνες συμβάσεις μπορούν να μειώσουν τις καθυστερήσεις και τις αβεβαιότητες που ενυπάρχουν στην ερμηνεία και την εφαρμογή των συμβάσεων που οδηγούν σε χρονοβόρες και δαπανηρές για τα συμβαλλόμενα μέρη διαφορές ενώπιον των δικαστηρίων. Κάθε νόμισμα, όμως, έχει δύο όψεις και από αυτό τον κανόνα δεν ξεφεύγουν ούτε τα έξυπνα συμβόλαια, καθώς παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες ως προς την ενδοσυμβατική ευθύνη, λόγω της ικανότητάς τους να εκτελούν αυτόματα τους όρους μιας συμφωνίας βάσει προκαθορισμένων ενεργοποιήσεων. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι οι όροι μιας συμφωνίας είναι γραμμένοι στις γραμμές ενός κώδικα του έξυπνου συμβολαίου και εκτελούνται αυτόματα χωρίς ανθρώπινη ερμηνεία και παρέμβαση. Σε αυτή την περίπτωση, προκύπτει το ερώτημα αν πρέπει ένα έξυπνο συμβόλαιο να ερμηνεύεται αυστηρά και να δεσμεύει τα μέρη σε όλα τα αποτελέσματα του κώδικα που χρησιμοποιούν, ανεξάρτητα από την πρόθεση των μερών. Τι γίνεται αν ένα μέρος εκμεταλλευτεί ένα ελάττωμα που εντοπίζει στον συμφωνημένο κώδικα; Περαιτέρω, συμβατικές αρχές, όπως η ανωτέρα βία ή η απρόοπτη μεταβολή των συνθηκών, θα μπορούσαν να έχουν ως αποτέλεσμα μια έξυπνη σύμβαση να μη θεωρείται νομικά έγκυρη αλλά παρ’ όλα αυτά να συνεχίζει να εκτελείται αυτόματα. Ένα άλλο ζήτημα είναι ότι δεν υπάρχει τρόπος για ένα έξυπνο συμβόλαιο να «γνωρίζει» εάν οι πραγματικές συνθήκες εκτός κώδικα blockchain ταιριάζουν και συμπίπτουν με τις περιγραφόμενες στο έξυπνο συμβόλαιο συνθήκες. Για παράδειγμα, ένα άτομο θα μπορούσε να υπογράψει μια σύμβαση μίσθωσης μονοετούς διάρκειας και, στη συνέχεια, να φτάσει στο μίσθιο την επόμενη μέρα, για να διαπιστώσει ότι είναι κατειλημμένο από άλλον μισθωτή. Καθώς η έξυπνη σύμβαση

Πλεονεκτήματα & Μειονεκτήματα της τεχνολογίας των Smart Contracts Οι προγραμματιστές και λάτρεις του Blockchain θεωρούν τα Smart Contracts ως ευκαιρία να «απαλλαγούν» κατά τη διενέργεια μιας συναλλαγής από κάθε είδους μεσάζοντες, όπως τους θεωρούν, δηλαδή δικηγόρους, μεσίτες, τραπεζίτες κτλ. Κατά την άποψή τους εταιρείες-startups στο διεθνές οικοσύστημα της νομικής τεχνολογίας είναι σε θέση να αναπτύξουν πρότυπα και υποδείγματα συμβολαίων που θα μπορούσαν να αγοράσουν, να συμπληρώσουν και να εκτελέσουν τα ενδιαφερόμενα μέρη χωρίς να είναι αναγκαία η σύμπραξη άλλων μερών. Ισχυρίζονται περαιτέρω οι θιασώτες των έξυπνων συμβολαίων ότι θα εκλείψει η ανάγκη προσφυγής στα δικαστήρια σε περίπτωση αποτυχίας εκπλήρωσης μιας σύμβασης, καθώς, όπως ισχυρίζονται, εφόσον το έξυπνο συμβόλαιο έχει ρυθμιστεί σωστά, θα εκπληρώνεται αυτόματα κάθε φορά που θα επιτυγχάνονται τα συμφωνηθέντα ορόσημα. Ένα άλλο πλεονέκτημα είναι η απαίτηση ακρίβειας ως προς την εκτέλεση των όρων μιας έξυπνης σύμβασης, η οποία οδηγεί, θεωρητικά πάντοτε, σε μεγαλύτερη σιγουριά, διαφάνεια και εμπιστοσύνη στις συναλλαγές. Για παράδειγμα, τα έξυπνα συμβόλαια θα εκτελέσουν αυτόματα μια πληρωμή μετά το πέρας μιας συγκεκριμένης χρονικής προθεσμίας ή ενός συγκεκριμένου αριθμού ημερών εξαλείφοντας την αναμονή και το ενδεχόμενο αβεβαιότητας ως προς την πληρωμή του ενός αντισυμβαλλομένου. Αυτή η αυτόματη εκτέλεση υποτίθεται επίσης ότι προσδίδει μεγαλύτερη εμπιστοσύνη, καθώς και τα δύο μέρη γνωρίζουν ότι η σύμβαση θα εκτελεστεί ανεξάρτητα από εξωτερικούς παράγοντες. Για τους ανωτέρω λόγους οι έξυπνες συμβάσεις ή έξυπνα συμβόλαια είναι μια πρόταση, και ίσως λύση, που κερδίζει ολοένα και

Εάν έχει γίνει κάποιο λάθος είτε από τα συμβαλλόμενα μέρη είτε από τους προγραμματιστές του έξυπνου συμβολαίου, είναι σχεδόν αδύνατο να αποκατασταθεί μετά την εκτέλεση του συμβολαίου

74 _ LAWYER

έχει υπογραφεί, θα συνεχίσει να εκτελείται αυτόματα για όλη τη χρονική περίοδο του ενός έτους με πλήρη πληρωμή του μισθώματος κάθε μήνα στον ιδιοκτήτη του διαμερίσματος. Εφόσον οι πληρωμές, όπως αναφέραμε ανωτέρω, γίνονται σε κρυπτονομίσματα, ενδέχεται να είναι αδύνατο να εντοπιστούν ή να ανακτηθούν. Το γεγονός της πληρωμής στο πλαίσιο ενός έξυπνου συμβολαίου αποκλειστικά σε κρυπτονομίσματα είναι επίσης ένα καίριο μειονέκτημα της εν λόγω τεχνολογίας. Καθώς τα κρυπτονομίσματα, παρά τα αντιθέτως λεγόμενα, είναι ευμετάβλητα (σε σημείο που τους τελευταίους μήνες η άνοδος ή πτώση του μεγαλύτερου σε αξία κεφαλαιοποίησης στον κόσμο κρυπτονομίσματος, του Bitcoin, να επηρεάζεται από το καθημερινό τουιτάρισμα στο Twitter του CEO της Tesla Elon Musk) είναι απίθανο να υπάρχουν στον εμπορικό και επιχειρηματικό κόσμο φυσικά ή νομικά πρόσωπα, τα οποία να δηλώνουν ικανοποιημένα έχοντας ολοκληρώσει σημαντικές ή μακροπρόθεσμες χρηματοοικονομικές συμβάσεις μέσω της τεχνολογίας των smart contracts. Χωρίς πληρωμές που εκτελούνται αυτόματα, τα έξυπνα συμβόλαια χάνουν πολλά από τα προτεινόμενα οφέλη τους και έως ότου οι τράπεζες είναι πρόθυμες να εκτελέσουν έξυπνα συμβόλαια χρησιμοποιώντας εθνικά νομίσματα, αυτό θα καθυστερήσει σημαντικά την υιοθέτηση της τεχνολογίας των έξυπνων συμβολαίων. Τέλος, εάν έχει γίνει κάποιο λάθος είτε από τα συμβαλλόμενα μέρη είτε από τους προγραμματιστές του έξυπνου συμβολαίου, είναι σχεδόν αδύνατο να αποκατασταθεί μετά την εκτέλεση του συμβολαίου. Αυτό, όπως είναι φυσικό, δημιουργεί επιπλοκές σε συμβάσεις της πραγματικής ζωής -για παράδειγμα σε μια σύμβαση έργου εάν η εκτέλεση των υποχρεώσεων της εν λόγω αμφοτεροβαρούς σύμβασης αποδειχθεί επαχθέστερη από την αναμενόμενη και τα δύο μέρη συμφωνούν να παραιτηθούν από τυχόν ποινικές ρήτρες για υπέρβαση προθεσμιών ως προς τον χρόνο αποπεράτωσης του έργου. Εάν το έξυπνο συμβόλαιο δεν δημιουργήθηκε με αυτήν την επιλογή, τότε θα πρέπει τα συμβαλλόμενα μέρη να «βγουν» εκτός του αρχικού συμβολαίου, για να μπορέσουν να παραιτηθούν. Ομοίως, η τυχόν τρωτότητα στον κώδικα του έξυπνου συμβολαίου μπορεί να οδηγήσει σε οικονομικές απώλειες

από τις οποίες τα συμβαλλόμενα μέρη δεν μπορούν να προστατευτούν. Εν όψει όλων των ανωτέρω πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων η κύρια πρόκληση για τους δικηγόρους θα είναι η ευθυγράμμιση της νομικής διάστασης των έξυπνων συμβάσεων (δηλ. της συμφωνίας των εμπλεκομένων μερών) με την τεχνική διάσταση (της απόδοσης και εκτέλεσης του κώδικα υπολογιστή). Εάν αυτά τα δύο επίπεδα δεν ευθυγραμμίζονται, ένα έξυπνο συμβόλαιο μπορεί να δημιουργήσει περισσότερα προβλήματα από αυτά που επιλύει.

Συμπέρασμα & Αξιολόγηση Με μια πρώτη ανάγνωση φαίνεται ότι οι έξυπνες συμβάσεις θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν τους τροχούς των ψηφιακών επιχειρήσεων, που ολοένα και αυξάνονται. Τα έξυπνα συμβόλαια προσφέρουν περισσότερες ευκαιρίες για αυτοματοποίηση και αποδοτικότητα, καθώς οι μεμονωμένες εταιρείες συγκλίνουν σε νέες πλατφόρμες, προωθώντας συνολικά χαμηλότερο κόστος. Οι εξελίξεις στην τεχνολογία επιτρέπουν στις έξυπνες συμβάσεις να χειρίζονται πολύ πιο περίπλοκες συναλλαγές από το παραδοσιακό και απλό παράδειγμα του αυτόματου πωλητή. Η αυξημένη πολυπλοκότητα όμως επιφέρει και αυξημένη ευθύνη. Προς το παρόν, ωστόσο, οι περισσότερες εμπορικές χρήσεις έξυπνων συμβάσεων ενδέχεται να περιλαμβάνουν ένα πιο παραδοσιακό νομικό πλαίσιο, αντί να χρησιμοποιούν αποκλειστικά κώδικα. Αν και τα έξυπνα συμβόλαια είναι ένα βήμα στη σωστή κατεύθυνση προς την αναπόφευκτη τεχνολογική επανάσταση, υπάρχουν πολλά εμπόδια που πρέπει να ξεπεραστούν, προτού ένα έξυπνο συμβόλαιο καταστεί ελκυστική επιλογή. Θα είναι καθήκον του νομικού επαγγέλματος να βρει νέες λύσεις σε νομικά ζητήματα που προκύπτουν. Οι αποκλίνουσες δεξιότητες του δικηγόρου και του προγραμματιστή παρέχουν μεγάλες ευκαιρίες για αρμονική συνεργασία.

■

Αν και τα έξυπνα συμβόλαια είναι ένα βήμα στη σωστή κατεύθυνση προς την αναπόφευκτη τεχνολογική επανάσταση, υπάρχουν πολλά εμπόδια που πρέπει να ξεπεραστούν

LAWYER _ 75

Dr. Thomas J. Farkas

Dr. Julia Traumann

LL.M. (London), Principal Associate Eversheds Sutherland

Senior Associate Eversheds Sutherland

LEGAL SPOTLIGHT, ΓΕΡΜΑΝΊΑ

Η Διανοητική Ιδιοκτησία είναι ο καλύτερος φίλος της Μόδας Οι Dr. Thomas J. Farkas, LL.M. και Dr. Julia Traumann, δικηγόροι με εξειδίκευση στη διανοητική ιδιοκτησία και τις εμπορικές συναλλαγές, “ρίχνουν φως” στο πλέγμα διατάξεων που διέπει δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας στη Γερμανία και εξηγούν υπό ποιες προϋποθέσεις μπορούν αυτά να αξιοποιηθούν από τους σχεδιαστές και τις επιχειρήσεις στη δημιουργική βιομηχανία της μόδας.

Ο

τομέας της μόδας εξαρτάται από τις τάσεις και συνεπώς, από τη φύση του, μεταβάλλεται συνεχώς. Πολλές εταιρείες μόδας συμμετέχουν στην “κούρσα” της ταχείας προσφοράς νέων σχεδίων: Γρήγορη, ταχύτερη, εξαιρετικά γρήγορη μόδα. Ο τομέας της μόδας έχει, επιπροσθέτως, να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις που παρουσιάζουν η αγορά και η συμπεριφορά των καταναλωτών. Σε μια περίοδο παγκόσμιας πανδημίας, τομείς της βιομηχανίας της μόδας έχουν υποστεί σημαντική πτώση της ζήτησης. Οι ψηφιακές αγορές έχουν μετατοπίσει τη συμπεριφορά των καταναλωτών μακριά από τις πωλήσεις σε φυσικά καταστήματα - με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την καταναλωτική εμπειρία.

Εκτός από την τάση της γρήγορης μόδας, οι καταναλωτές δίνουν πλέον ιδιαίτερη έμφαση στις κοινωνικές και περιβαλλοντικές πτυχές. Πολλοί καταναλωτές άλλαξαν τη νοοτροπία τους προς τη λογική του “less is more”. Για να είναι, να παραμείνουν, ή να γίνουν επιτυχημένες, οι εταιρείες μόδας πρέπει να βελτιστοποιούν συνεχώς τις στρατηγικές τους και να δημιουργούν ή να ακολουθούν τις τελευταίες τάσεις. Στη Γερμανία, το λιανικό εμπόριο αντιμετωπίζει επί του παρόντος αρκετές δυσκολίες, ενώ δεν είναι λίγες οι γερμανικές εταιρείες μόδας που αναγκάστηκαν να υποβάλουν αίτηση πτώχευσης. Επιπλέον, είναι πιθανόν η συμπεριφορά των

76 _ LAWYER

_LAWYER ON TOUR καταναλωτών να έχει αλλάξει όταν η ζωή επανέλθει στην κανονικότητα. Αναμένεται, μάλιστα, οι προτιμήσεις των καταναλωτών να μετατοπιστούν προς την πραγματοποίηση πολλών και διαφορετικών αγορών, την ταχύτατη υιοθέτηση των ηλεκτρονικών αγορών και αυξημένη ζήτηση για brand που έχουν υιοθετήσει πρακτικές βιώσιμης μόδας. Ωστόσο, δύο πτυχές δεν θα αλλάξουν. Πρώτον, η μόδα θα παίζει πάντα ρόλο για τον καταναλωτή. Δεύτερον, η προστασία των εμπορικών σημάτων και των σχεδίων μόδας μέσω δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας θα είναι πάντα κλειδί για την επιτυχία μιας επιχείρησης. Ας ρίξουμε, λοιπόν, μια πιο προσεκτική ματιά στα σχετικά δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας για τα fashion brands στη Γερμανία. Σε γενικές γραμμές, τα δικαιώματα επί βιομηχανικών σχεδίων, τα πνευματικά δικαιώματα και τα δικαιώματα επί εμπορικών σημάτων είναι εκείνα που μπορούν να αξιοποιηθούν περισσότερο στη βιομηχανία της μόδας (ενώ τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας και τα υποδείγματα χρησιμότητας διαδραματίζουν, μάλλον, δευτερεύοντα ρόλο). Περαιτέρω, ο γερμανικός νόμος περί αθέμιτου ανταγωνισμού μπορεί επίσης να προσφέρει προστασία κατά των πιστών απομιμήσεων (slavish imitations). Αναλυτικότερα:

Δικαιώματα επί βιομηχανικών σχεδίων (design rights): Το δικαίωμα επί βιομηχανικού σχεδίου προστατεύει πολλά χαρακτηριστικά της εμφάνισης ενός προϊόντος. Ορίζεται ως η εμφάνιση του συνόλου ή μέρους ενός προϊόντος που προκύπτει από τα χαρακτηριστικά του, ιδίως από τις γραμμές, τα περιγράμματα, τα χρώματα, το σχήμα, την υφή ή/και τα υλικά του ίδιου του προϊόντος ή/και της διακόσμησής του. Τα δικαιώματα επί βιομηχανικού σχεδίου μπορούν να αποκτηθούν μέσω καταχώρισης ή χρήσης. Καθώς τα δικαιώματα επί βιομηχανικών σχεδίων εναρμονίζονται με το αντίστοιχο δίκαιο της ΕΕ, υπάρχουν δύο επιλογές: Καταρχήν υπάρχει η δυνατότητα προστασίας ενός σχεδίου ή υποδείγματος με κατάθεση σχετικής αίτησης στο Γραφείο Διανοητικής Ιδιοκτησίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (EUIPO) πριν από την εμπορική αξιοποίησή του, δια της οποίας (αίτησης) αποκτάται καταχωρισμένο Κοινοτικό σχέδιο («Gemeinschaftsgesch macksmuster»). Εναλλακτικά, ένα σχέδιο ή το αντίστοιχο προϊόν μπορεί να διατεθεί απευθείας στο εμπόριο χωρίς τέλη και καταχώριση, οπότε

η προστασία επιτυγχάνεται με την επίκληση του λεγόμενου δικαιώματος μη καταχωρισμένου κοινοτικού σχεδίου (Unregistered Community Design). Η εναλλακτική που τελικά θα επιλέξει ο ενδιαφερόμενος δικαιούχος θα εξαρτηθεί από τον αντίκτυπο που αυτή θα έχει στη στρατηγική του για το χαρτοφυλάκιο των σχεδίων του. Το καταχωρισμένο σχέδιο είναι ένα δικαίωμα που δεν εξετάζεται και το σχέδιο θα καταχωριθεί χωρίς να αξιολογούνται από τον EUIPO τα πιο σημαντικά κριτήρια (καινοτομία και ατομικότητα). Η εγκυρότητά του και η εκπλήρωση των προϋποθέσεων του νόμου θα αξιολογηθούν μόνο μετά την καταχώριση, με τις σχετικές διαδικασίες. Στην πράξη, μπορεί να είναι μια πιο επιτυχημένη στρατηγική να διεκδικήσει κανείς προστασία αποδεικνύοντας ότι έχει ένα (μη αμφισβητούμενο καταρχήν) καταχωρισμένο δικαίωμα. Επίσης, δεν είναι απαραίτητο ο παραβάτης να έχει γνώση του προγενέστερου σχεδίου ή υποδείγματος. Το μη καταχωρισμένο σχέδιο ή υπόδειγμα είναι φθηνότερο (δηλ. χωρίς τέλη) και μπορεί να είναι χρήσιμο όταν υπάρχουν πάρα πολλά προϊόντα προς καταχώριση. Πρέπει να σημειωθεί, ωστόσο, ότι για να στοιχειοθετηθεί η προσβολή πρέπει να αποδειχθεί από τον κάτοχο του σχεδίου ή υποδείγματος ότι ο παραβάτης γνώριζε την ύπαρξη του προηγούμενου σχεδίου ή υποδείγματος, κάτι που ενδεχομένως να είναι αρκετά δύσκολο για τον δικαιούχο. Σε εθνικό επίπεδο στη Γερμανία, υπάρχει η δυνατότητα της επιλογής μόνο καταχωρισμένων σχεδίων, τα οποία ωστόσο είναι σχετικά φθηνά (τα επίσημα τέλη για το Γερμανικό Γραφείο Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας και Εμπορικών Σημάτων ανέρχονται σε λιγότερο από 100 ευρώ ανά αίτηση). Κατά την καταχώριση ενός σχεδίου οποιουδήποτε είδους, είναι σημαντικό η υποβληθείσα εικόνα του σχεδίου να καλύπτει συγκεκριμένα, αποκλειστικά και με ακρίβεια αυτό που επιδιώκεται να προστατευθεί (π.χ. να μην υποβάλλονται φωτογραφίες που απεικονίζουν επιπλέον τη ντουλάπα, την κρεμάστρα, τυχόν ετικέτες κ.λπ.)

Στη Γερμανία, το λιανικό εμπόριο αντιμετωπίζει επί του παρόντος αρκετές δυσκολίες, ενώ δεν είναι λίγες οι γερμανικές εταιρείες μόδας που αναγκάστηκαν να υποβάλουν αίτηση πτώχευσης

LAWYER _ 77

_LAWYER ON TOUR Δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας (Copyright):

Ο Γερμανικός νόμος περί του αθέμιτου ανταγωνισμού («Gesetz gegen den unlauteren Wettbewerb», «UWG»):

Τα προϊόντα μόδας μπορούν επίσης να τύχουν προστασίας μέσω των πνευματικών δικαιωμάτων. Σε αντίθεση με τα δικαιώματα βιομηχανικής ιδιοκτησίας, τα πνευματικά δικαιώματα προκύπτουν με την αποτύπωση, δηλαδή τη δημιουργία του έργου. Δεν υπάρχουν τυπικές προϋποθέσεις που πρέπει να πληρούνται. Σε αντίθεση με τις ΗΠΑ, στη Γερμανία δεν υπάρχει μητρώο πνευματικών δικαιωμάτων. Ο γερμανικός νόμος περί πνευματικών δικαιωμάτων παρέχει στον δημιουργό αποκλειστικά δικαιώματα εκμετάλλευσης του έργου του. Ο δημιουργός (σχεδιαστής) ενός αντικειμένου δεν μπορεί, ωστόσο, να μεταβιβάσει τα πνευματικά του δικαιώματα. Αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο του γερμανικού νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας ότι το πνευματικό δικαίωμα δεν μεταβιβάζεται. Ωστόσο, μπορούν να παραχωρηθούν δικαιώματα εκμετάλλευσης. Ειδικά στην περίπτωση που τα σχέδια δημιουργούνται από ελεύθερους επαγγελματίες (ή υπαλλήλους), θα πρέπει να υπάρχει συμφωνία που θα διέπει τα δικαιώματα εκμετάλλευσης που παραχωρούνται στην εταιρεία. Σύμφωνα με τη σχετική νομολογία, μια ρήτρα «ολικής εξαγοράς» (δηλαδή μια ρήτρα που παραχωρεί «οποιαδήποτε δικαιώματα») πιθανότατα θα κριθεί ως άκυρη. Λόγω του ότι η παραχώρηση δικαιωμάτων πρέπει να αποτυπώνεται ρητώς σε συμφωνία, οι σχετικές συμβατικές ρήτρες είναι συνήθως μακροσκελείς και περίπλοκες και η σύνταξή τους απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή.

Αυτός ο νόμος παρέχει επίσης προστασία, ιδίως κατά των δουλικών απομιμήσεων. Σε κάποιο βαθμό, αντικατοπτρίζει τις έννοιες του δικαίου των εμπορικών σημάτων (όπως είναι ενδεικτικά η απαίτηση για μη σύγχυση του καταλανωτή ως προς την προέλευση των προϊόντων). Συνεπώς, δεν παρέχει δικαίωμα αλλά αξίωση. Απαιτεί τη λεγόμενη ανταγωνιστική πρωτοτυπία, η οποία ουσιαστικά σημαίνει ότι το αντικείμενο μόδας πρέπει να είναι διαφορετικό από τα προηγουμένως διαθέσιμα αντικείμενα και γνωστό στο κοινό. Σε πολλές περιπτώσεις, ωστόσο, ο UWG προσφέρει προστασία που μοιάζει πολύ με δικαίωμα διανοητικής ιδιοκτησίας. Όλα τα δικαιώματα και οι αξιώσεις που μόλις αναφέρθηκαν μπορεί να αλληλεπικαλύπτονται και να ισχύουν για το ίδιο προϊόν. Γενικά πάντως προτείνεται να υποβάλλεται αίτηση για την καταχώριση ενός δικαιώματος διανοητικής ιδιοκτησίας, ακόμη και αν υπάρχουν μη καταχωρισμένα δικαιώματα. Η απόδειξη των μη καταχωρισμένων δικαιωμάτων και της ανταγωνιστικής πρωτοτυπίας ενώπιον Δικαστηρίων είναι συχνά πιο δαπανηρή (και πολύ πιο δύσκολη) από το κόστος καταχώρισης. Πώς προστατεύονται νομικά τα εμπορικά σήματα μόδας στη Γερμανία; Τα brands προστατεύονται καλύτερα μέσω της καταχώρισης εμπορικών σημάτων. Ένα εμπορικό σήμα μπορεί να αποκτηθεί μέσω της χρήσης μόνο εάν ένας σχετικός αριθμός καταναλωτών αναγνωρίζει το εμπορικό σήμα ενός brand. Τα brands με πολύ γνωστά σήματα είναι ίσως τα μόνα που θα μπορούσαν να βασισθούν σε μη καταχωρισμένα δικαιώματα εμπορικού σήματος στη Γερμανία.

Εμπορικά σήματα (Trademarks): Τα προϊόντα μόδας μπορούν να προστατεύονται και ως εμπορικά σήματα (π.χ. σήματα σχήματος, σήματα θέσης, σήματα σχεδίου). Στην ΕΕ, υπάρχει ένα σύστημα τεσσάρων επιπέδων για την καταχώριση εμπορικών σημάτων. Επιπλέον, υπάρχει η δυνατότητα προστασίας μη καταχωρισμένων εμπορικών σημάτων. Η επιλογή εξαρτάται από τις ανάγκες της εκάστοτε επιχείρησης. Στις περισσότερες περιπτώσεις, ωστόσο, είναι το brand, ως ένδειξη προέλευσης, που προστατεύεται από τα εμπορικά σήματα και όχι ένα μεμονωμένο σχέδιο. Αυτό μπορεί να διαφέρει σε περιπτώσεις όπου ένα σχέδιο ή χαρακτηριστικό θεωρείται ένδειξη προέλευσης (π.χ. η κόκκινη καρτέλα Levi’s ή η κόκκινη λακαρισμένη σόλα των ψηλοτάκουνων παπουτσιών Louboutin).

Τι ισχύει για τις συμφωνίες παραχώρησης άδειας (licensing) επί δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας στον κλάδο της μόδας στη Γερμανία; Για τις εταιρείες μόδας, οι συμφωνίες παραχώρησης άδειας αποτελούν ένα ιδιαίτερα σημαντικό εργαλείο. Με την παραχώρηση άδειας, μια εταιρεία μόδας ως κάτοχος δικαιωμάτων μπορεί να επιτύχει τόσο την αύξηση –γεωγραφικά– της πελατειακής της βάσης, όσο και την επέκταση της γκάμας προϊόντων με την ανάπτυξη νέων.

78 _ LAWYER

E

A R LY -20% EΩΣ 3 B I R D 1/05/2021

presents

HR in Action 10 χρόνια! Επίκαιρο! Πρακτικό! Δυναμικό! Διαδραστικό!

Για 10η συνεχόμενη χρονιά οι Διευθύνσεις Διαχείρισης Ανθρώπινου Δυναμικού και τα best practices που υλοποιούν αποτελούν τη θεματολογία του συνεδρίου!

www.hrinaction.gr

LIVE ON YOUR SCREEN

Συμμετοχές Ελλάδα: Μαίρη Καλλιφείδα, Τ: +30 210 6617777 (εσωτ. 333), Ε: mkalifida@boussias.com L A(εσωτ.

W Y E R252), _ 7E:9 mkafeza@boussias.com Χορηγίες Ελλάδα: Μαρίνα Καφέζα, T: +30 210 6617777 Περιεχόμενο: Τζένη Αναγνωστοπούλου, T: +30 210 6617777 (εσωτ. 278), E: ja@boussias.com

Official Publication

_LAWYER ON TOUR Άλλωστε, στην πράξη, είναι αρκετά σύνηθες να δημιουργούν και να παράγουν (διαφορετικά) προϊόντα για ένα brand περισσότεροι του ενός δικαιοδόχοι. Η κυριότητα των δικαιωμάτων διαδραματίζει κομβικό ρόλο στην παραχώρηση άδειας επί ενός δικαιώματος διανοητικής ιδιοκτησίας. Μια άδεια μπορεί να χορηγηθεί μόνο εάν ο δικαιοπάροχος, δηλαδή η εκάστοτε εταιρεία μόδας, είναι πράγματι νόμιμος δικαιούχος του δικαιώματος που πρόκειται να παραχωρηθεί με άδεια. Εάν, για παράδειγμα, μια εταιρεία μόδας σχεδιάζει να επεκτείνει εδαφικά το brand της σε μια νέα αγορά, πρέπει να είναι κάτοχος ενός αντίστοιχου εμπορικού σήματος στην εν λόγω αγορά (στην περίπτωση επέκτασης στην Αυστραλία, για παράδειγμα, ενός εμπορικού σήματος για την Αυστραλία). Εάν η άδεια πρόκειται να χορηγηθεί για μια νέα σειρά προϊόντων, όπως γυαλιά ηλίου ή καλλυντικά, τα προϊόντα αυτά πρέπει να καλύπτονται από την αντίστοιχη καταχώριση του εμπορικού σήματος. Ως εκ τούτου, είναι εξαιρετικά σημαντικό για τις εταιρείες να καταρτίζουν μια στρατηγική για τα εμπορικά σήματα, η οποία να είναι προσαρμοσμένη και να ανταποκρίνεται στις ανάγκες της επιχείρησης. Οι συμβάσεις άδειας χρήσης επιτρέπουν την προσωρινή χρήση ενός δικαιώματος διανοητικής ιδιοκτησίας ή δικαιωμάτων χρήσης και εκμετάλλευσης βάσει του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Ως εκ τούτου, η σύμβαση άδειας χρήσης δεν έχει αυστηρά προκαθορισμένη δομή και περιεχόμενο, αλλά συντάσσεται ώστε να αποτυπώνει τον τύπο και τις προϋποθέσεις άδειας που επιθυμούν, κατά περίπτωση, τα συμβαλλόμενα μέρη.

θετηθεί από άλλες ευρωπαϊκές έννομες τάξεις. Τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας μπορούν να επιβληθούν κατά των καταχωρίσεων (στα αρμόδια γραφεία), κατά των χρήσεων/παραβιάσεων (στα δικαστήρια) και κατά των απομιμήσεων που εισάγονται στη Γερμανία/στην ΕΕ (σε επίπεδο τελωνείου). Ο δικαιούχος εμπορικού σήματος ή σχεδίου ή υποδείγματος μπορεί πρώτα να προσπαθήσει να επιλύσει το πρόβλημα με φιλικό τρόπο, επικοινωνώντας απευθείας με τον παραβάτη, αποστέλλοντάς του, για παράδειγμα, ένα ερώτημα σχετικά με το δικαίωμα ή μια επιστολή παύσης και απαγόρευσης (cease and desist letter). Σημείωση: Εάν η επιστολή παύσης και απαγόρευσης είναι αδικαιολόγητη, ο παραλήπτης της (και φερόμενος ως παραβάτης) μπορεί, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, να διεκδικήσει αποζημίωση από το πρόσωπο που εξέδωσε την επιστολή. Εάν δεν μπορεί να επιτευχθεί φιλικός διακανονισμός, τότε αναλαμβάνουν τα περιφερειακά δικαστήρια που είναι αρμόδια για την επιβολή των δικαιωμάτων σε περίπτωση παραβίασης εμπορικών σημάτων και σχεδίων. Η Γερμανία θεωρείται μια έννομη τάξη που ευνοεί την άσκηση απαιτήσεων ενώπιον δικαστηρίων, ιδίως σε επείγουσες υποθέσεις. Τα προσωρινά ασφαλιστικά μέτρα εκδίδονται συχνά εντός λίγων ημερών, ενώ κατά τη διάρκεια διεξαγωγής εμπορικών εκθέσεων ενδέχεται να εκδοθούν και μέσα σε μερικές ώρες. Οι νόμιμες δικηγορικές αμοιβές επιστρέφονται και τα δικαστικά έξοδα έχουν ανώτατο όριο. Συνεπώς, ο οικονομικός κίνδυνος μπορεί να υπολογιστεί με αρκετή ασφάλεια εκ των προτέρων. Συμπερασματικά, η προστασία της διανοητικής ιδιοκτησίας είναι απαραίτητη για τις εταιρείες μόδας. Η γερμανική νομοθεσία διαθέτει αρκετά ευνοϊκά εργαλεία για την προστασία της διανοητικής ιδιοκτησίας, αλλά προκειμένου να αξιοποιηθούν στο έπακρο οι δημιουργίες και οι ιδέες στον χώρο της μόδας, απαιτείται μια εξατομικευμένη στρατηγική, η οποία προσαρμόζεται στις ανάγκες της εκάστοτε επιχείρησης.

■

Eίναι εξαιρετικά σημαντικό για τις εταιρείες να καταρτίζουν μια στρατηγική για τα εμπορικά σήματα, η οποία να είναι προσαρμοσμένη και να ανταποκρίνεται στις ανάγκες της επιχείρησης

Ποιες επιλογές έχουν οι κάτοχοι δικαιωμάτων κατά την επιβολή των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας τους στη Γερμανία; Η οργανωμένη και δομημένη προστασία των δημιουργιών μέσω των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας είναι ένα πρώτο βήμα, για να επιβιώσει και να επιτύχει ένα brand στην αγορά. Ωστόσο, στόχος της καταχώρισης των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας δεν είναι μόνον η τυπική τεκμηρίωση της κατοχύρωσης, αλλά και η προστασία και η εμπορική εκμετάλλευση αυτής. Η επιβολή και η παρακολούθηση της διανοητικής ιδιοκτησίας από τον δικαιούχο είναι, συνεπώς, πολύ σημαντική. Το σύστημα επιβολής των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας στη Γερμανία είναι παρόμοιο με αυτά που έχουν υιο-

80 _ LAWYER

_WORLD REPORT

ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΉ ΠΡΌΒΛΕΨΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΏΠΙΣΗ ΤΩΝ ΞΈΝΩΝ ΕΠΙΔΟΤΉΣΕΩΝ Νέο κανονισμό για την αντιμετώπιση των στρεβλώσεων που προκαλούνται από ξένες επιδοτήσεις στην ενιαία αγορά προτείνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Ο κανονισμός αναμένεται να ρυθμίσει το χάσμα μεταξύ των επιδοτήσεων που παρέχονται με αυστηρά κριτήρια στην ΕΕ και αυτών που παρέχονται απουσία ελέγχων από τρίτα κράτη. Οι ξένες επιδοτήσεις δημιουργούν στρεβλώσεις στην ενιαία αγορά, καθώς καταστρατηγούν τους ισότιμους όρους ανταγωνισμού. Όπως ανέφερε ο Εκτελεστικός Αντιπρόεδρος Βάλντις Ντομπρόβσκις: «Τα αθέμιτα πλεονεκτήματα που παρέχονται μέσω των επιδοτήσεων αποτελούν εδώ και καιρό μάστιγα του διεθνούς ανταγωνισμού. Στρεβλώνουν τις αγορές και παρέχουν ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα βάσει της στήριξης που έχει χορηγηθεί και όχι βάσει της ποιότητας και του καινοτόμου χαρακτήρα των σχετικών προϊόντων».

ΕΤΉΣΙΟ ΣΥΝΈΔΡΙΟ ΤΟΥ ΙΝΤΑ

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ Η ΠΡΟΤΑΣΗ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗΤΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ Το πρώτο νομικό πλαίσιο και ένα ενιαίο σχέδιο των κρατών μελών αναμένεται να προωθήσει την ΤΝ στην ΕΕ, αλλά και παράλληλα να ενισχύσει τις επενδύσεις και την καινοτομία. Όπως δήλωσε η Μαργκρέιτε Βέστεϊγιερ: «Καθορίζοντας τα πρότυπα, μπορούμε να προετοιμάσουμε το έδαφος για μια τεχνολογία βασιζόμενη σε δεοντολογικές αρχές σε παγκόσμιο επίπεδο και να διασφαλίσουμε ότι η ΕΕ παραμένει ανταγωνιστική καθ’ όλη τη διαδικασία». Οι κανόνες προσεγγίζουν το ζήτημα μέσω διαχωρισμού κινδύνου σε: μη αποδεκτό κίνδυνο, υψηλό κίνδυνο, περιορισμένο κίνδυνο και ελάχιστο κίνδυνο.

Ψηφιακά θα λάβει χώρα το συνέδριο του ΙΝΤΑ (International Trademark Association) για το 2021 που είχε προγραμματιστεί να διενεργηθεί δια ζώσης στο Τέξας τον Νοέμβριο. Το συνέδριο θα λάβει χώρα από τις 15 έως τις 19 Νοεμβρίου, ενώ έχουν προγραμματιστεί συναντήσεις δικτύωσης, ευκαιρίες επιχειρηματικής ανάπτυξης, αλλά και ομαδικές συζητήσεις. Στόχος είναι η κοινότητα του INTA να μπορέσει να έρθει σε επαφή έστω και απομακρυσμένα και να ανταλλάξει γνώσεις, ιδέες και εμπειρίες, όπως πράττει κάθε χρόνο στα δια ζώσης συνέδριά του.

LAWYER _ 81

_WORLD REPORT

ΠΟΙΝΙΚΈΣ ΔΙΏΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΌΘΕΣΗ ΤΩΝ ΚΥΠΡΙΑΚΏΝ ΔΙΑΒΑΤΗΡΊΩΝ 3RD CYPRUS LEGAL CONFERENCE Στις 12-05-2021 διεξήχθη ψηφιακά το 3rd Cyprus Legal Conference με θέμα “Developing Legal Talent for Tomorrow: Stepping into the Future Law Firm”. Η θεματολογία της εκδήλωσης περιελάμβανε ζητήματα που απασχολούν τη σύγχρονη δικηγορική εταιρεία, όπως είναι οι επιπτώσεις του Covid-19 στην παροχή νομικών υπηρεσιών, η σημασία των πολιτικών Diversity & Inclusion, η προσέλκυση και διατήρηση ταλαντούχων νέων συναδέλφων, η διαδοχή στα εταιρικά σχήματα και οι στρατηγικές marketing. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίασε η συζήτηση γύρω από τη διατήρηση νέων δικηγόρων –γνωστών και ως millennials– με τους συμμετέχοντες να υπογραμμίζουν ότι μεταξύ των πρακτικών που πρέπει να ακολουθούν οι εταιρείες είναι η ευελιξία στο ωράριο εργασίας, τα προγράμματα mentoring, η παρακολούθηση των κοινωνικών τάσεων, η παρότρυνση των συνεργατών να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και απαιτητικά έργα, η καλλιέργεια ενός πολυπολιτισμικού περιβάλλοντος και η τροφοδότηση του ενθουσιασμού.

ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΈΣ ΟΡΓΑΝΏΣΕΙΣ ΖΗΤΟΎΝ ΑΠΌ ΤΟ ΚΑΤΆΡ ΝΑ ΑΠΟΚΑΛΎΨΕΙ ΠΟΎ ΚΡΑΤΟΎΝΤΑΙ ΣΥΛΛΗΦΘΈΝΤΕΣ ΑΚΤΙΒΙΣΤΈΣ Πέντε οργανώσεις που δραστηριοποιούνται στον χώρο των δικαιωμάτων των μεταναστών ζητούν από το Κατάρ να αποκαλύψει πού κρατείται ο Malcolm Bidali, που συνελήφθη μετά από δημοσίευμά του για τα ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι μετανάστες στη χώρα. Οι οργανώσεις Migrant-Rights.org, FairSquare Projects, Amnesty International, Human Rights Watch και Business and Human Rights Resource Center ανησυχούν καθώς δεν έχουν λάβει επαρκή δικαιολόγηση για τη σύλληψη του Bidali και καλούν τη χώρα να σεβαστεί τα δικαιώματά του σε δίκαιη και νόμιμη εκπροσώπηση καθώς και να λάβει την απαραίτητη προστασία από πιθανά βασανιστήρια.

82 _ LAWYER

Ποινική Δίωξη για συνολικά 37 αδικήματα ασκήθηκε κατά 5 ιδιωτών και 4 νομικών προσώπων στην Κύπρο για την πολύκροτη υπόθεση των κυπριακών διαβατηρίων. Οι διώξεις σχετίζονται με την πιθανή έκδοση χιλιάδων διαβατηρίων που δόθηκαν σε ευκατάστατους ξένους επενδυτές, χωρίς οι τελευταίοι να πληρούν τα σχετικά κριτήρια. Για το ζήτημα έχει ξεκινήσει έρευνα από την Κομισιόν, σύμφωνα με την οποία η απάτη των «χρυσών διαβατηρίων» στην Κύπρο και τη Μάλτα έχει επιπτώσεις στο σύνολο της Ένωσης, καθώς η πολιτογράφηση αλλοδαπού από κράτος-μέλος προσδίδει στο πρόσωπο διευρυμένα δικαιώματα κίνησης, εργασίας και εγκατάστασης στο ευρωπαϊκό έδαφος.

ΚΑΝΑΔΆΣ ΚΑΙ ΜΕΞΙΚΌ ΣΤΗ ΝΟΜΙΜΟΠΟΊΗΣΗ ΤΗΣ ΚΆΝΝΑΒΗΣ Οι νομικές εταιρίες στον Καναδά βλέπουν το πεδίο εργασίας τους να διευρύνεται ως αποτέλεσμα των κινήσεων του μεξικανικού κράτους για νομιμοποίηση της κάνναβης. Το νομοσχέδιο για τη νομιμοποίηση της χρήσης μαριχουάνας που αναμένεται να ψηφιστεί από το Μεξικό δημιουργεί νέα πεδία για τις δικηγορικές εταιρίες του Καναδά, των οποίων οι πελάτες επιθυμούν την ανάπτυξη νέων δραστηριοτήτων στο πεδίο αυτό. Οι νομικές και όχι μόνο εταιρίες του Καναδά που δραστηριοποιούνται στον χώρο βλέπουν νέες ευκαιρίες να δημιουργούνται από τις κινήσεις της μεξικανικής κυβέρνησης.

Under the Auspices

Lead Partner

Associate Partners

2-4.06.21

LIVE ON YOUR SCREEN

Energy in Today’s Turbulent World The largest post-Covid online event in the Energy field is here!

Session Partner

Involving panels, plenary, power talks and one to one discussions, the international B2B digital Forum engages energy producers, consumers, associated service industries and government agencies to examine the energy transition.

+140

+30

Honorary Support

+1000

speakers from countries and participants of a high executive level will participate in a novel combinatorial approach to discuss the main pillars of the Forum: • • • • • •

Epidemics Economics Energy trade Broader international politics and Energy/Environment policies Technological Opportunities and Challenges

Follow us

Content Partner

Media Sponsors

allthingsenergyforum.com ENERGY GL BAL For participations: Irene Livanou, T: +30 210 6617 777 (ext. 119), Ε: ilivanou@boussias.com Argyro Syggouni, T: +30 210 6617 777 (ext. 165), Ε: asyggouni@boussias.com Maria Asiminaki, T: +30 210 6617 777 (ext. 148), Ε: masiminaki@boussias.com For sponsorships: Sofia Andritsopoulou, Τ: +30 210 6617777 (ext. 143), Ε: sandritsopoulou@boussias.com Nicole Armoni, Τ: +30 210 6617777 (ext. 155), Ε: narmoni@boussias.com Maria Asiminaki, T: +30 210 6617 777 (ext. 148), Ε: masiminaki@boussias.com

LAWYER The Business Magazine • M άιος 2021

ΙΖΑΜΠΈΛΛΑ M. ΤΣΊΡΜΠΑ Senior Legal Counsel, Finance & Capital Markets, Όμιλος Τσιμέντων TITAN

The ePrivacy Saga _σελ. 18

Digital Services Act και Ελευθερία Έκφρασης_σελ.34 Το νομικό πλαίσιο των επενδύσεων στην Ελλάδα_σελ. 52

TIMH: 11,00 € ISSN: 2732-6152

011