Lawyer Τεύχος 12 by BOUSSIAS

LAWYER

The Business Magazine • Iούνιος 2021

ΘΕΌΔΩΡΟΣ ΣΙΟΎΦΑΣ

Founder and Senior Partner / Attorney-at-Law, THEO V. SIOUFAS & CO LAW OFFICES

Ο νέος εργασιακός νόμος_σελ. 18 Πανδημία και μέτρα στήριξης των τραπεζών_σελ.36 Οι νέες δεξιότητες του επιτυχημένου δικηγόρου _σελ. 48

TIMH: 11,00 € ISSN: 2732-6152

012

YOU KNOW BUSINESS LAW NOW LEARN THE LAWS OF BUSINESS

In a modern world, the need of modern businesses for up-to-date, effective legal counseling is greater than ever. Learn the laws of Business by joining the MSc in Business for Lawyers at Alba Graduate Business School and • become familiar with the most recent developments in the global business environment and comprehend their legal implications • acquire the business knowledge and skills to analyze complex business problems and provide solutions • be an active member of the management team and convert ideas into concrete recommendations and actions • work collaboratively, exercise team leadership, manage conflict, negotiate and produce outcomes that create real value. Learn more at: www.alba.acg.edu

Alba Graduate Business School The American College of Greece 6-8 Xenias Str, 115 28, (Mavili Square) Tel.: +30 210 8964531-8

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

LAWYER

TIMH: 11,00 € ISSN: 2732-6152

012

The Business Magazine • Iούνιος 2021

TIMH: 11,00 € ISSN: 2732-6152

012

The Business Magazine • Iούνιος 2021

ΛΕΩΝΊΔΑΣ ΧΡΊΣΤΌΠΌΥΛΌΣ

ΘΕΌΔΩΡΌΣ ΣΊΌΥΦΑΣ

Ο νέος εργασιακός νόμος_σελ. 18

Πανδημία και μέτρα στήριξης των τραπεζών_σελ.36

Οι νέες δεξιότητες του επιτυχημένου δικηγόρου

Γενικός Γραμματέας Ψηφιακής Διακυβέρνησης και Απλούστευσης Διαδικασιών

Founder and Senior Partner / Attorney-at-Law, THEO V. SIOUFAS & CO LAW OFFICES

04 _

Editorial

News & Updates

08 _

Cover Story: Θεόδωρος Σιούφας, Founder and Senior Partner / Attorney-at-Law, THEO V. SIOUFAS & CO LAW OFFICES

Back Cover Story: Λεωνίδας Χριστόπουλος, Γενικός Γραμματέας Ψηφιακής Διακυβέρνησης και Απλούστευσης Διαδικασιών

In the Spotlight: Ο νέος εργασιακός νόμος και οι αλλαγές που φέρνει στις εργασιακές σχέσεις

In the Spotlight: Λιάνα Κοσμάτου, Δικηγόρος/ Εταίρος της δικηγορικής εταιρείας ΠαπακωστόπουλοςΓρηγοριάδου και Συνεργάτες Δικηγορική εταιρεία (CPA Law), Ανεξάρτητο μέλος του νομικού και φορολογικού δικτύου της KPMG

In the Spotlight: Σταύρος Ανδριόπουλος, Εντεταλμένος Εταίρος, KLC Law Firm

In the Spotlight: Μπέττυ Σμυρνιού, Senior Associate, Δικηγορική Εταιρία Μπαχάς, Γραμματίδης & Συνεταίροι

36 _

In the Spotlight: Τα μέτρα στήριξης των τραπεζών κατά τη διάρκεια της πανδημίας και η επιστροφή στην κανονικότητα

48 _

In the Spotlight: Το νομικό επάγγελμα στη σύγχρονη αγορά εργασίας: Οι νέες δεξιότητες του επιτυχημένου δικηγόρου

70 _

Opinions: Έλσα Παπαδοπούλου, Νομική Σύμβουλος, Υποψήφια Διδάκτωρ σε Θέματα Ηθικής και Τεχνητής Νοημοσύνης στον Τομέα της Υγείας, Τμήμα Πληροφορικής, Πανεπιστήμιο Ιονίου Βαγγέλης Λυμπουρίδης, Ιδρυτής και CEO, Enosis | Aναπληρωτής Καθηγητής στη Σχολή Επιστήμης Υπολογιστών, Πανεπιστήμιο Νοτίου Καλιφόρνιας, Λος Άντζελες

_σελ. 48

In the Spotlight: Δημήτρης Εμβαλωμένος, Δικηγόρος LL.M., Διαπιστευμένος Διαμεσολαβητής του Υπ. Δικαιοσύνης & του Centre of Effective Dispute Resolution (CEDR) Λονδίνο, ΗΒ, Αναπλ. Διευθύνων Εταίρος, Δικηγορική Εταιρία Μπαχάς, Γραμματίδης & Συνεταίροι Μαρία Τρανούδη, Δικηγόρος LL.M., Senior Associate, Δικηγορική Εταιρία Μπαχάς, Γραμματίδης & Συνεταίροι

1 χρόνος LAWYER: Σημείο αναφοράς για τον σύγχρονο δικηγόρο

76 _

Opinions: Βασίλειος Δημητρούκας, Δικηγόρος Παρ’ Αρείω Πάγω, LL.M MICS

79 _

Opinions: Μαρία Γ. Σινανίδου, Int. IP LL.M. Certified Mediation Advocate, Δικηγόρος

96 _

World Report

www.lawyermagazine.gr EDITOR IN CHIEF ATTORNEY AT LAW LL.M

Αλεξάνδρα Βαρλά

avarla@boussias.com ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ / ΣΥΝΤΑΚΤΡΙΑ

Αλεξιάννα Τσότσου

ΕΞΩΤΕΡΙΚΉ ΣΥΝΕΡΓΆΤΙΣ

Λυδία Βενέρη

ACCOUNT MANAGER

Λήδα Πλατή

lplati@boussias.com YΠΟΔΟΧΗ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗΣ

_σελ. 48

012

The Business Magazine

Ρούλη Σαμίου

rsamiou@boussias.com ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

Nατάσσα Θεοδοσίου ΦΩΤΟΓΡΑΦΟΣ

Θωμάς Αρσένης IMAGE BANK

Αdobe Stock

ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ

In the Spotlight: Ιωάννης Ψωμάς, Managing Partner, G+P LAW

ΤΜΗΜΑ ΣΥΝΔΡΟΜΩΝ

45 _

In the Spotlight: Νικόλας Κατσαρός, Εταίρος, Papapolitis & Papapolitis

51 _

In the Spotlight: Δρ. Έλενα Κολτσάκη, ΔικηγόροςΔιαμεσολαβήτρια, Ακαδημαϊκή Διευθύντρια MSc Business for Lawyers, Αdjunct Professor στο Alba Graduate Business School, The American College of Greece

Ρίτα Κανδάκη

Λέττα Γκύζη, Δηµήτρης Φαραός, Θανάσης Μουτζίκος

ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Δήμητρα Σπανού ΕΚΤΥΠΩΣΗ/ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ

Pressious Arvanitidis

ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ/ΕΝΘΕΣΗ/ΕΠΙΚΟΛΛΗΣΗ

Presstime ΛΟΓΙΣΤHΡΙΟ

Κωσταντίνος Χασιώτης, Αλέξης Σουλιώτης, Λίνα Γκολοµάζου

ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ (ΕΤΗΣΙΕΣ) Εταιρειών: €121 Ιδιωτών: €99 Φοιτητών: €77 Κύπρου-Εξωτερικού: €132

ΕΚΔΟΤΗΣ

Μιχάλης Κ. Μπούσιας ΔΙΕΥΘΎΝΤΡΙΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΏΝ ΕΚΔΌΣΕΩΝ

Κατερίνα Πολυμερίδου

ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ ΠΩΛΗΣΕΩΝ

Νένα Γιαννακίδου

Industry Focus: Χαρά Δ. Ζέρβα, DΕΑ, Νομική Σύμβουλος, Προϊσταμένη Νομικής Υπηρεσίας, Enterprise Greece

CREATIVE DIRECTOR

88 _

Lawyer Events: 6th Data Privacy & Protection Conference

LAWYER _ 3

Γιώργος Τριχιάς ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΒOUSSIAS ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ Ε.Π.Ε. Κλεισθένους 338, Τ.Κ. 153 44, Γέρακας Τ.: 210 661 7777 Website: www.boussias.com Κωδικός ΕΛΤΑ 210177 ISSN 2732-6152

_EDITORIAL

“ ONE MUST HAVE CHAOS IN ONESELF TO GIVE BIRTH TO A DANCING STAR” - Friedrich Nietzsche

Favicon

ε αυτή τη φράση του Nietzsche τον Ιούνιο του 2020 -και εν μέσω του χάους του κορωνοϊού- σας καλωσορίσαμε στην κοινότητα του LAWYER. Colors

Μια κοινότητα που δημιουργήσαμε για εσάς, τους πρωταγωνιστές της νομικής και επιχειρηματικής ‘σκηνής’, προκειμένου να μοιρασθείτε καλές πρακτικές, καινοτόμες λύσεις, εμπειρία, γνώσεις και εξειδίκευση, προβληματισμούς, ανησυχίες, προσωπικά και επαγγελματικά ορόσημα. Γιατί ο Δικηγόρος δεν είναι απλώς ένας συντάκτης δικογράφου, μια παράσταση στο δικαστήριο, ένας σύμβουλος σε μια συναλλαγή. #202b50 #b58d38 Ο Δικηγόρος είναι στρατηγικός συνεργάτης, διπλωμάτης, project manager, crisis manager, βασικός παίκτης της ομάδας που λέγεται ‘επιχείρηση’ και του οφείλουμε ένα μέσο που αναγνωρίζει και τιμά την αξία και τη συνεισφορά του στην οικονομική ανάπτυξη. Το υψηλό επίπεδο της ελληνικής αγοράς νομικών υπηρεσιών και των εξαίρετων δικηγόρων που την εκπροσωπούν καθιστά το εγχείρημά μας μια δυναμική πρόκληση, την οποία κάθε άλλο παρά υποτιμούμε. Γνωρίζοντας ότι έχουμε ακόμη αρκετό δρόμο να διανύσουμε, δεν μπορώ παρά να νιώσω υπερήφανη καθώς ξεφυλλίζω τα 12 τεύχη μας και διαπιστώνω πως Κάθε σελίδα που δημοσιεύεται είναι το αποτέλεσμα της επίμονης και συστηματικής δουλειάς μιας ομάδας εξαιρετικών ανθρώπων, οι οποίοι με εμπνέουν καθημερινά. Κάθε τεύχος που κρατάτε στα χέρια σας (ή τις συσκευές σας) φιλοξενεί καταξιωμένους επαγγελματίες, τους οποίους σέβομαι, εκτιμώ και θαυμάζω. Κάθε έκδοση που κυκλοφορεί διαβάζεται από περισσότερους από χίλιους αναγνώστες, τους οποίους ευχαριστώ για την εμπιστοσύνη. Έναν χρόνο μετά, το αστέρι μας συνεχίζει να χορεύει. Όχι στο δικό του ρυθμό, αλλά σε αυτόν που του δίνετε εσείς, οι συνδρομητές μας, οι συνεντευξιαζόμενοι, οι συντάκτες των άρθρων - οι Δικηγόροι.

Αλεξάνδρα Βαρλά Editor-in-Chief

Το επετειακό μας LAWYER είναι αφιερωμένο σε όλους εσάς - και ιδιαίτερα σε όσους μας στήριξαν όταν δεν ήμασταν παρά τυφλά κείμενα σε έναν πιλότο. 4 _ LAWYER

presents

Recognizing Excellence in Healthcare Innovation and Investment

O Πρόεδρος της Κριτικής Επιτροπής Λουκάς Παπαδήμος

Πρόεδρος ΔΣ του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών, πρώην Πρωθυπουργός της Ελλάδος

Δάφνη Καϊτελίδου

Γιώργος Αβραμίδης

Αντώνιος Αυγερινός

Αλκιβιάδης Βατόπουλος

Πρόεδρος, Πανελλήνια Συνδικαλιστική Νοσηλευτική Ομοσπονδία του ΕΣΥ ( ΠΑΣΥΝΟ - ΕΣΥ)

Φαρμακοποιός, Διδάκτωρ Φαρμακευτικής, Πρόεδρος του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού (Ε.Ε.Σ.)

Καθηγητής Μικροβιολογίας, Τμήμα Πολιτικής Δημόσιας Υγείας, Σχολή Δημόσιας Υγείας, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής

Ιωάννης Καραμηνάς

Χαράλαμπος Καρανίκας

Νίκος Κωστάρας

Αθανάσιος Βοζίκης

Ιωάννης Γεωργόπουλος

Δημήτρης Ζωγραφόπουλος Υπεύθυνος Προστασίας Δεδομένων, Υπουργείο Υγείας

Πρόεδρος ΟΚΑΝΑ

Δημήτριος Νίκας

Βάσω Μαράκα

Ianis G. Matsoukas

Βαρβάρα Μπαρούτσου

Αναπληρωτής Χειρουργός Παίδων, Καθηγητής, Διευθυντής Chief Medical του Εργαστηρίου Officer Docandu Ltd «Οικονομικών και Διοίκησης της Υγείας», Πανεπιστήμιο Πειραιώς, Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης

Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Οργάνωσης και Αξιολόγησης Υπηρεσιών Υγείας, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Πρόεδρος Πανελληνίου Συνδέσμου Διαγνωστικών Ιατρικών Κέντρων (ΠΑΣΙΔΙΚ)

Μέλος ΔΕΠ Τμήματος Πληροφορικής με Εφαρμογές στη Βιοϊατρική, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Γενικός Διευθυντής, IQVIA

Πρόεδρος Συνδέσμου Επιχειρήσεων Ιατρικών και Βιοτεχνολογικών Προϊόντων (ΣΕΙΒ)

Αικατερίνη Νομίδου

Μυρσίνη Ουζουνέλλη

Ολύμπιος Παπαδημητρίου

Νίκος Πολύζος

Γιώργος Τουσίμης

Πρόεδρος, ΠΟΣΟΨΥ, Αντιπρόεδρος, Σ.Ο.Φ.Ψ.Υ. Ν. Σερρών

CEO, MYO Ηealth, Κριτής και Μέντορας για θέματα ιατρικής τεχνολογίας στο MIT Enterprise Fund του Πανεπιστημίου MIT

Πρόεδρος Συνδέσμου Φαρμακευτικών Επιχειρήσεων Ελλάδος (ΣΦΕΕ)

Καθηγητής Διοίκησης και Οργάνωσης Υπηρεσιών Υγείας, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο

Αντιπρόεδρος, Pharma Innovation Forum, Γενικός Διευθυντής, Amgen Hellas

Ενημερωθείτε για τις κατηγορίες των βραβείων και υποβάλλετε τις υποψηφιότητες σας στο:

www.healthcareawards.gr Media Partner

Πρόεδρος, Πανελλήνια Ομοσπονδία Ατόμων με Σκλήρυνση κατά Πλάκας

Θανάσης Θεοχάρης

PhD (Warwick), ExecCert (Wharton) PostDoc Cornell, ETHZurich, Warwick, Academic Director, Κολέγιο René Descartes – le Cnam

Πρόεδρος, Ελληνική Εταιρεία Φαρμακευτικής Ιατρικής

Μιχάλης Χλέτσος

Γεώργιος Χρούσος

Νίκος Φαλδαμής

Πρόεδρος HePIS

Καθηγητής Οικονομικής Ανάλυσης, Τμήμα Οικονομικών, Πανεπιστήμιο Πειραιώς

Ομότιμος Καθηγητής και Δ/ντης 1ης Παιδιατρικής κλινικής ΕΚΠΑ, Έδρα UNESCO Εφηβικής Ιατρικής

Hμερομηνία υποβολής υποψηφιοτήτων

Παρασκευή 02.07.2021

Χορηγοί Επικοινωνίας

Πληροφορίες: Χρυσούλα Κορδούλη, T: 210-6617777, (εσωτ. 204), E: ckordouli@boussias.com

Official Publication

_NEWS&UPDATES

ΑΚΑΔΗΜΊΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗΤΉ ΝΟΗΜΟΣΎΝΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΉΜΗ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΈΝΩΝ ΑΠΌ ΤΟΝ ΣΕΒ ΚΑΙ ΤΗΝ SAS

ΤΟ ΝΈΟ REGULATORY SANDBOX ΤΗΣ ΤΡΆΠΕΖΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΆΔΟΣ Στις 2 Ιουνίου παρουσιάστηκε σε διαδικτυακή εκδήλωση το Regulatory Sandbox (Προστατευτικό Κανονιστικό Περιβάλλον) της Τράπεζας της Ελλάδος. Το έργο υλοποιήθηκε σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (EBRD) και με τη χρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ευρωπαϊκή Επιτροπή - DG REFORM), ενώ συμβουλευτικές υπηρεσίες παρείχε η EY Ελλάδος. Το πρόγραμμα στοχεύει στη δημιουργία ενός προστατευμένου χώρου για την ανάπτυξη της χρηματοοικονομικής τεχνολογίας στην Ελλάδα, παρέχοντας ένα ασφαλές περιβάλλον εντός του οποίου οι πάροχοι θα διευκολύνονται να υιοθετήσουν νέες τεχνολογίες, χωρίς να δημιουργούνται απειλές στην σταθερότητα του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Ο Διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, Γιάννης Στουρνάρας, τόνισε ότι το Προστατευμένο Κανονιστικό Περιβάλλον «θα αποτελέσει έναν επιπλέον κινητήριο μοχλό - σε συνέχεια της δημιουργίας του Innovation Hub - για τη χρηματοοικονομική τεχνολογία και την καινοτομία στην Ελλάδα».

ΨΗΦΙΑΚΌ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΌ COVID-19 Στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως δημοσιεύτηκε η Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου, με την οποία θεσπίζεται το ψηφιακό πιστοποιητικό Covid-19. Το πιστοποιητικό περιλαμβάνει μεταξύ άλλων τα στοιχεία του φυσικού προσώπου, καθώς και τα στοιχεία κατά περίπτωση του εμβολιασμού, της προηγούμενης νόσησης ή της δοκιμασίας ανίχνευσης του SARS-COV-2. Το πιστοποιητικό θα εκδίδεται μέσω ηλεκτρονικής πλατφόρμας στην Ενιαία Ψηφιακή Πύλη της Δημόσιας Διοίκησης (gov. gr). Για την είσοδο στην πλατφόρμα απαιτείται αυθεντικοποίηση του φυσικού προσώπου με την χρήση των κωδικών της Γ.Γ.Π.Σ.Δ.Δ. (taxisnet). Το πιστοποιητικό μπορεί να χορηγηθεί και από τα Κ.Ε.Π. 6 _ LAWYER

Ο ΣΕΒ και η SAS, κορυφαία εταιρία στον κλάδο των Analytics και της Τεχνητής Νοημοσύνης, στο πλαίσιο του Ψηφιακού Μετασχηματισμού των επιχειρήσεων, δημιουργούν την Ακαδημία για την Τεχνητή Νοημοσύνη και την Επιστήμη των Δεδομένων, την AI Minds. Η Ακαδημία στοχεύει μέσα στα επόμενα χρόνια να διαθέσει στα ελληνικά πανεπιστήμια δωρεάν εκπαιδευτικό υλικό, ευφυείς εφαρμογές και ανοικτά δεδομένα προκειμένου να διευκολύνει και να ενθαρρύνει την έρευνα και τον πειραματισμό των φοιτητών σε αυτά τα πεδία, αλλά και να επιτύχει διασύνδεση των φοιτητών με επιχειρήσεις - μέλη του ΣΕΒ και συνεργάτες της SAS για τη δημιουργία νέων επαγγελματικών προοπτικών. Μέχρι στιγμής τα ιδρύματα που έχουν δηλώσει συμμετοχή στο σύστημα είναι μεταξύ άλλων το τμήμα Διοικητικής Επιστήμης και Τεχνολογίας, το τμήμα Πληροφορικής και το τμήμα Στατιστικής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, το τμήμα Μηχανικών Η/Υ και Πληροφορικής του Πανεπιστημίου Πατρών, το τμήμα Πληροφορικής και το τμήμα Ψηφιακών Συστημάτων του Πανεπιστημίου Πειραιά και το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο.

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΉ ΕΚΔΉΛΩΣΗ ΣΕΒ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΉ ΤΟΥ ΝΈΟΥ ΝΌΜΟΥ ΕΤΑΙΡΙΚΉΣ ΔΙΑΚΥΒΈΡΝΗΣΗΣ Ένα μήνα πριν την έναρξη ισχύος του νέου νόμου για την εταιρική διακυβέρνηση διοργανώθηκε η διαδικτυακή εκδήλωση του ΣΕΒ, στις 2 Ιουνίου 2021. Στην εκδήλωση παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά τα αποτελέσματα της έρευνας του ΣΕΒ και της KPMG, που εκπονήθηκε σε συνεργασία με την Ένωση Εισηγμένων Εταιρειών (ΕΝΕΙΣΕΤ) και το Ελληνικό Συμβούλιο Εταιρικής Διακυβέρνησης (ΕΣΕΔ). Στην έρευνα συμμετείχαν εισηγμένες εταιρείες από όλους τους κλάδους της αγοράς, προκειμένου να εντοπιστούν και να επιλυθούν τα ερμηνευτικά και πρακτικά ζητήματα που απασχολούν την αγορά ενόψει της εφαρμογής του νέου νόμου. Όπως αναφέρθηκε και από τον πρόεδρο του ΣΕΒ κ. Δημήτρη Παπαλεξόπουλο: «Μια σωστά δομημένη εταιρική διακυβέρνηση δημιουργεί μακροπρόθεσμα αξία για την επιχείρηση και τους μετόχους της, προστατεύει από αρκετούς κινδύνους, διευκολύνει τη χρηματοδότηση, ενισχύει τη φήμη της στους εργαζομένους, στους καταναλωτές και την κοινωνία ευρύτερα και δημιουργεί πολύτιμο κεφάλαιο εμπιστοσύνης σε μια εποχή που αυτό σπανίζει».

ΕΝΔΥΝΑΜΏΝΕΤΑΙ Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΉ ΟΜΆΔΑ ΤΗΣ DELOITTE ΕΛΛΆΔΟΣ ΜΕ ΠΈΝΤΕ ΝΈΟΥΣ PARTNERS H Deloitte Ελλάδος προχώρησε στην προαγωγή πέντε διευθυντικών στελεχών της σε Partners, με το σύνολο των Partners να ανέρχεται τον Ιούνιο του 2021 στους 44 (έναντι 33 που ήταν τον Ιούνιο του 2020). Συγκεκριμένα, πρόκειται για τους: Σπύρο Βαμβακούση, Partner στο τμήμα Tax & Legal, Ηλία Μακρή, Partner στο τμήμα Audit & Assurance, Θεόδωρο Παπακωνσταντίνου, Partner στο τμήμα Consulting, Μιχάλη Στεργίου, Partner στο τμήμα Audit & Assurance και Βασίλη Χριστόπουλο, Partner στο τμήμα Audit & Assurance. Ο Δημήτρης Κουτσόπουλος, CEO της Deloitte Ελλάδος ανέφερε σχετικά: «Πιστοί στην στρατηγική της Deloitte να επενδύει και να εξελίσσει τους ανθρώπους της, αλλά και να εξελίσσεται ως οργανισμός μέσω αυτών, είμαι σίγουρος ότι τα νέα διοικητικά στελέχη με την εμπειρία τους και τις γνώσεις τους θα συμβάλλουν στην προσφορά αποτελεσματικών και πρωτοποριακών λύσεων στις συνεχώς μεταβαλλόμενες ανάγκες των πελατών μας, ιδιαίτερα στο σημερινό δυναμικό περιβάλλον».

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΆ Η ΕΓΓΡΑΦΉ ΤΩΝ ΝΈΩΝ ΔΙΚΗΓΌΡΩΝ ΣΤΟΝ E-ΕΦKA Δυνατότητα ηλεκτρονικής εγγραφής και αυτόματης διακοπής της ασφάλισης στον κλάδο υγείας στον e-ΕΦΚΑ παρέχεται πλέον μέσα από τις ηλεκτρονικές υπηρεσίες του φορέα. Οι καθυστερήσεις και οι αλλεπάλληλες φυσικές επισκέψεις στα υποκαταστήματα των φορέων σταματούν και πλέον οι ασκούμενοι και νέοι δικηγόροι μπορούν να εξυπηρετηθούν ηλεκτρονικά. Για την πρόσβαση στις υπηρεσίες οι χρήστες πρέπει να επισκεφτούν τον διαδικτυακό τόπο του e-ΕΦΚΑ (www.efka.gov.gr).

LAWYER _ 7

_COVER STORY

Η Ελληνική Ναυτιλία έχει εξελιχθεί σε παγκόσμια δύναμη Η Ελληνική Ναυτιλία, το σύστημα απονομής της Δικαιοσύνης, ο ρόλος της τεχνολογίας στην παροχή των νομικών υπηρεσιών, αλλά και οι βασικοί σταθμοί στην επαγγελματική του πορεία, βρέθηκαν στο επίκεντρο της συζήτησής μας με τον Θεόδωρο Σιούφα, ιδρυτή της THEO V. SIOUFAS & CO LAW OFFICES.

Της Αλεξάνδρας Βαρλά

Πώς πιστεύετε ότι θα διαμορφωθεί το τοπίο της ναυτιλίας τα επόμενα χρόνια; Η ερώτησή σας είναι καθοριστική και εν σχέσει προς τις προοπτικές της ναυτιλιακής και συναφούς προς αυτήν δικηγορίας στην Πατρίδα μας και, ιδιαίτερα, στον Πειραιά και την Αθήνα. Στην υπερπεντηκονταετή επαγγελματική παρουσία μου στην υπηρεσία της ελληνοκτήτου Εμπορικής Ναυτιλίας βίωσα την πρωτόγνωρη και θαυμαστή, από κάθε άποψη, εξέλιξή της. Αυτό κατέστη δυνατό λόγω της ευμενούς για τη Ναυτιλία νομοθεσίας που υιοθετήθηκε μεταπολεμικά (ιδίως το ν.δ. 2687/1953 ως «ερμηνεύθηκε» με το ν.δ. 2928/1954, και τον α.ν. 89/1967 εν συνδυασμώ προς τον α.ν. 378/1968, τους ν. 25 και 27/1975 και όλο το πλέγμα νόμων που ακολούθησε). Αυτές οι ρυθμίσεις

έδωσαν πρωτοφανή ώθηση στη ναυτιλία, ευνόησαν την εγκατάσταση ναυτιλιακών επιχειρήσεων στον Πειραιά από τους εφοπλιστές που μέχρι τότε δρούσαν στο Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη, την εγκατάσταση στον Πειραιά και την Αθήνα αλλοδαπών Τραπεζών με πρωτοπόρο την First National City Bank, που εκσυγχρόνισε το ελληνικό τραπεζικό σύστημα και άνοιξε δρόμους για την χρηματοδότηση της Ναυτιλίας, την παίδευση στρατιάς στελεχών με γνώσεις και εμπειρία, που αξιοποιήθηκαν στις εν Ελλάδι τράπεζες αλλά και τις επιχειρήσεις γενικότερα, ως και τη δημιουργία πολλών παράπλευρων προς τη ναυτιλία επιχειρήσεων και στελεχών τους για την υπηρεσία των αναγκών της. Ανάμεσα σε αυτά τα επαγγέλματα υπηρεσιών ήταν, ασφαλώς, και το δικηγορικό. Η ναυτιλία και οι εν

8 _ LAWYER

Θεόδωρος Σιούφας Founder and Senior Partner, Attorney-at-Law, THEO V. SIOUFAS & CO LAW OFFICES

LAWYER _ 9

_COVER STORY Ελλάδι εφοπλιστές χρειάζονταν δικηγόρους με προϋποθέσεις παιδείας και εμπειρίας τέτοιες, ώστε να εξυπηρετούνται οι πολλαπλές και, συνεχώς αυξανόμενες τοπικές και διεθνείς ανάγκες τους. Αυτές οι εξελίξεις βοήθησαν ώστε το ασήμαντο μέχρι τότε λιμάνι του Πειραιώς (που περιλαμβάνει και την Αθήνα) να εξελιχθεί, βαθμιαία, σε αυτό που είναι σήμερα, ένα από τα παγκόσμια ναυτιλιακά κέντρα. Αναπολώντας το παρελθόν, το πού βρισκόμαστε το 1950 και πού είμεθα σήμερα, διαπιστώνω και εγώ το Θαύμα της Ελληνικής Ναυτιλίας, η οποία - παρ’ ότι και σήμερα παραμένει προσωποκεντρική και όχι εταιρική / κεφαλαιουχική – έχει εξελιχθεί σε παγκόσμια δύναμη με σύγχρονα πλοία από κάθε άποψη (τύπο, ηλικία και τεχνολογικό εξοπλισμό και συστήματα) που τα διαχειρίζονται σύγχρονα οργανωμένες και στελεχωμένες επιχειρήσεις με έδρα στην ευρύτερη περιοχή του Λεκανοπεδίου. Όλα αυτά με καθιστούν βαθειά αισιόδοξο ότι η άνευ προηγουμένου εξαίρετη αυτή πορεία θα συνεχισθεί επ’ ωφελεία της Πατρίδος. Προϋπόθεση, όμως, γι’ αυτό είναι η σύνεση στην διαχείριση των κινδύνων της, η συνεχής ενημέρωση και προσαρμογή στις εξελίξεις του χώρου και της συναφούς τεχνολογίας, η συνειδητοποίηση της μεταβλητότητος των δεδομένων και του απροβλέπτου των εξελίξεων και η αποφυγή αλαζονικών συμπεριφορών, οι οποίες κόστισαν πολυειδώς και πολυτρόπως τους Έλληνες εφοπλιστές – αλλά και τις Τράπεζες που απερισκέπτως χρηματοδοτούσαν αλόγιστες επιλογές. Αυτή η αισιόδοξη προοπτική δημιουργεί την ελπίδα ότι και τα συνδεόμενα με την Ναυτιλία επαγγέλματα – εν οίς και η ναυτιλιακή δικηγορία – θα έχουν αντίστοιχα αισιόδοξη προοπτική. Ως είναι γνωστό, η Ελληνική Ναυτιλία - και όχι μόνον – λειτουργεί και διέπεται σχεδόν σε όλο το εύρος των συμβατικών και όχι μόνον – σχέσεων υπό το αγγλικό δίκαιο. Αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό και καθοριστικό για τις επαγγελματικές προοπτικές των Ελλήνων δικηγόρων, οι οποίοι για να ανταποκρίνονται στον συνεχώς αυξανόμενο ανταγωνισμό θα πρέπει να έχουν επαρκή γνώση, πέραν του ελληνικού, και του αγγλικού δικαίου γενικώς και των ιδιαιτεροτήτων του, για να μπορούν να σταθούν στον χώρο.

κινηθεί η νομοθεσία τα επόμενα χρόνια, ώστε να προωθηθεί η βιώσιμη ναυτιλία; Η ναυτιλία διεθνώς εξελίσσεται συνεχώς. Η ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνολογίας συμβάλλουν ουσιωδώς στη βελτίωση του μηχανικού και τεχνολογικού εξοπλισμού των πλοίων, ως και της ποιότητος των καυσίμων, των συστημάτων καθαρισμού των καυσαερίων και των λυμάτων και ρύπων που η λειτουργία των δημιουργεί, με συνέπεια την απομείωση των αρνητικών επιπτώσεων στην ατμόσφαιρα, τη θάλασσα και το περιβάλλον γενικότερα. Η απομείωση των δυσμενών συνεπειών της λειτουργίας των πλοίων αποτελεί καίριο μέλημα του ΙΜΟ που λειτουργεί στο πλαίσιο του ΟΗΕ και, με τις σχετικές συμβάσεις του ΟΗΕ και άλλες αποφάσεις και οδηγίες της ΕΕ και άλλων διεθνών οργανισμών και κυβερνήσεων, εμπλουτίζεται συνεχώς το νομοθετικό πλέγμα για τη μη βλαπτική ή -έστω- τη μη εντόνως βλαπτική για το περιβάλλον λειτουργία του πλοίου. Είναι πρόδηλο ότι αυτές οι εξελίξεις έχουν ήδη επιφέρει αξιόλογα βελτιωτικά αποτελέσματα στη λειτουργία του πλοίου ως ρυπογόνου παρά-

Η ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνολογίας συμβάλλουν ουσιωδώς στη βελτίωση του μηχανικού και τεχνολογικού εξοπλισμού των πλοίων

γοντος, μολονότι συνεπάγονται, ασφαλώς, σημαντική οικονομική επιβάρυνση στην εφοπλιστική επιχείρηση. Είναι προφανές ότι αυτή η πολιτική θα ακολουθηθεί και στο μέλλον, (μολονότι, όχι από όλους, δυστυχώς) με ακόμη καλύτερα αποτελέσματα και πιο αισιόδοξες προοπτικές. Ευτυχώς, η Ελληνική Ναυτιλία, λόγω της ορθής πολιτικής που ακολουθούν οι εφοπλιστές μας τα τελευταία σαράντα, τουλάχιστον, χρόνια βελτιώνεται ηλικιακά και τεχνολογικά, με αναπόφευκτη συνέπεια τα πλοία μας να ανταποκρίνονται, σε πολύ μεγάλο βαθμό, στις σύγχρονες απαιτήσεις και προδιαγραφές. Εναλλακτικοί τρόποι επίλυσης διαφορών: Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, η αξία τους στον χώρο της ναυτιλίας, αλλά και γενικότερα στην επιχειρηματική δραστηριότητα σε όλους τους τομείς της αγοράς;

Ποια είναι η σχέση της ναυτιλίας με τις αρχές της αειφόρου ανάπτυξης; Σε ποια κατεύθυνση πρέπει, κατά τη γνώμη σας, να

10 _ LAWYER

Η λειτουργία της Δικαιοσύνης σε πολλές, ακόμη και προηγμένες, χώρες, δεν είναι ικανοποιητική. Το ίδιο πρέπει να λεχθεί και για τη χώρα μας. Παρά τις, ως επί το πλείστον, ανεπιτυχείς κατά καιρούς τροποποιήσεις της Δικονομίας μας, η απονομή της Δικαιοσύνης χωλαίνει. Το πρόβλημα είναι σύνθετο και δυσεπίλυτο, γιατί οι παρεμβάσεις που θίγουν κεκτημένα και κακώς κείμενα (που δημιουργούν συμφέροντα) συναντούν αντιδράσεις που εμποδίζουν την ορθή λύση του. Η περί αυτού ανάπτυξη των απόψεών μου απαιτεί χώρο που δεν διατίθεται. Η θλιβερή αυτή πραγματικότητα έχει οδηγήσει στην επικράτηση του αγγλικού δικαίου στη Ναυτιλία και τις συναφείς με αυτήν συμβατικές σχέσεις, κυριότατα όχι διότι το δίκαιο αυτό είναι ανώτερο από τα ρωμαιογενή συστήματα δικαίου (ως το δικό μας), αλλά διότι το σύστημα απονομής της δικαιοσύνης στην Αγγλία είναι πολύ καλύτερο – και, συνεπώς, ασφαλέστερο από το δικό μας. Και το κύριο στοιχείο του αγγλικού συστήματος δικαίου και απονομής της Δικαιοσύνης είναι ο Δικαστής. Ο θεσμός του Δικαστού, ως οργάνου απονομής της Δικαιοσύνης, προϋποθέτει πολύ περισσότερα από απλές γνώσεις. Ενθυμούμαι από τα χρόνια της μεταπτυχιακής σπουδής μου στο UCL ένα βιβλίο Γερμανού καθηγητού, εβραϊκής καταγωγής (ο οποίος είχε καταφύγει εγκαίρως στην Βρετανία μετά την επικράτηση του Χίτλερ στη Γερμανία και επελέγη

αμέσως καθηγητής στην Οξφόρδη), ο οποίος συνέκρινε τα ηπειρωτικά ρωμαιογενή συστήματα δικαίου προς το αγγλοσαξωνικό, όπου έγραφε: «Αυτό που αποτελεί την ουσιώδη διαφορά των δύο συστημάτων είναι το πρόσωπο του Δικαστού». Αυτή η ουσιώδης ειδοποιός διαφορά ισχύει και σήμερα, μολονότι στις προηγμένες δικαστικά χώρες της δημοκρατικής Ευρώπης (ιδία της Βορείου Ευρώπης), η ανεξαρτησία στη λειτουργία της Δικαιοσύνης εν συνδυασμώ και προς την πολύ αυστηρή, από πλευράς προϋποθέσεων και προσόντων, επιλογή των Δικαστών, εγγυώνται την ορθή απονομή της. Για μας, δυστυχώς, οι δυσλειτουργίες και η ανεπάρκεια του θεσμού δεν έχουν αρθεί παρά τις προσπάθειες που έγιναν κατά καιρούς και γίνονται. Και τούτο διότι οι «μεταρρυθμίσεις» δεν θεραπεύουν τα εγγενή προβλήματά της. Προκαλεί θλίψη και οργή η λειτουργία του θεσμού της Δικαιοσύνης στην Ελλάδα. Είναι αδιανόητο το χρονοβόρο της απονομής της που ισοδυναμεί με αρνησιδικία, ως και οι δυνατότητες τεχνασματικής – λόγω της Δικονομίας – υφαρπαγής αποφάσεων και η μη δυνατότητα εκτελέσεώς των. Βεβαίως, το κόστος της απονομής είναι πολύ χαμηλότερο από τα ισχύοντα στις προηγμένες χώρες. Εν τούτοις, η φθήνια οδηγεί στην αύξηση της φιλοδικίας και του φόρτου των δικαστών και εντεύθεν στη μεγάλη διάρκεια των δικαστικών εκκρεμοτήτων. Αντιθέτως, το υψηλό κόστος έχει πολλές ευεργετικές συνέπειες που δεν πρέπει να αγνοούνται. Πλήσσει τη φιλοδικία, μειώνει τον αριθμό

11 _ LAWYER

_COVER STORY των δικαστών, μειώνει το κόστος λειτουργίας της απονομής της και επιτρέπει την αύξηση του μισθού των δικαστών και, συνεπώς, την προσέλκυση και επιλογή των καλυτέρων στον χώρο. Αυτά όλα οδηγούν σε αρτιότερες αποφάσεις που αποτρέπουν την προσφυγή σε ανώτερα δικαστήρια. Για την απομείωση του φόρτου των δικαστηρίων και τη μείωση του κόστους των πολιτών για την απονομή της (μαζί με άλλα πλεονεκτήματα) έχουν προταθεί και τεθεί σε ισχύ και στη χώρα μας και διεθνώς, θεσμοί ως ο πολύ σοβαρός θεσμός της διαιτησίας και τα τελευταία χρόνια, αυτός της «υποχρεωτικής» διαμεσολάβησης. Η διαιτησία για τον χώρο της Ναυτιλίας αποτελεί εδώ και δεκαετίες θεσμό που λειτούργησε αποτελεσματικά στην Αγγλία και τις ΗΠΑ, ήδη δε λειτουργεί εξ ίσου καλά στις αγγλοσαξωνικού δικαίου περιοχές της Σιγκαπούρης και του Χονγκ Κονγκ. Παλαιότερα, κυρίαρχος ήταν η Νέα Υόρκη. Το κόστος, όμως, της διαιτησίας είναι πολύ υψηλό, σχεδόν απαγορευτικό πλέον, μολονότι επιχειρείται με διάφορους τρόπους η μείωση αυτού. Η διαμεσολάβηση σε όποιες ναυτιλιακές υποθέσεις άγονται ενώπιον του Πρωτοδικείου Πειραιώς δεν έχει ουσιαστικό πεδίο εφαρμογής. Υπό προϋποθέσεις, θα μπορούσε να αξιοποιηθεί επωφελώς για την αποσυμφόρηση των Δικαστηρίων για διαφορές που εμπίπτουν σε άλλους κλάδους του ιδιωτικού δικαίου (εργατικές, μικροδιαφορές, οικογενειακές, μισθώσεις κ.τ.τ.ό.) αν συνοδεύονταν με τη συνέπεια της υποχρεώσεως καλύψεως της δικηγορικής και δικαστικής δαπάνης του μέρους που επέδειξε προθυμία για εξωδικαστηριακή ρύθμιση και εδικαιώθη στη δίκη που το έτερο μέρος προκάλεσε. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν προβλέπεται στην χώρα μας. Επομένως, η διαμεσολάβηση για την εξωδικαστηριακή / εξώδικη επίλυση διαφορών δεν νομίζω ότι θα έχει καλύτερη τύχη.

αποφασιστικά στον εκσυγχρονισμό των ελληνικών Τραπεζών, τη δημιουργία στρατιάς σπουδαίων στελεχών και την χρηματοδότηση της ποντοπόρου ναυτιλίας μας, με έξοχα αποτελέσματα για την ανάπτυξή της και την οικονομική πρόοδο της Χώρας. Εκεί, απέκτησα σπουδαίες γνώσεις και εμπειρία στις συμβάσεις χρηματοδοτήσεως αλλά και σε όλο τον κύκλο των παραμέτρων αυτής, ως είναι οι εξασφαλιστικές συμβάσεις αλλά και οι συνέπειες της ανωμάλου εξελίξεως αυτών. Έτσι, το γραφείο μας έγινε διεθνώς γνωστό, απέκτησε, συν τω χρόνω, ευρύτατη πελατεία στον ελληνικό και διεθνή τραπεζικό και ναυτιλιακό χώρο και εξελίχθηκε σε αυτό που είναι σήμερα με την ποιότητα των νομικών υπηρεσιών του και την εργασία, επιμέλεια και το επαγγελματικό ήθος όλων των μελών του. Η μεγαλύτερη πρόκληση στην πορεία μου ως νομικού στάθηκε η απόφαση για την ένταξή μου στον χώρο της ναυτιλίας, έναν χώρο παντελώς άγνωστο σε μένα που γεννήθηκα και μεγάλωσα σε περιβάλλον άσχετο με την θάλασσα, αλλά και τον κόσμο του επιχειρείν. Με τη βοήθεια του Θεού και την συνδρομή πολλών ανθρώπων που με βοήθησαν στα βήματά μου, έγινε δυνατή η ένταξή μου

H σύστασή μου είναι η επιλογή της ναυτιλιακής δικηγορίας (ως και κάθε εξειδικευμένης δικηγορίας) να μη γίνεται επιπόλαια σε αυτόν τον χώρο, ένα χώρο που μου προσέφερε την ευκαιρία να γνωρίσω πολλούς ανθρώπους, Έλληνες και ξένους, και να πλουτίσω με γνώσεις και εμπειρίες ου τις τυχαίες, ώστε και εγώ να μπορώ να πω αυτό που ο Όμηρος αναφέρει για τον Οδυσσέα, «πολλών δ’ ανθρώπων ίδεν άστεα και νόον έγνω» (Οδύσσεια στ. 3).

Ποιοι είναι οι βασικότεροι σταθμοί που καθόρισαν την επαγγελματική σας πορεία και ποια είναι η μεγαλύτερη πρόκληση που έχετε αντιμετωπίσει μέχρι σήμερα;

Πώς κρίνετε τη σχέση δικηγόρου και τεχνολογίας; Πώς αυτή μπορεί να αξιοποιηθεί για τη βελτίωση της παροχής νομικών υπηρεσιών;

Η ενασχόλησή μου με τον χώρο της Ναυτιλίας συνδέεται αποφασιστικά με το γεγονός ότι με την υποστήριξη που μου δόθηκε από την οικογένεια του μακαρίτου Χιώτου πολιτικού Λεωνίδα Μπουρνιά, μπόρεσα να κάνω μεταπτυχιακές σπουδές στο Λονδίνο μόλις έγινα εδώ δικηγόρος και να εργασθώ στο City, με αποτέλεσμα μόλις επέστρεψα να προσληφθώ στην Citibank, την Τράπεζα που, όπως προανέφερα, συνέβαλε

Είναι πρόδηλο ότι οι επιστημονικές, τεχνικές και τεχνολογικές εξελίξεις διαμορφώνουν αυτονοήτως το πλαίσιο λειτουργίας όλων σχεδόν των επαγγελμάτων. Τούτο ισχύει ασφαλώς και για το δικηγορικό επάγγελμα, το οποίο μέχρι της δεκαετίας του ’70 λειτουργούσε με τους προπολεμικούς ρυθμούς. Η βαθμιαία αύξηση της 12 _ LAWYER

παρουσίας του εφοπλιστικού κόσμου στον Πειραιά και η αντίστοιχη αύξηση των αναγκών διεθνούς επικοινωνίας υπεχρέωσε και τους δικηγόρους να προσαρμοσθούν στους ταχέως εξελισσόμενους τεχνολογικούς εξοπλισμούς και εργαλεία. Το Γραφείο μας στάθηκε πρωτοπόρο σε αυτόν τον χώρο, αφού ήταν μεταξύ των λίγων που εγκατέστησαν από την αρχή σχεδόν της λειτουργίας του ξηροτυπικό μηχάνημα και Telex (για όσους καταλαβαίνουν τί ήταν αυτό) και εφοδιάσθηκε, μόλις ήλθαν στην Ελλάδα τα τηλεομοιοτυπικά, τα word processors και τα e-mail, με αντίστοιχες εγκαταστάσεις, ανανεούμενες και ευρυνόμενες κατά τις επιταγές των εξελίξεων. Η σύγχρονη ηλεκτρονική τεχνολογία επιβάλλει στον σύγχρονο δικηγόρο να έχει όλες τις δεξιότητες που αυτή απαιτεί και τον σχετικό εξοπλισμό, γιατί αλλιώς, είναι πιά εκτός τόπου. Η πανδημία που μαστίζει τον κόσμο συνέβαλε και αυτή αποφασιστικά σε εξελίξεις που καθιστούν, όσο ποτέ, αναγκαία την προσαρμογή του δικηγορικού επαγγέλματος στις νέες συνθήκες. Εξ άλλου, η τεχνολογία και η πρόοδος και ανάπτυξή της έχει ασκήσει, ασκεί και θα ασκεί επιρροή στις δικαιικές εξελίξεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Νομική Σχολή του παγκοσμίου κύρους Stanford University, εξειδικεύεται στο αντικείμενο Δίκαιο και Τεχνολογία, ως αυτή του University of Chicago στο Οικονομικό Δίκαιο. Είναι καταφανές ότι η γνώση και αξιοποίησή της είναι όρος sine qua non για τους δικηγόρους του παρόντος και του μέλλοντος. Τι θα συμβουλεύατε τους νέους συναδέλφους που βρίσκονται στο ξεκίνημα της σταδιοδρομίας τους; Όπως προανέφερα, η εξέλιξη και το προβλεπτό μέλλον της Ναυτιλίας θα ασκήσει αντίστοιχη επίδραση τους Έλληνες δικηγόρους που ασχολούνται με αυτήν. Η πρόβλεψή μου είναι αισιόδοξη. Όμως, η ναυτιλιακή δικηγορία στο μέλλον δεν θα είναι τόσον εύκολη όσο στάθηκε για τους παλαιοτέρους, ως εγώ. Η ναυτιλιακή δικηγορία απαιτεί επιστημονική συγκρότηση όχι μόνο στο πεδίο του ελληνικού αλλά και του αγγλικού δικαίου και αυτό προϋποθέτει καλές σπουδές και σε ελληνικό και σε αγγλικό πανεπιστήμιο και, για αμφότερα τα δίκαια, απόκτηση επαρκούς εμπειρίας δουλειάς πάνω σε αυτά. Πρέπει όλοι, επίσης, να μην αγνοούν ότι στον χώρο της ελληνικής Ναυτιλίας έχουν εισέλθει από καιρό ήδη τα ναυτιλιακά αγγλικά δικηγορικά γραφεία που συνεχώς διευρύνονται και απωθούν τα ελληνικά. Ο ανταγωνισμός είναι σκληρός και

οι συνθήκες ιδιαίτερα δύσκολες. Η απάντηση σε αυτήν την εξέλιξη είναι η βελτίωση της ποιότητος των νομικών υπηρεσιών που προσφέρουν τα ελληνικά γραφεία και η συνετή χρεωστική πολιτική, με δεδομένη την πολιτική χρεώσεων των αγγλικών δικηγορικών εταιρειών. Κυριότατα, το πρώτο. Καθ’ όσον αφορά στους νέους δικηγόρους, πρέπει να πω ότι όταν ερωτήθηκα το ίδιο σε μία αρκετά παλαιότερη συνέντευξή μου, επισημαίνοντας ακριβώς την ίδια διαπίστωση που μόλις ανέφερα, είχα υποδείξει ότι αποκοτιές, ως αυτή που εγώ έκανα στην αρχή της δικηγορίας μου, δεν είναι πιά το ίδιο ακίνδυνες. Βεβαιότατα, πολλά εξαρτώνται από το πρόσωπο και τα ποιοτικά στοιχεία και προσόντα που διαθέτει ο συγκεκριμένος νέος νομικός, πρώτο των οποίων είναι ο επιστημονικός εξοπλισμός του. Πρέπει να ξέρει, όμως, ότι ο χώρος δεν είναι πιά εύκολος όσον άλλοτε. Γι’ αυτό, ως πάντοτε, η σύστασή μου είναι η επιλογή της ναυτιλιακής δικηγορίας (ως και κάθε εξειδικευμένης δικηγορίας) να μη γίνεται επιπόλαια. Οι νέοι δικηγόροι δεν πρέπει να αγνοούν ότι οι άλλοι δικηγορικοί χώροι δεν είναι ολιγότερο καλοί από την ναυτιλιακή δικηγορία ούτε ολιγότερο προσοδοφόροι. Τουναντίον μάλιστα!... ■

_BACK COVER STORY

Λεωνίδας Χριστόπουλος

Γενικός Γραμματέας Ψηφιακής Διακυβέρνησης και Απλούστευσης Διαδικασιών

Ο ψηφιακός και ο διοικητικός μετασχηματισμός είναι μια διαρκής πρόκληση Οι προκλήσεις του ψηφιακού και διοικητικού μετασχηματισμού, οι βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες δράσεις για την επιτάχυνση της δικαιοσύνης, η πολυνομία και η κακονομία στην Ελλάδα και η δυνατότητά αντιμετώπισής της είναι μερικά μόνο από τα πολύ ενδιαφέροντα θέματα που συζητήσαμε με τον Γενικό Γραμματέα Λεωνίδα Χριστόπουλο στην αποκλειστική συνέντευξη που παραχώρησε στο Lawyer. Της Αλεξιάννας Τσότσου

14 _ LAWYER

Πείτε μας λίγα λόγια για την επαγγελματική σας πορεία. Ποιοι ήταν οι σημαντικότεροι σταθμοί της έως την ανάληψη της θέσης του Γενικού Γραμματέα στο Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης; Είμαι δημόσιος υπάλληλος του Υπουργείου Οικονομικών, απόφοιτος της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης. Έχω εργαστεί σε διάφορα υπουργεία, όπως για παράδειγμα τα Υπουργεία Ανάπτυξης, Εσωτερικών, Οικονομικών, Παιδείας κλπ. κυρίως πάνω στον εκσυγχρονισμό της δημόσιας διοίκησης, αλλά και σε άλλα αντικείμενα, όπως το ΕΣΠΑ ή η πολιτική έρευνας και καινοτομίας. Θα έλεγα πως οι σημαντικότεροι σταθμοί σε αυτο το ταξιδι ήταν τρεις. Ο πρώτος ήταν η αρχική μου επαφή με τη δημόσια διοίκηση το 2004 ως νέος δημοσιος υπάλληλος, ο δεύτερος ήταν η ανάληψη ρόλου συμβούλου του Υπουργού Οικονομικών το 2012, μια εμπειρία που υπήρξε μεγάλο σχολείο για μένα, καθώς κλήθηκα να χειριστώ εξαιρετικά δύσκολες υποθέσεις και να συμμετέχω σε σημαντικά έργα, όπως η αναδιοργάνωση του Υπουργείου Οικονομικών, αλλά και των άλλων Υπουργείων και η ψήφιση του Δημοσίου Λογιστικού το 2014. Τρίτος σημαντικός σταθμός ήταν η γνωριμία μου με τον Κυριάκο Μητσοτάκη το 2013 και η ανάληψη ρόλου συμβούλου του στο Υπουργείο Διοικητικής Μεταρρύθμισης τότε και ως Πρόεδρος στο κόμμα λίγο αργότερα. Σε κάθε περίπτωση, αν θα μπορούσα να προσθέσω, μια κορυφαία μεταρρυθμιστική στιγμή για μένα ήταν η ψήφιση του νόμου για το Επιτελικό Κράτος το 2019, ένα έργο για το οποίο δούλευα σχεδόν 3 χρόνια πριν τις εκλογές.

Η υλοποίηση του εμβολιασμού ήταν μια διαδικασία που θα πρέπει να αποτελέσει οδηγό για τον σχεδιασμό δημόσιων πολιτικών, τόσο για την καινοτομία του, όσο και για τους χρόνους εντός των οποίων υλοποιήθηκε

Ποια είναι τα προσόντα που πρέπει να διαθέτει ο Γενικός Γραμματέας σε έναν τομέα που

LAWYER _ 15

αναπτύσσεται με τόσο ταχείς ρυθμούς, ειδικά εν μέσω πανδημίας, όπως αυτός της ψηφιοποίησης και της απλούστευσης διαδικασιών; Πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση. Θεωρώ ότι βασικό και κύριο προσόν πρέπει να είναι η γνώση του μηχανισμού της δημόσιας διοίκησης. Με άλλα λόγια, πρέπει να γνωρίζεις τον τρόπο με τον οποίον το Κράτος οργανώνεται και λειτουργεί, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο θεσμοθετούνται οι διαδικασίες και το φαινόμενο της γραφειοκρατίας εν γένει. Επιπλέον, βασικό στοιχείο είναι η ενσυναίσθηση, υπό την έννοια της κατανόησης των δημοσίων υπαλλήλων και του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνονται τα πράγματα. Μπορεί να φαίνεται ότι μεγάλο κομμάτι της δουλειάς μας είναι οι ψηφιακές πλατφόρμες και η τεχνολογία, αλλά πιστέψτε με, η γνώση της οργανωσιακής και διοικητικής κουλτούρας είναι πολύτιμο εργαλείο. Από εκεί και πέρα, θα μπορούσα να πω ότι σ’ ένα ταχύτατα εξελισσόμενο περιβάλλον σημαντικά προσόντα είναι η αποφασιστικότητα και η προσαρμοστικοτητα, προκειμένου να ληφθούν γρήγορες και κατάλληλες αποφάσεις, αλλά και η ικανότητα να επικοινωνείς με απλό τρόπο το μήνυμα της αλλαγής, προκειμένου να κατευνάζεις τις όποιες φοβίες προέρχονται από αυτήν και συγχρόνως να αντιμετωπίζεις την αντίσταση στην αλλαγή με εποικοδομητικό και ουσιαστικό τρόπο. Ποιες είναι οι κυριότερες προκλήσεις που αντιμετωπίσατε από το 2019, όταν αναλάβατε τα καθήκοντα του Γενικού Γραμματέα, μέχρι σήμερα; Θα μου επιτρέψετε να σας πω ότι ο ψηφιακός και ο διοικητικός μετασχηματισμός είναι μια διαρκής πρόκληση. Αν σκεφτεί κανείς ότι ένα σύγχρονο κράτος βασίζεται αφενός μεν στην τεχνολογία και τις διαλειτουργικότητες και αφετέρου στις διαδικασίες και τους ανθρώπους, αντιλαμβάνεται ότι έχουμε να αντιμετωπίσουμε ποικίλες προκλήσεις. Η βασική πρόκληση που αντιμετωπίσαμε όλοι και εμείς στο Υπουργείο ήταν το ξαφνικό ξέσπασμα της πανδημίας και τα lockdown. Ειδικά στο πρώτο έπρεπε όλος ο σχεδιασμός να υλοποιηθεί άμεσα, να σχεδιαστούν τα συστήματα του gov.gr, να στηθεί η υπηρεσία σε χρόνους που δεν είχαν ξαναγίνει, να εκδοθούν οι αναγκαίες εγκύκλιοι κλπ. Όλο αυτό σε διοικητικούς χρόνους και με την πίεση που υπήρχε, ήταν ένα έργο που δεν είχε ξαναγίνει στο παρελθόν και πιστέψτε με η εμπειρία μου από έργα της δημόσιας διοίκησης είναι μεγάλη. Επιπλέον, ο σχεδιασμός και η υλοποίηση του εμβολιασμού ήταν μια διαδικασία που θεωρώ πως θα πρέπει να αποτελέσει οδηγό για τον σχεδιασμό δημόσιων πολιτικών, τόσο για την καινοτομία του, όσο και για τους χρόνους εντός των οποίων υλοποιήθηκε.

_BACK COVER STORY Τέλος, δεν μπορώ να μη σταθώ και στην πρόκληση του σχεδιασμού των έργων για το Ταμείο Ανάκαμψης, το οποίο αποτελεί το μεγάλο στοίχημα για την επαύριο της χώρας, αλλά και για το νέο ΕΣΠΑ που εμπεριέχει επιπλέον πόρους για τον ψηφιακο μετασχηματισμό. Το γεγονός ότι όλα αυτά απαίτησαν και απαιτούν εκτεταμένη διϋπουργική συνεργασία και μάλιστα σε ασφυκτικούς χρόνους και φυσικά να υπακούν στη στρατηγική της Κυβέρνησης και του Υπουργείου, όπως η Βίβλος Ψηφιακού Μετασχηματισμού, αποτέλεσε μια μεγάλη πρόκληση για όλους μας. Στο πλαίσιο της συνεργασίας με το Υπουργείο Δικαιοσύνης, έχουν ήδη υλοποιηθεί σημαντικές δράσεις που επιταχύνουν το έργο της δικαιοσύνης, διευκολύνοντας συγχρόνως τους πολίτες. Ποιες είναι οι επόμενες παρεμβάσεις για την επιτάχυνση του ψηφιακού μετασχηματισμού της; Στη Δικαιοσύνη έχουμε ακολουθήσει έναν διττό δρόμο, όπως έχουμε κάνει σε πολλούς τομείς πολιτικής, που έχουν ενταχθεί στο πλαίσιο του Εθνικού Προγράμματος Απλούστευσης Διαδικασιών που θεσμοθετήθηκε με το άρθρο 45 του ν. 4635/2019. Στο πλαίσιο αυτό έχουμε υπογράψει Μνημονίο Συνεργασίας με τον Γ.Γ Δικαιοσύνης και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Πάνο Αλεξανδρή, υλοποιούμε δράσεις βραχυπρόθεσμου ορίζοντα και γρήγορης απόδοσης, όπως η συγχώνευση των 25 πιστοποιητικών δικαστικής φερεγγυότητας, η ψηφιακή παραλαβή δικαστικών αποφάσεων και πιστοποιητικών, η ψηφιακή αίτηση για ποινικο μητρώο, η αποϋλοποίηση του μεγαροσήμου και η ψηφιακή παραλαβή πιστοποιητικών διαθήκης, η διανομή 11.000 ψηφιακών υπογραφών στον χώρο της δικαιοσύνης ή και το άυλο συναινετικό διαζύγιο, για το οποίο σχεδιάζουμε η πιλοτική εφαρμογή να ξεκινήσει εντός Ιουλίου μέσω του gov.gr. Από την άλλη, εξίσου σημαντικές είναι οι παρεμβάσεις από τα μεγάλα πιο μακροπρόθεσμα έργα, όπως η επέκταση του Σόλωνα σε όλα τα δικαστικά καταστήματα της χώρας, ο ψηφιακός μετασχηματισμός της διοικητικής δικαιοσύνης και οι τηλεδίκες. Ειδικά το τελευταίο, αποτελεί ένα έργο που θα φέρει μια μικρή «επανάσταση» στις δικαστικές αίθουσες, αφού μιλάμε για δίκες εξ’ αποστάσεως, όπου θα δίνεται η δυνατότητα προόδου των δικαστικών διαδικασιών, χωρίς να απαιτείται φυσική παρουσία κατηγορουμένων ή μαρτύρων. Καταλαβαίνετε λοιπόν, πόσο σημαντικά είναι τα έργα του λεγόμενου e-justice για εμάς, αλλά και για τους ευρωπαίους εταίρους μας, οι οποίοι παρακολουθούν τις εξελίξεις από κοντά. Εξίσου

σημαντικό έργο είναι βεβαίως και η ψηφιοποίηση όλων των δικαστικών εγγράφων, το οποίο θα γίνει με πόρους του Ταμείου Ανάκαμψης. Ποιες είναι οι κυριότερες δράσεις που αναμένονται το προσεχές διάστημα στο πλαίσιο του Εθνικού Προγράμματος Απλούστευσης Διαδικασιών; Πέρα από τις δράσεις που υλοποιούνται στον χώρο της δικαιοσύνης, έχουμε υπογράψει αντίστοιχα μνημόνια συνεργασίας, όπως για παράδειγμα με το Υπουργείο Υποδομων και Μεταφορών, όπου και εκεί έχουν ήδη υλοποιηθεί σημαντικά έργα, όπως η αντικατάσταση, ανανέωση ή η έκδοση αντιγράφου της άδειας οδήγησης μέσω του gov.gr ή με τη Γενική Γραμματεία Ιθαγένειας, όπου έχει ψηφιοποιηθεί η αίτηση για τη συμμετοχή στις εξετάσεις ιθαγένειας ή η ψηφιακή δήλωση γέννησης. Ξέρετε, η ανάγκη που «γέννησε» το Εθνικό Πρόγραμμα Απλούστευσης Διαδικασιών (ΕΠΑΔ) ήταν η φοβερή διαπίστωση, ότι για πάρα πολλές δεκαετίες στην Ελλάδα, επιδιώκαμε τη βελτίωση του ρυθμιστικού περιβάλλοντος για τους πολίτες και τις επιχειρήσεις και τη μείωση των γραφειοκρατικών βαρών σε διάφορους τομείς πολιτικής ή διοικητικές διαδικασίες, χωρίς όμως να υπάρχει μια συνεκτική δημόσια πολιτική με οριζόντιους στόχους, κοινή μεθοδολογία και κανόνες. Έτσι, ακόμα και όταν δίνονταν ρηξικέλευθες λύσεις ανασχεδιασμού διαδικασιών, ήταν μεμονωμένες, οπότε στο τέλος της ημέρας δεν υπήρχε καμία ουσιαστική αλλαγή στην αντίληψη των πολιτών για τη δημόσια διοίκηση, τους θεσμούς, το Κράτος γενικότερα. Με το ΕΠΑΔ έχουμε πλέον μια οριζόντια δημόσια πολιτική, για να εργαζόμαστε για τον ανασχεδιασμό, την απλούστευση, την ψηφιοποίηση των διοικητικών διαδικασιών και τη βελτίωση της πληροφόρησης των πολιτών. Ήδη από τα έργα που έχουν υλοποιηθεί, εισπράττουμε τον αντίκτυπο που έχει στους πολίτες. Μια σημαντική δράση που σχεδιάζουμε να είναι έτοιμη εντός του καλοκαιριού είναι η έναρξη ατομικής επιχείρησης μέσω του gov.gr. Επί της ουσίας, μπορώ να σας αποκαλύψω, ότι ανασχεδιάζουμε όλη τη διαδικασία, ώστε να διασφαλίσουμε ότι για την έναρξη της ατομικής του επιχείρησης, ένας πολίτης δε θα ξοδεύει άπειρο χρόνο. Παράλληλα, είναι σε εξέλιξη η ψηφιοποίηση

Οι τηλεδίκες θα φέρουν μια μικρή «επανάσταση» στις δικαστικές αίθουσες, αφού θα δίνεται η δυνατότητα προόδου των δικαστικών διαδικασιών, χωρίς να απαιτείται φυσική παρουσία κατηγορουμένων ή μαρτύρων

16 _ LAWYER

της διαδικασίας για το ιατρικό πιστοποιητικό θανάτου, η λήψη πιστοποιητικών από τα προξενεία, ο ψηφιακός ταχογράφος και μια σειρά άλλων δράσεων στον τομέα του τουρισμού ή της ναυτιλίας. Η Βίβλος Ψηφιακού Μετασχηματισμού θέτει φιλόδοξους στόχους σχεδόν στο σύνολο των οικονομικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων της χώρας. Ποιες από αυτές τις μεταρρυθμίσεις θεωρείτε ότι θα κάνουν τη μεγαλύτερη διαφορά στην ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας αλλά και στην καθημερινότητα του απλού πολίτη; Θεωρώ πως δεν υπάρχουν τομείς που είναι πιο σημαντικοί από τους άλλους. Ακόμα και διαδικασίες που αφορούν την καθημερινότητα του πολίτη, εάν απλουστευθούν και ψηφιοποιηθούν, απελευθερώνουν πολύτιμες ώρες και χρόνο για να μπορέσει να ασχοληθεί κάποιος με πιο παραγωγικές ή και πιο ευχάριστες δραστηριότητες από το να συναλλάσσεται με το κράτος. Η απλούστευση και ψηφιοποίηση του κράτους λοιπόν, σε οποιονδήποτε τομέα, απελευθερώνει ώρες, πόρους που αλλιώς κάποιος/α θα σπαταλούσε σε μια δημόσια υπηρεσία. Βεβαίως, και υπάρχουν σημαντικοί τομείς για τη χώρα, όπως ο τουρισμός, η ναυτιλία, ο γεωργικός τομέας, αλλά πιστεύω πως υπάρχουν οριζόντιες δράσεις που μπορούν να ξεκλειδώσουν τις παραγωγικές δυνάμεις. Για παράδειγμα, η αναβάθμιση των ψηφιακών δεξιοτήτων ή οι υποδομές. Τα ανοιχτά δημόσια δεδομένα και η υποστήριξη του οικοσυστήματος των τεχνολογικών start ups. Η τεχνολογική και διοικητική ενδυνάμωση των ΟΤΑ και η απλούστευση των δημόσιων συμβάσεων και της διαδικασίας πληρωμών, προκειμένου να τρέξουν τα έργα ΤΠΕ γρήγορα και χωρίς περιττή απώλεια πόρων. Έχετε συγγράψει επιστημονικά άρθρα και βιβλία σχετικά με την απλούστευση των διαδικασιών και την καλή νομοθέτηση στην Ελλάδα. Ποιοι τομείς θεωρείτε ότι πάσχουν στον μεγαλύτερο βαθμό από πολυνομία και κακονομία και με ποιο πλάνο θα μπορούσε να διορθωθεί αυτό; Με μια λέξη σχεδόν όλοι. Η Ελλάδα πάσχει από το πρόβλημα της πολυνομίας και της κακονομίας και τομείς, όπως η φορολογία ή η κοινωνική ασφάλιση φαίνεται να έχουν περισσότερα προβλήματα, αλλά και η παιδεία, παραδείγματος χάριν, και άλλοι τομείς δεν πάνε πίσω, ειδικά αν ληφθεί υπόψη και ο παράγοντας της δευτερογενούς νομοθεσίας ή των λεγόμενων συναφών διατάξεων. Σε κάθε περίπτωση όμως, η Κυβέρνηση αυτή επαναπροσδιόρισε τη λεγόμενη Καλή Νομοθέτηση μέσα από το Επιτελικό Κράτος. Δημιουργήθηκαν νέα εγχειρίδια νομοπαρασκευαστικής διαδικασίας, οι συνοδευτικές εκθέσεις ενός νομοσχεδίου ενοποιήθηκαν

σε μια Ανάλυση Επιπτώσεων, η οποία ωσονούπω θα ψηφιοποιηθεί κιόλας σε συνεργασία με τη ΓΓ Νομικών και Κοινοβουλευτικών θεμάτων και το Γενικό Λογιστήριο του Κράτους. Επιπλέον, θεσμοθετήθηκε στο Δημόσιο η ειδικότητα του Νομοτέχνη, όπου έμπειροι υπάλληλοι θα συντάσσουν απλά και κατανοητά τους νόμους, δημιουργήθηκαν, σε όλα τα Υπουργεία, Γραφεία Νομικών και Κοινοβουλευτικών Θεμάτων, προκειμένου να ελέγχουν την ποιότητα της νομοθεσίας προς ψήφιση, ενώ τέλος, υλοποιείται το έργο της Εθνικής Πύλης Κωδικοποίησης. Θέλω όμως να προσθέσω πως η Καλή Νομοθέτηση συμπεριλαμβάνει και την απλούστευση διαδικασιών και ειδικά την καταγραφή όλων των διαδικασιών του Δημοσίου στο νέο Εθνικό Μητρώο Διαδικασιών «Δίαυλος» που υλοποιούμε με την ΕΔΥΤΕ, προκειμένου κάθε πολίτης και κάθε δημόσιος υπάλληλος να μπορεί να βρει τη διαδικασία, όπως αυτή είναι θεσμοθετημένη σήμερα. Ήδη 2.500 περίπου διαδικασίες εχουν καταχωρηθεί στο νέο Μητρώο, ενώ περίπου 700 έχουν πιστοποιηθεί από το Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης. Αυτό αποτελεί ένα έργο-θεμέλιο για το νέο Κράτος που χτίζουμε ως Κυβέρνηση. ■

Έχει θεσμοθετηθεί η ειδικότητα του Νομοτέχνη και έχουν δημιουργηθεί, σε όλα τα Υπουργεία, Γραφεία Νομικών και Κοινοβουλευτικών Θεμάτων, προκειμένου να ελέγχουν την ποιότητα της νομοθεσίας προς ψήφιση 17 _ LAWYER

Ο νέος εργασιακός νόμος και οι αλλαγές που φέρνει στις εργασιακές σχέσεις Με σημαντικές αλλαγές στη δυνατότητα διευθέτησης του ωραρίου, την αύξηση των υπερωριών, την αυστηροποίηση του πλαισίου της συνδικαλιστικής δράσης και της πραγματοποίησης απεργιών καθώς και τις συνέπειες της απόλυσης, ο νέος εργασιακός νόμος, που έχει προκαλέσει ουκ ολίγες αντιδράσεις, μεταρρυθμίζει ριζικά το εργασιακό τοπίο. Της

Αλεξιάννας Τσότσου LAWYER _ 18

_IN THE SPOTLIGHT

ε σύνθημα τον εκσυγχρονισμό της εργατικής νομοθεσίας σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, ο νέος εργασιακός νόμος φιλοδοξεί να επιτύχει τον δύσκολο συνδυασμό της ευελιξίας στις εργασιακές σχέσεις με την προστασία των εργαζομένων. Οι διατάξεις για την ισορροπία επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής, η οριοθέτηση του πλαισίου για την τηλεργασία, η θεσμοθέτηση της ψηφιακής κάρτας εργασίας και η ενίσχυση του ρόλου της Επιθεώρησης Εργασίας θέτουν ένα ευνοϊκό και προστατευτικό περιβάλλον για τον εργαζόμενο, όμως η διεύρυνση της δυνατότητας διευθέτησης του ωραρίου, η αποζημίωση σε περίπτωση απόλυσης και οι αλλαγές στη συνδικαλιστική δράση έχουν αποτελέσει αμφιλεγόμενες ρυθμίσεις που συζητούνται έντονα από την πρώτη στιγμή της θέσης του νομοσχεδίου σε διαβούλευση.

►

► ►

Άδειες - Ισορροπία επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής Οι διατάξεις που αφορούν τις άδειες των γονέων και των φροντιστών αποτελούν προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας στην Οδηγία (ΕΕ) 2019/1158 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 20ής Ιουνίου 2019 «σχετικά με την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής για τους γονείς και τους φροντιστές». Στόχος των εν λόγω διατάξεων είναι να δοθούν επιπλέον άδειες στον πατέρα, κάτι που έχει διττό στόχο. Αφενός οδηγεί στην εξισορρόπηση της οικογενειακής με την επαγγελματική ζωή και αφετέρου επιτυγχάνει ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών όσον αφορά στον ρόλο τους στην οικογένεια. Έτσι, αίρονται τα αντικίνητρα για την πρόσληψη των γυναικών, αφού οι υποχρεώσεις ανατροφής των παιδιών κατανέμονται και στα δύο φύλα. Ειδικότερα: ► Θεσπίζεται άδεια πατρότητας για τη γέννηση του τέκνου 14 ημερών με αποδοχές. Σε περίπτωση υιοθεσίας ή αναδοχής τέκνου ηλικίας έως οκτώ ετών, η άδεια πατρότητας χορηγείται από την ένταξη του παιδιού στην οικογένεια. ► Προβλέπεται προστασία του νέου πατέρα κατά της απόλυσης για 6 μήνες από τη γέννηση του τέκνου. ► Κάθε εργαζόμενος γονέας ή πρόσωπο που ασκεί τη γονική μέριμνα έχει ατομικό και αμεταβίβαστο δικαίωμα γονικής άδειας για την ανατροφή

►

► ►

►

του παιδιού, διάρκειας τεσσάρων μηνών, την οποία μπορεί να χρησιμοποιήσει συνεχόμενα ή τμηματικά, μέχρι το παιδί να συμπληρώσει την ηλικία των οκτώ ετών. Οι 2 πρώτοι μήνες επιδοτούνται από τον ΟΑΕΔ, ενώ οι υπόλοιποι είναι άνευ αποδοχών. Επιπλέον: Εισάγεται δικαίωμα ευέλικτων ρυθμίσεων εργα σίας, όπως τηλεργασία, ευέλικτο ωράριο, και μερική απασχόληση για γονείς και φροντιστές παιδιών ηλικίας έως 12 ετών. Το δικαίωμα ασκείται με αίτηση στον εργοδότη, ο οποίος μπορεί να το απορρίψει μόνο αιτιολογημένα. Θεσπίζεται άδεια φροντιστή (5 εργάσιμες ημέρες για συγγενή ή σύνοικο όταν υπάρχει ανάγκη φροντίδας ή σοβαρός ιατρικός λόγος). Θεσπίζεται απουσία λόγω ανωτέρας βίας (1 ημέρα 2 φορές το χρόνο μετ’ αποδοχών). Επεκτείνεται το τμήμα της άδειας μητρότητας μετά τη γέννα (9 εβδομάδες) στην υιοθεσία. Επεκτείνεται η άδεια προστασίας της μητρό τητας (6 μήνες με επιδότηση από τον ΟΑΕΔ) στην υιοθεσία. Θεσπίζεται άδεια 7 ημερών για υποβολή σε δια δικασίες υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Απαγορεύεται κάθε δυσμενής ή λιγότερο ευνοϊκή μεταχείριση εργαζομένων, επειδή ζήτησαν ή έλαβαν άδεια ή ευέλικτη ρύθμιση. Απαγορεύεται και είναι άκυρη η καταγγελία της σύμβασης εργασίας εργαζόμενου, επειδή ζήτησε ή έλαβε άδεια ή ευέλικτη ρύθμιση. Αν ο εργαζόμενος θεωρεί ότι απολύθηκε για αυτό τον λόγο, εναπόκειται στον εργοδότη να αποδείξει ότι η απόλυση έγινε για άλλους λόγους. Ισχύει, συνεπώς, αντιστροφή του βάρους της απόδειξης.

Οι επιπλέον άδειες στον πατέρα αίρουν τα αντικίνητρα για την πρόσληψη γυναικών, αφού πλέον οι υποχρεώσεις ανατροφής των παιδιών κατανέμονται και στα δύο φύλα LAWYER _ 19

_IN THE SPOTLIGHT Χρόνος εργασίας ΔΙΕΥΘΕΤΗΣΗ ΧΡΟΝΟΥ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Οι ρυθμίσεις για τη διευθέτηση του χρόνου εργασίας αποτελούν το σημείο του νόμου που έχει προκαλέσει τις περισσότερες αντιδράσεις από συλλογικά όργανα τόσο των εργαζομένων όσο και των εργοδοτών. Στην Ελλάδα η διευθέτηση του χρόνου εργασίας έχει νομοθετηθεί εδώ και πάνω από 20 χρόνια με τον ν. 1892/1990, όμως αφορούσε συγκεκριμένους κλάδους, όπως ο ξενοδοχειακός και ο τουριστικός. Ο νόμος επεκτείνει τη δυνατότητα εφαρμογής της σε όλες τις εργασιακές σχέσεις. Έτσι, ενώ η 8ωρη πενθήμερη εργασία κατοχυρώνεται ρητά, προβλέπεται δυνατότητα 4ήμερης εργασίας, χωρίς μείωση αποδοχών στο πλαίσιο της διευθέτησης, εφόσον συμπληρώνεται το 40ωρο εβδομαδιαίως. Μία ακόμα διαφορά με το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς είναι οι προϋποθέσεις εφαρμογής της διευθέτησης. Ενώ το άρθρο 41, παρ. 6 του ν. 1892/1990 απαιτούσε συμφωνία του εργοδότη με τη συνδικαλιστική οργάνωση, το συμβούλιο εργαζομένων, την ένωση προσώπων ή επιχειρησιακή συλλογική σύμβαση, με τον νέο νόμο προβλέπεται ότι αν δεν υπάρχει συνδικαλιστική οργάνωση ή συλλογική σύμβαση, η διευθέτηση μπορεί να εφαρμόζεται με έγγραφη συμφωνία μεταξύ εργοδότη και εργαζομένου μετά από αίτηση του τελευταίου, εφόσον το επιθυμεί. Ωστόσο, με στόχο την αποτροπή άσκησης πίεσης στον εργαζόμενο για κατάθεση του σχετικού αιτήματος, ορίζεται ότι είναι άκυρη η απόλυση εργαζομένου που αρνήθηκε να συμφωνήσει διευθέτηση του χρόνου εργασίας. Για τις εν λόγω αλλαγές στο ισχύον νομοθετικό καθεστώς σχετικά με το εργασιακό ωράριο έχουν εκφραστεί αρνητικά οι φορείς τόσο των εργαζομένων όσο και των εργοδοτών. Οι τριτοβάθμιες συνδικαλιστικές οργανώσεις των εργαζομένων προχώρησαν σε απεργίες για τις αντεργατικές, όπως τις χαρακτήρισαν, διατάξεις, ενώ ο Σύνδεσμος Επιχειρήσεων και Βιομηχανιών καθώς και το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Αθηνών επικέντρωσαν την κριτική τους στο γεγονός ότι η διευθέτηση μπορεί να γίνει μόνο με αίτηση του εργαζομένου και όχι με απόφαση του εργοδότη. Σχετικά με το ζήτημα, ο Δημήτρης Κρεμαλής, Partner στη δικηγορική εταιρεία Kremalis, δεν διαβλέπει σοβαρά ζητήματα επί της αρχής, αναφέροντας: «Ο θεσμός της διευθέτησης του χρόνου εργασίας δεν θα πρέπει να συγχέεται με τη δυνατότητα υπερωριακής απασχόλησης εντός του νόμιμου πλαισίου. Έτι περαιτέρω, η πρόβλεψη

Δημήτρης Κρεμαλής Partner, Kremalis Law Firm

«Η διευθέτηση ως έννοια μπορεί να λειτουργήσει επ’ ωφελεία αμφότερων των μερών, όταν η ανάγκη ορθολογικότερης οργάνωσης του χρόνου απασχόλησης αποσκοπεί, μεταξύ άλλων, στη διασφάλιση ενός σταθερού και υγιούς εργασιακού περιβάλλοντος. Με δεδομένη την αναγκαιότητα εφαρμογής του θεσμού σε βάθος χρόνου, το μόνο σίγουρο είναι ότι η νέα ρύθμιση δεν θα πρέπει να αποτελέσει πεδίο πρόωρων αντιπαραθέσεων.»

του αρ. 58 παρ. 1 του νέου εργασιακού νόμου περί διευθέτησης του χρόνου εργασίας κατόπιν ατομικής συμφωνίας δεν διαταράσσει από μόνη της την εργασιακή ισορροπία. Μάλιστα, η εν λόγω συμφωνία θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο πρωτοβουλίας τόσο εργαζομένων όσο και εργοδοτών και να συμπεριλάβει π.χ. ειδικότερες μορφές διευθέτησης, επεκτείνοντας το πλαίσιο ακόμα και υφιστάμενων συλλογικών συμφωνιών. Σε κάθε περίπτωση, η διευθέτηση ως έννοια μπορεί να λειτουργήσει επ’ ωφελεία αμφότερων των μερών, όταν η ανάγκη ορθολογικότερης οργάνωσης του χρόνου απασχόλησης αποσκοπεί, μεταξύ άλλων, στη διασφάλιση ενός σταθερού και υγιούς εργασιακού περιβάλλοντος. Με δεδομένη την αναγκαιότητα εφαρμογής του θεσμού σε βάθος χρόνου, το μόνο σίγουρο είναι ότι η νέα ρύθμιση δεν θα πρέπει να αποτελέσει πεδίο πρόωρων αντιπαραθέσεων.» Από την άλλη, ο Βασίλης Κωνσταντινίδης, Senior Partner στη δικηγορική εταιρεία Dryllerakis & Associates, υπογραμμίζει τον κίνδυνο καταστρατήγησης των διατάξεων και επισημαίνει: «Θεωρώ ότι η διευθέτηση του ημερήσιου και εβδομαδιαίου χρόνου εργασίας θα συνεχίσει, τουλάχιστον στις μεγάλες παραγωγικές αλλά και εμπορικές εταιρείες, που εμφανίζουν εποχικότητα και στην απασχόληση, να αποτελεί αντικείμενο συλλογικών διαπραγματεύσεων, ώστε αφενός να επιτυγχάνεται καλύτερος προγραμματισμός και σχεδιασμός της παραγωγής, αφετέρου να επιτυγχάνεται η μεγαλύτερη δυνατή συναίνεση και έτσι εργασιακή ειρήνη. Στις μικρές επιχειρήσεις, στις οποίες μπορεί να έχει εφαρμογή η ατομική συμφωνία, είναι πιθανόν να εμφανιστούν μορφές κατάχρησης των σχετικών ρυθμίσεων και από τις δύο πλευρές, που μπορεί να επηρεάζουν και το θέμα των ανώτατων

Βασίλης Κωνσταντινίδης Senior Partner, Dryllerakis & Associates

«Το νομοσχέδιο φιλοδοξεί να περιορίσει την καταχρηστική διευθέτηση του χρόνου εργασίας μέσω της απονομής του δικαιώματος στον εργαζόμενο, της παρακολούθησης τήρησης της συμφωνίας μέσω της ψηφιακής κάρτας εργασίας, αλλά και της ένταξης της περίπτωσης καταγγελίας λόγω άρνησης του εργαζόμενου να δεχθεί διευθέτηση, ανάμεσα στις επώνυμες περιπτώσεις άκυρης καταγγελίας, μάλιστα με αντεστραμμένο το βάρος απόδειξης.»

20 _ LAWYER

χρονικών ορίων απασχόλησης. Ο νόμος φιλοδοξεί να περιορίσει την καταχρηστική διευθέτηση μέσω της απονομής του δικαιώματος ή την πρωτοβουλία για αυτήν στον εργαζόμενο, της παρακολούθησης τήρησης της συμφωνίας μέσω της ψηφιακής κάρτας εργασίας, αλλά και της ένταξης της περίπτωσης καταγγελίας λόγω άρνησης του εργαζόμενου να δεχθεί διευθέτηση, ανάμεσα στις επώνυμες περιπτώσεις άκυρης καταγγελίας, μάλιστα με αντεστραμμένο το βάρος απόδειξης, που είναι, τουλάχιστον θεωρητικά, ικανά εργαλεία για την αποτροπή καταστρατηγήσεων. Στην πράξη, πάντως, η απονομή της πρωτοβουλίας διευθέτησης στον εργαζόμενο, ενδέχεται να έρχεται σε αντίθεση με το δικαίωμα του εργοδότη να ορίζει τις συνθήκες της εκμετάλλευσης, ενώ λείπει πρόβλεψη για την περίπτωση που ο εργοδότης αρνηθεί να δεχτεί την προτεινόμενη από τον εργαζόμενο διευθέτηση.» Στην ίδια λογική, ο Αλέξανδρος Δόσχορης, Head of Employment & Social Security Law Practice στη δικηγορική εταιρεία KBVL, εκφράζει τόσο τους προβληματισμούς όσο και τα θετικά στοιχεία της νέας διάταξης: «Η επέκταση της δυνατότητας διευθέτησης του χρόνου εργασίας σε όλους τους εργαζόμενους ανεξαρτήτως του κλάδου στον οποίο απασχολούνται, αναμφίβολα θα μπορούσε να αποτελέσει το έναυσμα για την εξισορρόπηση των προσωπικών αναγκών του εργαζόμενου με τις αντίστοιχες της επιχείρησης. Δεν θα μπορούσε, ωστόσο, να παραβλέψει κανείς τους προβληματισμούς, τόσο των συνδικαλιστικών οργανώσεων εργαζομένων, όσο και μεγάλης μερίδας του νομικού κόσμου, που κατ’ ουσίαν υποστηρίζουν ότι με τη νέα νομοθετική πρόβλεψη τίθεται υπό αμφισβήτηση η συλλογική αυτονομία, καθώς ο εργαζόμενος πλέον δύναται να συμφωνεί τους όρους διευθέτησης του χρόνου απασχόλησής του απευθείας με τον εργοδότη, μέσω ατομικής συμφωνίας. Εντούτοις, κατά την άποψή μου, η σύγχρονη αγορά εργασίας επιτάσσει συνεργιστικές δράσεις μεταξύ εργαζόμενων και εργοδοτών, οι οποίες θα προάγουν την εισαγωγή ευέλικτων συνθηκών εργασίας. Αξίζει, δε, να σημειωθεί ότι θα συντείνει σημαντικά στην επίτευξη ισορροπίας μεταξύ χρόνου απασχόλησης, ανάπαυσης και εν γένει κάλυψης ατομικών και συλλογικών αναγκών των εργαζομένων η ψηφιακή αναβάθμιση των υποδομών ελέγχου της αγοράς εργασίας, η οποία πλέον προβάλλει ως επιτακτική ανάγκη για την αναβάθμισή της.»

ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ

Αλέξανδρος Δόσχορης Head of Employment & Social Security Law Practice, KBVL Law Firm

«Θα συντείνει σημαντικά στην επίτευξη ισορροπίας μεταξύ χρόνου απασχόλησης, ανάπαυσης και εν γένει κάλυψης ατομικών και συλλογικών αναγκών των εργαζομένων η ψηφιακή αναβάθμιση των υποδομών ελέγχου της αγοράς εργασίας, η οποία πλέον προβάλλει ως επιτακτική ανάγκη για την αναβάθμισή της.»

Προβλέπεται ότι το διάλειμμα θα χορηγείται μετά από 4 ώρες εργασίας αντί για 6 ώρες που ίσχυε ως τώρα. Επίσης, ξεκαθαρίζεται ότι η διάρκειά του θα είναι 15 έως 30 λεπτά. Η αυστηροποίηση ως προς τον χρόνο του διαλείμματος στοχεύει στην αποφυγή καταχρήσεων, με τις οποίες οι εργοδότες δικαιολογούσαν την παραμονή του εργαζομένου για σημαντικό χρονικό διάστημα μετά τη λήξη του ωραρίου του με τη δικαιολογία ότι είχε κάνει μεγάλο διάλειμμα στο ενδιάμεσο. Ορίζεται επίσης ότι απαγορεύεται η χορήγηση του διαλείμματος συνεχόμενου με την έναρξη ή τη λήξη της εργασίας.

ΑΔΕΙΕΣ Η δικαιούμενη, κατ' έτος, άδεια πρέπει να εξαντλείται μέχρι το πρώτο τρίμηνο του επόμενου ημερολογιακού έτους και όχι υποχρεωτικά στο τέλος του έτους, όπως ίσχυε με το άρθρο 4, παρ. 1 του α.ν. 539/1945.

ΥΠΕΡΩΡΙΕΣ Το όριο για τις υπερωρίες αυξάνεται σε 150 ώρες ετησίως από 96 που ήταν για τις βιομηχανίες και 120 για τις υπηρεσίες. Αυξάνεται επίσης η αμοιβή για τις παράνομες υπερωρίες, για τις οποίες δεν τηρούνται οι προβλεπόμενες διαδικασίες έγκρισης, αφού το ωρομίσθιο θα πρέπει να καταβάλλεται προσαυξημένο κατά 120% έναντι 80% που ίσχυε πριν.

ΚΥΡΙΑΚΕΣ Το γενικό καθεστώς αργίας της Κυριακής παραμένει, όμως στις υφιστάμενες εξαιρέσεις που αφορούν κλάδους, όπως η εστίαση και τα καταστήματα σε τουριστικές περιοχές, προστίθενται επιπλέον κλάδοι, στους οποίους είναι αναγκαία η δυνατότητα συνεχούς λειτουργίας για την εξυπηρέτηση του κοινού, ενώ συγχρόνως παρατηρούνται συχνά φαινόμενα αδήλωτης εργασίας. Μεταξύ των

Με στόχο την αποτροπή άσκησης πίεσης στον εργαζόμενο για κατάθεση του σχετικού αιτήματος, ορίζεται ότι είναι άκυρη η απόλυση εργαζομένου που αρνήθηκε να συμφωνήσει διευθέτηση του χρόνου εργασίας LAWYER _ 21

_IN THE SPOTLIGHT κλάδων που προστίθενται είναι οι υπηρεσίες courier, η διανομή φαρμάκων και παραϊατρικού υλικού, τα κέντρα δεδομένων, οι υπηρεσίες εφοδιαστικής αλυσίδας, οι επιχειρήσεις ψηφιοποίησης και οι επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών τηλεφωνικού κέντρου. Επιπλέον, μετά από άδεια της Επιθεώρησης Εργασίας επιτρέπεται η εργασία την Κυριακή σε περιπτώσεις διενέργειας εξετάσεων για την απόκτηση διπλωμάτων, στις νόμιμες εξωσχολικές δραστηριότητες ιδιωτικών σχολείων, σε περιπτώσεις συντήρησης κτιρίων δημόσιων ή ιδιωτικών σχολείων, η οποία δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί τις ημέρες παρουσίας εκπαιδευτικών και μαθητών, και τέλος σε περιπτώσεις προσαρμογής και αναβάθμισης πληροφοριακών συστημάτων.

Αποζημίωση και προστασία από τις απολύσεις Όσον αφορά στην αποζημίωση για την απόλυση, στο αρχικό νομοσχέδιο υπήρχε διάταξη, η οποία έδινε τη δυνατότητα 4μηνης προθεσμίας για την καταβολή της αποζημίωσης στην περίπτωση καταγγελίας της σύμβασης εργασίας. Επρόκειτο για μία διάταξη που άλλαζε ριζικά το δίκαιο των απολύσεων, αφού ουσιαστικά καταργούσε την καταβολή αποζημίωσης ως προϋπόθεση της εγκυρότητας της καταγγελίας της σύμβασης εργασίας, με δεδομένο μάλιστα ότι η αποζημίωση έχει επιπλέον και τον σκοπό της κάλυψης των βιοτικών αναγκών του εργαζομένου το πρώτο διάστημα της απόλυσής του και πάντως όχι μετά από 4 μήνες. Παράλληλα, το αρχικό νομοσχέδιο προέβλεπε ότι η καταβολή μειωμένης έως και 10% αποζημίωσης οφειλόταν αυτόματα σε λάθος και δεν ακύρωνε την απόλυση, αλλά έδινε τη δυνατότητα στον εργαζόμενο να διεκδικήσει δικαστικά τη διαφορά. Οι δύο αυτές εξαιρετικά ευνοϊκές προς τον εργοδότη και δυσμενείς προς τον εργαζόμενο διατάξεις καταργήθηκαν στο τελικό κείμενο, όπου αποσαφηνίζεται αφενός ότι η καταβολή της αποζημίωσης πρέπει να είναι σύγχρονη με την απόλυση και αφετέρου νομοθετείται η παγιωμένη θέση της νομολογίας, ότι η υπολειπόμενη καταβληθείσα αποζημίωση δεν συνιστά λόγο ακύρωσης αλλά συμπλήρωσης αυτής. Παραμένουν οι υφιστάμενες περιπτώσεις ακυρότητας, όπως για παράδειγμα η απόλυση που οφείλεται σε δυσμενή διάκριση λόγω φύλου, πεποιθήσεων, σεξουαλικού προσανατολισμού, αναπηρίας ή συνδικαλιστικής δράσης. Επιπλέον, διευρύνεται η λίστα των περιπτώσεων

Αλέξιος Παπασταύρου Partner, PotamitisVekris

«Η Ελλάδα είναι η τελευταία χώρα του ΟΟΣΑ που καταργεί τη διάκριση μεταξύ των αποζημιώσεων εργατοτεχνιτών και υπαλλήλων, μετά κι από το Βέλγιο το 2011. Έτσι, περισσότεροι από 605.000 εργαζόμενοι θα λάβουν αυξημένες αποζημιώσεις.»

22 _ LAWYER

της άκυρης απόλυσης, η οποία οδηγεί σε επαναπασχόληση και καταβολή των μισθών υπερημερίας για το χρονικό διάστημα από την απόλυση μέχρι την επαναπασχόληση. Συγκεκριμένα, πάσχουν ακυρότητα και οδηγούν σε επαναπρόσληψη οι απολύσεις: ► Όταν γίνονται επειδή ο εργαζόμενος άσκησε οποιοδήποτε νόμιμο δικαίωμά του. Στο προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς, η επαναπρόσληψη ήταν στην κρίση του Δικαστηρίου. ► Για άσκηση των δικαιωμάτων σε περίπτωση βίας και παρενόχλησης. ► Του πατέρα νεογεννηθέντος τέκνου. ► Εργαζομένων που έλαβαν ή ζήτησαν οποιαδήποτε άδεια. ► Εργαζομένων που δεν υπέκυψαν σε πίεση του εργοδότη να υποβάλουν αίτημα για διευθέτηση του χρόνου εργασίας. ► Τηλεργαζομένων που άσκησαν το δικαίωμα αποσύνδεσης. Για όλες τις άλλες αιτίες απόλυσης, το δικαστήριο, αντί οποιασδήποτε άλλης συνέπειας, μετά από αίτημα είτε του εργαζομένου είτε του εργοδότη, σε περιπτώσεις δηλαδή όπου η σχέση μεταξύ των δύο μερών έχει διαρραγεί, επιδικάζει υπέρ του εργαζομένου πρόσθετη αποζημίωση που δεν μπορεί να είναι μικρότερη από τις αποδοχές 3 μηνών, ούτε μεγαλύτερη από το διπλάσιο της νόμιμης αποζημίωσης. Αν δεν υποβληθεί αίτημα από καμία πλευρά, τότε το δικαστήριο μπορεί να διατάξει επαναπρόσληψη και σε αυτές τις περιπτώσεις. Τέλος, με τον νέο νόμο τερματίζεται το καθεστώς διακρίσεων, με βάση το οποίο οι αποζημιώσεις των εργατοτεχνιτών ήταν κατώτερες από αυτές των υπαλλήλων. Συγκεκριμένα, εξισώνονται οι αποζημιώσεις απόλυσης των εργατοτεχνιτών επί τη βάσει μηνιαίου μισθού 22 ημερομισθίων με εκείνες των υπαλλήλων, που ισοδυναμούν με μισθούς έως και 12 μηνών. Σχετικά με το νόημα και τις πιθανές συνέπειες της κατάργησης αυτής της διάκρισης, ο Αλέξιος Παπασταύρου, Partner στη δικηγορική εταιρεία PotamitisVekris αναφέρει: «Η διάκριση χρονολογείται από το 1920 και οφείλεται ιδίως στο ότι τότε οι εργατοτεχνίτες άλλαζαν συχνά δουλειά και η εργασία τους θεωρούταν υποδεέστερης αξίας. Όμως, βρισκόμαστε στο 2021. Η Ελλάδα είναι η τελευταία χώρα του ΟΟΣΑ που καταργεί τη διάκριση, μετά κι από το Βέλγιο το 2011. Έτσι, περισσότεροι από 605.000 (κατά το ΕΡΓΑΝΗ) εργαζόμενοι θα λάβουν αυξημένες αποζημιώσεις. Οι επιχειρήσεις ανησυχούν ότι η εξίσωση θα αυξήσει

«Δικαιώματα, Υποχρεώσεις & Προστασία των προσωπικών δεδομένων των Τηλεργαζομένων» Ο νεοψηφισθείς νόμος για τα εργασιακά κατοχυρώνει με ρητές κανονιστικές διατάξεις πολλά ατομικά εργασιακά δικαιώματα (για την απαλλαγή από τη βία και παρενόχληση, την φροντίδα των παιδιών, την ενίσχυση της γυναικείας εκπροσώπησης και την εξέλιξη της γυναίκας στην αγορά εργασίας, την ενίσχυση των δικαιωμάτων των ανδρών ως γονέων κλπ).

α δικαιώματα αυτά αφορούν και στους τηλεργαζόμενους, (όπως ρητά μνημονεύεται στην παρ.7 του επίμαχου άρθρου 67 του νεοψηφισθέντος νόμου, που τροποποιεί το άρθρο 5 του Ν. 3846/2010) και η απασχόληση με τηλεργασία θα είναι αποτέλεσμα είτε πρότασης του εργαζόμενου είτε συμφωνίας του σε πρόταση του εργοδότη. Στο μέτρο που η τηλεργασία δεν μεταβάλλει το καθεστώς αλλά τον τρόπο απασχόλησης των εργαζομένων, το σημαντικότερο από τα δικαιώματα που προβλέπονται αφορά στο δικαίωμα απο- Δικηγόρος/Εταίρος της δικηγορικής σύνδεσης του τηλεργαζόμενου από κάθε εταιρείας μορφής επικοινωνία (ψηφιακή, τηλε- Παπακωστόπουλος φωνική) εκτός του ωραρίου εργασίας - Γρηγοριάδου του (όπως προβλέπεται αναλυτικά στην και Συνεργάτες παρ.10 του άρθρου), για τη διασφάλι- Δικηγορική εταιρεία (CPA ση του ελεύθερου χρόνου του και της Law) | Aνεξάρτητο προσωπικής του ζωής και κατ’ επέκταση μέλος του νομικού της σωματικής και ψυχικής του υγείας. και φορολογικού Η εξασφάλιση του δικαιώματος αυτού δικτύου της KPMG για να επιτευχθεί προϋποθέτει μια σειρά από μέτρα τόσο από πλευράς των αρμοδίων δημόσιων αρχών, όσο και από πλευράς των επιχειρήσεων. Η Ψηφιακή Κάρτα Εργασίας, εφόσον λειτουργήσει με επιτυχία, και ο έλεγχος της Επιθεώρησης Εργασίας ως ανεξάρτητης διοικητικής αρχής, είναι δύο μέτρα που θα υποστηρίξουν την εξασφάλιση αυτού του δικαιώματος. Οι εργοδότες επίσης θα πρέπει να λάβουν όλα τα απαραίτητα μέτρα, για να λειτουργήσει η τηλεργασία στις επιχειρήσεις τους απρόσκοπτα, κάτι που δεν αφορά μόνο στην διάθεση των απαραίτητων τεχνολογικών υποδομών και των απαραίτητων οδηγιών για την χρήση αυτών, αλλά και στη δημιουργία Πολιτικής που θα εμπεριέχει όλους τους απαιτούμενους κανόνες που θα διέπουν την τηλεργασία του προσωπικού τους. Οι τηλεργαζόμενοι από τη δική τους πλευρά έχουν και αυτοί τις ανάλογες υποχρεώσεις, τόσο τις γενικότερες από τα εργασιακά τους καθήκοντα, αλλά και αυτές που απορρέουν από τον τρόπο εργασίας τους εκτός των εγκαταστάσεων του εργοδότη (πραγματική εργασία εντός του εργασιακού τους ωραρίου, τήρηση των οδηγιών του εργοδότη για την διασφά-

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ K. ΠΑΠΑΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ-ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΟΥ & ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ Η Παπακωστόπουλος-Γρηγοριάδου και Συνεργάτες, Δικηγορική Εταιρεία είναι ανεξάρτητη εταιρεία, μέλος του διεθνούς δικτύου νομικών και φορολογικών υπηρεσιών της KPMG, διαθέτει εξειδικευμένους δικηγόρους και παρέχει αποτελεσματική νομική υποστήριξη και προστασία στους πελάτες της. Οι υπηρεσίες που παρέχει περιλαμβάνουν τη δικαστηριακή εκπροσώπηση, τη διαπραγμάτευση συναλλαγών, καθώς και ένα ευρύ φάσμα νομικών συμβουλών στους τομείς της φορολογίας, του δημοσίου τομέα, των εταιριών, συμπεριλαμβανομένων των μετασχηματισμών και της αναδιάρθρωσης επιχειρήσεων, του εργατικού και κοινωνικοασφαλιστικού δικαίου, του οικονομικού δικαίου και της Κεφαλαιαγοράς, του Ανταγωνισμού, των Κρατικών Ενισχύσεων καθώς και της οικονομικής εγκληματικότητας.

_INFO

_ADVERTORIAL

Λιάνα Κοσμάτου

λιση της εμπιστευτικότητας των επαγγελματικών πληροφοριών και δεδομένων που διαχειρίζονται και συμμόρφωση με την σχετική Πολιτική της επιχείρησης). Τέλος, η προστασία των προσωπικών δεδομένων των τηλεργαζομένων ρυθμίζεται επαρκώς τόσο από τις σχετικές επιταγές του Ευρωπαϊκού Κανονισμού 679/2016 και της εσωτερικής μας νομοθεσίας (Ν.4624/2019). Επιπλέον, με τον νέο νόμο, σχετικά με το θέμα ελέγχου της απόδοσης των εργαζομένων, επεκτείνεται ρητά η απαγόρευση εγκατάστασης συστήματος παρακολούθησης (που ήδη προβλεπόταν στην παρ. 7 του άρθρου 27 του Ν.4624) και για τους τηλεργαζόμενους. Στατιστικές μέχρι σήμερα δείχνουν ότι οι τηλεργαζόμενοι υπερβαίνουν τα ωράρια εργασίας τους και η Ευρώπη κινείται προς την κατεύθυνση της θεσμοθέτησης του δικαιώματος αποσύνδεσης σε κοινοτικό πλέον επίπεδο. Η Ελλάδα θεσμοθέτησε την τηλεργασία ως έναν από τους τρόπους απασχόλησης που ανταποκρίνονται στο εργασιακό περιβάλλον που έχει διαμορφωθεί σε παγκόσμιο επίπεδο. ■

LAWYER _ 23

Στρατηγού Τόμπρα 3, 153 42, Αγ. Παρασκευή Τ: +30 210 6062 100 F: +30 210 6062 111 E: info@cpalaw.gr W: www.cpalaw.gr

_IN THE SPOTLIGHT τις προβλέψεις τους στο ΔΛΠ 19, επιφέροντας πλήγμα στην πιστοληπτική τους ικανότητα. Όμως, πρόσφατη απόφαση του IFRIC περιορίζει το ΔΛΠ 19 μόνο στους απέχοντες έως 16 χρόνια από τη συνταξιοδότηση. Συνακόλουθα, συνολικώς οι επιχειρήσεις θα απελευθερώσουν προβλέψεις από το ΔΛΠ 19 και η πιστοληπτική τους ικανότητα θα βελτιωθεί. Συνεπώς, η συγκυρία ήταν κατάλληλη για την κατάργηση της αναχρονιστικής διάκρισης που εξέθετε τη χώρα μας διεθνώς.»

Τηλεργασία Ο νέος νόμος επιχειρεί μια αποσαφήνιση του πλαισίου της τηλεργασίας και προσθήκη ορισμένων διατάξεων στο ήδη υπάρχον νομοθετικό καθεστώς, το οποίο αποτελείται από το άρθρο 5 του νόμου 3846/2010 και την Ευρωπαϊκή Συλλογική Συμφωνία-Πλαίσιο για την τηλεργασία, η οποία στην Ελλάδα έχει ενταχθεί ως ρύθμιση στην Εθνική Γενική Συλλογική Σύμβαση και προβλέπει ότι η τηλεργασία δε μπορεί να επιβληθεί μονομερώς στον εργαζόμενο χωρίς τη θέλησή του. Με τον νέο εργασιακό νόμο, νομοθετείται το δικαίωμα αποσύνδεσης, δηλαδή το δικαίωμα του τηλεργαζόμενου να απέχει από την παροχή εργασίας με τηλεφωνικό, ηλεκτρονικό ή ψηφιακό τρόπο, εκτός ωραρίου εργασίας και κατά τη διάρκεια των αδειών του, ενώ παράλληλα απαγορεύεται κάθε δυσμενής διάκριση σε βάρος τηλεργαζομένου, επειδή άσκησε το δικαίωμα αποσύνδεσης. Επιπλέον, με την επιφύλαξη των διαφοροποιήσεων που οφείλονται στη φύση της τηλεργασίας, ορίζεται ότι οι τηλεργαζόμενοι έχουν τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις με τους αντίστοιχους εργαζομένους εντός των εγκαταστάσεων της επιχείρησης. Ως προς την εφαρμογή της τηλεργασίας, προβλέπεται ότι δεν μπορεί κατ’ αρχήν να επιβληθεί μονομερώς από τον εργοδότη και θα πρέπει να συμφωνείται εγγράφως μεταξύ εργαζόμενου και εργοδότη. Ωστόσο, υπάρχουν δύο εξαιρέσεις που επιτρέπουν τη μονομερή επιβολή της τηλεργασίας: α) Στην πρώτη περίπτωση μπορεί να επιβληθεί μονομερώς από τον εργοδότη, όταν υπάρχουν λόγοι προστασίας της δημόσιας υγείας και για όσο χρόνο διαρκεί αυτή. β) Στη δεύτερη περίπτωση μπορεί να επιβληθεί μονομερώς από τον εργαζόμενο, όταν υπάρχει τεκμηριωμένος κίνδυνος της υγείας του, ο οποίος θα αποφευχθεί αν εργασθεί με τηλεργασία, επίσης για όσο χρόνο είναι αυτό αναγκαίο. Ως προς τις υποχρεώσεις του εργοδότη, αυτός αναλαμβάνει το κόστος του εξοπλισμού, της

ΤΗΛΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ

ριν μερικές μέρες ψηφίστηκε το νομοσχέδιο του Υπουργείου Εσωτερικών για την τηλεργασία στο Δημόσιο, στις διατάξεις του οποίου υπάγονται οι μόνιμοι δημόσιοι υπάλληλοι και οι υπάλληλοι με σχέση εργασίας ιδιωτικού δικαίου αορίστου ή ορισμένου χρόνου, καθώς και οι απασχολούμενοι με σύμβαση έμμισθης εντολής, εφόσον η φύση των καθηκόντων τους καθιστά εφικτή την εκτέλεσή τους μέσω τηλεργασίας. Εξαιρούνται του πεδίου εφαρμογής του νόμου το εκπαιδευτικό προσωπικό κάθε βαθμίδας εκπαίδευσης και κατάρτισης. Οι βασικότερες ρυθμίσεις του νόμου, πολλές εκ των οποίων είναι κοινές με τον νόμο του Υπουργείου Εργασίας, είναι οι εξής: ⊲ Η τηλεργασία παρέχεται σε καθορισμένες ημέρες ανά εβδομάδα και μήνα κάθε έτους και δεν μπορεί να υπερβαίνει τις 40 εργάσιμες ημέρες μέσα σε διάστημα 3 μηνών. Αποκλείεται η παροχή τηλεργασίας κατά το χρονικό διάστημα από 15 Ιουλίου έως 31 Αυγούστου. ⊲ Το μέγιστο ποσοστό των υπαλλήλων ανά Διεύθυνση δεν μπορεί να υπερβαίνει ποσοστό 25% επί του συνόλου των υπαλλήλων της εν λόγω Διεύθυνσης, των οποίων η φύση των καθηκόντων τους καθιστά εφικτή την εκτέλεσή τους μέσω τηλεργασίας. ⊲ Οι τηλεργαζόμενοι απολαμβάνουν τα ίδια δικαιώματα και υπέχουν τις ίδιες υποχρεώσεις με τους μη τηλεργαζόμενους υπαλλήλους. ⊲ Η υπηρεσία πρέπει να λαμβάνει τα κατάλληλα τεχνικά και οργανωτικά μέτρα για τη διασφάλιση της προστασίας των προσωπικών δεδομένων του τηλεργαζομένου. Η υπηρεσία με τη συνδρομή του Υπεύθυνου Προστασίας Δεδομένων είναι υπεύθυνη να ενημερώνει επαρκώς, να εκπαιδεύει και να συνδράμει τους τηλεργαζομένους στην εφαρμογή των διαδικασιών για την προστασία των προσωπικών δεδομένων. ⊲ Ο χαρακτήρας της τηλεργασίας είναι οικειοθελής για τον τηλεργαζόμενο και την υπηρεσία του. Κατ’ εξαίρεση, σε περίπτωση κινδύνου υγείας ή μόνιμων ή πρόσκαιρων προβλημάτων υγείας, εφόσον η φύση των καθηκόντων καθιστά εφικτή την εξ αποστάσεως εκτέλεσή τους, η υπηρεσία οφείλει να αποδεχθεί την πρότασή του εργαζομένου για παροχή εξ αποστάσεως εργασίας, εκτός αν συντρέχει ειδικός και σπουδαίος λόγος για την απόρριψή της, ο οποίος πρέπει να εκτεθεί και να αιτιολογηθεί εγγράφως. Επίσης, σε περίπτωση κινδύνου της δημόσιας υγείας και εκτάκτων συνθηκών και αναγκών, ο εργαζόμενος οφείλει να αποδεχθεί την πρόταση της υπηρεσίας για τηλεργασία για τον απαιτούμενο χρόνο μέχρι την άρση των εν λόγω συνθηκών. ⊲ Η τηλεργασία εφαρμόζεται μετά από αίτημα του εργαζόμενου στον προϊστάμενο της κάθε διεύθυνσης, ο οποίος λαμβάνοντας υπόψη τις υπηρεσιακές ανάγκες, την εύρυθμη λειτουργία της υπηρεσίας και τα καθήκοντα του υπαλλήλου, γνωστοποιεί, εγγράφως ή με ηλεκτρονικά μέσα, προς τον υπάλληλο την απόφασή του επί του αιτήματός του εντός δέκα ημερών από την υποβολή του. ⊲ Μετά το πέρας του ωραρίου του, ο τηλεργαζόμενος έχει δικαίωμα να αποσυνδέεται από τα μέσα πληροφορικής και επικοινωνίας που χρησιμοποιεί για την εκτέλεση των καθηκόντων του (δικαίωμα αποσύνδεσης).

24 _ LAWYER

συντήρησης και των τηλεπικοινωνιών και είναι υπεύθυνος για την προστασία της υγείας και της επαγγελματικής ασφάλειας του τηλεργαζομένου. Η τελευταία αυτή διάταξη έχει συναντήσει την αντίδραση των εργοδοτών, οι οποίοι υποστηρίζουν ότι δεν είναι δυνατόν να είναι κάποιος υπεύθυνος για την υγεία και την ασφάλεια ενός τρίτου ατόμου, όταν αυτό εργάζεται σε έναν εντελώς διαφορετικό χώρο, ο οποίος δε μπορεί να ελεγχθεί και στον οποίο δεν έχει άμεση πρόσβαση ο εργοδότης. Το ωράριο εργασίας του τηλεργαζομένου δηλώνεται στο ΕΡΓΑΝΗ ΙΙ και η Επιθεώρηση Εργασίας έχει δικαίωμα πρόσβασης στα δεδομένα της επικοινωνίας της επιχείρησης και του τηλεργαζομένου για τον έλεγχο τήρησης του ωραρίου εργασίας. Στα πλαίσια του σεβασμού στην ιδιωτική ζωή και τα προσωπικά δεδομένα, η χρήση κάμερας για τον έλεγχο της απόδοσης του τηλεργαζομένου απαγορεύεται.

Ψηφιακή κάρτα εργασίας Η ψηφιακή κάρτα εργασίας στοχεύει να καταστεί εργαλείο ελέγχου και πάταξης της αδήλωτης εργασίας και θα είναι εφαρμογή στο κινητό ή η υφιστάμενη κάρτα που ήδη χρησιμοποιούν πολλές επιχειρήσεις. Με αυτή το ΕΡΓΑΝΗ ΙΙ θα ενημερώνεται σε πραγματικό χρόνο για το ωράριο εργασίας των εργαζομένων και θα χαρακτηρίζει αυτόματα κάθε ώρα εργασίας ως κανονικό ωράριο, υπερεργασία, υπερωρία ή διευθέτηση. Έτσι, ο έλεγχος της Επιθεώρησης Εργασίας θα μπορεί να γίνει με άμεσο και διαφανή τρόπο. Επιπλέον, για τις επιχειρήσεις που υιοθετούν την ψηφιακή κάρτα θα συμπληρώνεται αυτόματα η Αναλυτική Περιοδική Δήλωση και καταργείται το Ειδικό Βιβλίο Υπερωριών σε μια προσπάθεια μείωσης της γραφειοκρατίας. Εάν κατά τον επιτόπιο έλεγχο σε επιχείρηση διαπιστωθεί ότι η ψηφιακή κάρτα εργαζόμενου δεν είναι ενεργοποιημένη, επιβάλλεται στον εργοδότη πρόστιμο 10.000 ευρώ ανά εργαζόμενο που δεν έχει ενεργοποιημένη ψηφιακή κάρτα. Η εφαρμογή της ψηφιακής κάρτας θα γίνει σταδιακά, αρχής γενομένης από τις μεγάλες επιχειρήσεις που διαθέτουν ήδη σύστημα μέτρησης του χρόνου εργασίας, και θα επεκταθεί στις μεσαίες και μικρές επιχειρήσεις.

Επιθεώρηση Εργασίας Το Σώμα Επιθεώρησης Εργασίας (ΣΕΠΕ) αντικαθίσταται από την Επιθεώρηση Εργασίας, που γίνεται Ανεξάρτητη Αρχή. Έτσι, θα έχει λειτουργική ανεξαρτησία και διοικητική και οικονομική αυτοτέλεια, ενώ δεν θα υπόκειται σε ιεραρχικό έλεγχο ή εποπτεία από τον Υπουργό Εργασίας και Κοινωνικών

Υποθέσεων. Στόχος αυτής της διάταξης είναι η υψηλότερη αποτελεσματικότητα του έργου της Αρχής, αν και υπάρχει ο κίνδυνος, εφόσον η εφαρμογή του νόμου είναι κακή και εσφαλμένη, η ανεξαρτησία της Αρχής να οδηγήσει απλώς στην αποποίηση της ευθύνης της πολιτικής ηγεσίας. Στις αρμοδιότητές της Επιθεώρησης Εργασίας ανήκουν ο έλεγχος της εφαρμογής των διατάξεων της εργατικής νομοθεσίας, η έρευνα της κατά νόμο ασφαλιστικής κάλυψης και απασχόλησης των εργαζομένων, η πρόληψη των παραβάσεων και η επιβολή κυρώσεων, η συμφιλίωση και επίλυση των εργατικών διαφορών, καθώς και η παροχή πληροφοριών σε εργαζόμενους και εργοδότες σχετικά με τα πλέον αποτελεσματικά μέσα για την τήρηση των νομοθετικών διατάξεων. Στα πλαίσια των αρμοδιοτήτων της, η Επιθεώρηση Εργασίας επιθεωρεί και ελέγχει τους

Νομοθετείται το δικαίωμα αποσύνδεσης, δηλαδή το δικαίωμα του τηλεργαζόμενου να απέχει από την παροχή εργασίας με τηλεφωνικό, ηλεκτρονικό ή ψηφιακό τρόπο, εκτός ωραρίου εργασίας και κατά τη διάρκεια των αδειών του LAWYER _ 25

ΤΗΛΕΡΓΑΣΙΑ: ΤΟ ΝΕΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ Στον νέο νόμο που αφορά σε πολλά πεδία του εργατικού δικαίου, περιλαμβάνονται και ρυθμίσεις για την τηλεργασία, δηλαδή την εργασία που παρέχεται από απόσταση, χωρίς φυσική παρουσία του εργαζομένου στις εγκαταστάσεις του εργοδότη, με χρήση συσκευών ψηφιακής επικοινωνίας.

_ADVERTORIAL

ο ζήτημα της τηλεργασίας είναι ήδη ρυθμισμένο στη χώρα μας με την υιοθέτηση, με την ΕΓΣΕΕ 2006, της από 16.07.2002 σχετικής Συμφωνίας-Πλαίσιο των κοινωνικών εταίρων στην ΕΕ, καθώς και με το άρθρο 5 του ν. 3846/2010. Οι προωθούμενες μεταρρυθμίσεις για την τηλεργασία περιλαμβάνονται στο άρθρο 67 του εργασιακού νόμου που έρχεται να αντικαταστήσει το άρθρο 5 του ν. 3846/2010. Ο νόμος ορίζει την τηλεργασία ως την εξ αποστάσεως παροχή εξαρτημένης εργασίας με τη χρήση της τεχνολογίας, που μπορεί να είναι πλήρους, μερικής, εκ περιτροπής ή άλλης μορφής απασχόληση. Η συμφωνία περί τηλεργασίας δεν θίγει το καθεστώς απασχόλησης του τηλεργαζόμενου, αλλά μεταβάλλει μόνο τον τρόπο με τον οποίο εκτελείται η εργασία, ενώ μπορεί να συμφωνηθεί ότι η τηλεργασία θα είναι πλήρης ή ότι θα εναλλάσσεται σε συνδυασμό με απασχόληση του τηλεργαζόμενου στις εγκαταστάσεις του εργοδότη. Ενώ κατά το ισχύον μέχρι σήμερα πλαίσιο αποτελούσε προϊόν έγγραφης συμφωνίας των μερών, ο νόμος προβλέπει δύο εξαιρέσεις επιτρέποντας και την μονομερή επιβολή της τηλεργασίας: α) από τον εργοδότη, όταν υπάρχουν λόγοι προστασίας της δημόσιας υγείας και για όσο χρόνο διαρκεί αυτή και β) από τον εργαζόμενο, όταν υπάρχει τεκμηριωμένος κίνδυνος της υγείας του, ο οποίος θα αποφευχθεί αν εργασθεί με τηλεργασία, και για όσο χρόνο διαρκεί ο κίνδυνος αυτός, ενώ δεν αποσαφηνίζεται ποιες θα είναι οι συνέπειες για το κύρος της σύμβασης εάν δεν συμφωνηθεί η τηλεργασία εγγράφως αλλά προφορικώς.

Σταύρος Ανδριόπουλος Εντεταλμένος Εταίρος, KLC Law Firm

26 _ LAWYER

Ζήτημα προκύπτει ειδικά για την περίπτωση τροποποίησης της σύμβασης εργασίας για την σύναψη τηλεργασίας, καθώς δεν προβλέπεται περίοδος προσαρμογής, αντίστοιχη με αυτή που υφίστατο κατά το μέχρι τώρα ισχύον πλαίσιο (3μηνο βάσει του αρ. 5 του ν. 3846/2010), εντός της οποίας θα μπορούσαν τα μέρη να θέσουν τέλος στην τηλεργασία και να επανέλθουν στον προϋφιστάμενο τρόπο παροχής της εργασίας. Ο εργοδότης αναλαμβάνει το κόστος του εξοπλισμού, της συντήρησης και των τηλεπικοινωνιών, εκτός ειδικότερης συμφωνίας με τον εργαζόμενο. Ειδικό ζήτημα αποτελεί η πρόβλεψη του νόμου για καταβολή από την επιχείρηση προς τον εργαζόμενο μιας μορφής «ενοικίου» για τη μερική χρήση του οικιακού χώρου για τους σκοπούς της τηλεργασίας. Σε κάθε περίπτωση προβλέπεται ρητώς ότι οι σχετικές δαπάνες για την κάλυψη των ανωτέρω δεν θα έχουν χαρακτήρα αποδοχών και θα αποτελούν εκπιπτέα δαπάνη για τις επιχειρήσεις, χωρίς να υπόκεινται σε οποιοδήποτε φόρο ή τέλος, ούτε να οφείλονται γι’ αυτές ασφαλιστικές εισφορές εργοδότη ή εργαζόμενου. Επί της διαδικασίας, προβλέπεται γνωστοποίηση των όρων εργασίας κατά το π.δ. 156/1994 στον εργαζόμενο εντός 8ημερών από την έναρξη της τηλεργασίας, μεταξύ των οποίων η λεπτομερής καταγραφή των όρων τηλεργασίας (καθήκοντα τηλεργαζομένου, ωράριο εργασίας κλπ) και ειδικά των όρων που συνεπάγονται υποχρεώσεις του εργοδότη (λ.χ. κόστος εξοπλισμού, αναγγελία εργατικού ατυχήματος, επεξεργασία προσωπικών και επαγγελματικών δεδομένων του εργαζόμενου κ.α.). Προβλέπεται, επίσης,

πληροφορίες που αφορούν στην επιχείρηση, τη συμμετοχή σε σωματεία, τη συνδικαλιστική τους δράση. Συμπερασματικά, ο νέος νόμος περιλαμβάνει εκτενείς ρυθμίσεις για μία σειρά ζητημάτων που άπτονται της τηλεργασίας, καθώς η εντεινόμενη ψηφιοποίηση της οικονομίας δημιουργεί και νέες προϋποθέσεις όσον αφορά στην παροχή και προστασία της εργασίας. Ωστόσο, θα πρέπει να αποσαφηνιστούν αρκετά ζητήματα εφαρμογής με την έκδοση σχετικών διαταγμάτων (λ.χ. για την αξιολόγηση και τον έλεγχο των εργαζομένων, την τήρηση των κανόνων υγιεινής και ασφάλειας, και τις συνέπειες σε περίπτωση παράβασης των εργοδοτικών υποχρεώσεων). Χωρίς αμφιβολία οι νέες ρυθμίσεις είναι κρίσιμες, επειδή η ψηφιακή εργασία είναι ήδη έντονα παρούσα και ως εκ τούτου η αναγκαιότητα ρύθμισής της είναι αναγκαία. Η εφαρμογή των νέων νομοθετικών κανόνων, θα καταδείξει εάν η τηλεργασία ως εργασιακή επιλογή είναι ευέλικτη και ασφαλής ή απλώς ευέλικτη. ■

_INFO

υποχρέωση τηλετοιμότητας του εργαζομένου, χωρίς, ωστόσο να αποσαφηνίζεται το σχετικό πλαίσιο και οι ειδικότεροι όροι παροχής της. Ο εργοδότης είναι υπεύθυνος για την προστασία της υγείας και της επαγγελματικής ασφάλειας του τηλεργαζομένου, ενώ η υποχρέωση εφαρμογής των κανόνων υγιεινής και ασφάλειας βαρύνει τον τηλεργαζόμενο. Σχετικά με τον έλεγχο της απόδοσης του εργαζομένου από τον εργοδότη, ο νόμος προβλέπει ότι πρέπει να ελέγχεται κατά τρόπο που να σέβεται την ιδιωτική του ζωή και να τηρεί τις διατάξεις περί προστασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, ενώ απαγορεύεται ρητά να γίνεται χρήση κάμερας (web cam) για τον εν λόγω έλεγχο. Βασική καινοτομία των σχετικών περί τηλεργασίας προβλέψεων του νόμου είναι η θέσπιση του λεγόμενου «δικαιώματος αποσύνδεσης», το οποίο συνίσταται στο δικαίωμα του τηλεργαζόμενου να απέχει πλήρως από την παροχή της εργασίας του και ιδίως να μην επικοινωνεί ψηφιακώς και να μην απαντά σε τηλεφωνήματα, μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ή σε οποιαδήποτε μορφής επικοινωνία, εκτός ωραρίου εργασίας και κατά τη διάρκεια των νόμιμων αδειών του. Επίσης, ορίζεται ότι, με την επιφύλαξη των διαφοροποιήσεων που οφείλονται στη φύση της τηλεργασίας, οι τηλεργαζόμενοι έχουν τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις με τους συγκρίσιμους εργαζομένους εντός των εγκαταστάσεων της επιχείρησης, ιδίως σε σχέση με τον όγκο εργασίας, τα κριτήρια και τις διαδικασίες αξιολόγησης, τις επιβραβεύσεις, την κατάρτιση και επαγγελματική τους εξέλιξη, την πρόσβαση σε

Καψάλη 10, 10674 Αθήνα Τ: +30 210 7264 500 Ε: klcathens@klclawfirm.com W: www.klclawfirm.com

LAWYER _ 27

_IN THE SPOTLIGHT χώρους εργασίας με κάθε πρόσφορο μέσο, ερευνά οποιαδήποτε ώρα κατά τη διάρκεια της ημέρας ή της νύχτας τους χώρους εργασίας χωρίς προειδοποίηση προς τον εργοδότη και έχει ελεύθερη πρόσβαση σε οποιοδήποτε αρχείο της επιχείρησης. Οι επεμβάσεις αυτές μπορούν να γίνουν στα πλαίσια της πρόληψης των παραβάσεων ή μετά από κάθε καταγγελία και αίτημα εργαζομένου. Στον νόμο θεσπίζεται και η νέα διαδικασία άμεσης επιβολής προστίμων, όταν διαπιστώνεται ότι απασχολείται εργαζόμενος που δεν έχει δηλωθεί ή όταν διαπιστώνονται παραβάσεις σε θέματα υγιεινής και ασφάλειας. Επίσης, το πόρισμα της Επιθεώρησης Εργασίας επί διαφορών που στοιχειοθετούνται από την ψηφιακή κάρτα εργασίας, όπως για παράδειγμα απαιτήσεις για δεδουλευμένα ή επίδομα άδειας, θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί άμεσα, για να βγει διαταγή πληρωμής από το δικαστήριο.

Η εγγραφή στο ηλεκτρονικό μητρώο θα αποτελεί προϋπόθεση για τη χρηματοδότηση, τη συλλογική διαπραγμάτευση, την κήρυξη απεργίας, την υπογραφή συλλογικής σύμβασης και την προστασία των στελεχών της συνδικαλιστικής οργάνωσης σης. Εκτός από την εγγραφή στο εν λόγω μητρώο, προστίθεται και η υποχρέωση τήρησης βιβλίων, τα οποία αντικαθιστούν σε ψηφιακή μορφή τα ειδικά βιβλία συνδικαλιστικών οργανώσεων που τηρούνταν στα κατά τόπους ειρηνοδικεία. Παράλληλα, προβλέπεται ως προϋπόθεση για την κήρυξη απεργίας και την εκλογή Διοικητικού Συμβουλίου να υπάρχει διαθέσιμο σύστημα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας διαθέσιμο σε όποιο μέλος της οργάνωσης επιθυμεί να το χρησιμοποιήσει, με όρους μυστικότητας. Η ενίσχυση συνδικαλιστικών οργανώσεων από εργοδότες και κόμματα απαγορεύεται και απαλείφεται οποιαδήποτε εξαίρεση προβλεπόταν με το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς. Επιπλέον, αναδιαμορφώνεται η διατύπωση των λόγων απόλυσης συνδικαλιστικών στελεχών, καθώς είχαν μια περιοριστική αναφορά, χωρίς ρητή πρόβλεψη ακόμη και για ιδιαιτέρως σοβαρά ποινικά αδικήματα, προβλέποντας αντί αυτού, την προστασία που παρέχει σχετική διάταξη που αφορά τις εγκύους και νέες μητέρες (άρθρο 15, παρ. 1 ν. 1483/1984). Τα συνδικαλιστικά στελέχη θα μπορούν, δηλαδή, να απολύονται μόνο για σπουδαίο λόγο, κάτι που σε συνδυασμό με την αντιστροφή του βάρους απόδειξης διασφαλίζει ότι η τυχόν απόλυση δεν μπορεί να έχει ούτε ως απώτερη αφορμή τη συνδικαλιστική ιδιότητα.

ΕΡΓΑΝΗ ΙΙ Το σύστημα ΕΡΓΑΝΗ μετεξελίσσεται σε ΕΡΓΑΝΗ ΙΙ με στόχο την απλοποίηση των διαδικασιών και την κατάργηση των πολλαπλών δηλώσεων για το ίδιο αντικείμενο που υποχρεώνονται να υποβάλλουν σήμερα οι εργοδότες, όπως για παράδειγμα σε ΕΡΓΑΝΗ και ΕΦΚΑ. Αυτό κατέστη δυνατό χάρη στη διαλειτουργικότητα μεταξύ των πληροφοριακών συστημάτων ΕΡΓΑΝΗ, e-ΕΦΚΑ, Επιθεώρησης Εργασίας και ΟΑΕΔ. Η διαλειτουργικότητα αυτή δεν μειώνει μόνο το διοικητικό βάρος για τους εργοδότες, αλλά ταυτόχρονα διευκολύνει και τους ελέγχους για την εφαρμογή της εργατικής και ασφαλιστικής νομοθεσίας, καθώς παρέχει τη δυνατότητα διασταύρωσης των δηλώσεων για μισθούς και ασφάλιση.

Ρυθμίσεις συλλογικού εργατικού δικαίου ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ Σημαντικές είναι και οι αλλαγές που φέρνει ο νέος νόμος στον συνδικαλισμό με αυστηροποίηση του πεδίου δράσης του. Συγκεκριμένα, θεσπίζεται υποχρεωτική εγγραφή των συνδικαλιστικών οργανώσεων σε ηλεκτρονικό μητρώο στο ΕΡΓΑΝΗ (Γενικό Μητρώο Συνδικαλιστικών Οργανώσεων Εργαζομένων), όπου θα καταχωρούνται βασικά στοιχεία, όπως το καταστατικό, η έδρα και ο αριθμός των μελών κάθε οργάνωσης. Η εγγραφή, μάλιστα, στο μητρώο θα αποτελεί προϋπόθεση για τη χρηματοδότηση, τη συλλογική διαπραγμάτευση, την κήρυξη απεργίας, την υπογραφή συλλογικής σύμβασης και την προστασία των στελεχών της συνδικαλιστικής οργάνω-

ΑΠΕΡΓΙΕΣ Για την κάλυψη των αναγκών του κοινωνικού συνόλου κατά τη διάρκεια απεργιών σε κρίσιμους κλάδους της οικονομίας νομοθετείται η ελάχιστη εγγυημένη υπηρεσία πέραν του προσωπικού ασφαλείας που ίσχυε με το προηγούμενο νομοθετικό καθεστώς. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να

28 _ LAWYER

διασφαλίζεται ότι οι υπηρεσίες που παρέχονται ανταποκρίνονται στο 33% της συνήθους παρεχόμενης υπηρεσίας σε επιχειρήσεις δημόσιου χαρακτήρα ή κοινής ωφέλειας, στους κλάδους υγείας, ύδρευσης, ηλεκτροδότησης, διύλισης πετρελαίου, μεταφορών, τηλεπικοινωνιών, αποκομιδής απορριμμάτων, φορτοεκφόρτωσης και αποθήκευσης εμπορευμάτων στα λιμάνια, Πολιτικής Αεροπορίας και μισθοδοσίας στο Δημόσιο. Προβλέπεται, όμως, ότι το ποσοστό αυτό μπορεί να μειωθεί με ΚΥΑ που εκδίδουν ο υπουργός Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων και ο καθ’ ύλην αρμόδιος υπουργός κατόπιν τεκμηριωμένου αιτήματος ή συμφωνίας των κοινωνικών εταίρων. Σε περίπτωση που δεν επέλθει η συμφωνία για το προσωπικό ελάχιστης εγγυημένης υπηρεσίας, η διαφορά παραπέμπεται στη μεσολάβηση του ΟΜΕΔ. Για την άσκηση του δικαιώματος απεργίας, απαιτείται προειδοποίηση του εργοδότη ή της συνδικαλιστικής του οργάνωσης είκοσι τέσσερις τουλάχιστον ώρες πριν από την πραγματοποίησή της. Στον νέο νόμο διευκρινίζεται ότι αυτή η προειδοποίηση είναι απαραίτητη προϋπόθεση και για τις ολιγόωρες στάσεις εργασίας. Επίσης, θεσπίζεται η απαγόρευση επαναπροκήρυξης από τη δευτεροβάθμια ή την τριτοβάθμια συνδικαλιστική οργάνωση απεργίας που είχε κηρυχθεί από πρωτοβάθμια συνδικαλιστική οργάνωση και έχει κριθεί παράνομη από τη δικαιοσύνη. Επρόκειτο για μια συνήθη πρακτική, στην οποία προέβαιναν οι συνδικαλιστικές οργανώσεις, ώστε εμμέσως να παρακάμψουν το πόρισμα του δικαστηρίου. Τέλος, θεσπίζεται αστική ευθύνη για τους συνδικαλιστές, οι οποίοι δεν τηρούν την υποχρέωση να προστατεύουν το δικαίωμα των εργαζομένων, οι οποίοι δεν συμμετέχουν στην απεργία, ώστε να προσέρχονται και να αποχωρούν ελεύθερα και ανεμπόδιστα από την εργασία τους και να παρέχουν αυτήν χωρίς εμπόδιο και ιδίως χωρίς την άσκηση σωματικής ή ψυχολογικής βίας σε βάρος τους. Η ευθύνη δεν βαραίνει το σύνολο των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου αλλά εκείνους που προβαίνουν σε αυτές τις πράξεις, ενώ η καταβολή αποζημίωσης προϋποθέτει την άσκηση αγωγής από τη θιγόμενη επιχείρηση.

Αντιμετώπιση βίας και παρενόχλησης στην εργασία Η Ελλάδα είναι μία από τις πρώτες χώρες που προχωρά στην κύρωση της Σύμβασης 190 της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας σχετικά με την αντιμετώπιση της βίας και της παρενόχλησης στην εργασία. Με τις ρυθμίσεις που εισάγονται: ► Διευρύνεται η υφιστάμενη προστασία και προ-

στίθεται η βία στις συμπεριφορές που τιμωρούνται. ► Αναφέρονται ως προστατευόμενα πρόσωπα ακόμα και οι αιτούντες εργασία και οι εθελοντές, ενώ καλύπτονται όλες οι έννομες σχέσεις απασχόλησης (συμπεριλαμβανομένης της σύμβασης έργου, της παροχής ανεξάρτητων υπηρεσιών, της έμμισθης εντολής και της μαθητείας). ► Υιοθετείται ο διευρυμένος ορισμός της έννοιας «εργασία», ο οποίος περιλαμβάνει εκτός των χώρων εργασίας και τη μετακίνηση από και προς την εργασία, τα ταξίδια, τις εκδηλώσεις και τις κοινωνικές δραστηριότητες. ► Για να υπάρξει περιστατικό παρενόχλησης, αρκεί να υπάρξει ακόμα και απειλή αυτής, η οποία σκοπεύει ή ενδέχεται να οδηγήσει ακόμα και σε ψυχολογική ή οικονομική βλάβη, δηλαδή όχι μόνο σωματική. Αναφορικά με τις υποχρεώσεις των εργοδοτών: ► Θεσμοθετείται η υποχρέωσή τους να προλαμβάνουν, να σταματούν και να αντιμετωπίζουν περιστατικά βίας ή παρενόχλησης, καθώς και να ενημερώνουν τους εργαζομένους σχετικά με τους κινδύνους, τα μέτρα, τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματά τους. ► Υποχρεώνονται οι επιχειρήσεις που απασχολούν πάνω από 20 άτομα να υιοθετήσουν εταιρική πολιτική για την καταπολέμηση της βίας και παρενόχλησης στην επιχειρησιακή συλλογική σύμβαση ή με απόφαση του εργοδότη. Οι ίδιες επιχειρήσεις υποχρεούνται να υιοθετήσουν εταιρική πολιτική διαχείρισης εσωτερικών καταγγελιών με τήρηση εμπιστευτικότητας και ελάχιστα εχέγγυα αμεροληψίας. Στο πλαίσιο αυτό, θα πρέπει να οριστεί πρόσωπο αναφοράς που θα είναι αρμόδιο να καθοδηγεί και να ενημερώνει τους εργαζόμενους για την πρόληψη και την αντιμετώπιση της βίας και της παρενόχλησης.

Θεσπίζεται η απαγόρευση επαναπροκήρυξης από τη δευτεροβάθμια ή την τριτοβάθμια συνδικαλιστική οργάνωση απεργίας που είχε κηρυχθεί από πρωτοβάθμια συνδικαλιστική οργάνωση και έχει κριθεί παράνομη από τη δικαιοσύνη LAWYER _ 29

_IN THE SPOTLIGHT ζόμενων γυναικών και ανδρών και πολιτικών για την πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας και της παρενόχλησης με τη χορήγηση «Σήματος Ισότητας». Για την απονομή του σήματος λαμβάνεται υπόψη, μεταξύ άλλων κριτηρίων, η ίση αμοιβή για ίσης αξίας εργασία, η ισόρροπη συμμετοχή γυναικών και ανδρών στις διευθυντικές θέσεις ή σε επαγγελματικές και επιστημονικές ομάδες που συγκροτούνται στην επιχείρηση, η ισότητα στην επαγγελματική εξέλιξη, η τήρηση της εργατικής νομοθεσίας σχετικά με την προστασία της μητρότητας και των γονικών αδειών και η τήρηση της νομοθεσίας σχετικά με τα μέτρα πρόληψης της βίας και της παρενόχλησης.

Υγεία και Ασφάλεια Με τον νέο νόμο κυρώνεται και η Σύμβαση 187 της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας για την Ασφάλεια και την Υγεία στην Εργασία. Η Σύμβαση προβλέπει: ► Τη διαμόρφωση Εθνικής Στρατηγικής Υγείας και Ασφάλειας στην Εργασία κατόπιν διαβουλεύσεων με τις οργανώσεις των εργοδοτών και των εργαζομένων. ► Την ενίσχυση του Εθνικού Συστήματος Υγείας και Ασφάλειας που περιλαμβάνει τη νομοθεσία, τους μηχανισμούς συμμόρφωσης, τις υπηρεσίες πληροφόρησης, τον μηχανισμό συλλογής και ανάλυσης στοιχείων κ.α. ► Την κατάστρωση Εθνικού Προγράμματος Υγείας και Ασφάλειας που συνίσταται ιδίως στην ανάπτυξη κουλτούρας πρόληψης των ατυχημάτων και στη θέσπιση δεικτών προόδου. ► Την προγραμματική συνεργασία με το Ελληνικό Ινστιτούτο Υγείας και Ασφάλειας στην Εργασία (ΕΛΙΝΥΑΕ) για έρευνες πεδίου, κατάρτιση εργοδοτών και ευαισθητοποίηση του κοινού.

► Σ ε περίπτωση που λάβει χώρα περιστατικό βίας ή παρενόχλησης, ο εργοδότης υποχρεούται να λάβει μέτρα στο πλαίσιο των εργασιακών σχέσεων, ώστε να το σταματήσει (π.χ. με μετακίνηση ή καταγγελία της σχέσης εργασίας). Εφόσον ο εργοδότης δεν λάβει μέτρα ή αυτά είναι ανεπαρκή, ο/η θιγόμενος/-η μπορεί να ενημερώσει τον εργοδότη και να αποχωρήσει από την εργασία για εύλογο χρόνο χωρίς στέρηση μισθού, εάν αντιμετωπίζει κίνδυνο ζωής ή υγείας. Η απόλυση καθώς και οποιαδήποτε δυσμενής μεταχείριση του καταγγέλλοντος ή μάρτυρα είναι άκυρη, ενώ στη διοικητική και δικαστική διαδικασία (πλην των ποινικών δικαστηρίων) αντιστρέφεται το βάρος απόδειξης και ο καταγγελλόμενος καλείται να αποδείξει ότι δεν συνέτρεξαν οι σχετικές περιστάσεις. Για τον έλεγχο των παραπάνω υποχρεώσεων, συστήνεται αυτοτελές τμήμα στην Επιθεώρηση Εργασίας, το οποίο έχει ως αρμοδιότητα την παρακολούθηση της πορείας των καταγγελιών και των αιτήσεων για την επίλυση των σχετικών εργατικών διαφορών, τη σύνταξη και υποβολή ετήσιων εκθέσεων με ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία επί των καταγγελιών και την τήρηση μητρώου των εργοδοτών κατά των οποίων έχει επιβληθεί διοικητική κύρωση για παράβαση της απαγόρευσης βίας και παρενόχλησης στην εργασία. Παράλληλα, το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων επιβραβεύει τις επιχειρήσεις που διακρίνονται για την εφαρμογή πολιτικών ίσης μεταχείρισης και ίσων ευκαιριών των εργα-

Συμπερασματικά Ο νέος εργασιακός νόμος θέτει φιλόδοξους στόχους στην εξισορρόπηση των δικαιωμάτων εργαζομένων και εργοδοτών μέσα σε ένα σύγχρονο πλαίσιο εργασίας που θα ανταποκρίνεται στις συνεχώς αναδυόμενες νέες ανάγκες. Με αρκετές διατάξεις που νομοθετούν ένα προστατευτικό περιβάλλον εργασίας για τους εργαζομένους, αλλά και διατάξεις που στοχεύουν σε μεγαλύτερη ευελιξία στις εργασιακές σχέσεις, το ζητούμενο πλέον είναι πώς θα εφαρμοστεί η νομοθεσία, ώστε τελικά όντως ο εργαζόμενος να απολαμβάνει επαρκούς προστασίας και να μειωθούν δραστικά τα δυστυχώς ακόμα συχνά περιστατικά κατάχρησης εκ μέρους των εργοδοτών. ■ 30 _ LAWYER

ΑΠΑΓΌΡΕΥΣΗ ΔΙΑΚΡΊΣΕΩΝ ΛΌΓΩ ΗΛΙΚΊΑΣ:

Αποτελεί ανεπίτρεπτη ηλικιακή διάκριση η καταβολή μειωμένης αποζημίωσης σε περίπτωση αποχώρησης λόγω συνταξιοδότησης;

Μπέττυ Σμυρνιού Senior Associate, Δικηγορική Εταιρεία Μπαχάς, Γραμματίδης & Συνεταίροι

_INFO

_ADVERTORIAL

ύμφωνα με το άρθρο 8 εδ. β του Ν. 3198/1955 προβλέπεται η καταβολή μειωμένης αποζημίωσης λόγω αποχώρησης μετά τη συμπλήρωση των προϋποθέσεων πλήρους συνταξιοδότησης. Αυτή ανέρχεται στο 40% ή 50% της πλήρους αποζημίωσης σε περίπτωση απροειδοποίητης καταγγελίας εκ μέρους του εργοδότη, αναλόγως με το εάν ο εργαζόμενος είναι επικουρικώς ή όχι ασφαλισμένος. Έχουν διατυπωθεί και οι δύο νομικές απόψεις σχετικά με το εάν η καταβολή μειωμένης αποζημίωσης σε αποχωρούντες λόγω συνταξιοδότησης αποτελεί ανεπίτρεπτη ηλικιακή διάκριση. Κατά τη μία άποψη η ανωτέρω διάταξη δεν αντίκειται στην αρχή της απαγόρευσης λόγω ηλικίας της Οδηγίας 2000/78/ΕΚ για τη διαμόρφωση γενικού πλαισίου για την ίση μεταχείριση στην απασχόληση και την εργασία και στις διατάξεις του Νόμου 4443/2016 που περιέχει μεταξύ άλλων την ενσωμάτωση της Οδηγίας 2000/78/ΕΚ. Σύμφωνα με το άρθρο 6 του ανωτέρω Νόμου δεν συνιστά διάκριση η ειδικώς αιτιολογημένη διαφορετική μεταχείριση λόγω ηλικίας, εφόσον η μεταχείριση αυτή προβλέπεται στον νόμο προς εξυπηρέτηση σκοπών της πολιτικής της απασχόλησης, της αγοράς εργασίας και της επαγγελματικής κατάρτισης, τα δε μέσα επίτευξης των σκοπών αυτών είναι πρόσφορα και αναγκαία. Στην πρόσφατη απόφαση του ΔΕΕ της 15 Απριλίου 2021 [C-511/2019] κρίθηκε ότι το άρθρο 2 και το άρθρο 6, παράγραφος 1, της Οδηγίας έχουν την έννοια ότι δεν αντιτίθενται σε εθνική νομοθετική ρύθμιση δυνάμει της οποίας οι εργαζόμενοι του δημόσιου τομέα οι οποίοι συμπληρώνουν, κατά τη διάρκεια συγκεκριμένου χρονικού διαστήματος, τις προϋποθέσεις συνταξιοδότησης με πλήρη σύνταξη γήρατος τίθενται, έως τη λύση της σύμβασης εργασίας

τους, υπό καθεστώς εργασιακής εφεδρείας, το οποίο συνεπάγεται μείωση των αποδοχών τους, απώλεια της τυχόν δυνατότητας επαγγελματικής εξέλιξής τους και μείωση, ή ακόμη και απώλεια, της αποζημίωσης απόλυσης, την οποία θα δικαιούνταν να λάβουν κατά τη λύση της σχέσης εργασίας, εφόσον η ρύθμιση αυτή επιδιώκει θεμιτό σκοπό της πολιτικής στον τομέα της απασχόλησης και τα μέσα για την επίτευξη του εν λόγω σκοπού είναι πρόσφορα και αναγκαία. Έχει όμως διατυπωθεί και η αντίθετη νομική άποψη, ότι δηλ. συντρέχει διάκριση λόγω ηλικίας αν ο μισθωτός στερείται της νόμιμης αποζημιώσεως, επειδή δικαιούται να συνταξιοδοτηθεί. Ενόψει του σκοπού της αποζημίωσης, στην οποία προέχει, σύμφωνα με τη νομολογία, ο χαρακτήρας του εν ευρεία έννοια ανταλλάγματος για την παρασχεθείσα εργασία, η μείωσή της δεν φαίνεται δικαιολογημένη. Εάν ο σκοπός της αποζημίωσης στόχευε κυρίως ή αποκλειστικά να αμβλύνει τις συνέπειες για το μέλλον, οπότε στην περίπτωση αυτή θα ήταν διαφορετικός ο τρόπος υπολογισμού της, τότε ο θεμιτός αυτός στόχος της αποζημίωσης θα δικαιολογούσε την καταβολή μειωμένης αποζημίωσης στον αποχωρούντα λόγω συνταξιοδότησης. ■

Φιλελλήνων 26, 105 58 Αθήνα Τ: +30 210 331 8170 F: +30 210 331 8171 E: law-firm@bahagram.com W: www.bahagram.com

LAWYER _ 31

_IN THE SPOTLIGHT

Σταύρος Ανδριόπουλος Εντεταλμένος Εταίρος, KLC Law Firm

νέος εργασιακός νόμος φέρνει αρκετές αλλαγές ως προς τη Ο διευθέτηση του χρόνου εργασίας, τις επιτρεπόμενες υπερωρίες και τη συνδικαλιστική δράση. Θεωρείτε ότι αυτές οι αλλαγές είναι προς τη σωστή κατεύθυνση, για να πετύχουν την επιθυμητή ισορροπία ανάμεσα στα δικαιώματα των εργαζομένων και τον εκσυγχρονισμό της εργατικής νομοθεσίας; Όσον αφορά τη διευθέτηση του χρόνου εργασίας σημειώνεται ότι πρόκειται για μία ρύθμιση που αποσκοπεί στην προσαρμογή στις μεταβαλλόμενες ανάγκες είτε αυτές παρατηρούνται σε επίπεδο επιχείρησης είτε στην προσωπική και επαγγελματική ζωή του εργαζομένου. Η τελευταία καθίσταται δυνατή, ύστερα από την εισαγωγή της ατομικής συμφωνίας. Πρόκειται για μία αλλαγή που τείνει μεν στην αποσυλλογικοποίηση, χωρίς όμως να οδηγεί στην απορρύθμιση. Δοθέντων α) ότι το νομοθετικό πλαίσιο των επιμέρους ρυθμίσεων, που ορίζουν τις προϋποθέσεις, τη διάρκεια, τον χρόνο αναφοράς και τα λοιπά στοιχεία της διευθέτησης, δεν τροποποιείται, β) ότι εξασφαλίζεται η γνησιότητα της βούλησης του εργαζομένου, γ) ότι το αίτημα πρέπει να ανανεώνεται σε σχετικά σύντομα χρονικά διαστήματα και δ) ότι δεν καταστρατηγείται η περίοδος μειωμένης απασχόλησης, πρόκειται για μία νομοθετική επιλογή που ναι μεν αναδεικνύει την ατομικότητα και την αυτοδιάθεση κάθε εργαζομένου, από την άλλη όμως η εκ των πραγμάτων αποδυνάμωση της συλλογικής δράσης, μέσω συλλογικών συμβάσεων, εγκυμονεί κινδύνους. Αναφορικά με τις επιτρεπόμενες υπερωρίες, ο νόμος προτείνει την αύξηση έως και τρεις ώρες ημερησίως, μέχρι και τη συμπλήρωση των 150 ωρών (από 120) ετησίως, και την οριζόντια εφαρμογή της διάταξης σε όλους τους κλάδους εργασίας (επέκταση και στις βιομηχανίες). Πρόκειται για μια ρύθμιση που προκρίνει την οικονομική αποτελεσματικότητα και μένει να αποδειχθεί αν πράγματι απαντά στις σύγχρονες συνθήκες παραγωγής, όπως υποστηρίζεται από το Υπουργείο Εργασίας. Σε κάθε περίπτωση, συνδυασμένη εφαρμογή της ψηφιακής κάρτας και της τήρησης των διατυπώσεων (εν όψει και της προσαύξησης σε 120% του καταβαλλόμενου ωρομισθίου ως αποζημίωση), ώστε οι πραγματοποιούμενες υπερωρίες να είναι νόμιμες, φαίνεται να οδηγεί σε ένα ασφαλές πλαίσιο για τον εργαζόμενο, μένει δε να αποδειχθεί εάν οι ρυθμίσεις αυτές θα έχουν δυσμενή επίπτωση στην αύξηση των θέσεων εργασίας. Αναφορικά με τη συνδικαλιστική δράση, διαφαίνεται σαφής η βούληση της πολιτικής ηγεσίας για μια σειρά αλλαγών ή/και περιορισμών, που επικεντρώνονται κυρίως στη συνδικαλιστική προστασία (ενδεικτικά: ποσοτική μείωση της προστασίας) και στην απεργία. Η δυνατότητα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, μολονότι κινείται εντός του πλαισίου νομιμότητας και παράλληλα ικανοποιεί το αίτημα της προόδου, εξακολουθεί να εγείρει αντιρρήσεις (ενδεικτικά: μυστικότητα της ψήφου, εξασφάλιση αυξημένης απαρτίας), χωρίς όμως να παραγνωρίζονται τα οφέλη της. Επιπλέον, η λήψη μέτρων που κατατείνουν στη διαφάνεια της λειτουργίας των συνδικαλιστικών οργανώσεων αποσκοπούν στη δημιουργία κουλτούρας ανεξαρτησίας του συνδικαλιστικού κινήματος από διάφορα κέντρα εξαρτήσεων. Η απαλοιφή των περιοριστικά αναφερόμενων λόγων απόλυσης των συνδικαλιστικών στελεχών και η ανάδειξη του «σπουδαίου λόγου» ως μοναδικού κριτηρίου για τον έλεγχο της απόλυσης – που θα υπόκειται σε δικαστική πλέον εκτίμηση και μάλιστα εκ των υστέρων – μένει να αποδειχθεί στην εφαρμογή του αν θα αποτελέσει εργαλείο φίμωσης των συνδικαλιστών ή βήμα ανάδειξης πραγματικών εκπροσώπων των εργαζομένων.

32 _ LAWYER

ώς κρίνετε τον νόμο για την τηλεργασία στο δημόσιο; Θεωρείτε ότι οι > Π διατάξεις του, ιδίως για το δικαίωμα αποσύνδεσης και την προστασία των προσωπικών δεδομένων, οι οποίες αποτέλεσαν πρότυπο και για τις αντίστοιχες διατάξεις του εργασιακού νόμου για τον ιδιωτικό τομέα, προστατεύουν επαρκώς τα δικαιώματα των τηλεργαζομένων; Στους άξονες της αρχής της ίσης μεταχείρισης, της προστασίας των προσωπικών δεδομένων, του σεβασμού της ιδιωτικής ζωής και του οικειοθελούς χαρακτήρα βασίζεται η εισαγωγή της τηλεργασίας στο Δημόσιο, χωρίς πλέον να προϋποτίθεται κάποια έκτακτη συνθήκη (λ.χ. πανδημία) βάσει του νέου νόμου. Από το σύνολο των διατάξεών του νόμου, εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει εκείνη που προβλέπει το δικαίωμα αποσύνδεσης, σύμφωνα με το οποίο «μετά το πέρας του ωραρίου του ο τηλεργαζόμενος αποσυνδέεται από τα μέσα πληροφορικής και επικοινωνίας που χρησιμοποιεί για την εκτέλεση των καθηκόντων του». Πρόκειται για μία αξιόλογη ρύθμιση, παρά τα ζητήματα εφαρμογής που είναι βέβαιο ότι θα ενσκήψουν. Όσον αφορά στην προστασία των προσωπικών δεδομένων, ο νομοθέτης θέτει ένα minimum εξασφαλίσεων και διατυπώσεων παραπέμποντας σε σημαντικό βαθμό στον Γενικό Κανονισμό για την Προστασία Δεδομένων και τον ν. 4624/19, ενώ στις εξουσιοδοτικές διατάξεις προβλέπεται η ειδικότερη ρύθμιση των τεχνικών και οργανωτικών ζητημάτων δυνάμει διατάγματος.

διατάξεις του εργασιακού νόμου, όπως η διευθέτηση > Οτου ρισμένες χρόνου εργασίας, έχουν αντιμετωπιστεί αρνητικά κυρίως από φορείς των εργαζομένων. Σε ποιο βαθμό οι αντιδράσεις αυτές αποτυπώνουν έναν εύλογο προβληματισμό σχετικά με την εφαρμογή αυτών των ρυθμίσεων από τη θεωρία στην πράξη; Με βάση τις προϊσχύουσες διατάξεις, η διευθέτηση του χρόνου εργασίας καθοριζόταν με συλλογικές συμβάσεις εργασίας ή συμφωνία του εργοδότη με συνδικαλιστική οργάνωση στην επιχείρηση που αφορά τα μέλη της ή συμφωνία του εργοδότη και του συμβουλίου των εργαζομένων ή ένωσης προσώπων. Ο εργαζόμενος εξακολουθεί να δουλεύει 40 ώρες την εβδομάδα συνολικά, μέσα στην περίοδο αναφοράς. Λόγω της σχετικής περιπλοκότητας της ρύθμισης και της νομιμοποίησης σε συλλογικό και όχι σε ατομικό επίπεδο, η διευθέτηση του χρόνου εργασίας δεν έχει τύχει ευρείας εφαρμογής. Με τη νέα ρύθμιση, η διευθέτηση του χρόνου εργασίας θα μπορεί να εφαρμόζεται με συμφωνία εργοδότη - εργαζόμενου εφόσον το αιτηθεί ο εργαζόμενος. Σύμφωνα με την άποψη της ΓΣΕΕ, με τη νέα διάταξη η ρύθμιση του χρόνου εργασίας έρχεται στον έλεγχο του εργοδότη, ο οποίος θα μπορεί να προχωρά κατά το δοκούν σε διευθετήσεις, και να παρακάμπτονται οι συνδικαλιστικές οργανώσεις. Η νέα ρύθμιση μπορεί να είναι προς όφελος του εργαζόμενου στο πλαίσιο της συμφιλίωσης της επαγγελματικής με την προσωπική ζωή, εφόσον το αίτημα υποβάλλεται πραγματικά από τον εργαζόμενο. Όμως, φρονώ ότι δύσκολα τελικά θα μπορεί να τύχει ευρείας εφαρμογής η διευθέτηση μετά από αίτημα του εργαζόμενου [και όχι του εργοδότη] και είτε θα παραμείνει ανεφάρμοστη η ρύθμιση αυτή, είτε θα γίνει καταστρατήγηση.

LAWYER _ 33

Μπέττυ Σμυρνιού Senior Associate στην Δικηγορική Εταιρία Μπαχάς, Γραμματίδης & Συνεταίροι

_IN THE SPOTLIGHT Ο εργασιακός νόμος φέρνει αρκετές αλλαγές ως προς τη διευθέτηση του > χρόνου εργασίας, τις επιτρεπόμενες υπερωρίες και τη συνδικαλιστική δράση. Θεωρείτε ότι αυτές οι αλλαγές είναι προς τη σωστή κατεύθυνση, για να πετύχουν την επιθυμητή ισορροπία ανάμεσα στα δικαιώματα των εργαζομένων και τον εκσυγχρονισμό της εργατικής νομοθεσίας;

Λιάνα Κοσμάτου Δικηγόρος/Εταίρος, ΠαπακωστόπουλοςΓρηγοριάδου και Συνεργάτες Δικηγορική εταιρεία (CPA Law), ανεξάρτητο μέλος του νομικού και φορολογικού δικτύου της KPMG

Σε γενικές γραμμές πιστεύω ότι ο εργασιακός νόμος, τόσο στα ανωτέρω τρία θέματα όσο και στο σύνολό του, θεσπίζει αλλαγές που είναι προς τη σωστή κατεύθυνση και για την ενίσχυση των εργασιακών δικαιωμάτων αλλά και τον εκσυγχρονισμό της εργατικής νομοθεσίας. Περαιτέρω, σε ό,τι αφορά τα ανωτέρω επιμέρους θέματα του νόμου: • H διευθέτηση του χρόνου εργασίας αποσκοπεί στην αναμόρφωση των εργασιακών συνθηκών των εργαζομένων με επιρροή όχι μόνο στην επαγγελματική αλλά και στην προσωπική τους ζωή, παρέχοντάς τους το δικαίωμα επιλογής του χρόνου εργασίας τους σε συμφωνία με τον εργοδότη τους. Η οργάνωση του ωραρίου εργασίας του προσωπικού της κάθε επιχείρησης με βάση τις ατομικές «προτιμήσεις» του κάθε υπαλλήλου δεν θα είναι εύκολη, τουλάχιστον στην αρχή, και για να εφαρμοστεί και να μη μείνει θεωρητική δυνατότητα, θα απαιτήσει ιδιαίτερη προσοχή ώστε να διασφαλιστεί και η ικανοποίηση του καθενός από τους υπαλλήλους και η εύρυθμη λειτουργία της επιχείρησης. • Για τις επιτρεπόμενες υπερωρίες, προφανώς οι αυξήσεις στο ύψος της αμοιβής είναι θετικές και η αύξηση του ορίου αυτών εκφράζει τις υφιστάμενες ανάγκες. Το μέτρο αυτό όμως θα πρέπει να αξιολογηθεί σε συνδυασμό με την ανάγκη μείωσης της ανεργίας. • Τέλος, για τη συνδικαλιστική δράση, θεωρώ καταρχήν ότι η νομοθεσία για τον συνδικαλισμό θα έπρεπε να έχει αναμορφωθεί προ πολλού, γιατί 40 χρόνια μετά την ψήφιση του συνδικαλιστικού νόμου, το συνδικαλιστικό τοπίο σε παγκόσμιο επίπεδο είναι τελείως διαφορετικό. Οι ανάγκες και η φύση των συνδικαλιστικών ελευθεριών είναι διαφορετικές, η ενημέρωση των εργαζομένων για το επιχειρηματικό αλλά και το κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι και τα κανάλια επικοινωνίας έχουν βελτιωθεί σημαντικά και κυρίως οι πρακτικές αρκετών συνδικαλιστικών οργανώσεων είναι παρωχημένες. Εξ αυτού του λόγου, η άποψη μου είναι - προς το παρόν τουλάχιστον, γιατί η αποτελεσματικότητα και το «ορθώς έχειν» των διατάξεων θα κριθεί από την αποτελεσματικότητα κατά την εφαρμογή τους – ότι τα μέτρα που αποσκοπούν στη διαφάνεια στον συνδικαλισμό και στη συμμετοχή στις ψηφοφορίες, είναι θετικά. Συνοψίζοντας, πιστεύω ότι τα ανωτέρω ειδικότερα θέματα σαφώς αντικατοπτρίζουν τις τάσεις και εξελίξεις στην ευρωπαϊκή αγορά εργασίας και είναι αναγκαία η προσπάθεια συμπόρευσης της νομοθεσίας μας με αυτές τις εξελίξεις, αν και προφανώς υπάρχει περιθώριο περαιτέρω βελτιώσεων του εργασιακού πλαισίου στη χώρα μας. Δεν μπορούμε όμως να παραβλέψουμε και την πιθανότητα καταστρατήγησης των νέων νομοθετικών ρυθμίσεων που ιστορικά ανακύπτει κάθε φορά που προκύπτει ένα νέο θεσμικό πλαίσιο, τουλάχιστον μέχρι η Πολιτεία να «διορθώσει» επιμέρους αστοχίες, και ελπίζουμε αυτή τη φορά να μη συμβεί κάτι τέτοιο.

ώς κρίνετε τον νόμο για την τηλεργασία στο δημόσιο, το οποίο > Π αποτέλεσε πρότυπο και για τις αντίστοιχες διατάξεις του εργασιακού νόμου για τον ιδιωτικό τομέα; Θεωρείτε ότι είναι επαρκές για την προστασία των προσωπικών δεδομένων των τηλεργαζομένων; Ο νόμος κινείται στα πλαίσια προϋφιστάμενων νομοθετικών διατάξεων για την τηλεργασία και το ποσοστό (25%) που καθορίζει φαίνεται να ανταποκρίνεται στις ανάγκες που έχει διαπιστώσει η δημόσια διοίκηση για την εξ αποστάσεως απασχόληση των εργαζομένων στο δημόσιο και τον ευρύτερο δημόσιο τομέα. Το εργασιακό αυτό μοντέλο έχει χρησιμοποιηθεί

34 _ LAWYER

με επιτυχία στην ΕΕ και δοκιμάστηκε και στη χώρα μας ήδη λόγω του κορωνοϊού και επί της αρχής εκτιμώ ότι θα έχει θετικά αποτελέσματα. Υπάρχει όμως και κάποιος σκεπτικισμός για τους εξής λόγους: • Σε τεχνικό επίπεδο, σε ό,τι αφορά το κατά πόσο θα είναι εφικτό – και πόσος χρόνος θα χρειαστεί – για να υλοποιηθούν τα τεχνικά και οργανωτικά μέτρα που απαιτούνται για την ασφαλή διεξαγωγή της τηλεργασίας, και σε πρακτικό επίπεδο αλλά και στο επίπεδο της διασφάλισης της προστασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα τόσο των εργαζομένων όσο και των Ελλήνων πολιτών που συνδιαλέγονται με τον δημόσιο τομέα. Δεν θα χρειαστούν μονάχα οικονομικοί πόροι αλλά και συστηματοποιημένη εκπαίδευση για αυτό τον σκοπό και θα πρέπει η Πολιτεία να καταβάλει σημαντική προσπάθεια και θα απαιτηθεί αρκετός χρόνος. • Σε πραγματιστικό επίπεδο, στις παθογένειες που εξακολουθούν να υφίστανται στη λειτουργία των δημοσίων υπηρεσιών, όχι βέβαια συλλήβδην. Αναφέρομαι στη δυσκινησία και στην περιορισμένη (ή και καθόλου) ανταπόκριση από κάποιους φορείς του δημόσιου τομέα, στις δυσκολίες επικοινωνίας και αδικαιολόγητης - σε κάποιες περιπτώσεις - καθυστέρησης για τη διευθέτηση αιτημάτων μας που αντιμετωπίσαμε κατά τη διάρκεια της πανδημίας, με το πρόσχημα της τηλεργασίας. Είναι σαφώς ένα φιλόδοξο σχέδιο που ευχόμαστε να στεφθεί με επιτυχία.

Πώς κρίνετε τον νόμο για την τηλεργασία στο δημόσιο; Θεωρείτε > ότι οι διατάξεις του, ιδίως για το δικαίωμα αποσύνδεσης και την προστασία των προσωπικών δεδομένων, οι οποίες αποτέλεσαν πρότυπο και για τις αντίστοιχες διατάξεις του εργασιακού νόμου για τον ιδιωτικό τομέα, προστατεύουν επαρκώς τα δικαιώματα των τηλεργαζομένων; Η ΑΠΔΠΧ αποτίμησε θετικά τις αναφερόμενες στα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα διατάξεις του νομοσχεδίου επισημαίνοντας ότι το άρθρο 6 έχει αντιγράψει κατά 90% τις κατευθυντήριες γραμμές της για την τηλεργασία. Η μόνη διάταξη που προβληματίζει κατά τον Πρόεδρο της ΑΠΔΠΧ είναι το άρθρο 6 παρ. 6, η οποία, ενώ κατ’ εξαίρεση επιτρέπει την εγγραφή κινούμενων εικόνων του τηλεργαζομένου αν το επιβάλλουν οι λειτουργικές ανάγκες της εργασίας, εν τούτοις δεν καθορίζει τα κριτήρια και τις προϋποθέσεις βάσει των οποίων θα μπορεί να γίνεται αυτό. Όμως, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι τα προαναφερόμενα κριτήρια και προϋποθέσεις δύνανται να προβλεφθούν στο διάταγμα που θα εκδοθεί στο πλαίσιο του άρθρου 19. Τέλος, η νομοπαρασκευαστική επιτροπή λαμβάνοντας υπ’ όψιν το σχόλιο για αναδιατύπωση του άρθρου 18 με ρητή αναφορά στην αποσύνδεση του τηλεργαζόμενου μετά το πέρας του ωραρίου του, που υποβλήθηκε στο πλαίσιο της διαβούλευσης, απάλειψε την φράση «έχει δικαίωμα να» που είχε προταθεί αρχικά, έτσι ώστε να είναι ξεκάθαρος ο σκοπός του νομοθέτη ως προς το δικαίωμα στην αποσύνδεση του τηλεργαζόμενου. Συνεπώς, οι ανωτέρω διατάξεις του νόμου, καθώς επίσης και η δυνατότητα έκδοσης κανονιστικών πράξεων που θα ρυθμίζουν ειδικά θέματα προστασίας προσωπικών δεδομένων των τηλεργαζομένων, προστατεύουν επαρκώς τους εργαζόμενους του δημοσίου τομέα. LAWYER _ 35

Καλλιόπη Παπαντωνίου Senior Associate στην Δικηγορική Εταιρία Μπαχάς, Γραμματίδης & Συνεταίροι

Τα μέτρα στήριξης των τραπεζών κατά τη διάρκεια της πανδημίας και η επιστροφή στην κανονικότητα Είναι αδιαμφισβήτητο ότι η αντίδραση των οργάνων της ΕΕ στην πανδημία με τη στήριξη του τραπεζικού συστήματος και εν γένει της οικονομίας μας εντυπωσίασε θετικά για την ταχύτητα και την ευελιξία της. Το αίνιγμα τώρα είναι πώς θα μπορέσει να γίνει σταδιακά η άρση των υποστηρικτικών μέτρων χωρίς να οδηγηθούμε σε απότομη πτώση της σταθερότητας που με τόσο κόπο επιτεύχθηκε. Της

Αλεξιάννας Τσότσου

3L 6A W_Y EL RA W_Y E3 R6

_IN THE SPOTLIGHT

ον Μάρτιο του 2020, η ευρωπαϊκή οικονομία εισήλθε σε απότομη ύφεση λόγω της επιβολής αυστηρών lockdowns σε όλες σχεδόν τις χώρες στην ΕΕ. Από την αρχή αυτής της ύφεσης, ο στόχος των κρατών-μελών και της ΕΚΤ ήταν η υποστήριξη των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων και θέσεων εργασίας μέσω της συνεχούς παροχής πιστώσεων και διαφόρων εθνικών δημοσιονομικών μέτρων, όπως η επιχορήγηση μισθών και η αναστολή των φορολογικών υποχρεώσεων. Τα κράτη-μέλη υλοποίησαν σημαντικά πακέτα στήριξης, τα οποία στηρίζονταν στην αναστολή των δανειακών υποχρεώσεων και την παροχή εγγυήσεων για δανεισμό, ειδικότερα για τις μικρές επιχειρήσεις. Τα πακέτα αυτά πλαισιώθηκαν από την αύξηση των κεφαλαίων και τη χαλάρωση της εποπτείας σε ευρωπαϊκό επίπεδο, έτσι ώστε τα εθνικά μέτρα στήριξης να μη συσχετιστούν με πιθανή αφερεγγυότητα. Το αποτέλεσμα ήταν θεαματικό: η βαθύτερη ύφεση που γνώρισε η Ευρώπη τα τελευταία χρόνια οδήγησε σε μια μικρή μόνο αύξηση των μη εξυπηρετούμενων δανείων στην Ευρωζώνη. Το θέμα, βέβαια, είναι αν η ευελιξία αυτή έχει τον κίνδυνο υπονόμευσης του τραπεζικού συστήματος μέσω της ανοχής μεγαλύτερων πιστωτικών κινδύνων και τη μείωση της διαφάνειας, αλλά και με ποιον τρόπο μπορεί να αποσυρθεί σταδιακά η στήριξη κατά την επιστροφή στην κανονικότητα.

Τα εθνικά μέτρα στήριξης στο τραπεζικό σύστημα Η απρόσκοπτη παροχή πιστώσεων στην Ευρωζώνη το 2020 έρχεται σε εντυπωσιακή αντίθεση με τη συρρίκνωση της πίστωσης που ακολουθήθηκε στις αρχές του 2010, όταν η προσέγγιση σε μια εντελώς διαφορετική κρίση είχε προφανώς άλλα χαρακτηριστικά. Καθώς ο κύριος στόχος των μέτρων προληπτικής και νομισματικής πολιτικής της ΕΚΤ ήταν να εξουδετερώσουν το σοκ από την πανδημία του Covid-19, δόθηκε σημασία στην ταχύτατη διεύρυνση των όρων αναχρηματοδότησης των τραπεζών και χορήγησης κεφαλαίων. Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και οι εθνικές κεντρικές τράπεζες επέκτειναν τα προγράμματα ρευστότητας, συμπεριλαμβανομένων των στοχευμένων πράξεων πιο μακροπρόθεσμης αναχρηματοδότησης (TLTRO) και του προγράμματος αγοράς στοιχείων του ενεργητικού λόγω της πανδημίας (PEPP). Καίριας σημασίας ήταν το γεγονός ότι με τη δέσμη μέτρων της ΕΚΤ που ανακοινώθηκε στις 12 Μαρτίου 2020 επετράπη στις τράπεζες

να λειτουργούν κάτω από τα συμφωνημένα με τον Πυλώνα ΙΙ κεφαλαιακά επίπεδα. Παράλληλα, οι ρυθμιστικές και εποπτικές αρχές διευκόλυναν τα διάφορα εθνικά πακέτα στήριξης, τα οποία υλοποιήθηκαν με πρωτοφανή ταχύτητα κατά τη διάρκεια του πρώτου lockdown και είχαν ως στόχο τη διατήρηση επαρκούς ρευστότητας για τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά που επλήγησαν από το αναπάντεχο πάγωμα στις οικονομικές δραστηριότητες. Η αναστολή των δανειακών υποχρεώσεων δόθηκε ανεξάρτητα από την πιστοληπτική ικανότητα του οφειλέτη για 9 μήνες με απώτατο ορίζοντα επαναφοράς το τέλος του 2021. Επιπλέον, οι πιστωτικές εγγυήσεις κατέστησαν δυνατές με την απαλλαγή από τους κανόνες της ΕΕ για τις κρατικές ενισχύσεις. Παρόλο που, κατά κανόνα, οι δημόσιες εγγυήσεις απαγορεύονται σύμφωνα με το άρθρο 107 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ), δόθηκε η δυνατότητα ευρείας απαλλαγής. Έτσι, τα εθνικά συστήματα πιστωτικών εγγυήσεων κάλυψαν

Χριστίνα Παπανικολοπούλου Partner, Head of Finance & Capital Markets Group, Zepos & Yannopoulos

«Τα μέτρα στήριξης των τραπεζών προς αντιμετώπιση της πανδημίας κινήθηκαν σε 4 άξονες: (α) μέτρα σε σχέση με τα εποπτικά κεφάλαια, (β) παρατάσεις εφαρμογής διαφόρων λειτουργικών ή και τεχνικών υποχρεώσεων, (γ) συστάσεις περί μη καταβολής μερισμάτων και (δ) μέτρα σε σχέση με τα κόκκινα δάνεια, και ήταν οπωσδήποτε απαραίτητα. Επιπλέον, ήταν εξαιρετικά σημαντικό το πλέγμα μέτρων προστασίας που προσέφερε η ελληνική κυβέρνηση στην πραγματική οικονομία, τα οποία αναπτύχθηκαν σε όλο το φάσμα της οικονομικής ζωής της χώρας. Όσον αφορά τις άμεσες επιπτώσεις στην αφερεγγυότητα των δανείων, υπολογίζεται ότι τα ως άνω μέτρα παρείχαν κάποιας μορφή διευκόλυνση σε περίπου 20 δις δανειοδοτήσεις, εκ των οποίων οι τέσσερις συστημικές τράπεζες εκτιμούν ότι ένα ποσό κάτω από 4-5 δις θα καταστεί αφερέγγυο. Καθότι τα μέτρα εποπτικής χαλάρωσης σε επίπεδο τραπεζών, όσο και στήριξης των επιχειρήσεων συνδυάστηκαν και με πολλές παράλληλες δράσεις για τον εκσυγχρονισμό του Δημοσίου και την μεταρρύθμιση βασικών λειτουργιών του ελληνικού κράτους, θεωρώ ότι θα έχουν μακροπρόθεσμα οφέλη, πέραν της αποτροπής του άμεσου κινδύνου αφερεγγυότητας των επιχειρήσεων και ότι εξασφαλίζουν ότι η πανδημία δεν θα δημιουργήσει μία νέα γενιά κόκκινων δανείων.»

LAWYER _ 37

_IN THE SPOTLIGHT το μεγαλύτερο μέρος της επέκτασης της πίστωσης στην Ευρωζώνη το δεύτερο και τρίτο τρίμηνο του 2020, ενώ υπήρξε και μια απότομη πτώση του ποσοστού απόρριψης των αιτήσεων δανείων, καθώς οι τράπεζες λειτούργησαν σε καθεστώς μέτριου κινδύνου χάρη στις εγγυήσεις. Βέβαια, αυτή η ανοχή του κινδύνου από τις τράπεζες δεν διατηρήθηκε για πολύ, καθώς αυτές εμφανίστηκαν στο τελευταίο τρίμηνο του έτους απρόθυμες να συνεχίσουν με τα ίδια πιστωτικά πρότυπα και έθεσαν ως βασικούς παράγοντες αυστηροποίησης των πιστωτικών προτύπων την οικονομική προοπτική των επιχειρήσεων και τον μειωμένο κίνδυνο, έτσι ώστε να μην αυξηθούν κατακόρυφα τα μη εξυπηρετούμενα εταιρικά δάνεια.

σότερες χώρες σε επαναφορά των περιοριστικών μέτρων και των lockdowns. Όσον αφορά στις απαιτήσεις κεφαλαιακής επάρκειας, το κυριότερο μέτρο ήταν η τροποποίηση του Κανονισμού ΕΕ 575/2013 σχετικά με τις απαιτήσεις προληπτικής εποπτείας για πιστωτικά ιδρύματα και επιχειρήσεις επενδύσεων (Capital Requirements Regulation), με το λεγόμενο “quick fix” (ΕΕ 873/2020) το οποίο παρείχε χαλάρωση στις απαιτήσεις κεφαλαιακής επάρκειας, προέβλεπε ευνοϊκή μεταχείριση της δανειοδότησης σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις και διευκόλυνε ορισμένες απαιτήσεις γνωστοποίησης. Η ερμηνεία του πλαισίου προληπτικής εποπτείας από την ΕΑΤ και την Επιτροπή αντανακλάται και στην εποπτεία της ΕΚΤ επί των μεγαλύτερων τραπεζών στην Ευρωζώνη. Οι σχετικές δηλώσεις της καθ’ όλη τη διάρκεια της πανδημίας αναφέρονται στις κατευθυντήριες γραμμές της ΕΑΤ και υπογραμμίζουν ότι οι αναστολές των δανειακών υποχρεώσεων δεν θα θεωρηθούν ως αθετήσεις πληρωμών. Επιπλέον, οι τράπεζες ενθαρρύνθηκαν να επωφεληθούν από τις μεταβατικές ρυθμίσεις στο πλαίσιο του Διεθνούς Πλαισίου Χρηματο-

Τα μέτρα στήριξης της ευρωπαϊκής νομοθεσίας και εποπτείας Η αναστολή των χρεών και τα συστήματα δημόσιων εγγυήσεων περιείχαν τον σαφή κίνδυνο να οδηγήσουν σε ταξινομήσεις αθέτησης και αφερεγγυότητας. Παρόλο που οι τράπεζες επωφελήθηκαν από τις ουσιαστικές εγγυήσεις των εθνικών κυβερνήσεων, οι οποίες σε ορισμένες περιπτώσεις κάλυψαν έως και το 100% της έκθεσης, υπήρχε η πιθανότητα σε μια εποχή μικρότερης ανοχής στον κίνδυνο οι δανειστές να μην ανέχονταν ούτε μικρή έκθεση στον κίνδυνο και να προέκυπτε πιστωτική κρίση. Για να αντιμετωπιστεί αυτό το πρόβλημα, η Επιτροπή, η Ευρωπαϊκή Αρχή Τραπεζών και η ΕΚΤ υποστήριξαν με σειρά δηλώσεων και κατευθυντήριων γραμμών τα εθνικά προγράμματα παροχής πίστωσης και προσάρμοσαν τις υπάρχουσες κανονιστικές και εποπτικές προϋποθέσεις. Ήδη από τον Μάρτιο του 2020, η ΕΑΤ εξέδωσε δήλωση σχετικά με την εφαρμογή του πλαισίου προληπτικής εποπτείας αναφορικά με τα μέτρα των κρατών-μελών για τον Covid-19. Στις αρχές Απριλίου, η ΕΑΤ εξέδωσε κατευθυντήριες γραμμές, με τις οποίες διευκρίνισε ότι οι αναστολές πληρωμών που καλύπτουν ορισμένα κριτήρια, όπως ότι δεν διαφοροποιούνται με βάση την πιστοληπτική ικανότητα του δανειολήπτη, δεν πρέπει να θεωρηθούν ως μέτρα αφερεγγυότητας και επομένως οι δανειολήπτες που εκμεταλλεύονται το μορατόριουμ δεν θα θεωρούνται αυτομάτως ως αφερέγγυοι. Ωστόσο, οι τράπεζες ενθαρρύνθηκαν να αξιολογήσουν κάθε δανειολήπτη ξεχωριστά, έτσι ώστε να αναγνωριστούν τα πραγματικά προβλήματα φερεγγυότητας. Η χαλάρωση αυτή μειώθηκε σταδιακά τον Σεπτέμβριο του 2020, όμως επανήλθε τον Δεκέμβριο, όταν το δεύτερο κύμα της πανδημίας οδήγησε τις περισ-

Ρόζμαρυ Ροντήρη Senior Partner, PPT Legal Law Firm

«Οι κεντρικές τράπεζες αύξησαν τη ρευστότητα στις εποπτευόμενες τράπεζες για την προώθηση του τραπεζικού δανεισμού στους περισσότερο πληττόμενους. Τα ευρωπαϊκά κράτη διαμόρφωσαν αποφασιστική και συντονισμένη δημοσιονομική αντίδραση μέσω των ευρωπαϊκών κρατικών ενισχύσεων και του Συμφώνου Σταθερότητας και Ανάπτυξης. Η Επιτροπή Τραπεζικής Εποπτείας της Βασιλείας (BCBS) παρέτεινε κατά ένα έτος τη διεθνώς συμφωνημένη προθεσμία για την εφαρμογή των τελικών προτύπων «Βασιλεία ΙΙΙ», προκειμένου να απελευθερώσει την επιχειρησιακή ικανότητα των τραπεζών. Πλην, όμως, οι διαφαινόμενοι κίνδυνοι για τις τράπεζες είναι αρκετοί. Οι τράπεζες, πιστεύω, θα αυξήσουν σημαντικά τις προβλέψεις για πιστωτικές ζημίες στους ισολογισμούς τους και συνεπώς θα μειωθεί η δυνατότητα παροχής δανείων, λόγω των τραπεζικών εκτιμήσεων μελλοντικών ζημιών από δάνεια σύμφωνα με το ΔΠΧΑ 9 και της εφαρμογής της προσέγγισης για τον υπολογισμό των αναμενόμενων πιστωτικών ζημιών. Επίσης, οι τράπεζες θα αντιμετωπίσουν προκλήσεις, όπως π.χ. η χαμηλή κερδοφορία λόγω των χαμηλών επιτοκίων και η αύξηση των μη εξυπηρετούμενων δανείων, με αντίστοιχη αύξηση των δικαστικών υποθέσεων δανειστών και δανειοληπτών.»

38 _ LAWYER

Η Τεχνητή Νοημοσύνη στην «Υπηρεσία» της Σύγχρονης Τραπεζικής Ο ψηφιακός μετασχηματισμός του τραπεζικού συστήματος, που είχε ήδη δρομολογηθεί ως απαραίτητος, εξελίχθηκε ραγδαία με την εμφάνιση της πανδημίας του Covid-19. Μέσα σε -κατ’ ανάγκη- σύντομο χρονικό διάστημα, οι τράπεζες υιοθέτησαν νέες τεχνολογίες και ευέλικτες εφαρμογές και προσαρμόσθηκαν σε ένα καινούργιο περιβάλλον αλλάζοντας δραστικά την παραδοσιακή τραπεζική πρακτική. Η αυξημένη χρήση εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης «[…] σε διαδικασίες αλληλεπίδρασης με πελάτες μέσω chatbots (π.χ. αναγνώριση φυσικής γλώσσας), δημιουργία προσωποποιημένων χρηματοοικονομικών προϊόντων και υπηρεσιών βασιζόμενων στο προφίλ του κάθε πελάτη…» (Ομιλία Διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος Γ. Στουρνάρα στο Ινστιτούτο για το Δίκαιο Προστασίας της Ιδιωτικότητας, των Προσωπικών Δεδομένων και την Τεχνολογία του European Public Law Organization, 2020) δίνει νέα διάσταση στις τραπεζικές υπηρεσίες. Θέτει δηλαδή τα θεμέλια για μια νέα γενιά τραπεζικών υπηρεσιών, όπου πρωταρχικό ρόλο θα έχει η βελτίωση της εμπειρίας του πελάτη μέσα από εξατομικευμένες και ασφαλείς υπηρεσίες προς αυτόν. Συγχρόνως, η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης είναι αναμφίβολα επωφελής και για το ίδιο το τραπεζικό σύστημα αφού, μέσω αυτής, επιτυγχάνεται: ► η ενδυνάμωση της σχέσης εμπιστοσύνης μεταξύ τράπεζας – πελάτη, ► η μείωση του κόστους των τραπεζικών υπηρεσιών, η απλοποίηση χρονοβόρων, μέχρι πρότινος, διαδικασιών και συνακόλουθα η αύξηση των εσόδων τους και ► η επίτευξη μεγαλύτερης ασφάλειας στις τραπεζικές συναλλαγές μέσω πρόληψης της απάτης (που αποτελεί βέβαια έναν διαρκή πόλεμο λόγω των ραγδαίων τεχνολογικών εξελίξεων).

Δημήτρης Μαρία Εμβαλωμένος Τρανούδη Δικηγόρος LL.M., Διαπιστευμένος Διαμεσολαβητής του Υπ. Δικαιοσύνης & του Centre of Effective Dispute Resolution (CEDR) Λονδίνο, Η.Β., Αναπλ. Διευθύνων Εταίρος

Δικηγόρος LL.M., Senior Associate

Όμως, όπως σε κάθε νέα τεχνολογία, έτσι και στην περίπτωση αυτή εκφράζονται γενικότερα ανησυχίες σχετικά με την αυξημένη πολυπλοκότητα των εφαρμογών της τεχνητής νοημοσύνης αλλά και επιφυλάξεις ως προς τη νέα σχετική τεχνολογία. Στην Έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (COM 19.02.2020) σχετικά με τις επιπτώσεις της τεχνητής νοημοσύνης, του διαδικτύου των πραγμάτων και της ρομποτικής

_INFO

_ADVERTORIAL

στην ασφάλεια και την ευθύνη χαρακτηριστικά αναφέρεται: «Οι τεράστιοι όγκοι χρησιμοποιούμενων δεδομένων, η εξάρτηση από αλγορίθμους και η αδιαφάνεια της λήψης αποφάσεων της τεχνητής νοημοσύνης καθιστούν δυσχερέστερη την πρόβλεψη της συμπεριφοράς των προϊόντων που διαθέτουν δυνατότητες τεχνητής νοημοσύνης και την κατανόηση των πιθανών αιτίων τυχόν ζημίας. Τέλος, η συνδεσιμότητα και ο ανοικτός χαρακτήρας μπορούν επίσης να εκθέσουν τα προϊόντα τεχνητής νοημοσύνης […] σε κυβερνοαπειλές». Ειδικά ως προς τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, οι γενικότερες αυτές ανησυχίες δύνανται να μετριασθούν εφόσον αυτά, σωρευτικά: α) αξιοποιήσουν τις κατευθυντήριες γραμμές δεοντολογίας για αξιόπιστη τεχνητή νοημοσύνη που δημοσίευσε η ΕΕ (https://op.europa.eu/en/publicationdetail/-/publication/d3988569-043411ea-8c1f-01aa75ed71a1/), β) επενδύσουν στην κατάλληλη εκπαίδευση του ανθρώπινου δυναμικού που τα στελεχώνει και γ) δημιουργήσουν δικλείδες ασφαλείας για την προστασία των προσωπικών δεδομένων που χρησιμοποιούνται από τις εν λόγω εφαρμογές. Συνεπώς, το θέμα παραμένει προφανώς υπό εξέλιξη και θα συνεχίσει έτσι όσο η τεχνολογία δημιουργεί νέες δυνατότητες και ανάγκες προσαρμογής. ■

Μπαχάς, Γραματίδης & Συνεταίροι, Δικηγορική Εταιρεία Bahas, Gramatidis & Partners (BGP), Law Firm Δημήτρης Εμβαλωμένος: d.emvalomenos@bahagram.com Μαρία Τρανούδη: m.tranoudi@bahagram.com Τ: +30 210 331 8170 F: +30 210 331 8171 W: www.bahagram.com

LAWYER _ 39

_IN THE SPOTLIGHT οικονομικής Αναφοράς 9 και να προχωρήσουν σε μακροπρόθεσμες μακροοικονομικές προβλέψεις, βάσει αξιόπιστων πηγών, όπως η ίδια η ΕΚΤ. Επιπλέον, η ΕΚΤ ανακοίνωσε ότι θα είναι ευέλικτη ως προς την αξιολόγηση των στρατηγικών μείωσης των μη εξυπηρετούμενων δανείων, εξετάζοντας μέτρα όπως η προσαρμογή των χρονοδιαγραμμάτων, των διαδικασιών και των προθεσμιών.

Η άρση των μέτρων στήριξης Τα μέτρα στήριξης και χαλάρωσης της εποπτείας των τραπεζών έχουν συμβάλλει καθοριστικά στη μακροοικονομική σταθεροποίηση από την έναρξη των lockdowns. Όμως, η απότομη απόσυρση αυτών των μέτρων μπορεί να οδηγήσει στο φαινόμενο κατακρήμνισης (cliff-edge). Ο βασικότερος κίνδυνος σχετίζεται με τη λήξη της αναστολής των δανειακών υποχρεώσεων και την ξαφνική περιέλευση πολλών δανειοληπτών σε καθεστώς αφερεγγυότητας. Επιπλέον, αν τα κριτήρια εποπτείας της ΕΚΤ και της ΕΑΤ περάσουν απότομα από το καθεστώς χαλάρωσης σε αυτό της αυστηρότητας είναι σχεδόν βέβαιο ότι ένας μεγάλος όγκος δανείων θα χαρακτηριστούν μη εξυπηρετούμενα με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την αξιολόγηση των τραπεζών και τη δυνατότητα συνέχισης της παροχής πίστωσης. Πιο συγκεκριμένα, το πρότυπο αξιολόγησης των περιουσιακών στοιχείων που υιοθετήθηκε από την ΕΑΤ το 2014 σήμανε μια σημαντική αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο ταξινομούνταν τα δάνεια και κατατάσσονταν ως μη εξυπηρετούμενα. Με βάση το νέο τότε πρότυπο, το οποίο έδωσε την ευκαιρία για ύπαρξη συγκρίσιμων στοιχείων μεταξύ των κρατών, ένα δάνειο χαρακτηρίζεται ως μη εξυπηρετούμενο αν ο δανειολήπτης καθυστερήσει για παραπάνω από 90 ημέρες την πληρωμή του ή αν το δάνειο αξιολογηθεί ως μη πιθανό να πληρωθεί. Επιπλέον, οι προϋποθέσεις αναδιάρθρωσης του δανείου και οι συνθήκες, υπό τις οποίες ένα προηγουμένως μη εξυπηρετούμενο δάνειο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ξανά ως εξυπηρετούμενο, περιγράφηκαν επαρκώς. Αυτή η κοινή κατανόηση του ορισμού της ποιότητας των δανείων αποτέλεσε ουσιαστική προϋπόθεση για την αξιοπιστία της συνολικής αξιολόγησης του τραπεζικού συστήματος της Ευρωζώνης και έδωσε τη δυνατότητα για συγκρίσιμα αποτελέσματα, ενώ ο Πυλώνας ΙΙ της Συνθήκης της Βασιλείας αποσκοπεί στην επιβολή πειθαρχίας με βάση τις προϋποθέσεις επαρκούς γνωστοποίησης. Τα

ώς κρίνετε τα μέτρα στήριξης > Π στο τραπεζικό σύστημα κατά τη διάρκεια της πανδημίας; Κατά την διάρκεια της πανδημίας η ΕΚΤ, η Ευρωπαϊκή Αρχή Τραπεζών (ΕΑΤ) και οι εθνικές αρχές έλαβαν δραστικά μέτρα, προκειμένου να ενισχυθούν οι τράπεζες και η ευρύτερη οικονομία. Πρόκειται για μέτρα νομισματικής πολιτικής (όπως απευθείας αγορές ομολόγων και διευκόλυνση δανεισμού σε τράπεζες) καθώς και μέτρα εποπτείας (όπως χαλάρωση στις απαιτήσεις κεφαλαιακής επάρκειας, δυνατότητα χρήσης αποθεμάτων, ευελιξία ως προς την αναγνώριση μη εξυπηρετούμενων δανείων PhD & LLM (ΜΕΔ) και προνομιακή μεταχείριση (Cam bridge), ΜΕΔ που καλύπτονται από δημόσιες Solicitor (England εγγυήσεις). & Wales), Δικηγόρος Τα μέτρα αυτά απέδωσαν καρπούς και (ΔΣΑ), Σύμβουλος περιόρισαν το πλήγμα που δέχτηκε στη Διεύθυνση ο ευρωπαϊκός τραπεζικός τομέας. Εποπτείας Πιστωτικού Χαρακτηριστικά, τον Σεπτέμβριο του Συστήματος, Τράπεζα 2020, ο δείκτης κεφαλαιακής επάρκειας της Ελλάδος των μεγάλων τραπεζών της Ευρωζώνης ήταν 15.2% (σημειώνοντας μικρή άνοδο από το 2019) και ο δείκτης μόχλευσης (leverage

Βάλια Μπάμπη

ratio) παρέμεινε στα επίπεδα του 2019. Επιπλέον, τα μέτρα ενίσχυσαν σημαντικά τη ρευστότητα των τραπεζών, οι οποίες παρά τις πιέσεις του 2020, αύξησαν τα αποθεματικά τους σε σχέση με το 2019. Συνολικά, τα μέτρα επέτρεψαν στις τράπεζες να ανταποκριθούν στην κρίση και να εξακολουθήσουν να χρηματοδοτούν την οικονομία. Ωστόσο, κίνδυνοι μπορεί να ανακύψουν στους ισολογισμούς των τραπεζών σε δεύτερο χρόνο. Υψηλός παραμένει ο κίνδυνος περαιτέρω αύξησης των ΜΕΔ (τα οποία ήδη ήταν σε υψηλά επίπεδα στην Ευρωζώνη προ κορωνοϊού). Οι κίνδυνοι μπορεί να ενταθούν από την αποκλιμάκωση των μέτρων στήριξης οδηγώντας τις τράπεζες σε φαινόμενο κατακρήμνισης (cliff-edge effect). Είναι βασικό λοιπόν η αποκλιμάκωση να γίνει με τρόπο σταδιακό, ελεγχόμενο και συντονισμένο.

Θεωρείτε ότι τα οφέλη από την παροχή ρευστότητας > υπερτερούν των κινδύνων από την ευελιξία και την χαλάρωση της εποπτείας στις τράπεζες;

Η λογική του κανονιστικού και εποπτικού πλαισίου, όπως διαμορφώθηκε από την Βασιλεία 3 μετά την κρίση του 2008, είναι ότι οι τράπεζες «χτίζουν» αποθέματα κεφαλαιακής επάρκειας και ρευστότητας σε καλές οικονομικές συνθήκες, τα οποία χρησιμοποιούνται σε περιόδους κρίσης. Η χαλάρωση εποπτικών απαιτήσεων, η δυνατότητα χρησιμοποίησης των αποθεματικών και τα ενισχυτικά μέτρα νομισματικής πολιτικής ήταν απαραίτητα, για να διαφυλαχθεί η σταθερότητα του τραπεζικού συστήματος. Τα μέτρα αυτά είναι προσωρινά και η σωστή, σταδιακή και έγκαιρη άρση τους πρέπει να συμβαδίζει με τη βελτίωση των οικονομικών συνθηκών.

1 Ε τήσια έκθεση της ΕΚΤ ως προς εποπτικές δραστηριότητες 2020: https://www. bankingsupervision.europa.eu/press/ publications/annual-report/html/index. en.html

40 _ LAWYER

* Οι κατωτέρω απόψεις ανήκουν στην γράφουσα και δεν εκφράζουν απαραίτητα την Τράπεζα της Ελλάδος

Οι Τράπεζες και το επιχειρείν υπό το πρίσμα των σύγχρονων χρηματοοικονομικών δεδομένων Στη σημερινή περίοδο, στην οποία έχει επιβληθεί ένα φιλελεύθερο σύστημα συναλλαγών, η τραπεζική τείνει όλο και περισσότερο να λαμβάνει τη μορφή διαχείρισης κινδύνου και να άπτεται των χρηματοοικονομικών και επιχειρηματικών αποφάσεων. Απαιτείται, συνεπώς, κατά την ενασχόληση με δραστηριότητες που αφορούν επιχειρηματικές αποφάσεις, να λαμβάνονται υπόψη παράμετροι που συνδέονται με χρηματοοικονομικούς κινδύνους και ασύμμετρη πληροφόρηση, χρεόγραφα, διαχείριση χαρτοφυλακίων, μερισματική πολιτική και χρηματοδοτική δομή των επιχειρήσεων αλλά και δομή των χρηματαγορών εν γένει.

να πιστωτικό ίδρυμα σήτου αντίκτυπου και της μέα σε ζητήματα τραπεζικού και μερα παρέχει μια γκάμα πορείας που χαράζει η χρηματοοικονομικού δικαίου, προς χρηματοοικονομικών υπητεχνολογία FinTech στον τον σκοπό επιτυχούς και αποτερεσιών, μεταξύ άλλων παρέτομέα, οι παραδοσιακές λεσματικής πρακτικής προσέγγισης χει μια σειρά επενδυτικών τράπεζες καλούνται συκαι αντιμετώπισης των σχετικών λύσεων όπως αμοιβαία κεφάνεχώς να προσαρμόζονται νομικών ζητημάτων και προβλημάτων λαια, υπηρεσίες διαχείρισης στα νέα δεδομένα, προτων επιχειρήσεων που ανακύπτουν χαρτοφυλακίου, πώληση πακειμένου να μπορούν να και που απαιτούν τη συνδυαστική ράγωγων χρηματοοικονομικών συμβαδίσουν με τις αυθεώρηση τραπεζικής και χρηματοπροϊόντων, πώληση υπηρεσιών ξημένες απαιτήσεις και οικονομικής θεωρίας. ασφάλισης κ.α. Άλλωστε, ήδη ανάγκες των καταναλωτών, Η τραπεζική ομάδα της G+P LAW η σύγχρονη χρηματοπιστωτική με δυσκολίες πάντως λόγω έχει ένα σταθερό και επιτυχημέκρίση ανέδειξε ότι οι κετης εγγενούς δυσκαμψίας νο ιστορικό παροχής συμβουλών Managing φαλαιαγορές δεν πρέπει να τους λόγω του ότι διστο ως άνω αντικείμενο, προσφέPartner, G+P Law αντιμετωπίζονται σαν να μην έπονται από θεσμοθετηροντας ολοκληρωμένες υπηρεσίες, συνδέονται με το τραπεζικό μένες διαδικασίες που που κυμαίνονται από τις καθιερωσύστημα. δημιουργήθηκαν κατά την μένες τραπεζικές δραστηριότηΟλόκληρη η βιομηχανία Τραπεζικών, προ-διαδικτυακή εποχή, και συχνά τες και τη συμμόρφωση, έως την Χρηματοοικονομικών και Κεφαλαιαγοδεν συμβαδίζουν με τις κοινωνικές παραδοσιακή τραπεζική, χρηματορών διέρχεται ριζοσπαστικούς μεαλλαγές. δότηση και αναδιάρθρωση δανείων. τασχηματισμούς με νέους κανονισμούς Τα παραπάνω συνεπάγονται την επιΕπιπλέον, συμβουλεύουμε για ολόνα αναπτύσσονται συνεχώς και να τακτική ανάγκη εξειδίκευσης των κληρο το φάσμα των κεφαλαιαγορών, πραγματοποιείται ισχυρή ενοποίηση Νομικών που ασχολούνται ενεργά με των επενδυτικών υπηρεσιών και στις δραστηριότητες των τραπεζικών τον εταιρικό και επιχειρηματικό τοτης διαχείρισης κεφαλαίων. ■ ομίλων. Ταυτόχρονα, δεν πρέπει να λησμονείται ότι οι τομείς της τραπεζικής και χρηματοοικονομικής αναδιαμορφώνονται συνεχώς λόγω της ιλιγγιώδους ανάπτυξης της τεχνολογίας και της εμφανούς επίδρασής της στους ως άνω τομείς. Είναι χαρακτηριστική η παρα4 Lykavittou str., 106 71, Athens, Greece τηρούμενη στροφή του καταναλωτικού Τ: +30 216 8090074-76 F: +30 216 8090073 κοινού προς τις FinTech εταιρίες, με E: info@gplawfirm.eu W: www.gplawfirm.eu την τεχνολογία FinTech να αποτελεί το νέο επιχειρηματικό trend. Λόγω

_INFO

_ADVERTORIAL

Ιωάννης Ψωμάς

LAWYER _ 41

_IN THE SPOTLIGHT πρότυπα αυτά χαλάρωσαν, όπως προαναφέρθηκε, κατά τη διάρκεια της πανδημίας, και συνεπώς η αναστολή πληρωμής δεν χαρακτηρίζει τα δάνεια αυτόματα ως μη εξυπηρετούμενα. Όμως, με το τέλος της περιόδου χάριτος της αναστολής πληρωμών, οι τράπεζες θα πρέπει να ταξινομήσουν όλα τα δάνεια ως εξυπηρετούμενα και μη εξυπηρετούμενα, ενώ παράλληλα θα επανέλθουν οι απαιτήσεις διαφάνειας και γνωστοποίησης. Παράλληλα, με την επέκταση της πίστωσης και τη χαλάρωση των πιστωτικών προτύπων να αποτελούν τον κανόνα από τον Μάρτιο του 2020, η διαχείριση του πιστωτικού κινδύνου έχει γίνει τώρα μία από τις κυριότερες προτεραιότητες της ΕΚΤ για τον νέο κύκλο εποπτείας το 2021 και το 2022. Με επιστολή της προς τους διευθύνοντες συμβούλους ήδη από τον Δεκέμβριο του 2020 η ΕΚΤ προέτρεψε τις εποπτευόμενες τράπεζες να εντείνουν τις προσπάθειες για τον εντοπισμό, τη μέτρηση και τη διαχείριση του κίνδυνου που συνδέεται με τον δανειολήπτη, αναγνωρίζοντας ότι η επιδείνωση των οικονομικών συνθηκών κατά τη διάρκεια της πανδημίας επιβράδυνε τον ρυθμό μείωσης των μη εξυπηρετούμενων δανείων και η σταδιακή κατάργηση των μέτρων στήριξης το 2021 μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο του φαινομένου cliff-edge. Ως εκ τούτου, η αρχική υποστήριξη που δόθηκε στην ευέλικτη λογιστική αντιμετώπιση των απωλειών που σχετίζονται με την πανδημία έχει πλέον αποσυρθεί σε μεγάλο βαθμό. Πάντως, είναι αναμενόμενο ότι θα πρέπει να υπάρξει ανοχή στην αύξηση των μη εξυπηρετούμενων δανείων το προσεχές διάστημα. Παρόλο που μετά την προηγούμενη οικονομική κρίση του 2010 δόθηκε έμφαση στη σύγκλιση των επιπέδων μη εξυπηρετούμενων δανείων στα κράτη-μέλη της Ευρωζώνης με την αυστηροποίηση των ελέγχων και την υιοθέτηση συγκεκριμένων στρατηγικών διαχείρισής τους, η ευελιξία που παρατηρήθηκε τους μήνες των lockdowns είναι εξαιρετικά πιθανό να φέρει αυτό το αποτέλεσμα. Βέβαια, η εξέλιξη των επιπέδων των μη εξυπηρετούμενων δανείων μετά το πέρας της πανδημίας θα καθοριστεί από μια σειρά παραγόντων, συμπεριλαμβανομένου του ρυθμού της οικονομικής ανάκαμψης. Με δεδομένο, μάλιστα, ότι στα περισσότερα κράτη-μέλη, όπως και στην Ελλάδα, οι πτωχευτικοί νόμοι έχουν μεταρρυθμιστεί σε συμμόρφωση προς την Οδηγία ΕΕ 1023/2019 για την προληπτική αναδιάρθρωση και την αφερεγγυότητα, καθίσταται πιθανότερη η διάσωση χωρίς πτώχευση των

βιώσιμων επιχειρήσεων, κάτι που θα επιτρέψει τη χαλάρωση της πίεσης στα μη εξυπηρετούμενα δάνεια.

Συμπερασματικά Το τραπεζικό σύστημα της Ευρωζώνης διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στη σταθεροποίηση των οικονομιών των κρατών-μελών κατά τη διάρκεια των lockdowns. Τα εθνικά μέτρα αναστολής των πληρωμών και δημόσιων εγγυήσεων σε συνδυασμό με την απαραίτητη στήριξη που δόθηκε σε αυτά από την ΕΚΤ απέτρεψαν μια σαρωτική κρίση που θα υπονόμευε τα περισσότερα οικονομικά και κοινωνικά κεκτημένα στην ΕΕ. Τώρα που αυτές οι υποστηρικτικές πολιτικές πρέπει να λήξουν, το ζητούμενο είναι πώς θα αποτραπεί ένα φαινόμενο ολικής κατακρήμνισης στους δείκτες. Η βελτίωση της διαφάνειας των τραπεζών είναι προϋπόθεση για μια υγιή μακροπροληπτική πολιτική εποπτείας με εστίαση στις πρακτικές διαχείρισης του πιστωτικού κινδύνου. Στο πλαίσιο αυτό, είναι κρίσιμα διάφορα ερωτήματα, όπως για παράδειγμα πώς θα αξιολογήσει η ΕΚΤ την ετοιμότητα και την επιχειρησιακή ικανότητα των τραπεζών αναφορικά με τους αφερέγγυους δανειολήπτες αλλά και πώς θα εφαρμοστούν οι κατευθυντήριες γραμμές για τη διαχείριση του πιστωτικού κινδύνου. Αναμένουμε τις εξελίξεις με ενδιαφέρον αλλά και αρκετή ανησυχία. ■

Δημήτρης Πασσάς Managing Partner, Moratis Passas Law Firm

«Για τον περιορισμό του κινδύνου του “cliff effect” και τη δημιουργία νέου κύματος Μη Εξυπηρετούμενων Δανείων, θα πρέπει να αξιοποιηθούν τα ακόλουθα εργαλεία: (α) η 18μηνη παράταση του ελληνικού Asset Protection Scheme «Ηρακλής», για το διάστημα Απριλίου 2021 - Οκτωβρίου 2022 («Ηρακλής ΙΙ»), που προβλέπει την παροχή εγγύησης του Ελληνικού Δημοσίου στο πλαίσιο τιτλοποιήσεων πιστωτικών ιδρυμάτων, (β) η αποτελεσματική εφαρμογή των διατάξεων του νέου Πτωχευτικού Νόμου, η οποία θα συντελέσει στην προστασία των οφειλετών που πράγματι δεν μπορούν να ανταποκριθούν στις δανειακές τους υποχρεώσεις, και στον εντοπισμό των κακόπιστων και στρατηγικών κακοπληρωτών, και (γ) η συμμετοχή των τραπεζών στο Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης και στα ευρωπαϊκά κονδύλια, που θα αρχίσουν να εισρέουν στη χώρα από το δεύτερο εξάμηνο του 2021.»

42 _ LAWYER

ώς κρίνετε τα μέτρα στήριξης στο τραπεζικό σύστημα; Θεωρείτε > Π ότι τα οφέλη από την παροχή ρευστότητας υπερτερούν των κινδύνων από την ευελιξία και την χαλάρωση της εποπτείας στις τράπεζες; H υγειονομική κρίση Covid-19 διατάραξε σημαντικά, μεταξύ άλλων, τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα σε παγκόσμιο επίπεδο. Προέκυψε συνεπώς η ανάγκη λήψης κατεπειγόντων μέτρων (δημοσιονομικών, νομισματικών και εποπτικών) από τις αρμόδιες αρχές, τόσο σε εθνικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο Ευρωζώνης, για την άμεση στήριξη του τραπεζικού συστήματος και κατ’ επέκταση της οικονομίας των κρατών-μελών και συνολικά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, προκειμένου να μετριασθεί ο αρνητικός αντίκτυπος από την πανδημία. Τα μέτρα που ελήφθησαν για τις τράπεζες από το ευρω-σύστημα -ενδεικτικά, η προσωρινή χρήση αποθεματικών ρευστότητας και κεφαλαίου, η λειτουργία πολύ κάτω από τα απαιτούμενα επίπεδα του Πυλώνα 2 (P2G)και τις εθνικές αρχές (όπως η μείωση μακρο-προληπτικών απαιτήσεων για αποθεματικά κεφαλαίου) συνέβαλαν καθοριστικά στην ενίσχυσή τους και δη στη μεγιστοποίηση της δανειοδοτικής ικανότητας των τραπεζών, ώστε οι τελευταίες να μπορέσουν να διαδραματίσουν τον ρόλο τους στην αντιμετώπιση της κρίσης Covid-19. Τα οφέλη από την παροχή ρευστότητας σαφώς υπερτερούν των κινδύνων από την ευελιξία και την χαλάρωση της εποπτείας στις τράπεζες. Μέσω της έκτακτης αυτής παροχής ρευστότητας και τουλάχιστον προς το παρόν, διατηρήθηκε η χρηματοδοτική δραστηριότητα των τραπεζών, ενδυναμώθηκε η πραγματική οικονομία και αντισταθμίσθηκαν αποτελεσματικά οι αρνητικές κοινωνικές επιπτώσεις της κρίσης. Οι τράπεζες, υπό τις τρέχουσες περιστάσεις, κατόρθωσαν να απορροφήσουν τις πρόσθετες ζημίες που δημιούργησε η πανδημία ενισχύοντας μάλιστα την παροχή χρηματοδότησης προς επιχειρήσεις και ιδιώτες (νοικοκυριά) που επλήγησαν περισσότερο και έχουν αυξημένες ανάγκες σε κεφάλαια.

οια εποπτικά μέτρα πρέπει να ληφθούν, ώστε να γίνει ομαλά > Π η μετάβαση στην κανονικότητα; Για το άμεσο μέλλον και με στόχο την κατά το δυνατό ομαλή μετάβαση στην κανονικότητα θεωρούμε πως δεν θα ήταν σκόπιμο να ληφθούν νέα εποπτικά μέτρα και, κατ’ αρχήν θα πρέπει να διατηρηθούν τα υφιστάμενα. Εν συνεχεία, προκειμένου να αποφευχθεί τυχόν κίνδυνος ακραίων επιδράσεων (cliff effects), θα πρέπει να υπάρξει σταδιακή άρση των έκτακτα ληφθέντων μέτρων σε συνδυασμό με την εξέλιξη των οικονομικών συνθηκών. Ειδικότερα, οι εποπτικές αρχές θα πρέπει να διατηρήσουν την ίδια ευελιξία που επέδειξαν κατά την περίοδο της πανδημίας, κυρίως όσον αφορά τον εποπτικό χειρισμό των πιστούχων που βρίσκονται σε καθεστώς αναστολής πληρωμών τόκων ή/και κεφαλαίου (moratoria) αλλά και τη δυνατότητα χρήσης από τις τράπεζες των κεφαλαιακών περιθωρίων μέχρι τα όρια της κεφαλαιακής απαίτησης του Πυλώνα 2, προκειμένου να διατηρήσουν απρόσκοπτη την παροχή ρευστότητας στην πραγματική οικονομία. Με την επιδείνωση των οικονομικών συνθηκών στη διάρκεια της υγειονομικής κρίσης δεδομένη είναι και η αύξηση των μη εξυπηρετούμενων δανείων που θα κάνουν την εμφάνισή τους με επίταση μετά την άρση των κρατικών μέτρων στήριξης. Καθίσταται συνεπώς πρόδηλο ότι θα πρέπει να συνεχίσουν οι Τράπεζες να παράσχουν τη δυνατότητα ρυθμίσεων αναστολής των πληρωμών των δανείων των οφειλετών που έχουν πληγεί σημαντικά από τις αρνητικές επιπτώσεις της πανδημίας.

LAWYER _ 43

Δημήτρης Εμβαλωμένος Δικηγόρος LL.M., Διαπιστευμένος Διαμεσολαβητής του Υπ. Δικαιοσύνης & του Centre of Effective Dispute Resolution (CEDR) του Λονδίνου, Αναπλ. Διευθύνων Εταίρος στη Δικηγορική Εταιρία Μπαχάς, Γραμματίδης & Συνεταίροι

Μαρία Τρανούδη Δικηγόρος LL.M., Senior Associate στη Δικηγορική Εταιρία Μπαχάς, Γραμματίδης & Συνεταίροι

_IN THE SPOTLIGHT Θεωρείτε ότι τα υποστηρικτικά μέτρα των κρατών και η > χαλάρωση της εποπτείας στις τράπεζες πέτυχαν τον στόχο τους να μειώσουν τους κινδύνους αφερεγγυότητας πολλών επιχειρήσεων κατά τη διάρκεια της πανδημίας ή οι κίνδυνοι από αυτή τη χαλάρωση υπερτερούν των οφελών;

Ιωάννης Ψωμάς Managing Partner, G+P LAW

Είναι γεγονός ότι η παγκόσμια οικονομία βιώνει τη χειρότερη ύφεση εν καιρώ ειρήνης μετά τη Μεγάλη Ύφεση. Προς τον σκοπό καταπολέμησης της οικονομικής αυτής κρίσης, η λήψη έκτακτων δημοσιονομικών μέτρων και η εφαρμογή προσαρμοστικών νομισματικών πολιτικών φαίνεται να έχει συμβάλλει σημαντικά στη στήριξη των πιστωτικών ροών προς τις επιχειρήσεις και κατ’ επέκταση στη μείωση των κινδύνων αφερεγγυότητάς τους κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Είναι χαρακτηριστική η χαλάρωση της εποπτείας των πιστωτικών ιδρυμάτων, με τη νομισματική χαλάρωση των μεγάλων κεντρικών τραπεζών να έχει διατηρήσει τα επιτόκια σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα, κάτι που δίνει στον επιχειρηματικό κόσμο το βήμα να ανακτήσει την πρόσβαση στην αγορά δανειακών κεφαλαίων παρά τη δυσμενή οικονομική συγκυρία. Ωστόσο, παρά τις εγχώριες αλλά και διεθνείς προσπάθειες για στήριξη των επιχειρήσεων στο μέτρο του μεγαλύτερου δυνατού, η μακροοικονομική σταθερότητα έχει ήδη διαταραχθεί και η δυναμική άκρως κερδοφόρων επιχειρήσεων έχει πληγεί ιδιαιτέρως, ενώ η πολυπόθητη ανάκαμψη προβλέπεται δύσκολη. Οι κίνδυνοι, λοιπόν, που ελλοχεύουν από τη δημοσιονομική και νομισματική χαλάρωση είναι ορατοί, καθώς η χαλάρωση αυτή και τα τεράστια δημοσιονομικά κίνητρα σε παγκόσμιο επίπεδο ενδέχεται να επιφέρουν σημαντική μακροοικονομική αστάθεια με περαιτέρω επιπτώσεις στο επιχειρηματικό προσκήνιο.

οιοι είναι οι κίνδυνοι για την επόμενη μέρα, όταν > Π τα μέτρα αυτά πάψουν να υφίστανται; Πώς μπορεί να γίνει η ομαλή μετάβαση στην κανονικότητα; Η έξαρση της πανδημίας Covid-19, προκάλεσε πέραν της ευρείας υγειονομικής κρίσης, μία γενικότερη κοινωνικοοικονομική αναταραχή και αίσθηση ανασφάλειας, διαταράσσοντας την καθημερινότητα νοικοκυριών και επιχειρήσεων στο παγκόσμιο περιβάλλον. Γίνεται, λοιπόν, αντιληπτό ότι με την παύση της ύπαρξης των υποστηρικτικών προς τις επιχειρήσεις μέτρων, οι τελευταίες θα κληθούν να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα και η πρόκληση της διατήρησης της βιωσιμότητάς τους θα είναι μεγάλη. Προς την κατεύθυνση αυτή κρίσιμη θα αποδειχθεί μια μετάβαση των επιχειρήσεων από τις κλασικές, παραδοσιακές μεθόδους σε μια νέα πραγματικότητα, στην οποία θα κυριαρχεί ο ψηφιακός μετασχηματισμός, με σκοπό τον εκσυγχρονισμό και την αναβάθμιση των τεχνολογικών εφαρμογών. Η αναδιοργάνωση των μεθόδων άσκησης ελέγχου και εποπτείας των επιχειρησιακών οργανισμών με στόχο την ψηφιακή ολοκλήρωση, της οποίας η αναγκαιότητα αναδείχθηκε έντονα κατά τη διάρκεια της πανδημίας, θα αποτελέσουν διακύβευμα για τις επιχειρήσεις και έναν αδιαμφισβήτητα σημαντικό δίαυλο για την ομαλή μετάβαση στην κανονικότητα.

44 _ LAWYER

Η νομική πρακτική των επιχειρηματικών χρηματοδοτήσεων Νικόλας Κατσαρός Εταίρος, Papapolitis & Papapolitis

_INFO

_ADVERTORIAL

το σημερινό περιβάλλον, νομοθετικά και ρυθμιστικά πολύπλοκο ενώ ταυτόχρονα απαιτητικό από πλευράς αναγκών και επιθυμιών των συναλλασσόμενων, ο νομικός σύμβουλος που ασχολείται με το αντικείμενο των επιχειρηματικών χρηματοδοτήσεων, ιδίως όταν ενεργεί για την πλευρά των παρόχων της χρηματοδότησης, καλείται να έχει επίγνωση και να προβαίνει σε συνεχή συγκερασμό των περιορισμών και προτεραιοτήτων που προέρχονται από ένα ευρύ φάσμα νομικών θεματικών, όπως το αστικό δίκαιο, το εταιρικό, το τραπεζικό, το χρηματιστηριακό και το δίκαιο της κεφαλαιαγοράς, το δίκαιο του ανταγωνισμού κ.α. ενώ συχνότατα και από το ειδικότερο νομικό/ρυθμιστικό καθεστώς που διέπει συγκεκριμένους κλάδους της οικονομίας και δραστηριότητες των χρηματοδοτούμενων εταιριών και ομίλων. Ιδίως στις σύνθετες συναλλαγές, ο έγκαιρος εντοπισμός και αξιολόγηση των προβληματικών στοιχείων, εξ αρχής και ήδη κατά το στάδιο του σχεδιασμού τους, είναι ίσως τελικά η σημαντικότερη συνδρομή του νομικού συμβούλου για την επιτυχημένη έκβασή τους. Σε περίπτωση δε που οι περιστάσεις, όπως κατά κόρον σήμερα συμβαίνει στο διεθνοποιημένο περιβάλλον που καλούμαστε να ενεργήσουμε, εμπλέκουν μέρη από περισσότερες δικαιοδοσίες, η πολυπλοκότητα αυξάνεται σε μεγάλο βαθμό καθώς οι διεθνείς συναλλασσόμενοι προσέρχονται στη συναλλαγή με ίδιες απόψεις, αντιλήψεις, υποθέσεις και προτεραιότητες, οι οποίες συχνότατα δεν είναι ευχερώς εφαρμόσιμες από πλευράς ελληνικού δικαίου. Στις περιπτώσεις αυτές, πέραν της αυστηρά νομικής προσέγγισης, ο νομικός σύμβουλος έχει το πρόσθετο βάρος και ευθύνη να διαχειριστεί με ευαισθησία τις προσδοκίες όλων των μερών, δανειστών και δανειζόμενων, ώστε να μη διαρραγούν οι σχέσεις εμπιστοσύνης και το momentum

της συναλλαγής εξ αιτίας αμιγώς νομικών προβληματισμών σε τοπικό επίπεδο. Στην Papapolitis&Papapolitis, με σημαντική έκθεση και εμπειρία σε όλους τους τύπους χρηματοδοτικών συναλλαγών, από τον συνήθη εγχώριο και διεθνή τραπεζικό δανεισμό, τις δημόσιες προσφορές κινητών αξιών, την απόκτηση δανειακών απαιτήσεων έως και τις εξειδικευμένες - customized χρηματοδοτήσεις από διεθνή ιδιωτικά επενδυτικά κεφάλαια, συχνά και με χρήση υβριδικών μορφών χρηματοδότησης, και σε όλες τις βαθμίδες της κεφαλαιακής διάρθρωσης, η συνεχής προσήλωση των συνεργατών μας είναι στην άμεση και αποτελεσματική παροχή νομικής συνδρομής με εύληπτο και κατανοητό τρόπο, ώστε να είναι χρήσιμη για τη λήψη επιχειρηματικών αποφάσεων. Γνώμονας της εργασίας μας είναι πάντα η ανάλυση, διαχείριση και ελαχιστοποίηση των νομικών κινδύνων και επιπλοκών, χωρίς όμως να χάνεται από το προσκήνιο το κυρίως ζητούμενο, δηλαδή η επιτυχημένη ολοκλήρωση μιας συναλλαγής και η ικανοποίηση των εκάστοτε επιχειρηματικών αναγκών και στόχων, διότι ασφαλώς εκεί αποσκοπούν τα μέρη που μας τιμούν με την εμπιστοσύνη τους. ■

16, Vas Sofias Ave. Athens, Greece 10674 Τ: +30 210 361 5544 F: +30 210 360 9168 E: athens@papapolitis.com W: www.papapolitis.com

LAWYER _ 45

_IN THE SPOTLIGHT ώς κρίνετε τα μέτρα στήριξης στο τραπεζικό σύστημα κατά τη > Π διάρκεια της πανδημίας; Θεωρείτε ότι τα οφέλη από την παροχή ρευστότητας υπερτερούν των κινδύνων από την ευελιξία και την χαλάρωση της εποπτείας στις τράπεζες;

Νικόλας Κατσαρός Εταίρος, Papapolitis & Papapolitis

Με την παραδοχή ότι δεν έχω ιδιότητα οικονομολόγου αλλά νομικού, νομίζω ότι, τόσο σε εθνικό επίπεδο, με τη θέσπιση εξαιρετικών και έκτακτων μέτρων για την άμβλυνση των αναγκών ρευστότητας των επιχειρήσεων και των νοικοκυριών, όσο και σε ευρωπαϊκό, με την επιτρεπόμενη χαλάρωση, από την ΕΚΤ και την Ευρωπαϊκή Αρχή Τραπεζών, των μακροπροληπτικών κεφαλαίων ασφαλείας, επετεύχθη σε μεγάλο βαθμό το κυρίως ζητούμενο, ήτοι, η αποφυγή ενός ξαφνικού και ολοκληρωτικού θανάτου της πραγματικής οικονομίας, διότι οι συνέπειες θα ήταν αναμφίβολα καταστροφικές τόσο σε οικονομικό επίπεδο όσο, κατά τη γνώμη μου, ακόμη και σε επίπεδο συγκρότησης της ίδιας της έννομης και πολιτειακής τάξης. Οπότε, δεδομένης της πρωτόγνωρης αυτής κατάστασης, τα μέτρα ήταν ικανά και πρόσφορα ως προς αυτήν την κατεύθυνση. Οι κίνδυνοι για το χρηματοπιστωτικό σύστημα φυσικά και δεν πρέπει να παραβλέπονται, ιδίως στην περίπτωση της χώρας μας μετά τη δεκαετία κρίσης που προηγήθηκε και της οποίας οι συνέπειες δεν έχουν πλήρως θεραπευθεί, αλλά, στο ισοζύγιο προτεραιοτήτων, σίγουρα έχει προβάδισμα η ανάγκη αποφυγής της ολικής οικονομικής ασφυξίας και έτσι συγχωρείται η προσωρινή χαλάρωση τεχνικών δεικτών, ώστε να είναι δυνατή η παροχή οξυγόνου στην οικονομία. Επίσης, τουλάχιστον στην παρούσα φάση, διαφαίνεται ότι η περίοδος της πανδημίας δεν είχε, γενικώς μιλώντας, επικίνδυνη επίπτωση στα εποπτικά κεφάλαια.

Ποια εποπτικά μέτρα πρέπει να ληφθούν, ώστε να γίνει ομαλά > η μετάβαση στην κανονικότητα; Σε ένα δυσμενές σενάριο αργής ανάκαμψης το 2021/22, ο κίνδυνος διάβρωσης της κεφαλαιακής επάρκειας των τραπεζών θα ενταθεί, ιδιαίτερα εάν η ανάκληση των μέτρων στήριξης είναι πρώιμη και αυξηθούν εξ αυτού του λόγου τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια. Ως εκ τούτου, θα πρέπει μάλλον να διατηρηθούν τα μέτρα στήριξης των δανειοληπτών έως ότου η ανάκαμψη σταθεροποιηθεί με βεβαιότητα. Φυσικά, στο μέτρο που η ανάκαμψη κερδίζει έδαφος, θα πρέπει να υπάρξει μια σταδιακή αυστηροποίηση των κριτηρίων ένταξης στα μέτρα στήριξης, αλλά τα ευάλωτα νοικοκυριά καθώς και οι βιώσιμες επιχειρήσεις με προσωρινά προβλήματα ρευστότητας θα πρέπει να συνεχίσουν να στηρίζονται στην παρούσα φάση. Από την άλλη μεριά, αναφορικά με τις τράπεζες, θα πρέπει να επιτραπεί η αναπλήρωση των κεφαλαίων ασφαλείας με σταδιακό ρυθμό, σε βάθος χρόνου, ώστε να μην μειωθεί η ικανότητά παροχής νέου δανεισμού από αυτές. Αυτό θα πρέπει βέβαια να επιτραπεί σε συνδυασμό με τη συνεχή αξιολόγηση, μέσω stress tests, του εύρους και της έντασης των συνεπειών από ένα πιθανό νέο κύμα πτωχεύσεων ή μη εξυπηρετούμενων δανείων, το οποίο τυχόν ακολουθήσει λόγω της σταδιακής ανάκλησης των μέτρων στήριξης ενώ, σε κάθε περίπτωση, δεν θα πρέπει να τεθεί σε κίνδυνο η συστημική σταθερότητα που επετεύχθη, με μεγάλο κόπο, την προηγούμενη δεκαετία.

46 _ LAWYER

presents

10 χρόνια! Επίκαιρο! Πρακτικό! Δυναμικό! Διαδραστικό! Πολυχώρος Εκδηλώσεων Δαΐς + Live on your Screen

Για 10η συνεχόμενη χρονιά οι Διευθύνσεις Διαχείρισης Ανθρώπινου Δυναμικού και τα best practices που υλοποιούν αποτελούν τη θεματολογία του συνεδρίου!

www.hrinaction.gr

SPEAKERS

ΒΙΡΓΙΝΙΑ ΑΓΟΡΑΚΗ Bayer

ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΓΡΑΦΙΏΤΗΣ DS Smith

ΘΕΟΔΏΡΑ ΑΙΣΏΠΟΎ OKTO

ΒΙΒΗ ΑΠΟΣΤΟΛΟΎ Kyvernitis Group

ΜΑΙΡΗ ΑΣΛΑΝΙΔΗ Hemmersbach Hellas

ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΒΕΤΣΙΚΑ Chiesi Hellas Pharmaceuticals

Χρυσός Χορηγός

ΑΝΔΡΕΑΣ ΒΟΎΡΟΣ Thrive Global Greece

Χορηγoί

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΒΟΎΡΛΟΓΙΑΝΝΗ LHH

ΕΜΜΑΝΟΎΕΛΑ ΓΕΏΡΓΙΤΣΟΠΟΎΛΟΎ Sanofi

ΕΛΕΝΗ ΔΡΑΚΟΠΟΎΛΟΎ Αθηναϊκή Ζυθοποΐα

ΠΑΝΑΓΙΏΤΗΣ ΕΜΜΑΝΟΎΗΛΙΔΗΣ SABIC (ARAMCO Group)

ΓΙΏΡΓΟΣ ΚΑΠΟΎΛΑΣ be in - Experiential People Development

ΝΑΝΤΙΑ ΚΑΡΜΙΡΗ Bayer

ΙΛΙΑΝΑ ΚΕΧΑΓΙΟΓΛΟΎ AFFIDEA Greece

ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΟΝΟΎΚΛΑΣ Vodafone

ΜΑΡΙΑ ΚΟΎΚΟΎ WIND

ΝΙΚΟΣ ΚΙΤΣΙΟΣ ALPLA Group

ΡΕΝΙΑ ΚΡΕΜΑΛΗ Saracakis Group of Companies

ΜΎΡΤΏ ΛΕΓΑΚΗ One Breath Mindfulness Center

ΕΛΕΝΗ ΜΑΡΟΎΛΗ Citi

ΔΗΜΗΤΡΑ ΜΑΣΑΟΎΤΗ MYTILINEOS

ΕΦΗ ΜΗΛΑ Melissa Kikizas

ΒΙΚΎ ΜΙΣΑΗΛΙΔΟΎ ITT Inc

ΤΑΚΗΣ ΜΟΡΦΗΣ Dynargie Greece

ΝΙΚΟΣ ΜΠΟΎΤΑΣ ELTRAK S.A. Group Of Companies

ΓΙΏΡΓΟΣ ΜΏΡΑΐΤΗΣ Dynargie Greece

ΧΡΎΣΑ ΟΙΚΟΝΟΜΟΎ OEKEN-YouR.Edu

ΣΤΑΎΡΟΎΛΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΎΛΟΎ Eurobank

ΓΙΏΡΓΟΣ ΠΑΡΤΣΑΚΟΎΛΑΚΗΣ Philip Morris International

ΓΙΏΡΓΟΣ ΠΑΎΛΑΚΟΣ WATT AND VOLT

ΣΟΦΙΑ ΠΕΤΡΑΚΗ COSMOS BUSINESS SYSTEMS

ΜΑΡΙΑ ΡΑΜΜΟΎ Veltio

ΜΑΡΙΕΛΛΑ ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΎ ΜΟΔ

ΕΛΕΝΑ ΣΚΑΡΠΑΘΙΏΤΟΎ Hellenic Financial Stability Fund

ΝΙΚΗ ΣΜΎΡΝΗ TravelgemsMindfulgems

Υποστηρικτής ΝΑΤΑΣΑ ΣΠΎΡΟΎ Fourlis Holdings

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΣΤΑΎΡΟΠΟΎΛΟΎ SARKK

ΕΛΕΝΗ ΤΣΙΤΕΜΙΔΟΎ GUIDEPOINT

ΤΑΣΟΣ ΤΣΟΎΜΑΝΗΣ Plaisio

ΓΙΏΡΓΟΣ ΦΙΛΤΣΟΣ Kaizen

ΝΙΚΟΣ ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΎ Lidl Hellas

Συμμετοχές: Μαίρη Καλλιφείδα, Τ: +30 210 6617777 (εσωτ. 333), Ε: mkalifida@boussias.com AWYER _ 47 Χορηγίες: Μαρίνα Καφέζα, T: +30 210 6617777 (εσωτ. 252), E:L mkafeza@boussias.com Περιεχόμενο: Τζένη Αναγνωστοπούλου, T: +30 210 6617777 (εσωτ. 278), E: ja@boussias.com

ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΧΟΎΛΙΑΡΑΣ Barilla

Official Publication

LAWYER _ 48

_IN THE SPOTLIGHT

ίναι αδιαμφισβήτητο, απλό και αρκετά απογοητευτικό. Τελειώνοντας τη Νομική δεν είσαι δικηγόρος. Όχι επειδή απομένει το στάδιο της άσκησης. Ούτε επειδή δεν έχεις αποκτήσει εργασιακή εμπειρία. Παίζουν οπωσδήποτε και αυτά σημαντικότατο ρόλο, όπως σε όλα τα επαγγέλματα, στα οποία ολοκληρώνοντας το πτυχίο χρειάζεσαι πολύ δρόμο ακόμα, για να προχωρήσεις από τη θεωρία στην πράξη. Απλώς, ειδικά με το νομικό επάγγελμα, τα πράγματα είναι ακόμη πιο σύνθετα. Τελειώνοντας τη Νομική έχεις μάθει -και έχεις κατανοήσει στην καλύτερη περίπτωσητα κυριότερα σημεία των κλάδων δικαίου. Η δικηγορία, όμως, σε όποια μορφή και αν επιλεγεί, απαιτεί πολλά ακόμη προσόντα. Πάντα απαιτείτο και πάντα θα υπάρχει ένας βασικός κορμός ικανοτήτων που πρέπει κανείς να αναπτύξει, για να πετύχει. Στο συνεχώς μεταβαλλόμενο, όμως, πλαίσιο, μέσα στο οποίο ο δικηγόρος του σήμερα καλείται να προσαρμοστεί και να εξελιχθεί, έχουν προστεθεί αρκετές επιπλέον δεξιότητες που ξεφεύγουν από τα στενά όρια της νομικής παιδείας. Η αλματώδης ανάπτυξη της τεχνολογίας, η πολυπλοκότητα των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων και η απαίτηση για εξειδίκευση έχουν διαμορφώσει αλλιώς πλέον τη σύγχρονη δικηγορία. Η ευχέρεια με τις δυνατότητες που προσφέρει η τεχνολογία, οι διαπραγματευτικές και οργανωτικές ικανότητες και η κατανόηση των

Με καινούρια γνωστικά αντικείμενα να προκύπτουν συνεχώς και τα ήδη υπάρχοντα να μετασχηματίζονται για να προσαρμοστούν στις ανάγκες της σύγχρονης πραγματικότητας, οι απαιτήσεις που καλείται να καλύψει ένας νέος δικηγόρος μοιάζουν συχνά ακατόρθωτες. Η επίγνωση αυτών των απαιτήσεων και η σωστή προετοιμασία και προσαρμοστικότητα σε έναν κόσμο που δεν μένει πια ποτέ στατικός είναι ο μόνος τρόπος που μπορεί να συμπορευτεί με την επιτυχία. Της

Αλεξιάννας Τσότσου LAWYER _ 49

_IN THE SPOTLIGHT οικονομικών στοιχείων και των επιχειρησιακών στόχων αποτελούν δεξιότητες που χαίρουν ιδιαίτερης εκτίμησης στην αγορά εργασίας. Αυτός είναι και ο λόγος που ποικίλα μεταπτυχιακά προγράμματα και σεμινάρια στην Ελλάδα και το εξωτερικό δίνουν έμφαση σε γνωστικά πεδία, όπως το management, business economics, data analytics και negotiation. Είναι σίγουρα παρακινδυνευμένο να επιχειρήσουμε τη συγγραφή μιας συνταγής επιτυχίας για δικηγόρους. Η επιτυχία είναι ένα σύνολο παραγόντων, πολλοί εκ των οποίων παραμένουν άγνωστοι. Το σίγουρο είναι, όμως, ότι οι απαιτήσεις έχουν μεγαλώσει, είναι ευρύτερες και αποτελούν έναν ιδιαίτερο συνδυασμό εξειδικευμένων και γενικότερων γνώσεων, παραδοσιακών και αναδυόμενων.

η οργανωμένη δομή είναι οι άξονες, γύρω από τους οποίους κινείται η γραπτή επικοινωνία στο νομικό επάγγελμα. Επιπλέον, οι δεξιότητες προφορικής επικοινωνίας είναι από τα πιο ζωτικά στοιχεία της δουλειάς του δικηγόρου, ειδικά στη δικαστηριακή δικηγορία. Εργασία υπό πίεση. Το νομικό επάγγελμα είναι συνυφασμένο με τις αυστηρές προθεσμίες και την πίεση του χρόνου. Η δυνατότητα συγκέντρωσης και έγκαιρης ολοκλήρωσης κάθε καθήκοντος μαζί με την καλή διαχείριση του χρόνου απαιτούνται σε οποιαδήποτε καριέρα στον νομικό κλάδο. Κατανόηση των άλλων. Η δικηγορία είναι πρώτα από όλα μια υπηρεσία προς τον πελάτη, η οποία μπορεί να γίνει σωστά και ολοκληρωμένα μόνο αν βασίζεται στην ενεργητική ακρόαση και την κατανόηση των ανησυχιών κάθε ανθρώπου. Προσοχή στη λεπτομέρεια. Είτε πρόκειται για τον έλεγχο μιας σύμβασης είτε για την ανεύρεση κάποιου αποδεικτικού στοιχείου, η προσήλωση στη λεπτομέρεια μπορεί να κάνει τεράστια διαφορά, τόση όση απόσταση χωρίζει την εγκυρότητα από την ακυρότητα ενός εγγράφου. Ερευνητικές δεξιότητες. Πρόκειται για ένα προσόν που θα μπορούσε να αναπτυχθεί ακόμα και στο περιβάλλον της θεωρητικής εκπαίδευσης του πανεπιστημίου, αν και στην Ελλάδα μένει εν πολλοίς σε εμβρυακό στάδιο κατά τη διάρκεια της φοίτησης. Από την ενδελεχή έρευνα των στοιχείων μιας υπόθεσης μέχρι την ανεύρεση της ισχύουσας νομοθεσίας και νομολογίας, η εργασία του δικηγόρου δεν στερείται ποτέ διαβάσματος!

Οι παραδοσιακές -και πάντα απαραίτητες- δεξιότητες του δικηγόρου Ομαδικό πνεύμα. Η ικανότητα να εργάζεται κανείς σε μια ομάδα και να μπορεί να συμβάλλει στην επιτυχία της πέρα από την ατομική του προβολή είναι απαραίτητη για οποιαδήποτε εργασία. Η ενσυναίσθηση και ο σεβασμός των απόψεων και των αναγκών των υπολοίπων μελών της ομάδας είναι στοιχεία που γίνονται ακόμη σημαντικότερα στα σημερινά πλαίσια, όπου η ατομική δικηγορία έχει σε μεγάλο βαθμό δώσει τα ηνία στις δικηγορικές εταιρείες, στις οποίες οι υποθέσεις αναλαμβάνονται συχνά από περισσότερους δικηγόρους με εμπειρία σε διαφορετικά γνωστικά πεδία. Πρωτοβουλία και ανεξαρτησία. Η αποφασιστικότητα και η λήψη πρωτοβουλιών είναι βασικά χαρακτηριστικά της μάχιμης δικηγορίας που δυστυχώς ελάχιστα αναπτύσσονται κατά τη διάρκεια της άσκησης. Δημιουργική σκέψη. Κάθε πρόβλημα έχει τη λύση του, η οποία όμως δεν είναι πάντα μία ούτε προφανής. Η δημιουργική σκέψη που αναπτύσσεται με την εργασιακή εμπειρία αλλά και τη γενικότερη καλλιέργεια δίνει τη δυνατότητα στον δικηγόρο να ανακαλύψει νέες προσεγγίσεις και να σκεφτεί πέρα από τα τετριμμένα. Αποτελεσματική γραπτή και προφορική επικοινωνία. Κάθε δικηγόρος έχει το δικό του στυλ γραφής, όμως η ευχέρεια στην αποδοτική παρουσίαση των ισχυρισμών, η σαφήνεια και

Τα Big Data Analytics και η ευχέρεια χρήσης της τεχνητής νοημοσύνης είναι δεξιότητες που προς το παρόν αποτελούν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στην αγορά εργασίας, όμως πολύ σύντομα θα είναι απλώς βασικά προαπαιτούμενα για κάθε θέση 50 _ LAWYER

_ALBA’S VIEWPOINT

Δρ. Έλενα Κολτσάκη

Δικηγόρος-Διαμεσολαβήτρια | Ακαδημαϊκή Διευθύντρια MSc Business for Lawyers | Αdjunct Professor στο Alba Graduate Business School, The American College of Greece

ασικές παράμετροι της επιχειρηματικότητας είναι ο χρόνος και η αποτελεσματικότητα. Και τα δύο μεγέθη αποκτούν πολλαπλάσια αξία όταν είναι συνδεδεμένα με τη διαχείριση προβλημάτων που συμβαίνουν συχνά στις εμπορικές συναλλαγές. Η διατήρηση της εμπορικής σχέσης σε ένα ιδιαίτερα ανταγωνιστικό περιβάλλον αποτελεί μέγεθος που μεταφράζεται σε χρήμα. Είναι, λοιπόν, αυτονόητο πως οι διαφορές δεν μπορούν να μπαίνουν σε αίθουσες αναμονής περιμένοντας λύσεις από το συμβατικό, προκαθορισμένο πλαίσιο της δικαστικής αντιδικίας. Η σύγχρονη πολιτεία οφείλει να παρέχει πλαίσιο εναλλακτικής επίλυσης διαφορών και να ενθαρρύνει τη χρήση του. Η ελληνική πολιτεία το έπραξε το 2010, με τεράστια καθυστέρηση σε σχέση με άλλες δικαιοδοσίες, εισάγοντας το θεσμό της διαμεσολάβησης, δηλαδή μια εξωδικαστική λογική με τελικό στόχο την αναζήτηση μιας κοινά αποδεκτής λύσης, προϊόν της ελεύθερης βούλησης των μερών. Η διαδικασία προβλέπει πως δύο ή περισσότερα μέρη που έχουν μια διαφωνία επιχειρούν εκουσίως να επιλύσουν τη διαφορά τους με τη βοήθεια ενός τρίτου ανεξάρτητου, ουδέτερου, αμερόληπτου και ειδικά εκπαιδευμένου προσώπου, του διαμεσολαβητή. Η πρώτη απόπειρα εφαρμογής του θεσμού δεν κατάφερε να επιτύχει τον φιλόδοξο στόχο να αλλάξει την γνωστή σε όλους αισθητική της σύγκρουσης μέσα από την κλασική αντιδικία στις δικαστικές αίθουσες και να δημιουργήσει μια νέα σύγχρονη νοοτροπία επίλυσης διαφορών. Η διαμεσολάβηση στριμώχτηκε ανάμεσα στην κρατική και την ιδιωτική δικαιοσύνη, υποτιμημένη και από τους δύο, χρεώθηκε με πράγματα που δεν κάνει και δεν πιστώθηκε με πράγματα που κάνει. Έχασε πολύ χρόνο επιχειρώντας με soft ενέργειες να κερδίσει κοινό και κακοποιήθηκε λεκτικά επί σειρά ετών. Μετά από δέκα χρόνια νομοθετικής ατολμίας με τη διαμεσολάβηση on hold έγινε στη χώρα μια τολμηρή τομή με τον νέο νόμο για τη διαμεσολάβηση (Ν.4967/2019) που προβλέπει σε συγκεκριμένες κατηγορίες υποθέσεων (κυρίως οικογενειακές και εμπορικές) την υποχρεωτική συμμετοχή των μερών σε αρχική συνεδρία διαμεσολάβησης, φέρνοντας,

Η ΜΕΓAΛΗ ΕΥΚΑΙΡIΑ ΤΗΣ ΔΙΑΜΕΣΟΛAΒΗΣΗΣ έτσι, τον θεσμό στο προσκήνιο ως θέμα της καθημερινής νομικής πρακτικής. Πρόκειται για μια συνάντηση που δεν περιορίζεται στην ενημέρωση των διαφωνούντων μερών για τα πολλαπλά πλεονεκτήματα του θεσμού (ταχύτητα, εξοικονόμηση δαπανών, φιλική λύση και διατήρηση σχέσεων), αλλά παρέχει την ευκαιρία στα μέρη να βρεθούν από κοντά για μια πρώτη σοβαρή προσπάθεια εξεύρεσης συναινετικής λύσης στο πρόβλημά τους. Καταλύτης της διαδικασίας είναι ο διαμεσολαβητής, που χειρίζεται τη διαφορά, βρίσκει συγκλίσεις, αμβλύνει τις εντάσεις και συνθέτει τα κοινά συμφέροντα. Με τεχνικές, με δεξιότητες, με εμπιστευτικότητα και με ασυμβίβαστη ουδετερότητα. Είναι αλήθεια πως η διαμεσολάβηση δεν «καλοφάνηκε» στη νομική κοινότητα. Είναι διεθνές το ευφυολόγημα πως οι δικηγόροι μεταφράζουν το ADR ως Automatic Drop in Revenues. Αποδείχθηκε, ωστόσο, πως αυτό ήταν ένα λανθασμένο αντανακλαστικό. Οι επικριτές του θεσμού είναι πλέον ελάχιστοι. Η διαμεσολάβηση είναι η ευκαιρία να δούμε την εικόνα του δικηγόρου του μέλλοντος. Σε εξωδικαστικές διαδικασίες στις οποίες πρέπει να κατακτήσει ρόλο, για να τις αναδείξει και όχι για να τις υπονομεύσει. Σε online δίκες που ήδη συμβαίνουν σε πιο τολμηρές χώρες. Σε διαχείριση λογισμικών που επιλύουν υποθέσεις. Σε συστήματα τεχνητής νοημοσύνης που θα παράγουν προβλέψεις δικαστικών αποφάσεων. Για όσους επιλέγουν τη δικαστική αντιδικία, η διαμεσολάβηση αποτελεί το δικό τους κόστος ευκαιρίας (the value of the road not taken). Η διαμεσολάβηση ήδη προχωράει. Η υποχρεωτικότητα της έχει δώσει το αναγκαίο καύσιμο για να μπει σε τροχιά. Διδάσκεται στα διεθνώς αναγνωρισμένα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Αξιοποιείται όλο και περισσότερο από τον επιχειρηματικό κόσμο. Ακούγεται όλο και πιο ελκυστική στα αυτιά των διαδίκων. Φαίνεται όλο και καλύτερη στα μάτια των δικηγόρων. Παίρνει όλο και περισσότερες υποθέσεις από τα ακροατήρια των δικαστηρίων. Αποκτά κύρος, κοινό και δυναμική. Λειτουργεί θαυμάσια μαζί με τη δικαιοσύνη και τη διαιτησία σε μια συνθήκη ισορροπίας. Δημιουργεί μια νέα κουλτούρα επίλυσης διαφορών. ■

LAWYER _ 51

_IN THE SPOTLIGHT Project Management. Οι σύγχρονες επιχειρήσεις απαιτούν γνώσεις project management από όλους τους εργαζόμενους σε διάφορες θέσεις και βαθμίδες. Η ικανότητα σχεδιασμού, οργάνωσης και καθορισμού της αρχής, της μέσης και του τέλους μιας νομικής διαδικασίας, σε συνδυασμό με την ενεργή παρακολούθησή της, την χαρτογράφηση των κυριότερων σημείων της και τη διαμόρφωση του χρονοδιαγράμματος και του προϋπολογισμού πρέπει να συνάδουν με το ευρύτερο επιχειρηματικό μοντέλο και να διέπουν την εργασία κάθε δικηγόρου, αλλά κυρίως των in-house νομικών τμημάτων μεγάλων εταιρειών. Η τάση πλέον είναι να απαιτείται η μέγιστη δυνατή αποτελεσματικότητα, αξία και διαφάνεια σε κάθε επιμέρους βήμα μιας ολοκληρωμένης στρατηγικής και αυτό δεν θα μπορούσε να μην βρίσκει εφαρμογή και στις νομικές υπηρεσίες. Γνώσεις οικονομικών. Άλλη μία δεξιότητα που είναι επιτακτική στους in-house δικηγόρους, αλλά και σε κάθε δικηγόρο που ασχολείται με το εμπορικό δίκαιο. Με δεδομένο, μάλιστα, ότι το εμπορικό δίκαιο συνυπάρχει πλέον με όλους τους τομείς του δικαίου, οι βασικές γνώσεις οικονομικών και λογιστικής δεν είναι, όπως παλαιότερα, προαιρετικά εφόδια, για να μετατραπεί ο νομικός σε επιχειρηματικό σύμβουλο, αλλά απαραίτητες βάσεις που τον βοηθούν να κατανοήσει την εμπορική πλευρά κάθε υπόθεσης και να την εντάξει στο ευρύτερο πλαίσιο, στο οποίο εμφανίζεται. Δικαιικοί κλάδοι, όπως το εταιρικό δίκαιο, το φορολογικό δίκαιο, το δίκαιο των συμβάσεων, το τραπεζικό δίκαιο, το δίκαιο της κεφαλαιαγοράς και το δίκαιο προστασίας του καταναλωτή, απαιτούν βαθιά κατανόηση οικονομικών εννοιών που δεν περιλαμβάνονται στη νομική παιδεία με την κλασική σημασία της λέξης. Ο κλάδος του Δικαίου και Οικονομικών μπορεί να εμφανίστηκε με τη Σχολή του Σικάγο αρκετές δεκαετίες πριν, όμως πλέον η διεπιστημονική αυτή προσέγγιση δεν αποτελεί μια ακαδημαϊκή ενασχόληση, αλλά τυγχάνει ευρείας εφαρμογής στην καθημερινή νομική πραγματικότητα. Επιχειρηματική σκέψη. Σε έναν κόσμο που αλλάζει συνεχώς, το νομικό επάγγελμα δεν μπορεί να παραμένει στατικό ούτε έξω από τις ανάγκες της επιχείρησης, με την οποία συμπορεύεται. Είτε πρόκειται για τη δημιουργία μιας εξειδικευμένης υπηρεσίας είτε για το άνοιγμα σε μια νέα αγορά, ο δικηγόρος μπορεί να λειτουργήσει και ως συντελεστής του επιχειρείν, ειδικά

Οι νέες -ακόμα πιο απαραίτητες- μοντέρνες δεξιότητες Εξοικείωση με την τεχνολογία. Ο κλάδος του legal tech αποτυπώνει απλώς αυτό που συμβαίνει σε όλα τα επαγγέλματα στη σύγχρονη εποχή. Η τεχνητή νοημοσύνη αποτελεί ολοένα και περισσότερο μέρος της εργασιακής καθημερινότητας και αυτός ο ρόλος μόνο να μεγαλώσει μπορεί τα επόμενα χρόνια. Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Κέντρο για την Ανάπτυξη της Επαγγελματικής Κατάρτισης (CEDEFOP), 4 στις 10 θέσεις εργασίας στην ΕΕ θα μετασχηματιστούν σημαντικά υπό την επίδραση της τεχνητής νοημοσύνης και του ψηφιακού μετασχηματισμού, ενώ σύμφωνα με έρευνα του Institute for the Future και της Dell Technologies, το 85% των θέσεων εργασίας που θα υπάρχουν το 2030 δεν έχουν δημιουργηθεί ακόμα. Στο νομικό επάγγελμα, η πρόοδος της τεχνολογίας οδηγεί σε αυτοματοποιημένες διαδικασίες, όπως για παράδειγμα στον έλεγχο συμβάσεων, σε μεγαλύτερη ευκολία στην έρευνα και σε καλύτερη οργάνωση και διαχείριση μεγάλων όγκων δεδομένων. Τα Big Data Analytics, η ευχέρεια χρήσης εξελιγμένων προγραμμάτων τεχνητής νοημοσύνης και η διαχείριση της γνώσης μέσω τεχνολογικών εργαλείων είναι δεξιότητες που προς το παρόν αποτελούν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στην αγορά εργασίας, όμως πολύ σύντομα θα είναι απλώς βασικά προαπαιτούμενα για κάθε θέση.

52 _ LAWYER

Ποιες γνώσεις πρέπει να έχει ένας δικηγόρος, για να είναι σε > θέση να αντιληφθεί τις ανάγκες των πελατών του στα πλαίσια της επιχειρηματικής τους δραστηριότητας; Νομική επιστήμη και διοίκηση επιχειρήσεων βιώνουν ανέκαθεν μια σχέση έντονης αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Oι πελάτες/επιχειρηματίες είναι επομένως απαραίτητο να υποστηρίζονται από δικηγόρους και νομικούς συμβούλους που κατανοούν την πρακτική διάσταση και τις αυξημένες απαιτήσεις της καθημερινής επιχειρηματικής τους δραστηριότητας. Για να αντιληφθούν, όμως, τις ανάγκες των πελατών τους και του εμπορικού κόσμου, οι επαγγελματίες του νομικού κλάδου χρειάζονται στέρεη θεωρητική κατάρτιση καθώς και πρακτική προσέγγιση σε ειδικότερα οικονομικά και χρηματοοικονομικά θέματα, σχετιζόμενα με τις καθημερινές λειτουργίες μιας επιχείρησης. Χρειάζονται γνώση που να προέρχεται από την πράξη και από την αντιμετώπιση προκλήσεων των σύνθετων ζητημάτων που αναφύονται διαρκώς στο σύγχρονο εμπορικό περιβάλλον. Επιπλέον, χρειάζονται ειδικές δεξιότητες διαχείρισης συγκρούσεων καθώς και ικανότητες συνεργασίας και, το κυριότερο, ηγεσίας. Για να παρέχει αποτελεσματικά τις υπηρεσίες του στον επιχειρηματικό κόσμο, ο δικηγόρος του μέλλοντος θα πρέπει να διαθέτει το σύνολο των δεξιοτήτων που συνδυάζουν τη νομική κατάρτιση με την εξειδίκευση σε γνώσεις οικονομικών, προκειμένου να μπορεί να ανταποκρίνεται με συνέπεια και επαγγελματισμό στη διαρκώς μεταβαλλόμενη εμπορική πραγματικότητα τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο.

εξειδικευμένες γνώσεις οικονομικών, ποια ευρύτερα > Εεφόδια κτός απόείναιτιςαπαραίτητα, για να πετύχει ένας δικηγόρος στο σημερινό ανταγωνιστικό περιβάλλον; Μπορεί να ζούμε και να εργαζόμαστε σε μια εποχή και ένα πλαίσιο διαρκούς ανατροπής, ωστόσο τα αιτήματα των σύγχρονων επιχειρήσεων και πελατών από τους δικηγόρους είναι σταθερά και διαχρονικά. O σύγχρονος δικηγόρος πρέπει να προτείνει λύσεις και να διαβλέπει ευκαιρίες. Το κυριότερο, να μπορεί να βλέπει πέρα από τα καθιερωμένα, να σκέφτεται δημιουργικά, να είναι καινοτόμος. Και ακόμη, να ξανασχεδιάζει, να βελτιώνει τα προϊόντα και τις υπηρεσίες του. Ο δικηγόρος πρέπει να συμβουλεύει τον πελάτη του κατάλληλα, προκειμένου να βρίσκει λύσεις άμεσες, οικονομικά συμφέρουσες, εμπορικά έξυπνες και κυρίως νομικά ασφαλείς τόσο στο δικαστικό όσο και στον εξωδικαστικό τομέα. Υπό αυτό το πρίσμα, ο δικηγόρος πρέπει να είναι εξοικειωμένος και με την τεχνολογία, ώστε να μπορεί να προσφέρει στους πελάτες του πρόσβαση στην πληροφορία και αυτοί, με τη σειρά τους, να παίρνουν τις σωστές αποφάσεις μέσα σε ένα σύνθετο και πολύπλοκο περιβάλλον. Άρα, το τρίπτυχο εξειδίκευση – διαρκής γνώση – εκπαίδευση δείχνει τον δρόμο για τους δικηγόρους, ώστε να επιτύχουν στο σύγχρονο ανταγωνιστικό περιβάλλον και να λύνουν με ασφάλεια και ταχύτητα τα προβλήματα των πελατών τους. Σε αυτό το πλαίσιο ίσως το χρησιμότερο και πλέον απαραίτητο προσόν, που απηχεί το πνεύμα της εποχής, είναι η μαθησιακή ευελιξία, δηλαδή η ικανότητα να μαθαίνεις, να ξεμαθαίνεις και να ξαναμαθαίνεις, η οποία εφοδιάζει τους ηγέτες με τις δεξιότητες να αντεπεξέρχονται σε κάθε μορφής προκλήσεις των σύγχρονων καιρών.

LAWYER _ 53

Δρ. Έλενα Κολτσάκη ΔικηγόροςΔιαμεσολαβήτρια, Ακαδημαϊκή Διευθύντρια MSc Business for Lawyers και Αdjunct Professor στο Alba Graduate Business School, The A merican College of Greece

_IN THE SPOTLIGHT όταν εργάζεται σε νομικό τμήμα επιχείρησης, όπου οφείλει να την καθοδηγεί και να ασκεί προληπτική νομική εποπτεία σε συνδυασμό με παροχή καινοτόμων προτάσεων. Η κατανόηση εκ μέρους του δικηγόρου του τρόπου, με τον οποίο λειτουργεί μια επιχείρηση, και των αναγκών της, για να παραμείνει κερδοφόρα και στο επίκεντρο των εξελίξεων, αποτελεί μια αναγκαία προοπτική. Παράγοντες, όπως η ανάλυση κόστους-οφέλους, η ανάληψη κινδύνων, η ευελιξία στις αποφάσεις, η παρακολούθηση των διεθνών τάσεων, η μελέτη του ανταγωνισμού, το χτίσιμο του brand και η αξιολόγηση πολλών και ετερόκλητων πληροφοριών, είναι σύμφυτοι με την επιχειρηματική πρακτική και πλέον καθορίζουν και τη νομική της πλευρά. Συναισθηματική νοημοσύνη. Η συναισθηματική νοημοσύνη αποτελεί έναν όρο-ομπρέλα που περιλαμβάνει επιμέρους δεξιότητες, όπως την προσαρμοστικότητα σε νέες καταστάσεις, την κατανόηση των αναγκών των άλλων, τη σαφή και αποτελεσματική έκφραση σκέψεων και συναισθημάτων. Έτσι, ουσιαστικά συνοψίζει τις προηγούμενες δεξιότητες και, εφόσον υπάρχει σε υψηλό βαθμό, μπορεί να προάγει τον δικηγόρο σε έναν αξιόπιστο σύμβουλο που είναι ανοιχτός σε νέες ιδέες, δείχνει αληθινό ανθρώπινο ενδιαφέρον και μπορεί να αντιληφθεί τις εύθραυστες ισορροπίες στις διαπροσωπικές επαγγελματικές σχέσεις. Υπό αυτή την έννοια, αποτελεί τόσο μια γενικότερη ικανότητα που πρέπει να διαποτίζει κάθε ενέργεια στο νομικό επάγγελμα, όσο και μια ειδικότερη δεξιότητα που μπορεί να αποτελέσει το κλειδί σε νομικές διαδικασίες, όπως η διαμεσολάβηση και οι διαπραγματεύσεις στις συναλλαγές. Brand building. Ίσως αυτή η ορολογία του marketing να ακούγεται ξένη στα αυτιά ενός νομικού, όμως αυτή είναι η νέα πραγματικότητα που επιβάλλει να αξιοποιούμε μεθοδολογίες και αρχές από διάφορα γνωστικά αντικείμενα, ώστε να είμαστε σωστοί στη δουλειά μας. Ο δικηγόρος είναι κομμάτι της επιχείρησης, στην οποία δουλεύει, ακόμα και όταν δουλεύει ατομικά, όπου επιχείρηση είναι ο ίδιος ο εαυτός του. Το networking και η οικοδόμηση του προσωπικού (ή του εταιρικού) brand είναι μια εξίσου σημαντική διεργασία με την απόκτηση γνώσεων και εργασιακής εμπειρίας. Η δημιουργία ενός έγκριτου, σοβαρού και

ολοκληρωμένου online προφίλ αποτελεί σήμερα αυτό που πριν κάποια χρόνια ήταν η σύνταξη του βιογραφικού σημειώματος και η αποστολή του σε πιθανούς ενδιαφερόμενους. Παράλληλα, η προσέλκυση συνεργασιών σπανίως γίνεται πλέον με την επιθετική διαφήμιση και την άγρα πελατών. Η προώθηση προς τα έξω της βαθιάς γνώσης, εμπειρίας και εξειδίκευσης σε έναν τομέα έρχεται με δημοσιεύσεις, παρουσιάσεις, συμμετοχές σε συνέδρια και γενικά με τη συμβολή του κάθε νομικού στη συλλογική γνώση. Οι τακτικές έμμεσου marketing, όπως το content marketing, βοηθούν στην εδραίωση μιας σταθερής φήμης, κάτι που είναι ένας από τους πολλούς πυλώνες που πρέπει να φροντίζει ο δικηγόρος του σήμερα.

Συμπερασματικά Η βαθιά νομική γνώση, η εμπειρία και η εξειδίκευση σε έναν συγκεκριμένο δικαιικό κλάδο είναι οπωσδήποτε ο ένας πυλώνας που καθορίζει την επαγγελματική ανέλιξη στη νομική αγορά εργασίας. Από την άλλη, όσο παράδοξο και αν ακούγεται αυτό, απαιτείται ταυτόχρονα μια γενικότερη άποψη στο οικονομικό και επιχειρηματικό γίγνεσθαι με γνώσεις χρηματοοικονομικών, εταιρικής διακυβέρνησης, marketing, management και τεχνολογίας. Είναι αυτό που εύγλωττα έχει χαρακτηριστεί ως σχήμα Τ, ως συνδυασμός δηλαδή οριζόντιων και κάθετων γνώσεων. Πρόκειται για έναν στόχο που είναι δύσκολος να επιτευχθεί και για τον οποίο η προσπάθεια δεν σταματά ποτέ. Η επιλογή της κατάλληλης εκπαίδευσης μετά το πτυχίο μαζί με το συνεχές προσωπικό διάβασμα και την εργασιακή πρακτική είναι ο μοναδικός δρόμος προς αυτή την κατεύθυνση. ■

Παράγοντες, όπως η ανάλυση κόστους-οφέλους, η ανάληψη κινδύνων, η ευελιξία, η μελέτη του ανταγωνισμού και το χτίσιμο του brand, είναι σύμφυτοι με την επιχειρηματική αλλά πλέον και τη νομική πρακτική 54 _ LAWYER

presents

Ένας χρόνος εφαρμογής ταχύρρυθμων αλλαγών στη δημόσια διοίκηση και τον τρόπο λειτουργίας της, με την πανδημία να δρα ως καταλύτης, συνέβαλε για να γίνει το Ψηφιακό Άλμα που τόσο είχαμε ανάγκη, πραγματικότητα. Όμως, πολλά πρέπει ακόμα να γίνουν, στον Ψηφιακό Μετασχηματισμό του κράτους, στην υλοποίηση καινοτόμων λύσεων με όρους βιώσιμης ανάπτυξης και στην απόκτηση των δεξιοτήτων που επιβάλλει η «νέα κανονικότητα». Σ’ αυτό το πλαίσιο, το Netweek και η Boussias διοργανώνουν το Digital Government Conference 2021 κάνοντας απολογισμό της τόσο γεμάτης χρονιάς που ζήσαμε, αλλά και προ-επισκόπηση των επόμενων δράσεων στην Ελλάδα, πάντα σε συνάρτηση με τον προγραμματισμό των αντίστοιχων ευρωπαϊκών.

www.digitalgovernment.gr

●07● 21 06 Live on your Screen

ΧΟΡΗΓΟΣ

Συμμετοχές: Μαρία Ασημινάκη, 210 6617 777 (εσωτ. 148), Ε: masiminaki@boussias.com Χορηγίες: Θάνος Θώμος, Τ: 210 6617777 (εσωτ. 322), Ε: tthomos@boussias.com | Λίζα Αντωνιάδη, Τ: 210 6617777 (εσωτ. 158), Ε: lantoniadi@boussias.com | Περιεχόμενο: Γιάννης Ριζόπουλος, Τ: 697 7795 318, Ε: jmhrizo@otenet.gr

Official Publication

ΕΝΑΣ ΧΡΟΝΟΣ

LAWYER Σημείο αναφοράς για τον σύγχρονο δικηγόρο Με στόχο τη δημιουργία μιας ‘κοινότητας’, στην οποία οι δικηγόροι μπορούν να μοιράζονται καλές πρακτικές, καινοτόμες λύσεις, εμπειρία, γνώσεις και εξειδίκευση, προβληματισμούς, ανησυχίες, προσωπικά και επαγγελματικά ορόσημα, το LAWYER | The Business Magazine ‘χτύπησε την πόρτα’ της ελληνικής αγοράς, πριν από ακριβώς έναν χρόνο. 12 τεύχη μετά, από τον Ιούνιο του 2020 μέχρι σήμερα, το LAWYER παρακολουθεί την καθημερινότητα των δικηγόρων, προσεγγίζοντας τον κλάδο των νομικών υπηρεσιών με μια businessoriented φιλοσοφία, η οποία αναδεικνύει τον ρόλο του δικηγόρου ως στρατηγικού συνεργάτη των επιχειρήσεων. Γιορτάζοντας την ‘επετειακή’ αυτή έκδοση ζητήσαμε από τους εξαίρετους νομικούς, οι οποίοι φιλοξενήθηκαν στο εξώφυλλο και το ανάποδο εξώφυλλο του περιοδικού, να μας μιλήσουν για το LAWYER, τις στήλες που διαβάζουν με ενδιαφέρον, αλλά και όσα θα ήθελαν να δουν σε επόμενα τεύχη μας.

Της

Αλεξάνδρας Βαρλά

ΤΕΥΧΟΣ 001 _

Αντιγόνη Παπανικολάου Διευθύντρια Νομικών και Εταιρικών Υποθέσεων, Microsoft Hellas S.A.

ΤΕΥΧΟΣ 001 _

Στάθης Ποταμίτης Managing Partner POTA MITISVEKRIS

Πολύχρονος “LAWYER”! Σε ένα μόνο χρόνο το περιοδικό LAWYER| The Business Magazine κατάφερε να αποκτήσει ισχυρό στίγμα και παρουσία στη δικηγορική κοινότητα. Στο μυαλό μου συνδέεται με την επιδίωξη καλύτερα οργανωμένων δικηγορικών σχημάτων, με έμφαση στις υποδομές, την τεχνολογία, την εξειδίκευση, την ανταπόκριση στις ανάγκες των πελατών, είτε πρόκειται για πελάτες εξωτερικών συμβούλων, είτε για τις ανάγκες επιχειρήσεων με εσωτερικά νομικά τμήματα. Μέσω των εκτενών παρουσιάσεών του τείνει να αναδείξει βέλτιστες πρακτικές αλλά και προβληματισμούς για τους χώρους που χρειάζονται βελτιώσεις, χωρίς γκρίνια και δίνοντας χώρο σε καινοτόμες προτάσεις. Θερμά συγχαρητήρια σε όλους τους συντελεστές και στην αρχισυντάκτρια Αλεξάνδρα Βαρλά!

«Χ ρόνια Πολλά! Να τα εκατοστήσει!» το Περιοδικό σας. Πέρασε, κιόλας, ένας χρόνος και, μάλιστα, σημαντικά ιδιαίτερος λόγω της πανδημίας από την έκδοση του πρώτου τεύχους του «Lawyer», το οποίο θεωρώ ότι άφησε ήδη το αποτύπωμά του στον χώρο. Η φρέσκια και σύγχρονη προσέγγιση των θεμάτων νομικού ενδιαφέροντος και όχι μόνον αλλά και η εύχρηστη, ψηφιακή του μορφή είναι δύο από τα κύρια χαρακτηριστικά που θα ήθελα να υπογραμμίσω. Επίσης, δεν μπορώ να μην αναφέρω ότι με ανυπομονησία περιμένω να διαβάσω κάθε φορά το Editorial της Αλεξάνδρας που με εύστοχο και ευχάριστο τρόπο δίνει τον παλμό του κάθε τεύχους, αλλά και τις συνεντεύξεις και παρεμβάσεις των συναδέλφων που εκτός από την άρτια επαγγελματική προσέγγισή τους συνοδεύονται και από την ανθρώπινη σκοπιά. Χρόνια Πολλά και πάλι!

LAWYER _ 57

ENAΣ ΧΡΟΝΟΣ

ΤΕΥΧΟΣ 003 _

Iωάννης Ελ. Κοϊμτζόγλου Δικηγόρος, Δ. Ν., Νομικός Σύμβουλος Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΟΠΑ)

ΤΕΥΧΟΣ 008 _

Γιώργος Κώτσηρας Υφυπουργός Δικαιοσύνης

Το περιοδικό LAWYER | The Business Magazine συμπληρώνει ένα έτος κυκλοφορίας. Συμπληρώνει ένα έτος προαγωγής της νομικής σκέψης, εξερεύνησης των σύγχρονων πτυχών του δικηγορικού επαγγέλματος και συμβολών από εξέχουσες προσωπικότητες της νομικής επιστήμης. Οι σύγχρονες τεχνολογίες και η ανάπτυξη ολοένα και περισσότερων, διαφορετικών μεταξύ τους δραστηριοτήτων που απαιτούν ρύθμιση εκ μέρους του νομοθέτη αποτελούν ορισμένους από τους λόγους που επιτείνουν την ανάγκη προσαρμογής των νομικών επαγγελμάτων στα νέα δεδομένα που διαμορφώνονται. Εύχομαι ολόψυχα το περιοδικό να συνεχίσει να αποτελεί σημείο αναφοράς για τον δικηγόρο, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη γόνιμου επιστημονικού και επαγγελματικού διαλόγου και αποτελώντας πεδίο ανταλλαγής απόψεων για το δικηγορικό λειτούργημα στις πλέον σύγχρονες μορφές άσκησής του.

Το LAWYER εμφανίστηκε στο νομικό κόσμο την εποχή που τα κλασικά νομικά περιοδικά φαίνονταν να είναι σε αποδρομή. Προκάλεσε την αποδρομή τους η ταχύτητα διάχυσης της πληροφορίας, η οποία ματαίωσε τη χρησιμότητά τους ως εργαλείων ενημερωτικών για τη νομολογία και τη νομοθεσία, η ανάπτυξη βάσεων νομικών πληροφοριών, η απουσία από τις σελίδες τους δογματικών άρθρων, την επιβεβαίωσε η γενικότερη μείωση της απήχησής τους. Στο περιβάλλον αυτό εμφανίστηκε το LAWYER όχι για να συνεχίσει την παράδοση των κλασικών νομικών περιοδικών ή για να τα υποκαταστήσει, αλλά για να καλύψει το κενό ύπαρξης ενός μοντέρνου νομικού περιοδικού με επίκεντρο τον επαγγελματία Δικηγόρο που καλείται καθημερινά να αντιμετωπίσει νέες επαγγελματικές προκλήσεις, οι οποίες, τις περισσότερες πλέον φορές, τον καθιστούν όχι μόνο νομικό παραστάτη του πελάτη του αλλά και σύμβουλο στις δραστηριότητές του. Χρόνια πολλά, λοιπόν, στο LAWYER με την ευχή να συνεχίσει με περισσότερη δύναμη το έργο που ξεκίνησε.

58 _ LAWYER

ΤΕΥΧΟΣ 002 _

Λεωνίδας Τόλης

Γενικός Διευθυντής Νομικών Υπηρεσιών Νοτιοανατολικής Ευρώπης, Παπαστράτος ΑΒΕΣ, εταιρείας της Philip Morris International

ΤΕΥΧΟΣ 002 _

Κατερίνα Καρατζά Managing Partner KAR ATZAS & PARTNERS

Χρόνια πολλά στο Lawyer-Business Magazine, ένα περιοδικό με σύγχρονο περιεχόμενο και φρέσκια αισθητική, εφάμιλλο των αντίστοιχων του εξωτερικού. Εύχομαι να διατηρήσει το επίπεδο ενημέρωσης και να καινοτομήσει με νέες ιδέες και πρωτοβουλίες.

Ήρθε να καλύψει μια πραγματική ανάγκη. Αγαπημένη στήλη, τα θέματα της επικαιρότητας που παρουσιάζονται στο “In the Spotlight”. Αυτό, όμως, που πραγματικά βρίσκω πρωτοποριακό είναι η παρουσίαση των απόψεων συναδέλφων από δικηγορικά γραφεία ή εταιρείες, καθώς και in-house δικηγόρων εταιρειών από όλο το φάσμα του επιχειρηματικού κόσμου. Μέσα από τις συνεντεύξεις, τις ενδιαφέρουσες απόψεις και τοποθετήσεις, αλλά και τις προσωπικές εμπειρίες, γνωρίζουμε ο ένας τον άλλον, αντιλαμβανόμαστε την εξέλιξη του ρόλου του σύγχρονου δικηγόρου/νομικού συμβούλου και των δεξιοτήτων που πρέπει να διαθέτει, ενημερωνόμαστε για σύγχρονες οργανωτικές δομές και πρακτικές νομικών γραφείων και in-house τμημάτων, καθώς και για την επίδραση της τεχνολογίας στην παροχή των νομικών υπηρεσιών. Το Lawyer ήταν η πιο ευχάριστη έκπληξη στο νομικό μας κόσμο, έχω απολαύσει όλα τα τεύχη του και εύχομαι πραγματικά να τα «χιλιάσει».

LAWYER _ 59

ENAΣ ΧΡΟΝΟΣ ΤΕΥΧΟΣ 004 _

Ιωάννης Α. Αψούρης Γενικός Διευθυντής Νομικών Υπηρεσιών Ομίλου ΕΛΠΕ

Το LAWYER αποτελεί μία πρωτοποριακή προσέγγιση των ενδιαφερόντων του επαγγέλματός μας, με μια καινούργια ματιά: με φρεσκάδα, δυναμισμό, αισθητική αρτιότητα, ισορροπία ανάμεσα στην ελεύθερη δικηγορία και τους έμμισθους. Καλαίσθητο και εύχρηστο, τόσο στην έντυπη, όσο και στην ηλεκτρονική μορφή του, περιέχει ενδιαφέρουσες δημοσιεύσεις για επίκαιρα νομικά θέματα από καταξιωμένους συναδέλφους. Αυτό όμως που το κάνει μοναδικό είναι προβολή της ανθρώπινης πλευράς των συναδέλφων, των οποίων φιλοξενεί τις συνεντεύξεις. Η ποιότητα του περιοδικού αντανακλά την ευγένεια και τον επαγγελματισμό των συντελεστών του.

ΤΕΥΧΟΣ 007 _

Δήμητρα Χατζηαρσενίου Head of Legal Depart ment, ΤΕΡΝΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ Α.Β.Ε.Τ.Ε., ΌΜΙΛΟΣ ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ

Εύχομαι στο περιοδικό LAWYER χιλιάδες τεύχη και πολλά-πολλά χρόνια επιτυχούς παρουσίας! Από το πρώτο κιόλας τεύχος φάνηκε ότι το περιοδικό LAWYER ήταν ξεχωριστό και γι’ αυτό αμέσως απέκτησε εντυπωσιακά μεγάλο αναγνωστικό κοινό: περιοδικό «ποικίλης» νομικής ύλης και επικαιρότητας, forum ανταλλαγής ιδεών και θέσεων, έδωσε στους νομικούς μας την ευκαιρία να «συστηθούν» στους συναδέλφους τους και ένα «βήμα» για ανταλλαγή απόψεων επί θεμάτων που μας απασχολούν. Μου αρέσει ιδιαιτέρως η οργάνωση της ύλης και οι φωτογραφίες και το ότι είναι περιεκτικό χωρίς να πλατειάζει. Μία πρόταση: εναλλάξ εκπροσώπηση των φύλων στο εξώφυλλο και στο ανάποδο εξώφυλλο! 60 _ LAWYER

ΤΕΥΧΟΣ 005 _

Κατερίνα Γαλανοπούλου Legal and Compliance Counsel at SAP Hellas, Cyprus and Malta

Χρόνια πολλά, Lawyer – The Business Magazine. Πέρασε γρήγορα ο χρόνος! Ελπίζω να συνεχίσετε έτσι δυναμικά και να προσφέρετε μέσα από τις συνεντεύξεις και τα industry focus σας μια ματιά στις προτεραιότητες, τον τρόπο σκέψης και τις προκλήσεις συναδέλφων εμμίσθων (και όχι μόνο). Τα διαβάζω κάθε φορά με ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

ΤΕΥΧΟΣ 003 _

Μάριος Α. Μπαχάς

Διαχειριστής Εταίρος, «Μπαχάς, Γραμματίδης & Συνεταίροι»

Από το πρώτο Τεύχος που πήρα στα χέρια μου του νέου Περιοδικού σας «LAWYER The Business Magazine» εντυπωσιάστηκα από το layout του. Το μέγεθος, η ποιότητα του χαρτιού, η μεγάλη ευκρίνεια των εικόνων, η πολύ προσεκτική επιλογή των συντακτών των άρθρων και το διπλό «παίξιμο» με τα εξώφυλλά του συνέτειναν στο να «μου αρέσει» άμεσα. Στον χρόνο που πέρασε από την πρώτη του κυκλοφορία διεπίστωσα ότι και τα κείμενα των άρθρων που δημοσιεύονται στο LAWYER είναι όλα σύγχρονα και με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον Νομικό Κόσμο. Εύχομαι ολόψυχα να πλησιάσει και να ξεπεράσει την αναγνωσιμότητα του γνωστού Αγγλικού LAYWER MONTHLY. Θα πρέπει να το διαβάζει ο κάθε ένας Έλληνας Δικηγόρος, γιατί σε εμάς τους Δικηγόρους του ΣΗΜΕΡΑ απευθύνεται ιδιαίτερα και μας γεμίζει γνώσεις και ιδέες για μια σύγχρονη Δικηγορία. Εύχομαι να τα «εκατοστήσει»!!! LAWYER _ 61

ENAΣ ΧΡΟΝΟΣ ΤΕΥΧΟΣ 010 _

Καθ. Αντώνης Μεταξάς

Διευθύνων Εταίρος, "Μεταξάς & Συνεργάτες"

Ένα περιοδικό συνεπές με τον τίτλο του, που απευθύνεται κυρίως σε νομικούς αλλά και σε στελέχη που σχετίζονται με την ευρύτερη ύλη της επιχειρηματικής δικηγορίας. Μια αξιόλογη προσπάθεια προσέγγισης της σύγχρονης δικηγορίας, των προκλήσεων αλλά και των προβλημάτων της. Σε συνδυασμό με τον σύγχρονο και διαδραστικό διαδικτυακό ιστότοπό του προσφέρει ενδιαφέρουσες οπτικές και πληροφόρηση για σύγχρονους προβληματισμούς και τάσεις του κλάδου μας.

ΤΕΥΧΟΣ 010 _

Ηλίας Κοϊμτζόγλου Διαχειριστής Εταίρος της Δικηγορικής Εταιρείας ΚοϊμτζόγλουΜπακάλης-Βενιέρης-Λεβέντης & Συνεργάτες (KBVL Law Firm)

Είμαι πιστός αναγνώστης του περιοδικού επειδή ακριβώς δε μοιάζει ούτε στο περιεχόμενο, ούτε στον τρόπο παρουσίασης των θεμάτων με οποιοδήποτε άλλο έντυπο που απευθύνεται σε νομικούς. Θεωρώ ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα τη στήλη των συνεντεύξεων συναδέλφων, μέσα από την οποία δίνεται βήμα σε καταξιωμένους νομικούς για να εκφράσουν ιδέες, ανησυχίες, οράματα και στόχους που καταγράφονται στο συλλογικό επαγγελματικό μας υποσυνείδητο, αλλά και να διηγηθούν ιστορίες, διαδρομές και εμπειρίες που μπορούν να λειτουργήσουν ως εστίες έμπνευσης. Βρίσκω επίσης εξαιρετικά εύστοχη την παρουσίαση αμιγώς επίκαιρων νομικών θεμάτων με συνοπτικό και μεστό τρόπο από συναδέλφους που έχουν ουσιαστική σχέση με το αντικείμενο που παρουσιάζουν. 62 _ LAWYER

ΤΕΥΧΟΣ 004 _

Κωνσταντίνος Λαμπαδάριος Διευθύνων Εταίρος της δικηγορικής εταιρείας Λαμπαδάριος και Συνεργάτες

ΤΕΥΧΟΣ 011 _

Βαγγέλης Πολίτης Managing Partner, Politis & Partners

To «Lawyer – The Business Magazine» αποτελεί μια εξαιρετική εκδοτική προσπάθεια. Είναι το πρώτο περιοδικό που απευθύνεται στον Δικηγόρο των επιχειρήσεων και αναδεικνύει τον κεντρικό ρόλο του στην οικονομική ζωή και στην ανάπτυξη της χώρας. Η χώρα μας ταλαιπωρείται από ένα έλλειμμα εμπιστοσύνης. Έλλειμα εμπιστοσύνης ανάμεσα στους πολίτες και το κράτος, ανάμεσα στο κράτος και τις επιχειρήσεις, ανάμεσα στις επιχειρήσεις και τους θεσμούς. Ο ρόλος του Έλληνα Δικηγόρου στην αποκατάσταση αυτής της τραυματισμένης εμπιστοσύνης είναι εξαιρετικά κρίσιμος. Εύχομαι, λοιπόν, στο «Lawyer – The Business Magazine» να συνεχίσει να αναδεικνύει αυτόν ακριβώς τον ρόλο και να διατηρήσει τη δυναμική του παρουσία στον χώρο των ειδικών εκδόσεων. Να τα εκατοστήσετε!

LAWYER _ 63

Το LAWYER είναι αδιαμφισβήτητα ένα πρωτοποριακό και καινοτόμο περιοδικό, το οποίο ήδη από τον πρώτο χρόνο κυκλοφορίας του έχει καταστεί πολύτιμο επιστημονικό εργαλείο για τους νομικούς και για τις επιχειρήσεις. Φιλοξενεί άρθρα και συνεντεύξεις υψηλού επιπέδου που καλύπτουν όλο το φάσμα του εμπορικού και αστικού δικαίου με εγκυρότητα και αξιοπιστία, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα στον αναγνώστη να ενημερωθεί για όλες τις εξελίξεις σε εθνικό αλλά και σε διεθνές επίπεδο. Για τους λόγους αυτούς, δεν μπορώ παρά να συγχαρώ την εταιρεία Boussias και να ευχηθώ να συνεχίσει το περιοδικό LAWYER το έργο του το ίδιο δυναμικά και στο μέλλον.

ENAΣ ΧΡΟΝΟΣ ΤΕΥΧΟΣ 011 _

Ιζαμπέλλα M. Τσίρμπα Senior Legal Counsel, Finance & Capital Markets, Όμιλος Τσιμέντων TITAN

Το περιοδικό Lawyer διαφοροποιείται από τα υπόλοιπα νομικά περιοδικά λόγω της επιχειρηματικής φιλοσοφίας του. Αναδεικνύει τα νομικά θέματα που απασχολούν την αγορά, έχοντας αφουγκραστεί τις ανησυχίες της. Η διαφορετική φιλοσοφία του φαίνεται, εξάλλου, στην προσέγγισή του στις στήλες In the spotlight, αλλά και στις απόψεις εξειδικευμένων δικηγόρων που φιλοξενεί πάνω σε κάθε θέμα. Αυτό, όμως, που νομίζω ότι κάνει πραγματικά ξεχωριστό το περιοδικό είναι ότι όχι μόνο δεν φοβάται, αλλά αναζητά τη διαφορετική «ματιά» και προωθεί τις νέες τάσεις που διαμορφώνονται στη δικηγορία, καθώς δεν διστάζει να δώσει βήμα σε νέες ιδέες και πρόσωπα από την Ελλάδα και το εξωτερικό.

ΤΕΥΧΟΣ 007 _

Ιωάννης Ψωμάς Managing Partner, G+P Law

Το περιοδικό LAWYER, The Business Magazine αποτελεί σημείο αναφοράς για τον σύγχρονο Δικηγόρο, λόγω της ιδιαίτερης προσήλωσης σε τρέχοντα θέματα της επικαιρότητας, αναδεικνυόμενα μέσα από τη νομική σκοπιά καταρτισμένων Δικηγόρων που εξειδικεύονται επί αυτών. Η πλούσια αρθρογραφία του περιοδικού, με ιδιαίτερη έμφαση σε σύγχρονα ζητήματα όχι μόνο του νομικού, αλλά και του επιχειρηματικού εν γένει κόσμου, είναι που το διαφοροποιεί και το καθιστά εξαιρετικά επιβοηθητικό εργαλείο στον Νομικό που επιθυμεί τη συνεχή και στοχευμένη ενημέρωση επί της επίκαιρης νομικής θεματολογίας.

64 _ LAWYER

ΤΕΥΧΟΣ 009 _

Περικλής Στρούμπος Head of Legal, Fraport Greece

Ένα νέο περιοδικό στον χώρο μας είναι πάντα μια καλή είδηση και αξίζουν συγχαρητήρια τόσο στον εκδοτικό οίκο, όσο και στη συντακτική ομάδα. Οι δικηγόροι είναι μια μεγάλη επαγγελματική ομάδα υψηλής εξειδίκευσης, που χρειάζεται ένα περιοδικό που γράφεται από δικηγόρους και απευθύνεται σε δικηγόρους. Νομίζω ότι είναι πολύ σημαντικό να ακούμε τις απόψεις συναδέλφων μας για διάφορα θέματα, δοθέντος ότι, τουλάχιστον για την Αθήνα, η εκτός δουλειάς επικοινωνία μεταξύ συναδέλφων όσο πάει και περιορίζεται. Θα ήθελα να έβλεπα και τη συμμετοχή των Ελλήνων συναδέλφων του εξωτερικού που πλέον αποτελούν μεγάλη ομάδα και έχουν να μοιραστούν με εμάς ενδεχομένως διαφορετικές εμπειρίες.

ΤΕΥΧΟΣ 008 _

Κατερίνα Δασκαλάκη Senior Advisor, Τομέας Απασχόλησης και Αγοράς Εργασίας, ΣΕΒ

Πρόκειται για ένα καινοτόμο, νέο, περιοδικό, με μία φρέσκια ματιά για τα νομικά θέματα. Βρίσκω πολύ ενδιαφέρουσες τις απόψεις τόσο των εκπροσώπων της πολιτείας, όσο και των δικηγορικών εταιρειών σχετικά με επίκαιρες εξελίξεις σε όλο το φάσμα του σύγχρονου δικαίου. Θα ήθελα να περιλαμβάνει περισσότερες αναλύσεις σχετικά με το νομικό πλαίσιο για τα εργασιακά θέματα, σύγχρονες αναλύσεις σχετικά με την αγορά εργασίας και το ανθρώπινο δυναμικό αλλά και την άποψη των ίδιων των στελεχών HR επιχειρήσεων σχετικά με τις εργασιακές σχέσεις. Επίσης, θέματα που σχετίζονται με τις σύγχρονες προκλήσεις του ψηφιακού μετασχηματισμού των οικονομικών και το πώς αρχίζει να διαμορφώνεται το νέο σχετικό νομικό πλαίσιο σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο.

LAWYER _ 65

ENAΣ ΧΡΟΝΟΣ

Σημείο αναφοράς για τον σύγχρονο δικηγόρο Από μια έκδοση η οποία τιμά και θέτει στο επίκεντρό της πρόσωπα, δεν θα μπορούσε να απουσιάζει η ‘κινητήριος δύναμη’ του LAWYER: οι συνδρομητές του περιοδικού, επαγγελματίες κάθε ηλικίας, τομέα εξειδίκευσης και εμπειρίας, από όλο το φάσμα της ελληνικής αγοράς. Συνομιλήσαμε μαζί τους, με αφορμή τη συμπλήρωση ενός έτους κυκλοφορίας, ώστε να μας μεταφέρουν τη δική τους εμπειρία από το μηνιαίο ‘ραντεβού’ τους με το LAWYER.

Στάθης Μίχος Lawyer, LL.M., M.A., Sr. Legal Director Platform Support – Greece, Cyprus, Malta and Israel Sub-Cluster Lead, Pfizer

Πολλές ευχές στο ‘Lawyer’ και ιδίως στην ‘ψυχή’ του, τη συνάδελφο Αλεξάνδρα Βαρλά, για τη συμπλήρωση ενός έτους κυκλοφορίας του περιοδικού. Οι Δικηγόροι (έμμισθοι και μη) θα εκτιμήσουν κάθε νέα προσπάθεια αύξησης των παρεχόμενων επιλογών πληροφόρησης, πάντα με σεβασμό στις ανάγκες και αξίες του επιστημονικού και επαγγελματικού μας κλάδου.

Μαργαρίτα Θάνου Group Legal Services Manager, DPG Group of Companies

Ένας χρόνος Lawyer και έχει ήδη καταστεί μια συνήθεια αγαπημένη, μια ανάγνωση επιβεβλημένη, μια διεισδυτική ματιά στον κόσμο των νομικών, τον δικό μας κόσμο, ο οποίος εκφράζεται, τοποθετείται, προβληματίζεται και προβληματίζει με τρόπο γόνιμο και σύνθετο, ανθρώπινο και ουσιαστικό. Είναι προνόμιο να γνωρίζεσαι εξ αποστάσεως με συναδέλφους άξιους, των οποίων η άποψη δίνει κίνητρο για περαιτέρω αναζήτηση και εμβάθυνση, είναι χαρά να ενημερώνεσαι για επίκαιρα θέματα με τρόπο ενδιαφέροντα και απλό. Πάντα ψηλά.

66 _ LAWYER

Εύη Μαθιού Legal, Compliance & Quality Director LCQ, BA Europe East Large Markets, Novo Nordisk

THE LAWYER: Ένα περιοδικό ενημέρωσης για την επικαιρότητα του νομικού κόσμου που έλειπε από τη ζωή του σύγχρονου δικηγόρου, ήρθε στην Ελλάδα και τον τελευταίο χρόνο μας χαρίζει πλούσια νομικά αφιερώματα και προσεγμένες συνεντεύξεις, καλύπτοντας ενδιαφέροντα θέματα και δίνοντάς μας την ευκαιρία να γνωρίσουμε καλύτερα αξιόλογους συναδέλφους. Συγχαρητήρια στη συντακτική ομάδα για την υλοποίηση μιας υπέροχης ιδέας!

Παναγιώτης Γκεζερλής CEO, Convert Group

Δεν είμαι νομικός, αλλά μου αρέσει η θεματολογία ενός περιοδικού για τον νομικό κλάδο. Οπότε κάτι πολύ καλό έχετε κάνει για να το καταφέρετε αυτό. Ταυτόχρονα, είμαι λάτρης της αισθητικής και των φωτογραφιών των προσώπων που φιλοξενείτε. Μπράβο για ό,τι καταφέρατε!

Κική Δημ. Τσουρού Υπεύθυνη Προστασίας Δεδομένων, ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ Α.Ε.

Είμαι συνδρομήτρια του περιοδικού ήδη από τους πρώτους μήνες της κυκλοφορίας του. Αυτά που με τράβηξαν από την πρώτη στιγμή ήταν όχι μόνον η ηλεκτρονική και εύκολα αποθηκεύσιμη μορφή και το φιλικό και εύπεπτο για τον πολυάσχολο αναγνώστη layout του, αλλά κυρίως η σύγχρονη και ποικίλη θεματολογία του. Αγαπημένη μου στήλη η ‘news and updates’, ενώ δεν παραλείπω ποτέ να διαβάσω τα πρωτότυπα cover stories (front and back).

LAWYER _ 67

ENAΣ ΧΡΟΝΟΣ

Σοφία Γρηγοριάδου Managing Partner, Παπακωστόπουλος-Γρηγοριάδου και Συνεργάτες Δικηγορική εταιρεία (CPA Law), ανεξάρτητο μέλος του νομικού και φορολογικού δικτύου της KPMG

Το περιοδικό ‘Lawyer, the Business Magazine’ ήρθε αδιαμφισβήτητα να καλύψει ένα κενό στον χώρο της πληροφόρησης και για αυτό γνώρισε τόσo μεγάλη επιτυχία, τόσο γρήγορα. Το περιοδικό είναι ένας αντικατοπτρισμός του υψηλού επιπέδου νομικών υπηρεσιών υποστήριξης του επιχειρείν που παρέχονται στην Ελλάδα, από τις δικηγορικές εταιρείες που δραστηριοποιούμαστε στον τομέα αυτόν και από τους εξαίρετους συναδέλφους των νομικών τμημάτων των επιχειρήσεων. Το περιοδικό είναι, επίσης, ένα ορόσημο στην πορεία εκσυγχρονισμού του τρόπου οργάνωσης και άσκησης της δικηγορικής εργασίας και απόδειξη ότι εξελισσόμαστε σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα. Το περιοδικό είναι, τέλος, μία υπενθύμιση ότι η εξωστρέφεια είναι συστατικό επιτυχίας γιατί είναι η μετουσίωση της ανάγκης για επικοινωνία.

Μαρία Γιαννακού Νομική Σύμβουλος, Real Estate, Ταμείο Αξιοποίησης Ιδιωτικής Περιουσίας του Δημοσίου (ΤΑΙΠΕΔ)

Χρόνια πολλά στο αγαπημένο LAWYER με την πλούσια και πολύ ενδιαφέρουσα ύλη που δεν περιορίζεται αυστηρά στην τρέχουσα νομοθεσία και νομολογία σε αντίθεση με τα παραδοσιακά νομικά περιοδικά, ενώ η σύγχρονη αισθητική του το κάνει ελκυστικό για ανάγνωση ακόμα και από μη νομικούς. Οι συνεντεύξεις πιστεύω πως είναι το δυνατό σας χαρτί, αφού κάθε συνεντευξιαζόμενος απαντάει σε πλήθος ερωτήσεων που καλύπτουν πλήρως το αντικείμενό του. Καλή συνέχεια σε αυτή την εκπληκτική προσπάθεια και εύχομαι να σας διαβάζουμε για πολλά πολλά χρόνια.

68 _ LAWYER

YOU’LL NEED A GOOD

LAWYER The

Business

Magazine

Το 1ο Βusiness περιοδικό στην Ελλάδα για τον κλάδο της δικηγορίας

LAWYER ■ Μόνιμες Στήλες

■ Διεθνείς Εξελίξεις ■ Επικαιρότητα

■ Ειδικά αφιερώματα

■ Συνεντεύξεις από την Ελλάδα

και το εξωτερικό

Κάθε μήνα στην πόρτα και στο mail σου.

Θέλεις να γίνεις μέρος του community; Πληροφορίες / Διαφήμιση: Λήδα Πλατή Τ: 210 6617777(εσωτ.271) Ε: lplati@boussias.com Συνδρομές: Λέττα Γκυζη Τ: +30 210 661 7777(εσωτ.163) Ε: lgkyzi@boussias.com LAWYER _ 69

_ΟPINIONS

Έλσα Παπαδοπούλου

Βαγγέλης Λυμπουρίδης

Νομική Σύμβουλος, Υποψήφια Διδάκτωρ σε Θέματα Ηθικής και Τεχνητής Νοημοσύνης στον Τομέα της Υγείας, Τμήμα Πληροφορικής, Πανεπιστήμιο Ιονίου

Ιδρυτής και CEO, Enosis | Aναπληρωτής καθηγητής στη σχολή Επιστήμης Υπολογιστών, Πανεπιστήμιο Νότιου Καλιφορνιας, Λος Αντζελες

Δυνατότητες και προκλήσεις της ενσωμάτωσης τεχνολογιών εκτεταμένης πραγματικότητας (XR) και τεχνητής νοημοσύνης (AI) στον τομέα της Υγείας «I see you». Την πρώτη φορά που άκουσα αυτή τη φράση σαν χαιρετισμό ήταν στην ταινία του 2009 του James Cameron, «Avatar». Έτσι χαιρετούσαν ο ένας τον άλλον οι Νάβι, μια φυλή που ζούσε σε έναν πλασματικό πλανήτη. Και δεν με εντυπωσίασε μόνο αυτή η φράση. Το γεγονός ότι οι επιστήμονες χρησιμοποιούσαν Na'vi-ανθρώπινα υβρίδια που τα ονόμασαν «avatars», τα οποία χειρίζονταν άνθρωποι γενετικά συμβατοί με τα αντίστοιχα υβρίδια avatars, που τους επέτρεπαν, κυριολεκτικά, να υπάρχουν μέσα από αυτά τα avatars, ήταν απλά εντυπωσιακό σαν σύλληψη για την εποχή. Ένας από τους κύριους χαρακτήρες στην ταινία ήταν και ο Jake Sully, ένας παραπληγικός πρώην στρατιώτης των ειδικών δυνάμεων. Μπαίνοντας στο Na'vi avatar του, ο Sully μπορούσε να περπατήσει, απαλλαγμένος από τα όρια που επέβαλε η αναπηρική καρέκλα του. Μπορούσε να τρέξει και να αισθανθεί τη γη ξανά κάτω από τα πόδια του. 70 _ LAWYER

έλησα να ερευνήσω περισσότερο τι σημαίνει ο χαιρετισμός «σε βλέπω». Είναι ένας συνηθισμένος χαιρετισμός στη φυλή των Ζουλού και στη γλώσσα τους ο ακριβής χαιρετισμός είναι «Sawubona» που εκτός από «γεια» ή «καλημέρα», σημαίνει επίσης «σε βλέπω, είσαι σημαντικός για μένα και σε εκτιμώ». Αλλά πόσο μακριά απέχουμε από να χαιρετάμε ο ένας τον άλλον σε μορφή avatar σε ένα συνθετικό ψηφιακό οικοσύστημα; Δεν είμαστε και τόσο μακριά όσο νομίζουμε. Αν και ο όρος «Spatial Computing» (σε ελεύθερη μετάφραση χωρική υπολογιστική) υπάρχει εδώ και αρκετό καιρό, φαίνεται να είναι λιγότερο γνωστός στο ευρύ κοινό. Οι εφαρμογές Ridesharing, το GPS, οι έξυπνες φορητές συσκευές κλπ. είναι μέρος της τεχνολογίας spatial computing. Με την αυξανόμενη υιοθέτηση των εφαρμογών και συσκευών IoT, επαυξημένης πραγματικότητας (Augmented Reality, AR), εικονικής πραγματικότητας (Virtual Reality, VR) και μικτής πραγματικότητας (Mixed Reality, MR), γνωστών υπό τον όρο εκτεταμένη πραγματικότητα (Extended Reality, XR), το πεδίο του spatial computing έχει επεκταθεί προσφέροντας τη δυνατότητα μιας απρόσκοπτης αλληλεπίδρασης μεταξύ μηχανών σε έναν τρισδιάστατο και πολυδιάστατο κυβερνοχώρο. Το νέο αυτό τεχνολογικό παράδειγμα ψηφιοποιεί τις

αναλογικές και φυσικές διαδικασίες, συλλέγει τα δεδομένα από ανθρώπους και περιβάλλοντα μέσω αισθητήρων και δίνει τη δυνατότητα στους υπολογιστές να καθοδηγούν τους χρήστες βιώνοντας μέσα από αυτές εμπειρίες ενός αμιγώς ψηφιακού ή υβριδικού κόσμου. Το XR, ως ένα συνεχές νέο μέσο που περικλείει όλες τις τεχνολογίες VR, AR και MR σε έναν μόνο όρο, προσελκύει τώρα το ενδιαφέρον επενδυτών και επιχειρηματιών σε τομείς, όπως το deep tech, και πρόκειται να επιφέρει ή να συντελέσει στην επόμενη τεχνολογική επανάσταση. Με τις τεράστιες δυνατότητες που προσφέρουν οι τεχνολογίες Τεχνητής Νοημοσύνης (AI) - που περιλαμβάνει, για τους σκοπούς αυτού του άρθρου, τεχνολογίες, όπως π.χ. η Μηχανική Μάθηση (Machine Learning), Βαθιά Μάθηση (Deep Learning), Ενισχυμένη Μάθηση (Reinforced Learning) κ.λπ. - ένας συνδυασμός αυτών με VR ή AR τεχνολογίες θα μπορούσε να αποφέρει τεράστιες νέες δυνατότητες με ουσιαστική θετική επίδραση, μεταξύ άλλων, στην ανθρώπινη υγεία, τόσο ψυχική όσο και σωματική. Ωστόσο, προκειμένου να μεγιστοποιηθούν τα οφέλη, θα πρέπει επίσης να αντιμετωπιστούν και οι προκλήσεις, νομικές και/ή ηθικές που παρουσιάζονται με τη χρήση αυτών των τεχνολογιών. Όλες αυτές οι καταπληκτικές τεχνολογίες προκάλεσαν την περιέργειά μου και με οδήγησαν σε διάφορους συλλογισμούς: Θα ήταν άραγε δυνατό στο μέλλον να ανακαλύψουμε μια καλύτερη εξατομικευμένη θεραπεία, καλύτερες γενικές μεθόδους θεραπείας ή ένα καλύτερο φάρμακο μέσα από τη χρήση ενός ψηφιακού δίδυμου; Πώς θα μπορούσαν οι τεχνολογίες να μας βοηθήσουν να «δούμε καλύτερα», να «δούμε» ο ένας τον άλλον καλύτερα; Θα μπορούσαν να μας βοηθήσουν να γίνουμε πιο υγιείς ή πιο ενσυνείδητοι και να αυξήσουν την ενσυναίσθηση μας; Να βοηθήσουν, ώστε να θεραπευόμαστε καλύτερα, πιο γρήγορα και πιο αποτελεσματικά; Έτσι, άρχισα να εξερευνώ περισσότερο τις τεχνολογίες XR, τον σύνδεσμό τους με το ΑΙ και τις εφαρμογές τους στην υγεία και την περίθαλψη. Η εξερεύνηση με οδήγησε να συναντήσω ψηφιακά τον Δρ. Βαγγέλη Λυμπουρίδη, ο οποίος είναι ειδικός στις τεχνολογίες ΧR και ιδρυτής της εταιρίας ENOSIS με έδρα το Λος Άντζελες, αλλά και εξωτερικός καθηγητής του Πανεπιστημίου της Νότιας Καλιφόρνιας στο τμήμα της επιστήμης υπολογιστών, όπου διδάσκει τις εφαρμογές αυτών των τεχνολογιών. Έκτοτε έχουμε ανταλλάξει πολλές απόψεις σχετικά με τα οφέλη και τις προκλήσεις

που παρουσιάζονται από τη χρήση αυτών των τεχνολογιών ειδικά στην υγεία και την περίθαλψη. Στα πλαίσια του άρθρου μας ο όρος «υγεία & περίθαλψη» αναφέρεται τόσο σε υγιή άτομα όσο και σε ασθενείς. Αυτό συνεπάγεται τη χρήση τεχνολογιών XR-ΑΙ τόσο για προληπτική φροντίδα, όσο και για άλλες διαγνωστικές και θεραπευτικές χρήσεις.

Virtual Reality - XR Continuum To VR είναι μια «πολύ παλιά-καινούργια» τεχνολογία. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά την περίοδο μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ως υποβοηθητική τεχνολογία για την εκπαίδευση των πιλότων της πολεμικής αεροπορίας υπό τη μορφή προσομοιωτών πτήσης και κάπου γύρω στο 1968 ως ενσωματωμένη οπτικοακουστική τεχνολογία για την επέκταση των δυνατοτήτων του κράνους των πιλότων. Μετά από μια περίοδο ύφεσης, η χρήση του VR αυξήθηκε στις αρχές των δεκαετιών του '90 και του 2000. Η πιο σημαντική χρονιά για την εξέλιξη της χρήσεώς της θεωρείται η χρονιά του 2012, όπου το ενδιαφέρον για το VR εντάθηκε και έκτοτε αναπτύσσεται με ραγδαίους ρυθμούς. Από ότι φαίνεται από το Χόλυγουντ στην «πραγματικότητα» το μόνο που χρειάζεται είναι κάποιος χρόνος. Υπάρχουν πολλές διάσημες ταινίες που αναφέρονται ή ενέχουν στοιχεία VR, για παράδειγμα το «The Lawnmower Man» (1992) και το «Minority Report» (2002) έως το «Ready Player One» του Spielberg (2018). Γενικά, η επιστημονική φαντασία είναι η ικανότητά μας να προβάλλουμε τις μελλοντικές μας επιθυμίες και τους μελλοντικούς μας φόβους μέσω ιστοριών, για να μπορέσουμε να εμπνεύσουμε και να επεκτείνουμε τις δυνατότητές μας, ταυτόχρονα με τα προβλήματα και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε τώρα ή που νομίζουμε ότι θα χρειαστεί να αντιμετωπίσουμε στο μέλλον. Αν και τα τελευταία χρόνια πολλές σημαντικές αναφορές έχουν επικεντρωθεί στο VR ως την ιδανική τεχνολογία για τους παίκτες βιντεοπαιχνιδιών, αυτό δεν είναι αλήθεια. Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του '80 το μεγαλύτερο μέρος της ακαδημαϊκής βιβλιογραφίας σχετικά με τη χρήση του VR αφορά κυρίως τις χρήσεις αυτής της τεχνολογίας

Το XR προσελκύει τώρα το ενδιαφέρον επενδυτών και επιχειρηματιών σε τομείς, όπως το deep tech, και πρόκειται να επιφέρει ή να συντελέσει στην επόμενη τεχνολογική επανάσταση

LAWYER _ 71

_ΟPINIONS στον ιατρικό τομέα, την προηγμένη αποτελεσματικότητά της ως εκπαιδευτικό μέσο καθώς επίσης και πολλές άλλες χρήσεις της στον σχεδιασμό, τη μηχανική και την επινόηση προϊόντων και υπηρεσιών καθώς και την αρχιτεκτονική και τις προηγμένες προσομοιώσεις δεδομένων. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να προσεγγίσουμε αυτές τις τεχνολογίες απλά ως τεχνολογίες, αλλά να τις κατανοήσουμε ως νέα μέσα που θα επηρεάσουν κάθε πτυχή των κοινωνιών μας και της ζωής μας, όπως έκανε προηγουμένως το ραδιόφωνο, η τηλεόραση και το διαδίκτυο. Όπως είχε πει ο διεθνώς αναγνωρισμένος θεωρητικός Marshall McLuhan, «Το μέσο είναι το μήνυμα», και κατ’ επέκταση «αν δεν καταλάβεις το μέσο, δεν μπορείς να καταλάβεις το μήνυμα». Ο χρήστης των τεχνολογιών ΧR ενσωματώνει άμεσα τις αισθήσεις του, κυρίως τις οπτικές και ακουστικές, με το ψηφιακό σύστημα και έμμεσα με τον σχεδιαστή πίσω από αυτό. Ο δε σχεδιαστής έχει και τον απόλυτο έλεγχο πάνω στον χρήστη που ουσιαστικά παραδίδει τις αισθήσεις του σε ένα απόλυτα ελεγχόμενο ψηφιακό περιβάλλον, όπου η εμπειρία του καθοδηγείται μέσω της άμεσης επέμβασης σε αυτές. Αυτή η τεράστια δύναμη των νέων μέσων και ειδικότερα του VR μπορεί να μας επιτρέψει να επεκτείνουμε τη φυσική μας πραγματικότητα, για να ενστερνιστούμε την εμπειρία του εαυτού μας και του άλλου σε ψηφιακά, συνθετικά περιβάλλοντα, όπου έχουμε μια ισχυρή αίσθηση ύπαρξης. Η έννοια αυτή της «ύπαρξής» μας μέσα σε συνθετικά, ψηφιακά περιβάλλοντα με το ίδιο μας το σώμα είναι κρίσιμη για την κατανόηση του VR. Υπάρχει ένας μεγάλος όγκος ακαδημαϊκής βιβλιογραφίας σχετικά με την αίσθηση της ύπαρξης του χρήστη μέσα σε ένα συνθετικό ψηφιακό περιβάλλον και σε αυτό το πλαίσιο, η ύπαρξη ορίζεται ως μια κατασκευή ψευδαισθήσεων που παράγει το ψηφιακό σύστημα μεταφράζοντας ή επηρεάζοντας τις αισθήσεις μας. Το πρώτο συστατικό αυτής της ψευδαίσθησης της ύπαρξης είναι «η αίσθηση του να είσαι εκεί», που συχνά ονομάζεται «ψευδαίσθηση του χώρου», και το δεύτερο η «ψευδαίσθηση της λογικής» που αναφέρεται στην ψευδαίσθηση ότι το σενάριο που εξελίσσεται μέσα από την εμπειρία που έχει ο χρήστης το νιώθει να συμβαίνει πραγματικά. Σε περίπτωση που υπάρχει και αλληλεπίδραση με άλλα avatars σε ένα VR περιβάλλον, είτε αυτά καθοδηγούνται από άλλους χρήστες είτε από μηχανισμούς ΑΙ, δημιουργείται μια ακόμα ψευδαίσθηση, αυτή της «κοινωνικής παρουσίας». Πολλαπλές μελέτες έχουν τεκμηριώσει ότι αυτές

οι ψευδαισθήσεις μπορούν να έχουν τόσο ισχυρή επίδραση στην ψυχολογία και την συμπεριφορά των χρηστών, ώστε αν αξιοποιηθούν κατάλληλα μπορούν να συνεισφέρουν στη θεραπεία ψυχικών ασθενειών, την ανακούφιση τραυματικών εμπειριών και την αντιμετώπιση προβλημάτων συμπεριφοράς. Ως εμπειρία θεωρούμε μια κατασκευή του εγκεφάλου μας που προσπαθεί να κατανοήσει τα φαινόμενα γύρω μας και να παράγει νόημα. Και καθώς χτίζουμε εμπειρίες, διαμορφώνουμε ποιοι είμαστε και τι μπορούμε να κάνουμε. Με βάση αυτήν την ισχυρή λογική συνέχεια, το VR ενδέχεται να αποτελέσει ένα πολύ αμφιλεγόμενο θέμα τα επόμενα χρόνια, όχι μόνο για τις επαναστατικές εφαρμογές στους διάφορους επαγγελματικούς και βιομηχανικούς χώρους δράσης που πρόκειται να αναδιαμορφώσουν, αλλά κυρίως για το γεγονός ότι μπορούν να επηρεάσουν και να αναδιαμορφώσουν μια για πάντα τον τρόπο με τον οποίο εκλαμβάνουμε τον χωρόχρονο και την ύπαρξή μας μέσα σε αυτόν, επιτρέποντάς μας να βιώσουμε άπειρες διαστάσεις εκτός της φυσικής μας πραγματικότητας, κάτι που θα επηρεάσει καταλυτικά το πώς διαμορφώνουμε ποιοι είμαστε, τις κοινωνίες μας, τις δομές μας, τους νόμους και την οικονομική και επαγγελματική μας δραστηριότητα. Η ρήση «υπάρχω, επομένως, παράγω δεδομένα» επιτείνει περαιτέρω την τρέχουσα συζήτηση γύρω από τον απόρρητο χαρακτήρα των προσωπικών δεδομένων. Και καθώς θα αρχίσουμε να «υπάρχουμε» σε ψηφιακές διαστάσεις που γίνονται όλο και πιο ισχυρές και όπου ενδεχομένως δεν έχουμε καμία κυριότητα ή κάποιον έλεγχο, θα αρχίσουμε να παράγουμε μια όλο και μεγαλύτερη ποσότητα δεδομένων που θα φέρουν όλο και πιο προσωπικό χαρακτήρα π.χ. συναισθήματα που θα βιώνουμε, θα είναι λεπτομερή και κατά συνέπεια πιο πολύτιμα και πιο σημαντικά για τη μοντελοποίηση πιο εξελιγμένων πληροφοριακών συστημάτων που θα παρέχουν πληροφορίες για το άτομό μας, τις δυνατότητες και τις προτιμήσεις μας. Αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό σημείο όπου συναντιούνται οι τεχνολογίες XR και AI, καθώς η τελευταία θα ενισχύει την ανάλυση των δεδομένων που παράγονται μέσα από τη χρήση τεχνολογιών ΧR. Για παράδειγμα, σε μια πρόσφατη μελέτη που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Nature, οι ερευνητές

Δεν πρέπει να προσεγγίσουμε τις τεχνολογίες XR απλά ως τεχνολογίες, αλλά να τις κατανοήσουμε ως νέα μέσα που θα επηρεάσουν κάθε πτυχή των κοινωνιών μας, όπως έκανε προηγουμένως το ραδιόφωνο, η τηλεόραση και το διαδίκτυο

72 _ LAWYER

του Στάνφορντ ταύτισαν με πολύ μεγάλη ακρίβεια (95%) άτομα που παρακολουθούσαν ένα βίντεο 360°VR (σφαιρικό βίντεο) συλλέγοντας προηγουμένως δεδομένα γύρω από τη φυσική τους συμπεριφορά από λιγότερο από 5 λεπτά προηγουμένης έκθεσης σε παρόμοια βίντεο. Η θέση του σώματος, η κίνηση τους μέσα στο VR, οι χρόνοι αντίδρασης και η ανάλυση της προσοχής, για παράδειγμα, έδωσαν ένα ακριβές αποτύπωμα της ταυτότητάς τους. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, επειδή σε αυτή τη συγκεκριμένη έρευνα το περιεχόμενο VR ήταν γενικό και δεν αφορούσε ούτε είχε σχεδιαστεί έτσι ώστε να προκαλέσει μια σειρά αντιδράσεων από συγκεκριμένα ερεθίσματα, οδηγώντας με αυτόν τον τρόπο στην ταυτοποίηση των συγκεκριμένων ατόμων με βάσει πιο εξιδεικευμένες πληροφορίες που ενδεχομένως θα μπορούσαν να είχαν συλλεχθεί. Αυτό οδηγεί στη σκέψη ότι ένας καταρτισμένος τεχνικός θα μπορούσε κάλλιστα να αρχίσει να δημιουργεί ένα ψυχολογικό ή φυσικό μοντέλο γύρω από τον χαρακτήρα, τη συμπεριφορά, τις φυσικές και γνωστικές ικανότητες ενός ατόμου κλπ. χρησιμοποιώντας εξατομικευμένο αλλά ακόμα και γενικό περιεχόμενο. Είναι δηλαδή απολύτως σαφές ότι οι τεχνολογίες αυτές μπορούν εύκολα να δημιουργήσουν ένα λεπτομερές ατομικό προφίλ, το οποίο θα περιλαμβάνει μια πληθώρα πληροφοριών σχετικά με τη βιολογική, ψυχική και φυσική κατάσταση του χρήστη τεχνολογιών XR. Και για να περάσουμε σε ένα επόμενο επίπεδο, όλα τα σύγχρονα εργαλεία ΧR αρχίζουν να ενσωματώνουν πολλούς βιοαισθητήρες για την παρακολούθηση σωματικών και συμπεριφορικών αντιδράσεων των χρηστών τους, ούτως ώστε να εντείνουν την αποτελεσματικότητά τους ως μέσου διάδρασης, εργασίας, διασκεδάσεως ή θεραπείας και να ενισχύσουν την εμπειρία που παράγει το ΧR μέσο. Για παράδειγμα, η συσκευή εικονικής πραγματικότητας Omnicept VR της Hewlett Packard έχει ενσωματώσει την παρακολούθηση του καρδιακού ρυθμού του χρήστη, καθώς επίσης και ένα σύστημα οφθαλμομέτρησης και παρακολούθησης των κινήσεων των κορών των ματιών, όπως και μια κάμερα που παρακολουθεί τις εκφράσεις του προσώπου. Ταυτόχρονα, η HTC ανακοίνωσε την παραγωγή μιας αντίστοιχης συσκευής με ενσωματωμένο διαδραστικό σύστημα εγκεφάλου-υπολογιστή (Brain Computer Interface, BCI), ενώ η Microsoft ανέλαβε να εξοπλίσει τα επιχειρησιακά στρατεύματα των ΗΠΑ με το σύστημα IVAS που βασίζεται στην εμπορική τους συσκευή επαυξημένης πραγματικότητας (AR) Hololens, το οποίο προσφέρει ενσωματωμένη θερμική και νυχτερινή όραση και άλλες βιονικές και

υπολογιστικές δυνατότητες σε συνδυασμό με AI, όπως για παράδειγμα την παρακολούθηση εχθρικών στόχων και φιλικών κινήσεων σε πραγματικό χρόνο, προσφέροντας με αυτόν τον τρόπο αυξημένα επίπεδα πληροφοριών, για να ενισχύσει τις φυσιολογικές ικανότητες οράσεως, επικοινωνίας και της αποτελεσματικότητας των στρατιωτών. Για την ιστορία, αυτό δεν αφορά πλέον κάποιο ερευνητικό πρόγραμμα του αμερικανικού στρατού, αλλά ένα συμβόλαιο αξίας 22 δισεκατομμυρίων δολαρίων για την πλήρη ανάπτυξη και άμεση εφαρμογή του στις ενεργές δυνάμεις του στρατού.

Η χρήση τεχνολογιών XR και ΑΙ στον τομέα της υγείας και περίθαλψης Η χρήση της εικονικής πραγματικότητας στην ιατρική δεν αποτελεί κάτι το νέο. Από τις αρχές της δεκαετίας του '90 υπάρχει ένα ευρύ φάσμα ακαδημαϊκής βιβλιογραφίας σχετικά με τις εφαρμογές της VR και πιο πρόσφατα της AR/MR σε πολλούς τομείς, όπως για παράδειγμα σε χειρουργικές επεμβάσεις, ιατρικές απεικονίσεις, τη διαχείριση άγχους και πόνου, σε θεραπευτικές παρεμβάσεις σε συμπεριφορικές και ψυχολογικές διαταραχές, για φυσιοθεραπευτικούς σκοπούς κτλ. Τον Ιούνιο του 2020, νευροχειρουργοί στο Johns Hopkins πραγματοποίησαν τις πρώτες χειρουργικές επεμβάσεις χρησιμοποιώντας τεχνολογία AR. Η πρώτη ήταν χειρουργική επέμβαση σύντηξης σπονδυλικής στήλης (spinal fusion) και η άλλη πραγματοποιήθηκε για την απομάκρυνση ενός καρκινικού όγκου από τη σπονδυλική στήλη ενός ασθενούς. Οι νευροχειρουργοί χρησιμοποίησαν συσκευές (γυαλιά) AR που προβάλλουν την αξονική τομογραφία των ασθενών στο σώμα τους παρόμοια με μια όραση ακτινογραφίας (X-ray vision). Ο γιατρός Timothy Witham, ο οποίος ηγήθηκε της πρώτης επεμβάσεως σπονδυλικής σύντηξης, είπε: «Όταν χρησιμοποιείτε επαυξημένη πραγματικότητα (AR) στο χειρουργείο, είναι σαν να έχετε έναν πλοηγό GPS μπροστά στα μάτια σας με τόσο φυσικό τρόπο, ώστε να μην χρειάζεται να κοιτάξετε ξεχωριστή οθόνη, για να δείτε την αξονική τομογραφία του ασθενούς σας.» Βρισκόμαστε επί του παρόντος σε ένα χρονικό

Καθώς θα αρχίσουμε να «υπάρχουμε» σε ψηφιακές διαστάσεις όπου δεν έχουμε καμία κυριότητα ή κάποιον έλεγχο, θα αρχίσουμε να παράγουμε μια όλο και μεγαλύτερη ποσότητα δεδομένων που θα φέρουν όλο και πιο προσωπικό χαρακτήρα

LAWYER _ 73

_ΟPINIONS σημείο όπου νεοφυείς εταιρείες (start-ups), οι οποίες αναπτύσσουν τεχνολογίες XR, αρχίζουν να ενσωματώνουν επιτυχώς τα προϊόντα και τις υπηρεσίες τους στον τομέα υγείας και περίθαλψης. Παραδείγματα τέτοιων νεοφυών εταιρειών είναι η Medivis και η Augmentics που πρόσφατα έλαβαν άδεια από την Αμερικανική Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων (US FDA) στις Η.Π.Α. για τις χρήσεις ΜΡ που ανέπτυξαν για χειρουργικές εφαρμογές· η AppliedVR που έλαβε επίσης από την υπηρεσία FDA την άδεια «Πρωτοποριακής Συσκευής» για την λειτουργία πλατφόρμας θεραπείας χρόνιου πόνου· η HealthXR η οποία ενσωμάτωσε με επιτυχία την τηλεπαρουσία μέσω της εικονικής πραγματικότητας στην τηλεϊατρική και άλλες. Όπως αναμενόταν, η πλήρης ανάπτυξη αυτών των υπηρεσιών θα δημιουργήσει terabytes προσωπικών και άλλων ευαίσθητων δεδομένων. Διάφορες έρευνες έχουν εξετάσει πώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί η τεχνολογία βαθιάς ενισχυμένης εκμάθησης (Deep Reinforcement Learning ΑΙ) σε συνδυασμό με τις τεχνολογίες VR για την ανάπτυξη διαδραστικών παιχνιδιών φυσικής εξάσκησης και την οπτική βοήθεια για τη βελτίωση των κινητικών δυνατοτήτων. Είναι, λοιπόν, προφανές ότι τα μέσα XR θα συναντηθούν με το ΑΙ, για να διευρύνουν περαιτέρω τις δυνατότητες αξιοποίησης εξατομικευμένων και γενικευμένων δεδομένων καθώς επίσης και για τον σχεδιασμό και τη δημιουργία μοντέλων πληροφοριών, ιατρικών αναφορών, αξιολόγησης, εξατομικευμένης θεραπείας και άλλων βοηθητικών ή αυτοματοποιημένων υπηρεσιών που θα καλύπτουν όλες τις πτυχές της υγείας και της περίθαλψης.

Νομικά και Ηθικά Ζητήματα Από τα παραπάνω παραδείγματα γίνεται σαφές ότι πρέπει να καθοριστεί ποια θα είναι τα δικαιώματα του ατόμου επάνω στα δεδομένα του, όπως π.χ. στις εικόνες, τις αντιδράσεις, τις κινήσεις ή άλλες πληροφορίες, που παράγονται μέσα από τους βιοαισθητήρες ή τα εγκεφαλικά σήματα που θα καταγράφονται και θα αναλύονται κατά τη διάρκεια της χρήσης τεχνολογιών VR και AI. Η πρόσφατα δημοσιευμένη από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή «Πρόταση κανονισμού για τη θέσπιση εναρμονισμένων κανόνων για την Τεχνητή Νοημοσύνη» (Απρίλιος 2021) στον Τίτλο IV εξετάζει ορισμένα συστήματα AI και τους ειδικούς κινδύνους χειραγώγησης που ενδέχεται να παρουσιάζουν. Επιβάλλει υποχρεώσεις διαφάνειας «για συστήματα που (i) αλληλοεπιδρούν με τον άνθρωπο, (ii) χρησιμοποιούνται για τον εντοπισμό συναισθημά-

των ή τον προσδιορισμό της συσχέτισης με (κοινωνικές) κατηγορίες βάσει βιομετρικών δεδομένων ή (iii) δημιουργούν ή χειρίζονται πλαστό/συνθετικό περιεχόμενο (deep fakes)». Προτείνει ότι όταν τα άτομα αλληλοεπιδρούν με ένα σύστημα TN ή τα συναισθήματα ή τα χαρακτηριστικά τους αναγνωρίζονται με αυτοματοποιημένα μέσα, οι άνθρωποι πρέπει να ενημερώνονται για αυτή την περίσταση. Στη συνέχεια, δηλώνει ότι «τέτοιες πληροφορίες και ειδοποιήσεις πρέπει να παρέχονται σε προσβάσιμες μορφές για άτομα με αναπηρία». Επιπλέον, οι χρήστες, οι οποίοι χρησιμοποιούν ένα σύστημα AI για τη δημιουργία ή τον χειρισμό περιεχομένου εικόνας, ήχου ή βίντεο που μοιάζει αισθητά με υπάρχοντα άτομα, μέρη ή συμβάντα και θα φαινόταν ψευδώς ότι ένα άτομο είναι αυθεντικό, θα πρέπει να αποκαλύψουν ότι το περιεχόμενο έχει δημιουργηθεί ή έχει γίνει αντικείμενο χειρισμού τεχνητά, επισημαίνοντας ανάλογα την παραγωγή τεχνητής νοημοσύνης και αποκαλύπτοντας την τεχνητή προέλευσή της. Μερικές από τις προαναφερθείσες έννοιες θα μπορούσαν να ενσωματωθούν στις φάσεις σχεδιασμού και ανάπτυξης τεχνολογιών XR αλλά και αυτές που συνδυάζουν XR/AI προς κάθε χρήση. Μια άλλη πολύ σημαντική πτυχή είναι αυτή της νομικής ευθύνης, ειδικά όταν συνδυάζονται περισσότερες από μία τεχνολογίες, όπως για παράδειγμα στο XR/AI. Πρέπει να συγκεκριμενοποιήσουμε ποιος θα φέρει τη νομική ευθύνη εάν η συσκευή ή το εργαλείο εικονικής βοήθειας δυσλειτουργεί και καταλήξει να αποτελεί εμπόδιο παρά βοήθεια στη χειρουργική επέμβαση ή εάν, λόγω εγγενών ελαττωμάτων ή κακής χρήσης, το θεραπευτικό περιβάλλον VR κάνει τον ασθενή να αισθάνεται χειρότερα και όχι καλύτερα. Πώς θα μπορούσε επίσης να μετρηθεί η ενδεχόμενη αρνητική επίδραση του θεραπευτικού περιβάλλοντος VR ειδικά σε εξατομικευμένες θεραπείες; Έρευνες έχουν αναφερθεί επίσης στους κινδύνους που ενέχει η παρατεταμένη χρήση τεχνολογιών XR, όπως ενδεχομένως οφθαλμολογικές παθήσεις, εθισμός ή ακόμη και η σύγχυση μεταξύ εικονικής και φυσικής πραγματικότητας. Επομένως, η ύπαρξη ενός σαφούς αλλά ευέλικτου συνόλου τυποποιημένων κανόνων και προδιαγραφών που να καλύπτουν τον ασφαλή σχεδιασμό και χρήση των συσκευών και τεχνολογιών XR ειδικά σε συνδυασμό με το AI θα βοηθούσε στη

Πρέπει να καθοριστεί ποια είναι τα δικαιώματα του ατόμου επάνω στα δεδομένα του, που παράγονται μέσα από τους βιοαισθητήρες ή τα εγκεφαλικά σήματα που καταγράφονται και αναλύονται κατά τη χρήση VR και AI

74 _ LAWYER

συνεχή ανάπτυξη του κλάδου καλύπτοντας και τους κινδύνους που ενέχει η χρήση τους. Οι κανονιστικές διατάξεις παίζουν σημαντικό ρόλο στην υιοθέτηση και την περαιτέρω ανάπτυξη τεχνολογιών αιχμής. Στην περίπτωση της XR στην υγεία και τη περίθαλψη υπήρξαν, όπως προαναφέρθηκε, παραδείγματα όπου η Αμερικανική Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων (US FDA) έχει αναλάβει πρωτοβουλίες, όπως η οργάνωση συναντήσεων για να συζητήσουν τις ανάγκες και τα κενά στη διαδικασία αξιολόγησης ιατρικών συσκευών XR, τις προσεγγίσεις που θα βοηθήσουν στην προώθηση και την ανάπτυξη των εν λόγω τεχνικών αξιολόγησης ιατρικών συσκευών XR καθώς επίσης και εφαρμογών για την επιτάχυνση της ανάπτυξης ασφαλών και αποτελεσματικών ιατρικών χρήσεων του XR, παρέχοντας μέγιστα οφέλη στους ασθενείς ή άλλους χρήστες. Από ηθική άποψη υπάρχουν προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπιστούν. Για παράδειγμα, πόσο ηθική μπορεί να θεωρηθεί μια μέθοδος όπου κάποιος μέσα από ένα περιβάλλον VR εκτίθεται σε μια επίπονη ψυχολογική κατάσταση ή του δίνεται η δυνατότητα να εκτελέσει παράνομες πράξεις, προκειμένου να αξιολογηθεί ο βαθμός μιας ενδεχομένης ψυχικής ασθένειας και να προσδιοριστεί η κατάλληλη θεραπευτική μέθοδος; Θα μπορούσαμε να προκαλέσουμε νέο π.χ. ψυχολογικό τραύμα μέσα στο VR περιβάλλον χρησιμοποιώντας αυτές τις ισχυρές τεχνικές στην προσπάθεια να θεραπεύσουμε ένα υπάρχον ψυχολογικό τραύμα; Θα ήταν ηθικό να επιβληθεί μια υποχρεωτική ψυχική αποκατάσταση VR για τη θεραπεία εθισμού που βλάπτει την υγεία ή μια κατά τα άλλα εγκληματική συμπεριφορά, η οποία στον πραγματικό κόσμο θα προκαλούσε μεγάλη ζημιά σε έναν άλλο άνθρωπο; Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε εικονικά περιβάλλοντα, για να προβούμε σε πράξεις, οι οποίες διαφορετικά θα ήταν επιβλαβείς για εμάς ή για άλλους; Εάν ναι, μέσα σε ποιο πλαίσιο; Λαμβάνοντας υπόψη ότι αυτό συμβαίνει ήδη στον τομέα των τυχερών παιχνιδιών, είναι επιτακτική ανάγκη να γίνει σαφής διάκριση μεταξύ ψυχαγωγικών και μη ψυχαγωγικών χρήσεων τεχνολογιών XR/ AI. Αναλύσεις έχουν αναφέρει ότι οι περιπτώσεις βίαιων δολοφονιών σε ένα VR περιβάλλον με έντονη αίσθηση παρουσίας μέσα σε αυτό μπορούν να δημιουργήσουν έντονες αναμνήσεις, ακόμη και να ενισχύσουν τη μνήμη που σχετίζεται με την παρουσία συμπεριφορών ενδοοικογενειακής ή και άλλης μορφής βίας. Ένα έγγραφο που αναλύει την «Ηθική του Ρεαλισμού στην Εικονική και Αυξημένη Πραγματικότητα» αναφέρει το γεγονός ότι το XR επιτρέπει σε ένα άτομο να αλληλοεπιδρά με εικονικούς χαρακτήρες

(avatars) και θέτει το ερώτημα αν ο χρυσός κανόνας της αμοιβαιότητας πρέπει να ισχύει για εικονικούς χαρακτήρες και, με την ανάπτυξη εργαλείων που επιτρέπουν περισσότερο ρεαλισμό, εάν αυτό θα πρέπει επίσης να επεκταθεί και πώς σε εικονικές αναπαραστάσεις πραγματικών ανθρώπων. Συνεπώς, είναι σωστό να κάνεις ανήθικες ή παράνομες πράξεις στο VR και πιο ειδικά πάνω σε εικονικές αναπαραστάσεις πραγματικών ανθρώπων;

Το μέλλον - Από την ιατρική συσκευή στην προσωπική συσκευή Στον τομέα της υγείας και της περίθαλψης, αυτές οι εμπειρίες θα δημιουργήσουν terabytes δεδομένων, για να εκπαιδεύσουν περαιτέρω τα μοντέλα XR/AI και να αναπτύξουν ακόμη πιο προσαρμοσμένες, ακριβείς, αποτελεσματικές διαγνώσεις ή/και θεραπείες. Είναι επομένως σημαντικό τα δεδομένα αυτά να χαρακτηριστούν άμεσα ως ιατρικά αρχεία. Όμως, δεδομένου ότι η ίδια η XR τεχνολογία είναι τόσο ισχυρή για τη σύλληψη και την ερμηνεία πολλαπλών βιομετρικών και άλλων δεδομένων και προχωρεί στη διάγνωση, την ψυχομετρική ανάλυση καθώς επίσης και την αξιολόγηση συμπεριφορών, ψυχολογικών και κινητικών καταστάσεων, την ανάλυση προσωπικών και διαπροσωπικών χαρακτηριστικών και συσχετίσεων σε εικονικά κοινωνικά περιβάλλοντα, συνιστάται όλα τα δεδομένα που δημιουργούνται μέσα από τη χρήση XR και AI σε οποιαδήποτε εφαρμογή να αντιμετωπίζονται ως ιατρικά δεδομένα και να προστατεύονται με τον ίδιο τρόπο όπως τα ιατρικά αρχεία. Θα μπορούσε η ενσωμάτωση μέσων XR και τα βελτιωμένα αποτελέσματα τους μέσω τεχνολογιών AI στην υγεία και την περίθαλψη να μας επιτρέψουν να «δούμε» τους εαυτούς μας ή καλύτερα να «δούμε» ο ένας τον άλλον; Θα μπορούσε να μας βοηθήσει να εκτιμήσουμε περισσότερο αυτό το τόσο περίπλοκο αλλά τόσο προφανές μέρος της αισθητικής και της κίνησης, όχι μόνο του εγκεφάλου μας, αλλά και του σώματός μας; Ίσως, το μέλλον θα δείξει. Αλλά πρέπει να διασφαλίσουμε, για άλλη μια φορά, ότι πρώτα κατανοούμε πλήρως αυτές τις τεχνολογίες, ώστε να δημιουργήσουμε νομικά, ηθικά και κανονιστικά πλαίσια για την αξιοποίηση και λειτουργία τους και στη συνέχεια να τις χρησιμοποιούμε για αξιόλογους και ευεργετικούς σκοπούς. ■

Συνιστάται όλα τα δεδομένα που δημιουργούνται μέσα από τη χρήση XR και AI να αντιμετωπίζονται ως ιατρικά δεδομένα και να προστατεύονται με τον ίδιο τρόπο όπως τα ιατρικά αρχεία

LAWYER _ 75

_ΟPINIONS

POSEIDON PRINCIPLES & «ΠΡΑΣΙΝΗ» ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ Τον Απρίλιο του 2018, ο Διεθνής Ναυτιλιακός Οργανισμός (International Maritime Organization - "ΙΜΟ"), έλαβε την απόφαση για δέσμευση της ναυτιλιακής βιομηχανίας σε μια μακροπρόθεσμη στρατηγική για τη μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου και την όσο το δυνατό συντομότερη κατάργησή τους στον αιώνα που διανύουμε. Γνωστή και ως "ΙΜΟ 2050", η στρατηγική αυτή στοχεύει στη μείωση των συνολικών ετήσιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά τουλάχιστον 50% έως το 2050 σε σύγκριση με το 2008, με τελικό στόχο την πλήρη εξάλειψή τους έως το 2100.

76 _ LAWYER

Βασίλειος Δημητρούκας Δικηγόρος Παρ' Αρείω Πάγω, LL.M Maritime Law, LL.M German Law, PGDip History & Theory of Law, MICS

ανωτέρω στρατηγική έρχεται σε συνέχεια του κανονισμού 14.1.3 του παραρτήματος VI της συνθήκης πρόληψης της ρύπανσης του ΙΜΟ («Σύμβαση MARPOL») που ενέκρινε ο ΙΜΟ το 2016 σε απάντηση στις περιβαλλοντικές ανησυχίες. Ο κανονισμός αυτός, γνωστός και ως «IMO 2020», τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιανουαρίου 2020 και προβλέπει παγκόσμιο όριο 0,5% για την περιεκτικότητα σε θείο των καυσίμων πλοίων σε σύγκριση με το προηγούμενο όριο 3,5%. Πρόθεση του Κανονισμού IMO 2020, ο οποίος έχει χαρακτηριστεί ως η πλέον βαθιά κανονιστική αλλαγή στον κλάδο της ναυτιλίας, είναι να μειωθεί σημαντικά η ποσότητα οξειδίων του θείου από τα πλοία και να βελτιωθεί η περιβαλλοντική ευημερία και η υγεία παγκοσμίως, ιδίως όσον αφορά τους παράκτιους πληθυσμούς.

Έννοια & Πλαίσιο Εφαρμογής των Poseidon Principles Στο ανωτέρω πλαίσιο περιβαλλοντικής συμμόρφωσης ήρθαν να προστεθούν οι αρχές του Ποσειδώνα (Poseidon Principles), που έλαβαν σάρκα και οστά στη Νέα Υόρκη στις 18 Ιουνίου 2019 και είναι μια συμφωνία που επιτεύχθηκε μεταξύ 11 αρχικά μεγάλων τραπεζών του χρηματοπιστωτικού τομέα και της ναυτιλιακής βιομηχανίας για την ενσωμάτωση των πολιτικών του ΙΜΟ για την κλιματική αλλαγή στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων χρηματοδότησης πλοίων. Οι υπογράφοντες τις εν λόγω Αρχές πρέπει να διασφαλίσουν ότι τα χαρτοφυλάκια χρηματοδότησης των πλοίων τους ευθυγραμμίζονται από εδώ και πέρα με τους στόχους που ορίζονται στη στρατηγική για τη μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου του ΙΜΟ που παρουσιάστηκε τον Απρίλιο του 2018. Οι Αρχές του Ποσειδώνα παρέχουν λοιπόν ένα πλαίσιο για την ενσωμάτωση των κλιματικών πτυχών σε αποφάσεις δανεισμού για την κατασκευή νέων πλοίων μέσω της κλιματικής ευθυγράμμισης των ναυτιλιακών χαρτοφυλακίων των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και με στόχο την προώθηση της απανθρακοποίησης της διεθνούς ναυτιλίας. Καθιερώνουν περαιτέρω μια κοινή, παγκόσμια βάση για την ποσοτική αξιολόγηση και αποκάλυψη στο ευρύ κοινό κατά πόσον τα χαρτοφυλάκια χρηματοδότησης της ναυτιλιακής βιομηχανίας των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων συμφωνούν με τους υιοθετημένους κλιματικούς στόχους. Τον Δεκέμβριο του 2020 δημοσιεύτηκε, μάλιστα, η πρώτη επίσημη έκθεση με την οποία γνωστοποιήθηκαν οι επιδόσεις των 15 (μέχρι εκείνη τη χρονική στιγμή) συμμετεχόντων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων αναφορικά με την κλιματική ευθυγράμμιση των ναυτιλιακών χαρτοφυλακίων τους. Σύμφωνα με αυτή μόλις τρεις συνολικά τράπεζες πέτυχαν να τηρήσουν τα standards απανθρακοποίησης που έχουν τεθεί από τον ΙΜΟ. Η δέσμη μέτρων που περιλαμβάνεται στα «Poseidon Principles» αφορά τις δανειοδοτούμενες ναυτιλιακές εταιρείες, τυχόν εγγυήτριες εταιρείες και κάθε άλλου είδους συνδεδεμένα μέρη με αυτές, που ως υποκείμενο δανειοδότησης έχουν πλοία υπό την επίβλεψη του ΙΜΟ. Επί του παρόντος, 27 χρηματοπιστωτικά ιδρύματα (μεταξύ των οποίων

οι ABN Amro, Amsterdam Trade Bank, BNP Paribas, Bpifrance, Citi, Credit Agricole CIB, Credit Industriel et Commercial, Credit Suisse, Danish Ship Finance, Danske Bank, DNB, DVB, Export Credit Norway, ING, Nordea, Société Générale, Sparebanken Vest, Sumitomo Mitsui Trust Bank) έχουν υπογράψει τις Αρχές του Ποσειδώνα, αντιπροσωπεύοντας ένα χαρτοφυλάκιο τραπεζικών δανείων στην παγκόσμια ναυτιλία ύψους περίπου 185 δισεκατομμυρίων δολαρίων σχεδόν το 50% του παγκόσμιου χαρτοφυλακίου χρηματοδότησης πλοίων. Περισσότερες τράπεζες αναμένεται να ενταχθούν στο εγγύς μέλλον. Τα υπογράφοντα μέρη δεσμεύονται να εφαρμόσουν τις Αρχές του Ποσειδώνα στις εσωτερικές τους πολιτικές, διαδικασίες και πρότυπα και να συνεργαστούν με τους πελάτες και τους συνεργάτες τους σε συνεχή βάση για την εφαρμογή των Αρχών του Ποσειδώνα.

Οι θεμελιώδεις αρχές των Poseidon Principles Το οικοδόμημα των Poseidon Principles εξειδικεύεται σε τέσσερις θεμελιώδεις αρχές, οι οποίες όλες μαζί διαμορφώνουν το πλαίσιο αξιολόγησης και ευθυγράμμισης των χαρτοφυλακίων χρηματοδότησης κατασκευής νέων πλοίων με τους παραπάνω στόχους του ΙΜΟ: ► Σύμφωνα με την πρώτη αρχή της Αξιολόγησης της κλιματικής ευθυγράμμισης, κάθε τράπεζα υποχρεούται να υπολογίζει σε ετήσια βάση για κάθε πλοίο που υπάρχει στο χαρτοφυλάκιό της τη συμμόρφωσή του με τους τεθέντες κλιματικούς στόχους. Για να προσδιοριστούν οι κλιματικές επιπτώσεις ενός πλοίου, κρίσιμο μέτρο υπολογισμού αποτελεί η ένταση του άνθρακα, η οποία υπολογίζεται χρησιμοποιώντας την αναλογία μέσης απόδοσης (Average Efficiency Ratio - "AER"). Η αναλογία μέσης απόδοσης αναφέρεται σε γραμμάρια μονάδας CO2 ανά τόνομίλι και υπολογίζεται για όλα τα ταξίδια που εκτελούνται από το εξεταζόμενο πλοίο για ένα ημερολογιακό έτος.

Οι Αρχές του Ποσειδώνα παρέχουν ένα πλαίσιο για την ενσωμάτωση των κλιματικών πτυχών στον δανεισμό για την κατασκευή νέων πλοίων, με στόχο την προώθηση της απανθρακοποίησης της διεθνούς ναυτιλίας LAWYER _ 77

_ΟPINIONS ► Σ ύμφωνα με τη δεύτερη αρχή της Ευθύνης, τα υπογράφοντα μέρη αναγνωρίζουν ρητά τον ρόλο των αναγνωρισμένων Νηογνωμόνων (Classification Societies) και υπολοίπων αναγνωρισμένων οργανισμών (Recognized Organisations) στην παροχή αμερόληπτων και ακριβών πληροφοριών στη ναυτιλιακή βιομηχανία και δεσμεύονται να βασίζονται στα ανεξάρτητα, επαληθευμένα και πιστοποιημένα δεδομένα που παρέχονται από τους οργανισμούς αυτούς αναφορικά με τον υπολογισμό της αναλογίας μέσης απόδοσης. ► H τρίτη αρχή της Συμμόρφωσης απαιτεί από τη δανείστρια τράπεζα να διασφαλίζει τη συνεχή τήρηση των Αρχών του Ποσειδώνα. Προς επίτευξη του σκοπού αυτού συστήνεται η σύναψη μιας σύμβασης διευκόλυνσης μεταξύ δανείστριας τράπεζας και δανειολήπτη – πλοιοκτήτη, που θα απαιτεί από τον δανειολήπτη να παράσχει όλες τις απαραίτητες πληροφορίες στη δανείστρια τράπεζα, για να καταστεί εφικτή η συμμόρφωση με τις Αρχές του Ποσειδώνα. Στόχος μιας τέτοιας σύμβασης είναι να επιτρέπει στη δανείστρια τράπεζα να υπολογίζει με ακρίβεια την ένταση άνθρακα, που παράγεται από κάθε πλοίο του χαρτοφυλακίου της, και να υποστηρίζει την αξιολόγηση της συμμόρφωσης κάθε πλοίου με τους τεθέντες κλιματικούς στόχους. Οι πληροφορίες που απαιτείται να παρασχεθούν από τον δανειολήπτη - πλοιοκτήτη πρέπει ουσιαστικά να είναι ίδιες με αυτές που παρέχονται από τον πλοιοκτήτη στον ΙΜΟ σχετικά με την απόδοση κάθε πλοίου του στόλου του, σύμφωνα με το Σύστημα Συλλογής Δεδομένων για την κατανάλωση καυσίμου πλοίου (Fuel Oil Data Collection System - "DCS") του ΙΜΟ, το οποίο απαιτεί για πλοία ολικής χωρητικότητας 5.000 κόρων και άνω, που πλέουν σε διεθνή ύδατα, να αναφέρουν τα ανωτέρω δεδομένα στη βάση δεδομένων του ΙΜΟ. Από τη στιγμή που παρέχονται τα δεδομένα DCS στον ΙΜΟ, την ίδια στιγμή ανωνυμοποιούνται. Εκτός και αν περιλαμβάνεται λοιπόν στη συμφωνία διευκόλυνσης (ή σε άλλα συνοδευτικά έγγραφα) σχετικός όρος, ο δανειολήπτης – πλοιοκτήτης δεν έχει καμία υποχρέωση παροχής τέτοιων πληροφοριών στην τράπεζα και κατά συνέπεια η τράπεζα δεν θα είναι σε θέση να αξιολογήσει τη συμμόρφωση κάθε πλοίου με τους τεθέντες κλιματικούς στόχους.

► Η τέταρτη και τελευταία αρχή της Διαφάνειας υποχρεώνει τα υπογράφοντα μέρη να αναγνωρίσουν δημόσια, όχι αργότερα από τις 30 Νοεμβρίου κάθε έτους, το γεγονός ότι έχουν προσχωρήσει στη συμφωνία τήρησης των Αρχών του Ποσειδώνα. Τα υπογράφοντα μέρη δεσμεύονται περαιτέρω να δημοσιεύουν, σε ετήσια βάση και όχι αργότερα από τις 30 Νοεμβρίου εκάστου ημερολογιακού έτους, τη συνολική κλιματική ευθυγράμμιση του ναυτιλιακού χαρτοφυλακίου τους σε σχετικές θεσμικές εκθέσεις, σύμφωνα με το κατάλληλο για κάθε υπογράφον μέρος χρονοδιάγραμμα.

Περιβαλλοντικό Αποτύπωμα & Αξιολόγηση Δεν είναι λίγοι αυτοί οι οποίοι αμφισβητούν τις προθέσεις των μεγάλων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και εγείρουν ερωτήματα σχετικά με το αν είναι πραγματικά πρόθυμα να αποκομίσουν μικρότερα κέρδη, για να ικανοποιήσουν τα περιβαλλοντικά, κοινωνικά και εταιρικά πρότυπα διακυβέρνησης. Ο ναυτιλιακός κλάδος αναρωτιέται αν η δέσμευση των τραπεζών στα Poseidon Principles είναι όντως γνήσια ή αν πρόκειται περισσότερο για δημόσιες σχέσεις και την απόπειρα από πλευράς τραπεζών να οικοδομήσουν ένα φιλικό προς το περιβάλλον προφίλ. Σε απάντηση των ανωτέρω ερωτημάτων, τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα επιμένουν ότι είναι προσηλωμένα στην ανάπτυξη των δράσεών τους για τη χρηματοδότηση της «πράσινης ναυτιλίας» και θεωρούν ότι οι Αρχές του Ποσειδώνα προορίζονται να εξελιχθούν με την πάροδο του χρόνου σε τέτοιο βαθμό, ώστε να αυξηθεί ακόμα περισσότερο η συλλογική επιρροή των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων στη βελτίωση της συμβολής που μπορεί να προσφέρει η ναυτιλιακή βιομηχανία και οι δανειστές της στην κοινωνία. Ο χρόνος απομένει να δείξει εάν οι αρχές του Ποσειδώνα θα αποδειχθούν καθοριστικές βοηθώντας τη ναυτιλιακή βιομηχανία να φτάσει σε αυτόν τον πιο πράσινο κόσμο για τον οποίο όλοι προσπαθούμε. ■

Ο ναυτιλιακός κλάδος αναρωτιέται αν η δέσμευση των τραπεζών στα Poseidon Principles είναι όντως γνήσια ή αν πρόκειται απλώς για την απόπειρα των τραπεζών να οικοδομήσουν ένα φιλικό προς το περιβάλλον προφίλ

78 _ LAWYER

_ΟPINIONS

ΕΞΑΙΡEΣΕΙΣ - ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΠΡΟΣ ΧΑΡΙΝ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ Εν μέσω πανδημίας Covid-19 αναδείχθηκε ιδιαίτερα η σημασία και η αξία των νέων τεχνολογιών, μεταξύ άλλων, και στον τομέα της εκπαίδευσης. Σχολεία, πανεπιστημιακά ιδρύματα και άλλοι φορείς εκπαίδευσης κατάφεραν σε σύντομο χρονικό διάστημα να εφαρμόσουν τρόπους και μεθόδους σύγχρονης/ σε ταυτόχρονο χρόνο και ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης (e-learning). Στο πλαίσιο αυτών προέκυψαν, μεταξύ άλλων, και ερωτήματα ως προς τη νομιμότητα χρήσης προστατευόμενων με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας έργων.

Υφιστάμενο νομικό πλαίσιο

Μαρία Γ. Σινανίδου Int. IP LL.M. Certified Mediation Advocate, Δικηγόρος

προκειμένου για τη νόμιμη χρήση του έργου του. Οι εξουσίες που υπάγονται στο περιουσιακό δικαίωμα του δημιουργού ορίζονται στο άρθρο 3 του ν. 2121/1993 και εκείνες που υπάγονται στο ηθικό δικαίωμα στο άρθρο 4 του ίδιου νόμου.

Ο νόμος 2121/1993 για την πνευματική ιδιοκτησία και τα συγγενικά δικαιώματα ορίζει ότι οι πνευματικοί δημιουργοί, με τη δημιουργία του έργου, αποκτούν πάνω σε αυτό πνευματική ιδιοκτησία, που περιλαμβάνει, ως αποκλειστικά και απόλυτα δικαιώματα, το δικαίωμα της εκμετάλλευσης του έργου (περιουσιακό δικαίωμα) και το δικαίωμα της προστασίας του προσωπικού τους δεσμού προς αυτό (ηθικό δικαίωμα). Σύμφωνα με τον ίδιο νόμο, με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται οποιοδήποτε πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα. Το άρθρο 2 του ν. 2121/1993 προβαίνει σε ενδεικτική απαρίθμηση του αντικειμένου προστασίας. Ο δημιουργός ως αρχικός δικαιούχος του περιουσιακού και ηθικού δικαιώματος επί του έργου του έχει το απόλυτο και αποκλειστικό δικαίωμα να ελέγχει τη χρήση του από τρίτα πρόσωπα. Τούτο σημαίνει ότι πρέπει να ζητείται η προηγούμενη άδειά του,

Περιορισμοί περιουσιακού δικαιώματος Προκειμένου να διατηρηθούν οι ισορροπίες μεταξύ αφενός του δικαιώματος των δημιουργών και των δικαιούχων εν γένει να προστατεύουν τα έργα τους και να αποκομίζουν τα οφέλη από τις εξουσίες που τους παρέχει ο νόμος και αφετέρου του δικαιώματος του κοινού να έχει πρόσβαση στα έργα αυτά και να προβαίνει σε νόμιμη χρήση τους, ο νόμος προβλέπει συγκεκριμένες, σαφώς ορισμένες περιπτώσεις, κατά τις οποίες δεν απαιτείται η προηγούμενη λήψη αδείας. Πρόκειται για περιορισμούς, άλλως εξαιρέσεις, στην αποκλειστικότητα του περιουσιακού

LAWYER _ 79

_ΟPINIONS δικαιώματος. Σημειώνεται ότι ο όρος ‘περιορισμός’ φαίνεται να αναφέρεται στις περιπτώσεις στις οποίες επιτρέπεται η χρήση χωρίς άδεια αλλά με καταβολή αμοιβής, ενώ οι εξαιρέσεις αφορούν στις περιπτώσεις, στις οποίες η νόμιμη χρήση δεν προϋποθέτει ούτε προηγούμενη λήψη αδείας ούτε καταβολή αμοιβής. Σε κάθε περίπτωση, όπως έχει παγίως κριθεί, όλες οι εξαιρέσεις/περιορισμοί κατά τα ανωτέρω θα πρέπει να ερμηνεύονται υπό στενή έννοια και να ακολουθείται το γράμμα του νόμου. Επιπλέον, επισημαίνεται ότι η χρήση του ονόματος του δημιουργού και της πηγής δεν αίρει σε καμία περίπτωση την υποχρέωση λήψης αδείας, ενώ σε περίπτωση μάλιστα εφαρμογής της εξαίρεσης για τη διδασκαλία η αναπαραγωγή πρέπει να συνοδεύεται από την ένδειξη της πηγής και των ονομάτων του δημιουργού και του εκδότη, εφόσον τα ονόματα αυτά εμφανίζονται στην πηγή. Το 1884, κατά την πρώτη Διπλωματική Συνδιάσκεψη για τη σύναψη της Σύμβασης της Βέρνης, του πιο σημαντικού νομοθετήματος, όπως έχει χαρακτηριστεί, για την εξασφάλιση της ειρηνικής συνύπαρξης του ευρωπαϊκού-ηπειρωτικού συστήματος προστασίας και του αγγλοσαξωνικού ‘copyright’, ο Προεδρεύων Numa Drotz δήλωσε ότι «η συνεχώς αυξανόμενη ανάγκη για μαζική εκπαίδευση δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί εάν υπήρχαν επιφυλάξεις για ορισμένες πράξεις αναπαραγωγής, οι οποίες, βέβαια, δεν θα έπρεπε την ίδια στιγμή να οδηγούν σε καταχρήσεις». Καθίσταται σαφές ότι ήδη κατά τον χρόνο θέσπισης του κειμένου της Σύμβασης της Βέρνης, είχε αναγνωριστεί η ανάγκη εξισορρόπησης των συμφερόντων αφενός των δημιουργών και αφετέρου του κοινωνικού συνόλου, ιδίως ως προς το συμφέρον του για εκπαίδευση και ενημέρωση. O ελληνικός νόμος (νόμος 2121/1993) προβλέπει μια σειρά εξαιρέσεων, βάσει των οποίων επιτρέπεται υπό πολύ συγκεκριμένες προϋποθέσεις, όπως αναφέρονται στα οικεία άρθρα, η χρήση έργων για συγκεκριμένους σκοπούς, χωρίς την άδεια του δημιουργού και χωρίς την υποχρέωση καταβολής αμοιβής. Στο πλαίσιο αυτό υφίσταται για την περίπτωση της διδασκαλίας ειδική εξαίρεση, αυτή του άρθρου 21 του ν. 2121/1993, δυνάμει της οποίας επιτρέπεται η αναπαραγωγή α) άρθρων νομίμως δημοσιευμένων σε εφημερίδα ή σε περιοδικό, β) σύντομων αποσπασμάτων έργου, γ) τμημάτων σύντομου έργου ή δ) έργου των εικαστικών τεχνών νομίμως δημοσιευμένου, εφόσον γίνεται αποκλειστικά για τη διδασκαλία ή τις εξετάσεις σε εκπαιδευτικό ίδρυμα. Οι προϋποθέσεις που θέτει ο νόμος θα πρέπει να πληρούνται σωρευτικά. Επισημαίνεται ότι η εξαίρεση αυτή αφορά αποκλειστικά στην αναπα-

ραγωγή και όχι σε άλλες χρήσεις προστατευόμενων έργων, όπως για παράδειγμα την παρουσίαση στο κοινό (όπως είναι η ανάρτηση έργου στο διαδίκτυο ή η ανάρτηση έργου σε διαφορετική ιστοσελίδα από αυτή που δημοσιεύθηκε αρχικά με τη συγκατάθεση του δημιουργού) ή τη διασκευή. Επιπλέον σημειώνεται ότι είναι σημαντικό στην περίπτωση χρήσης ιστοσελίδων (ή πλατφορμών ή μέσων κοινωνικής δικτύωσης) να λαμβάνονται υπόψη και να τηρούνται οι όροι χρήσης αυτών. Ο νόμος ως έχει δεν περιλαμβάνει στην εν λόγω εξαίρεση για τη διδασκαλία τα οπτικοακουστικά ή μουσικά έργα, καθώς περιορίζεται μόνο η εξουσία αναπαραγωγής και όχι της δημόσιας εκτέλεσης ή της παρουσίασης στο κοινό. Η γραμματική ερμηνεία της διάταξης δεν επιτρέπει την επέκταση της εξαίρεσης, όπως ρυθμίζεται στα εν λόγω έργα. Μια τέτοια ερμηνεία θα μπορούσε ενδεχομένως να προκύπτει μόνο από τελολογική ερμηνεία της διάταξης λόγω τόσο του σκοπού της όσο και της γενικής διατύπωσής της, ωστόσο επισημαίνεται ότι ο εθνικός νομοθέτης δεν έχει συμπεριλάβει τα έργα αυτά στο πεδίο εφαρμογής της εξαίρεσης, παρότι η Οδηγία 2001/29 (Οδηγία για την Κοινωνία της Πληροφορίας) στο άρθρο 5 παρ. 3 στοιχ. α’ σε συνδυασμό με τα άρθρα 2 και 3 και η Σύμβαση της Βέρνης στο άρθρο 10 παρ. 2 παρείχαν τη δυνατότητα αυτή.

Η συνεχώς αυξανόμενη ανάγκη για μαζική εκπαίδευση δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί εάν υπήρχαν επιφυλάξεις για ορισμένες πράξεις αναπαραγωγής, οι οποίες, βέβαια, δεν θα έπρεπε να οδηγούν σε καταχρήσεις

Τα κενά του υφιστάμενου νομοθετικού πλαισίου Το άρθρο 21 του ν. 2121/1993 αναφέρει ότι η αναπαραγωγή πρέπει να γίνεται αποκλειστικά για τη διδασκαλία ή τις εξετάσεις σε εκπαιδευτικό ίδρυμα, στο μέτρο που δικαιολογείται από τον επιδιωκόμενο σκοπό, είναι σύμφωνη με τα χρηστά ήθη και δεν εμποδίζει την κανονική εκμετάλλευση. Από το λεκτικό της διάταξης δεν προκύπτει ότι η επιτρεπόμενη αναπαραγωγή περιορίζεται στον πραγματικό χώρο (ήτοι εντός του εκπαιδευτικού ιδρύματος). Ως εκ τούτου θα μπορούσε να γίνει δεκτή - υπό τον όρο βεβαίως της τήρησης του τεστ των τριών βημάτων - η εφαρμογή της εξαίρεσης και στην εξ αποστάσεως διδασκαλία, εφόσον πραγματοποιείται από το ίδιο εκπαιδευτικό ίδρυμα. Επιχείρημα υπέρ αυτής της θέσης θα μπορούσε να αντλήσει κανείς, αν και δεν προβλέπεται στην 80 _ LAWYER

ελληνική έννομη τάξη, από την αιτιολογική σκέψη 42 της Οδηγίας 2001/29, όπου αναφέρεται ότι κατά την εφαρμογή της εξαίρεσης ή του περιορισμού για σκοπούς μη κερδοσκοπικής εκπαιδευτικής και επιστημονικής έρευνας, περιλαμβανομένης της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, ο μη κερδοσκοπικός χαρακτήρας της κάθε δραστηριότητας θα πρέπει να καθορίζεται με βάση την ίδια τη δραστηριότητα. H οργανωτική διάρθρωση και τα μέσα χρηματοδότησης του εν λόγω ιδρύματος δεν αποτελούν καθοριστικό παράγοντα ως προς τούτο. Ωστόσο, δεδομένου του γεγονότος πως η εξ αποστάσεως διδασκαλία χρησιμοποιεί συνήθως νέες τεχνολογίες και κυρίως το διαδίκτυο, πρέπει να γίνει δεκτό πως σε αυτές τις περιπτώσεις δεν είναι επιτρεπτή η εφαρμογή αυτού του περιορισμού στην επιγραμμική (online) εκπαίδευση (είτε σύγχρονη είτε ασύγχρονη), καθώς σε αυτήν την περίπτωση θα υπήρχε προσβολή (και) της εξουσίας παρουσίασης του έργου στο κοινό (α. 3 παρ. 1 στοιχ. η’), για την οποία δεν δικαιολογείται περιορισμός του περιουσιακού δικαιώματος στη βάση του άρθρου 21 του ν. 2121/1993.

Η Οδηγία 2019/790 για την Ψηφιακή Ενιαία Αγορά Σύμφωνα, επομένως, με τα όσα προβλέπονται στο ισχύον νομοθετικό πλαίσιο για την πνευματική ιδιοκτησία, η χρήση αποσπασμάτων έργων για σκοπούς διδασκαλίας με φυσική παρουσία εμπίπτει στην εξαίρεση για διδασκαλία και η χρήση τους μπορεί να γίνει με ταυτόχρονη αναφορά στην πηγή και τον δημιουργό και με τον όρο πλήρωσης των προϋποθέσεων του νόμου. Όπως ήδη αναφέρθηκε, η εξαίρεση κάνει λόγο για αναπαραγωγή και όχι για παρουσίαση στο κοινό, με αποτέλεσμα το πέρασμα από τη διδασκαλία στην αίθουσα σε αυτήν στο διαδίκτυο να μη ρυθμίζεται ρητώς στον νόμο. Στην εξ αποστάσεως ασύγχρονη εκπαίδευση, όπου μπορεί να μοιράζεται υλικό το οποίο προστατεύεται, θα πρέπει να λαμβάνονται οι σχετικές άδειες, εφόσον δεν πρόκειται για περίπτωση που καλύπτεται από την εν λόγω εξαίρεση. Ο προαιρετικός χαρακτήρας των προβλεπόμενων εξαιρέσεων στην Οδηγία για την Κοινωνία της Πληροφορίας οδήγησε σε διαφορές κατά την ενσωμάτωσή τους στις έννομες τάξεις των κρατών-μελών της ΕΕ, με αποτέλεσμα τη μη ενοποιημένη ρύθμιση και την ανασφάλεια δικαίου. Ως εκ τούτου και προκειμένου για τη λειτουργία μιας πράγματι ψηφιακής ενιαίας αγοράς στην ΕΕ κατέστη επιτακτική η θέσπιση ορισμένων υποχρεωτικών περιορισμών/εξαιρέσεων, μεταξύ των οποίων και για την εκπαίδευση. Η Οδηγία 2019/790 για τα δικαιώματα πνευματι-

κής ιδιοκτησίας και τα συγγενικά δικαιώματα στην ψηφιακή ενιαία αγορά εκσυγχρονίζει τους κανόνες για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, ώστε να συμβαδίζουν με τις εξελίξεις και τον τρόπο πρόσβασης των χρηστών σε επιγραμμικό περιεχόμενο, μεταξύ άλλων και στον τομέα της εκπαίδευσης. Στόχος είναι η καλύτερη δυνατή αξιοποίηση των δυνατοτήτων που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες χωρίς την προσβολή των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Η νέα εξαίρεση για εκπαιδευτικά ιδρύματα και εκπαιδευτικούς (άρθρο 5 Οδηγίας 2019/790) καλύπτει τις ψηφιακές διασυνοριακές χρήσεις περιεχομένου που προστατεύεται με δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας χάριν παραδείγματος κατά τη διδασκαλία, μεταξύ άλλων και επιγραμμικά. Με αυτόν τον τρόπο, για παράδειγμα, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα θα μπορούν να καθιστούν διαθέσιμο, με ασφάλεια δικαίου, διδακτικό περιεχόμενο σε μαθητές εξ αποστάσεως σε άλλα κράτη-μέλη μέσω του ασφαλούς ηλεκτρονικού τους περιβάλλοντος, π.χ. το ενδοδίκτυο (intranet) ενός πανεπιστημίου ή το εικονικό περιβάλλον μάθησης. Επισημαίνεται ότι η νέα ρύθμιση θέτει ορισμένες προϋποθέσεις/ασφαλιστικές δικλείδες προκειμένου για την εφαρμογή της εξαίρεσης. Στη βάση αυτών θα πρέπει να προκύπτει ο μη εμπορικός σκοπός της διδασκαλίας, η διδασκαλία να πραγματοποιείται υπό την ευθύνη του εκπαιδευτικού ιδρύματος στις εγκαταστάσεις του ή σε άλλους χώρους ή μέσω ασφαλούς ηλεκτρονικού περιβάλλοντος, στο οποίο έχουν πρόσβαση μόνο οι διδασκόμενοι και το εκπαιδευτικό προσωπικό, και να υπάρχει η αναφορά, στο μέτρο του δυνατού, της πηγής του περιεχομένου και του ονόματος του δημιουργού. Μέχρι την ενσωμάτωση της Οδηγίας, τα ζητήματα περιορισμού του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας φαίνεται να επιλύονται στη βάση συμφωνιών και όρων χρήσης των εκάστοτε πλατφορμών, ιστότοπων κλπ. Σκοπός και ευχής έργο είναι με την εισαγωγή της νέας υποχρεωτικής εξαίρεσης/περιορισμού να διασφαλιστεί η πλήρης ασφάλεια δικαίου αφενός για τα εκπαιδευτικά ιδρύματα κατά τη χρήση προστατευόμενων έργων στις ψηφιακές διδακτικές δραστηριότητες και αφετέρου για τους ίδιους τους δικαιούχους. ■

Προκειμένου για τη λειτουργία μιας πράγματι ψηφιακής ενιαίας αγοράς στην ΕΕ κατέστη επιτακτική η θέσπιση ορισμένων υποχρεωτικών περιορισμών/ εξαιρέσεων, μεταξύ των οποίων και για την εκπαίδευση

_INDUSTRY FOCUS

Χαρά Δ. Ζέρβα DΕΑ, Νομική Σύμβουλος Προϊσταμένη Νομικής Υπηρεσίας, Enterprise Greece

Η Ελλάδα είναι ένας πολλά υποσχόμενος και ασφαλής επενδυτικός προορισμός Σε μια συζήτηση εφ’ όλης της ύλης η Χαρά Ζέρβα σκιαγραφεί στο Lawyer το επενδυτικό τοπίο στην Ελλάδα στον απόηχο της πανδημίας, εξηγεί ποια είναι τα στοιχεία που θα επιτρέψουν την ανάκαμψη και μας δίνει τη δική της εμπνευσμένη συνταγή επιτυχίας στη νομική επιστήμη.

Της Αλεξιάννας Τσότσου

Πείτε μας λίγα λόγια για εσάς και την επαγγελματική σας πορεία. Ποια είναι τα κυριότερα ορόσημα που ξεχωρίζετε; Θα έλεγα ότι είμαι από τους τυχερούς! Είχα την τύχη να ασχοληθώ από την πρώτη κιόλας ημέρα δικηγορίας με διαφορετικά εκλεκτά αντικείμενα και να συνεργαστώ με άτομα στην πρώτη γραμμή της διοικητικής και κρατικής αλυσίδας. Έτσι άνοιξαν οι ορίζοντές μου. Είχα δε τη “διαστροφή” να κάνω τις μη αυτονόητες επιλογές, δηλαδή να αναζητώ γνώση σε άγνωστα αντικείμενα ήδη από τα πρώτα μεταπτυχιακά μου στη Γαλλία. Εκεί έγινε η “καλή αρχή”. Επέλεξα να ασχοληθώ με το Ξέπλυμα Βρώμικου Χρήματος, όταν ακόμα στην Ελλάδα ήταν σχεδόν άγνωστες λέξεις. Απέκτησα εξειδικευμένες γνώσεις, που οδήγη-

82 _ LAWYER

σαν σε βραβεύσεις και διακρίσεις, ενώ μου δόθηκαν σπουδαίες επαγγελματικές ευκαιρίες. Κυρίως, όμως, έτσι “έχτισα” αυτοπεποίθηση και εμπειρία διαχείρισης κρίσεων. Σωστή επιλογή για ένα δυναμικό ξεκίνημα που βοήθησε στη μετέπειτα πορεία. Μεγάλης αξίας ήταν επίσης η δυναμική μου εκκίνηση στη δικηγορία, όπου από την αρχή θήτευσα πλάι σε εξαίρετους νομικούς, έμαθα να γράφω και να διαβάζω καθαρά και συντεταγμένα. Ο μεγάλος, όμως, καταλύτης στην επαγγελματική -αλλά και προσωπική- μου πορεία, ήταν ο σύζυγος μου Νικόλας Κανελλόπουλος, με τον οποίο συνυπάρχουμε σήμερα στη δικηγορική μας εταιρία, ο οποίος, θα έλεγα, με “έσπρωξε” να ανοίξω τα φτερά μου, αφού με υποστήριξε με πάθος και με βοήθησε να ξεπεράσω φοβίες και συστολές, δείχνοντάς μου απεριόριστη εμπιστοσύνη. Η αλήθεια είναι ότι ήταν δύσκολη άσκηση που ευτυχώς όμως πέτυχε και μας έδωσε τη δυνατότητα να στηρίξουμε μαζί και με τους υπόλοιπους εξαιρετικούς συνεργάτες μας μια αναπτυσσόμενη σήμερα δικηγορική εταιρεία. Ως θεματικά ορόσημα θα όριζα μεγάλες χρονικές περιόδους, κύκλους νομικού ενδιαφέροντος, εξειδίκευσης και ενασχόλησης με διαφορετικούς τομείς και κλάδους. Έτσι, επί 15 και πλέον χρόνια το πάθος μου ήταν το φορολογικό, ακολούθησαν οι επενδύσεις και ο τουρισμός, το νομοπαρασκευαστικό έργο αλλά και όψιμα τα προσωπικά δεδομένα, όπου συντονίζω μια ομάδα πλέον των 10 άριστων συναδέλφων, καθώς και τα αναπτυξιακά χρηματοδοτικά εργαλεία και τα funds. Ιδιαίτερη περίοδος, επίσης, επαγγελματικής ωρίμανσης, τα πέντε και πλέον χρόνια που είχα μόνη την ευθύνη της δικηγορικής μας εταιρείας. Κριτήριο στις τομεακές επιλογές μου ήταν κάθε φορά το καινούργιο, το άγνωστο, η εξειδίκευση σε ό,τι δεν ήταν κορεσμένο στην αγορά. Επίσης, μεγάλο “σχολείο” αποτέλεσαν τα χρόνια που εργάστηκα ως νομική σύμβουλος πλάι σε Υπουργούς, όπου απέκτησα τρομερές προσλαμβάνουσες, πραγματεύτηκα ιδιαίτερα ζητήματα, ασχολήθηκα με διεθνείς συνεργασίες στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ταξίδεψα πολύ για

τον σκοπό αυτό και κυρίως γνώρισα και συνεργάστηκα με την πρώτη γραμμή της ελληνικής και ευρωπαϊκής διοικητικής μηχανής. Εμπειρίες τεράστιας επαγγελματικής και προσωπικής αξίας, για τις οποίες μπορώ μόνο να είμαι ευγνώμων. Είστε επικεφαλής της Νομικής Υπηρεσίας της Enterprise Greece από το 2014. Ποιες είναι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζετε σε αυτή τη θέση και πώς άλλαξαν αυτές λόγω της πανδημίας; Είμαι Νομική Σύμβουλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Enterprise Greece από το 2010 και επικεφαλής της νομικής υπηρεσίας από το 2014. Νιώθω, λοιπόν, ότι κατά κάποιο τρόπο μεγαλώνω μαζί με την εταιρεία, αναπνέω πάντα μαζί με τα στελέχη και τη διοίκησή της. Έχοντας διανύσει πάνω από μια δεκαετία στη θέση αυτή, η αλήθεια είναι ότι έχω παρακολουθήσει, πρωταγωνιστήσει και συμμετάσχει σε όλους τους μετασχηματισμούς που έγιναν ή επιχειρήθηκαν όλα αυτά τα χρόνια. Η πρόκληση είναι πολλές φορές μεγάλη. Η επιτυχία είναι πρώτα να κερδίσεις την εμπιστοσύνη του μάνατζμεντ και μετά να μετουσιώσεις σε ασφαλή πράξη τη βούληση της διοίκησης και της πολιτικής ηγεσίας. Πρώτο και κυρίαρχο μέλημά μου όλα αυτά τα χρόνια είναι η δημιουργία ενός ασφαλούς νομικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο η εκάστοτε διοίκηση θα ναυσιπλοεί, χωρίς κίνδυνο, παρά τα μποφόρ της χρονικής ή διοικητικής πίεσης. Πάντα πρόθυμη να ασχοληθώ με τα δύσκολα, να βάλω “πλάτη”, να γίνω το μαξιλάρι ασφαλείας της εκάστοτε διοίκησης. Όπως συνηθίζω να λέω, πρέπει να είσαι χρήσιμος, να δίνεις λύσεις, να είσαι αποτελεσματικός και γρήγορος και να μην αποτελείς τροχοπέδη στην εξέλιξη των έργων. Η μόνιμη, λοιπόν, πρόκληση σε έναν

Ανοίγει για το πρόγραμμα Golden Visa η μεγάλη αγορά του Ηνωμένου Βασιλείου, καθώς αναμένεται σημαντικό ενδιαφέρον από τους Βρετανούς υπηκόους, προκειμένου να έχουν τη δυνατότητα να κινούνται ελεύθερα εντός της ΕΕ

LAWYER _ 83

_INDUSTRY FOCUS “sui generis” όπως συνηθίζω να αποκαλώ οργανισμό, που ακροβατεί ανάμεσα στον δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα, είναι η τήρηση της νομιμότητας σε συνδυασμό με την αποτελεσματικότητα. Φλερτάρουμε καθημερινά με την ταχύτητα, αφού σχεδόν όλα τα σημαίνοντα θέματα είναι επείγοντα και σταθμίζουμε τον βέλτιστο τρόπο υλοποίησης των επιχειρηματικών αποφάσεων που αποπνέουν και απαιτούν ποιότητα ιδιωτικού τομέα, ισορροπώντας σε εποπτικό περιβάλλον ενίοτε δημοσίου τομέα. Η ισορροπία δεν είναι πάντα εύκολη. Στόχος παραμένει πάντα η αμεσότητα, η ακρίβεια, η εξυπηρέτηση των σκοπών της εταιρίας, ο σεβασμός συνεργατών και συναλλασσόμενων, η νομική οπτική με επιχειρηματικό ή και κριτικό πνεύμα. Το πρόσημο επιδιώκουμε να είναι πάντα θετικό. Αναζητούμε λύσεις, επανακαθορίζοντας ίσως τη διαδρομή που καταλήγει σχεδόν πάντα στον επιθυμητό προορισμό. Η πανδημία δεν θα έλεγα ότι επιβάρυνε πραγματικά τη λειτουργία μας, στο βαθμό που είμαστε ούτως ή άλλως παιδιά μιας ηλεκτρονικοποιημένης εποχής. Είχαμε ήδη τη λογική του 24/7. Η δουλειά μας συνεχίστηκε με τον ίδιο εντατικό ρυθμό και όλη η πληροφορία μεταφέρθηκε ηλεκτρονικά και τηλεφωνικά. Τα συνέδρια και οι εκθέσεις προώθησης εξαγωγών και επενδύσεων οργανώθηκαν πλέον ψηφιακά. Η μόνιμη αγωνία ήταν να είμαστε πάντα διαθέσιμοι. Χάσαμε μόνο την ικανοποίηση της προσωπικής επαφής. Τη χαρά των δια ζώσης διοικητικών συμβουλίων, των συναντήσεων και των εκδηλώσεων. Σημαντική βεβαίως έλλειψη κατ’ εμέ, διότι υπογάστριο των επιτυχημένων συνεργειών είναι οι καλές και ειλικρινείς ανθρώπινες σχέσεις. Ίσως, λοιπόν, δεν χτίσαμε όσο θα μπορούσαμε αυτή την περίοδο νέες ουσιαστικές ανθρώπινες σχέσεις, αλλά τουλάχιστον συντηρήσαμε και διασφαλίσαμε την ανθρώπινη ζωή και ασφάλεια.

νήτων. Ειδικότερα, εκδόθηκαν μόλις 403 άδειες, ενώ ενδεικτικά τα έτη 2019 και 2018 εκδόθηκαν 3.504 και 1.891 άδειες αντίστοιχα. Η συγκεκριμένη βέβαια εξέλιξη δεν αποτελεί έκπληξη, καθώς η αδυναμία ολοκλήρωσης συναλλαγών στην αγορά ακινήτων, η οποία εν πολλοίς οφειλόταν στην αδυναμία εισόδου στη χώρα και των μετακινήσεων λόγω περιορισμών και απαγορεύσεων στο πλαίσιο της προστασίας από τον κορωνοϊό, ανέστειλε προσωρινά και την επιτυχημένη υλοποίηση του προγράμματος. Συγχρόνως, ο μεγαλύτερος αριθμός αδειών χορηγήθηκε σε επενδυτές προερχόμενους από την Κίνα, η οποία ως γνωστόν τέθηκε στην εκκίνηση της πανδημίας με εκκωφαντικές επιπτώσεις, τόσο στην οικονομία, όσο και στον πληθυσμό της. Η επόμενη μέρα, ωστόσο, μπορεί και πρέπει να αναμένεται με αισιοδοξία για την ανάκαμψη του προγράμματος, λαμβάνοντας υπόψη την ανοδική πορεία των εμβολιασμών αφενός, και την απελευθέρωση των αεροπορικών ταξιδιών αφετέρου. Σ’ αυτή τη συνθήκη πρέπει να συνυπολογιστεί και το γεγονός ότι πλέον ανοίγει άλλη μια μεγάλη αγορά για το πρόγραμμα, αυτή του Ηνωμένου Βασιλείου, καθώς αναμένεται σημαντικό ενδιαφέρον από τους Βρετανούς υπηκόους, προκειμένου να έχουν τη δυνατότητα να κινούνται ελεύθερα εντός της ΕΕ. Ως εκ τούτου, αναμένεται σαφής αναθέρμανση της κτηματαγοράς εντός του 2021, η οποία θα ενισχυθεί περαιτέρω και με την παροχή των φορολογικών κίνητρων που εφαρμόζει η Κυβέρνηση (αναστολή ΦΠΑ σε νέες οικοδομές, μείωση του ΕΝΦΙΑ καθώς και επιδότηση για την ανακαίνιση ακινήτων μέσω του ευρωπαϊκού προγράμματος ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΩ ΚΑΤ’ ΟΙΚΟΝ).

Ο τομέας Επενδύσεων της Enterprise Greece επεξεργάζεται προτάσεις διεύρυνσης του νομικού οπλοστασίου των στρατηγικών επενδύσεων και είναι σε διαδικασία αξιολόγησης επενδυτικών προτάσεων που αναμένεται να ξεπεράσουν τα 7 δισ.

Πώς έχει διαμορφωθεί το τοπίο της Golden Visa μετά την πανδημία;

Πού επικεντρώνει η Enterprise Greece το ενδιαφέρον της αυτή την περίοδο, για να εδραιώσει τη θέση της Ελλάδας στο διεθνές επενδυτικό περιβάλλον στη μετά-Covid εποχή;

Είναι αλήθεια ότι την περασμένη χρονιά υπήρξε σημαντική ύφεση στον αριθμό των εκδοθεισών αδειών παραμονής μέσω του προγράμματος Golden Visa για αγορά ακι-

84 _ LAWYER

Ο οργανισμός Enterprise Greece καθ’ όλη τη διάρκεια της πανδημίας διοργάνωσε και υλοποίησε μια σειρά online δράσεων, προκειμένου να διατηρήσει το ενδιαφέρον της διεθνούς επενδυτικής κοινότητας σε υψηλά επίπεδα και να ενημερώσει για τις επενδυτικές ευκαιρίες που παρουσιάζει η χώρα, ακόμα και εν μέσω της πανδημίας. Με τον ίδιο στόχο έχουν προγραμματιστεί, εφόσον οι συνθήκες το επιτρέψουν, οι δράσεις του β’ εξαμήνου, που περιλαμβάνουν -με φυσική πλέον παρουσία κατά βάση- πρόγραμμα ενεργειών για τη συστηματική και στοχευμένη προβολή της Ελλάδας ως επενδυτικού προορισμού και την Προσέλκυση Ξένων Άμεσων Επενδύσεων. Το Πρόγραμμα σχεδιάζεται με βάση τη συσσωρευμένη εμπειρία και τις παρούσες διεθνείς οικονομικές συνθήκες και περιλαμβάνει τη συμμετοχή με ομιλίες και παρουσιάσεις σε στοχευμένο κοινό σε Συνέδρια και fora, καθώς και την πραγματοποίηση κατ’ ιδίαν επιχειρηματικών συναντήσεων (one on one meetings). Συγχρόνως, ο τομέας Επενδύσεων του Οργανισμού έχει δημιουργήσει και εμπλουτίζει συνεχώς το Χαρτοφυλάκιο Ιδιωτικών Έργων και Επενδυτικών Ακινήτων με σκοπό τη συστηματική και στοχευμένη προβολή τους με σκοπό την Προσέλκυση Ξένων Άμεσων Επενδύσεων, ενώ επεξεργάζεται προτάσεις διεύρυνσης του νομικού οπλοστασίου των στρατηγικών επενδύσεων, και είναι σε διαδικασία αξιολόγησης επενδυτικών προτάσεων που αναμένεται να ξεπεράσουν τα 7 δισ.

Covid-19 δεν ανέτρεψε πραγματικά τη θετική τροχιά της ελληνικής οικονομίας. Άλλωστε, άμεση ήταν η λήψη μέτρων για τη διασφάλιση των θέσεων εργασίας και για την ενίσχυση της βραχυπρόθεσμης ρευστότητας, όπως λόγου χάριν, οι φορολογικές ελαφρύνσεις και οι επιδοτήσεις πάντοτε σε απόλυτη αρμονία με το ενωσιακό πλαίσιο περί κρατικών ενισχύσεων. Είναι δε αξιοσημείωτο ότι ακόμη και εν μέσω της τρέχουσας επιχειρηματικής και υγειονομικής αβεβαιότητας που έγινε αισθητή παγκοσμίως, η Ελλάδα εξακολουθεί να είναι ένας πολλά υποσχόμενος και ασφαλής επενδυτικός προορισμός με καθόλα εμφανές το αυξανόμενο επενδυτικό ενδιαφέρον σε τομείς, όπως η καινοτομία, η ενέργεια, τα ακίνητα και η τεχνολογία. Η «συνταγή» της επιτυχίας για την ανάδειξη της χώρας σε ελκυστικό επενδυτικό προορισμό οφείλεται κατ’ αρχήν στους κάτωθι παράγοντες: ► Η χώρα συνδυάζει διαχρονικά ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα, σχετικά με τη θέση της στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων, αποτελώντας μια φυσική πύλη προς την Ευρώπη και διαθέτοντας έναν πλούτο φυσικών πόρων. ► Η διαμόρφωση ενός σταθερού, ορθολογικού

Έχετε εκτεταμένη εμπειρία στον τομέα της προσέλκυσης επενδύσεων τόσο στην Enterprise Greece όσο και ως Αντιπρόεδρος της Επιτροπής Επενδυτικών Σχεδίων του Επιμελητηρίου ΕλληνοΚινεζικής Οικονομικής Συνεργασίας. Ποια θεωρείτε ότι είναι τα δυνατά σημεία της Ελλάδας και ποιες οι αδυναμίες της ως προς την προσέλκυση και υλοποίηση επενδύσεων και επιχειρηματικών δράσεων; Η Ελλάδα, αξιοποιώντας την κρίση και καθιστώντας την ευκαιρία, κατάφερε να επαναφέρει τη θέση της στην παγκόσμια αγορά, δίνοντας έμφαση στην προσέλκυση ξένων επενδύσεων και στην προώθηση των εξαγωγών. Η επιτυχής διαχείριση της πανδημίας του

85 _ LAWYER

_INDUSTRY FOCUS και αποτελεσματικού θεσμικού πλαισίου για την προσέλκυση των επενδύσεων ενισχύει την εμπιστοσύνη των αγορών. ► Η Ελλάδα προσφέρει ανταγωνιστικό κόστος και εξειδικευμένο, καταρτισμένο και πολύγλωσσο ανθρώπινό δυναμικό που αποτελεί την αναγκαία προϋπόθεση για την επιτυχή υλοποίηση των επενδύσεων. Έτσι, η Ελλάδα εξακολουθεί να είναι ένας πολλά υποσχόμενος και ασφαλής επενδυτικός προορισμός, καθώς συνεχίζουμε να βλέπουμε ένα αυξανόμενο επενδυτικό ενδιαφέρον σε τομείς, όπως η καινοτομία, η ενέργεια, τα ακίνητα και η τεχνολογία. Το ενδιαφέρον στις στρατηγικές επενδύσεις είναι τεράστιο, σχεδόν καθημερινό. Η συστηματική πλέον απλοποίηση του αδειοδοτικού περιβάλλοντος, με οργανωμένες επεμβάσεις στο ρυθμιστικό πλαίσιο, με στόχο τη θεραπεία αστοχιών και αδυναμιών, λειτουργεί ανακουφιστικά στη διεθνή επενδυτική αγορά, η οποία ανταποκρίνεται με εμπιστοσύνη διαμορφώνοντας μεγάλης εμβέλειας επενδυτικά σχέδια για την ελληνική αγορά. Η χώρα έχει αρχίσει να δράττει πλέον καρπούς από την επαναφορά της ασφάλειας και της εμπιστοσύνης στις διεθνείς αγορές και την επανατοποθέτησή μας στον παγκόσμιο επενδυτικό χάρτη.

σεβασμός των συναδέλφων πρώτα απ’ όλα και βεβαίως η ικανοποίηση των πελατών. Η σχέση εμπιστοσύνης με τον δικηγόρο είναι κατεξοχήν προσωπαγής και καλλιεργείται κατά τη γνώμη μου με συνέπεια, επαγγελματισμό, σοβαρότητα και ήθος. Κυρίαρχο, λοιπόν, θεωρώ το ήθος και την επαγγελματική ευπρέπεια, στοιχεία που είναι ίσως και τα πλέον κρίσιμα για τη διάρκεια στο χρόνο. Η αναγνώριση έρχεται σιγά σιγά, όταν δουλεύουμε με κέφι και μεράκι. Και η καλή δουλειά είναι πάντα ομαδική, είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων που απαιτούν αρμονία και συνοχή. Πρέπει, λοιπόν, να θέτουμε στόχους υψηλούς, στόχους πιο πάνω και από τα όνειρά μας και να δοκιμάζουμε τον εαυτό μας σε νομικές διαδρομές ανεξερεύνητες. Μόνο έτσι μαθαίνεις και πηγαίνεις μπροστά. Έτσι εξελίσσεσαι και ανοίγεις νέους δρόμους. Η γνώση υπάρχει στα βιβλία. Είναι εύκολο να την κατακτήσει κανείς εάν παραμένει συνεπής, ταπεινός και εργατικός. Η γοητεία, λοιπόν, της δουλειάς μας θεωρώ ότι βρίσκεται σε αυτό το μικρό κύτταρο που ενδημεί στον οργανισμό μας, που μπορεί να χτίζει και να πραγματεύεται πολλά και απαιτητικά ζητούμενα ταυτόχρονα, που μπορεί να δημιουργεί ασφάλεια και αποτέλεσμα για τον πελάτη, που μπορεί να δημιουργεί φιλίες, να χτίζει συνεργασίες και να αξιολογεί ήθη, που μπορεί να καλλιεργεί εμπιστοσύνη και να εξελίσσεται δυναμικά, χωρίς να ξεπερνιέται από τις εξελίξεις στον χρόνο. Θα έλεγα, λοιπόν, σε μια νέα δικηγόρο να κάνει φιλόδοξα όνειρα, να θέσει ποιοτικούς και όχι ποσοτικούς στόχους, να εκπαιδευτεί σωστά, ιδανικά στα “δύσκολα”, ώστε να μπορεί να είναι ανεξάρτητη και πολίτης του κόσμου, να σεβαστεί συνεργάτες και συναδέλφους ευλαβικά, να βάλει πάθος και μεράκι σε ό,τι κάνει, να επενδύσει χρόνο στο να γίνει χρήσιμη και η επιτυχία, όπως και αν την αντιλαμβάνεται κανείς, δεν θα την παρακάμψει! ■

Πρέπει να θέτουμε στόχους υψηλούς, στόχους πιο πάνω και από τα όνειρά μας και να δοκιμάζουμε τον εαυτό μας σε νομικές διαδρομές ανεξερεύνητες

Ως μία επιτυχημένη γυναίκα δικηγόρος στην Ελλάδα με ενασχόληση σε πολλά και διαφορετικά πόστα, τι θα συμβουλεύατε μια νέα δικηγόρο που θέλει να εδραιωθεί στον νομικό χώρο; Ποιο είναι το μυστικό, για να συνδυάζετε τόσες πολλές και απαιτητικές δραστηριότητες μεταξύ τους; Η επιτυχία στη δική μας επιστήμη, όπως τουλάχιστον εγώ την αντιλαμβάνομαι, δεν μοιάζει με βεγγαλικά. Δεν πρέπει να κάνει ξαφνικά πολύ κρότο, γιατί κινδυνεύει να εξατμιστεί το ίδιο γρήγορα το αποτύπωμά της. Συγχρόνως, δεν είναι ένα στατικό γεγονός, ούτε συναρτάται με κάποιες στιγμές δημοσιότητας ή συγκυριακά επιφανείς θέσεις. Αποτελεί τη δικαίωση σκληρής και απαιτητικής δουλειάς, αταλάντευτης προσπάθειας με πάθος και αυταπάρνηση, η οποία προϊόντος του χρόνου και της ποιότητας, μετουσιώνεται σε καταξίωση. Είναι η αναγνώριση και ο

86 _ LAWYER

2.000 CEOs & decision makers περιμένουν τις προτάσεις σας

Η τριμηνιαία έκδοση της Εταιρίας Ανωτάτων Στελεχών Επιχειρήσεων LeadingΕΑΣΕ κυκλοφορεί με ανανεωμένη ύλη και θεματολογία, και με τη σφραγίδα ποιότητας της BOUSSIAS.

Leading ΕΑΣΕ

Κατοχυρώστε την παρουσία σας στο περιοδικό που διαβάζουν περισσότεροι από 2.000 CEOs, Γενικοί Διευθυντές και θεσμικοί παράγοντες, και εξασφαλίστε την άμεση πρόσβασή σας σε εταιρείες με συνολικό τζίρο άνω των 50 δισ. ευρώ και προσωπικό που ξεπερνά τα 150.000 άτομα.

Για τη διαφημιστική σας προβολή καλέστε την Μαρίνα Καφέζα, Τ: 210 6617777 (εσωτερικό 252), Ε: mkafeza@boussias.com

6th DATA PRIVACY AND PROTECTION CONFERENCE “FASTEN YOUR SEATBELTS: NAVIGATING THE PRIVACY CHALLENGES IN A RAPIDLY CHANGING BUSINESS ECOSYSTEM”

Με την πανδημία να έχει αλλάξει τις περισσότερες πτυχές της καθημερινότητάς μας και να έχει επηρεάσει μεταξύ άλλων και το πεδίο των προσωπικών δεδομένων, το 6th Data Privacy and Protection Conference επιδιώκει να φωτίσει τον χώρο της ιδιωτικότητας και την ανταπόκριση των νομοθετών και των επιχειρήσεων στις νέες προκλήσεις και τους κινδύνους στο σύγχρονο, διαρκώς μεταβαλλόμενο, περιβάλλον.

Της

Λυδίας Βενέρη

ο συνέδριο 6th Data Privacy and Protection Conference συντόνισε η Αλεξάνδρα Βαρλά, Attorney at Law, LL.M, Editor-in-Chief, Lawyer | the Business Magazine. Χαιρετισμό απηύθυνε ο Γιώργος Κώτσηρας, Υφυπουργός Δικαιοσύνης, Αρμόδιος για Θέματα Διεθνούς Συνεργασίας & Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ο οποίος αναφέρθηκε στη σημασία ανταπόκρισης στις απαιτήσεις ενός διαρκώς εξελισσόμενου ψηφιακά κόσμου, με στόχευση στις ανάγκες της αγοράς. Τόνισε ότι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια νέα βιομηχανική επανάσταση με επίκεντρο την Τεχνητή Νοημοσύνη. Το 2020 υπήρξε, όπως επεσήμανε, ένα έτος με πληθώρα αλλαγών και αναταραχών, ενώ ανέφερε συγκεκριμένα τις επιπτώσεις του Brexit και τις προκλήσεις που έθεσε στο επίπεδο της συμμόρφωσης με τον GDPR. Στη συνέχεια, τον λόγο πήρε η Αντιγόνη Παπαγγελοπούλου, Νομική Σύμβουλος 3Μ, South East Europe, DE&I Lead SEE, η οποία αναφέρθηκε στην ένωση «ACC Europe» (Association

88 _ LAWYER

_EVENTS γραφή των δεδομένων του. Η υπόθεση έφτασε με προδικαστικά ερωτήματα στο ΔΕΕ, το οποίο έκρινε μεταξύ άλλων ότι η κοινοβουλευτική δράση εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού και, συνεπώς, θα πρέπει να εφαρμοστεί το άρθρο 15 αυτού για το δικαίωμα πρόσβασης. Στην Ελλάδα, η κοινοβουλευτική δράση εντάσσεται από την ΑΠΔΠΧ στις υποκείμενες στον GDPR αυτονοήτως δράσεις και η Βουλή είναι πάντα υποχρεωμένη να λαμβάνει μέτρα για τη μείωση και την πρόληψη των κινδύνων που απειλούν τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των πολιτών. Στο πλαίσιο της αρχή της λογοδοσίας, όπως καταλήγει, η Βουλή έχει την ευθύνη απόδειξης της συμμόρφωσης με τον GDPR.

of Corporate Counsel), μέρος της παγκόσμιας Ένωσης δικηγόρων νομικών υπηρεσιών (ACC), η οποία αριθμεί ήδη 45.000 μέλη στην Ευρώπη από σχεδόν 10.000 οργανισμούς, σε περισσότερες από 90 χώρες. Η οργάνωση ασχολείται με τη δικτύωση των νομικών, την προώθηση best practices στον νομικό κλάδο, τη διοργάνωση συνεδρίων και την ανταλλαγή πληροφοριών για την υποστήριξη και ενημέρωση των μελών της. Η Όλγα Ν. Τσιπτσέ, LL.M Δικηγόρος παρ΄Αρείω Πάγω, Επικεφαλής του Ελληνικού παραρτήματος της EADPP, αναφέρθηκε στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε στον απόηχο της πανδημίας, αλλά και στον ψηφιακό μετασχηματισμό που αυτή προκάλεσε θέτοντας στο επίκεντρο την αξία των νομικών βάσεων και της Τεχνητής Νοημοσύνης. Στη συνέχεια, μίλησε για τις δράσεις της EADPP, η οποία αποτελεί κρίσιμο παράγοντα εκπροσώπησης των επαγγελματιών, αλλά και φορέα πιστοποιήσεων και μετεκπαιδεύσεων αριθμώντας περισσότερα από 1100 μέλη.

“GDPR: A view from the Digital Industry” Στη συνέχεια, ο Alberto Di Felice, Infrastructure, Privacy and Security, Digital Europe, παρουσίασε τη δράση της Digital Europe, η οποία εκπροσωπεί περισσότερες από 36.000 επιχειρήσεις ανά την Ευρώπη και προωθεί ένα περιβάλλον φιλικό προς την τεχνολογική ανάπτυξη, το οποίο θα μπορεί να δώσει στις επιχειρήσεις περιθώριο για περαιτέρω εξέλιξη. Οι

SESSION #1 GDPR - 3 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ “Κοινοβουλευτική δράση και Γενικός Κανονισμός Προστασίας Δεδομένων: Σκέψεις και προβληματισμοί μετά την ΔΕΕ C-272/19, VQ κατά Land Hessen” Τον λόγο πήρε στη συνέχεια ο Γρηγόρης Λαζαράκος, Δικηγόρος ΔΝ, Υπεύθυνος Προστασίας Δεδομένων (DPO) στη Βουλή των Ελλήνων, ο οποίος αναφέρθηκε στο πολύ σημαντικό ζήτημα, το οποίο ακόμη δεν έχει απασχολήσει την ελληνική πραγματικότητα, της σύγκρουσης της κοινοβουλευτικής δράσης με την προστασία των προσωπικών δεδομένων και τον GDPR. Συγκεκριμένα, το ζήτημα απασχόλησε τη Γερμανία και το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης μετά από αναφορά πολίτη προς το Κοινοβούλιο για δια-

LAWYER _ 89

_EVENTS νέες εξελίξεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο έχουν δημιουργήσει μια νέα Ευρώπη με μια τελείως καινούρια στρατηγική αντιμετώπισης των δεδομένων. Τόνισε ότι η ενοποίηση και η εναρμόνιση των διατάξεων μεταξύ των κρατών είναι ακόμη κατά το ήμισυ πραγματικότητα, καθώς τα κράτη έχουν την διακριτική ευχέρεια προσαρμογής ορισμένων εκ των διατάξεων. Αναφέρθηκε ακόμη στο ζήτημα του ακτιβισμού στο πεδίο της προστασίας των δεδομένων, που δεν λαμβάνει υπόψη τον μεγάλο βαθμό διαφορετικότητας των δικαιοδοσιών των 27 κρατών-μελών. Ακόμη, έκανε εκτενή αναφορά και στο ζήτημα των διασυνοριακών διαβιβάσεων δεδομένων και στις επιπτώσεις της απόφασης Schrems II. Όπως επεσήμανε, οι επιχειρήσεις παγκοσμίως αξιοποιούν τον μηχανισμό των Standard Contractual Clauses, αποτελώντας το βασικό εργαλείο για την πραγματοποίηση των πλέον απαραίτητων διασυνοριακών διαβιβάσεων.

στη διεθνή συνεργασία. Δεν θεωρεί απίθανη την ύπαρξη συγκρούσεων μεταξύ των διατάξεων του GDPR και της οδηγίας E-Privacy.

“Πρακτικές προκλήσεις των e-shops και των market places στην προσπάθεια εναρμόνισής τους με τον GDPR και τη νομοθεσία για το ePrivacy” Η Μίνα Ζούλοβιτς, Δικηγόρος LL.M., Εξωτερική Νομική Σύμβουλος Greek eCommerce Association (GRECA), αναφέρθηκε στις προκλήσεις και τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι επιχειρήσεις στην προσπάθεια συμμόρφωσης με τον GDPR. Συγκεκριμένα, περιέγραψε τους βασικούς άξονες συμμόρφωσης των εταιριών, ήτοι τη λογοδοσία, τη λήψη αποφάσεων, τη διαφάνεια και τον ορισμό DPO. Επεσήμανε, ακόμη, την ύπαρξη εμποδίων, όπως τον φόρτο εργασίας, την έλλειψη χρόνου, το κόστος, τις υποχρεώσεις δέσμευσης και τη σημαντική αλλαγή φιλοσοφίας που έπρεπε να υιοθετήσουν όλες οι επιχειρήσεις, καθώς και τη δυσκολία κατανόησης των τεχνικών εννοιών, ενώ αναφέρθηκε συγκεκριμένα στο ζήτημα των cookies, το οποίο αποτέλεσε και αποτελεί ένα αγκάθι στη συμμόρφωση των εταιριών. Ξεκαθάρισε ότι αυτό που πρέπει να έχουμε υπόψη είναι το γεγονός ότι τα δεδομένα είναι «δανεικά» και ως δανεικά πρέπει να αντιμετωπίζονται από τις επιχειρήσεις, προκειμένου να μπορούν και οι τελευταίες να επωφελούνται από τη συμμόρφωση μειώνοντας το κόστος για τη διατήρηση των δεδομένων, αποφεύγοντας την επιβολή προστίμων και αυξάνοντας την εμπιστοσύνη των πολιτών προς αυτές. Επεσήμανε, τέλος, πως οι εταιρίες έχουν τη δυνατότητα να βρουν τρόπους ενημέρωσης των καταναλωτών, αποφεύγοντας ταυτόχρονα το λεγόμενο information fatigue.

“Evaluation of the 3year application of the GDPR” Στη συνέχεια η Renate Nikolay, Head of Cabinet of Vĕra Jourová, Vice-President for Values and Transparency, τόνισε τη μεγάλη επιτυχία του GDPR και τα πολύ θετικά αποτελέσματα που ήδη βλέπουμε σε παγκόσμιο επίπεδο. Φυσικά, ξεκαθάρισε, τίποτα δεν είναι τέλειο και παρά τη μεγάλη επίδραση του Κανονισμού και την προώθηση της προστασίας των δικαιωμάτων από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, υπάρχει μεγάλο περιθώριο βελτίωσης. Συγκεκριμένα, είναι απαραίτητη η ευελιξία και η συνεργασία των αρχών με τις επιχειρήσεις, προκειμένου να μπορούμε όλοι να επωφεληθούμε από το πλήθος των δυνατοτήτων του GDPR. Ακόμη, ιδιαίτερα σημαντική κρίνει τη δημιουργία μιας κοινώς αποδεκτής κουλτούρας εφαρμογής και επιβολής των διατάξεων του Κανονισμού που να βασίζεται

90 _ LAWYER

6th Data Privacy & Protection Conference 2021 SESSION # 2 ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΤΟΠΙΟ ΤΩΝ ΔΙΑΣΥΝΟΡΙΑΚΩΝ ΔΙΑΒΙΒΑΣΕΩΝ

“An Iron Curtain across the English Channel? International Privacy Litigation after Brexit and art. 79(2) of the GDPR” Ο Dr. Ioannis Revolidis, LL.M., Lecturer of IT/ IP Law University of Malta, Visiting Lecturer Frederick University of Cyprus, επικεντρώθηκε στο δύσκολο «διαζύγιο» της ΕΕ και του ΗΒ. Βασικές δυσκολίες εντοπίζονται στη διαχείριση των αγωγών που θα προκύψουν σε επίπεδο αστικού δικαίου. Ανέλυσε τις επιλογές που φαίνεται να εξετάζουν τα δύο μέρη, όπως την εφαρμογή της Συνθήκης της Βιέννης του 1968, τη δημιουργία μίας νέας διμερούς συμφωνίας ή την εφαρμογή της Συνθήκης του Λουγκάνο. Αναφέρθηκε εκτενώς στο άρθρο 79 παρ. 2 του GDPR το οποίο, όπως επεσήμανε, ναι μεν οριοθετεί τα ζητήματα δικαιοδοσίας, όμως ως ευρωπαϊκή νομοθεσία δεν έχει εφαρμογή στο ΗΒ. Υποστήριξε πως ως λύση προκρίνει την εφαρμογή της Συνθήκης του Λουγκάνο, η οποία προϋποθέτει αλλαγή στάσης από την ΕΕ και πνεύμα συνεργασίας και αποδοχής.

“Brexit and the future of EU and UK data protection standards” Στη συνέχεια, η Eleonor Duhs, Director and Barrister in Fieldfisher’s Privacy and Information Law Team, αναφέρθηκε στις προκλήσεις που αντιμετώπισε το Ηνωμένο Βασίλειο και η βρετανική νομοθεσία μετά το Brexit. Για την αντιμετώπιση των ζητημάτων αυτών, το ΗΒ ακολούθησε μια διττή τακτική, σύμφωνα με την οποία επέλεξε είτε την απευθείας ισχύ της ευρωπαϊκής νομοθεσίας στο έδαφός του είτε την ενσωμάτωσή της. Ακόμη, παρέθεσε το ζήτημα των διασυνοριακών διαβιβάσεων και τόνισε ότι είναι απαραίτητο να βρεθούν νέοι μηχανισμοί που να ευνοούν τις διαβιβάσεις και ταυτόχρονα να σέβονται τα δικαιώματα των υποκειμένων. Τα κυριότερα προβλήματα, σύμφωνα με την Eleonor Duhs, είναι η έλλειψη κανονιστικής συνεργασίας μεταξύ ΕΕ και ΗΒ, η απουσία του one-stop-shop, αλλά και η μη συνεχής συμπόρευση με το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο.

“The UK’s new, bold approach to international data transfers” Τον λόγο έλαβε έπειτα ο Joe Jones, Head of Data Adequacy, Data Policy Directorate, UK Department for Digital, Culture, Media & Sport, ο οποίος αναφέρθηκε στη δύναμη της τεχνολογίας στην παγκοσμιοποιημένη κοινωνία. Τόνισε την ύπαρξη των διασυνοριακών διαβιβάσεων σε κάθε έκφανση της καθημερινής ζωής και την ανάγκη εύρεσης πρακτικών εφαρμογών που να διευκολύνουν την ανεμπόδιστη ροή δεδομένων. Αναφέρθηκε στην κατάρρευση της Ασπίδας Προστασίας Ιδιωτικότητας (Privacy Shield) και στις επιπτώσεις που αυτή είχε για τις μικρές, ειδικά, επιχειρήσεις. Ακόμη, εξέτασε το ζήτημα του data adequacy και την κίνηση του ΗΒ να αναγνωρίσει όλα τα κράτη της ΕΕ ως κράτη επαρκή για την προστασία προσωπικών δεδομένων, ενώ η ύπαρξη και τρίτων κρατών στη συγκεκριμένη λίστα δημιουργεί τις προϋποθέσεις για μια λύση στο ζήτημα της έλλειψης νομοθετικής ρύθμισης την παρούσα στιγμή για τις διασυνοριακές μεταβιβάσεις. Τέλος, τόνισε ότι η ελεύθερη κυκλοφορία των δεδομένων πρέπει να συνοδεύεται και από ασφαλή κυκλοφορία, σημειώνοντας ότι το ΗΒ αναζητεί διαρκώς λύσεις προς αυτή την κατεύθυνση.

“International data transfers in Europe and beyond: new challenges, new opportunities” Στη συνέχεια, τον λόγο πήρε ο Bruno Gencarelli, Deputy to the Director – Fundamental Rights and Rule of Law, Head of Unit – International Data Flows and Protection, European Commission, Directorate-General for Justice & Consumers, ο οποίος αναφέρθηκε στη σημασία που έχει η προώθηση της ανεμπόδιστης διασυνοριακής ροής των δεδομένων με υψηλά εχέγγυα ασφάλειας, υπογραμμίζοντας τον καθοριστικό ρόλο που διαδραμάτισαν οι διασυνοριακές διαβιβάσεις στην αντιμετώπιση της πανδημίας. Τόνισε, ακόμη, την αξία του data adequacy, ως απαραίτητου εργαλείου για τη συνέχιση των διαβιβάσεων. Τα οφέλη της ύπαρ-

LAWYER _ 91

_EVENTS ξης πλαισίου προστασίας των δεδομένων που να επιτρέπει την ελεύθερη κυκλοφορία αυτών δεν αφορούν μόνον τις επιχειρήσεις και τις κυβερνήσεις, αλλά και τους ίδιους τους πολίτες, ενώ προωθούν την αύξηση της εμπιστοσύνης των καταναλωτών, την κοινωνική αλληλεπίδραση και την πρόσβαση στις υπηρεσίες.

“International Data Transfers post-Schrems II” Ο Thomas Boué, Director General, Policy – EMEA, BSA | The Software Alliance, εξήγησε πως οι διασυνοριακές διαβιβάσεις αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι κάθε τομέα της καθημερινότητας και της συναλλακτικής ζωής, τονίζοντας την αξία και χρησιμότητα του μηχανισμού των νέων Standard Contractual Clauses (SCCs). Επεσήμανε τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι επιχειρήσεις στην προσπάθειά τους να συμμορφωθούν με τον νόμο, σε ένα παγκόσμιο νομικό σύστημα που μεταβάλλεται διαρκώς και προϋποθέτει έλεγχο αρκετών και διαφορετικών δικαιοδοσιών για επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται σε διεθνές επίπεδο. Το ζήτημα των διασυνοριακών διαβιβάσεων, είπε συμπερασματικά, επηρεάζει κάθε είδος επιχείρησης και πρέπει να εξετάζεται ανά περίπτωση, καθώς κάθε εταιρία και κάθε διαβίβαση είναι διαφορετική.

να έχουμε νόμους με τους οποίους μπορούμε πράγματι να συμμορφωθούμε. Ο Dr. Ioannis Revolidis, LL.M., Lecturer of IT/IP Law University of Malta, Visiting Lecturer Frederick University of Cyprus, εξέφρασε την ανάγκη η Ευρωπαϊκή Ένωση να γίνει πιο ανοιχτή και ευέλικτη στους κανόνες που τίθενται για την ιδιωτικότητα, ενώ επεσήμανε την έλλειψη διαφάνειας και το ζήτημα της απόκλισης των κανόνων για την ιδιωτικότητα. Ο Bruno Gencarelli, Deputy to the Director – Fundamental Rights and Rule of Law, Head of Unit – International Data Flows and

“The Need for a Global Convergence on Privacy Rules” Το πάνελ “The Need for a Global Convergence on Privacy Rules” συντόνισε ο Thomas Boué, Director General, Policy – EMEA, BSA | The Software Alliance. Το αρχικό ερώτημα που έθεσε προς τους ομιλητές αφορούσε τις διασυνοριακές διαβιβάσεις και το κατά πόσον υπάρχει ανάγκη για παγκόσμια σύκλιση των κανόνων για την ιδιωτικότητα. Τον λόγο πήρε αρχικά η Eleonor Duhs, Director and Barrister in Fieldfisher’s Privacy and Information Law Team, η οποία αναφέρθηκε στις τεράστιες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι επιχειρήσεις σήμερα, στην έλλειψη σύγκλισης και στην αδυναμία των επιχειρήσεων να συμμορφωθούν με τη νομοθεσία (ακόμα και όταν το επιδιώκουν). Επεσήμανε, ακόμη, την ανάγκη εύρεσης αποτελεσματικών λύσεων και την περιπλοκότητα του συστήματος, ειδικά μετά την απόφαση Schrems II. Βασικό στοιχείο της δημοκρατίας, όπως ανέφερε, είναι

Protection, European Commission, DirectorateGeneral for Justice & Consumers, τόνισε ότι σύγκλιση δεν σημαίνει απαραίτητα και ταύτιση. Ακόμα και αν δεν μπορούμε να μιλήσουμε για ταύτιση, εξήγησε, παρ’ όλα αυτά μπορούμε να μιλήσουμε για σύγκλιση των κανόνων, η οποία με την πάροδο του χρόνου αυξάνεται και βελτιώνεται σημαντικά. Ενδεικτικό αυτού είναι το γεγονός πως τρίτες χώρες υιοθετούν τις ευρωπαϊκές αρχές και ο κόσμος ενημερώνεται ολοένα και περισσότερο για τα δικαιώματά του. Τόνισε πως βασική λύση αποτελεί η προώθηση

92 _ LAWYER

6th Data Privacy & Protection Conference 2021 του διαλόγου, η ανταλλαγή πληροφοριών, η αλληλοκατανόηση και η αύξηση της εμπιστοσύνης. Τέλος, ο Joe Jones, Head of Data Adequacy, Data Policy Directorate, UK Department for Digital, Culture, Media & Sport, αναφέρθηκε στην υιοθέτηση του Κανονισμού από τρίτα κράτη που ήδη αποτελεί ένα πολύ σημαντικό βήμα προς τη σύγκλιση. Επεσήμανε ότι η σύγκλιση των χωρών αποτελεί μεγάλη πρόκληση και η γεφύρωση των αντιθέσεων ακόμη μεγαλύτερη. Η επικοινωνία, όμως, των χωρών προκρίνεται ως βασικό στοιχείο για την εύρεση λύσης.

τερη αξιοποίηση αυτών. Τέλος, περιέγραψε το φαινόμενο του cookie banner fatigue, το οποίο ωθεί τους χρήστες να αποδεχτούν τα cookies, χωρίς όμως να τους παρέχεται ένας εύχρηστος μηχανισμός για την απόρριψη και τη διαχείριση αυτών.

“H πρόταση κανονισμού για μια ευρωπαϊκή προσέγγιση για την Τεχνητή Νοημοσύνη. Συνοπτική παρουσίαση των επιμέρους σημείων και πρόσφατων σχετικών πρωτοβουλιών” Η Έλσα Παπαδοπούλου, Νομική Σύμβουλος, Υποψήφια Διδάκτωρ σε Θέματα Ηθικής και Τεχνητής Νοημοσύνης στον Τομέα της Υγείας, Τμήμα Πληροφορικής, Πανεπιστήμιο Ιονίου, αναφέρθηκε στην πρόταση κανονισμού για την Τεχνητή Νοημοσύνη. Ανέλυσε διεξοδικά το πεδίο εφαρμογής του κανονισμού και τον στόχο της βελτίωσης της αγοράς με ένα πλαίσιο κανόνων το οποίο θα έχει ως βάση το άρθρο 114 της ΣΛΕΕ και θα βασίζεται στη διαφάνεια, την ασφάλεια και την ακρίβεια. Η πρόταση αποτελείται από 2 τμήματα, το κείμενο της πρότασης και 9 σε σύνολο παραρτήματα, και διακρίνει τους κινδύνους που μπορούν να προκύψουν από την Τεχνητή Νοημοσύνη σε: Unacceptable Risk, High risk, AI

SESSION #3 Η ΙΔΙΩΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΠΟΧΗ “The upcoming ePrivacy Regulation: shaping Europe (cookieless?) digital future” Ο Tommaso Ricci, Data Protection & LegalTech Specialist, Intellectual Property and Technology Department of DLA Piper Italy, αναφέρθηκε στη σημασία της ψήφισης του Κανονισμού e-Privacy, ο οποίος θα έχει διευρυμένο - πεδίο καθ’ ύλη και κατά τόπον - εφαρμογής, απλοποιεί τους κανόνες για τα cookies, αυξάνει τα μέτρα προστασίας, αλλά και τα πρόστιμα. Αναφέρθηκε εκτενώς στο ζήτημα των cookies, εξηγώντας πως είναι σε πολλές περιπτώσεις απαραίτητα για την παροχή των υπηρεσιών, και επεσήμανε ότι δεν θα πρέπει να μας προβληματίζει η χρήση τους, αλλά το γεγονός ότι αυτά αξιοποιούνται με τρόπους που παραβιάζουν την αρχή της διαφάνειας. Σημείωσε, επιπροσθέτως, ότι οι επιχειρήσεις θα πρέπει να επικεντρωθούν όχι στη συλλογή περισσότερων δεδομένων, αλλά στην ποιοτικότερη και ορθό-

LAWYER _ 93

_EVENTS Specific transparency obligations και Minimal Risk. Η πρόταση δεν έχει ακόμη υιοθετηθεί από την ΕΕ.

“Τεχνητή Νοημοσύνη, δεδομένα και Δικαιοσύνη” Ο Σπύρος Τάσσης, Πρόεδρος Ελληνικής Ένωσης για την Προστασία Προσωπικών Δεδομένων και Ιδιωτικότητας, αναφέρθηκε στη διττή φύση των προσωπικών δεδομένων που αποτελούν τόσο asset όσο και δικαίωμα, ενώ τόνισε ότι η ορθή χρήση και η δίκαιη επεξεργασία σε συνδυασμό με τον σεβασμό στα δικαιώματα, οδηγεί εν τέλει σε καλύτερη επεξεργασία και εκμετάλλευση των δεδομένων. Στο πλαίσιο νομοθέτησης της Τεχνητής Νοημοσύνης είναι πολύ σημαντική η ύπαρξη του GDPR, καθώς οι εφαρμογές της ΤΝ βασίζονται στην δημιουργία μεγάλου όγκου δεδομένων. Αναφέρθηκε ακόμη διεξοδικά στην αξία της Τεχνητής Νοημοσύνης για τον νομικό κλάδο, καθώς οι εφαρμογές της θα μπορούσαν να αποτελέσουν χρήσιμο εργαλείο για όλα τα στάδια της νομικής εργασίας, τόσο σε επίπεδο δίκης ή προδικαστικών πράξεων, όσο και εξωδικαστικά. Φυσικά, αυτό προϋποθέτει την ύπαρξη κανόνων δεοντολογίας και αυστηρών μέτρων κυβερνοασφάλειας, ενώ η διαφάνεια, η ενημέρωση και η κατάλληλη εκπαίδευση μπορούν να συμβάλλουν στην αποφυγή των στρεβλώσεων και στην αύξηση της εμπιστοσύνης απέναντι στην Τεχνητή Νοημοσύνη.

πανδημίας, η χρήση της ΤΝ εντάθηκε και έδωσε λύσεις σε πληθώρα προβλημάτων. Από τη χρήση των 3D printers, μέχρι τη χρήση drones, και από την αξιοποίηση ρομποτικών βοηθών μέχρι τα smart devices, η ΤΝ βοηθά, έτσι ώστε να σώζονται περισσότερες από 400.000 ζωές ετησίως, να εξοικονομούνται 200 δισεκατομμύρια ευρώ και 1.8 δισεκατομμύρια ώρες εργασίας. Ως προκλήσεις ανέφερε την κυβερνοασφάλεια, την εξάρτηση από την ΤΝ και την προστασία των δεδομένων, ενώ τόνισε την ανάγκη λογοδοσίας, διαφάνειας και σεβασμού προς τα ανθρώπινα δικαιώματα.

“Ενσωματώνοντας τον νόμο στην τεχνολογία: Η σημασία των ‘Legal Informatics’” Τέλος, ο Αλέξανδρος Νούσιας, Εξωτερικός Συνεργάτης ΕΚΕΦΕ-Δ, Συνιδρυτής MyData Greece, αναφέρθηκε στη διασύνδεση του νομικού επαγγέλματος με την πληροφορική και την ανάπτυξη του legal tech. Ανέλυσε τη λειτουργία του LegiCrowd που έχει πραγματοποιηθεί με τη συνεργασία νομικών και ανθρώπων της πληροφορικής. Ακόμη τόνισε ότι οι εφαρμογές της ΤΝ στον νομικό κλάδο θα δημιουργήσουν νέες θέσεις εργασίας, καθώς ο νομικός θα είναι απαραίτητος για την εισαγωγή και την αξιολόγηση των δεδομένων. Επεσήμανε, επίσης, τη σημασία εισαγωγής των πανεπιστημίων στην διαδικασία ένταξης των νομικών στον χώρο της πληροφορικής. Το συνέδριο διεξήχθη με την τιμητική υποστήριξη των Association of Corporate Counsel (ACC) Europe, Greek eCommerce Association (GRECA), Ελληνική Ένωση Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων και Ιδιωτικότητας (HADPP), The DPO Academy και το Ελληνικό Παράρτημα του European Association of Data Protection Professionals (Greek EADPP Branch). ■

“Artificial Intelligence, Pharma & Medtech Industry in the Covid-19 Era: Risks and Privacy Concerns” Ο Αντώνης Ευαγγελίδης, Chief Ethics/ Compliance & Data Privacy Officer, VIANEX SA Group of Companies, αναφέρθηκε στις εφαρμογές της Τεχνητής Νοημοσύνης στη φαρμακοβιομηχανία. Ειδικότερα κατά τη διάρκεια της

94 _ LAWYER

27 09 21 

presents



LIVE ON YOUR SCREEN

Retaining Performance Under Continuous Disruption

Early Bird 2 0% until 27/08 /21

Η μεθοδολογία Agile εξασφαλίζει ευελιξία και ανθεκτικότητα σε περιόδους αστάθειας και αβεβαιότητας. Το Agile Finance Conference αναδεικνύει εκείνα τα χαρακτηριστικά που καθιστούν "agile" μια Οικονομική Διεύθυνση και παρουσιάσει αποτελεσματικές πρακτικές και μεθοδολογίες από την Ελλάδα και διεθνώς. ● Πώς επιστρέφουμε σε τροχιά ανάπτυξης μετά από μια κρίση; ● Πώς αναδιαρθρώνουμε τα οικονομικά της επιχείρησης

για να εξασφαλιστεί η χρηματοδότηση;

● Πώς διοχετεύουμε τη χρηματοδότηση στα χαρακτηριστικά

που παρέχουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στην επιχείρησή μας;

● Πώς αξιοποιούμε ευκαιρίες για να διευρύνουμε

ή πώς ανακτούμε το μερίδιο αγοράς που απωλέσαμε;

● Είναι οι περικοπές η ενδεδειγμένη λύση αν δεν πιάσαμε

τους οικονομικούς στόχους μας;

● Πώς να σχεδιάσουμε με γνώμονα

την προδραστικότητα έναντι της αντίδρασης;

www.agilefinance.gr

LAWYER _ 95

Συμμετοχές-Χορηγίες: Κωνσταντίνος Ραμπίδης, T: +30 210 661 7777, (εσωτ. 309), E: krambidis@boussias.com Περιεχόμενο: Βασίλης Καφίρης, T: +30 210 661 7777, (εσωτ. 132), E: vkafiris@boussias.com

Official Publication

_WORLD REPORT

ΝΈΟΙ ΚΑΝΌΝΕΣ ΤΗΣ ΕΕ ΓΙΑ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΚΌ ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΟ ΣΤΟ ΔΙΑΔΊΚΤΥΟ

ΕΡΕΥΝΑ ΕΥ ΚΑΙ HARVARD: ΠΡΟΚΛΗΣΗ Ο ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΝΟΜΙΚΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΕΩΝ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Οι περίπλοκες ψηφιακές και κανονιστικές αλλαγές σε παγκόσμιο επίπεδο, που δημιουργούν ένα περιβάλλον δύσκολο για τις νομικές διευθύνσεις των επιχειρήσεων, τέθηκαν στο μικροσκόπιο σε έρευνα του παγκόσμιου νομικού δικτύου της ΕΥ, EY Law και του Center on the Legal Profession της Νομικής Σχολής του Harvard. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε στις αρχές του 2021 με τη συμμετοχή περισσότερων από 2.000 ανώτατων στελεχών επιχειρήσεων, συμπεριλαμβανομένων περισσότερων από 1.000 επικεφαλής νομικών διευθύνσεων επιχειρήσεων από 17 κλάδους σε 22 χώρες. Βασικό ζήτημα φαίνεται να αποτελεί η διαχείριση κινδύνων, ειδικά στο πεδίο της προστασίας των προσωπικών δεδομένων, στο οποίο υπάρχει σημαντική τεχνολογική έλλειψη. Σημαντικό ζήτημα αποτελεί, επίσης, η διαχείριση του προϋπολογισμού, με 88% των επικεφαλής των νομικών τμημάτων να εξετάζουν μείωση του κόστους των λειτουργιών τους. Η έλλειψη τεχνολογίας φαίνεται να επηρεάζει αρνητικά το 59% των νομικών τμημάτων. Παρ΄ όλα αυτά, μόνο το 50% των διευθύνσεων έχει προχωρήσει σε αύξηση της αξιοποίησης της τεχνολογίας τον τελευταίο χρόνο. Περισσότεροι από 8 στους δέκα εσωτερικούς συμβούλους δηλώνουν ότι δεν διαθέτουν την απαραίτητη τεχνογνωσία για την αυτοματοποίηση των διαδικασιών. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο φόρτος εργασίας των νομικών διευθύνσεων αναμένεται να αυξηθεί τα επόμενα 3 χρόνια κατά 25%, ενώ η αύξηση του αριθμού των στελεχών θα φτάσει μόλις το 3% για το ίδιο διάστημα. Σημαντικό κόστος στα έσοδα φαίνεται να έχει η αναποτελεσματικότητα των διαδικασιών σύναψης συμβάσεων, όπως δηλώνει το 57% των επικεφαλής διευθύνσεων επιχειρηματικής ανάπτυξης (business development). 96 _ LAWYER

Δημοσιεύθηκαν στις 9 Ιουνίου 2021 οι νέοι κανόνες της ΕΕ για την αφαίρεση τρομοκρατικού περιεχομένου από το διαδίκτυο. Οι αρχές των κρατών-μελών είναι υπεύθυνες για την αναφορά του τρομοκρατικού περιεχομένου στις διαδικτυακές πλατφόρμες, οι οποίες οφείλουν να το αφαιρούν εντός μίας ώρας από την αναφορά. Οι κανόνες διέπονται από αυστηρές αρχές διασφάλισης της ελευθερίας της έκφρασης και της πληροφόρησης, ενώ τίθενται ιδιαίτερα αυστηρά πλαίσια διαφάνειας βάσει των οποίων οι αρχές των κρατών-μελών οφείλουν να αναφέρουν με ακρίβεια τον όγκο και το περιεχόμενο των αναρτήσεων που θα αφαιρούνται, τα μέτρα για τον εντοπισμό τους και τον αριθμό και το είδος των τυχόν κυρώσεων που επιβάλλονται στις πλατφόρμες για μη συμμόρφωση με τον κανονισμό. Για την προετοιμασία των κρατώνμελών και των πλατφορμών δίνεται προθεσμία ενός χρόνου, μετά το πέρας του οποίου ο κανονισμός θα τεθεί σε εφαρμογή, ήτοι στις 7 Ιουνίου 2022.

ΈΛΕΓΧΟΙ ΓΙΑ ΤΗ ΧΡΉΣΗ COOKIES ΑΠΌ ΤΗΝ ΑΠΔΠΧ ΚΎΠΡΟΥ Με ανακοίνωσή του το Γραφείο Επιτρόπου Προστασίας Δεδομένων της Κυπριακής Δημοκρατίας δήλωσε ότι από τις 22 Ιουνίου θα αρχίσει τη διενέργεια ελέγχων σε διαδικτυακούς τόπους, οι οποίοι κάνουν χρήση Cookies. Όπως σημειώνεται, μεγάλος αριθμός σελίδων δεν έχει συμμορφωθεί με τη νομοθεσία, με αποτέλεσμα η συγκατάθεση που λαμβάνεται από τους χρήστες να μην είναι νόμιμη, καθώς δεν περιλαμβάνει βασικά στοιχεία, όπως: να δίνεται για συγκεκριμένους σκοπούς, να είναι ελεύθερη και να υπάρχει η δυνατότητα ανάκλησής της, να λαμβάνεται πριν την έναρξη της επεξεργασίας και να προηγείται της λήψης της, να προηγείται κατάλληλη ενημέρωση σχετικά με την συλλογή και επεξεργασία προσωπικών δεδομένων και η ανάκληση της συγκατάθεσης να είναι εξίσου εύκολη με την παροχή της.

ΑΠΌΦΑΣΗ BUNDESVERFASSUNGSGERICHT ΓΙΑ ΤΟ PSPP Διαδικασία επί παραβάσει κινεί η Κομισιόν κατά της Γερμανίας για την απόφαση Bundesverfassungsgericht. Σύμφωνα με την Κομισιόν «Η απόφαση του Γερμανικού Συνταγματικού Δικαστηρίου συνιστά σοβαρό προηγούμενο για την ενωσιακή έννομη τάξη». Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή απέστειλε προειδοποιητική επιστολή στη Γερμανία για παραβίαση των αρχών την αυτονομίας, της υπεροχής, της αποτελεσματικότητας και της ομοιόμορφης εφαρμογής του δικαίου της Ένωσης, καθώς και του σεβασμού της δικαιοδοσίας του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης δυνάμει του άρθρου 267 της ΣΛΕΕ. Η εν λόγω απόφαση αφορά το πρόγραμμα αγοράς τίτλων του δημοσίου τομέα (PSPP) της ΕΚΤ, το οποίο με την απόφαση κηρύχθηκε ως «ultra vires». Ως «ultra vires» κηρύχθηκε και απόφαση του Δικαστηρίου της ΕΕ μέσω της ίδιας απόφασης του Γερμανικού Δικαστηρίου, μην επιτρέποντας την παραγωγή εννόμων αποτελεσμάτων στην Γερμανία, παρά την ύπαρξη απόφασης από το ΔΕΕ. Η χώρα παραβίασε κατ’ αυτόν τον τρόπο την αρχή της υπεροχής του δικαίου της ΕΕ. Στη Γερμανία έχει δοθεί προθεσμία 2 μηνών για να απαντήσει στην Επιτροπή.

LAWYER _ 97

Δανία: Απόφαση επαναπατρισμού υποστηριχτών του ISIS από τη Συρία Σε απόφαση επαναπατρισμού υποστηριχτών του ISIS που παρέμεναν στο συριακό έδαφος προέβη η Δανία, με τα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη να αρνούνται μέχρι στιγμής αντίστοιχους επαναπατρισμούς. Βάσει της απόφασης, 3 γυναίκες και 14 παιδιά, Δανοί υπήκοοι, θα επαναπατριστούν και οι γυναίκες αναμένεται να οδηγηθούν ενώπιον των δανέζικων δικαστηρίων με την κατηγορία της τρομοκρατίας. Ακόμη, 3 παιδιά αναμένεται να επαναπατριστούν χωρίς τις μητέρες τους, από τις οποίες έχει αφαιρεθεί η δανέζικη υπηκοότητα. Η απόφαση αυτής της δανέζικης κυβέρνησης λήφθηκε στο πλαίσιο αλλαγής των πολιτικών ασφαλείας της χώρας, η οποία πλέον επιδιώκει την πρόληψη περιστατικών ριζοσπαστικοποίησης στους καταυλισμούς της Συρίας και την αποφυγή εισόδου στην ΕΕ ριζοσπαστικοποιημένων υποστηρικτών του ISIS.

_WORLD REPORT

ΤΟ BITCOIN ΩΣ ΝΌΜΙΜΟ ΝΌΜΙΣΜΑ ΣΤΟ ΕΛ ΣΑΛΒΑΔΌΡ

ΠΡΌΣΤΙΜΟ 220 ΕΚΑΤΟΜΜΥΡΊΩΝ ΣΤΗ GOOGLE ΑΠΌ ΤΗ ΓΑΛΛΙΚΉ ΕΠΙΤΡΟΠΉ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΎ Πρόστιμο ύψους 220 εκατομμυρίων επέβαλε στη Google η Γαλλική Επιτροπή Ανταγωνισμού. Σύμφωνα με την επιτροπή, ο τεχνολογικός γίγαντας παραβίασε τη νομοθεσία για την προώθηση διαφημίσεων στο διαδίκτυο. Η εταιρία δεν αρνήθηκε τις κατηγορίες, με αποτέλεσμα την επιβολή του προστίμου και την έναρξη των σχετικών διαδικασιών. Σε αυτό το πλαίσιο ο Bruno Le Maire, Υπουργός Οικονομικών της Γαλλίας, ανέφερε ότι η επιβολή της νομοθεσίας για τον ανταγωνισμό είναι απαραίτητη, καθώς οι τεχνολογικές εταιρίες που δραστηριoποιούνται στη γαλλική επικράτεια έχουν σταδιακά καταλάβει δεσπόζουσες θέσεις στην αγορά.

ΕΥΡΩΠΑΪΚΌΣ ΚΑΝΟΝΙΣΜΌΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΎΣΤΗΜΑ E-CODEX Τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας των διασυνοριακών επικοινωνιών μεταξύ των δικαστικών αρχών και την πρόσβαση των πολιτών στη δικαιοσύνη επιδιώκει ο νέος κανονισμός για το σύστημα e-Codex. Μέσω του συστήματος επιτρέπεται η συνδεσιμότητα των εθνικών συστημάτων και η διασυνοριακή διεκπεραίωση αστικών και ποινικών υποθέσεων. Οι χρήστες έχουν τη δυνατότητα αποστολής και λήψης νομικών εγγράφων και αποδεικτικών στοιχείων με ασφάλεια και ταχύτητα. Το σύστημα αποτελεί προϊόν μακροχρόνιας εργασίας κοινοπραξίας κρατών-μελών, τα οποία θα παραμείνουν υπεύθυνα για τη διαχείρισή του μέχρι το 2024. Το νομικό πλαίσιο που αναμένεται να δημιουργηθεί θα μεταβιβαστεί στον eu-LISA.

98 _ LAWYER

Μετά από πρόταση του Προέδρου της χώρας Nayib Bukele, το Bitcoin αναγνωρίζεται ως νόμιμο εθνικό νόμισμα για το Ελ Σαλβαδόρ. Η χρήση του κρυπτονομίσματος θα επιτρέπεται στη χώρα χωρίς περιορισμούς, αλλά χωρίς φυσικά να αντικαταστήσει το τρέχον, επίσημο νόμισμα της χώρας. Η απόφαση αυτή εντάσσεται στο σχέδιο οικονομικής και τεχνολογικής ανασυγκρότησης της χώρας, βάσει του οποίου προβλέπεται η παροχή άδειας διαμονής για τα φυσικά πρόσωπα που σκοπεύουν να ασχοληθούν με σχετικές με το Bitcoin επενδύσεις στο Ελ Σαλβαδόρ. Η πρόταση του Bukele υπερψηφίστηκε με 62 θετικές από το σύνολο των 84 ψήφων.

ΟΙ ΕΛΒΕΤΟΊ ΨΗΦΟΦΌΡΟΙ ΚΑΤΑΨΗΦΊΖΟΥΝ 3 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΆ ΝΟΜΟΣΧΈΔΙΑ Κατά τριών περιβαλλοντικών νομοσχεδίων ψήφισαν οι Ελβετοί ψηφοφόροι, απορρίπτοντας έτσι πρωτοβουλίες οι οποίες στόχευαν στη βελτίωση της καθημερινής τους ζωής. Η πρώτη ρύθμιση περιελάμβανε μέτρα εξασφάλισης καθαρού πόσιμου νερού και υγιεινών τροφίμων με κατάργηση των επιδοτήσεων για τη χρήση φυτοφαρμάκων και αντιβιοτικών στα τρόφιμα. Η δεύτερη ρύθμιση που επίσης απορρίφθηκε προέβλεπε την κατάργηση των συνθετικών φυτοφαρμάκων στα τρόφιμα. Η τρίτη ρύθμιση, η οποία καταψηφίστηκε από τους ψηφοφόρους αν και υπερψηφίστηκε από τα μέλη του Εθνικού Συμβουλίου, αφορούσε στη λήψη μέτρων για τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου έως το 2030. Το έργο θα χρηματοδοτούνταν από την αύξηση των φόρων στο αέριο και την προσθήκη επιπλέον φορολογίας στα αεροπορικά εισιτήρια.

Υπό την Αιγίδα

Χρυσός Χορηγός

presents

Athens ESG Forum

Χορηγοί

Embracing the Next Finance Revolution

Η BOUSSIAS ανοίγει τη συζήτηση για τις επαναστατικές αλλαγές που φέρνει η εφαρμογή των κριτηρίων ESG στην επιχειρηματικότητα και τη βιώσιμη χρηματοδότηση. Το συνέδριο φιλοδοξεί να αναλύσει όλα τα σημαντικά ζητήματα και να προσφέρει στα management teams και τα ανώτατα στελέχη των επιχειρήσεων έναν οδικό χάρτη, με σκοπό να οδηγήσουν με ασφάλεια τις εταιρείες τους στη νέα εποχή των ESG.

International ESG Influencers

ΔΕΥΤΕΡΑ Υποστηρικτής

Distinguished Professors

prof. Ioannis Ioannou

LONDON BUSINESS SCHOOL

Caterina Occhio CSR & SUSTAINABILITY ADVISOR

καθ. Νικόλαος Μυλωνάς ΕΚΠΑ καθ.Αναστάσιος Σεπέτης Παν/μιο Δυτικής Αττικής καθ. Νικόλαος Φίλιππας ΠΑΝ/ΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ Top Industry Reps

Σίσσυ Ηλιοπούλου COCA-COLA Σταύρος Μήτσης MITSIS HOTELS Φωτεινή Μπαμπανάρα ΟΜΙΛΟΣ NOVARTIS Theodore Chouliaras UPOILTANKERS

Με την Επιστημονική Συνεργασία

Top Institutional Reps

Sudip Hazra KEPLER CHEUVREUX

Onic Palandjian GROUP RMC

Μαρία Αλεξίου CRS HELLAS Χαρούλα Απαλαγάκη ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝΩΣΗ ΤΡΑΠΕΖΩΝ Dr. Valia Avgoustidi COMMON SEAS GREECE Κωνσταντίνος Κωνσταντίνου ΣΕΒ Νατάσα Μαρτσέκη NED Club in Greece / EcoDa Φάνης Μυλωνάς ΕΝΩΣΗ ΘΕΣΜΙΚΩΝ ΕΠΕΝΔΥΤΩΝ

Με την Τιμητική Υποστήριξη

Renowned ESG Experts

Hatuna PokrovskaiaVerkuyl S&P GLOBAL MARKET INTELLIGENCE

www.athens-esg-forum.gr

Μπάμπης Αγγελετόπουλος WHITETIP Ελπίδα Βασιλειάδου KVP LAW Tassos Iossiphides EY GREECE Vassilis Kaminaris EY GREECE Kiara Konti EY GREECE Άγγελος Μοχλούλης ZERYNTHIA Γιάννης Παπλωματάς PRIORITY Μιχάλης Σπανός GLOBAL SUSTAIN Izabella M. Tsirba Hellenic Alumni Association of LSE

Συμμετοχές: Έλενα Καλογρίτσα, T: +30 210 661 7777 (εσωτ. 122), E: ekalogritsa@boussias.com Περιεχόμενο: XXXXXXXXXXXXXXXXX, Τ: 210 6617777 (εσωτ. XXX), E: XXXXXXXXXXXXXXXXX@boussias.com Χορηγίες: Λίζα Αντωνιάδη, T: +30 210 661 7777, (εσωτ. 158), E: lantoniadi@boussias.com, Χορηγίες: XXXXXXXXXXXXXXXXX, Τ: 210 6617777 (εσωτ. XXX), Ε: XXXXXXXXXXXXXXXXX@boussias.com Άννα Γυπαράκη, T: +30 210 661 7777, (εσωτ. 152), E: agyparaki@boussias.com Συμμετοχές: XXXXXXXXXXXXXXXXX, 210 661(εσωτ. 7777 (εσωτ. XXX), Ε: XXXXXXXXXXXXXXXXX@boussias.com Περιεχόμενο: Βασίλης Καφίρης, T: +30 210 T: 661 7777, 132), E: vkafiris@boussias.com

Χορηγοί Επικοινωνίας

www.dealnews.gr

Official Publications

LAWYER

The Business Magazine • Iούνιος 2021

ΛΕΩΝΊΔΑΣ ΧΡΙΣΤΌΠΟΥΛΟΣ Γενικός Γραμματέας Ψηφιακής Διακυβέρνησης και Απλούστευσης Διαδικασιών

TIMH: 11,00 € ISSN: 2732-6152

012