Lawyer τεύχος 04

LAWYER The Business Magazine • Oκτώβριος 2020

ΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟΣ ΛΑΜΠΑΔΆΡΙΟΣ Managing Partner, LAMBADARIOS LAW FIRM

Ο ενεργειακός χάρτης της Ελλάδας_σελ. 28 Βιώσιμη Ναυτιλία_σελ. 38 Ανταγωνισμός και Βιώσιμη Ανάπτυξη_σελ. 46

TIMH: 11,00 € ISSN: 2732-6152

004

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

The Business Magazine www.lawyermagazine.gr

04 _

06

ΕΚΔΟΤΗΣ

Editorial

News & Updates

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΝ

10

16

22

Cover Story: LAMBADARIOS LAW FIRM Κωνσταντίνος Λαμπαδάριος, Managing Partner

Back Cover Story: ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΕΤΡΕΛΑΙΑ Ιωάννης Α. Αψούρης, Γενικός Διευθυντής Νομικών Υπηρεσιών Ομίλου ΕΛΠΕ

Interview: Ιωάννης Λιανός, Πρόεδρος της Ελληνικής Επιτροπής Ανταγωνισμού

_

_

_

Μιχάλης Κ. Μπούσιας

_

Δηµήτρης Κορδεράς ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ ΕΚΔΟΣΕΩΝ

Αντωνία Κατσουλιέρη EDITOR IN CHIEF ATTORNEY AT LAW LL.M

Αλεξάνδρα Βαρλά

avarla@boussias.com ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ / ΣΥΝΤΑΚΤΡΙΑ

Αλεξιάννα Τσότσου

atsotsou@boussias.com

28

38

46

In the Spotlight: Ο ενεργειακός χάρτης της Ελλάδας: Στην πορεία προς μια πράσινη οικονομία

In the Spotlight: Βιώσιμη Ναυτιλία: Η γαλάζια ανάπτυξη στο επίκεντρο

In the Spotlight: Δίκαιο Ανταγωνισμού και Βιώσιμη Ανάπτυξη: Έννοιες αντίθετες ή συμπληρωματικές;

54

58

60

Opinions: Αθανάσιος Παναγιώτου, Υποψήφιος Δ.Ν., LL.M. Queen Mary University of London

Opinions:

64

68

Opinions: Αγγελική Μαυρομμάτη, Δικηγόρος, Μεταπτυχιακό Δίκαιο και Οικονομικά (Law & Economics) στο Τμήμα Οικονομικών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας

Industry Focus: Σοφία Μιχελάκη, Διευθύντρια Δραστηριοτήτων Νομικών Υπηρεσιών του Διαχειριστή Εθνικού Συστήματος Φυσικού Αερίου (ΔΕΣΦΑ) ΑΕ

Lawyer On Tour: Legal Sustainability Market Report

ΤΜΗΜΑ ΣΥΝΔΡΟΜΩΝ

• P aul Rice, Partner, Head of Climate Change Advisory, Pinsent Masons

ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Δήμητρα Σπανού

_

_

_

80 _

World Report

_

_

_

_

Μαρία Γ. Σινανίδου, Int. IP LL.M. Certified Mediation Advocate, Δικηγόρος

ΕΞΩΤΕΡΙΚΉ ΣΥΝΕΡΓΆΤΙΣ

Λυδία Βενέρη

ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ ΠΩΛΗΣΕΩΝ

Νένα Γιαννακίδου ACCOUNT MANAGER

Λήδα Πλατή

lplati@boussias.com YΠΟΔΟΧΗ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗΣ

Ρούλη Σαμίου

rsamiou@boussias.com CREATIVE DIRECTOR

Γιώργος Τριχιάς

ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

Nατάσσα Θεοδοσίου ΦΩΤΟΓΡΑΦΟΣ

Θωμάς Αρσένης IMAGE BANK

Αdobe Stock

_

• T hanos Karvelis, Partner, Charles Russell Speechlys

38

• D avid Berry, Partner and Head of Sustainability, Charles Russell Speechlys • F iona Nicholls, Head of Assurance and Environment, Gowling WLG

Aµαλία Ψιλούδη, Δηµήτρης Φαραός, Θανάσης Μουτζίκος

ΕΚΤΥΠΩΣΗ-ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ

Pressious Arvanitidis

ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ/ΕΝΘΕΣΗ/ΕΠΙΚΟΛΛΗΣΗ

Presstime ΛΟΓΙΣΤHΡΙΟ

Κωσταντίνος Χασιώτης, Αλέξης Σουλιώτης, Λίνα Γκολοµάζου

ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ (ΕΤΗΣΙΕΣ) Εταιρειών: €121 Ιδιωτών: €99 Φοιτητών: €77 Κύπρου-Εξωτερικού: €132

28

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΒOUSSIAS ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ Ε.Π.Ε. Κλεισθένους 338, Τ.Κ. 153 44, Γέρακας Τ.: 210 661 7777 Website: www.boussias.com ISSN 2732-6152

LAWYER _ 3

_EDITORIAL

“ THERE IS NO DENYING THE DIRECTION WE ARE HEADING. EVERY GOVERNMENT, COMPANY AND SHAREHOLDER MUST CONFRONT CLIMATE CHANGE” - Larry Fink, Chairman & CEO BlackRock

Κ

άθε χρόνο ο CEO της BlackRock, Larry Fink, κυκλοφορεί μια επιστολή προς τους μετόχους που θεωρείται ότι καθορίζει τα πλαίσια εντός των οποίων θα κινηθεί η αγορά τη δεδομένη χρονιά. Στην επιστολή του φέτος τον Ιανουάριο, ο Larry Fink αναλύει πώς η κλιματική αλλαγή θα μετασχηματίσει την εταιρική διακυβέρνηση, ενώ αναλαμβάνει μια σειρά από δεσμεύσεις, οι οποίες περιλαμβάνουν εταιρικές δράσεις για τη βιωσιμότητα, συμμετοχή σε πρωτοβουλίες για τη μείωση εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, καθώς και την αναθεώρηση και αξιολόγηση των επενδύσεων με κριτήρια βιωσιμότητας. Οι αντιδράσεις της αγοράς στην επιστολή ήταν εντυπωσιακές: ο Jeff Bezos της Amazon δεσμεύθηκε να επενδύσει 10 εκατομμύρια δολάρια στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, η Microsoft ανακοίνωσε ότι μέχρι το 2030 θα έχει όχι απλώς μειώσει, αλλά εξαλείψει το αποτύπωμα άνθρακα, ενώ ο CEO της BP, Bernard Looney, δήλωσε ότι η εταιρεία θα επιδιώξει να αντισταθμίσει το σύνολο των εκπομπών της μέχρι το 2050. Με την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία να θέτει ένα ξεκάθαρο (και απαιτητικό) πλαίσιο για τη μετάβαση σε μια καθαρή, κυκλική οικονομία, η βιωσιμότητα καθίσταται υπόθεση όλων. Και βεβαίως και των δικηγορικών εταιρειών, ο ρόλος των οποίων δεν εξαντλείται στην παροχή προς τους πελάτες τους εξειδικευμένης νομικής υποστήριξης σε περιβαλλοντικά ζητήματα, αλλά εκτείνεται και στην ανάληψη δεσμεύσεων από τις ίδιες, για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής.

Αλεξάνδρα Βαρλά Editor-in-Chief

Σαφώς, οι δικηγορικές εταιρείες δεν είναι οι πρώτες που μας έρχονται στο μυαλό όταν αναφερόμαστε σε επιχειρήσεις με υπολογίσιμο περιβαλλοντικό αποτύπωμα – αυτός είναι και ο λόγος που εντυπωσιαστήκαμε όταν διαπιστώσαμε ότι στο Ηνωμένο Βασίλειο δραστηριοποιείται, ήδη από το 2007, το Legal Sustainability Alliance, το οποίο καλεί τα (περισσότερα από 300) μέλη του να υιοθετήσουν βιώσιμες πρακτικές, από τον περιορισμό των επαγγελματικών ταξιδίων, μέχρι τη μέτρηση και διαχείριση της ενέργειας που καταναλώνεται στις εγκαταστάσεις τους και την αποκλειστική χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Αποφασίσαμε, λοιπόν, να συνομιλήσουμε με τρεις μεγάλες δικηγορικές εταιρείες στο Λονδίνο, για να μάθουμε ποια είναι η στρατηγική που εφαρμόζουν για την αντιμετώπιση της παγκόσμιας κλιματικής κρίσης. Τα εξαιρετικά ενδιαφέροντα συμπεράσματα αυτής της συζήτησης βρίσκονται στη στήλη On Tour αυτού του τεύχους και είμαι βέβαιη ότι θα δώσουν στους αναγνώστες μας άφθονη τροφή για σκέψη. Και δράση.

4 _ LAWYER

YOU’LL NEED A GOOD

LAWYER The

Business

Magazine

Το 1ο Βusiness περιοδικό στην Ελλάδα για τον κλάδο της δικηγορίας είναι εδώ!

■ Μόνιμες Στήλες

LAWYER ■ Διεθνείς Εξελίξεις ■ Επικαιρότητα

■ Ειδικά αφιερώματα

■ Συνεντεύξεις από την

Ελλάδα και το εξωτερικό

Κάθε μήνα στην πόρτα και στο mail σου.

Θέλεις να γίνεις μέρος του community; Πληροφορίες / Διαφήμιση: Λήδα Πλατή Τ: 210 6617777(εσωτ.271) Ε: lplati@boussias.com Συνδρομές: Aμαλία ψιλούδη Τ: 210-6617777(εσωτ. 231) Ε: apsiloudi@boussias.com

_NEWS&UPDATES

ΔΙΆΣΩΣΗ ΤΟΥ ΚΕΡΚΥΡΑΪΚΟΎ ΕΛΑΙΏΝΑ ΑΠΌ ΤΗΝ ΠΑΡΆΝΟΜΗ ΥΛΟΤΌΜΗΣΗ ΚΑΤΌΠΙΝ ΠΑΡΈΜΒΑΣΗΣ ΤΟΥ ΣΥΝΗΓΌΡΟΥ ΤΟΥ ΠΟΛΊΤΗ ΤΑΚΤΙΚΉ ΓΕΝΙΚΉ ΣΥΝΈΛΕΥΣΗ ΜΕΛΏΝ ΣΔΕΕ Ο Σύνδεσμος Δικηγορικών Εταιρειών Ελλάδος (ΣΔΕΕ) καλεί τα μέλη του σε Τακτική Γενική Συνέλευση, η οποία θα διεξαχθεί με τηλεδιάσκεψη στις 19-11-2020, ημέρα Πέμπτη και ώρα 4.00 μ.μ. Επισημαίνεται ότι η Τακτική Γενική Συνέλευση εντάσσεται στο πλαίσιο μιας σειράς ψηφιακών εκδηλώσεων που διοργανώνονται από τον ΣΔΕΕ αποκλειστικά για τα μέλη του, με στόχο την αναβάθμιση των δικηγορικών υπηρεσιών στην Ελλάδα. Η πρώτη εκδήλωση του Συνδέσμου, με θέμα «Παρουσίαση Πορισμάτων και Προτάσεων Επιτροπών ΣΔΕΕ» πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επιτυχία, διαδικτυακά στις 22-10-2020 και σε αυτήν συμμετείχαν περισσότερες από 80 εταιρείες-μέλη.

ΝΈΟΣ ΝΌΜΟΣ 4685/2020 ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΜΌΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΔΑΣΙΚΏΝ ΧΑΡΤΏΝ

Με την ΥΑ ΥΠΕΝ/ΔΠΔ/64663/2956/2020 δημοσιευθείσα στο ΦΕΚ 2773.Β/87-2020 ξεκινούν οι διαδικασίες για την αναμόρφωση των δασικών χαρτών της χώρας. Η απόφαση εξετάζει και καταγράφει τις περιοχές που αποχαρακτηρίστηκαν και απώλεσαν τον δασικό τους χαρακτήρα πριν το 1975 και προβλέπει αναδιαμόρφωση των δασικών χαρτών που ήταν υπό ανάρτηση, ή που αναρτήθηκαν πριν τη θέση σε ισχύ του νέου περιβαλλοντικού νόμου, προκειμένου να ενταχθούν όλες οι περιοχές. Οι δασικοί χάρτες θα περιλαμβάνουν όλες τις σχετικές διοικητικές πράξεις χαρακτηρισμού ή αποχαρακτηρισμού δασικής περιοχής, ενώ προβλέπεται και διαδικασία για τη διόρθωση προδήλων σφαλμάτων, κατόπιν αιτήσεων στον διαδικτυακό τόπο του Ελληνικού Κτηματολογίου.

6 _ LAWYER

Κατόπιν καταγγελίας που αφορούσε σε μη ορθολογικό κλάδεμα του υπεραιωνόβιου Κερκυραϊκού Ελαιώνα και στην παράνομη εμπορία της ξυλείας του στο εξωτερικό, ο Συνήγορος του Πολίτη μεσολάβησε προκειμένου να διασωθεί ο ελαιώνας. Οι παράνομες ενέργειες είχαν οδηγήσει σε σημαντική υποβάθμισή του και σε ολοσχερή καταστροφή μέρους αυτού. Η Ανεξάρτητη Αρχή ερεύνησε το νομοθετικό πλαίσιο και ζήτησε τη συνεργασία των αρμοδίων υπηρεσιών για τη διάσωση του Ελαιώνα, τόσο μέσω έγγραφης αλληλογραφίας, όσο και μέσω συσκέψεως με τους εκπροσώπους αυτών. Μεταξύ των προτάσεων που διατύπωσε ο Συνήγορος του Πολίτη αξίζει να επισημανθούν: • Η αναγκαιότητα τροποποίησης του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου αφενός με την εισαγωγή διάταξης στην υφιστάμενη νομοθεσία που θα κατοχυρώνει τη συνέχεια ελέγχου μεταξύ της κοπής των ελαιοδέντρων και της εμπορίας εξαγωγής αυτών και αφετέρου με την πρόβλεψη διοικητικών προστίμων.

• Η δημιουργία κοινής ηλεκτρονικής εφαρμογής ελέγχου, μέσω της οποίας θα είναι δυνατή η καταγραφή του προβλήματος και η διασταύρωση των στοιχείων, μεταξύ των εμπλεκομένων φορέων και • Η διασταύρωση στοιχείων με το Ελαιοκομικό Μητρώο, καθώς και η εφαρμογή δορυφορικών συστημάτων για τον έλεγχο της κατάστασης και των μεταβολών στον ελαιώνα.

ΣΕ ΠΙΛΟΤΙΚΉ ΛΕΙΤΟΥΡΓΊΑ Η ΠΛΑΤΦΌΡΜΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΏΝ ΒΙΒΛΊΩΝ - myDATA ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΧΕΙΡΉΣΕΙΣ Σε πιλοτική λειτουργία τέθηκε από την 01-10-2020, με Κοινή Απόφαση του υφυπουργού Οικονομικών, Απόστολου Βεσυρόπουλου, και του διοικητή της ΑΑΔΕ, Γιώργου Πιτσιλή, η Πλατφόρμα Ηλεκτρονικών Βιβλίων - myDATA για την ηλεκτρονική τήρηση των βιβλίων και των παραστατικών των επιχειρήσεων, τα οποία εκδίδονται από την έναρξη της πιλοτικής εφαρμογής. Οι επιχειρήσεις μπορούν να διαβιβάσουν στην πλατφόρμα τα παραστατικά μόνον του τελευταίου τριμήνου (Οκτώβριος – Νοέμβριος- Δεκέμβριος). Η ψηφιακή διαβίβαση των παραστατικών καθίσταται υποχρεωτική από την 01-01-2021. Από 05-10-2020 στο Κέντρο Εξυπηρέτησης Φορολογουμένων λειτουργεί και υπηρεσία εξυπηρέτησης και υποδοχής ερωτημάτων. Όπως αναφέρει ο υφυπουργός Οικονομικών, Απόστολος Βεσυρόπουλος: «Είναι ένα τεράστιο βήμα προόδου που διευκολύνει τις επιχειρήσεις και αλλάζει προς το καλύτερο την καθημερινότητά τους. Στόχος μας είναι η καλύτερη δυνατή εξυπηρέτηση του επιχειρείν, ειδικά σε μία εξαιρετικά δύσκολη περίοδο».

ΚΏΔΙΚΑΣ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΊΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΊΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΏΝ ΔΕΔΟΜΈΝΩΝ ΑΠΌ ΔΙΚΗΓΌΡΟΥΣ Σε δημόσια διαβούλευση τίθεται το Σχέδιο Κώδικα Δεοντολογίας της επιστημονικής επιτροπής που αφορά στην επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα από Δικηγόρους, Δικηγορικές Εταιρίες και Δικηγορικούς Συλλόγους. Οι ενδιαφερόμενοι καλούνται να συμμετάσχουν στην διαβούλευση μέχρι τις 31-10-2020 μέσω της ιστοσελίδας https://www.diavoulefsi.gr. Το σχέδιο μετά τις σχετικές αποφάσεις που αναμένεται να ληφθούν από την Ολομέλεια, θα δοθεί προς έγκριση στην Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα.

LAWYER _ 7

ΟΡΙΣΤΙΚΉ ΣΥΜΦΩΝΊΑ ΕΞΥΓΊΑΝΣΗΣ ΠΡΟΩΘΕΊ Η FOLLI FOLLIE Μια από τις πιο πολυσυζητημένες διαδικασίες εξυγίανσης, αυτή της Folli Follie, φαίνεται να προχωρά, αν και με πρωτοφανείς καθυστερήσεις, συνεπεία των διαπραγματεύσεων που απαιτήθηκαν για την εξασφάλιση ενδιάμεσης χρηματοδότησης, η οποία θα επιτρέψει στην εταιρεία περιθώρια κίνησης μέχρι την επικύρωση της συμφωνίας. Επόμενο βήμα στη διαδικασία είναι η οριστική διευθέτηση των λεπτομερειών, ώστε να δημοσιευθεί η πρόσκληση για παροχή συναίνεσης από τους ομολογιούχους (launch consent solicitation) και να ακολουθήσουν οι γενικές συνελεύσεις των ομολογιούχων, με στόχο την έγκριση του σχεδίου. Στην περίπτωση που το σχέδιο εγκριθεί, θα υποβληθεί ενώπιον του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Αθηνών για επικύρωση. Παράλληλα, η διοίκηση της εταιρείας και οι νομικοί της σύμβουλοι επιδιώκουν την αποδέσμευση χρηματικών ποσών που έχει "παγώσει" η Αρχή για την Καταπολέμηση της Νομιμοποίησης Εσόδων από Παράνομη Δραστηριότητα, με σκοπό την ενίσχυση της ρευστότητας της Folli Follie Group. Ο Διευθύνων Σύμβουλος της εταιρείας υπογραμμίζει την προσπάθεια διάσωσης της Folli Follie για τη συνέχιση της δραστηριότητάς της και τη διασφάλιση των θέσεων εργασίας.

_NEWS&UPDATES

ΕΠΈΝΔΥΣΗ 1 ΔΙΣ ΕΥΡΏ ΣΤΗΝ ΕΛΛΆΔΑ ΑΝΑΚΟΊΝΩΣΕ Η MICROSOFT

Όπως ανακοινώθηκε σε εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο της Ακρόπολης παρουσία του πρωθυπουργού, Κυριάκου Μητσοτάκη και του προέδρου της Microsoft, Brad Smith, τη μεγαλύτερη επένδυση στα 28 χρόνια παρουσίας της στη χώρα πρόκειται να πραγματοποιήσει η Microsoft, με τη δημιουργία ενός Κέντρου Δεδομένων (Data Center). Το κέντρο, το οποίο θα αποθηκεύει και θα διαχειρίζεται δεδομένα σε υπολογιστικό νέφος (cloud computing), θα είναι ένα από τα πρώτα της εταιρείας στην Ευρώπη και θα λειτουργήσει ως περιφερειακό κέντρο και για τις γειτονικές χώρες. Η εταιρεία θα δημιουργήσει συνολικά τρία data centers σε διαφορετικές τοποθεσίες στην Αττική και εκτιμάται ότι στην κατασκευή θα δαπανηθούν εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ, ενώ η ετήσια λειτουργία, συντήρηση και αναβάθμιση του κέντρου θα αποφέρει δεκάδες εκατομμύρια σε έσοδα. Ο Brad Smith επεσήμανε ότι η δημιουργία του Data Center θα ενισχύσει και την ασφάλεια των δεδομένων, αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι «Τα δεδομένα θα αποθηκεύονται στην Ελλάδα και θα προστατεύονται από το ελληνικό δίκαιο».

Η ΔΊΚΗ ΤΗΣ ΧΡΥΣΉΣ ΑΥΓΉΣ

ΥΠΕΡΜΕΙΩΜΈΝΟΣ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΉΣ ΦΠΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΜΆΣΚΕΣ ΠΡΟΣΤΑΣΊΑΣ Μείωση του συντελεστή ΦΠΑ στο 6% στα προϊόντα ατομικής υγιεινής προβλέπει εγκύκλιος του Διοικητή της Α.Α.Δ.Ε Γιώργου Πιτσιλή. Στον μειωμένο συντελεστή 6% εντάσσονται μια σειρά αγαθών που κρίνονται ως απαραίτητα για την προστασία της δημόσιας υγείας, όπως οι μάσκες προστασίας, τα γάντια για την ιατρική, το σαπούνι, τα αντισηπτικά διαλύματα και μαντηλάκια, η αιθυλική αλκοόλη που χρησιμοποιείται ως πρώτη ύλη για την παραγωγή αντισηπτικών και η καθαρή αιθυλική αλκοόλη με αλκοολικό τίτλο 95%. Η ρύθμιση ισχύει μέχρι 31 Δεκεμβρίου 2020.

Ως «ιστορική απόφαση στη μεγαλύτερη δίκη νεοφασιστών μετά τη Δίκη της Νυρεμβέργης» αναφέρεται, από τα διεθνή μέσα ενημέρωσης, η ομόφωνη απόφαση του Τριμελούς Εφετείου Κακουργημάτων, η οποία χαρακτήρισε τη Χρυσή Αυγή και τα τάγματα εφόδου της ως εγκληματική οργάνωση που λειτουργούσε «ενδεδυμένη με τον μανδύα του πολιτικού κόμματος». Ποινή κάθειρξης 13 ετών επιβλήθηκε στα έξι από τα επτά διευθυντικά μέλη της Χρυσής Αυγής, ενώ από πέντε έως οκτώ έτη κυμαίνονται οι ποινές για τους υπόλοιπους εμπλεκόμενους. Σε ισόβια κάθειρξη για την ανθρωποκτονία από πρόθεση του Παύλου Φύσσα και σε επιπλέον 14 χρόνια κατά συγχώνευση για ένταξη σε εγκληματική οργάνωση, παράνομη οπλοκατοχή και οπλοχρησία καταδικάσθηκε ο Γ. Ρουπακιάς. Παρά το αίτημα των καταδικασθέντων, το Τριμελές Εφετείο Κακουργημάτων δεν έδωσε καμία αναστολή για τα ηγετικά στελέχη της Χρυσής Αυγής.

8 _ LAWYER

boussias • virtual experience

L OGO NEGATIVE ΜΕ ΤΗΝ ΑΙΓΙΔΑ

13.11.20 LIVE ON YOUR SCREEN

ΈΝΑ ΝΈΟ ΣΥΝΈΔΡΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ONE-TO-ONE, ΑΜΦΙΔΡΟΜΗ, ΠΡΟΣΩΠΟΠΟΙΗΜΈΝΗ ΈΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΝΑΜΈΣΑ ΣΤΙΣ ΈΠΙΧΈΙΡΗΣΈΙΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΈΣ ΈΝΑ ΣΥΝΈΔΡΙΟ ΓΙΑ: • Brand Managers • Account Executives • Ε-Commerce Specialists • Media Executives • UI/UX Specialists www.conversationalmarketing.gr

•Colors Συστήματα Φωνητικής Εξυπηρέτησης (smart speakers, voice assistants κλπ) • Messaging Apps • Best practices από το εξωτερικό και εφαρμογές από πρωτοπόρους στην Ελλάδα #78B6D1 • FFFFFF Metrics και μέτρηση αποτελεσματικότητας • Εφαρμογές CRM (email, SMS, call centers) • Resources για brands και agencies • H θέση του Conversational στο Marketing Mix • Προβλέψεις και εκτιμήσεις για το επόμενο 12μηνο

ΈΝΑΡΚΤΗΡΙΟΣ ΧΑΙΡΈΤΙΣΜΟΣ

EΠΙΒΈΒΑΙΩΜΈΝΟΙ ΟΜΙΛΗΤΈΣ

Πάνος Μήλιας

Charles Cadbury

Lamberto Ferrara

Rogier Lammers

Digital Acceleration Manager Nestle Hellas

CEO, Say It Now

Cultural & Semiotic Strategist, IPSOS

Commercial Director Central Europe, Cavai

ΧΟΡΗΓΟΣ

LIVESTREAMING BY

audio visual equipment

Συμμετοχές: Στέλιος Κιοσσές, Τ: 210 6617 777 (εσωτ. 217), Έ: skiosses@boussias.com, Χορηγίες: Άννα Γυπαράκη, L A W YΤ:E 210 R _ 6617 9 777 (εσωτ. 322), Έ: agyparaki@boussias.com, Περιεχόμενο: Βασιλική Κοτζιά, Έ: vkotzia@boussias.com

_COVER STORY

10 _ LAWYER

Κωνσταντίνος Λαμπαδάριος Managing Partner, LA MBADARIOS LAW FIRM

Με όραμα και το βλέμμα στραμμένο στις προκλήσεις της εποχής Ο Κωνσταντίνος Λαμπαδάριος συστήνει στο LAWYER τη δραστήρια ομάδα της LAMBADARIOS LAW FIRM, μας μιλά για τις αξίες που χαρακτηρίζουν το γραφείο Λαμπαδάριος από την ίδρυσή του το 1863 και μας εξηγεί πως η βιωσιμότητα δεν περιορίζεται στις οχληρές βιομηχανίες, αλλά καλύπτει όλο το φάσμα των υπηρεσιών - μεταξύ αυτών και τις δικηγορικές εταιρείες.

Της Αλεξάνδρας Βαρλά LAWYER _ 11

Το γραφείο Λαμπαδάριου ιδρύθηκε το 1863. Ποια θεωρείτε ότι είναι εκείνα τα στοιχεία που του εξασφάλισαν μια σταθερή θέση στην αγορά της παροχής νομικών υπηρεσιών; Η ιστορία του γραφείου μας ξεκινά το 1863 και είναι συνυφασμένη με τη μακρά παράδοση παροχής νομικών υπηρεσιών από προσωπικότητες του κλάδου μας. Χαρακτηρίζεται όμως και από την πρόσφατη ιστορία του, την οποία χτίζουμε καθημερινά εμείς τα νεότερα μέλη του, με πολύ κέφι, όραμα και το βλέμμα στραμμένο στις προκλήσεις της εποχής. Η ομάδα μας απαρτίζεται από εταίρους που έχουν τα μανίκια μονίμως σηκωμένα και συνεργάτες στους οποίους καλλιεργούμε και ενθαρρύνουμε την πρωτοβουλία και τις φρέσκιες ιδέες. Λειτουργούμε θα έλεγα σαν αθλητική ομάδα, όπου ο καθένας μας γνωρίζει καλά και επιτελεί τον ρόλο του, ενώ στο τέλος κάθε παιχνιδιού αναδεικνύεται ο MVP, είτε πρόκειται για εταίρο είτε για άλλο μέλος της ομάδας, ο οποίος μας δίνει το παράδειγμα και την έμπνευση για να συνεχίσουμε. Σεβασμός – Αποτελεσματικότητα – Θετική σκέψη – Εμπιστοσύνη – Ακεραιότητα: αυτές είναι οι κύριες αξίες στις οποίες βασίζεται το γραφείο Λαμπαδάριου ήδη από την ίδρυσή του. Πώς εφαρμόζονται στην καθημερινότητα της εταιρείας και ποια από τις αξίες αυτές θεωρείτε ότι είναι πιο δύσκολο να τηρηθεί στη σημερινή εποχή; Τις αξίες τις διδαχτήκαμε από τις παλαιότερες γενιές, πρακτικά και όχι θεωρητικά, όπως ακριβώς συμβαίνει στο οικογενειακό περιβάλλον, δηλαδή μέσω του παραδείγματος των γονιών στα παιδιά. Τις εφαρμόσαμε φυσικά και αυτονόητα. Ο σεβασμός προς τους πελάτες μας και τους συναδέλφους μας, η ακεραιότητα, η εμπιστοσύνη είναι αδιαπραγμάτευτες αξίες. Για να αντιμετωπίσουμε τη μεγάλη πρόσκληση, δηλαδή το πώς θα τις εφαρμόσουμε και θα τις ερμηνεύσουμε στην εποχή των μεγάλων προκλήσεων, των υψηλών ταχυτήτων και των νέων τεχνολογιών, συζητάμε πολύ μεταξύ μας. Εξετάζουμε προσεκτικά τα δεδομένα και λαμβάνουμε αποφάσεις με γνώμονα τον πραγματισμό, όχι δογματικά. Οι προκλήσεις δεν μας φοβίζουν όσο μπορούμε να ανταλλάσσουμε απόψεις. Και σε ένα μεγάλο σχήμα οι απόψεις είναι πολλές και ευπρόσδεκτες.

Προσφάτως η εταιρεία θεσμοθέτησε την «Υποτροφία Επαμεινώνδας Λαμπαδάριος», σε συνεργασία με το πρόγραμμα LL.M. in International Dispute Settlement (MIDS) της Γενεύης, για φοιτητές που επιθυμούν να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο αντικείμενο της επίλυσης διαφορών. Τι οδήγησε σε αυτήν την αξιέπαινη πρωτοβουλία;

Ο σεβασμός προς τους πελάτες και τους συναδέλφους μας, η ακεραιότητα, η εμπιστοσύνη είναι αδιαπραγμάτευτες αξίες 12 _ LAWYER

Ο Επαμεινώνδας Κων. Λαμπαδάριος υπήρξε αναγνωρισμένος δικηγόρος και έμπειρος διαιτητής. Συνεχίζουμε την πορεία που χάραξε εκπροσωπώντας τους πελάτες μας σε διαιτησίες ιδιαίτερες, περίπλοκες και με σημαντικό οικονομικό αντικείμενο. Στην επιτυχή διαχείριση των υποθέσεων αυτών, μας διδάσκει συνεχώς η εμπειρία που έχουμε ως

_COVER STORY Ποιες είναι, κατά τη γνώμη σας, οι μεγαλύτερες προκλήσεις κατά την παροχή νομικών υπηρεσιών σε μια ρυθμισμένη αγορά, όπως αυτή της ενέργειας, στην οποία δραστηριοποιείστε και εξειδικεύεστε;

διαιτητές, ο Γιώργος Πανόπουλος και εγώ. Στο ίδιο μονοπάτι επιθυμούμε να πορευτούν και νεότεροι συνάδελφοί μας, απόφοιτοι ελληνικών πανεπιστημίων ανεξαρτήτως υπηκοότητας, παρέχοντας τους τη δυνατότητα να συμμετάσχουν στην διαδικασία επιλογής για την Υποτροφία Επαμεινώνδας Λαμπαδάριος. Η ιδέα ξεκίνησε από τη συνεργάτη μας Μαρία Πάσχου, απόφοιτο του φημισμένου MIDS της Γενεύης, και, αφού την αναπτύξαμε, προτείναμε σε έμπειρους συναδέλφους μας να στελεχώσουν μαζί μας την επιτροπή επιλογής των υποτρόφων. Είναι όραμά μας η υποτροφία αυτή να δώσει κίνητρο για τις νεότερες γενιές να αναπτύξουν γνώσεις και δεξιότητές στο γνωστικό και επαγγελματικό αυτό τομέα. Αυτό θα αποτελέσει πηγή χαράς για όλους μας, αλλά και συνέχεια του δρόμου που χάραξε ο Επαμεινώνδας Λαμπαδάριος.

Η εταιρεία μας είναι παρούσα στα περισσότερα μεγάλα έργα και συναλλαγές που μετασχηματίζουν την ελληνική αγορά ενέργειας και, κατ’ επέκταση, την εθνική οικονομία. Συνεργαστήκαμε στενά με τη ΔΕΠΑ για την αγορά της ΕΠΑ και ΕΔΑ Αττικής και την πώληση της Ζενίθ, για τον μετασχηματισμό και την ιδιωτικοποίησή της, για την είσοδό της στο έργο του FSRU της Αλεξανδρούπολης. Εκπροσωπούμε πολλούς παίκτες της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας, συμπεριλαμβανομένης της ΔΕΗ, σε περίπλοκες αστικές αντιδικίες. Συμβουλέψαμε τη Volterra στη συνεργασία της με τη ΔΕΗ Ανανεώσιμες, εκπροσωπούμε Τράπεζες στις χρηματοδοτήσεις τους για έργα ΑΠΕ, συμβουλέψαμε την EBRD στην απόκτηση συμμετοχής στο Ελληνικό Χρηματιστήριο Ενέργειας. Συνεργαζόμαστε στενά με την Energean Oil and Gas και έχουμε εμπειρία σε ολόκληρο τον κλάδο του πετρελαίου, και έχουμε βαθιά γνώση και εμπειρία στην κατασκευή όχι μόνο έργων ΑΠΕ αλλά και θερμικών μονάδων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Αυτό δεν είναι παρά ένα μικρό δείγμα της πρόσφατης εμπειρίας μας στον χώρο της ενέργειας, δικαιολογείται όμως απολύτως από το γεγονός ότι είμαστε η μοναδική δικηγορική εταιρεία στην Ελλάδα με δύο εταίρους με διεθνείς διακρίσεις εξειδικευμένους στον κλάδο της ενέργειας. Ο Γιάννης Κουρνιώτης και ο Γιώργος Πανόπουλος, με τη στήριξη των συνεργατών μας, αλλά και των άλλων εταίρων, καλύπτουν ολόκληρο το φάσμα των σχετικών υπηρεσιών, από περίπλοκες, πολυεπίπεδες συναλλαγές μέχρι ρυθμιστικές αντιδικίες. Έχοντας πολυπρισματική θέαση της αγοράς, θα έλεγα ότι η μεγαλύτερη πρόκληση είναι το να μπορείς ανά πάσα στιγμή να βλέπεις καθαρά την ουσία της συναλλαγής και τον πυρήνα της αντιδικίας. Χρειάζεται ο δικηγόρος

Ο δικηγόρος χρειάζεται να είναι συγχρόνως και μηχανικός και οικονομολόγος, να καταλαβαίνει πώς μεταφέρεται το ρεύμα και ποια είναι η ροή του χρήματος LAWYER _ 13

να είναι συγχρόνως και μηχανικός και οικονομολόγος, να καταλαβαίνει πώς μεταφέρεται το ρεύμα και ποια είναι η ροή του χρήματος. Είναι εύκολο να χαθείς μέσα στον λαβύρινθο της ρύθμισης. Η πρόκληση είναι να κρατάς γερά τον μίτο. Αυτή την πρόκληση την γνωρίζει καλά ο Προκόπης Δημητριάδης, επικεφαλής της ομάδας μας που εκπροσωπεί τις Τράπεζες που χρηματοδοτούν τα ενεργειακά έργα. Την γνωρίζει η Μελίνα Κατσίμη, που διευθύνει μαεστρικά την ομάδα μας που διεξάγει τους νομικούς ελέγχους. Την γνωρίζει η Χαρά Δαούτη, η ειδικός μας στις νέες τεχνολογίες και τα προσωπικά δεδομένα, DPO, μεταξύ άλλων εταιριών, και στον ΔΕΔΔΗΕ.

Είμαι πεπεισμένος ότι απαιτείται ένα ενιαίο νομοθετικό πλαίσιο στον τομέα της ΤΝ, ωστόσο είναι ακόμη πολύ νωρίς για να μιλάμε για κάτι τέτοιο

Η αγορά της ενέργειας βρίσκεται σε μια περίοδο έντονου μετασχηματισμού, με τη βιωσιμότητα να βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Θεωρείτε ότι θα πρέπει και οι δικηγορικές εταιρείες να ελέγξουν το ενεργειακό τους ‘αποτύπωμα’ και να θέσουν στόχους βιωσιμότητας; Αν ναι, με ποιον τρόπο; Η βιωσιμότητα, ως παράγοντας και στόχος της ανθρώπινης δραστηριότητας, δεν περιορίζεται στις οχληρές βιομηχανίες, αλλά καλύπτει όλο το φάσμα της παραγωγής και των υπηρεσιών. Από την καινοτομία και τον μακρυπρόθεσμο σχεδιασμό, μέχρι τον σεβασμό για το περιβάλλον και την κοινωνική ευαισθησία, θεωρώ ότι έχουμε να κάνουμε με διαφορετικές εκφάνσεις της ίδιας πρακτικής φιλοσοφίας. Οι δικηγορικές εταιρίες δεν θα μπορούσαν να αποτελούν εξαίρεση, ίσα-ίσα, μπορούν και πρέπει να είναι στην πρωτοπορία αυτής της τάσης. Δεν είναι ζήτημα νομοθεσίας, είναι ζήτημα ζωτικών λειτουργιών της κοινωνίας και της αγοράς. Στο πλαίσιο αυτό, ο περιορισμός της χρήσης και η συστηματική ανακύκλωση των έγχαρτων εγγράφων και η προτίμηση στα ηλεκτρονικά, ήδη αυτονόητη στις περισσότερες επιχειρήσεις, μειώνει το περιβαλλοντικό αποτύπωμα και της δικηγορικής μας εταιρίας. Για τις παλιές ηλεκτρονικές συσκευές εφαρμόζουμε ανα-

14 _ LAWYER

_COVER STORY κύκλωση ή τις δωρίζουμε. Τα πλαστικά τα έχουμε σχεδόν καταργήσει. Ήταν μάλιστα μία πολύ όμορφη ιδέα της γραμματείας να μας μοιράσει κούπες και παγούρια, και το κάναμε σαν μία μικρή γιορτή! Με την Πανδημία του κορωνοϊού επιταχύναμε ιλιγγιωδώς τη χρήση τηλεδιασκέψεων και γενικά τη χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών, ώστε να αποφεύγονται πολλές άσκοπες μετακινήσεις. Ένας από τους βασικούς τομείς δραστηριότητας της LAMBADARIOS LAW FIRM είναι η παροχή νομικών υπηρεσιών στο αντικείμενο του δικαίου του ανταγωνισμού. Έχετε χειριστεί υποθέσεις στην Επιτροπή Ανταγωνισμού, στις οποίες η βιωσιμότητα διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην επιχειρηματολογία υπέρ της σύμπραξης; Πιστεύετε ότι το δίκαιο του ελεύθερου ανταγωνισμού μπορεί να συμβαδίσει με τις επιταγές της βιώσιμης ανάπτυξης; Πράγματι, ο εταίρος μας Γιώργος Πανόπουλος έχει χειριστεί τέτοια υπόθεση, όπου το διακύβευμα ήταν η διασφάλιση της οικονομικής βιωσιμότητας ενός θερμικού σταθμού ηλεκτροπαραγωγής ο οποίος, χάρη στην ευελιξία του στην αυξομείωση της παραγόμενης ενέργειας, είναι κρίσιμης σημασίας για την ισορροπία του Συστήματος σε συνθήκες μεγάλης διείσδυσης των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας. Λόγω της στοχαστικότητας των ΑΠΕ (ο ήλιος ανατέλλει και δύει, ο άνεμος σηκώνεται και πέφτει), το Σύστημα πρέπει να μπορεί να εξισορροπείται από ευέλικτες μονάδες που μπορούν να του εγχύσουν ενέργεια εντός λεπτών από τη σχετική εντολή κατανομής. Αυτή η ανάγκη δικαιολόγησε στη συγκεκριμένη περίπτωση μία σύμπραξη, η οποία κρίθηκε πως λειτουργεί υπέρ της ασφάλειας του Συστήματος και, σε τελική ανάλυση, υπέρ του τελικού καταναλωτή.

Είναι αυτονόητο ότι η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) είναι το πιο σημαντικό ζήτημα των επομένων ετών, καθώς θα μετασχηματίσει πολυάριθμους κλάδους, θα οδηγήσει σε μεγαλύτερη αποδοτικότητα της παραγωγής, θα ενισχύσει την ανταγωνιστικότητα της βιομηχανίας αλλά και θα βελτιώσει τη δημόσια διοίκηση. Είμαι πεπεισμένος ότι απαιτείται ένα ενιαίο νομοθετικό πλαίσιο στον τομέα της ΤΝ, ωστόσο είναι ακόμη πολύ νωρίς για να μιλάμε για κάτι τέτοιο. Όπως συνέβη με τις νέες τεχνολογίες και τα προσωπικά δεδομένα, η νομοθεσία τελικά παγίωσε τους ήδη διαμορφωμένους νομικούς κανόνες από την πράξη και τη νομολογία. Είμαι πολύ περήφανος, διότι η νομολογία που προηγήθηκε του GDPR διαμορφώθηκε στην Ελλάδα μέσα από υποθέσεις αυτού εδώ του γραφείου για τις ιντερνετικές πλατφόρμες, όπως το YouTube και η Wikipedia.

Εξετάζουμε προσεκτικά τα δεδομένα και λαμβάνουμε αποφάσεις με γνώμονα τον πραγματισμό, όχι δογματικά. Οι προκλήσεις δεν μας φοβίζουν όσο μπορούμε να ανταλλάσσουμε απόψεις

Τι θα συμβουλεύατε έναν/μια απόφοιτο νομικής που ξεκινά τώρα την επαγγελματική του/της πορεία;

Οι νέοι απόφοιτοι ελληνικών και ξένων Νομικών Σχολών, είναι κατά την άποψή μου πολύ τυχεροί, διότι το αντικείμενο της νομικής επιστήμης και της επαγγελματικής πρακτικής έχει διευρυνθεί και εξειδικευθεί σε τόσο μεγάλο βαθμό, ώστε πολλοί τομείς δικαίου αλληλοεπιδρούν πλέον με γνωστικά αντικείμενα άλλων επαγγελμάτων. Ενθουσιάζομαι, για παράδειγμα, όταν ακούω νέους συναδέλφους μας να συζητάνε τις νομικές υποθέσεις που χειρίζονται, χρησιμοποιώντας όρους χρηματοοικονομικούς, νέων τεχνολογιών ή ακόμα και την ειδική ορολογία των ΑΠΕ. Η συμβουλή μου, λοιπόν, σε ένα νέο απόφοιτο νομικής είναι να εξειδικευθεί στο αντικείμενο ενδιαφέροντός του/ της, εμβαθύνοντας συγχρόνως και στην καθημερινή μελέτη των industries που τον/ την ενδιαφέρουν. Στόχος είναι ο νομικός σύμβουλος να είναι σε θέση να συζητάει με τους πελάτες του «στη γλώσσα τους» και να χρησιμοποιεί τις διατάξεις μόνο ως χρήσιμο εργαλείο των συμβουλών που τους δίνει.

Λαμβάνοντας υπόψη την πρωτοφανή υγειονομική κρίση, την έντονη αβεβαιότητα, τις προκλήσεις στην προστασία του περιβάλλοντος και την αλματώδη ανάπτυξη της τεχνολογίας που χαρακτηρίζουν την εποχή μας, ποια θεωρείτε ότι είναι τα νομικά ζητήματα που θα μας απασχολήσουν τα επόμενα χρόνια;

LAWYER _ 15

_ΒΑCK COVER STORY

Ο Νομικός Σύμβουλος στο τραπέζι διαμόρφωσης των επιχειρηματικών αποφάσεων Ο Γενικός Διευθυντής Νομικών Υπηρεσιών του Ομίλου ΕΛΠΕ, κ. Ιωάννης Αψούρης, μιλά στο Lawyer για τις προκλήσεις που καλείται να αντιμετωπίσει ο Νομικός Σύμβουλος σε έναν μεγάλο και πολισχιδή όμιλο εταιρειών και περιγράφει τις ιδιαίτερες απαιτήσεις που απορρέουν από τη δραστηριοποίηση σε μια ρυθμισμένη αγορά, όπως αυτή της ενέργειας.

Της Αλεξάνδρας Βαρλά Πείτε μας δυο λόγια για εσάς και την επαγγελματική σας πορεία έως σήμερα. Επί περίπου δεκαπέντε χρόνια εργάστηκα, αρχικά ως συνεργαζόμενος Δικηγόρος (Associate) και στη συνέχεια ως εταίρος, στη Δικηγορική Εταιρεία «ΔΡΥΛΛΕΡΑΚΗΣ & ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ», χειριζόμενος πληθώρα υποθέσεων εταιρικού, εμπορικού και αστικού δικαίου, συγχωνεύσεις και εξαγορές επιχειρήσεων. Ασχολήθηκα με θέματα μεταλλευτικού, πτωχευτικού και οικονομικού ποινικού δικαίου, υποθέσεις διεθνούς δικαίου, αντιδικίες και διαιτησίες επί θεμάτων εμπορικού δικαίου. Εργάστηκα τόσο ως Δικηγόρος συμβουλευτικής δικηγορίας, όσο και ως νομικός παραστάτης σε δίκες και διαιτησίες, διότι πιστεύω ότι ο καλός δικηγόρος δεν αρκεί μόνο να συμβουλεύει τους πελάτες του, αλλά να μπορεί να «πάει» τις υποθέσεις τους και στο Δικαστήριο, αν αυτό

απαιτηθεί. Η ενασχόληση με τη δικαστηριακή πρακτική και η παρακολούθηση της νομολογίας αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, την καλύτερη μέθοδο απόκτησης βαθιάς γνώσης των διαφόρων νομικών θεμάτων. Τα τελευταία δέκα χρόνια προΐσταμαι της νομικής υπηρεσίας των ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΕΤΡΕΛΑΙΩΝ, του μεγαλύτερου βιομηχανικού και εμπορικού ομίλου της χώρας. Είμαι επικεφαλής ομάδας 18 Δικηγόρων, οι οποίοι παρέχουν ολοκληρωμένες νομικές υπηρεσίες στις 54 εταιρείες του Ομίλου που δραστηριοποιούνται σε επτά χώρες, οι δε νομικές υποθέσεις, στο χειρισμό των οποίων συμμετέχω, άπτονται όλων κυριολεκτικά των τομέων δικαίου, πλην ίσως του… δικαίου του Διαστήματος! Παράλληλα είμαι μέλος σε δύο περιπτώσεις Πρόεδρος, διοικητικών συμβουλίων αρκετών εταιρειών του Ομίλου. Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθώ στη σημασία που

16 _ LAWYER

Ιωάννης Α. Αψούρης Γενικός Διευθυντής Νομικών Υπηρεσιών Ομίλου ΕΛΠΕ

είχε η θητεία μου ως υπευθύνου του γραφείου δικαστικού του Αρχηγείου Στόλου από τον Απρίλιο του 1996 έως τον Δεκέμβριο 1997. Αντίθετα με πολλούς για τους οποίους η στρατιωτική θητεία είναι «χαμένος χρόνος», ευτύχησα αφενός να προσφέρω με τις γνώσεις μου και αφετέρου να πάρω πολύτιμες εμπειρίες, καθώς κάθε μέρα έπρεπε να μελετώ αρκετές δικογραφίες - περισσότερες από αυτές που θα εξέταζα σε οποιοδήποτε δικηγορικό γραφείο - και να συντάσσω τις σχετικές εισηγήσεις προς την ηγεσία του αρχηγείου. Πιστεύω ότι ο νομικός σύμβουλος πρέπει να είναι εξωστρεφής και να συνεισφέρει με τις γνώσεις και την εμπειρία του στην επιστημονική και επαγγελματική κοινότητα, στην οποία ανήκει. Έτσι, από το 2018 είμαι μέλος του Ελληνικού Συμβουλίου Εταιρικής Διακυβέρνησης

(ΕΣΕΔ) των Ελληνικών Χρηματιστηρίων, ενώ από τον Ιανουάριο του 2020 εξελέγην για τριετή θητεία ως Πρόεδρος της Ομάδας Νομικών Υποθέσεων (Legal Issues Group – LIG) της Fuels Europe, δηλαδή της Ευρωπαϊκής Ένωσης Πετρελαϊκών Εταιρειών που εδρεύει στις Βρυξέλλες, μέλη της οποίας είναι κολοσσοί, όπως οι EXXON, SHELL, BP, TOTAL, από τις οποίες προέρχονταν συνήθως οι Πρόεδροι της συγκεκριμένης ομάδας. Τέλος, είμαι μέλος της Επιτροπής Εταιρικής Διακυβέρνησης του Ελληνο-αμερικανικού Επιμελητηρίου, και των ομάδων εταιρικής διακυβέρνησης και αδειοδότησης έργων και δραστηριοτήτων του ΣΕΒ. Συχνά είμαι ομιλητής σε συνέδρια στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ενώ μελέτες μου έχουν δημοσιευθεί σε νομικά περιοδικά. Στην καριέρα μου καθοριστική υπήρξε η συνεργασία με αξιόλογους ανθρώπους που αφενός πίστεψαν σε μένα και

LAWYER _ 17

_ΒΑCK COVER STORY αφετέρου μοιράστηκαν μαζί μου την εμπειρία και τις γνώσεις τους, διαμορφώνοντας σε σημαντικό βαθμό τον τρόπο, με τον οποίο εργάζομαι. Από αυτούς ξεχωρίζω το συνάδελφο κ. Ιωάννη Δρυλλεράκη που μου έδωσε τις πρώτες, αλλά και τις περισσότερες κατευθύνσεις για τον τρόπο άσκησης της δικηγορίας. Σε αυτόν οφείλω την αξία που προσδίδω στην εξαντλητική ανάλυση των νομικών ζητημάτων, αλλά και στην ταχύτητα της ανταπόκρισης στην ανάγκη του πελάτη. Καθοριστική ήταν και η επίδραση του κ. Γιάννη Κωστόπουλου, Διευθύνοντα Συμβούλου της ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΕΤΡΕΛΑΙΑ την εποχή που ανέλαβα ως νομικός της σύμβουλος. Σε αυτόν οφείλω τη συνειδητοποίηση ότι ως νομικός σύμβουλος «είσαι ό,τι μπορείς να μετρήσεις», δηλαδή την αξία του μετρήσιμου αποτελέσματος της εργασίας, από την πλευρά του κόστους, του χρόνου και της δημιουργίας αξίας για την επιχείρηση.

Εκτός από τις διαφορές μεταξύ της εργασίας σε μια Δικηγορική εταιρεία και στο νομικό τμήμα κάποιας εταιρείας, σπεύδω να επισημάνω ότι υπάρχουν και σημαντικές ομοιότητες και δεν είμαι καθόλου σίγουρος αν οι διαφορές είναι περισσότερες από αυτές τις ομοιότητες… Και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για ενασχόληση με νομικές υποθέσεις, σε συγκεκριμένα και συχνά ασφυκτικά χρονικά πλαίσια, με περιορισμούς ως προς το κόστος και τους πόρους που πρέπει να διατεθούν. Υπάρχει γνωμοδοτικό έργο και δικαστικές υποθέσεις, με τις οποίες η ενασχόληση γίνεται είτε αποκλειστικά, είτε σε συνεργασία με εξωτερικούς συνεργάτες. Σε αντίθεση με πολλούς συναδέλφους μου, φρονώ ότι ο εσωτερικός δικηγόρος είναι πρωτίστως δικηγόρος και δευτερευόντως στέλεχος της επιχείρησης και είμαι μάλλον ευτυχής που παρέχω τις υπηρεσίες μου σε έναν όμιλο που επιθυμεί οι senior νομικοί του σύμβουλοι να είναι ταυτόχρονα δικηγόροι επιπέδου και managers. Οι διαφορές είναι βεβαίως εξίσου πολλές και σημαντικές. Στη Δικηγορική εταιρεία ο partner θεωρείται ως δημιουργός αξίας, καθώς φέρνει νέους πελάτες ή νέες υποθέσεις από υφιστάμενους πελάτες. Από την άλλη, η νομική υπηρεσία θεωρείται πολλές φορές ως ένα ακόμα κέντρο κόστους για την εταιρεία. Στην ανατροπή, όμως, αυτού του στερεότυπου έγκειται και η επιτυχία της νομικής υπηρεσίας, η οποία καλείται να καταστεί δημιουργός αξίας για την επιχείρηση. Μία ακόμη σοβαρή διαφορά είναι ότι ο εσωτερικός δικηγόρος δεν έχει την «απόσταση» από τον εντολέα του που έχει ο εξωτερικός συνεργάτης κι αυτό έχει βεβαίως και θετικά και αρνητικά. Το στοιχείο αυτό γίνεται ιδιαιτέρως αισθητό σε περιπτώσεις σοβαρών αποτυχιών ή όταν ο εσωτερικός νομικός σύμβουλος θα πρέπει να διαφοροποιηθεί προς τη διοίκηση της εταιρείας αναφορικά με τις επιλογές της. Ο in house δικηγόρος δεν έχει την πολυτέλεια των πολλών πελατών… Ο νομικός σύμβουλος, ιδίως αυτός που είναι και διευθυντικό στέλεχος της εταιρείας, συμμετέχει στη διαμόρφωση της εταιρικής στρατηγικής και στη λήψη επιχειρηματικών αποφάσεων, στη διαμόρφωση δηλαδή της βούλησης του εντολέα του.

Μετά από αρκετά χρόνια ως εταίρος στη δικηγορική εταιρεία «ΔΡΥΛΛΕΡΑΚΗΣ & ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ», αναλάβατε το ρόλο του Γενικού Διευθυντή Νομικών Υπηρεσιών στον Όμιλο ΕΛΠΕ. Τι σας ώθησε σε αυτή τη μετάβαση και ποιες θεωρείτε ότι είναι οι μεγαλύτερες διαφορές μεταξύ της εργασίας σε μια δικηγορική εταιρεία και σε ένα in-house νομικό τμήμα; Όπως προανέφερα, στο Γραφείο Δρυλλεράκη απέκτησα πολλές γνώσεις και εμπειρίες. Εκεί κατά κύριο λόγο διαμορφώθηκε ο επαγγελματίας που είμαι σήμερα. Η απόφαση να αλλάξω επαγγελματικό προσανατολισμό και να αναλάβω ως επικεφαλής της νομικής υπηρεσίας του Ομίλου των ΕΛΠΕ δεν ήταν ούτε εύκολη, ούτε αυτονόητη, διότι στη Δικηγορική Εταιρεία, στην οποία ήμουν εταίρος, είχα απολύτως ικανοποιητική εξέλιξη και θέση. Με τραβούσε όμως η φιλοδοξία και, κυρίως, η περιέργεια να δω «από μέσα» πώς λειτουργεί ένας μεγάλος οργανισμός. Εκτός από Δικηγόρος - νομικός σύμβουλος, να συμμετάσχω και στη διαμόρφωση της στρατηγικής και διοίκησης ενός τέτοιου οργανισμού. Έπαιξε ρόλο και ο συγκεκριμένος όμιλος και το αντικείμενο των δραστηριοτήτων του, καθώς είχα ήδη επί χρόνια εργαστεί γι’ αυτόν ως εξωτερικός δικηγόρος, χειριζόμενος σημαντικές υποθέσεις του στο πλαίσιο του Γραφείου Δρυλλεράκη. Τέλος, επέδρασε και η προσωπικότητα των μελών της ομάδας διοίκησης της ΕΛΠΕ, με πολλά από τα οποία συνεχίζω και σήμερα να συνεργάζομαι. Ως προς το δεύτερο σκέλος του ερωτήματος:

Ο νομικός σύμβουλος, με τις δεξιότητες που του δίνει η νομική παιδεία, συνδιαμορφώνει τις εμπορικές πολιτικές και εταιρικές στρατηγικές επιλογές

18 _ LAWYER

Η ομορφιά της δουλειάς μας βρίσκεται στην αξία της συνεργασίας – είναι η σπουδαιότερη πρόκληση και το απόλυτο βαρόμετρο επιτυχίας ή αποτυχίας Αξίζει να αναφερθώ και σε μία σειρά από αστικούς μύθους ή μισές αλήθειες που επικρατούν σε σχέση με τους εσωτερικούς δικηγόρους: - Εργάζονται λιγότερες ώρες: Προσωπικά μάλλον εργάζομαι περισσότερο από τότε που μετακινήθηκα στα ΕΛΠΕ.

- Αμείβονται καλύτερα: Σίγουρα δεν ισχύει για αξιόλογους δικηγόρους άνω των πέντε ετών.

- Έχουν εξασφαλισμένη απασχόληση: Τα δικηγορικά γραφεία «ζουν» περισσότερο από τις επιχειρήσεις, οι δε εξωτερικοί δικηγόροι έχουν μεγαλύτερη ευχέρεια κινητικότητας σε σχέση με τους in house.

- Έχουν μόνο έναν πελάτη: Οι εσωτερικοί δικηγόροι της ΕΛΠΕ έχουν 54 εταιρικούς πελάτες, περισσότερους από την πλειοψηφία των εξωτερικών Δικηγόρων. Ακόμη όμως κι αν ισχύει σε κάποιες περιπτώσεις, δεν συνιστά πλεονέκτημα για τους in house. Θα ήθελα να ολοκληρώσω την απάντηση στην ερώτηση αυτή σημειώνοντας ότι κοινή παράμετρος τόσο για την εργασία σε δικηγορική εταιρεία, όσο και σε νομικό τμήμα εταιρείας είναι η αξία της ομαδικής εργασίας, η συνεργασία με τους λοιπούς συναδέλφους της ομάδας και τους εξωτερικούς συνεργάτες και τα στελέχη του πελάτη. Αυτή

είναι η ομορφιά της δουλειάς μας, η σπουδαιότερη πρόκληση και το απόλυτο βαρόμετρο επιτυχίας ή αποτυχίας. Ποιες οι μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίσατε από την ανάληψη της θέσης σας στα ΕΛΠΕ μέχρι σήμερα; Οι προκλήσεις που έχω αντιμετωπίσει αυτά τα σχεδόν δέκα χρόνια είναι πολλές και ποικίλες. Η πρώτη και μία από τις σημαντικότερες είναι η προσαρμογή στο ύφος και στην κατεύθυνση λειτουργίας διαδοχικών διοικήσεων του Ομίλου, πάντοτε με γνώμονα την εξυπηρέτηση του εταιρικού συμφέροντος και σκοπού. Έχω ασκήσει τα καθήκοντά μου υπό τέσσερις διευθύνοντες συμβούλους και πέντε προέδρους. Η δε κάθε μία από τις διοικήσεις είχε διαφορετική άποψη για τον τρόπο λειτουργίας, την οργάνωση και το ρόλο της νομικής υπηρεσίας στη δομή του Ομίλου. Μία, εξίσου σπουδαία πρόκληση έχει να κάνει με τον υβριδικό χαρακτήρα της ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΕΤΡΕΛΑΙΑ, στη διοίκηση και το κεφάλαιο της οποίας συμμετέχουν τόσο εταιρείες του ιδιωτικού τομέα, όσο και το Δημόσιο – από το 2012 με όχημα το ΤΑΙΠΕΔ. Ήδη εδώ και πάνω από μία δεκαπενταετία λαμβάνει χώρα μία κίνηση εξέλιξης της εταιρείας από μια κρατική εταιρεία σε επιχείρηση που λειτουργεί με ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια και δομή. Η εξέλιξη LAWYER _ 19

_ΒΑCK COVER STORY αυτή που φρονώ ότι είναι προς τη σωστή κατεύθυνση δεν ήταν πάντα ομαλή και γραμμική. Δική μου επιδίωξη υπήρξε πάντα η προαγωγή των καλύτερων δυνατών πρακτικών εταιρικής διακυβέρνησης και κανονιστικής συμμόρφωσης, δεδομένων των εγγενών δυσχερειών που συνεπάγεται ο υβριδικός χαρακτήρας της εταιρείας στον οποίο αναφέρθηκα ήδη. Η τρίτη μεγάλη πρόκληση που αντιμετώπισα έχει να κάνει με την ενοποίηση των νομικών υπηρεσιών των τριών βασικών εταιρειών που λειτουργούσαν εντός του Ομίλου, όταν ανέλαβα το Δεκέμβριο του 2010, της ΕΛΠΕ, της ΕΚΟ και της ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΥΣΙΜΑ (πρώην ΒΡ Ελλάς Α.Ε.). Η κάθε μία από αυτές τις υπηρεσίες είχε διαφορετική κουλτούρα, οργάνωση, τρόπο λειτουργίας αρχείου, back office, τρόπο αμοιβής των δικηγόρων που την αποτελούσαν κλπ. Μέσα σε περίπου ένα χρόνο η ενοποίηση είχε σχεδόν ολοκληρωθεί. Η κατανομή των υποθέσεων και ο τρόπος χειρισμού των υποθέσεων είναι πλέον οριζόντιος, ανάλογα με τη φύση τους και όχι την εταιρεία του ομίλου την οποία αφορούν, υπάρχει ενιαίο αρχείο, νέα ομιλική πλέον δομή και ενιαίος τρόπος αμοιβής των Δικηγόρων. Η σημαντικότερη παράμετρος της παραπάνω ενοποίησης υπήρξε η μεταβολή και ομογενοποίηση της κουλτούρας και της φιλοσοφίας λειτουργίας: Τα τρία κατ’ ουσίαν «δικαστικά τμήματα» μεταβλήθηκαν σε μία ενιαία νομική υπηρεσία με πελατοκεντρική νοοτροπία και κύρια επιδίωξη την πρόληψη των προβλημάτων και όχι την ex post, «κατασταλτική» αντιμετώπισή τους. Βασικό εργαλείο για την εξέλιξη αυτή, εκτός από τον ανθρώπινο παράγοντα, τον εκτενή διάλογο και τη συνεργασία με τους συναδέλφους, υπήρξε η εισαγωγή από το 2012 ενός λογισμικού διαχείρισης και παρακολούθησης της ροής νομικής ύλης εντός της ομάδας. Εκτός από τις παραπάνω μείζονες προκλήσεις, θα μπορούσα να απαριθμήσω αρκετές ειδικότερες, όπως τη ριζική ποιοτική και ποσοτική αναβάθμιση της ενημέρωσης των ελεγκτών της εταιρείας για τις εκκρεμείς δικαστικές υποθέσεις, το νομικό χειρισμό των διεθνών εμπορικών κυρώσεων που επεβλήθησαν κατά καιρούς σε πετρελαιοπαραγωγές χώρες - προμηθευτές της ΕΛΠΕ, την οργάνωση ηλεκτρονικού αρχείου του συνόλου της ακίνητης περιουσίας των εταιρειών του Ομίλου και τέλος την κάλυψη των αναγκών που προκύπτουν από την επέκταση σε νέες δραστηριότητες με ιδιαιτερότητες ως προς το κανονιστικό πλαίσιο λειτουργίας τους (π.χ. ΑΠΕ, έρευνα και παραγωγή υδρογονανθράκων, φυσικό αέριο, ηλεκτροπαραγωγή) και η προσέλκυση από την αγορά εξειδικευμένων δικηγόρων επιπέδου και εγνωσμένου κύρους για την κάλυψη των αναγκών

αυτών. Σημαντική, τέλος, ήταν και είναι η συμμετοχή μου στην επιτροπή αντιμετώπισης της κρίσης της πανδημίας του κορωνοϊού, καθώς προκύπτουν ζητήματα διαμόρφωσης και διαπραγμάτευσης σχετικών ρητρών σε συμβάσεις έργου, ναυλοσύμφωνα, ασφαλιστήρια συμβόλαια κλπ., θέματα εργασιακών σχέσεων και προστασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, ανάγκη κατάρτισης εταιρικών πολιτικών και διαδικασιών και προσαρμογής τους στο διαρκώς μεταβαλλόμενο σχετικό νομοθετικό και κανονιστικό πλαίσιο που διαμορφώνει η Πολιτεία κλπ. Ποιος είναι, κατά τη γνώμη σας, ο ρόλος του Νομικού Συμβούλου σε έναν όμιλο του βεληνεκούς των ΕΛΠΕ; Θεωρείτε ότι πρέπει να λαμβάνει μέρος στον στρατηγικό σχεδιασμό και τη λήψη αποφάσεων της εταιρείας;

Οι απόψεις του κ. Αψούρη που εκφράζονται στη συνέντευξη είναι προσωπικές και δεν αποτελούν απαραιτήτως θέσεις του ομίλου εταιρειών στον οποίο παρέχει τις υπηρεσίες του

20 _ LAWYER

Ανεξαρτήτως του μεγέθους της εταιρείας, ο ρόλος του νομικού συμβούλου τα τελευταία χρόνια έχει αλλάξει: Δεν είναι πια μόνο ο γνωμοδοτών δικηγόρος (που συνήθως επιφυλασσόταν), ούτε ο παραστάτης του εντολέα του ενώπιον δικαστηρίων και αρχών. Δεν βοηθάει μόνο στην ανάλυση κινδύνων και στην προδραστική αποτροπή επέλευσής τους. Με τις δεξιότητες που του δίνει η νομική παιδεία συν-διαμορφώνει τις εμπορικές πολιτικές και εταιρικές στρατηγικές επιλογές. Κατέχει κεντρική θέση στο τραπέζι ανταλλαγής απόψεων και διαμόρφωσης των επιχειρηματικών αποφάσεων, συχνά ως μέλος διοικητικών συμβουλίων ή εκτελεστικών επιτροπών. Οι βασικοί λόγοι για αυτή τη μεταβολή του ρόλου του νομικού συμβούλου είναι οι εξής: - Οι επιχειρήσεις, ιδίως στην Ευρώπη, καλούνται να λειτουργήσουν εντός ενός εξαιρετικά πολύπλοκου και ολοένα διευρυνόμενου κανονιστικού και ρυθμιστικού πλαισίου, του οποίου η παραβίαση συνεπάγεται πολλαπλές και σημαντικότατες δυσμενείς συνέπειες για τις εταιρείες και τα φυσικά πρόσωπα – μέλη των διοικήσεών τους. Ο νομικός σύμβουλος διαθέτει από την εκπαίδευσή του μοναδική τεχνογνωσία στη χρήση των εργαλείων ανάλυσης και ερμηνείας των νομικών και ρυθμιστικών κανόνων κι έτσι καθίσταται αφενός απαραίτητος για την επικοινωνία και διάχυση εντός της εταιρείας της σχετικής πληροφορίας και αφετέρου προάγεται σε πραγματικό σημαιοφόρο της κανονιστικής συμμόρφωσης και δεοντολογίας (ethics & compliance) λόγω της καλύτερης κατανόησης των μηχανισμών λειτουργίας του κανονιστικού φαινομένου, αλλά και της ανθρωπιστικής παιδείας του.

- Η οριζόντια ενασχόλησή του με θέματα όλων των οργανωτικών μονάδων μιας επιχείρησης του

προσφέρει μία μεγάλης αξίας, σφαιρική γνώση της λειτουργίας της επιχείρησης αυτής ως συνόλου δραστηριοτήτων.

- H άνευ προηγουμένου «εισβολή» των νέων τεχνολογιών και κυρίως της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΑΙ) στο χώρο της πρακτικής άσκησης της νομικής επιστήμης πρόκειται να την επηρεάσει κατά τη γνώμη μου περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο «παραδοσιακό» επάγγελμα. Μία από τις βασικές, θετικές επιπτώσεις αυτής της «εισβολής» είναι το ότι ο νομικός σύμβουλος θα δαπανά σημαντικά λιγότερο χρόνο για «παραδοσιακές» νομικές εργασίες, όπως η έρευνα νομολογίας και θεωρίας ή η αναζήτηση υποδειγμάτων δικογράφων, συμβάσεων ή άλλων νομικών κειμένων. Αυτό θα έχει ως συνέπεια την επάρκεια χρόνου του νομικού συμβούλου για ουσιώδη δουλειά ανάλυσης, αλλά και σύνθεσης θεμάτων που είναι απαραίτητα για τη διαμόρφωση της εταιρικής, εμπορικής στρατηγικής. Βεβαίως, εδώ τίθεται το θέμα της συμβατότητάς της ενεργού συμμετοχής του νομικού συμβούλου στη διαμόρφωση εμπορικών και επιχειρηματικών αποφάσεων προς τις διατάξεις του Κώδικα Δικηγόρων που προβλέπουν ότι είναι ασυμβίβαστη η εκπροσώπηση ή συμμετοχή στη διοίκηση μίας εκ του νόμου εμπορικής εταιρείας, όπως είναι η ΑΕ, προς το λειτούργημα (προτιμώ τον όρο «επάγγελμα» που δεν θεωρώ καθόλου υποδεέστερο του «λειτουργήματος») του Δικηγόρου, εξισώνοντάς την προς την «άσκηση εμπορίας». Φρονώ ότι οι σχετικές διατάξεις είναι αναχρονιστικές και θα πρέπει να αναθεωρηθούν ως προς τους έμμισθους δικηγόρους. Ποια είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που, κατά τη γνώμη σας, πρέπει να έχει ένας νομικός σύμβουλος, ο οποίος δραστηριοποιείται σε μια ιδιαίτερη, ρυθμισμένη αγορά, όπως είναι αυτή της ενέργειας;

οποίων η δραστηριότητα επηρεάζεται ή πρόκειται να επηρεαστεί από τις εξελίξεις αυτές. Αυτή η προ-δραστική προσέγγιση έχει μεγάλη σημασία στην πρόληψη παραβάσεων του ρυθμιστικού πλαισίου, αλλά και στη διαμόρφωση επιχειρηματικής στρατηγικής συμβατής προς το πλαίσιο αυτό. Όπως εν γένει ο νομικός σύμβουλος κάθε επιχείρησης πρέπει να είναι εξωστρεφής, να συμμετέχει σε ελληνικά και διεθνή φόρα (συνέδρια, επιστημονικές οργανώσεις, ομάδες εργασίας ομοιοεπαγγελματικών συνδέσμων), όπου λαμβάνει χώρα συζήτηση, ανταλλαγή απόψεων για την ερμηνεία κρίσιμων διατάξεων, αλλά και διαβούλευση με την πολιτεία, τις ενωσιακές αρχές, τους ρυθμιστές των σχετικών αγορών. Με αυτόν το τρόπο, ο νομικός σύμβουλος συμβάλλει με τις γνώσεις και την εμπειρία του στον γόνιμο επιστημονικό διάλογο και, σε κάποιο βαθμό, στη διαμόρφωση κανόνων που επηρεάζουν τη λειτουργία της εταιρείας, στην οποία παρέχει τις υπηρεσίες του. Ο τομέας της ενέργειας έχει από τη φύση του μεγάλη σημασία τόσο για την εθνική οικονομία, όσο και για ευρύτερα υπερεθνικά σύνολα, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, στην νομοθετική και κανονιστική λειτουργία της οποίας κατέχει κεντρική θέση. Η διασυνοριακή ανάπτυξη και διασύνδεση δικτύων μεταφοράς ενεργειακών προϊόντων, πολλές φορές μεταξύ κρατών μελών της Ένωσης και τρίτων χωρών, θέτει ζητήματα διεθνούς δικαίου. Η επιβολή διεθνών εμπορικών κυρώσεων σε χώρες - παραγωγούς ενεργειακών προϊόντων απαιτεί ιδιαίτερους και ειδικούς χειρισμούς, ενώ η έρευνα και παραγωγή υδρογονανθράκων ανάγεται συχνά σε γεωπολιτικό ζήτημα. Η γνώση της περιβαλλοντικής νομοθεσίας και η εμπλοκή του νομικού συμβούλου στον τρόπο διαχείρισης της διαβούλευσης ή και των συγκρούσεων με φορείς που αντιδρούν στις επενδύσεις στον τομέα της ενέργειας είναι επίσης σημαντική παράμετρος. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η παραγωγή ενέργειας γίνεται από βαριά βιομηχανία, ενώ ακόμη και η ανάπτυξη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας προϋποθέτει παρέμβαση στο περιβάλλον, για την αξία της οποίας υπάρχουν συχνά αντιρρήσεις.

Η εμπλοκή του νομικού συμβούλου στη διαχείριση της διαβούλευσης ή των συγκρούσεων με φορείς που αντιδρούν στις επενδύσεις στον τομέα της ενέργειας είναι σημαντική παράμετρος του ρόλου του

Ο Νομικός Σύμβουλος σε μία εταιρεία που δραστηριοποιείται σε ρυθμισμένη αγορά, όπως αυτή της ενέργειας (φυσικό αέριο, παραγωγή και εμπορία ηλεκτρικής ενέργειας, πετρελαιοειδή), των τροφίμων, των τηλεπικοινωνιών, των φαρμάκων, των παιγνίων, των καπνικών προϊόντων κλπ., εκτός από την καλή γνώση του σχετικού ρυθμιστικού και κανονιστικού πλαισίου, πρέπει να παρακολουθεί από κοντά τις σχετικές εξελίξεις σε εθνικό, ενωσιακό και διεθνές επίπεδο. Να ενημερώνει τη διοίκηση της εταιρείας, στην οποία παρέχει τις υπηρεσίες του, να επιμορφώνει τα στελέχη των επιχειρηματικών μονάδων, των LAWYER _ 21

_INTERVIEW

Ιωάννης Λιανός Πρόεδρος της Ελληνικής Επιτροπής Ανταγωνισμού

Οι προκλήσεις του δικαίου του ανταγωνισμού στην covid και μετά-covid εποχή Με αφορμή την υγειονομική κρίση και τις επιπτώσεις αυτής στις διεθνείς αλυσίδες αξίας και το διεθνές εμπόριο, συζητήσαμε με τον Ιωάννη Λιανό για τον ρόλο του δικαίου του ανταγωνισμού στη διασφάλιση της ομαλής λειτουργίας της αγοράς με την ταυτόχρονη προστασία της δημόσιας υγείας, τα crisis cartels, αλλά και το πλαίσιο του ανταγωνισμού στην ψηφιακή οικονομία.

Της Αλεξάνδρας Βαρλά 22 _ LAWYER

Πείτε μας δυο λόγια για εσάς και την επαγγελματική σας πορεία έως σήμερα. Η επαγγελματική μου πορεία ήταν έως τώρα κυρίως πανεπιστημιακή, στον χώρο του δικαίου και της πολιτικής ανταγωνισμού. Πριν τον διορισμό μου ως Πρόεδρος της Επιτροπής Ανταγωνισμού κατείχα την έδρα δικαίου και πολιτικής ανταγωνισμού στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου UCL στο Λονδίνο, στο οποίο εργάζομαι από το 2005, και επίσης την έδρα Vincent Wright στη Νομική Σχολή του Sciences Po στο Παρίσι. Ήμουν, επίσης, ο ακαδημαϊκός διευθυντής του Κέντρου Δικαίου και Πολιτικής Ανταγωνισμού των χωρών BRICS με έδρα το Πανεπιστήμιο Higher School of Economics στη Μόσχα. Η ενασχόλησή μου με το δίκαιο ανταγωνισμού άρχισε από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 όταν άρχισα το διδακτορικό μου στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου σε αυτό το θέμα, το πρώτο διδακτορικό στη Γαλλία τότε το οποίο εφάρμοζε μία κριτική οικονομική ανάλυση του δικαίου στο δίκαιο ανταγωνισμού. Το διδακτορικό μου βραβεύτηκε από την Γαλλική Ακαδημία Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών το 2004. Επίσης, σπούδασα Ρύθμιση του Εμπορίου στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και κοινωνιολογία στο Πανεπιστήμιο του Cambridge. Το 2012 ήμουν ένας από τους 5 νομικούς που έλαβαν το Βραβείο Philip Leverhulme που διακρίνει κάθε χρόνο τους καλύτερους νέους (κάτω των 40 ετών) Πανεπιστημιακούς στην Μεγάλη Βρετανία. Έχω δημοσιεύσει 20 βιβλία και πλέον των 100 μελετών σε διάφορες γλώσσες, ενώ η δουλειά μου έχει μεταφραστεί στα Ισπανικά, Κινεζικά και Ρωσικά. Επίσης, έχω εργαστεί ως σύμβουλος σε κυβερνήσεις και επιχειρήσεις, αλλά και σε διεθνείς οργανισμούς για το δίκαιο και την πολιτική ανταγωνισμού. Τα τελευταία χρόνια έχω αναπτύξει ενδιαφέρον για την οικολογία και τη βιώσιμη ανάπτυξη, και έχω συνεισφέρει ως εμπειρογνώμονας σε Ευρωπαϊκές περιβαλλοντολογικές οργανώσεις, στο κόμμα των Πρασίνων στη Γερμανία και σε Ευρωπαϊκές Ενώσεις/Συνδικάτα για την προστασία των freelancers στη ψηφιακή οικονομία.

που γεννιούνται από τον Covid-19 και να θωρακίσει ουσιαστικά τη δημόσια υγεία σε παγκόσμιο επίπεδο; Το δίκαιο του ανταγωνισμού έχει να αντιμετωπίσει σημαντικές προκλήσεις στην covid και μετά-covid εποχή. Η υγειονομική κρίση αρχικά δημιούργησε σημαντικές αναταράξεις στις διεθνείς αλυσίδες αξίας και στο διεθνές εμπόριο, και παρατηρήσαμε σημαντικές αυξήσεις σε τιμές διαφόρων προϊόντων, όπως επίσης και φαινόμενα αισχροκέρδειας τα οποία έπρεπε να αντιμετωπιστούν άμεσα, μια και μπορούσαν να έχουν επίσης αρνητικές επιπτώσεις και για την υγειονομική κρίση. Η κρίση που αντιμετωπίζουμε οδηγεί σε σοκ τόσο από την πλευρά της προσφοράς, όσο και από την πλευρά της ζήτησης και είναι σημαντικό, λόγω επίσης και της κατάστασης της διεθνούς αγοράς για αυτά τα υλικά, για τα οποία υπάρχουν σημαντικές εισαγωγές στην Ελλάδα, να λάβουμε υπόψη τον διεθνή ανταγωνισμό και τα inter-market spillover effects (δευτερογενείς επιπτώσεις σε άλλες αγορές) που μπορεί να υπάρξουν σε ολόκληρη την αλυσίδα αξίας. Το δίκαιο ανταγωνισμού αποτελεί ένα ιδιαίτερα αποτελεσματικό εργαλείο για τη ρύθμιση της αγοράς, το οποίο δίνει τη δυνατότητα να επιβληθούν σημαντικές κυρώσεις. Το πρόβλημα του όμως είναι ότι όπως κάθε «βαρύ πυροβολικό» είναι δυσκίνητο, μια και υπόκειται σε αρκετά χρονοβόρες διαδικασίες με τις οποίες ο νομοθέτης έχει σκοπό να προστατεύσει τα δικαιώματα άμυνας των μερών. Συνεπώς, είναι δύσκολο για το δίκαιο ανταγωνισμού να φέρει αποτελέσματα άμεσα. Επίσης, ο τρόπος που είναι οργανωμένες οι Επιτροπές Ανταγωνισμού δεν τους επιτρέπει να έχουν άμεση πληροφόρηση για τις συνθήκες στην αγορά, σε περίπτωση που δεν έχει ανοίξει αυτεπάγγελτη έρευνα ή δεν υπάρχει συγκεκριμένη καταγγελία. Συνεπώς, για να είναι χρήσιμες σε τέτοιου είδους περιόδους, οι

Για να είναι χρήσιμες σε τέτοιου είδους περιόδους, οι Επιτροπές Ανταγωνισμού πρέπει να ασχοληθούν πιο συστηματικά με τη χαρτογράφηση των αγορών, να αναλάβουν έναν πιο προληπτικό ρόλο

Η πανδημία του κορωνοϊού φαίνεται να έχει αλλάξει ριζικά την παγκόσμια αγορά. Πιστεύετε ότι το δίκαιο ανταγωνισμού μπορεί να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις

LAWYER _ 23

_INTERVIEW Αυτό που ασφαλώς προβληματίζει την Επιτροπή Ανταγωνισμού, όπως επίσης φαντάζομαι και όλους τους επιχειρηματίες και εργαζόμενους, είναι το πώς η πανδημία θα επηρεάσει την αγορά και τη βιωσιμότητα πολλών χιλιάδων επιχειρήσεων και τις επιπτώσεις που αυτό μπορεί να έχει σε αγορές προϊόντων και εργασίας. Σύμφωνα με την πάγια πρακτική της Επιτροπής Ανταγωνισμού (ΕΑ), όπως και της ΕΕ, οι επιχειρήσεις οφείλουν να αντιμετωπίζουν τις όποιες δυσχερείς καταστάσεις της αγοράς ή τυχόν οικονομικές κρίσεις με μέσα που δεν περιορίζουν και δεν νοθεύουν τον ελεύθερο ανταγωνισμό. Ως εκ τούτου, η προβολή επιχειρημάτων αναφορικά με τον κίνδυνο αναστολής δραστηριότητας ή κήρυξης πτώχευσης συγκεκριμένης επιχείρησης προς δικαιολόγηση/νομιμοποίηση συμπεριφορών που κατ’αρχήν συνιστούν στρέβλωση του υγιούς ανταγωνισμού δεν γίνεται κατά κανόνα αποδεκτή. Μόνο κατ’ εξαίρεση, υπό αυστηρές προϋποθέσεις, έχει γίνει δεκτή η άμυνα της προβληματικής/φθίνουσας επιχείρησης για την έγκριση συγκεντρώσεων που οδηγούν στη δημιουργία ή ενίσχυση δεσπόζουσας θέσης, καθώς και για την μείωση ή απαλλαγή από κυρώσεις για αντι-ανταγωνιστικές συμπράξεις. Ειδικά για το τελευταίο, τα λεγόμενα crisis cartels αναφέρονται και ως καρτέλ ύφεσης (depression/recession cartels) ή αναδιάρθρωσης (restructuring agreements). Σε καταστάσεις όπου η πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα δεν μπορεί να εξαλειφθεί ή περιοριστεί από τις δυνάμεις της αγοράς (διαρθρωτικής φύσεως πρόβλημα), μια συντονισμένη μείωση του παραγωγικού δυναμικού είναι αναγκαία και, πιθανώς, μπορεί να δικαιολογήσει μία εξαίρεση από την γενική απαγόρευση για τις αντι-ανταγωνιστικές πρακτικές και συγκεκριμένα τις συμφωνίες αναδιάρθρωσης. Τέτοιες συμφωνίες επιχειρήσεων μπορεί να ικανοποιήσουν τα σωρευτικά κριτήρια της παρ. 3 του άρθρου 101 ΣΛΕΕ για εξαίρεση από την απαγόρευση της παρ. 1 του ιδίου άρθρου, υπό τον όρο όμως ότι μπορεί να οδηγήσουν σε μείωση της υπερβάλλουσας παραγωγικής ικανότητας, να οργανώσουν ορθολογικά την παραγωγή και να μην οδηγήσουν στην εξάλειψη του ανταγωνισμού, καθώς και να θέσουν τη βιομηχανία μακροπρόθεσμα σε υγιείς βάσεις. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η Επιτροπή δύναται να μειώσει το ύψος του προστίμου παράβασης βάσει αντικειμενικών αποδείξεων

Επιτροπές Ανταγωνισμού πρέπει να ασχοληθούν πιο συστηματικά με τη χαρτογράφηση των αγορών, να αναλάβουν έναν πιο προληπτικό ρόλο, να χρησιμοποιήσουν νέες τεχνολογίες, ειδικά τα Μεγάλα Δεδομένα και αλγόριθμους για να εστιάσουν την προσοχή τους σε προβληματικές αγορές όσον αφορά την αύξηση τιμών, αλλά επίσης και να λάβουν υπόψη τους το γενικότερο δημόσιο συμφέρον για την προστασία της δημόσιας υγείας. Ενδεχομένως, η συνεργασία μεταξύ των επιχειρήσεων (συμπεριλαμβανομένων και ανταγωνιστών) να είναι υπό ορισμένες προϋποθέσεις απαραίτητη για να μην υπάρξουν προβλήματα στην εφοδιαστική αλυσίδα και για την σταθεροποίηση των αγορών, κάτι για το οποίο σε ορισμένους τομείς, όπως η γεωργία, μπορεί να οδηγήσει και σε στοχευμένη παρέκκλιση από τους κανόνες του δικαίου ανταγωνισμού, όπως και έγινε σε Ευρωπαϊκό επίπεδο με ορισμένα αγροτικά προϊόντα. Ποια η γνώμη σας για τα λεγόμενα «καρτέλ της κρίσης» (“crisiscartels”); Θεωρείτε ότι οι επιχειρήσεις μπορούν να συνάψουν συνεργασίες για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της πανδημίας, παραμένοντας μέσα στα πλαίσια της νομιμότητας και των ορίων που θέτει το δίκαιο ανταγωνισμού; 24 _ LAWYER

19.11.20 Live on your screen

Για 18η χρονιά το Bank Management Conference θα εστιάσει στα καινοτόμα μέσα σχεδιασμού και μετασχηματισμού των Τραπεζών, υπό την επιρροή της πρόσφατης πανδημίας και των συνεπειών της στην αγορά, όπως και των περιβαλλοντικών, κλιματικών, κοινωνικών και γεωγραφικών προβλημάτων, τις νέες περιοχές και ευκαιρίες δημιουργίας εσόδων λαμβάνοντας υπόψη την βίαιη αλλαγή κουλτούρας, του Open Banking, της πελατοκεντρικότητας, των τεχνολογιών αιχμής και τον σχεδιασμό «έξυπνων» υπηρεσιών omni-channel.

▶ Οι Τράπεζες σε σταυροδρόμι - Έγκαιρες ενέργειες για ανάπτυξη ▶ Customer-centric Τράπεζες: Καινοτόμες Υπηρεσίες - Ρεαλιστικά πλάνα ▶ Το οικοσύστημα των Fintech και οι ευκαιρίες του Open Banking ▶ Τεχνολογία - το Κλειδί της σταθερής Ανάπτυξης www.bankmanagement.gr ▶ Bank Customer Experience μετά την πανδημία

ΜΕΓΑΛΟΙ ΧΟΡΗΓΟΙ

ΧΟΡΗΓΟΣ

ΣΥΜΜΕΤΟΧΕΣ: Χαρά Κατσαρού, Τ: 210-6617777 (εσωτ. 233) M: 6951 007 127 Ε: xkatsarou@boussias.com ΧΟΡΗΓΊΕΣ: Θάνος Θώμος, T: 210 6617 777 (εσωτ. 322) F: 210 6617 778 E: tthomos@boussias.com Λίζα Αντωνιάδη, T: 210 6617 777 (εσωτ. 158) F: 210 6617 778 E: lantoniadi@boussias.com ΠΕΡΊΕΧΟΜΕΝΟ: Βίκυ Παυλάτου, T: 6943 627 371 F: 210 6617 778 E: pavlatou@boussias.com

_INTERVIEW ότι η επιβολή του προστίμου θα έθετε ανεπανόρθωτα σε κίνδυνο την οικονομική βιωσιμότητα της εμπλεκόμενης επιχείρησης και θα οδηγούσε στην απώλεια της αξίας στοιχείων του ενεργητικού της. Εννοείται όμως ότι οι επιχειρήσεις πρέπει να είναι ιδιαιτέρως προσεκτικές, μια και η αυτοτελής πολιτική που οφείλουν να ακολουθούν στην αγορά, πρέπει να λαμβάνει χώρα και σε περιόδους που οι επιχειρήσεις βρίσκονται αντιμέτωπες με έκτακτες ή/και κυκλικές διακυμάνσεις της ζήτησης και της προσφοράς.

γίνεται ο ανταγωνισμός μεταξύ εταιρειών, ο οποίος δεν εστιάζει, όπως παλαιότερα σε ένα προϊόν ή οικογένεια προϊόντων τα οποία συνδέονται μεταξύ τους (standalone product strategy), αλλά πλέον γίνεται σε επίπεδο οικοσυστήματος (ecosystem strategy), το οποίο βασίζεται στα δεδομένα ως τον συνδετικό κρίκο μεταξύ διαφόρων οικονομικών δραστηριοτήτων, οι οποίες δεν έχουν πολλές φορές άμεση σχέση μεταξύ τους. Αυτή η αλλαγή μπορεί να έχει σημαντικές συνέπειες μια και μία επιχείρηση μπορεί να έχει ένα ποιοτικά καλύτερο και πιο φθηνό προϊόν από μία άλλη, αλλά εν τέλει να μην έχει καμία ελπίδα να την ανταγωνιστεί αποτελεσματικά εάν η άλλη εταιρεία «ενσωματώνει» το προϊόν αυτό σε ένα οικοσύστημα, στο οποίο έχει ήδη «κλειδώσει» ο καταναλωτής. Η ψηφιακή εποχή έφερε πράγματι στο προσκήνιο διαδικτυακούς μεσάζοντες και ψηφιακές πλατφόρμες που μπορούν να ελέγχουν και να οργανώνουν οικοσυστήματα μεγάλης αξίας, τα οποία δεν προσφέρουν απλώς προϊόντα και υπηρεσίες, αλλά και την τεχνική υποδομή και τα εργαλεία μέσω των οποίων νέα προϊόντα και νέες πλατφόρμες μπορούν να δημιουργηθούν. Έτσι, για παράδειγμα, έχουν προκύψει νέα ζητήματα ανταγωνισμού, όπου επιχειρήσεις έχοντας δεσπόζουσα θέση λόγω της εκ μέρους τους κατοχής σημείων ελέγχου του οικοσυστήματος (gatekeepers). Αυτό σημαίνει ότι μπορούν να επιβάλλουν καταχρηστικές πρακτικές σε άλλες επιχειρήσεις που συμμετέχουν στο οικοσύστημα. Η ισχύς των εταιριών που δεσπόζουν στο οικοσύστημα εντείνεται από το γεγονός ότι έχουν την δυνατότητα να εκμεταλλεύονται καλύτερα τους πελάτες που αγοράζουν από τα οικοσυστήματα, και να χρησιμοποιούν την κεντρική θέση τους σε αυτό, θέτοντας περιοριστικούς και δυνητικά αντι-ανταγωνιστικούς όρους τόσο στους τελικούς καταναλωτές, όσο και στις άλλες επιχειρήσεις που επιθυμούν να έχουν πρόσβαση σε αυτό.

Ανταγωνισμός και Δίκτυο 5G: πιστεύετε ότι η διανομή του Δικτύου 5G ελλοχεύει κινδύνους ανάπτυξης μονοπωλιακών πρακτικών; Αν και, πώς πιστεύετε ότι θα μπορούσαν να αποφευχθούν; Μιλώντας με την ακαδημαϊκή μου ιδιότητα, θεωρώ ότι ο στόχος των ρυθμιστικών αρχών που έχουν αναλάβει αυτό το δύσκολο έργο είναι διττός, μια και πρέπει όχι μόνο να οργανώσουν τη διανομή του 5G με τρόπο που να εξυπηρετεί την ανάπτυξη του Δικτύου 5G προς όφελος της οικονομικής ανάπτυξης και του δημοσίου συμφέροντος, αλλά επίσης να το σχεδιάσουν έχοντας υπόψη και την ανάγκη η δομή της αγοράς που θα προκύψει να είναι ανταγωνιστική. Αυτό το στάδιο σχεδιασμού εκ των προτέρων είναι ιδιαίτερα σημαντικό ώστε να αποφευχθεί η εφαρμογή του δικαίου ανταγωνισμού εκ των υστέρων. Βέβαια το θέμα της διανομής του δικτύου 5G είναι μία σημαντική παράμετρος, αλλά όχι η μόνη για τα ζητήματα ανταγωνισμού που τίθενται από το 5G. Υπάρχουν επίσης ζητήματα που άπτονται της τυποποίησης (standardization) του Internet of Things και του 5G, των βασικών πατεντών (Standard Essential Patents) σε αυτόν τον τομέα, και ήδη υπάρχει σχετική νομολογία για πιθανές αντι-ανταγωνιστικές πρακτικές.

Η πρόσβαση σε Big Data το οποίο δεν αφορά μόνο τη βάση δεδομένων αλλά και τους αλγόριθμους/data analytics θα αλλάξει σημαντικά τα δεδομένα για τον ανταγωνισμό στην ψηφιακή οικονομία

Υποστηρίζεται ότι η πρόσβαση σε big data μπορεί να αλλάξει τη δυναμική των εταιρειών στην αγορά. Ποιος είναι ο ρυθμιστικός ρόλος του ανταγωνισμού σε αυτό το πεδίο; Ασφαλώς, η πρόσβαση σε Big Data το οποίο δεν αφορά μόνο τη βάση δεδομένων αλλά και τους αλγόριθμους/data analytics θα αλλάξει σημαντικά τα δεδομένα για τον ανταγωνισμό στη ψηφιακή οικονομία. Θεωρώ ότι η σημαντικότερη αλλαγή είναι ο τρόπος με τον οποίο 26 _ LAWYER

2.000 CEOs & decision makers περιμένουν τις προτάσεις σας

Η τριμηνιαία έκδοση της Εταιρίας Ανωτάτων Στελεχών Επιχειρήσεων LeadingΕΑΣΕ κυκλοφορεί με ανανεωμένη ύλη και θεματολογία, και με τη σφραγίδα ποιότητας της Boussias Communications. Κατοχυρώστε την παρουσία σας στο περιοδικό που διαβάζουν περισσότεροι από 2.000 CEOs, Γενικοί Διευθυντές και θεσμικοί παράγοντες, και εξασφαλίστε την άμεση πρόσβασή σας σε εταιρείες με συνολικό τζίρο άνω των 50 δισ. ευρώ και προσωπικό που ξεπερνά τα 150.000 άτομα.

Για τη διαφημιστική σας προβολή καλέστε την Μαρίνα Καφέζα, Τ: 210 6617777 (εσωτερικό 252), Ε: mkafeza@boussias.com

28 _ LAWYER

_IN THE SPOTLIGHT Η ρυθμισμένη αγορά της ενέργειας στην Ελλάδα βρίσκεται σε στάδιο πλήρους αναδιαμόρφωσης, συμμορφούμενη με τις απαιτήσεις της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας και του Εθνικού Σχεδίου για την Ενέργεια και το Κλίμα. Η απολιγνιτοποίηση, η μετάβαση στις ΑΠΕ και το φυσικό αέριο ως καύσιμο-γέφυρα αποτελούν τον πυρήνα της νομοθετικής δραστηριότητας που μετασχηματίζει τον ενεργειακό χάρτη στην Ελλάδα και στην Ευρώπη.

Ο Ενεργειακός Χάρτης της Ελλάδας Στην πορεία προς μια πράσινη οικονομία Της

H

Αλεξιάννας Τσότσου

προστασία του περιβάλλοντος και η βιωσιμότητα είναι πλέον ένας από τους κυριότερους στόχους που διαπνέει όλη τη νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και κατά συνέπεια της Ελλάδας. Σε όλους τους τομείς δραστηριότητας, γίνονται συντονισμένες προσπάθειες, ώστε να συνδυαστεί η αποδοτικότητα με την αειφόρο ανάπτυξη, και η ΕΕ είναι πρωτοπόρος παγκοσμίως σε τέτοιου είδους πρωτοβουλίες.

LAWYER _ 29

Ο Ενεργειακός Χάρτης της Ελλάδας Φυσικά, για να επιτευχθεί η βιώσιμη ανάπτυξη και να αποτελέσει τη βασική αξία στην εξισορρόπηση των συμφερόντων κάθε κλάδου, θα πρέπει πρωτίστως να πραγματοποιηθεί ο ενεργειακός μετασχηματισμός που θα επιτρέψει στην οικονομία να βασίζεται σε πράσινες πηγές ενέργειας. Ο μετασχηματισμός αυτός έχει ξεκινήσει και αποτυπώνεται τόσο στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία όσο και στο Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα. Πρόκειται για νομοθετήματα που θέτουν μεγαλεπήβολους στόχους για τα επόμενα δέκα έως τριάντα χρόνια.

Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία και στόχοι βιωσιμότητας Στις 11 Δεκεμβρίου 2019, παρουσιάστηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία (European Green Deal), η οποία μάλιστα αποτελεί μία από τις σημαντικότερες προτεραιότητες της Ένωσης. Μπορεί να ήρθε στο φως της δημοσιότητας σε μια ατυχή συγκυρία, αφού σύντομα επισκιάστηκε από την επείγουσα ανάγκη αντιμετώπισης της πανδημίας COVID-19, όμως είναι οπωσδήποτε μια σπουδαία εξέλιξη που θα μας απασχολεί για δεκαετίες. Η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία αποτελεί μια αναπτυξιακή στρατηγική που αποσκοπεί στο μετασχηματισμό της ευρωπαϊκής οικονομίας, έτσι ώστε να επιτευχθεί η κλιματική ουδετερότητα, η αποδοτικότερη διαχείριση πόρων, η προστασία του φυσικού κεφαλαίου της ΕΕ και η προστασία των πολιτών από κινδύνους σχετικούς με το περιβάλλον. Οι φιλοδοξίες που τίθενται σε αυτή θα επηρεάσουν όλο το φάσμα της νομοθεσίας των κρατών-μελών και θα οδηγήσουν σε τεράστιες αλλαγές στον τομέα της ενέργειας. Συνοπτικά, οι κυριότεροι στόχοι της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας είναι οι ακόλουθοι: ► Μ ηδενισμός καθαρών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου έως το 2050 ► Μετάβαση στην κυκλική οικονομία με τη χρήση βιώσιμων και οικολογικά σχεδιασμένων προϊόντων, την ανάπτυξη ρυθμιστικού πλαισίου για βιοαποικοδομήσιμα πλαστικά, την προτεραιότητα στην επαναχρησιμοποίηση των πλαστικών και τον πράσινο μετασχηματισμό των βιομηχανιών ► Ε πενδύσεις σε υποδομές εναλλακτικών καυσίμων ► Μ είωση χρήσης χημικών φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων ► Δ ιαφύλαξη της βιοποικιλότητας

► Μ ηδενισμός ρύπανσης σε νερό, αέρα και έδαφος ► Θ έσπιση μηχανισμού δίκαιης μετάβασης

Κύριοι στόχοι ΕΣΕΚ έως το 2030 Το νέο Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα αποτελεί τον οδικό χάρτη για την οικοδόμηση ενός ολοκληρωμένου μοντέλου βιώσιμης ανάπτυξης και τη δημιουργία ελκυστικού επενδυτικού περιβάλλοντος για την ενεργειακή μετάβαση, η οποία φέρνει στο επίκεντρο την απολιγνιτοποίηση και την αυξημένη διείσδυση των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας. Το ΕΣΕΚ ευθυγραμμίζεται με τις απαιτήσεις και φιλοδοξίες της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας που υπογραμμίζει την ανάγκη άμεσης λήψης μέτρων για τη μείωση των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου, τη βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας, την καινοτομία στην αγορά ενέργειας και τον πρωταγωνιστικό ρόλο των ΑΠΕ. Οι στόχοι του ΕΣΕΚ είναι φιλόδοξοι, αλλά ρεαλιστικοί, όπως τους χαρακτηρίζει το Υπουργικό Συμβούλιο, και διατρέχουν όλο το φάσμα των πηγών ενέργειας στην Ελλάδα. Συγκεκρι30 _ LAWYER

_IN THE SPOTLIGHT μένα, προβλέπεται ότι μέχρι το 2030 θα έχουν επιτευχθεί οι ακόλουθοι ενεργειακοί και κλιματικοί στόχοι: ► μερίδιο λιγνίτη στην ηλεκτροπαραγωγή 0% ► μ είωση εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου 42% ► μ ερίδιο ΑΠΕ στην ακαθάριστη τελική κατανάλωση ενέργειας 35% ► β ελτίωση ενεργειακής απόδοσης 38% και ενεργειακή αναβάθμιση 60.000 κτιρίων το χρόνο ► π ροώθηση της ηλεκτροκίνησης με 30% των επιβατικών οχημάτων να είναι ηλεκτρικά ► α ύξηση χρήσης φυσικού αερίου ► ά ρση ενεργειακής απομόνωσης των νησιών Η επίτευξη των παραπάνω στόχων εκτιμάται ότι θα φέρει επενδύσεις ύψους 44 δισ. ευρώ μέσα στην επόμενη δεκαετία. Στο επίκεντρο της επενδυτικής δραστηριότητας θα βρεθούν οι ΑΠΕ, οι νέες υποδομές στα δίκτυα ηλεκτρισμού, η μετάβαση στην κυκλική οικονομία και τα μέτρα ενεργειακής απόδοσης. Οι επενδύσεις αυτές αναμένεται να κατανεμηθούν ως εξής: ► 9 δισ. ευρώ για ηλεκτροπαραγωγή από ΑΠΕ ► 5 ,5 δισ. ευρώ για υποδομές ηλεκτρικού συστήματος ► 5 δισ. ευρώ για ανακύκλωση ► 3 ,5 δισ. ευρώ έργα ανάπτυξης δικτύου ηλεκτρικής ενέργειας ► 2 ,2 δισ. ευρώ για διασυνοριακούς αγωγούς φυσικού αερίου ► 2 δισ. ευρώ για την αποθήκευση του φυσικού αερίου ► 2 δισ. ευρώ για την αντιμετώπιση των

Οι φιλοδοξίες που τίθενται στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία θα επηρεάσουν όλο το φάσμα της νομοθεσίας των κρατών-μελών και θα οδηγήσουν σε τεράστιες αλλαγές στον τομέα της ενέργειας

κινδύνων της κλιματικής αλλαγής ► 1,5 δισ. ευρώ επενδύσεις στα διυλιστήρια ► 1 ,3 δισ. ευρώ για νέες θερμικές μονάδες ηλεκτροπαραγωγής

Απολιγνιτοποίηση και Δίκαιη Αναπτυξιακή Μετάβαση Έως τις 10 Νοεμβρίου 2020 θα διαρκέσει η δημόσια διαβούλευση, στην οποία έχει τεθεί το Σχέδιο Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης (master plan) των λιγνιτικών περιοχών της Δυτικής Μακεδονίας και της Μεγαλόπολης. Με δεδομένο ότι ως το 2023 θα γίνει πλήρης απόσυρση όλων των λιγνιτικών μονάδων, κύρια προτεραιότητα του σχεδίου είναι να προσελκύσει παραγωγικές επενδύσεις στις λιγνιτικές περιοχές και να δημιουργήσει βιώσιμες θέσεις εργασίας που θα υπερκαλύψουν αυτές που θα χαθούν λόγω της απολιγνιτοποίησης. Το master plan για την απολιγνιτοποίηση παρέχει κίνητρα και ενισχύσεις για ιδιωτικές επενδύσεις αλλά και Συμπράξεις Δημοσίου και Ιδιωτικού Τομέα σε ένα μεγάλο εύρος πεδίων δραστηριότητας, όπως: ► δ ημιουργία και ανάπτυξη φωτοβολταϊκών πάρκων ► δημιουργία μονάδων φυσικού αερίου, πράσινου υδρογόνου και αποθήκευσης ενέργειας ► κ έντρο επεξεργασίας βιομάζας ► ο ικοσύστημα οινικού τουρισμού και άλλες δομές βιώσιμου τουρισμού ► β ιομηχανικό πάρκο ηλεκτροκίνησης ► α νάπτυξη έξυπνων μονάδων υδροπονίας ► κ λινική φυσικής αποκατάστασης ► περαιτέρω αναπτυξιακές δράσεις, όπως μονάδα διαχείρισης αποβλήτων, επιχειρηματικό πάρκο, θεματικό πάρκο ψυχαγωγίας και εκπαίδευσης, πεδίο ενεργειακής έρευνας και τεχνολογίας.

Ο μετασχηματισμός της αγοράς του φυσικού αερίου Στην πορεία από το λιγνίτη στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, το φυσικό αέριο θα αποτελέσει το καύσιμο-γέφυρα, καθώς συνδυάζει την υψηλή ενεργειακή αποδοτικότητα με τη χαμηλότερη εκπομπή ρύπων σε σχέση με το λιγνίτη. Σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Ενέργειας (ΙΕΑ), αυτή τη στιγμή το φυσικό αέριο συμμετέχει στην παγκόσμια ενεργειακή κατανάλωση σε ποσοστό

Ο Ενεργειακός Χάρτης της Ελλάδας 22,2%, έναντι 20,7% το 2000 και 15% το 1970. Οι προβλέψεις του ΙΕΑ για τη μελλοντική εξέλιξη του φυσικού αερίου δείχνουν τη συμμετοχή του να αυξάνει στο 25% το 2040. Σύμφωνα με το ΕΣΕΚ, οι κύριες προτεραιότητες της επόμενης περιόδου αναφορικά με τη χρήση του φυσικού αερίου είναι: ► Α νάπτυξη αναγκαίων υποδομών μεταφοράς και διανομής, για να δοθεί η δυνατότητα πρόσβασης στη χρήση φυσικού αερίου σε περισσότερους τελικούς καταναλωτές στον κτηριακό τομέα. Οι εκτιμώμενες επενδύσεις μόνο για τα δίκτυα διανομής υπολογίζεται ότι θα ανέλθουν στα 2 δισ. ευρώ την περίοδο 2020-2030. ► Α ύξηση χρήσης του φυσικού αερίου στη βιομηχανία και στις μεταφορές είτε μέσω δικτύων είτε με χρήση συμπιεσμένου (CNG) ή υγροποιημένου (LNG) φυσικού αερίου. ► Α ύξηση χρήσης στους τελικούς τομείς κατανάλωσης σε ποσοστό μεγαλύτερο του 50% σε σχέση με την κατανάλωση του 2016. Σε αυτό το πλαίσιο και για την επίτευξη των στόχων του ΕΣΕΚ σχετικά με την απολιγνιτοποίηση, ο ΔΕΣΦΑ ανακοίνωσε τον Ιούλιο και έβγαλε σε δημόσια διαβούλευση το Δεκαετές Σχέδιο Προγράμματος Ανάπτυξης ΕΣΦΑ 2021-2030, στο οποίο συμπεριλαμβάνονται δύο νέα έργα επέκτασης του ΕΣΦΑ, για την προμήθεια φυσικού αερίου σε νέες περιοχές. Το πρώτο έργο αφορά την επέκταση του δικτύου φυσικού αερίου μέσω νέου κλάδου αγωγού στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας. Σημαντικό πλεονέκτημα αυτού του αγωγού είναι η διασύνδεση του ΕΣΦΑ με μία περιοχή, όπου σχεδιάζεται η παραγωγή υδρογόνου. Το δεύτερο έργο αφορά τη διασύνδεση της πόλης της Πάτρας και της Βιομηχανικής Περιοχής Πατρών με το ΕΣΦΑ, με την ταυτόχρονη δυνατότητα μελλοντικών επεκτάσεων για την τροφοδότηση και άλλων πόλεων της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας. Τα δύο έργα εκτιμάται ότι θα έχουν ολοκληρωθεί μέχρι τα τέλη του 2023 και του 2025, αντίστοιχα, αποτελώντας μοχλό ανάπτυξης για τις δύο περιοχές με σημαντικά οφέλη για τις τοπικές κοινωνίες, την προστασία του περιβάλλοντος και την ανταγωνιστικότητα της βιομηχανίας.

Υπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας Κωστή Χατζηδάκη, να συνδυάσει την προστασία του περιβάλλοντος με την προώθηση της ανάπτυξης. Ορισμένοι από τους πυλώνες του νέου νόμου αφορούν αμιγώς περιβαλλοντικά ζητήματα, όπως η αναμόρφωση των δασικών χαρτών, η διαχείριση των αποβλήτων και η επιτρεπόμενη χρήση των προστατευόμενων περιοχών. Υπάρχουν, όμως, και διατάξεις που συνδέονται με την επενδυτική δραστηριότητα και το πώς αυτή μπορεί να συνυπάρξει με την προστασία του περιβάλλοντος, αλλά και να συνεισφέρει σε αυτή μέσω έργων στον τομέα των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας. Η φιλοδοξία του νόμου είναι να επιταχυνθεί και να απλοποιηθεί το πλαίσιο της περιβαλλοντικής αδειοδότησης, ώστε να γίνει προσέλκυση επενδύσεων και να προχωρήσει ευκολότερα η υλοποίηση έργων ΑΠΕ μέσω ενός ασφαλέστερου και συνεπέστερου αδειοδοτικού περιβάλλοντος. Υπό αυτό το πρίσμα, επεκτείνεται η χρονική διάρκεια της Απόφασης Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων (ΑΕΠΟ) από 10 σε 15 έτη και συρρικνώνεται ο χρόνος διεκπεραίωσης των σταδίων για την ανανέωση και τροποποίηση της ΑΕΠΟ μέσω της μείωσης των γραφειοκρατικών διαδικασιών. Συγκεκριμένα, δίνεται σε ορισμένες περιπτώσεις η δυνατότητα παράτασης της ΑΕΠΟ χωρίς την ανάγκη υποβολής Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, ενώ μειώνονται και τα απαιτούμενα στοιχεία του φακέλου για την επιτάχυνση της διοικητικής διαδικασίας. Επιπλέον, η άπρακτη παρέλευση των προθεσμιών δεν συνεπάγεται την απόρριψη ή την παύση της προόδου της διαδικασίας, αλλά αντίθετα τη μετάβαση στο επόμενο στάδιο ελέγχου, ώστε να αποφευχθεί η κωλυσιεργία της διοίκησης, ενώ ενεργοποιείται ξανά και ο θεσμός των πιστοποιημένων από το ΥΠΕΝ αξιολογητών, οι οποίοι μπορούν να προχωρήσουν σε έλεγχο πληρότητας του φακέλου ή γνωμοδότηση κατόπιν αιτήματος είτε του ίδιου του φορέα του έργου, είτε της περιβαλλοντικής αρχής.

Το ΕΣΕΚ αποτελεί τον οδικό χάρτη για την οικοδόμηση ενός ολοκληρωμένου μοντέλου βιώσιμης ανάπτυξης και τη δημιουργία ελκυστικού επενδυτικού περιβάλλοντος για την ενεργειακή μετάβαση

Οι βασικές διατάξεις του νέου περιβαλλοντικού νόμου Στις 7 Μαΐου 2020, δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ ο νέος περιβαλλοντικός νόμος (4865/2020), ο οποίος φιλοδοξεί, σύμφωνα με τα λεγόμενα του

32 _ LAWYER

_IN THE SPOTLIGHT

> Π οιες βασικές αλλαγές σηματοδοτούνται στην αγορά ενέργειας, εξαιτίας της

εφαρμογής του Εθνικού Σχεδίου για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ) το 2020; Σε ποιους τομείς θα δοθεί προτεραιότητα και για ποιο λόγο;

Αλεξάνδρα Σδούκου Γενική Γραμματέας Ενέργειας και Φυσικών Πόρων, Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας

Το ΕΣΕΚ έθεσε τους ενεργειακούς στόχους της Ελλάδας για το 2030, υιοθετώντας μάλιστα σε επιμέρους σημεία πιο φιλόδοξη προσέγγιση σε σχέση με τους κεντρικούς στόχους που έθεσε η Ε.Ε. Βλέπουμε, δε, σήμερα ότι η Ένωση αναθεωρεί τους στόχους της προς τα επάνω, όπως προσφάτως εξήγγειλε η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ursula von der Leyen, και αισθανόμαστε περήφανοι για μια από τις λίγες φορές που η Ελλάδα πρωτοπορεί σε μια «πράσινη» επιλογή της και η Ευρώπη ακολουθεί. Συνεπείς στους στόχους του ΕΣΕΚ, δεσμευόμαστε για αλλαγή του ενεργειακού μείγματος με πλήρη απεξάρτηση από το λιγνίτη, ένα καύσιμο ρυπογόνο και ακριβό. Παράλληλα, δίνουμε προτεραιότητα στην ταχεία διείσδυση Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας τόσο στην τελική κατανάλωση και στην ηλεκτροπαραγωγή, ενώ στηρίζουμε και το Φυσικό Αέριο, ως «καύσιμογέφυρα» που θα διευκολύνει τη μετάβαση. Τέλος, στο σχεδιασμό μας σημαντικό ρόλο παίζει η αποτελεσματική και ορθολογική διαχείριση των ενεργειακών μας πόρων, γι’ αυτό και υλοποιούμε πολιτικές που βελτιώνουν την ενεργειακή αποδοτικότητα, μια ενεργειακή μεταρρύθμιση με τα περισσότερα πολλαπλασιαστικά οφέλη. Πάνω σ’ αυτούς τους πυλώνες σχεδιάζουμε και υλοποιούμε τις πολιτικές που θα επιτρέψουν να πετύχουμε τους στόχους μας και να ξεπεράσουμε τους στόχους της Ευρώπης.

> Π οιες κατηγορίες επενδύσεων στην ενέργεια αποτελούν προτεραιότητα για το Υπουργείο; Με κεντρικό άξονα στρατηγικής την ενεργειακή μετάβαση σε μια απανθρακοποιημένη κοινωνία και οικονομία, η βασική προτεραιότητα είναι τα έργα ΑΠΕ, που θα αποτελέσουν τη «ραχοκοκαλιά» του συστήματος την επόμενη ημέρα. Συνεχίζουμε τη στήριξη νέων έργων ΑΠΕ, ώστε να πετύχουμε τους στόχους του ΕΣΕΚ, με το νέο σχήμα διαγωνισμών για τα επόμενα έτη να είναι στην τελική φάση σχεδιασμού του. Στο σχήμα αυτό, θα εντάσσονται τόσο mainstream τεχνολογίες (όπως τα φωτοβολταϊκά και τα χερσαία αιολικά), αλλά θα υπάρχει η δυνατότητα να στηριχθούν και αναδυόμενες τεχνολογίες που υπόσχονται πολλά για το μέλλον (όπως τα υπεράκτια αιολικά). Παράλληλα, προωθούμε τις επενδύσεις σε υποδομές που διευκολύνουν τη διείσδυση των ΑΠΕ εντός της χώρας, αλλά και τη διασύνδεσή μας με γειτονικές χώρες. Οι διαχειριστές των δικτύων επενδύουν τόσο στις φυσικές υποδομές (εθνικές και διεθνείς διασυνδέσεις, ενίσχυση του υφιστάμενου δικτύου) όσο και στις νέες τεχνολογίες («έξυπνοι μετρητές» για το ΔΕΔΔΗΕ, πρωτοβουλία Digital TSO για τον ΑΔΜΗΕ), ώστε να ανταποκριθούν στις ανάγκες που επιβάλλει η μετάβαση σε ένα νέο μοντέλο παραγωγής και κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας.

> Τ ι πρέπει να γίνει για να διευκολυνθούν οι επενδύσεις

σε ΑΠΕ; Ποιες οι προσδοκίες σας από την αναμόρφωση της αδειοδότησης και ποια άλλα μέτρα θα λάβετε; Για την κάλυψη των στόχων του ΕΣΕΚ πρέπει μέσα σε μια δεκαετία να προσθέσουμε 8,5 GW, μέσο όρο δηλαδή 850 MW ανά έτος. Αυτό αντιστοιχεί σε συνολικές επενδύσεις περίπου 9 δις για τη δεκαετία. Το επενδυτικό ενδιαφέρον υπάρχει και είναι έντονο. Αυτή τη στιγμή υπάρχουν 11.000 έργα, όλων των τεχνολογιών και των μεγεθών, για συνολικά 76 GW σε διάφορα στάδια ωριμότητας, ενώ οι ενδείξεις που έχουμε είναι ότι, στο νέο κύκλο αιτήσεων, θα υπάρξει πολύ έντονο ενδιαφέρον. Φυσικά, είναι βέβαιο ότι μόνο ένα μικρό μέρος αυτών των έργων θα υλοποιηθεί τελικά. Η αναλογία όμως σχεδόν 10 προς 1 μεταξύ των αναγκών μας με βάση το ΕΣΕΚ και του επενδυτικού ενδιαφέροντος καταδεικνύει ότι ο ανταγωνισμός μεταξύ των υποψηφίων επενδυτών θα αναδείξει τα ποιοτικά καλύτερα και οικονομικά συμφερότερα έργα. Η πρόσφατη απλοποίηση της αδειοδοτικής διαδικασίας που δρομολογήσαμε κατήργησε αχρείαστα γραφειοκρατικά βήματα και συνέβαλε στο επενδυτικό ενδιαφέρον που παραπάνω περιγράψαμε. Η σχεδιαζόμενη, νέα παρέμβασή μας θα μειώσει ακόμα περισσότερο το χρόνο ωρίμανσης ενός έργου, θα απλοποιήσει τις διαδικασίες σύνδεσης με το δίκτυο και θα καταργήσει ακόμα περισσότερα γραφειοκρατικά προσκόμματα. Παράλληλα, σχεδιάζουμε ένα σύστημα, όπου τα ΑΠΕ θα μπορούν να στηριχθούν μόνο στα συγκριτικά τους πλεονεκτήματα, τεχνολογικά αλλά και οικονομικά, χωρίς την ανάγκη πλαισίου στήριξης. Σε επίπεδο λειτουργίας, μεγιστοποιούμε τα τεχνολογικά οφέλη των ΑΠΕ συμπληρώνοντάς τα με ένα πλαίσιο για την αποθήκευση ενέργειας, που θα διευκολύνει την ευρεία και ταχεία ενσωμάτωση μεγάλου αριθμού ανανεώσιμων πηγών στο ενεργειακό σύστημα. Σε επίπεδο αγοράς, κάνουμε διαθέσιμα εργαλεία (όπως η αγορά ενεργειακών παραγώγων, τα διμερή συμβόλαια και οι εγγυήσεις προέλευσης) που θα επιτρέψουν στους επενδυτές να διαφοροποιήσουν την επιχειρηματική τους στρατηγική και να αντλήσουν οικονομικά οφέλη κατευθείαν από την αγορά. Στο νέο σύστημα ενέργειας, οι επενδυτές σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας καλούνται να επενδύσουν σημαντικά ποσά και εμείς διευκολύνουμε την ωρίμανση των επενδύσεων και παρέχουμε εργαλεία για την εύκολη χρηματοδότηση και υλοποίησή τους.

LAWYER _ 33

Ο Ενεργειακός Χάρτης της Ελλάδας Αδειοδοτικό και θεσμικό πλαίσιο για τα έργα ΑΠΕ Ο νόμος 4865/2020 αναδιαμορφώνει πλήρως το αδειοδοτικό πλαίσιο για τα έργα ΑΠΕ, δίνοντας έμφαση στην απλούστευση των διαδικασιών αδειοδότησης, την αυτοματοποίηση των ελέγχων και τη μείωση του οικονομικού βάρους. Οι σημαντικότερες αλλαγές είναι οι εξής: ► Η Άδεια Παραγωγής Ηλεκτρικής Ενέργειας (ΗΕ), όπως προβλέπεται από το ν. 3468/2006, αντικαθίσταται στο εξής από τη Βεβαίωση Παραγωγού ΗΕ. Η βεβαίωση δίνεται ηλεκτρονικά, σε συντομότερο χρονικό διάστημα και με την πλήρωση λιγότερων κριτηρίων. Φορέας αδειοδότησης τίθεται μεταβατικά η Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας. ► Η Βεβαίωση Παραγωγού ΗΕ χορηγείται για 25 χρόνια με δυνατότητα ανανέωσης για άλλα 25 έτη. ► Π ροβλέπεται μείωση του εφάπαξ τέλους υποβολής αίτησης υπέρ ΡΑΕ, το οποίο πλέον υπολογίζεται επί τη βάσει αξίας 60 €/MW, ενώ η ανώτατη αξία αυτού δεν δύναται να είναι μεγαλύτερη των € 12.000.

► Παράταση ισχύος αδειών και προθεσμιών εκτέλεσης έργων κατά 4 μήνες ► Αύξηση τιμών αποζημίωσης για παλιά αγροτικά φωτοβολταϊκά.

Συμπερασματικά Το νομικό πλαίσιο της ενέργειας βρίσκεται σε εποχή έντονων αλλαγών, οι οποίες απορρέουν από το βασικό στόχο της προστασίας του περιβάλλοντος και της βιώσιμης ανάπτυξης, όπως αυτός έχει τεθεί στο επίκεντρο της ευρωπαϊκής και της εθνικής πολιτικής. Η νομοθετική πρωτοβουλία αποδεικνύει ότι η ανάπτυξη και η επενδυτική δραστηριότητα δεν ανταγωνίζονται, αλλά αντίθετα συμβάλλουν στην αειφορία. Η παροχή κινήτρων και η απλοποίηση των διαδικασιών μπορούν να αποτελέσουν το θεμέλιο για έργα που θα οδηγήσουν στη μετάβαση στην πράσινη οικονομία μέσω του πλήρους μετασχηματισμού του ενεργειακού τοπίου στην Ελλάδα.

Προβλέψεις του νόμου 4865/2020 για τα φωτοβολταϊκά Ειδικά για τα φωτοβολταϊκά, οι ρυθμίσεις του νέου περιβαλλοντικού νόμου είναι εκτενείς και στοχεύουν επίσης στην προσέλκυση επενδύσεων μέσω της απλοποίησης της γραφειοκρατικής διαδικασίας αλλά και τη διευκόλυνση της υλοποίησης των έργων. Εκτός από τις διατάξεις για την περιβαλλοντική αδειοδότηση, την επέκταση της ΑΕΠΟ, τη μείωση του χρόνου διεκπεραίωσης του φακέλου και την αντικατάσταση της Άδειας Παραγωγής από τη Βεβαίωση Παραγωγής, οι οποίες αφορούν όλα τα έργα ΑΠΕ, ειδικά για τα φωτοβολταϊκά οι σημαντικότερες ρυθμίσεις είναι οι ακόλουθες: ► Α ύξηση του ορίου περιβαλλοντικής απαλλαγής φωτοβολταϊκών σταθμών από το 0,5 MWp στο 1 MWp ► Κ ατάργηση της ρύθμισης που προέβλεπε ΕΠΟ για σταθμούς που γειτνιάζουν, σε απόσταση μικρότερη των 150 μέτρων ► Ε γκατάσταση φωτοβολταϊκών σε περιοχές Natura και συγκεκριμένα στη ζώνη διαχείρισης οικότοπων και ειδών και στη ζώνη βιώσιμης διαχείρισης φυσικών πόρων

Η φιλοδοξία του περιβαλλοντικού νόμου είναι να απλοποιηθεί το πλαίσιο της περιβαλλοντικής αδειοδότησης, ώστε να προχωρήσει ευκολότερα η υλοποίηση έργων ΑΠΕ μέσω ενός ασφαλέστερου αδειοδοτικού περιβάλλοντος 34 _ LAWYER

_IN THE SPOTLIGHT

> Π ώς κρίνετε τις αλλαγές που επήλθαν στις διαδικασίες αδειοδότησης

των έργων Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας; Θεωρείτε ότι ο νέος περιβαλλοντικός νόμος θα επιτύχει το στόχο του για την απλούστευση και την επιτάχυνση των επενδύσεων σε ΑΠΕ;

Ιωάννης Αψούρης Γενικός Διευθυντής Νομικών Υπηρεσιών Ομίλου ΕΛΠΕ

Ο νόμος 4685/2020 (ΦΕΚ Α’ 92/7.5.2020) αποτελεί την πρόσφατη πρωτοβουλία της Πολιτείας προς την κατεύθυνση της επιτάχυνσης και απλοποίησης της περιβαλλοντικής αδειοδότησης. Σε ό,τι αφορά στα έργα ΑΠΕ, των οποίων η ανάπτυξη έχει κεντρική θέση στη δράση για μια καθαρή, προσιτή και ασφαλή ενέργεια της ευρωπαϊκής Πράσινης συμφωνίας, ο νέος νόμος επιφέρει τροποποιήσεις σε δύο βασικά αδειοδοτικά στάδια των εν λόγω έργων: στην ΑΕΠΟ (Απόφαση Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων) και στο νέο πλαίσιο της Βεβαίωσης Παραγωγού Ηλεκτρικής Ενέργειας από ΑΠΕ και ΣΗΘΥΑ που επί της ουσίας αντικαθιστά το καθεστώς της άδειας παραγωγής. Η παραπάνω νομοθετική πρωτοβουλία αποσκοπεί στην επιτάχυνση της υλοποίησης των έργων ΑΠΕ και την προσέλκυση επενδύσεων στον τομέα αυτόν. Ήδη από το πρώτο άρθρο του νόμου, η θεσμοθέτηση αυξημένης διάρκειας ισχύος της ΑΕΠΟ κατά 5 έτη (ήτοι από 10 σε 15 έτη) μεταθέτει το διοικητικό βάρος της διαδικασίας ανανέωσης της έγκρισης των περιβαλλοντικών όρων σε σημαντικά μεταγενέστερο χρονικό σημείο και δημιουργεί ένα ασφαλέστερο αδειοδοτικό περιβάλλον για τους επενδυτές. Σημαντικές είναι και οι νέες διατάξεις του νόμου για την σύντμηση των προθεσμιών για την έκδοση, την ανανέωση και την τροποποίηση της ΑΕΠΟ που οδηγούν σε λιγότερη γραφειοκρατία, αλλά και η προσπάθεια που γίνεται για την κατά το δυνατόν απλοποίηση των σχετικών διαδικασιών. Τέλος, σημειώνεται ότι προς τον σκοπό επίτευξης μεγαλύτερης διαφάνειας και επιτάχυνσης, από την 1η Ιανουαρίου 2021, όλη η διαδικασία της περιβαλλοντικής αδειοδότησης θα διεξάγεται μέσω του Ηλεκτρονικού Περιβαλλοντικού Μητρώου (ΗΠΜ). Περαιτέρω, ο νέος νόμος εισάγει το θεσμό της Βεβαίωσης Παραγωγού Ηλεκτρικής Ενέργειας από ΑΠΕ και ΣΗΘΥΑ που αντικαθιστούν την Άδειας Παραγωγής του ν. 3468/2006 για την Α’ Φάση Αδειοδότησης των έργων ΑΠΕ. Πιο συγκεκριμένα, η βεβαίωση εκδίδεται ηλεκτρονικά από τον Φορέα Αδειοδότησης (ως τέτοιος ορίζεται για μεταβατικό στάδιο η ΡΑΕ) και χορηγείται στη βάση της πλήρωσης λιγότερων κριτηρίων σε σχέση με την Άδεια Παραγωγής και σε αρκετά συντομότερο χρονικό διάστημα. Η εισαγωγή της υποχρέωσης για συνέχιση της αδειοδότησης των έργων, προκειμένου να διατηρηθεί σε ισχύ η βεβαίωση, εξυπηρετεί τον σκοπό της επίτευξης του ενωσιακού και εθνικού στόχου για την επέκταση και επιτάχυνση της διείσδυσης των ΑΠΕ, ενώ η πρόβλεψη για την καταβολή ενός εφάπαξ τέλους ως προϋπόθεση για την έκδοση της βεβαίωσης στοχεύει στην προσέλκυση σοβαρών επενδυτών στο τομέα των ΑΠΕ. Οι ανωτέρω πρωτοβουλίες της Πολιτείας εκτιμάται ότι θα έχουν θετικό αντίκτυπο στην ταχύτερη ανάπτυξη των έργων ΑΠΕ, καθώς αντιμετωπίζουν σε κάποιο βαθμό τη γραφειοκρατία που οδηγεί σε λιμνάζοντα για αρκετό καιρό έργα.

> Π ώς κρίνετε τη νέα απλούστερη και ταχύτερη διαδικασία που φιλοδοξεί να «ξεκλειδώσει» επενδύσεις στην αγορά φωτοβολταϊκών;

>

Επιδοκιμάζουμε τις πρωτοβουλίες του υπουργείου για την απλοποίηση των αδειοδοτικών διαδικασιών. Ανησυχούμε, ωστόσο, ότι, αν η παρέμβαση δεν είναι ολοκληρωμένη, η ανάσχεση απλά θα μετατοπιστεί σε επόμενα στάδια της διαδικασίας. Π.χ. έχει ήδη σχηματιστεί μακρύς κατάλογος υπό εξέταση έργων, για την κατάρτιση προσφοράς σύνδεσης, τόσο στον ΔΕΔΔΗΕ όσο και στον ΑΔΜΗΕ. Πιστεύουμε ότι χρειάζεται μια εκ βάθρων αναθεώρηση και απλοποίηση του αδειοδοτικού πλαισίου, με βάση την εμπειρία και άλλων χωρών.

ρογραμματίζονται επενδύσεις στην αγορά των φωτοβολταϊκών Π εντός του 2020 και 2021; Στην πρόσφατη ανταγωνιστική διαδικασία της ΡΑΕ (Ιούλιος 2020), η εταιρεία μας συμμετείχε επιτυχημένα με 5 φωτοβολταϊκά έργα συνολικής ισχύος 50 MWp. Η κατασκευή τους θα ξεκινήσει το 2021. Εντός του 2020, ολοκληρώθηκε η κατασκευή των 5 έργων για φωτοβολταϊκά, με συνολική ισχύ 45 MWp, που είχαν συμμετάσχει με επιτυχία στην πρώτη ανταγωνιστική διαδικασία της ΡΑΕ (Ιούλιος 2018). Αναμένουμε τους επόμενους μήνες την ωρίμανση περαιτέρω έργων και τη συμμετοχή τους στις προσεχείς ανταγωνιστικές διαδικασίες. Η εταιρεία μας έχει ξεκινήσει από το 2017 την ανάπτυξη φωτοβολταϊκών και αιολικών έργων συνολικής ισχύος περί το 1 GW. LAWYER _ 35

Σπύρος Παπαλάμπρου Διευθυντής ABO Wind Hellas

τους στόχους του ΕΣΕΚ αναφορικά με την αύξηση της χρήσης > Πφυσικού ώς κρίνετε αερίου μέχρι το 2030; Θεωρείτε ότι το νέο θεσμικό πλαίσιο είναι επαρκές για την ανάπτυξη των αναγκαίων υποδομών μεταφοράς και διανομής του φυσικού αερίου;

Σοφία Μιχελάκη Διευθύντρια Δραστηριοτήτων Νομικών Υπηρεσιών του ΔΕΣΦΑ

Το Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα αναδεικνύει ως έναν από τους βασικούς πυλώνες της κλιματικής πολιτικής της χώρας την αύξηση της χρήσης του φυσικού αερίου τα επόμενα χρόνια, φιλοδοξώντας να καταστήσει την Ελλάδα ενεργειακό κόμβο στην ευρύτερη περιοχή. Προβλέπει ένα αρκετά στιβαρό πλαίσιο επενδύσεων και αναλυτικό οδικό χάρτη για την επίτευξη των Ενεργειακών και Κλιματικών Στόχων έως το 2030 και αποτελεί μία σημαντική βάση για την επίτευξή τους. Οι προβλέψεις του ΕΣΕΚ για την ανάπτυξη των αναγκαίων υποδομών μεταφοράς και διανομής για την βελτίωση της πρόσβασης στη χρήση φυσικού αερίου στον κτιριακό τομέα, καθώς και την αύξηση της χρήσης του στη βιομηχανία και στις μεταφορές είναι ιδιαίτερα φιλόδοξες. Είναι σημαντικό πως το νέο αυτό θεσμικό πλαίσιο αναγνωρίζοντας την αξία του Φυσικού Αερίου προβλέπει, μεταξύ άλλων, την ενίσχυση των επενδύσεων για διασυνοριακούς αγωγούς και για έργα ανάπτυξης δικτύων και αποθήκευσης φυσικού αερίου, ενώ αναδεικνύει ως άμεση προτεραιότητα την υλοποίηση Έργων Κοινού (Ευρωπαϊκού) Ενδιαφέροντος (PCI). Ενδεικτικά παραδείγματα των σημαντικών εξελίξεων στον τομέα των υποδομών του φυσικού αερίου στην Ελλάδα είναι η εφαρμογή του μοντέλου πλήρους ιδιοκτησιακού διαχωρισμού και στο δίκτυο διανομής φυσικού αερίου, η πλήρης διάθεση του ποσοστού του δημοσίου στο δίκτυο διανομής φυσικού αερίου (ιδιωτικοποίηση της «ΔΕΠΑ ΥΠΟΔΟΜΩΝ»), αλλά και η έναρξη της διαγωνιστικής διαδικασίας παραχώρησης για την υπόγεια αποθήκη φυσικού αερίου Ν. Καβάλας. Το στοίχημα της νέας και φιλόδοξης αυτής θεσμικής βάσης που παρέχεται με το ΕΣΕΚ είναι να δοκιμασθεί αποτελεσματικά και με επιτυχία στην πράξη, δηλαδή στην φάση της υλοποίησής της. Για τον λόγο αυτό, χρειάζεται συντονισμένη, συνεχής και αποφασιστική συνεργασία των αρμοδίων φορέων και άρση των γραφειοκρατικών εμποδίων, ώστε να καταστεί εφικτή η επιτυχής ανάπτυξη μίας τόσο μεγάλης κλίμακας επενδύσεων στην χώρα που δεν έχει ξαναδοκιμασθεί στο παρελθόν. Όπως είναι αυτονόητο, ο ΔΕΣΦΑ, υπό την ιδιότητά του ως Διαχειριστή του Συστήματος Μεταφοράς Φυσικού Αερίου στην Ελλάδα, είναι έτοιμος να συνδράμει με όλη την τεχνογνωσία και το εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό που διαθέτει στην προώθηση όλων των στόχων του ΕΣΕΚ κατά την επόμενη δεκαετία, ώστε να αναδειχθεί η χώρα σε περιφερειακό ενεργειακό κόμβο, καθώς και στην προετοιμασία της μετάβασης στη νέα εποχή της πράσινης ενέργειας.

αλλαγές για την απλοποίηση των διαδικασιών > Θαδειόδοτησης εωρείτε ότι οιτωννομοθετικές ΑΠΕ μέσω της Ρυθμιστικής Αρχής Ενέργειας θα δώσουν την ώθηση που ζητάει η αγορά σε αυτόν τον τομέα; Ποιες επιπλέον νομοθετικές πρωτοβουλίες πρέπει, κατά τη γνώμη σας, να προωθηθούν για να επιτευχθούν οι στόχοι που θέτει το Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ); Θα μπορούσα να σας απαντήσω "διπλωματικά", αλλά θέλω να είμαι ειλικρινής: άνθρωποι αποτελούν την αγορά, άνθρωποι ζητάνε τους νόμους, άνθρωποι τους φτιάχνουν, άνθρωποι τους εφαρμόζουν. Οι άνθρωποι θα δώσουν την ώθηση που ζητάει η αγορά, οι άνθρωποι θα την ανακόψουν. Το Υπουργείο και η Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας καλούνται να λάβουν γενναίες αποφάσεις που ξεκινούν από την εσωτερική αναδιοργάνωσή τους, απαιτούνται δηλαδή πιο γρήγορες και ευέλικτες διαδικασίες. Οι προτεραιότητες (πράσινη ενέργεια, φτηνό ρεύμα και φυσικό αέριο) να μπορούν να συμβιβαστούν και να εξηγηθούν και στον καταναλωτή, είτε τον μεγάλο βιομηχανικό είτε τον μικρό οικιακό, ώστε να μπορεί ο καθένας να επιλέγει. Βλέπουμε κάποιες πρωτοβουλίες στον τομέα αυτό, αναμένουμε να δούμε τη δυναμική της εφαρμογής τους στην πράξη. Θα ήταν σκόπιμο επίσης - είναι ευκαιρία τώρα με την επικείμενη έναρξη λειτουργίας του Χρηματιστηρίου Ενέργειας - να ξαναδούμε τον ρόλο των θεσμικών παικτών εντός της αγοράς, των Διαχειριστών. Ώθηση στην αγορά, ναι, αλλά ας έχουμε πρώτα μία καθαρή εικόνα του τί είναι αγορά ενέργειας, πώς τη θέλουμε, για πού την προσανατολίζουμε. Ο στόχος πρέπει να τεθεί ξεκάθαρα και είμαστε έτοιμοι να βοηθήσουμε στην υλοποίησή του. Είναι ευχής έργον το ότι πλέον τόσο στο Υπουργείο και τη Γενική Γραμματεία Ενέργειας όσο και στη Ρυθμιστική Αρχή, στο τιμόνι βρίσκονται άνθρωποι με βαθιά γνώση της αγοράς, χωρίς παρωπίδες, οι οποίοι ήδη έχουν δώσει θετικά δείγματα γραφής.

36 _ LAWYER

Κωνσταντίνος Λαμπαδάριος Managing Partner, LA MBADARIOS LAW FIRM

_IN THE SPOTLIGHT που επήλθαν στις διαδικασίες > Παδειοδότησης ώς κρίνετε τιςτωναλλαγές έργων Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας; Θεωρείτε ότι ο νέος περιβαλλοντικός νόμος θα επιτύχει το στόχο του για την απλούστευση και την επιτάχυνση των επενδύσεων σε ΑΠΕ; Η απλοποίηση και επιτάχυνση των αδειοδοτικών διαδικασιών είναι πάντα ευπρόσδεκτη και καλοδεχούμενη. Ήταν επίσης και επιβεβλημένη λόγω των μεγάλων καθυστερήσεων που υπήρχαν ήδη από το πρώτο στάδιο της αδειοδότησης, το στάδιο δηλαδή της Άδειας Παραγωγής. Με το Ν.4685/2020 είχαμε απλοποίηση του πρώτου σταδίου αδειοδότησης με την υπόσχεση από πλευράς ΥΠΕΝ πως θα υπάρξουν και άλλα βήματα σε ότι αφορά π.χ. τις άδειες εγκατάστασης και λειτουργίας. Ως Σύνδεσμος Εταιριών Φωτοβολταϊκών είχαμε επισημάνει εδώ και χρόνια πως η διαδικασία έκδοσης άδειας παραγωγής ήταν αναίτια πολύπλοκη και ξεπερασμένη από τις συνθήκες της αγοράς. Καλωσορίσαμε, λοιπόν, την κατάργηση της άδειας παραγωγής και την αντικατάστασή της από μια Βεβαίωση Παραγωγού ΑΠΕ, η έκδοση της οποίας θα είναι απλούστερη και ταχύτερη. Επειδή όμως “ο διάολος κρύβεται στις λεπτομέρειες”, θα πρέπει να τονίσουμε πως υπάρχει θεωρητικά ο κίνδυνος να πέσει και η Βεβαίωση Παραγωγού στα ίδια γραφειοκρατικά γρανάζια και να οδηγηθούμε και πάλι σε αναίτιες καθυστερήσεις. Τα πρώτα σημάδια από την εφαρμογή της νέας νομοθεσίας δεν είναι ενθαρρυντικά προς αυτή την κατεύθυνση. Για παράδειγμα, ο Κανονισμός Βεβαιώσεων, ο οποίος θα έπρεπε να είναι έτοιμος από τη ΡΑΕ το αργότερο ως τις 7/8/2020, καθυστέρησε τουλάχιστον ένα τρίμηνο. Ελπίζουμε οι αρμόδιοι φορείς να βρουν σύντομα το βηματισμό τους και να τρέξουν γρηγορότερα τις νέες διαδικασίες, ώστε να γίνει πράξη η πρόνοια της κοινοτικής νομοθεσίας να ολοκληρώνεται η αδειοδότηση –ακόμη και μεγάλων έργωντο πολύ σε μια διετία.

επενδύσεις στην αγορά των > Πφωτοβολταϊκών ρογραμματίζονται εντός του 2020 και 2021; Το ενδιαφέρον Ελληνικών και ξένων Ομίλων για την Ελληνική αγορά φωτοβολταϊκών έχει ξεπεράσει κάθε προσδοκία, ειδικά για έργα με ισχύ μεγαλύτερη των 20MW. Αν αθροίσουμε και το έντονο ενδιαφέρον μικρομεσαίων Ελλήνων επενδυτών για μικρότερα έργα με ισχύ έως 500kW ή μέσω ενεργειακών κοινοτήτων, τότε η συνολική ισχύς των κατατεθειμένων αιτήσεων στην ΡΑΕ και στον ΔΕΔΗΕ ξεπερνάει τα 30GW! Όπως καταλαβαίνετε, δεν μπορούν να υλοποιηθούν όλα αυτά τα έργα, αλλά σίγουρα μπορούμε να προβλέψουμε με ασφάλεια ότι μέσα στα επόμενα χρόνια τα φωτοβολταϊκά θα κυριαρχήσουν έναντι οποιασδήποτε άλλης μορφής ενέργειας λόγω των εξαιρετικά ανταγωνιστικών τιμών ηλεκτρικής ενέργειας που μπορούν να πετύχουν. Από τους προηγούμενους διαγωνισμούς, έχουν κατακυρωθεί έργα αθροιστικής ισχύος 1,32GW. Έως σήμερα υπολογίζουμε ότι από αυτά έχουν κατασκευαστεί περίπου 200-250MW και αρκετό πλήθος εκτός διαγωνιστικών διαδικασιών (500kW και ενεργειακές κοινότητες), που ίσως να φτάνει και τα 300-350MW έως το τέλος του χρόνου. Για το 2021, αναμένουμε την εκτέλεση αρκετών έργων από τη δεξαμενή των διαγωνιστικών διαδικασιών (1,1GW ανεκτέλεστα), γιατί κάποια μπορούν να εκτελεστούν και το 2022 και περίπου 200-300MW από τη δεξαμενή των μικρότερων έργων. Άρα, τα έργα προς εκτέλεση για το 2021 θα μπορούσαν συνολικά να φτάσουν τα 700-800MW και ο εκτιμώμενος τζίρος μπορεί να ξεπεράσει και τα €500 εκ.

LAWYER _ 37

Δημήτρης Βαρλάμης Διευθυντής Πωλήσεων της Jinko Solar στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Συνδέσμου Εταιρειών Φωτοβολταϊκών (ΣΕΦ)

_IN THE SPOTLIGHT Η συμπόρευση της ναυτιλίας με την προστασία του περιβάλλοντος είναι ένα ζήτημα που απασχολεί τη διεθνή κοινότητα ολοένα και περισσότερο υπό την απειλή της κλιματικής αλλαγής. Οι νομοθετικές και θεσμικές πρωτοβουλίες για τη βιώσιμη ανάπτυξη στη ναυτιλία θέτουν ένα αυστηρό κανονιστικό πλαίσιο για τη μείωση της ρύπανσης από τις ναυτιλιακές δραστηριότητες, αλλά κοιτούν και πιο μακροπρόθεσμα προς την ανάπτυξη καινοτόμων τεχνολογιών υψηλότερης ενεργειακής αποδοτικότητας.

Βιώσιμη Ναυτιλία: Η γαλάζια ανάπτυξη στο επίκεντρο Της

H

Αλεξιάννας Τσότσου

ναυτιλία αποτελούσε ανέκαθεν κεντρικό μοχλό για το εμπόριο και την καινοτομία τόσο στην ευρωπαϊκή όσο φυσικά και στην ελληνική οικονομία. Όσο, όμως, οι ναυτιλιακές δραστηριότητες συμβάλλουν στην πρόοδο και την ανάπτυξη, άλλο τόσο θέτουν σε κίνδυνο το περιβάλλον. Με την προστασία του περιβάλλοντος και τη βιωσιμότητα να διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και του ΟΗΕ, η σχέση της ναυτιλίας με την αειφορία και οι προσπάθειες για την αποτροπή της ρύπανσης από τις θαλάσσιες δραστηριότητες είναι αναμενόμενο να βρίσκονται στο επίκεντρο. Οι κίνδυνοι για το περιβάλλον από τη μεταφορά ανθρώπων και, κυρίως, αγαθών είναι ποικίλοι και αφορούν διάφορα επίπεδα επιπτώσεων. Η πιο ευρέως γνωστή μορφή ρύπανσης είναι η λειτουργική, η οποία προέρχεται από τη συνήθη λειτουργία των πλοίων και εκτείνεται τόσο στα

ύδατα με τις μεταγγίσεις καυσίμων και πιθανές διαρροές στην φόρτωση, όσο και στον αέρα με την ατμοσφαιρική ρύπανση από τις εκπομπές διοξειδίων του θείου και διοξειδίου του άνθρακα των καυσίμων. Άλλες μορφές ρύπανσης είναι η ρύπανση κατά τη ναυπήγηση, συντήρηση ή διάλυση του πλοίου και η ρύπανση από τα ατυχήματα, όπως η βύθιση, η προσάραξη, η σύγκρουση και η πυρκαγιά στα πλοία. Το ζητούμενο, λοιπόν, είναι πώς μπορεί η ναυτιλία να συμβαδίσει με τη βιώσιμη ανάπτυξη, έτσι ώστε η δραστηριότητά της σε παγκόσμιο επίπεδο να μην επιβαρύνει το περιβάλλον. Πρόκειται για τη λεγόμενη «Γαλάζια Ανάπτυξη», η οποία αποτελεί μια μακροπρόθεσμη στρατηγική με στόχο τη μείωση μιας από τις κυριότερες πηγές ρύπανσης που οδηγούν στην κλιματική αλλαγή. Η ευρωπαϊκή νομοθεσία γύρω από το θέμα είναι πλούσια, ενώ έντονη είναι και η δράση που αναπτύσσεται σε επίπεδο αποκεντρωμένων οργανισμών.

38 _ LAWYER

LAWYER _ 39

_IN THE SPOTLIGHT Μείωση ατμοσφαιρικής ρύπανσης από τα καύσιμα Ως ένας από τους βασικούς τρόπους, με τους οποίους τα πλοία συμβάλλουν στην ατμοσφαιρική ρύπανση, το θείο στα καύσιμα αποτελεί εδώ και καιρό αντικείμενο διαπραγμάτευσης, ώστε να καθοριστεί σε τι ποσοστό θα επιτρέπεται για τα επόμενα χρόνια. Η Οδηγία 2016/802 ενσωματώνει το αναθεωρημένο παράρτημα VI της διεθνούς σύμβασης για την πρόληψη της ρύπανσης από πλοία του 1973, της MARPOL, που κυρώθηκε στην Ελλάδα με το νόμο 1269/1982.

H Οδηγία καθορίζει δύο περιοχές θαλάσσιας δραστηριότητας ανάλογα με την περιεκτικότητα θείου που επιτρέπεται στα καύσιμα. Στις Περιοχές Ελέγχου Εκπομπών (ECA), τα πλοία επιτρέπεται να χρησιμοποιούν μόνο πετρέλαιο εσωτερικής καύσης που περιέχει 0,1% θείο, εκτός αν έχουν εγκατεστημένα βιώσιμα συστήματα καθαρισμού καυσαερίου. Η Μεσόγειος βρίσκεται εκτός περιοχής ελέγχου εκπομπών, στην οποία προς το παρόν, στον ευρωπαϊκό χώρο, ανήκουν η Βόρεια θάλασσα, η Βαλτική θάλασσα και η θάλασσα της Μάγχης. Στις περιοχές εκτός ελέγχου εκπομπών οξειδίου του θείου, το όριο περιεκτικότητας σε θείο έχει οριστεί στο 0,5% από 1η Ιανουαρίου 2020. Το όριο αυτό έχει οριστεί και ως το ανώτατο παγκόσμιο όριο με απόφαση του Παγκόσμιου Οργανισμού Ναυτιλίας από τον Οκτώβριο του 2016. Όσον αφορά στη μείωση των εκπομπών του διοξειδίου του άνθρακα στις θαλάσσιες μεταφορές, την 1η Ιανουαρίου 2013 τέθηκαν σε ισχύ οι προβλέψεις του νέου Κεφαλαίου 4 του Παραρτήματος VI της MARPOL, το οποίο εισάγει μέτρα που έχουν στόχο τη βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας της ναυτιλίας, ώστε να περιοριστεί η κατανάλωση καυσίμων και οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Στον Κανονισμό 21 του Κεφαλαίου 4 εισάγεται ο Δείκτης Αποδοτικού Ενεργειακού Σχεδιασμού, ο οποίος αφορά κυρίως τεχνικά μέτρα και είναι υποχρεωτικός για τα νέα πλοία, ενώ στον Κανονισμό 22 εισάγεται και ένα υποχρεωτικό εργαλείο διαχείρισης, το οποίο αφορά λειτουργικά κυρίως μέτρα για όλα τα πλοία (νέα και υπάρχοντα). Για να μπορέσει ένα πλοίο να αποκτήσει το Διεθνές Πιστοποιητικό Ενεργειακής Αποδοτικότητας (IEEC), θα πρέπει να τηρεί τις απαιτήσεις για τον Δείκτη Αποδοτικού Ενεργειακού Σχεδιασμού. Σε ενωσιακό επίπεδο, στη Λευκή Βίβλο για τις Μεταφορές, που εκδόθηκε το 2011, η Ευρωπαϊκή

Επιτροπή ορίζει ότι συνολικά οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα από τη ναυτιλία θα πρέπει να μειωθούν κατά 40% (και αν είναι δυνατό κατά 50%) το 2050. Σε αυτό το πλαίσιο, εκδόθηκε ο Κανονισμός 2015/757, ο οποίος καθορίζει τη διαδικασία για την παρακολούθηση, την υποβολή εκθέσεων και την επαλήθευση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα από θαλάσσιες μεταφορές.

H «Γαλάζια Ανάπτυξη» αποτελεί μια μακροπρόθεσμη στρατηγική με στόχο τη μείωση της ρύπανσης των πλοίων, μιας από τις κυριότερες πηγές ρύπανσης που οδηγούν στην κλιματική αλλαγή 40 _ LAWYER

H Οδηγία 2016/802 καθορίζει δύο περιοχές θαλάσσιας δραστηριότητας ανάλογα με την περιεκτικότητα θείου που επιτρέπεται στα καύσιμα υγρές ουσίες, Παράρτημα ΙΙΙ για τις επιβλαβείς συσκευασμένες ουσίες, Παράρτημα IV για τα λύματα, Παράρτημα V για τα στερεά απόβλητα και Παράρτημα VI για απόβλητα σχετιζόμενα με αέριες εκπομπές).

Η δράση Elemed για τον εξηλεκτρισμό των πλοίων Στην πορεία προς τη γαλάζια ανάπτυξη, ενδιαφέρουσα και πολλά υποσχόμενη είναι η Δράση Electrification in the Eastern Mediterranean (Elemed), η οποία προωθεί τον εξηλεκτρισμό των πλοίων. Πρόκειται για δράση που συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση και έχει ως στόχο τη μελέτη όλων των τεχνικών, οικονομικών και νομικών ζητημάτων, καθώς και των ζητημάτων ασφαλείας που πρέπει να λυθούν, ώστε να γίνει εφικτή η χρήση του ηλεκτρισμού ως καυσίμου στα πλοία και η καθιέρωση των ναυτιλιακών δραστηριοτήτων με υβριδικά πλοία. Στη δράση συμμετέχουν η Ελλάδα, η Κύπρος και η Σλοβενία και συγκεκριμένα ο Οργανισμός Λιμένος Πειραιώς, το Δημοτικό Λιμενικό Ταμείο Κυλλήνης, η Αρχή Λιμένων Κύπρου και το Λιμάνι Koper. Μάλιστα, η πρώτη υποδομή ηλεκτροδότησης πλοίων εγκαινιάστηκε το Δεκέμβριο του 2018 στο λιμάνι της Κυλλήνης, ενώ στο επόμενο διάστημα θα δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στο λιμάνι του Πειραιά για την εκτεταμένη χρήση ηλεκτρικού ρεύματος, η οποία θα μειώσει όχι μόνο την ατμοσφαιρική ρύπανση, αλλά και την ηχορύπανση κατά τον ελλιμενισμό των πλοίων.

Υποδοχή καταλοίπων Η Σύμβαση MARPOL για τη θαλάσσια ρύπανση καθορίζει στα Παραρτήματα I, IV, V και VI την υποχρέωση των κρατών για εγκαταστάσεις Ευκολιών Υποδοχής Καταλοίπων πλοίων (ΕΥΚ). Τις διατάξεις αυτές ενσωματώνει η Οδηγία 2000/59 για τη διαχείριση των καταλοίπων των εμπορικών πλοίων, όπως τροποποιήθηκε από την Οδηγία 2007/71, η οποία κυρώθηκε με την Κοινή Υπουργική Απόφαση 8111.1/49/09 (ΦΕΚ 412Β/06-03-2009) «Μέτρα και όροι για τις λιµενικές εγκαταστάσεις παραλαβής αποβλήτων που παράγονται στα πλοία και καταλοίπων φορτίου». Συγκεκριμένα, οι λιμένες πρέπει να διαθέτουν εγκαταστάσεις παραλαβής αποβλήτων και καταλοίπων εμπορικών και επιβατικών πλοίων και να έχουν συντάξει σχέδιο, ώστε να τα παραλαμβάνουν και να τα διαχειρίζονται σύμφωνα με τις ισχύουσες περιβαλλοντικές διατάξεις για τη διαχείριση αποβλήτων. Κάθε κατηγορία αποβλήτων εμπίπτει σε διαφορετικά παραρτήματα (Παράρτημα I για τα πετρελαιοειδή, Παράρτημα ΙΙ για τις επιβλαβείς χύδην

Πρωτοβουλίες για τη βιώσιμη ανάπτυξη στη ναυτιλία Οι πρωτοβουλίες σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο για την προώθηση της αειφόρου ανάπτυξης στη ναυτιλία αυξάνονται με ραγδαίο ρυθμό και στοχεύουν στον έλεγχο εφαρμογής των υπαρχόντων υποχρεωτικών μέτρων του IMO και της Ε.Ε., στην περαιτέρω ανάπτυξη της

LAWYER _ 41

_IN THE SPOTLIGHT νομοθεσίας για τη μείωση της ρύπανσης στη θάλασσα, αλλά και στην εξεύρεση καινοτόμων και οικονομικά προσιτών τεχνολογιών, ώστε η ενεργειακή απόδοση των ναυτιλιακών δραστηριοτήτων να βελτιωθεί με τη συνακόλουθη μείωση των εκπομπών θείου (SOx και SO2), αζώτου (NOx) και σωματιδίων (PM). Συνοπτικά, αναφέρουμε την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Ασφάλειας της Ναυσιπλοΐας (European Maritime Safety Agency), υπό την οποία με απόφαση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στις 24 Σεπτεμβρίου 2013 ιδρύθηκε το European Sustainable Shipping Forum, το οποίο έχει ως αποστολή την υποστήριξη προς την Επιτροπή, ώστε να εφαρμοσθούν και να προωθηθούν οι πολιτικές της Ε.Ε. για καθαρή, ανταγωνιστική και βιώσιμη ναυτιλία. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αξίζει να επισημάνουμε, επίσης, τη συνεργασία τριών λιμενικών αρχών, του λιμένα της Βαλένθια, του Πειραιά και του Υπουργείου Ναυτιλίας της Κύπρου με το EIT Climate - KIC, που επιχειρούν να καταδείξουν πώς φιλόδοξοι θαλάσσιοι κόμβοι μπορούν να αποτελέσουν τους καταλύτες για τη μείωση των ρύπων άνθρακα που οφείλονται στη διεθνή ναυτιλία και το εμπόριο χρησιμοποιώντας την προσέγγιση της συστημικής καινοτομίας. Σε διεθνές επίπεδο, στα πλαίσια του Δικτύου Λύσεων Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΟΗΕ (UN Sustainable Development Solutions Network) ανακοινώθηκε το Δεκέμβριο του 2019 το Global Roundtable for Sustainable Shipping and Ports, το οποίο συγκεντρώνει ερευνητές, φορείς ανάπτυξης τεχνολογιών, ναυπηγούς, πλοιοκτήτες, λιμάνια και υπεύθυνους χάραξης πολιτικής από όλο τον κόσμο, για να συν-διαμορφώσουν τη στρατηγική για τη μετάβαση στη βιωσιμότητα, επιδιώκοντας καθαρές μηδενικές εκπομπές άνθρακα στην ναυτιλία έως το 2050. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι και η πρωτοβουλία Sustainable Shipping Initiative, η οποία εκκίνησε το 2010 από τον μη κερδοσκοπικό οργανισμό Forum for the Future και θέτει ως στόχο τη βιώσιμη ναυτιλία έως το 2040. Η συγκεκριμένη πρωτοβουλία συγκεντρώνει φορείς από όλο το φάσμα της ναυτιλιακής δραστηριότητας, έτσι ώστε να μπορέσει να εφαρμοστεί μια ολιστική προσέγγιση για την αντιμετώπιση των προκλήσεων, τις οποίες καλείται να ξεπεράσει η ναυτιλία την εποχή της κλιματικής αλλαγής. Μέλη της είναι όχι μόνο πλοιοκτήτες και ναυπηγοί, αλλά και ναυλωτές, πάροχοι υπηρεσιών και ναυτιλιακού εξοπλισμού, τράπεζες και ασφαλιστές, ακόμα και περιβαλλοντικές οργανώσεις.

H πρώτη υποδομή ηλεκτροδότησης πλοίων εγκαινιάστηκε το Δεκέμβριο 2018 στο λιμάνι της Κυλλήνης, με επόμενο στόχο το λιμάνι του Πειραιά για την εκτεταμένη χρήση ηλεκτρικού ρεύματος Παγκόσμια Ημέρα Ναυτιλίας Ενδεικτικός της σημασίας που δίνεται στην ανάπτυξη της ναυτιλίας με τρόπο βιώσιμο για το περιβάλλον είναι και ο βασικός άξονας του εορτασμού της φετινής Παγκόσμιας Ημέρας Ναυτιλίας, η οποία γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 24 Σεπτεμβρίου. Για το 2020, κεντρικό θέμα ήταν η «Βιώσιμη Ναυτιλία για έναν Βιώσιμο Πλανήτη» που σκοπό είχε να επισημάνει την ευαισθητοποίηση του Παγκόσμιου Οργανισμού Ναυτιλίας και, γενικότερα, της ναυτιλιακής κοινότητας στους στόχους της βιώσιμης ανάπτυξης και της προστασίας του περιβάλλοντος. Οι εκδηλώσεις και οι ομιλίες που έλαβαν χώρα στα πλαίσια της Παγκόσμιας Ημέρας Ναυτιλίας τόνισαν τη δυναμική που έχει η ναυτιλία, ως ο πιο αξιόπιστος και χαμηλού κόστους τρόπος μεταφοράς αγαθών, να συμβάλλει όχι μόνο στην οικονομία, αλλά και στην καινοτομία που θα οδηγήσει σε αποδοτικές λύσεις με σκοπό την αειφόρο ανάπτυξη.

Συμπερασματικά Ο συνδυασμός της βιώσιμης ανάπτυξης με τη ναυτιλία μπορεί να επιτευχθεί με διάφορους τρόπους. Εκτός από άμεσα, κατασταλτικά και ελεγκτικά κυρίως μέτρα που θέτουν αυστηρούς κανόνες για τη μείωση των εκπομπών των καυσίμων των πλοίων και την ασφαλή διαχείριση των καταλοίπων στους λιμένες, έμφαση δίνεται και στην ανάπτυξη τεχνολογιών που θα αντιμετωπίσουν ριζικά το πρόβλημα. Η βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας των πλοίων μέσω καινοτόμων σχεδιασμών και ο εξηλεκτρισμός τους αποτελούν προσεγγίσεις που θα μας απασχολήσουν ιδιαίτερα τα επόμενα χρόνια και θα θέσουν τους κανόνες και τις προϋποθέσεις της βιώσιμης ναυτιλίας σε νέα βάση.

42 _ LAWYER

> Π ώς συμβάλλει η ελληνική ναυτιλία στη βιώσιμη ανάπτυξη; H ναυτιλιακή βιομηχανία συμβάλει με ουσιαστικό τρόπο στην επίτευξη των στόχων περί περιβαλλοντικής βιωσιμότητας που έχει θέσει ο ΟΗΕ, στο πλαίσιο των «Αναπτυξιακών Στόχων της Χιλιετίας». Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η ναυτιλία έχει εξασφαλίσει έναν αξιόπιστο και χαμηλού κόστους τρόπο μεταφοράς του 90% του παγκόσμιου εμπορίου παρέχοντας τη δυνατότητα άμεσης πρόσβασης σε σημαντικά αγαθά και προϊόντα και συμβάλλοντας ταυτόχρονα στην παροχή βασικών ειδών επιβίωσης σε χώρες που αντιμετωπίζουν σοβαρές καταστάσεις ανέχειας. ‘Όσον αφορά στην προστασία του πλανήτη, την μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, η ναυτιλία αποτελεί ήδη την πιο αποτελεσματική μορφή εμπορικής μεταφοράς σε συνάρτηση των εκπομπών CO2 ανά τόνο-μίλι φορτίου που μεταφέρεται. Χαρακτηριστικά, η θαλάσσια μεταφορά διενεργεί περίπου το 90% των παγκόσμιων εμπορευματικών μεταφορών και αντιπροσωπεύει λιγότερο από το 3% των παγκόσμιων εκπομπών CO2. Η Ναυτιλία ήταν από τις πρώτες βιομηχανίες σε παγκόσμιο επίπεδο που ανέλαβε πρωτοβουλίες το 2011 μέσα από ένα παγκόσμιο ρυθμιστικό πλαίσιο των εκπομπών του διοξειδίου του άνθρακα. Επιπλέον, από την 1η Ιανουαρίου του 2020, οι εκπομπές οξειδίου του θείου από τα πλοία μειώθηκαν, με σημαντικά οφέλη για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον, γεγονός που δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί χωρίς την ουσιαστική δέσμευση της ναυτιλιακής βιομηχανίας και των βασικών εμπλεκόμενων μερών σε όλο το εύρος της μεταφορικής αλυσίδας. Το έτος 2020 αφιερώνεται στη “βιώσιμη ναυτιλία για έναν βιώσιμο πλανήτη”, παρέχοντας μια ακόμα ευκαιρία στην ναυτιλιακή κοινότητα και τον ΙΜΟ να εργαστεί με συνέπεια για την επίτευξη των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΣΒΑ), όπως αυτοί υιοθετήθηκαν στο πλαίσιο της 70ης Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών τον Σεπτέμβριο του 2015. Οι ΣΒΑ αναφέρονται σε παγκόσμιο επίπεδο και το χρονοδιάγραμμα υλοποίησης τους είναι το 2030. Ο ουσιαστικός στόχος είναι η προστασία του πλανήτη και η εξασφάλιση αξιοπρεπούς διαβίωσης για όλους τους ανθρώπους, με γνώμονα την διαμόρφωση επαρκών συνθηκών οικονομικής ανάπτυξης χωρίς διακρίσεις και αποκλεισμούς. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια, ο IMO έχει υιοθετήσει και εξακολουθεί να αναπτύσσει μέτρα για τη μείωση της ρύπανσης από τα πλοία, την προστασία των πολικών περιοχών, τον περιορισμό των απορριμμάτων από τα πλοία και την ασφαλή ηλεκτρονική ανταλλαγή πληροφοριών, ώστε να ανταπεξέλθει η ναυτιλία στις προκλήσεις της ψηφιοποίησης και την ενίσχυση της δυναμικής και αξιοκρατικής συμμετοχής των γυναικών στη ναυτιλιακή κοινότητα. Η Ελλάδα και η ελληνόκτητη ναυτιλία έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο στη διεθνή ναυτιλιακή αρένα, παραμένοντας σταθερά η πρώτη ναυτιλιακή δύναμη σε παγκόσμιο επίπεδο, και συμβάλλουν ουσιαστικά στην προσπάθεια της ευρύτερης ναυτιλιακής κοινότητας για την εξασφάλιση της βιώσιμης ανάπτυξης και την πραγματοποίηση των επιμέρους στόχων αυτής. Μέσα στα πλαίσια για την εξασφάλιση της βιώσιμης ανάπτυξης, ουσιαστικός είναι και ο ρόλος των Αλληλοασφαλιστικών Συνεταιρισμών -P&I Clubs- οι οποίοι παρέχουν στα μέλη τους, που αντιπροσωπεύουν σήμερα περισσότερο από το 90% του διεθνούς στόλου, ευρεία ασφαλιστική κάλυψη για απαιτήσεις που σχετίζονται με την αστική ευθύνη προς τρίτους, εξυπηρετώντας έτσι το διεθνές εμπόριο και παρέχοντας παράλληλα ουσιαστική προστασία στο περιβάλλον, στους ναυτικούς καθώς και στην ευρεία ναυτιλιακή κοινότητα μέσα από την παροχή πολλαπλών υπηρεσιών για την αποτελεσματική αντιμετώπιση, αλλά και την έγκαιρη πρόληψη πρόκλησης θαλασσίων ατυχημάτων. Το Αmerican P&I Club έχει υιοθετήσει ως βασική προτεραιότητα την εφαρμογή των στόχων βιωσιμότητας των Ηνωμένων Εθνών και τις έχει ενσωματώσει στις εσωτερικές διαδικασίες, με γνώμονα την προστασία του περιβάλλοντος και τον αμέριστο σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

LAWYER _ 43

Ελίνα Σουλή Regional Business Development Director, V.P- FD&D Manager

Οργανισμός Λιμένος Πειραιώς Τμήμα Δημοσίων Σχέσεων

ο ΟΛΠ τους στόχους για καθαρή και βιώσιμη ναυτιλία, > Πόπως ώς προωθεί αυτές έχουν τεθεί από τις διεθνείς συμβάσεις και την ευρωπαϊκή νομοθεσία; Η ΟΛΠ Α.Ε. αναγνωρίζοντας την μεγαλύτερη πρόκληση της εποχής, την ανάγκη αντιμετώπισης της κλιματικής κρίσης, στηρίζει και προωθεί τις επενδύσεις σε πράσινες τεχνολογίες και βιώσιμες λύσεις με στόχο την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και την κοινωνική ευημερία. Η ΟΛΠ Α.Ε. είναι μέλος του Ευρωπαϊκού Δικτύου EcoPorts και εφαρμόζει ολοκληρωμένη περιβαλλοντική διαχείριση, σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Σύστημα Περιβαλλοντικής Ανασκόπησης PERS (Port Environmental Review System), το οποίο επικεντρώνεται στον λιμενικό τομέα. Στο πλαίσιο αυτό, η ΟΛΠ ΑΕ έχει αναπτύξει και υλοποιεί συγκεκριμένη περιβαλλοντική πολιτική, εφαρμόζει διαδικασίες και παρακολουθεί συστηματικά τις περιβαλλοντικές παραμέτρους που σχετίζονται με όλες τις δραστηριότητες, ενώ στοχεύει στη συνεχή βελτίωση των περιβαλλοντικών επιδόσεών της, σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά και διεθνή πρότυπα, τις οδηγίες και καλές πρακτικές ESPO και με στόχο την προστασία του περιβάλλοντος και τη διατήρηση των φυσικών πόρων για τις μελλοντικές γενιές. Η ΟΛΠ ΑΕ εφαρμόζει Ενιαίο Σύστημα Διαχείρισης Ποιότητας και Περιβάλλοντος, πιστοποιημένο σύμφωνα με τα Διεθνή Πρότυπα ISO 9001:2015 και ISO 14001:2015, και δεσμεύεται για τη βελτίωση της περιβαλλοντικής επίδοσης και τη θέσπιση στόχων ποιότητας και περιβάλλοντος για τη διαχείριση των σημαντικών κινδύνων και ευκαιριών και των σημαντικών περιβαλλοντικών πλευρών. Η μελλοντική περιβαλλοντική και ενεργειακή κατεύθυνση της ΟΛΠ Α.Ε. συμβαδίζει με την αναπτυξιακή στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης που στοχεύει στην μετατροπή της Ευρώπης σε μία σύγχρονη, αποδοτική και μηδενικών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου οικονομία έως το 2050. Σε αυτό το σημείο να αναφέρουμε ότι η ΟΛΠ Α.Ε. έχει αναπτύξει ένα Σχέδιο Δράσης με στόχο την σταδιακή μετατροπή της σε ένα βιώσιμο και χαμηλού ανθρακικού αποτυπώματος λιμένα. Το Σχέδιο Δράσης της ΟΛΠ Α.Ε. αναπτύχθηκε στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού έργου SUPAIR-Sustainable Ports in Adriatic-Ionian Region του συγχρηματοδοτούμενου προγράμματος Interreg ADRION. Οι βασικοί πυλώνες του Σχεδίου Δράσης για την ΟΛΠ Α.Ε. είναι η βελτίωση της ποιότητας του ατμοσφαιρικού αέρα και η βιώσιμη ενεργειακή κατανάλωση από τις λιμενικές δραστηριότητες.

44 _ LAWYER

_IN THE SPOTLIGHT

> Θ εωρείτε ότι η υπάρχουσα νομοθεσία για την παράδοση των αποβλήτων των πλοίων στις λιμενικές εγκαταστάσεις είναι επαρκής ή απαιτείται να αναπτυχθεί περαιτέρω, ώστε να διασφαλιστεί η ασφάλεια και η προστασία του υδάτινου περιβάλλοντος εντός και εκτός λιμένων;

Η Εθνική και Ευρωπαϊκή πολιτική στον τομέα της προστασίας του θαλάσσιου περιβάλλοντος έχει επικεντρωθεί τα τελευταία χρόνια στην λήψη αποτελεσματικών μέτρων, ώστε να διασφαλιστεί η ασφάλεια και η προστασία του περιβάλλοντος εντός και εκτός λιμένων. Στην παρούσα φάση έχει εκδοθεί η νέα Οδηγία ΕΕ 2019/883 με την οποία καταργείται η οδηγία ΕΕ 2000/59/ΕΚ και αναμορφώνεται το πλαίσιο διαχείρισης των αποβλήτων πλοίων σχετικά με τις λιμενικές εγκαταστάσεις παραλαβής και διαχείρισης αυτών. Η εν λόγω Οδηγία αναμένεται να ενσωματωθεί στο ελληνικό δίκαιο εντός του έτους 2021.

> Σ τα πλαίσια της δράσης Elemed προωθούνται υποδομές ηλεκτροδότησης των πλοίων στα λιμάνια,

με την αρχή να έχει γίνει στο λιμάνι της Κυλλήνης. Είναι στα σχέδια του ΟΛΠ για τα επόμενα χρόνια μια αντίστοιχη επένδυση;

Η ΟΛΠ Α.Ε. σεβόμενη την ευρωπαϊκή νομοθεσία, τις περιβαλλοντικές ανάγκες και τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας αντιμετωπίζει σοβαρά τη προοπτική υλοποίησης της απαραίτητης υποδομής για την ηλεκτροδότηση των πλοίων. Η ανάπτυξη υποδομών ηλεκτροδότησης θα συμβάλει στη μείωση του λειτουργικού κόστους των πλοίων όταν θα βρίσκονται στο λιμάνι και στη μείωση των εκπομπών στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά. Η ΟΛΠ Α.Ε. μετά τη πρώτη συμμετοχή στη δράση ELEMED, η οποία συγχρηματοδοτήθηκε από το πρόγραμμα Connecting Europe Facilities (CEF) και εξέτασε σε πιλοτικό επίπεδο την εφαρμογή ενός ηλεκτρικού πλοίου και της αντίστοιχης υποδομής ηλεκτροδότησης, συμμετέχει αυτήν την περίοδο στην επίσης συγχρηματοδοτούμενη δράση EALING. Μέσω του EALING, η ΟΛΠ Α.Ε. θα ολοκληρώσει την εκπόνηση όλων των απαραίτητων μελετών για την ανάπτυξη των υποδομών ηλεκτροδότησης πλοίων σε συγκεκριμένες θέσεις του επιβατικού λιμένα Πειραιά.

ρωτοβουλία του Ελληνικού Δικτύου Λύσεων για τη Βιώσιμη > Π Ανάπτυξη των Ηνωμένων Εθνών, στο οποίο είστε συν-επικεφαλής, αποτελεί το Global Roundtable for Sustainable Shipping and Ports, το οποίο έχει ξεκινήσει τη δράση του από το Δεκέμβριο του 2019. Σε ποια κατεύθυνση πρέπει, κατά τη γνώμη σας, να κινηθεί η ευρωπαϊκή νομοθεσία τα επόμενα χρόνια, ώστε να προωθηθεί η βιώσιμη ναυτιλία; Στόχος μας είναι να φέρουμε κοντά όλους τους φορείς που σχεδιάζουν το μέλλον της βιώσιμης ναυτιλίας, από τους ερευνητές και τους ναυπηγούς μέχρι τους πλοιοκτήτες, τα λιμάνια τον IMO και τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής σε όλο τον κόσμο, ώστε όλοι μαζί να συν-διαμορφώσουμε τη στρατηγική για τη μετάβαση στη βιωσιμότητα, επιδιώκοντας καθαρές μηδενικές εκπομπές άνθρακα στη ναυτιλία έως το 2050. Θέλουμε να καταστήσουμε σαφές ότι όσοι καταβάλλουμε προσπάθειες για την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης δεν ανταγωνιζόμαστε τη ναυτιλία. Κάθε άλλο, λαμβάνουμε ιδιαιτέρως υπόψη ότι η ναυτιλία στηρίζει το παγκόσμιο εμπόριο και δημιουργεί εκατομμύρια θέσεις εργασίας. Από την άλλη, είναι δεδομένο ότι to 2,6% των παγκοσμίων εκπομπών σε CO2 αποδίδεται στη ναυτιλία, κάτι που συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στην κλιματική αλλαγή. Η κλιματική αλλαγή όχι μόνο στοιχίζει ανθρώπινες ζωές και δισεκατομμύρια κάθε χρόνο, αλλά επηρεάζει και την ίδια τη δραστηριότητα της υπερπόντιας ναυτιλίας. Το ζητούμενο, λοιπόν, είναι πώς μπορούμε να βοηθήσουμε τη ναυτιλία, τα λιμάνια και όλο το σύστημα της μπλε ανάπτυξης, ώστε να τους δείξουμε πώς μπορούν να χρησιμοποιούν καινοτόμες πρακτικές βιώσιμης ανάπτυξης χωρίς να υπομονεύουν τον κλάδο τους. Στόχος μας είναι να δημιουργήσουμε τεχνολογικά μονοπάτια και σχέδια χρηματοδότησης, για να υποστηριχθεί η δίκαιη μετάβαση που θα ενισχύσει την οικονομική αειφορία του ναυτιλιακού κλάδου.

LAWYER _ 45

Φοίβη Κουντούρη Καθηγήτρια Βιώσιμης Ανάπτυξης ΟΠA | Πρόεδρος Ευρωπαϊκής Επιστημονικής Ένωσης Οικονομολόγων Περιβάλλοντος & Φυσικών Πόρων | Συν-επικεφαλής στο Ελληνικό Δίκτυο Λύσεων για την Βιώσιμη Ανάπτυξη των Ηνωμένων Εθνών (UN Sustainable Development Solutions Network)

_IN THE SPOTLIGHT

LAWYER _ 46

Οι συνεργασίες μεταξύ ανταγωνιστικών επιχειρήσεων, για να επιτευχθούν οι στόχοι της βιώσιμης ανάπτυξης, ανοίγει ένα καινούριο πεδίο στο δίκαιο του ανταγωνισμού και φέρνει στο προσκήνιο έναν αναμενόμενο προβληματισμό. Καταστρατηγούν αυτές οι συμφωνίες τον ελεύθερο ανταγωνισμό ή μπορούν να συνυπάρξουν μαζί του; Η εξισορρόπηση αυτής της σχέσης μπορεί να επιτευχθεί αν τα οφέλη μιας συμφωνίας αποτιμηθούν υπό όρους ευρύτερου δημοσίου συμφέροντος και όχι αποκλειστικά σε μια συγκεκριμένη αγορά.

Δίκαιο Ανταγωνισμού και Βιώσιμη Ανάπτυξη: Έννοιες αντίθετες ή συμπληρωματικές; Της

H

Αλεξιάννας Τσότσου

βιώσιμη ανάπτυξη αποτελεί τα τελευταία χρόνια έναν στόχο, ο οποίος τίθεται στο επίκεντρο της νομοθετικής πρωτοβουλίας σχεδόν σε κάθε κλάδο επιχειρηματικής δραστηριότητας. Με το θεσμικό πλαίσιο που διαπνέει την πολιτική τόσο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όσο και του ΟΗΕ να θέτει αυστηρά όρια και να επιβάλλει οικολογικά πρότυπα παραγωγής, είναι πρακτικά αδύνατο να αφαιρέσουμε τη βιωσιμότητα από οποιαδήποτε εξίσωση που αφορά τους οικονομικούς και τους κοινωνικούς φορείς. Υπό αυτό το πρίσμα, οι επιχειρήσεις καλούνται να βρουν τρόπους, ώστε να υιοθετήσουν πρακτικές βιώσιμης ανάπτυξης και να συμβάλλουν στην προστασία του περιβάλλοντος. Δεν είναι σπάνιο φαινόμενο αυτό να επιτυγχάνεται μέσω συνεργασιών μεταξύ ανταγωνιστών, όπως στις περιπτώσεις της περιβαλλοντικής πιστοποίησης ή της θέσπισης συλλογικών στόχων ανακύκλωσης, χρήσης οικολογικών προϊόντων, αύξησης της αποδοτικότητας με παράλληλη μείωση των εκπομπών άνθρακα κλπ.

LAWYER _ 47

_IN THE SPOTLIGHT Το ερώτημα, λοιπόν, που ανακύπτει είναι πού βρίσκεται το δίκαιο του ανταγωνισμού και πώς τοποθετείται απέναντι σε αυτές τις συνεργασίες. Εκ πρώτης όψεως, οι απαιτήσεις του ελεύθερου ανταγωνισμού, όπως ορίζονται στο ενωσιακό δίκαιο κατά βάση από τα άρθρα 101 και 102 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ), φαίνεται να μην καλύπτονται - είναι όμως έτσι; Το ερώτημα δεν μπορεί να απαντηθεί με μια απλή καταφατική ή αρνητική απάντηση, αφού είμαστε μάρτυρες πολλών ζυμώσεων στο δίκαιο του ανταγωνισμού, ώστε να οριοθετηθεί η σχέση του με τη βιώσιμη ανάπτυξη και τις συνεργασίες που αυτή απαιτεί. Πρόκειται για ένα ζήτημα που βρίσκεται στο επίκεντρο του προβληματισμού στο πεδίο του ελεύθερου ανταγωνισμού και αποτέλεσε, μάλιστα, το θέμα του ψηφιακού συνεδρίου, το οποίο πραγματοποιήθηκε στις 28 Σεπτεμβρίου με πρωτοβουλία της Επιτροπής Ανταγωνισμού. Η ερμηνεία των διατάξεων υπό το φως του ευρύτερου νομοθετικού πλαισίου και των γενικών αρχών που διέπουν τις πολιτικές της Ε.Ε. και των κρατών μελών, αλλά και η εκτεταμένη δυνατότητα για εξαιρέσεις από τους αυστηρούς κανόνες κατά των συμπράξεων και των εναρμονισμένων πρακτικών, αποτελούν τη φαρέτρα των εργαλείων που διαθέτει ο νομικός κόσμος, για να εξισορροπήσει πιθανώς αντικρουόμενα συμφέροντα.

Το νομοθετικό πλαίσιο της Ε.Ε. και του ΟΗΕ ως αφετηρία ερμηνείας Η ερμηνεία των διατάξεων του ελεύθερου ανταγωνισμού δεν μπορεί να γίνει ολοκληρωμένα χωρίς να ληφθεί υπόψη η κατεύθυνση, η οποία δίνεται από το σύνολο του νομοθετικού πλαισίου τόσο στην ΕΕ όσο και στον ΟΗΕ. Σε αυτό, η βιώσιμη ανάπτυξη, η ανάπτυξη δηλαδή που ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να περιορίζει τις μελλοντικές γενιές να κάνουν το ίδιο, διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο. Η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, οι στόχοι της οποίας αντικατοπτρίζονται στο ελληνικό δίκαιο με το Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα, αλλά και η Ατζέντα 2030 για τη βιώσιμη ανάπτυξη του ΟΗΕ θέτουν αυστηρούς κανόνες και στόχους, όσον αφορά στη μείωση της ρύπανσης, τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και εναλλακτικών καυσίμων, καθώς

και τον μηδενισμό των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου. Παράλληλα, οι γενικότεροι στόχοι της βιώσιμης ανάπτυξης αποτυπώνονται σταθερά στις συνθήκες της Ε.Ε. Στο άρθρο 3 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ), γίνεται αναφορά στις οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές πτυχές της βιώσιμης ανάπτυξης, ενώ στο άρθρο 11 της ΣΛΕΕ αναφέρεται ρητώς ότι οι απαιτήσεις για την προστασία του περιβάλλοντος ενσωματώνονται στις πολιτικές και τα μέτρα της Ένωσης και των κρατών μελών. Αντίστοιχα, το άρθρο 13 της ΣΕΕ ορίζει ότι το θεσμικό πλαίσιο της Ε.Ε. αποσκοπεί στην προώθηση των αξιών της, την επιδίωξη των στόχων της και τη διασφάλιση της συνοχής στις πολιτικές και τις δράσεις της. Τα παραπάνω νομοθετικά κείμενα και διατάξεις σε συνδυασμό με τις γενικές αρχές της πρόληψης, της προφύλαξης και της ρήτρας «ο ρυπαίνων πληρώνει» αποτελούν το ερμηνευτικό πλαίσιο, το οποίο βοηθάει στην ιεράρχηση των αξιών και την επίλυση της σύγκρουσης σε περιπτώσεις, στις οποίες η εφαρμογή του δικαίου του ελεύθερου ανταγωνισμού μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τους στόχους της βιώσιμης ανάπτυξης.

Eίμαστε μάρτυρες πολλών ζυμώσεων στο δίκαιο του ανταγωνισμού, ώστε να οριοθετηθεί η σχέση του με τη βιώσιμη ανάπτυξη και τις συνεργασίες που αυτή απαιτεί

Η βιωσιμότητα ως ανταγωνιστικό πλεονέκτημα

Είναι, πάντως, αξιοπρόσεκτο ότι η Ευρωπαϊκή Βιομηχανική Στρατηγική τείνει να βλέπει τη βιωσιμότητα ως ανταγωνιστικό πλεονέκτημα των επιχειρήσεων και όχι ως ένα βάρος που επιβάλλεται άνωθεν. Οι βασικοί της πυλώνες είναι η ψηφιακή μετάβαση και η πράσινη μετάβαση, με αποτέλεσμα να τίθεται ως στόχος η βιώσιμη ανάπτυξη να αποτελεί χαρακτηριστικό των βιομηχανιών της Ευρώπης, μια ιδιότητα που μπορεί να τις ξεχωρίσει στο παγκόσμιο οικονομικό γίγνεσθαι και να ωθήσει στην περαιτέρω ανάπτυξη και εδραίωσή τους. Συνεπώς, η κοινωνικά υπεύθυνη συνεργασία μεταξύ των επιχειρήσεων, η οποία οδηγεί στην καινοτομία με στόχο τη βιωσιμότητα, δε μπορεί να αντιμετωπιστεί ως τροχοπέδη

48 _ LAWYER

στον ελεύθερο ανταγωνισμό, αλλά αντιθέτως ως εργαλείο μετασχηματισμού της βιομηχανίας στο μονοπάτι προς την πράσινη μετάβαση.

Κοινωνική διάσταση δικαίου του ανταγωνισμού Ένα ακόμη κρίσιμο χαρακτηριστικό του ελεύθερου ανταγωνισμού, όπως αυτός γίνεται κατανοητός στις σύγχρονες συνθήκες, είναι η κοινωνική του διάσταση. Η αποτελεσματικότερη κατανομή πόρων, η καινοτομία, ο οικονομικός εκδημοκρατισμός και ο περιορισμός της παγιωμένης οικονομικής ισχύος είναι βασικοί στόχοι που ενέπνεαν εξαρχής το δίκαιο του ελεύθερου ανταγωνισμού και καθίστανται ακόμα επιτακτικότεροι στο σημερινό ρευστό περιβάλλον των διαδοχικών οικονομικών κρίσεων. Αυτή η κοινωνική διάσταση της προστασίας του ανταγωνισμού δε μπορεί παρά να είναι συμβατή με τις αρχές της βιωσιμότητας, οι οποίες φέρνουν στο προσκήνιο την ανάγκη σεβασμού του ευρύτερου συνόλου.

Συμπράξεις, δεσπόζουσα θέση και έλεγχος συγκεντρώσεων υπό το πρίσμα της βιωσιμότητας Βεβαίως, το ερώτημα παραμένει. Όταν πρόκειται για συνεργατικά μοντέλα και δίκτυα που αποτελούνται από ανταγωνιστές, με στόχο να ανταποκριθούν οι επιχειρήσεις στις προκλήσεις της κυκλικής και βιώσιμης οικονομίας, πώς μπορεί το δίκαιο του ελεύθερου ανταγωνισμού να τις επιτρέψει και να μη σταθεί εμπόδιο σε τέτοιου είδους εναρμονισμένες πρακτικές, συμπράξεις και συγκεντρώσεις; Οι επιλογές, για να αποφευχθεί ο σκόπελος, είναι πολλές και προκύπτουν από το ίδιο το δίκαιο του ελεύθερου ανταγωνισμού, όπως αυτό διαρθρώνεται στη ΣΛΕΕ. Καταρχάς, οι συμπράξεις που ενισχύουν τη βιώσιμη ανάπτυξη μπορούν να εμπίπτουν στην παράγραφο 3 του άρθρου 101 ΣΛΕΕ (και άρθρου 1 του ν. 3959/2011), στην οποία καθορίζονται τα κριτήρια για την ατομική απαλλαγή συμπράξεων και εναρμονισμένων πρακτικών από τον κανόνα της απαγόρευσης της παραγράφου 1 του ίδιου άρθρου. Γενικά, οι προϋποθέσεις εξαίρεσης είναι να προωθείται με τη σύμπραξη η τεχνική και οικονομική πρόοδος, να καταλήγει δίκαιο μερίδιο των

οφελών στους καταναλωτές, να μην είναι η συμφωνία περισσότερο περιοριστική του ανταγωνισμού από όσο χρειάζεται και να μην καταργείται εντελώς ο ανταγωνισμός στην εσωτερική αγορά. Το ζητούμενο, λοιπόν, είναι να διαπιστωθεί αν οι συμφωνίες βιωσιμότητας εμπίπτουν σε αυτές τις εξαιρέσεις. Για να μπορέσει να δοθεί καταφατική απάντηση, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη η ευρύτερη κοινωνική ευημερία και όχι το στενό όφελος του καταναλωτή σε μια συγκεκριμένη αγορά. Σε μια σχετική ανάλυση του κόστους-οφέλους, είναι απαραίτητο να συνυπολογιστούν κι άλλοι παράγοντες, όπως το μη εμπορεύσιμο περιβαλλοντικό ενεργητικό και η χρηματική αποτίμηση των περιβαλλοντικών οφελών υπηρεσιών και προϊόντων. Ωστόσο, ορισμένες συμφωνίες δεν χρειάζεται καν να εξεταστούν ως εμπίπτουσες ή μη

Είναι αξιοπρόσεκτο ότι η Ευρωπαϊκή Βιομηχανική Στρατηγική βλέπει τη βιωσιμότητα ως ανταγωνιστικό πλεονέκτημα των επιχειρήσεων και όχι ως ένα βάρος που επιβάλλεται άνωθεν LAWYER _ 49

_IN THE SPOTLIGHT στην εξαίρεση της ατομικής απαλλαγής της παραγράφου 3, επειδή εκφεύγουν συνολικά του πεδίου του άρθρου 101 ΣΛΕΕ. Αυτό μπορεί να συμβαίνει είτε επειδή επιβάλλονται από κανόνα δικαίου, είτε επειδή δεν αφορούν οικονομική δραστηριότητα και, συνεπώς, δεν τίθεται ζήτημα περιορισμού του ανταγωνισμού. Πάντως, για να διευκρινιστεί καλύτερα αυτό το ζήτημα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει εκδώσει ήδη από το 2001 Οριζόντιες Κατευθυντήριες Γραμμές, σύμφωνα με τις οποίες μια περιβαλλοντική συμφωνία δεν επηρεάζει τον ανταγωνισμό, αν δεν επιβάλλει συγκεκριμένη υποχρέωση, ορίζει τις περιβαλλοντικές επιδόσεις προϊόντων χωρίς να επηρεάζει την ποικιλομορφία τους και οδηγεί στη δημιουργία πραγματικής αγοράς. Ιδιαίτερα χρήσιμη για τη διαφώτιση επί τέτοιων ζητημάτων είναι και η Προσωρινή Ανακοίνωση-Πλαίσιο, την οποία εξέδωσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, για να καθορίσει τα βασικά κριτήρια αξιολόγησης συνεργασιών για την αντιμετώπιση της έλλειψης εφοδιασμού με βασικά προϊόντα λόγω της πανδημίας του COVID-19. Το έγγραφο προβλέπει τη δυνατότητα ad hoc διαβεβαιώσεων σε επιχειρήσεις που τελούν στα συγκεκριμένα πλαίσια συνεργασίας και ουσιαστικά καθοδηγεί τις επιτροπές ανταγωνισμού των κρατών μελών, ώστε αφενός να ληφθούν υπόψη και μη οικονομικά στοιχεία και αφετέρου να υπάρξει ευελιξία στη διαμόρφωση της πολιτικής τους. Αυτή η προοπτική μπορεί να βρει εφαρμογή και στη σχέση της βιώσιμης ανάπτυξης με τον ελεύθερο ανταγωνισμό, η οποία θέτει με σαφήνεια τον προβληματισμό της ιεράρχησης των αξιών ανάμεσα στην ευημερία ενός ευρύτερου κοινωνικού συνόλου και στο στενό οικονομικό συμφέρον μιας συγκεκριμένης αγοράς. Ένα άλλο ζήτημα είναι το πώς αντιμετωπίζεται η κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης στα πλαίσια του άρθρου 102 ΣΛΕΕ, όταν ανακύπτουν θέματα βιώσιμης ανάπτυξης. Αυτό μπορεί να ιδωθεί από διπλή σκοπιά, αφού αφορά περιπτώσεις επιχειρήσεων με δεσπόζουσα θέση στην αγορά, οι οποίες είτε προβαίνουν σε αθέμιτες πρακτικές μη σεβασμού του περιβάλλοντος, είτε κινούνται στην αντίθετη κατεύθυνση και θέτουν ως στόχο βελτιώσεις αποτελεσματικότητας με σαφή οφέλη βιωσιμότητας. Στην πρώτη περίπτωση, οι πρακτικές των επιχειρήσεων που αδιαφορούν για την

προστασία του περιβάλλοντος εμπίπτουν στην έννοια της κατάχρησης δεσπόζουσας θέσης, ενώ στη δεύτερη περίπτωση, όπως για παράδειγμα όταν καθορίζεται υψηλότερη τιμή στα προϊόντα επιχείρησης με δεσπόζουσα θέση στην αγορά για την κάλυψη δαπανών βιωσιμότητας, ο χαρακτηρισμός της ως κατάχρηση θα πρέπει να θεωρείται εξαιρετικά αμφίβολος σύμφωνα με τις Κατευθύνσεις του 2009 που έχει δώσει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Φυσικά, για να αποφύγει μια επιχείρηση τη διαπίστωση παράβασης του άρθρου 102 ΣΛΕΕ θα πρέπει να αποδείξει ότι τα οφέλη τέτοιων πρακτικών αντισταθμίζουν τα αντι-ανταγωνιστικά αποτελέσματα, με το όφελος να κρίνεται και εδώ, όπως και στην περίπτωση του άρθρου 101 παρ. 3 ΣΛΕΕ, μέσω μιας ευρύτερης θεώρησής του στο κοινωνικό σύνολο και όχι αποκλειστικά με χρηματική αποτίμηση στη σχετική αγορά. Επιπλέον, η επιχείρηση με τη δεσπόζουσα θέση θα πρέπει να αποδείξει ότι οι βελτιώσεις της αποτελεσματικότητας είναι αποτέλεσμα της συμπεριφοράς της και ότι δεν υπάρχουν λιγότερο αντι-ανταγωνιστικές εναλλακτικές που θα μπορούσαν να επιφέρουν το ίδιο αποτέλεσμα. Στην ίδια λογική, η απαγόρευση χορήγησης από το κράτος ειδικών δικαιωμάτων σε επιχειρήσεις κατά άρθρο 106 ΣΛΕΕ ενδέχεται να μην καλύπτει τα αποκλειστικά δικαιώματα που χορηγούνται σε μια επιχείρηση, όταν αυτό γίνεται για την απόσβεση περιβαλλοντικών επενδύσεων και περιορίζεται στο αναγκαίο χρονικό διάστημα. Η λύση αυτή, η οποία εξισορροπεί την απαγόρευση των κρατικών ενισχύσεων με την προώθηση της βιωσιμότητας, μπορεί να ανευρεθεί μέσω της παραγράφου 2 του άρθρου 106, το οποίο εισάγει την εξαίρεση του επιτρεπόμενου της χορήγησης, όταν αυτή είναι απαραίτητη, για να εκτελεστούν τα καθήκοντα που έχουν ανατεθεί σε μια επιχείρηση. Πράγματι, θα ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθούν από ιδιώτες απαραίτητες περιβαλλοντικές επενδύσεις σε νευραλγικούς τομείς, αν δεν τους δινόταν η δυνατότητα μέσω αποκλειστικών δικαιωμάτων να επιτύχουν απόσβεση μέσα σε ένα εύλογο χρονικό διάστημα.

Η κοινωνική διάσταση της προστασίας του ανταγωνισμού είναι συμβατή με τις αρχές της βιωσιμότητας και την ανάγκη σεβασμού του ευρύτερου συνόλου

50 _ LAWYER

Ο στόχος για προάσπιση του δημοσίου συμφέροντος μέσω της προστασίας του περιβάλλοντος και της βιώσιμης ανάπτυξης των επιχειρήσεων γίνεται αντιληπτός και στον τρόπο, με τον οποίο αντιμετωπίζονται οι συγκεντρώσεις και ο έλεγχός τους στα πλαίσια του ελεύθερου ανταγωνισμού. Σύμφωνα με το άρθρο 2 του Κανονισμού Συγκεντρώσεων, η εξέλιξη της τεχνικής και οικονομικής προόδου, η οποία επιτυγχάνεται μέσω μιας συγχώνευσης, είναι ένας όρος που λαμβάνεται υπόψη, όταν ελέγχεται το επιτρεπτό της συγκέντρωσης. Ο προβληματισμός για το αν η βιωσιμότητα και οι βελτιώσεις αποτελεσματικότητας που γίνονται προς αυτή την κατεύθυνση μπορούν να ενταχθούν στην έννοια της οικονομικής και τεχνικής προόδου είναι υπαρκτός και αντίστοιχος με την ίδια προϋπόθεση της παραγράφου 3 του άρθρου 101 ΣΛΕΕ για τις ατομικές απαλλαγές των συμφωνιών και των εναρμονισμένων πρακτικών. Πολλές υποθέσεις για τον έλεγχο συγκεντρώσεων έχουν τεθεί υπόψη της Επιτροπής Ανταγωνισμού, όπως για παράδειγμα η σύσταση κοινής επιχείρησης από τις εταιρείες ΙΝΤΕΡΜΠΕΤΟΝ ΔΟΜΙΚΑ ΥΛΙΚΑ ΑΕ και ΠΟΛΥΕΚΟ ΑΕ ή η απόκτηση ελέγχουσας συμμετοχής της εταιρείας ΜΥΤΙΛΗΝΑΙΟΣ ΑΕ στην εταιρεία ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΑΛΟΥΜΙΝΙΟΥ ΜΕΤΑΛΛΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΕΠΑΛΜΕ, και είναι ενδιαφέρον ότι έχουν θέσει τα οφέλη βιωσιμότητας ως επιχειρήματα υπέρ του επιτρεπτού της συγκέντρωσης. Παρόλο που οι εν λόγω συγκεντρώσεις εγκρίθηκαν, η Επιτροπή Ανταγωνισμού δεν έχει έως τώρα αποφανθεί επί της σχέσης των οφελών βιωσιμότητας και του επιτρεπτού των συγκεντρώσεων.

Προτάσεις της Ελληνικής Επιτροπής Ανταγωνισμού Συμπερασματικά, δεν είναι ακόμα ξεκάθαρο τι επιτρέπεται και τι δεν επιτρέπεται στις συμφωνίες και τις συνεργασίες μεταξύ ανταγωνιστών για την επίτευξη στόχων βιωσιμότητας. Οι αρχές ανταγωνισμού των διαφόρων κρατών μελών στην Ε.Ε., όπως η Ολλανδική Αρχή για τους Καταναλωτές και τις Αγορές, προσπαθούν σταδιακά να ξεδιαλύνουν το τοπίο με κατευθυντήριες γραμμές που θα διευκρινίζουν ποιες κοινές πρωτοβουλίες βιωσιμότητας επιτρέπονται βάσει του δικαίου του ελεύθερου ανταγωνισμού. Η ελληνική Επιτροπή Ανταγωνισμού στα πλαίσια της τηλε-ημερίδας που πραγματοποιή-

θηκε στις 28 Σεπτεμβρίου έκανε ορισμένες προτάσεις στην κατεύθυνση της προώθησης ενός πολυκεντρικού μοντέλου ανταγωνισμού που λαμβάνει υπόψη πέρα από οικονομικές συνιστώσες και πρόσθετα στοιχεία, όπως η κοινωνική ευημερία, η προστασία του περιβάλλοντος και ο μετριασμός των φυσικών κινδύνων. Οι προτάσεις αυτές υπογράμμιζαν την ανάγκη να διευκολυνθεί η μετάβαση προς μια πράσινη οικονομία, να εναρμονιστούν οι κανόνες ανταγωνισμού με τις ευρύτερες συνταγματικές αξίες και τις γενικές αρχές της Ε.Ε. και να δοθεί η απαραίτητη νομική ασφάλεια στις επιχειρήσεις, ώστε να πραγματοποιήσουν κρίσιμες, για τη βιώσιμη ανάπτυξη, επενδύσεις. Επίκειται, επίσης, η σύνταξη κατευθυντήριων γραμμών που θα διευκρινίσουν τις προϋποθέσεις ιδιωτικών συνεργασιών με στόχο τη βιώσιμη ανάπτυξη, στο πλαίσιο των άρθρων 101 επ. ΣΛΕΕ και του νόμου 3959/2011. Αναμένουμε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Δεν είναι ακόμα ξεκάθαρο τι επιτρέπεται και τι δεν επιτρέπεται στις συμφωνίες και τις συνεργασίες μεταξύ ανταγωνιστών για την επίτευξη στόχων βιωσιμότητας LAWYER _ 51

οι στόχοι της βιωσιμότητας, όταν επιδιώκονται μέσω > Πσυμφωνιών ιστεύετε ότι και συμπράξεων των επιχειρήσεων, έρχονται σε σύγκρουση με το δίκαιο του Ελεύθερου Ανταγωνισμού; Υπάρχουν συγκεκριμένα κριτήρια που καθιστούν ξεκάθαρο τι επιτρέπεται και τι όχι σε αυτές τις συμφωνίες;

Ιωάννης Λιανός Πρόεδρος Επιτροπής Ανταγωνισμού

Δεν θεωρώ ότι οι στόχοι της βιωσιμότητας, όταν επιδιώκονται μέσω συμφωνιών και συμπράξεων των επιχειρήσεων, συγκρούονται πάντα με το δίκαιο του ελεύθερου ανταγωνισμού, καθώς η νομολογία έχει δημιουργήσει μια «ζώνη ασφαλείας» για συμφωνίες βιωσιμότητας που επιβάλλονται από το κράτος, ακόμη και για συμφωνίες αυτορρύθμισης σε κάποιες περιπτώσεις. Έτσι, ορισμένες συμφωνίες βιωσιμότητας ενδέχεται να μην εμπίπτουν στο απαγορευτικό πεδίο, όπως για παράδειγμα ένας μη δεσμευτικός κώδικας συμπεριφοράς που προάγει επιχειρηματικές πρακτικές με γνώμονα τη βιωσιμότητα αναφορικά με περιβαλλοντικά ή κλιματικά πρότυπα πιστοποίησης, ή όταν οι επιχειρήσεις μέσω συμφωνίας δημιουργούν νέα βιώσιμα προϊόντα. Ενόψει, όμως, της νομικής αβεβαιότητας και της ανάγκης για ταχεία μετάβαση στην πράσινη οικονομία, πρέπει να καταβληθούν περισσότερες προσπάθειες, προκειμένου να παρέχεται στις επιχειρήσεις η απαραίτητη νομική ασφάλεια, για να πραγματοποιήσουν επενδύσεις. Η συλλογή πληροφοριών σχετικά με τις επιχειρηματικές στρατηγικές και τα ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι επιχειρήσεις στη μετάβαση προς την πράσινη οικονομία είναι επίσης κρίσιμη, προκειμένου να προσαρμόζεται η εφαρμογή των κανόνων περί ανταγωνισμού στις συγκεκριμένες συνθήκες που αντιμετωπίζει κάθε εθνική οικονομία.

η Επιτροπή Ανταγωνισμού με το δίλημμα της επιλογής > Έανάμεσα χει έρθειστηναντιμέτωπη προστασία του ανταγωνισμού και τη διατήρηση των συνεργασιών μεταξύ ανταγωνιστών για την επίτευξη των στόχων βιωσιμότητας; Παρουσιάζει η Επιτροπή Ανταγωνισμού ευελιξία στη διαμόρφωση της πολιτικής της μέσω ενός πολυπαραγοντικού μοντέλου προσέγγισης; Η Επιτροπή Ανταγωνισμού δεν έχει έρθει ακόμα αντιμέτωπη με αυτό το δίλημμα, αν και σε ορισμένες συγκεντρώσεις στο παρελθόν το θέμα της βιωσιμότητας έχει αναφερθεί, χωρίς όμως να έχει απασχολήσει ουσιαστικά την Επιτροπή. Μπορώ, όμως, να αναφέρω ότι ύστερα από τη δημοσίευση του Υπηρεσιακού Εγγράφου Συζήτησης της Επιτροπής τον προηγούμενο μήνα, εξετάζεται η δυνατότητα ενός σχεδίου συνεργασίας, το οποίο θα θέσει ζητήματα ανταγωνισμού, αλλά ταυτόχρονα θα έχει και θετικές συνέπειες για τη βιώσιμη ανάπτυξη. Η Επιτροπή εξετάζει την ανάπτυξη ενός «sandbox» για τη βιωσιμότητα στο πλαίσιο των κανόνων περί ανταγωνισμού, προκειμένου η βιομηχανία να πειραματιστεί με νέες μορφές επιχειρήσεων που επιδιώκουν την επίτευξη στόχων βιωσιμότητας πιο γρήγορα και αποτελεσματικά και μπορεί να συνεπάγονται συνεργασία μεταξύ ανταγωνιστικών επιχειρήσεων ή ακόμη και πιο μόνιμες αλλαγές στη δομή της αγοράς. Αυτό θα μπορούσε να γίνει υπό την αίρεση κάποιας μορφής χρονικά περιορισμένης αδειοδότησης, υπό την περιοδική και στοχευμένη εποπτεία της ΕΑ, αφού πρώτα έχουν αξιολογηθεί οι πιθανές αντι-ανταγωνιστικές επιπτώσεις σε σχέση με την ανάγκη παροχής κινήτρων για επενδύσεις βιωσιμότητας και αφού έχει πραγματοποιηθεί δημόσια διαβούλευση, όπως είναι η βέλτιστη πρακτική για έργα περιβαλλοντικών υποδομών. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η εφαρμογή ενός πολυπαραγοντικού μοντέλου προσέγγισης θα είναι απαραίτητη.

Αλέξανδρος Χατζόπουλος Γενικός Διευθυντής Συνδέσμου Επιχειρήσεων και Βιομηχανιών (ΣΕΒ)

τη σχέση μεταξύ ελεύθερου ανταγωνισμού > Πκαι ώς κρίνετε βιώσιμης ανάπτυξης; Θεωρείτε ότι οι υποχρεώσεις και οι συμφωνίες μεταξύ των επιχειρήσεων για την επίτευξη των στόχων βιωσιμότητας μπορούν να πλήξουν τον ανταγωνισμό στην αγορά; Ζούμε στην εποχή που οι επιχειρήσεις μεγιστοποιούν την αξία τους και χτίζουν ισχυρές σχέσεις εμπιστοσύνης με την κοινωνία, όταν επιλέγουν να φύγουν από το στενό πλαίσιο της εμπορικής ή παραγωγικής τους δραστηριότητας και αναλαμβάνουν παράλληλο ρόλο στην επίτευξη ευρύτερων συλλογικών επιδιώξεων. Η στροφή στη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, η ανάληψη δράσεων για την αντιμετώπιση

52 _ LAWYER

_IN THE SPOTLIGHT η υιοθέτηση περιβαλλοντικών δράσεων να επηρεάσει τη > Πδομή ώς μπορεί της ελληνικής οικονομίας και ποιοι μετασχηματισμοί είναι απαραίτητοι, για να συμβεί αυτό; Η σημαντικότερη δύναμη για τη μετάβαση στη βιώσιμη ανάπτυξη είναι η τεχνολογική καινοτομία σε τομείς, όπως οι Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας και η «πράσινη» γεωργία. Αυτή η καινοτομία πρέπει να έρθει πιο κοντά στο γίγνεσθαι των επιχειρήσεων, οι οποίες καλούνται να αναδιαμορφωθούν, ώστε να εφαρμόσουν τους 17 στόχους της βιώσιμης ανάπτυξης με βάση την Agenda 2030 του ΟΗΕ. Ωστόσο, είναι λίγοι οι φορείς που γνωρίζουν πώς να εφαρμόσουν όλες τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης, καθώς πρόκειται για ένα διεπιστημονικό πεδίο. Απαιτείται τεράστια αναδιαμόρφωση στην παιδεία, ώστε οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις να αποκτήσουν τη γνώση για την εφαρμογή των αρχών της αειφορίας και να αξιοποιήσουν την αλματώδη τεχνολογική πρόοδο. Στην εποχή της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης, η ταχύτητα των εξελίξεων είναι τεράστια. Το ερώτημα, λοιπόν, είναι αν μπορεί ο άνθρωπος να κάνει ένα τόσο μεγάλο βήμα, ώστε να προλάβει και να αξιοποιήσει αυτή την πρόοδο. Η τεχνολογική καινοτομία απαιτεί δημόσιες επενδύσεις σε υποδομές που δεν είναι δυνατόν να αναπτυχθούν από την ιδιωτική πρωτοβουλία. Μόνο αφού γίνουν μεγάλες επενδύσεις, θα επέλθει ισορροπία στην οικονομία, θα μειωθεί στους μικρότερους επενδυτές ο φόβος λόγω της πανδημίας του COVID-19, για να επενδύσουν εν συνεχεία και αυτοί.

αποτελεί ανταγωνιστικό πλεονέκτημα των > Θεπιχειρήσεων εωρείτε ότι ηή βιωσιμότητα εμπόδιο στην ελεύθερη ανάπτυξή τους;

H βιωσιμότητα είναι αυτή τη στιγμή βασικός άξονας στην ευρωπαϊκή και διεθνή νομοθεσία. Η στόχευση της χρηματοδοτικής δραστηριότητας σε projects που προωθούν τη βιώσιμη ανάπτυξη διέπουν το οικονομικό γίγνεσθαι και αναγκαστικά διαμορφώνουν την πορεία των επιχειρήσεων. Επιπλέον, η κοινωνία γενικότερα και το καταναλωτικό κοινό ειδικότερα απαιτεί την περιβαλλοντική συνείδηση από τις επιχειρήσεις. Υπό αυτό το πρίσμα, δεν υπάρχει μεγάλος βαθμός ελευθερίας σε μια επιχείρηση να αγνοήσει αυτό το κύμα. Αν το αγνοήσει, τελικά θα μείνει εκτός αγοράς. Η επιλογή της αειφόρου ανάπτυξης σε μια επιχείρηση θα της προσφέρει πολύ περισσότερες χρηματοδοτικές λύσεις, ενώ η αξιοποίηση της τεχνολογικής καινοτομίας θα συμβάλλει στην εξοικονόμηση των δαπανών. Όσες επιχειρήσεις ανταποκριθούν στο κάλεσμα των καιρών, θα δουν την κερδοφορία τους να αυξάνει με παράλληλη αύξηση νέων θέσεων εργασίας. Εκτιμάται ότι η μετάβαση στην πράσινη οικονομία θα δημιουργήσει σε όλο τον κόσμο 160 εκατομμύρια νέες θέσεις εργασίας και στην Ευρώπη 17 εκατομμύρια. Για να μπορέσει, όμως, να γίνει αυτό, θα πρέπει η μετάβαση να είναι δίκαιη, να δοθεί στους εργαζόμενους η δυνατότητα να συμμετέχουν σε αυτή και να αντιληφθούν τα πλείστα πλεονεκτήματά της.

της κλιματικής αλλαγής και την προστασία του περιβάλλοντος, αλλά και η προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων, ήδη έχουν ενσωματωθεί στο σχεδιασμό, στις στρατηγικές συνεργασίες και στην καθημερινή πρακτική των οργανωμένων και υπεύθυνων επιχειρήσεων. Άλλωστε, αρκετές από τις προτεραιότητες αυτές υπαγορεύονται και από την ευρωπαϊκή και εθνική νομοθεσία, εντός του πλαισίου επίτευξης των 17 στόχων βιώσιμης ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών. Προϋπόθεση για την επιτυχή ταύτιση των δημόσιων και ιδιωτικών πρωτοβουλιών για βιώσιμη ανάπτυξη αποτελεί η λειτουργική μετάβαση των επιχειρήσεων

Φοίβη Κουντούρη Καθηγήτρια Βιώσιμης Ανάπτυξης ΟΠA | Πρόεδρος Ευρωπαϊκής Επιστημονικής Ένωσης Οικονομολόγων Περιβάλλοντος & Φυσικών Πόρων | Συν-επικεφαλής στο Ελληνικό Δίκτυο Λύσεων για την Βιώσιμη Ανάπτυξη των Ηνωμένων Εθνών (UN Sustainable Development Solutions Network)

στη νέα πραγματικότητα μέσα από την θέσπιση συνεκτικών πολιτικών που θα παρέχουν πρόσφορα κίνητρα και αντικίνητρα ανάλογα με το μέγεθος και το είδος της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Συνεπώς, η πρόσφατη πρωτοβουλία της Ελληνικής Επιτροπής Ανταγωνισμού για την έναρξη ενός ειλικρινούς διαλόγου με αντικείμενο την επανεξέταση της πολιτικής ανταγωνισμού υπό το πρίσμα των δημόσιων πολιτικών για τη βιώσιμη ανάπτυξη, αναμένεται ότι θα συμβάλει καθοριστικά στην δίκαιη και συνεκτική μεταχείρισητων συμφωνιών βιωσιμότητας μεταξύ των επιχειρήσεων.

LAWYER _ 53

_ΟPINIONS

ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΤΟΥ ΘΕΣΜΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΤΗΣ ΑΚΟΥΣΙΑΣ ΝΟΣΗΛΕΙΑΣ

Αθανάσιος Παναγιώτου Υποψήφιος Δ.Ν., LL.M. Queen Mary University of London | Δικηγόρος Παρ’ Εφέταις | Adjunct Professor, The American College of Greece-Deree | Μέλος Δ.Σ. European Association of Health Law

Το πέρασμα από την Ασυλική Ψυχιατρική με ιδρυματικού τύπου κλειστά νοσηλευτήρια, αποκομμένα από την κοινωνία, σε μια διαφορετική προσέγγιση του ψυχικά πάσχοντα και στην ανάπτυξη ενός συνολικού Συστήματος Κοινοτικών υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας αποτελεί σήμερα γενικώς παραδεκτή εξέλιξη στον χώρο της Ψυχικής Υγείας (https://www.moh.gov.gr/articles/health/ domes-kai-draseis-gia-thn-ygeia/programma-quot-psyxargws-quot/83-h-psyxiatrikhmetarrythmish-sthn-ellada). Ένα εξαιρετικά φλέγον ζήτημα

αποτελεί το υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο για ακούσια νοσηλεία ατόμων με ψυχικές διαταραχές (ως ακούσια νοσηλεία ορίζεται η χωρίς τη συγκατάθεση του ασθενή εισαγωγή και παραμονή του για θεραπεία σε κατάλληλη Μονάδα Ψυχικής Υγείας).

► ε γγυήσεις δικαστικού ελέγχου της νοσηλείας ► σύντομες προθεσμίες δικαιοδοτικού ελέγχου ► παροχή δικαιωμάτων στον ασθενή, με την παράλληλη υποχρέωση της Μονάδας Ψυχικής Υγείας που νοσηλεύεται για την ενημέρωση του ασθενή σχετικά με τα δικαιώματα που του παρέχονται ► ανώτατο χρόνο ακούσιας νοσηλείας ► βούληση προκειμένου να λάβει η ακούσια νοσηλεία αμιγώς θεραπευτικό προσανατολισμό ► περιορισμό της ενδονοσοκομειακής νοσηλείας

Ο ν. 2071/1992- Ένα Φιλελεύθερο Θεσμικό Πλαίσιο με Σοβαρά Προβλήματα Εφαρμογής Η αντικατάσταση του παλαιότερου θεσμικού πλαισίου έλαβε χώρα με τη θέσπιση του ν.

2071/1992 «Εκσυγχρονισμός και Οργάνωση Συστήματος Υγείας» που περιείχε πλήθος καινοτόμων χαρακτηριστικών: ► σαφείς προϋποθέσεις για επιβολή ακούσιας νοσηλείας

54 _ LAWYER

Παρά το γεγονός πως το πλαίσιο της ακούσιας νοσηλείας τέθηκε σε ορθολογικές και φιλελεύθερες βάσεις, πολλές από τις παραπάνω εγγυήσεις παρέμειναν κενό γράμμα με την πρακτική εφαρμογή τους να είναι εξαιρετικά προβληματική. Οι διατάξεις που τέθηκαν για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των φερομένων ως ψυχικά ασθενών ουσιαστικά δεν εφαρμόζονται, η Εισαγγελία του Αρείου Πάγου έχει οδηγηθεί πολλάκις σε έκδοση Εγκυκλίων και Γνωμοδοτήσεων (ΓνωμΕισΑΠ 12/2006, ΠαραγγΕισΑΠ 1421/19-9-2004, ΕγκΕισΑΠ 504/13-21996) και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου σε καταδικαστικές αποφάσεις σε βάρος της χώρας μας (Υπόθεση Καραμανώφ κατά Ελλάδας, Απόφαση της 26ης Ιουλίου 2011, Υπόθεση Βενιός κατά Ελλάδας, Απόφαση της 5ης Ιουλίου 2011) Οι βασικές διαπιστώσεις που εξάγονται από τα σχετικά στοιχεία (βλ. Εισηγητική Έκθεση Σχεδίου Νόμου «Ακούσια ψυχιατρική περίθαλψη», https://theartofcrime.gr/aκούσιες-νοσηλείεςστην-ελλάδα-από-την/ και Φυτράκης, Ακούσια νοσηλεία: ένα επικίνδυνο «κοκτέιλ» θεραπείας με φυλακή) είναι απογοητευτικές για την ουσιαστική εφαρμογή του νόμου: ► οι περισσότερες υποθέσεις εκδικάζονται χωρίς παρουσία του ενδιαφερομένου ► μη ορθή κλήτευση του φερόμενου ως ψυχικά ασθενούς ► μη επαρκής ενημέρωση του φερόμενου ως ψυχικά ασθενούς για τα δικαιώματά του (πρόσβαση σε δικηγόρο, διορισμός ψυχίατρου – πραγματογνώμονα, δικαίωμα παράστασης στην δίκη) ► σπάνια άσκηση ενδίκου μέσου κατά της απόφασης που διατάσσει την ακούσια νοσηλεία. ► μη τήρηση των διαδικαστικών προθεσμιών

Η Μεταρρύθμιση του Θεσμικού Πλαισίου Δεδομένου ότι τα παραπάνω φαινόμενα κινούνται εκτός του πνεύματος του ν. 2071/1992, καθίσταται επιτακτική η μεταρρύθμισή του με βασικούς στόχους την άρση των ζητημάτων που αναδείχθηκαν στην πράξη, την τήρηση των γενικών αρχών του ν. 2071/1992 και την προσπάθεια αντιμετώπισης της δυσλειτουργικότητάς του. Η εμβληματική μεταρρύθμιση του ν. 2071/1992 θα πρέπει να παραμείνει ο βασικός κορμός του νέου νομοθετήματος και να αναζητηθούν οι τρόποι προκειμένου το θεσμικό πλαίσιο για την ακούσια νοσηλεία να είναι φιλελεύθερο όχι μόνο στη θεωρία, αλλά και στην πράξη. Ορισμένες από τις προτάσεις που έχουν κατατεθεί/διατυπωθεί είναι οι εξής: i. Θεσμοθέτηση ακούσιας θεραπείας στην κοινότητα για τη μείωση της ενδονοσοκομειακής νοσηλείας και την ενδυνάμωση της κοινοτικής ψυχιατρικής περίθαλψης.

Πρέπει να αναζητηθούν οι τρόποι προκειμένου το θεσμικό πλαίσιο για την ακούσια νοσηλεία να είναι φιλελεύθερο όχι μόνο στη θεωρία, αλλά και στην πράξη ii. Α παλοιφή της έννοιας της επικινδυνότητας ως προϋπόθεσης για την επιβολή της ακούσιας ψυχιατρικής περίθαλψης. Συγκεκριμένα με βάση το άρθρο 7 του Ν.2619/1998 (με τον οποίο κυρώθηκε η Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και την Βιοϊατρική) «...το πρόσωπο που πάσχει από διανοητική διαταραχή σοβαρής μορφής δύναται να υποβληθεί, χωρίς τη συγκατάθεσή του, σε επέμβαση που αποσκοπεί στη θεραπεία της διανοητικής του διαταραχής, μόνο στις περιπτώσεις κατά τις οποίες, χωρίς αυτή τη θεραπεία, είναι πιθανόν να ανακύψει σοβαρή βλάβη της υγείας του». Συνεπώς, οποιεσδήποτε κρίσεις σχετικά με την επικινδυνότητα του ασθενούς και την προσπάθεια αποτροπής πράξεως βίας κατά του ίδιου ή τρίτου που αιτιολογούν την ακούσια νοσηλεία του κινούνται εκτός νόμου.

Με βάση τις περισσότερες σχετικές εκθέσεις, η πλειοψηφία των ακούσιων νοσηλειών κείνται εκτός νόμου, με συνέπεια την παράνομη κράτηση του ασθενούς σε νοσοκομειακά ιδρύματα για έως και 6 (έξι) μήνες. Συνεπώς, ενδέχεται να τεθούν ζητήματα τόσο αστικής ευθύνης του δημοσίου όσο και ποινικών ευθυνών. Αν τα παραπάνω συνδυαστούν με την καθημερινότητα που βιώνεται στις εισαγγελίες και στα Ψυχιατρικά Νοσοκομεία, ιδίως των μεγάλων αστικών κέντρων, και την απουσία πρόβλεψης για παροχή και ανάπτυξη της ψυχιατρικής φροντίδας στην κοινότητα, εξηγείται ο αυξημένος αριθμός ακούσιων νοσηλειών σε κλειστού τύπου δομές, κάτι που αποτελεί «αντικειμενικό» δείκτη ανεπάρκειας της ψυχιατρικής φροντίδας στη χώρα μας.

LAWYER _ 55

_ΟPINIONS

iii. Δ υνατότητα κατ’ οίκον εξέτασης στην κοινότητα από ψυχιάτρους. iv. Μεταφορά του ασθενή στην Μονάδα Ψυχικής Υγείας υπό συνθήκες που διασφαλίζουν τον σεβασμό στην προσωπικότητα και την αξιοπρέπεια του φερόμενου ως ψυχικά ασθενούς. v. Ουσιαστική και πρακτικά εφαρμόσιμη ενδυνάμωση των δικαιωμάτων του φερόμενου ως ασθενούς μέσω της ουσιαστικής ενημέρωσής του για την διαδικασία της ακούσιας νοσηλείας και του αυτεπάγγελτου διορισμού συνηγόρου από την έναρξη της διαδικασίας και σε όλα τα στάδιά της. vi. Δημιουργία αιθουσών δικαστηρίων στα ψυχιατρικά νοσοκομεία των μεγάλων αστικών κέντρων της χώρας, τα οποία θα εκδικάζουν τις υποθέσεις για την ακούσια νοσηλεία, ώστε να ασκούνται ουσιαστικά τα δικαιώματα του ασθενή, να διασφαλίζεται η αυτοπρόσωπη παρουσία του στη δίκη και να αποφεύγονται οι άσκοπες μετακινήσεις. vii. Για την εποπτεία των ζητημάτων που ανακύπτουν στα μεγάλα αστικά κέντρα από την ακούσια νοσηλεία να προβλέπεται ειδικός εισαγγελέας. viii. Μ είωση της μέγιστης διάρκειας ακούσιας νοσηλείας με δυνατότητα παράτασής της με καθιέρωση σαφών προϋποθέσεων και εγγυήσεων, καθώς και αυστηρό εποπτικό έλεγχο (π.χ. αιτιολογημένη έκθεση ψυχιάτρων από άλλο νοσοκομείο, σύσταση ειδικής υπηρεσίας στο Υπουργείο Υγείας, περαιτέρω παράταση μόνο από ειδικό συμβούλιο).

ix. Παροχή δυνατότητας ακούσιας νοσηλείας σε ιδιωτικές κλινικές: Η έλλειψη γεωγραφικής κάλυψης σε ψυχιατρικές κλίνες δημοσίων δομών σε όλη την περιφέρεια, η παροχή δυνατότητας στον ασθενή ή/και τους οικείους του να επιλέγουν σε περίπτωση εμφάνισης ψυχικής νόσου ή υποτροπής αυτής την κλινική για νοσηλεία (ή/ και τον θεράποντα ιατρό του) καθιστούν εξαιρετικά σημαντική την έκδοση σχετικής υπουργικής απόφασης (με την παράλληλη πρόβλεψη αυστηρών εποπτικών μηχανισμών για την εφαρμογή των κατάλληλων συνθηκών περίθαλψης στον ιδιωτικό τομέα, κάτι που ισχύει βέβαια και για τον δημόσιο). x. Εμπλοκή στην όλη διαδικασία διοικητικών οργάνων τα οποία θα χαρακτηρίζονται από διεπιστημονικότητα (π.χ. βλ. Mental Health Tribunals του Ηνωμένου Βασιλείου https://www.rcpsych.ac.uk/mental-health/ treatments-and-wellbeing/guide-tomental-health-tribunals)

Συμπεράσματα Από τα παραπάνω είναι προφανές πως η Ελλάδα χρειάζεται ένα νέο σύστημα ακούσιας ψυχιατρικής νοσηλείας, το οποίο θα βασίζεται μεν στις ορθολογικές και φιλελεύθερες βάσεις του ν. 2071/1992, αλλά θα διασφαλίζει την αντιμετώπιση των προβλημάτων που ανέκυψαν κατά την εφαρμογή του, με έμφαση στην επαναδιατύπωση των προϋποθέσεων για επιβολή ακούσιας νοσηλείας, την εναρμόνιση με διεθνείς νομοθετικές και νομολογιακές εξελίξεις, τη σαφή οριοθέτηση των εγγυήσεων δικαστικού ελέγχου της νοσηλείας, τη διασφάλιση των απαιτήσεων του κράτους δικαίου και την αποτελεσματική προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου και, τέλος, την ενίσχυση της κατεύθυνσης να λάβει η ακούσια νοσηλεία αμιγώς θεραπευτικό προσανατολισμό.

Χρειαζόμαστε νέο σύστημα ακούσιας νοσηλείας που θα βασίζεται στις αρχές του ν. 2071/1992, αλλά θα διασφαλίζει την αντιμετώπιση των προβλημάτων που ανέκυψαν στην πράξη 56 _ LAWYER

boussias • virtual experience

OUTLINE

LIVE On Your Screen

08 . 12 . 20

CRISIS AS THE NEW NORMAL? Evolving Communications during and after the pandemic Η «κρίση» ως κατάσταση διαρκείας.#46A1DA Οι επαγγελματίες της#272726 επικοινωνίας, χωρίς τις γνώριμες σταθερές, σε περιβάλλον νέας "κανονικότητας", αντιμετωπίζουν τις προκλήσεις σε πολλαπλά επιχειρησιακά σενάρια. Ομιλητές από το διεθνές πεδίο, περισσότεροι από ποτέ στην ιστορία της διοργάνωσης, θα μοιραστούν με έλληνες συναδέλφους τους σκέψεις και ιστορίες αποτελεσματικής επικοινωνίας.

www.corpcom.gr ΣΥΜΜΕΤΟΧΕΣ: Βασίλης Κουτσαβλής, T: 210 6617 777 (εσωτ. 129) Ε: vkoutsavlis@boussias.com ΧΟΡΗΓΊΕΣ: Άννα Γυπαράκη, T: 210 6617 777 (εσωτ. 152) Ε: agyparaki@boussias.com ΠΕΡΊΕΧΟΜΕΝΟ: Δημήτρης Κωνσταντέλλος, Ε: dimitris.konstantellos@gmail.com

_ΟPINIONS

I DISSENT. ...SPEAK YOUR MIND EVEN IF YOUR VOICE SHAKES. Ruth Bader Ginsburg, (15.03.1933-18.09.2020)

Αποχαιρετώντας μια ειλικρινή υπέρμαχο του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας

Μαρία Γ. Σινανίδου Int. IP LL.M. Certified Mediation Advocate, Δικηγόρος

Η Ruth Bader Ginsburg ως μία από τις κορυφαίες υπερασπίστριες της δημοκρατίας, των δικαιωμάτων των γυναικών και των μειονοτήτων διατήρησε με τις μειοψηφίες της ως μέλος του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ, από το 1993 μέχρι τον πολύ πρόσφατο θάνατό της, ζωντανή τη ριζοσπαστική παράδοση του Δικαστηρίου σε αποφάσεις της συντηρητικής πλειοψηφίας.

T

η δεκαετία του 1970 εργάστηκε για την ACLU (American Civil Liberties Union), έχοντας κεντρικό ρόλο στη δημιουργία του προγράμματος για τα δικαιώματα των γυναικών στην οργάνωση υπεράσπισης των πολιτικών και ατομικών τους ελευθεριών στις ΗΠΑ. Χαρακτηριστική είναι η δήλωσή της σε συνέντευξη που είχε παραχωρήσει, σύμφωνα με την οποία ‘Μερικές φορές με ρωτάνε πότε θα υπάρχουν αρκετές γυναίκες [στο Ανώτατο Δικαστήριο] και όταν απαντάω «όταν θα είναι εννέα», σοκάρονται. Ωστόσο, στο παρελθόν είχαμε εννέα άνδρες και κανείς δεν είχε απευθύνει ερώτημα επί αυτού’ (‘[W]hen I’m sometimes asked when will there be enough [women on the Supreme court]? And I say ‘When there are nine.’ People are shocked. But there’d been nine men, and nobody’s ever raised a question about that.’). Για την ‘περιβόητη R.B.G.’, (‘notorious

R.B.G.’), τη δεύτερη γυναίκα Δικαστή στο Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ, η οποία απεβίωσε στις 18.09.20, έχουν γραφτεί πολλά, καθότι επρόκειτο για μια εμβληματική προσωπικότητα, εξαίρετη νομικό και δυναμική υπερασπίστρια των δικαιωμάτων των γυναικών. Ωστόσο, μια λιγότερο γνωστή πτυχή της R. B. Ginsburg ήταν ότι η ίδια υπήρξε ένθερμη υπέρμαχος των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, υποστηρίζοντας στο Δικαστήριο (και όχι μόνο) με εξαιρετικό ζήλο τους δημιουργούς και τους καλλιτέχνες. Το 2003, στην υπόθεση Eldred v. Ashcroft, μια απόφαση ορόσημο του Ανωτάτου Δικαστηρίου για τη διατήρηση της συνταγματικότητας του Nόμου περί επέκτασης της διάρκειας προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας (Sonny Bono Term Extension Act του 1998), η ίδια υποστήριξε ότι η παράταση της διάρκειας των δικαιωμάτων ‘θα

58 _ LAWYER

παρέχει μεγαλύτερο κίνητρο στους Αμερικανούς και άλλους συγγραφείς να δημιουργήσουν και να διαδώσουν το έργο τους στις ΗΠΑ’. Η Ginsburg υποστήριζε ότι η αποδυνάμωση της προστασίας των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας είναι ικανή να ζημιώσει τον πολιτισμό και τη χώρα της, καθώς κάτι τέτοιο θα επηρέαζε ιδιαίτερα τους δικαιούχους, οι οποίοι θα γίνονταν αντικείμενο εκμετάλλευσης. Η Ginsburg αναγνώρισε επίσης ότι όταν πρωτότυπα πνευματικά δημιουργήματα παρουσιάζονται χωρίς άδεια στο διαδίκτυο, οι δημιουργοί τους θα πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να κάνουν χρήση των διατάξεων του δικαίου προκειμένου για την προστασία τους, όπως άλλωστε συμβαίνει και σε κάθε άλλη περίπτωση, εκτός διαδικτύου. Στο πλαίσιο αυτό το 2001, σε μια περίοδο στην οποία πολλές δικαστικές αποφάσεις αποδέχονταν την ύπαρξη μιας ‘εξαιρετικής περίπτωσης’, όταν επρόκειτο για ζητήματα πνευματικής ιδιοκτησίας στο διαδίκτυο, στην υπόθεση New York Times Co. v. Tasini η Ginsburg απεφάνθη ότι άρθρο σε ηλεκτρονική βάση δεδομένων θα πρέπει να χαίρει της ίδιας προστασίας με εκείνη ενός άρθρου στο αναλογικό περιβάλλον. Σύμφωνα με τη δικαστή, στην εν λόγω υπόθεση ‘η ουδετερότητα των μέσων ενημέρωσης θα πρέπει να προστατεύει τα δικαιώματα των συγγραφέων στα επιμέρους άρθρα στον βαθμό που τα άρθρα αυτά παρουσιάζονται μεμονωμένα εκτός τους συλλογικού έργου, εντός του νέου μέσου της ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων‘. («[M] edia neutrality should protect the Authors’ rights in the individual Articles to the extent those Articles are now presented individually, outside the collective work context, within the Databases’ new media.») Στην υπόθεση Petrella v. Metro-Goldwyn-Mayer, Inc., η R.B.G. απεφάνθη ότι οι δημιουργοί είχαν το δικαίωμα σε χρηματική αποζημίωση για παραβίαση, ακόμη και εάν η ζημία από την παραβίαση επήλθε χρόνια μετά το ζημιογόνο γεγονός καθαυτό. H R.B.G. οδήγησε την πλειοψηφία των δικαστών (με ψήφους 6 προς 3) στην απόφαση ότι η παράλογη καθυστέρηση στην άσκηση αγωγής για παραβίαση δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας δεν θα πρέπει να εμποδίζει τον ενάγοντα από τη συνέχιση της διεκδίκησης, εκ μέρους του, των δικαιωμάτων του. Ο θάνατός της Ginsburg ήρθε λίγες μόνο εβδομάδες πριν από την προφορική ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας ενώπιον του Ανωτάτου Δικαστηρίου στην υπόθεση Google LLC v. Oracle America, Inc. Στην εν λόγω υπόθεση, η οποία έχει χαρακτηρι-

στεί ως ‘η υπόθεση του αιώνα στην πνευματική ιδιοκτησία’ η Google ισχυρίζεται ότι η αντιγραφή κώδικα λογισμικού μιας άλλης εταιρείας για τη δημιουργία του λειτουργικού συστήματος Android καλύπτεται από τον θεσμό του ‘fair use’ και, ως εκ τούτου, δεν συνιστά παραβίαση δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Εξαιτίας της πανδημίας covid-19 η επ’ ακροατηρίω συζήτηση έχει οριστεί, έπειτα από αρκετές αναβολές, στις 7.10.20 και αναμένεται με ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Κατά κοινή ομολογία, η νίκη της Oracle θα μπορούσε να λειτουργήσει κατασταλτικά στην ανάπτυξη λογισμικού, με τους δικαιούχους δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας να κάνουν χρήση των δικαιωμάτων τους στις διασυνδέσεις προγραμματισμού εφαρμογών, ήτοι στα λογισμικά που επιτρέπουν την επικοινωνία εφαρμογών, για να αποτρέψουν τη χρήση τους στην ανάπτυξη διαλειτουργικών εναλλακτικών λύσεων μέσω αποσυμπίλησης, όπως συνηθίζεται στην ανάπτυξη λογισμικού ανοιχτού κώδικα. Από την άλλη, μια απόφαση που θα ευνοεί τη Google μπορεί να αποδυναμώσει την προστασία των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας για τους προγραμματιστές κώδικα λογισμικού, επιτρέποντας σε ανταγωνιστές με περισσότερους πόρους να αναπτύξουν βελτιωμένα προϊόντα σε σχέση με τις μικρότερες εταιρείες και να μειώσουν το κίνητρο για καινοτομία στον συγκεκριμένο κλάδο. Η R.B. Ginsburg είχε δηλώσει ‘Πολέμησε για τα ζητήματα που θεωρείς σημαντικά, κάνε το όμως με τρόπο που θα εμπνεύσει και άλλους να σε ακολουθήσουν’. (‘Fight for the things that you care about, but do it in a way that will lead others to join you.’). Ο τρόπος που η ίδια έζησε και λειτούργησε στην προσωπική και επαγγελματική της ζωή κινήθηκε σε αυτό το πλαίσιο. Η απουσία της θα επηρεάσει σίγουρα πέραν όλων των άλλων - την έκβαση μελλοντικών υποθέσεων πνευματικής ιδιοκτησίας ενώπιον του Ανωτάτου Δικαστηρίου. Με ενδιαφέρον θα αναμένουμε εάν ο τρόπος της Ginsburg τελικά θα έχει εμπνεύσει και άλλους να την ακολουθήσουν, μεταξύ άλλων, και στις θέσεις της για την πνευματική ιδιοκτησία.

Μια λιγότερο γνωστή πτυχή της R.B. Ginsburg ήταν ότι η ίδια υπήρξε ένθερμη υπέρμαχος των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, υποστηρίζοντας με εξαιρετικό ζήλο δημιουργούς και καλλιτέχνες

LAWYER _ 59

_ΟPINIONS

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΚΦΑΝΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΝΟΜΙΚΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

Αγγελική Μαυρομμάτη

Η νομική επιστήμη αποτελεί έναν κλάδο, ο οποίος εκ φύσεως διαχέεται και αλληλεπιδρά με όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής και των λοιπών επιστημονικών κλάδων. Η διεπιστημονική προσέγγιση του Law & Economics αναπτύχθηκε με στόχο την ανάλυση σύγχρονων νομικών ζητημάτων υπό οικονομική σκοπιά και την ανεύρεση προσφορότερων νομικών λύσεων με γνώμονα την αποτελεσματικότητά τους.

Η

νομική επιστήμη αποτελεί έναν κλάδο, ο οποίος εκ φύσεως διαχέεται και αλληλεπιδρά με όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής και των λοιπών επιστημονικών κλάδων. Αποτελεί μία επιστήμη διαρκώς εξελισσόμενη, που επιδρά και συναλλάσσεται με άλλες επιστημονικές προσεγγίσεις, με αποτέλεσμα να αποδίδει γόνιμους διεπιστημονικούς καρπούς, οι οποίοι προσεγγίζουν πληρέστερα το πολυσύνθετο αντικείμενο της κοινωνικής ζωής. Ο κλάδος του Δικαίου και Οικονομικών αποτελεί έναν από τους κλάδους που ανέδειξε η σύμπραξη της νομικής επιστήμης με άλλες κοινωνικές επιστήμες. Η διεπιστημονική αυτή προσέγγιση αναπτύχθηκε ιδιαιτέρως στη σχολή του Σικάγο, με στόχο την ανάλυση σύγχρονων νομικών ζητημάτων υπό οικονομική σκοπιά και την ανεύρεση προσφορότερων λύσεων. Οι διάφορες οικονομικές έννοιες

Δικηγόρος, Μεταπτυχιακό Δίκαιο και Οικονομικά (Law & Economics), Τμήμα Οικονομικών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας

λειτουργούν εντός του φάσματος Δικαίου και Οικονομικών ως ένα εργαλείο ανάλυσης των επιπτώσεων των νόμων, εκτίμησης της αποδοτικότητάς τους υπό οικονομική σκοπιά και πρόβλεψης της ενδεχόμενης χρησιμότητας μελλοντικών ρυθμίσεων. Γνωστοί οικονομολόγοι, μεταξύ των οποίων ο Adam Smith και ο David Ricardo, επιχείρησαν ήδη από τον 18ο αιώνα να ασκήσουν μια πρωτόλεια οικονομική κριτική σε ορισμένες νομικές διατάξεις της μερκαντιλιστικής νομοθεσίας και του νομοθετικού πλαισίου για τις βρετανικές αγροτικές παραγωγές αντίστοιχα, οι οποίες επιδρούσαν άμεσα σε τομείς της οικονομικής δραστηριότητας. Η απαρχή του κλάδου με τη σύγχρονη μορφή του εντοπίζεται ωστόσο στον 20ο αιώνα. Ο πρωτοπόρος καθηγητής νομικής του πανεπιστημίου του Σικάγο Harold Luhnow, χρηματοδότησε την είσοδο του Aaron Director στο

60 _ LAWYER

πανεπιστήμιο, με στόχο να δημιουργήσει ένα νέο κέντρο μελετητών. Με επικεφαλής τον Robert Maynard Hutchins, επιτελέστηκε η εγκαθίδρυση της επονομαζόμενης «Σχολής του Σικάγο» κατά τη δεκαετία του 1950, οπότε και ο κλάδος άρχισε να αναπτύσσεται. Το πανεπιστήμιο σταδιακά διαμόρφωσε μία ισχυρή βάση ακαδημαϊκών, μεταξύ των οποίων ο Ronald Coase, αλλά και μελετητές, όπως ο Milton Friedman, ο Eugene Fama, ο Richard Posner και ο Gary Becker. Οι μελέτες των Ronald Coase (1960) και Guido Calabresi (1961), «Το πρόβλημα του κοινωνικού κόστους» και «Μερικές σκέψεις για την κατανομή κινδύνων και το δίκαιο ατυχημάτων» αντίστοιχα, αποτέλεσαν σημεία αναφοράς για την εξέλιξη του κλάδου, καθώς οι νομικοί χρησιμοποιούσαν έως τότε τα οικονομικά σχεδόν αποκλειστικά στους τομείς του φορολογικού δικαίου και του δικαίου ανταγωνισμού. Ο Coase αποτύπωσε στο επιστημονικό του έργο την πεποίθηση, ότι δεν υφίστανται «φυσικά δικαιώματα», παρά μόνον αντιτιθέμενα συμφέροντα. Ως απότοκο έγκειται στο νομοθέτη να κατοχυρώσει ένα από αυτά, αναγάγοντάς το σε δικαίωμα και παρέχοντας εξουσία προστασίας στον φορέα του. Σύμφωνα με τα οικονομικά, αποτελεσματική κατανομή πόρων έχουμε όταν οι πόροι καταλήγουν στο πρόσωπο για το οποίο έχουν μεγαλύτερη αξία. Ωστόσο, επειδή στην πραγματικότητα τα συναλλακτικά κόστη είναι υψηλά, η κατανομή των πόρων εξαρτάται άμεσα από την αρχική κατανομή των δικαιωμάτων εκ μέρους του νομοθέτη. Το εκάστοτε δικαιοδοτικό όργανο οριστικοποιεί επομένως την θεσπισμένη κατανομή δικαιωμάτων αποκαθιστώντας την τάξη. Υφίσταται, ωστόσο, το ενδεχόμενο το δικαίωμα να μην αποδοθεί στο μέρος για το οποίο έχει μεγαλύτερη αξία, οδηγώντας σε μη αποτελεσματική κατανομή εξαιτίας της εσφαλμένης κατοχύρωσης ενός δικαιώματος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μίας απρόσφορης δικαστικής διαμάχης, όπου η κατανομή δικαιωμάτων οδήγησε σε αναποτελεσματικές αποφάσεις, αποτελεί η υπόθεση Fontainebleau Hotel Corp. vs Forty-five Twenty-five Inc. Η διαμάχη ξεκίνησε το 1959, όταν το ξενοδοχείο Fontainebleau αποφάσισε να προχωρήσει σε επέκταση ύψους δεκατεσσάρων ορόφων, οι οποίοι ωστόσο θα επισκίαζαν την πισίνα του ξενοδοχείου Eden Roc. Σε πρώτο βαθμό το Eden Roc δικαιώθηκε και η κατασκευή διακό-

πηκε στους οκτώ ορόφους που είχαν ήδη ανεγερθεί. Το Eden Roc προέβαλε το επιχείρημα της κατάχρησης δικαιώματος υποστηρίζοντας ότι ο ιδιοκτήτης του Fontainebleau, Ben Novack, είχε τη δυνατότητα να προχωρήσει σε επέκταση σε άλλη πλευρά του ξενοδοχείου, ωστόσο εσκεμμένα επέλεξε τη συγκεκριμένη διαρρύθμιση, επιδεικνύοντας δόλο προς βλάβη του Eden Roc, ιδιοκτήτης του οποίου ήταν ο πρώην συνεργάτης του Novack, Mufson. Σε δεύτερο βαθμό το Fontainebleau επικράτησε, καθώς το δικαστήριο αναγνώρισε το δικαίωμα ο αέρας του εκάστοτε κτιρίου να χρησιμοποιείται κατά το δοκούν. Όπως αποδείχθηκε ωστόσο, υπήρχε πράγματι δόλος βλάβης του Eden Roc, καθώς ο τοίχος που ανεγέρθη δεν έφερε καμία αρχιτεκτονική παρέμβαση, παρά μόνο παράθυρα στη σουίτα του Novack, με μόνη χρησιμότητα να έχει θέα στο επισκιασμένο Eden Roc. Ο Mufson μήνυσε τον Novack εκκινώντας μία από τις πιο δαπανηρές και πολυετείς δικαστικές διαμάχες στο Miami, ενώ οριστικό τέλος δόθηκε στην υπόθεση το 2008, όταν το Eden Roc προέβη σε ανακαίνιση και επέκταση ύψους είκοσι ενός ορόφων. Από το παράδειγμα κατέστη σαφές ότι η κατανομή δικαιωμάτων και η κρίση των δικαστών μπορεί να αποτρέψει ή να καθυστερήσει την ουσιαστική απονομή της δικαιοσύνης. Καθοριστικό ρόλο στη διάδοση της διεπιστημονικής προσέγγισης στη νομική κοινότητα διαδραμάτισε από τη δεκαετία του ‘70 ο δικαστής Richard Posner. Ο Posner ενστερνίστηκε τον ηθικό σχετικισμό και σκεπτικισμό και αντέτεινε σύγχρονες νομικές λύσεις σε ζητήματα με οικονομικές προεκτάσεις, ενώ παράλληλα εξέφρασε την αμφιλεγόμενη πεποίθηση, ότι το δίκαιο οφείλει πρωτίστως να είναι αποδοτικό πριν από οτιδήποτε άλλο. Το 1972 δημοσίευσε ένα από τα εμβληματικότερα βιβλία του κλάδου με τίτλο “Economic Analysis of Law”, ενώ την ίδια χρονιά ίδρυσε το περιοδικό Journal of Legal Studies με έμφαση στις διεπιστημονικές προσεγγίσεις του δικαίου.

Επειδή στην πραγματικότητα τα συναλλακτικά κόστη είναι υψηλά, η κατανομή των πόρων εξαρτάται άμεσα από την αρχική κατανομή των δικαιωμάτων εκ μέρους του νομοθέτη

LAWYER _ 61

_ΟPINIONS

Σύμφωνα με τον ίδιο, κάθε υπόθεση είναι επί της ουσίας μία διαμάχη, επομένως το πρώτο ερώτημα που πρέπει να τίθεται από τους νομικούς οφείλει να είναι το τι θα αποτελούσε εύλογη επίλυση της αντιμαχίας, ανεξαρτήτως υφιστάμενων νομικών κανόνων. Ο Posner υποστήριξε ακόμη, ότι ο νομικός φορμαλισμός αποτελεί ένα από τα κυριότερα εμπόδια στην απονομή της δικαιοσύνης και στην προσαρμογή του νομικού συστήματος στις ραγδαίες κοινωνικές και τεχνολογικές εξελίξεις. Παρόμοιες και συναφείς παρατηρήσεις οδήγησαν περαιτέρω στην ανάπτυξη μίας διεπιστημονικής σύμπραξης, η οποία εξετάζει το δίκαιο, όχι μόνο από άποψη κατανομής δικαιωμάτων βάσει νομικών διατάξεων, αλλά και από άποψη ανταπόκρισης της κατανομής των δικαιωμάτων στην υφιστάμενη πραγματικότητα. Ο κλάδος υιοθετεί την οικονομική ανάλυση του δικαίου με στόχο την πρόβλεψη των συνεπειών των διαφόρων κανόνων δικαίου. Η θετική προσέγγιση της νομικής επιστήμης λειτουργεί με βάση το πώς λειτουργούν στην πραγματικότητα οι εκάστοτε σχέσεις και όχι κανονιστικά με γνώμονα το

πώς θα έπρεπε να λειτουργούν. Εντός του κλάδου διερευνώνται, επίσης, οι διαφορετικές συνέπειες που ενδέχεται να έχουν οι αντίρροπες προσεγγίσεις σε νομικά ζητήματα που χαίρουν διαφοροποιήσεων. Παραδείγματος χάριν, στον τομέα των αδικοπραξιών, μέσω της θετικής οικονομικής προσέγγισης έχει αναλυθεί η επίδραση της υιοθέτησης του κανόνα της αντικειμενικής ευθύνης, έναντι άλλων κανόνων υπαιτιότητας, επιτελώντας με τον τρόπο αυτόν μία συγκριτική διερεύνηση των εν δυνάμει ρυθμίσεων. Η διεπιστημονική προσέγγιση έχει λάβει ευρεία εφαρμογή και σε πολλούς άλλους τομείς της νομικής επιστήμης, οι οποίοι συνδέονται άμεσα με την οικονομική δραστηριότητα, μεταξύ των οποίων πρόσφατες μελέτες αναφορικά με το νομικό πλαίσιο του τραπεζικού τομέα. Μάλιστα, η χρήση των συμπεριφορικών οικονομικών -ενός επιμέρους κλάδου των οικονομικών- διαφαίνεται να επιφέρει τα τελευταία χρόνια θετικά αποτελέσματα στην προσπάθεια επίτευξης μεγαλύτερου ποσοστού αποδοχής και εφαρμογής του αυστηρά ελεγχόμενου και ρυθμισμένου νομοθετικού πλαισίου του τραπεζικού κλάδου, ενισχύοντας αφενός το στοιχείο τήρησης των προβλέψεων του ίδιου του πλαισίου και επιδρώντας αφετέρου σε επιμέρους εκφάνσεις, όπως η αποταμιευτική συνείδηση και η συνταξιοδοτική κουλτούρα. Αναμφισβήτητα, τα οικονομικά αλληλεπιδρούν καθημερινά με τη νομική επιστήμη και συχνά αποτελούν την βάση επί της οποίας είτε ανακύπτει, είτε επιλύεται μια διαμάχη. Κρίνεται επομένως ιδιαιτέρως σκόπιμο και χρήσιμο να ενστερνιστούμε και να εκμεταλλευτούμε τη διεπιστημονική θεώρηση και εξέταση των νομικών ζητημάτων, καθώς και τις επιστημονικές λύσεις, τις οποίες αναδεικνύει, προκειμένου να ενισχύσουμε την εξέλιξη της νομικής επιστήμης σε μια ζωντανή και ευέλικτη επιστήμη που ανταποκρίνεται στις εξελίξεις της σύγχρονης πραγματικότητας.

Κάθε υπόθεση είναι επί της ουσίας μία διαμάχη, επομένως το πρώτο ερώτημα που πρέπει να τίθεται από τους νομικούς οφείλει να είναι το τι θα αποτελούσε εύλογη επίλυση της αντιμαχίας, ανεξαρτήτως υφιστάμενων νομικών κανόνων 62 _ LAWYER

boussias • virtual experience

Live on your Screen

5

th

26 •11 OCCUPATIONAL 2020

HEALTH & SAFETY

conference

5

th

OCCUPATIONAL HEALTH & SAFETY

conference

Οι άνθρωποι είναι σημαντικοί. Η νέα πραγματικότητα σε περίοδο πανδημίας

5

th

OCCUPATIONAL

To Digital Occupational Health & Safety Conference είναι ένα solutionbased συνέδριο και έρχεται την Πέμπτη 26 Νοεμβρίου 2020 για να αποτελέσει και φέτος τη μοναδική B2B συνάντηση στη χώρα μας για την ανάδειξη τάσεων και εξελίξεων για τη βελτίωση της διαχείρισης της υγείας και της ασφάλειας στην εργασία, φιλοξενώντας καλές πρακτικές, καινοτόμες τεχνολογίες και λύσεις!

HEALTH & SAFETY

conference

www.healthandsafetyconference.gr

ΥΠΕYΘΥΝΗ ΠΩΛHΣΕΩΝ: Ειρήνη Λιβανού, T: 210 6617 777 (εσωτ. 119) M: 69766 90477, F: 210 6617 778, E: ilivanou@boussias.com ΧΟΡΗΓΙΕΣ: Μπέσσυ Μπουτεράκου, Τ: 210 6617 777 (εσωτ. 155) E: bbouterakou@boussias.com ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ: Κωνσταντίνος Μάντζιος, M: 694 888 9080 E: k_mantz@otenet.gr

_INDUSTRY FOCUS

Σοφία Μιχελάκη Ε πικεφ α λ ής Ν ο μικ ών Υπ ηρεσιών του Δια χειριστή Εθνικού Σ υστήμ ατος Φ υσικού Α ερίου (Δ Ε ΣΦΑ) Α Ε

ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΑΕΡΙΟ ΩΣ ΙΔΑΝΙΚ0Σ ΣΥΝΟΔΟΙΠ0ΡΟΣ ΤΩΝ ΑΝΑΝΕΩΣΙΜΩΝ ΠΗΓΩΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Η Σοφία Μιχελάκη μιλά στο Lawyer για τα περίπλοκα νομικά ζητήματα που αντιμετωπίζει η ρυθμισμένη αγορά του φυσικού αερίου, επισημαίνει ποιος είναι ο ρόλος του νομικού συμβούλου μπροστά σε αυτές τις προκλήσεις και εξηγεί γιατί το φυσικό αέριο είναι το μόνο συμβατικό καύσιμο που συμβαδίζει με τους στόχους του ΕΣΕΚ και της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας. Της Αλεξάνδρας Βαρλά

Πείτε μας δυο λόγια για εσάς και την επαγγελματική σας πορεία έως σήμερα. Όπως πολλοί Νομικοί Σύμβουλοι, η εμπειρία μου ξεκίνησε από την ιδιωτική δικηγορία («μαχόμενη», όπως συνηθίζουμε να λέμε) και συνδυάστηκε με την συνεργασία μου με την «Δημόσια Επιχείρηση Αερίου Α.Ε. (ΔΕΠΑ Α.Ε.)», την εταιρεία που ιδρύθηκε το 1988 στη χώρα μας, με σκοπό την ένταξη του Φυσικού Αερίου στο ενεργειακό ισοζύγιο της Ελλάδας. Η παράλληλη αυτή ενασχόληση μου έδωσε τη δυνατότητα να αντιληφθώ από πρώτο χέρι την καθημερινότητα, τις διαφορετικές πτυχές εργασίας και τις δυσκολίες ενός δικηγόρου και στις δύο περιπτώσεις. Αυτό νομίζω με βοήθησε, στη συνέχεια, να κατανοώ τις συνθήκες και στους δύο ρόλους (εξωτερικού δικηγόρου και “in-house”). Το 2006, η τότε Διοίκηση της «ΔΕΠΑ Α.Ε.» με έθεσε επικεφαλής της Νομικής Ομάδας Απόσπασης του Κλάδου του Εθνικού Συστήματος του Φυσικού Αερίου (Ε.Σ.Φ.Α.) και ίδρυσης μίας νέας εταιρείας, του Διαχειριστή του Ε.Σ.Φ.Α., δηλαδή την εταιρεία «ΔΕΣΦΑ Α.Ε.», κατά τις επιταγές της ενωσιακής νομοθεσίας περί διαχωρισμού της δραστηριότητας παραγωγής και προμήθειας από αυτήν της μεταφοράς φυσικού

64 _ LAWYER

αερίου. Ο ΔΕΣΦΑ έχει ως αντικείμενο τη δραστηριότητα της μεταφοράς. Το ιδιαίτερο, σύνθετο και μοναδικό αυτό έργο για την ελληνική πραγματικότητα ολοκληρώθηκε με επιτυχία. Αποτέλεσε δε για μένα μεγάλη πρόκληση να συνεχίσω ως επικεφαλής της Νομικής Υπηρεσίας της νέας εταιρείας (ΔΕΣΦΑ), που ήταν στην ουσία ένα “start-up”. Κατά τα πρώτα χρόνια λειτουργίας μίας άγνωστης για την Ελλάδα νομικής και ρυθμιστικής πραγματικότητας, αντιμετωπίσαμε την πρόκληση με ενθουσιασμό και έτσι συνεχίζουμε μέχρι τώρα. Με τους λίγους συνεργάτες δικηγόρους, που μεταφέρθηκαν από την ΔΕΠΑ Α.Ε. στη νέα εταιρεία, επιτύχαμε να οργανώσουμε τη νέα Νομική Υπηρεσία και να την αναπτύξουμε, καθρεφτίζοντας την επιχειρησιακή δομή της νέας εταιρείας, έχοντας, δηλαδή, για κάθε επιχειρησιακό τομέα της τουλάχιστον έναν αντίστοιχο, εξειδικευμένο δικηγόρο. Το αποτέλεσμα: μία Νομική Υπηρεσία που λειτουργεί με ταχύτητα και επάρκεια, κατά τα διεθνή πρότυπα (έχει περιληφθεί και στον πλέον πρόσφατο Οδηγό Legal 500 το έτος 2019). Τέλος, υπήρξα ένα από τα Ιδρυτικά Μέλη της «Ελληνικής Ενώσεως Δικαίου Ενέργειας» το 2012, στο Διοικητικό Συμβούλιο της οποίας παραμένω μέχρι σήμερα και είχα την τιμή να συμπεριληφθώ στον πρώτο και πλέον πρόσφατο «Νομικό Κατάλογο 500 Powerlist στην Ελλάδα και στην Κύπρο για τους Νομικούς Συμβούλους (In-House)», που εκδόθηκε τον Μάιο του 2018.

ότι η δουλειά δεν γίνεται εάν δεν ενώσουμε τις δυνάμεις μας και στοχεύσουμε στο αποτέλεσμα, από το οποίο κρινόμαστε. Είναι ακριβώς όπως ένας αγώνας ποδοσφαίρου ή μπάσκετ. Η ομάδα κερδίζει, ανεξάρτητα από τους παίκτες που διακρίνονται. Και η ομάδα μπορεί να χάσει επίσης, έστω και αν έχει εξαιρετικούς παίκτες, αν αυτοί παίζουν ατομικά. Στη σημερινή πραγματικότητα, με την υψηλή εξειδίκευση σε διαφορετικές νομικές περιοχές, η συνεργασία και ο διάλογος μεταξύ των συναδέλφων, η ανταλλαγή απόψεων και η αίσθηση ότι υπάρχει ένας κοινός στόχος είναι κλειδί για μία επιτυχημένη συνεργασία και ένα καλό αποτέλεσμα. Ασφαλώς, χρειάζεται πάντα το κατάλληλο μίγμα χαρακτήρων και ειδικοτήτων, για να λειτουργήσει μία ομάδα αποτελεσματικά. Αυτό που θεωρώ αναγκαίο, είναι να κατανοήσουμε ότι, ναι μεν η ανάγκη της ατομικής διάκρισης παραμένει φιλόδοξος στόχος κάθε επαγγελματία, εξυπηρετούμε όμως καλύτερα κάθε ατομική επιδίωξη, όταν τον στόχο αυτόν τον θέτουμε στην υπηρεσία ενός μεγαλύτερου σκοπού, της ομαδικής επιτυχίας. Νομίζω ότι κι αυτό γίνεται σιγά – σιγά αντιληπτό στο σύγχρονο εργασιακό περιβάλλον.

Eξυπηρετούμε καλύτερα κάθε ατομική επιδίωξη, όταν τον στόχο αυτόν τον θέτουμε στην υπηρεσία ενός μεγαλύτερου σκοπού, της ομαδικής επιτυχίας

Ποιες είναι, κατά τη γνώμη σας, οι μεγαλύτερες προκλήσεις ενός Νομικού Συμβούλου που δραστηριοποιείται σε μια ιδιαίτερη, ρυθμισμένη αγορά, όπως είναι αυτή της ενέργειας;

Ως Διευθύντρια Επικεφαλής Νομικών Υπηρεσιών, ποια θεωρείτε ότι είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει μια ομάδα, ώστε να λειτουργεί αποτελεσματικά;

Ο ρόλος του Νομικού Συμβούλου στις σύγχρονες επιχειρήσεις δεν χωράει εύκολα (ή όχι πλέον) σε ένα όμορφο μικρό κουτί. Ο Νομικός Σύμβουλος κατανοεί πλέον ότι αποτελεί μέρος της επιχείρησης και ότι δεν πρέπει να περιμένει, καθισμένος αναπαυτικά, να τον πλησιάσουν με κάποια ερωτήματα. Προχωρά μπροστά, ως μέρος των εταιρικών δράσεων, συμβάλλοντας πάντα στην επίτευξη των εταιρικών στόχων και συναλλαγών. Αναδιατυπώνοντας λίγο, θα έλεγα συνεπώς, ότι το ερώτημα που τίθεται είναι πώς συνδυ-

Επειδή οι περισσότεροι Νομικοί Σύμβουλοι προέρχονται από τον χώρο της ιδιωτικής δικηγορίας, χρειάζεται να αναπτύσσουν, στη συνέχεια, ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, προκειμένου να γίνεται μια ομαλή μετάβαση στο εταιρικό περιβάλλον. Ξεκινώντας από μία ανταγωνιστική αγορά δικηγορίας, η καλλιέργεια ενός ομαδικού πνεύματος είναι μια απαιτητική διαδικασία. Είναι τόσο δύσκολο, πολλές φορές, όσο και απλό ταυτόχρονα, να καταλάβουμε

LAWYER _ 65

_INDUSTRY FOCUS άζεται η νομική επάρκεια ενός μεταβαλλόμενου νομοθετικού περιβάλλοντος ρυθμιζόμενης αγοράς - που προϋποθέτει εξειδικευμένη γνώση, άρα διαρκή μελέτη - με τις προκλήσεις ενός επιχειρησιακού περιβάλλοντος, που πρέπει να ανταποκριθεί στις ταχύτητες της σύγχρονης τεχνολογικής εξέλιξης και ενός διαρκώς αμφισβητούμενου status quo. Θα ακούσουμε συχνά ότι η ανταπόκριση γίνεται με μεθόδους καλύτερης συνεργασίας, βελτιωμένης επικοινωνίας, αποτελεσματικότερης οργάνωσης, κατανόησης και αντίληψης. Πράγματι, όλα αυτά είναι αναγκαία. Πιστεύω, όμως, ότι το κλειδί της αποτελεσματικότητας για τον σύγχρονο Νομικό Σύμβουλο είναι να κατανοεί καλά, να ερμηνεύει ορθά και να διαβιβάζει με ακρίβεια σε συνεργάτες και πελάτες όχι τα νομικά ζητήματα, αλλά τους σκοπούς και την στρατηγική της επιχείρησης, διαφυλάσσοντας ταυτόχρονα, σύμφωνα με τον παραδοσιακό του ρόλο, τη νομιμότητα και τη μείωση του επιχειρηματικού κινδύνου. Για κάθε συμβουλή που δίνει, θα πρέπει άλλωστε ο Νομικός να μελετά πρώτα προσεκτικά το ακροατήριο, στο οποίο απευθύνεται και να προσαρμόζεται στις ανάγκες του. Όπως ξέρουμε, οι σύγχρονες διοικήσεις και επιχειρησιακά στελέχη, στους οποίους απευθυνόμαστε, λόγω έλλειψης χρόνου, επιθυμούν να δίδεται η πληροφορία με λιγότερο αναλυτικό και περισσότερο άμεσο, απλό, καθαρό και σαφή τρόπο. Ακούγεται εύκολο, αλλά δεν είναι. Η μεγαλύτερη πρόκληση, κατά τη γνώμη μου, για τον σύγχρονο Νομικό Σύμβουλο είναι, συνεπώς, να επιτύχει η φωνή του και συνεπώς η γνώμη του να ακουστεί αλλά και να γίνει κατανοητή. Πώς; Με την βελτίωση της επικοινωνίας, με την απλοποίηση του λόγου και με τη χρήση και ενσωμάτωση στη Νομική Υπηρεσία των ίδιων εργαλείων που χρησιμοποιεί το περιβάλλον του Νομικού (περιεκτικές περιλήψεις, διαγράμματα, “power points”), δηλαδή εργαλεία κατανοητά και οικεία στο ακροατήριό του.

θεσμός, εύλογα θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι κινείται σε νερά που χαρτογραφούνται τα τελευταία χρόνια, δηλαδή πρόσφατα. Συνεπώς, η ερμηνεία του νέου ρυθμιστικού πλαισίου και η εφαρμογή του στην πράξη αποτελεί ένα δύσκολο εγχείρημα, καθώς χρειάζεται κάθε φορά να εξετάζουμε τις ιδιαιτερότητες της εθνικής αγοράς ενέργειας και να ενσωματώνουμε στην προσέγγισή μας τις ευρωπαϊκές και διεθνείς βέλτιστες πρακτικές (best practices), προκειμένου να επιτύχουμε την κατάλληλη ισορροπία μεταξύ των επιδιώξεων της Εταιρείας και του συμφέροντος του τελικού καταναλωτή. Παράλληλα, το γεγονός ότι οι συναλλαγές που πραγματοποιούνται στην ευρύτερη αγορά του φυσικού αερίου, αλλά και οι επενδύσεις που δρομολογούνται συμπεριλαμβάνουν παίκτες της αγοράς από το εξωτερικό, απαιτεί τη διεύρυνση της νομικής προσέγγισης των συμβατικών κειμένων σε επίπεδο εμπορικού δικαίου, καθώς πολλές φορές ο στόχος είναι να συγκεραστούν θεσμοί από διαφορετικές δικαιοδοσίες ακόμη και αν το εφαρμοστέο δίκαιο είναι ένα. Στο ίδιο πλαίσιο, η συμμετοχή μίας εταιρείας που δραστηριοποιείται στην αγορά του φυσικού αερίου σε διεθνείς διαιτησίες και σε άλλες εναλλακτικές μεθόδους επίλυσης διαφορών αποτελεί ένα αρκετά σύνηθες φαινόμενο, γεγονός που απαιτεί την εξοικείωση των εμπλεκομένων δικηγόρων με τους εν λόγω θεσμούς και τη συνεχή παρακολούθηση των εξελίξεων και τάσεων στον εν λόγω τομέα.

Ο Νομικός Σύμβουλος κατανοεί πλέον ότι αποτελεί μέρος της επιχείρησης και ότι δεν πρέπει να περιμένει, καθισμένος αναπαυτικά, να τον πλησιάσουν με κάποια ερωτήματα

Πολύ πρόσφατα εγκρίθηκε το σχέδιο (master plan) για την απολιγνιτοποίηση της χώρας. Λαμβάνοντας υπόψη και το νέο δεκαετές Σχέδιο Προγράμματος Ανάπτυξης ΕΣΦΑ 2021-2030, πιστεύετε ότι το φυσικό αέριο θα μπορούσε να αποτελέσει ένα «καύσιμο-γέφυρα»;

Ποια είναι τα πιο περίπλοκα νομικά ζητήματα που αντιμετωπίζει η αγορά του φυσικού αερίου;

Ο ρόλος που καλείται να διαδραματίσει το φυσικό αέριο ως «καύσιμο-γέφυρα» οφείλεται, μεταξύ άλλων, στο γεγονός ότι η μετάβαση μέσω του φυσικού αερίου δύναται να γίνει με όρους περιβαλλοντικής απόδοσης, δεδομένου

Η αγορά του φυσικού αερίου, όπως προαναφέρθηκε, είναι μία ρυθμιζόμενη αγορά και το ισχύον ρυθμιστικό πλαίσιο στην Ελλάδα, ενόψει του ότι έχει προσφάτως εισαχθεί ως

66 _ LAWYER

ότι αποτελεί το πιο φιλικό προς το περιβάλλον καύσιμο, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα ευνοϊκούς οικονομικούς όρους για τους τελικούς καταναλωτές. Ο ΔΕΣΦΑ, όπως και όλοι οι Ευρωπαίοι Διαχειριστές Συστήματος Μεταφοράς Φυσικού Αερίου, καλείται να ανταποκριθεί στο καθήκον του και να συνεισφέρει στην επίτευξη της πράσινης ανάκαμψης. Στο πλαίσιο αυτό, θα ήθελα να σημειώσω ότι ο σχεδιασμός του νέου δεκαετούς Σχεδίου Προγράμματος Ανάπτυξης ΕΣΦΑ 2021-2030 πραγματοποιήθηκε με βασική κατευθυντήρια γραμμή την επίτευξη των στόχων του Εθνικού Ενεργειακού Σχεδιασμού σε συνδυασμό με τις ευρύτερες ευρωπαϊκές κατευθύνσεις στον ίδιο τομέα. Είναι αλήθεια ότι το κλείσιμο των λιγνιτικών μονάδων έως το 2023, σύμφωνα με τα όσα έχουν προβλεφθεί στο master plan για τη δίκαιη μετάβαση της Δυτικής Μακεδονίας και της Μεγαλόπολης στην επόμενη μέρα, οδηγεί αναμφίβολα σε επενδύσεις που συνδέονται με το φυσικό αέριο. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται η νέα επένδυση του ΔΕΣΦΑ για την Επέκταση του ΕΣΦΑ προς τη Δυτική Μακεδονία με αγωγό υψηλής πίεσης που θα είναι παράλληλα hydrogen ready, επιβεβαιώνοντας έτσι έμπρακτα το σχεδιασμό του ΔΕΣΦΑ για την επόμενη μέρα της ενεργειακής μετάβασης δια της τεχνικής προετοιμασίας των αγωγών του για την υποδοχή του υδρογόνου. Πώς κρίνετε τις προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας (European Green Deal) σε σχέση με το φυσικό αέριο; Η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία αποτελεί μια πρωτόγνωρη ενεργειακή και κοινωνική μετάβαση, μέσω της οποίας δρομολογείται η ανάπτυξη και η ευρεία χρήση Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας, ενώ προωθεί καινοτόμες τεχνολογίες χαμηλών εκπομπών άνθρακα, αποσκοπώντας τελικά στην ολοκλήρωση του ενεργειακού συστήματος της νέας εποχής. Ωστόσο, η μετάβαση από τον άνθρακα σε κάτι τελείως διάφορο από τα ορυκτά καύσιμα απαιτεί ένα μεταβατικό στάδιο, το οποίο εν προκειμένω θα βασίζεται στην διαθέσιμη τεχνολογία και τεχνογνωσία που υπάρχει στον τομέα του φυσικού αερίου, το οποίο θα πρέπει να γίνει βιώσιμο και να εναρμονιστεί πλήρως με τους πράσινους στόχους. Οι λόγοι που καθιστούν εύλογη την επιλογή του φυσικού αερίου ως καυσίμου για το μεταβατικό αυτό στάδιο, στηρίζονται, μεταξύ άλλων, στο

ότι το τελευταίο συνιστά το πιο φιλικό προς το περιβάλλον συμβατικό καύσιμο που εξασφαλίζει υψηλή ενεργειακή απόδοση με χαμηλό κόστος, ενώ οι μονάδες του διαθέτουν το επίπεδο τεχνικής ευελιξίας που καθιστούν το φυσικό αέριο ιδανικό συνοδοιπόρο των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας. Κατ’ επέκταση, η απόφαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης να συνεχίσει να συγκαταλέγει το φυσικό αέριο μεταξύ των χρηματοδοτούμενων από την Ευρωπαϊκή Ένωση πηγών ενέργειας δημιουργεί πρόσφορο έδαφος για τη συνέχιση των επενδύσεων στις υποδομές φυσικού αερίου, παρέχοντας παράλληλα τον κατάλληλο χρόνο στους Ευρωπαίους Διαχειριστές για την προετοιμασία των δικτύων μεταφοράς τους και την ανάπτυξη του καταλλήλου ρυθμιστικού πλαισίου για τη σταδιακή αντικατάσταση του φυσικού αερίου από τα λεγόμενα «ανανεώσιμα αέρια» (“renewable gases”).

Το ισχύον ρυθμιστικό πλαίσιο για το φυσικό αέριο έχει προσφάτως εισαχθεί ως θεσμός και εύλογα υποστηρίζεται ότι κινείται σε νερά που χαρτογραφούνται μόλις τα τελευταία χρόνια

LAWYER _ 67

_MARKET ANALYSIS & REPORTS

Legal Sustainability Market Report “WE CANNOT BE RADICAL ENOUGH” IN DEALING WITH CLIMATE CHANGE - Sir David Attenborough

Α

υτή η φράση βρίσκεται στον πυρήνα της δράσης του Chancery Lane Project, μιας πρωτοβουλίας με έδρα το Λονδίνο που έχει στόχο, μέσα από τη συντονισμένη δράση δικηγόρων και δικηγορικών εταιρειών ανά τον κόσμο, την ανάπτυξη συμβάσεων και τη θεσμοθέτηση ενός ενιαίου νομικού πλαισίου για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Πρόκειται για μια συλλογική προσπάθεια η οποία, βασιζόμενη στην πεποίθηση ότι κάθε δικηγόρος μπορεί να κάνει τη διαφορά στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, αναπτύχθηκε προκειμένου να δημιουργήσει ένα δίκτυο νομικών που θα συνδράμει τις επιχειρήσεις στην επίτευξη του στόχου των μηδενικών εκπομπών άνθρακα και στην υιοθέτηση βιώσιμων πρακτικών, οι οποίες σέβονται το περιβάλλον. Το Chancery Lane Project υποστηρίζεται από πληθώρα επιχειρήσεων και δικηγορικών εταιρειών, μεταξύ των οποίων (όλως ενδεικτικώς) οι Allen & Overy, Pinsent Masons, Herbert Smith Freehills, Reed Smith, Osborne Clarke, Charles Russell Speechlys, Bird & Bird, Dentons, αλλά και τα νομικά τμήματα των Goldman Sachs, Airbnb, Nestle, Morgan Stanley,

Της

Virgin Group, Vodafone και πανεπιστημιακοί φορείς, όπως το Queen Mary University of London, University of Oxford Faculty of Law, Grantham Research Institute on Climate Change and the Environment at the LSE. Παράλληλα με το Chancery Lane Project, το Legal Sustainability Alliance (LSA), ένα δίκτυο 300 μελών (μεταξύ αυτών δικηγορικές εταιρείες, ανεξάρτητοι δικηγόροι, in-house νομικοί σύμβουλοι και συναφείς οργανισμοί), το οποίο δραστηριοποιείται ήδη από το 2007 στο Ηνωμένο Βασίλειο, καλεί τις δικηγορικές εταιρείες να αναλάβουν δράση και να περιορίσουν το περιβαλλοντικό τους αποτύπωμα, θέτοντας στόχους βιωσιμότητας τόσο για τις ίδιες, όσο και για τους πελάτες τους. Μάλιστα, στο πλαίσιο της λογοδοσίας, το LSA ζητά από τα μέλη του να καταγράφουν και να γνωστοποιούν σε ετήσια βάση τις εκπομπές άνθρακα ενώ, μέσω της δράσης Legal Renewables Initiative, καλεί τις συμμετέχουσες δικηγορικές εταιρείες να δεσμευθούν ότι, μέχρι το 2025, τα γραφεία τους στο Ηνωμένο Βασίλειο θα τροφοδοτούνται από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.

Αλεξάνδρας Βαρλά

68 _ LAWYER

_LAWYER ON TOUR

Τόσο το Chancery Lane Project, όσο και – έτι περαιτέρω – το Legal Sustainability Alliance, μετατοπίζουν το επίκεντρο της προσοχής μας και φέρνουν στο προσκήνιο μια αυτονόητη μεν, πλην όμως όχι ιδιαίτερα πολυσυζητημένη σκέψη: ότι δεν έχουν μόνον οι μεγάλες βιομηχανίες και οι εταιρείες καυσίμων και πετρελαιοειδών μερίδιο ευθύνης στην κλιματική αλλαγή, αλλά και οι υπόλοιπες επιχειρήσεις της αγοράς και, μεταξύ αυτών, και οι δικηγορικές εταιρείες. Είναι εντυπωσιακό ότι, όπως αναφέρει η εταιρεία Charles Russell Speechlys στο ετήσιο Responsible Business Report της, κάνοντας μια ετήσια σύγκριση των πτήσεων κατά τη διάρκεια του Απριλίου 2019 και του Απριλίου 2020 προέκυψε ότι η εταιρεία εξοικονόμησε 220 τόνους διοξειδίου του άνθρακα (μόνον από τον περιορισμό των πτήσεων από Λονδίνο), το οποίο ισοδυναμεί με ενέργεια αρκετή να ηλεκτροδοτήσει 37 νοικοκυριά για ένα έτος! Είναι χαρακτηριστικό ότι ήδη αρκετές επιχειρήσεις – μεταξύ αυτών και η Shell – θέτουν επίσημα κριτήρια βιωσιμότητας κατά τη διαδικασία επιλογής νομικού

συμβούλου, ενώ υπάρχουν και περιπτώσεις, όπως αυτή της κοινοπραξίας Oxygen House, η οποία βάσει της πολιτικής προμηθειών της δεν θα αναθέτει την παροχή νομικών υπηρεσιών σε δικηγορικές εταιρείες, οι οποίες δεν έχουν αναλάβει συγκεκριμένες δεσμεύσεις για χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Αξιοσημείωτη είναι και η περίπτωση της Novartis η οποία, σε ανακοίνωσή της φέτος τον Φεβρουάριο, δήλωσε ότι σκοπεύει να παρακρατά ποσοστό επί της αμοιβής των δικηγορικών εταιρειών με τις οποίες συνεργάζεται, εφόσον αυτές δεν συμμορφώνονται με συγκεκριμένες απαιτήσεις σχετικά με τη βιωσιμότητα, την ισότητα των φύλων, την καταπολέμηση των διακρίσεων, αλλά και την ευελιξία στο ωράριο εργασίας των συνεργατών. Το LAWYER «ταξιδεύει» στο Λονδίνο, μια από τις πόλεις όπου η βιωσιμότητα φαίνεται να αποτελεί υπόθεση όλων, και συνομιλεί με τρεις δικηγορικές εταιρείες, για τις οποίες η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και ο σεβασμός του περιβάλλοντος αποτελούν προτεραιότητα, με συγκεκριμένους – απαιτητικούς – στόχους και μετρήσιμα αποτελέσματα.

LAWYER _ 69

_MARKET ANALYSIS & REPORTS

Paul Rice

Head of Climate Change Advisory, Pinsent Masons

Το 2015 η Pinsent Masons έθεσε ένα στόχο βιωσιμότητας: να μειώσει την ενέργεια που καταναλώνεται στις εγκαταστάσεις της στο Ηνωμένο Βασίλειο κατά 20% έως το 2020 (σε σύγκριση με το 2014). Η εταιρεία πέτυχε το στόχο της έναν χρόνο νωρίτερα από το προγραμματισμένο. Τι οδήγησε στη θέση αυτού του στόχου το 2015; Στην Pinsent Masons έχουμε θέσει τις περιβαλλοντικές μας πολιτικές εδώ και τουλάχιστον 15 χρόνια. Γύρω στο 2015, η εταιρεία αποφάσισε ότι πρέπει να ακολουθήσει μια πολύ πιο εστιασμένη προσέγγιση για το περιβαλλοντικό της αποτύπωμα παγκοσμίως, διότι αυτό ήταν και το σωστό. Στην Pinsent Masons πάντοτε αξιολογούσαμε τι κάνουμε και γιατί - δεν δουλεύουμε μόνο για να βγάλουμε χρήματα. Τα κίνητρα των δικηγόρων δεν είναι μόνον οικονομικά. Πολλοί δικηγόροι εργάζονται για να βοηθήσουν τους ανθρώπους και τον κόσμο. Προσωπικά έκανα μεταπτυχιακό στο δίκαιο περιβάλλοντος το 1992-3, την περίοδο που ήταν υπό διαπραγμάτευση η Σύμβαση-Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή (UNFCCC). Η αλληλεπίδραση μεταξύ περιβάλλοντος και ενέργειας ήταν πολύ ξεκάθαρη για εμένα. Η εταιρεία το 2019 αποφάσισε ότι θα συνυπογράψει τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών ως μέρος του Παγκόσμιου Συμφώνου των Ηνωμένων Εθνών - μια εθελοντική πρωτοβουλία, βάσει της οποίας διευθύνοντες σύμβουλοι από περισσότερες από 1000 χώρες συμφώνησαν να δεσμευθούν σε συγκεκριμένους αναπτυξιακούς

στόχους. Αυτό ευθυγραμμίστηκε πλήρως με τις ενέργειές μας γύρω από τις επιχειρήσεις και την κοινότητα, τη βελτίωση της ζωής των νέων, την πρόσβαση στην εκπαίδευση και την απασχόληση, τις πρωτοβουλίες καθαρού νερού στην Αφρική, τη Μέση Ανατολή και την Ασία κ.λπ. Εκείνη την εποχή αποφασίσαμε ως εταιρεία να θέσουμε αρκετά απαιτητικούς στόχους αναφορικά με την κατανάλωση ενέργειας και νερού, την παραγωγή αποβλήτων, το αποτύπωμα άνθρακα. Μάλιστα, η Pinsent Masons είναι διαπιστευμένη ως «Carbon Neutral» για τα επαγγελματικά ταξίδια από το 2007, αντισταθμίζοντας τις εκπομπές από τα ταξίδια μας (για παράδειγμα, επενδύοντας σε δασικά ή έργα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας). Προσφάτως αντισταθμίσαμε τις εκπομπές μας επενδύοντας σε έργα αιολικής ενέργειας στην Κίνα και την Ινδία.

H Pinsent Masons είναι διαπιστευμένη ως «Carbon Neutral» για τα επαγγελματικά ταξίδια από το 2007, αντισταθμίζοντας τις εκπομπές από τα ταξίδια μας (για παράδειγμα, επενδύοντας σε δασικά ή έργα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας)

70 _ LAWYER

Ποιες ήταν οι στρατηγικές που εφαρμόστηκαν από την Pinsent Masons για την επίτευξη αυτού του στόχου; Ήμασταν ήδη στη διαδικασία να γίνουμε μια ευέλικτη επιχείρηση, στην οποία οι εργαζόμενοι δεν θα ήταν υποχρεωμένοι να βρίσκονται στο γραφείο από Δευ-

_LAWYER ON TOUR

τέρα έως Παρασκευή. Οι άνθρωποί μας τότητα στους εργαζόμενους να αγομπορούν να εργαστούν από όπου θέλουν ράσουν ολοκαίνουργια ποδήλατα αντί και πρακτικά όποτε θέλουν. Φυσικά, να οδηγούν αυτοκίνητο για να έρθουν η υιοθέτηση του μοντέλου ευέλικτης στο γραφείο. Μάλιστα, το γραφείο μας εργασίας δεν αφορούσε μόνον το περιστο Λονδίνο έχει μόνον δύο θέσεις βάλλον, αλλά και τους ανθρώπους μας: στάθμευσης αυτοκινήτων για χρήση θέλουμε να είναι ευχαριστημένοι από τους πελάτες μας. και να βελτιώνεται η παραγωγικόDivert all general waste Ποιες ήταν οι βασικές προκλήσεις τητά τους. Βεβαίως υπάρχουν φορές from landfill που αντιμετώπισε η Pinsent Masons που απαιτείται η φυσική παρουσία κατά την επιδίωξη των στόχων των εργαζομένων στο γραφείο, στο βιωσιμότητας; δικαστήριο κλπ., αλλά διαπιστώνουμε Για εμάς η υλοποίηση του πλάνου ότι αποτελεί μεγάλη σπατάλη το να βιωσιμότητας δεν ήταν τόσο απαιτηέχεις ένα γραφείο - όπως το δικό τική. Ήταν σαν να σπρώχνουμε μια μας, στο κεντρικό Λονδίνο - και να πόρτα που ήταν ήδη ανοικτή: οι άνθρωείναι κατειλημμένο μόνο κατά 50%. ποι ήθελαν πραγματικά να αλλάξουν Τα γραφεία μας είναι open plan, ούτε προς το καλύτερο. Χρειάστηκε να η διοίκηση έχει ξεχωριστά γραφεία. συνεργαστούμε με συμβούλους και εταιΈχουμε αίθουσες συσκέψεων, αίθουσες ρείες προκειμένου να ελέγξουμε και να τηλεδιάσκεψης και τηλεφωνικούς θαλάμετρήσουμε τις δραστηριότητές μας. μους κατανεμημένους σε όλους τους Πλέον ελέγχουμε όλη μας τη δραστηριχώρους των γραφείων, κάτι που μειSeparate waste that is ότητα παγκοσμίως και προσπαθούμε να ώνει σημαντικά την κατανάλωση ενέρcurrently being incinerated θέσουμε παντού τα ίδια πρότυπα. Δεν for “Energy from Waste” γειας κατά τη θέρμανση και ψύξη των so that it can be further έχουμε χάρτινα ή πλαστικά ποτήρια χώρων. Ενθαρρύνουμε, επίσης, τους recycled/reused πουθενά στην επιχείρηση, δεν έχουμε εργαζόμενους (οι οποίοι έχουν όλοι πλαστικά μπουκάλια και, αντ’ αυτών, φορητό υπολογιστή) να εργάζονται έχουμε τοποθετήσει παντού βρύσες με από οπουδήποτε θέλουν, έχοντας έτσι ζεστό και κρύο νερό. Το να υλοποιημικρότερη σπατάλη χώρου στο γραφείο. θούν αυτές οι αποφάσεις ήταν εύκολο Επιπλέον, έχουμε ζώνες αυτόματης – αρκούσε απλώς να διασφαλίσουμε ότι παρακολούθησης φωτισμού, θέρμανσης αυτό που τοποθετούσαμε ήταν εξίσου και ψύξης, προσαρμοσμένες σύμφωνα καλό όσο οι εναλλακτικές. Φυσικά, με τη χρήση που κάνουμε. Περιορίσαμε έπρεπε να επενδύσουμε σε τεχνολοτα ταξίδια στο εξωτερικό και επενγία, οι δε εβδομάδες χωρίς ταξίδια δύσαμε σε ένα σύστημα που ονομάζεήταν αρχικά μια πρόκληση. Όμως, πλέον ται «τηλεπαρουσία» (“telepresence”) όλοι γνωρίζουν ότι “ο ουρανός δεν θα στα γραφεία μας, ώστε να μπορούμε πέσει” εάν εργαζόμαστε στο σπίτι και να κάνουμε συναντήσεις με πελάτες δεν βλέπουμε πελάτες σε καθημερινή εξ’ αποστάσεως. Θεσμοθετήσαμε τις Reduce the amount βάση. Εκεί που συναντάμε μια πρό«εβδομάδες χωρίς ταξίδι», κατά τις of disposable items κληση αυτή τη στιγμή είναι στο να οποίες ζητούσαμε από όλους στην επιused by the business κερδίσουμε νέους πελάτες χωρίς να χείρηση να μην ταξιδέψουν, εκτός εάν έχουμε φυσική παρουσία και χωρίς να επρόκειτο για ήδη προγραμματισμένη συνάντηση κάνουμε δια ζώσης συναντήσεις για να υποβάλουμε με κάποιον πελάτη. Μετρήσαμε, επίσης, το προσφορές. Όλοι, όμως, αντιμετωπίζουν το ίδιο αποτύπωμά μας από τα απορρίματα και την αναπρόβλημα και θα βρούμε έναν τρόπο να το λύσουμε, κύκλωση, συμμετείχαμε σε προγράμματα “cycle εάν η κατάσταση συνεχιστεί ως έχει. Δημιουργούμε to work”, μέσω των οποίων δίνεται η δυνα-

LAWYER _ 71

_MARKET ANALYSIS & REPORTS

τα δικά μας βίντεο με τα οποία παρουσιάζουμε την ομάδα μας και βινιέτες που στέλνουμε στους πελάτες - με άλλα λόγια, εξελισσόμαστε για να μπορούμε να αλληλεπιδρούμε με τους πελάτες μας. Ποιο είναι το όραμα της Pinsent Mason σχετικά με τη βιωσιμότητα και πώς αυτό θα επηρεαστεί (αν επηρεαστεί) από την πανδημία Covid-19; Είμαι επικεφαλής του τμήματος συμβουλευτικής για την κλιματική αλλαγή για το σύνολο της επιχείρησής μας και είναι αρμοδιότητά μου να εξασφαλίζω ότι εξελίσσουμε τη δράση μας για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, ότι όλοι στην επιχείρηση είναι ενήμεροι για τη σχετική νομοθεσία και ότι οι άνθρωποί μας δρουν προληπτικά και όχι κατασταλτικά, ότι έχουν ιδέες σχετικά με το πού πρέπει να γίνουν αλλαγές προς την κατεύθυνση της βιωσιμότητας. Έχω, επιπροσθέτως, εκπονήσει μια ανάλυση σχετικά με τις δεσμεύσεις που αναλαμβάνουν οι πελάτες μας για μηδενικές εκπομπες (“net zero”) καθότι, προκειμένου να υλοποιηθούν αυτές οι δεσμεύσεις, απαιτείται από εμάς νομική εργασία που σχετίζεται ενδεικτικά με τις επενδύσεις σε βιομηχανίες carbon positive (οι οποίες δεν χρησιμοποιούν άνθρακα), τις νέες τεχνολογίες, την πνευματική ιδιοκτησία, την χρηματοδότηση και την ανάπτυξη. Όλοι οι πελάτες μας, σε όλους τους τομείς έχουν εκ του νόμου καθήκον να αντιμετωπίζουν το περιβαλλοντικό ρίσκο. Καθώς αλλάζουν οι πελάτες, αλλάζουν και οι επενδυτές και μαζί τους όλος ο κόσμος. Ως εκ τούτου, όποια δικηγορική εταιρεία δεν είναι

προετοιμασμένη για αυτό ή δεν είναι έτοιμη να το αντιμετωπίσει, κινδυνεύει να χάσει ευκαιρίες. Ήδη σημειώνεται μια αύξηση στις αντιδικίες, βλέπουμε διαφορετικούς τύπους ανάπτυξης (ειδικά στον χώρο των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, με την συγκοινωνίες και τις υποδομές να αλλάζουν ταχύτατα, όπως γίνεται και στην αγορά των ακινήτων και στις οικονομικές υπηρεσίες). Ακόμη και οι αεροπορικές εταιρείες ανακοινώνουν ότι θα πετύχουν τον στόχο των μηδενικών εκπομπών έως το 2035-2040. Όλη αυτή η αλλαγή δημιουργεί την ανάγκη νέων τύπων συμβάσεων, νέων τρόπων αλληλεπίδρασης κλπ. Πρέπει, λοιπόν, να βρισκόμαστε μπροστά από τις αλλαγές. Πιστεύω ακράδαντα ότι οι μεγάλες εταιρείες πετρελαιοειδών και καυσίμων θα είναι οι πρωτοπόροι που θα φέρουν τη θετική αλλαγή στον χώρο της βιωσιμότητας και της κλιματικής αλλαγής. Έχουν τους πόρους, τους ανθρώπους, τις ικανότητες και τη γεωγραφική διάσταση που απαιτείται, ώστε να μπορούν να φέρουν θετικές αλλαγές – και θέλουν πραγματικά να αλλάξουν. Η BP (και δεν είναι η μόνη) έχει ήδη δεσμευθεί ότι θα είναι “net zero” έως το 2050.

Θεσμοθετήσαμε τις «εβδομάδες χωρίς ταξίδι», κατά τις οποίες ζητούσαμε από όλους στην επιχείρηση να μην ταξιδέψουν, εκτός εάν επρόκειτο για ήδη προγραμματισμένη συνάντηση με κάποιον πελάτη

27% reduction in print volumes since 2014; Removal of disposable coffee cups from catering outlets (approximately 60,000 per annum saved from landfill) Furniture re-used during office refurbishments and relocations Office waste recycling rate of over 80% across UK; Recycling facilities being rolled out to all juristictions Residual waste incinerated at «Energy from Waste» facilities Less than 5% of UK office waste going to landfill sites with no recovery

72 _ LAWYER

Πόσο σημαντικό είναι για τους πελάτες το περιβαλλοντικό αποτύπωμα μιας δικηγορικής εταιρείας; Θα ήταν υπερβολικό να πούμε ότι τα κριτήρια βιωσιμότητας θα επηρεάσουν την απόφαση ενός πελάτη να συνεργαστεί με μια συγκεκριμένη δικηγορική εταιρεία; Οι πελάτες σήμερα απαιτούν πολλά από τα πράγματα που εμείς ως εταιρεία ήδη κάνουμε. Βλέπουμε ότι για την ανάθεση νομικών υπηρεσιών οι πελάτες ζητούν να μάθουν ποιες είναι οι πολιτικές μας για την ευέλικτη εργασία, τη διαφορετικότητα και την ενσωμάτωση (diversity and inclusion) και, φυσικά, τις περιβαλλοντικές μας επιδόσεις, συμπεριλαμβανομένων της

_LAWYER ON TOUR

χρήσης ενέργειας και των εκπομπών άνθρακα, των αποβλήτων, της χρήσης νερού, των ταξιδιών κ.λπ. Πριν από λίγους μήνες, η Novartis ανακοίνωσε ότι θα παρακρατεί μέρος από τις αμοιβές των νομικών συμβούλων που δεν εκπληρώνουν τους στόχους διαφορετικότητας (είτε πρόκειται για φύλο, για LGBT+, ή την εθνικότητα). Αυτή είναι μια αρκετά προοδευτική προσέγγιση που θα οδηγήσει σε σημαντικές αλλαγές. Συμμετέχουμε εθελοντικά σε μια πρωτοβουλία για τη διαφάνεια στις εκπομπές άνθρακα, βάσει της οποίας μετράμε και δημοσιοποιούμε τις εκπομπές άνθρακα της εταιρείας μας. Αυτό αποτελεί προαπαιτούμενο για ορισμένους από τους πελάτες μας και ολοένα και περισσότερες επιχειρήσεις θα το απαιτούν από τους νομικούς συμβούλους τους. Πολλές επιχειρήσεις ανά τον κόσμο (συμπεριλαμβανομένης της εταιρείας μας) έχουν δεσμευτεί δημοσίως για την τήρηση των «επιστημονικών στόχων» (“science-based targets”), μιας παγκόσμιας πρωτοβουλίας σύμφωνα με την οποία οι εταιρείες καλούνται να χαμηλώσουν τις εκπομπές άνθρακα, ώστε να διασφαλίσουν τη διατήρηση της αύξησης της θερμοκρασίας κάτω από τον 1,5 βαθμό Κελσίου, όπως ορίζεται στη Συμφωνία των Παρισίων. Βλέπουμε ήδη πολλούς πελάτες να είναι πολύ ενεργοί σε αυτόν τον τομέα. Πολλές χώρες έχουν ήδη θεσπίσει σχετική νομοθεσία και κανονισμούς για τη διαφάνεια στις εκπομπές άνθρακα - θα έρθει και στην Ελλάδα. Αναφορικά με το πώς μπορούμε να αποδείξουμε σε έναν πελάτη ότι συμμορφωνόμαστε με τα κριτήρια βιωσιμότητας: Οι πελάτες έχουν διαφορετικές πολιτικές και πρότυπα βιωσιμότητας - δημοσιεύουμε περιβαλλοντικές μετρήσεις σε διαφορετικά KPIs (τις ετήσιες εκπομπές μας σε άνθρακα, την κατανάλωση ενέργειας και νερού κ.λπ.) και εξαρτάται πραγματικά από το τι μετράει ο πελάτης. Ενδιαφέρον είναι επίσης, ότι παρόλο που ο Donald Trump δήλωσε ότι αποσύρεται από τη Συμφωνία των Παρισίων, πολλές από τις μεγάλες αμερικανικές εταιρείες είναι πολύ ένθερμες προς την κατεύθυνση της βιωσιμότητας. Η Google, η Apple και η Microsoft έχουν δηλώσει ότι θα είναι “net zero” έως το

2030 – ένας πολύ φιλόδοξος στόχος, λαμβάνοντας υπόψη την ενέργεια που χρησιμοποιούν. Η Κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου τροποποίησε πέρυσι τον Νόμο του 2008 για την Κλιματική Αλλαγή, προβλέποντας ότι το Ηνωμένο Βασίλειο θα μηδενίσει τις εκπομπές άνθρακα έως το 2050. Τον Δεκέμβριο του περασμένου έτους, η Ε.Ε. εξέδωσε τον Κανονισμό 2019/2088 περί γνωστοποιήσεων αειφορίας στον τομέα των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, ο οποίος απαιτεί την υποβολή εκθέσεων σχετικά με τις μετρήσεις βιωσιμότητας. Οι επενδυτές απαιτούν από τις εταιρείες στις οποίες κατέχουν ήδη μερίδιο να μετρήσουν την ενέργεια (και τον τύπο αυτής) που χρησιμοποιούν. Παρατηρούμε, επίσης, ότι αυξάνονται οι δράσεις των ΜΚΟ, καθώς και οι σχετικές αγωγές ενώπιον δικαστηρίων, κάτι το οποίο θα επηρεάσει και την Ελλάδα, η οποία εξακολουθεί να χρησιμοποιεί λιγνίτη. Πιστεύω ότι θα δούμε μεγάλες αλλαγές στους κλάδους των μεταφορών και των υποδομών, καθώς και στον τομέα της ναυτιλίας - ένα άλλο μεγάλο ζήτημα για την Ελλάδα. Κάθε δικηγορική εταιρεία βρίσκεται σε διαφορετικά στάδια στη «διαδρομή» της προς τη βιωσιμότητα. Οι βασικοί τομείς στους οποίους θα πρέπει κάθε εταιρεία να εστιάσει είναι οι μετρήσεις, η σύνταξη αναφορών, αλλά και η σταδιακή βελτίωση χρόνο με το χρόνο.

Πιστεύω ότι οι εταιρείες πετρελαιοειδών και καυσίμων θα είναι πρωτοπόροι στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής – έχουν τους πόρους, τους ανθρώπους, τις ικανότητες και τη γεωγραφική διάσταση που απαιτείται

Πολλές χώρες έχουν ήδη θεσπίσει σχετική νομοθεσία και κανονισμούς για τη διαφάνεια στις εκπομπές άνθρακα - θα έρθει και στην Ελλάδα

LAWYER _ 73

_MARKET ANALYSIS & REPORTS

Thanos Karvelis

Partner, Charles Russell Speechlys

Ποια είναι η στρατηγική της Charles Russell Speechlys για τον περιορισμό του περιβαλλοντικού της αντικτύπου; David Berry, Partner and Head of Sustainability: Η περιβαλλοντική απόδοση είναι πολύ σημαντική για την επιτυχή λειτουργία της εταιρείας μας και συνεχίζουμε να κάνουμε σημαντικά βήματα προκειμένου να μειώσουμε το περιβαλλοντικό μας αποτύπωμα, αλλά και για να ευαισθητοποιήσουμε τους πελάτες μας και τους ανθρώπους μας απέναντι σε αυτό το θέμα. Ως μέρος της δέσμευσής μας στην προσπάθεια να γίνουμε μια πραγματικά βιώσιμη επιχείρηση, συνεργαστήκαμε με το “Carbon Trust” προκειμένου, ανεξάρτητα και δυναμικά, να πιστοποιήσουμε τις εκπομπές άνθρακα, τα απόβλητά μας και τη χρήση νερού, και να κινηθούμε προς την κατεύθυνση ενός βιώσιμου μέλλοντος, με χαμηλά επίπεδα άνθρακα. Η εταιρεία έχει εγκαινιάσει τη χρήση ηλεκτρονικών αρχείων και τεχνολογιών που βασίζονται στη χρήση tablet, με αποτέλεσμα να μειώσει σημαντικά την ανάγκη για έντυπα έγγραφα και να διευκολύνει την ευέλικτη εργασία. Άλλες πρωτοβουλίες περιλαμβάνουν την εισαγωγή επαναχρησιμοποιούμενων μπουκαλιών νερού και χάρτινων θερμός, την απομάκρυνση κάθε είδους πλαστικού μιας χρήσης από το καφέ του γραφείου μας στο Λονδίνο και των πλαστικών ποτηριών από τα σημεία τσαγιού, καθώς και την ανακύκλωση όλων των κόκκων καφέ, από τα σημεία καφέ των πελατών μας, σε βιοκαύσιμα και βιοχημικά. Το 2018, το εργαλείο αναφοράς εκπομπών άνθρακα του Legal Sustainability Alliance (LSA) υπολόγισε τις εκπομπές της εταιρείας μας, για το προηγούμενο

έτος, σε 1.82 tCO2e ανά εργαζόμενο – σημαντικά χαμηλότερο νούμερο σε σχέση με τον μέσο όρο εκπομπών 3.24 tCO2e ανά εργαζόμενο για όλα τα μέλη του LSA που συμμετέχουν στη μέτρηση. Συνεχίζουμε να αναλαμβάνουμε πρωτοβουλίες για τον περιορισμό του περιβαλλοντικού μας αποτυπώματος μέσω της eFORCE, της ομάδας εργασίας περιβαλλοντικής βιωσιμότητας, και συνεργαζόμαστε τακτικά με τους πελάτες και το προσωπικό μας στον συγκεκριμένο τομέα.

Για κάθε δικηγορική εταιρεία με διεθνές πελατολόγιο, τα επαγγελματικά ταξίδια στο εξωτερικό αποτελούν βασικό παράγοντα που επηρεάζει το αποτύπωμά της σε άνθρακα

Ποιες είναι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει μια δικηγορική εταιρεία κατά την επιδίωξη των στόχων βιωσιμότητας;

David Berry, Partner and Head of Sustainability: Για κάθε δικηγορική εταιρεία με διεθνές πελατολόγιο, τα επαγγελματικά ταξίδια στο εξωτερικό αποτελούν βασικό παράγοντα που επηρεάζει το αποτύπωμά της σε άνθρακα. Οι δικηγόροι, από την άλλη, δικαιολογούν τα επαγγελματικά ταξίδια, καθώς προτιμούν να έρχονται σε απευθείας επαφή με τους πελάτες τους και να διαχειρίζονται τις σχέσεις τους δια ζώσης. Συνεπώς, η μείωση του αντικτύπου των ταξιδιών θα είναι πάντα μια πρόκληση. Αυτό που συχνά παραγνωρίζεται, όμως, είναι το γεγονός ότι οι περισσότερες εταιρείες αγοράζουν αγαθά και υπηρεσίες και ότι η εφοδιαστική αλυσίδα (εκπομπές επιπέδου 3) μπορεί να αποτελεί ακόμη

74 _ LAWYER

_LAWYER ON TOUR

David Berry

Partner and Head of Sustainability, Charles Russell Speechlys

μεγαλύτερο παράγοντα που επηρεάζει το αποτύπωμα άνθρακα μιας εταιρείας. Αυτός είναι και ο λόγος που η Charles Russel Speechlys αποτελεί ένθερμο υποστηρικτή του “The Chancery Lane project” και της τράπεζας προηγούμενων ρητρών (bank of precedent clauses), η χρήση της οποίας είναι ελεύθερη και η οποία έχει δημιουργηθεί ως ένα μέσο εξασφάλισης των δεσμεύσεων μείωσης του άνθρακα στις εφοδιαστικές (και όχι μόνον) συμβατικές σχέσεις. Ωστόσο, μια εταιρεία η οποία παρέχει υπηρεσίες δεν αρκεί να εστιάσει μόνο στα τρία “R” (reduce, reuse, recycle), δηλαδή στο μοτίβο μείωσης, επαναχρησιμοποίησης, ανακύκλωσης. Για να κάνει τη διαφορά, θα πρέπει να ενεργοποιήσει και να συνεργασθεί με όλο το εύρος των πελατών και επαφών της εταιρείας, προκειμένου να διαδώσει το μήνυμα ότι ο καθένας χρειάζεται να υιοθετήσει μια προσέγγιση που να «αγκαλιάζει», εκτός από τα συμφέροντα, και το περιβάλλον και τους ανθρώπους. Μια εταιρεία μπορεί να το κάνει αυτό σε συνεννόηση με τους stakeholders, αλλά και διασφαλίζοντας ότι είναι έτοιμη να συνεργαστεί με τους πελάτες της, προκειμένου αυτοί να εντάξουν τη βιωσιμότητα ως τρόπο σκέψης στις εμπορικές τους σχέσεις. Ποιο είναι το όραμα της Charles Russell Speechlys σχετικά με τη βιωσιμότητα και πώς αυτό θα επηρεαστεί (αν επηρεαστεί) από την πανδημία Covid-19;

πους μας, τους πελάτες και τις κοινότητές μας, προκειμένου να διαχειριστούν οποιαδήποτε οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική πρόκληση τους επιφυλάσσει το μέλλον. Ειδικά αναφορικά με τη βιωσιμότητα, το πλάνο μας πρέπει να περιλαμβάνει την επίτευξη ουδετερότητας στις εκπομπές άνθρακα, ότι εργαζόμαστε αδιάκοπα και στοχευμένα για τη μείωση εκπομπών άνθρακα από τις επιχειρηματικές μας δραστηριότητες (και να ενθαρρύνουμε τους πελάτες μας να θέσουν παρόμοιους στόχους), υποστηρίζοντας, έτσι, το Ηνωμένο Βασίλειο στο σύνολό του να επιτύχει τη νομική του δέσμευση για ουδετερότητα στις εκπομπές άνθρακα έως το 2050. Γνωρίζουμε ότι τα επόμενα 10 χρόνια είναι κρίσιμα.

Thanos Karvelis, Partner: Η πανδημία του Covid-19 ανέδειξε την αξία των στρατηγικών που είχαν υιοθετηθεί προηγουμένως από την Charles Russell Speechlys (για παράδειγμα, η τεχνολογία που βασίζεται στη χρήση tablet είχε ήδη εφαρμοστεί για όλους τους δικηγόρους, κάτι που τους επέτρεψε να εργάζονται απρόσκοπτα από το σπίτι κατά τη διάρκεια του lockdown). Η πανδημία έχει επιταχύνει την υιοθέτηση της τηλεδιάσκεψης και άλλων τεχνολογιών απομακρυσμένης εργασίας, με επακόλουθη

Θέλουμε να είμαστε έτοιμοι να στηρίξουμε τους ανθρώπους μας, τους πελάτες και τις κοινότητές μας, προκειμένου να διαχειριστούν οποιαδήποτε οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική πρόκληση τους επιφυλάσσει το μέλλον

David Berry, Partner and Head of Sustainability: Θέλουμε να συνεχίσουμε να κοιτάμε μπροστά, διασφαλίζοντας ότι είμαστε έτοιμοι και εις θέσην να στηρίξουμε τους ανθρώ-

LAWYER _ 75

_MARKET ANALYSIS & REPORTS

μείωση στα ταξίδια και στη χρήση χαρτιού. Αυτό, βεβαίως, με τη σειρά του φέρνει νέες προκλήσεις, ιδίως την ανάγκη να αποφευχθεί η «μεταφορά» των εκπομπών άνθρακα από το γραφείο στα σπίτια των εργαζομένων, καθώς εργάζονται εξ’ αποστάσεως και σε οικιακά περιβάλλοντα, τα οποία μπορεί να είναι λιγότερο αποδοτικά, παραδείγματος χάριν, στην κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας. Πόσο σημαντικό είναι για τους πελάτες το περιβαλλοντικό αποτύπωμα μιας δικηγορικής εταιρείας; Θα ήταν υπερβολικό να πούμε ότι τα κριτήρια βιωσιμότητας θα επηρεάσουν την απόφαση ενός πελάτη να συνεργαστεί με μια συγκεκριμένη δικηγορική εταιρεία; Thanos Karvelis, Partner: Η απάντηση εδώ εξαρτάται από τη φύση του συγκεκριμένου πελατολογίου της δικηγορικής εταιρείας. Οι εισηγμένες εταιρείες, οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στη λιανική αγορά και άλλες εταιρείες που έρχονται σε επαφή με καταναλωτές και οι οποίες υπόκεινται σε

αυστηρότερα κανονιστικά πλαίσια με αυξημένο ρίσκο στη φήμη τους, πιθανότατα θα δίνουν ιδιαίτερη προσοχή στον εταιρικό σκοπό, τη βιωσιμότητα και το ρίσκο που απορρέει από την περιβαλλοτική και κοινωνική διακυβέρνηση. Πολλές παραδοσιακές εταιρείες πετρελαιοειδών και καυσίμων, καθώς και εταιρείες εξόρυξης, προσπαθούν τώρα να διαφοροποιηθούν και να αντισταθμίσουν τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις από τη λειτουργία τους. Οι προβληματισμοί στον τομέα της περιβαλλοντικής και κοινωνικής διακυβέρνησης δεν θα επηρεάσουν όλους τους πελάτες το ίδιο, ωστόσο αυτές οι ανησυχίες γίνονται ολοένα και πιο αισθητές. Εν ολίγοις όμως, όχι, δεν θα ήταν υπερβολικό να πούμε ότι, τουλάχιστον για ορισμένους πελάτες, τα κριτήρια βιωσιμότητας θα επηρεάσουν την απόφασή τους να συνεργαστούν με μια συγκεκριμένη δικηγορική εταιρεία.

Δεν θα ήταν υπερβολικό να πούμε ότι, τουλάχιστον για ορισμένους πελάτες, τα κριτήρια βιωσιμότητας θα επηρεάσουν την απόφασή τους να συνεργαστούν με μια συγκεκριμένη δικηγορική εταιρεία

76 _ LAWYER

_LAWYER ON TOUR

Fiona Nicholls

Head of Assurance and Environment, Gowling WLG

Ποια είναι η στρατηγική της Gowling WLG για τον περιορισμό του περιβαλλοντικού της αντικτύπου; Η GOWLING WLG έχει εφαρμόσει τα ακόλουθα, αναφορικά με τη δραστηριότητά της στο Ηνωμένο Βασίλειο: ► Έ χει υιοθετήσει ένα τολμηρό όραμα και στόχους που παρέχουν στην εταιρεία μια κατεύθυνση και έναν προορισμό. ► Τ ο ISO140001, ένα παγκοσμίως αναγνωρισμένο πρότυπο περιβαλλοντικής διαχείρισης, εφαρμόζεται από το 2013 και το 2015 συνδυάστηκε με το ISO50001 (ενεργειακή διαχείριση) – αμφότερα υποστηρίζουν το σύστημα διασφάλισης ποιότητας ISO9001, το οποίο είναι ήδη σε εφαρμογή εδώ και 27 χρόνια. ► Η δικηγορική εταιρεία βρίσκεται σε διαδικασία διαμόρφωσης της στρατηγικής της με τίτλο PLANET + Phase 2 – Stepping Up 2020-2025, η οποία θα είναι ακόμη πιο φιλόδοξη από την προηγούμενη (Phase 1 foundations 2017-2020). ► Ο ι στόχοι και τα σχέδια που έχουν διαμορφωθεί από την GOWLING WLG υποστηρίζουν την εκπλήρωση σημαντικών επιτευγμάτων που περιλαμβάνουν ενδεικτικά, και όχι περιοριστικά: • Μείωση της ενέργειας που καταναλώνεται από τις εγκαταστάσεις της εταιρείας, μεταξύ 2015-2016 και 2019-2020, κατά 26% (με στόχο το 20%). Τίθεται ένας νέος στόχος για μείωση κατά 45% έως

το 2025 (στη γραμμή βάσης 2015-16) είμαστε στο σωστό δρόμο προς την επίτευξη του στόχου των μηδενικών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα έως το 2030.

• 10 χρόνια αντιστάθμισης του διοξειδίου του άνθρακα που εκπέμπουν οι πτήσεις τις οποίες χρησιμοποιούν οι συνεργάτες της εταιρείας, λαμβάνοντας μάλιστα σχετικό βραβείο από την Carbon Neutral για το 2019.

• Το φωτοτυπικό χαρτί A4 / A3 που χρησιμοποιούμε παράγεται από 100% ανακυκλωμένο χαρτοπολτό, ένα μέρος δε αυτού παράγεται από απορρίμματα χαρτιού που ανακυκλώνονται από το γραφείο μας στο Λονδίνο - ένα πολύ καλό παράδειγμα κυκλικής οικονομίας.

• Τα απορρίματά μας επαναχρησιμοποιούνται, ανακυκλώνονται ή κομποστοποιούνται, μεταξύ αυτών μπαταρίες, κασέτες, γραφίτης, πλαστικό, χαρτί, ποτήρια καφέ, κάρτες, δοχεία, τρόφιμα, λάμπες, χαρ-

Είμαστε στον σωστό δρόμο προς την επίτευξη του στόχου των μηδενικών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα έως το 2030

LAWYER _ 77

_MARKET ANALYSIS & REPORTS

τικά, έπιπλα που δεν χρησιμοποιούνται (και τα οποία δωρίζονται για φιλανθρωπικούς σκοπούς). Αντί για κάδους απορριμάτων στα γραφεία μας έχουμε αρκετούς κεντρικούς σταθμούς ανακύκλωσης.

• Ε φαρμόζουμε κώδικες δεοντολογίας, ερωτηματολόγια και κατευθυντήριες οδηγίες σχετικά με τους στόχους βιωσιμότητας μέσω της κεντρικής πολιτικής προμηθειών της εταιρείας μας.

• Έχουμε υπογράψει το Παγκόσμιο Σύμφωνο του ΟΗΕ (UN Global Compact), μαζί με τους Καναδούς ομολόγους μας, και αυτήν τη στιγμή διαμορφώνουμε μια στρατηγική για την ανάπτυξη σχετικής δραστηριότητας σε όλα τα γραφεία μας διεθνώς.

• Έχουμε μια κορυφαία (και διαρκώς αναπτυσσόμενη) διεθνή ομάδα περιβαλλοντικών υπηρεσιών, η οποία αναπτύσσει δράσεις εντός και εκτός εταιρείας. Ποιες είναι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει μια δικηγορική εταιρεία κατά την επιδίωξη των στόχων βιωσιμότητας;

στην ανάπτυξη και εφαρμογή μιας πολιτικής βιωσιμότητας συνιστά μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις για τους περισσότερους οργανισμούς, ιδιαίτερα όταν φαίνεται να υπάρχουν σημαντικότερες ή/και αντικρουόμενες προτεραιότητες. Το όραμα βιωσιμότητας που υποστηρίζεται από το Διοικητικό Συμβούλιο της εταιρείας, το PLANET + Ambassadors (συμπεριλαμβανομένων των Εταίρων και του Γενικού Συμβούλου), η στοχευμένη δέσμευση και η καλλιέργεια μιας «στιβαρής» κουλτούρας υπευθυνότητας, όλα παίζουν σημαντικό ρόλο στην Gowling WLG. ► Αναγνωρίζοντας τον ρόλο των πελατών: Οι αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις από τη δραστηριότητα μεμονωμένων δικηγορικών εταιρειών είναι σχετικά περιορισμένες, σε σύγκριση με πολλές από τις επιχειρήσεις στο σύνολο της αλυσίδας αξίας - προμηθευτές και πελάτες - και βεβαίως δεν περιορίζονται στις συνήθεις επιπτώσεις από την κατανάλωση ενέργειας στο γραφείο. Οι δικηγορικές εταιρίες έχουν τη δυνατότητα να επηρεάσουν πραγματικά τους πελάτες τους σχετικά με τη βιωσιμότητα, σε όλο το φάσμα του εταιρικού και εμπορικού δικαίου. Για αυτόν το λόγο, η εταιρεία στόχευσε στην αύξηση της εμπλοκής και δραστηριοποίησης των πελατών σε αυτόν τον τομέα.

Το να γίνει από όλους κατανοητό ότι το περιβάλλον είναι, και πρέπει να είναι, μέρος του συνόλου των δραστηριοτήτων της εταιρείας απαιτεί χρόνο, γνώση και επιμονή

► Επίγνωση και αλλαγή συμπεριφοράς: Οι προσπάθειες πρέπει να είναι ουσιαστικές και ενσωματωμένες στην καθημερινότητα της εταιρείας, προκειμένου να έχουν αποτελέσματα. Το να γίνει από όλους κατανοητό ότι το περιβάλλον είναι, και πρέπει να είναι, μέρος του συνόλου των δραστηριοτήτων της εταιρείας απαιτεί χρόνο, γνώση και επιμονή (και ένα πολύ «γερό στομάχι»!). Η Gowling WLG πήρε την απόφαση να προσλάβει έναν εξειδικευμένο συνεργάτη, προκειμένου να διασφαλίσει ότι το σύνολο του προσωπικού της εταιρείας αντιλαμβάνεται τα ζητήματα βιωσιμότητας και να αναπτύξει τους στόχους μας σχετικά με το περιβάλλον. ► Ηγεσία: Η διασφάλιση της ενεργού συμμετοχής της διοίκησης της εταιρείας

Ποιο είναι το όραμα της Gowling WLG σχετικά με τη βιωσιμότητα και πώς αυτό θα επηρεαστεί (αν επηρεαστεί) από την πανδημία Covid-19; Παρ’ όλο που ο Covid-19 έχει, ορθώς, στρέψει το βλέμμα μας στη διατήρηση της επιχειρηματικής μας δραστηριότητας και στην ασφάλεια των ανθρώπων μας, οι περιβαλλοντικές δεσμεύσεις της εταιρείας παραμένουν αναλλοίωτες. Μάλιστα, μια αναθεωρημένη πολιτική, μια νέα στρατηγική

78 _ LAWYER

_LAWYER ON TOUR

+

+

+

ZERO CARBON

ZERO WASTE

EVERYONE PLAYS A PART

+

ALL HAZARDOUS SUBSTANCES AVOIDED

και νέοι απαιτητικοί στόχοι βιωσιμότητας είναι ήδη υπό διαμόρφωση για την περίοδο 2020 έως 2025. Τα κτήρια και οι πτήσεις συνιστούν τις μεγαλύτερες άμεσες πηγές εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα για την εταιρεία, η εστίαση είναι, επίσης, μια μεγάλη πηγή αποβλήτων και οι μετακινήσεις / τα επαγγελματικά ταξίδια του προσωπικού συμβάλλουν σημαντικά στη ρύπανση. Όλα αυτά έχουν σταματήσει σε μεγάλο βαθμό ή και τελείως, καθώς η εταιρεία εφαρμόζει επιτυχώς σύστημα τηλεργασίας. Αυτό θα επηρεάσει (προς το καλύτερο) προφανώς τις άμεσες περιβαλλοντικές επιπτώσεις της εταιρείας για την περίοδο από τον Μάρτιο του 2020, ωστόσο υπάρχουν «μη μετρήσιμες» επιπτώσεις, οι οποίες σχετίζονται με την ενέργεια που καταναλώνουν οι εργαζόμενοι στο σπίτι – με άλλα λόγια, κάποιες από τις επιπτώσεις μεταφέρονται απλώς σε άλλη τοποθεσία.

OUR CLIENTS ENGAGED

+

WORK WITH SUPPLIERS WHO SHARE OUR GOALS

της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας έπαιξε ρόλο στη διαδικασία επιλογής. Σίγουρα, θα ήταν υπερβολικό να πούμε ότι οι επιχειρήσεις θα επιλέξουν μια δικηγορική εταιρεία αποκλειστικά και μόνον βάσει της περιβαλλοντικής της πολιτικής, αλλά τα στοιχεία δείχνουν ότι τα κριτήρια βιωσιμότητας διαδραματίζουν ολοένα και σημαντικότερο ρόλο στη διαδικασία. Οι επιχειρήσεις έχουν προχωρήσει πολύ τα τελευταία 20 χρόνια στο πεδίο της αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής και μπορούν να εντοπίσουν τη διαφορά μεταξύ της αυθεντικότητας / της αληθινής δέσμευσης και της επιφανειακής (του φαινομένου greenwash). Η εμπιστοσύνη είναι κάτι που χτίζεται και είναι δύσκολο να μετρηθεί. Το να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη ο πλανήτης και η προστασία του συνιστά για τους πελάτες μια περαιτέρω ένδειξη ότι μια δικηγορική εταιρεία είναι καλή, σε περισσότερα επίπεδα - όχι μόνον αυτό της παροχής υπηρεσιών.

Πόσο σημαντικό είναι για τους πελάτες το περιβαλλοντικό αποτύπωμα μιας δικηγορικής εταιρείας; Θα ήταν υπερβολικό να πούμε ότι τα κριτήρια βιωσιμότητας θα επηρεάσουν την απόφαση ενός πελάτη να συνεργαστεί με μια συγκεκριμένη δικηγορική εταιρεία; Οι απαιτήσεις τόσο των υφιστάμενων όσο και των δυνητικών πελατών, ιδιαίτερα των μεγάλων, σε τομείς με μεγάλο αντίκτυπο και στην Κυβέρνηση, αυξάνονται και γίνονται πιο περίπλοκες. Το 2019 η εταιρεία διορίσθηκε ως Επίσημος Νομικός Σύμβουλος και επίσημος χορηγός των Αγώνων της Κοινοπολιτείας του Birmingham το 2022 και, αδιαμφισβήτητα, η δράση μας στο κομμάτι

+

Οι δικηγορικές εταιρίες έχουν τη δυνατότητα να επηρεάσουν πραγματικά τους πελάτες τους σχετικά με τη βιωσιμότητα, σε όλο το φάσμα του εταιρικού και εμπορικού δικαίου

LAWYER _ 79

_WORLD REPORT

Η DLA PIPER ΑΝΑΚΟΙΝΏΝΕΙ ΤΟ “LAW&”

TO INSTAGRAM ΣΤΟ ΣΤΌΧΑΣΤΡΟ ΤΗΣ Ε.Ε. Υπό την έρευνα της Επιτροπής Προστασίας Δεδομένων της Ιρλανδίας (DPC) τελεί το Instagram, αναφορικά με τη διαχείριση των προσωπικών δεδομένων παιδιών στην πλατφόρμα. Την έρευνα της DPC «πυροδότησαν» καταγγελίες σύμφωνα με τις οποίες η δημοφιλής πλατφόρμα έδωσε τη δυνατότητα σε τουλάχιστον 60 εκατομμύρια χρήστες, ηλικίας κάτω των 18 ετών να αλλάξουν εύκολα το προφίλ τους σε επιχειρηματικό λογαριασμό, με αποτέλεσμα τα προσωπικά τους δεδομένα να γίνουν ορατά από όλους. Μεταξύ των ζητημάτων που ερευνά η Ιρλανδική Αρχή (η οποία συνιστά την ηγέτιδα ρυθμιστική αρχή της Ε.Ε. στο πλαίσιο του GDPR, ενόψει και της παρουσίας μεγάλου αριθμού αμερικανικών εταιρειών τεχνολογίας στην Ιρλανδία), είναι και το κατά πόσον το Facebook, ως μητρική εταιρεία της πλατφόρμας Instagram, μπορεί να θεμελιώσει νομιμοποιητική βάση για την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων παιδιών και εάν έχει επαρκείς περιορισμούς για τη χρήση του Instagram από παιδιά.

ΤΟ FACEBOOK ΑΡΝΕΊΤΑΙ ΝΑ ΑΠΟΚΤΉΣΕΙ ΈΔΡΑ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΊΑ

Με τη δημιουργία του “Law&”, ενός νέου umbrella brand, όπως το χαρακτηρίζει o co-CEO της DLA Piper, Simon Levine η πολυεθνική δικηγορική εταιρεία σκοπεύει να διευρύνει το εύρος των υπηρεσιών της, προκειμένου να καλύπτει τις ανάγκες των πελατών της οι οποίοι επιθυμούν ένα ολοκληρωμένο πακέτο, νομικών και επιχειρηματικών συμβουλών. Η αυτόνομη αυτή επιχειρηματική πρωτοβουλία της DLA Piper συνιστά τον καρπό ενός ριζοσπαστικού στρατηγικού σχεδιασμού που ξεκίνησε πριν από 18 μήνες, με στόχο η εταιρεία να είναι σε θέση να ανταγωνίζεται τις μεγάλες ελεγκτικές εταιρείες της αγοράς, αναπτύσσοντας νέες ιδέες και παρέχοντας στους πελάτες υποστήριξη για κάθε σκέλος και στάδιο της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Όπως αναφέρει ο Simon Levine, «στο τέλος της ημέρας η DLA Piper πρέπει να είναι μια εταιρεία στην οποία απευθύνεται ο πελάτης όχι μόνον για το νομικό σκέλος ενός έργου αλλά και για θέματα στρατηγικής, δομής και μεθοδολογίας».

Το Facebook αποφάσισε να «αψηφήσει» την Κυβέρνηση του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και να μην συμμορφωθεί με τον νέο τουρκικό νόμο, ο οποίος απαιτεί από τις εταιρείες τεχνολογίας και κοινωνικής δικτύωσης να αποθηκεύουν δεδομένα χρηστών στην Τουρκία, καθώς και να ορίζουν αντιπρόσωπο που θα υπόκειται σε κάθε έλεγχο από τις τουρκικές Αρχές. Το Facebook ενημέρωσε την τουρκική κυβέρνηση ότι δεν σκοπεύει να συμμορφωθεί με τη σχετική νομοθεσία, απόφαση που μπορεί να οδηγήσει στην επιβολή προστίμων, αλλά και μείωση του εύρους ζώνης του στη χώρα κατά 90% - μια κίνηση που θα καθιστούσε την πλατφόρμα εξαιρετικά αργή για τα 83 εκατομμύρια άτομα που ζουν στην Τουρκία.

80 _ LAWYER

YOU’D BETTER VISIT YOUR

LAWYER The

Business

Magazine

www.lawyermagazine.gr

LAWYER _ 81

_WORLD REPORT

Η Amy Coney Barrett υποψήφια για το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ Στις 15-10-2020 ολοκληρώθηκε η διαδικασία ενώπιον της Επιτροπής Δικαστικών Υποθέσεων της Γερουσίας των ΗΠΑ για τον διορισμό της Amy Coney Barrett, την οποία επέλεξε ο πρόεδρος Donald Trump, προκειμένου να αντικαταστήσει την Ruth Bader Ginsburg ως μέλος του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ. Κατά την ακρόαση δεν έλειψαν οι έντονες αντιδράσεις από γερουσιαστές του Δημοκρατικού Κόμματος, οι οποίοι επικεντρώνουν την κριτική τους όχι μόνον στις συντηρητικές

ΠΡΌΣΤΙΜΟ ΣΕ ΒΆΡΟΣ ΤΗΣ H&M ΓΙΑ ΠΑΡΑΒΊΑΣΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΏΝ ΔΕΔΟΜΈΝΩΝ Βαρύτατο πρόστιμο ύψους 35,3 εκατομμυρίων ευρώ επέβαλε στην σουηδική πολυεθνική Hennes & Mauritz (H&M) ο Επίτροπος Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων του Αμβούργου, για την παράνομη επεξεργασία προσωπικών δεδομένων εργαζομένων του κέντρου εξυπηρέτησης που διατηρεί η εταιρεία στη Νυρεμβέργη. Από τον έλεγχο που πραγματοποιήθηκε στα συστήματα της H&M προέκυψε ότι, ήδη από το 2014, μεγάλο μέρος του προσωπικού της εταιρείας τελούσε υπό εκτενή παρακολούθηση, με λεπτομέρειες σχετικά με την προσωπική τους ζωή (από απλές προσωπικές πληροφορίες, μέχρι οικογενειακά ζητήματα και θρησκευτικές πεποιθήσεις) να καταγράφονται σε συστηματική βάση και να αποθηκεύονται στο δίκτυο της εταιρείας. Είναι, μάλιστα, χαρακτηριστικό ότι, μετά την επιστροφή τους από άδεια ή απουσία λόγω ασθένειας, οι υπάλληλοι καλούνταν να συμμετάσχουν σε συνεντεύξεις (“Welcome Back Talks”) με τους επικεφαλής τους, κατά τη διάρκεια των οποίων μοιράζονταν την εμπειρία τους από τις διακοπές, αλλά και στοιχεία διαγνώσεων και ασθενειών (σε περίπτωση που η απουσία οφειλόταν σε λόγους υγείας). Η παράνομη αυτή επεξεργασία προσωπικών δεδομένων ήρθε στο φως μετά από σφάλμα στο πληροφοριακό σύστημα της εταιρείας, τον Οκτώβριο του 2019, συνεπεία του οποίου οι χρήστες του συστήματος απέκτησαν πρόσβαση στη βάση πληροφοριών που είχε δημιουργηθεί, κατά τα ανωτέρω, για τους υπαλλήλους. Η H&M σε μια κίνηση που χαρακτηρίστηκε από τον Επίτροπο του Αμβούργου, Dr. Johannes Caspar, ως «άνευ προηγουμένου αναγνώριση εταιρικής ευθύνης», δέχθηκε να καταβάλει την επιβληθείσα αποζημίωση, ενώ απολογήθηκε στο προσωπικό της για τις πρακτικές που εφάρμοσε.

απόψεις της υποψήφιας (ενδεικτικά για το θέμα του οικογενειακού προγραμματισμού και της αντισύλληψης), αλλά και το γεγονός ότι οι Ρεπουμπλικάνοι πιέζουν για την ολοκλήρωση της διαδικασίας πριν από τις προεδρικές εκλογές της 3ης Νοεμβρίου, ενώ ο διορισμός θα έπρεπε να πραγματοποιηθεί επί θητείας του επόμενου Προέδρου. Η Επιτροπή Δικαιοσύνης της Γερουσίας ενέκρινε την υποψηφιότητα της Barrett στις 22-10-2020, με τους 12 Ρεπουμπλικάνους της Επιτροπής να ψηφίζουν υπέρ και τους 10 Δημοκρατικούς να απέχουν από την ψηφοφορία.

ΓΙΑ ΦΟΡΟΔΙΑΦΥΓH ΣΥΝΕΛHΦΘΗ Ο JOHN MCAFEE

Ο John McAfee, δημιουργός των επώνυμων antivirus, συνελήφθη σε αεροδρόμιο της Ισπανίας μετά τις εις βάρος του κατηγορίες για φοροδιαφυγή, ενώ αναμένεται η έκδοση του στις ΗΠΑ. Ο McAfee φέρεται να απέκρυψε έσοδα από κρυπτονομίσματα, ένα γιοτ, ακίνητη και άλλη περιουσία κατά το διάστημα 2014 έως 2018. Η Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς των ΗΠΑ δήλωσε ότι ο McAfee έλαβε περισσότερα από 23 εκατομμύρια δολάρια σε Bitcoin και Ether, χωρίς να αποκαλύψει ότι έλαβε ποσά για την προώθηση των αρχικών προσφορών νομισμάτων. Αν κριθεί ένοχος η ποινή του ενδέχεται να φτάσει και τα 30 χρόνια φυλάκισης.

82 _ LAWYER

LAWYER The Business Magazine • Oκτώβριος 2020

ΙΩΆΝΝΗΣ Α. ΑΨΟΎΡΗΣ

Γενικός Διευθυντής Νομικών Υπηρεσιών Ομίλου ΕΛΠΕ

Ο ενεργειακός χάρτης της Ελλάδας_σελ. 28 Βιώσιμη Ναυτιλία_σελ. 38 Ανταγωνισμός και Βιώσιμη Ανάπτυξη_σελ. 46

TIMH: 11,00 € ISSN: 2732-6152

004