Lawyer Τεύχος 23

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

04 Editorial

08

In the Spotlight: Sustainability - ESG: Oι τάσεις σε Ελλάδα και εξωτερικό, το αυξανόμενο ενδιαφέρον επενδύσεων και οι προκλήσεις του μέλλοντος 30

Industry Focus: Αναστασία Πετσινάρη, Επικεφαλής των Νομικών Υπηρεσιών και Εταιρικής Διακυβέρνησης, Optima bank 46

Opinions: Σοφία Παπαδημητρίου, Δικηγόρος Αθηνών (Dr. jur. München)

και υποδομών στη χώρα μας στη μετα-covid εποχή και ο ρόλος της ΕΕ

34

Opinions: Μαρία Γ. Σινανίδου, Int. IP LL.M. Certified Mediation Advocate, Δικηγόρος 50

Εvents: 7th Data Privacy & Protection Conference 58 _ World Report

38

Opinions: Λάμπρος Κ. Κώττης, Δικηγόρος, LLM Global Criminal Law, University of Groningen MSc Δίκαιο και Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών, Πανεπιστήμιο Πειραιώς (υποψ.) 54

Lawyer On Tour: Tessa Manuello, Founder & CEO Legal Creatives

The Business Magazine

EDITOR IN CHIEF

ATTORNEY AT LAW LL.M

Αλεξάνδρα Βαρλά avarla@boussias.com ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ / ΣΥΝΤΑΚΤΡΙΑ Ιωάννα Γεωργίου

ACCOUNT MANAGER

Λήδα Πλατή lplati@boussias.com ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗΣ Κωνσταντίνος Ραμπίδης krambidis@boussias.com YΠΟΔΟΧΗ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗΣ Ρούλη Σαμίου rsamiou@boussias.com

ART DIRECTOR

Nατάσσα Θεοδοσίου ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ Χρύσα Δανιηλίδου ΦΩΤΟΓΡΑΦΟΙ Κορνήλιος Σαραντίογλου Σωτήρης Παπαδήμας

IMAGE BANK Αdobe Stock ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ Ρίτα Κανδάκη ΤΜΗΜΑ ΣΥΝΔΡΟΜΩΝ Θανάσης Μουτζίκος ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Δήμητρα Σπανού ΕΚΤΥΠΩΣΗ/ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ Pressious Arvanitidis ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ/ΕΝΘΕΣΗ/ΕΠΙΚΟΛΛΗΣΗ Presstime ΛΟΓΙΣΤHΡΙΟ Κωσταντίνος Χασιώτης

τις αρχές Δεκεμβρίου βρέθηκα στο Βερολίνο για να παρακολουθήσω το 2nd World Legal Design & Innovation Summit, το οποίο διοργάνωσε η Luxatia International με τη συμμετοχή πρωτοπόρων νομικών, συμβούλων και legal designers από διαφορετικές γωνιές του πλανήτη (διαβάστε περισσότερα στο Lawyer Innovation Corner). Κάνοντας μια βόλτα στην παγωμένη πρωτεύουσα της Γερμανίας, στο Βερολίνο της συμπερίληψης, της διαφορετικότητας και των ίσων ευκαιριών, το μυαλό μου πήγε στο Τείχος και πώς η πτώση του διαμόρφωσε τον χαρακτήρα της πόλης όπως την ξέρουμε σήμερα. Ιστορικά, οι άνθρωποι χτίζουν τείχη για να προστατεύσουν και να προστατευτούν, να διατηρήσουν τον έλεγχο και την ισχύ να αποφασίζουν τι μένει εντός και τι εκτός του τείχους. Ταυτόχρονα, όμως, τα τείχη διχάζουν, απομονώνουν, δημιουργούν σιλό, εμποδίζουν τη θέα, τη ροή των εξελίξεων και την πρόοδο. The legal profession has a wall problem, ανέφερε χαρακτηριστικά ο επικεφαλής Legal Tech, Legal Operations & Knowledge Management της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας. Έχουμε μάθει να ‘κρυβόμαστε’ πίσω από τείχη που φτιάχνουμε με μακροσκελή κείμενα και διατάξεις, περίπλοκη ορολογία, δυσλειτουργικές διαδικασίες, δυσνόητη νομοθεσία. Παράδοση που ξεκίνησε πριν από δεκάδες χρόνια και την οποία συνεχίζουμε να υπηρετούμε πιστά μέχρι σήμερα, με την κάθε επόμενη

Το εμβληματικό έργο «Ολοκληρωμένες Υπηρεσίες τηλεδιάσκεψης σε δικαστήρια και σωφρονιστικά καταστήματα» παρουσιάστηκε στα μέσα Δεκεμβρίου στο Πρωτοδικείο Αθηνών από το Υπουργείο

Δικαιοσύνης, το Υπουργείο Επικρατείας και Ψηφιακής

Διακυβέρνησης και το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη. Το έργο αφορά στην υλοποίηση ενός δικτύου παροχής υπηρεσιών τηλεδιάσκεψης σε δικαστήρια και σωφρονιστικά καταστήματα της χώρας, καλύπτοντας τις ανάγκες των Πολιτικών, Ποινικών και Διοικητικών Δικαστηρίων καθώς και του Συμβουλίου της Επικρατείας, του ανακριτικού έργου και των αιτημάτων δικαστικής συνδρομής. Η εισαγωγή και αξιοποίηση σύγχρονων τεχνολογικών εργαλείων στη διαδικασία απονομής της Δικαιοσύνης συμβάλει στην αναβάθμιση της διοικητικής ικανότητας των Δικαστηρίων, στη μείωση των οικονομικών βαρών που προκαλούν οι μετακινήσεις μαρτύρων, βάρη που επωμίζονται είτε οι πολίτες (πολιτικές δίκες) είτε το κράτος (ποινικές δίκες). Οι υπηρεσίες τηλεδιάσκεψης θα ενεργοποιούνται σταδιακά και αναμένεται να έχουν τεθεί σε πλήρη παραγωγική λειτουργία στο σύνολο των Δικαστηρίων, των Εισαγγελιών και των Σωφρονιστικών Καταστημάτων μέχρι τον Απρίλιο του 2024.

Τέσσερις νέες δράσεις με στόχο την περαιτέρω στήριξη των ατόμων με αναπηρία παρουσίασε ο Υπουργός Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων Κωστής Χατζηδάκης από το βήμα ειδικής εκδήλωσης που διοργανώθηκε με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία (3 Δεκεμβρίου). Συγκεκριμένα τους επόμενους μήνες έρχονται: Η γενίκευση της εφαρμογής της Ψηφιακής Κάρτας Αναπηρίας, μιας «κάρτας αξιοπρέπειας» που ξεκίνησε να λειτουργεί από την 1η Νοεμβρίου, η προώθηση του Προσωπικού Βοηθού για την ενίσχυση της ανεξάρτητης διαβίωσης των ατόμων με αναπηρία, θεσμός για τον οποίο έχει γίνει ήδη προεργασία και έχει εξασφαλιστεί χρηματοδότηση από το Ταμείο Ανάκαμψης, η ενίσχυση των πολιτικών αποϊδρυματοποίησης, με βάση τις καλές ευρωπαϊκές πρακτικές και η διεύρυνση των πολιτικών της Δημόσιας Υπηρεσίας Απασχόλησης (ΔΥΠΑ) με την ένταξη όσων αναπήρων το επιθυμούν στην αγορά εργασίας. Πρόκειται για νέες ιδέες και δράσεις για την Ελλάδα, ενώ εδώ και καιρό αποτελούν κοινές πρακτικές στις προηγμένες ευρωπαϊκές χώρες.

από αυτά που

‘ευχάριστες εκπλήξεις’ στη ρουτίνα της επαγγελματικής μας καθημερινότητας. Στις αρχές Νοεμβρίου είχα την ευκαιρία να βρεθώ σε έναν εμβληματικό χώρο, στην Αθηναϊκή Λέσχη, στους φιλόξενους πριβέ χώρους της οποίας πραγματοποιήθηκε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συνάντηση, εν μέσω ενός εκλεκτού δείπνου. Ο λόγος για τον Κύκλο Νομικών Διευθυντών και τη συνάντηση των μελών του με τον Ομότιμο Καθηγητή, κ. Νίκο Αλιβιζάτο, ο οποίος μοιράστηκε τις σκέψεις του σχετικά με το εξαιρετικά επίκαιρο θέμα της έλλειψης θεσμικών αντιβάρων στη χώρα. Κατά τη συζήτηση, εν μέσω διακεκριμένων νομικών που ηγούνται Νομικών Τμημάτων μεγάλων εταιρειών, ξετυλίχτηκε κυριολεκτικά η πολιτική και συνταγματική ιστορία της Ελλάδας τα τελευταία 70 χρόνια, με αφορμή και το πρόσφατο βιβλίο του Καθηγητή Αλιβιζάτου ‘Δύο βήματα μπρος, ένα πίσω’. Η εκδήλωση υπόκειται σε Chatham House Rules και ανέδειξε – μεταξύ άλλων - πόσο πιο εύκολα ‘λύνονται οι γλώσσες’ και ανταλλάσσονται απόψεις και πληροφορίες, χωρίς το άγχος της δημοσιότητας. Ο Κύκλος Νομικών Διευθυντών ξεκίνησε τη λειτουργία του τον περασμένο Ιανουάριο και οι συμμετέχοντες σε αυτόν συναντώνται μια φορά τον μήνα σε κλειστό δείπνο στην Αθηναϊκή Λέσχη. Έως σήμερα, έχουν συμμετάσχει ως προσκεκλημένοι

Κατατέθηκε στις 5 Δεκεμβρίου προς διαβούλευση το νομοσχέδιο «Ολοκληρωμένο Σύστημα Παροχής Ανακουφιστικής Φροντίδας - Ρυθμίσεις για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊού COVID-19 και την προστασία της δημόσιας υγείας και λοιπές διατάξεις». Για πρώτη φορά στη χώρα μας θεσπίζεται σύστημα παροχής υπηρεσιών ανακουφιστικής φροντίδας και μάλιστα συστήνεται Εθνικό Μητρώο ασθενών ανακουφιστικής φροντίδας υγείας. Σκοπός του νομοσχεδίου είναι η διασφάλιση και η βελτίωση της ποιότητας ζωής των ασθενών που πάσχουν από απειλητική για τη ζωή τους ασθένεια, η αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊού COVID-19 και η προστασία της δημόσιας υγείας, η ρύθμιση επειγόντων ζητημάτων αρμοδιότητας του Υπουργείου Υγείας επ’ ωφελεία του κοινωνικού συνόλου, που κατατείνουν ενδεικτικά στον έλεγχο του ύψους της φαρμακευτικής δαπάνης του Ε.Ο.Π.Υ.Υ. σε σχέση με τον τρόπο διάθεσης των Φαρμάκων Υψηλού Κόστους (Φ.Υ.Κ.), στον απρόσκοπτο ανεφοδιασμό της αγοράς με τα αναγκαία φαρμακευτικά προϊόντα, στην αναγνώριση σε επίπεδο αποζημιώσεως της καινοτομίας και πρωτοτυπίας ελληνικών φαρμακευτικών σκευασμάτων, στη διευκόλυνση στελέχωσης των κινητών ομάδων υγείας (Κ.ΟΜ.Υ.) και στην, υπό προϋποθέσεις και εφόσον επακολουθεί εμβολιασμός, ανάκληση των προστίμων στους ανεμβολίαστους πολίτες άνω των 60 ετών.

2nd World Legal Design

Innovation Summit

Μέσω του gov.gr εκδίδεται πλέον η άδεια πολιτικού γάμου από τους δήμους της χώρας. Σύμφωνα με την Κοινή Απόφαση του Υπουργού Επικρατείας και Ψηφιακής Διακυβέρνησης Κυριάκου Πιερρακάκη και του Υφυπουργού Ψηφιακής Διακυβέρνησης Θοδωρή Λιβάνιου, οι πολίτες έχουν τη δυνατότητα να αιτούνται ψηφιακά από τον δήμο τους την έκδοση της άδειας πολιτικού γάμου και να την παραλαμβάνουν στην προσωπική τους θυρίδα. Μέσα από μια ιδιαίτερα απλή διαδικασία, οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να ολοκληρώσουν όλα τα διαδικαστικά που απαιτούνται για την τέλεση πολιτικού γάμου γρήγορα, εύκολα και χωρίς περιττή γραφειοκρατία. Η άδεια πολιτικού γάμου εκδίδεται ύστερα από επτά (7) ημερολογιακές ημέρες, ώστε να υπάρχει το απαραίτητο χρονικό διάστημα για την υποβολή καταγγελιών. Μετά την έκδοσή της, η άδεια πολιτικού γάμου αποστέλλεται στη θυρίδα του πολίτη, ο οποίος ενημερώνεται μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου (e-mail) και γραπτού μηνύματος (SMS). Η έκδοση άδειας πολιτικού γάμου μέσω του gov.gr έρχεται να προστεθεί στις κοινές δράσεις που σχεδιάζουν και υλοποιούν εδώ και τρία και πλέον χρόνια τα Υπουργεία Ψηφιακής Διακυβέρνησης και Εσωτερικών για την ψηφιοποίηση υπηρεσιών των δήμων, με την υποστήριξη της Κεντρικής Ένωσης Δήμων Ελλάδας.

Στις 8 και 9 Δεκεμβρίου πραγματοποιήθηκε στο Βερολίνο το 2nd World Legal Design & Innovation Summit, μια διοργάνωση της Luxatia International, με τη συμμετοχή καταξιωμένων νομικών, legal designers και legal operations managers από μεγάλους οργανισμούς και εταιρείες όπως η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, Booking, Merck, Meta, Simmons & Simmons, Dentons, DLA Piper, Norton Rose Fulbright και EY. Μερικά ενδιαφέροντα συμπεράσματα από τη 2ημερη συνάντηση, στο επίκεντρο της οποίας βρέθηκαν η αξία και τα μετρήσιμα αποτελέσματα του legal design, καθώς και η καινοτομία στην παροχή νομικών υπηρεσιών: • Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα είναι από τους πρωτοπόρους οργανισμούς που εφάρμοσαν την μεθοδολογία του legal design, με τη δημιουργία κοινοτήτων πρακτικής – communities of practice, στις οποίες δοκιμάζονται, αναπτύσσονται και εφαρμόζονται δεξιότητες legal design για την επίλυση πραγματικών προβλημάτων και προκλήσεων εντός της Τράπεζας. Το εντυπωσιακό ταξίδι μετασχηματισμού του νομικού τμήματος της ΕΚΤ έχει ξεκινήσει από το 2018 και, πλέον, το 2022 βρίσκει την Τράπεζα να έχει ενσωματώσει τεχνικές visualization και legal design thinking στις διαδικασίες της. • Η τεχνολογία δεν είναι η λύση στο πρόβλημα, αλλά ο τρόπος, το εργαλείο μέσω του οποίου θα εφαρμοστεί η λύση σε ένα πρόβλημα. Με άλλα λόγια, σημείο εκκίνησης σε έργα μετασχηματισμού δεν θα πρέπει να είναι η τεχνολογία, αλλά η ουσιαστική αναθεώρηση των διαδικασιών και της δομής μιας εταιρείας/ομάδας. Συχνά, μάλιστα, η ‘αναλογική’ εμπειρία είναι καλύτερη από την ψηφιακή, όπως ανέφερε χαρακτηριστικά ο Markus Fuhrmann, Partner και επικεφαλής Legal Operations Services, EY Law. • H Merck εφάρμοσε τη μεθοδολογία του legal design για τον ανασχεδιασμό του Global Antitrust Framework της εταιρείας, με στόχο να καταστήσει το κανονιστικό πλαίσιο πιο κατανοητό και ‘φιλικό προς τον χρήστη’. Το αποτέλεσμα ήταν η ουσιαστική συμμετοχή του προσωπικού στις διαδικασίες και η εντυπωσιακή βελτίωση του επιπέδου συμμόρφωσης της εταιρείας, ενώ έχουν ήδη δρομολογηθεί αντίστοιχα έργα σε άλλα τμήματα της Merck για το 2023. • Οι απαιτήσεις των πελατών έχουν αλλάξει σημαντικά, με το κόστος να αποτελεί ένα από τα βασικά κριτήρια επιλογής προμηθευτών προϊόντων και υπηρεσιών. Αυτή η πίεση μετακυλύεται στα νομικά τμήματα, τα οποία καλούνται να μειώσουν τον προϋπολογισμό, χωρίς όμως να επηρεαστεί το επίπεδο παροχής των υπηρεσιών. Legal design και legal tech έρχονται να δώσουν λύσεις στις ομάδες, ώστε να κάνουν ‘περισσότερα με λιγότερα’. • Το legal design δεν είναι πια ένα ‘αξεσουάρ’, αλλά μια αναγκαιότητα που διασφαλίζει στις εταιρείες ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στην αγορά.

Οι κρίσιμες Διασκέψεις του ΟΗΕ για τη βιωσιμότητα και βιοποικιλότητα Το 2021 η COP26, η Διάσκεψη για το Κλίμα που έλαβε χώρα στη Γλασκώβη, άφησε ένα σαφές μήνυμα: το net-zero (Μηδενικές Εκπομπές Άνθρακα) είναι ο απόλυτος στόχος. Τόσο οι χώρες όσο και οι επιχειρήσεις θα εντείνουν τα σχέδιά τους για την επίτευξη των καθαρών μηδενικών εκπομπών έως το 2050. Το Net-Zero δεν σχετίζεται μόνο με μείωση των εκπομπών στην ατμόσφαιρα, αλλά και σε έναν ευρύτερο μετασχηματισμό του επιχειρηματικού μοντέλου. Ήδη, το ένα πέμπτο των μεγαλύτερων 2000 εισηγμένων επιχειρήσεων έχουν δεσμευθεί σε net-zero στόχους. Κατά τη διάρκεια του 2022, δοκιμάστηκαν οι υποσχέσεις των εταιρειών, καθώς έχουν αυξηθεί οι απαιτήσεις προς αυτή την κατεύθυνση και ήδη στην Ελλάδα υπάρχει έντονο ενδιαφέρον. Το γεγονός ότι πολλές εταιρείες δεν μετρούν πλήρως τις εκπομπές Scope 3 ή χρησιμοποιούν αμφισβητήσιμες μεθοδολογίες μέτρησης οδήγησε στην ενίσχυση των Επιστημονικών Στόχων, προκειμένου να οριστούν συγκεκριμένοι στόχοι μείωσης των εκπομπών. Ταυτόχρονα, η αντιστάθμιση άνθρακα και η χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας με πιστοποιητικά προέλευσης έχει γίνει μια δημοφιλής στρατηγική για τις εταιρείες, στην προσπάθειά τους να μειώσουν τις επιπτώσεις τους στο περιβάλλον. Όσον αφορά τη φετινή Διάσκεψη των μερών της σύμβασης-πλαισίου των Ηνωμένων Εθνών για το Κλίμα, αλλιώς COP27, αυτή έπειτα από περισσότερες από δύο εβδομάδες δύσκολων διαπραγματεύσεων, κατέληξε σε μία αμφιλεγόμενη τελική συμφωνία στην καταληκτική της Ολομέλεια στο Σαρμ ελ Σέιχ της Αιγύπτου, μετά την παράτασή της για δύο 24ωρα. Χτυπώντας το σφυρί του προέδρου, ο Σαμέχ Σούκρι επιβεβαίωσε πως το κείμενο της πολιτικής συμφωνίας της διάσκεψης

να βοηθηθούν οι αναδυόμενες χώρες που είναι ιδιαίτερα ευάλωτες» στις συνέπειες, «οικονομικές και μη», της κλιματικής αλλαγής. Σε αυτούς τους πόρους αναφέρεται ρητώς πως θα συγκαταλέγεται το μελλοντικό «ταμείο κάλυψης των απωλειών και των ζημιών» των αναπτυσσόμενων χωρών, κάτι που ζητούσαν μετ’ επιτάσεων οι αντιπροσωπείες τους. Οι ανεπτυγμένες χώρες εναντιώνονταν κατηγορηματικά στην ιδέα να δημιουργηθεί τέτοιο ταμείο ειδικού σκοπού. Εντέλει, η Ευρωπαϊκή Ένωση υπέβαλε λίγο πριν την ολοκλήρωση της διάσκεψης, πρόταση που αποδεχόταν τη δημιουργία ειδικού ταμείου, με προϋπόθεση πως δεν θα αφορά παρά τις «ιδιαίτερα ευάλωτες» χώρες, με άλλα λόγια αποκλείοντας ταχύτατα αναπτυσσόμενα κράτη. Η ΕΕ ήθελε επίσης να συμπεριληφθεί στο κείμενο αναφορά στη συνεισφορά στο μελλοντικό ειδικό ταμείο της Κίνας, ενώ τόσο η Κίνα, όσο και οι ΗΠΑ, αντίστοιχα η δεύτερη και η πρώτη οικονομία του πλανήτη, δημοσίως τηρούν πολύ διακριτική στάση για το ζήτημα. Σε κάθε περίπτωση, οι όροι και οι προϋποθέσεις όσον αφορά τη δημιουργία του ταμείου μένουν να αποσαφηνιστούν και δεν θα εγκριθούν παρά στην COP28, που θα διεξαχθεί στα τέλη του 2023 στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Τέλος, στο πλαίσιο της Διάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών για τη βιοποικιλότητα COP15, η οποία ξεκίνησε στις 7 Δεκεμβρίου και θα ολοκληρωθεί στις 19 Δεκεμβρίου, οι χώρες θα προσπαθήσουν να καταλήξουν σε μια παγκόσμια συμφωνία για την προστασία, την αποκατάσταση και τη βιώσιμη χρήση της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημάτων, καθώς και για τις επενδύσεις σ’ αυτούς τους τομείς, με μακροπρόθεσμους στόχους έως το 2050 και ορόσημα για το 2030. Η Επιτροπή και τα κράτη μέλη της ΕΕ θα εργαστούν για την έγκριση ενός φιλόδοξου, ολοκληρωμένου και μετασχηματιστικού πλαισίου για

τη βιοποικιλότητα μετά το 2020. Μια συμφωνία στην COP15 θα πρέπει να περιλαμβάνει τον στόχο της προστασίας του 30% των εδαφών και των ωκεανών έως το 2030, καθώς και τον στόχο αποκατάστασης 3 δισεκατομμυρίων εκταρίων υποβαθμισμένων χερσαίων οικοσυστημάτων και οικοσυστημάτων γλυκών υδάτων και 3 δισεκατομμυρίων εκταρίων ωκεάνιων οικοσυστημάτων. Θα πρέπει επίσης να περιλαμβάνει στόχους για την αντιμετώπιση των άμεσων παραγόντων απώλειας βιοποικιλότητας, ιδίως της ρύπανσης, και δεσμεύσεις για την προώθηση της βιώσιμης χρήσης της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημάτων. Η σημασία της δημοσιοποίησης ποιοτικών δεδομένων ESG στις Εκθέσεις Βιώσιμης Ανάπτυξης

Η μέτρηση, η δημοσιοποίηση στοιχείων και η διαφάνεια είναι ζωτικής σημασίας για την ορθή λειτουργία των αγορών. Η ποιοτική πληροφόρηση των επενδυτών είναι απαραίτητη για τη διάθεση κεφαλαίων προς παραγωγικές χρήσεις. Δεδομένου ότι το μεγαλύτερο κομμάτι της εταιρικής αξίας εντοπίζεται πλέον σε άυλα περιουσιακά στοιχεία, το ανθρώπινο, το φυσικό και το κοινωνικό κεφάλαιο διαμορφώνουν το σύνολο των ουσιαστικών πληροφορίων ESG που χρειάζονται οι επενδυτές. Παράλληλα, αυτές οι πληροφορίες πρέπει να δημοσιοποιούνται με συγκρίσιμο τρόπο, εξασφαλίζοντας ότι όλοι οι συμμετέχοντες στην αγορά μπορούν να συγκρίνουν τις επιδόσεις μιας εταιρείας με αυτές των ανταγωνιστών της, δημιουργώντας κίνητρα για τη βελτίωση και την καλύτερη διαχείριση των θεμάτων ESG. Ενώ το 2021 σημειώθηκε μία μεγάλη αύξηση, της τάξεως του 22%, στην έκδοση αυτόνομων Εκθέσεων ΕSG και Βιώσιμης Ανάπτυξης, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της 2ης ΕSG Έρευνας του Κέντρου Αειφορίας (CSE) η πλειοψηφία των δεδομένων που δημοσιεύονται δεν είναι στο σύνολο τους ποιοτικά, ενώ δεν υπάρχει και εναρμόνιση με τα πιο σημαντικά ESG Standards όπως τα SASB, TCFD, τα οποία οδηγούν τις επιχειρήσεις σε βελτιωμένα ESG Ratings. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, οι αξιολογήσεις που γίνονται από διεθνείς φορείς αξιολόγησης (ESG Rating agencies) όπως για παράδειγμα από το CDP & ΜSCI να μην είναι ακόμα σε υψηλό επίπεδο, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Αυτό έχει άμεση συνέπεια και στην εμπιστοσύνη που δείχνουν οι επενδυτές στις ελληνικές επιχειρήσεις. Οι ελληνικές επιχειρήσεις λοιπόν, θα πρέπει να δώσουν μεγαλύτερη έμφαση στην εναρμόνιση με τα προαναφερόμενα Standards, στην έκδοση αυτόνομης Έκθεσης ESG, καθώς και Εξωτερικής Διασφάλισης των στοιχείων τους από εξειδικευμένους οργανισμούς. Επίσης, δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι οι

εταιρείες που είναι κοινωνικά και περιβαλλοντικά υπεύθυνες, εφαρμόζουν τους κανόνες της Εταιρικής Διακυβέρνησης και εκδίδουν Εκθέσεις Βιώσιμης Ανάπτυξης, θα συνεχίσουν να προτιμώνται από τους επενδυτές και θα λαμβάνουν πιο εύκολα χρηματοδότηση από τις τράπεζες. Αυτό ισχύει και για τις μη εισηγμένες οικογενειακές ελληνικές επιχειρήσεις. Επομένως, έχει ιδιαίτερη αξία για τις εταιρείες, εισηγμένες και μη εισηγμένες, να σκεφθούν σοβαρά το μετασχηματισμό του επιχειρηματικού τους μοντέλου και να απασχολήσουν έμπειρα και ενημερωμένα στελέχη στα κριτήρια ESG, που όμως δυστυχώς δεν υπάρχουν σε επάρκεια στην Ελληνική Αγορά. Αξίζει να σημειωθεί ότι τον Ιούνιο του 2021 το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο κατέληξαν σε προκαταρκτική συμφωνία επί της πρότασης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Οδηγία που αφορά στην Υποβολή Εκθέσεων Βιωσιμότητας (CSRD) από τις Εταιρίες. Η οδηγία για την υποβολή εκθέσεων βιωσιμότητας, της οποίας το βασικό σχέδιο ανακοινώθηκε τον Απρίλιο του 2021, τροποποιεί ουσιαστικά την οδηγία του 2014 για τη δημοσιοποίηση της Έκθεσης μη Χρηματοοικονομικής Πληροφόρησης. Εισάγει λεπτομερέστερες απαιτήσεις υποβολής εκθέσεων και μεριμνά ώστε οι επιχειρήσεις να υποχρεούνται να υποβάλλουν εκθέσεις σχετικά με ζητήματα βιωσιμότητας (ESG), όπως τα θέματα περιβαλλοντικής υπευθυνότητας, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις εργασιακές πρακτικές που εφαρμόζουν και το μοντέλο εταιρικής διακυβέρνησης που έχουν υιοθετήσει. Η Οδηγία CSRD αποσκοπεί στην αύξηση της ποιότητας της πληροφορίας που δημοσιεύεται από εταιρίες, καθώς και της διαφάνειας των εν λόγω πληροφοριών για θέματα βιωσιμότητας και, ως εκ τούτου, στη στήριξη της μετάβασης σε μία βιώσιμη οικονομία, στον απόηχο της Συμφωνίας του Παρισιού για το Κλίμα και της Πράσινης Συμφωνίας της ΕΕ. Η οδηγία εισάγει επίσης απαίτηση για την διασφάλιση των υποβαλλόμενων εκθέσεων βιωσιμότητας από ανεξάρτητο τρίτο φορέα, καθώς και βελτίωση της προσβασιμότητας των πληροφοριών, απαιτώντας να δημοσιοποιούνται σε ειδικό τμήμα της έκθεσης διαχείρισης του Διοικητικού Συμβουλίου των εταιρειών. Το φαινόμενο Greenwashing

ενδιαφέρον παρουσιάζει η εμφάνιση του φαινομένου “greenwashing” ή αλλιώς η πρακτική του “πράσινου ξεπλύματος”: ενώ ολοένα και αυξάνονται οι θεσμικοί επενδυτές που ενσωματώνουν κριτήρια ESG στη λήψη των επενδυτικών τους αποφάσεων – κάτι που σημαίνει ότι οι εταιρίες που έχουν υψηλές ESG αξιολογήσεις θα απολαμβάνουν και μεγαλύτερο επενδυτικό ενδιαφέρον – υπάρχει μια αυξανόμενη βιβλιογραφία που μελετάει το κατά πόσο κάτι τέτοιο ισχύει για όλους τους θεσμικούς επενδυτές

που ισχυρίζονται κάτι τέτοιο ή εάν οι εκθέσεις κάποιων εξ΄ αυτών είναι παραπλανητικές, προκειμένου να φανούν «φιλικοί στα κριτήρια ESG» στα μάτια των πελατών τους που μπορεί να ενδιαφέρονται για βιώσιμες στρατηγικές. Επίσης, μια τέτοια παραπλάνηση τους εξυπηρετεί ώστε να φαίνονται ότι συμμορφώνονται και με τις επιταγές των εποπτικών αρχών. Αυτή ωστόσο η συνειδητή παραπλάνηση των καταναλωτών με τον ισχυρισμό ότι προωθούν βιώσιμες πρακτικές, δημιουργεί πολλούς και σοβαρούς κινδύνους. Η παραπλάνηση καταναλωτών και επενδυτών και η έλλειψη σαφών κανόνων στα περιβαλλοντικά θέματα επικοινωνίας αλλά και επενδύσεων, με ταυτόχρονη στρέβλωση της αγοράς, κυριάρχησε το 2021, ενώ σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες επιβάλλονται πρόστιμα για την παραπλάνηση καταναλωτών. Το 2022, η έννοια της «πράσινης παραπλάνησης» έχει γίνει περισσότερο δημοφιλής, καθώς αυξάνεται η ανάγκη των επιχειρήσεων να επιδείξουν ουσιαστική δράση και μεγαλύτερη διαφάνεια. Οι ομάδες καταναλωτών και οι φορείς, μέσω της νέας Ευρωπαϊκής Οδηγίας EU Taxonomy και του Κανονισμού Γνωστοποιήσεων Αειφορίας (SFDR) που θεσπίστηκαν από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, θα αυξήσουν την πίεση για μεγαλύτερη διαφάνεια, ειδικά στα θέματα χρηματοδότησης επιχειρήσεων και επενδύσεων, πιέζοντας έτσι τις επιχειρήσεις να υιοθετήσουν ουσιαστικές και όχι παραπλανητικές πρακτικές. Ωστόσο, η Επιτροπή θεωρεί σημαντικό να συνεχίσει να παρακολουθεί τους κινδύνους greenwashing και να αξιολογεί την αποτελεσματικότητα των εποπτικών δραστηριοτήτων. Εκτός όμως από τα μέτρα που πρέπει να πάρουν οι σχετικοί φορείς, είναι απαραίτητο και να εκπαιδευθεί το κοινό προς αυτή την κατεύθυνση, ώστε να μην παραμένει απροστάτευτο

ως νέα πηγή ευκαιριών για τη δημιουργία αξίας για ολόκληρο το οικοσύστημα. Έτσι λοιπόν και παρά τις έντονες συζητήσεις που διεξάγονται σε παγκόσμιο επίπεδο και τις αντιδιαμετρικά αντίθετες απόψεις που ακούγονται, οι επενδύσεις ESG γίνονται όλο και πιο δημοφιλείς.

Το ενδιαφέρον των επενδυτών κορυφώνεται με τα παγκόσμια κεφάλαια ESG να μπαίνουν σε τροχιά υπέρβασης των 53 τρισ. δολαρίων μέχρι το 2025, αποτελώντας πάνω από το ένα τρίτο των υπό διαχείριση κεφαλαίων αξίας 140,5 τρισ., σύμφωνα με το Bloomberg. Με την Ευρώπη να πρωτοστατεί, αντιπροσωπεύοντας το ήμισυ των κεφαλαίων, οι ΗΠΑ επέδειξαν την ισχυρότερη ανάπτυξη το προηγούμενο έτος. Αξιοσημείωτη ήταν και η κινητικότητα όσον αφορά την περιβαλλοντική τεχνολογία, την τελευταία διετία. Σύμφωνα με την έρευνα «State of Climate Tech 2021», την οποία διεξήγαγε η εταιρεία PwC, σημειώθηκε έντονη εισροή επενδύσεων από επιχειρησιακά και ιδιωτικά κεφάλαια σε περιβαλλοντικές τεχνολογίες κατά το β’ εξάμηνο του 2020 και το α’ εξάμηνο του 2021. Το ύψος των επενδύσεων αυτών ανήλθε σε 87,5 δισ. δολάρια, με περισσότερα από 60 δισ. δολάρια να καταγράφονται μόνο στο α΄ ήμισυ του 2021. Πρόκειται, όπως αναφέρεται, για μια αύξηση 210% σε σύγκριση με τα 28,4 δισ. δολάρια, τα οποία επενδύθηκαν το προηγούμενο δωδεκάμηνο, ενώ, σταδιακά διαμορφώνεται η τάση για κατεύθυνση 14 cents από κάθε δολάριο επενδυτικού κεφαλαίου στο climate tech. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι σε μια μελέτη της Capital Group, το 89% των παγκόσμιων επενδυτών τάσσεται υπέρ των επενδύσεων με βάση τα κριτήρια ESG, από 84% το 2021. Ο αριθμός όσων δεν υιοθετούν τα συγκεκριμένα κριτήρια μειώθηκε σε 1% το 2022 από 3% το 2021, ενώ μειώθηκε και ο αριθμός εκείνων που «κρατούσαν αποστάσεις», στο 10% από 13%. Η αυξανόμενη δυναμική του ESG καθοδηγείται από τη ζήτηση των πελατών και τις εξωτερικές πιέσεις. Σύμφωνα με τη μελέτη, το 42% των παγκόσμιων επενδυτών δήλωσε ότι η προσέγγισή τους στο ESG τροφοδοτείται

> Ποια πιστεύετε ότι είναι τα ζητήματα βιωσιμότητας που θα απασχολήσουν τα επόμενα χρόνια τις νομικές υπηρεσίες των μεγάλων εταιριών; Τα τελευταία χρόνια έχει µπει στη ζωή µας η βιώσιμη ανάπτυξη η οποία έχει πάρει τέτοια δυναμική, που αλλάζει το παγκόσμιο επιχειρηματικό τοπίο. Η εταιρική υπευθυνότητα και βιώσιμη ανάπτυξη αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίο οι επιχειρήσεις καθορίζουν και επιτυγχάνουν στόχους. Οι νομικές υπηρεσίες, ως θεματοφύλακες του νόμου, του ρυθμιστικού και κανονιστικού πλαισίου, παρέχουν την απαραίτητη νομική ασφάλεια στις επιχειρήσεις τους κατά την χάραξη της στρατηγικής βιώσιμης ανάπτυξης και τον καθορισμό κατάλληλων και φιλόδοξων

θα είναι η ερμηνεία και εφαρμογή του εκάστοτε ισχύοντος νομοθετικού και κανονιστικού πλαισίου για τον χαρακτηρισμό μιας επένδυσης της επιχείρησης ως συμβατής με τα κριτήρια της βιωσιμότητας καθώς τη συμμόρφωση της επιχείρησης με συγκεκριμένους δείκτες (ΚPI) για το Περιβάλλον, την Κοινωνία και τη Διακυβέρνηση (ESG). Επιπλέον θα κληθούν να συντάξουν εσωτερικές διαδικασίες και πολιτικές βιωσιμότητας και εταιρικής κοινωνικής ευθύνης στις οποίες θα παρατίθενται οι κατευθυντήριες οδηγίες και τα πρότυπα της ESG στρατηγικής της επιχείρησής τους. Τέλος, σημαντική διαφαίνεται η συνδρομή των νομικών υπηρεσιών τόσο στην ένταξη πρακτικών και πτυχών ESG σε όλα τα υφιστάμενα προϊόντα και υπηρεσίες της επιχείρησης όσο και στην νομική ανάλυση των νέων ESG προϊόντων όπως π.χ. των πράσινων ομολόγων (Green Bonds) στα οποία η επιχείρηση αποφασίσει να επενδύσει ή να παρέχει.

> Ποια πιστεύετε ότι θα είναι η επίδραση της Οδηγίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με την απαίτηση Υποβολής Εκθέσεων Βιωσιμότητας (CSRD) από τις εταιρίες; Στις 16 Δεκεμβρίου του 2022 δημοσιεύθηκε στην Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης η Οδηγία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την υποβολή εκθέσεων βιωσιμότητας από τις εταιρείες (Οδηγία 2022/2454) (εφεξής CSRD), η οποία, μεταξύ άλλων, τροποποιεί τις υφιστάμενες απαιτήσεις αναφοράς και παρουσίασης µη χρηματοοικονομικών πληροφοριών που έχουν θεσπιστεί στην οργανωμένη αγορά της Ευρωπαϊκής Ένωσης μέσω των Οδηγιών και Κανονισμών

In-House Legal Advisor at Eurobank

στην Ελλάδα το πρόγραμμα InvestEU από τον όμιλο της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων ΕΤΕπ και από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Με εγγύηση από τον προϋπολογισμό της ΕΕ ύψους 26,2 δισ. ευρώ, το πρόγραμμα έχει σκοπό να ενθαρρύνει επενδύσεις ύψους άνω των 372 δισ. ευρώ στην Ευρώπη για την υποστήριξη των στρατηγικών προτεραιοτήτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μεταξύ των οποίων η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία και η ψηφιακή μετάβαση. Το InvestEU αποτελεί ένα καινοτόμο χρηματοδοτικό εργαλείο της ΕΕ, το οποίο θα ξεκλειδώσει μία σημαντική νέα χρηματοδότηση για επενδύσεις στην Ευρώπη, προκειμένου να αντιμετωπίσει τις μεγαλύτερες προκλήσεις της και θα προσφέρει εξατομικευμένες λύσεις τόσο για μεγάλες υπάρχουσες εταιρείες όσο και για καινοτόμους νεοεισερχόμενους. Οι τομείς για τους οποίους προορίζονται αυτές οι επενδύσεις είναι οι εξής τέσσερις: οι βιώσιμες υποδομές, η έρευνα-καινοτομία-ψηφιοποίηση, οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις, καθώς και οι κοινωνικές επενδύσεις και δεξιότητες. Επιπλέον, τo InvestEU αποτελεί καίριο μηχανισμό χρηματοδότησης έργων υψηλού κινδύνου, ο οποίος θα βοηθήσει την ευρωπαϊκή οικονομία να καταστεί πιο πράσινη και πιο ψηφιακή. Άλλωστε τουλάχιστον το 30% των επενδύσεων θα υλοποιηθούν σε τομείς που υποστηρίζουν άμεσα την πράσινη μετάβαση της Ευρώπης. H προαγωγή της κυκλικής οικονομίας σε χώρες όπως η Ελλάδα και η επένδυση σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις σε καίριους τομείς, όπως η βιωσιμότητα, η καινοτομία και ο πολιτισμός, αποτελούν στο σύνολό τους στρατηγικές προτεραιότητες του προγράμματος InvestEU για την επανεκκίνηση της ευρωπαϊκής οικονομίας. Όσον αφορά την παρουσία του Ομίλου ΕΤΕπ στην Ελλάδα, το περασμένο έτος καταγράφηκε η μεγαλύτερη στα χρονικά δραστηριοποίησή του στη χώρα μας. Η ΕΤΕπ και το Ευρωπαϊκό Ταμείο Επενδύσεων (ΕΤαΕ) παρείχαν νέες χρηματοδοτήσεις περίπου 5 δισ. ευρώ για να βοηθήσουν τις ελληνικές επιχειρήσεις να αντεπεξέλθουν στις προκλήσεις της πανδημίας COVID-19, να επισπεύσουν την ενεργειακή μετάβαση και να στηρίξουν τις επενδύσεις στις ελληνικές ΜΜΕ, στην οδική ασφάλεια, στη βελτίωση των σχολείων, στον ψηφιακό μετασχηματισμό και στα αντιπλημμυρικά έργα. Ο Όμιλος

ΕΤΕπ θα εκτελέσει το 75 % της εγγύησης από τον προϋπολογισμό της ΕΕ (19,65 δισ. ευρώ) και το ίδιο μερίδιο του προϋπολογισμού που προβλέπεται στο πλαίσιο του συμβουλευτικού κόμβου InvestEU. Εκτός από την ΕΤΕπ και το ΕΤαΕ, που αποτελούν τους κύριους εταίρους εκτέλεσης, διεθνείς χρηματοδοτικοί οργανισμοί με ενεργό παρουσία στην Ευρώπη, αλλά και εθνικές αναπτυξιακές τράπεζες θα είναι σε θέση να χρησιμοποιήσουν μέρος της εγγύησης (25 % συνολικά) για τη στήριξη επενδυτικών σχεδίων και έργων. Τα πρώτα έργα του προγράμματος InvestEU στην Ελλάδα αναμένεται να ξεκινήσουν το 2023. Τα μεγάλα σιδηροδρομικά έργα σε εξέλιξη στη χώρα μας Η χρονιά για την σιδηροδρομική εταιρεία του υπουργείου Υποδομών και Μεταφορών είναι από τις πιο καθοριστικές καθώς πλέον μπόρεσε να ανεξαρτητοποιηθεί από τον ΟΣΕ με νόμο που κατατέθηκε πρόσφατα. Η εκκίνηση των έξι διαγωνισμών ξεκίνησε το 2021 και φέτος ήταν η χρονιά που ένα - ένα τα έργα οδεύουν προς συμβασιοποίηση. Πρώτο στη σειρά των υπογραφών, ήταν το έργο σηματοδότησης Θεσσαλονίκη - Ειδομένη με ανάδοχο το σχήμα ΑΒΑΞ - ALSTOM στις 11 Μαρτίου. Ακολούθησε το έργο ηλεκτροκίνησης στο τμήμα Λάρισα - Βόλος με ανάδοχο την ΙΝΤΡΑΚΑΤ στις 4 Μαΐου. Τρίτο έργο ήταν το έργο για την ηλεκτροκίνηση στο τμήμα Κιάτο - Αίγιο με ανάδοχο το σχήμα ΤΕΡΝΑ - ΜΥΤΙΛΗΝΑΙΟΣ στις 6 Ιουλίου και τέταρτο το έργο της Β` φάσης αναβάθμισης του Κεντρικού Σταθμού της Αθήνας στις 12 Ιουλίου με ανάδοχο το σχήμα ΙΝΤΡΑΚΑΤ - ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΙΚΑ ΕΡΓΑ. Τα δύο τελευταία έργα, αναμένεται να υπογραφούν τις επόμενες εβδομάδες και να κλείσουν τον κύκλο αυτών σιδηροδρομικών έργων. Το ένα είναι το έργο ηλεκτροκίνησης ΠαλαιοφάρσαλοςΚαλαμπάκα με ανάδοχο την ΑΒΑΞ. Το σημαντικότερο έργο αυτής της εξάδας και το μεγαλύτερο σε προϋπολογισμό (περίπου 180 εκατ. ευρώ) είναι το έργο ολοκλήρωσης της νέας διπλής σιδηροδρομικής γραμμής Αίγιο-Ρίο που θα φέρει το σύγχρονο τρένο στην πόρτα της Πάτρας. Πρόκειται για ένα έργο κομβικής σημασίας, καθώς περιλαμβάνει την κατασκευή των γραμμών (επιδομή), σηματοδότηση, ηλεκτροκίνηση, ETCS, σταθμούς. Ανάδοχο είναι το σχήμα ΤΕΡΝΑ - ΜΥΤΙΛΗΝΑΙΟΣ. Όσον αφορά τους έξι διαγωνισμούς για τα νέα μεγάλα έργα, στις αρχές του έτους η ΕΡΓΟΣΕ προκήρυξε με βάση τον σχεδιασμό του υπουργείου Υποδομών και Μεταφορών, μια νέα γενιά σιδηροδρομικών έργων. Το πολύ ενδιαφέρον σε

αυτά τα έργα είναι πως τα τέσσερα από τα έξι αποτελούν νέες σιδηροδρομικές γραμμές, δηλαδή επέκταση του εθνικού μας δικτύου. Αυτό για τα σιδηροδρομικά χρονικά της χώρας είναι κάτι ιδιαίτερα σπάνιο. Τα έξι έργα αφορούν την σύνδεση των λιμένων Ραφήνας, Λαυρίου, Πάτρας, Θεσσαλονίκης και τις γραμμές Θεσσαλονίκη-Ξάνθη και ΑλεξανδρούποληΟρμένιο. Πιο αναλυτικά: • Κατασκευή νέας σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκη – Τοξότες ύψους 1,68 δισ. Ευρώ. • Αναβάθμιση υφιστάμενης με διπλασιασμό και εγκατάσταση σηματοδότησης και ηλεκτροκίνησης της σιδηροδρομικής γραμμής στο τμήμα Αλεξανδρούπολη - Ορμένιο ύψους 1,07 δισ. Ευρώ.

• Κατασκευή νέας προαστιακής σιδηροδρομικής γραμμής για τη σύνδεση της Ραφήνας και του λιμένα Ραφήνας με το υφιστάμενο σιδηροδρομικό δίκτυο ύψους 309 εκατ. ευρώ.

• Ολοκλήρωση της νέας διπλής σιδηροδρομικής γραμμής Κιάτο – Πάτρα στο τμήμα Ρίο – νέος λιμένας Πατρών ύψους 477 εκατ. ευρώ. • Κατασκευή νέας προαστιακής σιδηροδρομικής γραμμής στο τμήμα από τον κόμβο Κορωπίου έως το Λαύριο και τον λιμένα Λαυρίου ύψους 391 εκατ. ευρώ. • Σιδηροδρομική σύνδεση του 6ου προβλήτα λιμένα Θεσσαλονίκης και κατασκευή προαστιακού Δυτικής Θεσσαλονίκης ύψους 53,5 εκατ. ευρώ. Τα τρία από τα έξι έργα συνδέουν με το δίκτυο σημαντικά λιμάνια της χώρας. Τόσο η Ραφήνα, όσο και το Λαύριο αποτελούν σημαντικά λιμάνια ακτοπλοϊκών δρομολογίων προς τα νησιά του Αιγαίου ενώ παράλληλα εξυπηρετούνται και περιοχές των αναπτυσσόμενων πληθυσμιακά περιοχών της Λαυρεωτικής και της Ανατολικής Αττικής. Οι δύο νέες γραμμές θα εξυπηρετούν προαστιακά δρομολόγια ενώ υπάρχει εμπορικό ενδιαφέρον στην περίπτωση του λιμένα Λαυρίου.

Όσον αφορά τα μεγάλα έργα που τρέχουν, μέσα στο 2022 δεν είχαμε κάποια μεγάλη παράδοση έργου, με λίγες πιθανότητες να αλλάξει αυτό το τελευταίο δίμηνο που ολοκληρώνει το έτος. Το έργο για τις νέες σιδηροδρομικές γέφυρες του Γαλλικού ποταμού είναι σε τελική φάση και θα αποτελέσει το πρώτο από τα έργα που είναι εδώ και καιρό υπό κατασκευή που ολοκληρώνεται. Ανάδοχος είναι η ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΙΚΑ ΕΡΓΑ ΑΤΕ. Αξίζει να σημειωθεί ότι το μεγαλύτερο υπό κατασκευή (από το 2017), είναι το έργο υποδομής Ψαθόπυργος - Ρίο με ανάδοχο την εταιρεία GD Infrastrutture. Σύμφωνα με το επικαιροποιημένο χρονοδιάγραμμα θα ολοκληρωθεί μέσα στο 2023. Επίσης σε εξέλιξη είναι το έργο ανάταξης της σηματοδότησης στον άξονα Αθήνα-ΘεσσαλονίκηΠρομαχώνας με ανάδοχο το σχήμα ΤΟΜΗ – ALSTOM, το οποίο βρίσκεται και αυτό σε τελικό στάδιο. Τέλος, ένα σημαντικό έργο είναι και η κανονικοποίηση - ηλεκτροκίνηση της σιδηροδρομικής γραμμής Ισθμός-Λουτράκι. Το έργο έχει αναλάβει το σχήμα ΞΑΝΘΑΚΗΣ - ΜΥΤΙΛΗΝΑΙΟΣ. Το επικαιροποιημένο χρονοδιάγραμμα δίνει ολοκλήρωση στις αρχές Απριλίου του 2023.

ΒΟΑΚ: εξελίξεις στην κατασκευή των τριών τμημάτων Αναφορικά με την υλοποίηση του Βόρειου Οδικού Άξονα Κρήτης (ΒΟΑΚ), του μεγαλύτερου νέου αυτοκινητοδρόμου που κατασκευάζεται αυτή τη στιγμή στην Ευρώπη και ο οποίος θα συμβάλλει καθοριστικά στην αναβάθμιση της Κρήτης, το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας έχει εγκρίνει τους περιβαλλοντικούς όρους για τον αυτοκινητόδρομο, γεγονός που ανοίγει το δρόμο για την Β’ Φάση του Διαγωνισμού στο τμήμα Χανιά – Ηράκλειο του ΒΟΑΚ, μήκους 157,5 χλμ.. Πρόκειται για ένα υψίστης σημασίας έργο, καθώς στο σύνολό του ο ΒΟΑΚ θα ενώνει το νησί από τον Κίσσαμο ως τη Σητεία, θα έχει μήκος περίπου 300 χιλιομέτρων και θα είναι το μεγαλύτερο οδικό έργο που θα χρηματοδοτήσει η Ευρωπαϊκή Ένωση τα επόμενα χρόνια. Επίσης, ο νέος κλειστός άξονας της χώρας που αποτελεί την μεγαλύτερη νέα επένδυση στα οδικά έργα της χώρας με σχεδόν 2 δισ. ευρώ προϋπολογισμό, αποτελεί ένα μεγάλο στοίχημα για το υπουργείο Υποδομών και Μεταφορών. Συνολικά, το προτεινόμενο έργο, με τα αναβαθμισμένα χαρακτηριστικά, πρόκειται για έργο που αποκαθιστά την ασφάλεια διέλευσης στην περιοχή και καλύπτει τόσο αναπτυξιακά όσο και περιβαλλοντικά κριτήρια, αφού βελτιώνεται

και γίνεται πιο ασφαλής η διέλευση από την επαρχιακή οδό Νεάπολη - Άγιος Νικόλαος. Όπως είναι ήδη γνωστό, τα έργα στον ΒΟΑΚ θα εξελίσσονται τελικά από τα ανατολικά προς τα δυτικά. Η κατασκευή του έργου έχει χωριστεί σε τρία διακριτά μέρη: το πρώτο είναι η τμήμα της παραχώρησης μεταξύ Χανίων και Χερσονήσου, το δεύτερο είναι η ΣΔΙΤ για το τμήμα ΧερσόνησοςΝεάπολη και το τρίτο είναι το δημόσιο έργο στο τμήμα Νεάπολη-Άγιος Νικόλαος. Από τα τρία τμήματα, μέσα στον Οκτώβριο υπεγράφη η σύμβαση για το ανατολικό τμήμα, από την Νεάπολη μέχρι τον Άγιο Νικόλαο. Ανάδοχος εταιρεία είναι η ΑΚΤΩΡ στο έργο των 186 εκατ. ευρώ. Εκτίμηση πηγών κοντά στους διαγωνισμούς είναι πως το 2023 σταδιακά θα υπογραφούν και θα ξεκινήσουν και τα δύο πρώτα τμήματα που αποτελούν και τον κορμό του ΒΟΑΚ. Αν δεν υπάρξουν καθυστερήσεις οι υπογραφές για την σύμβαση Σύμπραξης Δημόσιου και Ιδιωτικού Τομέα θα υπογραφεί το πρώτο τρίμηνο του 2023. Θα χρειαστεί να περάσει πρώτα από τη Βουλή όπως γίνεται με όλα τα μεγάλα έργα. Το έργο μήκους 22,4 χλμ θα χρηματοδοτηθεί από το ΕΣΠΑ 2021-2027 και το Ταμείο Ανάκαμψης. Το σχήμα που αναλαμβάνει το έργο αποτελείται από τις ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ-ΑΚΤΩΡ ΠΑΡΑΧΩΡΗΣΕΙΣ και ΙΝΤΡΑΚΑΤ. Το κόστος του έργου φτάνει τα 300 εκατ. ευρώ και η ολοκλήρωση του θα πρέπει να έχει συμβεί μέχρι το τέλος του 2025. Αυτοκινητόδρομος Ε65 Η Κεντρική Οδός έχει αναλάβει τη μελέτη, το σχεδιασμό, την κατασκευή, τη λειτουργία, την εκμετάλλευση και τη συντήρηση του έργου Παραχώρησης «Αυτοκινητόδρομος Κεντρικής Ελλάδος – Ε65». Αυτό το έργο των 238 χλμ. συνολικά, είναι στρατηγικής σημασίας

χώρας

Κεντρικής Ελλάδος (Ε65), από ημικόμβο με Α.Θ.Ε. στο ύψος του Α.Κ. Θερμοπυλών έως τον ανισόπεδο κόμβο με Εγνατία οδό μετά την Οξύνεια (συνολικό μήκος 181 χλμ.), καθώς και στη διαχείριση και συντήρηση του τμήματος της Α.Θ.Ε. από τη Σκάρφεια μέχρι τις Ράχες Φθιώτιδας (συνολικό μήκος 57 χλμ.).

Ο αυτοκινητόδρομος Ε65 διαθέτει την αναγκαία χωρητικότητα, ενός σύγχρονου αυτοκινητόδρομου 2 λωρίδων κυκλοφορίας ανά κατεύθυνση και διασχίζει τον κάμπο της Φθιώτιδας, την οροσειρά της Όθρυος, το Θεσσαλικό κάμπο και τον Πηνειό ποταμό περνώντας πλησίον των πόλεων Καρδίτσας, Τρικάλων, Καλαμπάκας μέχρι τους πρόποδες των Αντιχασίων, τον Ίωνα ποταμό και την οροσειρά των Χασίων για να ενωθεί τελικά με την Εγνατία Οδό στο Δρυμό της Πίνδου. Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα εθνικά έργα με ιδιαίτερη στρατηγική σημασία για την ανάπτυξη της χώρας και της Περιφέρειας. Κατασκευάζεται εξ ολοκλήρου σε νέα χάραξη και επί της ουσίας συνδέει την Ανατολική με την Δυτική Ελλάδα. Ο σχεδιασμός του βασίζεται σε σύγχρονα εθνικά και ευρωπαϊκά πρότυπα, με σεβασμό προς το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον, στοχεύοντας στην ασφάλεια και άνεση των χρηστών και στην εξασφάλιση της μέγιστης δυνατής εξοικονόμησης χρόνου και καυσίμων. Ενδεικτικά προβλέπεται ότι με την ολοκλήρωσή του το ταξίδι από Λαμία έως και Εγνατία θα διαρκεί 1 ώρα και 30 λεπτά, αντί των 2 ωρών και 30 λεπτά σήμερα. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο αυτοκινητόδρομος Ε-65 θα συνδέει την Αθήνα με τη Δυτική Μακεδονία, αλλά και με την Ιταλία μέσω του λιμένα της Ηγουμενίτσας, καθώς και με τα Δυτικά Βαλκάνια και από εκεί, με την κεντρική και βόρεια Ευρώπη. Με την ολοκλήρωσή του Ε65 το ταξίδι από Λαμία έως και Εγνατία θα διαρκεί μια 1 ώρα και 30 λεπτά, αντί των 2 ωρών και 30 λεπτά, που απαιτούνται σήμερα. Επίσης πρέπει να σημειωθεί ότι το τμήμα Ξυνιάδα – Τρίκαλα βρίσκεται σε λειτουργία από το Δεκέμβριο του 2017. Πρόκειται για περίπου 80 χλμ., σύγχρονου, ασφαλούς αυτοκινητοδρόμου, που έχουν ήδη δώσει μια νέα μορφή στα ταξίδια από Αθήνα προς Τρίκαλα, Καρδίτσα, Καλαμπάκα και προς όλους τους δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς της Δυτικής και Κεντρικής Θεσσαλίας. Βασική βελτίωση για όλους τους οδηγούς, είναι ότι πλέον παρακάμπτονται οι γνωστές για την επικινδυνότητά τους στροφές στο Δομοκό, ενώ η διάρκεια του ταξιδιού προς Τρίκαλα και Καρδίτσα, έχει μειωθεί περισσότερο από 30 λεπτά. Επιπλέον, σε πλήρη εξέλιξη βρίσκεται η κατασκευή του Νότιου Τμήματος του Ε65 (από Α.Θ.Ε έως και Ξυνιάδα), μήκους 32,5 χλμ., το οποίο ξεκίνησε να κατασκευάζεται το 2018. Ειδικότερα, σύμφωνα

με τα στοιχεία του Μαΐου 2021, η συνολική πρόοδος κατασκευής του έργου αγγίζει το 70,3% ενώ προχωρώντας σε επιμέρους ανάλυση οι γέφυρες και τα διάφορα τεχνικά παρουσιάζουν πρόοδο της τάξεως του 81,3%, τα ασφαλτικά οδοστρώματα 65,3% και οι χωματουργικές εργασίες 54,8%.

Μετρό Θεσσαλονίκης

Το Μετρό Θεσσαλονίκης είναι το μεγαλύτερο συγκοινωνιακό, αναπτυξιακό και περιβαλλοντικό έργο υποδομής που κατασκευάζεται σήμερα στη χώρα μας, μία επένδυση που για τις δύο υπό κατασκευή γραμμές ξεπερνάει το 1,5 δισ. ευρώ. Η ολοκλήρωσή του προβλέπεται να αναβαθμίσει τη Θεσσαλονίκη σε μια σύγχρονη ευρωπαϊκή πόλη, αλλάζοντας τη μορφή του αστικού τοπίου και βελτιώνοντας ριζικά την καθημερινότητα των πολιτών. Σύμφωνα με τον προγραμματισμό της Αττικό Μετρό Α.Ε., το έργο βρίσκεται στην τελική του φάση και προβλέπεται να παραδοθεί για χρήση στο τέλος του 2023. Όπως εκτιμάται, τον Απρίλιο θα ξεκινήσει η επανατοποθέτηση των αρχαιοτήτων και στον σταθμό «Βενιζέλου», ενώ όλοι οι σταθμοί θα είναι έτοιμοι έως τον Ιούνιο ώστε να ξεκινήσουν πλήρεις δοκιμές. Το Μετρό Θεσσαλονίκης (Βασικό Έργο) έχει μήκος γραμμής 9,6 χλμ., 13 σύγχρονους σταθμούς και ένα Αμαξοστάσιο, συνολικής έκτασης 55 στρεμμάτων, στην περιοχή της Πυλαίας. Προβλέπεται να έχει 18 υπέρ-αυτόματους driverless συρμούς τελευταίας τεχνολογίας, πλήρως κλιματιζόμενους και συστήματα αυτόματων θυρών επί των αποβάθρων κάθε σταθμού για καλύτερη εξυπηρέτηση και μέγιστη ασφάλεια του επιβατικού κοινού. Με την ολοκλήρωση της κατασκευής του Βασικού Έργου και της Επέκτασης προς Καλαμαριά, αναμένεται να εξυπηρετούνται καθημερινά 313.000 επιβάτες. Επιπροσθέτως, με τη λειτουργία του έργου στο σύνολο του, θα κυκλοφορούν καθημερινά περίπου 57.000 ΙΧ οχήματα λιγότερα, επιφέροντας αντίστοιχα μείωση των ρύπων CO2 κατά 212 τόνους ημερησίως. Αξίζει να σημειωθεί ότι ενσωματώνοντας στην κατασκευή του τα πιο σύγχρονα τεχνολογικά δεδομένα σε συνδυασμό με τις πιο απαιτητικές προδιαγραφές ποιότητας και λειτουργικότητας, το Μετρό της Θεσσαλονίκης αναμφισβήτητα θα αποτελέσει το πιο σύγχρονο Μετρό στην Ευρώπη. Το ενδιαφέρον του κοινού είναι αναμφισβήτητα μεγάλο, ενώ σε εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε τον Νοέμβριο στο πλαίσιο του Open House Thessaloniki, υπολογίζεται ότι περίπου 5.500 πολίτες επισκέφθηκαν τον σταθμό «Παπάφη» και το αμαξοστάσιο και είχαν την ευκαιρία να δουν από κοντά έναν από τους συρμούς της γραμμής.

από

Βεϊκου-Πετρούπολη),

4 προς τα βόρεια θα καλύψει τη Λεωφόρο Κηφισίας μέχρι το “δαχτυλίδι” στην Αττική Οδό, το τμήμα που παρουσιάζει και τον μεγαλύτερο κυκλοφοριακό φόρτο καθημερινά. Η επέκταση αυτή εκτός από την κάλυψη της Λ.Κηφισίας μέχρι τη σύνδεση της με την Αττική Οδό, συνεχίζει βόρειο-δυτικά και μέσω Αμαρουσίου και Πεύκης, φτάνει στη Λυκόβρυση αρκετά κοντά στην Εθνική Οδό. Είναι μία υπερ-απαραίτητη προσθήκη για την περαιτέρω αποσυμφόρηση των οδικών αξόνων της πόλης μιας και πέρα από την προφανή αξία της δημιουργίας νέων σταθμών κατά μήκος της Λεωφόρου Κηφισίας, οι περιοχές που θα καλύψει είναι η Φιλοθέη, το Χαλάνδρι, το Μαρούσι, η Πεύκη και η Λυκόβρυση. Η επέκταση αυτή επίσης θα επιτρέψει τη διασύνδεση της γραμμής 4 στο σταθμό Κατεχάκη με τη γραμμή 3, στο σταθμό Κηφισιάς με τον Προαστιακό Σιδηρόδρομο (σε ένα πολύ βασικό κόμβο της πρωτεύουσας) και στο σταθμό Μαρούσι με τη γραμμή 1, επιτυγχάνοντας

την λειτουργία

μαζί με τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις στην αγορά ενέργειας, δημιουργούν τις προϋποθέσεις για μεγάλης κλίμακας έργα που προσελκύουν διεθνές επενδυτικό ενδιαφέρον. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας, οι επενδύσεις στον τομέα της ενέργειας εκτιμάται ότι θα ξεπεράσουν τα 50 δισ. ευρώ, συμπεριλαμβάνοντας την ανάπτυξη κρίσιμων έργων σε όλες τις τεχνολογίες των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας για τις οποίες ο πήχης, με βάση τον εθνικό σχεδιασμό, εκτιμάται ότι μπορεί να ανέβει στα 27 γιγαβάτ (GW), στην ηλεκτροπαραγωγή και τα δίκτυα, στα μεγάλα έργα των ηλεκτρικών διασυνδέσεων, στις υποδομές φυσικού αερίου και τον τομέα της ενεργειακής αξιοποίησης. Με μετριοπαθείς υπολογισμούς, στη μεγάλη αυτή δεξαμενή επενδυτικών πόρων θα πρέπει να προστεθούν πάνω από 20 δισ. ευρώ, τα οποία αφορούν επενδύσεις στα μεγάλα δημόσια έργα, στις συμπράξεις δημόσιου-ιδιωτικού τομέα (ΣΔΙΤ), στις συμβάσεις παραχώρησης, στα έργα διαχείρισης απορριμμάτων, στην ανακύκλωση και τις εγκαταστάσεις κυκλικής οικονομίας. Σε αυτό το νέο επιχειρηματικό παζλ που διαμορφώνεται με κύριο χαρακτηριστικό το πάντρεμα υποδομών και τη δημιουργία πολυμετοχικών σχημάτων, λόγω του ύψους των επενδύσεων, οι ελληνικοί όμιλοι διεκδικούν μεγάλο μερίδιο της πίτας και οι διεθνείς επενδυτές τομείς με υψηλές αποδόσεις αλλά και λειτουργική κερδοφορία. Στην κατηγορία αυτή συγκαταλέγονται έργα για την ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών ενέργειας, που θα περιορίσουν την εξάρτηση από τους ρωσικούς υδρογονάνθρακες, και τεχνολογίες από το υδρογόνο, τα υπεράκτια αιολικά και την αποθήκευση μέχρι έργα παραχώρησης, καζίνο, αεροδρόμια, λιμάνια, φράγματα και οδικούς άξονες. Πιο συγκεκριμένα, στη γραμμή εκκίνησης βρίσκεται ένα από τα μεγαλύτερα φωτοβολταϊκά πάρκα που δρομολογούνται στην Ελλάδα. Το εν λόγω πρότζεκτ προωθείται από μια εταιρεία που δεν συγκαταλέγεται στους «μεγάλους παίκτες» του χώρου της ενέργειας, ωστόσο φαίνεται πως βρίσκεται κάτω από την ομπρέλα ενός έμπειρου παίκτη όπως είναι η Maximus Terra. Πρόκειται για την εταιρεία Μάγκνα Ενέργκια Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας Α.Ε (MAGNA ENERGIA S.A) που προωθεί μια από τις μεγαλύτερες υποδομές φωτοβολταϊκών, συνολικής ισχύος 311 MW. Το έργο βρίσκεται πολύ κοντά στην εκκίνηση καθώς με πρόσφατη απόφαση το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, κήρυξε αναγκαστική απαλλοτρίωση της έκτασης στη οποία θα κατασκευαστεί το έργο. Το έργο αφορά στην εγκατάσταση και λειτουργία φωτοβολταϊκού πάρκου παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, στην περιοχή Όρος Μενοίκιο, της Περιφερειακής Ενότητας Σερρών,

που αποτελείται από δύο κοντινά αγροτεμάχια. Η διασύνδεση του σταθμού με το δίκτυο Υψηλής Τάσης θα καθοριστεί από τον ΑΔΜΗΕ, μετά από σχετική μελέτη η οποία θα εκπονηθεί σε επόμενη φάση του έργου. Η μεγάλης έκτασης υποδομή θα περιλαμβάνει και οδικό δίκτυο με στόχο την εξυπηρέτηση του σταθμού. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι ξεκίνησε και επίσημα η κατασκευή μιας εκ των μεγαλύτερων υποδομών πράσινης ενέργειας στην Ελλάδα. Πρόκειται για τη μονάδα αντλησιοταμίευσης στην Αμφιλοχία, που προωθείται από την ΤΕΡΝΑ Ενεργειακή. Το έργο είναι ένα από τα μεγαλύτερα σε απόδοση ισχύος που σχεδιάζονται στην Ελλάδα. Η μονάδα θα παρέχει πράσινη και καθαρή ενέργεια, γεγονός που την εναρμονίζει πλήρως τόσο με τις εθνικές δεσμεύσεις για ενεργειακή στροφή όσο και με τους στόχους της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας. Το πρότζεκτ, έχει ενταχθεί στο Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, και θα λάβει ενίσχυση μέσω του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων. Το ποσό της ενίσχυσης του έργου ανέρχεται στα 250 εκατομμύρια ευρώ. Η επιχορήγηση αφορά μέρος του συνολικού προϋπολογισμού του έργου, ο οποίος αναμένεται να ξεπεράσει το μισό δισ. ευρώ. Η υλοποίηση τέτοιων έργων, όπως η μονάδα αντλησιοταμίευσης, στην Αμφιλοχία, δημιουργεί πολλά πλεονεκτήματα, από τις τοπικές κοινωνίες μέχρι το περιβάλλον και την εθνική οικονομία. Σε πρώτο πλάνο βρίσκονται οι τοπικές κοινωνίες και οι κάτοικοι του ευρύτερου Δήμου, καθώς με την εκκίνηση της επένδυσης θα δουν η απασχόληση στην περιοχή τους θα αυξηθεί σημαντικά. Επιπλέον, η μονάδα αντλησιοταμίευσης θα ωφελήσει και το περιβάλλον καθώς θα συμβάλλει στην αειφορία και την επίτευξη των στόχων του Εθνικού

> Πόσο σημαντική είναι η αρωγή ενός λειτουργικού νομικού τμήματος στην υλοποίηση των μεγάλων κατασκευαστικών έργων στη χώρα μας; Η υλοποίηση ενός μεγάλου έργου αποτελεί εξαιρετικά σύνθετη διαδικασία που προϋποθέτει τη συνεργασία με πολλά και διαφορετικά πρόσωπα εκτός του Εργοδότη/Κυρίου του Έργου (μελετητές, προμηθευτές, υπεργολάβους, κοινοπρακτούντα μέλη, αδειοδοτικούς οργανισμούς, χρηματοδότες κλπ.). Η νομική υπηρεσία, την οποία διαθέτουν πλέον όλες οι μεγάλες κατασκευαστικές εταιρείες, συνδράμει όχι μόνο στη διαπραγμάτευση των συμβάσεων, αλλά και στην υλοποίησή τους. Με τη διαρκή παρακολούθηση (και διαμόρφωση) της αλληλογραφίας του έργου και τη συνεχή συνεργασία με τα στελέχη της διοίκησης και την ομάδα του έργου, επιτυγχάνεται με τον βέλτιστο τρόπο η τήρηση των συμπεφωνημένων, η υλοποίηση της στρατηγικής της διοίκησης σε κάθε επιμέρους σύμβαση και η αποφυγή δικαστικών διενέξεων με τους αντισυμβαλλόμενους, που -με τη σειρά του- σημαίνει εξοικονόμηση χρόνου και κόστους. Επισημαίνεται ότι, λόγω της πολυετούς διάρκειας υλοποίησης μιας σύμβασης μεγάλου έργου και της πληθώρας των θεμάτων που ανακύπτουν (διαχείριση αδειών, διαχείριση αντισυμβαλλομένων, αλληλογραφία με τον Κύριο του Έργου κλπ.) η συμβατική αλληλογραφία είναι ογκώδης και με διαφορετικούς παραλήπτες εξ ου και η ανάγκη για σφαιρική γνώση του νομικού που συνδράμει την ομάδα έργου επί της προόδου της κατασκευής και των προβλημάτων του έργου.

> Ποιες είναι οι μεγαλύτερες νομικές προκλήσεις που δημιουργούνται από τον σχεδιασμό μέχρι την ολοκλήρωση των μεγάλων έργων υποδομών και κατασκευής; Η υλοποίηση όλων των μεγάλων έργων περνάει μέσα από τη διαπραγμάτευση και εκτέλεση πλήθους επιμέρους συμβάσεων, που αποτελούν η μία προϋπόθεση για την επιτυχή εκτέλεση της άλλης και όλες μαζί προϋπόθεση για την επιτυχή ολοκλήρωση του έργου ως σύνολο. Η διαχείριση ενός μεγάλου έργου αποτελεί στην ουσία διαχείριση των κινδύνων που αναλαμβάνει ο κατασκευαστής έναντι του Εργοδότη και των χρηματοδοτών του έργου, τους οποίους (κινδύνους) ο Κατασκευαστής καλείται να μεταβιβάσει -κατά το μεγαλύτερο δυνατό μέρος τους- στους μελετητές, υπεργολάβους και προμηθευτές του. Η κατανομή με βάση την επιχειρηματική πρακτική, τον τύπο της σύμβασης (έργου, προμήθειας, μελέτης ή άλλης υπηρεσίας) που βασίζεται σε διαφορετικούς νομικούς κανόνες από άποψη υποχρεώσεων των μερών, αλλά και με βάση το δίκαιο που διέπει τις επιμέρους συμβάσεις

> Πόσο σημαντική είναι η αρωγή ενός λειτουργικού νομικού τμήματος στην υλοποίηση των μεγάλων κατασκευαστικών έργων στη χώρα μας; Στο παρελθόν, στην Ελλάδα ο ρόλος του νομικού τμήματος των επιχειρήσεων σε όλους τους τομείς της οικονομίας ήταν καθαρά συμβουλευτικός, και η στελέχωση του ήταν κατά κανόνα περιορισμένη. Οι κατασκευαστικές εταιρείες, κατά την τελευταία δεκαετία αναγνωρίζουν όλο και περισσότερο την κρισιμότητα των νομικών διαστάσεων της δραστηριότητάς τους, με αποτέλεσμα την αναβάθμιση του ρόλου της νομικής ομάδας και την ενεργή ανάμειξη του νομικού συμβούλου σε σχεδόν ολόκληρο το φάσμα της υλοποίησης των κατασκευαστικών έργων – ενδεικτικά, από τον σχεδιασμό, στη διαπραγμάτευση όρων με τους εμπλεκόμενους ιδιωτικούς φορείς και δημόσιους φορείς, στην κατάρτιση και οριστικοποίηση των κάθε είδους συμβάσεων και μέχρι την καθημερινή υποστήριξη στις διοικητικές αρμοδιότητες που αναλαμβάνουν τα εταιρικά στελέχη σε σχέση με την υλοποίηση του έργου. Η επέλευση της πανδημίας αναπόφευκτα ανέδειξε την ανάγκη για λήψη πολιτικών αποφάσεων και νομοθετικών ρυθμίσεων για την αντιμετώπιση των σχετικών κινδύνων στον τομέα των μεταφορών ως πυλώνα της ευρωπαϊκής οικονομίας και οι σχετικές εξελίξεις υπογραμμίζουν τη σκοπιμότητα περαιτέρω αξιοποίησης του νομικού ως risk manager. Στην πράξη, ο νομικός σύμβουλος είναι ο χειριστής του συστήματος έγκαιρης διάγνωσης, ανάδειξης και διαχείρισης των νομικών –τουλάχιστον- ρίσκων και ένα ασφαλές πλαίσιο διαχείρισης κινδύνου εφαρμόζεται από τις πρώτες φάσεις ενός κατασκευαστικού έργου και συνεχίζεται καθ’ όλον τον κύκλο ζωής του.

> Ποιες είναι οι μεγαλύτερες νομικές προκλήσεις που δημιουργούνται από τον σχεδιασμό μέχρι την ολοκλήρωση των μεγάλων έργων υποδομών και κατασκευής; Η νομική ομάδα που συμμετέχει στην διαχείριση ενός μεγάλου κατασκευαστικού έργου –κυρίως όταν αυτό υλοποιείται μέσω σύμβασης παραχώρησης ή ΣΔΙΤ- καλείται να ανταποκριθεί πρωτίστως στην ανάδειξη, την κατανομή και τη συνεχή διαχείριση των κινδύνων του έργου, που βρίσκονται στο επίκεντρο κάθε τέτοιας συναλλαγής και απειλούν την επιτυχή ολοκλήρωση του έργου από άποψη χρόνου, κόστους ή ποιότητας. Επομένως, οι σημαντικότερες προκλήσεις, που αντιμετωπίζει ένα νομικός σύμβουλος, σχετίζονται με την ανάγκη να προταθούν, να συμφωνηθούν και να αποτυπωθούν συμβατικά οι κατάλληλες λύσεις που θα επιτυγχάνουν το βέλτιστο επιμερισμό των παραπάνω κινδύνων, θα ικανοποιούν τις ανάγκες του Δημοσίου Τομέα και θα καθιστούν το έργο οικονομικά βιώσιμο για την επιχείρηση και χρηματοδοτήσιμο.

δυνάμεις τους περισσότεροι ιδιωτικοί φορείς, απαιτείται η αποτελεσματική συνεργασία των νομικών τμημάτων διαφορετικών επιχειρήσεων, μεταξύ τους αλλά και με τους εξωτερικούς συμβούλους.

> Πόσο σημαντική είναι η αρωγή ενός λειτουργικού νομικού τμήματος στην υλοποίηση των μεγάλων κατασκευαστικών έργων στη χώρα μας; Σε πρώτο επίπεδο, ένα λειτουργικό νομικό τμήμα εξασφαλίζει την συμμόρφωση με το σχετικό κανονιστικό και συμβατικό πλαίσιο και συνδράμει στην επίτευξη των στόχων της εταιρείας δια της παροχής των σχετικών κατευθυντήριων γραμμών και συμβουλών επί των νομικών ζητημάτων. Ωστόσο τα μεγάλα κατασκευαστικά έργα, με την πολυπλοκότητα που τα διακρίνει και τους υψηλότατους κινδύνους που τα συνοδεύουν απαιτούν κάτι περισσότερο απ’ αυτό. Εδώ, η μακρόχρονη εμπειρία, η στοχευμένη εξειδίκευση ακόμη και η γνώση της εταιρικής κουλτούρας και του risk appetite αυτής, μπορούν να διαδραματίσουν καθοριστικό ρόλο στην επίτευξη της βέλτιστης δυνατής συμφωνίας. Παράλληλα, το νομικό τμήμα κάθε εταιρείας μπορεί να προσδώσει υψηλή προστιθέμενη αξία σε σύνθετα κατασκευαστικά έργα, όντας ο συνδετικός κρίκος μεταξύ των λοιπών εμπλεκομένων διευθύνσεων και του πλήθους των εξωτερικών συμβούλων, προσφέροντας την μοναδική οπτική του νομικού συμβούλου μεν υπό το εταιρικό πρίσμα δε και καθοδηγώντας προς τις βέλτιστες πρακτικές αλλά και τις πρωτότυπες και καινοτόμες λύσεις όπου αυτό είναι αναγκαίο.

> Ποιες είναι οι μεγαλύτερες νομικές προκλήσεις που δημιουργούνται από τον σχεδιασμό μέχρι την ολοκλήρωση των μεγάλων έργων υποδομών και κατασκευής; Τα μεγάλα έργα υποδομών ή/και κατασκευής παραδοσιακά θέτουν προκλήσεις, η αρμόζουσα και έγκαιρη αντιμετώπιση των οποίων αποτελεί αναγκαία και καθοριστική συνθήκη για την αποτελεσματική ολοκλήρωση τους και την επίτευξη των στόχων όλων των εμπλεκομένων μερών. Η όσο το δυνατόν νωρίτερη αναγνώριση του κανονιστικού (ενδεικτικά χωροταξικού, περιβαλλοντικού και εν γένει αδειοδοτικού) πλαισίου, ώστε να σχεδιαστεί το έργο αναλόγως εξ αρχής, η επιλογή των κατάλληλων διαγωνιστικών μεθόδων και διαδικασιών όπως και των

Oνέος νόμος 4738/2020 «Κώδικας για τη ρύθμιση οφειλών με παροχή δεύτερης ευκαιρίας» ήρθε για να αλλάξει τα δεδομένα του Πτωχευτικού Δικαίου και να διαμορφώσει ένα νέο τοπίο. Αρχικά, έφερε τροποποιήσεις στους προγενέστερους νόμους 3588/2007 και 4446/2016, ενώ παράλληλα φιλοδοξεί να διευθετήσει οριστικά το ιδιωτικό χρέος. Με αυτόν τον νέο νόμο ενσωματώνονται στο εθνικό δίκαιο οι διατάξεις της Οδηγίας (ΕΕ) 1023/2019 «Πλαίσιο για την προληπτική αναδιάρθρωση και την απαλλαγή του οφειλέτη από τα χρέη» για την προληπτική αναδιάρθρωση, την απαλλαγή από τα χρέη και την αφερεγγυότητα οφειλετών. Επίσης, ο νόμος 4738/2020 ήρθε για να αντικαταστήσει τους νόμους: ν. 3869/2010, ο οποίος θέσπισε τη δυνατότητα δικαστικής ρύθμισης οφειλών φυσικών προσώπων χωρίς πτωχευτική ικανότητα, τον ν. 4152/2013, ο οποίος θέσπισε την πάγια ρύθμιση οφειλών, τον ν. 4307/2014, ο οποίος θέσπισε την έκτακτη διαδικασία της ειδικής διαχείρισης, τον ν. 4321/2015, ο οποίος αφορούσε τη ρύθμιση οφειλών φυσικών και νομικών προσώπων προς τη φορολογική διοίκηση και τους φορείς κοινωνικής ασφάλισης, τον ν. 4469/2017, ο οποίος θέσπισε τον εξωδικαστικό μηχανισμό ρύθμισης οφειλών των επιχειρήσεων και των επιτηδευματιών και τον ν. 4611/2019, ο οποίος αφορούσε τη ρύθμιση οφειλών φυσικών και νομικών προσώπων σε δημόσιο και φορείς κοινωνικής ασφάλισης. Επίσης, όσον αφορά την προστασία της πρώτης κατοικίας, ο νέος νόμος 4738/2020, σε αντίθεση με ό,τι ίσχυε μέχρι τις αρχές του 2019, όπου και καταργήθηκε η σχετική προστασία του «νόμου Κατσέλη», υιοθέτησε διαφορετική προσέγγιση, επιχειρώντας να συμβιβάσει τα αντικρουόμενα συμφέροντα μεταξύ της προστασίας των οφειλετών και της αποκατάστασης της κανονικότητας στην αγορά των στεγαστικών δανείων. Οι ευάλωτοι οφειλέτες, δηλαδή εκείνοι με χαμηλά εισοδήματα και μικρή περιουσία (για πολυμελείς

Η ίδρυση του Φορέα αυτού, που θα αποτελεί νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου, προϋποθέτει τη διενέργεια διαγωνισμού και αναμένεται το 2023. Με την ίδρυσή του και την έκδοση σχετικών υπουργικών αποφάσεων, που θα προσδιορίζουν πώς θα γίνεται ο υπολογισμός του μισθώματος και του τιμήματος επαναγοράς του ακινήτου από τον οφειλέτη, θα αποσαφηνιστούν κρίσιμα σημεία για την εφαρμογή του νόμου. Διαδικασία Εξυγίανσης Ο νέος «πτωχευτικός κώδικας» ή «Ρύθμιση οφειλών και παροχή δεύτερης ευκαιρίας και άλλες διατάξεις» όπως τιτλοφορείται ήρθε με σκοπό να εκσυγχρονίσει τις παλαιότερες διαδικασίες που ήταν γνωστές ως άρθρο 99 του ν. 3588/2007, ο οποίος αργότερα αναμορφώθηκε στο άρθρο 106 του πτωχευτικού κώδικα. Ο νέος αυτός νόμος όπως δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 207 – 27/10/2020 έχει εφαρμογή από την 01/03/2021 και διατηρεί τις παλαιότερες αρχές αναδιάρθρωσης της επιχείρησης υπό την προϋπόθεση ότι οι συναινούντες πιστωτές δεν θα βρεθούν σε χειρότερη θέση από ότι σε περίπτωση πτώχευσης του οφειλέτη. Όσον αφορά τα απαραίτητα ποσοστά υπαγωγής σε διαδικασία εξυγίανσης, έχουν γίνει οι παρακάτω τροποποιήσεις. Καταρχάς, εξυγίανση μπορεί να πραγματοποιηθεί όταν υπάρχει συναίνεση του οφειλέτη και των πιστωτών που εκπροσωπούν αφενός περισσότερο από το 50% των απαιτήσεων που έχουν ειδικό προνόμιο και αφετέρου περισσότερο από το 50% των λοιπών απαιτήσεων. Κατά δεύτερον, εάν δεν υπάρχει η συναίνεση του οφειλέτη, η εξυγίανση μπορεί να πραγματοποιηθεί, διατηρώντας τα ανωτέρω ποσοστό εφόσον πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις όπως π.χ. να βρίσκεται ο οφειλέτης σε παύση πληρωμών. Εκτός από τα ανωτέρω ποσοστά η διαδικασία εξυγίανσης μπορεί να είναι δεσμευτική προς όλους τους πιστωτές εφόσον πληρούνται οι εξής προϋποθέσεις: συναίνεση από πιστωτές

ορίσει ειδικό εντολοδόχο _IN THE SPOTLIGHT

να ορισμένες ή και όλες τις αρμοδιότητες της διοίκησης του οφειλέτη. Με τον

πλαίσιο

της πτώχευσης και της έκτακτης διαδικασίας ειδικής διαχείρισης. Σύμφωνα με το νέο νόμο υπάρχει η δυνατότητα κατάθεσης αίτησης πτώχευσης με δύο τρόπους:

αυτά εκποιούνται με τη διαδικασία της κατ’ ιδίαν εκποίησης, εκτός εάν η συνέλευση των πιστωτών αποφασίσει τη διενέργεια νέου διαγωνισμού εντός 18 μηνών από την κήρυξη της πτώχευσης. Οι άξονες αντιμετώπισης του ιδιωτικού χρέους και ο εξωδικαστικός μηχανισμός Ο πρώτος άξονας αντιμετώπισης

Ο νόμος επιχειρώντας να εναρμονιστεί με το πιο σύγχρονο δίκαιο των άλλων ευρωπαϊκών κρατών και να απενοχοποιήσει τη διαδικασία της πτώχευσης, αποδίδει πτωχευτική ικανότητα σε όλα ανεξαιρέτως τα φυσικά πρόσωπα και προβλέπει την αυτοδίκαιη απαλλαγή μετά την πάροδο ενός ή τριών ετών από όλα ανεξαιρέτως τα πτωχευτικά χρέη. Έτσι, επιχειρεί να δώσει στον οφειλέτη που απέτυχε οικονομικά, τη δυνατότητα, αφού απωλέσει όλη την περιουσία του, να κάνει μία οικονομική επανεκκίνηση. Μέχρι και σήμερα, δεν έχει παρέλθει βέβαια ο απαραίτητος χρόνος για να φανεί εάν πρόκειται για μια ουσιαστική δεύτερη ευκαιρία που θα επιτρέπει την οικονομική επανένταξη του οφειλέτη, ή αν απλώς θα προβλέπεται μεν νομοθετικά αλλά δεν υλοποιείται. Και αυτό διότι δεν ξέρουμε ποια θα είναι η στάση αφενός των πιστωτών και αφετέρου των Δικαστηρίων, αφού εκκρεμεί να δούμε τη στάση τους επί των προσφυγών των πιστωτών κατά της απαλλαγής του πτωχού. Ο δεύτερος άξονας στον οποίο επενδύει η κυβέρνηση, ώστε να αντιμετωπιστεί το ιδιωτικό χρέος είναι ο νέος εξωδικαστικός μηχανισμός. Ο μηχανισμός αυτός παρουσιάζει σημαντικές αλλαγές σε σύγκριση με τον προηγούμενο, με σημαντικότερη το ότι πλέον μπορούν να υπαχθούν στον μηχανισμό όλα τα φυσικά πρόσωπα ανεξάρτητα από το αν ασκούν ή όχι επιχειρηματική δραστηριότητα, ενώ ρυθμίζονται οφειλές μόνο σε Δημόσιο, Τράπεζες και Εταιρείες Διαχείρισης. Επίσης ένας άλλος σκοπός του εξωδικαστικού μηχανισμού είναι η διατήρηση, αξιοποίηση, αναδιάρθρωση και ανόρθωση της επιχείρησης με την επικύρωση της συμφωνίας που προβλέπεται, υπό την προϋπόθεση ότι πληρείται η αρχή της μη χειροτέρευσης της θέσης των πιστωτών. Η αρχή αυτή πληρείται όταν η συμφωνία εξυγίανσης: δεν φέρει κανένα πιστωτή σε χειρότερη οικονομική θέση από αυτήν στην οποία θα βρισκόταν σε περίπτωση πτώχευσης του οφειλέτη και δεν έχει ως αποτέλεσμα οποιοσδήποτε από τους μη συναινούντες πιστωτές, ο οποίος έχει κυριότητα επί πράγματος ή είναι εκδοχέας απαιτήσεων, να υποχρεωθεί να λάβει ποσά μικρότερα από αυτά που θα λάμβανε ασκώντας τα συμβατικά του δικαιώματα

σε σχέση με τα περιουσιακά αυτά στοιχεία. Όπως είναι λοιπόν αναμενόμενο, ο νέος εξωδικαστικός έχει δημιουργήσει σημαντικές προσδοκίες τόσο στους εμπλεκόμενους φορείς, όσο και στους οφειλέτες φυσικά – νομικά πρόσωπα. Η πορεία του εξωδικαστικού μηχανισμού μέχρι πρότινος δεν ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντική. Σε αυτό συνετέλεσαν εν μέρει τα τεχνικής φύσεως προβλήματα της πλατφόρμας του εξωδικαστικού, όμως καθοριστικό ρόλο έπαιξε η απροθυμία των εταιρειών διαχείρισης να συμμετέχουν στη διαδικασία του εξωδικαστικού μηχανισμού. Σήμερα, οι τεχνικές αστοχίες της πλατφόρμας έχουν βελτιωθεί σημαντικά και ο αριθμός των υποβληθεισών αιτήσεων ολοένα και αυξάνονται. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ειδικής Γραμματείας Διαχείρισης Ιδιωτικού Χρέους, μέχρι τέλος Αυγούστου 2022, είχαν υποβληθεί οριστικά 7.670 αιτήσεις, ύψους 4 δισ. ευρώ, ενώ έχουν γίνει συνολικά μόλις 840 ρυθμίσεις οφειλών, οι οποίες αντιστοιχούν σε 176 εκατ. ευρώ, η συντριπτική δε πλειοψηφία των αιτούντων είναι φυσικά πρόσωπα. Βέβαια, το τελευταίο τρίμηνο παρατηρείται μία σημαντική αύξηση στους αριθμούς των αιτήσεων που έχουν υλοποιηθεί. Συμπερασματικά, ο εξωδικαστικός μηχανισμός αποτελεί ένα ευέλικτο εργαλείο ρύθμισης οφειλών, κυρίως για οφειλέτες όπου σύμφωνα με το οικονομικό τους προφίλ η πτώχευση και η ρευστοποίηση της περιουσίας θα αποτελούσε ένα ιδιαίτερα δυσμενές σενάριο. Συνεπώς, σε αυτές τις περιπτώσεις ο εξωδικαστικός συμβιβασμός με τους πιστωτές δύναται να αποτελέσει βιώσιμη λύση για τον οφειλέτη και από την άλλη οι πιστωτές αναμένεται να ωφεληθούν από την εφαρμογή του. Όσον αφορά τα υπόλοιπα εργαλεία του νόμου 4738/2020, υπάρχουν ακόμα πολλά σημεία στα οποία πρέπει να αποσαφηνισθεί προκειμένου να εφαρμοστεί με επιτυχία και να εξασφαλισθεί η παροχή μιας αληθινής δεύτερης ευκαιρίας στους

>

Ποιες αλλαγές επιφέρατε κατά τη διάρκεια της θητείας σας στην Ειδική Γραμματεία Διαχείρισης Ιδιωτικού Χρέους (ΕΓΔΙΧ) στον τομέα ενίσχυσης των οφειλετών και μείωσης του ιδιωτικού χρέους; Το 2016 που ανέλαβα καθήκοντα για την ίδρυση και λειτουργία της ΕΓΔΙΧ, το ιδιωτικό χρέος έφτασε στην κορύφωση του και ως εκ τούτου εστιάσαμε στη δημιουργία των απαραίτητων εργαλείων, έτσι ώστε να μπορούν να ρυθμίζουν τα χρέη τους οι οφειλέτες, σε συνεργασία με τους πιστωτές, υπό την παρακολούθηση του Κράτους, με σκοπό τη σταδιακή και συνεχή βελτίωση των αποτελεσμάτων. Ως εκ τούτου δημιουργήσαμε ηλεκτρονικές πλατφόρμες, όπως ο εξωδικαστικός μηχανισμός, η ρύθμιση στεγαστικών δανείων 1ης κατοικίας και η ψηφιοποίηση αιτήσεων του Νόμου για τα υπερχρεωμένα νοικοκυριά. Εν μέσω πανδημίας δημιουργήσαμε τα 2 προγράμματα ΓΕΦΥΡΑ για τη ρύθμιση και επιδότηση δανείων, με σκοπό την υποβοήθηση των κορωνόπληκτων νοικοκυριών και επιχειρήσεων. Όλα τα ανωτέρω εργαλεία ήταν προσωρινά και για αυτό επενδύσαμε στην εναρμόνιση με την Ευρωπαϊκή Οδηγία 1023/2019 για τη συνολική ρύθμιση οφειλών και την παροχή 2ης ευκαιρίας, που αποτελεί ένα μόνιμο πακέτο εργαλείων, τόσο εξωδικαστικών (π.χ. εξυγίανση επιχειρήσεων) όσο και δικαστικών (π.χ. πτώχευση). Μεγάλο μέρος της εργασίας μας αποτέλεσε και η βελτίωση του θεσμικού πλαισίου, είτε σε συνεργασία με το ΤΧΣ που εκπόνησε μελέτες και εισηγήσεις για την άρση θεσμικών εμποδίων (π.χ. για τη μεταβίβαση δανείων σε funds), είτε για τον εντοπισμό στρατηγικών κακοπληρωτών (π.χ. με τη θέσπιση της άρσης του τραπεζικού απορρήτου και την υιοθέτηση ηλεκτρονικών ελέγχων / διασταυρώσεων). Παράλληλα προβήκαμε στην παροχή προστασίας ευάλωτων οφειλετών (π.χ. αναστολή πληρωμών τραπεζικών και Κρατικών οφειλών εν μέσω καραντίνας). Επίσης επενδύσαμε πολύ στην ενημέρωση οφειλετών και συνεργατών τους, με εκατοντάδες σεμινάρια σε όλη την Ελλάδα. Τέλος, προωθήσαμε τη χρηματοοικονομική διαμεσολάβηση, ως κρίσιμο εργαλείο υποβοήθησης επίτευξης ρύθμισης οφειλών.

Μπορείτε να μας αναφέρετε μερικές οδηγίες για τους οφειλέτες που επιθυμούν να ρυθμίσουν τα χρέη τους διμερώς με τους πιστωτές τους, χωρίς τη σύμπραξη της ΕΓΔΙΧ;

Από τις πολυάριθμες επαφές με οφειλέτες, διαπίστωνα ότι υπήρχαν ορισμένες εσφαλμένες αντιλήψεις και συνεπώς έδινα συγκεκριμένες συμβουλές, που να είναι σύμφωνες με τη νομοθεσία, καθώς και τις οδηγίες των Ευρωπαϊκών θεσμικών αρχών (π.χ. Ευρωπαϊκή Αρχή Τραπεζών), τις οποίες οι πιστωτές υποχρεούνται να τηρούν. Έτσι, καθίσταται εφικτή η εύρεση μιας συμβιβαστικής λύσης, μεταξύ οφειλέτη και πιστωτή, γεγονός που επιδίωκαν και οι πιστοποιημένοι χρηματοοικονομικοί διαμεσολαβητές. Όσον αφορά στο μηνιαίο ποσό πληρωμής σε μια ρύθμιση, οι οφειλέτες θεωρούσαν ότι αυτό προκύπτει μονάχα από το περίσσευμα των ιδίων (δηλ. το υπόλοιπο από το ισοζύγιο εσόδων – εξόδων τους). Ωστόσο, οι πιστωτές υποχρεούνται να λάβουν υπόψη το περίσσευμα των οφειλετών και των συνοφειλετών τους (δηλ. εγγυητών), σύμφωνα με την αρχή περί ικανότητας αποπληρωμής. Όσον αφορά στο συνολικό ποσό οφειλής, οι οφειλέτες θεωρούσαν ότι δικαιούνται διαγραφή χρέους, επειδή το Κράτος

λαμβάνει υπόψη την εμπορική αξία των περιουσιακών στοιχείων (π.χ. ακίνητα) των οφειλετών και συνοφειλετών

πιστωτή (no worse off principle).

αφορά στο ποιοι δύνανται

τα χρέη τους, υπάρχουν περιπτώσεις που δυστυχώς αδυνατούν να τα ρυθμίσουν, διότι είναι σε πλήρη οικονομική αδυναμία (π.χ. άνεργοι, χωρίς συνοφειλέτες για να τους βοηθήσουν). Σε αυτές τις περιπτώσεις, η πλήρης διαγραφή των οφειλών είναι η μοναδική λύση, μέσω πτώχευσης και παροχής 2ης ευκαιρίας, έτσι ώστε να κάνουν ένα νέο ξεκίνημα. Είναι προφανές ότι οι πιστωτές δεν θα παρέχουν ρύθμιση σε όσους υιοθετούν συμπεριφορές στρατηγικών κακοπληρωτών

1997, αφού

προπτυ-

τελείου

έλαβα τον

μεταπτυχιακό τίτλο στο τραπεζικό και χρηματοοικονομικό δίκαιο. Σε ό,τι αφορά τις σπουδές μου, έχω επιπλέον μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών στο διεθνές εμπόριο και διεθνείς επενδύσεις, ενώ επίσης είμαι κάτοχος MBΑ και προσφάτως, από έντονο προσωπικό ενδιαφέρον, ολοκλήρωσα μεταπτυχιακές σπουδές στη διοικητική επιστήμη και τεχνολογία. Με

πεζών. Από την αρχή της επαγγελματικής μου πορείας ασχολήθηκα κυρίως με το χρηματοπιστωτικό δίκαιο, παρέχοντας νομικές υπηρεσίες σε αλλοδαπά και εγχώρια πιστωτικά ιδρύματα, ενώ από το 2003 μέχρι σήμερα έχω υπηρετήσει σε σημαντικές θέσεις ως νομικό στέλεχος τραπεζών. Από τον Σεπτέμβριο του 2019 είμαι επικεφαλής των Νομικών Υπηρεσιών και Εταιρικής Διακυβέρνησης στην Optima bank, καθώς και Γραμματέας του Διοικητικού Συμβουλίου της τράπεζας. Ως Επικεφαλής της Νομικής & Εταιρικής Διακυβέρνησης της Optima bank, ποιες είναι οι μεγαλύτερες προκλήσεις που έχετε αντιμετωπίσει μέχρι σήμερα; Στόχος της Optima bank αλλά και όλων των στελεχών της που ξεκινήσαμε αυτό το ταξίδι το καλοκαίρι του 2019, ήταν να μετατρέψουμε την τραπεζική συναλλαγή σε μια ευχάριστη εμπειρία. Ο στόχος αυτός ήταν και παραμένει η μεγαλύτερη πρόκληση για τον καθένα από εμάς, που αποτελούμε ένα κομμάτι, έναν κρίκο στην αλυσίδα αξίας της Optima bank. Προσωπικά, η πρόκληση αυτή μπορεί να είναι και ακόμη πιο απαιτητική όταν θα πρέπει να συνδυαστεί με την ανάγκη καλλιέργειας μιας διαφορετικής νοοτροπίας και κουλτούρας, ώστε οι δικηγόροι και νομικοί σύμβουλοι να αναγνωρίζουν, να κατανοούν και να ενστερνίζονται τις επιχειρηματικές ιδέες, τους στόχους και τον επιχειρηματικό προσανατολισμό της τράπεζας. Τι θα μπορούσαμε να κάνουμε διαφορετικά, λοιπόν, για να ανταποκριθούμε σε αυτήν την πρόκληση; Η απάντηση προέκυπτε από το όνομα αλλά και από την ίδια τη φιλοσοφία της Optima bank: να προσφέρουμε το καλύτερο δυνατό (optimum), γρήγορα κι ευέλικτα. Για να το πετύχουμε αυτό εμείς οι δικηγόροι πρέπει αφενός να είμαστε σε θέση, ως ενεργητικοί ακροατές, να αφουγκραζόμαστε τις επιχειρηματικές ανάγκες, να σκεφτόμαστε με πρωτότυπο τρόπο και, αξιοποιώντας τις νομικές μας γνώσεις και εμπειρία, να προτείνουμε λύσεις με τη σωστή και ασφαλή υπαγωγή των επιχειρηματικών απαιτήσεων στους κατάλληλους κανόνες δικαίου. Στην Optima bank είχαμε την τύχη και την ευκαιρία να σχεδιάσουμε από την αρχή. Με αυτό εννοώ ότι δημιουργήθηκε μια καινούργια

Η θέσπιση μετρήσιμων, στρατηγικών στόχων επιβεβαιώνει πως τα νομικά τμήματα αποτελούν μέρος της αλυσίδας αξίας μιας επιχείρησης, υλοποιώντας μια συγκεκριμένη στρατηγική

είναι να δημιουργούμε το αίσθημα ασφάλειας στους συναδέλφους μας και στους πελάτες της τράπεζας, ότι είμαστε εκεί γι’ αυτούς για να δώσουμε τις σωστές και κατάλληλες νομικές λύσεις και να εξυπηρετήσουμε με ασφάλεια και ταχύτητα τον πελάτη. Θέλουμε, λοιπόν, να αποτελούμε μέρος της λύσης και όχι να αναδεικνύουμε απλώς προβλήματα. Για να το πετύχουμε αυτό, καλλιεργούμε και μεταξύ των δικηγόρων πέραν της νομικής γνώσης, την πελατοκεντρική αντίληψη. Απλοποιούμε διαδικασίες, φροντίζουμε να εκπαιδευόμαστε και να ενημερωνόμαστε διαρκώς, όχι μόνο για τα αμιγώς νομικά θέματα αλλά και για θέματα που αφορούν το τραπεζικό επιχειρείν, την καλλιέργεια δεξιοτήτων, τις εξελίξεις στον κλάδο μας, ώστε να μπορούμε να παρακολουθούμε τα όσα συμβαίνουν γύρω μας και να κατανοούμε έγκαιρα και σωστά τις νέες ανάγκες που δημιουργούνται στην τραπεζική αγορά. Επενδύουμε επίσης σε νέους ανθρώπους, παρέχοντας ευκαιρίες, αλλά και αξιοποιώντας παράλληλα τη δυνατότητα να καλλιεργήσουμε μια νέα κουλτούρα για τον «τραπεζικό δικηγόρο», που επικοινωνεί τις σωστές νομικές λύσεις, σε γλώσσα εύληπτη και κατανοητή, παρέχοντας τις κατάλληλες συμβουλές και προσθέτοντας αξία στην ομάδα.

λύσεων, αποτελούν μεν ποιοτικούς δείκτες, αλλά αναφορικά με τον δείκτη μέτρησης της ικανοποίησης του πελάτη (π.χ. το Net Promoter Score) συνιστούν μετρήσιμους στόχους για όλον τον οργανισμό. Παράλληλα, σε ό,τι αφορά την καθημερινή λειτουργία, ο καθορισμός μετρήσιμων στόχων αποτελεί κίνητρο παραγωγικότητας και αποδοτικότητας στις περιπτώσεις που μπορεί να εφαρμοστεί (π.χ. στα legal operations, αυτοματοποιήσεις, business process). Πρέπει να μας ενδιαφέρει να υιοθετήσουμε και να εντάξουμε νέα εργαλεία που θα διευκολύνουν τόσο τη δική μας δουλειά, όσο και του οργανισμού, με την βοήθεια, για παράδειγμα, της τεχνολογίας. Βασική επιδίωξη και για τα νομικά τμήματα είναι να προσθέτουν αξία στην επιχείρηση, όπως άλλωστε κάθε λειτουργία σε μια αλυσίδα αξίας. Άρα ναι, είναι σημαντικός ο καθορισμός μετρήσιμων στόχων και για τα νομικά τμήματα ενός οργανισμού ή μιας επιχείρησης, καθώς λειτουργεί ως πυξίδα, και υπηρετεί ένα όραμα, το όραμα της επιχείρησης. Δραστηριοποιείστε, από την αρχή της επαγγελματικής σας σταδιοδρομίας, στον τομέα του χρηματοπιστωτικού δικαίου. Πώς κρίνετε την εξέλιξη του τραπεζικού κλάδου και πώς αυτός έχει επηρεασθεί από την πανδημία, αλλά και την πρόσφατη ενεργειακή κρίση; Πράγματι, η επαγγελματική μου ενασχόληση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον τραπεζικό κι εν γένει χρηματοπιστωτικό κλάδο. Ήδη από φοιτήτρια στη Νομική Σχολή εργαζόμουν παράλληλα σε τράπεζα. Κατά την διάρκεια, λοιπόν, της μέχρι σήμερα αδιάλειπτης επαγγελματικής μου διαδρομής στον τραπεζικό χώρο, βίωσα επαγγελματικά τεράστιες – τεκτονικές θα έλεγα – αλλαγές στον τραπεζικό κλάδο. Ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1990 και τη διαδικασία απελευθέρωσης του τραπεζικού συστήματος από

«κρατικοπαρεμβατικό

και την

αγοράς, περνώντας στις αρχές

2000 στην ευρωπαϊκή νομισματική ενοποίηση και τη λειτουργία της ενιαίας αγοράς στην Ευρωζώνη με ένα ενιαίο νόμισμα, τη γρήγορη ανάπτυξη και άνθηση του τραπεζικού κλάδου και της ελληνικής κεφαλαιαγοράς, φτάνοντας στην παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, που σηματοδότησε και την έναρξη των «πέτρινων χρόνων» για το τραπεζικό σύστημα, λόγω και της σημαντικής δημοσιονομικής κρίσης που ακολούθησε με αποκορύφωμα την επιβολή των περιορισμών στην

κίνηση κεφαλαίων (capital controls). Επιπλέον, τη στιγμή που ξεκινούσε η άνοδος της καμπύλης για την οικονομία και τον χρηματοπιστωτικό κλάδο, μετά από τιτάνιες προσπάθειες διαχείρισης της χιονοστιβάδας των «κόκκινων δανείων», ενσκήπτει και η παγκόσμια υγειονομική κρίση με την πανδημία Covid-19 και, ακολούθως, η γεωπολιτική κρίση με τον πόλεμο στην Ουκρανία και η ενεργειακή κρίση. Όλοι αυτοί, λοιπόν, οι σημαντικοί κλυδωνισμοί, εάν περιορίσουμε το πρίσμα εστιάζοντας μόνο στις ελληνικές τράπεζες, ανέδειξαν κατά τη γνώμη μου ένα βασικό χαρακτηριστικό: την ανθεκτικότητα του τραπεζικού κλάδου στην Ελλάδα. Παρά το γεγονός ότι και τώρα που μιλάμε βρισκόμαστε προ των πυλών μιας νέας οικονομικής αναταραχής λόγω αύξησης των επιτοκίων, αύξησης του πληθωρισμού κλπ., οι ελληνικές τράπεζες και η ελληνική οικονομία αντιμετωπίζουν αποτελεσματικά τις νέες προκλήσεις. Αυτό δείχνουν τα οικονομικά αποτελέσματα που ανακοίνωσαν οι ελληνικές τράπεζες, οι ενδείξεις για την τρέχουσα χρονιά, τα business plans, καθώς και ο μετασχηματισμός και ο εκσυγχρονισμός λειτουργίας των τραπεζών. Η περίοδος της πανδημίας, όπως και τα capital controls λίγο νωρίτερα, λειτούργησαν ως σημαντικοί επιταχυντές στον μετασχηματισμό του κλάδου. Οι κρίσεις αυτές είναι αλήθεια ότι δημιούργησαν ευκαιρίες, επιβεβαιώνοντας την ρήση. Είδαμε τη στροφή που έκαναν όλες οι τράπεζες στην ψηφιακή εξυπηρέτηση, μετασχηματίζοντας το παραδοσιακό μοντέλο λειτουργίας τους. Επιπλέον, η ελληνική τραπεζική αγορά καλλιεργεί σημαντικά τον οργανωτικό και τεχνολογικό της εκσυγχρονισμό. Είναι γεγονός ότι πλέον έχουμε περάσει σε μια άλλη εποχή, με ευέλικτα δίκτυα με σημαντικά περιορισμένο αριθμό καταστημάτων και αυτοματοποίηση των συναλλαγών με την αξιοποίηση νέων τεχνολογιών. Ποιες θεωρείτε ότι είναι οι βασικότερες νομοθετικές αλλαγές που θα μπορούσαν να βελτιώσουν το τοπίο του τραπεζικού δικαίου

τωποι με σημαντικές τεχνολογικές αλλαγές, που δημιουργούν νέα δεδομένα και εν δυνάμει μετασχηματίζουν το επιχειρησιακό, πελατοκεντρικό και λειτουργικό τους πρότυπο. Στον τομέα της επιχειρηματικής ανάπτυξης, νέοι μη παραδοσιακοί παίκτες διαμορφώνουν εξίσου τις τραπεζικές εργασίες (Fintech, Bigtech, Retailers, Telco), ενώ στον τεχνολογικό τομέα η έλευση των νέων τεχνολογιών φαίνεται να έχει σημαντικό αντίκτυπο στη λειτουργία του τραπεζικού κλάδου. Η τεχνολογία σε κάποιο βαθμό ήταν πάντα μέρος του χρηματοοικονομικού κόσμου, είτε με την εισαγωγή των πιστωτικών καρτών στην δεκαετία του 1950, είτε με τα ΑΤΜs. Είναι, όμως, ένας επιχειρηματικός κλάδος που εξελίχθηκε πολύ γρήγορα και έφερε μεγάλες αλλαγές και ανατροπές σε κατεστημένες διαδικασίες, δομές και τρόπους λειτουργίας, αλλάζοντας την «εμπειρία του πελάτη» και δημιούργησε το λεγόμενο digital disruption. «Διακοπή» του παραδοσιακού τρόπου λειτουργίας και μετατροπή του σε κάτι νέο, σε κάτι διαφορετικό με τη βοήθεια και υποστήριξη της ψηφιακής τεχνολογίας. Ένας πολύ κρίσιμος παράγοντας που μπορεί να έχει καθοριστικό ρόλο σε αυτές τις εξελίξεις είναι το θεσμικό και κανονιστικό πλαίσιο. Το κανονιστικό – ρυθμιστικό πλαίσιο (μαζί με την τεχνολογία) έχουν αναγνωριστεί ως σημαντική πηγή ριζικής καινοτομίας στην βιομηχανία.

“Regulation causes innovation”. Στον χρηματοπιστωτικό κλάδο το είδαμε να συμβαίνει με την PSD2 και την Ανοικτή Τραπεζική, νομοθετικές αλλαγές που άλλαξαν ριζικά τον χρηματοπιστωτικό κλάδο, ενώ ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα για την Ελλάδα, ήταν τα κανονιστικά μέτρα που επιβλήθηκαν για τις κινήσεις κεφαλαίων (capital controls) κι αποτέλεσαν μοχλό ανάπτυξης κι επιταχυντή των εξελίξεων στις ψηφιακές συναλλαγές. Οι κυριότερες νομοθετικές εξελίξεις που αναμένεται να επηρεάσουν σημαντικά και το εγχώριο χρηματοπιστωτικό

ο οποίος αναμένεται τέλη του 2023-αρχές του 2024,

αγορές έρχεται να ρυθμίσει μια εντελώς αρρύθμιστη αγορά, αυτή των κρυπτοστοιχείων, με στόχο να προσφέρει μεγαλύτερη προστασία στους επενδυτές αποτρέποντας την κατάχρηση κρυπτοστοιχείων, ενώ παράλληλα θα είναι φιλικός προς την καινοτομία, ενισχύοντας την ελκυστικότητα της ευρωπαϊκής αγοράς για επενδύσεις.

• στη βιώσιμη χρηματοδότηση και στις περιβαλλοντικά βιώσιμες και αειφόρες επενδύσεις, με την υιοθέτηση και εφαρμογή των ESG κριτηρίων.

Πώς πιστεύετε ότι θα μπορούσε η καλή εταιρική διακυβέρνηση να συμβάλει στην υλοποίηση της εταιρικής στρατηγικής; Η υιοθέτηση και συνεπής εφαρμογή των βέλτιστων διεθνών πρακτικών στα πεδία της διαχείρισης κινδύνων και της εταιρικής διακυβέρνησης, θεωρώ ότι αποτελεί ιδιαίτερης σημασίας παράγοντα επιτυχίας στην υλοποίηση της εταιρικής στρατηγικής, καθώς συμβάλλει καθοριστικά στην εμπέδωση κλίματος εμπιστοσύνης στις αγορές. Η καλή εταιρική διακυβέρνηση συνεπάγεται οφέλη τόσο σε επίπεδο επιχείρησης, όσο και στη βελτίωση της εικόνας και φήμης μιας επιχείρησης. Η καλή εταιρική διακυβέρνηση και η ορθή διαχείριση κινδύνων αποτελεί κατά την γνώμη μου, βασικό χαρακτηριστικό της επιτυχίας μιας επιχείρησης. Η διαφάνεια, η νομιμότητα και η αποτελεσματική λειτουργία μιας επιχείρησης δημιουργούν στην ουσία την υπεραξία της. ■

Tον Απρίλιο του 2022 ο γαλλικός οίκος μόδας Jean Paul Gaultier λάνσαρε μια capsule συλλογή με την ονομασία "Le Musée", η οποία διαφημίστηκε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στον ιστότοπό της. Τα ενδύματα της συλλογής αυτής, όπως μπλουζάκια, παντελόνια και κασκόλ, αναπαρήγαγαν το αριστούργημα του διακεκριμένου Ιταλού ζωγράφου της Αναγέννησης, S. Botticelli, ‘Η Γέννηση της Αφροδίτης’. Πρόκειται για το γνωστό έργο τέχνης που απεικονίζει την Αφροδίτη να στέκεται σε ένα κοχύλι που επιπλέει, ενώ ο Ζέφυρος και η Αύρα την οδηγούν στη στεριά, όπου μία από τις Ώρες την περιμένει για να την καλύψει με έναν μανδύα. Το έργο εκτίθεται στην παγκοσμίου φήμης πινακοθήκη Galleria

συλλογή ενδυμάτων του γαλλικού οίκου μόδας του Gaultier η πινακοθήκη Uffizi προχώρησε σε νομικές ενέργειες κατά του τελευταίου. Η υπόθεση έλαβε μεγάλες διαστάσεις, ωστόσο υπάρχει μια παρανόηση. Η αξίωση της Πινακοθήκης Uffizi δεν βασίζεται στη νομοθεσία περί πνευματικής ιδιοκτησίας (καθώς η προστασία που παρέχεται στους δημιουργούς έργων διαρκεί όσο ζει ο δημιουργός και 70 χρόνια από τον θάνατό του), αλλά στον Codice dei Beni culturali e del paesaggio (Κώδικα Πολιτιστικής Κληρονομιάς και Τοπίου - Code of Cultural Heritage and Landscape της Ιταλίας, εφεξής ‘ΚΠΚ’) και ιδίως στις διατάξεις που αφορούν στις αναπαραγωγές έργων/αγαθών που ανήκουν στην πολιτιστική κληρονομιά της Ιταλίας. Σύμφωνα με την οικεία νομοθεσία η χρήση έργων τέχνης που ανήκουν σε δημόσιους φορείς προϋποθέτει την προηγούμενη λήψη

της σχετικής άδειας και την καταβολή των προβλεπόμενων δικαιωμάτων. Ωστόσο, παρά την υποχρέωση αυτή ο γαλλικός οίκος μόδας ουδέποτε ζήτησε (πολύ δε περισσότερο έλαβε) την υποχρεωτική άδεια για τη χρήση της εικόνας στα προϊόντα ένδυσης, ούτε κατέβαλε τα αντίστοιχα δικαιώματα στην Πινακοθήκη της Φλωρεντίας. Ειδικότερα, σύμφωνα με τα άρθρα 107 και 108 ΚΠΚ η αρμόδια δημόσια διοίκηση μπορεί (με την επιφύλαξη των διατάξεων που αφορούν στην πνευματική ιδιοκτησία) να επιτρέψει τη χρήση από τρίτους ενός πολιτιστικού αγαθού - συμπεριλαμβανομένου ενός έργου τέχνης - που ανήκει στην πολιτιστική κληρονομιά της Ιταλίας, υπό τον όρο της καταβολής δικαιωμάτων που καθορίζονται με βάση - μεταξύ άλλων - το είδος της αιτούμενης χρήσης και το πιθανό οικονομικό όφελος, το οποίο θα αποκομίσει ο χρήστης από τη χρήση του εν λόγω αντικειμένου. Το άρθρο 108 ΚΠΚ διευκρινίζει στην παράγραφο 3-bis ότι οι μη κερδοσκοπικές χρήσεις αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς για σκοπούς μελέτης, έρευνας, εκδηλώσεις σκέψεις ή δημιουργικής έκφρασης και προώθησης της γνώσης της πολιτιστικής κληρονομιάς δεν απαιτούν άδεια. Η Πινακοθήκη Uffizi επικαλέστηκε πρόσφατα τον ΚΠΚ και σε έτερη υπόθεση, όταν η πλατφόρμα αισθησιακού περιεχομένου ‘Pornhub’ ενσωμάτωσε στον οδηγό της για τα πιο ρηξικέλευθα έργα τέχνης των κορυφαίων γκαλερί τέχνης της Δύσης τα πιο άσεμνα έργα, που εκτίθενται στην Πινακοθήκη (στο πλαίσιο της σειράς ΄Classic Nudes΄). Το Pornhub συμμορφώθηκε άμεσα αφαιρώντας από τον οδηγό ό,τι χαρακτηρίζεται ως κομμάτι της ιταλικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Η προστασία έργων τέχνης που εκτίθενται δημόσια μπορεί να στηρίζεται στο δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας ή στο νομοθετικό πλαίσιο για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, ανάλογα με την περίπτωση. Στην Ιταλία, όπως φαίνεται, ο ΚΠΚ παρέχει έναν τρόπο ελέγχου των κερδοσκοπικών αναπαραγωγών της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ιταλίας, ανεξάρτητα από το καθεστώς των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας τους. Αντίστοιχα, στην Ελλάδα, πέρα από την προστασία που παρέχεται σύμφωνα με το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας, ο

νόμος 4858/2021, με τον οποίο κυρώθηκε ο Κώδικας νομοθεσίας για την προστασία των αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς, προβλέπει στο άρθρο 46 (το οποίο αφορά στην πρόσβαση και χρήση μνημείων και χώρων), μεταξύ άλλων, τους όρους, τις προϋποθέσεις, τα όργανα και τη διαδικασία χορήγησης της άδειας για την παραγωγή, αναπαραγωγή και διάδοση στο κοινό απεικονίσεων και αντιγράφων μνημείων. Εξυπακούεται, ότι έκαστη προστασία υφίσταται μόνο με την τήρηση συγκεκριμένων προϋποθέσεων. Η χρήση έργων τέχνης στον χώρο της μόδας διακρίνεται πλέον αδιαμφισβήτητα ως νέα τάση. Έτσι, για παράδειγμα, η εταιρεία Swatch στο πλαίσιο συνεργασίας με το Centre Pompidou έχει συστήσει στο κοινό μια σειρά ρολογιών εμπνευσμένα από την τέχνη, όπως το Portrait of Dedie του Modigliani, ή το Blue Sky του Kandinsky. Χαρακτηριστική είναι και η παραγωγή του Yves Saint Laurent της σειράς Mondrian (1961) εμπνευσμένη από τον διάσημο πίνακα Composition with Red and Blue (1933). Από την άλλη, ενδεικτική των περιπτώσεων μη ομαλής συνύπαρξης μόδας και τέχνης είναι και η πρόσφατη υπόθεση (Νοέμβρης 2022) της παρουσίασης μιας συλλεκτικής συλλογής από τον οίκο μόδας Guess με ‘μοτίβα’ από τα γκράφιτι του γνωστού καλλιτέχνη Banksy, χωρίς ωστόσο να έχει ζητηθεί η σχετική απαραίτητη άδειά του.

ροή που αντηχεί σε όλη την ποπ κουλτούρα και η νέα συλλογή είναι ένας τρόπος για να δείξει η μόδα την ευγνωμοσύνη της’, ενώ από την άλλη ο Banksy κατηγόρησε την Guess για παραβίαση της πνευματικής του ιδιοκτησίας, προτρέποντας μάλιστα το κοινό σε λογαριασμό που ο ίδιος τηρεί σε μέσο κοινωνικής δικτύωσης ‘Όπως έκλεψαν αυτοί το έργο μου, κλέψετε κι εσείς τα ρούχα τους’. Στην περίπτωση με το έργο του Botticelli, πρόκειται για ένα έργο τέχνης, το οποίο εκτίθεται σε μια πινακοθήκη και το οποίο έχει καταστεί δημόσιο κτήμα (public domain), καθότι έχουν παρέλθει τα 70 χρόνια από τον θάνατο του δημιουργού του. Εφαρμογή βρίσκει, όπως προαναφέρθηκε, ο ΚΠΚ και ιδίως το άρθρο 107. Διαφορετική θα ήταν βεβαίως η αντιμετώπιση, εάν επρόκειτο για χρήση έργου τέχνης, βρισκόμενο σε ένα πολιτιστικό ίδρυμα, όπως μια πινακοθήκη, το οποίο προστατεύεται (ακόμη) βάσει του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας. Σε αυτήν την περίπτωση ο δημιουργός του (ή ο εκάστοτε δικαιούχος, για την περίπτωση που ο δημιουργός έχει μεταβιβάσει τα σχετικά δικαιώματά του σε φορέα συλλογικής διαχείρισης ή στον ίδιο τον φορέα όπου εκτίθεται το έργο του) έχει το αποκλειστικό δικαίωμα να επιτρέπει ή να απαγορεύει την οικονομική εκμετάλλευση του έργου με τις εξουσίες που του αναγνωρίζει το σχετικό νομοθετικό πλαίσιο (νόμος 2121/1993). Έτσι, για τη νόμιμη χρήση ενός έργου τέχνης, του οποίου η διάρκεια προστασίας δεν έχει λήξει και το οποίο βρίσκεται σε κάποιο πολιτιστικό ίδρυμα ή δημόσιο χώρο, θα πρέπει ο ενδιαφερόμενος να ζητήσει και να λάβει τη σχετική άδεια. Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η διάταξη του άρθρου 26 ν. 2121/1993 για τη χρήση εικόνων με έργα σε δημόσιους χώρους. Βάσει της διάταξης αυτής, επιτρέπεται, χωρίς άδεια του δημιουργού και χωρίς αμοιβή, η περιστασιακή αναπαραγωγή και διάδοση με μέσα μαζικής επικοινωνίας εικόνων με έργα αρχιτεκτονικής, εικαστικών τεχνών, φωτογραφίας ή εφαρμοσμένων τεχνών, που βρίσκονται μονίμως σε δημόσιο χώρο. Ο περιορισμός αυτός του δικαιώματος πνευ-

Η προστασία έργων τέχνης που εκτίθενται δημόσια μπορεί να στηρίζεται στο δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας ή στο νομοθετικό πλαίσιο για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, ανάλογα με την περίπτωση

ματικής ιδιοκτησίας εξυπηρετεί συγκεκριμένο σκοπό και δη εκείνον της διάδοσης με μέσα μαζικής επικοινωνίας των έργων που αναφέρει η διάταξη, για τη διευκόλυνση επιτέλεσης του ρόλου των μέσων αυτών. Ως εκ περισσού, αναφέρεται ότι η εξαίρεση αυτή δεν καλύπτει τις περιπτώσεις χρήσης εικόνων για εμπορικό σκοπό. Επομένως, για την περίπτωση χρήσης (αναπαραγωγής) έργων εικαστικών τεχνών σε ενδύματα, προφανώς η διάταξη αυτή δεν εφαρμόζεται. Αξίζει, επιπλέον, να αναφερθεί ότι με τον πολύ πρόσφατο νόμο 4996/2022 ορίζεται στο άρθρο 17 (με το οποίο προστίθεται άρθρο 31Α στον νόμο 2121/1993), το οποίο αποτελεί ενσωμάτωση του άρθρου 14 της Οδηγίας 2019/790, ότι όταν έχει λήξει η διάρκεια προστασίας ενός έργου των εικαστικών τεχνών, κάθε υλικό που προκύπτει από την αναπαραγωγή του έργου αυτού δεν προστατεύεται με δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας ή με συγγενικά δικαιώματα, εκτός εάν το υλικό που προκύπτει από την εν λόγω αναπαραγωγή είναι πρωτότυπο, με την έννοια ότι αποτελεί προσωπικό πνευματικό δημιούργημα του δημιουργού του. Σύμφωνα με την παρ. 2 του ίδιου άρθρου η διάταξη εφαρμόζεται με την επιφύλαξη του ν. 4858/2021 (Α’ 220). Αντίστοιχη ενσωμάτωση του άρθρου 14 της Οδηγίας 2019/790 υπήρξε και στην Ιταλία. Βεβαίως, το άρθρο 14 της Οδηγίας αφορά στην ικανότητα προστασίας υλικού που προκύπτει από την αναπαραγωγή έργου, του οποίου η διάρκεια προστασίας έχει λήξει. Η προκείμενη υπόθεση αφορά, ωστόσο, στην περίπτωση μη νόμιμης αναπαραγωγής έργου τέχνης, του οποίου η διάρκεια προστασίας έχει παρέλθει. Πρόκειται για δύο διαφορετικές περιπτώσεις, ωστόσο αντιλαμβάνεται κανείς ότι τα όρια μεταξύ τέχνης και μόδας είναι ή τουλάχιστον μπορούν να είναι το ίδιο ρευστά, όσο αυτά μεταξύ του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας και της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς. ■

1. Από το καθεστώς Safe Harbor στο καθεστώς Privacy Shield

1.1 Tο Safe Harbor Ακολουθώντας, λοιπόν, την εκ μέρους της ευρωπαϊκής πλευράς υιοθέτηση της Οδηγίας DPD το 1995, η Ευρώπη και οι Η.Π.Α. εκκίνησαν διαδικασίες διαπραγματεύσεων για την εκπόνηση και την καθιέρωση ενός μηχανισμού, ο οποίος θα επέτρεπε στους αμερικάνικους οργανισμούς και επιχειρήσεις να πληρούν κάποιες βασικές προϋποθέσεις – δικλείδες ασφαλείας απαραίτητα υπό το καθεστώς της ευρωπαϊκής DPD. Συγκεκριμένα, στόχος των διαπραγματεύσεων υπήρξε η ανεύρεση ενός ασφαλούς συστήματος για τη ροή δεδομένων από την Ευρώπη στις Η.Π.Α.. Απόρροια των ως άνω διαπραγματεύσεων ήταν η υιοθέτηση,

Λάμπρος Κ. Κώττης

Δικηγόρος, κάτοχος LLM Global Criminal Law, University of Groningen MSc Δίκαιο και Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών, Πανεπιστήμιο Πειραιώς (υποψ.)

σχετική αναφορά στο Υπουργείο Εμπορίου των Η.Π.Α., βεβαιώνοντας ότι

συμμορφώνεται με επτά βασικές αρχές2 και περαιτέρω σχετικές προϋποθέσεις, προκειμένου να κριθεί ως επαρκής σε επίπεδο ασφάλειας και προστασίας. Δυνατότητα συμμετοχής στο καθεστώς του Safe Harbor είχε κάθε αμερικάνικη ένωση, η οποία υπαγόταν στο FTC3. Αυτό πρακτικά σήμαινε ότι σχεδόν όλες οι ενώσεις μπορούσαν να υπαχθούν στο καθεστώς, εκτός από τις non profit εταιρείες, τις τράπεζες κτλ.4.

1.2 Η απόφαση Schrems I Τον Οκτώβριο του 2015 το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) εξέδωσε μια σημαντική απόφαση, η οποία ακύρωσε τη συμφωνία Safe Harbor4. Η υπόθεση αυτή ξεκίνησε – αρχικώς – ενώπιον της Ιρλανδικής Αρχής Προστασίας Δεδομένων (εφεξής: DPA) από τον Αυστριακό ακτιβιστή, Maximillian Schrems και αφορούσε τη μεταφορά δεδομένων του μέσου κοινωνικής δικτύωσης Facebook από τους servers της Ιρλανδίας στους servers των Η.Π.Α.. Ο Schrems εκκίνησε τη διαδικασία ενώπιον της Αρχής, με αφορμή κάποιες διαρροές εγγράφων που απεδείκνυαν κατασκοπεία εκ μέρους της αμερικάνικης πλευράς5. Αρχικώς, η προσφυγή του Schrems ενώπιον της Αρχής δεν ευδοκίμησε. Εν συνεχεία, ο Schrems προσέφυγε ενώπιον του Ιρλανδικού High Court, το οποίο παρέπεμψε την υπόθεση στο ΔΕΕ. Στην απόφαση του ΔΕΕ - η οποία έγινε γνωστή ως Schrems I - το Δικαστήριο διαπίστωσε ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρέκαμψε

ή

τις διεθνών δεσμεύσεων των ΗΠΑ (όπως απαιτείται από την Οδηγία DPD), πριν καταλήξει στο ότι οι αρχές του Safe Harbor παρείχαν επαρκές επίπεδο προστασίας για τα προσωπικά δεδομένα των πολιτών της Ε.Ε.. Επιπλέον, η απόφαση του ΔΕΕ κατέληξε στο ότι οι απαιτήσεις εθνικής ασφάλειας, δημόσιου συμφέροντος και επιβολής του νόμου των Η.Π.Α. φαίνεται να είχαν την πρωτοκαθεδρία σε σχέση με τις αρχές του Safe Harbor, καθώς και ότι – πολύ πιθανόν – οι ΗΠΑ, χάριν των ανωτέρω απαιτήσεων, να αγνοήσουν, χωρίς περιορισμούς, τους προστατευτικούς κανόνες, που θεσπίστηκαν από το Safe Harbor, όπου έρχονται σε αντίθεση με τις ως άνω αμερικάνικες απαιτήσεις. Κατά συνέπεια, το ΔΕΕ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το Safe Harbor «επιτρέπει την παρέμβαση» από τις αρχές των ΗΠΑ «στα θεμελιώδη δικαιώματα των προσώπων των οποίων τα προσωπικά δεδομένα μεταφέρονται ή θα μπορούσαν να μεταφερθούν από την Ευρωπαϊκή Ένωση στις Ηνωμένες Πολιτείες». Επιπλέον, το Δικαστήριο σημείωσε ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν εξέτασε ούτε την ύπαρξη κανόνων του αμερικανικού δικαίου, αλλά ούτε και την ύπαρξη (ή μη) αποτελεσματικών νομικών διαδικασιών, που θα αποσκοπούσαν στον περιορισμό αυτής της παρέμβασης, όπως – λ.χ.- ένδικα μέσα κλπ6 Την ίδια περίοδο που εξεδόθη η απόφαση Schrems I του ΔΕΕ, περίπου 4.500 εταιρείες και οργανισμοί συμμετείχαν στο Safe Harbor. Αμερικανοί αξιωματούχοι και επιχειρηματίες απογοητεύτηκαν από την απόφαση και εξέφρασαν ανησυχίες ότι το αποτέλεσμα θα μπορούσε να διαταράξει σημαντικά τις ροές δεδομένων από την Ε.Ε. προς τις Η.Π.Α., με αρνητικές επιπτώσεις στις εμπορικές και οικονομικές σχέσεις των δύο μερών. Ωστόσο, οι ευρωπαϊκές αρχές προστασίας δεδομένων ανακοίνωσαν «περίοδο χάριτος» τεσσάρων μηνών, κατά τη διάρκεια της οποίας, συμφώνησαν να μην επιβάλουν την απόφαση, ενώ – ταυτοχρόνως – οι Η.Π.Α. και Ε.Ε. επανήλθαν εκ νέου σε διαπραγματεύσεις για μια νέα συμφωνία.

1.3 Το Privacy Shield

Αν και ο μηχανισμός του Safe Harbor εφαρμοζόταν σε ένα ευρύ φάσμα επιχειρήσεων

φάση του το έτος 2000. Είναι δηλαδή αυτονόητο ότι εύρος των επιχειρήσεων και

(δημόσιων είτε ιδιωτικών), που επεξεργάζονταν μαζικώς δεδομένα και έτι περαιτέρω διασυνοριακά ήταν πολύ πιο περιορισμένος από τον αντίστοιχο σημερινό. Η ως άνω απόφαση του ΔΕΕ, λοιπόν, έδωσε νέα πνοή στις ήδη υπάρχουσεςαπό το έτος 2013 - διαδικασίες επαναδιαπραγματεύσεων μεταξύ Ευρώπης και Η.Π.Α., προκειμένου το Safe Harbor να καταστεί ασφαλέστερο7. Οι διαδικασίες αυτές αποτελούσαν μέρος πολλών πρωτοβουλιών, που είχαν στόχο την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης όσον αφορά τη

διασυνοριακή ροή δεδομένων μεταξύ των μερών, κατόπιν διαφόρων διαρροών και σκανδάλων. Το Φεβρουάριο του έτους 2016 τα δύο μέρη κατέληξαν σε συμφωνία, ανακοινώνοντας τον «αντικαταστάτη» του Safe Harbor, ήτοι το Privacy Shield. Όπως ακριβώς το Safe Harbor, έτσι και ο μηχανισμός του Privacy Shield επιτάσσει τη συμμόρφωση των αμερικάνικων οργανισμών και εταιρειών με επτά βασικές αρχές. Ωστόσο, σε αντίθεση με τον προκάτοχό του, το Privacy Shield, επιχείρησε να αντιμετωπίσει τα ζητήματα που επισημάνθηκαν ως αδυναμίες του προισχύσαντος συστήματος στην απόφαση Schrems I. Συγκεκριμένα, η διαφάνεια του ίδιου του αμερικάνικου συστήματος αποτέλεσε στόχο, με το Privacy Shield να εμπεριέχει γραπτές διαβεβαιώσεις από την αμερικάνικη κυβέρνηση ότι η επεξεργασία των δεδομένων των Ευρωπαίων πολιτών θα υπόκειται σε περιορισμούς, με την ύπαρξη ορισμένων και συγκεκριμένων μηχανισμών προσφυγών, ως επιπλέον δικλείδα ασφαλείας. Ένας από τους μηχανισμούς inter alia ήταν ο θεσμός του Privacy Shield Ombudsman8, υπεύθυνος για τη διαχείριση των παραπόνων σχετικά με την πρόσβαση στα δεδομένα τους από τις αμερικάνικες αρχές. Τον Ιούλιο του έτους 2016, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενέκρινε το μηχανισμό Privacy Shield, δηλώνοντας επισήμως ότι επρόκειτο για έναν ασφαλή τρόπο ροής των δεδομένων των Ευρωπαίων πολιτών στις Η.Π.Α. Με εμφανή αυτοπεποίθηση η Επιτροπή δήλωσε ότι «οποιαδήποτε παρέμβαση εκ μέρους των αμερικάνικων αρχών στα θεμελιώδη δικαιώματα των ατόμων, των οποίων τα δεδομένα μεταφέρονται, θα περιορισθεί σε αυτό που είναι αυστηρώς απαραίτητο για την επίτευξη του

1. U.S. Department of Commerce, Safe Harbor Privacy Principles and Related Frequently Asked Questions, Ιούλιος, 2000.

2. Την κοινοποίηση, την επιλογή, την περαιτέρω διαβίβαση, την ασφάλεια, την ακεραιότητα των δεδομένων, την πρόσβαση και την εφαρμογή.

3. Federal Trade Commission 415 U.S.C. παρ. 44–45.

4. Υπόθεση υπ΄αρ. C-362/14, Maximillian Schrems v. Data Protection Commissioner, Οκτώβριος 2015, διαθέσιμη: https://eurlex.europa.eu/ legal-content/en/TXT/?uri=CELEX:62014CJ0362.

5. Περισσότερες πληροφορίες : EWEN MACASKILL and GABRIEL DANCE, NSA Files :Decoded, The Guardian, Νοέμβριος 2013, διαθέσιμο : https:// www.theguardian.com/world/interactive/2013/nov/01/snowden-nsa-filessurveillance-revelations

6. Δικαστήριο της Ευρωπαικής Ένωσης, “The Court of Justice Declares that the Commission’s US Safe Harbour Decision Is Invalid,” Δελτίου Τύπου, Οκτώβριος, 2015.

7. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, “European Commission Calls on the U.S. To Restore Trust in EU-U.S. Data Flows,” δελτίο τύπου, Νοέμβριος, 2013.

8. Για περισσότερες πληροφορίες : https://www.state.gov/privacyshield-ombudsperson/

επιδιωκόμενου σκοπού» και διαβεβαίωσε ότι «υπάρχει επαρκές νομική προστασία απέναντι σε τέτοιες παρεμβολές»9.

Το Privacy Shield άρχισε να εφαρμόζεται την 1η Αυγούστου του 2016 με τα μέρη να δηλώνουν αισιόδοξα, διότι έκριναν ότι, σε αντίθεση με το Safe Harbor, το Privacy Shield εμπεριείχε σημαντικώς περισσότερη προστασία, περισσότερους μηχανισμούς προσφυγής και – εν γένει – περισσότερες δικλείδες ασφαλείας. Κρίσιμο είναι να ρίξει κανείς μια πιο εμπεριστατωμένη ματιά στον τρόπο λειτουργίας του μηχανισμού Privacy Shield10. Αρχικώς, πρόκειται για μια πολύ πιο μακροσκελή και λεπτομερειακή συμφωνία σε σχέση με το Safe Harbor. Όπως ειπώθηκε ανωτέρω, η εφαρμογή του Privacy Shield απαιτεί την αυστηρή τήρηση επτά αρχών, ήτοι τη λογοδοσία για περαιτέρω διαβίβαση, την κοινοποίηση (ενημέρωση), την πρόσβαση, την επιλογή (αντίρρηση), την ακεραιότητα των δεδομένων και τον περιορισμό του σκοπού, την ασφάλεια, την προσφυγή, την επιβολή και την ευθύνη. Επιπλέον, το πλαίσιο ορίζει δεκαέξι συμπληρωματικές αρχές, ήτοι περί των ευαίσθητων δεδομένων, τις εξαιρέσεις για δημοσιογραφικούς σκοπούς, τη δευτερεύουσα ευθύνη, την επίδειξη δέουσας επιμέλειας και τη διενέργεια ελέγχων, τον καθοριστικό ρόλο των αρχών προστασίας δεδομένων, την αυτοπιστοποίηση, την επαλήθευση, ειδικότερες ρυθμίσεις για την πρόσβαση, περί των δεδομένων ανθρώπινου δυναμικού, τις υποχρεωτικές συμβάσεις για περαιτέρω διαβιβάσεις, την επίλυση διαφορών και την επιβολή, την επιλογή – χρονική στιγμή εξαίρεσης (opt out), τις ταξιδιωτικές πληροφορίες, περί των φαρμακευτικών και ιατρικών προϊόντων, τις πληροφορίες δημοσίων αρχείων και δημοσιοποιημένες πληροφορίες και τα αιτήματα πρόσβασης από δημόσιες αρχές. Προκειμένου μια εταιρεία ή ένας οργανισμός να συμμετείχε στο Privacy Shield όφειλε να

9. Μετάφραση του γράφοντος από το πρωτότυπο “any interference by U.S. public authorities with the fundamental rights of the persons whose data are transferred…will be limited to what is strictly necessary to achieve the legitimate objective in question, and that there exists effective [U.S.] legal protection against such interference” στο Commission Implementing Decision (EU) 2016/1250 of 12 July 2016 pursuant to Directive 95/46/EC of the European Parliament and of the Council on the Adequacy of the Protection Provided by the EU-U.S. Privacy Shield, διαθέσιμο: https://eur-lex.europa.eu/ legalcontent/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:32016D1250&from=EN.

10. Το πλήρες κείμενο της συμφωνίας είναι διαθέσιμο: https://www.privacyshield.gov/EU-US-Framework.

11. Electronic Privacy Information Center, Data Protection Commissioner v. Facebook Ireland and Max Schrems (Irish High Court), διαθέσιμο: https://epic.org/privacy/intl/dpcv-facebook/ireland/, Natasha Lomas, “EU-US Privacy Shield Complaint to be Heard by Europe’s Top Court in July,” TechCrunch.com, Μάϊος 2019, Kenneth Propp, “Return of the Transatlantic Privacy War,” Atlantic Council, Ιούλιος 2020.

αυτοπιστοποιείται ετησίως στο Υπουργείο Εμπορίου των Η.Π.Α.. Ενώ η απόφαση μιας εταιρείας ή ενός οργανισμού να ενταχθούν στο Privacy Shield ήταν σε εθελοντική βάση, από τη στιγμή που συμμετείχε, έπρεπε υποχρεωτικώς να συμμορφώνεται στις ως άνω αναφερόμενες αρχές. Όπως ειπώθηκε ανωτέρω, υπό το καθεστώς του Privacy Shield, κάθε Ευρωπαίος πολίτης που θεωρεί ότι οι αμερικάνικες αρχές έχουν επέμβει στα μεταφερθέντα δεδομένα του, έχει δικαίωμα να προσφύγει διαμαρτυρόμενος, είτε απευθείας στις ίδιες τις εταιρείες, είτε στην αρχή δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα της χώρας του, οι οποίες δύνανται να απευθυνθούν στο αμερικάνικο FTC. Επιπροσθέτως, το Privacy Shield θέσπισε δωρεάν εναλλακτικές διαδικασίες επίλυσης των υποθέσεων, σε περίπτωση που το FTC (για οποιοδήποτε λόγο) δεν εκκινούσε τη διαδικασία.

2. Από την απόφαση Schrems ΙΙ στο... Privacy Shield 2

2.1 Η απόφαση Schrems II Πίσω στο έτος 2015, κατόπιν της αποφάσεως Schrems I, το Facebook της Ιρλανδίας ανακοίνωσε ότι ο τρόπος διαβίβασης των δεδομένων των Ευρωπαίων πολιτών, που χρησιμοποιούσε ήταν οι λεγόμενες Τυποποιημένες Συμβατικές Ρήτρες (εφεξής: SCCs). Οι SCCs αποτελούν έναν άλλον, επιτρεπόμενο από την Ε.Ε. τρόπο ροής δεδομένων σε τρίτες χώρες. Πρόκειται αυτές – επί της ουσίας- για συμβόλαια, τα οποία εμπεριέχουν προεγκεκριμένους από την ευρωπαϊκή πλευρά όρους, διατυπωμένους έτσι, ώστε να ανταποκρίνονται στα επιθυμητά επίπεδα ασφαλείας. Και σε αυτή την περίπτωση, λοιπόν, ο Αυστριακός Maximillian Schrems προσέφυγε ενώπιον της Ιρλανδικής Αρχής, επισημαίνοντας την πραγματική αδυναμία των SCCs να παρέχουν ασφάλεια, δεδομένου ότι ο αμερικανικός νόμος μπορούσε να δώσει τη δυνατότητα στις αμερικάνικες αρχές να αποκτήσουν πρόσβαση στα προσωπικά δεδομένα των Ευρωπαίων πολιτών. Η Αρχή παρέπεμψε, λοιπόν, την υπόθεση ενώπιον του High Court, το οποίο, με τη σειρά του, απηύθυνε ερώτημα στο ΔΕΕ σχετικά με την εγκυρότητα των SCCs. Ο Schrems δεν ήταν ο μόνος ο οποίος μίλησε για τη νομιμότητα (ή μη) των SCCs, ως τρόπο διαβίβασης των δεδομένων σε τρίτες χώρες. Πράγματι, το 2016, η Γαλλική La Quadrature du Net προσέφυγε ξεχωριστά κατά του Privacy Shield ενώπιον του ΔΕΕ. Η ως άνω ακτιβιστική οργάνωση ισχυρίστηκε ότι το Privacy Shield, όπως ακριβώς και το Safe Harbor, αποτυγχάνει – επί της ουσίας – να προστατέψει τα δεδομένα των Ευρωπαίων πολιτών, αν κανείς αναλογιστεί τις δυνατότητες παρακολούθησης που παρέχει ο Αμερικάνικος νόμος11.

Στην από Ιούλιο του 2020 κρίση του, γνωστή ως Schrems II, το ΔΕΕ αποφάσισε να κρίνει τη νομιμότητα αμφότερων, του Privacy Shield και των SSCs, διότι και στις δύο υποθέσεις προέκυπταν τα ίδια ζητήματα12 Συγκεκριμένα, το ΔΕΕ έκρινε ότι: Αρχικώς, το Privacy Shield δεν είναι έγκυρος μηχανισμός για τη μεταφορά προσωπικών δεδομένων από την Ε.Ε. προς τις Η.Π.Α.. Το ΔΕΕ απέρριψε την απόφαση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ότι, δηλαδή, οι Ηνωμένες Πολιτείες διασφαλίζουν ένα επαρκές επίπεδο προστασίας για τα δεδομένα, που μεταφέρονται υπό το καθεστώς του Privacy Shield. Τούτο, φυσικά, υποστηρίχθηκε, δεδομένου του εύρους των εξουσιών των αμερικάνικων αρχών, που παρέχονται από τους νόμους περί ηλεκτρονικής επιτήρησης των ΗΠΑ, αλλά και την παντελή έλλειψη διαδικασιών προσφυγής για τους Ευρωπαίους πολίτες. Συγκεκριμένα, το ΔΕΕ διαπίστωσε ότι το άρθρο 702 του νόμου Foreign Intelligence Surveillance Act (εφεξής: FISA) και η Ε.Ο. 12333 — το οποίο εξουσιοδοτεί την παρακολούθηση προσώπων που βρίσκονται εκτός των Ηνωμένων Πολιτειών— επιτρέπουν στις υπηρεσίες πληροφοριών των ΗΠΑ να συλλέγουν περισσότερα δεδομένα και πληροφορίες από ό,τι είναι αυστηρώς απαραίτητο. Επιπλέον, αν και η Προεδρική Πολιτική Οδηγία 28 (PPD-28) που εξεδόθη υπό την Προεδρία του Μπαράκ Ομπάμα απαγορεύει ορισμένες μαζικές συλλογές δεδομένων και επιβάλλει περιορισμούς στη διατήρηση των πληροφοριών για τα πρόσωπα εκτός των Η.Π.Α, η απόφαση του ΔΕΕ υποστήριξε ότι «Το PPD-28 δεν παρέχει στα υποκείμενα των δεδομένων δικαιώματα ενώπιον των δικαστηρίων κατά των αρχών των Η.Π.Α.»13. Το ΔΕΕ αμφισβήτησε επίσης την ανεξαρτησία του Διαμεσολαβητή του Privacy Shield και έκρινε ότι ο θεσμός του Διαμεσολαβητή δεν μπορούσε να θεωρηθεί επαρκές ένδικο μέσο, διότι δεν ήταν προφανές εάν ο Διαμεσολαβητής έχει την εξουσία λήψης δεσμευτικών αποφάσεων για τις υπηρεσίες πληροφοριών των Η.Π.Α.. Επιπλέον, το ΔΕΕ έκρινε ότι οι SCCs παραμένουν σε ισχύ, αλλά οι εξαγωγείς δεδομένων υποχρεούνται να λαμβάνουν υπόψη τους τα εκάστοτε νομικά συστήματα των τρίτων χωρών, προκειμένου να εξασφαλιστεί ένα επαρκές επίπεδο προστασίας. Το ΔΕΕ υποστήριξε ότι τα SCCs έχουν εγγενώς «συμβατικό χαρακτήρα» και επομένως «δεν μπορεί να δεσμεύσουν τις αρχές των τρίτων χωρών." Η απόφαση του ΔΕΕ, ωστόσο, αυξάνει – ουσιαστικά – την υποχρέωση δέουσας επιμέλειας για τις εταιρείες και τους οργανισμούς, που χρησιμοποιούν τις SCCs για τη μεταφορά προσωπικών δεδομένων εκτός της Ε.Ε. Συγκεκριμένα, το ΔΕΕ έκρινε ότι, σε περίπτωση χρήσης του μηχανισμού των SCCs, οι εξαγωγείς πρέπει να «επαληθεύουν, κατά περίπτωση» εάν οι νόμοι της τρίτης χώρας παρέχουν ένα επαρκές επίπεδο προστασίας δεδομένων, ισοδύναμο με αυτό που εγγυάται η νομοθεσία της Ε.Ε. και – εφόσον χρειαστεί - να λάβει «συμπληρωματικά μέτρα», προκειμένου να αντισταθμίσει

τυχόν ελλείψεις. Εάν τα πρόσθετα μέτρα δεν μπορούν να εγγυηθούν επαρκή προστασία των μεταφερθέντων δεδομένων, οι εξαγωγείς πρέπει να αναστείλουν τις διαβιβάσεις14

2.2 Συνέπειες της απόφασης Όπως είναι λογικό, οι συνέπειες της απόφασης Schrems II ήταν (και παραμένουν) εξαιρετικά σημαντικές. Σε αντίθεση με την απόφαση Schrems I, κατόπιν της αποφάσεως Schrems II, η Ε.Ε. δεν παρείχε καμία περίοδο χάριτος, προκειμένου οι αμερικανικές εταιρίες να αφουγκραστούν τις συνέπειες της απόφασης αλλά και τις επιπτώσεις αυτής (της ακύρωσης) στον τρόπο λειτουργίας τους. Σε καμία περίπτωση, δε, δε δόθηκε χρόνος συνέχισης της χρήσης του Privacy Shield, μέχρι οι εταιρείες να καταλήξουν σε κάποιο άλλο μηχανισμό για τη ροή των δεδομένων. Τον Ιούλιο του 2020 το European Data Protection Board (εφεξής: EDPB) εξέδωσε σχετικό έγγραφο, προκειμένου να βοηθήσει τους οργανισμούς που χρησιμοποιούσαν στο μηχανισμό Privacy Shield να κατανοήσουν τις επιπτώσεις της απόφασης Schrems II και τις επιλογές που έχουν για να συνεχίσουν να πραγματοποιούν διαβιβάσεις προσωπικών δεδομένων15. Το έγγραφο διευκρίνισε ότι το βάρος πέφτει στον επιμέρους οργανισμό να λάβει επιπλέον μέτρα, προκειμένου να εξασφαλίσει τη συμμόρφωση με την δικαστική απόφαση. Το EDPB εξέδωσε αργότερα οδηγίες και συστάσεις για οργανώσεις που χρησιμοποιούν το μηχανισμό των SCCs, παρέχοντας συμπληρωματικές πληροφορίες και σκιαγραφώντας συγκεκριμένα μέτρα (όπως κρυπτογράφηση ή ψευδωνυμοποίηση), τα οποία θα μπορούσαν να κάνουν οι εταιρείες για να βεβαιωθούν ότι πληρούν την ΕΕ απαιτήσεις προστασίας δεδομένων16.

12. Απόφαση υπ΄αρ. C-311/18, Data Protection Commissioner v. Facebook Ireland Ltd. and Maximillian Schrems,Ιούλιος 2020, διαθέσιμο: https://eurlex.europa.eu/ legalcontent/en/TXT/?uri=CELEX:62018CJ0311.

13. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το Section 702 του FISA, E.O. 12333, και του PPD 28, βλ. την αναφορά από τους Chris D. Linebaugh και Edward C. Liu, EU Data Transfer Requirements and U.S. Intelligence Laws: Understanding Schrems II and Its Impact on the EU-U.S. Privacy Shield,

14. Law Library of Congress, “European Union: Court of Justice Invalidates U.S.-EU Privacy Shield,” Global Legal Monitor, Αύγουστος 2020, Hendrik Mildebrath, “The CJEU Judgment in the Schrems II Case,” European Parliamentary Research Service, Σεπτέμβριος 2020.

15. European Data Protection Board, “Frequently Asked Questions on the Judgment of the Court of Justice of the European Union in Case C-311/18 – Data Protection Commissioner v Facebook Ireland Ltd and Maximillian Schrems,” Ιούλιος 2020.

16. European Data Protection Board, Recommendations 01/2020 on Measures that Supplement Transfer Tools to Ensure Compliance with the EU Level of Protection of Personal Data, November 10, 2020, ανανεωμένη εκδοχή Ιούνιος 2021.

Πολύ σημαντική εξέλιξη αποτελεί το ότι τον Ιούνιο του 2021 η Ε.Ε. ενημέρωσε τις SCCs για να συμμορφώνονται καλύτερα στις απαιτήσεις του ΓΚΠΔ και, υπό το φως της απόφασης Schrems II, να διασφαλιστεί ότι τα προσωπικά δεδομένα που μεταφέρονται με τη χρήση των SCCs λαμβάνουν επίπεδο προστασίας ισοδύναμο με εκείνο που προβλέπει η νομοθεσία της ΕΕ17. Συγκεκριμένα, οι ανωτέρω SCCs αποσκοπούν στον εκσυγχρονισμό των υφιστάμενων ρητρών υπό το πρίσμα των σημαντικών εξελίξεων στην ψηφιακή οικονομία, των ολοένα και πιο σύνθετων πράξεων επεξεργασίας και των νέων απαιτήσεων βάσει του GDPR. Προσφέρουν αυξημένη ευελιξία για τις διεθνείς δραστηριότητες επεξεργασίας στις οποίες συμμετέχουν πολλά μέρη, ενώ παράλληλα καθορίζουν συγκεκριμένες εγγυήσεις και πρόσθετες απαιτήσεις υπό το πρίσμα της νομολογίας του ΔΕΕ, ιδίως της απόφασης Schrems II. Tον Σεπτέμβριο του 2020, λίγο μετά την απόφαση Schrems II, το Υπουργείο Εμπορίου των Η.Π.Α. εξέδωσε σχετικό white paper, προκειμένου να βοηθήσει τους οργανισμούς, που συνεχίζουν να συμμετέχουν στο Privacy Shield να αξιολογήσουν εάν οι διαβιβάσεις εξασφαλίζουν την κατάλληλη προστασία δεδομένων, σύμφωνα με την απόφαση του ΔΕΕ18. Το έγγραφο παρέχει ένα ευρύ φάσμα πληροφοριών σχετικά με την προστασία του απορρήτου σύμφωνα με την τρέχουσα νομοθεσία και πρακτική των Η.Π.Α., που σχετίζονται με την κυβερνητική πρόσβαση

17. European Commission, Standard Contractual Clauses for International Transfers, Ιούνιος 2021, https://ec.europa.eu/ info/law/law-topic/data-protection/international-dimensiondata-protection/standardhttps://ec.europa.eu/info/law/lawtopic/data-protection/international-dimension-data-protection/ standard-contractualclauses-scc/standard-contractual-clausesinternational-transfers_encontractualclauses-scc/standardcontractual-clauses-international-transfers_en.

18. Υπουργείο Εμπορίου των Η.Π.Α., Letter from Deputy Assistant Secretary James Sullivan on the Schrems II Decision,Σεπτέμβριος 2020. 19. Βλ. υποσημείωση υπ΄αρ. 38.

20. European Centre for International Political Economy and Kearney Global Business Policy Council, “The Economic Costs of Restricting the Cross-border Flow of Data,” Ιούλιος 2021.

21. Για περισσότερες πληροφορίες : Privacy Shield list, data pulled on June 10, 2021, https://www.privacyshield.gov/list.

σε δεδομένα για σκοπούς εθνικής ασφάλειας. Το ως άνω white paper είναι δημόσιo, ώστε οι οργανισμοί να μπορούν να ενισχύσουν τις διαδικασίες που ακολουθούν για τη μεταφορά δεδομένων και να αξιολογήσουν τον κίνδυνο μη συμμόρφωσης με την απόφαση του ΔΕΕ. Διευκρινίζει ότι «Δεν εμπλέκονται σε διαβιβάσεις δεδομένων που παρουσιάζουν το είδος των κινδύνων για το απόρρητο που φαίνεται να έχουν απασχολήσει το ΔΕΕ στην απόφαση Schrems II»19. Σύμφωνα με μελέτη, η ακύρωση του Privacy Shield μπορεί να οδηγήσει σε μείωση ποσοστών 5% με 6% στις εισαγωγές και εξαγωγές ψηφιακών υπηρεσιών και να οδηγήσει σε μείωση ύψους 19-31 δισεκατομμύρια ευρώ της οικονομίας της ΕΕ ετησίως20. Κατά την περίοδο που εξεδόθη η Schrems II, το Privacy Shield μετρούσε 5.380 συμμετέχοντες, το 75% των οποίων μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις (SMEs). Ενδεικτικά, στο Privacy Shield συμμετείχαν επιχειρήσεις και άλλοι οργανισμοί των ΗΠΑ, θυγατρικές των ΗΠΑ στην Ευρώπη και 250 οντότητες με έδρα στην Ευρώπη. Μέχρι τον Ιούνιο του 2021, περίπου ένας χρόνος μετά την απόφαση Schrems II, ο αριθμός των οργανισμών που συμμετείχαν στο Privacy Shield μειώθηκε σε 4.166, καθώς πολλοί αναζήτησαν εναλλακτικές λύσεις ή επέλεξαν να εξέλθουν από την αγορά της ΕΕ21 Κρίσιμο είναι να μελετηθούν οι εναπομείνασες πρακτικές λύσεις, τη δεδομένη στιγμή. Εκτός από το Privacy Shield, οι εταιρείες των ΗΠΑ έχουν περιορισμένες επιλογές για διασυνοριακές ροές δεδομένων με την ΕΕ. Μεταξύ αυτών: • Η δημιουργία των λεγόμενων Binding Corporate Rules22 (εφεξής: BCRs), τις οποίες η Ε.Ε. πρέπει να εγκρίνει σε κάθε εταιρεία ξεχωριστά. • Εφαρμογή ενημερωμένων εγκεκριμένων από την ΕΕ SCCs και επανεκτίμηση για επαρκείς διασφαλίσεις σύμφωνα με την Schrems

• Χρήση των εμπορικών υπηρεσιών cloud που παρέχονται από μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας που χρησιμοποιούν εγκεκριμένα BCRs ή ενημερωμένα SCCs (π.χ. Microsoft, IBM).

• Αποθήκευση των προσωπικών δεδομένων των πολιτών της ΕΕ μόνο στην ΕΕ ή σε άλλη εγκεκριμένη χώρα (γνωστή ως data localization), μια ιδέα που υποστηρίζεται από ορισμένες ευρωπαϊκές ΑΔΠΧ και ορισμένους stakeholders.

Λήψη της συναίνεσης

και το μεγάλο οικονομικό διακύβευμα κατέστησαν σαφή την ανάγκη δημιουργίας ενός νομικού πλαισίου. Πράγματι, στις 25 Μαρτίου 2022, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση και οι Η.Π.Α. κατέληξαν, κατ' αρχήν, σε συμφωνία σχετικά με ένα νέο πλαίσιο μεταφοράς δεδομένων. Η νέα συμφωνία προοριζόταν να αντικαταστήσει το καταργημένο Privacy Shield και ονομάζεται Privacy Shield 223. Παρόλο που η ανακοίνωση είναι το πρώτο βήμα για την εξεύρεση λύσης στην προβληματική κατάσταση σχετικά με τις διαβιβάσεις προσωπικών δεδομένων στις Ηνωμένες Πολιτείες, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι δεν υπάρχει συμφωνία ή γραπτό κείμενο έως και σήμερα. Ως εκ τούτου, η ανακοίνωση δεν αλλάζει, πρακτικά, την κατάσταση για τους υπεύθυνους επεξεργασίας και τους επεξεργαστές προσωπικών δεδομένων που σκοπεύουν να χρησιμοποιήσουν παρόχους υπηρεσιών που εδρεύουν στις ΗΠΑ. Προκειμένου να συμμορφωθούν με τον ΓΚΠΔ, αυτά τα μέρη πρέπει να βεβαιωθούν ότι οποιαδήποτε μεταφορά προσωπικών δεδομένων στις Ηνωμένες Πολιτείες συμμορφώνεται με το Κεφάλαιο 5 του ΓΚΠΔ και τις συστάσεις EDPB. Επιπλέον, αυτή τη στιγμή, υπάρχουν ελάχιστες πληροφορίες σχετικά με το περιεχόμενο της συμφωνίας και δεν έχει δημοσιοποιηθεί σχέδιο νομικού κειμένου. Ωστόσο, η ανακοίνωση αποτελεί ένδειξη ότι τα μέρη έχουν βρει κοινό έδαφος για το περίγραμμα μιας συμφωνίας.

Επίσης, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η τελική συμφωνία απέχει μήνες. Ακόμη και αν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και οι Η.Π.Α. μπορούν να συμφωνήσουν για τους όρους της, οποιαδήποτε τέτοια συμφωνία δεν θα είναι διμερής συμφωνία, αλλά εκτελεστική απόφαση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Μια τέτοια απόφαση θα πρέπει πρώτα να επανεξεταστεί από το EDPB. Αυτή η διαδικασία αναθεώρησης μπορεί να ξεκινήσει μόνο μετά τη θέσπιση του νομικού κειμένου. Ως εκ τούτου, είναι πιθανό ότι οποιαδήποτε πραγματική «απόφαση επάρκειας» από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή με βάση τη συμφωνία απέχει ακόμη πολλούς μήνες. Ενδιαφέρον εδώ παρουσιάζει το σχόλιο του ίδιου του Schrems με αφορμή την ανακοίνωση του Privacy Shield 2. Αναλυτικότερα, δήλωσε ότι: «Είχαμε ήδη μια καθαρά πολιτική συμφωνία το 2015 που δεν είχε νομική

είναι σύμφωνο με το δίκαιο της ΕΕ, εμείς ή άλλη ομάδα πιθανότατα θα το αμφισβητήσουμε. Στο τέλος, το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων θα αποφασίσει για τρίτη φορά. Αναμένουμε ότι αυτό θα επανέλθει εντός μηνών». «Είναι λυπηρό το γεγονός ότι η ΕΕ και οι ΗΠΑ δεν χρησιμοποίησαν αυτή την κατάσταση για να καταλήξουν σε μια συμφωνία χωρίς την πρόθεση κατασκοπείας, με βασικές εγγυήσεις μεταξύ των ομοϊδεατών δημοκρατιών. Οι πελάτες και οι επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν περισσότερα χρόνια νομικής αβεβαιότητας.»24 Τέλος, και για την πληρότητα επί του θέματος, αξίζει να αναφερθεί ότι στις 16 Ιουνίου 2022 το EDPB υιοθέτησε νέες οδηγίες και κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με την πιστοποίηση (certification) ως μηχανισμό για τις διαβιβάσεις δεδομένων. Το κείμενο έχει δημοσιευτεί και είναι διαθέσιμο προς δημόσια διαβούλευση έως τις 30 Σεπτεμβρίου 202244. Οι Κατευθυντήριες γραμμές διευκρινίζουν ότι το αντικείμενο της πιστοποίησης μπορεί να είναι μια ενιαία πράξη επεξεργασίας ή ένα σύνολο πράξεων και μπορεί να περιλαμβάνει διαδικασίες διακυβέρνησης (ως οργανωτικά μέτρα), που αποτελούν αναπόσπαστο μέρος μιας διαδικασίας επεξεργασίας. Επιπλέον, oι κατευθυντήριες γραμμές διευκρινίζουν ότι οι εξαγωγείς δεδομένων μπορούν να βασίζονται στην πιστοποίηση ως εργαλείο διαβίβασης, για να αποδείξουν την ύπαρξη κατάλληλης διασφάλισης, που παρέχεται από τους υπεύθυνους επεξεργασίας ή τους εκτελούντες την επεξεργασία. Ο εξαγωγέας δεδομένων πρέπει να επαληθεύσει ότι η πιστοποίηση του εισαγωγέα δεδομένων είναι έγκυρη, δεν έχει λήξει, ότι καλύπτει τη συγκεκριμένη μεταφορά, που πρόκειται να πραγματοποιηθεί και εάν η διαβίβαση δεδομένων εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής της πιστοποίησης. Πρέπει επίσης να ελέγξει εάν πρόκειται για μετέπειτα μεταφορές και ότι υπάρχει επαρκής τεκμηρίωση για αυτές τις μεταφορές. Επιπλέον, ο εξαγωγέας πρέπει να επαληθεύσει ότι υπάρχει ένα νομικά δεσμευτικό έγγραφο (π.χ. σύμβαση ή «συμφωνία πιστοποίησης») μεταξύ του φορέα πιστοποίησης και του εισαγωγέα δεδομένων με δεσμεύσεις του εισαγωγέα να εφαρμόζει τα κριτήρια πιστοποίησης σε όλα τα προσωπικά δεδομένα

der Leyen, αλλά

ειδικούς

Είναι ιδιαίτερα αποτρόπαιο το γεγονός ότι οι ΗΠΑ φέρεται να χρησιμοποίησαν τον πόλεμο κατά της Ουκρανίας για να πιέσουν την ΕΕ σε αυτό το οικονομικό θέμα». «Το τελικό κείμενο θα χρειαστεί περισσότερο χρόνο, μόλις φτάσει θα το αναλύσουμε σε βάθος, μαζί με τους νομικούς μας εμπειρογνώμονες των ΗΠΑ. Εάν δεν

Βρυξέλλες, καθώς

23. European Commission, TRANS-ATLANTIC DATA PRIVACY FRAMEWORK, Factsheet, Μάρτιος 2022, διαθέσιμο: file:///C:/ Users/labroskottis/Downloads/Trans-Atlantic_Data_Privacy_ Framework.pdf%20(1).pdf.

24. ΝΟΥΒ, "Privacy Shield 2.0"? - First Reaction by Max Schrems, Μάρτιος 2022, διαθέσιμο: https://noyb.eu/en/privacyshield-20-first-reaction-max-schrems (τελευταία προσπέλαση: 28-7-2022). 44 Allen & Overy LLP, EU – EDPB publishes Guidelines on certification as transfer tool, Ιούλιος 2022.

Η χρήση της πιστοποίησης ως εργαλείου μεταφοράς θα πρέπει επίσης να αναφέρεται στη συμφωνία υπευθύνου επεξεργασίας-υπεύθυνου επεξεργασίας ή στη συμφωνία κοινής χρήσης δεδομένων, ανάλογα με τους ρόλους των μερών. Επιπλέον, το EDPB δηλώνει ότι ο εξαγωγέας δεδομένων πρέπει να πραγματοποιήσει εκτίμηση επιπτώσεων κατά τη μεταφορά, προκειμένου να διαπιστώσει εάν η πιστοποίηση θα αποτελεί αποτελεσματικό εργαλείο υπό το φως της νομοθεσίας και των πρακτικών στην τρίτη χώρα. Εάν είναι απαραίτητο, ενδέχεται να χρειαστεί να τεθούν σε εφαρμογή πρόσθετα συμπληρωματικά μέτρα, πέραν των μέτρων που παρέχονται ως μέρος της πιστοποίησης, σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. Ορίζονται περαιτέρω πολλές πρακτικές πτυχές των κριτηρίων πιστοποίησης, πρόσθετες διασφαλίσεις εξαγωγέα, συνθήκες όπου η εθνική νομοθεσία εμποδίζει τη συμμόρφωση με δεσμεύσεις που αναλαμβάνονται ως μέρος της πιστοποίησης, εφαρμογή δεσμευτικών και εκτελεστών δεσμεύσεων (συμπεριλαμβανομένων ελάχιστων απαιτήσεων για το περιεχόμενο μιας σύμβασης ή παρόμοιου εγγράφου που περιέχει αυτές τις δεσμεύσεις) και ένα παράρτημα με παραδείγματα συμπληρωματικών μέτρων που μπορούν να εφαρμοστούν από τον εισαγωγέα δεδομένων σε περίπτωση που το πεδίο της πιστοποίησης καλύπτει τη διαβίβαση δεδομένων. Τέλος, η πλέον πρόσφατη και εξόχως σημαντική εξέλιξη επί της προβληματικής αποτελεί η εκ μέρους του Προέδρου των Η.Π.Α., Τζο Μπάιντεν υπογραφή ενός εκτελεστικού διατάγματος (executive order) στις 7 Οκτωβρίου του έτους 2022 για την εφαρμογή πλαισίου μεταφοράς των δεδομένων από την Ευρώπη στις Η.Π.Α., σύμφωνα με τις προσταγές του Δικαστηρίου. Σε αυτό το πλαίσιο, η αμερικάνικη πλευρά υπερτονίζει ότι το ως άνω βήμα αποτελεί τεράστια πρόοδο και εξέλιξη σε σχέση με τα προηγούμενα καθεστώτα, κυρίως για δύο λόγους:

i) χρήση εκ μέρους της αμερικάνικης πλευράς της «ευρωπαϊκής φρασεολογίας», ήτοι χρήση των λέξεων «necessary» και «proportionate» αντί για «as tailored as feasible» του προηγούμενου καθεστώτος (PPD-28) και

ii) η επιβολή ενός πληρέστερου μηχανισμού προσφυγής

μέρους της Επιτροπής σχετικής απόφασης σχετικά με την επάρκεια ή μη της ασφάλειας του ως άνω εκτελεστικού διατάγματος και η ακρόαση της γνώμης του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Προστασίας Δεδομένων (EDPB), δίχως – ωστόσο – να δεσμεύεται από τη γνωμοδότηση αυτού. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η άμεση αντίδραση εκ μέρους της NOYB η οποία τόνισε τις αδυναμίες του συστήματος, δηλώνοντας ότι – επί της ουσίας – αυτό δε διορθώνει κανένα σημείο και δεν αποτελεί πρόοδο σε σχέση με τα προηγούμενα συστήματα25. Ενδεικτικώς, αρχικώς, αναφέρει ότι ναι μεν η αμερικάνικη πλευρά χρησιμοποιεί την ευρωπαϊκή φρασεολογία, ωστόσο της δίνει ένα εντελώς διαφορετικό νομικό νόημα. Σε σχέση με το σύστημα της προσφυγής, σημειώνει ότι το ως άνω όργανο δεν αποτελεί «Δικαστήριο», σύμφωνα με το Άρθρο 47 του Αμερικάνικου Συντάγματος, αλλά – απλώς – ένα σώμα απαρτιζόμενο από Αμερικάνους αξιωματούχους. Τέλος, δριμεία κριτική ασκείται και στον ίδιο τον τρόπο λειτουργίας του ως άνω οργάνου, καθώς αυτό (το όργανο) δε θα παρέχει στο υποκείμενο λεπτομέρειες σχετικά με την παραβίαση, αλλά θα απαντά – ανεξαρτήτως των συνθηκών της εκάστοτε υποθέσεως ή των ισχυρισμών του υποκειμένου - είτε ότι δεν υπήρξε παραβίαση, είτε – αν έχει υπάρξει - ότι αυτή έχει θεραπευτεί26.

25. https://noyb.eu/en/new-us-executive-order-unlikelysatisfy-eu-law 26. Βλ.3(c)(E) του εκτελεστικού διατάγματος.

3. Συμπερασματικές σκέψεις: μια πορεία συνεχών ανακατευθύνσεων Έχοντας εκθέσει τα ανωτέρω είναι δεδομένο ότι η ανεύρεση μιας χρυσής τομής όσον αφορά το προβληματικό (επίσης για τους λόγους που εξετέθησαν ανωτέρω) είναι επιβεβλημένη. Το διακύβευμα του εγχειρήματος είναι μεγάλο και αυτό καθιστά την ανάγκη δράσης ακόμη πιο επιβεβλημένη. Η εκτενής αναφορά στη φιλοσοφία περί ιδιωτικότητας καθενός από τα δύο μέρη στο πρώτο μέρος της παρούσας μελέτης έγινε με σκοπό, ώστε σε συνδυασμό με τις μετέπειτα πληροφορίες της εργασίας, να φτάσει κανείς με ασφάλεια στο δικό του συμπέρασμα. Προσωπική συμπερασματική σκέψη του γράφοντος είναι ότι η ανεύρεση ενός ικανοποιητικού νομικού πλαισίου ομοιάζει με ένα παιχνίδι διελκυστίνδας. Από τη μια, το ευρωπαϊκό μέρος του «παιχνιδιού» αυτού επιδιώκει την ανεύρεση ενός συστήματος, το οποίο θα ικανοποίει τις υψηλές απαιτήσεις ασφάλειας και ιδιωτικότητας. Από την άλλη, η αμερικανική πλευρά δείχνει – δυστυχώς – να δίνει βάση περισσότερο στην οικονομική πτυχή του ζητήματος. Αυτό έχει ως απόρροια τη δυσχέρεια στην ανεύρεση ενός μηχανισμού που να ικανοποιεί τις θελήσεις και των δύο μερών και να καλύπτει το χάσμα μεταξύ τους. Αναμένονται με ενδιαφέρον οι εξελίξεις, με την ελπίδα να μην υπάρξει και η Schrems III! ■

Δικηγόρος Αθηνών (Dr. jur. München)

Η ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών αποτελεί θεμελιώδη αρχή και αξία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και κατοχυρώνεται ρητά στο άρθρο 3 παρ. 3 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ)2, καθώς και στο άρθρο 23 παρ. 1 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Χάρτης ΘΔ)3. Περαιτέρω, το άρθρο 157 παράγραφος 3 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) αναθέτει στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο την

εταιρικών αποφάσεων. Ενδεικτικά, στην από 05.03.2010 ανακοίνωσή της με τίτλο «Ενίσχυση της δέσμευσης για την ισότητα γυναικών και ανδρών: Χάρτης για τα δικαιώματα των γυναικών», η Επιτροπή επεσήμανε ότι οι γυναίκες εξακολουθούν να μην έχουν πλήρη πρόσβαση στην κατανομή εξουσίας και στη λήψη αποφάσεων στην πολιτική και οικονομική ζωή και στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα. Γι’ αυτό, και στην από 21.09.2010 ανακοίνωσή της με τίτλο «Στρατηγική για την ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών 2010-2015» μια από τις προτεραιότητες που έθεσε η Επιτροπή ήταν η βελτίωση της ισόρροπης εκπροσώπησης των φύλων στη λήψη αποφάσεων. Στις 16 Νοεμβρίου 2012, η Επιτροπή επιβεβαίωσε εμπράκτως τη δέσμευσή της να χρησιμοποιήσει τις εξουσίες της για να επιδιώξει τη δικαιότερη εκπροσώπηση γυναικών και ανδρών σε θέσεις εξουσίας στον δημόσιο βίο και την οικονομία, υποβάλλοντας Πρόταση Οδηγίας για τη βελτίωση της ισόρροπης εκπροσώπησης των φύλων σε θέσεις μη εκτελεστικών διοικητικών στελεχών εισηγμένων εταιρειών. Έκτοτε μεσολάβησαν δέκα χρόνια καθυστερήσεων, προκειμένου το Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο να καταλήξουν, στις 7 Ιουνίου 2022, σε πολιτική συμφωνία σχετικά με το νέο νομοθέτημα της ΕΕ. «Επιτέλους, καταφέραμε να ξυπνήσουμε την Ωραία Κοιμωμένη», δήλωσε με σκωπτική διάθεση στο Reuters η ολλανδέζα ευρωβουλευτής Λάρα Βόλτερς, που συμμετείχε στη διαπραγμάτευση εκ μέρους της Ευρωβουλής. Το τελικό κείμενο της νέας Οδηγίας εγκρίθηκε από το Συμβούλιο στις 17 Οκτωβρίου 2022 και ψηφίστηκε από την Ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στη Σύνοδο της 23ης Νοεμβρίου 2022. Ακολούθως, η νέα Οδηγία (ΕΕ) 2022/2381 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23ης Νοεμβρίου 2022 «σχετικά με τη βελτίωση της ισόρροπης εκπροσώπησης των φύλων σε θέσεις διευθυντικών στελεχών των εισηγμένων εταιρειών και σχετικά μέτρα» δημοσιεύθηκε στις 7 Δεκεμβρίου 2022 στην Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τέθηκε σε ισχύ στις 27 Δεκεμβρίου 2022. Προκειμένου να σπάσει η «γυάλινη οροφή», η ΕΕ θέσπισε νέους κανόνες για τη βελτίωση της ισόρροπης εκπροσώπησης των φύλων σε θέσεις διευθυντικών στελεχών εισηγμένων

εταιρειών. Ο δημόσιος χαρακτήρας των εισηγμένων εταιρειών δικαιολογεί να υπόκεινται σε ρύθμιση σε μεγαλύτερο βαθμό προς το δημόσιο συμφέρον»6. Αντιθέτως, δεν εμπίπτουν στο υποκειμενικό πεδίο εφαρμογής οι πολύ μικρές, μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ), ήτοι εταιρείες, οι οποίες, σύμφωνα με τον νομοθετικό ορισμό της Οδηγίας, «απασχολούν λιγότερους από 250 εργαζομένους και έχουν ετήσιο κύκλο εργασιών που δεν υπερβαίνει τα 50 εκατομμύρια EUR ή ετήσιο ισολογισμό που δεν υπερβαίνει τα 43 εκατομμύρια EUR ή, για ΜΜΕ έχουσα την καταστατική της έδρα σε κράτος μέλος, το οποίο δεν έχει ως νόμισμα το ευρώ, τα ισοδύναμα ποσά στο νόμισμα του εκάστοτε κράτους μέλους» (άρθρο 3 αριθ. 8). Όσον αφορά στο αντικειμενικό πεδίο εφαρμογής, η Οδηγία εφαρμόζεται σε όλα τα συστήματα οργάνωσης της διοίκησης των εισηγμένων εταιρειών των κρατών μελών, ήτοι: α) στο μονιστικό σύστημα διοίκησης, στο οποίο ένα ενιαίο διοικητικό συμβούλιο εκτελεί τόσο διαχειριστικά όσο και εποπτικά καθήκοντα (άρθρο 3 αριθ. 6), β) στο δυαδικό σύστημα, στο οποίο τα διαχειριστικά και εποπτικά καθήκοντα μιας εισηγμένης εταιρείας ασκούνται από χωριστά διοικητικά συμβούλια (άρθρο 3 αριθ. 7),

1. ΕΕ L 315 της 07.12.2022, σ. 44. Ακολούθως, όπου δεν γίνεται ρητή αναφορά σε νομοθέτημα, οι παραπομπές αφορούν στα επιμέρους άρθρα της Οδηγίας (ΕΕ) 2022/2381 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23ης Νοεμβρίου 2022.

2. «Η Ένωση … προωθεί … την ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών» (άρθρο 3 παρ. 3 της ΣΕΕ).

3. «Η ισότητα γυναικών και ανδρών πρέπει να εξασφαλίζεται σε όλους τους τομείς, μεταξύ άλλων στην απασχόληση, την εργασία και τις αποδοχές» (άρθρο 23 παρ. 1 του Χάρτη ΘΔ).

4. «Προκειμένου να εξασφαλισθεί εμπράκτως η πλήρης ισότητα μεταξύ

δίκαιο είναι και

των θεμάτων που καλύπτονται από την Οδηγία (άρθρο 4). Όπως επισημαίνεται στην υπ’ αριθ. 27 αιτιολογική σκέψη «οι εισηγμένες εταιρείες έχουν ιδιαίτερη οικονομική σημασία, προβολή και αντίκτυπο στο σύνολο της αγοράς. Οι εταιρείες αυτές θέτουν πρότυπα για την ευρύτερη οικονομία στο σύνολό της, και τις πρακτικές τους αναμένεται να τις ακολουθούν και άλλες μορφές

εφαρμοστέο

μπορούν

γ) στα μεικτά συστήματα, τα οποία περιέχουν στοιχεία και των δύο συστημάτων ή παρέχουν στις εταιρείες τη δυνατότητα να επιλέγουν ανάμεσα σε διαφορετικά μοντέλα διοίκησης (πρβλ. υπ’ αριθ. 31 αιτιολογική σκέψη). Περαιτέρω, όλα τα συστήματα οργάνωσης της διοίκησης των εισηγμένων εταιρειών κάνουν διάκριση, de jure ή de facto, ανάμεσα σε εκτελεστικά διευθυντικά στελέχη (μέλη Δ.Σ.), τα οποία ασχολούνται με την καθημερινή διαχείριση της επιχείρησης και σε μη εκτελεστικά διευθυντικά στελέχη (μέλη Δ.Σ.) που ασκούν μόνο εποπτικά καθήκοντα. Η παρούσα Οδηγία αποσκοπεί στη βελτίωση της ισόρροπης εκπροσώπησης των φύλων σε αμφότερες τις κατηγορίες διευθυντικών στελεχών (μελών Δ.Σ.), συμπεριλαμβανομένων και των μελών που είναι εκπρόσωποι των εργαζομένων (άρθρο 3 αριθ. 2 - 5, σε συνδ. με υπ’ αριθ. 32 και 33 αιτιολογικές σκέψεις). Η Οδηγία δεν αναφέρεται κατά λέξη σε «γυναίκες» αλλά στο «υποεκπροσωπούμενο φύλο». Η χρήση «ουδέτερης γλώσσας» από τον νομοθέτη είναι ηθελημένη, προκειμένου στο μέλλον, εάν αλλάξουν τα δεδομένα, να μπορούν και οι άντρες να επικαλεστούν την ίδια ευρωπαϊκή Οδηγία. Το 2022, η ποσόστωση γυναικών στα Δ.Σ. των μεγαλύτερων εισηγμένων εταιρειών ανέρχεται σε 31,5% στην ΕΕ και 23% στην Ελλάδα.

7. Πρβλ. Σύσταση 84/635/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 13ης Δεκεμβρίου 1984, σχετικά με την προώθηση θετικών δράσεων υπέρ των γυναικών (ΕΕ L 331 της 19.12.1984, σ. 34)· Σύσταση 96/694/ΕΚ του Συμβουλίου, της 2ας Δεκεμβρίου 1996, για την ισόρροπη συμμετοχή γυναικών και ανδρών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων (ΕΕ L 319 της 10.12.1996, σ. 11)· Οδηγία 2006/54/ ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 5ης Ιουλίου 2006, για την εφαρμογή της αρχής των ίσων ευκαιριών και της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών σε θέματα εργασίας και απασχόλησης (ΕΕ L 204 της 26.7.2006, σ. 23)· Οδηγία (ΕΕ) 2019/1158 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 20ης Ιουνίου 2019, σχετικά με την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής για τους γονείς και τους φροντιστές και την κατάργηση της οδηγίας 2010/18/ΕΕ του Συμβουλίου (ΕΕ L 188 της 12.7.2019, σ. 79). 8. Πηγή: Ιούνιος 2022, έρευνα του European Institute for Gender Equality (EIGE) μεταξύ των μεγαλύτερων

Η υφιστάμενη κατάσταση σε αριθμούς: Οι γυναίκες αποτελούν το 60% περίπου των νέων αποφοίτων πανεπιστημίων στην ΕΕ, ωστόσο υποεκπροσωπούνται σημαντικά σε θέσεις λήψης οικονομικών αποφάσεων, ιδίως στα ανώτερα κλιμάκια. Αυτή η ανισότητα μεταξύ των φύλων είναι ιδιαίτερα σημαντική και στον ιδιωτικό τομέα, παρά την ύπαρξη νομοθεσίας της ΕΕ περί απαγόρευσης των διακρίσεων λόγω φύλου7. Ενδεικτικά, σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου για την Ισότητα των Φύλων8, το ευρωπαϊκό ποσοστό των γυναικών που συμμετέχουν στα Δ.Σ. των μεγαλύτερων εισηγμένων εταιρειών αυξήθηκε από 30,6% το 2021 σε 31,5% το 2022, ενώ το ποσοστό των γυναικών που κατέχουν προεδρεύουσα θέση στα Δ.Σ. παραμένει εξαιρετικά χαμηλό, μόλις 8,5% (!). Όσον αφορά στα ελληνικά δεδομένα, αξίζει να επισημανθεί με έμφαση ότι η σχετική ρύθμιση του άρθρου 3 παρ. 1 στοιχ. β’ του Ν. 4706/2020 (ΦΕΚ A' 136/17.07.2020)9 που αφορά στην ελάχιστη ποσόστωση ανά φύλο (25%) στα διοικητικά συμβούλια των εισηγμένων εταιρειών ήταν καινοτόμος και οδήγησε σε σημαντική αύξηση του ποσοστού των γυναικών στα Δ.Σ. από 15,4% το 2021 σε 23% το 2022. Ωστόσο, και το αυξημένο αυτό ποσοστό συνεχίζει να υπολείπεται του νομοθετικά προβλεπόμενου (25%), ενώ το ελληνικό ποσοστό των γυναικών μελών Δ.Σ. που κατέχουν προεδρεύουσα θέση ανέρχεται μόλις σε 4,5% (!), αντιστοιχεί, δηλαδή, στο ήμισυ περίπου του αντίστοιχου ευρωπαϊκού ποσοστού. Τα κράτη μέλη θα πρέπει να συνεργαστούν με τους κοινωνικούς εταίρους και την κοινωνία των πολιτών, προκειμένου να τους ενημερώσουν εμπεριστατωμένα για τη σπουδαιότητα της νέας Οδηγίας και την υποχρέωση μεταφοράς της στο εθνικό δίκαιο έως τις 28 Δεκεμβρίου 2024. Δύο είναι οι επιμέρους ποσοτικοί στόχοι που τίθενται εναλλακτικά από την Οδηγία. Ειδικότερα, έως τις 28 Δεκεμβρίου 2024 (προθεσμία μεταφοράς της Οδηγίας στο εθνικό δίκαιο), τα κράτη μέλη οφείλουν να θεσπίσουν ως κατώτατο όριο ποσόστωσης του υποεκπροσωπούμενου φύλου στα Δ.Σ. των εισηγμένων εταιρειών: • είτε το 40% των θέσεων μη εκτελεστικών διευθυντικών στελεχών (άρθρο 5 παρ. 1 στοιχ. α’) • είτε το 33% όλων των διευθυντικών θέσεων, εκτελεστικών και μη εκτελεστικών διευθυντικών στελεχών (άρθρο 5 παρ. 1 στοιχ. β’)10 Επιπλέον, τα κράτη μέλη οφείλουν να διασφαλίσουν ότι οι εισηγμένες εταιρείες υποχρεούνται να επιτύχουν έναν από τους παραπάνω στόχους (ανάλογα με την επιλογή του εθνικού νομοθέτη), έως τις 30 Ιουνίου 2026 (άρθρο 5 παρ. 1). Για την παρακολούθηση εφαρμογής της Οδηγίας και των εθνικών διατάξεων μεταφοράς της στο εθνικό δίκαιο, τα κράτη μέλη απαιτούν από τις εισηγμένες εταιρείες να παρέχουν στοιχεία στις αρμόδιες αρχές11, μία φορά ανά έτος, σχετικά με την εκπροσώπηση των φύλων στα Δ.Σ., κάνοντας διάκριση μεταξύ των εκτελεστικών και των μη εκτελεστικών διευθυντικών στελεχών, καθώς και να δημοσιεύουν επικαιροποιημένα τα στοιχεία αυτά με

κατάλληλο και εύκολα προσβάσιμο τρόπο στους δικτυακούς τόπους τους (άρθρο 7). Σε περίπτωση μη συμμόρφωσης των εισηγμένων εταιρειών προς τις εθνικές διατάξεις που θα εκδοθούν δυνάμει της νέας Οδηγίας, εναπόκειται στα κράτη μέλη η εξειδίκευση των σχετικών κυρώσεων, οι οποίες θα πρέπει, ωστόσο, να είναι αποτελεσματικές, αναλογικές και αποτρεπτικές (άρθρο 8). Ενδεικτικά, οι κυρώσεις αυτές μπορούν να περιλαμβάνουν πρόστιμα ή ακόμα και τη δικαστική ακύρωση αποφάσεων επιλογής διευθυντικών στελεχών, κατά παράβαση των διατάξεων ενσωμάτωσης της νέας Οδηγίας. Τα κράτη μέλη θα διασφαλίζουν ότι οι εισηγμένες εταιρείες υποχρεούνται να επιτύχουν έναν από τους επιμέρους ποσοτικούς στόχους που θέτει η νέα Οδηγία έως τις 30 Ιουνίου 2026. Σε περίπτωση εισηγμένων εταιρειών που δεν επιτυγχάνουν έναν από τους προβλεπόμενους ποσοτικούς στόχους, η Οδηγία προβλέπει ένα κατώτατο επίπεδο εναρμόνισης των απαιτήσεων εταιρικής διακυβέρνησης (άρθρο 6). Ειδικότερα, τα κράτη μέλη οφείλουν να διασφαλίσουν ότι οι εν λόγω εταιρείες θα προσαρμόσουν τη διαδικασία επιλογής των υποψηφίων για διορισμό ή εκλογή σε διευθυντικές θέσεις. Ειδικότερα, θα πρέπει να καθιερώσουν δίκαιες και διαφανείς διαδικασίες βάσει συγκριτικής αξιολόγησης των προσόντων κάθε υποψηφίου. Για τον σκοπό αυτό, θα καθορίζουν (πριν από τη διαδικασία επιλογής) και, ακολούθως, θα εφαρμόζουν σαφή, ουδέτερα διατυπωμένα και αδιαμφισβήτητα κριτήρια χωρίς διακρίσεις. Τα προσόντα και οι ικανότητες θα εξακολουθήσουν βεβαίως να συνιστούν τα βασικά κριτήρια, ώστε να μην υπάρχει, άνευ όρων, αυτόματη επιλογή του υποεκπροσωπούμενου φύλου, εκτός εάν πρόκειται για υποψηφίους με τα ίδια προσόντα όσον αφορά στην επάρκεια, τις ικανότητες και την επαγγελματική επίδοση12. Εν κατακλείδι, η ενίσχυση της παρουσίας των γυναικών στα διοικητικά συμβούλια των εισηγμένων εταιρειών και, συνεπώς, στη διαδικασία λήψης εταιρικών αποφάσεων, εκτιμάται ότι θα έχει, κατ’ αρχάς, θετική επίπτωση στην απασχόληση των γυναικών στις εν λόγω εταιρείες και θα συμβάλλει στη βελτίωση των εργασιακών συνθηκών και όρων που τις αφορούν (π.χ. μείωση του χάσματος μεταξύ των δύο φύλων ως προς την αμοιβές, αύξηση των ποσοστών απασχόλησης των γυναικών σε όλα τα επίπεδα της διοικητικής ιεραρχίας, λήψη μέτρων ως προς την πρόληψη και αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση φαινομένων ηθικής και σεξουαλικής παρενόχλησης στον χώρο εργασίας κλπ). Περαιτέρω, η επίτευξη της ισόρροπης εκπροσώπησης των φύλων θα έχει θετικό πρόσημο γενικότερα για την επιχειρηματική στρατηγική και δευτερογενώς για την οικονομία. Την επαύριον μάλιστα της κρίσης της COVID-19, η συγκεκριμένη στόχευση έχει μεγαλύτερη σημασία από ποτέ, σε συνδυασμό με την ανάγκη να αξιοποιηθεί πλήρως η διαθέσιμη «δεξαμενή ταλέντων» τόσο γυναικών όσο και ανδρών, όπως επισημαίνεται και στις αιτιολογικές σκέψεις της νέας Οδηγίας. Αναγνωρίζεται, ευρέως, ότι η παρουσία γυναικών στα διοικητικά συμβούλια βελτιώνει

την εταιρική διακυβέρνηση, ενισχύει τις ομαδικές επιδόσεις, ενθαρρύνει την καινοτομία και επιτρέπει τη λήψη αποφάσεων που αντικατοπτρίζουν, κατά τρόπο πιο αξιόπιστο, την κοινωνική πραγματικότητα. Σχετικές έρευνες έχουν, επίσης, αποδείξει ότι υπάρχει θετική σχέση ανάμεσα στην πολυμορφία ως προς το φύλο σε ανώτατο διευθυντικό επίπεδο και την οικονομική απόδοση και την κερδοφορία μίας επιχείρησης, με αποτέλεσμα τη μακροπρόθεσμη βιώσιμη ανάπτυξη. Ως εκ τούτου, η Οδηγία (ΕΕ) 2022/2381 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23ης Νοεμβρίου 2022 σηματοδοτεί ένα σημαντικό κεφάλαιο για τη μετάβαση σε μια νέα εποχή, η οποία θα χαρακτηρίζεται από την επίτευξη τριών βασικών στόχων: α) τον απόλυτο σεβασμό και την έμπρακτη εφαρμογή των ευρωπαϊκών αρχών για ίσες ευκαιρίες και ίση μεταχείριση ανδρών και γυναικών στους τομείς της απασχόλησης και της εργασίας, β) την επίτευξη ισότιμων όρων ανταγωνισμού εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης και γ) την εξασφάλιση ενός συγκριτικού πλεονεκτήματος έναντι τρίτων χωρών, γεγονός που θα ενισχύσει την ανταγωνιστικότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία.

7th Data Privacy and Protection Conference

SHAPING THE COURSE OF DATA PRIVACY IN THE DIGITAL ERA

Της Ιωάννας Γεωργίου

Tο 7th Data Privacy and Protection Conference συντόνισε η Αλεξάνδρα Βαρλά, Attorney at Law, LL.M, Editor-in-Chief, Lawyer | the Business Magazine.

SESSION #1 GDPR – 4 YEARS LATER “Data transfers – from Schrems II to the recent decisions of the European DPAs” Στο πρώτο πάνελ του συνεδρίου, την εισαγωγή έκανε ο Gianluigi Marino, Partner, Head of Data Protection and TMC sector at Osborne Clarke Italy, ο οποίος αναφέρθηκε στις μεταφορές δεδομένων (data transfers), στις προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες μπορούν να γίνουν αυτές νόμιμα, στο τι ισχύει για τις μεταφορές αυτές στις Ηνωμένες Πολιτείες καθώς και στην κρίσιμη απόφαση Schrems II που εξέδωσε το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τέλος, ολοκλήρωσε την παρουσίασή του με μία ανα-

αποφάσεις και εξελίξεις.

“2018-2022: Διαχείριση περιστατικών παραβίασης Προσωπικών Δεδομένων, τέσσερα χρόνια μετά” Στην συνέχεια τον λόγο πήρε ο Νικήτας Κλαδάκης, General Manager της Netbull, ο οποίος ανέλυσε τις βασικές προκλήσεις της εφαρμογής του Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων (GDPR) τα τελευταία τέσσερα χρόνια, τους βασικούς τρόπους παραβίασης του GDPR, την σημασία της ασφάλειας εξ ορισμού και των μέτρων προστασίας που θα πρέπει να θεσπίσει ο υπεύθυνος επεξεργασίας.

“Anonymous and Synthetic data, a new revolution?”

Ο Carlo Rossi Chauvenet, Partner at CRCLEX, Adjunct Professor at Università Bocconi, Chair of IOT and Privacy Center, αναφέρθηκε στις

διαφορές ανάμεσα στα προσωπικά και μη προσωπικά δεδομένα, στην μέθοδο της ψευδωνυμοποίησης και στον ρόλο των συνθετικών δεδομένων, τα οποία εξαιρούνται από τους κανονισμούς περί απορρήτου καθώς δεν αναφέρονται σε αληθινούς ανθρώπους.

“The intersection between the GDPR and other sectoral regulations” Στη συνέχεια η Laura Liguori, Partner, Portolano Cavallo, τόνισε τη σημασία της διασταύρωσης της προστασίας δεδομένων με άλλες τομεακές νομοθεσίες, αναφέροντας κάποιες χαρακτηριστικές υποθέσεις που έλαβαν χώρα στην Ιταλία και αποδεικνύουν την πολυπλοκότητα διαχείρισής τους. “4 χρόνια GDPR: Η εμπειρία της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα”

Ο Γρηγόρης Τσόλιας, Δικηγόρος, Μέλος Αρχής Προστασίας Δεδομένων, επικεντρώθηκε εν συνεχεία στα συμπεράσματα από την τετραετή πλέον εφαρμογή του GDPR και τα πλεονεκτήματα σε σχέση με τον προηγούμενο νόμο, τονίζοντας ωστόσο και την ανάγκη βελτίωσης ελλειμάτων. Τέλος, ανέφερε τους προβληματισμούς που έχουν εκφραστεί από κάποιους εισαγγελείς του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου και τη σημασία αυτών στην περαιτέρω ερμηνεία του Κανονισμού. “Προστασία δεδομένων στο Δημόσιο: Μια χαμένη μάχη ή μια εξαιρετική ευκαιρία;”

Στην συνέχεια τον λόγο πήρε ο Νικόλας Κανελλόπουλος, Εκτελ. Διευθ., Ινστιτούτο για το Δίκαιο Προστασίας Ιδιωτικότητας, Προσωπικών Δεδομένων & Τεχνολογία, ο οποίος επικεντρώθηκε στον τρόπο εφαρμογής του Κανονισμού

GDPR και την επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων από τον εκάστοτε Δημόσιο Φορέα. Στη συνέχεια, τόνισε ότι ο Δημόσιος Φορέας οφείλει να δίνει το παράδειγμα προστατεύοντας τα προσωπικά δεδομένα των πολιτών συμβάλλοντας στη διαφάνεια των διαδικασιών.

SESSION #2: THE FUTURE OF CROSS-BORDER DATA TRANSFERS

Στο δεύτερο πάνελ, ακολούθησε μία ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα συζήτηση με συντονιστή τον Thomas Boué, Director General, Policy –EMEA, BSA | The Software Alliance, ο οποίος παίρνοντας τον λόγο τόνισε την σημασία του ζητήματος των διασυνοριακών ροών δεδομένων, τις προκλήσεις των τελευταίων ετών και το σημαντικό βαθμό πρόσβασης των κυβερνήσεων στα δεδομένα, δημιουργώντας την ανάγκη εύκολης και ασφαλούς διέλευσης. Τον λόγο πήρε στη συνέχεια η Alisa Vekeman, Member of the International Data Flows and Protection Unit, European Commission, η οποία αναφέρθηκε στις απόψεις την Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με τις διεθνείς ροές δεδομένων και τη στρατηγική που αυτή προσπαθεί να εφαρμόσει, υπογραμμίζοντας ότι τα δεδομένα αποτελούν ουσιαστικό μέρος πολλών διαφορετικών δραστηριοτήτων, καθιστώντας έτσι απαραίτητη την ανάγκη προστασίας του ατόμου. Τον λόγο έλαβε έπειτα η Adriana Mara, Europe Strategy Advisor, International Data Transfers, UK DCMS, η οποία αναφέρθηκε στα σχέδια της κυβέρνησης του Ηνωμένου Βασιλείου, στην μετά Brexit εποχή, για διεθνείς μεταφορές δεδομένων. Τα σχέδια αυτά θα μπορέσουν εν δυνάμει να μεταμορφώσουν σχεδόν κάθε τομέα των κοινωνιών και των οικονομιών.

SESSION #3: PRIVACY IN THE DIGITAL ERA “Τεχνολογίες διαχείρισης πλήθους, μία ακόμα πρόκληση ιδιωτικότητας στη ψηφιακή εποχή” Ο Ιωσήφ Αβραμίδης, Διευθυντής Προστασίας Δεδομένων & Συμμόρφωσης, Διεθνής Αερολιμένας Αθηνών, ομάδα εργασίας ΣΕΒ, αναφέρθηκε στις βασικές τεχνολογίες διαχείρισης πλήθους που βρίσκονται σε εφαρμογή, καθώς και στα συστήματα μέτρησης και ανίχνευσης ταχύτητας/ πυκνότητας. Επίσης, ανέλυσε τις λειτουργίες των αισθητήρων Wi-Fi, Bluetooth, των εφαρμογών κινητών και των διάφορων άλλων σχετικών τεχνολογιών ανίχνευσης και αναγνώρισης.

Η Giulia Zappaterra, Senior Lawyer, Intellectual Property & Technology, DLA Piper ανέλυσε τα δεδομένα που υπάρχουν γύρω από τις ηλεκτρονικές επιθέσεις και τις καλύτερες πρακτικές που μπορούν να εφαρμοστούν προς επίλυση αυτού του προβλήματος, όπως

είναι για παράδειγμα ο διαχωρισμός συστημάτων επεξεργασίας και υποδομών ή η δημιουργία αντιγράφων ασφαλείας. Επίσης, ανέλυσε τα βήματα αντιμετώπισης επιθέσεων κακόβουλου λογισμικού και τα συχνά λάθη που γίνονται κατά την διαδικασία αυτή. “Τεχνητή Νοημοσύνη και Χρηματοπιστωτικές Υπηρεσίες” Ακολούθησε η ομιλία της Σάντυ Τσακιρίδη, Group Senior Legal Counsel - Data Privacy & Digital Legal at HSBC, η οποία αναφέρθηκε στην αυξανόμενη υιοθέτηση της τεχνητής νοημοσύνης στις χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες και πώς αυτές μπορούν να συμβάλλουν στην επίτευξη των στόχων και της εταιρικής στρατηγικής. Επίσης, ανέλυσε την πρόταση της Ε.Ε. για ρύθμιση της Τεχνητής Νοημοσύνης και τις πρακτικές πτυχές των έργων αυτής.

“DPO και ηθική ΑΙ” Στην συνέχεια, ο Σπύρος Τάσσης, TMT & Privacy, Πρόεδρος Ελληνικής Ένωσης για την Προστασία Προσωπικών Δεδομένων και Ιδιωτικότητας, αναφέρθηκε στην ηθική στην Τεχνητή Νοημοσύνη (AI Ethics), στο πώς αυτή θα επηρεάσει την ανάπτυξη των εφαρμογών και πώς ο γνωστός πλέον ρόλος του Data Protection Officer (DPO) ή αλλιώς του Υπεύθυνου Προστασίας Δεδομένων θα εξελιχθεί μέσα από αυτές τις καινούργιες διαστάσεις που παίρνει η επεξεργασία των δεδομένων αλλά και η θέση του μέσα σε έναν οργανισμό, είτε στον Δημόσιο είτε στον Ιδιωτικό τομέα. “Προστασία προσωπικών δεδομένων στο Διαδίκτυο των Πραγμάτων” Ο Δρ. Γρηγόρης Λαζαράκος, Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω, Υπεύθυνος Προστασίας Δεδομένων

“How to deal with a data breach deriving from a ransomware attack”

στη Βουλή των Ελλήνων ανέπτυξε το ζήτημα της προστασίας των προσωπικών δεδομένων στο διαδίκτυο των Πραγμάτων (ΙοΤ) και της ασφάλειας και ιδιωτικότητας των χρηστών των συσκευών τεχνολογίας. Αναφέρθηκε στις εφαρμογές του IoT στην καθημερινή μας ζωή και στους κινδύνους που σχετίζονται με αυτό, οι οποίοι συνήθως εκπορεύονται από το χαμηλό επίπεδο ασφάλειας των διασυνδεδεμένων συσκευών.

“Zero

Trust by Design”

Τον λόγο στη συνέχεια πήρε ο Ιωάννης Σολωμάκος, Chief Security Officer, Huawei - South Balkans, ο οποίος αναφέρθηκε στις προκλήσεις για την ασφάλεια στον κυβερνοχώρο και στους τρόπους με τους οποίους αυτή γίνεται πλέον κορυφαία προτεραιότητα σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Κατόπιν παρέθεσε στατιστικά στοιχεία βάσει των οποίων οι απειλές για την ασφάλεια στον κυβερνοχώρο αυξάνονται καθώς και τους λόγους για τους οποίους παρατηρείται αυτή η αύξηση. Τέλος, αναφέρθηκε στην προσέγγιση «Zero Trust by Design”, η οποία αποτελεί τον καλύτερο τρόπο για να οικοδομηθεί εμπιστοσύνη.

“Privacy

by Design”

Στη συνέχεια, η Dr. Ann Cavoukian, Ph.D., LL.D. (Hon.), M.S.M., Executive Director, Global Privacy & Security by Design Centre, ανέλυσε τη ζωτικής σημασίας ανάγκη και δικαίωμα στο απόρρητο, το οποίο δεν είναι συνώνυμο της μυστικοπάθειας αλλά του προσωπικού ελέγχου. Το απόρρητο είναι απαραίτητο για την ελευθερία αλλά και απαραίτητη προϋπόθεση για την κοινωνική ευημερία. Τέλος, τόνισε την σημασία της υιοθέτησης του «Privacy by Design» ως Διεθνές Πρότυπο, καθώς οι περισσότερες παραβιάσεις της ιδιωτικής ζωής παρα-

Πείτε μας δυο λόγια για εσάς και την επαγγελματική σας πορεία. Τι σας ώθησε να ασχοληθείτε με το Legal Design; Το Legal Design είναι μια καινοτόμος μεθοδολογία για την άσκηση της δικηγορίας, η οποία θέτει τον πελάτη στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και δίνει τη δυνατότητα στους δικηγόρους να επικοινωνούν τις νομικές πληροφορίες με αποτελεσματικότερο τρόπο, να παρέχουν καλύτερες υπηρεσίες και εμπειρίες στους πελάτες τους και να εξοικονομούν χρόνο και χρήματα κατά την εργασία τους. Η ανακάλυψη του Legal Design άλλαξε τη ζωή μου, καθώς μου επέτρεψε να βρω περισσότερο σκοπό, νόημα και αίσθηση εκπλήρωσης στο επάγγελμά μου και η εργασία μου να έχει αντίκτυπο, ενώ παράλληλα ενδυναμώνω άλλους να κάνουν το ίδιο, ακολουθώντας τη δική τους πορεία με περισσότερη αυτοπεποίθηση, δεξιότητες και όραμα. Πριν ανακαλύψω το Legal Design και εργαστώ στον τομέα αυτό, διαχειριζόμουν υποθέσεις σε ένα διεθνούς φήμης γραφείο διαιτησίας, διασφαλίζοντας την ομαλή διεξαγωγή των διαδικασιών και την όσο το δυνατόν ταχύτερη επίλυσή τους. Βρισκόμουν στο στοιχείο μου, υπό την έννοια ότι εργαζόμουν με νομικούς που σκέφτονταν μπροστά σε έναν συναρπαστικό και πολύπλοκο τομέα του δικαίου, υπεύθυνη για τη διασφάλιση

λισσόμουν σε ένα διεθνές περιβάλλον, το οποίο ήταν η φυσική συνέχεια των σπουδών μου στο Global Business Law στο πανεπιστήμιο Sorbonne / Sciences Po, στον Καναδά στην Πρόληψη και Επίλυση Διαφορών και στη Νότια Αφρική σε ένα πρόγραμμα ανταλλαγής στον τομέα των Διεθνών Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Παρά τις θετικές αυτές πτυχές της νομικής μου σταδιοδρομίας, ένιωθα ότι κάτι έλειπε, αλλά, εκείνη τη στιγμή, δεν ήξερα τι ήταν αυτό. Μερικά χρόνια αργότερα, παρακολούθησα ένα συνέδριο με θέμα τη δημιουργικότητα στο Τορόντο του Καναδά. Τότε ήταν που ανακάλυψα ότι υπήρχε ένας πολύ διαφορετικός τρόπος επίλυσης προβλημάτων και σύνθετων προκλήσεων με τη χρήση της δημιουργικότητας, με στόχο την καινοτομία. Μέχρι τότε, δεν μου είχε περάσει από το μυαλό ότι η δημιουργικότητα θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σε επαγγελματικό πλαίσιο για να παράγει τόσο ενδιαφέροντα αποτελέσματα, σε τόσους πολλούς και διαφορετικούς τομείς πρακτικής. Και όμως, στην εκδήλωση συναντήθηκα με έμπειρους, εξειδικευμένους επαγγελματίες από όλο τον κόσμο, οι οποίοι ήταν εκεί για να παρουσιάσουν το έργο, την έρευνα και casestudies. Ανακάλυψα ότι αυτή η μεθοδολογία δημιουργικής επίλυσης προβλημάτων χρησιμοποιείται με επιτυχία σε διάφορους τομείς: εκπαίδευση, ψυχολογία, ηγεσία, οργανωτική διαχείριση, επιχειρηματική καινοτομία και πολλά άλλα! Αυτό προκάλεσε το ενδιαφέρον μου να μάθω ακόμη περισσότερα για αυτές τις δημιουργικές έννοιες και μεθόδους και να διερευνήσω πώς αυτή η προσέγγιση θα μπορούσε να είναι επωφελής και σχετική με τον κλάδο της δικηγορίας. Συμπτωματικά, ήταν η εποχή που στον Καναδά δημοσιεύονταν όλο και περισσότερες εκθέσεις σχετικά με το πρόβλημα της πρόσβασης στη δικαιοσύνη και την ανάγκη προσαρμογής των νομικών υπηρεσιών, ώστε αυτές να καταστούν πιο αποτελεσματικές. Ήταν επίσης η εποχή που η τεχνολογία είχε αρχίσει να εισέρχεται στη νομική αγορά. Είναι αρκετά ενδιαφέρον ότι την ίδια περίοδο, η Νομική Σχολή του Stanford άρχισε να κάνει τα πρώτα της βήματα στο Legal Design, φέρνοντας σε επαφή δικηγόρους με μηχανικούς και designers, προκειμένου να εφαρμόσουν αυτήν την καινοτόμο μεθοδολογία. Η πρωτοβουλία του Stanford στέφθηκε με επιτυχία και κατέστη σαφές ότι ο συνδυασμός της νομικής επιστήμης με το design και την τεχνολογία μπορεί να οδηγήσει σε αποτελεσματικές λύσεις. Οι περιστάσεις αυτές μου έδωσαν την ώθηση να ξεκινήσω τη δική μου έρευνα στο συναρπαστικό

Η πρωτοβουλία της Νομικής Σχολής του Stanford για το Legal Design απέδειξε ότι ο συνδυασμός της νομικής επιστήμης με το design και την τεχνολογία μπορεί να οδηγήσει σε αποτελεσματικές λύσεις

αυτό αντικείμενο και να χαράξω μια νέα επαγγελματική πορεία. Εργαζόμενη στο πανεπιστήμιο ανακάλυψα το πάθος μου για την έρευνα, τη διδασκαλία και τη μετάδοση της γνώσης. Εκεί είχα τις ιδανικές συνθήκες για να εξερευνήσω αυτές τις νέες έννοιες της δημιουργικότητας και του Legal Design και να τις ‘μεταφράσω’ για νομικούς όπως εγώ, ώστε να μπορέσουν να τις χρησιμοποιήσουν στην πρακτική τους. Τι ακριβώς είναι το Legal Design; Το Legal Design είναι μια ανερχόμενη και ταχέως εξελισσόμενη μεθοδολογία, η οποία επιδιώκει την εφαρμογή βασικών αρχών σχεδιασμού (design thinking), στην παροχή νομικών υπηρεσιών. To design thinking είναι μια δημιουργική διαδικασία κατά την οποία οι άνθρωποι στους οποίους απευθύνονται τα προϊόντα ή οι υπηρεσίες συμμετέχουν ενεργά στη διαδικασία επίλυσης προβλημάτων και σχεδιασμού λύσεων. Το design thinking βασίζεται στην κατανόηση και την ενσυναίσθηση και αναλύεται σε πέντε βήματα: ενσυναίσθηση, ορισμός του προβλήματος, ανάπτυξη ιδεών, δημιουργία ενός πρώτου σχεδίου λύσης, δοκιμή και επανάληψη (empathize, define, ideate, prototype and test). Η προσέγγιση αυτή δίνει τη δυνατότητα στις δικηγορικές εταιρείες, τα νομικά τμήματα και τους δημόσιους φορείς να σχεδιάζουν αποτελεσματικές, πελατοκεντρικές λύσεις σε (συχνά) πολύπλοκα νομικά ζητήματα, καθιστώντας την παροχή νομικών υπηρεσιών λιγότερο ‘εκφοβιστική’, με στόχο τη δημιουργία μιας πιο ανθρώπινης εμπειρίας του δικαίου. Μια από τις βασικές αρχές του Legal Design είναι η προώθηση της διεπιστημονικής εργασίας και σκέψης, ώστε οι υπηρεσίες να γίνονται πιο εύχρηστες για εκείνους που τις χρησιμοποιούν, είτε πρόκειται για δικηγόρους είτε για μη δικηγόρους. Για παράδειγμα, η αντικατάσταση ή συμπλήρωση μεγάλων τμημάτων κειμένου με οπτικά στοιχεία όπως εικονίδια ή άλλα γραφικά, θα βοηθήσει τους χρήστες να επεξεργαστούν πολύ πιο γρήγορα τις πληροφορίες που περιέχονται στο έγγραφο. Με τη χρήση απλής γλώσσας στο πλαίσιο μιας σαφούς αρχιτεκτονικής πληροφοριών, οι δικηγόροι μπορούν να μετατρέψουν τις συμβάσεις, τις πολιτικές συμμόρφωσης και άλλα νομικά κείμενα, σε απολύτως κατανοητά, εύχρηστα έγγραφα. Η απλοποίηση των διαδικασιών μέσω του Legal Design

επιτρέπει στους δικηγόρους να επικεντρωθούν σε εργασίες μεγαλύτερης προστιθέμενης αξίας αντί για επαναλαμβανόμενες και διοικητικές εργασίες χαμηλής αξίας, ενώ ταυτόχρονα βελτιώνεται η εμπειρία του πελάτη, ο οποίος λαμβάνει καλύτερες υπηρεσίες, προσαρμοσμένες στις ανάγκες του. Το ίδιο ισχύει και για τις δικαστικές υποθέσεις, στις οποίες ο στόχος του Legal Design είναι να επικοινωνήσει με μεγαλύτερη σαφήνεια τις πολύπλοκες νομικές έννοιες, ώστε να διευκολυνθεί η κατανόηση, να μειωθεί ο χρόνος που απαιτείται για την επεξεργασία των υπομνημάτων και να επιταχυνθεί η ανάλυση και η έκδοση της απόφασης από τους δικαστές. Το Legal Design μπορεί να συμβάλει καθοριστικά στη δημιουργία λύσεων για την αύξηση της πρόσβασης στη δικαιοσύνη για άτομα που δεν διαθέτουν τους πόρους ή τις γνώσεις για να κατανοήσουν τη νομοθεσία. Ποια είναι τα οφέλη του Legal Design για τις δικηγορικές εταιρείες και τα εσωτερικά νομικά τμήματα;

Το Legal Design μπορεί να προσφέρει ένα ευρύ φάσμα πλεονεκτημάτων τόσο για τα δικηγορικά γραφεία όσο και για τις εσωτερικές νομικές ομάδες, επιτρέποντάς τους να βελτιώσουν τις ροές εργασίας, τις διαδικασίες, τα έγγραφά τους, αλλά και την εμπειρία που παρέχουν στους εξωτερικούς και εσωτερικούς πελάτες. Με την εφαρμογή των αρχών UX (user experience-εμπειρία χρήστη) στην παροχή νομικών υπηρεσιών, δημιουργείται μια ευχάριστη εμπειρία για τους πελάτες σε κάθε στάδιο της σχέσης τους με την εταιρεία, κάτι που με τη σειρά του οδηγεί σε σταθερές, μακροχρόνιες συνεργασίες, σχέσεις εμπιστοσύνης και περισσότερες συστάσεις από ικανοποιημένους πελάτες. Το ενδιαφέρον είναι ότι με την εφαρμογή της διαδικασίας του design thinking η απόδοση της επένδυσης - ROI - για κάθε έργο μπορεί να φτάσει έως και το 200%. Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι ο χρήστης/πελάτης εμπλέκεται σε όλη τη διαδικασία, παρέχοντας διαρκές feedback, με αποτέλεσμα τον σχεδιασμό χρήσιμων, πρακτικών λύσεων που μεγιστοποιούν τη δημιουργία αξίας από την πλευρά

το Legal Design ενθαρρύνει τη στενότερη συνεργασία μεταξύ των διαφόρων ενδιαφε-

ρομένων μερών σε ολόκληρη τη νομική διαδικασία, με τη στενή επικοινωνία μεταξύ δικηγόρων και επαγγελματιών από άλλους κλάδους να ενισχύει τη δημιουργικότητα, την ανάπτυξη έξυπνων, καινοτόμων λύσεων και την ενσωμάτωση νέων τεχνολογιών που αυξάνουν την αποτελεσματικότητα της διαδικασίας.

Καταλαβαίνουμε ότι το Legal Design βασίζεται σε έννοιες που μπορεί να φαίνονται ‘ριζοσπαστικές’ για το νομικό επάγγελμα. Τι θα λέγατε σε έναν δικηγόρο που φαίνεται επιφυλακτικός ως προς την υιοθέτηση της μεθοδολογίας του Legal Design;

Η απλοποίηση των διαδικασιών μέσω του Legal Design βελτιώνει την εμπειρία του πελάτη, ο οποίος λαμβάνει καλύτερες υπηρεσίες, προσαρμοσμένες στις ανάγκες του

To Legal Design είναι μια πραγματικά επαναστατική έννοια για το νομικό επάγγελμα και, όπως είναι κατανοητό, μπορεί να φαίνεται ότι έρχεται σε αντίθεση με ορισμένες μακροχρόνιες πεποιθήσεις και πρακτικές που εφαρμόζονται στον νομικό κόσμο. Έννοιες όπως η δημιουργικότητα, η δημιουργία πρωτοτύπων (prototypes) και η δοκιμή (user testing) μπορεί να ακούγονται εντελώς ξένες σε κάθε δικηγόρο που είναι νέος στη μεθοδολογία. Οι δικηγόροι δεν είμαστε συνηθισμένοι να παραδίδουμε έγγραφα και λύσεις αν δεν είναι ‘τέλεια’. Αντίθετα, το Legal Design προβλέπει τη δημιουργία προσχεδίων, με σκοπό αυτά να δοκιμαστούν από τους χρήστες και να βελτιωθούν. Ο στόχος, με άλλα λόγια, είναι να δημιουργήσουμε μια πρώτη αποτύπωση της ιδέας και να κάνουμε τις απαιτούμενες προσαρμογές στο παραδοτέο, σύμφωνα με τις ανάγκες του πελάτη. Αντιλαμβάνεστε ότι, για τους νομικούς, αυτό προϋποθέτει ριζική αλλαγή νοοτροπίας. Με την κατανόηση και την αξιοποίηση της μεθοδολογίας, οι νομικοί μαθαίνουν πώς να κατανοούν καλύτερα τις ανάγκες των πελατών τους και πώς να τους συνδράμουν ουσιαστικά και αποτελεσματικά στην επίτευξη των στόχων τους. Όταν εφαρμόζεται σωστά, το Legal Design μπορεί να μετασχηματίσει τον κλάδο παροχής νομικών υπηρεσιών, διασφαλίζοντας στις δικηγορικές εταιρείες και τα in-house νομικά τμήματα ένα πραγματικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στην αγορά. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο ότι όλο και περισσότερα δικηγορικά γραφεία, νομικά τμήματα, δημόσιοι οργανισμοί, ακόμη και δικαστές, παγκοσμίως, έχουν ήδη υιοθετήσει και εφαρμόζουν την μεθοδολογία κατά τη διεξαγωγή των υποθέσεών τους.

Ποιο είναι το όραμά σας στη Legal Creatives; Στη Legal Creatives, η βασική μας αποστολή είναι να δώσουμε στους επαγγελματίες του νομικού κλάδου πρόσβαση στα καινοτόμα εργαλεία και τις τεχνικές του Legal Design μέσω διαδραστικών εκπαιδευτικών εμπειριών. Πιστεύουμε ότι, με τον σωστό συνδυασμό σχεδιασμού και νομικής τεχνογνωσίας, οι δικηγόροι και άλλοι επαγγελματίες του νομικού κλάδου μπορούν να χρησιμοποιούν έναν πιο σύγχρονο τρόπο επικοινωνίας των νομικών πληροφοριών και παροχής των υπηρεσιών στους πελάτες τους, να εκτιμούν περισσότερο τη δουλειά τους και να αισθάνονται μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση σε μια ανταγωνιστική αγορά. Για να το επιτύχουμε αυτό, παρέχουμε ολοκληρωμένη εκπαίδευση στη δημιουργική εφαρμογή του design thinking στη νομική πρακτική. Τα μαθήματά μας καλύπτουν θέματα όπως ο σχεδιασμός συμβάσεων με τη χρήση ‘οπτικών’ στοιχείων και εικαστικών, εργαλεία και τεχνικές σχεδιασμού νομικών υπηρεσιών, αρχιτεκτονική πληροφοριών για νομικά έγγραφα και πολλά άλλα. Όλα όσα διδάσκουμε βασίζονται σε έρευνα, αλλά είναι σχεδιασμένα ώστε να είναι άμεσα εφαρμόσιμα και εύκολα στη χρήση - στο πνεύμα του Legal Design! Στον πυρήνα της, η εκπαιδευτική μας φιλοσοφία ορίζει ότι η εκπαίδευση θα πρέπει να προκαλεί τους συμμετέχοντες να μαθαίνουν εφαρμόζοντας, το εκπαιδευτικό περιεχόμενο θα πρέπει να είναι πρακτικά εφαρμόσιμο κατά τη διάρκεια του ίδιου του μαθήματος, και η συνολική εμπειρία ελπίζουμε να είναι διασκεδαστική! Αποστολή μας είναι να εξοπλίσουμε τους δικηγόρους με βασικές γνώσεις και στις δυο ‘όψεις του νομίσματος’: δικηγορία & design. Να μάθουν πώς να ενσωματώσουν το design thinking στη νομική τους εργασία, να εξασκηθούν στην εφαρμογή τεχνικών και εργαλείων, να εκτιμήσουν τη σημασία της διεπιστημονικής συνεργασίας. Στόχος μας δεν είναι μόνο να στηρίξουμε την ατομική επιτυχία αλλά και να διασφαλίσουμε ότι όλοι έχουν ίσες ευκαιρίες εξέλιξης και συμβολής σε αυτόν τον νέο τομέα. Το Legal Design Pro Immersion είναι

τις πιστοποιήσεις μας προσιτές σε επαγγελματίες από όλες τις χώρες, τα υπόβαθρα και τις γλώσσες, ενώ παράλληλα όλοι αλληλεπιδρούν και συνδέονται σε ένα διεθνές και πολύ δυναμικό περιβάλλον, 100% online. Πείτε μας για ένα βιβλίο που σας τράβηξε την προσοχή τελευταία και γιατί.

‘The Art of Exceptional Living’ του Jim Rohn είναι ένα βιβλίο που πρόσφατα τράβηξε την προσοχή μου. Αυτό το διαχρονικό, κλασικό βιβλίο που

εκδόθηκε για πρώτη φορά πριν από σχεδόν είκοσι χρόνια, είναι ακόμα και σήμερα επίκαιρο και προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για το πώς να αναπτύξετε τις δεξιότητες που είναι απαραίτητες για να ζήσετε μια εξαιρετική ζωή. Ο Jim Rohn ήταν επιχειρηματίας και motivational speaker που επηρέασε εκατομμύρια ζωές πριν από το θάνατό του το 2009. Το κύριο θέμα του βιβλίου είναι ότι όλοι διαθέτουν τη δυνατότητα για επιτυχία - αλλά η επιτυχία δεν συμβαίνει μόνο από τύχη. Χρειάζεται σκληρή δουλειά, αφοσίωση και πειθαρχία για να πετύχετε το είδος της ζωής που θέλετε. Με τις πρακτικές και διορατικές συμβουλές του, το The Art of Exceptional Living δείχνει στους αναγνώστες πώς να εφαρμόσουν αυτές τις έννοιες στην πραγματική ζωή για απτά αποτελέσματα. Ο λόγος που επέλεξα αυτό το βιβλίο είναι ότι πάντα μου αρέσει να πηγαίνω στις ρίζες των πραγμάτων. Ο Jim Rohn αποτέλεσε έμπνευση για πολλούς coaches παγκόσμιας κλάσης, όπως ο Tony Robbin αλλά και ο Brendon Burchard, ο οποίος είναι ο ιδρυτής του High-Performance Institute (από όπου πιστοποιήθηκα ως High-Performance Coach). Για μένα, το να μαθαίνουμε από τους μέντορες των δικών μας μεντόρων είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να κατανοήσουμε την ψυχολογία και τις επιρροές που οδηγούν τους ανθρώπους να θέσουν τον εαυτό τους σε κίνηση και να επιλέξουν συγκεκριμένες πορείες. Το βιβλίο είναι πραγματικά εμπνευσμένο και αναζωογονητικό. Είναι εύκολο να διαβαστεί, ενώ προκαλεί τη σκέψη - οπότε αν ψάχνετε έναν οδηγό

Κορυφώθηκαν οι εργασίες της ΕΕ για το «ψηφιακό DNA» της, την ευρωπαϊκή διακήρυξη σχετικά με τα ψηφιακά δικαιώματα και τις ψηφιακές αρχές. Η διακήρυξη, την οποία πρότεινε η Επιτροπή φέτος τον Ιανουάριο, καταδεικνύει τη δέσμευση της ΕΕ για έναν προστατευμένο, ασφαλή και βιώσιμο ψηφιακό