Lawyer Τεύχος 19 by BOUSSIAS

LAWYER The Business Magazine Φεβρουάριος - Μάρτιος 2022

ANAΣΤΑΣΙΑ ΣΤΑΜΟΥ Αντιπρόεδρος Β’ Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς

Έμφυλη διάκριση στον χώρο εργασίας_σελ. 14 Παγκόσμιος φορολογικός συντελεστής_σελ. 26 Λιανεμπόριο και πανδημία_32 Οδηγία για τη διανομή ασφαλιστικών προϊόντων_σελ. 40 Προστασία δικαιωμάτων στην ψηφιακή εποχή_σελ. 48

TIMH: 13,00 € ISSN: 2732-6152

019

LAWYER

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

TIMH: 13,00 € ISSN: 2732-6152

019

The Business Magazine Φεβρουάριος - Μάρτιος 2022

The Business Magazine

ANAΣΤΑΣΙΑ ΣΤΑΜΟΥ

www.lawyermagazine.gr

Αντιπρόεδρος Β’ Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς

Έμφυλη διάκριση στον χώρο εργασίας_σελ. 14

04 _

Editorial

News & Updates

Cover Story: Αναστασία Στάμου Αντιπρόεδρος Β΄, Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς

In the Spotlight: Έμμεση διάκριση λόγω φύλου στον χώρο εργασίας: Η ευρωπαϊκή και εθνική νομοθεσία

In the Spotlight: Η συμφωνία για τον παγκόσμιο φορολογικό συντελεστή και τα οφέλη για την Ελλάδα

31 _

Lawyer Viewpoint: H 4ημερη εργασία στην Ευρώπη και στον κόσμο

48 _

In the Spotlight: Η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην ψηφιακή εποχή: Οι νέες προκλήσεις και η στρατηγική της ΕΕ

64 _

Opinions: Ευάγγελος Ι. Μαργαρίτης Δικηγόρος, Δρ. Νομικής, Post – Doc Αστικού Δικαίου Νομικής Αθηνών, CIPP/E

EDITOR IN CHIEF ATTORNEY AT LAW LL.M

Παγκόσμιος φορολογικός συντελεστής_σελ. 26 Λιανεμπόριο και πανδημία_32

019

Οδηγία για τη διανομή ασφαλιστικών προϊόντων_σελ. 40

Αλεξάνδρα Βαρλά

Προστασία δικαιωμάτων στην ψηφιακή εποχή_σελ. 48

avarla@boussias.com ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ / ΣΥΝΤΑΚΤΡΙΑ

Αλεξιάννα Τσότσου

ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΣ

Λυδία Βενέρη

ACCOUNT MANAGER

Λήδα Πλατή

lplati@boussias.com YΠΟΔΟΧΗ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗΣ

Ρούλη Σαμίου

rsamiou@boussias.com ART DIRECTOR

Nατάσσα Θεοδοσίου

In the Spotlight: Λιανεμπόριο και πανδημία: Οι νομικές προκλήσεις στον κλάδο και η επόμενη μέρα

In the Spotlight: Οδηγία για τη διανομή ασφαλιστικών προϊόντων: Η εφαρμογή και η επίδρασή της στην ευρωπαϊκή και ελληνική αγορά

ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ

Ρίτα Κανδάκη

Industry Focus: Ελένη Σταθάκη Head of Legal, Upstream

Opinions: Μαρίνα Φαρμακίδη Δικηγόρος, Συνεργάτης του Κέντρου Διοτίμα

Ιωάννα Παχή, Δηµήτρης Φαραός, Θανάσης Μουτζίκος

Lawyer Events: 1ο Corporate Governance Conference

Lawyer On Tour: Σάντυ Τσακιρίδη Group Senior Legal Counsel – Data Privacy, HSBC

Χρύσα Δανιηλίδου ΦΩΤΟΓΡΑΦΟΣ

Κορνήλιος Σαραντίογλου IMAGE BANK

Αdobe Stock

ΤΜΗΜΑ ΣΥΝΔΡΟΜΩΝ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Δήμητρα Σπανού ΕΚΤΥΠΩΣΗ/ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ

Pressious Arvanitidis

ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ

ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ/ΕΝΘΕΣΗ/ΕΠΙΚΟΛΛΗΣΗ

Presstime ΛΟΓΙΣΤHΡΙΟ

Κωσταντίνος Χασιώτης, Αλέξης Σουλιώτης, Λίνα Γκολοµάζου

World Report

ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ (ΕΤΗΣΙΕΣ) Εταιρειών: €78 Ιδιωτών: €68 Φοιτητών: €58 Κύπρου-Εξωτερικού: €88

ΕΚΔΟΤΗΣ

Μιχάλης Κ. Μπούσιας ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ

Κατερίνα Πολυμερίδου ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ ΠΩΛΗΣΕΩΝ

Νένα Γιαννακίδου CREATIVE DIRECTOR

Γιώργος Τριχιάς ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΒOUSSIAS ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ Ε.Π.Ε. Κλεισθένους 338, Τ.Κ. 153 44, Γέρακας Τ.: 210 661 7777 Website: www.boussias.com

26 LAWYER _ 3

Κωδικός ΕΛΤΑ 210177 ISSN 2732-6152

_EDITORIAL

“ TO IMPROVE IS TO CHANGE; TO BE PERFECT IS TO CHANGE OFTEN” Winston Churchill

εκίνησα να γράφω αυτό το editorial πριν τις 24 Φεβρουαρίου, όταν ο λόγος που έφερνα στο μυαλό μου τον Sir Winston Churchill ήταν η περίφημη αυτή φράση του, και η αλλαγή στην οποία αναφερόμουν ήταν αυτή της περιοδικότητας του LAWYER από μηνιαίο σε διμηνιαίο (πλουσιότερο σε ύλη και σε φιλοξενούμενα πρόσωπα). Σχεδόν έναν μήνα μετά και έχοντας μπροστά μας μια πρωτόγνωρη - για τη γενιά μας - ανθρωπιστική, οικονομική και πολιτική κρίση, το όνομα του εμβληματικού πρώην πρωθυπουργού του Ηνωμένου Βασιλείου εμφανίζεται σε άρθρα και αναλύσεις που εντοπίζουν πολλά κοινά στοιχεία ανάμεσα στη ρωσική επίθεση στην Ουκρανία και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μέσα σε μερικά εικοσιτετράωρα, ο κόσμος άλλαξε δραματικά. Από τις ανεξέλεγκτες προσφυγικές ροές και τα θύματα των συγκρούσεων, μέχρι τη διατάραξη της οικονομίας σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά και τον φόβο της πυρηνικής απειλής. Ταυτόχρονα όμως είδαμε και μια άλλη, σπουδαία αλλαγή: άνθρωποι και επιχειρήσεις που για πρώτη φορά άφησαν στην άκρη το προσωπικό τους όφελος και οικονομικό συμφέρον, για να στηρίξουν με κάθε μέσο τους πληγέντες. Εκατοντάδες ταξιδιώτες ανά τον κόσμο προχώρησαν σε εικονικές κρατήσεις μέσω της εφαρμογής Airbnb για «οικοδεσπότες σε ανάγκη». Μάλιστα, η δημοφιλής πλατφόρμα κατήργησε τη δέσμευση προμήθειας στις κρατήσεις επί ουκρανικού εδάφους, ενώ παράλληλα ξεκίνησε το πρόγραμμα για τη φιλοξενία 100.000 Ουκρανών προσφύγων. Από τον χώρο του fintech, η Revolut δημιούργησε για τους πρόσφυγες ένα ειδικό προϊόν, μέσω του οποίου μπορούν, χωρίς τη χρέωση προμήθειας ή οποιαδήποτε άλλη επιβάρυνση, να ανοίξουν λογαριασμό, να μεταφέρουν και να λάβουν χρήματα, να παραγγείλουν την ψηφιακή χρεωστική τους κάρτα και να συνδέσουν την εφαρμογή της Revolut με τους λογαριασμούς τους στην Ουκρανία. Και τα παραδείγματα δεν σταματούν εκεί: εταιρείες όπως η KFC και η McDonald’s εξοπλίζουν τις προσφυγικές δομές με τρόφιμα και αναψυκτικά, η FedEx εξυπηρετεί τη μεταφορά των ειδών πρώτης ανάγκης, η Novo Nordisk προμηθεύει απαραίτητα φάρμακα, η Vodafone παρέχει δωρεάν χρόνο ομιλίας και internet. Και βεβαίως, ας μην ξεχνάμε τη συντονισμένη κινητοποίηση ιδιωτών, οργανισμών και κρατών για τη φιλοξενία των πληγέντων και την αποστολή ανθρωπιστικής βοήθειας, φαρμακευτικού και υγειονομικού υλικού.

Αλεξάνδρα Βαρλά Editor-in-Chief

Πρόκειται για ένα πρωτοφανές ‘κύμα’ αλληλεγγύης, ενδεικτικό της βελτίωσης και της πορείας μας από το ατομικό προς το συλλογικό. Για αυτήν την αλλαγή θέλω να μιλήσω.

_NEWS&UPDATES

ΈΡΕΥΝΑ ΑΠΌ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΉ ΕΠΙΤΡΟΠΉ ΑΝΑΦΟΡΙΚΆ ΜΕ ΤΑ ΜΈΤΡΑ ΣΤΉΡΙΞΗΣ ΤΩΝ ΕΛΤΑ Διεξοδική έρευνα έχει εκκινήσει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή μετά από καταγγελία που έλαβε τον Μάιο του 2020 για μέτρα υπέρ των Ελληνικών Ταχυδρομείων, τα οποία σύμφωνα με την καταγγελία συνιστούν ασυμβίβαστη κρατική ενίσχυση υπέρ της επιχείρησης. Πιο συγκεκριμένα, τα μέτρα αφορούσαν την καταβολή από το ελληνικό Δημόσιο 149 εκατ. ευρώ στα ΕΛΤΑ τον Δεκέμβριο του 2020 ως πρόσθετη αντιστάθμιση ΥΠΚΥ για την περίοδο 20132018, εισφορά κεφαλαίου από την Ελλάδα ύψους 100 εκατ. ευρώ στο μετοχικό κεφάλαιο των ΕΛΤΑ, η οποία πραγματοποιήθηκε τον Δεκέμβριο του 2020, και τη χορήγηση βάσει του ελληνικού κώδικα ΦΠΑ απαλλαγής από τον φόρο προστιθέμενης αξίας σε όλες τις ταχυδρομικές υπηρεσίες των ΕΛΤΑ από το 2000. Η έναρξη της διαδικασίας της έρευνας δίνει στην Ελλάδα και τον καταγγέλλοντα, αλλά και τα τυχόν ενδιαφερόμενα μέρη, τη δυνατότητα να υποβάλλουν τις παρατηρήσεις τους επί του ζητήματος.

ΣΤΡΟΦΉ ΣΤΑ PPAS ΓΙΑ ΡΕΎΜΑ ΑΠΌ ΑΝΑΝΕΏΣΙΜΕΣ ΠΗΓΈΣ ΕΝΈΡΓΕΙΑΣ

Με την ενεργειακή κρίση σε πλήρη εξέλιξη και τον πόλεμο στην Ουκρανία να πυροδοτεί έκρηξη στο κόστος της ενέργειας, ολοένα και περισσότερες βιομηχανίες και μεγάλες αλυσίδες εμπορίου αναζητούν τη σύναψη των διμερών μακροχρόνιων συμβάσεων προμήθειας “πράσινης” ηλεκτρικής ενέργειας (PPAs) με εταιρείες παραγωγούς Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ). Τα οφέλη την αξιοποίησης των ΑΠΕ έχουν ήδη αναγνωρίσει παγκόσμιοι κολοσσοί, όπως η Amazon η οποία έχει συνάψει PPAs συνολικής ισχύος 13,9 GW, η Microsoft με 8,9 GW και η Meta Platforms (Facebook) με 8 GW. Στην Ελλάδα, σε αντίστοιχες ενέργειες έχουν προχωρήσει δύο μεγάλες ελληνικές εταιρίες, η ΤΕΡΝΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ και η ΗΡΩΝ. Συγκεκριμένα, οι εταιρίες του ομίλου ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ έχουν προχωρήσει στο άνοιγμα της αγοράς των PPAs και έχουν αξιοποιήσει τα αιολικά πάρκα της ΤΕΡΝΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ. Ο ΗΡΩΝ έχει ήδη συνάψει PPAs με 14 μεγάλους καταναλωτές με τη συνολική ισχύ που έχει συμφωνηθεί με τις συγκεκριμένες επιχειρήσεις να ανέρχεται στα 30 MW ή 44.000 MWh.

ΈΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΑΠΔΠΧ ΣΤΟ ΥΠΟΥΡΓΕΊΟ ΜΕΤΑΝΆΣΤΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΑΣΎΛΟΥ Η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (ΑΠΔΠΧ) προχώρησε στην έναρξη έρευνας στο Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου αναφορικά με την προμήθεια και εγκατάσταση των συστημάτων ΥΠΕΡΙΩΝ και ΚΕΝΤΑΥΡΟΣ στις δομές υποδοχής και φιλοξενίας αιτούντων άσυλο. Η έρευνα αφορά την νομική βάση επεξεργασίας δεδομένων στο πλαίσιο λειτουργίας των συστημάτων, αλλά και την διενέργεια μελέτης αντικτύπου των επιπτώσεων της επεξεργασίας δεδομένης της ανάγκης στην συγκεκριμένη περίπτωση για διενέργεια μελέτης τόσο πριν την λειτουργία των συστημάτων όσο και πριν την προμήθειά τους, προκειμένου να εμπίπτουν στις διατάξεις που προβλέπουν την προστασία δεδομένων από τον σχεδιασμό και εξ ορισμού. Το σύστημα ΥΠΕΡΙΩΝ θα αποτελέσει το σύστημα διαχείρισης αιτούντων και θα έχει την ευθύνη του ελέγχου πρόσβασης, της παρακολούθησης παροχών ανά αιτούντα άσυλο με χρήση ατομικής κάρτας και των μετακινήσεων, ενώ το σύστημα ΚΕΝΤΑΥΡΟΣ θα αποτελέσει το ψηφιακό σύστημα διαχείρισης ηλεκτρονικής και φυσικής ασφάλειας εντός και γύρω από τις εγκαταστάσεις μέσω προηγμένων συστημάτων παρακολούθησης και αλγορίθμων ανάλυσης συμπεριφοράς.

LAWYER _ 5

_NEWS&UPDATES

ΈΡΕΥΝΑ ΤΟΥ ΣΕΒ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΗΛΕΡΓΑΣΊΑ Σύμφωνα με νέα έρευνα του Συνδέσμου Επιχειρήσεων και Βιομηχανιών για την τηλεργασία προκύπτει ότι στην Ελλάδα, (με στοιχεία από την ΕΛΣΤΑΤ για το 2019), από το σύνολο των 3.911.031 απασχολούμενων ποσοστό 18,8% (734.667 απασχολούμενοι) απασχολείται σε επαγγέλματα με πλήρη δυνατότητα τηλεργασίας, όπως για παράδειγμα υπάλληλοι γραφείου, επαγγελματίες του χρηματοοικονομικού τομέα κ.α. Ένα ποσοστό 38,8% (1.517.643 απασχολούμενοι) έχει μερική δυνατότητα τηλεργασίας, όπως για παράδειγμα πωλητές, μηχανικοί κ.α., ενώ οι 1.658.721, δηλαδή το 42,4% απασχολείται σε επαγγέλματα που δεν έχουν καμία δυνατότητα τηλεργασίας, όπως για παράδειγμα οι οδηγοί αυτοκινήτων, χειριστές μηχανημάτων κ.ά. Παρ’ όλα αυτά, το ποσοστό τηλεργασίας στην Ελλάδα για το 2020 ήταν 7%, ενώ στην Ευρώπη 12%. Αναφορικά με τον δισταγμό των Ελλήνων εργοδοτών απέναντι στην τηλεργασία και την ενίσχυση της πορείας προς την ψηφιοποίηση της εργασίας από πλευράς πολιτείας ο Χρήστος Α. Ιωάννου, Διευθυντής Τομέα Απασχόλησης και Αγοράς Εργασίας ΣΕΒ, δήλωσε στο Lawyer: “Ο δισταγμός των Ελλήνων απέναντι στην τηλεργασία έχει σε μεγάλο βαθμό τις ίδιες αιτίες με τους δισταγμούς εργοδοτών διεθνώς. Πρώτον, καίτοι αυτό που ζήσαμε και ζούμε λόγω πανδημίας ως τηλεργασία σε μαζική κλίμακα, είναι στην ουσία το 5ο κύμα τηλεργασίας διεθνώς, για την πλειοψηφία είναι νέο φαινόμενο στην οργάνωση της εργασίας. Τα προηγούμενα 4 ήταν πολύ μικρότερης κλίμακας. Δεύτερον, δεν είναι όλα τα επαγγέλματα και όλες οι θέσεις εργασίας δυνατόν να υπαχθούν σε τηλεργασία. Έχουμε ειδική μελέτη για αυτό στην Ελλάδα. Ο βαθμός ψηφιακού μετασχηματισμού παραγωγής και υπηρεσιών σε μια οικονομία αυξάνει αυτές τις δυνατότητες. Τις ανακαλύπτουν σταδιακά επιχειρήσεις και εργαζόμενοι. Τρίτον, η τηλεργασία συνεπάγεται διαφορετική οργάνωση της εργασίας και της διοίκησης, και αυτή την ανάγκη ανακαλύπτουν τώρα επιχειρήσεις και εργαζόμενοι. Τέταρτον, η τηλεργασία ασκείται σε παραλλαγές. Η υβριδική οργάνωση της εργασίας (κάποιες μέρες-ώρες με φυσική παρουσία, άλλες με τηλεργασία) μπορεί σε πολλές περιπτώσεις να καταστεί μια νέα κανονικότητα. Οι αλλαγές στην οργάνωση της εργασίας λόγω της 4ης βιομηχανικής επανάστασης επιταχυνθήκαν λόγω πανδημίας. Πέμπτον, η πολιτεία οφείλει να αποφεύγει «αρτηριοσκληρωτικές» ρυθμίσεις που δεν επιτρέπουν την ευελιξία επιχειρήσεων και εργαζόμενων, προς αμοιβαίο όφελος παραγωγικότητας και ευημερίας.” 6 _ LAWYER

E-PEITHARXIKA: Η ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΉ ΒΆΣΗ ΔΕΔΟΜΈΝΩΝ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΉΣ ΑΡΧΉΣ ΔΙΑΦΆΝΕΙΑΣ

Δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ η ΥΑ "Ρυθμίσεις ειδικότερων θεμάτων λειτουργίας και διαχείρισης της ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων με τίτλο e-Peitharxika", που μεταξύ άλλων προβλέπει: τον καθορισμό των υπόχρεων καταχώρισης στοιχείων στην ηλεκτρονική βάση δεδομένων με τίτλο “e- Peitharxika” με σκοπό τη συστηματική παρακολούθηση της πορείας των διαδικασιών προκαταρκτικής εξέτασης, των διαδικασιών Ένορκης Διοικητικής Εξέτασης (Ε.Δ.Ε.), των πειθαρχικών διαδικασιών, της πορείας των ποινικών υποθέσεων που σχετίζονται με τις πειθαρχικές διαδικασίες των μονομελών ή συλλογικών πειθαρχικών οργάνων, καθώς και της εξέλιξης των πειθαρχικών υποθέσεων μετά την έκδοση των πειθαρχικών αποφάσεων σε περίπτωση άσκησης ένδικων μέσων. Ως ημερομηνία έναρξης λειτουργίας της εφαρμογής, ορίζεται η 1η Ιουνίου 2022.

_LAWYER INNOVATION CORNER

ΠΡΟΣΩΠΙΚΆ ΔΕΔΟΜΈΝΑ ΚΑΙ ΠΡΌΣΤΙΜΑ ΣΕ ΑΝΕΜΒΟΛΊΑΣΤΟΥΣ ΆΝΩ ΤΩΝ 60 ΕΤΏΝ

Γνωμοδότηση εξέδωσε ο Υπεύθυνος Προστασίας Δεδομένων (Data Protection Officer) του Υπουργείου Υγείας που αφορά δηλώσεις πολιτών για άσκηση του δικαιώματος περιορισμού της επεξεργασίας των προσωπικών δεδομένων τους που περιέχονται στην Βάση Δεδομένων Συστήματος Ηλεκτρονικής Συνταγογράφησης κατ’ άρθρο 18 παρ. 1 περ. β΄ ΓΚΠΔ. Ο Υπεύθυνος Προστασίας Δεδομένων του Υπουργείου καταλήγει στις εξής διατυπώσεις: α) Οι διαλαμβανόμενοι στις υπό κρίση “ΔΗΛΩΣΕΙΣ Άσκησης του δικαιώματος περιορισμού της επεξεργασίας των προσωπικών δεδομένων μου που περιέχονται στην Βάση Δεδομένων Συστήματος Ηλεκτρονικής Συνταγογράφησης κατ’ άρθρο 18 παρ. 1 περ. β΄ ΓΚΠΔ” προς το Υπουργείο Υγείας ισχυρισμοί τυγχάνουν παντελώς αβάσιμοι, στο μέτρο που επικαλούνται υποτιθέμενες παραβιάσεις του δικαιώματος κάθε ενδιαφερομένου στην προστασία έναντι της επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα (β) Το Υπουργείο Υγείας, ως υπεύθυνος επεξεργασίας, δύναται να απορρίψει το αίτημα περιορισμού στην επεξεργασία, που έχει ασκήσει κάθε ενδιαφερόμενος κατά τα προαναφερόμενα, στη βάση της γνωμοδότησης του Υπευθύνου Προστασίας Δεδομένων (DPO) του Υπουργείου Υγείας.

Οι βασικές αρχές του Legal Design (Μέρος Α’) Της

Αλεξάνδρας Βαρλά

Στο βιβλίο τους “The Legal Design Book: Doing Law in the 21st Century”, οι Astrid Kohlmeier και Meera Klemola αναφέρονται σε κάποιες βασικές αρχές τις οποίες θα πρέπει να υιοθετήσουν οι νομικές ομάδες που εφαρμόζουν τη μεθοδολογία του Legal Design για τον μετασχηματισμό της παροχής νομικών υπηρεσιών. Ας ρίξουμε μια ματιά στις πρώτες πέντε εξ’ αυτών: Περιορίστε την κριτική (Defer judgement): Απομακρυνθείτε από την κουλτούρα της (αντιπαραγωγικής) κριτικής και αφήστε τις σκέψεις, τις ιδέες και τις προτάσεις να εκφραστούν ελεύθερα, χωρίς περιορισμούς. Αποτύχετε γρήγορα και συχνά (Fail fast and often): Οι δικηγόροι πρέπει να “αγκαλιάσουν” την αποτυχία ως ένα απαραίτητο ορόσημο στην πορεία προς την καινοτομία και τον μετασχηματισμό. Περιέργεια και δημιουργικότητα (Curiosity and creativity): Το legal design βρίσκεται στον αντίποδα των προκαθορισμένων διαδικασιών και μοτίβων. Αφορά τη δημιουργία καινοτόμων, πελατοκεντρικών λύσεων, οι οποίες επιτάσσουν να αποδεσμευθούμε από τον συνήθη τρόπο σκέψης μας και να κάνουμε δημιουργικούς συνδυασμούς που άλλοι δεν μπορούν να φανταστούν. Η τέχνη της “περιστροφής” (The art of pivoting): Παρατηρήστε τη συμπεριφορά των πελατών σας, για να κατανοήσετε τον τρόπο με τον οποίο λαμβάνουν αποφάσεις. Μην εμμένετε στις ιδέες σας και να είστε έτοιμοι να αλλάξετε κατεύθυνση αν αυτή εξυπηρετεί καλύτερα τις ανάγκες τους. Η ευελιξία αποτελεί παράγοντα επιτυχίας. Εστιάστε σε στόχους (Focus on objectives): Ορίστε συγκεκριμένους επιχειρηματικούς στόχους και παρακολουθήστε την υλοποίησή τους για να καθοδηγήσετε την ομάδα σας προς τη σωστή κατεύθυνση. LAWYER _ 7

_COVER STORY

Αναστασία Στάμου Αντιπρόεδρος Β’, Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς

Η κουλτούρα καλής εταιρικής διακυβέρνησης είναι σημαντική για τη δημιουργία υπεραξίας 8 _ LAWYER

Πείτε μας δυο λόγια για εσάς και την επαγγελματική σας πορεία. Η επαγγελματική μου πορεία είναι συνδεδεμένη με την ελληνική κεφαλαιαγορά για είκοσι και πλέον χρόνια. Εντάχθηκα στο Χρηματιστήριο Αθηνών, ως νομική σύμβουλος, το 1999 και αργότερα ορίστηκα Επικεφαλής Κανονιστικής Συμμόρφωσης. Έχοντας εξειδίκευση στη δημιουργία νέων αγορών και προϊόντων, στη χρηματοδότηση εταιριών μέσω IPOs, στις νέες εισαγωγές και στις εταιρικές συναλλαγές εισηγμένων εταιριών, συμμετείχα ενεργά στο σχεδιασμό και στην υλοποίηση σημαντικών έργων του Ομίλου. Σήμερα, ως εκτελεστική Αντιπρόεδρος Β’ της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς έχω υπό την άμεση εποπτεία μου τους Φορείς της αγοράς (ΕΠΕΥ, ΑΕΔΑΚ, ΑΕΔΟΕΕ, επαγγελματικά ταμεία κλπ), την αυτοτελή Μονάδα για το ξέπλυμα χρήματος και τη Διεύθυνση Οικονομικών της Επιτροπής. Υπό την άμεση εποπτεία μου τελούν και όλα τα θέματα εταιρικής διακυβέρνησης των εισηγμένων εταιριών. Με την εταιρική διακυβέρνηση ειδικά, ασχολούμαι τα τελευταία δέκα χρόνια, συστηματικά. Το 2012 συμμετείχα, από την πλευρά του Χρηματιστηρίου, στην ίδρυση του Ελληνικού Συμβουλίου Εταιρικής Διακυβέρνησης (ΕΣΕΔ), αναγνωρισμένου, ήδη, φορέα για την προώθηση

των αρχών εταιρικής διακυβέρνησης και την έκδοση Ελληνικού Κώδικα Εταιρικής Διακυβέρνησης. Μέχρι σήμερα διατελώ Γενική Διευθύντρια και μέλος του Συμβουλίου Διοίκησης του ΕΣΕΔ. Ασχολούμαι, επίσης, ενεργά με θέματα που άπτονται της αξιοποίησης του πλέγματος “περιβάλλον, κοινωνία και εταιρική διακυβέρνηση” (“ESG”) για τη βιώσιμη ανάπτυξη των επιχειρήσεων. Συμμετέχω στον δημόσιο διάλογο, είτε με ομιλίες και εισηγήσεις είτε με αρθρογραφία, στο πλαίσιο προσπάθειας εμπέδωσης, από το οικοσύστημα, των αρχών καλής εταιρικής διακυβέρνησης και βιωσιμότητας και για τη διευκόλυνση, στο πλαίσιο της προληπτικής εποπτείας της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς, της ερμηνείας και ορθής εφαρμογής των διατάξεων. Ποιος είναι ο ρόλος του Διοικητικού Συμβουλίου στην Εταιρική Διακυβέρνηση; Η απάντηση βρίσκεται στη σημασία της εταιρικής διακυβέρνησης ως μηχανισμού διαχείρισης των εταιρικών υποθέσεων, μέσω του οποίου επιτυγχάνεται μείωση του κόστους κεφαλαίου και υπεραξία για τους μετόχους. Η επίτευξη του εταιρικού σκοπού είναι δηλαδή συνυφασμένη με την εταιρική διακυβέρνηση, συνεπώς, η ανάθεση της επιστασίας της στο Διοι-

Η αποκάλυψη μίας εταιρικής αποτυχίας οδήγησε, όπως μας εξηγεί η Β’ Αντιπρόεδρος της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς, στην αναθεώρηση του θεσμικού πλαισίου για την εταιρική διακυβέρνηση, με τις υποχρεώσεις του οποίου έχουν σήμερα συμμορφωθεί, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, οι εταιρίες. Ο ρόλος του Διοικητικού Συμβουλίου, οι ιδιαιτερότητες της ελληνικής κεφαλαιαγοράς και οι θεσμικές και νομοθετικές αλλαγές για την προσέλκυση επενδύσεων βρέθηκαν στο επίκεντρο της συζήτησής μας με την Αναστασία Στάμου.

Της Αλεξάνδρας Βαρλά LAWYER _ 9

_COVER STORY κητικό Συμβούλιο δεν προκαλεί εντύπωση. Το Διοικητικό Συμβούλιο ορίζει και επιβλέπει την υλοποίηση του συστήματος εταιρικής διακυβέρνησης, παρακολουθεί και αξιολογεί περιοδικά την εφαρμογή και την αποτελεσματικότητά του και προβαίνει στις δέουσες ενέργειες για την αντιμετώπιση ελλείψεων. Έτσι περιγράφεται στον νόμο ο ρόλος του Διοικητικού Συμβουλίου σε σχέση με την εφαρμογή του πλαισίου εταιρικής διακυβέρνησης, υπόβαθρο του οποίου αποτελούν οι θεωρίες για τον ρόλο εντολοδόχου που το διοικητικό συμβούλιο επιτελεί στην εταιρία. Βασικός σκοπός του Διοικητικού Συμβουλίου είναι, διευθύνοντας συλλογικά τις υποθέσεις της, να διασφαλίσει την ευημερία της εταιρίας, προκειμένου να ικανοποιήσει τα συμφέροντα των μετόχων της, λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη (σύμφωνα με τη θεωρία του “stakeholderism”) και αυτά των σχετικών ενδιαφερομένων μερών. Επιδιώκοντας αυτόν τον βασικό σκοπό, το Διοικητικό Συμβούλιο έρχεται αντιμέτωπο με ένα σύνολο ευθυνών και προκλήσεων. Προφανώς, κάθε εταιρία αντιμετωπίζει μοναδικά προβλήματα και συνθήκες, ωστόσο, υπάρχουν ορισμένες καθολικές προκλήσεις και μια σειρά καθηκόντων που κάθε συμβούλιο πρέπει να εκτελέσει, για να επιτευχθεί ο κεντρικός του σκοπός. Το Διοικητικό Συμβούλιο είναι ο κύριος εκφραστής επιλογών και ο φορέας ανάλη-

ψης κινδύνων. Η εκπλήρωση του ρόλου του περιλαμβάνει κατ’ αρχάς τη διασφάλιση της αποτελεσματικής λειτουργίας του ως συλλογικού οργάνου, με προγραμματισμό και διαχείριση των συνεδριάσεών του και των επιτροπών του, εκχώρηση αρμοδιοτήτων κλπ. Περαιτέρω, ο ρόλος του εντός του μηχανισμού εταιρικής διακυβέρνησης περιλαμβάνει: • τον προσδιορισμό οράματος, αποστολής και αξιών • την επιλογή στρατηγικής και την αντίστοιχη οργάνωση και διαχείριση των υποθέσεων με τον κατάλληλο για την εφαρμογή της τρόπο • τη λογοδοσία προς τους μετόχους και την αξιολόγηση των συμφερόντων των σχετικών ενδιαφερομένων μερών. Στο πλαίσιο αυτό, ένα Διοικητικό Συμβούλιο επιλέγει τα μέσα εφαρμογής των στρατηγικών του, αξιολογεί και επανεξετάζει τα δυνατά σημεία, τις ευκαιρίες, αδυναμίες και απειλές που σχετίζονται με την εταιρία. Προσδιορίζει τα όρια της εταιρίας σε διάφορους κινδύνους και καθορίζει τον εντοπισμό και τη διαχείρισή τους, τόσο αυτών που προέρχονται από το εξωτερικό περιβάλλον, όσο και αυτών που δημιουργούνται από τις δραστηριότητες της εταιρίας. Ως προς την εσωτερική οργάνωση, το Διοικητικό Συμβούλιο αποφασίζει την εκχώρηση εξουσίας, την εφαρμογή αποτελεσματικού συστήματος εσωτερικού ελέγχου και την παρακολούθηση, αξιολόγηση και επικαιροποίησή του. Ένα Διοικητικό Συμβούλιο απαιτείται να έχει επαρκείς γνώσεις σχετικά με τη λειτουργία της εταιρείας, να διακρίνει τις βραχυπρόθεσμες πιέσεις και τις μακροπρόθεσμες τάσεις. Να έχει γνώση των «τοπικών» ζητημάτων αλλά και των ευρύτερων παραμέτρων. Να επιδιώκει την επίτευξη κέρδους για τους μετόχους, ενώ ενεργεί υπεύθυνα έναντι των εργαζομένων, πελατών, προμηθευτών, της κοινωνίας στο σύνολό της. Κάθε μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου αναμένεται να αναγνωρίσει αυτές τις προκλήσεις και, ανάλογα με την ιδιότητα και τα καθήκοντά του, να συμβάλει και ατομικά στην εξεύρεση της σωστής ισορροπίας μεταξύ των διαφόρων ανταγωνιστικών παραγόντων. Γι’ αυτό και η σύνθεση του Διοικητικού Συμβουλίου εισηγμένης εταιρίας ρυθμίζεται ειδικά, με διατάξεις για την συλλογική και ατομική καταλληλό-

τητα, που διασφαλίζουν επάρκεια γνώσεων και εμπειριών, πολυμορφία, ανεξαρτησία. Ως μέλη του συλλογικού οργάνου, τα εκτελεστικά και μη εκτελεστικά μέλη μοιράζονται κατά βάση τα ίδια ατομικά και συλλογικά καθήκοντα και ευθύνες. Ωστόσο, ο ρόλος των μη εκτελεστικών μελών μπορεί να θεωρηθεί ως εξισορροπητικός και ως ελεγκτικός των εκτελεστικών, έτσι ώστε να διασφαλίζεται ότι το Διοικητικό Συμβούλιο, στο σύνολό του, λειτουργεί αποτελεσματικά. Δηλαδή, όπου το εκτελεστικό μέλος έχει στενή γνώση της εταιρείας, το μη εκτελεστικό αναμένεται να έχει μια ευρύτερη άποψη για τα πράγματα. Όπου το εκτελεστικό μέλος είναι καλύτερα εξοπλισμένο για να παρέχει μια επιχειρηματική ώθηση στην εταιρεία, το μη εκτελεστικό μπορεί να έχει παρέχει εχέγγυα ενός συνετού ελέγχου. Πώς νοείται η καλή διακυβέρνηση και πώς αυτή συνδέεται με τον ρόλο του Διοικητικού Συμβουλίου;

Αυτή την ευθυγράμμιση του πλαισίου διακυβέρνησης με τις ανάγκες και προοπτικές της εταιρίας, την αναλαμβάνει το Διοικητικό Συμβούλιο μέσω συγκεκριμένου σχεδίου δράσης. Εάν αυτό ελλείπει, θα υπάρχει πάντα κενό στη δομή διακυβέρνησης. Βέβαια, τα οφέλη της εταιρικής διακυβέρνησης μεγιστοποιούνται με τη δημιουργία εταιρικής κουλτούρας, διότι μέσω αυτής επιτυγχάνεται και ισχυροποιείται η σύνδεση του οράματος και της στρατηγικής του Διοικητικού Συμβουλίου με την εσωτερική λειτουργία του οργανισμού. Έχει αποδειχθεί ότι οι συμπεριφορές καλής διακυβέρνησης μετατρέπονται σε εταιρική κουλτούρα μόνο μετά από σταθερή και μακροχρόνια εξάσκησή τους από την ηγεσία. Είναι, δηλαδή, το ίδιο το Διοικητικό Συμβούλιο που πρέπει να επιδεικνύει συμπεριφορά συμβατή με το προτεινόμενο και εφαρμοζόμενο πλαίσιο, οι δε πράξεις του να γίνονται συνεπείς συνήθειες μέχρι να εμπεδωθούν, να γίνουν κτήμα όλου του οργανισμού. Χρειάζεται τεχνογνωσία, υπομονή, συνέπεια, θάρρος, πίστη, αναγνώριση των λαθών και δέσμευση για τη διόρθωσή τους.

Η καλή διακυβέρνηση νοείται ως ένας μηχανισμός που υιοθετεί ισχυρές πρακτικές και επιμέρους συστήματα λήψης αποφάσεων, αξιοκρατίας, λογοδοσίας, διαχείρισης κινδύνων και διαδικασίας “ελέγχων και ισορροπιών”. Η καλή διακυβέρνηση αφορά το πώς ο οργανισμός διεξάγει τις δραστηριότητές του, με ποιον τρόπο υλοποιούνται οι στρατηγικές του. Αφορά επίσης το πώς συλλέγονται και αξιολογούνται οι πληροφορίες και πώς παρακολουθούνται οι σχέσεις πώς διεξάγεται ο διάλογος με τους μετόχους και τα σχετικά ενδιαφερόμενα μέρη. Η καλή εταιρική διακυβέρνηση χάνεται όταν τα παραπάνω δεν συνδέονται με το επιχειρηματικό όραμα, τη στρατηγική, τον τρόπο υλοποίησης του επιχειρηματικού σχεδίου. Για το λόγο αυτό, είναι σημαντικό οι πυλώνες δράσης του Διοικητικού Συμβουλίου να εξηγούνται και να διαχέονται αποτελεσματικά σε ολόκληρο τον οργανισμό, με ανάλωση του απαιτούμενου χρόνου και την υιοθέτηση της κατάλληλης οργάνωσης, προκειμένου να διαφανεί η πραγματική αξία του συστήματος εταιρικής διακυβέρνησης, να υιοθετηθούν πολιτικές και διαδικασίες και να σχεδιαστεί οργανόγραμμα και κανονισμός λειτουργίας με σαφείς περιγραφές θέσεων εργασίας, στελέχωση με αξιοκρατία, να γίνει προσδιορισμός στόχων, κινήτρων, αποδόσεων, ελέγχων.

Πώς κρίνετε τη μέχρι στιγμής ανταπόκριση της αγοράς στο νέο πλαίσιο για την Εταιρική Διακυβέρνηση; Μετά από δεκαοκτώ χρόνια εφαρμογής του πρώτου νόμου για την εταιρική διακυβέρνηση 11 _ LAWYER

_COVER STORY (ν. 3016/2002) και αφού για μία και πλέον δεκαετία η εταιρική διακυβέρνηση απασχόλησε τη νομική θεωρία και την επιχειρηματικότητα, χρειάστηκε τελικά η αποκάλυψη μίας εταιρικής αποτυχίας και “σκανδάλου” (της Folli Follie), για να οδηγηθούμε σε αναθεώρηση, συνολικά, του θεσμικού πλαισίου, με την ψήφιση του νόμου 4706/2020. Με τον νέο νόμο το μοντέλο εταιρικής διακυβέρνησης μετασχηματίστηκε από ένα σύστημα minimum εκ του νόμου υποχρεώσεων σε συνδυασμό με αυτορρύθμιση μέσω κωδίκων, σε ένα σύστημα εκτεταμένων και σύνθετων υποχρεώσεων μέσω νομοθετικών/ κανονιστικών διατάξεων. Η αγορά, λοιπόν, κλήθηκε να αποδεχθεί το “τέλος εποχής” που επήλθε με την απομάκρυνση από το σύστημα αυτορρύθμισης και να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα εντός της μεταβατικής περιόδου ενός έτους που είχε δοθεί. Στη φάση της μετάβασης δεν έλειψε η αμφισβήτηση της σκοπιμότητας και αποτελεσματικότητας της νομοθετικής επιλογής. Ούτε η ανησυχία για το κόστος συμμόρφωσης. Κατανοητό. Οι εταιρίες ήρθαν αντιμέτωπες με τον εαυτό τους: με τη δυσκολία καταγραφής των αδυναμιών τους, αντιπαραβολής των απαιτήσεων του νόμου με το ισχύον σύστημα διακυβέρνησής τους, αυτοαξιολόγησης και τελικά συμμόρφωσης με το νέο πλαίσιο. Βέβαια, η διαδρομή που είχε να διανύσει κάθε εταιρία -και το αντίστοιχο κόστος στο οποίο έπρεπε να υποβληθεί- ήταν αντίστοιχη με τον βαθμό ωριμότητάς της και με την κουλτούρα εταιρικής διακυβέρνησης που είχε διαμορφώσει κατά την “εκκίνηση” της μετάβασης. Σήμερα, μετά το πέρας της μεταβατικής περιόδου, οι εταιρίες έχουν, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, συμμορφωθεί, τουλάχιστον τυπικά, με τις υποχρεώσεις του νέου πλαισίου. Αυτό προκύπτει τόσο από τις δημοσιευμένες πληροφορίες, όσο και από τις πληροφορίες που έχουν συλλεγεί στο πλαίσιο της προληπτικής εποπτείας. H αγορά φαίνεται, όμως, πως συνεχίζει να αναζητά ερμηνεία και κατεύθυνση σε διάφορα θέματα που είτε δεν είναι απολύτως ξεκάθαρα, είτε απαιτούν ουσιαστικότερη προσαρμογή. Ως Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς δημοσιεύουμε κατά καιρούς οδηγίες και στοχευμένες ερωταπαντήσεις, είμαστε σε συνεχή επικοινωνία με την αγορά για την παροχή διευκρινίσεων

και αναδεικνύουμε με διάφορες δράσεις τη σημασία της εταιρικής διακυβέρνησης. Η ανταπόκριση θεωρώ τελικά ότι είναι θετική: η αγορά αναγνωρίζει σιγά-σιγά ότι η ουσιαστική συμμόρφωση και η υιοθέτηση κουλτούρας καλής εταιρικής διακυβέρνησης είναι σημαντική όχι μόνο για την αποφυγή επιβολής κυρώσεων, αλλά, κυρίως, για τη δημιουργία υπεραξίας και την προσέλκυση κεφαλαίων. Και ότι, εφόσον δεν μπόρεσε ή δεν μπορεί να λειτουργήσει με αυτορρύθμιση, η υποχρεωτική εφαρμογή ήταν μονόδρομος. Τα οφέλη είναι σαφώς περισσότερα, μακροπρόθεσμα, από τα κόστη. Όσες εταιρίες δεν αντιλαμβάνονται αυτά τα οφέλη ή δεν μπορούν να τα “ρευστοποιήσουν” θα πρέπει να εξετάσουν τη μετάβασή τους σε πιο ήπιο από πλευράς ρυθμίσεων εταιρικής διακυβέρνησης περιβάλλον, όπως αυτό της Εναλλακτικής Αγοράς.

Με τον νέο νόμο το μοντέλο εταιρικής διακυβέρνησης μετασχηματίστηκε σε ένα σύστημα εκτεταμένων και σύνθετων υποχρεώσεων μέσω νομοθετικών/ κανονιστικών διατάξεων

Ποιες είναι οι κυριότερες θεσμικές και νομοθετικές αλλαγές που έχουν γίνει και θα γίνουν στο άμεσο μέλλον από την Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς για την προσέλκυση επενδύσεων; Νομοθετικές αλλαγές που άμεσα ή έμμεσα συνδέονται με την προσέλκυση επενδύσεων αφορούν στην εταιρική διακυβέρνηση, στο ενημερωτικό δελτίο, στην πρόβλεψη ειδικού τύπου οργανισμού εναλλακτικών επενδύσεων με μορφή αμοιβαίου κεφαλαίου (όλα στο ν. 4706/2020). Όσο για το μέλλον, επεξεργαζόμαστε δικές μας προτάσεις και υποστηρίζουμε προτάσεις της αγοράς, σε μια προσπάθεια ενδυνάμωσης της κεφαλαιαγοράς μέσω της ανάπτυξης και των δύο πλευρών - προσφοράς και ζήτησης – των επενδύσεων. Στην πλευρά της προσφοράς, δηλαδή της άντλησης κεφαλαίων, εξετάζονται προτάσεις, όπως η υιοθέτηση κινήτρων εισαγωγής και παραμονής στο χρηματιστήριο και η κατάργηση του φόρου των τοκομεριδίων των εταιρικών ομολόγων. Στην πλευρά της ζήτησης, δηλ. της αξιοποίησης της αποταμίευσης, εξετάζεται η θέσπιση ειδικού ατομικού λογαριασμού επενδύσεων με μακροπρόθεσμο ορίζοντα διακράτησης, στα πρότυπα αντίστοιχων λογαριασμών 12 _ LAWYER

που ισχύουν σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Επειδή, όμως, για την προσέλκυση επενδύσεων έχει σημασία και ο τρόπος άσκησης της εποπτείας της αγοράς, στόχος μας είναι ο εκσυγχρονισμός της ίδιας της Επιτροπής, με τη βελτίωση των δομών διακυβέρνησής της, την ανανέωση του προσωπικού της, τη χρήση ψηφιακών εργαλείων εποπτείας, την αναβάθμιση των ηλεκτρονικών συστημάτων της.

ίσους όρους ανταγωνισμού και προστασία των επενδυτών. Είναι όμως μια μικρή αγορά, με χαμηλή ρευστότητα, μικρή κεφαλαιοποίηση, περιορισμένη διασπορά. Σε μεγάλο βαθμό η εικόνα αυτή διαμορφώθηκε μέσα σε μια δεκαπενταετία κρίσης (τραπεζικής, οικονομικής, χρέους, Covid), και επηρεάστηκε από τα γενικότερα χαρακτηριστικά της οικονομίας και της επενδυτικής συμπεριφοράς των ελληνικών νοικοκυριών: Τα ποσοστά της αποταμίευσης επί του μεγέθους της κεφαλαιαγοράς, καθώς και της κεφαλαιοποίησης επί του ΑΕΠ είναι από τα χαμηλότερα στην ΕΕ, πολύ πιο κάτω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Τα περιθώρια ανάπτυξης, συνεπώς, είναι μεγάλα – ήδη η προοπτική διαφαίνεται από την άντληση κεφαλαίων ρεκόρ για το 2021 (6 δις), που είναι η μεγαλύτερη της τελευταίας πενταετίας. Έργο της Επιτροπής σε αυτό το περιβάλλον είναι, με βάση τις αρμοδιότητές της, να διασφαλίζει την αξιοπιστία και εύρυθμη λειτουργία του συστήματος, την ασφάλεια των συναλλαγών, την προστασία του επενδυτικού κοινού και την εμπιστοσύνη στην αγορά και να υποστηρίζει τις πρωτοβουλίες για την ανάπτυξή της. Πώς επηρεάζεται αυτό το έργο από τα χαρακτηριστικά της αγοράς; Επηρεάζεται υπό την έννοια ότι ο τρόπος άσκησης εποπτείας διαμορφώνεται εντός του γενικού περιβάλλοντος, αλλά και υπό τις εκάστοτε ειδικές συνθήκες. Επηρεάζεται, επίσης, κατά την άσκηση εποπτείας με βάση την έκθεση στον κίνδυνο, καθώς και κατά την εφαρμογή των αρχών της αποτελεσματικότητας και της αναλογικότητας. ■

Πώς συμβάλλει η Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς στη βιώσιμη ανάπτυξη και την εφαρμογή των ESG κριτηρίων στον επενδυτικό χώρο; Η προώθηση βιώσιμης χρηματοδότησης και η ανάπτυξη κεφαλαιαγορών με μακροπρόθεσμο ορίζοντα αποτελούν κύριο άξονα της στρατηγικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που εντάσσεται στο πλάνο για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας και περιλαμβάνεται στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας αλλά και στο Πρόγραμμα Δράσης της ΕΕ για τα βιώσιμα χρηματοοικονομικά (Action Plan on Sustainable Finance, EU Renewed Sustainable Finance Strategy) και την ένωση των κεφαλαιαγορών (Capital Markets Union). Για την Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς, o στόχος της βιώσιμης χρηματοδότησης και της ανάπτυξης μιας κεφαλαιαγοράς με μακροπρόθεσμο προσανατολισμό είναι επίσης στρατηγικός στόχος. Η παραγωγή μακροπρόθεσμης αξίας για την οικονομία και την κοινωνία δεν μπορεί όμως να περιορίζεται στην ενσωμάτωση νομοθετικών/ κανονιστικών ρυθμίσεων. Πέραν, συνεπώς, της ρυθμιστικής μας αρμοδιότητας, η συνεχής επαγρύπνηση και προσαρμογή όλων στις νέες απαιτήσεις για ένα βιώσιμο μέλλον αποτελεί για εμάς προτεραιότητα. Παρακολουθούμε όλες τις εξελίξεις και λαμβάνουμε μέρος στη δημόσια διαβούλευση για τα θέματα βιωσιμότητας. Συμμετέχουμε με προτάσεις στη διαδικασία θεσμοθέτησης όλων των σχετικών ρυθμίσεων. Είμαστε σε εγρήγορση για την υιοθέτηση κατευθυντήριων γραμμών. Προωθούμε την ανάπτυξη της πράσινης χρηματοδότησης. Αναλαμβάνουμε και υποστηρίζουμε πρωτοβουλίες που στοχεύουν στην ενημέρωση και εκπαίδευση όλων των παραγόντων της αγοράς. Ποιες είναι οι ιδιαιτερότητες της ελληνικής κεφαλαιαγοράς και πώς αυτές επηρεάζουν το έργο της Επιτροπής; Η ελληνική κεφαλαιαγορά είναι θεσμικά οχυρωμένη, με ρυθμιστικό πλαίσιο ενταγμένο στην ενωσιακή νομοθεσία, που διασφαλίζει

Στόχος μας είναι ο εκσυγχρονισμός της Επιτροπής, με τη βελτίωση των δομών διακυβέρνησής της, την ανανέωση του προσωπικού, τη χρήση ψηφιακών εργαλείων εποπτείας, την αναβάθμιση των ηλεκτρονικών συστημάτων LAWYER _ 13

Έμμεση διάκριση λόγω φύλου στον χώρο εργασίας: Η ευρωπαϊκή και εθνική νομοθεσία

Η έννοια της έμμεσης διάκρισης λόγω φύλου φιλοδοξεί να περιορίσει τις ουδέτερες πρακτικές που όμως συνεπάγονται τη μειονεκτική θέση της γυναίκας στην αγορά εργασίας, ώστε να συμβάλλει στον επαναπροσδιορισμό των έμφυλων ρόλων στην κοινωνία. Ωστόσο, πρέπει ακόμα να διανυθεί μεγάλη απόσταση, μέχρι να μπορέσει αυτή η έννοια να πρωταγωνιστήσει στο εργατικό δίκαιο και να επεκτείνει ουσιαστικά το πεδίο προστασίας ενάντια στην ανισότητα των φύλων. Της Αλεξιάννας Τσότσου

LAWYER _ 14

_IN THE SPOTLIGHT

ν και έχουν γίνει αρκετές προσπάθειες τόσο σε επίπεδο νομοθεσίας και νομολογίας όσο και με ακτιβιστική και ενημερωτική δράση, ώστε να περιορισθούν οι διακρίσεις λόγω φύλου στις αναπτυγμένες χώρες, η συνολική εικόνα της ισότητας των φύλων στην αγορά εργασίας στην ΕΕ παραμένει απογοητευτική. Σύμφωνα με έρευνα του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου για την Ισότητα των Φύλων (EIGE)1, οι γυναίκες κερδίζουν κατά μέσο όρο 84 λεπτά για κάθε 1 ευρώ που κερδίζει ένας άνδρας ανά ώρα, με αποτέλεσμα το μισθολογικό χάσμα μεταξύ των δύο φύλων να είναι της τάξης του 16%, με το επακόλουθο συνταξιοδοτικό χάσμα να αγγίζει το 35%. Παράλληλα, το συνολικό ποσοστό απασχόλησης στην ηλικία 20-64 ετών είναι 67% για τις γυναίκες και 79% για τους άνδρες. Παρόλο που η άμεση διάκριση λόγω φύλου έχει σε μεγάλο βαθμό μειωθεί, με δεδομένη την αυστηροποίηση του νομοθετικού πλαισίου και την πλούσια νομολογία των εθνικών και ευρωπαϊκών δικαστηρίων, η βελτίωση της μειονεκτικής θέσης της γυναίκας στον χώρο εργασίας δεν είναι αντίστοιχα αισθητή. Η λεγόμενη “ποινή της μητρότητας” συνοψίζει ένα σύνολο μειονεκτημάτων που αντιμετωπίζει η μέση γυναίκα στην αγορά εργασίας, αφότου γίνει μητέρα, είτε λόγω των λιγότερων ευκαιριών που της παρουσιάζονται είτε επειδή συγκεκριμένες επιλογές της, όπως π.χ. η μερική απασχόληση και η γονική άδεια, συνδέονται με αρνητικά αποτελέσματα στην εργασιακή της ζωή. Σε συνδυασμό με όλα τα παραπάνω, έμφυλα στερεότυπα, όπως η απαξίωση της γυναικείας αφοσίωσης στην εργασία της, παρουσιάζουν τη γυναίκα ως λιγότερο ελκυστικό εργαζόμενο για τον μέσο εργοδότη, καθιστώντας την ευάλωτη και δημιουργώντας σημαντική ανισορροπία ανάμεσα στα δύο φύλα. Αν και όλα τα παραπάνω είναι εύκολα αναγνωρίσιμα, είναι εξαιρετικά δύσκολο να εντοπιστεί ένας συγκεκριμένος ένοχος ή πράξη που τα δημιουργεί, καθώς αντανακλούν την ήδη εδραιωμένη κοινωνική πραγματικότητα. Ουσιαστικά, αποτελούν το αποτέλεσμα και συγχρόνως την αιτία για την ανισότητα μεταξύ των φύλων που παρατηρείται στη δημόσια και την ιδιωτική σφαίρα. Για την αντιμετώπιση αυτής της διαρθρωτικής ανισότητας πολύ χρήσιμη είναι η έννοια της έμμεσης διάκρισης λόγω φύλου που επεκτείνει κατά πολύ το πεδίο των διακρίσεων και επιχειρεί να καταπολεμήσει μειονεκτήματα που εμποδίζουν την ανέλιξη των γυναικών στον χώρο εργασίας.

Η αναγνώριση των έμμεσων διακρίσεων επιτρέπει την εξάλειψη ορισμένων ανισοτήτων, επειδή αφορά πρακτικές που δεν σχετίζονται άμεσα με το ένα φύλο, αλλά παρ’ όλα αυτά θέτουν σε μειονεκτική θέση τις γυναίκες Η διαφορά της έμμεσης από την άμεση διάκριση λόγω φύλου Η αναγνώριση των έμμεσων διακρίσεων λόγω φύλου επιτρέπει την εξάλειψη ορισμένων ανισοτήτων, επειδή αφορά μέτρα και πρακτικές που δεν σχετίζονται άμεσα με το ένα φύλο, αλλά παρ’ όλα αυτά θέτουν σε μειονεκτική θέση τις γυναίκες σε σχέση με τους άνδρες. Και αυτό συμβαίνει επειδή στρέφονται εναντίον επιλογών που κατά κανόνα γίνονται από το γυναικείο φύλο. Ο νόμος 4604/2019 για την προώθηση της ουσιαστικής ισότητας των φύλων, την πρόληψη και την καταπολέμηση της έμφυλης βίας στο άρθρο 2 παρ. 6β) ορίζει την έμμεση διάκριση ως “κάθε πράξη ή παράλειψη που θέτει σε μειονεκτική θέση τα πρόσωπα λόγω φύλου, σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου, δυνάμει μιας ουδέτερης εκ πρώτης όψης διάταξης, κριτηρίου ή πρακτικής, εκτός αν αυτή η διάταξη, το κριτήριο ή η πρακτική δικαιολογούνται αντικειμενικά από νόμιμο σκοπό και τα μέσα για την επίτευξη του εν λόγω σκοπού είναι πρόσφορα και αναγκαία”. Αντίστοιχη είναι και η διάταξη της Οδηγίας 2006/54/ΕΚ για την εφαρμογή της αρχής των ίσων ευκαιριών και της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών σε θέματα εργασίας και απασχόλησης, η οποία ενσωματώθηκε στην Ελλάδα με τον ν. 3896/2010. Συγκεκριμένα, στο άρθρο 2 παρ. 1β) της Οδηγίας και του

1. European Institute for Gender Equality, Gender Equality Index (2019), ‘Money indicators in EU-28’ Link: https://eige. europa.eu/gender-equality-index/2019/domain/money.

LAWYER _ 15

_IN THE SPOTLIGHT νόμου ως έμμεση διάκριση περιγράφεται: “όταν μία εκ πρώτης όψεως ουδέτερη διάταξη, κριτήριο ή πρακτική ενδέχεται να θέσει σε μειονεκτική θέση πρόσωπα του ενός φύλου σε σύγκριση με πρόσωπα του άλλου φύλου, εκτός αν αυτή η διάταξη, το κριτήριο ή η πρακτική δικαιολογείται αντικειμενικά από ένα θεμιτό σκοπό και τα μέσα επίτευξης του σκοπού αυτού είναι πρόσφορα και αναγκαία”. Σύμφωνα με τους παραπάνω ορισμούς, γίνεται σαφές ότι η έννοια της έμμεσης διάκρισης δεν απαγορεύει τη διαφορετική μεταχείριση που βασίζεται άμεσα στο φύλο ενός ατόμου, καθώς αυτή συνιστά άμεση διάκριση, αλλά αμφισβητεί οποιοδήποτε μέτρο ή πρακτική που χαρακτηρίζεται φαινομενικά από ουδετερότητα ως προς το φύλο, όμως στην πράξη θέτει σε μειονεκτική θέση κυρίως τα άτομα ενός φύλου. Επειδή πρόκειται για συγκαλυμμένη διάκριση, ο μόνος τρόπος να αναγνωρισθεί είναι αν εστιάσει κανείς στις επιπτώσεις που αυτή έχει. Αν αυτές οι επιπτώσεις αφορούν κατά βάση άτομα ενός φύλου, τότε η πρακτική αποτελεί έμμεση διάκριση. Το ΔΕΕ στις υποθέσεις Jenkins και Bilka έχει δώσει έμφαση σε δύο βασικά χαρακτηριστικά της έμμεσης διάκρισης που ταυτόχρονα αποτελούν και τα στάδιά της. Πρώτον, η έμμεση διάκριση λόγω φύλου μπορεί να διαπιστωθεί αν μια ουδέτερα διατυπωμένη πρακτική έχει ανόμοιο αντίκτυπο σε πολύ μεγαλύτερο ποσοστό γυναικών ή ανδρών. Δεύτερον, δεν πρέπει να υπάρχει για αυτή την πρακτική αντικειμενική αιτιολόγηση. Τόσο από τον ορισμό της νομοθεσίας όσο και τη νομολογία δεν προκύπτει ότι θα πρέπει να υπάρχει πρόθεση πίσω από αυτή τη διάκριση.

Για παράδειγμα, ένα εργασιακό μειονέκτημα που σχετίζεται με τη γονική άδεια μπορεί να θεωρηθεί έμμεση διάκριση λόγω φύλου, παρόλο που τεχνικά είναι δυνατόν η γονική άδεια και το συναφές μειονέκτημα να αφορά και άντρες. Αν, όμως, διαπιστωθεί με βάση ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά ότι στην εν λόγω αγορά το μειονέκτημα αυτό αφορά δυσανάλογα τις γυναίκες, θα θεωρηθεί έμμεση διάκριση, ακόμα και αν ο εργοδότης δεν είχε πρόθεση να στοχοποιήσει το γυναικείο φύλο. Βεβαίως, είναι αρκετά δύσκολο να υπάρξει μια σαφής οριοθέτηση σχετικά με το πότε ένα μειονέκτημα είναι, εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον, ουδέτερο ως προς το φύλο. Για παράδειγμα, το ΔΕΕ στην υπόθεση Thibault εξέτασε μέτρα που απέκλειαν από τις διαδικασίες αξιολόγησης για προαγωγή όσους εργαζόμενους είχαν απουσιάσει από την εργασία τους για περισσότερο από έξι μήνες κατά το προηγούμενο έτος. Αν και η εν λόγω πολιτική είχε διατυπωθεί ουδέτερα, το ΔΕΕ έκανε δεκτή την προσφυγή και μάλιστα ως άμεση διάκριση, με το σκεπτικό ότι η απουσία της προσφεύγουσας οφειλόταν σε άδεια μητρότητας και επομένως στοχοποιούσε άμεσα τις γυναίκες. Βασικότερο στοιχείο της έννοιας είναι η απουσία αντικειμενικής αιτιολόγησης για την εν λόγω πρακτική, αιτιολόγηση η οποία φυσικά δεν θα πρέπει να σχετίζεται με το φύλο του προσώπου. Θα πρέπει ουσιαστικά δηλαδή ο εργοδότης να αποδεικνύει ότι δεν υπάρχει αιτιώδης συνάφεια ανάμεσα στην εν λόγω πρακτική και το φύλο του εργαζομένου, αλλά ότι το μειονέκτημα αποδίδεται σε κάποιο άλλο επιχειρηματικό συμφέρον ή νόμιμο στόχο. Μάλιστα, σύμφωνα με τον ορισμό του νόμου και της Οδηγίας θα πρέπει να αποδεικνύεται ότι έγινε σεβαστή η αρχή της αναλογικότητας, υπό το πρίσμα ότι το μειονέκτημα ήταν αναγκαίο και πρόσφορο για την επίτευξη του σκοπού αυτού, χωρίς να υπάρχει δυσαναλογία ανάμεσα σε αυτό και στον σκοπό που επιδιώκεται.

Η αντιστροφή του βάρους της απόδειξης είναι ουσιώδης στην έννομη προστασία που αφορά διακρίσεις στον χώρο εργασίας, αλλά ειδικότερα σε περιπτώσεις έμμεσης διάκρισης λόγω φύλου αποκτά κομβική σημασία 16 _ LAWYER

Ζητήματα απόδειξης της διάκρισης Η αντιστροφή του βάρους της απόδειξης είναι ουσιώδης σε οποιαδήποτε δυνατότητα έννομης προστασίας που αφορά διακρίσεις στον χώρο εργασίας, αλλά ειδικότερα σε περιπτώσεις έμμεσης διάκρισης λόγω φύλου αποκτά κομβική σημασία. Διαφορετικά, θα ήταν εξαιρετικά δυσχερές στον ενάγοντα

θα πρέπει να παράσχει την αντικειμενική αιτιολόγηση για την πρακτική που ακολούθησε, αποδεικνύοντας ότι αυτή δεν σχετίζεται με το φύλο του εργαζόμενου, αλλά οφείλεται σε άλλον νόμιμο λόγο.

Η έννοια της έμμεσης διάκρισης έχει εν πολλοίς παραμείνει αδρανής στη νομολογία των κρατών-μελών και δεν έχει ακόμα κατανοηθεί σε βάθος να αποδείξει ότι στοιχειοθετείται έμμεση διάκριση. Συγκεκριμένα, το άρθρο 19 παρ. 1 της Οδηγίας 2006/54/ΕΚ ορίζει: “Τα κράτη-μέλη θεσπίζουν τα αναγκαία μέτρα, σύμφωνα με τα εθνικά τους δικαστικά συστήματα, ώστε να επιβάλλεται στον εναγόμενο να αποδείξει ότι δεν υπήρξε παραβίαση της αρχής της ίσης μεταχείρισης, όταν πρόσωπο που κρίνει ότι θίγεται από τη μη τήρηση της αρχής της ίσης μεταχείρισης επικαλείται, ενώπιον δικαστηρίου ή άλλης αρμόδιας αρχής, πραγματικά περιστατικά από τα οποία τεκμαίρεται η ύπαρξη άμεσης ή έμμεσης διάκρισης”. Στο άρθρο 24 παρ. 1 του ν. 3896/2010 που ενσωμάτωσε την Οδηγία αναφέρεται: “Όταν ένα πρόσωπο που εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής του παρόντος νόμου ισχυρίζεται ότι υφίσταται μεταχείριση που ενέχει διάκριση λόγω φύλου, κατά τις ανωτέρω διατάξεις, και επικαλείται, ενώπιον δικαστηρίου ή άλλης αρμόδιας αρχής, γεγονότα ή στοιχεία από τα οποία πιθανολογείται άμεση ή έμμεση διάκριση λόγω φύλου, ή ότι εκδηλώθηκε σεξουαλική ή άλλη παρενόχληση κατά την έννοια του παρόντος νόμου, ο καθ’ ου φέρει το βάρος να αποδείξει στο δικαστήριο ή σε άλλη αρμόδια αρχή, ότι δεν υπήρξε παραβίαση της αρχής της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών”. Παρόλο που και οι δύο διατάξεις δεν περιορίζονται μόνο σε περιστατικά έμμεσης διάκρισης λόγω φύλου, η αντιστροφή του βάρους της απόδειξης στην έμμεση διάκριση είναι απαραίτητο στοιχείο για τη δυνατότητα έννομης προστασίας. Με την αντιστροφή αυτή ο ενάγων θα πρέπει να αποδείξει την ύπαρξη μειονεκτήματος, όμως δεν υποχρεούται να αποδείξει ότι αυτό αποτελεί διάκριση. Με λίγα λόγια, ο εναγόμενος εργοδότης, για να αποδείξει ότι δεν υφίσταται διάκριση, LAWYER _ 17

Οι κυριότεροι περιορισμοί του νομοθετικού πλαισίου Παρόλου που το προαναφερόμενο νομοθετικό πλαίσιο φιλοδοξεί να φέρει στο προσκήνιο την έμμεση διάκριση λόγω φύλου, η έννοια βρίσκεται ακόμα σε ένα αρκετά θολό στάδιο με ασάφειες που περιπλέκουν το τοπίο. Καταρχάς, ένα ερώτημα είναι πώς μπορεί να εξετασθεί ο αντίκτυπος ενός μέτρου, ώστε να διαπιστωθεί αν θέτει σε μειονεκτική θέση τα άτομα του ενός φύλου. Στατιστικά στοιχεία είναι σαφώς χρήσιμα, όμως απαιτείται και η διερεύνηση ποιοτικών χαρακτηριστικών που συσχετίζουν μια συγκεκριμένη πρακτική με τα έμφυλα στερεότυπα και τους παραδοσιακούς ρόλους των φύλων, όπως αυτοί εκφράζονται στην κοινωνική πραγματικότητα. Για παράδειγμα, μειονεκτήματα που συνδέονται με τη μερική απασχόληση, για να θεωρηθούν έμμεση διάκριση λόγω φύλου, είναι απαραίτητο να συνδεθούν με την υψηλότερη πιθανότητα να επιλεγεί αυτή η μορφή απασχόλησης από μια γυναίκα, έτσι ώστε αυτή να έχει περισσότερο χρόνο για τη φροντίδα της οικογένειάς της. Διαφορετικά, υπάρχει ο κίνδυνος να επιστρατευθεί η έννοια της έμμεσης διάκρισης και σε περιπτώσεις, στις οποίες το μειονέκτημα αφορά την κατηγορία των εργαζομένων μερικής

_IN THE SPOTLIGHT απασχόλησης ανεξάρτητα από το φύλο τους, όπως όταν ένας άντρας έχει επιλέξει αυτή τη μορφή εργασίας για προσωπικούς λόγους. Όμως, τότε δεν είναι αναγκαία η προσφυγή σε αυτό το νομοθετικό πλαίσιο περί έμφυλων διακρίσεων, αφού υπάρχει εξειδικευμένη νομοθεσία για την προστασία των εργαζομένων με μερική απασχόληση. Ωστόσο, ούτε αυτή η ποιοτική συλλογιστική πορεία και η προσπάθεια σύνδεσης ορισμένων πρακτικών με τη διαρθρωτική ανισότητα των φύλων είναι πάντα πρόσφορη, καθώς αφήνει εκτός πεδίου ρύθμισης τα μειονεκτήματα που δεν έχουν άμεση εξήγηση. Πράγματι, όταν το μέτρο που θέτει σε μειονεκτική θέση τη γυναίκα δεν μπορεί να συνδεθεί με το φύλο βιολογικά, αφού αυτή η βιολογική σύνδεση μπορεί να συμβεί ξεκάθαρα μόνο στην άδεια εγκυμοσύνης και λοχείας, τότε κάθε προσπάθεια συσχέτισής του με τα έμφυλα στερεότυπα είναι υποκειμενική και ενίοτε παρακινδυνευμένη. Επιπλέον, ουσιαστικά μεταθέτει το βάρος της απόδειξης στο άτομο που υπέστη τη διάκριση, αφού καλείται αυτό να αποδείξει τη σχέση της με τους ρόλους των φύλων, μειώνοντας έτσι την παρεχόμενη προστασία και εδραιώνοντας τις διακρίσεις που χαρακτηρίζονται έντονα από το στοιχείο της εμμεσότητας. Εκτός από αυτόν τον προβληματισμό ένα ακόμα θέμα είναι οι λεγόμενες πολλαπλές διακρίσεις, αυτές δηλαδή που προκύπτουν από δύο ή περισσότερους λόγους. Στην ελληνική έννομη τάξη, η πολλαπλή διάκριση έχει οριστεί στο άρθρο 2 παρ. 7 του ν. 4604/2019 ως “κάθε πράξη ή παράλειψη που θέτει σε μειονεκτική θέση τα πρόσωπα λόγω φύλου,

Το νομοθετικό πλαίσιο περί έμμεσων διακρίσεων δεν επιβάλλει θετικές υποχρεώσεις για μέτρα προς όφελος της μειονεκτούσας ομάδας, καθώς επικεντρώνεται σε μειονεκτήματα και όχι σε ελάχιστα δικαιώματα 18 _ LAWYER

σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου, σε συνδυασμό με ένα ή περισσότερα άλλα χαρακτηριστικά, όπως ιδίως η εθνική/ εθνοτική ή και κοινωνική προέλευση, η ηλικία, η οικογενειακή κατάσταση, η αναπηρία, οι θρησκευτικές, πολιτικές ή άλλες πεποιθήσεις”. Ωστόσο, πέρα από αυτόν τον ορισμό δεν έχει διερευνηθεί ούτε σε νομοθετικό ούτε σε νομολογιακό επίπεδο η συνεργιστική δράση της πολλαπλής διάκρισης, καθώς ο συνδυασμός των λόγων που προκύπτει εστιάζει στη σωρευτική διάκριση, χωρίς να εξετάζει το πώς οι διάφοροι λόγοι αλληλεπιδρούν και επενεργούν επιτείνοντας τα υπάρχοντα κοινωνικά στερεότυπα και δημιουργώντας νέα. Παράλληλα, η κατάτμηση των προστατευόμενων χαρακτηριστικών σε διάφορα νομοθετήματα, κάθε ένα εκ των οποίων καλύπτει διαφορετικό πεδίο εφαρμογής, εμποδίζει στην πράξη τη λεπτομερή ενασχόληση με την πολλαπλή φύση των διακρίσεων, καθώς προκρίνει ορισμένα προστατευόμενα χαρακτηριστικά έναντι άλλων. Λόγω των παραπάνω αιτιάσεων η έννοια της έμμεσης διάκρισης έχει εν πολλοίς παραμείνει αδρανής στη νομολογία των κρατώνμελών. Παρόλο που η νομοθεσία εστιάζει στα αποτελέσματα της διάκρισης και ως εκ τούτου θα μπορούσε να εντοπίσει και να απορρίψει μέτρα και πρακτικές που συστηματικά θέτουν σε μειονεκτική θέση το γυναικείο φύλο στο πλαίσιο των υφιστάμενων έμφυλων δομών ανισότητας, δεν έχει ακόμα κατανοηθεί σε βάθος και επομένως έχει ελάχιστα αξιοποιηθεί. Αντίθετα, η μεγαλύτερη έμφαση έχει έως τώρα δοθεί στις άμεσες διακρίσεις, για τις οποίες υπάρχει πλούσια νομολογία με εμβληματικές αποφάσεις. Πάντως, είναι σαφές ότι ακόμα και με την πλήρη αξιοποίηση της έννοιας, το νομοθετικό πλαίσιο δεν επιβάλλει θετικές υποχρεώσεις για μέτρα προς όφελος της μειονεκτούσας ομάδας, καθώς επικεντρώνεται σε μειονεκτήματα και όχι σε ελάχιστα δικαιώματα. Σε αυτό ακριβώς έγκειται η δύναμη και η πρακτικότητα της έννοιας της έμμεσης διάκρισης αλλά και συγχρόνως η αδυναμία της. Διότι οπωσδήποτε μπορεί να εκθέσει τη βαθιά ριζωμένη ανισότητα, όμως ταυτόχρονα δεν εξασφαλίζει την ίση πρόσβαση σε συγκεκριμένα αγαθά. Επομένως, δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη θετική δράση που στοχεύει στην εδραίωση κανόνων ουσιαστικής κοινωνικής ευημερίας, αλλά μπορεί να κάνει τη διαφορά μόνο αν συνδυάζεται με αυτή. ■

την ελληνική και ευρωπαϊκή νομοθεσία και νομολογία των Σ δικαστηρίων παρατηρείται η συστηματική προσπάθεια για προστασία απέναντι στις διακρίσεις λόγω φύλου έτσι ώστε να εξαλειφθούν οποιεσδήποτε πρακτικές που μπορεί να φέρουν σε μειονεκτική θέση ένα άτομο λόγω του φύλου του. Αποτυπώνεται η τάση αυτή και στην αγορά εργασίας; Πόσο πρόθυμες είναι οι επιχειρήσεις στην Ελλάδα να περιορίσουν πρακτικές που ενδεχομένως έχουν σοβαρό αντίκτυπο σε μεγάλο ποσοστό γυναικών; Η ύπαρξη διακρίσεων λόγω φύλου στην αγορά εργασίας αποτελεί δυστυχώς ένα φαινόμενο υπαρκτό όχι μόνο στη χώρα μας, αλλά και στο εξωτερικό. Παρά το γεγονός ότι έχουν γίνει σημαντικά βήματα σε επίπεδο ευρωπαϊκής νομοθεσίας, οι γυναίκες εξακολουθούν να συναντούν εμπόδια στον τομέα της απασχόλησης και να εμφανίζουν εξαιρετικά μειωμένη ενσωμάτωση στην αγορά εργασίας. Παρ’ όλα αυτά, ο κλάδος του φαρμάκου εμφανίζει διαχρονικά υψηλά ποσοστά απασχόλησης, με το γυναικείο φύλο να έχει δυναμική παρουσία στις ερευνητικές, επιστημονικές και επιχειρησιακές δομές των φαρμακευτικών εταιρειών. Το φαρμακευτικό επιχειρείν δίνει ενεργό βήμα στις γυναίκες, προωθώντας την ίση μεταχείρισή τους σε ζητήματα αμοιβών και εργασιακών δικαιωμάτων. Κινούμενη σε αυτό το μήκος κύματος, η ELPEN πιστεύει στην ισότητα των δύο φύλων και το επιβεβαιώνει στην πράξη. Είναι σημαντικό το γεγονός ότι από την ίδρυσή της έξι δεκαετίες πριν εμπιστεύτηκε το γυναικείο φύλο και μάλιστα σε καίριες θέσεις. Σήμερα, το 50% του προσωπικού της εταιρείας είναι γυναίκες, ενώ το 56% υπηρετεί στρατηγικής σημασίας θέσεις ευθύνης σε διάφορες διευθύνσεις της.

Ελένη Πενταφράγκα Head of Legal and Public Affairs και Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου Εlpen

Η αυξημένη τάση που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια για συστηματική ένταξη γυναικών στο δυναμικό των εταιρειών δημιουργεί αισιοδοξία. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι αυτή η τάση παρατηρείται ακόμα και σε κλάδους με παραδοσιακά ανδροκρατούμενο χαρακτήρα. Το γεγονός αυτό γεννά αναμφίβολα μια ορατή ελπίδα για την επόμενη μέρα, αυτή που θα εξασφαλίσει την ισότητα των γυναικών στην πρόσβαση στην αγορά εργασίας, την απασχόληση, τις αμοιβές και τα εργασιακά δικαιώματα.

Οι πρόσφατες αλλαγές στην ευρωπαϊκή και ελληνική εργατική νομοθεσία θέτουν νέους κανόνες προστασίας των γονικών αδειών και ειδικά της πατρότητας. Οι αλλαγές στην κοινωνία επίσης επιτάσσουν την άμεση συμμόρφωση με τη νέα τάξη πραγμάτων, όπου η επαγγελματική επιτυχία δεν είναι μόνο “ανδρική υπόθεση”, ούτε το μεγάλωμα των παιδιών αποκλειστικά “γυναικεία ευθύνη”. Οι διοικήσεις των ελληνικών επιχειρήσεων οφείλουν άμεσα να αφουγκραστούν τις ανάγκες της σύγχρονης αγοράς, σε σύγκλιση με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες και να δώσουν ίσες ευκαιρίες ανάπτυξης και ανέλιξης στις γυναίκες μέσα από ένα πλαίσιο φροντίδας και ισότιμης μεταχείρισης των ηγετών που είναι και μητέρες, των ανδρών που θέλουν να είναι κοντά στις οικογένειες τους ως πατέρες, θέτοντας έτσι τις βάσεις για ένα ισότιμο και συμπεριληπτικό εργασιακό περιβάλλον. Είναι γεγονός ότι παρωχημένες αντιλήψεις είναι μέρος της πλειοψηφίας των ελληνικών επιχειρήσεων. Η μη αποδοχή, όμως, της ποικιλομορφίας και των διαφορετικών μοντέλων εργασίας μπορεί να σταθεί τελικά εμπόδιο στην περαιτέρω αύξηση της παραγωγικότητας των επιχειρήσεων στη χώρα μας. LAWYER _ 19

Θάλεια Βουβονίκου HR Head Greece & Cyprus, Henkel Hellas SA

_IN THE SPOTLIGHT Η ελληνική αγορά εργασίας φαίνεται να προηγείται συχνά των όποιων ρυθμιστικών επεμβάσεων σε θέματα διασφάλισης της ισότητας των δύο φύλων και αποτροπής της διακριτικής μεταχείρισης στα εργασιακά δικαιώματα. Παρά τη γενική αυτή παρατήρηση όμως, εξακολουθούν να υφίστανται ακόμη κάποιες μεμονωμένες αποκλίσεις, κυρίως σε μικρότερα κλιμάκια απασχόλησης και σε θέματα που σχετίζονται με τη μητρότητα. Στις περιπτώσεις αυτές, η εισαγωγή διατάξεων που προβλέπουν ανάλογα δικαιώματα και στους δύο γονείς καθιστούν αντιπαραγωγική την εμμονή στα στερεότυπα αυτά, προωθώντας περαιτέρω την ισότητα. Αξίζει, επίσης, να επισημανθεί ότι η προσέγγιση της ισότητας στην εργασιακή αγορά μόνο μέσω της υιοθέτησης ποσοστώσεων επί τη βάσει του φύλου δεν πρέπει να αποτελεί το μόνο εργαλείο των επιχειρήσεων στον δρόμο προς την εξάλειψη των διακρίσεων. Η ισότητα των ευκαιριών στην πρόσληψη, η ισότητα στην αμοιβή, στην αξιολόγηση, στην εξέλιξη και ανέλιξη στις ανώτατες βαθμίδες διοίκησης, αλλά πρωτίστως η συστηματική εκπαίδευση και καθοδήγηση προς την κατεύθυνση της εγκατάλειψης των στερεοτύπων είναι οι παράγοντες που θα οδηγήσουν στην εξάλειψη των ιδεοληψιών στην πράξη και στη δημιουργία εργασιακών σχέσεων πλήρους ισότητας.

Ασπασία Δημοπούλου Human Resources Director, KPMG

Παναγιώτης Αλεξανδράκης Διευθυντής Νομικών Υπηρεσιών & Κανονιστικής Συμμόρφωσης, ΗΡΩΝ (εταιρείες του Ομίλου ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ)

ποτυπώνεται στην αγορά εργασίας η τάση που συναντάμε στη A νομοθεσία και τη νομολογία για εξάλειψη των έμφυλων διακρίσεων; Ποια είναι τα κυριότερα νομικά ζητήματα που ανακύπτουν στο πεδίο αυτό στην εργασιακή καθημερινότητα; Η ελληνική και ευρωπαϊκή νομοθεσία για την απαγόρευση των δυσμενών διακρίσεων έχει ιδιαίτερη σημασία για τη διάπλαση του εργατικού δικαίου. Τούτο, τόσο γιατί δεσμεύει το εύρος ενεργειών ενός εργοδότη, όσο κυρίως γιατί ο τελευταίος υπόκειται σε δικαστικό και θεσμικό έλεγχο και ως εκ τούτου, υποχρεούται πλέον να αιτιολογεί τις αποφάσεις του. Απλή επίκληση του διευθυντικού δικαιώματος και της συμβατικής ελευθερίας δεν αρκεί. Η γενική αρχή της μη διάκρισης λόγω φύλου αφορά σε όλες τις εκφάνσεις της εργασιακής σχέσης, ήτοι από το προσυμβατικό στάδιο μέχρι τη λύση της. Δεδομένου ότι η άνιση μεταχείριση ως προς την πρόσβαση σε δίκαιους όρους απασχόλησης πλήττει, δυστυχώς αντικειμενικά, μεγαλύτερο αριθμό γυναικών από ό,τι ανδρών, οι σύγχρονοι οργανισμοί οφείλουν να προλαμβάνουν ενδεχόμενες συμπεριφορές, προσβλητικές της προσωπικότητας, μέσω συντάξεως Κωδίκων Ηθικής και Δεοντολογίας, που θα αντανακλούν την αξία της ισότητας. Η έμπρακτη θεματοφυλακή των γυναικείων δικαιωμάτων επιτυγχάνεται με οριζόντιες επιχειρηματικές πρακτικές, ισότιμες παροχές και επιβραβεύσεις, ανάλογες με την απόδοση των εργαζομένων, καθώς και αντικειμενική αξιολόγηση δεξιοτήτων, απαλλαγμένη από έμφυλα κίνητρα ή/και χαρακτηριστικά. Είναι γεγονός ότι η καλλιέργεια κλίματος εμπιστοσύνης και διαφάνειας, στα πλαίσια της συμβάσεως εργασίας, αποτελεί σημαντική κινητήριο δύναμη παραγωγικότητας. Ο σεβασμός της προσωπικότητας και αξιοπρέπειας των εργαζομένων, ανεξαρτήτως φύλου και σεξουαλικού προσανατολισμού, αυξάνει τον δείκτη ανταγωνιστικότητας ενός οργανισμού, δεδομένου ότι στη σύγχρονη εποχή, οι εργαζόμενοι πρέπει να αποτελούν το πολυτιμότερο περιουσιακό αγαθό (asset) μιας επιχείρησης. Τα τελευταία χρόνια η κοινωνία μας τόσο σε επίπεδο νομοθεσίας, όσο και στο επίπεδο της κοινωνίας των πολιτών θεωρώ ότι κάνει συνειδητά βήματα προς μία κοινωνία ίσων ευκαιριών και εξάλειψης των άμεσων και έμμεσων 20 _ LAWYER

διακρίσεων και ιδίως των έμφυλων. Στο επίπεδο των συνθηκών εργασίας έχω τη γνώση ότι οι εταιρείες οι οποίες διεκδικούν τη διαμόρφωση μιας υψηλού επιπέδου εταιρικής ταυτότητας και παρουσίας έχουν εντάξει ως δομικό στοιχείο της οργάνωσής τους αρχές και πολιτικές οι οποίες αντανακλούν τις παραπάνω αξίες. Η δε νέα εργασιακή νομοθεσία (Ν. 4808/2021 και σχετικές ΥΑ) έχει έτι περαιτέρω ενισχύσει την τάση αυτή συστηματοποιώντας και τυποποιώντας υποχρεώσεις τις οποίες πολλές εταιρείες είχαν ήδη εντάξει στα εσωτερικά κείμενα λειτουργίας εκάστης εξ αυτών. Είναι προφανές ότι έπονται σημαντικά ακόμα βήματα προόδου και ευρύτερης εμπέδωσης της αξιακής δομής των παραπάνω ρυθμίσεων, όμως η πορεία είναι προς την ορθή κατεύθυνση. Η περίοδος της πανδημίας υπήρξε μία πολλαπλά σκληρή δοκιμασία με εκφάνσεις οι οποίες άγγιξαν και το πεδίο της εργασίας – δίνοντας όμως ταυτόχρονα τη δυνατότητα συνειδητοποίησης του σεβασμού στις ιδιαίτερες ανάγκες και την προσωπικότητα κάθε εργαζόμενου, προσέγγιση την οποία πρέπει να ενισχύσουμε στη νέα πραγματικότητα η οποία έχει διαμορφωθεί – συνδυάζοντάς την και με το στόχο τη εξάλειψης κάθε μορφής διάκρισης στο χώρο εργασίας. Στο γενικό πλαίσιο και όχι μόνο στο πεδίο της εργασίας, αλλά και ως κεντρικό πυλώνα της λειτουργίας του κοινωνικού συνόλου θεωρώ πως οφείλουμε να εργαζόμαστε αδιάλειπτα προς την κατεύθυνση της οικοδόμησης εν γένει μίας κοινωνίας σεβασμού, ισότητας – συμπεριλαμβανομένης και γονεϊκής ισότητας και εξάλειψης των έμφυλων διακρίσεων – θέτοντας τις αρχές αυτές ως αξιακό κληροδότημα, το οποίο οφείλουμε να παραδώσουμε στις νεαρές Ελληνίδες και τους νεαρούς Έλληνες πολίτες – τα παιδιά μας.

Μάριος Ανδρικόπουλος Legal Director, Elpedison S.A.

Όντας οργανικό κομμάτι μίας βιομηχανικής εταιρείας σε έναν χώρο που θα μπορούσε κάποιος να θεωρήσει κατεξοχήν ανδροκρατούμενο, νιώθω την ανάγκη να καταθέσω ότι τα πράγματα δεν είναι καθόλου έτσι. Στο σύγχρονο επιχειρείν, επιχειρήσεις που έχουν στον αξιακό τους κώδικα σαφές στίγμα ηθικής δράσης, και η δική μας εταιρεία είναι τέτοια, καλλιεργούν σταθερά τη νοοτροπία της υποστήριξης της γυναικείας εργασίας, σε όλες τις θέσεις, από την παραγωγή μέχρι και τις υψηλότερες θέσεις της διοικητικής λειτουργίας. Ο δε ρόλος του νομικού της επιχείρησης είναι να μπορέσει να μεταφράσει το ισχύον κανονιστικό πλαίσιο, όπως καταγράφεται στη νομοθεσία και νομολογία, σε περισσότερες δράσεις που θα διευκολύνουν τη περαιτέρω εμπέδωση στην επιχείρηση της νοοτροπίας της υποστήριξης της γυναικείας εργασίας. Ευκαιρίες υπάρχουν πολλές και μπορούμε να δημιουργήσουμε περισσότερες. Αναφέρω ενδεικτικά, συνομολόγηση όρων και παροχών για τη γυναίκα εργαζόμενη σε επίπεδο κλαδικών ή επιχειρησιακών συμβάσεων εργασίας, καθιέρωση ποιοτικών δεικτών για την αξιολόγηση της επιχείρησης που θα περιλαμβάνουν και δείκτες συναρτώμενους με τη γυναικεία εργασία και την υποστήριξη της γυναίκας εργαζόμενης, εκπόνηση, επικοινωνία και καθιέρωση Κώδικα Δεοντολογίας της επιχείρησης που περιέχει κανόνες σεβασμού, υποστήριξης, ενίσχυσης, προώθησης της γυναικείας εργασίας και δέσμευση της διοίκησης της εταιρείας στην εφαρμογή αυτών. Στο σύγχρονο επιχειρείν, η επιτυχία δεν μετράται μόνο με την επίτευξη καλών οικονομικών αποτελεσμάτων. Επιτυχημένη είναι η επιχείρηση που αποδίδει καλά διατηρώντας δυνατό ηθικό στίγμα και πρόσημο. Ο δε νομικός της επιχείρησης τότε είναι πετυχημένος, όταν καταφέρνει να δρα ως διαμεσολαβητής, ξεκινώντας από το κανονιστικό πλαίσιο και δρώντας ώστε να το μεταφράσει σε ενέργειες που δημιουργούν προστιθέμενη αξία, αφουγκραζόμενος τις ανάγκες της επιχείρησης. Στο πλαίσιο αυτό η προώθηση της γυναικείας εργασίας είναι από τις σημαντικές προκλήσεις που δίνουν και δημιουργούν αξία και υπεραξία για την επιχείρηση. LAWYER _ 21

Λίλιαν Κοντού Senior Manager Legal Affairs, SOL Group

_IN THE SPOTLIGHT

Γιάννα Χορμόβα Γενική Γραμματέας Δημογραφικής και Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας Φύλων

οιες είναι οι κυριότερες μορφές διάκρισης λόγω φύλου που Π εμφανίζονται στην ελληνική αγορά εργασίας; Παρόλο που στην Ελλάδα μια πλειάδα νομοθετημάτων ρυθμίζουν την αρχή της ίσης μεταχείρισης στην εργασία και αυτή φαίνεται να απασχολεί καταρχήν γυναίκες και άνδρες, στην πραγματικότητα αφορά κατά κύριο λόγο τις γυναίκες, αφού αυτές υφίστανται συνήθως τις συνέπειες των πολλαπλών παραβιάσεων και διακρίσεων που λαμβάνουν χώρα σε βάρος τους. Οι διακρίσεις λόγω φύλου είναι άμεσες και έμμεσες. Οι άμεσες διακρίσεις είναι πιο εύκολα ανιχνεύσιμες και έχουν να κάνουν με την αντιμετώπιση ενός ατόμου από τον εργοδότη χειρότερα από κάποιο άλλο σε συγκρίσιμη κατάσταση, λόγω του φύλου του. Οι έμμεσες διακρίσεις είναι δυσδιάκριτες και αφορούν σε πρακτικές εκ πρώτης όψεως ουδέτερες, που εισάγουν όμως διακρίσεις εις βάρος ορισμένων ατόμων. Διάκριση λόγω φύλου θεωρείται και η σεξουαλική παρενόχληση στην εργασία. Στην πράξη, όπως προκύπτει και από στοιχεία του Συνηγόρου του Πολίτη που είναι φορέας προώθησης της αρχής της ίσης μεταχείρισης σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, οι κυριότερες μορφές έμφυλων διακρίσεων στην ελληνική αγορά εργασίας εντοπίζονται στη μη πρόσληψη γυναικών σε θέσεις εργασίας και στο διαχωρισμό των επαγγελμάτων σε “ανδρικά” και “γυναικεία”, στο χάσμα των αμοιβών, τη δυσκολία στην ανέλιξη και την πολύ περιορισμένη κατάληψη υψηλόβαθμων θέσεων εργασίας από γυναίκες, σε δυσμενή μεταχείριση λόγω εγκυμοσύνης και άδειας μητρότητας ή/και συμπληρωματικών παροχών που σχετίζονται με τη μητρότητα και διευκολύνσεις για οικογενειακούς λόγους καθώς και στη σεξουαλική παρενόχληση των γυναικών. Χαρακτηριστικό μάλιστα είναι ότι την τελευταία πενταετία, οι αναφορές στο Συνήγορο του Πολίτη για ζητήματα διακρίσεων βάσει φύλου αντιστοιχούν στο 40-65% του συνόλου των αναφορών που δέχεται ο Κύκλος Ίσης Μεταχείρισης.

Ποιοι είναι οι κυριότεροι περιορισμοί του νομοθετικού πλαισίου > στην Ελλάδα για την αποτελεσματική έννομη προστασία των γυναικών στην αγορά εργασίας και ποιες βελτιώσεις μπορούν να γίνουν;

Στην Ελλάδα, η ίση αμοιβή και η απαγόρευση των διακρίσεων κατοχυρώνονται από ένα πλέγμα διατάξεων, συνταγματικών και νομοθετικών, που συνάδει με τις βασικές αρχές της ευρωπαϊκής νομοθεσίας για την πρόσβαση στην αγορά εργασίας ατόμων με διαφορετικά χαρακτηριστικά (εθνικά, φυλετικά, ηλικιακά, σεξουαλικού προσανατολισμού, αναπηρίας κ.ά.) και την ισότητα των φύλων. Σημείο εκκίνησης αποτελεί το Σύνταγμα του 1975, το οποίο αναφερόταν ρητά στο δικαίωμα όλων των εργαζομένων για ίση αμοιβή για εργασία ίσης αξίας. Ιδίως ο ν. 3896/2010, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει, αποτυπώνει ένα πληρέστερο ρυθμιστικό πλαίσιο για την εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης των φύλων στο πεδίο της εργασίας. Πρόσφατα, στο υφιστάμενο νομικό οπλοστάσιο ήρθε να προστεθεί και ο νέος εργασιακός νόμος 4808/2021 που αποτελεί σημείο αναφοράς για τα δικαιώματα των εργαζόμενων γονέων, θεσπίζοντας για πρώτη φορά άδεια πατρότητας, δικαίωμα ευέλικτων μορφών εργασίας για εργαζόμενους γονείς του ιδιωτικού τομέα, ενισχύοντας περαιτέρω τη μητρότητα, διορθώνοντας ανισότητες του παρελθόντος και κυρώνοντας 22 _ LAWYER

τη Διεθνή Σύμβαση της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας για την εξάλειψη της βίας και παρενόχλησης στον χώρο της εργασίας. Οι σύγχρονες πολιτικές ισότητες πλέον αποβλέπουν στην εναρμόνιση της οικογενειακής και εργασιακής ζωής και δεν εστιάζουν μόνο στις γυναίκες και τα εργασιακά κίνητρα και διευκολύνσεις που της παρέχουν, αλλά στις σχέσεις των δύο φύλων και στο νέο ρόλο του άντρα στη σύγχρονη κοινωνία. Στο πλαίσιο αυτό κινείται το καινοτόμο πρόγραμμα “Νταντάδες της Γειτονιάς” του ν. 4837/2021, με την επιδότηση της κατ’ οίκον παροχής υπηρεσιών φύλαξης βρεφών και νηπίων από πιστοποιημένες επιμελήτριες, η πιλοτική εφαρμογή του οποίου ξεκινά άμεσα. Επιτυχημένες δράσεις, όπως η επιβράβευση των επιχειρήσεων που εφαρμόζουν πρακτικές ισότητας μέσω του προγράμματος “SHARE”, η ποσόστωση στα Διοικητικά Συμβούλια Μεγάλων Επιχειρήσεων και ψηφοδελτίων, η διεύρυνση των υπηρεσιών φύλαξης και δημιουργικής απασχόλησης παιδιών, θα πρέπει να επεκταθούν. Παρά τις νομοθετικές πρωτοβουλίες και την πολιτική βούληση που υπάρχει, το πρόβλημα των έμφυλων διακρίσεων είναι ζήτημα κοινωνικό και για την εξάλειψή του απαιτείται αλλαγή των στερεοτύπων, αντιλήψεων και νοοτροπιών. Με αυτό τον γνώμονα, χρειάζονται πολιτικές εκπαίδευσης, ενημέρωσης, ευαισθητοποίησης της κοινωνίας και συνειδητοποίησης ότι το πρόβλημα των διακρίσεων επηρεάζει τελικά όχι μόνο τις γυναίκες αλλά ολόκληρη την κοινωνία. Με αυτή τη στόχευση εργαζόμαστε καθημερινά στη Γενική Γραμματεία Δημογραφικής και Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων με ένα πλέγμα στοχευμένων δράσεων αποτυπωμένων στο σύνολό τους στο Εθνικό Σχέδιο δράσης για την Ισότητα των Φύλων 2021-2027, συνολικού προϋπολογισμού 100 εκατομμυρίων ευρώ.

Ποιες είναι οι κυριότερες μορφές διάκρισης λόγω φύλου που > εμφανίζονται στην ελληνική αγορά εργασίας; H μαζική είσοδος των γυναικών στην αγορά εργασίας, σε πολλά επαγγέλματα και θέσεις της επαγγελματικής ιεραρχίας, δεν εξάλειψε τις έμφυλες διακρίσεις, οι οποίες παραμένουν τροχοπέδη για την επαγγελματική και προσωπική εξέλιξη των γυναικών. Η ύπαρξη μισθολογικού χάσματος, η οποία αποδίδεται εν μέρει στον διαχωρισμό των επαγγελμάτων βάσει φύλου, συμπαρασύρει και το λεγόμενο συνταξιοδοτικό χάσμα, εκθέτοντας τις γυναίκες σε μεγαλύτερο κίνδυνο φτώχειας. Οι άντρες δραστηριοποιούνται περισσότερο στα επαγγέλματα, τους κλάδους και τις μορφές απασχόλησης που εξασφαλίζουν κύρος, προοπτικές εξέλιξης, υψηλή εξειδίκευση σε νέες τεχνολογίες και υψηλότερες αποδοχές, ενώ οι γυναίκες φαίνεται να κυριαρχούν σε επαγγέλματα που συνδέονται με τη γραμματειακή υποστήριξη, την εκπαίδευση και την παροχή φροντίδας, λαμβάνοντας χαμηλότερες αποδοχές. Μολονότι περισσότερες γυναίκες ολοκληρώνουν σπουδές ανώτατης εκπαίδευσης, λιγότερες γυναίκες αποτελούν μέρος του εργατικού δυναμικού και ελάχιστες είναι αυτές που καταλαμβάνουν διευθυντικές θέσεις και θέσεις ευθύνης για τη λήψη αποφάσεων σε μεγάλες επιχειρήσεις. Ακόμα όμως και για αυτές που το καταφέρνουν, οι αμοιβές που λαμβάνουν είναι κατώτερες των αντρών. Οι επαγγελματικές και εκπαιδευτικές διαδρομές ανδρών και γυναικών στην αγορά εργασίας, επηρεάζονται άμεσα από τους κοινωνικούς ρόλους LAWYER _ 23

Αθανασία Ξεπαπαδάκου Αντιπρόεδρος Κέντρου Ερευνών για Θέματα Ισότητας (Κ.Ε.Θ.Ι.)

_IN THE SPOTLIGHT για τους οποίους είναι προορισμένοι, ακολουθώντας τα κοινωνικά πρότυπα, τα στερεότυπα και τις κοινωνικές προκαταλήψεις. Οι γυναίκες συχνά εργάζονται με καθεστώς μερικής απασχόλησης, μαύρης και επισφαλούς εργασίας και είναι πιο ευάλωτες σε απολύσεις, ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης, όπως στην πανδημία. Παράλληλα με την εργασία τους, ο κοινωνικός τους ρόλος, τους επιβάλλει σχεδόν αποκλειστικά την φροντίδα των παιδιών και του νοικοκυριού, γεγονός που τους στερεί όχι μόνο ελεύθερο προσωπικό χρόνο αλλά και την ανέλιξη στην επαγγελματική τους καριέρα. Επιπλέον, είναι ευάλωτες σε φαινόμενα σεξουαλικής παρενόχλησης, σεξιστικών συμπεριφορών και εξουσιαστικής βίας, σε βαθμό που συχνά θεωρούν τις συμπεριφορές αυτές αναμενόμενες και ανεκτές.

Το Σύνταγμα της Ελλάδας (άρθρα 4 και 116) με μια σειρά νομοθετημάτων από το 2006 έως και σήμερα κατοχυρώνει την προώθηση της ίσης μεταχείρισης και την καταπολέμηση των διακρίσεων. Ο νόμος 3486/2006 για την εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών όσον αφορά στην πρόσβαση στην απασχόληση, στην επαγγελματική εκπαίδευση και ανέλιξη, στους όρους και στις συνθήκες εργασίας αποτελεί τον πρώτο ειδικό νόμο κατά των διακρίσεων στην Ελλάδα. Στο νόμο αυτό προβλέφθηκε ειδική προστασία για την εγκυμοσύνη και τη μητρότητα, αποτελώντας σταθμό στην άμβλυνση των διακρίσεων. Με το νόμο 3896/2010 για την εφαρμογή της αρχής των ίσων ευκαιριών και ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών σε θέματα εργασίας και απασχόλησης ενσωματώνεται η Οδηγία 2006/54/ΕΕ. Με το νόμο 4443/2016 περί εφαρμογής της αρχής της ίσης μεταχείρισης για τη διαμόρφωση γενικού πλαισίου για την ίση μεταχείριση στην απασχόληση και την εργασία ανατίθεται η συνολική αρμοδιότητα για την προώθηση της αρχής της ισότητας στον Συνήγορο του Πολίτη. Ο νόμος αυτός θεσπίζει αντιστροφή του βάρους της απόδειξης σε περίπτωση που ένα πρόσωπο προβάλλει ότι δεν τηρήθηκε η αρχή της ίσης μεταχείρισης. Ο ν. 4604/2019 για την προώθηση της ουσιαστικής ισότητας των φύλων, την πρόληψη και την καταπολέμηση της έμφυλης βίας εντάσσει τη διάσταση του φύλου σε όλους τους τομείς του ιδιωτικού και δημοσίου βίου, ενώ ο ν. 4808/2021 κυρώνει τη Σύμβαση ILO για την εξάλειψη της βίας και παρενόχλησης στον χώρο της εργασίας, προβλέπει αντιστροφή του βάρους της απόδειξης για την καταγγέλλουσα και παράλληλα προβλέπει γονικές άδειες για τους πατέρες, ενθαρρύνοντάς τους να αναλάβουν περισσότερες ευθύνες οικογενειακής φροντίδας. Παρόλου που καθίσταται σαφής η νομοθετική πληρότητα, η καθημερινότητα μας απογοητεύει. Οι πρακτικές διακριτικής μεταχείρισης λόγω φύλου είναι πολύ περισσότερες από τον αριθμό των σχετικών καταγγελιών, συχνά λόγω του φόβου απόλυσης ή δυσχέρειας απόδειξης των καταγγελλομένων. Τα υφιστάμενα νομικά εργαλεία σε συνδυασμό με τις ευρύτερες πολιτικές ενίσχυσης της γυναικείας επιχειρηματικότητας και της εξισορρόπησης προσωπικής και επαγγελματικής ζωής πρέπει να λειτουργήσουν και να ευαισθητοποιήσουν το ευρύτερο κοινό για την εξάλειψη των έμφυλων στερεοτυπικών αντιλήψεων. 24 _ LAWYER

ΥΠΟ ΤΗΝ ΑΙΓΙΔΑ

presents

Η Ελλάδα από το εγώ στο εμείς Αναδεικνύοντας τις συνεργασίες που δημιουργούν ένα νέο πρότυπο της ελληνικής επιχειρηματικότητας, που παράγει θετικό αντίκτυπο στην κοινωνία και το περιβάλλον. ΠΡOΕΔΡΟΣ ΚΡΙΤΙΚHΣ ΕΠΙΤΡΟΠHΣ 2022

Σοφία Κουνενάκη-Εφραίμογλου

Πρόεδρος, ΕΕΔΕΓΕ - Εθνικό Επιμελητηριακό Δίκτυο Ελληνίδων Γυναικών Επιχειρηματιών

ΥΠΟΒΟΛΗ ΥΠΟΨΗΦΙΟΤΗΤΩΝ ΕΩΣ:

29•04•2022 TΙΜΗΤΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ

www.responsiblebusiness.gr ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚOI ΣΥΝΕΡΓΑΤEΣ

PRODUCTION & COMMUNICATION PARTNER

Υποψηφιότητες: Φίλιππος Κιουρτσιδάκης, T: +30 210 6617 777 (Εσωτ. 224), E: fkiourtsidakis@boussias.com Χορηγίες: Άννα Γυπαράκη, Τ: +30 210 6617 777 (εσωτ. 152), Ε: agyparaki@boussias.com

Official Publication

Η συμφωνία για τον παγκόσμιο φορολογικό συντελεστή και τα οφέλη για την Ελλάδα

Σε συμφωνία κατέληξε η πλειοψηφία των κρατών του ΟΟΣΑ αναφορικά με την καθιέρωση παγκόσμιου ελάχιστου φορολογικού συντελεστή 15%. Πρόκειται για μία συμφωνία με βαρύνουσα σημασία για την ΕΕ που αναμένεται να προσκομίσει σημαντικά οφέλη και για την Ελλάδα. Της Λυδίας Βενέρη LAWYER _ 26

_IN THE SPOTLIGHT

ι 137 από τις 141 χώρες που συμμετέχουν στον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) προσχώρησαν τον Οκτώβριο του 2021 στη συμφωνία για την καθιέρωση του παγκόσμιου ελάχιστου εταιρικού φόρου (GMT) ύψους 15%. Η συμφωνία αναμένεται να τεθεί σε ισχύ από το 2023 και σκοπεύει στη θέσπιση διεθνών περιορισμών αναφορικά με τη φορολογία των επιχειρήσεων, με στόχο την ορθότερη κατανομή της φορολογίας των κερδών και την αντιμετώπιση της φοροαποφυγής, με την επιλογή χώρας με χαμηλή φορολογία για την εγκατάσταση της έδρας τους. Θα τεθούν έτσι σημαντικοί περιορισμοί στον διακρατικό “φορολογικό” ανταγωνισμό που, για την προσέλκυση επενδύσεων, οδηγεί τα κράτη στο να αποτελούν φορολογικούς παραδείσους, μέσω της παροχής χαμηλών φορολογικών εταιρικών συντελεστών, κάτι που ωφελεί σαφώς και τις χώρες, καθώς εισπράττουν τα φορολογικά έσοδα, αλλά και τις πολυεθνικές εταιρίες, που επωφελούνται από τη χαμηλή φορολογία. Σύμφωνα με εκτιμήσεις του ΔΝΤ, χάνονται σε παγκόσμιο επίπεδο περισσότερα από 600 δισ. δολάρια, ως διαφυγόντα φορολογικά έσοδα, ειδικά από επιχειρήσεις του τεχνολογικού τομέα και λοιπών άυλων προϊόντων (π.χ. ευρεσιτεχνίες φαρμάκων, λογισμικά), οι οποίες με τη νόμιμη ίδρυση θυγατρικών σε φορολογικούς παραδείσους επιτυγχάνουν τη μη καταβολή φόρων στις χώρες από τις οποίες αντλούν το μεγαλύτερο μέρος των κερδών τους. Σύμφωνα με τις δηλώσεις του γενικού γραμματέα του ΟΟΣΑ, Mathias Cormann, "Η συμφωνία θα κάνει τις διεθνείς φορολογικές ρυθμίσεις δικαιότερες, ώστε να μπορούν να λειτουργήσουν καλύτερα σε μία ψηφιοποιημένη και παγκοσμιοποιημένη οικονομία", ενώ αντίστοιχα η Αμερικανίδα υπουργός Οικονομικών, Janet Yellen, σχολίασε: "Μετατρέψαμε τις άοκνες διαπραγματεύσεις σε δεκαετίες αυξημένης ευημερίας και για τις ΗΠΑ και για τον κόσμο. Η σημερινή συμφωνία αντιπροσωπεύει κορυφαίο επίτευγμα για την οικονομική διπλωματία". Μέχρι στιγμής στη συμφωνία του ΟΟΣΑ δεν έχουν προσχωρήσει η Κένυα, η Σρι Λάνκα, το Πακιστάν και η Νιγηρία, ενώ το γεγονός ότι 137 χώρες έχουν ήδη προσχωρήσει οδηγεί σε μια κάλυψη του 90% του παγκοσμίου ΑΕΠ. Η συμφωνία θα προκαλέσει μεγάλες αλλαγές ειδικότερα σε μικρές οικονομίες,

όπως της Ιρλανδίας, η οποία λόγω του χαμηλού εταιρικού της φόρου (12,5%) έχει προσελκύσει διεθνείς εταιρίες και τεχνολογικούς κολοσσούς.

Η ευρωπαϊκή εικόνα Στον ίδιο άξονα κινείται και η Ευρωπαϊκή Ένωση δια μέσου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η οποία στο πλαίσιο της προώθησης της ατζέντας για τη δικαιοσύνη και τη διαφάνεια στη φορολογία των επιχειρήσεων προωθεί τη θέσπιση του ελάχιστου εταιρικού φόρου μέσω Οδηγίας για μεγάλους ομίλους που δραστηριοποιούνται στην ΕΕ. Η νέα πρόταση Οδηγίας στοχεύει στη θέσπιση ρυθμίσεων που μπορούν να ανταποκριθούν στις προκλήσεις του 21ου αιώνα, αλλά και στην ολοένα αυξανόμενη ψηφιοποίηση που πραγματοποιείται διεθνώς. Ταυτόχρονα, στόχο αποτελεί η προώθηση και διαφύλαξη της εύρυθμης και ενιαίας αγοράς. Εντός της ΕΕ το ζήτημα αυτό έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις, καθώς παρατηρούνται σημαντικές διαφορές στη φορολόγηση των διαφόρων κρατών-μελών. Έτσι, για παράδειγμα, η Πορτογαλία επιβάλει υψηλούς φορολογικούς συντελεστές (31,5%), ενώ η Ουγγαρία ή η Ιρλανδία, όπως προαναφέρθηκε, χαμηλούς (9% και 12,5% αντίστοιχα). Ιδιαίτερα σημαντική για την ΕΕ θα μπορούσε να θεωρηθεί και η χρονική στιγμή εισαγωγής της σχετικής ρύθμισης και λήψης της απόφασης για τη συμφωνία, μετά την ήττα της Επιτροπής στην υπόθεση που πρωτοεισάχθηκε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο το 2019, κατόπιν επίσημης έρευνας κατά της Amazon από την Επιτροπή για παραβίαση των κανόνων της ΕΕ που αφορούν στην

Σύμφωνα με το ΔΝΤ χάνονται σε παγκόσμιο επίπεδο περισσότερα από 600 δισ. δολάρια, ως διαφυγόντα φορολογικά έσοδα, ειδικά από επιχειρήσεις του τεχνολογικού τομέα, με τη νόμιμη ίδρυση θυγατρικών σε φορολογικούς παραδείσους LAWYER _ 27

_IN THE SPOTLIGHT αντιμονοπωλιακή νομοθεσία. Σύμφωνα με το ιστορικό της απόφασης, η Επιτροπή διέταξε την Amazon να αποδώσει υπό τη μορφή φόρου 250 εκατομμύρια ευρώ στο Λουξεμβούργο, θεωρώντας τις φορολογικές ελαφρύνσεις που παρασχέθηκαν στην εταιρία ως μη νόμιμη κρατική ενίσχυση. Το δικαστήριο δικαίωσε την Amazon, σε μια περίοδο κατά την οποία η εταιρία είχε αυξήσει τα κέρδη της στην ΕΕ κατά 44 δισ. ευρώ λόγω της πανδημίας, πληρώνοντας μηδενικούς φόρους στα κεντρικά της στο Λουξεμβούργο. Το δικαστήριο στην απόφασή του υποστήριξε ότι η Επιτροπή απέτυχε να αποδείξει ότι οι φορολογικές ρυθμίσεις του Λουξεμβούργου είναι ασυμβίβαστες με τους κανόνες της εσωτερικής αγοράς αναφορικά με τις κρατικές ενισχύσεις. Η επικεφαλής ανταγωνισμού της ΕΕ, Margrethe Vestager, αντέδρασε στην απόφαση, σημειώνοντας ότι τα “φορολογικά πλεονεκτήματα για συγκεκριμένες εταιρείες στερούν από τους πολίτες της ΕΕ χρήματα που χρειάζονται για την αντιμετώπιση της πανδημικής ανάκαμψης”. Κατά της απόφασης εκκρεμεί έφεση. Αντίστοιχες υποθέσεις εισήχθησαν και σε άλλα δικαστήρια σε μια προσπάθεια της Επιτροπής να περιορίσει την εύνοια που απολάμβαναν επιχειρηματικοί κολοσσοί εντός της ΕΕ, όπως η Apple στην Ιρλανδία, τα Starbucks στην Ολλανδία, οι BP και BASF στον Βέλγιο. Σε όλες τις περιπτώσεις το αρμόδιο δικαστήριο δικαίωσε τις εταιρίες έναντι της Επιτροπής. Καθίσταται, συνεπώς, σαφής η σημασία της θέσπισης του σχετικού μέτρου από τον ΟΟΣΑ, αλλά και η προώθηση της Οδηγίας στο εσωτερικό της ΕΕ, προκειμένου

να επιλυθεί ένα ζήτημα που απασχολεί εντόνως την Ευρωπαϊκή Ένωση. Για τη θέση της συμφωνίας σε ισχύ τα κράτημέλη θα πρέπει να συμφωνήσουν ομόφωνα στο Συμβούλιο, ενώ θα χρειαστεί και η γνώμη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής.

Οι δύο πυλώνες της συμφωνίας του ΟΟΣΑ Η συμφωνία του ΟΟΣΑ δομείται επί τη βάσει δύο πυλώνων, με τον πρώτο να αφορά τη φορολόγηση τμήματος των κερδών των πολυεθνικών εταιριών και τον δεύτερο να προβλέπει τον ελάχιστο παγκόσμιο εταιρικό φορολογικό συντελεστή που ορίζεται στο 15%. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον πρώτο πυλώνα, η φορολόγηση θα αφορά επιχειρήσεις με ετήσιες παγκόσμιες πωλήσεις που ξεπερνούν τα 20 δισ. ευρώ, και κέρδος άνω του 10% (προ φόρων), οι οποίες υπολογίζονται περίπου στις 100. Οι επιχειρήσεις αυτές, μετά την αφαίρεση του ελάχιστου ποσοστού κερδοφορίας ύψους 10%, θα μπορούν να φορολογηθούν στις χώρες στις οποίες πραγματοποιούν τα κέρδη τους, όπως αυτά διαμορφώνονται βάσει των ισχυόντων κάθε φορά φορολογικών συντελεστών.

Ο Δεύτερος Πυλώνας

Εντός της ΕΕ το ζήτημα της δικαιοσύνης στη φορολογία των επιχειρήσεων έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις, καθώς παρατηρούνται σημαντικές διαφορές στη φορολόγηση των διαφόρων κρατών-μελών 28 _ LAWYER

Από την άλλη πλευρά και σύμφωνα με τον δεύτερο πυλώνα (Global Anti-Base Erosion (GloBE), για τον οποίο γίνεται η περισσότερη συζήτηση διεθνώς, ο ελάχιστος εταιρικός συντελεστής φορολογίας ύψους 15% θα επιβάλλεται σε εταιρικούς κολοσσούς με έσοδα μεγαλύτερα από 750 εκατομμύρια ευρώ, κριτήριο που οδηγεί στη συμπερίληψη 8.000 εταιριών στη ρύθμιση. Η συμφωνία έχει κατηγορηθεί για ατολμία, με την Oxfam να θεωρεί τον φορολογικό συντελεστή του πυλώνα ως πολύ χαμηλότερο από τον προτεινόμενο από το Financial Accountability, Transparency and Integrity (FACTI) Panel των Ηνωμένων Εθνών, ο οποίος ανέρχεται σε 20%-30%. Ο φόρος ύψους 15% θα επιβάλλεται ακόμη και αν η χώρα εντός της οποίας η επιχείρηση δραστηριοποιείται προβλέπει μικρότερο ποσοστό φορολόγησης, σταματώντας έτσι την ύπαρξη “φορολογικών παραδείσων”, από τους οποίους θα μπορούσαν να επωφεληθούν οι πολυεθνικές επιχειρήσεις. Στην πράξη και παίρνοντας ως παράδειγμα μια ελληνική εταιρία με κερδοφορία άνω των 750 εκατ. ευρώ, η οποία φορολογείται με

Τα οφέλη για την Ελλάδα

Για την Ελλάδα, τα έσοδα που αναμένονται από τη θέσπιση του ελάχιστου φορολογικού συντελεστή θα μπορούσαν να αγγίξουν τα 2,1 δισ. ευρώ ετησίως συντελεστή 10% σε κάποια άλλη χώρα, αυτή θα φορολογηθεί με επιπλέον 5% στην Ελλάδα, προκειμένου να καλυφθεί η προϋπόθεση του ελάχιστου συντελεστή του 15% (“Income Inclusion Rule”). Βασικό σημείο της συμφωνίας, που απετέλεσε και κριτήριο για την προσχώρηση αρκετών κρατών σε αυτήν, ήταν η διάταξη που προβλέπει ότι ο GMT 15% δεν θα αυξηθεί μελλοντικά και δεν θα πληγούν οι μικρές επιχειρήσεις από τις νέες προσαρμογές. Ο ΟΟΣΑ σχεδιάζει σύντομα τη δημοσίευση σχολίου σχετικά με τους κανόνες της ρύθμισης, προκειμένου να αντιμετωπιστεί και το ζήτημα της ταυτόχρονης εφαρμογής των κανόνων με τους κανόνες των ΗΠΑ για το Παγκόσμιο Χαμηλό Φορολογούμενο Εισόδημα (GILTI), καθώς η κυβέρνηση Biden έχει προτείνει αλλαγές για την καλύτερη ευθυγράμμιση του καθεστώτος GILTI με τον δεύτερο πυλώνα. Ο δεύτερος πυλώνας της συμφωνίας αποτελείται από 10 κεφάλαια, με το πρώτο να περιγράφει το πεδίο εφαρμογής των διατάξεων. Σtα κεφάλαια 2-5 έχουν συμπεριληφθεί οι βασικοί διαδικαστικοί κανόνες, ενώ το κεφάλαιο 6 περιλαμβάνει ρυθμίσεις αναφορικά με τις συγχωνεύσεις. Το κεφάλαιο 8 περιλαμβάνει διοικητικές ρυθμίσεις και το κεφάλαιο 9 περιλαμβάνει τις μεταβατικές διατάξεις. Τέλος, το κεφάλαιο 10 περιλαμβάνει τους ορισμούς. Ο δεύτερος πυλώνας δεν έχει εφαρμογή σε κρατικές οντότητες, διεθνείς οργανισμούς, μη κυβερνητικές οργανώσεις αλλά και σε οντότητες που αποτελούν συνταξιοδοτικά ή επενδυτικά κεφάλαια. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει δεσμευτεί και εφαρμόζει ήδη τον Πυλώνα 2 της συμφωνίας του ΟΟΣΑ, κάνοντας πραγματικότητα την ελάχιστη φορολόγηση των επιχειρήσεων για τις μεγάλες εταιρίες που δραστηριοποιούνται στην ΕΕ. LAWYER _ 29

Για την Ελλάδα, τα έσοδα που αναμένονται από τη θέσπιση του ελάχιστου συντελεστή, σύμφωνα με τους αναλυτές και σύμφωνα με τη μελέτη του Παρατηρητηρίου της ΕΕ για τη φορολογία, θα μπορούσαν να αγγίξουν τα 2,1 δισ. ευρώ ετησίως, ή άλλως το 55% σε σχέση με τα σημερινά επίπεδα. Η ανάλυση βασίζεται σε στοιχεία του ΟΟΣΑ, όπως αυτά προκύπτουν από τις εκθέσεις ανά χώρα για τις φορολογικές υποχρεώσεις των πολυεθνικών επιχειρήσεων (country-by-country reporting). Οι εξαιρέσεις (substance-based carve-outs) που συμφωνήθηκαν, προκειμένου να γίνει δεκτή η συμφωνία από μεγαλύτερο αριθμό κρατών, θα μειώσουν τα έσοδα για την εκάστοτε χώρα, συνεπώς και για την Ελλάδα. Ειδικότερα, όσον αφορά στο πρώτο έτος εφαρμογής (2023), η εξαίρεση του 10% των στοιχείων ενεργητικού και του 8% της μισθοδοσίας από το όριο του 15% θα οδηγήσει σε έσοδα 1,4 δισ. ευρώ, αντί για 2,1 δισ. Ακόμη, για την περίπτωση της Ελλάδας, αξιολογείται ως σημαντικό το γεγονός ότι οι εταιρείες που μέχρι πρότινος είχαν δραστηριότητα στην Ελλάδα και μπορούσαν να μεταφέρουν τα κέρδη τους σε άλλες χώρες, προκειμένου να επωφεληθούν από τις ευνοϊκότερες φορολογικές ελαφρύνσεις, δεν θα έχουν πλέον αυτή τη δυνατότητα. Ταυτόχρονα και ειδικά εντός των Βαλκανίων, η Ελλάδα θα μπορέσει να αναδειχθεί σε χώρα που προσφέρει επενδυτικές προοπτικές και μπορεί να προσελκύσει πολυεθνικές εταιρίες και επενδύσεις, χωρίς να χρειάζεται να ανταγωνιστεί τους εξαιρετικά χαμηλούς φορολογικούς συντελεστές άλλων γειτονικών χωρών της ΕΕ. Ειδικά στον απόηχο της πανδημίας των περασμένων ετών, η συμφωνία αναμένεται να έχει γενικά οφέλη που θα ενισχύσουν τα κρατικά έσοδα από τη φορολόγηση, θα συμβάλουν στην σταθεροποίηση των οικονομιών και θα ενισχύσουν τη νομική ασφάλεια των φορολογούμενων. Αναμένεται να δούμε στην πράξη τόσο τις απαιτήσεις σε πρακτικό επίπεδο για την εφαρμογή των ρυθμίσεων, όσο και την αποτελεσματικότητά τους, αλλά και τέλος τις αλλαγές που θα επέλθουν σε εθνικό επίπεδο για κάθε κράτος, σύμφωνα με τις ιδιαιτερότητες της εκάστοτε οικονομίας. ■

_IN THE SPOTLIGHT

α οφέλη από τη θέσπιση παγκόσμιου ελάχιστου φορολογικού Τ συντελεστή 15% είναι ιδιαίτερα σημαντικά για την Ελλάδα που είναι μια χώρα με υψηλό φορολογικό εταιρικό συντελεστή. Ποιες είναι οι πρακτικές απαιτήσεις από πλευράς πολιτείας, για να μπορέσουν αυτά τα οφέλη να μεγιστοποιηθούν και να επωφελήσουν άμεσα την ελληνική οικονομία; Σε συνέχεια της πολιτικής ιστορικής συμφωνίας που επετεύχθη στις 8 Οκτωβρίου 2021, στη συνεδρίαση της Ολομέλειας του Περιεκτικού Πλαισίου του ΟΟΣΑ για τα BEPS (Base Erosion and Profit Shifting) επί του πακέτου δύο Πυλώνων για την αντιμετώπιση των φορολογικών προκλήσεων που απορρέουν από την ψηφιοποίηση της οικονομίας, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε, στις 22 Δεκεμβρίου 2021, πρόταση Οδηγίας για τη διασφάλιση ελάχιστης πραγματικής φορολόγησης 15% των μεγάλων πολυεθνικών ομίλων και των αποκλειστικά εγχώριων ομίλων μεγάλης κλίμακας που δραστηριοποιούνται στην ενιαία αγορά.

Εμμανουήλ Μαστρομανώλης Γενικός Γραμματέας Φορολογικής Πολιτικής και Δημόσιας Περιουσίας

Η πρόταση Οδηγίας ακολουθεί τους κανόνες GloBE του Πυλώνα ΙΙ, που δημοσιεύθηκαν από τον ΟΟΣΑ στις 20 Δεκεμβρίου 2021. Με τους κανόνες αυτούς επιβάλλεται συμπληρωματικός φόρος στη μητρική οντότητα για το εισόδημα θυγατρικής υπαγόμενης σε χαμηλή φορολόγηση (κανόνας ενσωμάτωσης εισοδήματος), διαφορετικά, σε περίπτωση μη εφαρμογής του συμπληρωματικού φόρου, δεν γίνεται δεκτή η έκπτωση ενδοομιλικών δαπανών ή απαιτείται αντίστοιχη προσαρμογή (κανόνας υποφορολόγησης πληρωμών). Η τεχνική εξέταση της πρότασης Οδηγίας αποτελεί βασική προτεραιότητα της Γαλλικής Προεδρίας του Συμβουλίου της ΕΕ, ενώ και στο Συμβούλιο ECOFIN της 18ης Ιανουαρίου οι Υπουργοί Οικονομικών επιβεβαίωσαν ότι πρόκειται για σημαντικό φάκελο που πρέπει να εξετασθεί κατά προτεραιότητα. Όταν υιοθετηθεί από τα κράτη-μέλη η Οδηγία, θα πρέπει να ενσωματωθεί στις εθνικές νομοθεσίες τους το αργότερο την 31η Δεκεμβρίου 2022 και να εφαρμοστεί από την 1η Ιανουαρίου 2023 (με εξαίρεση τον κανόνα υποφορολόγησης πληρωμών που θα τεθεί σε εφαρμογή από την 1η Ιανουαρίου 2024). Σύμφωνα με εκτιμήσεις του ΟΟΣΑ, τα έσοδα από την εφαρμογή του Πυλώνα ΙΙ εκτιμάται να ανέλθουν στα 150 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως για τις χώρες που συμμετέχουν στη συμφωνία. Η Ελλάδα υποστηρίζει όλες τις προσπάθειες για την εφαρμογή της εν λόγω φορολογικής μεταρρύθμισης, καθώς προσβλέπει σε μία παγκόσμια λύση, προσαρμοσμένη στις σύγχρονες προκλήσεις, η οποία θέτει όρια στον φορολογικό ανταγωνισμό και στο "race to the bottom" των εταιρικών φορολογικών συντελεστών. Από την εφαρμογή της συμφωνίας θα προκύψουν οφέλη από τη σταθεροποίηση του διεθνούς φορολογικού συστήματος και την ενίσχυση της φορολογικής ασφάλειας για τους φορολογούμενους και τις φορολογικές διοικήσεις.

30 _ LAWYER

_LAWYER VIEWPOINT

Η 4ημερη εργασία στην Ευρώπη και τον κόσμο Εργασία τεσσάρων ημερών είναι το νέο εργασιακό μοντέλο που αργά, αλλά σταθερά, φαίνεται να υιοθετείται από πολλές ευρωπαϊκές και τρίτες χώρες. Με τις αποδοχές να μένουν ίδιες και τον χρόνο ανάπαυσης του εργαζόμενου να αυξάνεται σε εβδομαδιαία βάση, οι έρευνες αναφέρουν αύξηση της παραγωγικότητας και ταυτόχρονα βελτίωση της εργασιακής εμπειρίας για τους εργαζόμενους. Της Λυδίας Βενέρη

ιο συγκεκριμένα, στο Βέλγιο η θέσπιση της τετραήμερης εργασίας συνοδεύεται από διατήρηση των εβδομαδιαίων ωρών εργασίας, με παροχή στον εργαζόμενο του δικαιώματος επιλογής του αν θα συμπληρώσει το εβδομαδιαίο ωράριό του σε τέσσερις ή σε πέντε εργάσιμες μέρες. Με τη σειρά της η Ισλανδία, μια χώρα που παρέχει από τις υψηλότερες αμοιβές στην ΕΕ, μετά από τέσσερα έτη δοκιμής του νέου εργασιακού μοντέλου με περιορισμό εν προκειμένω των ωρών εργασίας ανά εβδομάδα, χωρίς περικοπές μισθού, οδηγήθηκε σε μείωση των ωρών εργασίας και παροχή του δικαιώματος τετραήμερης εργασίας στο 86% των εργαζομένων. Σημειώνεται ότι η 4η ημέρα εργασίας κατά τη διάρκεια της δοκιμαστικής περιόδου μπορούσε να παρέχεται εξ αποστάσεως. Με ενίσχυση δέκα εκατομμυρίων στερλινών στις επιχειρήσεις σκοπεύει να διανύσει τη δοκιμαστική περίοδο της τετραήμερης εργασίας η Σκωτία, ενώ αντίστοιχες συζητήσεις για επίσημο περιορισμό των ημερών εργασίας πραγματοποιούνται στην Ουαλία. Στη Σουηδία, μεγάλος αριθμός επιχειρήσεων, όπως η Ιαπωνική Toyota, δίνουν στους εργαζόμενους το δικαίωμα επιλογής της τετραήμερης εργασίας. Πιλοτική εφαρμογή του μοντέλου έχει εγκριθεί και στην Ισπανία, ενώ στη Γερμανία μεγάλος αριθμός start up δοκιμάζει τα οφέλη της εφαρμογής του. Σε παγκόσμιο επίπεδο, στη Νέα Ζηλανδία, η Unilever υιοθέτησε πειραματικά το μοντέλο, το οποίο σε περίπτωση επιτυχίας θα υιοθετηθεί και σε άλλες χώρες, στις οποίες η εταιρία διατηρεί παραρτήματα. Στην Ιαπωνία, παρά την ύπαρξη των εξαντλητικών ωραρίων στο σύνολο της χώρας, η Microsoft Japan εισήγαγε πειραματικά την τετρα-

ήμερη εργασία με στόχο την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τον νέο εργασιακό νόμο (ν. 4808/2021), η τετραήμερη εργασία μπορεί να εφαρμοστεί κατόπιν αιτήματος του εργαζόμενου και γραπτής συμφωνίας του εργοδότη, χωρίς μείωση αποδοχών στο πλαίσιο της διευθέτησης του χρόνου εργασίας, εφόσον συμπληρώνεται το 40ωρο εβδομαδιαίως. Παράλληλα, ο εργαζόμενος μπορεί να εργάζεται με ελαστικό ωράριο για οικογενειακούς, εκπαιδευτικούς ή άλλους λόγους. Σε περίπτωση εργασίας άνω των δέκα ωρών ημερησίως, οι επιπλέον ώρες θα επιστρέφονται στον εργαζόμενο με τη μορφή άδειας, ρεπό ή μειωμένου ωραρίου. Τα μέχρι στιγμής δείγματα από την εφαρμογή του μοντέλου ανά τον κόσμο δείχνουν αύξηση της παραγωγικότητας των εργαζομένων, μείωση του άγχους και καλύτερη εξισορρόπηση εργασιακής και οικογενειακής ζωής, με αποτέλεσμα τη βελτίωση της ψυχικής και σωματικής υγείας. Για τις επιχειρήσεις, τα οφέλη είναι εξίσου σημαντικά, με την αύξηση της παραγωγικότητας των εργαζομένων να οδηγεί σε περισσότερα κέρδη και ορθότερη λειτουργία του οργανισμού, μείωση των γενικών εξόδων, μείωση του λειτουργικού κόστους, καλύτερη σχέση μεταξύ διοίκησης και εργαζομένων και ως εκ τούτου αύξηση της αφοσίωσης των εργαζομένων προς τον οργανισμό. ■

Στην Ελλάδα, η τετραήμερη εργασία μπορεί να εφαρμοστεί κατόπιν αιτήματος του εργαζόμενου και γραπτής συμφωνίας του εργοδότη

LAWYER _ 31

_IN THE SPOTLIGHT

Λιανεμπόριο και πανδημία: Οι νομικές προκλήσεις στον κλάδο και η επόμενη μέρα

Η πανδημία του Covid-19, η διαχείριση των πρώτων δύσκολων ημερών, αλλά και η στροφή των επιχειρήσεων στο ηλεκτρονικό εμπόριο δημιούργησαν απαιτητικές συνθήκες που μετασχημάτισαν το λιανεμπόριο και ανέδειξαν τον ρόλο του δικηγόρου στην επιχειρηματική πρακτική.

Της Αλεξιάννας Τσότσου LAWYER _ 32

πανδημία, όπως συμβαίνει σχεδόν πάντα με όλες τις απότομες και ευρείες αλλαγές, επηρέασε όλους τους κλάδους της οικονομίας, με τις λιανικές πωλήσεις να βλέπουν τη δομή τους, τόσο σε βραχυπρόθεσμο όσο και σε μακροπρόθεσμο επίπεδο, να αλλάζει. Αν και τα σούπερ μάρκετ βγήκαν κερδισμένα από άποψη τζίρου στο πρώτο κύμα της πανδημίας, τα υπόλοιπα καταστήματα που παρέμειναν κλειστά για μεγάλο χρονικό διάστημα επλήγησαν σημαντικά. Και στις δύο περιπτώσεις, πάντως, η καθημερινότητα όλου του ανθρώπινου δυναμικού άλλαξε σε δραματικό βαθμό και από αυτή την αναταραχή δεν θα μπορούσε να λείπει και το νομικό τμήμα κάθε επιχείρησης. Είτε επρόκειτο για άμεσα νομικά ζητήματα που έπρεπε να λυθούν σε εξαιρετικά ταχείς ρυθμούς είτε για τη συμμετοχή του εσωτερικού δικηγόρου σε ευρύτερες ανακατατάξεις στη δομή και τη λειτουργία της επιχείρησης, όπως ο επιτακτικός ψηφιακός μετασχηματισμός της, οι προκλήσεις και οι απαιτήσεις που έπρεπε να διαχειριστεί το νομικό τμήμα ήταν ευμετάβλητες και καθοριστικές, αλλά και μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να αναβαθμιστεί ο ρόλος του στο εταιρικό γίγνεσθαι. Αυτό ακριβώς περιγράφουν στο Lawyer οι εκπρόσωποι των νομικών τμημάτων μερικών από τις μεγαλύτερες αλυσίδες λιανικού εμπορίου στην Ελλάδα.

Εργασιακές σχέσεις και δημόσια υγεία Το πιο επιτακτικό ζήτημα που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν οι αλυσίδες λιανικού εμπορίου, είτε επρόκειτο για τα σούπερ μάρκετ που συνέχιζαν να λειτουργούν κανονικά καθ’ όλη τη διάρκεια των συνεχιζόμενων lockdown, είτε για αλυσίδες καταναλωτικών αγαθών που λειτουργούσαν κυρίως μέσω των ηλεκτρονικών καταστημάτων τους, ήταν η διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού και η προστασία της δημόσιας υγείας. Το νομοθετικό πλαίσιο ήταν πλούσιο και ανανεωνόταν συνεχώς με επικαιροποιημένες διατάξεις που αφορούσαν τη δυνατότητα ή και τη μονομερή επιβολή τηλεργασίας με την παράλληλη παροχή των κατάλληλων τεχνικών μέσων για την υλοποίησή της, την άδεια ειδικού σκοπού για τους εργαζόμενους γονείς, καθώς και

την υγιεινή και ασφάλεια του προσωπικού και των πελατών με την παράλληλη πρόβλεψη των διαδικασιών που έπρεπε να ακολουθηθούν αν κάποιος εργαζόμενος νοσήσει. Οι συνεχείς αλλαγές και αναθεωρήσεις αλλά και η λεπτομέρεια των διατάξεων σε θέματα που μέχρι πρότινος δεν είχε αντιμετωπίσει καμία επιχείρηση αποτέλεσε, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Μαρία Καλτσή, Legal Counsel, Sephora Greece, “μια νέα εργασιακή καθημερινότητα που χαρακτηρίστηκε από πρωτόγνωρα νομικά σχήματα και νέες εργατικές έννοιες, και στην οποία η νομική υπηρεσία της εκάστοτε επιχείρησης κλήθηκε να διασφαλίσει την ορθή και νόμιμη εφαρμογή τους και την ερμηνεία των πολλαπλών νομοθετημάτων που ακολουθούσαν τις αντίστοιχες κυβερνητικές αποφάσεις για τον περιορισμό της διάδοσης του κορωνοϊού και τη διαχείριση των οικονομικών επιπτώσεων της πανδημίας.” Η παρακολούθηση του νομοθετικού πλαισίου, ώστε το νομικό τμήμα να μπορεί στη συνέχεια να κατευθύνει επαρκώς και άμεσα τα υπόλοιπα τμήματα της επιχείρησης, ήταν το βασικότερο μέλημα σε αυτές τις έκτακτες περιστάσεις

Μαρία Κατσιάπη Director of Legal Services, PMM Public MediaMarkt

«Με το ξέσπασμα της πανδημίας, η Public-MediaMarkt (PMM) ανέπτυξε ένα ολοκληρωμένο πλάνο, έχοντας ως προτεραιότητα την προστασία της υγείας & ασφάλειας των εργαζομένων και των καταναλωτών, την υποστήριξη της μετάβασης στην εξ’ αποστάσεως εργασία, αλλά και την αποτελεσματική υποστήριξη νέων αναγκών για επέκταση των δραστηριοτήτων σε τομείς όπως η ενίσχυση του call center, η συνεργασία με επιπλέον εταιρίες διανομής και άλλες νέες ανάγκες για την εξυπηρέτηση τόσο των εργαζομένων όσο και του καταναλωτή. Το ίδιο συνέβη και με το Νομικό Τμήμα. Αναπροσαρμόσαμε τη λειτουργία μας, αναπτύξαμε νέες πολιτικές και διαδικασίες και ενισχύσαμε τους πόρους μας, προκειμένου να είμαστε σε θέση να παρακολουθούμε, να ερμηνεύουμε και να αποκωδικοποιούμε σε καθημερινή σχεδόν βάση τις εκάστοτε υπουργικές αποφάσεις και τα μέτρα προστασίας της δημόσιας υγείας όχι μόνο στους χώρους εργασίας, αλλά και στα καταστήματα.»

LAWYER _ 33

_IN THE SPOTLIGHT σε συνδυασμό βεβαίως με τον σεβασμό των κανόνων περί διασφάλισης του απορρήτου των εμπιστευτικών πληροφοριών και δεδομένων, όπως εξηγεί η Ελένη Προβίδη, VP Legal & Public Affairs, AB Βασιλόπουλος: “Ήταν μεγάλη πρόκληση η παρακολούθηση των αλλαγών της νομοθεσίας, η διαρκής αναζήτηση της νέας ΚΥΑ, η ασάφεια πολλές φορές των προβλέψεων, και παράλληλα, η επιτακτική ανάγκη για άμεση εφαρμογή των νέων μέτρων την επομένη το πρωί. Η εφαρμογή δε αυτή έπρεπε να γίνει και με τέτοιο τρόπο, ώστε να προστατευθεί η υγεία αμφότερων υπαλλήλων και πελατών και παράλληλα να διαφυλαχθούν και τα προσωπικά δεδομένα των υπαλλήλων και να γίνουν σεβαστές οι προσωπικές τους επιλογές.” Σε αυτό το πλαίσιο, η αγαστή συνεργασία της Νομικής Διεύθυνσης με τη Διεύθυνση Ανθρώπινου Δυναμικού τέθηκε στο επίκεντρο και διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό την επιτυχία και την ομαλή εργασιακή καθημερινότητα στις απαιτητικές συνθήκες της πανδημίας. Ο Διονύσιος Βραχάτης, Νομικός Σύμβουλος της αλυσίδας Σ/Μ ΚΡΗΤΙΚΟΣ, αναφέρει σχετικά: “Λόγω της άριστης σχέσης που διατηρεί η ΚΡΗΤΙΚΟΣ με το πολυπληθές προσωπικό της, σπανίως ζητήματα εργασιακών σχέσεων καταλήγουν στη Νομική Διεύθυνση προς επίλυση, καθώς ρυθμίζονται κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο από τη Διεύθυνση Ανθρωπίνου Δυναμικού. Οι γενικές κατευθυντήριες οδηγίες που δόθηκαν από τη Νομική Διεύθυνση προς το προσωπικό της εταιρείας κατά την περίοδο της πανδημίας αφορούσαν κατά κύριο λόγο την πιστή εφαρμογή των οδηγιών του Ε.Ο.Δ.Υ. και του Υπουργείου Υγείας, όπως αυτά εξειδικεύονταν από τις σχετικές Κ.Υ.Α., Εγκυκλίους και οδηγίες των αρμοδίων οργάνων.” Μέσα από όλες αυτές τις προκλήσεις, το νομικό τμήμα των επιχειρήσεων αναδείχθηκε σε καθοριστικό παράγοντα για την εύρυθμη λειτουργία τους, αναλαμβάνοντας νέες πρωτοβουλίες και διαδραματίζοντας κεντρικό ρόλο τόσο σε ενημερωτικό όσο και σε διαχειριστικό επίπεδο. Η Μαρία Κατσιάπη, Director of Legal Services, PMM Public MediaMarkt, επισημαίνει: “Στόχος μας ήταν να κατευθύνουμε τα εμπλεκόμενα τμήματα της εταιρείας για την ορθή εφαρμογή και τήρηση

Μαρία Καλτσή Legal Counsel, Sephora Greece

«Οι συνέπειες της πανδημίας δεν είναι κατ’ ανάγκη θετικές ή αρνητικές, διότι σε κάποιες περιπτώσεις η πανδημία απλώς επιτάχυνε κάποιες αλλαγές που είχαν αρχίσει ήδη να συμβαίνουν και σε άλλες περιπτώσεις επέβαλε νέους κανόνες. Είναι όμως χαοτικές, ώστε να είναι πολύ δύσκολο να κάνουμε προβλέψεις: μια μικρή αλλαγή στα δεδομένα ή τις αποφάσεις μπορεί να προκαλέσει μια τεράστια αλλαγή στα αποτελέσματα, όπως η επένδυση στο ηλεκτρονικό εμπόριο. Οι διαδικτυακές πωλήσεις είχαν πλέον τον πρώτο λόγο και η πλειονότητα των επιχειρήσεων αναγκάστηκε να αναπτύξει οργανωμένο δίκτυο πωλήσεων από απόσταση: όσες δεν είχαν, απέκτησαν, κι όσες είχαν, εξέλιξαν τις υποδομές τους και βελτιστοποίησαν τις διαδικασίες τους. Το εσωτερικό νομικό τμήμα ήρθε αντιμέτωπο με την ανάγκη των επιχειρήσεων να αναπτύξουν τα διαδικτυακά τους καταστήματα γρήγορα, νόμιμα και σε απόλυτη συμμόρφωση με τη σχετική νομοθεσία.»

όλων των προβλεπόμενων μέτρων, σύμφωνα με τις μεταβαλλόμενες συνθήκες, αλλά και να αναλαμβάνουμε και επιπλέον πρωτοβουλίες για την προστασία των εργαζομένων και του καταναλωτικού κοινού, με επιπλέον μέτρα ατομικής προστασίας, ευαισθητοποίηση και ενημέρωση, διεξαγωγή προληπτικών διαγνωστικών τεστ, μεταξύ άλλων. Μάλιστα, συχνά προβήκαμε σε απευθείας επικοινωνία με τους αρμοδίους φορείς, καθώς και σε υποβολή διευκρινιστικών ερωτημάτων για επιμέρους θέματα μη ρυθμιζόμενα από τις κυβερνητικές αποφάσεις. Παράλληλα, η εφαρμογή του μέτρου της υποχρεωτικής τηλεργασίας στον εργασιακό χώρο, καθώς και η επεξεργασία ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων των εργαζομένων στα πλαίσια θερμομετρήσεων, εμβολιασμών, διενέργειας υποχρεωτικών τεστ ανίχνευσης του ιού Covid-19 κλπ., απαιτούσαν την άμεση και συχνή επικαιροποίηση των υφιστάμενων πολιτικών και διαδικασιών της εταιρείας, καθώς και την παροχή καθημερινών νέων γνωμοδοτήσεων προς το τμήμα HR ή ακόμα και απ’ ευθείας επικοινωνία με τους ίδιους τους εργαζόμενους και την καθοδήγησή τους για τα απαραίτητα μέτρα προστασίας. Συνολικά, η νομική υπηρεσία ανέλαβε κεντρικό ρόλο για την παροχή έγκαιρης και αξιόπιστης

34 _ LAWYER

ενημέρωσης, αλλά και για την αποτελεσματική διαχείριση της πρωτοφανούς αυτής συνθήκης που δημιουργήθηκε από την πανδημία.” Παράλληλα και όσο η πανδημία προχωρούσε και οι νομοθετικές διατάξεις γίνονταν πιο λεπτομερείς και αυστηρές, αλλά και όσο τα αυτοδιαγνωστικά τεστ γίνονταν ολοένα και πιο διαδεδομένα και ο εμβολιασμός εξαπλωνόταν, η νομική υπηρεσία κλήθηκε να συντονίσει και αυτές τις υποχρεώσεις στο πεδίο του ανθρώπινου δυναμικού, όπου συχνά δημιουργήθηκαν εντάσεις που απαιτούσαν την εμπλοκή της. Η Ανθούλα Πανταζίδου, Director of Legal Department, Diamantis Masoutis S.A., περιγράφει ως προς αυτό το ζήτημα τη σημασία της ολοκληρωμένης ενημέρωσης: “Το νομικό τμήμα υποστήριξε τα καταστήματα και όλα τα εμπλεκόμενα τμήματα της εταιρίας, ώστε να εφαρμοστούν άμεσα και πλήρως οι κανόνες και τα μέτρα πρόληψης και προστασίας, που προέβλεπε κάθε φορά η πολιτεία τόσο για τους εργαζόμενους όσο και για τους πελάτες. Στις ελάχιστες περιπτώσεις που εργαζόμενοι αρνήθηκαν να εφαρμόσουν τους ανωτέρω κανόνες, το ζήτημα επιλύθηκε με πλήρη και συνεχή πληροφόρηση και ενημέρωση των εργαζομένων ως προς την αναγκαιότητα και υποχρέωση συμμόρφωσης με τα μέτρα και με εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης.” Ειδικά ως προς το θέμα του εμβολιασμού, το οποίο ήρθε επιτακτικά στο προσκήνιο για το προσωπικό των σούπερ μάρκετ που έρχεται σε απευθείας επαφή με πληθώρα πελατών καθημερινά, ήταν αναμενόμενο να εκφραστούν αντιρρήσεις από μερίδα εργαζομένων, όπως άλλωστε συνέβη στο σύνολο του ελληνικού λαού αλλά και σε όλες τις χώρες της ΕΕ. Επρόκειτο για ένα λεπτό ζήτημα, το οποίο όμως απτόταν της δημόσιας υγείας και ενδιέφερε σε σημαντικό βαθμό τα καταστήματα λιανικής πώλησης και κυρίως τα σούπερ μάρκετ που ήθελαν να αποτελούν παράδειγμα της πιστής τήρησης των μέτρων προστασίας και της διαφύλαξης της δημόσιας υγείας. Όπως εξηγεί ο Διονύσιος Βραχάτης, Νομικός Σύμβουλος της αλυσίδας Σ/Μ ΚΡΗΤΙΚΟΣ, “η επιφυλακτικότητα που ενδεχομένως εκφράστηκε από μικρή μερίδα του προσωπικού της εταιρείας ως προς τον εμβολιασμό, αντισταθμίστηκε από την εντατικοποίηση των αυτοδιαγνωστικών

Διονύσιος Βραχάτης Νομικός Σύμβουλος της αλυσίδας Σ/Μ ΚΡΗΤΙΚΟΣ

«Ήταν προφανής η προσπάθεια των συναρμόδιων Υπουργείων να διατηρήσουν την χειμαζόμενη αγορά σε μία κατάσταση "δίκαιης ηρεμίας", σταθμίζοντας αφενός την ανάγκη των καταναλωτών για την αγορά προϊόντων η διάθεση των οποίων είχε απαγορευθεί στα υπόλοιπα καταστήματα του λιανεμπορίου που είχαν κλείσει για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας, αφετέρου δε τη διαφύλαξη των αρχών υγιούς ανταγωνισμού και τη στήριξη των μικρών μεμονωμένων καταστημάτων (βιβλιοπωλεία, παιχνιδοπωλεία, λευκά είδη κ.α.). Σε αυτές τις συνθήκες η αλυσίδα ΚΡΗΤΙΚΟΣ τήρησε ευλαβικά τις υποδείξεις - απαγορεύσεις που επέβαλαν οι κοινές υπουργικές αποφάσεις, καθώς ανέκαθεν η εταιρεία ΚΡΗΤΙΚΟΣ αντιλαμβανόταν τη θέση της στις τοπικές αγορές ως σχέση εποικοδομητικής ανάπτυξης και αλληλεπίδρασης στην τοπική κοινωνία και όχι αλληλοαποκλεισμού.»

ελέγχων και την αυστηρή τήρηση των μέτρων ασφαλείας (μάσκες, αντισηψία κλπ.).”

Προστασία του ανταγωνισμού Πέρα, πάντως, από τον συντονισμό και τη διαχείριση των εργασιακών σχέσεων, οι νομικές υπηρεσίες των σούπερ μάρκετ ήρθαν αντιμέτωπες και με ένα ακόμα βασικό και απτό ζήτημα για τη νόμιμη λειτουργία των καταστημάτων στα πλαίσια των ιδιαίτερων συνθηκών που είχαν διαμορφωθεί εν μέσω lockdown και απαγόρευσης λειτουργίας των υπολοίπων καταστημάτων λιανικής πώλησης. Τις νομοθετικές παρεμβάσεις για τη διαφύλαξη των αρχών υγιούς ανταγωνισμού μεταξύ όλων των συμμετεχόντων στην αγορά. Διότι, με δεδομένο ότι τα σούπερ μάρκετ έχουν εξελιχθεί πλέον σε ολοκληρωμένα καταστήματα με μεγάλη ποικιλία καταναλωτικών αγαθών, βρίσκονταν σε πλεονεκτική θέση έναντι των υπόλοιπων καταστημάτων λιανικής πώλησης, τα οποία κατά το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα των περιορισμών ήταν κλειστά για το κοινό και λειτουργούσαν μόνο για ηλεκτρονικές πωλήσεις. Πιο συγκεκριμένα, όπως συνοψίζει ο Διονύσιος Βραχάτης, Νομικός Σύμβουλος της αλυσίδας Σ/Μ ΚΡΗΤΙΚΟΣ: “Κατά την τελευταία δεκαετία ο κλάδος του λιανεμπορίου και

LAWYER _ 35

_IN THE SPOTLIGHT συγκεκριμένα των αλυσίδων σούπερ μάρκετ χαρακτηρίζεται από στρατηγικές εξαγορές και συνέργειες με σκοπό την οικονομία κλίμακος και την ολιστική εξυπηρέτηση του καταναλωτή, ο οποίος μέσα από ένα φυσικό ή ηλεκτρονικό κατάστημα αποκτά πρόσβαση σε ένα ευρύτατο φάσμα αγαθών, που δεν περιορίζεται στα τρόφιμα και τα προϊόντα οικιακής χρήσης και προσωπικής φροντίδας. Όταν εκδόθηκε η ΚΥΑ ΦΕΚ Β 91517-03-2020 για την επιβολή του μέτρου της προσωρινής απαγόρευσης λειτουργίας ιδιωτικών επιχειρήσεων, στο σύνολο της Επικράτειας, για το χρονικό διάστημα από 18.3.2020 έως και 31.3.2020, ετέθη ζήτημα ως προς τη δυνατότητα λειτουργίας σούπερ μάρκετ και καταστημάτων τροφίμων τα οποία μπορούν, σύμφωνα με την άδεια λειτουργίας τους (αρ. 28 Ν. 4442/2016 ΦΕΚ Α’ 230/2016), να διαθέτουν προς το καταναλωτικό κοινό και προϊόντα άλλου λιανικού εμπορίου σε μη εξειδικευμένα καταστήματα, ενώ διευκρινίστηκε ότι η απαγόρευση λειτουργίας του “καταστήματος εντός καταστήματος” (shop-in-a-shop) αφορά επιχειρήσεις που λειτουργούν αυτόνομα με ξεχωριστή άδεια λειτουργίας και με ανεξάρτητη ταμειακή μηχανή υπό διαφορετικά φορολογικά στοιχεία και δεν πρέπει να συγχέονται με τις περιπτώσεις διάθεσης προϊόντων από σούπερ μάρκετ και καταστήματα τροφίμων, στα οποία πωλούνται προϊόντα τρίτων προμηθευτών κατά

παραχώρηση άδειας χρήσης των εμπορικών σημάτων και διακριτικών των τελευταίων. Τότε είδαμε για πρώτη φορά να τοποθετούνται απαγορευτικές σημάνσεις και να εμποδίζεται η πρόσβαση του καταναλωτή σε ράφια ή ακόμη και ολόκληρες πτέρυγες που διέθεταν “απαγορευμένα” προϊόντα.” Αυτή η απαγόρευση που εφαρμόστηκε τόσο άμεσα και εμφατικά σε όλα τα σούπερ μάρκετ δημιούργησε ζητήματα που έπρεπε να διαχειριστεί η νομική υπηρεσία και αφορούσαν τις πρακτικές διαδικασίες για την υλοποίησή της, την κατηγοριοποίηση των προϊόντων, τη συμμόρφωση με τους συνεχείς ελέγχους, αλλά και την επεξήγηση στους πελάτες που ήρθαν ξαφνικά αντιμέτωποι με μια τεράστια αλλαγή στις αγοραστικές τους συνήθειες. Όπως επισημαίνει η Ανθούλα Πανταζίδου, Director of Legal Department, Diamantis Masoutis S.A.: “Τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν ήταν κυρίως πρακτικά. Εβδομαδιαία έπρεπε να γίνεται διαχωρισμός των προϊόντων και απόσυρση ενός μεγάλου όγκου για τον οποίο ίσχυε η απαγόρευση πώλησης. Για ορισμένα προϊόντα που ίσχυαν περιορισμοί διάθεσης στην ποσότητα, έπρεπε να γίνει η σωστή επικοινωνία και να εφαρμοστούν μηχανισμοί ελέγχου και τήρησης των διαδικασιών που όριζε η νομοθεσία. Για όλα αυτά τα ζητήματα που ανέκυψαν, το νομικό τμήμα ήταν υπεύθυνο για την παρακολούθηση και ερμηνεία της νομοθεσίας, την ενημέρωση και καθοδήγηση των τμημάτων της εταιρίας και τη διαχείριση ζητημάτων που προέκυπταν.” Περαιτέρω, η Ελένη Προβίδη, VP Legal & Public Affairs, AB Βασιλόπουλος, προσθέτει: “Ως νομικοί σύμβουλοι κληθήκαμε επανειλημμένως να γνωμοδοτήσουμε ως προς την καταγραφή των συγκεκριμένων ειδών που αφορούσαν οι κατηγορίες, οι οποίες προβλέπονταν στις διαδοχικές υπουργικές αποφάσεις που εκδόθηκαν. Η μεγάλη πρόκληση επίσης που αντιμετώπισε το λιανεμπόριο ήταν η άμεση συμμόρφωση με τις υπουργικές αυτές αποφάσεις και οι εντατικοί επιτόπιοι έλεγχοι από τις αρμόδιες αρχές, καθώς το σύνολο των καταστημάτων όφειλε με τρόπο ορθό και κατανοητό για τους πελάτες να προσαρμόζει ταχύτατα την προς πώληση ποικιλία του. Κληθήκαμε, τέλος, να αντιμετωπίσουμε τη σύγχυση και τη δυσαρέσκεια των πελατών μας, οι οποίοι δεν μπορούσαν πλέον να προμηθευτούν ακόμα και είδη καθημερινής

36 _ LAWYER

χρήσης από τα φυσικά μας καταστήματα, αλλά και την αγωνία των προμηθευτών μας που έχαναν και το μοναδικό φυσικό σημείο πώλησης των προϊόντων τους.”

Ηλεκτρονικό εμπόριο Η αλματώδης αύξηση του ηλεκτρονικού εμπορίου ήταν λογική εξέλιξη των περιορισμών στις πωλήσεις στα φυσικά καταστήματα και συγχρόνως ο μόνος τρόπος των περισσότερων επιχειρήσεων να επιβιώσουν. Παράλληλα, ο φόβος πολλών καταναλωτών να συνωστιστούν σε κλειστό χώρο με άλλα άτομα, ειδικά στην πρώτη φάση της πανδημίας, ανέδειξε την ανάγκη της εξ αποστάσεως πωλήσεως και στα σούπερ μάρκετ. Έτσι, όλες οι επιχειρήσεις στο λιανικό εμπόριο κλήθηκαν σε ελάχιστο χρονικό διάστημα να αναβαθμίσουν ή ακόμα και να φτιάξουν από το μηδέν τα ηλεκτρονικά τους καταστήματα, κάτι που φυσικά είχε τεράστιες απαιτήσεις από όλα τα τμήματα, συμπεριλαμβανομένου του νομικού. Αυτή τη διαδικασία η Ανθούλα Πανταζίδου, Director of Legal Department, Diamantis Masoutis S.A., την χαρακτηρίζει ως πραγματική πρόκληση, “διότι έπρεπε άμεσα να διαμορφώσουμε το ψηφιακό περιβάλλον μιας επιχείρησης που διαχειρίζεται έναν τεράστιο όγκο προϊόντων, αλλά και πελατών, να ορίσουμε πολιτικές και όρους, ώστε ο νέος αυτός ψηφιακός κόσμος να είναι εναρμονισμένος με το νομοθετικό πλαίσιο που ρυθμίζει την πώληση εξ αποστάσεως, την προστασία του καταναλωτή και την προστασία επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων. Ταυτόχρονα κληθήκαμε να συνδράμουμε υποστηρίζοντας τα διάφορα τμήματα της εταιρίας κατά τη σύναψη συμβάσεων για τις νέες ανάγκες που γέννησε το παραπάνω εγχείρημα, όπως για παράδειγμα για την τηλεφωνική και ηλεκτρονική διαχείριση των παραγγελιών, τη διανομή τους κ.α.” Η συμμόρφωση με το νομοθετικό πλαίσιο ήταν αναμενόμενα το πρώτο επιτακτικό μέλημα που απασχόλησε τον εσωτερικό δικηγόρο. Αυτό πρακτικά, όπως εξηγεί η Μαρία Καλτσή, Legal Counsel, Sephora Greece, περιελάμβανε όλα τα στάδια από τον ορθό τεχνικό σχεδιασμό μέχρι τη νόμιμη υλοποίηση και εφαρμογή θεμάτων, όπως το “πού και πώς θα συλλέγονται τα δεδομένα των πελατών και πώς θα διασφαλίζεται η σύννομη

Ανθούλα Πανταζίδου Director of Legal Department, Diamantis Masoutis S.A.

«Η ΜΑΣΟΥΤΗΣ Α.Ε., έχοντας ως βασική αρχή της να είναι κοντά στον καταναλωτή και να αποδεικνύει έμπρακτα τη φράση "Εδώ για σένα" που επικοινωνεί στους πελάτες της, προσαρμόστηκε ταχύτατα στις νέες ανάγκες της αγοράς και δημιούργησε κατά την περίοδο του πρώτου lockdown και σε διάστημα μόλις 15 ημερών, ένα ηλεκτρονικό κατάστημα που εξυπηρετούσε 45 πόλεις της Ελλάδας. Εμείς ως νομικό τμήμα κληθήκαμε να υποστηρίξουμε το παραπάνω εγχείρημα για την ορθή εφαρμογή του, κάτι που αποτέλεσε μια πραγματική πρόκληση.»

επεξεργασία τους, νέα digital προϊόντα (π.χ. ηλεκτρονική δωροκάρτα) που έκαναν την εμφάνισή τους, τι θα περιέχουν οι Όροι Χρήσης & οι Όροι Πώλησης της ιστοσελίδος, οι συμβάσεις προμήθειας που προβλέπουν/ εξουσιοδοτούν τις διαδικτυακές πωλήσεις (ή η τροποποίησή τους), νέες συνεργασίες με εταιρίες ταχυμεταφορών για τις παραδόσεις των παραγγελιών (χρόνοι παράδοσης, ρήτρες, θέματα GDPR), απόρρητο και χρήση cookies, καθώς και νέα κανάλια επικοινωνίας με τους καταναλωτές (Viber, Instagram).” Αντίστοιχα, ο Διονύσιος Βραχάτης, Νομικός Σύμβουλος της αλυσίδας Σ/Μ ΚΡΗΤΙΚΟΣ, τονίζοντας επιπλέον και την υψηλή σημασία της προστασίας των προσωπικών δεδομένων των καταναλωτών, αλλά και τη λήψη υπόψη των περιστατικών ανωτέρας βίας, επισημαίνει: “H Νομική Διεύθυνση της ΚΡΗΤΙΚΟΣ κλήθηκε να επεξεργαστεί και να εγκρίνει (α) τους αναθεωρημένους Όρους Εγγραφής και Πρόσβασης στο ηλεκτρονικό κατάστημα της αλυσίδας (www.kritikos-sm.gr), (β) τα προγράμματα συμμετοχής σε ηλεκτρονικές κάρτες προνομίων (e-bonuscards), (γ) τους Όρους και Προϋποθέσεις συμμετοχής σε διαγωνισμούς και προωθητικές ενέργειες μέσω διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, (δ) τις Συμβάσεις με εταιρείες παροχής υπηρεσιών παράδοσης παραγγελιών (delivery), (ε) τις Συμβάσεις με εγκεκριμένα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα διενέργειας και εκκαθάρισης ηλεκτρονικών πληρωμών κατ’ εφαρμογή του Ν.4537/2018. Κύριο, δε, μέλημά μας υπήρξε αφενός η διασφάλιση και προστασία των

LAWYER _ 37

_IN THE SPOTLIGHT προσωπικών δεδομένων των καταναλωτώνχρηστών σύμφωνα με τον ΓΚΠΔ, αφετέρου η αντιμετώπιση των εκτάκτων συνθηκών ανωτέρας βίας που ενέσκηψαν κατά την έξαρση της πανδημίας, οι οποίες προκάλεσαν σοβαρές αναταράξεις στην εφοδιαστική αλυσίδα.” Βεβαίως, πέρα από τα συγκεκριμένα και εν πολλοίς προβλεπόμενα καθήκοντα του νομικού τμήματος σε αυτή τη διαδικασία, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάδειξη του εσωτερικού δικηγόρου ως πρωταγωνιστή στον ψηφιακό μετασχηματισμό των επιχειρήσεων και ως απαραίτητου συμμετέχοντα στις επιχειρηματικές αποφάσεις και την υλοποίηση των ευρύτερων σχεδίων που προέκυψαν στις έκτακτες συνθήκες της πανδημίας. Αυτόν ακριβώς το νέο ρόλο σκιαγραφεί η Μαρία Κατσιάπη, Director of Legal Services, PMM Public MediaMarkt, μέσα από το παράδειγμα της γνωστής αλυσίδας προϊόντων τεχνολογίας και ψυχαγωγίας: “Η PublicMediaMarkt επιτάχυνε τις επενδύσεις της σε υποδομές logistics με νέες αποθήκες, καθώς και νέες συνεργασίες με εταιρίες courier, αλλά και στον τομέα της εξυπηρέτησης πελατών με δύο νέα τηλεφωνικά κέντρα, εστιάζοντας τις ενέργειές της στην κάλυψη των νέων αναγκών των πελατών που δημιουργήθηκαν, λόγω των περιοριστικών μέτρων και των αναγκών για εργασία και εκπαίδευση από το σπίτι. Συγκεκριμένα, προχώρησε στην σύναψη πληθώρας νέων συνεργασιών, με στόχο την αυτοματοποίηση των διαδικασιών της, την ενσωμάτωση νέων τεχνολογιών και την ενίσχυση του ανθρώπινου δυναμικού της, με απώτατο φυσικά σκοπό την ταχύτερη και καλύτερη εξυπηρέτηση του καταναλωτή. Καθοριστικής, λοιπόν, σημασίας ήταν και ο ρόλος του Νομικού Τμήματος σε αυτό το μετασχηματισμό, στον οποίο χρειάστηκε όχι μόνο να συνδράμει ενεργά στη διαδικασία λήψης των επιχειρηματικών αποφάσεων κατά το στάδιο των διαπραγματεύσεων, αλλά και να ανταποκριθεί παράλληλα, εντός στενών χρονικών περιθωρίων, στην προετοιμασία όλων των απαιτούμενων συμβατικών εγγράφων για την υλοποίηση των νέων σχεδίων, καθώς ακόμα και σε έλεγχο κανονιστικής συμμόρφωσης ανάλογα με τη φύση της εκάστοτε συνεργασίας (όπως π.χ. η παράδοση δεμάτων με ταξί). Από την άλλη, όπως ήταν και αναμενόμενο, κληθήκαμε να αντιμετωπίσουμε και να διαχειριστούμε παράπονα καταναλωτών, δεδομένων των

Ελένη Προβίδη VP Legal & Public Affairs, AB Βασιλόπουλος

«Σε πολύ ψηλή θέση στη λίστα των ενεργειών για την άμεση ανταπόκριση του λιανεμπορίου στις απαιτήσεις και ανάγκες που δημιούργησε η πανδημία, κατατάσσεται βέβαια η ταχύτατη ανάπτυξη του e-commerce που εν μια νυκτί κλήθηκε να ανταποκριθεί σε μια ιστορικά υψηλή ζήτηση. Το νομικό τμήμα της εταιρίας μας, όπως πάντα συμβαίνει, ήταν από την αρχή εμπλεκόμενο σε όλα τα σχετικά projects, είτε αφορούσαν τη γρήγορη και έγκαιρη παράδοση των παραγγελιών πελατών είτε τη διαχείριση παραγγελιών για είδη πρώτης ανάγκης μέσω πλατφόρμας.»

ιδιαίτερων συνθηκών που δημιουργήθηκαν ευρύτερα στην αγορά, καταβάλλοντας κάθε δυνατή προσπάθεια για τη φιλική και άμεση διευθέτηση όλων των θεμάτων.” Χαρακτηριστική αυτής της αναβάθμισης του ρόλου του νομικού τμήματος σε καιρούς έκτακτων συνθηκών είναι και η ανάγκη συνεργασίας του με πολλές και διαφορετικές ειδικότητες, καθιστώντας τον δικηγόρο έναν συνεργάτη που οφείλει να σκέφτεται ολιστικά και να ξεπερνά τα στενά όρια του δικού του γνωστικού πεδίου. Όπως το θέτει η Ελένη Προβίδη, VP Legal & Public Affairs, AB Βασιλόπουλος: “Η συνδρομή μας ως νομικών πολλές φορές κινούνταν out of the box, καθώς δουλέψαμε μαζί με τους ειδήμονες στις τεχνικές λύσεις διασύνδεσης συστημάτων, παροχής πληροφοριών κλπ, προκειμένου να διασφαλίσουμε την ορθή και σύννομη λειτουργία αυτών βάσει των προτύπων που ακολουθούμε. Τελευταία ερχόταν η αποτύπωση όλων αυτών σε ένα συμβατικό κείμενο και οι μετέπειτα αναπροσαρμογές του, αναγκαίες πολλές φορές λόγω της ιδιαιτερότητας και της συνεχούς εξέλιξής του ηλεκτρονικού εμπορίου.” Θα είναι ενδιαφέρον να δούμε τα επόμενα χρόνια, όταν η κατάσταση στο λιανεμπόριο θα έχει ομαλοποιηθεί, αν αυτή η ολιστική προσέγγιση, η οποία επιβλήθηκε αλλά και την οποία κέρδισαν τα νομικά τμήματα των επιχειρήσεων, θα συνεχίσει να υφίσταται, φέρνοντας τον εσωτερικό δικηγόρο στο επίκεντρο των επιχειρηματικών εξελίξεων, όπως συμβαίνει στις μεγάλες αλυσίδες του εξωτερικού. ■ 38 _ LAWYER

Shaping the Course of Data Privacy in the Digital Era

07 ● 06 ● 2022 LIVE ON YOUR SCREEN

Το Συνέδριο θα σκιαγραφήσει το τοπίο των προσωπικών δεδομένων και της ιδιωτικότητας, όπως αυτό διαμορφώνεται στη νέα ψηφιακή πραγματικότητα, εξετάζοντας μεταξύ άλλων την εξέλιξη της εφαρμογής του GDPR και τους μηχανισμούς επιβολής του Κανονισμού, το μέλλον των διασυνοριακών διαβιβάσεων, την προστασία προσωπικών δεδομένων στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης και του platform economy, τον ρόλο του DPO και του privacy professional και την ασφάλεια των δεδομένων. AΠΕΥΘΥΝΕΤΑΙ ΣΕ: ⊲ ⊲ ⊲ ⊲ ⊲ ⊲ ⊲

Law Firms / Δικηγορικά γραφεία In-house νομικά τμήματα εταιρειών DPOs IT Directors Consultants Compliance Managers/Directors & Internal audit Cybersecurity companies

www.dataprivacy.gr

Συμμετοχές: Ανδρόνικος Χίρτογλου, Τ: 210 6617 777 (εσωτ. 232), M: 6957191500, E: achirtoglou@boussias.com Χορηγίες: Λήδα Πλατή, Τ: 210 6617777 (εσωτ. 271), Ε: lplati@boussias.com Περιεχόμενο: Αλεξάνδρα Βαρλά, Τ: 210 6617777 (εσωτ. 118), E: avarla@boussias.com

Official Publication

_IN THE SPOTLIGHT

Οδηγία για τη διανομή ασφαλιστικών προϊόντων: Η εφαρμογή και η επίδρασή της στην ευρωπαϊκή και ελληνική αγορά H

Έχοντας θέσει τους φιλόδοξους στόχους της εναρμόνισης της ασφαλιστικής αγοράς αλλά και της προστασίας του ανταγωνισμού και των ασφαλισμένων, η Οδηγία IDD έχει έως τώρα διέλθει ένα δύσκολο διάστημα εφαρμογής με ορισμένα θετικά αποτελέσματα, αλλά και αρκετά εμπόδια αφενός λόγω συγκυριών αλλά και λόγω γνωστών παθογενειών στην ευρωπαϊκή έννομη τάξη που απαιτούν βελτίωση.

Της

Οδηγία για τη διανομή ασφαλιστικών προϊόντων (Insurance Distribution Directive – IDD) τέθηκε σε εφαρμογή στο τέλος του 2018 με κύριο στόχο την εναρμόνιση της αγοράς διανομής ασφαλιστικών προϊόντων σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Τρία χρόνια μετά, η εν λόγω αγορά παραμένει εν πολλοίς κατακερματισμένη με σημαντικές διαφορές στις απαιτήσεις καταχώρισης και τα πλαίσια υποβολής εκθέσεων από κράτος σε κράτος. Από την άλλη, οι θετικές της συνέπειες στην προστασία των καταναλωτών, τη δημιουργία επαγγελματικού πλαισίου στην παροχή ασφαλιστικών υπηρεσιών και την ενίσχυση των διασυνοριακών συναλλαγών είναι σαφείς. Η Ευρωπαϊκή Αρχή Ασφαλίσεων και Επαγγελματικών Συντάξεων (EIOPA) διεξήγαγε έρευνα, η οποία δημοσιεύθηκε στις 6 Ιανουαρίου 2022 και αφορά την παροχή πλήρους εικόνας των συνεπειών της Οδηγίας αυτά τα τρία χρόνια εφαρμογής της στους καταναλωτές, τους διανομείς ασφαλιστικών προϊόντων και τις εποπτικές αρχές. Παρά τους αναμενόμενους περιορισμούς της έρευνας κυρίως λόγω της πανδημίας Covid-19 που

Αλεξιάννας Τσότσου LAWYER _ 40

κυριάρχησε σε μεγάλο μέρος του ερευνώμενου χρονικού διαστήματος, προέκυψαν ορισμένα πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα.

και τους ιστοτόπους κατάταξης ασφαλιστικών προϊόντων, απαιτώντας μεγαλύτερη διαφάνεια και θέτοντας περισσότερους όρους διασφάλισης των καταναλωτών. Η προστασία των καταναλωτών επιτυγχάνεται με τις αυστηρές απαιτήσεις για ορθή, πλήρη και εξατομικευμένη ενημέρωση σχετικά με το παρεχόμενο προϊόν, η οποία μάλιστα περιλαμβάνει και τη διακριτή τεκμηρίωση του κόστους κάθε επιμέρους στοιχείου που προσφέρεται από κοινού. Επιπλέον, είναι υποχρεωτική η παροχή δυνατότητας χωριστής αγοράς των επιμέρους στοιχείων στα σύνθετα προϊόντα. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι πλέον, όταν ένα ασφαλιστικό προϊόν προσφέρεται μαζί με άλλη υπηρεσία ή ως μέρος ενός πακέτου στις διασταυρούμενες πωλήσεις, όπως η ασφάλιση που αγοράζεται μαζί με το αυτοκίνητο, ο πελάτης πρέπει να ενημερώνεται ότι μπορεί να αγοράσει το κάθε στοιχείο χωριστά και θα πρέπει να του δίνεται επαρκής περιγραφή των διαφόρων στοιχείων με πληροφόρηση για το κόστος και τις χρεώσεις, ώστε να μπορεί να λάβει τεκμηριωμένη απόφαση.

Τα κυριότερα στοιχεία της Οδηγίας Η Οδηγία IDD (2016/97/ΕΕ) αντικατέστησε την Οδηγία για την ασφαλιστική διαμεσολάβηση (IMD) και δημοσιεύθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 2016, με διετή περίοδο εφαρμογής. Στην Ελλάδα ενσωματώθηκε στις 18 Δεκεμβρίου 2018 με τον ν. 4583/2018. Το αναθεωρημένο αυτό νομοθετικό πλαίσιο αποσκοπούσε στη ρύθμιση της ασφαλιστικής αγοράς, στη διασφάλιση ισότιμων όρων ανταγωνισμού μεταξύ όλων των συμμετεχόντων που εμπλέκονται στη διανομή ασφαλιστικών προϊόντων και στην ενίσχυση της προστασίας των ασφαλισμένων. Το πεδίο εφαρμογής της Οδηγίας και του νόμου, το οποίο είναι διευρυμένο σε σχέση με το προηγούμενο νομοθετικό πλαίσιο, επηρεάζει όχι μόνο τους ασφαλιστικούς πράκτορες, αλλά και τις ασφαλιστικές επιχειρήσεις άμεσης πώλησης, τους διαμεσολαβητές δευτερεύουσας δραστηριότητας

LAWYER _ 41

_IN THE SPOTLIGHT

Η Οδηγία IDD αποσκοπεί στη ρύθμιση της ασφαλιστικής αγοράς, στη διασφάλιση ισότιμων όρων ανταγωνισμού και στην ενίσχυση της προστασίας των ασφαλισμένων Όσον αφορά στους ασφαλιστικούς διαμεσολαβητές, η προστασία του καταναλωτή επιτυγχάνεται με την απαγόρευση χρήσης αθέμιτων πρακτικών, την εισαγωγή ασυμβίβαστου και σύγκρουσης συμφερόντων αλλά και την υποχρεωτική γνωστοποίηση τυχόν αμοιβών και προμήθειας που ισχύει στα ασφαλιστικά συμβόλαια για κάθε πώληση. Στόχος των εν λόγω ρυθμίσεων είναι ο καταναλωτής να γνωρίζει αν οι συμβουλές που του παρέχονται είναι αποτέλεσμα δίκαιης και αμερόληπτης ανάλυσης της αγοράς ή προέρχονται από συγκεκριμένο συμφέρον του ασφαλιστή. Άλλες διατάξεις αφορούν την υποχρέωση εκπαίδευσης για επαγγελματική ανάπτυξη των ασφαλιστικών διαμεσολαβητών για τουλάχιστον 15 ώρες ετησίως, την υποβολή τους σε έλεγχο, για να διασφαλιστεί ότι δεν έχουν καταδικαστεί για απάτη ή άλλα οικονομικά εγκλήματα, καθώς και την εγγραφή τους σε ειδικό μητρώο. Επιπλέον, η Οδηγία καθορίζει ελάχιστο όριο ασφάλισης επαγγελματικής ευθύνης για τους ασφαλιστικούς διαμεσολαβητές ύψους 1.300.380 ευρώ ανά απαίτηση και 1.924.560 ευρώ συνολικά για όλες τις απαιτήσεις ετησίως.

Οι συνέπειες και η εφαρμογή της Οδηγίας στην ευρωπαϊκή αγορά Η Οδηγία IDD ήρθε σε μία χρονική φάση, κατά την οποία η μείωση του αριθμού των εγγεγραμμένων ασφαλιστικών διαμεσολαβητών ήταν εμφανής. Η αναδιοργάνωση στα μοντέλα διανομής ασφαλιστικών προϊόντων και οι αυστηρότερες επαγγελματικές απαιτήσεις που συνεπάγεται η Οδηγία οδήγησε σε περαιτέρω μείωση των διαμεσολαβητών που είναι εγγεγραμμένοι ως φυσικά πρόσωπα, όμως παρατηρήθηκε μια μικρή αύξηση στα αντίστοιχα νομικά πρόσωπα ως αποτέλεσμα της επαγγελματοποίησης και της ψηφιοποίησης του κλάδου. 42 _ LAWYER

Όσον αφορά στην προστασία του καταναλωτή, που υπήρξε και ένας από τους βασικούς στόχους της Οδηγίας, το βασικό ζήτημα που ανακύπτει είναι το κατά πόσον οι απαιτήσεις επαρκούς πληροφόρησης και εξατομικευμένης βοήθειας στον καταναλωτή πληρούνται σε ουσιαστικό και όχι τυπικό βαθμό. Όπως έχει συμβεί με πολλά νομοθετήματα που θέτουν απαιτήσεις γνωστοποίησης, αυτές συχνά καταλήγουν να πληρούνται μόνο τυπολατρικά, με τον πελάτη απλώς να επιβεβαιώνει ότι έχει λάβει γνώση των απαραίτητων πληροφοριών και ότι η σύμβαση που επιλέγει είναι σύμφωνη με τις απαιτήσεις και τις ανάγκες του, καθώς κάτι τέτοιο απαιτείται από την Οδηγία IDD. Είναι, άλλωστε, χαρακτηριστικό ότι πολλές από τις υποθέσεις που εισάγονται ενώπιον του Συνηγόρου του Καταναλωτή, όπως περιγράφει στη συνέχεια ο Λευτέρης Ζαγορίτης, σχετίζονται με το έλλειμμα ενημέρωσης, την ασύμμετρη ή ασαφή πληροφόρηση και την παραπλάνηση του καταναλωτή. Το πρόβλημα αυτό αναδείχθηκε ακόμη εντονότερο λόγω της πανδημίας του Covid-19, η οποία οδήγησε σε αύξηση των ηλεκτρονικών πωλήσεων, όπου αναμενόμενα η ουσιαστική πληροφόρηση αντιμετωπίζει σοβαρά εμπόδια. Η έντονη ψηφιοποίηση του κλάδου, πάντως, η οποία σαφώς επιταχύνθηκε αλλά δεν δημιουργήθηκε από την πανδημία, θέτει με ενάργεια το ζήτημα της αναθεώρησης της Οδηγίας, έτσι ώστε να μπορεί αυτή να καλύψει τις νέες ανάγκες που προκύπτουν από την ευρεία χρήση των επιγραμμικών πλατφορμών, των διαδικτυακών πωλήσεων και της ανάπτυξης της τεχνητής νοημοσύνης, όπως εξηγεί παρακάτω η Χρύσα Καρακοίδα, Senior Legal Counsel στην INTERAMERICAN Group. Βεβαίως, το θέμα της ουσιαστικής πληροφόρησης των καταναλωτών δεν σχετίζεται μόνο με τις τεχνολογικές προκλήσεις, αλλά εδράζεται στη γενικότερη συζήτηση για τις επικαλυπτόμενες απαιτήσεις πληροφόρησης στη νομοθεσία της ΕΕ. Αν και προφανώς σε κάθε ξεχωριστό νομοθέτημα οι απαιτήσεις πληροφόρησης στοχεύουν στην καλύτερη ενημέρωση και προστασία του καταναλωτή, στο σύνολο προκύπτει ένα συχνά συγκεχυμένο πλαίσιο με περίπλοκες και αλληλεπικαλυπτόμενες απαιτήσεις πληροφόρησης, το οποίο όχι μόνο επιβαρύνει τους εκάστοτε φορείς της υποχρέωσης, αλλά και δημιουργεί σύγχυση στον πελάτη. Για να ξεπεραστεί αυτό το πρόβλημα, είναι απαραίτητη η συντονισμένη αναπροσαρμογή των διαφόρων νομοθετημάτων της ΕΕ. Περαιτέρω, όσον αφορά στην κατάρτιση των ασφαλιστικών διαμεσολαβητών, επισημαίνεται ότι το ισχύον πλαίσιο, όπως διαμορφώθηκε από την Οδηγία, αν και κρίνεται επαρκές στις περισσότερες

περιπτώσεις, εγείρει ερωτήματα ως προς την αναγκαιότητα αναθεώρησής του για συγκεκριμένους τομείς. Ειδικότερα, στα επενδυτικά προϊόντα βασιζόμενα σε ασφάλιση (IBIP), τα οποία δεν είναι εύκολα κατανοητά στους καταναλωτές, τίθεται ζήτημα περαιτέρω κατάρτισης των ασφαλιστικών διαμεσολαβητών. Το ίδιο ισχύει και για διάφορα άλλα καινοτόμα προϊόντα, ειδικά σε μια εποχή στην οποία τα βιώσιμα χρηματοοικονομικά προϊόντα έχουν έρθει στο προσκήνιο και θα αποκτήσουν ακόμα μεγαλύτερη σημασία στο μέλλον. Όλες οι παραπάνω ανησυχίες και αδυναμίες γίνονται ιδιαίτερα φανερές στις διασταυρούμενες πωλήσεις χρηματοοικονομικών προϊόντων. Αν και η Οδηγία περιέχει σαφείς απαιτήσεις για διακριτή και τεκμηριωμένη πληροφόρηση κάθε στοιχείου ξεχωριστά αλλά και για τη δυνατότητα χωριστής αγοράς με την αποφυγή αθέμιτων πρακτικών για την πίεση του καταναλωτή να αγοράσει το συνολικό πακέτο, στην πράξη οι -συχνά επιθετικέςπρακτικές συνδυαστικής πώλησης, ειδικά στα ασφαλιστήρια συμβόλαια πιστωτικής προστασίας, παρεμποδίζουν τη δυνατότητα των καταναλωτών να αναζητήσουν ή να μελετήσουν προσεκτικά τα χαρακτηριστικά και το κόστος που συνδέονται με αυτά τα συμβόλαια. Περαιτέρω, η εφαρμογή της Οδηγίας στην ευρωπαϊκή αγορά εξαρτάται και από την αποτελεσματικότητα του εποπτικού πλαισίου, το οποίο, αν και υπάρχουν πολλά παραδείγματα παρέμβασής του για τη σταθερότητα της αγοράς, εντούτοις δεν είναι εξοπλισμένο με όλες τις απαραίτητες εξουσίες. Πέρα από το γεγονός ότι οποιαδήποτε παρέμβαση αποτελεί μια χρονοβόρα διαδικασία, επιπλέον δεν είναι σπάνιο να ελλείπουν οι ενδιάμεσες εξουσίες που θα οδηγήσουν στη λήψη κατάλληλων διορθωτικών μέτρων. Αυτό διαφαίνεται, επί παραδείγματι, στην έλλειψη επαρκούς εξουσίας πληροφόρησης από πολλές εποπτικές αρχές στα κράτη-μέλη ως προς

την απόκτηση πληροφοριών και τη συστηματική υποβολή στοιχείων. Έτσι, είναι σύνηθες μία εποπτική αρχή να μην διαθέτει τις απαραίτητες πληροφορίες για συγκεκριμένα ζητήματα, όπως πτυχές της επιχειρηματικής πρακτικής που σχετίζονται με τη συμπεριφορά των ασφαλιστικών διαμεσολαβητών (π.χ. για την υποχρέωση ενημέρωσης της προμήθειας που λαμβάνουν σε κάθε ασφαλιστικό προϊόν). Πάντως, είναι σαφές ότι παρά τις όποιες αδυναμίες στην εφαρμογή της Οδηγίας η βελτίωση της εναρμόνισης του ασφαλιστικού δικαίου που επιτεύχθηκε με αυτή οδήγησε στην ενίσχυση των διασυνοριακών συναλλαγών. Αν και υπάρχουν ακόμα σημαντικά εμπόδια λόγω της έλλειψης πλήρους εναρμόνισης και των σημαντικών αποκλίσεων που υφίστανται στα κράτη-μέλη στο δίκαιο κοινωνικής ασφάλισης και το φορολογικό δίκαιο, ο αντίκτυπος της Οδηγίας στην επέκταση των ασφαλιστικών διαμεσολαβητών και σε άλλα κράτη-μέλη ήταν θετικός. Φυσικά, υπήρξαν και εδώ ορισμένα προβλήματα, με το βασικότερο να είναι η έλλειψη σαφήνειας ως προς το πότε οι διαμεσολαβητές θεωρείται ότι λειτουργούν βάσει της ελευθερίας παροχής υπηρεσιών ή της ελευθερίας εγκατάστασης στην ΕΕ.

Η έντονη ψηφιοποίηση του ασφαλιστικού κλάδου σε ευρωπαϊκό επίπεδο θέτει το ζήτημα της αναθεώρησης της Οδηγίας, έτσι ώστε να μπορεί αυτή να καλύψει τις νέες ανάγκες LAWYER _ 43

Οι συνέπειες και η εφαρμογή της Οδηγίας στην ελληνική αγορά Για την ελληνική αγορά, η έρευνα της Ευρωπαϊκής Αρχής Ασφαλίσεων και Επαγγελματικών Συντάξεων διαπιστώνει καταρχάς την ίδια τάση ενίσχυσης των διασυνοριακών συναλλαγών, αφού οι ασφαλιστικοί διαμεσολαβητές με δραστηριοποίηση εκτός συνόρων

_IN THE SPOTLIGHT τυχόν ενδιάμεσο έλεγχο των δικαιολογητικών που υποχρεούνται να υποβάλλουν οι ασφαλιστικοί διαμεσολαβητές στο ειδικό μητρώο φέρει το αρμόδιο περιφερειακό επιμελητήριο, στο οποίο είναι εγγεγραμμένος ο ασφαλιστικός διαμεσολαβητής. Τα περιφερειακά Εμπορικά Επιμελητήρια είναι αυτόνομα νομικά πρόσωπα, πράγμα που σημαίνει ότι η Κεντρική Ένωση Επιμελητηρίων δεν μπορεί να παρέμβει άμεσα στις διαδικασίες τους, παρά μόνο συμβουλευτικά και υποστηρικτικά. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το ίδιο πρόβλημα που παρατηρήθηκε συνολικά στην ευρωπαϊκή αγορά για την έλλειψη επαρκών εξουσιών, ώστε η αρμόδια αρχή να μπορεί να συμβάλλει ικανοποιητικά στην εφαρμογή της Οδηγίας. Από την άλλη, σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσε η Τράπεζα της Ελλάδος, η εν λόγω εποπτική αρχή δεν στερείται εξουσιών, καθώς κανένα από τα εργαλεία εφαρμογής δεν εκφεύγουν της εξουσίας της. Μάλιστα, πολλά από αυτά, όπως οι επιθεωρήσεις και οι έρευνες με βάση καταγγελίες, είχαν υιοθετηθεί ήδη πριν την ενσωμάτωση της Οδηγίας, ενώ τα εργαλεία της παρακολούθησης της αγοράς, της επίβλεψης των προϊόντων και της έρευνας καταναλωτών υιοθετήθηκαν με την ενσωμάτωση της Οδηγίας στο εθνικό δίκαιο ή αναμένεται να υιοθετηθούν το επόμενο έτος.

είτε υπό το καθεστώς της ελευθερίας παροχής υπηρεσιών είτε της ελευθερίας εγκατάστασης στην ΕΕ αυξήθηκαν από 57 το 2019 σε 69 το 2020. Η μη παροχή στοιχείων, όμως, από την Κεντρική Ένωση Επιμελητηρίων Ελλάδος για τα έτη πριν το 2019 δεν συμβάλλει στην εξαγωγή ικανοποιητικότερων και πιο ολοκληρωμένων συμπερασμάτων. Από την άλλη, ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι στην Ελλάδα δεν παρατηρήθηκε η στροφή στο ηλεκτρονικό εμπόριο όσον αφορά την πώληση ασφαλιστικών προϊόντων. Οι πωλήσεις συνέχισαν να γίνονται κατά κύριο λόγο μέσω της παραδοσιακής, προσωπικής επαφής, κάτι που αντανακλάται και στο γεγονός ότι μόνο 7 από τις συνολικά 37 ασφαλιστικές επιχειρήσεις προχωρούν στην άμεση διανομή των προϊόντων τους online. Σχετικά με το εποπτικό πλαίσιο στην ελληνική αγορά, σημειώνεται ότι οι δύο εποπτικές αρχές είναι η Τράπεζα της Ελλάδος και η Κεντρική Ένωση Επιμελητηρίων Ελλάδος. Η Τράπεζα της Ελλάδος είναι υπεύθυνη για την εποπτεία του ιδιωτικού ασφαλιστικού κλάδου ήδη από την 1.12.2010 με τον ν. 3867/2010, ενώ με το προεδρικό διάταγμα 190/2006 που ενσωμάτωνε την Οδηγία IMD έλαβε εξουσιοδότηση για την εφαρμογή της Οδηγίας. Ο ν. 4583/2018, ο οποίος ενσωμάτωσε την Οδηγία IDD, παραχωρεί τη γενική εποπτική αρμοδιότητα για την εφαρμογή του στην Τράπεζα της Ελλάδος. Αρμόδιο όργανο για την παρακολούθηση της αγοράς, συμπεριλαμβανομένης και της αγοράς επικουρικών ασφαλίσεων, για την εγγραφή των ασφαλιστικών διαμεσολαβητών, τη διαδικασία κοινοποίησης και τη δημοσίευση των καλών πρακτικών καθίσταται η Κεντρική Ένωση Επιμελητηρίων Ελλάδος. Ωστόσο, την αποκλειστική ευθύνη για την εγγραφή, την ανανέωση της εγγραφής και τον

Συμπερασματικά

Για την ελληνική αγορά, η έρευνα της Ευρωπαϊκής Αρχής Ασφαλίσεων και Επαγγελματικών Συντάξεων διαπιστώνει την ίδια τάση ενίσχυσης των διασυνοριακών συναλλαγών όπως και συνολικά στην ΕΕ 44 _ LAWYER

Η Οδηγία IDD είχε θέσει φιλόδοξους στόχους ως προς την εναρμόνιση της αγοράς ασφαλιστικών προϊόντων, την προστασία του καταναλωτή και τη διασφάλιση ισότιμων όρων ανταγωνισμού. Η επιτυχία αυτών των στόχων είναι λογικό να προσκρούει σε γνωστές παθογένειες του ευρωπαϊκού και των εθνικών δικαίων, όπως οι αλληλεπικαλυπτόμενες διατάξεις, η τυπολατρική προσήλωση στις απαιτήσεις γνωστοποίησης και η απόκλιση ανάμεσα στις εποπτικές υποχρεώσεις και στις παρεχόμενες εξουσίες για την εκπλήρωσή τους. Είναι, επίσης, σαφές ότι υπάρχει η δυναμική τα πρώτα συμπεράσματα για την εφαρμογή της Οδηγίας να βελτιωθούν με την πάροδο των ετών. Αυτή η πρόβλεψη ενισχύεται και από το γεγονός ότι σε πολλά κράτη-μέλη η μεταφορά της Οδηγίας στο εθνικό δίκαιο καθυστέρησε και ολοκληρώθηκε ακόμη και μετά το 2018, ενώ βεβαίως δεν γίνεται να παραβλεφθεί η επίπτωση της πανδημίας τόσο στη στρέβλωση της ασφαλιστικής αγοράς, όπως άλλωστε συνέβη σε όλες τις αγορές, όσο και στη συγκέντρωση των απαραίτητων στοιχείων που μπορούν να οδηγήσουν σε ασφαλή συμπεράσματα για μια πλήρη εικόνα. ■

χρόνια μετά τη θέση σε εφαρμογή της Οδηγίας IDD με τον ν. 4583/2018, ποιες είναι οι μεγαλύτερες προκλήσεις που έχουν να αντιμετωπίσουν οι ασφαλιστικές επιχειρήσεις και πώς έχει επηρεάσει την ασφαλιστική αγορά; Θεμέλιος λίθος της Οδηγίας IDD ήταν η ενσωμάτωση στην ευρωπαϊκή ασφαλιστική αγορά της προστασίας του καταναλωτή. Πέτυχε τον στόχο της; Σύμφωνα με την πρόσφατη σχετική Έκθεση της EIOPA, η IDD είχε θετικό αντίκτυπο στον τρόπο που τα ασφαλιστικά προϊόντα διανέμονται στους καταναλωτές, χωρίς να παραβλέπονται προβληματικές πρακτικές στη διανομή των συνδεδεμένων με επενδύσεις ασφαλιστικών προϊόντων, στις ασφαλίσεις υποθήκης ακινήτων και στις ασφαλίσεις πιστώσεων. Παράλληλα, ο Ευρωπαίος καταναλωτής κατακλύζεται από έγγραφες ενημερώσεις οι οποίες, πολλές φορές, επικαλύπτουν η μια την άλλη, με αποτέλεσμα να μπερδεύεται και να φτάνει να λαμβάνει λάθος αποφάσεις. Σημεία που χρήζουν βελτίωσης στη μετά Covid-19 (ψηφιακή) εποχή: • Ν α προβλεφθεί ρητά ότι οι προσυμβατικές υποχρεώσεις μπορούν να δίνονται και σε ψηφιακά μέσα, π.χ. smartphones. • Ν α υπάρξουν προβλέψεις σχετικά με τις ευκαιρίες και τους κινδύνους από την ενσωμάτωση τεχνολογιών τεχνητής νοημοσύνης (ΑΙ) στις ασφαλιστικές εργασίες. • Ν α υπάρξουν προβλέψεις για αποτροπή του εποπτικού αρμπιτράζ, λόγω της εξάπλωσης των ψηφιακών καναλιών διανομής ασφαλιστικών προϊόντων, όπως και για τη γιγάντωση πολλών ασφαλιστικών διαμεσολαβητών, που απειλεί ακόμα και τις ασφαλιστικές εταιρείες.

Χρύσα Ι. Καρακόιδα

Senior Legal Counsel at INTER A MERICAN Group, General Counsel at INTER A MERICAN Occupational Pension Fund

• Η εφαρμογή των δύο κατ’ εξουσιοδότηση Κανονισμών που τροποποιούν την IDD αλλά και την Φερεγγυότητα ΙΙ, με σκοπό την ευθυγράμμιση της ασφαλιστικής νομοθεσίας με το σχέδιο δράσης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής “Sustainable Finance” (Χρηματοδότηση της Αειφόρου Ανάπτυξης).

Οι απαιτήσεις της Οδηγίας 2016/97/ΕΕ (IDD), ανελαστικές στην πλειοψηφία τους, πρέπει -και είναι δυνατόν- να παράσχουν πρωτίστως ασφάλεια στον καταναλωτή, αναδεικνύοντας το ρόλο και την αναγκαιότητα της ιδιωτικής ασφάλισης. Οι θεσπισθέντες κανόνες της ανωτέρω Οδηγίας επιβάλλουν αυστηρές προϋποθέσεις για την άσκηση των δραστηριοτήτων διανομής των ασφαλιστικών προϊόντων, απαιτούν πληρέστερη ενημέρωση και προστασία των καταναλωτών και αναγνωρίζουν την αναγκαιότητα ύπαρξης εναρμονισμένου θεσμικού πλαισίου εντός της ΕΕ, επιδιώκοντας πλήρη διαφάνεια. Με το ισχυρό αυτό κανονιστικό πλαίσιο, ευνοείται η δημιουργία και η καλλιέργεια μιας ισχυρής ασφαλιστικής συνείδησης του Ευρωπαίου πια πολίτη, που θα συναισθάνεται την αναγκαιότητα της ιδιωτικής ασφάλισης, αλλά παράλληλα θα νιώθει ασφαλής, ως τελικός αποδέκτης μιας διαδικασίας ελεγχόμενης σε κάθε στάδιό της και για κάθε συμμετέχοντα και παράγοντα αυτής. Αντιμετωπίζοντας αυτό σαν πρόκληση, οι ασφαλιστικές επιχειρήσεις δεν έχουν παρά να οδηγηθούν σε ολοένα και μεγαλύτερη αναπτυξιακή πορεία.

LAWYER _ 45

Όλγα Καρακίτσου Δικηγόρος Αθηνών, Νομική Υπηρεσία Ευρωπαϊκής Πίστης ΑΕΓΑ

_IN THE SPOTLIGHT

Λευτέρης Ζαγορίτης

Συνήγορος του Καταναλωτή

Οδηγία IDD έχει επιτύχει τον στόχο της για υψηλότερη προστασία του καταναλωτή; Ποιες είναι οι κυριότερες παραβάσεις του νομικού πλαισίου που απασχολούν τον Συνήγορο του Καταναλωτή; Οι κανόνες και οι θεσμοθετημένες υποχρεώσεις, που το νομοθετικό πλαίσιο της Οδηγίας 2016/97/ΕΕ, όπως τροποποιήθηκε με την Οδηγία 2018/411/ΕΕ, και του νόμου 4583/2018 εισάγει, μεταξύ άλλων, για τους διανομείς ασφαλιστικών προϊόντων, σκοπό έχουν την ενίσχυση της διαφάνειας και του αισθήματος ασφάλειας, καθώς και την επίτευξη ουσιαστικής και πληρέστερης ενημέρωσης του ασφαλισμένου-καταναλωτή τόσο πριν τη σύναψη της ασφάλισης όσο και κατά τη διάρκεια ισχύος της, ώστε να περιορίζονται κατά το δυνατό φαινόμενα παραπλανητικής ή ελλιπούς πληροφόρησης και ο καταναλωτής να είναι σε θέση να επιλέγει τα ασφαλιστικά προϊόντα που είναι κατάλληλα γι' αυτόν με βάση τις πραγματικές ανάγκες και απαιτήσεις, αλλά και τις δυνατότητές του. Είναι περιορισμένος ο αριθμός των υποθέσεων που εισάγονται ενώπιον του Συνηγόρου του Καταναλωτή και αφορούν αμιγώς σε συναλλαγές με ασφαλιστικούς διαμεσολαβητές με αυτοτελές οικονομικό ή άλλο διακύβευμα μη συναρτώμενο από αξίωση κατά ασφαλιστικής εταιρείας (ενδεικτικά διαφορές σχετικά με είσπραξη ασφαλίστρων από τον ασφαλιστικό διαμεσολαβητή που δεν αποδόθηκαν στην ασφαλιστική επιχείρηση). Συνήθως, οι αιτιάσεις για πράξεις ή παραλείψεις ασφαλιστικών διαμεσολαβητών είναι παράπλευρες και παρεμπίπτουσες, τελώντας σε άμεση σχέση και συνάφεια με διαφορές με καταγγελλόμενο προμηθευτή την εκάστοτε ασφαλιστική εταιρεία. Ενδεικτικά, αιτιάσεις που σχετίζονται με: • το έλλειμμα ενημέρωσης ή την παραπλάνηση του εκάστοτε συναλλασσόμενου κατά τη συμπλήρωση της αίτησης ασφάλισης ως προς το καθήκον ειλικρίνειας και τη βαρύτητα των δηλώσεων, ιδίως αυτές του ερωτηματολογίου υγείας, που περιέχονται σε αυτήν • ασύμμετρη πληροφόρηση ως προς τους ενδεχόμενους κινδύνους ή τις τυχόν υπέρμετρες αναλαμβανόμενες δεσμεύσεις σε ασφαλιστικές συμβάσεις συνδεδεμένες με επενδύσεις, ιδίως σε συμβάσεις που συνάπτονται στο πλαίσιο του bankassurance μέσω καταστημάτων τραπεζών από τραπεζικούς υπαλλήλους, που έχουν παράλληλα την ιδιότητα πιστοποιημένου ασφαλιστικού διαμεσολαβητή • προώθηση προς δανειολήπτες από πιστωτικά ιδρύματα, που έχουν ταυτόχρονα και την ιδιότητα του ασφαλιστικού διαμεσολαβητή, ως μόνων κατάλληλων ασφαλιστηρίων συμβολαίων, που πληρούν τις προϋποθέσεις της δανειακής σύμβασης, αυτών που τα ίδια προκρίνουν κατά παρέκκλιση των όσων ορίζονται στην υπ' αριθμ. 462/14.05.2013 Εγκύκλιο της Δ.Ε.Ι.Α. της Τράπεζας της Ελλάδος • παραπλάνηση ή συσκότιση ή ασαφής πληροφόρηση ως προς το εύρος και τις προϋποθέσεις ενεργοποίησης της εκάστοτε ασφαλιστικής κάλυψης, παρασιώπηση πληροφοριών ως προς τα ακριβή οφέλη ή τυχόν απώλεια κατοχυρωμένων και ώριμων δικαιωμάτων που ενδέχεται να ενέχει η μετάβαση από ένα ασφαλιστικό πρόγραμμα σε ένα άλλο είτε μεταξύ διαφορετικών εταιρειών είτε εντός της ίδιας εταιρείας • παράλειψη ενημέρωσης για ληξιπρόθεσμες δόσεις ασφαλίστρων ή για έγκαιρη είσπραξη ασφαλίσματος. Στη συντριπτική πλειοψηφία η διαμεσολαβητική διαδικασία ενώπιον του Συνηγόρου του Καταναλωτή σχετικά με υποθέσεις που αφορούν συναλλαγές με ασφαλιστικούς διαμεσολαβητές, στις περισσότερες περιπτώσεις δυστυχώς δεν ευδοκιμεί (υπό την έννοια ότι στη διαδικασία διαμεσολάβησης προβάλλουν εκ διαμέτρου αντίθετους ισχυρισμούς από αυτούς των καταναλωτών καθιστώντας την περαιτέρω διαμεσολάβηση ιδιαιτέρως δυσχερή έως αδύνατη). 46 _ LAWYER

ΥΠΟ ΤΗΝ ΑΙΓΙΔΑ

12 ∙04 ∙22

presents

ΜΕΓΑΛΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ

LIVE ON YOUR SCREEN

ΜΕ ΤΗΝ ΤΙΜΗΤΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ

Χρήστος Σταϊκούρας, Υπουργός Οικονομικών

www.athens-esg-forum.gr

ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΟΜΙΛΗΤΕΣ

Hortense Bioy

Elena Philipova

Πάνος Σερέτης

Έλλη Σιαπκίδου

Global Director of Sustainability Research, Morningstar

Director, Sustainable Finance, London Stock Exchange Group

Head of ESG, Sustainable Finance EMEA, Bank of America Merrill Lynch

Financial System Research Lead, World Benchmarking Alliance

ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ ΦΟΡΕΩΝ

ΧΟΡΗΓΟΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Σοφία Κουνενάκη-Εφραίμογλου Πρόεδρος ΕΕΔΕΓΕ / Α’ Αντιπρόεδρος ΕΒΕΑ

Φώτης Κουρμούσης

Βασιλική Λαζαράκου

ΕΔΙΠ, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

Πρόεδρος, Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς

www.dealnews.gr

ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΙ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΟΙ

• Όλια Νικολοπούλου, Δικηγόρος

• Νίκος Αυλώνας, Πρόεδρος και ιδρυτής, Κέντρο Αειφορίας (CSE)

• Γεώργιος Νούνεσης, Διευθυντής και Πρόεδρος ΔΣ, ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος»

• Έλενα Πριμικήρη, Head ESG, VFS Global • Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Καθηγητής και Αν. Κοσμήτορας Σχολής Μηχανικών Παραγωγής και Διοίκησης, • Αναστάσιος Σεπετής, Επίκ. Καθηγητής για τις Πολιτικές και τα Χρηματοοικονομικά της Αειφόρου Ανάπτυξης και της Κοινωνικής Πολυτεχνείο Κρήτης Προστασίας, ΠΑΔΑ • Κωνσταντίνος Καλογήρου, Enterprises Business Unit • Μελίνα Ταπραντζή, Ιδρύτρια, Wise Greece Leader, Planet Συμμετοχές: Δήμητρα Γαστεράτου, T: +30 210 661 7777 (εσωτ. 213), E: dgasteratou@boussias.com Χορηγίες: Κωνσταντίνος Ραμπίδης T: +30 210 661 7777 (εσωτ. 309), E: krambidis@boussias.com Περιεχόμενο: Βασίλης Καφίρης, T: +30 210 661 7777 (εσωτ. 132), E: vkafiris@boussias.com

Official Publications

_IN THE SPOTLIGHT

Η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην ψηφιακή εποχή Οι νέες προκλήσεις και O η στρατηγική της ΕΕ Η ραγδαία ψηφιοποίηση έχει φέρει στο επίκεντρο σοβαρές προκλήσεις για μια σειρά θεμελιωδών δικαιωμάτων, των οποίων η προστασία πρέπει να εξασφαλιστεί με ενάργεια. Η ελευθερία της έκφρασης, η προστασία των προσωπικών δεδομένων και της ιδιωτικής ζωής, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, αλλά και η δημόσια υγεία και ασφάλεια αποτελούσαν ανέκαθεν δικαιώματα που συχνά συγκρούονταν και έπρεπε να σταθμιστούν με τον δικαιότερο τρόπο, όμως στην ψηφιακή εποχή αυτή η εξίσωση είναι δυσκολότερη από ποτέ.

Της Αλεξιάννας Τσότσου 4L 8A W_Y EL RA W_Y E4 R8

Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελεί το καταστατικό κείμενο της ΕΕ για την προάσπιση των θεμελιωδών δικαιωμάτων και των ελευθεριών των ατόμων, ενώ έχει ισχύ πρωτογενούς δικαίου σύμφωνα με το άρθρο 6 ΣΕΕ, γενόμενος δεσμευτικός το 2009, όταν τέθηκε σε ισχύ η Συνθήκη της Λισαβόνας. Από το 2010, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκδίδει ετήσιες εκθέσεις για την πρόοδο που σημειώνεται στην ΕΕ όσον αφορά στην εφαρμογή του Χάρτη, ενώ το 2020, όταν συμπληρώθηκαν 20 χρόνια από το έτος επίσημης ανακήρυξής του, η Επιτροπή παρουσίασε τη νέα της στρατηγική για την ενίσχυση της εφαρμογής του. Η στρατηγική αυτή συμπληρώνει το Σχέδιο δράσης για την ευρωπαϊκή δημοκρατία και την Έκθεση για το κράτος δικαίου σε μια συνολική προσέγγιση για την προώθηση και την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων και αξιών της ΕΕ. Στα πλαίσια αυτής της στρατηγικής και με δεδομένες τις προκλήσεις που έφερε η πανδημία του Covid-19 για τον σεβασμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων, αλλά και την επιτάχυνση της ψηφιοποίησης που αυτή είχε ως αποτέλεσμα, τέθηκε στο προσκήνιο σε πρόσφατη έκθεση της Επιτροπής η δυνατότητα διασφάλισης των θεμελιωδών δικαιωμάτων στο ταχέως μεταβαλλόμενο ψηφιακό περιβάλλον της εποχής. Οι προκλήσεις της ραγδαίας ανάπτυξης της τεχνολογίας και οι κίνδυνοι που υφίστανται για τα ατομικά, κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα του ανθρώπου αφορούν διάφορους τομείς, όπως ο περιορισμός στο

διαδικτυακό περιεχόμενο, οι ποικίλες χρήσεις της τεχνητής νοημοσύνης, η ασφάλεια στον κυβερνοχώρο, η εργασία στις ψηφιακές πλατφόρμες και η ψηφιακή παρακολούθηση, οπότε είναι εξαιρετικά επίκαιρο το ζήτημα των ισχυόντων και επικείμενων νομοθετικών παρεμβάσεων για τα επόμενα χρόνια.

αποτελεί και το απώτατο όριο στάθμισης μεταξύ αντικρουόμενων δικαιωμάτων. Για παράδειγμα, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στην υπόθεση Erbakan κατά Τουρκίας της 6ης Ιουλίου 2006 κατέστησε σαφές ότι τα κράτη επιτρέπεται και μπορεί ακόμη να έχουν και θετική υποχρέωση να αντιμετωπίζουν όλες τις μορφές έκφρασης που διαδίδουν, υποκινούν, προωθούν ή δικαιολογούν το μίσος που στρέφεται κατά προσώπων ή ομάδων που ανήκουν σε συγκεκριμένη εθνότητα ή θρησκεία. Το κανονιστικό πλαίσιο για τον περιορισμό του ψηφιακού περιεχομένου είναι κατακερματισμένο στα κράτη-μέλη της ΕΕ, οπότε η αντιμετώπιση του προβλήματος συγκεκριμένων τύπων παράνομου περιεχομένου σε συνδυασμό με τη διασφάλιση της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων γίνεται κυρίως σε κεντρικό επίπεδο. Οι κυριότερες νομοθετικές παρεμβάσεις εν προκειμένω είναι: • Ο δηγία για τις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων (2018/1808/ΕΕ): Εγκρίθηκε το 2018 και περιλαμβάνει μέτρα για την προστασία των ανηλίκων από το οπτικοακουστικό περιεχόμενο και τις εμπορικές επικοινωνίες που θα μπορούσαν να τους προκαλέσουν σωματική, ψυχική ή ηθική βλάβη. Επίσης, τα κράτη-μέλη πρέπει να διασφαλίζουν ότι οι υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων δεν περιέχουν υποκίνηση βίας ή μίσους κατά ανθρώπων με βάση οποιονδήποτε από τους λόγους που αναφέρονται στο άρθρο 21 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων. Στην Ελλάδα, η εν λόγω

Περιορισμός online περιεχομένου Ο περιορισμός του παράνομου ή προσβλητικού περιεχομένου και η ελευθερία έκφρασης είναι δύο στόχοι που είναι αρκετά δύσκολο να σταθμιστούν και αποτελούν ένα προβληματικό πεδίο αντιπαράθεσης εδώ και χρόνια. Οι ψηφιακές πλατφόρμες που λειτουργούν ως ενδιάμεσοι στη σύνδεση των χρηστών με υπηρεσίες και περιεχόμενο, όπως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, έχουν βελτιώσει την πρόσβαση στην πληροφόρηση και έχουν δώσει τη δυνατότητα για άσκηση της ελευθερίας έκφρασης, όμως ταυτόχρονα έχουν δημιουργήσει και σοβαρά κοινωνικά προβλήματα με αρνητικές επιπτώσεις στα δικαιώματα των παιδιών και άλλων ευάλωτων ομάδων, στην ομαλή και έγκυρη ενημέρωση, την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας, αλλά ακόμα και στη δημόσια υγεία, όπως διαφάνηκε με την παραπληροφόρηση εν καιρώ πανδημίας. Συνεπώς, είναι απαραίτητο να ανευρεθεί η ιδανική ισορροπία, έτσι ώστε η ελευθερία της έκφρασης να συνυπάρχει με τον πλουραλισμό, τη δημοκρατική κοινωνία, την ανεκτικότητα και τον σεβασμό των δικαιωμάτων των άλλων, ο οποίος άλλωστε LAWYER _ 49

_IN THE SPOTLIGHT Οδηγία ενσωματώθηκε στο εθνικό δίκαιο με τον ν. 4779/2021. • Οδηγία για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και τα συγγενικά δικαιώματα στην ψηφιακή ενιαία αγορά (2019/790/ΕΕ): Δημοσιεύθηκε τον Απρίλιο του 2019 και αποσκοπεί στη διασφάλιση δίκαιης αποζημίωσης στους δημιουργούς για τη χρήση του έργου τους. Έτσι, επιτυγχάνει ισορροπία μεταξύ συγκρουόμενων θεμελιωδών δικαιωμάτων, όπως το δικαίωμα στην πνευματική ιδιοκτησία, η ελευθερία της έκφρασης και της πληροφόρησης και η ελευθερία των επιστημών. Τον Ιούνιο του 2021, η Επιτροπή εξέδωσε κατευθυντήριες γραμμές για την υποστήριξη της συνεπούς εφαρμογής του άρθρου 17 της Οδηγίας, το οποίο θεσπίζει νέους κανόνες για τη χρήση προστατευόμενου περιεχομένου από τις επιγραμμικές πλατφόρμες ανταλλαγής περιεχομένου, έτσι ώστε οι φορείς της αγοράς να συμμορφώνονται αποτελεσματικότερα με την εθνική νομοθεσία που βασίζεται στην Οδηγία. Η Οδηγία δεν έχει ακόμη ενσωματωθεί στο ελληνικό δίκαιο. • Κανονισμός για την πρόληψη της διάδοσης τρομοκρατικού περιεχομένου (2021/784/ΕΕ): Για να διασφαλιστεί η άμεση απομάκρυνση του τρομοκρατικού περιεχομένου, εκδόθηκε το 2021 ο Κανονισμός, με βάση τον οποίο αφαιρείται εντός μίας ώρας το τρομοκρατικό περιεχόμενο από τις διαδικτυακές πλατφόρμες. Ο Κανονισμός περιέχει και εγγυήσεις για τον σεβασμό θεμελιωδών δικαιωμάτων και ιδίως της ελευθερίας της έκφρασης, όπως για παράδειγμα η αιτιολόγηση από τις πλατφόρμες της αφαίρεσης του περιεχομένου, η εξαίρεση του περιεχομένου που διαδίδεται για εκπαιδευτικούς, δημοσιογραφικούς, καλλιτεχνικούς ή ερευνητικούς σκοπούς ή για σκοπούς ευαισθητοποίησης κατά της τρομοκρατικής δραστηριότητας. Οι επιγραμμικές πλατφόρμες δεν υποχρεούνται να χρησιμοποιούν αυτοματοποιημένα εργαλεία για τον προληπτικό εντοπισμό ή την απομάκρυνση τρομοκρατικού περιεχομένου, αλλά εάν χρησιμοποιούνται τέτοιου είδους μέτρα, θα πρέπει να παρέχονται εγγυήσεις, ιδίως ανθρώπινη επίβλεψη και επαλήθευση, για να διασφαλίζεται η ακρίβεια. Ο κανονισμός θα αρχίσει να ισχύει στις 7 Ιουνίου 2022. • Π ροσωρινοί κανόνες για τον εντοπισμό κακοποίησης παιδιών στο διαδίκτυο: Αν και η ρυθμιστική δράση για την αντιμετώπιση του παράνομου περιεχομένου επικεντρώνεται κυρίως στο δημόσια διαθέσιμο περιεχόμενο, όπως αυτό που αναρτάται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή σε ιστοτόπους, το παράνομο περιεχόμενο που διαμοιράζεται μέσω διαπροσωπικής επικοινωνίας και ιδίως αυτό που αφορά την κακοποίηση παιδιών πρέπει

Ο περιορισμός του παράνομου ή προσβλητικού περιεχομένου και η ελευθερία έκφρασης είναι δύο στόχοι που είναι αρκετά δύσκολο να σταθμιστούν και αποτελούν ένα προβληματικό πεδίο αντιπαράθεσης εδώ και χρόνια επίσης να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά. Οι προσωρινοί κανόνες για τον εντοπισμό της κακοποίησης παιδιών στο διαδίκτυο τέθηκαν σε ισχύ τον Αύγουστο του 2021 και διασφαλίζουν ότι ορισμένες επιγραμμικές υπηρεσίες επικοινωνίας, όπως υπηρεσίες webmail ή μηνυμάτων, μπορούν να χρησιμοποιούν - στον βαθμό που είναι απολύτως απαραίτητο - ειδικές τεχνολογίες για τον εντοπισμό υλικού σεξουαλικής κακοποίησης παιδιών, την αναφορά του και την αφαίρεσή του, παρέχοντας παράλληλα μια σειρά εγγυήσεων για τη διασφάλιση της ιδιωτικής ζωής και την προστασία των προσωπικών δεδομένων σύμφωνα με τον Γενικό Κανονισμό για την Προστασία Δεδομένων. Τέτοιοι μηχανισμοί επηρεάζουν αναπόφευκτα ορισμένα θεμελιώδη δικαιώματα, ιδίως το απόρρητο των επικοινωνιών και την προστασία των προσωπικών δεδομένων, οπότε το ζητούμενο είναι να μετριαστούν κατά το δυνατόν αυτές οι επιπτώσεις με τις λιγότερο παρεμβατικές για την προσωπική ζωή τεχνολογίες, ενώ επιπλέον προβλέπονται και διαδικασίες επανόρθωσης με την υποβολή καταγγελιών από τα άτομα. • Π ρόταση Κανονισμού για τις ψηφιακές υπηρεσίες (Digital Services Act): H Digital Services Act επιδιώκει να ενσωματώσει σε ένα ενιαίο νομοθέτημα διάφορα ξεχωριστά σημεία της νομοθεσίας της ΕΕ και των πρακτικών αυτορρύθμισης που αφορούν το παράνομο περιεχόμενο στο διαδίκτυο, προβλέποντας παράλληλα την κατάλληλη προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένης της ελευθερίας έκφρασης και του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή των χρηστών, της ελευθερίας άσκησης επιχειρηματικής δραστηριότητας των πλατφορμών και της ελευθερίας των συμβάσεων. Οι στόχοι αυτοί επιτυγχάνονται με τον καθορισμό

50 _ LAWYER

εγγυήσεων αλλά και σαφών και αναλογικών υποχρεώσεων δέουσας επιμέλειας για τις διαδικτυακές πλατφόρμες, ώστε να διασφαλίζεται ότι το παράνομο περιεχόμενο αντιμετωπίζεται κατάλληλα και με διαφάνεια και ότι οι χρήστες μπορούν να διεκδικούν τα δικαιώματά τους. Επιπλέον, οι πολύ μεγάλες διαδικτυακές πλατφόρμες θα υπόκεινται σε αυξημένη λογοδοσία, δίνοντας περισσότερες επιλογές στους χρήστες στις διαδικτυακές τους αλληλεπιδράσεις και επιτρέποντας σε ανεξάρτητους ελεγκτές και ελεγμένους ερευνητές να εξετάζουν τα συστήματά τους.

Τεχνητή νοημοσύνη Η χρήση των τεχνολογιών τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ) έχει σημαντικές θετικές επιπτώσεις στην κοινωνία και την οικονομία, με την αύξηση της αποτελεσματικότητας των διαδικασιών και την προώθηση της καινοτομίας και της έρευνας. Μπορεί, επίσης, να χρησιμοποιηθεί για την προώθηση μιας σειράς θεμελιωδών δικαιωμάτων, όπως το δικαίωμα στην πληροφόρηση ή στην υγειονομική περίθαλψη, αλλά και ζητημάτων δημοσίου συμφέροντος, όπως η δημόσια ασφάλεια ή η δημόσια υγεία. Από την άλλη πλευρά, όταν η τεχνητή νοημοσύνη χρησιμοποιείται χωρίς επαρκείς εγγυήσεις για την αυτοματοποίηση και την υποστήριξη διαδικασιών λήψης αποφάσεων, μπορεί να παραβιάζει τα ατομικά δικαιώματα, όπως το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή, την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, την προστασία των προσωπικών δεδομένων, την πρόσβαση σε ισότιμες συνθήκες εργασίας και την πρόσβαση στην προληπτική περίθαλψη. Στις 21 Οκτωβρίου 2020, 26 από τα 27 κράτη-μέλη ενέκριναν έγγραφο με τίτλο “Ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων στο πλαίσιο της Τεχνητής Νοημοσύνης και της Ψηφιακής Αλλαγής”, στο οποίο ζητούσαν

Το Σχέδιο δράσης για την ψηφιακή εκπαίδευση (2021-2027) στοχεύει στην προώθηση των ψηφιακών δεξιοτήτων και την ανάπτυξη κατευθυντήριων γραμμών δεοντολογίας στον τομέα της Τεχνητής Νοημοσύνης LAWYER _ 51

να αντιμετωπιστούν η αδιαφάνεια, η πολυπλοκότητα και η μεροληψία, καθώς και σε ορισμένο βαθμό η απρόβλεπτη και μερικώς αυτόνομη συμπεριφορά ορισμένων συστημάτων ΤΝ, ώστε να διασφαλιστεί ο σεβασμός των θεμελιωδών δικαιωμάτων και να διευκολυνθεί η επιβολή των νομικών κανόνων. Ωστόσο, έως τώρα κανένα κράτος-μέλος της ΕΕ δεν έχει θεσπίσει συγκεκριμένη εθνική νομοθεσία για την αντιμετώπιση των προκλήσεων σχετικά με τα θεμελιώδη δικαιώματα που εγείρονται από τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης. Στις 21 Απριλίου 2021, η Επιτροπή εξέδωσε πρόταση Κανονισμού για τη θέσπιση εναρμονισμένων κανόνων σχετικά με την τεχνητή νοημοσύνη και για την τροποποίηση ορισμένων σχετικών νομοθετικών πράξεων της Ένωσης. Εάν εγκριθεί, ο Κανονισμός θα είναι το πρώτο νομικό πλαίσιο για την Τεχνητή Νοημοσύνη που θα εναρμονίζει τους κανόνες για τη διάθεση στην αγορά και τη χρήση των συστημάτων ΤΝ στην ΕΕ μέσω της απαγόρευσης ορισμένων πρακτικών, της θέσπισης απαιτήσεων για τα συστήματα ΤΝ υψηλού κινδύνου και της διαφάνειας για τα συστήματα ΤΝ που αλληλεπιδρούν με φυσικά πρόσωπα. Αυτός ο σκοπός επιτυγχάνεται μέσω της ταξινόμησης του κινδύνου που μπορεί να έχουν τα συστήματα ΤΝ για τις αξίες της Ένωσης και το δημόσιο συμφέρον. Η πρόταση ακολουθεί μια προσέγγιση με βάση τον κίνδυνο των συστημάτων. Ορισμένα συστήματα ΤΝ απαγορεύονται εντελώς, όπως για παράδειγμα εκείνα που χρησιμοποιούν τεχνικές υποσυνείδητου επηρεασμού και εκείνα που χρησιμοποιούνται από τις δημόσιες αρχές για κοινωνική βαθμολόγηση. Απαγορεύεται, επίσης, η χρήση απομακρυσμένων συστημάτων βιομετρικής ταυτοποίησης σε δημόσια προσβάσιμους χώρους για σκοπούς επιβολής του νόμου, εκτός εάν ισχύουν σαφώς καθορισμένες εξαιρέσεις και διασφαλίσεις. Τα συστήματα ΤΝ υψηλού κινδύνου θα πρέπει να συμμορφώνονται με ένα σύνολο απαιτήσεων και να ακολουθούν διαδικασίες αξιολόγησης πριν διατεθούν στην αγορά ή τεθούν σε λειτουργία. Οι απαιτήσεις αυτές διασφαλίζουν την κατάλληλη τεκμηρίωση και δοκιμή των εν λόγω συστημάτων, καθώς και επαρκή ποιότητα δεδομένων, ιχνηλασιμότητα, ανθρώπινη εποπτεία, ακρίβεια και ασφάλεια στον κυβερνοχώρο και θα εφαρμόζονται όταν τα συστήματα ΤΝ χρησιμοποιούνται σε κρίσιμους τομείς, όπως η βιομετρική ταυτοποίηση, η εκπαίδευση, η απασχόληση, οι βασικές δημόσιες και ιδιωτικές υπηρεσίες, όπως οι παροχές δημόσιας βοήθειας, ο έλεγχος των συνόρων και η επιβολή του νόμου. Σε περίπτωση που σημειωθούν παραβιάσεις θεμελιωδών δικαιωμάτων μέσω της χρήσης συστημάτων ΤΝ, η αποτελεσματική επανόρθωση για τα θιγόμενα πρόσωπα θα διευκολυνθεί μέσω της διαφάνειας

_IN THE SPOTLIGHT και της ιχνηλασιμότητας των συστημάτων ΤΝ, σε συνδυασμό με ισχυρούς εκ των υστέρων ελέγχους από τις αρμόδιες αρχές. Οι εποπτικές αρχές που είναι επιφορτισμένες με την περιφρούρηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων, όπως οι αρχές προστασίας δεδομένων, οι φορείς ισότητας ή οι φορείς προστασίας των καταναλωτών, θα έχουν πρόσβαση σε όλα τα έγγραφα σχετικά με τα συστήματα ΤΝ υψηλού κινδύνου που εμπίπτουν στην αρμοδιότητά τους, ώστε να είναι σε θέση να συνεργάζονται με τις εθνικές εποπτικές αρχές. Περαιτέρω και με δεδομένο ότι η κατάλληλη ανθρώπινη εποπτεία στα συστήματα ΤΝ μπορεί να επιτευχθεί μόνο εφόσον έχει προηγηθεί η επαρκής κατάρτιση των υπευθύνων, εγκρίθηκε τον Σεπτέμβριο του 2020 το Σχέδιο δράσης για την ψηφιακή εκπαίδευση (2021-2027). Το σχέδιο στοχεύει στην προώθηση των ψηφιακών δεξιοτήτων και την ανάπτυξη κατευθυντήριων γραμμών δεοντολογίας στον τομέα της ΤΝ , παρέχοντας επαρκή δεδομένα για τη χρήση της από το πρώτο στάδιο της εκπαίδευσης μέχρι την παραγωγική διαδικασία.

Εργασία στις ψηφιακές πλατφόρμες Τα τελευταία χρόνια και ειδικά με την έκρηξη της ψηφιοποίησης λόγω της πανδημίας του Covid-19, η οικονομία των ψηφιακών πλατφορμών αναπτύχθηκε ραγδαία, με πλέον πάνω από 28 εκατομμύρια εργαζομένους σε αυτές και περίπου 5,5 εκατομμύρια εργαζομένους να κατηγοριοποιούνται εσφαλμένα ως αυτοαπασχολούμενοι1. Είναι αδιαμφισβήτητο ότι οι ψηφιακές πλατφόρμες εργασίας δημιουργούν ευκαιρίες για τις επιχειρήσεις, τους εργαζομένους και τους αυτοαπασχολουμένους, ενώ παρέχουν και

Η Οδηγία για τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας σε πλατφόρμες στοχεύει στην προώθηση της διαφάνειας, της δικαιοσύνης και της βιώσιμης ανάπτυξης των ψηφιακών πλατφορμών 52 _ LAWYER

βελτιωμένη πρόσβαση σε υπηρεσίες για τους καταναλωτές. Ωστόσο, σε αυτό το νέο πλαίσιο εργασίας ο ορθός χαρακτηρισμός του καθεστώτος απασχόλησης των ατόμων γίνεται ολοένα και πιο δύσκολος και αυτό συνεπάγεται, σε ορισμένες περιπτώσεις, ανεπαρκή εργασιακά δικαιώματα και ανεπαρκή κοινωνική προστασία για μεγάλη μερίδα εργαζομένων. Επιπλέον, τίθενται και ζητήματα προστασίας της προσωπικής ζωής και των δεδομένων των εργαζομένων. Στις 9 Δεκεμβρίου 2021, δημοσιεύθηκε η πρόταση Οδηγίας σχετικά με τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας σε πλατφόρμες, η οποία στοχεύει στην ενιαία προσέγγιση όλων των προκλήσεων που ανακύπτουν σε αυτό το πεδίο και ειδικότερα στην προώθηση της διαφάνειας, της δικαιοσύνης και εν τέλει της βιώσιμης ανάπτυξης των εν λόγω πλατφορμών που σε πολλές περιπτώσεις δραστηριοποιούνται και σε διασυνοριακό επίπεδο. Βασικό ζήτημα που απασχολεί την Οδηγία είναι το καθεστώς απασχόλησης των εργαζομένων και η αντιστοίχισή του με τις πραγματικές εργασιακές συνθήκες τους. Έτσι, παρέχει κατάλογο κριτηρίων, με βάση τα οποία καθορίζεται αν μια πλατφόρμα μπορεί να θεωρηθεί ως εργοδότης και συνεπώς τα άτομα που εργάζονται σε αυτή να απολαμβάνουν τα εργασιακά και κοινωνικά δικαιώματα της μισθωτής εργασίας, όπως το δικαίωμα σε συλλογικές διαπραγματεύσεις, την προστασία του χρόνου εργασίας, το δικαίωμα σε άδεια μετ’ αποδοχών και τις παροχές ανεργίας και ασθενείας. Τα κριτήρια αυτά δεν είναι αμάχητα, καθώς οι ίδιες οι πλατφόρμες θα μπορούν να αμφισβητήσουν τον χαρακτηρισμό τους ως εργοδότες, φέροντας το βάρος της απόδειξης. Επιπλέον, στην πρόταση Οδηγίας καθορίζονται και οι προϋποθέσεις της χρήσης αλγορίθμων κατά την αξιολόγηση της εργασίας, έτσι ώστε να αυξηθεί η διαφάνεια, να διασφαλιστεί ότι η παρακολούθηση θα γίνεται κατά βάση από άνθρωπο και να δοθεί η δυνατότητα αμφισβήτησης των αυτοματοποιημένων αποφάσεων. Ο γενικότερος στόχος της διαφάνειας αποτυπώνεται και στην αποσαφήνιση και αύξηση των υποχρεώσεων δήλωσης εργασίας στις εθνικές αρχές εκ μέρους των πλατφορμών, έτσι ώστε οι βασικές πληροφορίες σχετικά με τις δραστηριότητές τους και τα άτομα που εργάζονται μέσω αυτών να είναι άμεσα διαθέσιμες.

1. COMMISSION STAFF WORKING DOCUMENT Annual Single Market Report 2021

Ψηφιακή παρακολούθηση και προσωπικά δεδομένα Η προστασία των δεδομένων και της ιδιωτικής ζωής είναι τα κυριότερα θεμελιώδη δικαιώματα που βάλλονται στην ψηφιακή εποχή και τα οποία με την επαρκή προστασία τους μπορούν να ενισχύσουν την προστασία και άλλων δικαιωμάτων που μπορεί να επηρεαστούν από την κρατική ή ιδιωτική παρακολούθηση, όπως η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η ελευθερία της έκφρασης, η θρησκευτική ελευθερία και η απαγόρευση των διακρίσεων. Ο Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων (ΓΚΠΔ), η Οδηγία για την προστασία των δεδομένων στο πλαίσιο της επιβολής του νόμου (2016/680/ΕΕ) και η Οδηγία για την προστασία της ιδιωτικής ζωής στον τομέα των ηλεκτρονικών επικοινωνιών (2002/58/ΕΚ), η οποία αναμένεται σύντομα να καταργηθεί, όταν τεθεί σε ισχύ ο Κανονισμός ePrivacy, έχουν δημιουργήσει ένα ισχυρό και συνεκτικό πλαίσιο όσον αφορά στην προστασία των προσωπικών δεδομένων στην ΕΕ, όμως υπάρχουν ακόμα αρκετές προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπιστούν. Σημαντικά ζητήματα ανέκυψαν σε αυτό το πεδίο κατά τη διάρκεια της πανδημίας, όταν

Θα πρέπει να διερευνηθούν τεχνικές και νομικές λύσεις που θα ισορροπούν ανάμεσα στην προστασία της ιδιωτικής ζωής και την αποτελεσματική αντίδραση απέναντι στο έγκλημα και την τρομοκρατία τέθηκε επί τάπητος η ιδιαίτερη προστασία που απολαμβάνουν τα ευαίσθητα ιατρικά δεδομένα αλλά και η απαιτούμενη διαχείριση της πληθώρας των προσωπικών δεδομένων που κλήθηκαν να επεξεργαστούν οι δημόσιες αρχές στα πλαίσια των περιορισμών μετακίνησης κατά τη διάρκεια των lockdowns. Παράλληλα, από την έναρξη

ώς μπορούν οι εταιρείες που δραστηριοποιούνται στον χώρο της Π τεχνολογίας να συμβάλλουν στην προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ατόμου στην ψηφιακή εποχή; Εκτός από την αυτονόητη συμμόρφωση με την ευρωπαϊκή και την εθνική νομοθεσία, έχετε να μοιραστείτε μαζί μας κάποιο best practice που ακολουθεί η εταιρεία σας στον τομέα αυτό; Οι ζωές μας εξαρτώνται όλο και περισσότερο από τον ψηφιακό κόσμο για να πραγματοποιηθούν διαδικτυακές αλληλεπιδράσεις που βασίζονται στην εμπιστοσύνη. Για να διασφαλιστεί ότι τα άτομα έχουμε πρόσβαση σε αξιόπιστες ψηφιακές υπηρεσίες, όλες οι εταιρείες πρέπει να τοποθετούν τους χρήστες στο επίκεντρο των αποφάσεων. Στη SAP δεσμευόμαστε σοβαρά σε αυτό το θέμα. Από τη μία πλευρά, χάρη στην τεχνολογία μας, όταν επεξεργαζόμαστε και χρησιμοποιούμε δεδομένα πελατών, τα προστατεύουμε, διατηρούμε την ιδιοκτησία τους και το απόρρητο του ατόμου στο οποίο ανήκουν. Οι πυλώνες της εσωτερικής μας στρατηγικής συμμόρφωσης με τον GDPR είναι να παρέχουμε στην εταιρεία μας συστάσεις, καθοδήγηση και εκπαίδευση για την ασφάλεια και την προστασία δεδομένων, να διεξάγουμε τακτικούς ελέγχους συμμόρφωσης, να παρακολουθούμε συνεχώς τις διαδικασίες μας και να διασφαλίζουμε την ευαισθητοποίηση των εργαζομένων. Από την άλλη πλευρά, έχουμε λύσεις και υπηρεσίες προσαρμοσμένες στις μοναδικές επιχειρηματικές προκλήσεις και τις προκλήσεις συμμόρφωσης των πελατών μας, για να τους επιτρέψουμε να συμμορφώνονται με οποιουσδήποτε σχετικούς νόμους και κανονισμούς, συμπεριλαμβανομένου του GDPR, για να ενισχύσουν την σιγουριά και την εμπιστοσύνη των πελατών τους.

LAWYER _ 53

Κατερίνα Γαλανοπούλου Legal and Compliance Counsel at SAP Hellas, Cyprus and Malta

_IN THE SPOTLIGHT της πανδημίας αυξήθηκαν σε μεγάλο βαθμό οι κυβερνοεπιθέσεις σε διάφορες υπηρεσίες, συμπεριλαμβανομένων και των συστημάτων υγείας, θέτοντας στο επίκεντρο τη σημασία της κρυπτογράφησης των δεδομένων για τους δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς, ώστε να προστατεύεται ικανοποιητικά η εμπιστευτικότητα των πληροφοριών. Το πρόβλημα, ωστόσο, με την κρυπτογράφηση είναι ότι επιτρέπει στους εγκληματίες να καλύπτουν την ταυτότητά τους και να αποκρύπτουν το περιεχόμενο των επικοινωνιών τους, οπότε θα πρέπει να διερευνηθούν τεχνικές, επιχειρησιακές και νομικές λύσεις που θα φέρνουν σε ισορροπία αφενός την προστασία της ιδιωτικής ζωής και την ασφάλεια των επικοινωνιών και αφετέρου

Λευτέρης Χελιουδάκης Γραμματέας Homo Digitalis, CIPP/E, CIPM, CIPT, FIP

την αποτελεσματική αντίδραση απέναντι στο έγκλημα και την τρομοκρατία. Τέλος, μια ουσιώδης πτυχή της προστασίας των προσωπικών δεδομένων είναι η διασφάλιση της συνέχειας της προστασίας τους και εκτός ΕΕ, αφού άλλωστε στον σημερινό διασυνδεδεμένο κόσμο η ροή των δεδομένων είναι αναπόφευκτη και ανεξέλεγκτη σε όλους τους τομείς. Η εφαρμογή του ευρωπαϊκού νομοθετικού πλαισίου, ακόμα και όταν τα προσωπικά δεδομένα των Ευρωπαίων πολιτών μεταφέρονται πέρα από τα σύνορα της ΕΕ, είναι ένας φιλόδοξος στόχος, για τον οποίο αναζητούνται αυτή τη στιγμή οδοί διαπραγμάτευσης με τα άλλα κράτη είτε με μεμονωμένες διμερείς συμφωνίες, όπως π.χ. με το Ηνωμένο Βασίλειο, είτε στο ευρύτερο πλαίσιο της G7 ή G20. ■

τα πλαίσια της στρατηγικής της ΕΕ για τη βελτίωση της Σ προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην ψηφιακή εποχή, ποιες θεωρείτε ότι είναι οι κυριότερες ελλείψεις στο ισχύον νομοθετικό πλαίσιο που θέτουν εμπόδια στον παραπάνω στόχο; Αδιαμφισβήτητά, οι νομοθετικές πρωτοβουλίες της ΕΕ αποτελούν βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση για τη βελτίωση της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην ψηφιακή εποχή. O ψηφιακός μετασχηματισμός σε επίπεδο ΕΕ θα πρέπει να είναι προσανατολισμένος στα δικαιώματα και τις ελευθερίες που κατοχυρώνονται τόσο στο πρωτογενές όσο και στο παράγωγο νομικό πλαίσιο της ΕΕ, με επίκεντρο μία ανθρωποκεντρική κοινωνία που θα ευημερεί από την ενσωμάτωση αναδυόμενων τεχνολογιών, όπως η τεχνητή νοημοσύνη, η ανάλυση δεδομένων και το διαδίκτυο των πραγμάτων, σε επιχειρηματικά μοντέλα και υπηρεσίες. Εάν θα μπορούσαμε ακροθιγώς να αναφερθούμε στις κυριότερες ελλείψεις στο ισχύον νομοθετικό πλαίσιο, θα έπρεπε να λάβουμε υπόψη τις σύνθετες προκλήσεις που ανακύπτουν στο πλαίσιο της διαχείρισης περιεχομένου στο διαδίκτυο και την άμεση ανάγκη αναθεώρησης της Οδηγίας για το Ηλεκτρονικό Εμπόριο. Εκεί, ο ενωσιακός νομοθέτης καλείται να βρει την απαραίτητη ισορροπία ανάμεσα στην ελευθερία έκφρασης και πληροφόρησης, στην προστασία των προσωπικών δεδομένων και της ιδιωτικής ζωής και στον περιορισμό της διάδοσης παράνομου περιεχομένου στις επιγραμμικές πλατφόρμες. Πλήθος νομοθετικών πρωτοβουλιών, όπως η Digital Services Act, η οποία αναμένεται να υιοθετηθεί σύντομα και θα προβλέπει τους οριζόντιους κανόνες που καλύπτουν όλες τις ψηφιακές υπηρεσίες, αλλά και τομεακή νομοθεσία που έχει ήδη υιοθετηθεί (όπως TERREG και CDSM) ή που αναμένεται να υιοθετηθεί (όπως CSAM) επιδιώκουν να βρουν τη χρυσή τομή μεταξύ προάσπισης των ελευθεριών και δικαιωμάτων στο διαδίκτυο και περιορισμό της διάδοσης παράνομου υλικού. Οι ελλείψεις που υπάρχουν, όμως, στο ισχύον νομικό πλαίσιο δεν θα πρέπει να καλυφθούν από διατάξεις που θα ενισχύουν τη λογοκρισία και παρεμβατικές πρακτικές. Αντιθέτως, είναι αναγκαίο η ΕΕ να βρει λύση στις προκλήσεις που ανακύπτουν, προωθώντας αξιόπιστους μηχανισμούς επισήμανσης παράνομου περιεχομένου και αποτελεσματικά μέσα ένδικης προστασίας.

54 _ LAWYER

presents

Risk Management &Compliance

E A R LY B -15% ΕΩΣ 0 I R D 3.06.22

Conference

Discussing the new imperatives in an era of pandemic and climate change Οι Σύγχρονες Λύσεις για το Risk Management & Compliance μέσα από τις υπάρχουσες και νέες προκλήσεις. Διερευνούμε και αναλύουμε τις επιταγές σχετικά με τον βέλτιστο Σχεδιασμό, Μέτρηση και Έλεγχο των Κινδύνων του Τραπεζικού Τομέα.

07. 07 2022 ΗΥΒRID

ΤΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ Ο Τραπεζικός τομέας αντιμετωπίζει ένα εκτεταμένο φάσμα Κινδύνων, στους οποίους εστιάζει το συνέδριο αποκαλύπτοντας στοιχεία από την λεπτομερή χαρτογράφηση τους σε μία εποχή έντονου Ψηφιακού Μετασχηματισμού, νέας γενιάς προϊόντων, digital channels, και επιρροών όπως και από τον απολογισμό της πανδημίας και τις χρηματοοικονομικές απειλές της κλιματικής αλλαγής. Αναδεικνύονται θεσμικοί, λειτουργικοί, και «έξυπνοι» μηχανισμοί καταγραφής, έγκυρων μετρήσεων για τους υπάρχοντες και νέους Κινδύνους, με στόχο τον δυναμικό και αποτελεσματικό Έλεγχο αλλά και την αυτοματοποιημένη Συμμόρφωση.

ΣΗΜΕΙΑ ΕΣΤΙΑΣΗΣ • Επισκόπηση του Risk & Regulatory Πλαισίου περιλαμβάνοντας και τους νέους Κινδύνους από πανδημία & περιβάλλον • Θεσμική Συμβολή - Η επιρροή των ρόλων Chief Risk Officer & Chief Compliance Officer • Βασικοί Χρηματοοικονομικοί Κίνδυνοι σχετικά με Κεφάλαια, Μόχλευση, ΜΕΔ, Ρευστότητα, Επενδύσεις, Κρυπτονομίσματα • New Product Risk - Market Risk & Συμμόρφωση - B2B & Προστασία Καταναλωτών • Operational risk, Ανθεκτικότητα, Agile Προσεγγίσεις

• Risk & Regulatory Change Management και Στρατηγικός Σχεδιασμός Τραπεζών • Regulatory Performance και η συνεισφορά του Regtech • Supervisory & Surveillance - Η ανάδειξη των Suptechs - Financial Crime Protection • Η σύγχρονη Τεχνολογία στην υπηρεσία του Risk & Compliance - Responsible AI • Intelligent Data Management, Insight Analytics & Risk Reporting • Τραπεζικές Λειτουργίες στο Cloud Cyber threats.

www.riskmanagementconference.gr Subscriptions: Elena Panagi, M: +30 6945 580 556, E: epanagi@boussias.com | Sponsorships: Liza Antoniadi Τ: +30 210 6617 777 (ext. 158), Ε: lantoniadi@boussias.com | Marianna Zoge, T: +30 210 661 7777 (ext. 205), E: mzoge@boussias.com Content: Vicky Pavlatou Τ: +30 6943 627 371, Ε: pavlatou@boussias.com

Official Publication Proxima Nova Bold, Regular

Digital Finance T E C H N O L O G Y

I N N O V AT I O N

I N

OUTLINE

F I N A N C I A L

S E R V I C E S

_INDUSTRY FOCUS

Ελένη Σταθάκη Head of Legal, Upstream

Το νομικό τμήμα συμβάλλει στη στάθμιση των κινδύνων Συζητήσαμε με την Head of Legal της Upstream, Ελένη Σταθάκη, για την Οδηγία Whistleblowing και τις προϋποθέσεις επιτυχίας του θεσμού της προστασίας των whistleblowers, τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η εταιρία στην εφαρμογή της νομοθεσίας για τα προσωπικά δεδομένα ενόψει της διεθνούς της δραστηριότητας, αλλά και την καθημερινότητα και τον ρόλο του νομικού τμήματος στην επιχείρηση.

Πώς έχει διαμορφωθεί ο ρόλος σας από την ανάληψη της θέσης της νομικής συμβούλου της Upstream το 2010, μέχρι και σήμερα; Όταν πρωτοξεκίνησα στην Upstream, το νομικό τμήμα είχε μόλις στηθεί και ο ρόλος του νομικού συμβούλου ήταν σχετικά νέος στο οργανόγραμμα. Υπήρχε, νομίζω, η αντίληψη ότι ο έμμισθος δικηγόρος απλώς εξυπηρετούσε στη σύνταξη συμβάσεων, στη διεκπεραίωση διαδικαστικών θεμάτων, και όλα αυτά με μικρότερο προϋπολογισμό απ’ ό,τι ένα εξωτερικό δικηγορικό γραφείο, καθώς και στη διαχείριση της σχέσης με

Της Αλεξάνδρας Βαρλά

56 _ LAWYER

τους δικηγόρους που συνεργαζόμαστε ανά τον κόσμο. Τα παραπάνω ίσχυαν βέβαια.

Καθώς όμως η εταιρία είχε μπει σε φάση ραγδαίας ανάπτυξης, πλήθαιναν και τα ζητήματα στα οποία χρειαζόταν η συνδρομή του εσωτερικού νομικού συμβούλου. Έτσι, με τον καιρό βρέθηκα να αναλαμβάνω πολύ περισσότερα απ’ ό,τι προβλεπόταν αρχικά: παραδείγματος χάριν, να συντονίζω εταιρικούς μετασχηματισμούς, να εξετάζω τις νομικές παραμέτρους διαφόρων καινοτόμων προϊόντων, να διαχειρίζομαι τις διαδικασίες κατοχύρωσης της εταιρικής διανοητικής ιδιοκτησίας και να στήνω το πρώτο πλαίσιο εταιρικής συμμόρφωσης, με αφορμή το UK Bribery Act 2011. Πέρα από τις αυξανόμενες ανάγκες της εταιρίας, πιστεύω τελικά ότι ήταν καθοριστική και η στάση μου απέναντι στο ρόλο. Δεν περιχαρακώθηκα στα όρια του αυστηρώς νομικού αντικειμένου, αντιθέτως θέλησα να μάθω πώς λειτουργεί η εταιρία, τις διαδικασίες της σε εμπορικό και προϊοντικό επίπεδο, παρόλο που ήταν εκτός των προαπαιτουμένων της θέσης. Έχω την εντύπωση, άλλωστε, πως σε αυτό συμφωνούμε όλοι οι νομικοί σύμβουλοι εταιριών: για να μπορέσει ο έμμισθος δικηγόρος να βοηθήσει ουσιαστικά, χρειάζεται εξοικείωση και τριβή με το αντικείμενο της επιχείρησης, καθώς και ανάπτυξη εμπορικής σκέψης. Σιγά σιγά, λοιπόν, οι συνάδελφοι αλλά και η διοίκηση συνειδητοποίησαν ότι ο ρόλος του νομικού συμβούλου, και όλης της ομάδας, δεν είναι να θέτει όρια και να περιπλέκει τις συναλλαγές, αλλά να μπορεί να εισφέρει αξία και ουσιαστικές και εποικοδομητικές κατευθύνσεις και λύσεις. Εν τέλει, ότι είναι συνοδοιπόρος των άλλων τμημάτων, παρά το γεγονός ότι δεν είναι στην πρώτη γραμμή, αλλά εργάζεται αθόρυβα στο παρασκήνιο. Χαίρομαι που έχω κατορθώσει να διευρύνω τον ρόλο, ώστε να συνομιλώ απευθείας με το Senior Management.

έννοια της ρουτίνας ή της συνήθειας. Aπό τη μία, οι διαρκώς εξελισσόμενες υπηρεσίες της εταιρίας και από την άλλη, η δραστηριότητά της σε διάφορες χώρες ανά τον κόσμο και δη αναδυόμενες αγορές σημαίνουν ότι λαμβάνουμε σε τακτική βάση πρωτόγνωρα και πρωτότυπα ερωτήματα. Το νομικό τμήμα αυτή τη στιγμή έχει τρία μέλη. Επειδή είμαστε σχετικά μικρή ομάδα, δεν έχουμε πολύ αυστηρά όρια στην κατανομή αρμοδιοτήτων και επιδιώκουμε κάθε δικηγόρος να είναι σε θέση να φέρει εις πέρας κάθε είδους έργο ή αίτημα. Ωστόσο, εν τοις πράγμασι υπάρχει μια άτυπη κατανομή, που διευκολύνει τη διεκπεραίωση των υποθέσεών μας. Σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας, έχουμε διαπιστώσει ότι είναι σημαντικό η ανάθεση μιας υπόθεσης να γίνεται με σαφή τρόπο και δίνοντάς μας κατά το δυνατόν

Δεν περιχαρακώθηκα στα όρια του αυστηρώς νομικού αντικειμένου, αντιθέτως θέλησα να μάθω πώς λειτουργεί η εταιρία, τις διαδικασίες της σε εμπορικό και προϊοντικό επίπεδο πλήρη ενημέρωση. Ειδικά σε περιβάλλοντα με γρήγορους και δυναμικούς ρυθμούς, όπως αυτό της Upstream, αυτό το βήμα εμπεριέχει κάποιες προκλήσεις. Με στόχο, λοιπόν, να είμαστε επαρκώς ενημερωμένοι, ανεξάρτητα από το βάθος της αρχικής ενημέρωσης για μια υπόθεση, έχουμε καθιερώσει για ορισμένες συναλλαγές - όπως ιδίως τις συμβάσεις με πελάτες και προμηθευτές ερωτηματολόγια ή φόρμες, ώστε να συγκεντρώνουμε τις απαραίτητες πληροφορίες με τρόπο μεθοδικό. Η διαδικασία αυτή κάνει πιο εύκολη και γρήγορη τη διεκπεραίωση της ανάθεσης, αλλά και βοηθά στην αποφυγή λαθών. Φέτος, στόχος μας είναι να ψηφιοποιήσουμε κατά το δυνατόν τη διαδικασία, ώστε η συγκέντρωση της πληροφορίας να γίνεται μέσω πλατφόρμας, αλλά και να

Περιγράψτε μας την “καθημερινότητα” και τον τρόπο λειτουργίας του νομικού τμήματος της Upstream. Τα μέλη του νομικού τμήματος επαναλαμβάνουμε μεταξύ μας συχνά τη φράση “Never a dull day” ή ελληνιστί “δεν βαριόμαστε ποτέ” εν είδει αστείου. Εννοούμε ότι δεν υπάρχει τυπική “καθημερινότητα” με την

LAWYER _ 57

_INDUSTRY FOCUS προσαρμόσουμε τα σχετικά ερωτηματολόγια στα νέα προϊόντα της εταιρίας. Στο ίδιο πλαίσιο, δίνουμε ιδιαίτερη έμφαση στην επικοινωνία με όλα τα τμήματα και δεν διστάζουμε να οργανώνουμε συναντήσεις, όπου ζητούμε περαιτέρω διευκρινίσεις για ζητήματα στα οποία καλούμαστε να συνδράμουμε. Μόνο έτσι θα είναι ουσιαστική και πλήρης η συμβολή μας. Κατά τα άλλα, η καθημερινότητα του γραφείου διαταράχθηκε τα δύο τελευταία χρόνια με την έλευση της πανδημίας. Στην Upstream ήδη από πολύ νωρίς είχαμε καθιερώσει πρακτικές τηλεργασίας για τη συνεργασία με ομάδες στα γραφεία μας ανά τον κόσμο, καθώς και με τους εξωτερικούς δικηγόρους σε κάθε χώρα. Επομένως, η μετάβαση στο υβριδικό μοντέλο με το οποίο λειτουργούμε και τώρα ήταν πολύ εύκολη. Πέρα από την καθημερινή επικοινωνία για την επίλυση διαφόρων θεμάτων μέσω slack και αντιστοίχων εφαρμογών, έχουμε καθιερώσει μια εβδομαδιαία τηλεσυνάντηση (video call), όπου βρίσκουμε το χρόνο να σχεδιάσουμε τις υποχρεώσεις και τα παραδοτέα της εβδομάδας, να κάνουμε brainstorming, και να συζητάμε επαγγελματικά και μη θέματα.

δεδομένων των αναφερόντων (δεδομένου ότι δεν προβλέπονται ανώνυμες καταγγελίες). Κατά τη γνώμη μου, η επιτυχία του θεσμού θα εξαρτηθεί από το αν λειτουργήσουν ουσιωδώς και όχι μόνο κατ’ επίφαση οι δίαυλοι αναφοράς, που θα εξασφαλίζουν την εμπιστευτικότητα και θα αποτρέπουν τυχόν αντίποινα. Συνεπώς, το στοίχημα είναι να εμπιστευθούν οι εργαζόμενοι τη διαδικασία καταγγελιών. Για να φτάσουμε στο αποτέλεσμα αυτό, σημαντική ως πρώτο στάδιο είναι η ενημέρωση των εργαζομένων για τη διαδικασία Whistleblowing. Επομένως, πέρα από την καθιέρωση της σχετικής πολιτικής και διαύλων αναφοράς, θεωρώ απαραίτητη για την ουσιώδη διασφάλιση συμμόρφωσης με το νομικό πλαίσιο της Οδηγίας τα τακτικά trainings του ανθρωπίνου δυναμικού, τα οποία θα περιλαμβάνουν παραδείγματα με τα βήματα και τις πιθανές εκβάσεις μιας καταγγελίας, ενημερωτικά βιντεάκια, ακόμη και ερωτηματολόγια-τεστ. Αυτή τη στιγμή, η Upstream είναι στη φάση επεξεργασίας της υπάρχουσας πολιτικής του ομίλου κατά της διαφθοράς και της δωροδοκίας, η οποία περιλαμβάνει διαδικασία Whistleblowing, ώστε να την προσαρμόσουμε, -ή σωστότερα- να τη διευρύνουμε και εμπλουτίσουμε σύμφωνα με τις επιταγές της Οδηγίας. Μέρος της πολιτικής μας αποτελεί και η επιμόρφωση των εργαζομένων σε σχέση με αυτή. Πραγματικά θεωρώ την ενημέρωση των ενδιαφερομένων πολύτιμο στοιχείο μιας επιτυχημένης συμμόρφωσης. Από την εμπειρία μου πιστεύω ότι τόσο τα Onboardings για τους νεοπροσληφθέντες, όσο και τα τακτικά επαναληπτικά sessions είναι πολύ αποτελεσματικά για την ουσιαστική εξοικείωση των εργαζομένων με αντίστοιχες πολιτικές.

Δίνουμε ιδιαίτερη έμφαση στην επικοινωνία με όλα τα τμήματα και δεν διστάζουμε να οργανώνουμε συναντήσεις, όπου ζητούμε περαιτέρω διευκρινίσεις για ζητήματα στα οποία καλούμαστε να συνδράμουμε

Πώς κρίνετε την Οδηγία Whistleblowing 2019/1937; Θα μπορούσατε να μοιρασθείτε μαζί μας κάποιες καλές πρακτικές για την εφαρμογή της; Υπό το φως ορισμένων σκανδάλων παγκόσμιας εμβέλειας, όπως αυτό της Cambridge Analytica και των Lux Leaks, η θεσμοθέτηση της προστασίας των whistleblowers αναδείχθηκε ως αναγκαία. Άλλωστε, καταλαβαίνω ότι υπάρχουν ήδη αντίστοιχες νομοθετικές προβλέψεις προστασίας μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος σε διάφορες δικαιοδοσίες. Η καθιέρωση ελαχίστων επιπέδων προστασίας των καταγγελλόντων στην Ευρωπαϊκή Ένωση μόνο ως βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση μπορεί να κριθεί. Πάντως, σε πρώτη φάση πρέπει να δούμε πώς θα ενσωματωθεί η Οδηγία από την Ελλάδα και τα υπόλοιπα κράτη-μέλη, καθώς και τις τυχόν κατευθύνσεις που θα έρθουν από την Επιτροπή. Η εφαρμογή του πλαισίου της Οδηγίας θέτει διάφορα ζητήματα, όπως αυτό της προστασίας των προσωπικών

Ποιες είναι οι μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζετε κατά την εφαρμογή της νομοθεσίας για την προστασία

58 _ LAWYER

προσωπικών δεδομένων, ενόψει του ότι η εταιρεία δραστηριοποιείται και εκτός Ευρώπης; Αυτή είναι πολύ καλή ερώτηση. Πράγματι, ενόψει της θέσης σε ισχύ του ΓΚΠΔ, είχαμε προβληματιστεί αρκετά, ακριβώς λόγω του ότι η εταιρία έχει δραστηριότητες κυρίως εκτός Ευρώπης. Ήταν περίεργο, διότι είμαστε μια εταιρεία που εκτελεί την επεξεργασία για λογαριασμό ενός υπευθύνου επεξεργασίας με έδρα κάποια τρίτη χώρα και υποκείμενα δεδομένων κατοίκους αυτής της τρίτης χώρας, η αντίστροφη δηλαδή περίπτωση από αυτήν που κατά βάση ήθελε να αντιμετωπίσει ο κοινοτικός νομοθέτης! Βέβαια, το γεγονός ότι έπρεπε να εφαρμόσουμε τον Γενικό Κανονισμό λειτούργησε πολύ θετικά και σε εμπορικό επίπεδο, αφού ήμασταν στην ευχάριστη θέση να προβάλλουμε ότι συμμορφωνόμαστε με ένα νομικό πλαίσιο αυξημένης προστασίας προσωπικών δεδομένων έναντι αυτού τρίτων χωρών. Εν τέλει, τέσσερα χρόνια μετά, διαπιστώνουμε ότι η ακτινοβολία και η επιρροή του ΓΚΠΔ είναι τέτοια σε παγκόσμιο επίπεδο, που η αρχική μας απορία δεν έχει καμία πρακτική σημασία. Πολλά κράτη έχουν πλέον υιοθετήσει νομοθεσίες με διατάξεις σαφώς επηρεασμένες από αυτές του Κανονισμού. Ενδεικτικά, τα δύο τελευταία χρόνια τέθηκαν σε εφαρμογή o LGPD στη Βραζιλία, ο POPI Act στη Νότια Αφρική και ο NDPR στη Νιγηρία, για να αναφέρω ορισμένες μεγάλες αγορές της εταιρίας. Όσον αφορά τις κατά τόπους νομοθεσίες, είμαστε σε πλεονεκτική θέση συμμόρφωσης διότι έχουμε ήδη διαπλάσει τόσο το πλαίσιο εταιρικών πολιτικών και διαδικασιών σύμφωνα με τον ΓΚΠΔ, αλλά και μια εταιρική κουλτούρα προστασίας προσωπικών δεδομένων με τα standards του ΓΚΠΔ. Ταυτόχρονα, έχουμε λάβει ερωτηματολόγια σχετικά με τη συμμόρφωση με τον ΓΚΠΔ από πελάτες και προμηθευτές με έδρα τρίτες χώρες χωρίς απαραίτητα αντίστοιχη νομοθεσία από άποψη επιπέδου προστασίας, για τον απλό λόγο ότι ανήκουν σε ευρωπαϊκό όμιλο που εφαρμόζει τα ευρωπαϊκά πρότυπα προστασίας. Επομένως, το πλαίσιο συμμόρφωσής μας βοηθά και σε αγορές εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Παρ’ όλα αυτά, γεγονός παραμένει ότι οι νομοθεσίες από κράτος σε κράτος διαφέρουν σε διάφορα σημεία, αν και ίσως όχι ουσιωδώς, από τον Κανονισμό, παρόλο που είναι βασισμένες σε αυτόν. Για το λόγο αυτό, ζητούμε πάντοτε τη συνδρομή των εξωτερικών μας συνεργατών ανά χώρα και προσαρμόζουμε την πολιτική μας για την προστασία προσωπικών δεδομένων ανάλογα με το δίκαιο της κάθε αγοράς.

Το στοίχημα για την επιτυχία του θεσμού προστασίας των whistleblowers είναι να εμπιστευθούν οι εργαζόμενοι τη διαδικασία καταγγελιών

Πώς έχει συμβάλει το νομικό τμήμα στην καλλιέργεια της εταιρικής κουλτούρας της Upstream, η οποία μάλιστα αναδείχθηκε και μέσω των διεθνών βραβείων που έχει κερδίσει η εταιρεία; Θα ξεκινήσω αντιστρέφοντας την ερώτηση. Η Upstream έχει όντως μια πολύ δυναμική εταιρική κουλτούρα. Αν έπρεπε να ξεχωρίσω τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της, θα έλεγα ότι δίνει έμφαση στην ομαδικό-

59 _ LAWYER

_INDUSTRY FOCUS τητα, την πρωτοβουλία, τη συνεχή εξέλιξη και την καινοτομία. Είμαστε μια εταιρία στην αιχμή της τεχνολογίας και ως τέτοια κινούμαστε σε εξαιρετικά γρήγορους ρυθμούς, ενώ δεν φοβόμαστε, αντιθέτως, καλωσορίζουμε την αλλαγή. Παρά την ανάπτυξή της, η Upstream διατηρεί πάντοτε κάτι από τα γονίδια μιας start-up. Το νομικό τμήμα δεν θα μπορούσε να μην επηρεαστεί από τα παραπάνω. Η καινοτομία συνοδεύεται συχνά από κανονιστική ασάφεια. Καλούμαστε να βοηθήσουμε τον σχεδιασμό ενός νέου προϊόντος ή υπηρεσίας και συχνά βλέπουμε μια καθυστέρηση ή αναντιστοιχία μεταξύ της έρευνας και ανάπτυξης ενός προϊόντος και του νομικού πλαισίου. Πολλές φορές διαπιστώνουμε ότι σε σχέση με ένα ζήτημα που μας απασχολεί, είτε υπάρχει νομοθεσία που δεν αφορά ακριβώς αυτό το ζήτημα, αλλά κάτι παρεμφερές, είτε συνηθέστερα ότι υπάρχει λεπτομερές κανονιστικό πλαίσιο, το οποίο όμως δεν τυγχάνει συχνής εφαρμογής ή για το οποίο υπάρχει ελάχιστη ή καθόλου νομολογία. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η απάντηση που έχουμε βρει στην ασάφεια είναι να μελετούμε διεξοδικά το ερώτημα που μας έχει τεθεί και να συμβουλευόμαστε ειδικούς στον συγκεκριμένο τομέα δικαίου που μας απασχολεί. Εδώ βρίσκεται, κατά τη γνώμη μου, το στοιχείο που έχει συνεισφέρει το νομικό τμήμα στην εταιρική κουλτούρα, αυτό της άρτιας προετοιμασίας πριν από κάθε εγχείρημα. Στην περίπτωση του νέου προϊόντος που ανέφερα παραπάνω, η εμπλοκή του νομικού τμήματος φαίνεται αυτονόητη μια και αφορά, στο κάτω κάτω, τη στρατηγική της εταιρίας. Το αξιοσημείωτο, ωστόσο, είναι ότι έχει πλέον καταστεί μέρος της διαδικασίας να ερωτάται το νομικό τμήμα για την πλειονότητα των θεμάτων, πράγμα που ενδεχομένως δεν είναι αυτονόητο σε μια εταιρία που λειτουργεί με καταιγιστικούς ρυθμούς. Η προσοχή αυτή αποτρέπει τη δημιουργία ζητημάτων από βιασύνη ή απροσεξία και επιτρέπει στην εταιρία να λειτουργεί και να αναπτύσσεται με ασφάλεια – στα πλαίσια πάντα της επιχειρηματικότητας.

Μπορείτε να μοιραστείτε μαζί μας κάποιο best practice που αφορά την εταιρική διακυβέρνηση της επιχείρησης και το οποίο έχει οδηγήσει στην αλματώδη ανάπτυξή της; Οπωσδήποτε, βασική αρχή της εταιρικής διακυβέρνησης που αφορά ευθέως το νομικό τμήμα είναι η κανονιστική συμμόρφωση. Όταν, μάλιστα, μιλάμε για επιχειρηματική δραστηριότητα σε πάνω από 20 κράτη εκτός Ευρώπης (στην οποία Ευρώπη το νομοθετικό πλαίσιο μας είναι λίγο έως πολύ οικείο), τότε φαίνεται πολύ έντονα η σημασία της διασφάλισης της συμμόρφωσης για την ανάπτυξη μιας επιχείρησης. Περαιτέρω, συνδέοντας αυτή την ερώτηση με την προηγούμενη, θα έλεγα ότι ένα best practice είναι η διαχείριση και η άμβλυνση των κινδύνων. Το νομικό τμήμα συμβάλλει στη διαδικασία της στάθμισης των κινδύνων συμβουλεύοντας καταλλήλως τα ενδιαφερόμενα μέρη. Ωστόσο, σε ένα τόσο δυναμικό και agile περιβάλλον, οι νομικοί σύμβουλοι επιδιώκουμε να δίνουμε επιλογές στην επιχείρηση, ανάλογα με τη “διάθεση ανάληψης κινδύνων”, υποδεικνύοντας πάντως και αυτή που θεωρούμε εμείς ως προσφορότερη λύση. Επιπλέον, το νομικό τμήμα βοηθά και στην κατάρτιση του μητρώου επιχειρηματικών κινδύνων στο πλαίσιο της ετήσιας διαδικασίας Enterprise Risk Management (ERM), ενός εργαλείου πολύ χρήσιμου στην καταγραφή και αξιολόγηση των κινδύνων της εταιρίας. Αν και εκτός του παραδοσιακού αντικειμένου του εσωτερικού δικηγόρου, η συμμετοχή στην κατάρτιση αυτού του μητρώου μας δίνει τη δυνατότητα να μελετήσουμε σε βάθος τον τρόπο λειτουργίας της επιχείρησης, να προτείνουμε τρόπους μετριασμού των αποτυπούμενων κινδύνων και, εν τέλει, να είμαστε πιο αποτελεσματικοί στο έργο μας. ■

Σε ένα δυναμικό και agile περιβάλλον, οι νομικοί σύμβουλοι επιδιώκουμε να δίνουμε επιλογές στην επιχείρηση, ανάλογα με τη “διάθεση ανάληψης κινδύνων”, υποδεικνύοντας πάντως και αυτή που θεωρούμε εμείς ως προσφορότερη λύση

60 _ LAWYER

_ΟPINIONS

Οι εκτενείς νομοθετικές προβλέψεις για τις έμφυλες διακρίσεις στην εργασία δεν αρκούν χωρίς την αλλαγή κουλτούρας

Μαρίνα Φαρμακίδη Δικηγόρος, Συνεργάτης του Κέντρου Διοτίμα

Τα παραδείγματα της άμεσης και έμμεσης διάκρισης λόγω φύλου στον εργασιακό χώρο στην Ελλάδα είναι πολλά και αποδεικνύουν ότι πέρα από ένα αυστηρό νομοθετικό πλαίσιο είναι απαραίτητο να αλλάξει και η κουλτούρα της κοινωνίας για τη μείωση και την εξάλειψη των φαινομένων ανισότητας.

λιγότερο ευνοϊκή μεταχείριση στα πλαίσια συμβάσεως εργασίας βάσει του κρίσιμου γνωρίσματος του φύλου δεν συνιστά απλώς ανόμοια μεταχείριση όμοιων περιπτώσεων, αλλά και απαξίωση του σεβασμού που ο καθένας δικαιούται λόγω της ιδιότητάς του ως ανθρώπου και ως ισότιμου μέλους του κοινωνικού συνόλου. Ωστόσο, εξαιτίας των εμπεδωμένων στερεοτύπων στην κοινωνία και στην αγορά εργασίας, επιχειρηματικές επιλογές που βασίζονται σε διακρίσεις λόγω φύλου καθίστανται περισσότερο δημοφιλείς, θεωρούμενες ακόμη και οικονομικά επωφελείς, κάτι που καθιστά αναγκαία τη νομοθετική παρέμβαση. Μάλιστα, οι στερεοτυπικές αντιλήψεις σχετικά με τις εργασιακές ικανότητες και τα προσόντα των δύο φύλων είναι πολλές φορές υποσυνείδητες, λόγος για τον οποίο

και οι σχετικές πρακτικές οδηγούν σε νομοθετικές κυρώσεις ανεξάρτητα από τον βαθμό πταίσματος του εργοδότη. Στην ελληνική έννομη τάξη απαγορεύεται κάθε μορφής άμεση ή έμμεση διάκριση λόγω φύλου ή λόγω οικογενειακής κατάστασης όσον αφορά τους όρους πρόσβασης στην επαγγελματική ζωή, περιλαμβανομένων των κριτηρίων επιλογής και των όρων πρόσληψης (άρθρο 11 παρ. 1 του Ν. 3896/2010), ενώ η αρχή της ισότητας ανδρών και γυναικών θεμελιώνεται ήδη στο άρθρο 4 παρ. 2 του Συντάγματος. Εξάλλου, στο άρθρο 22 παρ. 1 εδ. β’ του Συντάγματος ορίζεται ότι “όλοι οι εργαζόμενοι, ανεξάρτητα από φύλο ή άλλη διάκριση έχουν δικαίωμα ίσης αμοιβής για παρεχόμενη ίσης αξίας εργασία”. Χαρακτηριστική άμεση διάκριση λόγω φύλου συνιστά η διάκριση που στηρίζε-

LAWYER _ 61

_ΟPINIONS ται στην εγκυμοσύνη, αφού μόνον γυναίκες μπορούν να κυοφορήσουν και συνεπώς μία τέτοια διάκριση πλήττει μόνον γυναίκες. Έμμεση διάκριση λόγω φύλου συνιστά η πρόβλεψη του ελαχίστου αναστήματος τόσο για άνδρες όσο και για γυναίκες υποψήφιες προς εισαγωγή στις αστυνομικές σχολές, καθώς περιάγει σε μειονεκτική θέση πολύ μεγαλύτερο αριθμό γυναικών σε σχέση με τους άνδρες, χωρίς η ρύθμιση αυτή να παρίσταται πρόσφορη και αναγκαία για την επίτευξη του σκοπού που επιδιώκει. Η παρενόχληση, απλή ή σεξουαλική, καθώς και η οποιαδήποτε λιγότερο ευνοϊκή μεταχείριση που οφείλεται στην ανοχή ή απόρριψη αυτής της συμπεριφοράς, θεωρείται διάκριση λόγω φύλου και απαγορεύεται, σύμφωνα με το νόμο 3896/2010 από το στάδιο αναζήτησης της απασχόλησης μέχρι τη λύση αυτής. Στον εργασιακό χώρο στην Ελλάδα εμφανίζονται όλες οι παραπάνω μορφές διακρίσεων εις βάρος των γυναικών, καθώς και οι μισθολογικές διαφορές και οι διαφορές στην επαγγελματική εξέλιξη των γυναικών έναντι των ανδρών. Οι περισσότερες καταγγελίες που απευθύνονται στον Συνήγορο του Πολίτη, ο οποίος συνιστά τον φορέα παρακολούθησης και προώθησης της εφαρμογής της αρχής των ίσων ευκαιριών και της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών, αναφορικώς με παραβάσεις στον ιδιωτικό τομέα, αφορούν παραβίαση της εργατικής νομοθεσίας σχετικά ιδίως με την προστασία της εγκυμοσύνης και της μητρότητας (καταγγελία συμβάσεως εργασίας εγκύου γυναίκας ή στο απαγορευμένο διάστημα μετά τον τοκετό), άρνηση απασχόλησης εγκύου γυναίκας, μονομερή βλαπτική μεταβολή των όρων και συνθηκών εργασίας, μη χορήγηση άδειας επτά ημερών σε εργαζόμενες του ιδιωτικού τομέα που υποβάλλονται σε εξωσωματική γονιμοποίηση, κατ΄ αναλογία προς το σχετικό δικαίωμα των εργαζομένων στον δημόσιο τομέα. Στον δημόσιο τομέα οι καταγγελίες αφορούν σε μεγάλο αριθμό στην απώλεια θέσης ευθύνης μετά την επιστροφή από άδεια μητρότητας, το εν γένει καθεστώς χορήγησης αδειών κύησης και μητρότητας καθώς και καταγγελίες για σεξουαλική παρενόχληση ή σεξιστική παρενοχλητική συμπερι-

φορά προϊσταμένων κατά παράβαση του νόμου 4808/2021 για την απαγόρευση της παρενόχλησης και της βίας στον χώρο εργασίας. Σημαντικές είναι και οι διακρίσεις κατά την πρόσληψη, όπου με προκηρύξεις και αγγελίες του εργοδότη αποκλείεται η εκδήλωση ενδιαφέροντος από γυναίκες υποψήφιες. Στην ελληνική νομολογία έχει εκτενώς αντιμετωπισθεί το θέμα με αφορμή τις προκηρύξεις της Ελληνικής Αστυνομίας, του λιμενικού και του πυροσβεστικού σώματος, οι οποίες, περιλαμβάνοντας προαπαιτούμενα σωματικά χαρακτηριστικά (π.χ. ύψος τουλάχιστον 1,70) εισάγουν ένα κριτήριο εκ πρώτης όψεως ουδέτερo, το οποίο όμως θίγει ένα σημαντικά υψηλότερο ποσοστό γυναικών, χωρίς να μπορεί να δικαιολογηθεί για λόγους αντικειμενικούς. Για την αντιμετώπιση των φαινομένων διακρίσεων προβλέπεται η λήψη θετικών μέτρων (άρθρο 19 του νόμου 3896/2010), με σκοπό την εξάλειψη τυχόν υφιστάμενων διακρίσεων εις βάρος του λιγότερο εκπροσωπούμενου φύλου και την επίτευξη της ουσιαστικής ισότητας στους τομείς που περιλαμβάνονται στο πεδίο εφαρμογής του παρόντος νόμου. Η ίδια πρόβλεψη εμπεριέχεται και στο άρθρο 116 παρ. 2 του Συντάγματος. Σημαντική τομή αποτελεί το γεγονός ότι για την παράβαση των κανόνων των παραπάνω νόμων προβλέπεται η ακυρότητα όρου συμβάσεως εργασίας που αντίκειται στην απαγόρευση διακρίσεων λόγω, μεταξύ άλλων, χαρακτηριστικών φύλου, η αξίωση του υποαμειβόμενου εργαζομένου να λάβει αμοιβή ίση για όμοια ή ίσης αξίας εργασία (εξίσωση προς τα άνω), ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αξίωση πλήρους αποζημίωσης για τη διάκριση λόγω φύλου που εισάγει ο νόμος 3896/2010 καθώς και αποζημίωσης για ηθική βλάβη. Εξάλλου, η παραβίαση της αρχής της ισότητας των φύλων τυποποιείται ως πειθαρχικό αδίκημα σύμφωνα με τον Δημοσιοϋπαλληλικό Κώδικα. Αξιοσημείωτος είναι και ο εποπτικός, αλλά δυστυχώς όχι κυρωτικός, ρόλος του Συνηγόρου του Πολίτη. Ποινικές κυρώσεις

Η σαρωτική δυναμική της αγοράς συγκροτεί την περίφημη “γυάλινη οροφή” που πολλές φορές αποδεικνύεται απρόσβλητη από τις νομοθετικές παρεμβάσεις

62 _ LAWYER

προβλέπονται τόσο στον Ποινικό Κώδικα όσο και σε ειδικούς ποινικούς νόμους. Εάν η διάκριση λόγω φύλου εκδηλωθεί στο προσυμβατικό στάδιο, μπορεί να εγερθεί αξίωση καταρτίσεως της συμβάσεως. Τέλος, επειδή η απόδειξη της διάκρισης λόγω φύλου είναι εκ φύσεως δυσχερής, καθώς προϋποθέτει πρόσβαση σε στοιχεία που ανήκουν στη σφαίρα εξουσίας του εργοδότη, εισάγεται στο άρθρο 23 του ν. 3896/2010 κανόνας σύμφωνα με τον οποίο ο ενάγων εργαζόμενος, κατ’ απόκλιση από τον γενικό κανόνα της κατανομής του βάρους απόδειξης, οφείλει να προσκομίσει στοιχεία από τα οποία απλώς πιθανολογείται η ύπαρξη διάκρισης λόγω φύλου και ο εργοδότης οφείλει να αποδείξει, παρέχοντας πλήρη απόδειξη, ότι δεν υπήρξε παράβαση της απαγόρευσης, με επίκληση και προσκόμιση στοιχείων. Συμπερασματικά, θα έλεγε κανείς ότι στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχουν οι κατάλληλες νομοθετικές ρυθμίσεις για την αποτροπή και την κύρωση της παραβίασης της ισότητας των δύο φύλων στον χώρο εργασίας. Ωστόσο, η δυναμική της αγοράς είναι πολλές φορές σαρωτική, υπό την έννοια ότι αφενός εμμένει στην ιδιωτική αυτονομία και στην ελευθερία σύναψης και διαμόρφωσης του περιεχομένου των συμβάσεων, επικαλούμενη ενίοτε το οικονομικό συμφέρον, και αφετέρου αναπαράγει άλλοτε συνειδητά και άλλοτε ασυνείδητα τις εμπεδωμένες στερεοτυπικές αντιλήψεις και συντηρεί τον αποκλεισμό

Ναι μεν ο νόμος μπορεί να παρεμβαίνει προληπτικά και κατασταλτικά στην απεμπόληση των έμφυλων διακρίσεων, πρώτη και κύρια αναγκαία συνθήκη, όμως, είναι η μεταβολή της ιδεολογίας της κοινωνίας LAWYER _ 63

των γυναικών από το σύνολο της οικονομικής και κοινωνικής ζωής βάσει των ταυτοτικών τους χαρακτηριστικών, αγνοώντας τις πραγματικές ικανότητές τους. Κάπως έτσι, κατ’ αποτέλεσμα συγκροτείται η περίφημη “γυάλινη οροφή” που πολλές φορές αποδεικνύεται απρόσβλητη από τις νομοθετικές παρεμβάσεις. Ένα γλαφυρό παράδειγμα της σαρωτικής δύναμης των ασυνείδητων προκαταλήψεων έναντι των νομοθετικών διατάξεων είναι και το παρακάτω: Μέχρι τη δεκαετία του 1980 το ποσοστό απασχόλησης των γυναικών στις συμφωνικές ορχήστρες ήταν ελάχιστο. Όταν όμως οι ορχήστρες αποφάσισαν να υιοθετήσουν τις “τυφλές δοκιμές” χωρίς την οπτική επαφή της κριτικής επιτροπής με τους υποψηφίους, υπήρξε αύξηση των γυναικών που επιλέγονταν προς πρόσληψη, η οποία μάλιστα μεγιστοποιήθηκε όταν ο διάδρομος που οδηγούσε προς την αίθουσα ακροάσεως καλύφθηκε με μοκέτα, προκειμένου να μην ακούγεται ο ήχος των γυναικείων τακουνιών! Επομένως, ναι μεν ο νόμος μπορεί να παρεμβαίνει προληπτικά και κατασταλτικά στην απεμπόληση των έμφυλων διακρίσεων, πρώτη και κύρια αναγκαία συνθήκη, όμως, είναι η αλλαγή της κουλτούρας και η μεταβολή της ιδεολογίας της κοινωνίας, ώστε να αντιμετωπισθούν οι μηχανισμοί που αναπαράγουν την ανισότητα σε βάρος των γυναικών. ■

_ΟPINIONS

ΑΠΟΠΟIΗΣΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜIΑΣ ΑΠO ΑΝΗΛIΚΟΥΣ ΜΕΤA ΤΟ ΝOΜΟ 4786/2021 Τι ισχύει για εκκρεμείς αιτήσεις άδειας προς αποποίηση ενώπιον Ειρηνοδικείων

Ευάγγελος Ι. Μαργαρίτης Δικηγόρος, Δρ. Νομικής, Post – Doc Αστικού Δικαίου Νομικής Αθηνών, CIPP/E

Η ψευδοερμηνευτική διάταξη του Ν. 4786/2021 περί αποποίησης της κληρονομίας από ανηλίκους επεκτείνει αδικαιολόγητα την προθεσμία αποποίησης και δημιουργεί προβλήματα συνταγματικότητας και ασφάλειας δικαίου σε ένα ζήτημα, για το οποίο ουδέποτε υπήρξε ασάφεια στη νομική θεωρία.

Το άρθρο 35 του Ν. 4786/2021

ότι, εφόσον ο κληρονόμος που ενηλικιώνεται δεν εκπίπτει από το ευεργέτημα της απογραφής μέχρι τη συμπλήρωση ενός (1) έτους αφότου ενηλικιώθηκε, δικαιούται, εντός της ετήσιας αυτής προθεσμίας του άρθρου 1912 ΑΚ, να αποποιηθεί την κληρονομία.” Η διάταξη αυτή έχει επικριθεί από τη θεωρία και τη νομολογία ήδη από το πρώτο χρονικό διάστημα εφαρμογής της, και δικαιολογημένα. Δεν συνιστά μια γνήσια ερμηνευτική διάταξη, αλλά έναν ψευδοερμηνευτικό νόμο, ο οποίος με το πρόσχημα της δήθεν επίλυσης ενός ζητήματος που έχει διχάσει τη νομολογία – του ζητήματος της προθεσμίας αποποίησης από έναν ανήλικο κληρονόμο – ουσιαστικά εισάγει μία καινή ρύθμιση στο σύστημα του κληρονομικού δικαίου, η οποία επεκτείνει την προθεσμία αποποίησης, όταν ο καλούμενος κληρονόμος είναι ανήλικος στο διάστημα του ενός έτους μετά την ενηλικίωσή του, ενώ για όλους τους λοιπούς κληρονόμους η προθεσμία

Με μια ρύθμιση “θαμμένη” σε ένα νόμο με εντελώς διαφορετικό κύριο αντικείμενο, προβλέπεται μια ειδική ρύθμιση για την προθεσμία αποποίησης για ανηλίκους στους οποίους επάγεται μια κληρονομία. Με τη διάταξη του άρθρου 35 του Ν. 4786/2021 (Α’ 43) που τιτλοφορείται ως “Ερμηνευτική διάταξη για κληρονόμους που ενηλικιώνονται” ορίζεται ότι “(κ)ατά την αληθή έννοια του άρθρου 1912 του Αστικού Κώδικα (Α.Κ., π.δ. 456/1984, Α΄164), ο κληρονόμος που ενηλικιώνεται δικαιούται εντός της ετήσιας προθεσμίας του άρθρου 1912 ΑΚ να αποποιηθεί την κληρονομία.” Κατά την αιτιολογική έκθεση της διάταξης αυτής, “με την προτεινόμενη ερμηνευτική ρύθμιση (βάσει του άρθρου 77 του Συντάγματος), αποσαφηνίζεται, προς άρση πάσης τυχόν αμφιβολίας,

64 _ LAWYER

αποποίησης ανέρχεται σε τέσσερις μήνες από τη γνώση της επαγωγής και του λόγου της, και της δημοσίευσης της διαθήκης.

θανάτου του κληρονομούμενου συγγενούς του, εκτός συνδρομής μεταγενεστέρων της επαγωγής γεγονότων, με ενδεικτική αναφορά εκείνου της αποποίησης της κληρονομίας. Στην περίπτωση αυτή της νομότυπης και εμπρόθεσμης αποποίησης της επαχθείσας στον κληρονόμο κληρονομίας, η προς τον αποποιηθέντα επαγωγή της κληρονομίας αναιρείται, ως μη γενόμενη, και κατά συνέπεια επάγεται σ’ εκείνον ο οποίος θα εκαλείτο ως εξ αδιαθέτου κληρονόμος, αν ο αποποιηθείς δεν ζούσε κατά το χρόνο επαγωγής της κληρονομίας του θανάτου του κληρονομούμενου, στον οποίο ανατρέχει η επαγωγή (AK 1856). Παρά ταύτα, η προθεσμία της αποποίησης της κληρονομίας δεν αρχίζει από τη γνώση του θανάτου του κληρονομούμενου, αλλά από τη γνώση της αποποίησης, μεταγενέστερο αυτού γεγονός με το οποίο συνδέεται η επαγωγή της κληρονομίας.

Η αποποίηση της κληρονομίας γενικά Σύμφωνα με το σύστημα του ΑΚ, η κτήση της κληρονομίας από τον ad hoc καλούμενο γίνεται αυτοδίκαια, με τη διαλυτική αίρεση της εμπρόθεσμης αποποίησης. Με το άρθρο 1847 παρ. 1 ΑΚ παρέχεται στον κληρονόμο προσωποπαγές δικαίωμα να αποποιηθεί την κληρονομία, έστω και αν με την αποποίηση βλάπτονται τα συμφέροντα δανειστών του, διότι κατά την αντίληψη του νομοθέτη ουδείς δύναται να αναγκασθεί σε αποδοχή της, η δε αποποίηση πρέπει να γίνει με μονομερή δήλωση μη απευθυντέα, υποβαλλομένη στον γραμματέα του δικαστηρίου της κληρονομίας (ΑΚ 1848 παρ. 1), εντός αποκλειστικής προθεσμίας, η οποία καταρχήν ορίζεται σε τέσσερις μήνες από την εκ μέρους του κληρονόμου γνώση της επαγωγής και του λόγου της, αλλά αν ο κληρονομούμενος είχε την τελευταία κατοικία του στο εξωτερικό ή αν ο κληρονόμος έμαθε την επαγωγή όταν διέμενε στο εξωτερικό, η προθεσμία της αποποίησης είναι ενός έτους. Με τη ρύθμιση αυτή ο νομοθέτης αποβλέπει αφενός στην ασφάλεια του δικαίου και ιδίως στην προστασία των δανειστών της κληρονομίας, οι οποίοι πρέπει να πληροφορηθούν σε εύλογο χρόνο τον κληρονόμο, κατά του οποίου μπορούν να στραφούν προς ικανοποίησή τους και αφετέρου στην προστασία του κληρονόμου στον οποίο πρέπει να παρέχεται ικανός χρόνος προς ενημέρωσή του περί της κατάστασης και ιδίως των χρεών της κληρονομίας, ώστε να αποφασίσει συνειδητά αν θα την αποδεχθεί ή θα την αποκρούσει. Γνώση της επαγωγής, ως γεγονός της έναρξης της τετράμηνης προθεσμίας, νοείται η γνώση από τον κληρονόμο του θανάτου του κληρονομούμενου, γνώση δε του λόγου επαγωγής συνιστά η εκ διαθήκης ή κατά την εξ αδιαθέτου διαδοχή κλήση του κληρονόμου στην κληρονομιά. Με την έννοια αυτή, όταν πρόκειται για διαδοχή εξ αδιαθέτου, οπότε ο δικαιολογητικός αυτής λόγος της συγγενικής σχέσης μεταξύ κληρονομούμενου και κληρονόμου είναι από την αρχή δεδομένος και γνωστός στον τελευταίο, η τετράμηνη προθεσμία προς αποποίηση αρχίζει από τη γνώση του κληρονόμου του χρόνου του

Η διάταξη έχει επικριθεί από τη θεωρία και τη νομολογία, καθώς συνιστά ψευδοερμηνευτικό νόμο που επεκτείνει την προθεσμία αποποίησης της κληρονομίας Η αποποίηση από ανήλικο δια των νομίμων αντιπροσώπων του μέχρι το Ν. 4786/2021 Αναφορικά με την αποποίηση της κληρονομίας από ανήλικο, αυτή σύμφωνα με όσα διδαχθήκαμε, ρυθμίζεται από τις διατάξεις των άρθρων 1526 και 1625 παρ. 1 εδ. α’ ΑΚ σε συνδυασμό με τα άρθρα 1510 επ. ΑΚ. Διενεργείται από τους ασκούντες τη γονική μέριμνα, μετά από σχετική άδεια του Δικαστηρίου. Ωστόσο, όταν ανήλικος καλείται σε μια κληρονομία, η προθεσμία της αποποίησης τρέχει, εφόσον ο νόμος δεν διακρίνει, και κατά προσώπων ανικάνων προς δικαιοπραξία, όμως αυτή διακόπτεται για όσους λόγους ισχύουν επί παραγραφής. Τα γεγονότα της γνώσης της επαγωγής (υπό την έννοια της βάσιμης πληροφόρησης της ύπαρξης των πραγματικών και νομικών προϋποθέσεων, η συνδρομή των LAWYER _ 65

_ΟPINIONS οποίων επιφέρει την αυτοδίκαιη κτήση της κληρονομιάς) και αθροιστικά του λόγου επαγωγής (δηλαδή της κλήσης εκ του νόμου ως εξ αδιαθέτου κληρονόμου) από τα οποία εξαρτάται η έναρξη της προθεσμίας αποποίησης, ερευνώνται αν συντρέχουν στο πρόσωπο του εκπροσωπούντος τον ανίκανο. Αν συντρέξουν οι ανωτέρω προϋποθέσεις (γνώση επαγωγής και του λόγου της), επέρχεται πλασματική αποδοχή της κληρονομίας, υπέρ και σε βάρος του ανηλίκου, αν δεν υποβληθεί αίτηση λήψης άδειας αποποίησης από το Ειρηνοδικείο εντός 4 μηνών από την έναρξη της προθεσμίας αποποίησης. Πάντως, αν οι νόμιμοι αντιπρόσωποι του ανηλίκου δεν υποβάλουν τέτοια άδεια λόγω εσφαλμένης γνώσης ή άγνοιας του νομικού καθεστώτος που δημιουργεί τη διάσταση μεταξύ βουλήσεως και δηλώσεως, τότε αυτό συνιστά περίπτωση “ουσιώδους πλάνης” ως προς την δικαιοπρακτική παράλειψη που συνιστά την πλασματική αποδοχή. Αυτή κρίνεται από το πρόσωπο που τον εκπροσωπεί και το οποίο έπρεπε να προβεί στην εμπρόθεσμη αποποίηση της κληρονομίας για λογαριασμό του ανηλίκου, τηρώντας τις διατυπώσεις του άρθρου 1625 του ΑΚ, ενόψει του ότι, του νόμου μη διακρίνοντος (άρθρα 1847, 1850 ΑΚ), η προθεσμία της αποποίησης τρέχει και κατά προσώπων που είναι ανίκανα προς δικαιοπραξία. Κατά το άρθρο 1857 εδ. β’ περ. α’, γ’ και δ’ του ΑΚ, η αποδοχή της κληρονομίας που οφείλεται σε πλάνη κρίνεται σύμφωνα με τις διατάξεις για τις δικαιοπραξίες. Η πλάνη σχετικά με το ενεργητικό ή το παθητικό της κληρονομίας δεν θεωρείται ουσιώδης. Οι διατάξεις του άρθρου αυτού εφαρμόζονται και σε αποδοχή που συνάγεται από την παραμέληση της προθεσμίας για αποποίηση.

της προθεσμίας αποποίησης στο κεφάλαιο περί… απογραφής της κληρονομίας. Επίσης, εύλογα αναρωτιέται κανείς πότε υπήρξε “ασάφεια” στη νομική θεωρία ως προς το ποια είναι η προθεσμία αποποίησης από ανήλικο κληρονόμο, τη στιγμή που ουδείς αμφισβητεί όσα στην προηγούμενη ενότητα εισφέρθηκαν, ότι δηλαδή η προθεσμία αποποίησης τρέχει και κατά ανικάνων. Με το νέο νόμο υιοθετείται μια πρόδηλα εσφαλμένη ερμηνεία των σχετικών διατάξεων από τη νομολογία του ΣτΕ, κατά την οποία από το ως άνω άρθρο 1912 ΑΚ, σε περίπτωση μη συντάξεως απογραφής από τους έχοντες τη γονική μέριμνα ανηλίκου κληρονόμου, το σχετικό δικαίωμα περιέρχεται στον ενηλικιούμενο κληρονόμο, ο οποίος οφείλει, με την απειλή εκπτώσεως από το ευεργέτημα, να συντάξει την απογραφή εντός έτους από την ενηλικίωσή του. Εφόσον, επομένως, στην περίπτωση αυτή ο ενηλικιούμενος κληρονόμος δεν εκπίπτει από το ευεργέτημα της απογραφής, δικαιούται, πολλώ μάλλον, εντός της αυτής ετήσιας προθεσμίας, να αποποιηθεί την κληρονομία. Με τη νέα ρύθμιση, η οποία αποτελεί πλέον (τυπικά) νόμο του κράτους, υπό το περίβλημα του δήθεν “ερμηνευτικού νόμου” επέρχεται μια “εξαιρετική” ρύθμιση ως προς την προθεσμία αποποίησης της κληρονομίας που επάγεται σε ανήλικο κληρονόμο. Με τη νέα αυτή ρύθμιση για κάθε επαγωγή της κληρονομίας σε ανήλικο κληρονόμο, η προθεσμία αποποίησης της κληρονομίας για αυτόν δεν ρυθμίζεται από τις διατάξεις του οικείου (έκτου) κεφαλαίου του κληρονομικού δικαίου του ΑΚ (αποποίηση εντός 4 μηνών από τη γνώση της επαγωγής και του λόγου της), αλλά υπάγεται σε έναν νέο, ειδικό και αμφίβολης συνταγματικότητας κανόνα, κατά τον οποίο η προθεσμία αποποίησης ανηλίκων αναστέλλεται κατά τη διάρκεια της ανηλικότητας αυτών και λήγει το πρώτον με τη συμπλήρωση έτους από την ενηλικίωσή τους.

Η αποποίηση από ανήλικο μετά το Ν. 4786/2021

Ένας ψευδοερμηνευτικός νόμος

Με το άρθρο 35 του Ν. 4786/2021, όπως αναφέρθηκε, εισήχθη ερμηνευτική διάταξη του άρθρου 1912 του ΑΚ, σύμφωνα με την οποία “Κατά την αληθή έννοια του άρθρου 1912 του Αστικού Κώδικα (Α.Κ., π.δ. 456/1984, Α` 164), ο κληρονόμος που ενηλικιώνεται δικαιούται εντός της ετήσιας προθεσμίας του άρθρου 1912 ΑΚ να αποποιηθεί την κληρονομία”. Εύλογα αναρωτιέται κανείς γιατί εισήχθη μια ερμηνευτική διάταξη περί του ζητήματος

Κατά το άρθρο 77 παρ. 1 του Συντάγματος “H αυθεντική ερμηνεία των νόμων ανήκει στη νομοθετική λειτουργία”. Εφόσον δεν διαπιστώνονται ερμηνευτικές διαφωνίες στην ερμηνεία του νόμου, πρόκειται για ψευδοερμηνευτικό νόμο, που εισάγει νέα αυτοτελή ρύθμιση, δεν έχει την αναδρομική ισχύ και ισχύει μόνον από τη δημοσίευσή του, κατά το άρθρο 77 παρ. 2 του Συντάγματος – “Νόμος που δεν

66 _ LAWYER

είναι πράγματι ερμηνευτικός ισχύει μόνο από τη δημοσίευσή του.” Η υπό ανάλυση (ατυχέστατη) διάταξη σίγουρα δεν αποτελεί μια γνήσια ερμηνευτική ρύθμιση. Αποτελεί ένα νομικό παράδοξο, καθότι έρχεται να ρυθμίσει – με δήθεν ερμηνευτικό περίβλημα – ένα νομικό ζήτημα, για το οποίο υπάρχει παγιωμένη θεωρία και νομολογία. Μάλιστα, μόνο έκπληξη μπορεί να προκαλέσει η εισαγωγή αυτής της ρύθμισης όχι στον Αστικό Κώδικα, αλλά σε άσχετο νομοθέτημα, και μάλιστα η προσπάθεια “ερμηνείας” όχι των διατάξεων περί αποποίησης (έστω, δια αναφοράς επί του ζητήματος της αποποίησης ανηλίκων), αλλά των διατάξεων περί απογραφής. Όμως, αποδοχή με απογραφή είναι εννοιολογικά διαφορετική από την αποποίηση. Αποδοχή με απογραφή εννοιολογικά σημαίνει ότι δεν μπορεί να γίνει πλέον αποποίηση. Πώς, λοιπόν, από τη διάταξη που αναφέρεται στην απογραφή – 1912 ΑΚ- αντλείται μια ρύθμιση περί αποποίησης, είναι κάτι άλυτο και αξιοπερίεργο.

Αποδοχή με απογραφή εννοιολογικά σημαίνει ότι δεν μπορεί να γίνει πλέον αποποίηση. Πώς, λοιπόν, από τη διάταξη που αναφέρεται στην απογραφή αντλείται μια ρύθμιση περί αποποίησης, είναι κάτι άλυτο και αξιοπερίεργο

Επίμετρο – Ενστάσεις Αντισυνταγματικότητας; Γιατί ισχύει μόνο για τους ανήλικους κληρονόμους και όχι για τους λοιπούς ανίκανους (π.χ. δικαστικά συμπαραστατούμενος ή ανίκανους για δικαιοπραξία); Τι γίνεται με εκείνους τους ανήλικους κληρονόμους που έχασαν την προθεσμία αποποίησης (δια των νομίμων αντιπροσώπων τους) και δεν προσέβαλαν τη λεγόμενη “πλασματική” αποδοχή της κληρονομίας, με συνέπεια να γίνουν κληρονόμοι οριστικά και να υποκατασταθούν πλήρως στο ενεργητικό και το παθητικό μιας κληρονομίας; Θα πρέπει, οι τελευταίοι, να προβούν σε μια νέα δικαστική διαμάχη, για να ζητήσουν την ακύρωση της πλασματικής ή άλλης αποδοχής τους λόγω πλάνης περί το δίκαιο και λόγω παγιωθείσας νομολογίας, και αν αυτό δεν γίνεται, από ποιον σε τελική ανάλυση θα αποζημιωθούν λόγω της απώλειας δικαιωμάτων τους; Εμβαλωματικές παρεμβάσεις στο σύστημα του δικαίου με διατάξεις που φέρουν “ξένο γενετικό υλικό” από αυτό το οποίο τρέχει στο αίμα του ΑΚ, ως αποτέλεσμα δογματικής καθαρότητας και θεωρητικής επεξεργασίας, όπως αυτή για την οποία προβήκαμε σε κριτική στην παρούσα ανάλυσή μας, δεν βοηθούν στην προαγωγή της ασφάλειας του δικαίου, της εμπιστοσύνης των συναλλασσόμενων και στην τελική της απλούστερης ρύθμισης των ανθρωπίνων σχέσεων. ■

Ο νόμος ισχύει μόνο για το μέλλον και διαφοροποιεί την προθεσμία αποποίησης ανηλίκων Σύμφωνα με τα ανωτέρω, από την έναρξη ισχύος του ανωτέρω νόμου (23 Μαρτίου 2021), έχει εισαχθεί ένα νέο νομικό καθεστώς για την αποποίηση της κληρονομίας ανηλίκων. Από την ημέρα αυτή και μετά, για όσες επαγωγές κληρονομίας είχαν γίνει σε ανηλίκους και είχε ξεκινήσει να τρέχει η προθεσμία αποποίησης λόγω συνδρομής στο πρόσωπο των νομίμων αντιπροσώπων τους των κατά νόμο προϋποθέσεων, χωρίς όμως να παρέλθει το τετράμηνο, καθώς και για όσες επαγωγές κληρονομίας γίνονταν εφ’ εξής, η προθεσμία αποποίησης διαρκεί για όλη την ανηλικότητα των ανηλίκων και κατά την ενηλικίωσή τους. Από την άλλη, αιτήσεις προς τα Ειρηνοδικεία που είχαν υποβληθεί πριν την έναρξη ισχύος του εν λόγω νόμου, δικάζονται με το παλιό καθεστώς (ιδίως ως προς την προθεσμία αποποίησης μετά την παρέλευση της οποίας παρέρχεται πλασματική αποδοχή). Αν όμως είχε παρέλθει η προθεσμία άπρακτη, τότε είχε συντελεστεί οριστικά και αμετάκλητα κτήση της κληρονομίας υπέρ του ανηλίκου κληρονόμου, με μόνη δυνατότητα απεμπλοκής την άσκηση αγωγής ακύρωσης της πλασματικής αποδοχής λόγω πλάνης. LAWYER _ 67

_EVENTS

1ο Corporate Governance Conference:

Η ΕΠΌΜΕΝΗ ΜΈΡΑ ΣΤΗΝ ΕΤΑΙΡΙΚΉ ΔΙΑΚΥΒΈΡΝΗΣΗ: BEST PRACTICES - LESSONS LEARNED – LOOKING INTO THE FUTURE Της Λυδίας Βενέρη

ο συνέδριο Corporate Governance συντόνισε η Αλεξάνδρα Βαρλά, Δικηγόρος LL.M, Editor-in-chief & Head Of Business Unit “LAWYER” της Boussias, η οποία αφού χαιρέτισε τους παριστάμενους και παρουσίασε τη θεματική του συνεδρίου, έδωσε τον λόγο στον Ιωάννη Καραγιάννη, Επικεφαλής της ομάδας εργασίας του ΣΕΒ για την εταιρική διακυβέρνηση, μέλος ΔΣ του ΣΕΒ και εκτελεστικό Πρόεδρο του Ομίλου OLYMPIA. Ο κ. Καραγιάννης αναφέρθηκε στην ανάγκη αλλαγών στο εσωτερικό των επιχειρήσεων, με την εισαγωγή μεταρρυθμίσεων που μπορούν να προσελκύσουν επενδύσεις και να συμβάλλουν στη βιώσιμη ανάπτυξη. Τόνισε ότι ο νέος νόμος 4706/2020 θέτει υψηλές απαιτήσεις που πολλές φορές

ξεπερνούν αυτές που τίθενται από άλλες εθνικές νομοθεσίες και επιταχύνει τις εξελίξεις στο πεδίο της εταιρικής διακυβέρνησης με τη θέσπιση αναγκαστικών διατάξεων. Για τις μικρότερες επιχειρήσεις, όπως ανέφερε, αποτελεί ζητούμενο η ένταξή τους στο νέο πλαίσιο και η εφαρμογή των βασικών αρχών ESG (Environmental, Social & Governance). Στη συνέχεια, τον λόγο πήρε o Αθανάσιος Στ. Κουλορίδας, Πρόεδρος Διοικούσας Επιτροπής της Ένωσης Εισηγμένων Εταιρειών, Επίκουρος Καθηγητής Εταιριών και Κεφαλαιαγοράς στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθήνων, με τίτλο παρουσίασης “Οι κανόνες εταιρικής διακυβέρνησης και βιώσιμης ανάπτυξης (ESG) ως εφαλτήριο για ένα νέο μοντέλο χρηματιστηριακής αγοράς”. Αναφέρθηκε συγκεκριμένα στα μεγέθη της ελληνικής χρηματιστηριακής αγοράς και στα χαρακτηριστικά της, ήτοι στις χαμηλές αποτιμήσεις (Ελλάδα 2020: 26,9%, Κόσμος 2020: 134,7%), στη μικρή συμμετοχή στο ΑΕΠ (Ελλάδα 2020 8,7%, Κόσμος 2020: 84,2%), στη χαμηλή ρευστότητα (Ελλάδα 2020: 32,3%, Κόσμος 2020: 104,4%), στο Delisting, την υπο-απόδοση των εισηγμένων και το μικρό μέσο μέγεθος των εταιρειών. Όλα τα ανωτέρω συντελούν στο να υφίσταται υστέρηση σε όλους τους σχετικούς δείκτες με χαμηλή συμμετοχή στο ΑΕΠ, ενώ το ζήτημα παρατηρείται και σε επίπεδο Ευρωζώνης. Η λύση στο πεδίο της

68 _ LAWYER

Ευρωζώνης, όπως επεσήμανε, θα μπορούσε να δοθεί μέσω της μεγαλύτερης ενοποίησης των αγορών. Όσον αφορά στην προσαρμογή στους νέους κανόνες εταιρικής διακυβέρνησης, ανέφερε ότι ο νόμος λειτούργησε ως ευκαιρία ανάδειξης των ελλείψεων, ενώ τόνισε το μεγάλο κόστος συμμόρφωσης για τις μικρές εταιρίες που αποτελεί σημαντικό αντικίνητρο. Ακόμη τόνισε την ανάγκη θέσπισης φορολογικών κινήτρων και διευκόλυνσης των στρατηγικών συγχωνεύσεων και εξαγορών για την αναδιαμόρφωση του συστήματος και την επιτυχία των νέων πολιτικών, ενώ προέταξε τη σημασία της στόχευσης σε ESG πολιτικές με την έκδοση ομολόγων και τη δημιουργία μιας πρώτης αμιγώς ESG αγοράς ως κύριας. Ακολούθησε η Αναστασία Στάμου, Β’ Αντιπρόεδρος της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς, η οποία αναφέρθηκε στον ρόλο του Διοικητικού Συμβουλίου στη διαμόρφωση πλαισίου και κουλτούρας εταιρικής διακυβέρνησης. Συγκεκριμένα, αναφέρθηκε στον ρόλο του Διοικητικού Συμβουλίου στην εφαρμογή και την ανάπτυξη κουλτούρας Εταιρικής Διακυβέρνησης, όπως προβλέπεται στο άρθρο 4 του νόμου 4706/2020. Όπως τόνισε, κάθε οργανισμός έχει ιδιαιτερότητες και το ΔΣ οφείλει να ενσαρκώνει το όραμα, την αποστολή και τις αξίες του εκάστοτε οργανισμού, θέτοντας τις στρατηγικές που μπορούν να εξασφαλίσουν τη λογοδοσία και τον προσδιορισμό των ορίων της εσωτερικής οργάνωσης. Βασικό βοήθημα προς αυτή την κατεύθυνση είναι ο εσωτερικός έλεγχος, οι γνώσεις και ο διάλογος. Κατ΄ αυτόν τον τρόπο μπορεί να εξασφαλιστεί η διαφάνεια, η συνέπεια και η βιωσιμότητα του οργανισμού. Στη συνέχεια, η Βασιλική Δεληστάθη, Νομική Σύμβουλος, Επικεφαλής της Διεύθυνσης Νομικών Υπηρεσιών Ομίλου Quest, Εταιρική Γραμματέας στο Δ.Σ. της μητρικής εταιρείας “Quest Holdings”, μίλησε για τον ρόλο και τα χαρακτηριστικά του Εταιρικού Γραμματέα και ξεκίνησε δίνοντας τον ορισμό της έννοιας της Εταιρικής Διακυβέρνησης, ως “τα συστήματα, οι διαδικασίες και οι πολιτικές που επιτρέπουν στους ηγέτες να γνωρίζουν ότι οι αποφάσεις στο εσωτερικό ενός οργανισμού λαμβάνονται με τον σωστό τρόπο, τη σωστή στιγμή, στο σωστό επίπεδο και με τους σωστούς ανθρώπους”. Η σημα-

σία της ΕΔ έγκειται στο να εξασφαλιστεί η νομιμότητα και η ηθική και κανονιστική συμμόρφωση της εταιρείας αναφορικά με τις δραστηριότητές της, που οδηγεί σε μεγαλύτερα κέρδη, υψηλότερες επιδόσεις, ανάπτυξη, προσέλκυση επενδύσεων, μείωση των συγκρούσεων στο εσωτερικό του οργανισμού και ελαχιστοποίηση των απωλειών. Ακόμη, επεσήμανε τον ρόλο του Εταιρικού Γραμματέα ως μια στρατηγική θέση επιρροής στην καρδιά των λειτουργιών εταιρικής διακυβέρνησης ενός οργανισμού. Ο Εταιρικός Γραμματέας εξασφαλίζει τη συμμόρφωση με την στρατηγική ΕΔ του οργανισμού, τις καλές πρακτικές και τις νομικές υποχρεώσεις, ενώ λειτουργεί και ως ενδιάμεσος μεταξύ της εταιρικής ηγεσίας και των μετόχων και εργαζομένων. Πρόκειται, συνεπώς, για ένα άτομο το οποίο πρέπει να συγκεντρώνει πληθώρα τυπικών και μη τυπικών προσόντων, προκειμένου να μπορεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες του ρόλου, και το οποίο ιδανικά θα μπορούσε να είναι δικηγόρος. Στην επόμενη παρουσίαση, ο Michael Herskovich, Global Head Of Stewardship, BNP Paribas Asset Management, με την παρουσίασή του με τίτλο “BNP Paribas Asset Management approach to stewardship” παρουσίασε την προσέγγιση της BNP PARIBAS στην πορεία προς την υιοθέτηση των κριτηρίων ESG. Οι 6 βασικοί πυλώνες του οργανισμού είναι η ενσωμάτωση των ESG κανόνων στο σύνολο των επενδύσεων, η προώθηση ορθών διαδικασιών ψηφοφορίας και συμμετοχής (με τη θέσπιση μέτρων προστασίας των μετόχων, την εξασφάλιση της ανεξαρτησίας και της αποτελεσματικότητας, την αύξηση εμπιστοσύνης της

LAWYER _ 69

_EVENTS

τόχρονα θα πρέπει να υιοθετηθούν πολιτικές και διαδικασίες και να δοθεί πληροφόρηση και εκπαίδευση σε όλα τα μέλη του οργανισμού. Σε δεύτερο στάδιο, σημαντική είναι η παρακολούθηση και η δημιουργία καναλιών αναφοράς, για να επιτευχθεί διαφάνεια και η ορθή λειτουργία του συστήματος. Στη συνέχεια, ο Ιωάννης Α. Αψούρης, Γεν. Διευθυντής Νομικών Υπηρεσιών Ομίλου ΕΛΠΕ, παρουσίασε την εμπειρία των ΕΛΠΕ από το έργο της συμμόρφωσης με τον ν. 4706/2020. Συγκεκριμένα, όπως ανέφερε, η εταιρεία προέβη εγκαίρως στη λήψη σειράς μέτρων και μεταβολών. Ενδεικτικά επισημαίνεται η διεξαγωγή μελέτης αποκλίσεων (Gap Analysis) ανάμεσα στη δομή εταιρικής διακυβέρνησης και τις διατάξεις του Ν. 4706/2020 και τις βέλτιστες διεθνείς πρακτικές, αλλά και η τροποποίηση του Καταστατικού της εταιρείας, ώστε αυτό να καταστεί συμβατό προς το ν. 4706/2020, η επικαιροποίηση του Κανονισμού Λειτουργίας (άρθρο 14 ν. 4706/2020) (ΔΣ) και η υιοθέτηση με δήλωσή του νέου ΕΚΕΔ (ΔΣ). Ως προκλήσεις που ανέκυψαν αναγνώρισε, μεταξύ άλλων, τις διαβουλεύσεις με τα εμπλεκόμενα μέρη και τη διάθεση σημαντικών πόρων, αλλά τόνισε και τα οφέλη της διαδικασίας, ήτοι την καλύτερη λειτουργία των οργάνων, τη θετική ανταπόκριση των μετόχων, ομολογιούχων και δανειστών και τη θετική μακροπρόθεσμη επιρροή στην εταιρική κουλτούρα. Ακολούθησε η Λήδα Κοντογιάννη, Διευθύντρια Εταιρικής Διακυβέρνησης και Εταιρικός Γραμματέας, MYTILINEOS, η οποία παρουσίασε την εμπειρία του οργανισμού από την εφαρμογή των βέλτιστων διεθνών πρακτικών. Όπως επεσήμανε, πρόκειται για κάτι που έχει υιοθετηθεί από την ανώτερη διοίκηση ήδη από το 2019 με την εφαρμογή του ιδιαίτερα απαιτητικού και αυστηρού βρετανικού νόμου. Το γεγονός αυτό έδωσε ένα προβάδισμα στη MYTILINEOS αναφορικά με την ενσωμάτωση των ρυθμίσεων. Συγκεκριμένα, ακολούθησε η εκλογή του ΔΣ με 63% ανεξαρτησία και των επιτροπών με 100% ανεξαρτησία και πολυμορφία ύψους 27%. Το ΔΣ αξιολογείται τόσο ατομικά όσο και συνολικά με εξωτερική αξιολόγηση. Τα οφέλη αυτής της διαδικασίας είναι πολλά και σχετίζονται με την ενίσχυση του κύρους και την αναβάθμιση της φήμης του οργανισμού, που σε συνδυασμό με

κοινωνίας και τον ορθολογικό διαμοιρασμό των πληροφοριών), η συνεπής επιλογή των επιχειρηματικών κινήσεων και της εταιρικής στρατηγικής, η βιώσιμη και μακροπρόθεσμη στοχοθεσία και, συμπληρωματικά, η βιωσιμότητα και η συμπόρευση με το πελατολόγιο σε επίπεδο “corporate practice”. Κεντρική θέση στον οργανισμό κατέχει, όπως ανέφερε, η θέσπιση δημόσιων πολιτικών και περιβαλλοντικών πολιτικών για την προώθηση της μείωσης χρήσης άνθρακα στην οικονομία. Έπειτα, ο Dr. Sam De Silva, Partner, CMS Cameron Mckenna Nabarro Olswang LLP (CMS), παρουσίασε το νέο ISO 31022 για τη διαχείριση του νομικού κινδύνου. Αρχικά, αναφέρθηκε στη διαδρομή που ακολουθούν τα ISO Standards από την πρόταση μέχρι την υιοθέτηση και την έγκρισή τους, αλλά και στην ανάγκη ύπαρξης ευρείας συναίνεσης ως βασική αρχή ανάπτυξης των ειδικών προδιαγραφών. Ακόμη, προσδιόρισε την έννοια του ρίσκου ως το αποτέλεσμα αβεβαιότητας των στόχων, ενώ το νομικό ρίσκο σχετίζεται με κινδύνους που απορρέουν από συμβατικά ή μη συμβατικά δικαιώματα και υποχρεώσεις. Για τον καθορισμό του, κάθε οργανισμός θα πρέπει να συνυπολογίσει τους στόχους και τις προτεραιότητές του, τη συνολική διακυβέρνηση, τις εταιρικές αρχές, τη μεθοδολογία για τη μελλοντική διαχείριση του ρίσκου, τη μετοχική συναίνεση αναφορικά με το επίπεδο του νομικού ρίσκου, αλλά και τη μέθοδο μέτρησης της πιθανότητας επέλευσης τους κινδύνου. Για τη διαδικασία αυτή, χρειάζεται εξειδικευμένος νομικός και γνώση των σχετικών ISO 31000 και 31010, ενώ ταυ-

70 _ LAWYER

τη διαφάνεια, τη λογοδοσία και την αυξημένη εμπιστοσύνη, δημιουργούν επενδυτικές ευκαιρίες. Όπως χαρακτηριστικά ανέφερε, η δέσμευση στην εφαρμογή των best practices αυξάνει την αξία του οργανισμού και βελτιώνει τη διοίκηση. Η Δήμητρα Χατζηαρσενίου, Νομική Σύμβουλος και Υπεύθυνη Εταιρικής Διακυβέρνησης, ΤΕΡΝΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ Α.Β.Ε.Τ.Ε, Εταιρική Γραμματέας ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ Α.Ε. και ΤΕΡΝΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ Α.Β.Ε.Τ.Ε, αναφέρθηκε εκτενώς στις οργανωτικές μεταβολές που συντελέστηκαν στον οργανισμό για την εξασφάλιση της συμμόρφωσης με τον νέο νόμο. Συγκεκριμένα, δημιουργήθηκε Επιτροπή Ελέγχου, Επιτροπή Υποψηφιοτήτων, Επιτροπή Αποδοχών, Επιτροπή ESG, για να παρακολουθεί τις επιδόσεις της εταιρείας και να εισηγείται βελτιώσεις σε θέματα περιβάλλοντος, κοινωνίας και εταιρικής διακυβέρνησης, τα οποία μπορούν να επηρεάσουν την ικανότητα του Ομίλου να παράγει αξία μακροπρόθεσμα. Στο έργο της Επιτροπής συμπεριλαμβάνεται, μεταξύ άλλων, η παρακολούθηση της ενσωμάτωσης των μη χρηματοοικονομικών παραγόντων στην επιχειρηματική στρατηγική και στη λήψη αποφάσεων, με στόχο η εταιρεία να παραμένει ανθεκτική και έτοιμη για να διαχειρίζεται τις αλλαγές στο περιβάλλον στο οποίο δραστηριοποιείται. Επίσης, δημιουργήθηκε Επενδυτική Επιτροπή και Επιτροπή Στρατηγικού Σχεδιασμού, για να συνδράμει το Διοικητικό Συμβούλιο και τη διοίκηση στον σχεδιασμό του Στρατηγικού Σχεδίου της εταιρείας και στη διερεύνηση νέων τομέων ανάπτυξης, αλλά και Επιτροπή Κανονιστικής Συμμόρφωσης, όπου ορίστηκε Υπεύθυνος Κανονιστικής Συμμόρφωσης, ο οποίος σε άμεση συνεργασία με όλες τις διευθύνσεις/τμήματα της εταιρείας λαμβάνει γνώση και παρακολουθεί αποκλίσεις σε θέματα συμμόρφωσης. Το νέο Διοικητικό Συμβούλιο της εταιρείας συστάθηκε ως 11μελές και απαρτίζεται από 4 εκτελεστικά, 2 μη εκτελεστικά και 3 ανεξάρτητα μέλη, εκ των οποίων μία γυναίκα. Η Κατερίνα Γιαννακάκου-Ραζέλου, Δικηγόρος, Διεύθυνση Νομικών, Ρυθμιστικών Θεμάτων και Κανονιστικής Συμμόρφωσης, ΟΠΑΠ Α.Ε., παρουσίασε το ζήτημα του “Compliance with Corporate Governance Framework: The Journey”. Συγκεκριμένα, η διαδικασία που

ακολούθησε ο ΟΠΑΠ ξεκίνησε με τον προσδιορισμό της κατάλληλης μεθοδολογίας για την εφαρμογή των ρυθμίσεων. Ο Γενικός Διευθυντής ενημερώθηκε πλήρως και ενεργοποίησε όλες τις επιμέρους ομάδες. Στη συνέχεια, πραγματοποιήθηκε Gap Analysis και σχέδιο δράσης με αυστηρά χρονοδιαγράμματα και υποχρεώσεις, προκειμένου να επιτευχθεί η συμμόρφωση και η πλήρης ενημέρωση όλων των ομάδων. Προκλήσεις που εντόπισε ήταν η συμμόρφωση με τους κανόνες σε συνδυασμό με τις προϋποθέσεις που τίθενται από τους κανονισμούς περί παιγνίων, ο εντοπισμός των ειδικότερων ζητημάτων και η κατάρτιση σχεδίων δράσης, η παράλληλη ενσωμάτωση του προγράμματος ESG, η παροχή ικανοποιητικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων, αλλά και το γεγονός ότι η μεταβατική περίοδος δεν αφορούσε όλες τις διατάξεις του νόμου περί Εταιρικής Διακυβέρνησης. Καταληκτικά, η διαδικασία ενίσχυσε τον ρόλο του Γενικού Διευθυντή, βοήθησε στην προώθηση της ομαδικής δουλειάς, στην ετοιμότητα και στη θέση συγκεκριμένων στόχων για το πλαίσιο της εταιρικής διακυβέρνησης. Ακολούθησε panel discussion με θέμα “Η Εταιρική Διακυβέρνηση στην Πράξη”, τον συντονισμό του οποίου ανέλαβε η Ιζαμπέλλα Μ. Τσίρμπα, Head Counsel, Finance & Capital Markets, TITAN Cement Group. Αρχικά, ο Ιωάννης Αψούρης αναφέρθηκε στις τεχνικές ελλείψεις που παρατηρούνται στο νόμο, θέτοντας ως παράδειγμα την έλλειψη μέτρων επανόρθωσης ή θεραπείας. Τα ζητήματα αυτά μπορούν να λειτουργήσουν αποτρεπτικά για την ανάληψη

LAWYER _ 71

_EVENTS

όχι στατική και μπορεί να δυσκολέψει τις μικρότερες εταιρείες. Όπως ανέφερε, υπάρχει δεξαμενή στελεχών κατάλληλων για την ανάληψη θέσεων. Στην ενότητα που ακολούθησε, η Ιζαμπέλλα Μ. Τσίρμπα, Head Counsel, Finance & Capital Markets, TITAN Cement Group με την παρουσίασή της με τίτλο “ESG litigation risks for multinational companies: the Vedanta Case” αναφέρθηκε στο ζήτημα της εταιρικής ευθύνης, όπως αυτό προέκυψε κατά την υπόθεση Vedanta Resources Ltd. Στη συγκεκριμένη υπόθεση, τα βρετανικά δικαστήρια βρέθηκαν αντιμέτωπα με αγωγή κατοίκων της Ζάμπια κατά της εταιρείας Vedanta για μη τήρηση της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της Ζάμπια από ορυχείο χαλκού που οδήγησε σε σοβαρή μόλυνση των υδάτων της περιοχής. Η εταιρεία με έδρα της την Αγγλία, όπως έκρινε το δικαστήριο, είχε προβεί στην σύνταξη sustainability report και σύμβασης παροχής υπηρεσιών εκπαίδευσης προσωπικού. Είχε, συνεπώς, διαρκή και άμεσο έλεγχο των θεμάτων και ως εκ τούτου είχε αυτοτελή νομική υποχρέωση και ευθύνη για τον έλεγχο των πεπραγμένων της θυγατρικής της στη Ζάμπια. Η κ. Τσίρμπα επεσήμανε, συμπερασματικά, τη λεπτή ισορροπία μεταξύ stakeholder engagement και τήρησης των κανόνων του νόμου. Η Σμαράγδα Ρηγάκου, Group Legal Counsel & Head of Compliance Unit, Όμιλος Χρηματιστηρίου Αθηνών, στην παρουσίασή της με τίτλο “Εταιρική διακυβέρνηση ως εργαλείο του Χρηματιστηρίου Αθηνών για την προσέλκυση επενδύσεων” αναφέρθηκε στη σημασία της διακυβέρνησης για τους επενδυτές. Ακόμη, ανέφερε τα κεφάλαια ESG που έχουν επενδυθεί και τα οποία για το 2022 αγγίζουν τα 41 τρις δολάρια, ενώ για το 2025 αναμένεται να φτάσουν τα 50 τρις. Επίσης, παρουσίασε σχηματικά την έννοια των κριτηρίων ESG ως ακολούθως: Το “G” ρυθμίζει την επιχειρηματική δραστηριότητα και το “E” & “S” αφορά στον αντίκτυπό της, ενώ η υιοθέτηση του “E” & “S” γίνεται εφικτή μέσω του “G”. Ταυτόχρονα, το “G” είναι το σημείο εκκίνησης για την υιοθέτηση ESG, ως βασικός μη xρηματοοικονομικός παράγοντας που επηρεάζει τα χρηματοοικονομικά αποτελέσματα. Επεσήμανε, επιπλέον, ότι η συμμετοχή των μετόχων είναι ακρογωνιαίος λίθος του συστήματος εταιρικής διακυβέρνη-

θέσεων ευθύνης στα Διοικητικά Συμβούλια των εταιρειών, ενώ αυξάνεται σημαντικά ο φόρτος εργασίας των νομικών τμημάτων. Ύστερα, η Κατερίνα Γιαννακάκου-Ραζέλου επεσήμανε το γεγονός ότι κάθε εισηγμένη εταιρεία θα πρέπει να εναρμονιστεί με τον νόμο και, σε συνδυασμό με την υιοθέτηση best practices (αναλογικά προς το μέγεθος της εταιρείας), να έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της αξίας και την επίτευξη της βιωσιμότητας. Με τη σειρά της, η Μαρία Θεοδουλίδου, Group Finance Director, Controlling & Planning, Όμιλος FOURLIS, μέλος της ομάδας εργασίας του ΣΕΒ για την εταιρική διακυβέρνηση, αναφέρθηκε στο σημαντικό ζήτημα των εξόδων εναρμόνισης, τονίζοντας ότι ακόμη και για μια μικρού μεγέθους εισηγμένη, το κόστος μπορεί να είναι από μισό έως και ένα εκατομμύριο ευρώ και για τον λόγο αυτό είναι απαραίτητο να αντισταθμιστεί από τα οφέλη της συμμόρφωσης και την προστιθέμενη αξία. Η Λήδα Κοντογιάννη τόνισε ότι οι εταιρείες που αποδεικνύουν τη δέσμευσή τους στις υποχρεώσεις του νόμου επιτυγχάνουν και αύξηση της αξίας τους και ότι το ESG πρέπει να είναι το DNA της εταιρείας. Ο Γεώργιος Τριβιζάς, Partner, Risk Advisory, Corporate Governance Leader, Deloitte Greece, υπογράμμισε την επιθυμία των επενδυτών για καλές εταιρικές αποδόσεις, ανεξαρτησία και ποικιλομορφία εντός του Διοικητικού Συμβουλίου. Ταυτόχρονα, σημαντική είναι η ύπαρξη ενός ισχυρού συστήματος εσωτερικού ελέγχου και η βιωσιμότητα. Η Δήμητρα Χατζηαρσενίου επεσήμανε και η ίδια το κόστος συμμόρφωσης που βαρύνει τις εταιρίες, ενώ τόνισε ότι η συμμόρφωση είναι μια διαδικασία συνεχής και

72 _ LAWYER

σης. Το Χρηματιστήριο Αθηνών ως εισηγμένη εταιρεία έχει προβεί σε ομαλή προσαρμογή του ν. 4706/2020, ενώ έχει προβεί και στην κατάρτιση Οδηγού Δημοσιοποίησης ESG δεδομένων. Λειτουργούν ακόμη ο ATHEX ESG Δείκτης, που παρακολουθεί τη χρηματιστηριακή απόδοση των εισηγμένων που υιοθετούν ESG πρακτικές, το AXIA e-Shareholders’ Meeting, μια διαδικτυακή πλατφόρμα διεξαγωγής Γ.Σ. από απόσταση σε πραγματικό χρόνο μέσω τηλεδιάσκεψης, και το ATHEX Bonds GREENet, μια ειδική πληροφοριακή ενότητα για εισηγμένα στο Χ.Α. ομόλογα που ακολουθούν διεθνώς προσδιορισμένα πρότυπα για χρηματοδότηση Green/Social/Sustainable έργων. Στη συνέχεια ο Philip Vernardis, Vice President – Head of Asset Stewardship Reporting, State Street Global Advisors, αναφέρθηκε στην προσέγγιση της εταιρείας αναφορικά με το “Asset Stewardship” που βασίζεται στην ψηφοφορία δια αντιπροσώπου, στη διαδραστικότητα και τη συνεργασία και στη συμμετοχή στην πληροφορία. Βασικοί στόχοι της εταιρείας είναι η προώθηση του Diversity and Inclusion και η αναφορά των κλιματικών κινδύνων, για τους οποίους υπάρχει σχετικό ψήφισμα και έργα συμμετοχής. Οι επενδύσεις της εταιρείας γίνονται με υπευθυνότητα και αξιολόγηση των ESG κριτηρίων, μέσω ενός μηχανισμού που ονομάζεται R-FactorTM. Ο Dr. Dimitrios Koufopoulos, V. Professor, School of Law, CCLS, Queen Mary University, Honorary Research Fellow, Birkbeck University, Founder and Director of the Hellenic Observatory of Corporate Governance, αναφέρθηκε έπειτα στον σκοπό του Ελληνικού Παρατηρητηρίου Εταιρικής Διακυβέρνησης, ήτοι την εξέταση και επισκόπηση της εταιρικής διακυβέρνησης μέσα από την παρατήρηση των ενεργειών διευθυντών, επενδυτών και ανώτατων στελεχών. Για τον σκοπό αυτό, η εκάστοτε έρευνα ελέγχει περιβαλλοντικούς και κοινωνικούς παράγοντες, αλλά και εσωτερικές διαδικασίες του εκάστοτε οργανισμού. Επεσήμανε ακόμη ότι οι κανόνες εταιρικής διακυβέρνησης μπορούν να συμβάλλουν στη δημιουργία ενός ισχυρότερου και δικαιότερου πλαισίου οικονομικής ανάπτυξης, που θα δώσει σαφή ώθηση και ανάπτυξη στον εταιρικό τομέα. Τέλος, η Αγγελική Ι. Μαυρομμάτη, υπ. Διδάκτωρ Νομικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπι-

στημίου Θεσσαλονίκης, παρουσίασε το ζήτημα της συμπεριφορικής οικονομικής ανάλυσης στην εταιρική διακυβέρνηση. Ξεκινώντας από τις βασικές αρχές της οικονομικής θεωρίας και της συμπεριφορικής οικονομικής ανάλυσης, η κ. Μαυρομμάτη προχώρησε στον ορισμό της εταιρικής διακυβέρνησης, όπως έχει προταθεί από τον ΟΟΣΑ, ως “οι μέθοδοι και διαδικασίες σύμφωνα με τις οποίες ένας οργανισμός διευθύνεται και ελέγχεται”. Ακόμη αναφέρθηκε στη σημασία του επιλεγόμενου συστήματος εταιρικής διακυβέρνησης για κάθε οργανισμό, που δύναται να επηρεάσει την κατανομή των περιουσιακών δικαιωμάτων, των ψήφων και των ευθυνών των εκάστοτε εταιρικών δρώντων και αποτυπώνει τους ισχύοντες κανόνες λειτουργίας και τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Όπως ανέφερε, η αναγκαιότητα ύπαρξης εταιρικής διακυβέρνησης προκύπτει από τον διαχωρισμό και την απόσταση διοίκησης και ιδιοκτησίας εντός του οργανισμού, που αποτελεί τη βάση του διπόλου εντολέα και εντολοδόχου, το οποίο διαμορφώνεται ανάλογα με τις σχέσεις δυνάμεων μεταξύ διοικητικού συμβουλίου-μετόχων και πιστωτών (θεωρία της αντιπροσώπευσης). Η συμπεριφορική οικονομική ανάλυση είναι σημαντική στην εταιρική διακυβέρνηση για την αναγνώριση ύπαρξης κανόνων, την παροχή βοήθειας στη διαδικασία της διατύπωσης των εκάστοτε επιλογών και, εν τέλει, στην αναζήτηση μιας ικανοποιητικής λύσης για το σύνολο του οργανισμού. ■ To Corporate Governance Conference 2022 πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα του ΣΕΒ, με χορηγούς τις Deloitte Ελλάδος και ΔΕΠΑ Εμπορίας Α.Ε.

LAWYER _ 73

_LAWYER ON TOUR

Σάντυ Τσακιρίδη Group Senior Legal Counsel – Data Privacy, HSBC

Το νομικό επάγγελμα οφείλει να ενστερνίζεται καινοτόμες ιδέες Με έδρα της το Λονδίνο, η Σάντυ Τσακιρίδη, μας μίλησε για τη συμβιωτική φύση της σχέσης μεταξύ της νομικής τεχνολογίας και της παροχής νομικών υπηρεσιών, το τοπίο της προστασίας προσωπικών δεδομένων στην post-Brexit εποχή, αλλά και τις καινοτόμες πρακτικές που εφαρμόζει το νομικό τμήμα του ομίλου της HSBC.

Της Αλεξάνδρας Βαρλά

Πώς έχει διαμορφωθεί το τοπίο του data privacy στον τραπεζικό τομέα του Ηνωμένου Βασιλείου στη μετάBrexit εποχή και ποιες προκλήσεις καλείστε ακόμα να αντιμετωπίσετε; Ο ευρύτερος κλάδος των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, συμπεριλαμβανομένου και του τραπεζικού τομέα ειδικότερα, απέδειξε ήδη από την προ-Brexit εποχή ότι είναι πιο ώριμος συγκριτικά με άλλους, για να αφομοιώσει επιτυχώς νέα νομικά πλαίσια που επιβάλλουν υποχρεώσεις συμμόρφωσης, όπως για παράδειγμα ο Γενικός Κανονισμός για την Προστασία των Δεδομένων (ΓΚΠΔ). Το γεγονός αυτό φαίνεται να λειτουργεί εξίσου θετικά και ως προς τη μετάβαση σε νέα δεδομένα μετά την έναρξη ισχύος του Brexit από την 1η Ιανουαρίου 2021, η οποία σηματοδότησε το τέλος της υποχρεωτικής κάθετης εφαρμογής του ΓΚΠΔ στο Ηνωμένο Βασίλειο (ΗΒ). Σε γενικές γραμμές, οι υποχρεώσεις που καλούνται να τηρήσουν οι τραπεζικοί οργανισμοί σε επίπεδο προστασίας προσωπικών δεδομένων ως απόρροια του Brexit δεν διαφέρουν ουσιωδώς από επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται σε άλλους τομείς της οικονομίας. Ωστόσο, οι προκλήσεις με τις οποίες έρχεται αντιμέτωπος ένας κλάδος με ιστορικά μεγάλο όγκο 74 _ LAWYER

δεδομένων που καλείται να επαναπροσδιορίσει το επιχειρηματικό του μοντέλο με γνώμονα την ψηφιοποίηση και προηγμένες τεχνολογίες σε ένα νομοθετικά ρευστό και ευμετάβλητο περιβάλλον δεν είναι αμελητέες. Επί του παρόντος, ο ΓΚΠΔ διατηρείται στο εσωτερικό δίκαιο του ΗΒ ως “ΓΚΠΔ του ΗΒ” (UK GDPR) με μεμονωμένες διαφορές, ώστε να είναι εναρμονισμένος με άλλους εθνικούς ρυθμιστικούς κανόνες. Επομένως, πολυεθνικοί οργανισμοί με δραστηριότητα που περιλαμβάνει διασυνοριακή επεξεργασία προσωπικών δεδομένων θα πρέπει να μεριμνούν για τη συμμόρφωσή τους τόσο με τον ΓΚΠΔ, όσο και με τον UK GDPR. Λόγω της συνάφειας των δύο πλαισίων, αυτό δεν έχει επιφέρει έως τώρα ριζικές αλλαγές στις πρακτικές των επιχειρήσεων (π.χ. όπου ήταν αναγκαίο, οι επιχειρήσεις προέβησαν σε επικαιροποίηση δηλώσεων περί ιδιωτικότητας και όρων συμβάσεων επεξεργασίας δεδομένων), με εξαίρεση τη διαβίβαση δεδομένων μεταξύ του ΗΒ και του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου. Τον περασμένο Ιούνιο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφάσισε ότι το ΗΒ διασφαλίζει επαρκές επίπεδο προστασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα που διαβιβάζονται εντός του πεδίου εφαρμογής του ΓΚΠΔ από την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) στο ΗΒ, δίνοντας τέλος σε άλλα πιθανά σενάρια που θα επιδρούσαν μάλλον αποδιοργανωτικά για τις επιχειρήσεις λόγω αυξημένου κόστους και γραφειοκρατίας. Κατά συνέπεια, τέτοιου είδους διαβιβάσεις μπορούν να πραγματοποιούνται απρόσκοπτα τουλάχιστον μέχρι τις 27 Ιουνίου 2025, που συνιστά την ημερομηνία λήξης της απόφασης, εκτός εάν η ισχύς της παραταθεί σύμφωνα με τη διαδικασία που προβλέπεται. Ωστόσο, παραμένουν δύο καίρια ερωτήματα που προκαλούν αβεβαιότητα στην αγορά, τα οποία αφορούν στην πρόθεση του ΗΒ να προχωρήσει σε αναθεώρηση του UK GDPR, καθώς και στις πρακτικές επιτήρησης του ΗΒ, για τις οποίες ένας μεγάλος αριθμός φορέων, συμπεριλαμβανομένων εθνικών ρυθμιστικών αρχών, έχουν εκφράσει ανησυχίες. Το δεύτερο σκέλος είναι μάλλον δυσεπίλυτο, δεδομένου ότι η χρήση πρακτικών παρακολούθησης στο ΗΒ έχει μακρά ιστορία και κλιμακώνεται σταδιακά. Ως προς το πρώτο σκέλος, ο νέος επικεφαλής της βρετανικής ρυθμιστικής αρχής για την προστασία προσωπικών δεδομένων (Information Commissioner’s Office) έχει κάνει σαφές ότι σκοπεύει να προωθήσει την υιοθέτηση ενός νέου, πιο ευέλικτου, φιλικότερου προς τις επιχειρήσεις και λιγότερο δαπανηρού πλαισίου κατά τη διάρκεια της θητείας του. Σε πολιτικό επίπεδο, η βρετανική κυβέρνηση θεωρεί τη μεταρρύθμιση του καθεστώτος προστασίας δεδομένων ως ένα από τα μεγαλύτερα πιθανά οφέλη του Brexit που θα συνεισφέρουν στην προσέλκυση επενδύσεων και

καινοτόμων τεχνολογιών. Η προσέγγιση αυτή είναι ευθυγραμμισμένη με τις συστάσεις της έκθεσης Khalifa, για να διατηρήσει το ΗΒ την ηγετική θέση του στον τομέα της χρηματοοικονομικής τεχνολογίας (fintech) και τις χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες ευρύτερα. Επομένως, το ΗΒ θα κληθεί να ισορροπήσει δύο αντίρροπες δυνάμεις στη μετά-Brexit εποχή: αφενός τη φιλοδοξία του να ενισχύσει τις εμπορικές σχέσεις του με τρίτες χώρες μέσω συμφωνιών που θα συμπεριλαμβάνουν πρόβλεψη για ελεύθερη διασυνοριακή μεταφορά δεδομένων, και αφετέρου τη διατήρηση της ισχύος της απόφασης επάρκειας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που ευνοεί τις βρετανικές επιχειρήσεις με δραστηριότητα στην ΕΕ. Η ισορροπία αυτή καθίσταται ακόμα πιο εύθραυστη για διάφορους λόγους, με κύριο ζήτημα το ότι ορισμένες από τις χώρες με τις οποίες θα επιδιώξει πιθανότατα να συνάψει διμερείς συμβάσεις το ΗΒ δεν προσφέρουν ανάλογο επίπεδο προστασίας

Η βρετανική κυβέρνηση θεωρεί τη μεταρρύθμιση του καθεστώτος προστασίας δεδομένων ως ένα από τα μεγαλύτερα πιθανά οφέλη του Brexit που θα συνεισφέρουν στην προσέλκυση επενδύσεων και καινοτόμων τεχνολογιών με αυτό του ΓΚΠΔ (π.χ. ΗΠΑ), κάτι το οποίο δεν συνάδει με την απόφαση επάρκειας της ΕΕ, η οποία προϋποθέτει ότι τα δεδομένα που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του ΓΚΠΔ τυγχάνουν κατάλληλης προστασίας και σε περίπτωση διαβίβασής τους από το ΗΒ σε τρίτη χώρα. Ένας ακόμη παράγοντας που εντείνει την πολυπλοκότητα του ζητήματος είναι το ενδεχόμενο αντιφατικής ερμηνείας και εφαρμογής των κανόνων του ΓΚΠΔ και του UK GDPR σε βάθος χρόνου από τους αρμόδιους φορείς, η οποία θα δημιουργήσει κλίμα νομικής ανασφάλειας για τους πολίτες και τις επιχειρήσεις. Σε κάθε περίπτωση, παρόλο που η προτεινόμενη μεταρρύθμιση της βρετανικής κυβέρνησης προσδοκά την απλούστευση του υφιστάμενου πλαισίου, απομένει να αποδειχθεί το κατά πόσο είναι φιλικότερη προς τις επιχειρήσεις, ιδίως σε περίπτωση απώλειας της απόφασης επάρκειας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, λαμβάνοντας δε υπόψη ότι ένας μεγάλος αριθμός επιχειρήσεων που έχει επενδύσει σημαντικούς πόρους, τόσο σε επίπεδο κόστους, όσο και ανθρώπινου δυναμικού, για να εξασφαλίσει τη μέγιστη δυνατή συμμόρφωση με τον ΓΚΠΔ τα LAWYER _ 75

_LAWYER ON TOUR τελευταία έτη, θα πρέπει να επαναξιολογήσει τις πρακτικές του. Πώς κρίνετε την πρόταση Κανονισμού για την τεχνητή νοημοσύνη και την αλληλεπίδρασή της με την προστασία προσωπικών δεδομένων; Το σχέδιο Κανονισμού για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) είναι ένα φιλόδοξο εγχείρημα της ΕΕ που επιδιώκει να βρει τη χρυσή τομή μεταξύ θεμελιωδών ελευθεριών των πολιτών, νομικής ασφάλειας και καινοτομίας. Η πρόταση Κανονισμού, η οποία είναι απότοκος πολυετών προπαρασκευαστικών εργασιών, εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο της στρατηγικής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την ψηφιακή τεχνολογία και αντικατοπτρίζει τη φιλοδοξία της να αναλάβει ηγετικό ρόλο παγκοσμίως στην προώθηση της αξιόπιστης ΤΝ. Υπό το ανωτέρω πρίσμα, το σχέδιο Κανονισμού αποτελεί σημαντικό ορόσημο για την ΕΕ, όντας το πρώτο ρυθμιστικό πλαίσιο για την ΤΝ παγκοσμίως, με εξωεδαφική εμβέλεια μάλιστα, και λειτουργεί ως ένα χρήσιμο σημείο εκκίνησης διαλόγου μεταξύ των φορέων χάραξης πολιτικής και της αγοράς. Επιπροσθέτως, προβλέπει μέτρα για την υποστήριξη της καινοτομίας (π.χ. ρυθμιστικά δοκιμαστήρια/ sandboxes συστημάτων TN) και τη στήριξη μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Κατά τη γνώμη μου, το γεγονός ότι οι προτεινόμενες απαιτήσεις συμμόρφωσης τελούν σε συνάρτηση με τη διαβάθμιση των συστημάτων με βάση τον κίνδυνο που ενέχουν είναι επίσης ένα θετικό βήμα και πιθανόν να διασφαλίσει μια πιο στοχευμένη προσέγγιση των τεχνολογιών ΤΝ. Παράλληλα, το σχέδιο Κανονισμού υπόσχεται να ενισχύσει τη διαφάνεια (μέσω π.χ. της καταχώρησης αυτόνομων εφαρμογών ΤΝ υψηλού κινδύνου σε δημόσια βάση δεδομένων σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης) και την ευελιξία του ρυθμιστικού πλαισίου (παρέχοντας, για παράδειγμα, τη δυνατότητα στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή να επικαιροποιεί τον ορισμό της ΤΝ αναλόγως με τις τεχνολογικές εξελίξεις).

Eλλοχεύει κίνδυνος μετατόπισης πόρων από την καινοτομία στη συμμόρφωση, ιδίως για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, κάτι το οποίο ίσως πλήξει την ανταγωνιστικότητα της ΕΕ στον τομέα της Τεχνητής Νοημοσύνης 76 _ LAWYER

Παρ’ όλα αυτά, η συμμόρφωση με τις επιταγές του προτεινόμενου ρυθμιστικού πλαισίου συνεπάγεται σημαντικές επενδύσεις από τις επιχειρήσεις, σε σχέση τόσο με πάγιες δαπάνες (π.χ. για τη σχεδίαση κατάλληλων ροών εργασίας και αρχιτεκτονικών συστημάτων), όσο και με μεταβλητά έξοδα (π.χ. για τη διαρκή παρακολούθηση ενός συστήματος ΤΝ). Κατά συνέπεια, ελλοχεύει κίνδυνος μετατόπισης πόρων από την καινοτομία στη συμμόρφωση, ιδίως για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, κάτι το οποίο ίσως πλήξει την ανταγωνιστικότητα της ΕΕ στον τομέα της ΤΝ. Το ενδεχόμενο αυτό ενισχύεται από το ότι οποιαδήποτε δοκιμή καινοτόμων λύσεων ΤΝ είναι δυνατή μόνο εντός των προαναφερθέντων απομονωμένων και ελεγχόμενων περιβαλλόντων για περιορισμένο χρονικό διάστημα, πράγμα που δεν ισχύει σε άλλες ανταγωνίστριες χώρες σε επίπεδο ΤΝ, όπως η Κίνα ή οι ΗΠΑ. Στα μελανά σημεία του σχεδίου συγκαταλέγονται, επιπλέον, οι επαχθείς απαιτήσεις για τα σύνολα δεδομένων εκπαίδευσης, επικύρωσης και δοκιμής συστημάτων ΤΝ υψηλού κινδύνου, που προϋποθέτουν την ύπαρξη συναφών, αντιπροσωπευτικών και πλήρων συνόλων χωρίς σφάλματα, πράγμα το οποίο δεν ανταποκρίνεται στην τεχνολογική και εμπορική πραγματικότητα. Ανησυχία προκαλεί και η πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να ορίζουν τα κράτη-μέλη μία ή περισσότερες αρμόδιες εθνικές εποπτικές αρχές. Η ανησυχία έγκειται στο κατά πόσο οι φορείς αυτοί θα διαθέτουν επαρκείς πόρους και κατάλληλη εξειδίκευση, πόσο μάλλον αν είναι οι ίδιοι με τις ρυθμιστικές αρχές που έχουν αναλάβει την εποπτεία συμμόρφωσης με τον ΓΚΠΔ. Ενδιαφέρον παρουσιάζει, επίσης, η επιλογή της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να μην συμπεριληφθεί στο σχέδιο Κανονισμού για την ΤΝ ένας μηχανισμός μίας στάσης (one-stop-shop mechanism) παραπλήσιος με αυτόν του ΓΚΠΔ, η οποία έρχεται σε αντίθεση με την πρόθεσή της για τη δημιουργία ενός εναρμονισμένου πλαισίου για την ΤΝ στην ΕΕ. Η παράλειψη αυτή ενδέχεται να οδηγήσει σε κατακερματισμένη εποπτεία συστημάτων ΤΝ που διατίθενται στο εμπόριο και χρησιμοποιούνται σε διασυνοριακή βάση. Στην αιτιολογική έκθεση του σχεδίου Κανονισμού για την ΤΝ διευκρινίζεται ότι το προτεινόμενο πλαίσιο και ο ΓΚΠΔ αλληλοσυμπληρώνονται, αλλά διαφέρουν ως προς το αντικείμενο και το πεδίο εφαρμογής τους. Ωστόσο, είναι αναγκαία η διευκρίνιση ορισμένων σημείων, συμπεριλαμβανομένης της σχέσης μεταξύ των εννοιών του υπεύθυνου επεξεργασίας δεδομένων και του εκτελούντα την επεξεργασία στον ΓΚΠΔ και αυτών του παρόχου και χρήστη συστήματος ΤΝ στο σχέδιο Κανονισμού για την ΤΝ, προκειμένου να αποτραπούν τυχόν ανομοιόμορφες πρακτικές, κυρίως σχετικά με συστήματα ΤΝ υψηλού κινδύνου που περιλαμβάνουν συνήθως την επεξεργασία μεγάλου όγκου δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα.

Πώς θα σχολιάζατε την πορεία για την ψήφιση του Κανονισμού ePrivacy και ποια πιστεύετε ότι θα είναι τα επόμενα βήματα; Η επικαιροποίηση της Οδηγίας ePrivacy είναι, κατά τη γνώμη μου, επιτακτική ανάγκη, δεδομένου ότι το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο δεν ανταποκρίνεται πλέον, 20 σχεδόν χρόνια μετά την έναρξη ισχύος του, στη σημερινή πραγματικότητα τόσο σε επίπεδο τεχνολογίας, όσο και ως προς την κανονιστική του προσέγγιση. Ο αρχικός στόχος της ΕΕ για την ψήφιση του Κανονισμού ePrivacy το 2018, παράλληλα με την έναρξη ισχύος του ΓΚΠΔ, δεν επετεύχθη και τέσσερα χρόνια αργότερα, ο επιχειρηματικός κόσμος βρίσκεται ακόμη εν αναμονή. Παρά ταύτα, θεωρώ ενθαρρυντικό βήμα τη συμφωνία των κρατών-μελών επί της θέσης του Συμβουλίου της ΕΕ κατά τη διάρκεια της πορτογαλικής προεδρίας, η οποία άνοιξε το δρόμο για τις διαπραγματεύσεις με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο πλαίσιο του νομοθετικού τριμερούς διαλόγου. Όταν συμφωνηθεί και ψηφισθεί το τελικό κείμενο του Κανονισμού ePrivacy, θα ακολουθήσει μία περίοδος εφαρμογής προτεινόμενης διάρκειας δύο ετών από την εικοστή ημέρα μετά τη δημοσίευσή του στην Επίσημη Εφημερίδα της ΕΕ. Το προσχέδιο του Κανονισμού ePrivacy στη σημερινή του μορφή έχει δεχθεί κριτική για διάφορα ζητήματα, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης cookie walls, της επανεισαγωγής διατάξεων σχετικά με τη διατήρηση δεδομένων, του δικαιώματος επαναχρησιμοποίησης δεδομένων και της διατήρησης μεταδεδομένων. Ένα ακόμη σημείο που χρήζει συζήτησης είναι το κατά πόσον η ειδική ορολογία που χρησιμοποιείται στο παρόν προσχέδιο είναι κατάλληλη ή επαρκής, ώστε να καλύψει μελλοντικές τεχνολογικές εξελίξεις. Σε κάθε περίπτωση, η προσωπική μου εκτίμηση είναι ότι ο δρόμος για την ψήφιση του Κανονισμού ePrivacy προβλέπεται μακρύς, καθώς η διαδικασία του τριμερούς διαλόγου τείνει να είναι χρονοβόρα (για παράδειγμα, τα μέρη χρειάστηκαν περίπου ένα χρόνο για να έλθουν σε συμφωνία επί της τελικής μορφής του ΓΚΠΔ) και ιστορικά η θέση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου είναι υπέρ ρυθμίσεων ευνοϊκών προς την προστασία της ιδιωτικότητας.

H νομική τεχνολογία μπορεί να λειτουργήσει ενισχυτικά ως προς μικρότερα σχήματα και μεμονωμένους επαγγελματίες και να ευνοήσει τον ανταγωνισμό, ιδίως σε αγορές υψηλής συγκεντρώσεως ώστε να προσαρμόζεται σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον, όπου ο όγκος δεδομένων που καλείται να διαχειριστεί ένας δικηγόρος αυξάνεται εκθετικά λόγω της ψηφιοποίησης. Τα εργαλεία που βρίσκονται στη διάθεσή μας αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίο ασκείται η σύγχρονη δικηγορία, δίνοντάς μας τη δυνατότητα να αυξήσουμε την παραγωγικότητά μας και την ποιότητα των υπηρεσιών μας, να επικεντρωθούμε σε πιο σύνθετα ζητήματα που απαιτούν κριτική σκέψη, αφιερώνοντας λιγότερο χρόνο σε επαναλαμβανόμενες εργασίες, να βελτιστοποιήσουμε την πρόσβαση σε πηγές πληροφορίας και, εν τέλει, να δημιουργήσουμε οικονομίες κλίμακας με αποτέλεσμα την αύξηση της κερδοφορίας. Επιπροσθέτως, η νομική τεχνολογία μπορεί να λειτουργήσει ενισχυτικά ως προς μικρότερα σχήματα και μεμονωμένους επαγγελματίες και να ευνοήσει τον ανταγωνισμό, ιδίως σε αγορές υψηλής συγκεντρώσεως. Η ενδεχόμενη πολυπλοκότητα των εργαλείων νομικής τεχνολογίας είναι πιθανό να λειτουργήσει αποτρεπτικά ως προς την υιοθέτηση και περαιτέρω χρήση τους, κυρίως στα αρχικά στάδια, προτού οι χρήστες εξοικειωθούν με τις διάφορες παραμέτρους τους. Παράλληλα, η επένδυση σε τέτοια εργαλεία δεν είναι αμελητέα, αλλά η απόδοση κατά κανόνα υπερκαλύπτει το κόστος, το οποίο σταδιακά μειώνεται λόγω του αυξημένου ανταγωνισμού μεταξύ των παρόχων. Η επέλαση της νομικής τεχνολογίας εγείρει, επίσης, ερωτήματα σε σχέση με το κατά πόσο η αυτοματοποίηση θα επιφέρει μελλοντικά κατάργηση ορισμένων θέσεων εργασίας, κάτι το οποίο απασχολεί ιδιαίτερα τους νέους συναδέλφους. Η απάντηση είναι μάλλον αρνητική: παρόλο που η αγορά εργασίας θα μεταβληθεί, η εμπειρία ενός επαγγελματία δε μπορεί να υποκατασταθεί πλήρως από νομικά τεχνολογικά εργαλεία και η ανθρώπινη παρέμβαση θα είναι απαραίτητη. Οι δικηγόροι του μέλλοντος θα πρέπει να διαθέτουν διαφορετικές δεξιότητες, να επιμορφώνονται κατάλληλα και

Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, τα οφέλη και ποια τα ρίσκα από τη χρήση τεχνολογίας στην παροχή των νομικών υπηρεσιών; Πώς θεωρείτε ότι επιτυγχάνεται το change management που απαιτείται όταν υιοθετούνται εργαλεία τεχνολογίας από μια εταιρεία; Η φύση της σχέσης μεταξύ της νομικής τεχνολογίας (legal tech) και της παροχής νομικών υπηρεσιών είναι συμβιωτική. Το νομικό επάγγελμα, που παραδοσιακά είναι ενδεχομένως πιο συντηρητικό από άλλα, οφείλει να συμβαδίζει με τις τεχνολογικές εξελίξεις και να ενστερνίζεται καινοτόμες ιδέες, 77 _ LAWYER

_LAWYER ON TOUR να είναι εκπαιδευμένοι στο να “μιλούν την ίδια γλώσσα” με επαγγελματίες με τεχνικό υπόβαθρο. Η ενσωμάτωση λύσεων νομικής τεχνολογίας είναι σύνθετη διαδικασία και για να είναι επιτυχής προϋποθέτει κατάλληλη προετοιμασία σε κάθε στάδιο. Η προσέγγιση του εκάστοτε οργανισμού ή μεμονωμένου επαγγελματία θα πρέπει να έχει γνώμονα τις ανάγκες του, λαμβάνοντας υπόψη τις συνθήκες της αγοράς και τις τυχόν ιδιαιτερότητες του κλάδου στον οποίο δραστηριοποιείται. Αφού αποσαφηνιστούν οι προτεραιότητες και οι διαδικασίες που χρήζουν βελτίωσης, ακολουθεί η έρευνα για το νομικό εργαλείο που παρέχει τις καλύτερες δυνατές λύσεις. Σε αυτό το σημείο είναι ιδιαίτερα χρήσιμη η σύγκριση απόψεων άλλων οργανισμών ή συναδέλφων που χρησιμοποιούν ήδη αντίστοιχα συστήματα και εξωτερικών συνεργατών που παρέχουν σχετικές συμβουλευτικές υπηρεσίες. Το ακόλουθο στάδιο είναι η δημιουργία ενός λεπτομερούς σχεδίου σχετικά με τις οργανωτικές και τεχνικές πτυχές της δημιουργίας/ προσαρμογής, εγκατάστασης, λειτουργίας, δοκιμής και διατήρησης του επιλεγμένου συστήματος νομικής τεχνολογίας. Τέλος, θεμελιώδους σημασίας είναι η πλήρης ενημέρωση των χρηστών του συστήματος, ώστε να εξασφαλιστεί η καλύτερη δυνατή προσαρμογή τους και η σωστή εφαρμογή του από το ανθρώπινο δυναμικό του εκάστοτε οργανισμού. Περιγράψτε μας μια καινοτόμο πρακτική ή κάποιο best practice που εφαρμόζει το τμήμα σας. Το νομικό τμήμα του ομίλου της HSBC έχει επενδύσει εδώ και πολλά έτη σε νέες τεχνολογίες για την αποτελεσματικότερη παροχή νομικών υπηρεσιών, όπως για παράδειγμα πλατφόρμες διαχείρισης εγγράφων και συμβάσεων, αποθήκευση δεδομένων στο υπολογιστικό νέφος (cloud) και εργαλεία διαχείρισης έργων. Μετά από προετοιμασία πολλών μηνών, δημιουργήσαμε με την ομάδα μου μία εφαρμογή νομικού διαλογικού ρομπότ (legal chatbot), το οποίο βρίσκεται σε στάδιο πιλοτικής εφαρμογής επί του παρόντος. Στις δυνατότητες του εργαλείου αυτού συμπεριλαμβάνεται η απάντηση σε επαναλαμβανόμενα βασικά ερωτήματα, καθώς και ο εντοπισμός πιο σύνθετων ερωτημάτων και η άμεση παραπομπή τους σε δικηγόρο της ομάδας ιδιωτικότητας ή άλλης εξειδίκευσης, αν το σχετικό ζήτημα εμπίπτει σε άλλο γνωστικό αντικείμενο. Η εφαρμογή στηρίζεται σε τεχνολογία ΤΝ και έχει στόχο να βελτιώσει τόσο την εμπειρία των συναδέλφων μας όταν απευθύνονται στο Νομικό Τμήμα, και πιο συγκεκριμένα στην ομάδα ιδιωτικότητας, αναζητώντας νομική καθοδήγηση, όσο και τον χρόνο που αφιερώνουν οι νομικοί σύμβουλοι της τράπεζας σε ζητήματα που προκύπτουν, ανάλογα με την πολυπλοκότητα και τον βαθμό ρίσκου που εμπεριέχουν. Ταυτόχρονα, μέσω της ανάλυσης των δεδομένων της εφαρμογής, ο οργανισμός θα έχει στη διάθεσή του μία σαφέστερη αποτύπωση των κύριων θεμάτων ιδιω-

τικότητας που απασχολούν τα διάφορα τμήματα της επιχείρησης και τον καταμερισμό τους ανά θεματική ενότητα και εταιρικό τμήμα. Πώς είναι η ζωή μιας νομικής συμβούλου στο Λονδίνο; Συνοψίζοντάς την σε δύο λέξεις, όμορφη και πολυάσχολη. Η αγορά του Λονδίνου, μολονότι πιο εσωστρεφής μετά το Brexit σε σύγκριση με παλαιότερα, προσφέρει πολλές ευκαιρίες εξέλιξης και ανέλιξης για φιλόδοξους επαγγελματίες και απαιτεί αφοσίωση, σκληρή δουλειά και συνέπεια. Σε επαγγελματικό επίπεδο, η πρότερη εμπειρία μου ως εξωτερικός νομικός σύμβουλος σε διεθνείς δικηγορικές εταιρίες και συμβουλευτικούς οργανισμούς στο Λονδίνο και τις Βρυξέλλες μου έδωσε γερές βάσεις για τη μετέπειτα μετάβασή μου σε έμμισθη δικηγόρο του ομίλου HSBC. Στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων μου, παρέχω συμβουλευτικές υπηρεσίες σε θέματα συμμόρφωσης με τη νομοθεσία προσωπικών δεδομένων απορρήτου και διαχείρισης κινδύνου ιδιωτικότητας σχετικά με όλους τους τομείς δραστηριότητας της HSBC σε παγκόσμιο επίπεδο. Λαμβάνοντας υπόψη πόσο ραγδαία εξελισσόμενος είναι ο τομέας του Δικαίου Ιδιωτικότητας, είναι απαραίτητο να ενημερώνομαι διαρκώς τόσο ως προς την επιστήμη μου, όσο και ως προς την αγορά, να αντιλαμβάνομαι τις εμπορικές ανάγκες του οργανισμού και να είμαι αρωγός στην επιχείρηση, επισημαίνοντας παράλληλα τους πιθανούς κινδύνους και τα όρια που θέτει το εκάστοτε σχετικό νομοθετικό πλαίσιο. Κάθε μέρα είναι διαφορετική, με απαιτητικούς ρυθμούς και μεγάλο όγκο εργασίας, αλλά παράλληλα η ικανοποίηση που παίρνω βλέποντας ότι συνεισφέρω ενεργά σε έργα, προϊόντα και διεργασίες στρατηγικής σημασίας για τον όμιλο είναι μεγάλη. Το Λονδίνο παραμένει μία παγκόσμια πολυπολιτισμική μητρόπολη, η οποία κινείται σε γρήγορους ρυθμούς και προσφέρει άφθονες επιλογές ψυχαγωγίας. Σε προσωπικό επίπεδο, έχοντας ζήσει σε διαφορετικές ευρωπαϊκές πρωτεύουσες και αποκωδικοποιήσει πολλές από τις απαιτήσεις της καθημερινότητας σε διαφορετικές κουλτούρες, εκτιμώ ιδιαίτερα την οργάνωση της πόλης, την πληθώρα εμπειριών που χαρίζει και νιώθω ευγνώμων που αποτελώ ένα κομμάτι του παζλ μίας τόσο όμορφης και δυναμικής πόλης, χωρίς παράλληλα να παραβλέπω τις δυσκολίες της. ■

Έχοντας ζήσει σε διαφορετικές ευρωπαϊκές πρωτεύουσες και αποκωδικοποιήσει πολλές από τις απαιτήσεις της καθημερινότητας σε διαφορετικές κουλτούρες, εκτιμώ ιδιαίτερα την οργάνωση της πόλης, την πληθώρα εμπειριών που χαρίζει

78 _ LAWYER

_WORLD REPORT

ΑΠΌΦΑΣΗ ΤΟΥ ΑΝΏΤΑΤΟΥ ΓΑΛΛΙΚΟΎ ΔΙΚΑΣΤΗΡΊΟΥ ΓΙΑ ΤΑ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΆ ΣΎΜΒΟΛΑ Την απόφαση ενός δικηγορικού συλλόγου που απαγόρευσε στους δικηγόρους να φορούν χιτζάμπ ή άλλα θρησκευτικά σύμβολα στις αίθουσες των δικαστηρίων επικύρωσε το Ανώτατο Γαλλικό Δικαστήριο. Συγκεκριμένα, ο δικηγορικός σύλλογος της πόλης Λιλ, τον Ιούνιο του 2021 με ενημέρωσή του προς τα μέλη του, απαγόρευσε την χρήση κοσμητικών στοιχείων με θρησκευτική, φιλοσοφική ή πολιτική χροιά. Κατά της απόφασης ασκήθηκε έφεση από τη Sarah Asmeta, ασκούμενη δικηγόρο, με επιχείρημα την παραβίαση της ελευθερίας και ειδικά στον χώρο εργασίας. Το δικαστήριο δήλωσε ότι η ελευθερία της σκέψης, της συνείδησης και της θρησκείας που κατοχυρώνεται από το Διεθνές Σύμφωνο για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα και τη Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη υπόκειται σε περιορισμούς που είναι αναγκαίοι για την προστασία της δημόσιας ασφάλειας, τάξης, υγείας ή ηθικής ή για την προστασία των ελευθεριών άλλων. Η ομοιομορφία στην εμφάνιση των δικηγόρων σύμφωνα με το δικαστήριο εξασφαλίζει την ισότητα μεταξύ τους και τη δίκαιη δίκη.

ΝΈΑ ΈΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΥΧΙΚΉ ΥΓΕΊΑ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΏΝ ΣΤΟ TIKTOK Έρευνα από τους Γενικούς Εισαγγελείς οκτώ πολιτειών έχει ξεκινήσει για το TikTok, προκειμένου να διαπιστωθεί αν η εφαρμογή έχει παραβιάσει διατάξεις του νόμου για την προστασία των καταναλωτών των Ηνωμένων Πολιτειών, καθώς δεν προέβη στις απαραίτητες ενέργειες για να προστατεύσει τους νεαρούς χρήστες από δυνητικά επιβλαβείς επιπτώσεις στην ψυχική και σωματική τους υγεία. Η έρευνα εξετάζει τους πιθανούς σωματικούς και ψυχικούς κινδύνους για τα παιδιά κατά τη χρήση της εφαρμογής και θα επικεντρωθεί στις μεθόδους που χρησιμοποιεί το TikTok για την ενίσχυση της συμμετοχής των νεαρών χρηστών και την αύξηση του χρόνου παραμονής τους στην εφαρμογή. Σε εξέλιξη βρίσκεται και αντίστοιχη έρευνα για την επίδραση του Instagram στα παιδιά, που επιδιώκει τον καθορισμό των πιθανών βλαβών από την ενασχόληση με την εφαρμογή κοινωνικής δικτύωσης, αλλά και την παραβίαση των διατάξεων περί προστασίας των καταναλωτών.

ΑΠΌΦΑΣΗ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΎ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΎ ΔΙΚΑΣΤΗΡΊΟΥ ΓΙΑ ΤΟΝ ΝΌΜΟ ΠΕΡΊ ΡΗΤΟΡΙΚΉΣ ΜΊΣΟΥΣ Το Διοικητικό Δικαστήριο της Κολωνίας έκρινε ότι βασικές διατάξεις του τροποποιημένου νόμου που αποσκοπεί στον περιορισμό της ρητορικής μίσους στο διαδίκτυο (Network Enforcement Act - NetzDG) παραβιάζουν το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τις πολιτικές ελευθερίες. Η απόφαση έδωσε μερική νίκη στην Google και τη Meta που είχαν προσβάλει τον νέο νόμο τον περασμένο Φεβρουάριο. Ο νόμος απαιτεί από τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης με περισσότερους από 2 εκατομμύρια χρήστες να διαγράφουν παράνομο υλικό που αφορά συγκεκριμένα ποινικά αδικήματα, όπως απειλές δολοφονίας, υποκίνηση τρομοκρατικών επιθέσεων, παιδική πορνογραφία και εξτρεμιστική προπαγάνδα, και να αναφέρουν το περιεχόμενο στην Υπηρεσία της Ομοσπονδιακής Εγκληματολογικής Αστυνομίας (BKA) μαζί με συγκεκριμένες πληροφορίες για τους χρήστες. Το δικαστήριο διαπίστωσε ότι ο νόμος παραβιάζει την αρχή της χώρας προέλευσης που κατοχυρώνεται στην Οδηγία για το ηλεκτρονικό εμπόριο, σύμφωνα με την οποία οι νομικές απαιτήσεις για παρόχους ηλεκτρονικών υπηρεσιών βασίζονται στο δίκαιο του κράτους-μέλους της ΕΕ στο οποίο είναι εγκατεστημένοι.

LAWYER _ 79

_WORLD REPORT

ΟΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΕΣ ΔΙΚΗΓΟΡΙΚΕΣ ΕΤΑΙΡΙΕΣ ΠΟΥ ΒΟΗΘΟΥΝ ΡΩΣΟΥΣ ΟΛΙΓΑΡΧΕΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΥΠΟΣΤΟΥΝ ΚΥΡΩΣΕΙΣ Δικηγορικά γραφεία και εταιρίες δημοσίων σχέσεων που εργάζονται, προκειμένου να αποτρέψουν την επέλευση των κυρώσεων του Ηνωμένου Βασιλείου στους Ρώσους ολιγάρχες, θα μπορούσαν να αποτελέσουν οι ίδιες στόχο των οικονομικών περιορισμών, αναφέρουν πηγές της βρετανικής ηγεσίας. Το ΗΒ θα στοχεύσει σε κυρώσεις κατά των οικογενειών των ολιγαρχών, των ανθρώπων που εργάζονται για αυτούς, των υποστηρικτών τους, αλλά και όσων τους διευκολύνουν και σε αυτό το πλαίσιο εξετάζονται οι πιθανές κυρώσεις κατά των εταιριών που βρίσκονται στη λίστα με τις εταιρίες που συνεργάζονται με τα συγκεκριμένα πρόσωπα. Παράλληλα με τις νομικές υπηρεσίες, τις υπηρεσίες δημοσίων σχέσεων και τις λογιστικές υπηρεσίες, θα εξεταστούν και κυρώσεις κατά των ασφαλιστικών υπηρεσιών που παρέχονται στους ολιγάρχες. Επιπλέον, θα απαγορευτεί στις ρωσικές εταιρίες να έχουν πρόσβαση στις βρετανικές κεφαλαιαγορές. Ακόμη, έχει διαμηνυθεί σε όλα τα λιμάνια του Ηνωμένου Βασιλείου να μην παρέχουν πρόσβαση σε πλοία με ρωσική σημαία, νηολογημένα, ναυλωμένα ή διαχειριζόμενα από τη Ρωσία.

ΣΤΌΧΟΣ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΏΝ ΚΥΡΏΣΕΩΝ Ο ΑΛΕΞΈΙ ΜΟΡΝΤΆΣΟΦ Ο πλουσιότερος άντρας της Ρωσίας, ο Αλεξέι Μορντάσοφ, έγινε στόχος των ευρωπαϊκών κυρώσεων. Η ΕΕ έχει εκφράσει ανησυχίες για τον Μορντάσοφ, καθώς σύμφωνα με τους ισχυρισμούς η Rossiya Bank από την οποία έχει οικονομικό συμφέρον είναι προσωπική τράπεζα των Ρώσων αξιωματούχων που επωφελήθηκαν από την προσάρτηση της Κριμαίας, ενώ θεωρείται ότι οι εταιρίες στον χώρο των ΜΜΕ, στις οποίες έχει επενδύσει ο Μορντάσοφ, έχουν συμβάλλει στην αποσταθεροποίηση της Ουκρανίας μέσω φιλορωσικών τηλεοπτικών σταθμών. Ο ίδιος δηλώνει να μην έχει σχέση με την πολιτική και να μην καταλαβαίνει την συμπερίληψή του στη λίστα των κυρώσεων, ούτε πώς αυτή θα συμβάλει στην επίλυση της σύγκρουσης με την Ουκρανία, ενώ κάλεσε σε τερματισμό του πολέμου τον οποίο χαρακτήρισε ως “τραγωδία δύο αδελφικών λαών”. Στο Ηνωμένο Βασίλειο δεν έχουν επιβληθεί άμεσες κυρώσεις κατά του Μορντάσοφ, αλλά τα συμφέροντά του θα περιοριστούν σημαντικά.

80 _ LAWYER

ΑΝΑΣΤΈΛΛΕΤΑΙ Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΉ ΤΗΣ ΡΩΣΊΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΕΥΚΟΡΩΣΊΑΣ ΣΤΟ ΣΥΜΒΟΎΛΙΟ ΤΩΝ ΚΡΑΤΏΝ ΤΗΣ ΒΑΛΤΙΚΉΣ Ανεστάλη η συμμετοχή της Ρωσίας και της Λευκορωσίας στο Συμβούλιο των Κρατών της Βαλτικής Θάλασσας ως απάντηση στην ένοπλη επίθεση της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας. Στην απόφαση συμμετείχαν η Δανία, η Εσθονία, η Φινλανδία, η Γερμανία, η Ισλανδία, η Λετονία, η Λιθουανία, η Νορβηγία, η Πολωνία και η Σουηδία. Όπως αναφέρθηκε στην σχετική δήλωση, “η Ρωσία δεν θα πρέπει να απολαμβάνει τα οφέλη και τη συμμετοχή σε οποιαδήποτε συνεργασία υπό την ηγεσία του CBSS (Council of the Baltic Sea States). Θα διασφαλίσουμε την αναστολή της συμμετοχής της Ρωσίας στις διαδικασίες, τις εργασίες και τα έργα του CBSS και των οργάνων εργασίας του, έως ότου καταστεί και πάλι δυνατή η συνεργασία βάσει των θεμελιωδών αρχών του διεθνούς δικαίου”. Η συμμετοχή της Λευκορωσίας ανεστάλη, καθώς επέτρεψε στη Ρωσία να χρησιμοποιήσει το έδαφός της για επιθετική ενέργεια κατά της Ουκρανίας. Η CBSS, η οποία ιδρύθηκε το 1992 μέσω της Διακήρυξης της Κοπεγχάγης, λειτουργεί ως περιφερειακό φόρουμ για τη συνεργασία και τον συντονισμό μεταξύ των κρατών της Βαλτικής Θάλασσας. Ο οργανισμός ιδρύθηκε με βάση την τήρηση του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, της Τελικής Πράξης του Ελσίνκι, του Χάρτη των Παρισίων και άλλων εγγράφων του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη.

ΕΠΙΤΡΟΠΉ ΤΟΥ ΟΗΕ ΓΙΑ ΠΑΡΑΒΙΆΣΕΙΣ ΑΝΘΡΩΠΊΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΆΤΩΝ ΑΠΌ ΤΗ ΡΩΣΊΑ Το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ υιοθέτησε ψήφισμα για τη σύσταση της Ανεξάρτητης Διεθνούς Επιτροπής Έρευνας, η οποία έχει στόχο τη διερεύνηση παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τη Ρωσική Ομοσπονδία κατά της Ουκρανίας. Μεταξύ των 32 χωρών που υπερψήφισαν την απόφαση ήταν η Γαλλία, η Γερμανία, η Ιαπωνία, το Μεξικό, η Ουκρανία, το Ηνωμένο Βασίλειο και οι ΗΠΑ. Οι μόνες χώρες που καταψήφισαν ήταν η Ερυθραία και η Ρωσία, ενώ άλλες χώρες αποφάσισαν να απέχουν από την ψηφοφορία. Το ψήφισμα καταδικάζει “τις παραβιάσεις και καταχρήσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τις παραβιάσεις του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου που προκύπτουν από την επίθεση της Ρωσικής Ομοσπονδίας κατά της Ουκρανίας” και καλεί επίσης τη Ρωσία να αποσύρει τα στρατεύματά της από την Ουκρανία.

ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΟΥΚΡΑΝΟΥΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΕ Ένα ευρύ πλαίσιο μέτρων προστασίας των Ουκρανών προσφύγων που διαφεύγουν από τον πόλεμο υπερψήφισε η ΕΕ, ενώ ο ΟΗΕ προειδοποιεί για φυλετικές διακρίσεις στα σύνορα. Σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες (UNHCR), πάνω από 1,2 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν ήδη εγκαταλείψει την Ουκρανία. Ο νέος μηχανισμός απλοποιεί τη διαδικασία αίτησης ασύλου, παρέχοντας στους πρόσφυγες το δικαίωμα να ζουν, να εργάζονται, να σπουδάζουν και να λαμβάνουν ιατρική περίθαλψη σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ταυτόχρονα, πληθώρα αναφορών μιλούν για φυλετικές διακρίσεις στα ουκρανικά σύνορα και για περιστατικά άρνησης εξυπηρέτησης ανθρώπων αφρικανικής καταγωγής καθώς και για ρατσιστική άρνηση εισόδου από ορισμένες γειτονικές χώρες. Τα μέτρα προσωρινής προστασίας θα εφαρμοστούν τόσο στους Ουκρανούς όσο και στους μη Ουκρανούς που διαφεύγουν των συγκρούσεων, αλλά και στους υπηκόους τρίτων χωρών και στους απάτριδες. LAWYER _ 81

Ουκρανία κατά Ρωσίας στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο Στις 26 Φεβρουαρίου, η Ουκρανία ζήτησε επείγουσα απόφαση του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, η οποία να διατάσσει τη Ρωσία να σταματήσει κάθε στρατιωτική δράση στο έδαφός της. Το αίτημα υποστήριζε ότι η Ρωσία δημιούργησε δικαστική διαμάχη σχετικά με την εφαρμογή και την ερμηνεία της Σύμβασης του 1948 για την πρόληψη και την τιμωρία του εγκλήματος της γενοκτονίας (“Σύμβαση για τη Γενοκτονία”) και ότι “οι διάδικοι [...] έχουν μια πραγματική διαφωνία ως προς το αν η γενοκτονία, η οποία ορίζεται από το άρθρο ΙΙ της Σύμβασης, την οποία έχουν επικυρώσει τόσο η Ρωσία όσο και η Ουκρανία, έχει συμβεί ή συμβαίνει στις περιοχές Λουχάνσκ και Ντονέτσκ της Ουκρανίας”, όπως υποστηρίζει η Ρωσία. Το γεγονός αυτό χρησιμοποιήθηκε ως βάση για την έναρξη αυτού που αποκαλεί “ειδική στρατιωτική επιχείρηση” εναντίον πολλών ουκρανικών πόλεων. Η Ουκρανία προσπάθησε κατά την επιχειρηματολογία της να “αποδείξει ότι η Ρωσία δεν έχει καμία νόμιμη βάση για να αναλάβει δράση εντός και κατά της Ουκρανίας με σκοπό την πρόληψη και την τιμωρία οποιασδήποτε υποτιθέμενης γενοκτονίας” και ζήτησε από το δικαστήριο να αποφανθεί τόσο επί της πραγματικής διαφωνίας όσο και επί του ισχυρισμού της Ρωσίας ότι έχει νόμιμη εξουσία να αναλάβει στρατιωτική δράση εντός και κατά της Ουκρανίας. Η Ρωσία έστειλε στο δικαστήριο επιστολή στην οποία ανέφερε ότι “αποφάσισε να μην συμμετάσχει στην προφορική διαδικασία”. Η απόφαση αναμένεται να εκδοθεί τις επόμενες εβδομάδες.

_WORLD REPORT

ΠΡΟΤΕΙΝΌΜΕΝΗ ΟΔΗΓΊΑ ΑΠΌ ΤΗΝ ΕΕ ΓΙΑ ESG

Noyb vs Giropay

Σε ένα σημαντικό βήμα προχώρησε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τη θέσπιση υποχρεωτικού καθεστώτος δέουσας επιμέλειας για τα ανθρώπινα δικαιώματα και το περιβάλλον. Η νέα προτεινόμενη Οδηγία θα οδηγήσει ένα μεγάλο αριθμό εταιριών αλλά και τρίτες χώρες στη λήψη μέτρων για τον εντοπισμό και την αντιμετώπιση των ζητημάτων που μπορούν να ανακύψουν στο πεδίο προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των περιβαλλοντικών βλαβών, ενώ θα υπάρχουν κυρώσεις για την προώθηση της συμμόρφωσης με τις διατάξεις της Οδηγίας. Οι εταιρίες που θα ενταχθούν στο πεδίο εφαρμογής της θα είναι υπόχρεες στην επίδειξη της δέουσας επιμέλειας αναφορικά με τις επιπτώσεις της δραστηριότητάς τους στα δικαιώματα και το περιβάλλον. Συγκεκριμένα, η υποχρέωση θα εκτείνεται τόσο σε επιπτώσεις που ανακύπτουν από τυχόν μητρική ή θυγατρική εταιρία, όσο και από την ίδια τη χρήση ή τη διάθεση του προϊόντος ή της υπηρεσίας τους. Οι κατευθυντήριες αρχές του ΟΟΣΑ για την υπεύθυνη επιχειρηματική συμπεριφορά μπορούν να αποτελέσουν έναν χρήσιμο οδηγό για τις ενδιαφερόμενες εταιρίες.

ΨΉΦΙΣΜΑ ΑΠΌ ΤΗ ΣΥΝΈΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΟΗΕ ΓΙΑ ΤΗ ΡΎΠΑΝΣΗ ΑΠΌ ΠΛΑΣΤΙΚΆ Στην υιοθέτηση ψηφίσματος για το περιβάλλον προχώρησε η Συνέλευση του ΟΗΕ με στόχο τη δημιουργία της πρώτης παγκόσμιας συμφωνίας για τη ρύπανση από πλαστικά, μαζί με μια σειρά άλλων ψηφισμάτων που αφορούν τη βιοποικιλότητα, την υγεία, την πράσινη οικονομία και την κυκλικότητα. Το ψήφισμα εκφράζει τη βούληση 175 χωρών για τη θέσπιση ενός νομικά δεσμευτικού μέσου για τον περιορισμό της αύξησης της ρύπανσης από πλαστικά, συμπεριλαμβανομένων και των μικροπλαστικών. Υπολογίζεται ότι 11 εκατομμύρια μετρικοί τόνοι πλαστικού διοχετεύονται κάθε χρόνο στον ωκεανό, με τις συνέπειες από την εκτεταμένη χρήση πλαστικών να εντοπίζονται στα τρόφιμα, το πόσιμο νερό, τον αέρα ακόμη και στο ανθρώπινο σώμα, ενώ, καθώς πάνω από το 99% των πλαστικών κατασκευάζονται από ορυκτά καύσιμα, αποτελούν επίσης σημαντικές πηγές εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου που προκαλούν την κλιματική αλλαγή. Το επόμενο βήμα περιλαμβάνει την πραγματική διαπραγμάτευση της ίδιας της συνθήκης, που αναμένεται να οριστικοποιηθεί το 2024. 82 _ LAWYER

Το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για τα Ψηφιακά Δικαιώματα (Noyb) κατέθεσε καταγγελία κατά της γερμανικής πλατφόρμας πληρωμών Giropay. Η καταγγελία αφορά ενδεχόμενη παραβίαση του GDPR από την πλατφόρμα λόγω επεξεργασίας ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων, σχετικών με τη σεξουαλική ζωή και την υγεία των χρηστών, χωρίς τη συγκατάθεσή τους. Συγκεκριμένα, ένας χρήστης της πλατφόρμας πληρωμών παρατήρησε ότι η τελευταία είχε αποθηκεύσει τα δεδομένα του που αφορούσαν την παραγγελία προϊόντων από φαρμακεία και ένα κατάστημα σεξουαλικών ειδών. Κατά την επικοινωνία του με την εταιρία έλαβε την απάντηση ότι την αποκλειστική ευθύνη για τη διαβίβαση των πληροφοριών φέρουν οι πωλητές λιανικής και ότι η πλατφόρμα αποθήκευε τα δεδομένα προκειμένου να μπορεί να εξακριβώσει την ακρίβεια των παραγγελιών. Η Νoyb κατηγορεί την Giropay για παραβίαση του άρθρου 9 του Κανονισμού, που απαγορεύει την επεξεργασία δεδομένων που αφορούν την υγεία ή δεδομένα που αφορούν τη σεξουαλική ζωή ή τον σεξουαλικό προσανατολισμό φυσικού προσώπου χωρίς ρητή συγκατάθεση, αλλά και για παραβίαση του άρθρου 5 παρ. 1 στοιχείο γ), το οποίο προβλέπει ότι οι πλατφόρμες πρέπει να επεξεργάζονται μόνο τα δεδομένα των πελατών που είναι απολύτως απαραίτητα για τη διενέργεια της συναλλαγής.

ΗΗστρατηγική στρατηγικήεπιλογή επιλογήστην στηνενημέρωση ενημέρωση

WATT+VOLT: WATT+VOLT:Έμφαση Έμφασηστην στηνοργανική οργανικήανάπτυξη ανάπτυξη και καιδιπλασιασμός διπλασιασμόςτου τουανθρώπινου ανθρώπινουδυναμικού δυναμικού Το Τοημερήσιο ημερήσιοnewsletter newsletterτης της BOUSSIAS BOUSSIASείναι είναιένα έναπολύτιμο πολύτιμο στρατηγικό στρατηγικόεργαλείο εργαλείογια γιατους τους #1b3665 #1b3665 επαγγελματίες επαγγελματίεςτου του κλάδου κλάδουτου του Ανθρώπινου ΑνθρώπινουΔυναμικού. Δυναμικού.

Γ.Γ.Παυλάκος: Παυλάκος:«Σχεδιάζουμε «Σχεδιάζουμεεπιπλέον επιπλέονπροσλήψεις προσλήψειςτο το2021» 2021»

Καθημερινά Καθημερινάστο στοInbox Inboxσας, σας, όλες όλεςοιοιειδήσεις ειδήσεις για γιατην τηνHR HR κοινότητα, κοινότητα, Τον Τοντίτλο τίτλοτης τηςNo. No.1 1αναπτυσσόμενης αναπτυσσόμενης εταιρείας εταιρείας στην στην Ελλάδα Ελλάδαγια για μετακινήσεις μετακινήσεις στελεχών, στελεχών, το το2020 2020απέσπασε απέσπασεηηWATT+VOLT WATT+VOLTαπό από τους τουςFinancial Financial Times, Times, νέες νέεςσυνεργασίες, συνεργασίες,διεθνείς διεθνείςεξελίξεις εξελίξεις αριθμώντας αριθμώνταςπερισσότερα περισσότερααπό από47 47καταστήματα καταστήματαστην στηνΕλλάδα. Ελλάδα. κ.α. κ.α.παρέχουν παρέχουνένα ένασημαντικό σημαντικό «Αυτή «Αυτήτη τηστιγμή στιγμήαπασχολούνται απασχολούνται συνολικά συνολικά 330 330εργαζόμενοι, εργαζόμενοι, εκ ανταγωνιστικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα πλεονέκτημα στους στους εκ των τωνοποίων οποίωντο το56% 56%εντάχθηκε εντάχθηκεστην στην εταιρεία εταιρεία από από τον τον Ιανουάριο Ιανουάρι decision decision makers makers της της αγοράς. αγοράς.

του του2019, 2019,ενώ ενώβάσει βάσειτου τουπλάνου πλάνουγια γιατο το2021 2021αναμένεται αναμένεται ηηπρόσληψη πρόσληψη131 131ατόμων ατόμωνεπιπλέον» επιπλέον»εξήγησε εξήγησεστο στοWorkforce, Workforce, Εγγραφείτε Εγγραφείτε οοΓιώργος ΓιώργοςΠαυλάκος, Παυλάκος,HR HRDirector Directorτης τηςεταιρείας εταιρείας σημειώνοντας σημειώνοντας την τηνέμφαση έμφασηπου πουδίνει δίνειηηWATT+VOLT WATT+VOLTστην στην οργανική οργανικήανάπτυξη. ανάπτυξη. δοκιμαστικά δοκιμαστικά Γιώργος ΓιώργοςΠαυλάκος Παυλάκος ΗΗσυντριπτική συντριπτικήπλειονότητα πλειονότητατων τωνενενλόγω λόγωγια προσλήψεων προσλήψεων για 11μήνα μήνα πραγματοποιήθηκε πραγματοποιήθηκεαποκλειστικά αποκλειστικάαπό απότην τηνΔιεύθυνση ΔιεύθυνσηΑνθρώπινου ΑνθρώπινουΔυναμικού Δυναμικούτης της εταιρείας, εταιρείας,ενώ ενώαπό απότον τονΟκτώβριο Οκτώβριοτου του2020 2020υπήρξε υπήρξεσυνεργασία συνεργασίαμε μετέσσερα τέσσεραrecruiting recruiting agencies, agencies,προκειμένου προκειμένουνα νακαλυφθούν καλυφθούνορισμένες ορισμένεςθέσεις θέσειςπωλήσεων, πωλήσεων,γεγονός γεγονόςπου που οφείλεται οφείλεταιαφενός αφενόςστην στηναμεσότητα αμεσότηταπου πουαπαιτούνταν απαιτούντανκαι καιαφετέρου αφετέρουστις στιςιδιαιτερότητες ιδιαιτερότητες των τωνθέσεων θέσεωναυτών. αυτών.Επιπροσθέτως, Επιπροσθέτως,οοΓ.Γ.Παυλάκος Παυλάκοςαναφέρθηκε αναφέρθηκεστη στηχρονιά χρονιάπου που ολοκληρώνεται, ολοκληρώνεται,τονίζοντας τονίζονταςπως πωςηηεταιρεία εταιρείαδεν δενεπηρεάστηκε επηρεάστηκειδιαίτερα ιδιαίτερααπό απότην τηνεπιβολή επιβολή των τωνlockdown lockdownκαι καισυνέχισε συνέχισετόσο τόσοτο τοπλάνο πλάνονέων νέωνπροσλήψεων προσλήψεωνόσο όσοκαι καιτις τιςσυμφωνίες συμφωνίες για γιανέα νέακαταστήματα. καταστήματα.«Μόνο «Μόνοστο στο1ο1οlockdown lockdownχρειάστηκε χρειάστηκενα νατοποθετηθεί τοποθετηθείένα έναμικρό μικρό ΓΙΑ ΓΙΑ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ποσοστό ποσοστότων τωνεργαζομένων εργαζομένων μας μαςσε σε αναστολή, αναστολή, κάτι κάτιΤ:που που δεν δεν απαιτήθηκε απαιτήθηκε στο στο2ο 2ολόγω λόγωτης της Υπεύθυνος Υπεύθυνος Συνδρομών: Συνδρομών: Δημήτρης Δημήτρης Φαραό, Φαραό, Τ: 210 210 6617 6617 777 777 (εσωτ. (εσωτ. 102), 102), Ε: Ε: farao@boussias.com farao@boussias.com Υπεύθυνη Υπεύθυνη Διαφήμισης: Διαφήμισης: Μαρίνα Μαρίνα Καφέζα, Καφέζα, Τ: Τ: 210 210 6617 6617 777 777 (εσωτ. (εσωτ. 252), 252), Ε: Ε: mkafeza@boussias.com mkafeza@boussias.com μεγαλύτερης μεγαλύτερηςπροετοιμασίας προετοιμασίαςμας μαςκαι καιτης τηςαπασχόλησης απασχόλησηςτων τωνρόλων ρόλωνπου πουεπηρεάζονταν επηρεάζονταν -όπως -όπωςπ.χ. π.χ.οιοιπωλητές πωλητέςd2dd2d-σε σεάλλα άλλαέργα έργαπου πουτρέχουν τρέχουνστην στηνεταιρεία» εταιρεία»κατέληξε. κατέληξε.

Στην οδήγηση

όλα.

Ο Ι Κ Ο Ν Ο Μ Ι Α Φ Ρ Ο Ν Τ Ι Δ Α

Γ Ι Α

Τ Ο

Π Ε Ρ Ι Β Α Λ Λ Ο Ν

Ε Γ Γ Υ Η Μ Ε Ν Η

Π Ο Ι Ο Τ Η Τ Α

ΕΛΕΥΘΕΡΗ

∆ΙΕΛΕΥΣΗ ΣΤΟΝ ∆ΑΚΤΥΛΙΟ

Με Fisikon µπορείς και να τα όλα! Φυσική εξέλιξη

Φθηνότερο έως και 65%

από τα άλλα συµβατικά καύσιµα

Πιο φιλικό στο περιβάλλον, καθώς περιορίζει δραστικά τους ρύπους Εγγυηµένη ποιότητα καυσίµου