LAWYER τεύχος 28

LAWYER The

Business

Magazine

Σεπτέμβριος-Οκτώβριος

2023

GUS PAPAMICHALOPOULOS Senior Partner Head of Energy Infrastructure Kyriakides Georgopoulos Law Firm

Η στρατηγική της ΕΕ για την παγκόσμια υγεία_σελ.18 Ο ρόλος του Υπερταμείου στην ανάπτυξη_σελ.30 Το φαινόμενο του Greenwashing_σελ.40

Άυλα περιουσιακά στοιχεία στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις_σελ.50 Boutique δικηγορικές εταιρείες_σελ.62

TIMH: 13,00 € ISSN: 2732-6152

028

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

The Business Magazine www.lawyermagazine.gr

04 _

05

Editorial

News & Updates

08

10

14

Thought Leadership: Aνδριανή Κολοκυθά, Αλεξάνδρα Κορνηλάκη, Associates, Δικηγορική Εταιρεία «Μεταξάς & Συνεργάτες»

Cover Story: Gus Papamichalopoulos, Senior Partner, Chairman of the Management Committee Kyriakides Georgopoulos Law Firm

Βack Cover Story: Παναγιώτης Αλεξανδράκης, Διευθυντής Νομικών Υπηρεσιών & Κανονιστικής Συμμόρφωσης ΗΡΩΝ

30

In the Spotlight: Το φαινόμενο του Greenwashing: Προβλήματα, προκλήσεις και η νομική τους αντιμετώπιση

_

18 _

In the Spotlight: Η στρατηγική της ΕΕ για την παγκόσμια υγεία: Τα μαθήματα της πανδημίας, οι εξελίξεις και οι προβληματισμοί

_

_

ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΚΤΡΙΑ Αλεξάνδρα Βαρλά

_

_

In the Spotlight: Ο ρόλος του Υπερταμείου στην ανάπτυξη: Γενικόλογη ρητορική ή πραγματικότητα;

40 _

70 _

50 _

62

In the Spotlight: Άυλα περιουσιακά στοιχεία: Η σημασία τους και οι στρατηγικές προστασίας τους στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις

In the Spotlight: Boutique δικηγορικές εταιρείες: Γιατί τις επιλέγουν ολοένα περισσότερο οι επιχειρήσεις στην Ελλάδα

_

Opinions: Σοφία Παπαδημητρίου, Νομικός Σύμβουλος, (Dr. jur. München)

ΣΥΝΤΑΚΤΡΙΑ Αλεξιάννα Τσότσου ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗΣ Στέλιος Τσάνος stsanos@boussias.com ΓΡΑΦΙΣΤΡΙΑ Χρύσα Δανιηλίδου ΦΩΤΟΓΡΑΦΟΙ Κορνήλιος Σαραντίογλου Σωτήρης Παπαδήμας ΤΜΗΜΑ ΣΥΝΔΡΟΜΩΝ Θανάσης Μουτζίκος amoutzikos@boussias.com ΛΟΓΙΣΤHΡΙΟ Κωσταντίνος Χασιώτης

73 _

World Report

ΕΚΔΟΤΗΣ Μιχάλης Μπούσιας ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ Κατερίνα Πολυμερίδου GROUP ΑDVERTISING DIRECTOR Λήδα Πλατή ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ: €78

30

ΚΛΑΔΙΚΑ ΜΕΣΑ ΜΟΝ ΙΚΕ Λ. Κηφισίας 125-127 - Αθήνα Τ.Κ. 115 24 Κτίριο Cosmos Center Τ.: 210 710 2452

18

40 LAWYER _ 3

Κωδικός ΕΛΤΑ 21-0177 ISSN 2732-6152

_EDITORIAL

Όσα μου έμαθε το Ελσίνκι για τη Δικαιοσύνη T

ον Σεπτέμβριο βρέθηκα στην πόλη με τους χαμογελαστούς κατοίκους για να παρακολουθήσω το Legal Design Summit, μια διήμερη εκδήλωση αφιερωμένη στην καινοτομία, τη δημιουργικότητα και το όραμα 600+ ανθρώπων (στην πλειονότητά τους δικηγόροι) που αγωνίζονται για νομικές υπηρεσίες, διαδικασίες και πληροφορίες που είναι προσβάσιμες, κατανοητές και φιλικές προς τον άνθρωπο. Περίμενα με ανυπομονησία αυτή τη συνάντηση για να ακούσω κορυφαίους thought-leaders να μοιράζονται μαζί μας πώς μετέτρεψαν μακροσκελή, δυσνόητα νομικά έγγραφα σε δυναμικά εργαλεία για τις επιχειρήσεις, αλλά και πώς αναδιοργάνωσαν τον τρόπο εργασίας της ομάδας τους, ώστε αυτή να είναι πιο αποτελεσματική. Τα μετρήσιμα οφέλη της μεθοδολογίας του legal design για τις εταιρείες και τις νομικές ομάδες ήταν για εμένα, εξαρχής, πολύ ξεκάθαρα. Αυτό που δεν γνώριζα και δεν μπορούσα να φανταστώ είναι η τεράστια αξία της ανθρωποκεντρικής αυτής προσέγγισης στην απονομή της Δικαιοσύνης.

‘HiiL – User Friendly Justice’; https://www.hiil.org/

Η Δικαιοσύνη, τελικά, δεν είναι διαθέσιμη σε όλους. Και αυτό δεν είναι μόνον ζήτημα πόρων. Είναι κυρίως θέμα κατανόησης – ή μάλλον, αδυναμίας κατανόησης. Κλείστε τα μάτια και φανταστείτε ότι μπαίνετε για πρώτη φορά σε ένα επιβλητικό δικαστικό μέγαρο. Νιώθετε το ‘βάρος’ του χώρου; Την ένταση της αίθουσας; Την απόσταση που σας χωρίζει από την/τον δικαστή; Φανταστείτε τώρα ότι κινείστε στον χώρο, αναζητώντας κάποιον για να απευθύνετε την ανησυχία σας, μια ερώτηση, μια καταγγελία. Δεν γνωρίζετε προς τα πού πρέπει να κατευθυνθείτε και οι πληροφορίες που είναι αναρτημένες σε διάφορα σημεία του κτηρίου είναι πολύπλοκες, με δυσνόητους όρους που διαβάζετε για πρώτη φορά. Δεν καταλαβαίνετε ποια είναι τα δικαιώματά σας και πώς μπορείτε να ζητήσετε την προστασία τους. Η Δικαιοσύνη μοιάζει να είναι εκεί για εσάς, αλλά δεν μπορείτε να την ακούσετε, ούτε και να τη δείτε. Ανοίξτε τώρα τα μάτια: 5,1 δισεκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως δεν έχουν ουσιαστική πρόσβαση στη Δικαιοσύνη. Αυτό το ακραίο νούμερο δεν είναι ‘προνόμιο’ μόνο χωρών όπως η Νιγηρία, η Ουγκάντα, το Μπαγκλαντές και το Μάλι, αλλά αφορά τουλάχιστον 102 χώρες του κόσμου, οι οποίες αντιπροσωπεύουν το 90,6% του πληθυσμού (σύμφωνα με σχετική έρευνα του World Justice Project και της HiiL). Περισσότερο από 1 δισεκατομμύριο πολίτες κάθε χρόνο αντιμετωπίζουν ένα πρόβλημα που το δικαστικό/δικαιικό τους σύστημα αδυνατεί να επιλύσει, γιατί απλούστατα δεν σχεδιάστηκε με γνώμονα τις ανάγκες τους.

Αλεξάνδρα Βαρλά Editor-in-Chief

Με άλλα λόγια, η Δικαιοσύνη, παγκοσμίως, δεν στέκεται στο ύψος των περιστάσεων. Και εμείς εξακολουθούμε να εφαρμόζουμε το ίδιο μοντέλο, όπως πρωτοεμφανίστηκε πριν από πολλές δεκάδες χρόνια: αργό, δύσκολο, δύσχρηστο και ακριβό. Αναποτελεσματικό.

4 _ LAWYER

_NEWS&UPDATES

ΤΈΘΗΚΑΝ ΣΕ ΛΕΙΤΟΥΡΓΊΑ ΟΙ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΈΣ ΥΠΗΡΕΣΊΕΣ ΤΟΥ ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΊΟΥ ΓΙΑ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΓΡΆΦΟΥΣ

Η ΔΙΚΗΓΟΡΙΚH ΕΤΑΙΡIΑ POTAMITISVEKRIS ΒΡΑΒΕΎΤΗΚΕ ΩΣ GREECE TAX FIRM OF THE YEAR 2023 Η δικηγορική εταιρία POTAMITISVEKRIS βραβεύτηκε ως Greece Tax Firm of the Year 2023 από το International Tax Review (ITR), στο Λονδίνο, στις 27 Σεπτεμβρίου. Το International Tax Review (ITR) είναι ένας θεσμός με αναγνώριση σε πάνω από πενήντα χώρες και ειδικεύεται στη δημιουργία και στον έλεγχο δικτύων που αφορούν εξειδικευμένα στη φορολογία. Η βράβευσή της εταίρου Α. Μάλλιου και της φορολογικής ομάδας αντανακλά το αποτέλεσμα των συνεχών προσπαθειών της POTAMITISVEKRIS να παρέχει φορολογικές νομικές υπηρεσίες στο υψηλότερο δυνατό επίπεδο και να προσφέρει καινοτόμες λύσεις. Η αναγνώριση αυτή δεν θα ήταν εφικτή χωρίς την στήριξη όλων όσων εμπιστεύονται την εταιρία.

LAWYER _ 5

Για την άσκηση της επαγγελματικής δραστηριότητας των συμβολαιογράφων είναι πλέον διαθέσιμη καθημερινά και σε 24ωρη βάση η υπηρεσία του Κτηματολογίου για απομακρυσμένη έρευνα στις κτηματολογικές εγγραφές, η οποία αφορά αποκλειστικά και μόνο στις εγγραφές για το δικαίωμα κυριότητας και δουλείας (δικαιούχοι, ποσοστό, τίτλοι κτήσης κλπ.), καθώς και των σχετικών αρχείων τίτλων και διαγραμμάτων, για τα ίδια δικαιώματα και όχι στις εγγραφές για άλλα εγγραπτέα δικαιώματα (όπως εμπράγματες ασφάλειες, κατασχέσεις, μισθώσεις, αγωγές κλπ.). Επιπλέον, παρέχεται η δυνατότητα ψηφιακής υποβολής προς τα Κτηματολογικά Γραφεία αιτήσεων καταχώρησης για τις πράξεις που έχουν συντάξει και υπογράψει οι συμβολαιογράφοι, οπότε το Πιστοποιητικό Καταχώρισης παραλαμβάνεται ψηφιακά.

_NEWS&UPDATES

ΑΝΑΚΟΙΝΏΘΗΚΑΝ ΟΙ ΔΡΆΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΊΣΧΥΣΗ ΤΗΣ ΊΔΡΥΣΗΣ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΊΑΣ ΜΙΚΡΏΝ ΚΑΙ ΜΕΣΑΊΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΉΣΕΩΝ Ανακοινώθηκαν από το υπουργείο Οικονομικών οι δράσεις για την ενίσχυση της ίδρυσης και λειτουργίας νέων μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων με προϋπολογισμό 190 εκατ. ευρώ, καθώς και για την ίδρυση και λειτουργία νέων ΜμΕ τουριστικών επιχειρήσεων, προϋπολογισμού 160

ΞΕΚΙΝΗΣΕ ΠΙΛΟΤΙΚΑ Η ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΠΛΑΤΦΟΡΜΑ ΤΗΣ ΑΠΔΠΧ COLLAB.DPA H Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα ανακοίνωσε την έναρξη της πιλοτικής λειτουργίας της ηλεκτρονικής πλατφόρμας συνεργασίας και ανταλλαγής απόψεων των επαγγελματιών του χώρου της προστασίας δεδομένων. Η πλατφόρμα είναι διαθέσιμη στο κοινό μέσω της διεύθυνσης ιστού https://collab.dpa.gr/. Η πλατφόρμα, η οποία υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του έργου «Ενήμεροι εξ ορισμού: προωθώντας την ευαισθητοποίηση κρίσιμων κοινωνικών και επαγγελματικών ομάδων (παιδιά και επαγγελματίες προστασίας δεδομένων) - byDefault» αποσκοπεί στην ανταλλαγή εξειδικευμένης γνώσης σε ειδικούς θεματικούς τομείς των επαγγελματιών του χώρου και λειτουργεί με την καθοδήγηση και την εποπτεία της ΑΠΔΠΧ. Επίσης, η Αρχή θα λαμβάνει ανατροφοδότηση από την πλατφόρμα, η οποία θα συνεκτιμάται κατά την κατάρτιση του προγράμματος εργασιών της, για την παροχή ειδικότερης καθοδήγησης.

6 _ LAWYER

εκατ. ευρώ. Ο επιχορηγούμενος προϋπολογισμός κάθε επενδυτικού σχεδίου μπορεί να ανέλθει έως τις 200.000 ευρώ και ο συνολικός προϋπολογισμός κάθε επενδυτικού σχεδίου έως τις 400.000 ευρώ. Η επιχορήγηση θα ανέρχεται σε ποσοστό 45% επί των υποβαλλόμενων δαπανών και η διάρκεια υλοποίησης του φυσικού και οικονομικού αντικειμένου του επενδυτικού σχεδίου θα είναι 24 μήνες.

ΔΗΜΌΣΙΟ ΚΑΙ ΟΛΥΜΠΊΑ ΟΔΌΣ ΟΔΗΓΟΎΝΤΑΙ ΣΕ ΔΙΑΙΤΗΣΊΑ ΓΙΑ ΤΟ ΚΌΣΤΟΣ ΑΠΟΚΑΤΆΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΚΙΆ ΣΚΆΛΑ

Η κατολίσθηση που σημειώθηκε τον Δεκέμβριο 2022 στις σήραγγες της Κακιάς Σκάλας και οδήγησε σε επιβολή προστίμου από το Υπουργείο Υποδομών προς την Ολυμπία Οδό ΑΕ λόγω διακοπής κυκλοφορίας είχε ως αποτέλεσμα την προσφυγή της εταιρείας στα διοικητικά δικαστήρια για την ακύρωση του προστίμου με επιχείρημα ότι η κατολίσθηση αποτελεί περιστατικό ανωτέρας βίας. Από την πλευρά του το Δημόσιο απάντησε ότι τα προβλήματα ευστάθειας των πρανών είναι ευθύνη του παραχωρησιούχου και αρνείται να αναλάβει το κόστος αποκατάστασης. Η διαφορά έχει οδηγηθεί σε διαιτητικό δικαστήριο, το οποίο αναμένεται να συνεδριάσει εντός του επόμενου μήνα.

ΣΧΈΔΙΟ ΝΌΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΟΣΙΟΠΟΊΗΣΗ ΣΤΟΙΧΕΊΩΝ ΦΟΡΟΛΟΓΊΑΣ ΕΠΙΧΕΙΡΉΣΕΩΝ Σε διαβούλευση τέθηκε το σχέδιο νόμου του Υπουργείου Ανάπτυξης που αφορά τη δημοσιοποίηση στοιχείων φορολογίας εισοδήματος ορισμένων επιχειρήσεων και υποκαταστημάτων, με στόχο τη διαφάνεια των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων και την ενίσχυση του δημόσιου ελέγχου στη φορολογία εισοδήματος των πολυεθνικών επιχειρήσεων, ενσωματώνοντας την Οδηγία (ΕΕ) 2021/2101. Το νομοσχέδιο ενσωματώνει, επίσης, το άρθρο 1 της Οδηγίας (ΕΕ) 2019/1151 για τη χρήση ψηφιακών εργαλείων και διαδικασιών για τον αποκλεισμό φυσικών προσώπων από τη διαχείριση εταιρικών υποθέσεων με τη θέσπιση μητρώου Αποκλεισμένων Διευθυντών.

LAWYER _ 7

Σε χαμηλό επίπεδο ο ψηφιακός μετασχηματισμός των ελληνικών εταιρειών σύμφωνα με έρευνα της Grant Thornton Η έρευνα έγινε σε δείγμα επιχειρήσεων με τζίρο άνω των 5 εκατ. ευρώ, που δραστηριοποιούνται σε μεταποίηση, λιανεμπόριο και παροχή υπηρεσιών και συμβάλλουν με ποσοστό 70% στο ΑΕΠ. Αν και οι περισσότερες επιχειρήσεις χρησιμοποιούν πληροφοριακά συστήματα για τη διαχείριση των αποθεμάτων τους και συστήματα ανάλυσης δεδομένων, πολύ λίγες έχουν καταφέρει να προωθήσουν σε βάθος τον ψηφιακό μετασχηματισμό τους. Συγκεκριμένα, μόνο μία στις τέσσερις διαθέτει ολοκληρωμένη στρατηγική για την αντιμετώπιση κυβερνοεπιθέσεων και μόνο τέσσερις στις δέκα έχουν καταφέρει να αυτοματοποιήσουν σε βάθος τις διαδικασίες. Παράλληλα, έκπληξη προκαλεί το γεγονός ότι μόνο μία στις δύο επιχειρήσεις αναφέρουν ότι ο ψηφιακός μετασχηματισμός έχει οφέλη.

_THOUGHT LEADERSHIP

Ανδριανή Κολοκυθά

Αλεξάνδρα Κορνηλάκη

Associate, Δικηγορική Εταιρεία «Μεταξάς & Συνεργάτες»

Associate, Δικηγορική Εταιρεία «Μεταξάς & Συνεργάτες»

Ο ΡOΛΟΣ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟYΣ ΕΜΠΟΡΙΚHΣ ΔΙΑΙΤΗΣIΑΣ ΣΤΗ ΔΙΑΧΕIΡΙΣΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ Εισαγωγικές Επισημάνσεις

εκτενώς απασχολήσει τη δικαστηριακή πρακτική, καθώς και την επενδυτική διαιτησία. Ο ρόλος, ωστόσο, της διεθνούς εμπορικής διαιτησίας υπήρξε, έως σήμερα, μάλλον περιορισμένος. Η παρούσα ανάλυση εστιάζει στη νέα δυναμική της διεθνούς εμπορικής διαιτησίας, ως διεμορφώθη με τον ν.

5016/2023, και για την επίλυση περιβαλλοντικών διαφορών αναδεικνύοντας τις προκλήσεις και τα οφέλη της εναλλακτικής επίλυσης διαφορών στον κλάδο του δικαίου του περιβάλλοντος.

Η κλιματική κρίση αποτελεί ένα εκ των σπουδαιότερων σύγχρονων προβλημάτων που καλείται να αντιμετωπίσει ο πλανήτης, η δε αντιμετώπισή της συνιστά βιωτικό διακύβευμα για την παγκόσμια κοινότητα. Η διαπίστωση της ανάγκης εκ βάθρων επαναπροσδιορισμού των περιβαλλοντικών πεποιθήσεων και στρατηγικών, απόρροια μιας μακράς διάρκειας ανεπιτυχών προσπαθειών αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής, οδήγησε στην υιοθέτηση αποτελεσματικότερων μέτρων και συγκεκριμένου πλάνου για την επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας με απώτερο στόχο την κλιματική ισορροπία. Στην προσπάθεια αυτή το Δίκαιο παίζει κομβικό ρόλο, τόσο διά της μετουσίωσης σε νομοθέτημα των δεσμεύσεων της Πράσινης Συμφωνίας και της συνοδεύουσας την τελευταία δέσμη μέτρων Fit for 55, όσο και μέσα από την εν γένει προώθηση της κλιματικής δικαιοσύνης (climate justice). Στο πλαίσιο αυτό, η ενεργός συμμετοχή τόσο του δημοσίου όσο και του ιδιωτικού τομέα στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής και στην ανάπτυξη μιας βιώσιμης και ανθεκτικής οικονομίας συνιστά όρο εκ των ων ουκ άνευ για την επίτευξη των στόχων της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το 2050. Φυσικό επακόλουθο τούτου αποτελεί η ολοένα αυξανόμενη παραγωγή περιβαλλοντικών διαφορών, οι οποίες έχουν

Διεθνής Εμπορική Διαιτησία και περιβαλλοντικό δίκαιο Οι ρήτρες διαιτησίας τείνουν να εγκαθιδρυθούν ως πλέον διαδεδομένος μηχανισμός επίλυσης διαφορών σε εμπορικές συμβάσεις. Σε κλάδους δε άμεσα εμπλεκόμενους με το κλίμα και το περιβάλλον, όπως η ρυπογόνος βιομηχανία, ο κλάδος της ενέργειας, οι αερομεταφορές, η ναυτιλία, αλλά και ευρύτερα ο επιχειρηματικός τομέας, το ρίσκο έγερσης αξιώσεων εν σχέσει με τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις εκ της δραστηριότητάς των παρουσιάζει αυξητικές τάσεις, με την εμπορική διαιτησία να αποκτά ιδιάζουσα προοπτική να αποτελέσει έναν εκ των βασικότερων μηχανισμών επιβολής της περιβαλλοντικής νομοθεσίας και πολιτικής.

8 _ LAWYER

Προ πάσης περαιτέρω αναφοράς στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των περιβαλλοντικών διαφορών, δέον όπως επισημανθούν οι σημαντικότερες μεταρρυθμίσεις που εισήγαγε ο ν. 5016/2023 στο πλαίσιο της διεθνούς διαιτησίας στην ελληνική έννομη τάξη επί σκοπώ ενσωμάτωσης του Πρότυπου Νόμου της επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών για το Διεθνές Εμπορικό Δίκαιο (UNCITRAL), αλλά και των νέων τάσεων της διεθνούς θεωρίας και πρακτικής στον τομέα της εναλλακτικής επίλυσης διαφορών. Ο ν. 5016/2023, σε πλήρη σύμπλευση με τον Πρότυπο Νόμο, τονίζει την αρχή της αυτονομίας των μερών, ενώ παράλληλα υιοθετεί τη γενική αρχή ότι όλες οι διαφορές είναι διαιτητεύσιμες, με εξαίρεση τις περιπτώσεις που απαγορεύεται ρητά στο νόμο. Επιπλέον, ορίζει ότι η ρήτρα διαιτησίας μπορεί να εμπεριέχεται, πέραν του εκάστοτε βασικού συμβατικού κειμένου, σε έτερο έγγραφο στο οποίο παραπέμπει η σύμβαση και το οποίο δύναται να συνιστά και ηλεκτρονική καταγραφή (αρ. 10). Περαιτέρω, ιδιαίτερα ουσιώδης καθίσταται η ειδική ρύθμιση περί πολυμερούς διαιτησίας, η οποία λύει το ζήτημα διορισμού διαιτητών αναθέτοντάς το στο Μονομελές Πρωτοδικείο της Περιφέρειας η οποία συνιστά τον τόπο της διαιτησίας, επεκτείνοντας παράλληλα τον ρόλο των τακτικών δικαστηρίων και σε οιαδήποτε περίπτωση αδυναμίας ορισμού πολυμελούς ή μονομελούς διαιτητικού δικαστηρίου εντός ενενήντα ημερών από την προσφυγή στη διαιτησία, ως προβλέπεται. Επιπροσθέτως, ο νέος νόμος θεσπίζει μεταξύ άλλων ευθύνη των διαιτητών, καθώς και την εξουσία του διαιτητικού δικαστηρίου να διατάσσει ασφαλιστικά μέτρα που θεωρεί αναγκαία σε συνάρτηση με το αντικείμενο της διαφοράς και να εκδίδει προσωρινές διαταγές. Εγκαθιδρύεται, επιπλέον, η δυνατότητα διεξαγωγής πλήρους αποδεικτικής διαδικασίας, με το διαιτητικό δικαστήριο να έχει την εξουσία να επιβάλει στα μέρη την προσκόμιση εγγράφων ή άλλων αποδεικτικών μέσων, ενώ ορίζονται περιοριστικά οι λόγοι ακύρωσης μίας διαιτητικής απόφασης, αποκλείοντας την επίκληση λόγου ακυρώσεως επί πράξεων ή παραλήψεων των συμμετεχόντων μερών. Τέλος, καθιερώνονται οι ελάχιστες προϋποθέσεις για την ίδρυση οργανισμών θεσμικής διαιτησίας στην Ελλάδα, μία, ομολογουμένως, καινοτομία του εθνικού πλαισίου η οποία στοχεύει στην ενιαία αντιμετώπιση και οργάνωση των θεσμικών διαιτησιών. Υπό το πρίσμα των ανωτέρω, καθίσταται σαφές ότι ο νέος νόμος συμβάλλει στη διαμόρφωση ενός ενιαίου ρυθμιστικού πλαισίου οργάνωσης και λειτουργίας της εμπορικής διαιτησίας, το οποίο ανταποκρίνεται στα διεθνή πρότυπα. Ως εκ τούτου, η εγγενής ευελιξία των εναλλακτικών μορφών επίλυσης διαφορών αλλά και ο διεθνής χαρακτήρας της εμπορικής διαιτησίας καθιστά την τελευταία πλέον ελκυστική μέθοδο επίλυσης διαφορών σχετιζόμενων με το

περιβάλλον και την κλιματική αλλαγή, συντελώντας στη διαμόρφωση ενός καταλλήλως διαμορφωμένου forum, ανταποκρινόμενου στις ιδιαιτερότητες του περιβαλλοντικού δικαίου. Πιο συγκεκριμένα, οι υποθέσεις που σχετίζονται με την κλιματική κρίση και το περιβαλλοντικό δίκαιο εν γένει δύνανται να διακριθούν σε απορρέουσες αφενός από την εφαρμοστέα περιβαλλοντική πολιτική και το εν ισχύι ρυθμιστικό πλαίσιο, αφετέρου από συμβατικές υποχρεώσεις συμφωνημένες μεταξύ των μερών. Πέραν των ανωτέρω και λαμβάνοντας υπόψη τη διαρκώς αυξανόμενη κοινωνική ευθύνη των επιχειρήσεων η οποία περιλαμβάνει – και απαιτεί – την υιοθέτηση βιώσιμων πρακτικών και τη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, εμφιλοχωρεί ο κίνδυνος παραπλανητικής προβολής πρακτικών υιοθετούμενων από εταιρείες, οι οποίες (πρακτικές) δήθεν συμβάλλουν στην μείωση του ανθρακικού τους αποτυπώματος και στην προώθηση φιλικών προς το περιβάλλον προϊόντων, υπηρεσιών και στρατηγικών εταιρικής διακυβέρνησης. Καθώς τέτοια φαινόμενα ουδόλως σπανίζουν σήμερα, γίνεται πλέον λόγος και για διαφορές πηγάζουσες από αντίστοιχες παραπλανητικές διαφημιστικές τακτικές. Εκ των ανωτέρω, οι υποθέσεις που μπορούν ευχερώς, επί του παρόντος, να αχθούν προς επίλυση ενώπιον του διαιτητικού δικαστηρίου περιορίζονται κυρίως σε εκείνες που απορρέουν από συμβατικές υποχρεώσεις των μερών, δεδομένου ότι και ο ίδιος ο θεσμός της διαιτησίας διαμορφώνεται εν τοις πράγμασι ως μία συμβατική υποχρέωση.

Αντί Επιλόγου Η διεθνής εμπορική διαιτησία δύναται να παράσχει ένα οργανωμένο forum για την επίλυση περιβαλλοντικών διαφορών, δεδομένου ότι δίδει στα συμβαλλόμενα μέρη την ευελιξία να επιλέξουν ένα διαιτητικό δικαστήριο εξοικειωμένο σε αντίστοιχες υποθέσεις απορρέουσες από την κλιματική κρίση και το περιβαλλοντικό δίκαιο εν γένει, εξασφαλίζει την ταχύτητα δικαιοδοτικής κρίσης και την εν δυνάμει εμπιστευτικότητα της διαδικασίας. Σε κάθε δε περίπτωση, το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο πόρρω απέχει από την διασφάλιση της δυνατότητας γενικευμένης εφαρμογής του θεσμού της διαιτησίας στο σύνολο των σχετικών διαφορών που άγονται προς εκδίκαση. Με γνώμονα, ωστόσο, τις ραγδαίες εξελίξεις τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και διεθνές επίπεδο προς την κατεύθυνση της βιώσιμης ανάπτυξης και τον περιορισμό της κλιματικής κρίσης, μπορεί ασφαλώς να πιθανολογηθεί αφενός ο επικείμενος πολλαπλασιασμός των περιβαλλοντικών διαφορών, αφετέρου η σταδιακή εδραίωση του θεσμού της διαιτησίας ως καταλλήλου μηχανισμού ικανού να συνδράμει στην αποτελεσματική δικαιοδοτική αποτίμηση των σχετικών διαφορών. ■ LAWYER _ 9

_COVER STORY

Gus Papamichalopoulos Senior Partner Chairman of the Management Committee

Ο ρόλος του μέντορα απαιτεί υπευθυνότητα, συνέπεια και ανθρώπινη προσέγγιση Σε μια διαφορετική, προσωπική συνέντευξη, ο Κωνσταντίνος (Gus) Παπαμιχαλόπουλος μοιράζεται τα πρώτα του βήματα στη δικηγορία δίπλα στον Κωνσταντίνο Κυριακίδη, την ενδιαφέρουσα πορεία του στον κλάδο της ενέργειας, αλλά και την ιδιαίτερη αξία που έχει για εκείνον η καθοδήγηση και υποστήριξη των νέων δικηγόρων τόσο στο ξεκίνημα, όσο και στη συνέχεια της επαγγελματικής τους σταδιοδρομίας. Της Αλεξάνδρας Βαρλά

10 _ LAWYER

Ξεκινήσατε την επαγγελματική σας πορεία ως ασκούμενος δικηγόρος στο τότε δικηγορικό γραφείο Κυριακίδης και Συνεργάτες. Πώς θα περιγράφατε τα πρώτα σας βήματα στη δικηγορία, αλλά και τη μετέπειτα εξέλιξή σας; Ξεκίνησα ως ασκούμενος δικηγόρος δίπλα σε έναν ιδιαίτερα ικανό και χαρισματικό δικηγόρο τον αείμνηστο Κωνσταντίνο Κ. Κυριακίδη (ΚΚ). Είναι δύσκολο ακόμα και σήμερα να σας περιγράψω το δέος που αισθάνθηκα από την πρώτη κιόλας στιγμή που πέρασα το κατώφλι του γραφείου, ένα βροχερό απόγευμα το Νοέμβριο του 1988, για την πρώτη μου συνάντηση μαζί του. Όσο περίμενα να με δεχθεί σκεφτόμουν τη συνέντευξη καθόσον δεν είχα καμία εμπειρία. Με υποδέχθηκε με πολλή ζεστασιά και αφού μου περιέγραψε εν γένει τις υποθέσεις που χειριζόταν το γραφείο μου έδωσε μια πρώτη εικόνα ως προς τις υποχρεώσεις μου. Κάθε λεπτό που πέρναγε με κυρίευε το άγχος για το αν θα τα κατάφερνα να ανταποκριθώ με όλα αυτά που μου περιέγραφε. Θυμάμαι ακόμα έντονα πολλές στιγμές εκείνης της πρώτης συνάντησης μαζί του. Αφού αστειεύθηκε στο τέλος για το ωράριο εργασίας σε ερώτηση δική μου, μου έκλεισε το μάτι και χαμογέλασε λέγοντάς μου «θα καταλάβεις πολύ γρήγορα το ωράριο μας». Αυτή ήταν η απαρχή της καριέρας μου λοιπόν, σε μια εποχή χωρίς κινητά, υπολογιστές, διαδίκτυο, όπου ο άνθρωπος είχε την κυρίαρχη θέση στο σύστημα και οι σχέσεις ήταν πραγματικές. Το γραφείο ήταν από τότε ιδιαίτερα αναγνωρισμένο και καταξιωμένο για το διεθνές πελατολόγιό του και είχε συμβάλει σε αυτό τόσο η συνεργασία του Κ.Κυριακίδη με το Λεωνίδα Κ. Γεωργόπουλο που ένωσαν τα γραφεία τους, αλλά και η σημαντική παρακαταθήκη του Κυριάκου Κ. Κυριακίδη τον οποίο πρόλαβα να γνωρίσω. Ο ΚΚ υπήρξε ο μέντορας μου από τα πρώτα μου βήματα. Με ενέπνευσε σε τόσο μεγάλο βαθμό ώστε τις εκάστοτε δυσκολίες που αντιμετώπισα ως νέος δικηγόρος να μπορώ να τις διαχειρίζομαι επιτυχώς και να προοδεύω με σταθερά βήματα. Με προέτρεπε συνεχώς να λειτουργώ αυθεντικά και συνθετικά. Η καθημερινή μου συνεργασία μαζί του αποδείχθηκε καταλυτική στο να αποκτήσω σταδιακά τις αναγκαίες δεξιότητες για να μπορώ να χειρίζομαι τις υποθέσεις που μου ανέθετε και να κτίζω γερά τις βάσεις που χρειαζόμουν για να μπορέσω μια μέρα να σταθώ στα πόδια μου και αντάξια δίπλα του ως συνεργάτης του γραφείου και να μπορέσω να εξελιχθώ. Φέρνω στη μνήμη μου αμέτρητες επαγγελματικές, αλλά και ανθρώπινες προσωπικές στιγμές, που έζησα μαζί του όλα τα χρόνια που ήταν κοντά μας. Η συμβολή αυτών των εμπειριών ήταν καταλυτική για την επαγγελματική μου εξέλιξη αλλά και την ενηλικίωση μου και σε αυτό που έγινα και είμαι σήμερα. Οι παραστάσεις που αποκόμισα από την στενή συνεργασία μαζί του και οι αρχές - αξίες με τις οποίες πορεύονταν είναι ανεξίτηλες και δεν σας κρύβω ότι είναι η πιο σημαντική παρακαταθήκη, όχι μόνο για μένα, αλλά και για όλους εμάς που είχαμε το προνόμιο να εργασθούμε δίπλα του. Σήμερα αυτές οι αρχές και αξίες έχουν ενσωματωθεί στο βασικό εταιρικό μας αφήγημα και μας ικανοποιεί ιδιαίτερα το γεγονός ότι αυτές επιβεβαιώθηκαν και διευρυνθήκαν με τη συμμετοχή της νέας γενιάς των δικηγόρων και εξακολουθούν να μας οδηγούν. Στην εποχή μου τα πρώτα βήματα ενός νέου δικηγόρου δεν ήταν μία εύκολη υπόθεση. Φυσικά δε νομίζω ότι υπάρχει γενιά που θα κατέθετε ότι και τα δικά τους πρώτα βήματα δεν ήταν δύσκολα. Υπήρχαν πάντα πολλοί άγνωστοι παράγοντες για τους

νέους δικηγόρους. Να επισημάνω ότι τα δικηγορικά γραφεία δεν είχαν οργανωθεί στα πρότυπα των μεγάλων δικηγορικών εταιρειών του εξωτερικού και παρέμεναν προσηλωμένα στην παλιά προσωπική-παραδοσιακή συνταγή. Να αναφέρω ότι η γενιά μου βρέθηκε στο μεταίχμιο του μετασχηματισμού και είναι η γενιά που υποστήριξε την κίνηση ίδρυσης της ένωσης ασκούμενων και νέων δικηγόρων, ένα δείγμα της αγωνίας μας για τις προκλήσεις που είχαμε να αντιμετωπίσουμε. Πιστεύω ότι όλοι μας διατηρούμε έντονα στη μνήμη μας τα πρώτα χρόνια της δικηγορίας μας. Πράγματι ήταν και για μένα μία διαδικασία απαιτητική, παρατεταμένης προσπάθειας και με αρκετή αγωνία για την επίτευξη ενός θετικού αποτελέσματος (άγνωστο αν θα επιτυγχάνονταν) που θα ήταν αντίστοιχο με την προσπάθεια που είχα καταβάλει, αλλά και τους στόχους που είχαμε θέσει. Δεν υπήρχαν περιθώρια για αργομισθίες - έπρεπε να δουλέψουμε πολύ σκληρά για να πετύχουμε στην καριέρα μας καθώς οι απαιτήσεις και προσδοκίες ήταν μεγάλες.

Θεωρώ πως είναι υποχρέωσή μας να βοηθήσουμε τη νέα γενιά των συναδέλφων μας που φιλοδοξούν να πετύχουν επαγγελματικά και να προαχθούν στις ανώτερες βαθμίδες Τεράστια ήταν η επιρροή και η συμβολή του ΚΚ ως προς ποια κατεύθυνση θα ακολουθούσα. Την εποχή εκείνη το να αποκτούσες πολύ νωρίς εξειδίκευση χωρίς να «περιπλανηθείς» και να «αναλωθείς» σε περισσότερους κλάδους δικαίου δεν αποτελούσε τη συνταγή της επιτυχίας, κάτι που δυστυχώς ενθαρρύνει η σημερινή εξέλιξη της δικηγορίας. Έτσι, ωθήθηκα στο να διευρύνω τη νομική μου παιδεία ώστε να μπορώ να έχω τη δυνατότητα να χειρισθώ σύνθετες εμπορικές υποθέσεις και εξαγορές και να εξειδικευθώ ως εμπορικολόγος που διεφάνη ότι μου ταίριαζε, λόγω και της αμερικανικής μου παιδείας. Επικεντρώθηκα και σε συμπληρωματικούς τομείς δικαίου όπως το εργατικό, το διοικητικό, το φορολογικό, την πνευματική ιδιοκτησία, το δίκαιο συμβάσεων έργου, καθώς επίσης επεκτάθηκα και στον τομέα των λογιστικών και των χρηματοοικονομικών. Επίσης, για ένα διάστημα εκτέθηκα και σε δικαστηριακή πρακτική κυρίως σε υποθέσεις εμπορικού και ενοχικού δικαίου. Παράλληλα, η καθημερινή μου συνεργασία μαζί του είχε ένα επιπλέον θετικό αντίκτυπο σε σχέση με την ανάπτυξη εκείνων των δεξιοτήτων (“soft skills”) που πρέπει να έχει ένας δικηγόρος που ασχολείται με το «δίκαιο των επιχειρήσεων». Μια από αυτές

LAWYER _ 11

_COVER STORY τις δεξιότητες ήταν η ικανότητα κατανόησης του επιχειρηματικού περιβάλλοντος στο οποίο λειτουργούσαν οι πελάτες μας. Σε αυτά αλλά και σε άλλα πολλά, η θήτευσή μου μαζί του ήταν ένα πολύ ακριβό μεταπτυχιακό! Οι υποθέσεις με τις οποίες ενεπλάκην είχαν θετικό πρόσημο για την ανέλιξη μου και, αν και ιδιαίτερα απαιτητικές, ήταν καθοριστικές για την ανάδειξη της επαγγελματικής μου ταυτότητας. Απέκτησα σημαντική έκθεση και εμπειρία καθόσον οι υποθέσεις αυτές σχετίζονταν με τα μεγάλα έργα υποδομής στη χώρα μας, όπως δημόσιοι διαγωνισμοί για συμβάσεις παραχώρησης, ιδιωτικοποιήσεις για την αξιοποίηση ακινήτων του δημοσίου, είσοδος στρατηγικών επενδυτών σε έργα υποδομής (π.χ στα δίκτυα πόλεων παροχής φυσικού αερίου, κ.α.) με τις ιδιωτικοποιήσεις νπιδ με την είσοδο στρατηγικών επενδυτών (π.χ. της ΕΑΒ και άλλων), αλλά και με την εισαγωγή πληθώρας εταιρειών στο ΧΑΑ (μεταξύ των οποίων της ΔΕΗ, ΕΥΔΑΠ, κλπ). Κατά περίπτωση, ο χειρισμός αυτών απαιτούσε να ταξιδεύουμε στο εξωτερικό τακτικά για συναντήσεις και διαπραγματεύσεις με διεθνείς οίκους ΧΣ. Θα μπορούσα να διηγηθώ πολλές ιστορίες από τις εμπειρίες που αποκόμισα από τις συναντήσεις αυτές και πιστεύω η νέα γενιά θα μπορούσε να αντλήσει πολλά και χρήσιμα συμπεράσματα. Προσπαθώ να αξιοποιώ την εμπειρία αυτή στα πλαίσια της εκπαίδευσης των νέων δικηγόρων και με ικανοποίηση βλέπω ότι υπάρχει ενδιαφέρον να ακούσουν και να επωφεληθούν από τις εμπειρίες αυτές. Στο απαιτητικό αυτό περιβάλλον, τόσο εγώ όσο και οι σημερινοί μου συνέταιροι της γενιάς μου, ανταμειφθήκαμε για την συνεισφορά μας στην ανοδική πορεία και εξέλιξη του γραφείου. Η μετέπειτα εξέλιξη μου ήρθε ως επιβράβευση και συνδέθηκε και με την μετεξέλιξη του γραφείου μας σε δικηγορική εταιρεία. Έτσι, το 1999 συμμετείχα ως ιδρυτής εταίρος στη νέα δικηγορική εταιρεία. Ήταν μεγάλη αναγνώριση η συμμετοχή μας ως ιδρυτές εταίροι στον μετασχηματισμό του γραφείου σε μία από τις μεγαλύτερες δικηγορικές εταιρείες. Έχοντας εξελιχθεί στη βάση αυτή θεωρώ πως είναι υποχρέωσή μας να βοηθήσουμε τη νέα γενιά των συναδέλφων μας που φιλοδοξούν να πετύχουν επαγγελματικά και να προαχθούν στις ανώτερες βαθμίδες. Παράλληλα, η στενή συνεργασία μου με τον ΚΚ από τα πρώτα βήματα μου είχε ένα τεράστιο θετικό αντίκτυπο σε μένα σχε-

Πιστεύω και υποστηρίζω την αξιοκρατία και δεν θεωρώ ότι μπορούμε να προοδεύουμε με «εξισωτική» αναγνώριση των ικανοτήτων των συνεργατών μας

τικά με την καλλιέργεια της δεξιότητας άσκησης συμμετοχικής διοίκησης. Η θήτευσή μου με τον ΚΚ από την πρώτη θητεία της Διαχειριστικής Επιτροπής (ΔΕ) με βοήθησε να αποκομίσω σημαντικά εφόδια και στον τομέα αυτό και να αντιληφθώ έγκαιρα την ευθύνη που έχουμε συμμετέχοντας στη διαχείριση των θεμάτων μιας δικηγορικής εταιρείας. Από τη θέση που έχω στη ΔΕ τα τελευταία χρόνια μπορώ να επιβεβαιώσω ότι είναι μια θέση ύψιστης ευθύνης, η οποία συνεπάγεται πολλές υποχρεώσεις καθόσον ενεργούμε ως θεματοφύλακες της φήμης μας και της κληρονομιάς που λάβαμε για λογαριασμό όλων των εταίρων μας και των συνεργατών μας. Στην εποχή μας πρέπει να διαθέτουμε διορατικότητα και ευελιξία ώστε να ανταποκρινόμαστε στις εκάστοτε μεταβαλλόμενες απαιτήσεις. Τι πυροδότησε την ενασχόλησή σας με τον κλάδο της ενέργειας και ποιες ήταν οι μεγαλύτερες προκλήσεις που κληθήκατε να διαχειριστείτε; Με τον κλάδο της ενέργειας ξεκίνησα να ασχολούμαι το 1996 όταν συμμετείχα ως νομικός σε ομάδα έργου που συγκροτήθηκε από διεθνή συμβουλευτική εταιρεία στον χώρο της ενέργειας και με τη συμμετοχή διεθνούς αναγνωρισμένου νομικού γραφείου και πολλών αξιόλογων στελεχών από τη ΔΕΗ και το ΥΒΕΤ. Αντικείμενο της εργασίας μας ήταν η ενσωμάτωση στην ελληνική έννομη τάξη της Κοινοτικής Οδηγίας 96/92/ΕΚ για την Απελευθέρωση της Αγοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας. Νωρίτερα το 1993 είχα εμπλακεί με τα πρώτα βήματα αποκρατικοποιήσεων ΔΕΚΟ και δη στο χώρο της ενέργειας (ΔΕΗ). Παράλληλα, ασχολήθηκα με τα νομικά ζητήματα που δημιουργούσε το νέο πλαίσιο λόγω του ανοίγματος της κοινής αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας στον ανταγωνισμό. Οι προκλήσεις που αντιμετώπισα τα πρώτα χρόνια της ενασχόλησης μου δεν προέρχονταν μόνο από το πολύ πρόσφατο τότε και ανώριμο κανονιστικό πλαίσιο που στην πραγματικότητα διεπλάθετο «εν τω γενέσθαι», αλλά και εν γένει από το πολύ επιθετικό επιχειρηματικό περιβάλλον καθόσον βιώναμε τη σταδιακή μετάβαση από μια κατάσταση περιορισμένου ανταγωνισμού σε συνθήκες πραγματικού ανταγωνισμού. Η αγορά είχε να αντιμετωπίσει σύνθετα ζητήματα για την υλοποίηση έργων στην παραγωγή η/ε, ενώ την ίδια στιγμή η τράπουλα ανακατεύονταν και οι νομικές λύσεις για τη διευθέτηση των νομικών ζητημάτων απλά δεν υπήρχαν ως προηγούμενο. Έχω πολλάκις μοιρασθεί με τους συνεργάτες μου τις προκλήσεις που έπρεπε να αντιμετωπίσω για να καταδείξω πόσο ενδιαφέρουσα είναι η απασχόληση με τη βιομηχανία της ενέργειας και την πολυποικιλότητα των θεμάτων που απαιτούσαν γνώσεις και δεξιότητες εν τη απουσία ενός «προηγούμενου». Αναφέρω, για παράδειγμα, την σύνταξη της πρώτης άδειας διανομής φυσικού αερίου (ΕΠΑ Αττικής), την πρώτη χρηματοδότηση χωρίς δικαίωμα αναγωγής των πρώτων αιολικών πάρκων, την αναμόρφωση του πρώτου PPA για λόγους χρηματοδότησης, την εκπροσώπηση του ΔΕΣΜΗΕ στην πρώτη ενεργειακή διαιτησία, την πώληση των πρώτων αιολικών πάρκων στην Ελλάδα, την νομική υποστήριξη για τη λήψη της άδειας για το πρώτο ΑΣΦΑ (TAP) στην Ελλάδα, τη λήψη της πρώτης άδειας εμπορίας ηλεκτρισμού (ENRON) και άλλες πολλές υποθέσεις που είχαν το στοιχείο της πρωτοτυπίας και δυστυχώς δεν μπορώ να τις απαριθμήσω όλες. Το 2021 γιορτάσαμε 25 χρόνια Ενέργεια & Υποδομές και επιμεληθήκαμε με την πολύτιμη συνδρομή των συνεργατών μου

12 _ LAWYER

μια ειδική επετειακή έκδοση αφιερωμένη στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Πόσο κρίσιμος είναι, κατά τη γνώμη σας, ο μέντορας για έναν νέο δικηγόρο; Έχετε αναλάβει ο ίδιος ποτέ αυτόν τον ρόλο; Ο ρόλος του μέντορα είναι μία σημαντική παράμετρος για την «εξέλιξη» ενός δικηγόρου και, όπως καταλαβαίνετε, δεν θα μπορούσα να μην προσυπογράψω τη σημασία της. Έχοντας ο ίδιος βιώσει πόσο με βοήθησε η καθοδήγηση που είχα, πιστεύω πως η ανάληψη αυτού του ρόλου, για όσους μπορούν να τον αναλάβουν, είναι μια πολύτιμη συνεισφορά αλλά απαιτεί παράλληλα υπευθυνότητα, αφοσίωση, συνέπεια, ανθρώπινη προσέγγιση και ενασχόληση σε καθημερινή βάση. Τον ρόλο αυτόν πράγματι τον έχω αναλάβει πολλές φορές και εξακολουθεί να είναι στις προτεραιότητές μου παρά το απαιτητικό μου πρόγραμμα. Μετά από 33 χρόνια δικηγορίας μπορώ να σας πω ότι η μεγαλύτερη ικανοποίηση που παίρνω είναι όταν διαπιστώνω ότι μπόρεσα να βοηθήσω ουσιαστικά έναν νέο συνάδελφο στο ξεκίνημα της καριέρας του και να τον βλέπω να προοδεύει. Πρόσφατα μας αποχαιρέτησε μία νεαρή συνάδελφός μας που, μετά την ολοκλήρωση της άσκησής της μαζί μας και έχοντας δουλέψει ένα χρόνο ως δικηγόρος στην ομάδα μας, αποφάσισε να πραγματοποιήσει ένα μεταπτυχιακό στο εξωτερικό. Την περιμένουμε να επιστρέψει για να τη δούμε να προοδεύει κοντά μας. Έτυχε να γνωρίσω και νέους συναδέλφους που δεν είχαν επωφεληθεί στο ξεκίνημά τους από μία ουσιαστική καθοδήγηση. Στην εταιρεία μας, ωστόσο, είναι στις προτεραιότητες μας να τους εντάξουμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Καταλαβαίνω ότι έχουν ιδιαίτερη σημασία για εσάς η αυθεντικότητα και το ήθος στους ανθρώπους. Με ποιες αξίες πορεύεστε και ποια είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που αναζητάτε στους συνεργάτες σας; Από τους συνεργάτες μου αποζητώ ό,τι λογικά θα ανέμεναν να εισπράξουν και από εμένα στα πλαίσια μιας καλής και ισορροπημένης επαγγελματικής συνεργασίας. Θα έλεγα, ενδεικτικά, ειλικρίνεια, εμπιστευτικότητα, εργατικότητα, ήθος, ομαδικό πνεύμα και συνέπεια. Να προσθέσω ότι για μένα είναι σημαντικό να αντιλαμβάνονται το περιβάλλον στο οποίο εργάζονται. Πιστεύω ότι ακόμα και το καλό και έξυπνο χιούμορ επιβάλλεται γιατί μας βοηθάει να χαλαρώνουμε στη δουλειά και είναι κάτι που το έχω υιοθετήσει και δε διστάζω να κάνω χιούμορ σε διάφορες στιγμές της ημέρας με τους συνεργάτες μας. Πιστεύω και υποστηρίζω την αξιοκρατία και δεν θεωρώ ότι μπορούμε να προοδεύουμε με «εξισωτική» αναγνώριση των ικανοτήτων των συνεργατών μας. Επίσης, η ομαδικότητα έχει πολλή μεγάλη σημασία και την ενθαρρύνω για τη σωστή διαχείριση των υποθέσεων και την ισότιμη συμμετοχή όλων. Η εταιρεία μας έχει επιδείξει σοβαρό έργο στη διαχείριση των ανθρώπων μας και των προσδοκιών τους. Είναι μία διαρκής και δύσκολη άσκηση και απαιτεί πολύ μεγάλη προσήλωση για τη σωστή διαχείριση αλλά και συνεχή προσαρμοστικότητα. Έχουμε την ευθύνη να εντάξουμε τη νέα γενιά και δεν μπορούμε να την αντιμετωπίζουμε με αυτά που γνωρίζαμε ή νομίζαμε ότι ήταν σωστά, και να τα επιβάλλουμε ως το σωστό μοντέλο. Στην Εταιρεία μας έχουμε σε πρώτη προτεραιότητα τον συνεργάτη μας ως «άνθρωπο» γιατί αυτός είναι ο ακρογωνιαίος λίθος.

Είμαι πολύ ευχαριστημένος από όλους τους συνεργάτες μου και η μέριμνά μας είναι να προσφέρουμε ένα άριστο επαγγελματικό περιβάλλον και μια προοπτική εξέλιξης. Ήδη σήμερα έχουν ενταχθεί αρκετοί νέοι εταίροι και είναι υποχρέωσή μας να συνεχίσουμε να εργαζόμαστε προς αυτήν την κατεύθυνση, όπως έπραξαν και οι μέντορες μας στη δική μας περίπτωση. Κλείνοντας, ας μιλήσουμε για τις διακρίσεις. Πώς τις αξιολογείτε και ποιος πιστεύετε ότι είναι ο ρόλος τους στην πορεία μιας επιτυχημένης δικηγορικής εταιρείας; Οι διακρίσεις για ένα δικηγόρο και κατά επέκταση, για μια δικηγορική εταιρεία, αποτελούν αναμφισβήτητα μια ηθική επιβράβευση και ένα εργαλείο διαφήμισης για το «καλώς έχειν». Ενώ είναι πραγματικά δύσκολο να αποσπάσεις τη θετική γνώμη από την ιδιαίτερα απαιτητική αγορά των νομικών υπηρεσιών (τους πελάτες), άλλο τόσο δύσκολο είναι και να τη διατηρήσεις καθόλη τη διάρκεια της καριέρας σου. Αυτό απαιτεί να συνεχίζεις να επενδύεις, να εξελίσσεσαι και να πρωτοπορείς. Πιστεύω ότι μία διάκριση είναι συνηρτημένη με τον χρόνο και έρχεται στη σωστή χρονική στιγμή όταν είσαι έτοιμος. Αυτή θα επισυμβεί όταν μπορείς να πεις τη γνώμη σου και υπάρχει ακροατήριο που θέλει να την ακούσει. Εδώ και δεκαετίες λειτουργούν στο εξωτερικό εταιρίες ως «αξιολογητές» των υπηρεσιών μας στη βάσει της ανατροφοδότησης που λαμβάνουν από τους πελάτες μας. Είναι μια διεθνής «βιομηχανία» που επεξεργάζεται τις πληροφορίες που οι ίδιοι οι δικηγόροι παρέχουν. Είναι ένα ακόμα εργαλείο για την ανεύρεση ενός δικηγόρου βάσει της εξειδίκευσής του. Αλλά δεν είναι και το μοναδικό. Για παράδειγμα οι μακροχρόνιες συνεργασίες με δίκτυα διεθνών δικηγορικών εταιρειών συμβάλλουν στην επιτυχημένη πορεία των εργασιών μας. Ανεξάρτητα λοιπόν των όποιων διακρίσεων, οι πελάτες μας κρίνουν για το επίπεδο των υπηρεσιών μας τη δεδομένη χρονική στιγμή και δεν επαναπαύονται στις διακρίσεις. Κρινόμαστε καθημερινά από τους πελάτες μας ενώ οι «διακρίσεις» αφορούν το παρελθόν. Η διάκριση είναι πράγματι μία «εγγύηση» για τον πελάτη που μπορεί ωστόσο να «καταπέσει» ανά πάσα στιγμή αν δεν είναι ικανοποιημένος από τις υπηρεσίες μας. ■

13 _ LAWYER

_BACK COVER STORY

Η κανονιστική συμμόρφωση επαναπροσδιορίζει τη λειτουργία του εσωτερικού νομικού συμβούλου Σε μια περίοδο όπου η ενέργεια μονοπωλεί το ενδιαφέρον επιχειρήσεων και καταναλωτών, ο Διευθυντής Νομικών Υπηρεσιών & Κανονιστικής Συμμόρφωσης των Εταιρειών ΗΡΩΝ, Παναγιώτης Αλεξανδράκης, μας μιλά για τις προκλήσεις που αναμένονται στο ενεργειακό τοπίο τα επόμενα χρόνια, τον ρόλο του νομικού τμήματος στην επίτευξη της πράσινης μετάβασης, την αλληλεπίδραση της κανονιστικής συμμόρφωσης με τον ρόλο του δικηγόρου, αλλά και τα «συστατικά» για την καλή λειτουργία μιας ομάδας. Της Αλεξάνδρας Βαρλά Πείτε μας λίγα λόγια για εσάς και την επαγγελματική σας διαδρομή. Ποια ήταν τα πρώτα σας βήματα στη δικηγορία και πώς προέκυψε η ενασχόλησή σας με την αγορά της ενέργειας; Μετά τις Πτυχιακές μου Σπουδές (Maîtrise) στη Γκρενόμπλ (Université Pierre Mendès France – Grenoble II) (1987-1991), ακολούθησε το πρώτο μου Μεταπτυχιακό (D.E.A.) στο Δίκαιο των Επιχειρήσεων (Droit des Affaires) από το Université Paris-Panthéon-Assas / Paris II, France (19911992). Στη συνέχεια, από ακαδημαϊκής πλευράς, απέκτησα τον δεύτερο Μεταπτυχιακό μου τίτλο, ήτοι M.Sc. in Business Studies for Law Practitioners (με Διάκριση) από το ALBA (Athens Laboratory of Business Administration) (19992001). Σε επαγγελματικό επίπεδο, μετά την Δικηγορική μου Άσκηση και τις πρώτες προσπάθειες στην ελεύθερη δικηγορία, ήρθε ένα μεγάλο σχολείο της πράξης: ο Όμιλος Εταιρειών Θεοχαράκη (1997-2005) και δη η επαγγελματική μου παρουσία δίπλα σε έναν πολύ σπουδαίο Έλληνα, επιχειρηματία και ζωγράφο, τον κ. Βασίλη Θεοχαράκη, τον οποίο πάντα θα τιμώ για την στήριξή του στα πρώτα ουσιαστικά επαγγελματικά μου βήματα. Στη συνέχεια, ακολούθησε η απόκτηση της ιδιότητος του δικηγόρου και στην Κύπρο (Δικηγορικός Σύλλογος Λευκωσίας) το 2005 και η συνεργασία μου με την G4S (2005-2009). Αμέσως μετά, στις αρχές του 2010, ξεκινά το υπέροχο ταξίδι μου στο χώρο της ενέργειας, με την ευκαιρία που μου έδωσε ο Όμιλος Εταιρειών ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ και δη δύο άνθρωποι που πάντα θα ευχαριστώ για τις πολύωρες τότε συναντήσεις μας για το ενδιαφέρον συνεργασίας που

είχα εκδηλώσει και τελικά για τη θετική τους αξιολόγηση και την εμπιστοσύνη που μου επέδειξαν, ο κ. Άγγελος Μπενόπουλος, Εκτελεστικός Αντιπρόεδρος και νυν Εντεταλμένος Σύμβουλος του Ομίλου ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ, ο οποίος είχε την ευθύνη για τη στελέχωση του Ομίλου σε επίπεδο ανώτατης διοίκησης και η Κα Δήμητρα Χατζηαρσενίου, Head of Legal Department της ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ και Εταιρική Γραμματέας ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ & ΤΕΡΝΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ, «ανοίγοντάς μου την πόρτα» για τον διορισμό μου στη θέση του Νομικού Συμβούλου & Εταιρικού Γραμματέα των εταιρειών ΗΡΩΝ. Ευτύχησα λοιπόν να βρεθώ, την «κατάλληλη στιγμή» στο «κατάλληλο μέρος»: εισήλθα στην αγορά της ενέργειας όταν περίπου ξεκινούσε την «απελευθέρωσή» της και όταν ένας παγκόσμιος παίκτης του χώρου της ενέργειας, η GAZ DE FRANCE SUEZ (νυν ENGIE) είχε αποφασίσει (2009) να επενδύσει, αποκτώντας το 50% του μετοχικού κεφαλαίου των εταιρειών ενέργειας ΗΡΩΝ του ταχύτατα αναπτυσσόμενου Ελληνικού Ομίλου Εταιρειών ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ με έντονη εξωστρέφεια και πλήθος διαφορετικών δραστηριοτήτων. Σήμερα κατέχω τη θέση του Διευθυντή Νομικών Υπηρεσιών ΗΡΩΝ, του Υπεύθυνου Κανονιστικής Συμμόρφωσης ΗΡΩΝ (Πιστοποιημένος Compliance Officer από την TÜV AUSTRIA HELLAS από το 2022) και του Εταιρικού Γραμματέα ΗΡΩΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ Α.Ε. & ΗΡΩΝ ΙΙ ΒΟΙΩΤΙΑΣ Α.Ε., θυγατρικές πλέον κατά 100% του Ομίλου ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ. Θα ξεχωρίζατε κάποιο «ορόσημο» στην μέχρι τώρα πορεία σας; Τη συμμετοχή στη διοικητική ομάδα του ΗΡΩΝα, με το «κτίσιμο», πέραν των άλλων, της Διεύθυνσης Νομικών Υπηρεσιών

14 _ LAWYER

Χαρίλαος Παναγιώτης Βασιλογεώργης Αλεξανδράκης Διαχειριστής Διευθυντής Εταίρος Νομικών Υπηρεσιών «Βασιλογεώργης & Κανονιστικής και Συνεργάτες» Συμμόρφωσης ΗΡΩΝ

ΗΡΩΝ «εκ του μηδενός» με υπερεντατική προσωπική δουλειά, απόλυτη εμπιστοσύνη και στήριξη από τη Διοίκηση, τεράστια αποθέματα αντοχής και περιβάλλον απόλυτης επαγγελματικής «μοναξιάς» αφού από το 2010 έως το τέλος του 2017 ήμουν ο μόνος δικηγόρος των εταιρειών ΗΡΩΝ, ήτοι των ΗΡΩΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ Α.Ε., (πρώην ΗΡΩΝ ΘΕΡΜΟΗΛΕΚΤΡΙΚΗ Α.Ε.) & ΗΡΩΝ ΙΙ ΒΟΙΩΤΙΑΣ Α.Ε., πλέον και με τις θυγατρικές αυτών στην Ελλάδα, στην Κύπρο, την Αλβανία, τη Σερβία, τη Βουλγαρία και την Β. Μακεδονία (σύντομα και σε άλλες χώρες). Σκεφθείτε ότι όταν ήρθα στον ΗΡΩΝα είμασταν λιγότεροι από 15 άτομα («διοικητικοί») και σήμερα πλησιάζουμε τους 250(!) μόνο στα γραφεία της Αθήνας ενώ δεν είχαμε πελάτες λιανικής στην προμήθεια ηλεκτρικής ενέργειας και σήμερα αριθμούμε πάνω από 315.000 πελάτες στην ηλεκτρική ενέργεια και 25.000 πελάτες στο φυσικό αέριο! Από το τέλος του 2017 και μετά, εξαιρετικοί συνάδελφοι ήλθαν σιγά-σιγά δίπλα

μου, η Κατερίνα Ζερβομπεάκου, ο Ανδρέας Σακελλαρόπουλος και πιο πρόσφατα η Μαρία Τσαμπά και η Χριστίνα Λάγιου, μαζί με την ασκούμενη συνάδελφο Ιωάννα Στογιαννάρη, για να φτιάξουμε μαζί την «ομάδα» που έχουμε σήμερα, συναδέλφους που ευχαριστώ από καρδιάς, προσωπικά, για την καθημερινή προσπάθειά τους. (201) Ποια θεωρείτε ότι θα είναι η μεγαλύτερη πρόκληση στην αγορά της ενέργειας τα επόμενα χρόνια; Πολύ σημαντική αλλά και ταυτόχρονα δύσκολη ερώτηση! Θα επιλέξω να αναφερθώ σε δύο κρίσιμα ζητήματα: Αφ’ ενός στην αποκατάσταση της «ενεργειακής ειρήνης» μετά την «ενεργειακή κρίση», η οποία ξεκίνησε πριν ακόμα από τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, και πρέπει να επισημανθεί ότι, δυστυχώς, η συνέχιση του πολέμου εγκυμονεί κινδύνους για το διεθνές ενεργειακό σύστημα και την παγκόσμια

LAWYER _ 15

_BACK COVER STORY οικονομία, με προφανείς κοινωνικές συνέπειες. Και επειδή, εχθρός του κακού μπορεί να αποδειχθεί το χειρότερο, ευελπιστώ ότι η κρίση που μόλις ξέσπασε στη Μέση Ανατολή δεν θα επιτείνει, πόσο μάλλον χειροτερεύσει, την ενεργειακή κρίση! Αφ’ ετέρου (κυρίως) η αποθήκευση της ενέργειας, καθώς, ειδικά στην Ελλάδα δεν υπάρχουν επαρκείς υποδομές αποθήκευσης φυσικού αερίου και άλλων μορφών ενέργειας. Με δεδομένο ότι οι αγορές ενέργειας λειτουργούν δυναμικά, η δυνατότητα αποθήκευσης μπορεί να μειώσει τις τιμές όταν δημιουργούνται συνθήκες ανόδου, κάτι που θα έχει τεράστια αξία για τους καταναλωτές και την οικονομία της χώρας. Στο σημείο αυτό θα χαρακτήριζα ως μεγάλης (έως κομβικής) σημασίας το σχέδιο της υπόγειας αποθήκης φυσικού αερίου στην Καβάλα δεδομένου ότι για την Ελλάδα δημιουργείται μια σημαντική ευκαιρία καθώς αναβαθμίζεται ο ρόλος της αφού, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, μπορούν να δημιουργηθούν στη χώρα μας, σταθμοί αεριοποίησης του υγροποιημένου φυσικού αερίου. Ποια είναι η συμβολή του νομικού τμήματος στην επίτευξη της πράσινης μετάβασης στις εταιρείες ΗΡΩΝ; Η Διεύθυνση Νομικών Υπηρεσιών μας μπορεί κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως «trusted business partner ΗΡΩΝ»! Μέσω της αδιάλειπτης (24/7!) συνεργασίας με όλες τις διευθύνσεις των Εταιρειών ΗΡΩΝ αλλά και με την μητρική μας εταιρεία ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ ΑΕ και τις κεντροποιημένες υπηρεσίες της, με εξαιρετικά ποιοτικούς συναδέλφους, «εκπαιδευτήκαμε» και συνεχίζουμε να «εκπαιδευόμαστε» να σκεφτόμαστε ως μηχανικοί, οικονομολόγοι, marketeers κ.ο.κ. ενώ προσπαθούμε να «εκπαιδεύουμε» τους μη-νομικούς συναδέλφους μας, να «σκέφτονται», στο βαθμό που απαιτείται, ως νομικοί σύμβουλοι, ώστε να επιτυγχάνεται το βέλτιστο αποτέλεσμα για τις Εταιρείες ΗΡΩΝ, τις θυγατρικές αυτών καθώς και τους μετόχους τους ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ Α.Ε. & ΤΕΡΝΑ Α.Ε.. Επικεντρώνοντας τώρα στα πλέον «πράσινα projects», θα επισημάνω δύο από αυτά: (α) τις συμβάσεις πώλησης ενέργειας (Power Purchase Agreements - PPAs), με τις οποίες η ΗΡΩΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ Α.Ε. υπό την ιδιότητα του Προμηθευτή και η Optimus Energy, θυγατρική της ΗΡΩΝ ΙΙ ΒΟΙΩΤΙΑΣ Α.Ε., υπό την ιδιότητα του μεγαλύτερου Φορέα Σωρευτικής Εκπροσώπησης (ΦοΣΕ) στην Ελληνική αγορά, υλοποιούν συμβάσεις δίνοντας εξατομικευμένες λύσεις πράσινης ενέργειας και παρέχοντας ανταγωνιστικότερο και προβλέψιμο κόστος ενέργειας

Η κανονιστική συμμόρφωση εξελίσσεται πλέον σταδιακά σε χώρο επαναδιατύπωσης της λειτουργίας του νομικού/δικηγόρου

σε ενεργοβόρους βιομηχανικούς και εμπορικούς καταναλωτές και (β) το μοναδικό στην Ελληνική αγορά Πρόγραμμα ΗΡΩΝ ΕΝ.Α. (τα αρχικά των λέξεων: Ενεργειακή Ανεξαρτησία), στο οποίο είχα την χαρά και την τιμή να συμμετάσχω ως μέλος της Ομάδας Εργασίας από την πρώτη στιγμή που ξεκίνησε, στις αρχές του 2020 ως ιδέα του Προέδρου Δ.Σ. των Εταιρειών ΗΡΩΝ και γκουρού της ενέργειας στην Ελλάδα κ. Γεωργίου Κούβαρη, του πιο δυνατού «problem solver» που έχω γνωρίσει: με απλά λόγια του Προγράμματος που δίνει, από τις αρχές του 2021, την ευκαιρία στον Έλληνα καταναλωτή, με τη συμμετοχή του, να «αποκτήσει» ένα τμήμα παραγωγής ενέργειας από τα φωτοβολταϊκά πάρκα του ΗΡΩΝΑ και της ΤΕΡΝΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ για 20 χρόνια και να γίνει ένα είδος «prosumer» (producer – consumer). Χωρίς να χρειάζεται να έχει δική του ταράτσα, ούτε να μπλέξει με πολύχρονες διαδικασίες μελέτης και εγκατάστασης φωτοβολταϊκού στη στέγη του σπιτιού του ή της επιχείρησής του! Με το νομικό πλαίσιο πλήρως εγκατεστημένο και επικαιροποιούμενο όποτε αυτό απαιτείται, αφού το Πρόγραμμα ΕΝ.Α. είναι δυναμικό και εξελίσσεται συνέχεια, η αξία (σε €) της παραγόμενης ενέργειας εμφανίζεται ως έκπτωση στο λογαριασμό του καταναλωτή. Ενδεικτικά και μόνον, θα αναφέρω ότι για το 2023, η συμμετοχή στο Πρόγραμμα ΗΡΩΝ ΕΝ.Α. προβλέπεται να έχει «απόδοση» περίπου 22%. “Last but not least”: με τη συμμετοχή στο Πρόγραμμα ΕΝ.Α., ο καταναλωτής μειώνει το περιβαλλοντικό του αποτύπωμα και συμμετέχει ενεργά στην παγκόσμια επανάσταση της καθαρής ενέργειας! Πιστεύετε ότι ο κλάδος της δικηγορίας μπορεί να συμβάλει πρακτικά στην Κανονιστική Συμμόρφωση; Μιλήστε μας για την προσωπική σας εμπλοκή σας όπως και για την εμπλοκή του νομικού τμήματος γενικότερα Η κανονιστική συμμόρφωση, με όλο και πιο συχνές νομοθετικές παρεμβάσεις σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο, που ενσωματώνει πλέον την επιχειρηματική ακεραιότητα και την εταιρική διακυβέρνηση, την καταπολέμηση του Ξεπλύματος Χρήματος & Χρηματοδότησης της Τρομοκρατίας – Anti Money Laundering (AML), την προστασία καταναλωτών & επενδυτών, την φοροδιαφυγή και την φοροαποφυγή, τη σύγκρουση συμφερόντων, τον Κώδικα Ηθικής & Δεοντολογίας, τις καταγγελίες δυσλειτουργιών (Whistleblowing), την βία και παρενόχληση στην εργασία, τα ζητήματα ESG (Environmental, Social & Governance), την επεξεργασία Προσωπικών Δεδομένων, σχηματίζει ένα πυκνό νομοθετικό πλέγμα, που αφ’ ενός διασφαλίζει μία διαφανή και υγιή εταιρική δραστηριότητα και αφ’ ετέρου απαιτεί ειδική γνώση, συνεχή παρακολούθηση και συνολικότερο συντονισμό. Και μάλιστα, όλα τα ανωτέρω επιβάλλονται σε τέτοιο βαθμό, ώστε ο Υπεύθυνος Κανονιστικής Συμμόρφωσης να θεωρείται πλέον «στρατηγικός εταίρος στην εταιρική διακυβέρνηση», η δε κανονιστική συμμόρφωση να διαδραματίζει αντίστοιχα στρατηγικό ρόλο στην αναζήτηση αξίας στον οργανισμό/επιχείρηση. Η λογική της κανονιστικής συμμόρφωσης στοχεύει όχι μόνο στο να γίνεται σεβαστή η νομιμότητα, αλλά και (ιδίως πλέον) στην ενίσχυση της αξίας του εκάστοτε οργανισμού. Στη διαμόρφωση δηλαδή ενός επιχειρησιακού περιβάλλοντος που θα ενισχύει την καλή φήμη της επιχείρησης, καθιστώντας την έτσι ελκυστική σε

16 _ LAWYER

εταιρικές συνεργασίες, σε χρηματοδότηση ή και χώρο εργασίας ιδιαίτερα ταλαντούχων ανθρώπων. Ενώ, λοιπόν, η κανονιστική συμμόρφωση ξεκίνησε με μία, μάλλον, νομικά αμυντική λογική -ακόμη και όταν η έννοια επεκτάθηκε στη δεοντολογία, τα ethics- εξελίσσεται πλέον σταδιακά σε χώρο επαναδιατύπωσης της λειτουργίας του νομικού/δικηγόρου. Επισημαίνοντας για μία ακόμη φορά το πόσο τυχερό θεωρώ τον εαυτό μου που τα τελευταία 13,5 χρόνια είμαι νομικός σύμβουλος/δικηγόρος/εταιρικός γραμματέας των Εταιρειών ΗΡΩΝ, από το Ιούνιο του 2013, όταν η Κανονιστική Συμμόρφωση δεν ήταν καν στο radar των περισσότερων επιχειρήσεων, ορίστηκα Compliance Officer των εταιρειών ΗΡΩΝ. Από τον Οκτώβριο του 2021 έως τον Μάρτιο του 2023 διετέλεσα Υπεύθυνος Κανονιστικής Συμμόρφωσης και Μέλος της Επιτροπής Κανονιστικής Συμμόρφωσης της (εισηγμένης στο Χρηματιστήριο Αθηνών) ΤΕΡΝΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ Α.Β.Ε.Τ.Ε. Από τον 7/2022 είμαι Πιστοποιημένος ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΝΟΝΙΣΤΙΚΗΣ ΣΥΜΜΟΡΦΩΣΗΣ (Compliance Officer) από την ΤÜV AUSTRIA. Όντας απολύτως πεπεισμένος ότι η κανονιστική συμμόρφωση επαναπροσδιορίζει τη λειτουργία, σε κάθε περίπτωση, του εσωτερικού νομικού συμβούλου, εμπλέκω βαθμιαία όλο και περισσότερα μέλη της νομικής ομάδας στο project «Κανονιστική Συμμόρφωση ΗΡΩΝ» δοθέντος ότι από το 2022 οι εταιρείες ΗΡΩΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ Α.Ε. και ΗΡΩΝ ΙΙ ΒΟΙΩΤΙΑΣ Α.Ε. αποτελούν Σημαντικές Θυγατρικές της εισηγμένης στο Χρηματιστήριο Αθηνών, ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ Α.Ε., οι οποίες βάσει του N. 4706/2020 (A’ 136/17.07.2020) για την «εταιρική διακυβέρνηση ανωνύμων εταιρειών» έχουν αυξημένες υποχρεώσεις κανονιστικής συμμόρφωσης. Περιγράψτε μας μια τυπική μέρα με την ομάδα σας στο νομικό τμήμα. Πώς οργανώνετε την εργασία σας; Υπάρχει κάποια καινοτόμος πρακτική που θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; Θα μου επιτρέψετε να επισημάνω ότι η Διεύθυνση Νομικών Υπηρεσιών μας έχει πάρει διαζύγιο και μάλιστα όχι ακριβώς αυτό που θα χαρακτηρίζαμε ως «συναινετικό», με την έννοια της «τυπικής ημέρας»! Όντας σε συνεχή διάδραση με όλες τις Διευθύνσεις των Εταιρειών ΗΡΩΝ και των θυγατρικών αυτών, έχουμε την «υποχρέωση» να αντιμετωπίζουμε καθημερινά ερωτήσεις, αιτήματα, προκλήσεις που αφορούν ευρύτατο φάσμα τομέων του δικαίου και μάλιστα με όσο το δυνατόν πιο «επιχειρηματική» ματιά. Κάθε Δευτέρα ή γενικά την πρώτη εργάσιμη ημέρα της εβδομάδος, οργανώνω μία συνάντηση «ανακεφαλαίωσης και προγραμματισμού εργασιών» της Διεύθυνσης, παρουσιάζοντας η/ο κάθε συνάδελφος τις υποθέσεις με τις οποίες ασχολείται και προσπαθώντας να προγραμματίσουμε τις εργασίες της Διεύθυνσης για την εβδομάδα που ξεκινά, τις περισσότερες φορές, μέχρι να τελειώσουμε τη σύσκεψή μας, έχουν προκύψει νέες προτεραιότητες που αναιρούν ή τουλάχιστον αλλάζουν τη σειρά των προηγουμένων! But that’s (a lawyer’s) life! Σε κάθε περίπτωση όμως, για την οργάνωση της εργασίας μας, έχουμε «επιβάλλει» -και οφείλω να ομολογήσω ότι τηρείται σε πολύ μεγάλο βαθμό (πάντα με περιθώρια βελτίωσης!)- την υποβολή γραπτών ερωτημάτων/αιτημάτων (μέσω email) από τις υπόλοιπες Διευθύνσεις των Εταιρειών μας με απαραίτητη (“sine qua non”!) τη δήλωση επιθυμητής

Το βασικότερο «συστατικό» για την επιτυχημένη οργάνωση της εργασίας της Διεύθυνσης Νομικών Υπηρεσιών μας είναι η χημεία των μελών της ομάδος ημερομηνίας παράδοσης από τον εκάστοτε αιτούντα. Όμως το «βασικότερο συστατικό» για την επιτυχημένη οργάνωση της εργασίας της Διεύθυνσης Νομικών Υπηρεσιών μας, (όπως πιστεύω και όλων των νομικών τμημάτων, απανταχού της γης!) είναι η χημεία των μελών της ομάδος όπως και γενικότερα η χημεία, η ομαδικότητα και το καλό πνεύμα συνεργασίας με όλα τα τμήματα των Εταιρειών μας και το (πλήρως κατηρτισμένο, εξαιρετικά έμπειρο και προπαντός, αξιοθαύμαστα ψύχραιμο) top management (Γενικός Διευθυντής κ. Λουκάς Δημητρίου)! Εμείς, ως ΗΡΩΝ, τα έχουμε όλα - αλλά ας επικεντρωθούμε στη Διεύθυνση Νομικών Υπηρεσιών: εδώ εκτιμώ ότι η απόλυτη ευθύνη, τα σωστά και τα σφάλματα είναι όλα δικά μου! Για την ενίσχυση της ομαδικότητας, προσπαθώ να εμπλέκω τουλάχιστον δύο συναδέλφους ανά υπόθεση. Ο σχεδιασμός μου κατατείνει στο «όλοι μπορούν να ασχολούνται με όλα»! Να έχουν την δυνατότητα όλοι να αναπληρώνουν όλους - έτσι η ομάδα δεν εμφανίζει κενά όταν υπάρχουν απουσίες! Και επίσης, έτσι όλοι μπορούν να εργαστούν συμπληρωματικά με όλους! Κριτήρια για να μπορεί να επιτευχθεί αυτός ο σχεδιασμός, αν και οφείλει να είναι απόλυτα δυναμικός: η σωστή αρχική επιλογή συνεργατών και η (προσπάθεια για) συνεχή παρουσία μου δίπλα στους συνεργάτες μου. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του νομικού συμβούλου για να είναι μέλος της ομάδας μας; Δεν θα σταθώ στα καθαρά νομικά, τα οποία είναι όλα αυτονόητα πέραν ίσως της γνώσης του δικαίου της ενέργειας, το οποίο είναι πάντοτε επιθυμητό. Προτιμώ να σταθώ περισσότερο στα «προσωπικά», στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των συνεργατών μου, τα οποία θεωρώ ότι είναι πολύ σημαντικότερα των νομικών! Είναι λοιπόν η διάθεση για δουλειά, η πρόθεση για ένταξη στο εταιρικό περιβάλλον ΗΡΩΝ και ευρύτερα του Ομίλου ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ, η ομαδικότητα, η συναδελφικότητα, η συνδυαστική αλλά και αναλυτική σκέψη, η φυσική αντοχή, η καλή διαχείριση του χρόνου και, όσο και εάν φανεί παράξενο ενδεχομένως, η καλή αίσθηση του χιούμορ! Για να κλείσουμε ευχάριστα την παρούσα συνέντευξη για την οποία σας ευχαριστώ θερμά, θα ήθελα να επισημάνω πώς θεωρώ πολύ χρήσιμο, με την ένταση που διακρίνει την καθημερινότητά μας, να μπορούμε να ξεπερνάμε όλοι μαζί τις καταστάσεις που δεν είναι πάντοτε ευχάριστες, με ένα αστείο, που θα απαντηθεί με ένα άλλο αστείο και θα «αποσυμπιέσει» το βαρύ κλίμα που μπορεί να δημιουργείται στη διάρκεια της ημέρας (ενίοτε και της νύχτας…). ■

LAWYER _ 17

Η στρατηγική της ΕΕ για την παγκόσμια υγεία: Τα μαθήματα της πανδημίας, οι εξελίξεις και οι προβληματισμοί Η υγειονομική ασφάλεια κι η επίτευξη των υγειονομικών στόχων που σε πολλές χώρες της Ευρώπης αλλά και παγκοσμίως έχουν μείνει αρκετά πίσω την επόμενη μέρα της πανδημίας έχει αναδείξει την τεράστια ανάγκη για κοινή συνεργασία και καινοτόμες διαδικασίες στον τομέα της υγείας. Η στρατηγική της ΕΕ για την παγκόσμια υγεία είναι φιλόδοξη και σε πολλά σημεία της πρωτοποριακή. Θα μπορέσει, όμως, πράγματι να προστατεύσει τον πλανήτη από μια νέα πανδημία αλλά και από τα ασφυκτικά προβλήματα που κυριαρχούν στην υγεία; Της Αλεξιάννας

Τσότσου LAWYER _ 18

_IN THE SPOTLIGHT

T

ην επαύριο της πανδημίας, έχει ξεπροβάλει μια νέα παγκόσμια τάξη υγείας που επιβάλλει μια διαφορετική προσέγγιση στα υγειονομικά ζητήματα, πέρα από την πεπατημένη που οδήγησε στη σοβαρή κρίση των προηγούμενων ετών, χωρίς παράλληλα να καταφέρει να αντιμετωπίσει τα εδώ και δεκαετίες υφιστάμενα προβλήματα. Άλλωστε, έγινε σαφές με τον δραματικότερο τρόπο ότι η ευημερία των πολιτών, η οικονομική και κοινωνική σταθερότητα αλλά και η βιώσιμη ανάπτυξη εξαρτώνται σε τεράστιο βαθμό από το επίπεδο της παγκόσμιας υγείας. Οι προκλήσεις, όμως, δεν έχουν να κάνουν μόνο με τα λάθη του παρελθόντος, αλλά και με τις αναδυόμενες ευκαιρίες, ιδίως στον τομέα της έρευνας και της ψηφιοποίησης. Υπό αυτό το πρίσμα, χρειαζόταν εδώ και καιρό στην ΕΕ μια νέα στρατηγική για την υγεία, ώστε να υπάρξει μια συνεκτική, αποτελεσματική και εστιασμένη πολιτική σε κεντρικό επίπεδο, η οποία να αντικατοπτρίζει αυτές τις ταχέως εξελισσόμενες συνθήκες. Μερικούς μήνες πριν, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενέκρινε τη νέα στρατηγική της ΕΕ για την παγκόσμια υγεία, η οποία θέτει πολλαπλούς στόχους και προτείνει ανανεωμένες μεθόδους χρηματοδότησης και υλοποίησης, έτσι ώστε να καταστεί εφικτό το όραμα της παγκόσμιας υγειονομικής ασφάλειας και της καταπολέμησης των ανισοτήτων. Πρόκειται για ένα πλαίσιο πολιτικών υγείας της ΕΕ έως το 2030, το οποίο καθορίζει τις κατευθυντήριες γραμμές, τις προτεραιότητες και τους τομείς δράσης που θα αναλάβουν από κοινού η Επιτροπή με τα κράτη-μέλη με στόχο τη διαμόρφωση της υγείας σε παγκόσμιο επίπεδο.

κοινωνικές ανισότητες, ενώ παράλληλα πρέπει να ληφθούν υπόψη και άλλοι παράγοντες κακής υγείας, όπως η κλιματική αλλαγή, η επισιτιστική ανασφάλεια και οι ανθρωπιστικές κρίσεις σε όλο τον πλανήτη. Η νέα, λοιπόν, ευρωπαϊκή στρατηγική εισάγει τον φιλόδοξο όρο «υγεία σε όλες τις πολιτικές», έτσι ώστε να διασφαλιστεί ότι ένα ευρύ φάσμα πολιτικών συμβάλλει πραγματικά στην επίτευξη των στόχων για την υγεία. Σε αυτό το πλαίσιο, προσδιορίζονται τρεις καταλυτικοί παράγοντες για τη βελτίωση της υγείας, ήτοι η ψηφιακή μετάβαση, η έρευνα και το ειδικευμένο εργατικό δυναμικό, με συγκεκριμένες δράσεις που θα εξασφαλίσουν την πρόοδο σε αυτούς τους τομείς σε παγκόσμιο επίπεδο. Στο προσκήνιο, πάντως, τίθεται κυρίως η βελτίωση της υγειονομικής ασφάλειας, με ό,τι αυτή συνεπάγεται. Πρόκειται για έναν ευρύ όρο που επιτυγχάνεται όχι μόνο με την ενίσχυση της πρόληψης και της έγκαιρης διάγνωσης των ασθενειών, αλλά και με την αποτελεσματική αντιμετώπιση απειλών, όπως μια πανδημία, οι χημικές απειλές ή η μικροβιακή αντοχή.

Αποτροπή νέων πανδημιών και ισότητα στα εμβόλια Η πανδημία του Covid-19 ανέδειξε τα κενά στην ολοκληρωμένη αντιμετώπιση των απειλών στην υγεία, αλλά και το πρόβλημα των ανισοτήτων στην πρόσβαση σε ιατροφαρμακευτικό υλικό και πιο συγκεκριμένα στα εμβόλια. Έτσι, η στρατηγική για την υγεία επισημαίνει τρία μέτρα που μπορούν να επιλύσουν με επάρκεια τέτοια ζητήματα. Πρώτος πυλώνας είναι η καταπολέμηση των απειλών για την υγεία στο εσωτερικό της Ευρώπης με τον Κανονισμό για τις σοβαρές διασυνοριακές απειλές κατά της υγείας, αλλά και με την ενίσχυση του ρόλου του Ευρωπαϊκού Κέντρου Πρόληψης και Ελέγχου

Προτεραιότητες και στόχοι Η στρατηγική σκιαγραφεί τρεις αλληλένδετες προτεραιότητες για την αντιμετώπιση των παγκόσμιων προκλήσεων στον τομέα της υγείας: • βελτίωση της υγείας και της ευημερίας των ανθρώπων καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής τους • ενίσχυση των συστημάτων υγείας και προώθηση της καθολικής ιατροφαρμακευτικής κάλυψης • πρόληψη και καταπολέμηση των απειλών κατά της υγείας, συμπεριλαμβανομένων των πανδημιών. Με δεδομένο ότι οι στόχοι που αφορούν την υγεία στο πλαίσιο των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης με ορίζοντα το 2030 έχουν μείνει πίσω λόγω της πανδημίας, κύριο ζητούμενο είναι να ανακτηθεί το χαμένο έδαφος όσο το δυνατόν ταχύτερα. Για να μπορέσει να επιτευχθεί κάτι τέτοιο, δεν αρκεί η εστίαση μόνο στην ενίσχυση της περίθαλψης και της ιατροφαρμακευτικής κάλυψης, αλλά πρέπει να αντιμετωπιστούν οι βαθύτερες αιτίες των προβλημάτων υγείας, όπως η φτώχεια και οι

Καθώς οι στόχοι που αφορούν την υγεία στο πλαίσιο των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης έως το 2030 έχουν μείνει πίσω λόγω της πανδημίας, κύριο ζητούμενο είναι να ανακτηθεί το χαμένο έδαφος LAWYER _ 19

Η ΝEΑ «BOLAR» O Θ. Κ. Λουκόπουλος, Dpt.Managing Partner στην KLC Law Firm, εξηγεί τον ρόλο και την σημασία της εξαίρεσης Bolar και σχολιάζει την νέα προτεινόμενη μορφή της, όπως αυτή έχει αποτυπωθεί στην πρόταση της Επιτροπής για την αναθεώρηση της φαρμακευτικής νομοθεσίας της Ε.Ε.

H

ονομαζόμενη «εξαίρεση Bolar» αναφέρεται επί της αρχής στην κατ’ εξαίρεση δυνατότητα διεξαγωγής μελετών, δοκιμών και εργασιών με σκοπό την ανάπτυξη και αδειοδότηση γενοσήμων ομοειδών ή υβριδικών γενόσημων βιοομοειδών φαρμάκων, χωρίς αυτές να αποτελούν παραβίαση πιθανών εν ισχύ τίτλων βιομηχανικής ιδιοκτησίας (Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας ή Συμπληρωματικών Πιστοποιητικών Προστασίας για Φάρμακα). Το όνομα είναι εμπνευσμένο από τη σχετική αντιδικία στις ΗΠΑ μεταξύ των εταιρειών Roche και Bolar, ενώ στην ευρωπαϊκή νομοθεσία σήμερα βρίσκει εφαρμογή μέσω του Dpt.Managing άρθρου 10 παρ.6 της Οδηγίας 2001/83/ΕΚ. Εκεί Partner ορίζεται ότι «η πραγματοποίηση των μελετών και των δοκιμών που απαιτούνται για την εφαρμογή των παραγράφων 1, 2, 3 και 4 και οι προκύπτουσες πρακτικές συνέπειες δεν θεωρείται ότι αντιβαίνουν στα δικαιώματα ευρεσιτεχνίας ή στα συμπληρωματικά πιστοποιητικά προστασίας για τα φάρμακα”. Οι δε παράγραφοι 1-4 αναφέρονται στις προϋποθέσεις αδειοδότησης γενοσήμων, βιο-ομοειδών και υβριδικών φαρμάκων. Η θεσμοθέτηση της παραπάνω εξαίρεσης με τη μορφή Οδηγίας οδήγησε σε διαφοροποιημένη ενσωμάτωση, εφαρμογή και ερμηνεία της από τα κράτη-μέλη. Ειδικότερα, ο τρόπος που τα κράτη-μέλη ενσωμάτωσαν την παραπάνω εξαίρεση στο εθνικό τους δίκαιο, η λακωνική διατύπωση της Οδηγίας αλλά και η εκάστοτε εθνική νομολογία, αφενός οδήγησε σε διαφορετική ερμηνεία του πεδίου εφαρμογής της εξαίρεσης και συνεπώς σε σημαντικά διαφορετικό καθεστώς ανά κράτοςμέλος, αφετέρου αποτέλεσε συχνά αιτία δικαστικών και μη, διαφορών και διαφωνιών, μεταξύ φαρμακευτικών εταιρειών ως προς το μέχρι ποιου σημείου οι ενέργειες - που υπό άλλες συνθήκες θα αποτελούσαν

προσβολή των δικαιωμάτων εκ των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας των φαρμάκων αναφοράς κατά το δίκαιο της διανοητικής ιδιοκτησίας- πλέον και δυνάμει της θεσμοθέτησης της παραπάνω εξαίρεσης επιτρέπονται. Η «δέσμη μέτρων» που πρότεινε η Επιτροπή τον Απρίλιο για την αναθεώρηση της νομοθεσίας για τα φαρμακευτικά προϊόντα, περιλαμβάνει μεταξύ άλλων και αναθεώρηση της Οδηγίας 2001/83/ΕΚ {βλ. Πρόταση Οδηγίας, η οποία δημοσιεύτηκε στις 26.04.2023 [2023/0132] (COD)}. Με το άρθρο 85 λοιπόν της Πρότασης Οδηγίας προτείνεται η διατύπωση της «νέας Bolar», ως ακολούθως: «Tα δικαιώματα ευρεσιτεχνίας ή τα συμπληρωματικά πιστοποιητικά προστασίας […] δεν θεωρείται ότι παραβιάζονται όταν ένα φάρμακο αναφοράς χρησιμοποιείται για: α) μ ελέτες, δοκιμές και άλλες δραστηριότητες που διεξάγονται για την παραγωγή δεδομένων για μια αίτηση για: i) άδεια κυκλοφορίας γενόσημων, βιοομοειδών, υβριδικών ή βιο-υβριδικών φαρμάκων και για μεταγενέστερες τροποποιήσεις· ii) αξιολόγηση των τεχνολογιών υγείας, όπως ορίζεται στον κανονισμό (ΕΕ) 2021/2282· iii) τ ιμολόγηση και επιστροφή δαπανών. β) δραστηριότητες που διεξάγονται αποκλειστικά για τους σκοπούς που ορίζονται στο στοιχείο α), οι οποίες μπορεί να καλύπτουν την υποβολή αίτησης για άδεια κυκλοφορίας και την προσφορά, την παρασκευή, την πώληση, την προμήθεια, την αποθήκευση, την εισαγωγή, τη χρήση και την αγορά κατοχυρωμένων με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας φαρμάκων ή μεθόδων, μεταξύ άλλων από τρίτους προμηθευτές και παρόχους υπηρεσιών.

_ADVERTORIAL

Θεόδωρος Κ. Λουκόπουλος

20 _ LAWYER

εξαιρούνται και ως εκ τούτου δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι προσβάλλουν τα δικαιώματα των τίτλων βιομηχανικής ιδιοκτησίας των φαρμάκων αναφοράς. Από την άλλη ωστόσο, δεν είναι σαφές, και δύναται να αποτελέσει πεδίο περαιτέρω διαφωνιών, το εάν στις πράξεις που καταλαμβάνονται από την εξαίρεση περιλαμβάνονται και οι διαγωνιστικές διαδικασίες προμηθειών, οι οποίες, ανάλογα το κράτος και τον τρόπο κάλυψης της φαρμακευτικής δαπάνης, μπορούν να εφάπτονται πλήρως, ή αντίθετα να αποτελούν απολύτως διακριτό βήμα, με τις διαδικασίες τιμολόγησης και αποζημίωσης ή/και επιστροφής δαπανών. Ως προς τα προϊόντα που παράγονται στο πλαίσιο εφαρμογής της εξαίρεσης, η γραμματική ερμηνεία του άρθρου 85 της Πρότασης Οδηγίας μοιάζει να αποκλείει την δυνατότητα εμπορικής εκμετάλλευσής τους ακόμα και μετά τη λήξη των σχετικών δικαιωμάτων βιομηχανικής ιδιοκτησίας. Ωστόσο, με βάση και την αιτιολογική σκέψη 63, αφενός αναγνωρίζεται ότι για την κανονιστική έγκριση, την αξιολόγηση τεχνολογιών υγείας αλλά και την τιμολόγηση και αποζημίωση, δύναται να απαιτείται η παραγωγή σημαντικών ποσοτήτων προϊόντων (τα οποία υπάγονται στην εξαίρεση), και αφετέρου αναφέρεται ότι αυτά δεν μπορούν επιτρεπτά να αξιοποιηθούν εμπορικά κατά την διάρκεια ισχύος των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας ή των συμπληρωματικών πιστοποιητικών προστασίας. Ως εκ τούτου, εύλογα κανείς μπορεί να θεωρήσει ότι το πνεύμα της διάταξης δεν είναι να απαγορεύσει την εμπορική εκμετάλλευση των ως άνω προϊόντων μετά την λήξη προστασίας των σχετικών δικαιωμάτων βιομηχανικής ιδιοκτησίας, κάτι που θα συνεπαγόταν και σημαντικό επιπλέον κόστος για την ανάπτυξη των εν λόγω προϊόντων. Θα πρέπει εδώ να τονίσουμε ότι οι ως άνω σκέψεις αφορούν στην Πρόταση Οδηγίας όπως αρχικά έχει διατυπωθεί. Αναμένεται μακρά διαδικασία μέχρι την τελική νομοθέτηση και πιθανά το τελικό κείμενο να έχει σημαντικές τροποποιήσεις. ■

_INFO

Η παρούσα εξαίρεση δεν καλύπτει την θέση σε κυκλοφορία των φαρμάκων που προκύπτουν από τις ανωτέρω δραστηριότητες». Με την ως άνω τροποποίηση η Επιτροπή θέλησε να στοχεύσει στην όσο το δυνατόν πιο ομοιογενή ρύθμιση του ζητήματος στις αγορές της ΕΕ, στην αποσαφήνιση του περιεχομένου της εξαίρεσης, στη ρητή αποτύπωση στο γράμμα του νόμου μέρους της υπάρχουσας νομολογίας επί του ζητήματος, καθώς και, όπως ορίζεται στην αιτιολογική έκθεση της Επιτροπής, στη διεύρυνση της εφαρμογής της εξαίρεσης Bolar. Τι φαίνεται να προβλέπει λοιπόν αυτή η νέα προτεινόμενη ρύθμιση, πώς διευρύνει το πεδίο της εξαίρεσης και πού μοιάζει να αφήνει ζητήματα ανοικτά σε ερμηνεία; Ως προς το υποκειμενικό πεδίο εφαρμογής της εξαίρεσης, δηλαδή τα πρόσωπα που καταλαμβάνονται από αυτή, φαίνεται πλέον ότι ρητά καταλαμβάνεται και όλη η αλυσίδα προμηθευτών και παρόχων υπηρεσιών που μετέχουν στην διαδικασία μελέτης, ανάπτυξης και αδειοδότησης φαρμάκων. Γίνεται λοιπόν προσπάθεια να αντιμετωπιστεί έτσι ένα χρόνιο πεδίο ανασφάλειας που έχει να κάνει με το εξής: με το εάν ο μόνος που μπορεί να επωφεληθεί της εξαίρεσης είναι ο (μελλοντικά) αιτούμενος την άδεια κυκλοφορίας γενοσήμου ή βιο-ομοειδούς προϊόντος ή εκ των πραγμάτων η εξαίρεση εκτείνεται και στους ως άνω συνεργάτες αυτού. Με δεδομένη την τάση εξειδίκευσης και την ανάπτυξη ανεξάρτητων παρόχων για τη διεξαγωγή των επιμέρους σταδίων ανάπτυξης και έγκρισης φαρμακευτικών προϊόντων (όπως είναι οι παραγωγοί δραστικών ουσιών, οι εταιρείες εργαστηριακών μελετών, κλινικών δοκιμών, παροχής υπηρεσιών κανονιστικού πλαισίου κ.λπ.), είναι κρίσιμο να ενισχυθεί η ασφάλεια δικαίου στις σχέσεις μεταξύ των συμβαλλόμενων μερών, ενώ περαιτέρω να καταστεί πιο εύρυθμη και η συνεργασία μεταξύ φορέων σε διαφορετικά κράτη. Ως προς το αντικειμενικό πεδίο εφαρμογής της εξαίρεσης, δηλαδή την έκταση των πράξεων που καταλαμβάνονται από αυτή, είναι σαφές ότι καταλαμβάνεται κάθε διαδικασία σχετική με την ανάπτυξη γενοσήμων, βιο-ομοειδών και παραλλαγών αυτών, αλλά και κάθε διαδικασία σχετική με την έγκρισή τους, ή/και με την διαδικασία τιμολόγησης ή/και αποζημίωσής τους από τους ασφαλιστικούς φορείς. Η εξαίρεση καταλαμβάνει επίσης κάθε πράξη σχετική με την αξιολόγηση κατά τον κανονισμό (ΕΕ) 2021/2282, χωρίς να προκύπτει ωστόσο ότι η εξαίρεση θα μπορούσε να εκτείνεται σε ενέργειες σχετικές με καινοτόμα φάρμακα. Συνεπώς, ορίζεται πλέον ρητά ότι οι κανονιστικές διαδικασίες που έπονται της έκδοσης άδειας κυκλοφορίας, επίσης

10 Kapsali Str. 106 74, Athens Τ: (+30) 210 7264500 F: (+30) 210 7264510 E: klcathens@klclawfirm.com W: www.klclawfirm.com

LAWYER _ 21

_IN THE SPOTLIGHT Νόσων και του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Φαρμάκων. Επιπλέον, θα ιδρυθεί νέα Αρχή Ετοιμότητας και Αντιμετώπισης Εκτάκτων Αναγκών στον τομέα της Υγείας (HERA), καθώς και ένα δίκτυο One Health για την αντιμετώπιση όλων των υγειονομικών απειλών με ολοκληρωμένη επιτήρηση. Δεύτερος πυλώνας είναι η αντιμετώπιση των υφιστάμενων και μελλοντικών απειλών με την επίτευξη ισότητας στην πρόσβαση σε εμβόλια. Κάτι τέτοιο μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την εστίαση σε περιφερειακό επίπεδο, ενισχύοντας την κατά τόπους παραγωγική ικανότητα και τα συστήματα υγείας στις αναπτυσσόμενες χώρες. Η προσέγγιση One Health λαμβάνει υπόψη τη διασύνδεση ανθρώπινης υγείας, κλίματος και περιβάλλοντος και προωθεί την αποτελεσματικότερη επιτήρηση των ασθενειών, ισχυρότερους διεθνείς κανόνες και μηχανισμούς συνεργασίας στον τομέα της υγείας. Αυτό μας πηγαίνει στον τρίτο πυλώνα, την ανάγκη, δηλαδή, δέσμευσης σε παγκόσμιο επίπεδο για κοινές προσπάθειες ως προς την υγειονομική ασφάλεια. Η ισχυρή εμπλοκή της ΕΕ στο Ταμείο της G20 για την πανδημία καθώς και η αναθεώρηση του Διεθνούς Υγειονομικού Κανονισμού είναι δύο κύριες δράσεις που μπορούν να οδηγήσουν στα επιθυμητά αποτελέσματα. Σε κάθε περίπτωση, οι πυλώνες αυτοί δεν μπορούν να εφαρμοστούν, αν δεν ενισχυθεί η αγορά υγειονομικών προϊόντων σε διεθνές επίπεδο. Η υποστήριξη των συστημάτων προμηθειών, της ορθής διαχείρισης της αλυσίδας εφοδιασμού, με έμφαση στη διαφάνεια και την παρακολούθηση, καθώς και των δικτύων στήριξης επιχειρήσεων, ώστε να ευνοηθεί η σύζευξη και ο εποικοδομητικός διάλογος, είναι κομβικής σημασίας προς αυτή την κατεύθυνση.

Η πανδημία του Covid-19 ανέδειξε τα κενά στην ολοκληρωμένη αντιμετώπιση των απειλών στην υγεία, αλλά και το πρόβλημα των ανισοτήτων στην πρόσβαση σε ιατροφαρμακευτικό υλικό η στρατηγική θα υποστηρίξει τη δημιουργία εθνικών και περιφερειακών στρατηγικών, όπως οι επερχόμενες στρατηγικές ψηφιακής υγείας της Αφρικανικής Ένωσης. Κατά δεύτερον, θα αξιοποιηθεί η πρόσφατη εμπειρία στη διαχείριση των δεδομένων υγείας και των ψηφιακών πιστοποιητικών, οπότε θα βελτιωθεί το δυναμικό των δεδομένων υγείας παγκοσμίως σύμφωνα με τις αρχές του σχεδιαζόμενου ευρωπαϊκού χώρου δεδομένων υγείας. Με τον τρόπο αυτό, θα προωθηθεί η χρήση νέων τεχνολογιών, συμπεριλαμβανομένης της τεχνητής νοημοσύνης, για τη βελτίωση της διάγνωσης και θεραπείας σε παγκόσμιο επίπεδο. Τέλος, η στρατηγική θα συμβάλει στη διαμόρφωση ενός διεθνούς ψηφιακού οικοσυστήματος υγείας, το οποίο θα περιέχει ξεκάθαρους κανόνες και πρότυπα σε πλαίσια διαλειτουργικότητας, χρησιμοποιώντας - όπου ενδείκνυται ή είναι σχετικό - ευρωπαϊκά παραδείγματα και βέλτιστες πρακτικές, όπως το ψηφιακό πιστοποιητικό Covid της ΕΕ.

Η ψηφιοποίηση στην υπηρεσία της παγκόσμιας υγείας

Δυνατότητες χρηματοδότησης

Με δεδομένο ότι η ψηφιοποίηση αποτελεί θεμελιώδη παράγοντα για την επίτευξη καλύτερης υγείας για όλους, η στρατηγική δεν θα μπορούσε να μην περιλαμβάνει και ψηφιακή δράση για την παγκόσμια υγεία, η οποία θα αφορά τρεις βασικούς τομείς. Πρώτος στόχος είναι να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο των ελλιπών επενδύσεων στην ψηφιακή υγεία και περίθαλψη σε χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος, έτσι ώστε να βελτιωθεί η καθολική υγειονομική κάλυψη, η πρωτοβάθμια περίθαλψη, η ετοιμότητα και η αντιμετώπιση πανδημιών, καθώς και η δυνατότητα εξατομικευμένης ιατρικής. Στο πλαίσιο αυτό,

Οι φιλοδοξίες αυτής της στρατηγικής απαιτούν σημαντικές πολιτικές δεσμεύσεις και πόρους σε παγκόσμιο επίπεδο. Συνεπώς, η αποτελεσματική χρηματοδότηση αποτελεί βασικό στοιχείο της στρατηγικής. Η ΕΕ μαζί με τα κράτη-μέλη της είναι από τους μεγαλύτερους χρηματοδότες της παγκόσμιας υγείας - είτε πρόκειται για τη χρηματοδότηση διεθνών οργανισμών και πρωτοβουλιών για την παγκόσμια υγεία, είτε για αναπτυξιακή ή ανθρωπιστική βοήθεια. Η χρηματοδοτική συμβολή της ΕΕ θα προέλθει κυρίως από τον προϋπολογισμό των προγραμμάτων NDICI Global Europe και EU4Health, αλλά και από άλλες 22 _ LAWYER

Οι νέες νομοθετικές εξελίξεις στο τομέα του φαρμάκου στην Ε.Ε. και οι προβληματισμοί Σ

τις 26 Απριλίου 2023, μετά από τέσσερα ποιούνται στην Ευρώπη, είναι σήμερα μόνο έτη προετοιμασίας, η Ευρωπαϊκή Επιστο 19% όλων των παγκόσμιων δοκιμών – από τροπή κατέθεσε τις προτάσεις της για 25% μόλις πριν από 10 χρόνια. Η αντιμετώπιση των ανεκπλήρωτων ιατρικών την τροποποίηση της ευρωπαϊκής φαρμακευαναγκών των ασθενών στην Ε.Ε μέσω καινοτικής νομοθεσίας. Η προτεινόμενη αλλαγή τόμων θεραπειών, η επίτευξη έγκαιρης και αποτελεί τη σημαντικότερη τροποποίηση ίσης πρόσβασης σε καινοτόμες θεραπείες για της ευρωπαϊκής φαρμακευτικής νομοθεσίας όλους τους ασθενείς στην ΕΕ και η προσέλαπό το 2004. κυση επενδύσεων σε Έρευνα και Ανάπτυξη Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η στην ΕΕ πρέπει να αποτελεί τον κοινό στόχο αναθεώρηση της ευρωπαϊκής φαρμακευτικής όλων των εμπλεκομένων μερών. Κάποιες όμως νομοθεσίας αποσκοπεί στην επίτευξη των από τις βασικές προτεινόμενες αλλαγές, ακόλουθων κύριων στόχων: όπως στη μείωση της περιόδου προστασίας • Δημιουργία μιας ενιαίας αγοράς φαρLegal Director δεδομένων και οι προϋποθέσεις για την επέμάκων, ώστε οι ασθενείς σε ολόκληρη Greece & κταση της, αν οι εταιρείες κυκλοφορήσουν Switzerland, την ΕΕ να έχουν έγκαιρη και ισότιμη AbbVie τα προϊόντα τους σε όλα τα κράτη-μέλη της πρόσβαση σε ασφαλή, αποτελεσματικά ΕΕ, απλά θα βλάψουν την καινοτομία και δεν και οικονομικά προσιτά φάρμακα. θα βελτιώσουν την πρόσβαση των ασθενών • Διατήρηση ενός ελκυστικού προς την καθώς οι όποιες καθυστερήσεις είναι εκτός καινοτομία πλαισίου. ελέγχου των φαρμακευτικών εταιρειών. Αντί λοιπόν • Την επιτάχυνση των διαδικασιών έγκρισης των να βελτιώσουν την πρόσβαση των ασθενών σε νέες φαρμάκων. θεραπείες, οι προτεινόμενες αλλαγές θα προκαλέ• Ενίσχυση της διαθεσιμότητας στην ΕΕ. σουν ανασφάλεια στις εταιρείες και θα αποτρέψουν Ο Ευρωπαϊκός Σύνδεσμος Φαρμακευτικών Επιχειτην περαιτέρω Έρευνα και Ανάπτυξη στην ΕΕ. ■ ρήσεων (EFPIA) και ο Σύνδεσμος Φαρμακευτικών Επιχειρήσεων Ελλάδος (ΣΦΕΕ) υποστηρίζουν ενεργά τις αλλαγές που θα αυξήσουν την πρόσβαση των ασθενών στα φάρμακα σε όλη την ΕΕ, αλλά ανησυχούν για τον αντίκτυπο που μπορεί να προκαλέσουν οι 41-45 Marinou Antipa Str., προτεινόμενες αλλαγές στις επενδύσεις σε Έρευνα και Ανάπτυξη στην ΕΕ.

141 21 N. Heraklion / Attica Σήμερα, μόνο το 22% των νέων θεραπειών προΤ: (+30) 214 4165555 έρχονται από την Ευρώπη που δείχνει μια αντιF: (+30) 214 4165551 στροφή της κατάστασης καθώς πριν από 25 χρόνια W: www.abbvie.gr το αντίστοιχο ποσοστό ήταν σχεδόν 50%, ενώ και το ποσοστό των κλινικών δοκιμών που πραγματο-

_INFO

_ADVERTORIAL

Γιώργος Κούργιας

LAWYER _ 23

Η “φαρμακευτική Στρατηγική της ΕΕ” ως πτυχή της ευρωπαϊκής Στρατηγικής για την παγκόσμια υγεία: Στόχοι και προβληματισμοί Έχουν περάσει σχεδόν τέσσερα χρόνια από τη στιγμή που το ξέσπασμα ενός ιού στη μακρινή Κίνα έμελλε να επιδράσει στην καθημερινότητα του παγκόσμιου πληθυσμού με τρόπο καταλυτικό και πρωτόγνωρο. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι συνθήκες που βίωσε η ανθρωπότητα κατέστησαν με τον πιο θορυβώδη τρόπο σαφές ότι οι ασθένειες, και κατ’ επέκταση η υγεία δεν έχουν σύνορα. Καμία χώρα ή ήπειρος δεν μπορεί να παραμένει περιχαρακωμένη σε τοπικές πολιτικές υγείας και ταυτόχρονα να αισθάνεται ασφαλής.

M

ε αυτή την παραδοχή εκκινεί και η Στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την παγκόσμια υγεία, η οποία εγκρίθηκε το Νοέμβριο του 2022 με ορίζοντα υλοποίησης και τελικής αξιολόγησης το έτος 2030. Σύμφωνα με την πολιτική αυτή, η υγεία είναι παγκόσμιο αγαθό και η Ευρωπαϊκή Ένωση αποσκοπεί, ως υποχρεούται άλλωστε, να διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στην προστασία της, αναγνωρίζοντάς την ως βασικό πυλώνα της ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής. Μεταξύ των στόχων της στρατηγικής αυτής συμπεριλαμβάνονται η ενίσχυση των συστημάτων Partner υγείας, η πρόληψη και η καταπολέμηση Kyriakides των απειλών και η διασφάλιση καθολικής Georgopoulos ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης.

Law Firm Από τους στόχους της στρατηγικής αυτής δεν θα μπορούσαν να λείπουν αναφορές στα φάρμακα γενικά και στα εμβόλια ειδικά, αφού αποτελούν κεντρικές έννοιες, τόσο της επιδιωκόμενης καθολικής ιατροφαρμακευτικής κάλυψης, όσο και της πρόληψης και καταπολέμησης μεταδοτικών και μη ασθενειών. Στο πλαίσιο αυτό, στο κείμενο της Στρατηγικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την παγκόσμια υγεία επισημαίνεται η φαρμακευτική Στρατηγική για την Ευρώπη, η οποία εγκρίθηκε δύο χρόνια νωρίτερα (τον Νοέμβριο του 2020) και η ανάγκη υλοποίησής της

_ADVERTORIAL

Βίκυ Κρικέτου

24 _ LAWYER

για την εξασφάλιση της υγείας καταρχήν σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Παράλληλα, στο κείμενο της Στρατηγικής του 2022 εντοπίζονται πολλές αναφορές στην ανάγκη διάθεσης των υπαρχόντων, αλλά και ανάπτυξης νέων εμβολίων και καινοτόμων φαρμάκων. Η ως άνω φαρμακευτική Στρατηγική για την Ευρώπη, σύμφωνα με το κείμενό της, αποσκοπεί στην διασφάλιση της πρόσβασης των ασθενών σε καινοτόμα και ταυτόχρονα οικονομικά φάρμακα, ενώ παράλληλα επιδιώκει την εξασφάλιση γόνιμου εδάφους για τη φαρμακευτική βιομηχανία εντός της ευρωπαϊκής ηπείρου. Η ισχυροποίηση της ευρωπαϊκής ανταγωνιστικότητας σχεδιάζεται να επιτευχθεί ενδεικτικά με την αναθεώρηση της φαρμακευτικής νομοθεσίας, με απλούστευση των διαδικασιών αδειοδότησης και με την επανεξέταση των κινήτρων και υποχρεώσεων των φαρμακευτικών εταιρειών σε σχέση με την προώθηση της έρευνας και τα συναφή δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας. Μία πρώτη επισκόπηση της ανωτέρω φαρμακευτικής Στρατηγικής δημιουργεί θετική εικόνα για τις επιδιώξεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης και φαίνεται να συνάδει με τους σκοπούς της ευρύτερης στόχευσης. Με μια πιο προσεκτική, όμως, ματιά της στρατηγικής αυτής σε συνδυασμό αυτή τη φορά

χαρακτήρα, αν ανάλογες πολιτικές δεν υφίστανται ή υιοθετούνται και στα άλλα μέρη του κόσμου (ή ακόμα και στα ίδια τα κράτη-μέλη). Η αναφορά στην φαρμακευτική Στρατηγική περί ανάγκης συνεργασίας με διεθνείς φορείς και εντέλει κανονιστικής σύγκλισης κινείται στη σωστή κατεύθυνση μεν, αλλά δεν αρκεί. Πιο συγκεκριμένα, η έλλειψη παρόμοιων πολιτικών πρωτοβουλιών διεθνώς, σε συνδυασμό με αλλαγές στην ευρωπαϊκή νομοθεσία που, αντί να ενισχύουν, αποθαρρύνουν την έρευνα και την ανάπτυξη εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κινδυνεύουν να καταστήσουν την Στρατηγική για την παγκόσμια υγεία απλό ευχολόγιο. Ακόμα χειρότερα, η Ευρωπαϊκή Ένωση όχι μόνο θα χάσει τη μοναδική ευκαιρία να οδηγήσει τις εξελίξεις, αλλά θα καταλήξει να προσπαθεί να τις προλάβει, αποδυναμώνοντας την ίδια την ανταγωνιστικότητά της στην παγκόσμια φαρμακευτική αγορά, κατευθύνοντας τις φαρμακευτικές εταιρείες σε άλλες πιο ελκυστικές επιλογές. Μία τέτοια εξέλιξη θα έχει αναπόφευκτα επίδραση στο ευ ζην των πληθυσμών, καθώς εάν η Ευρώπη, δεύτερη μάλιστα μεγαλύτερη φαρμακευτική αγορά παγκοσμίως, καταστεί ουραγός των εξελίξεων, αυτό αναπόδραστα θα έχει επίδραση και στην παγκόσμια υγεία συνολικά. Είναι αναμφίβολο ότι η πανδημία οδήγησε την Ευρώπη να συνειδητοποιήσει τον κεντρικό της ρόλο στην σκηνή της παγκόσμιας υγείας κι αυτή είναι μία εξαιρετικά θετική εξέλιξη. Οι στρατηγικές που εγκρίθηκαν αποδεικνύουν τη διάθεση για ανάληψη ευθυνών και πρωτοβουλιών, ώστε το υπέρτατο αγαθό της υγείας να προστατεύεται όχι μόνο για τους πολίτες της Ευρώπης, αλλά για όλη την ανθρωπότητα. Μένει, όμως, να αποδειχθεί κατά πόσον η Ένωση είναι έτοιμη να υιοθετήσει εν τοις πράγμασι μία ολιστική πολιτική, όχι μόνο στα κείμενα των εκάστοτε στρατηγικών, αλλά και στην πράξη με τις επιμέρους νομοθεσίες, ώστε η διάθεση να γίνει πραγματικότητα. Εν αναμονή λοιπόν. ■

_INFO

με τις προτεινόμενες τροποποιήσεις της ευρωπαϊκής νομοθεσίας για τα φάρμακα, παρατηρεί κανείς ότι ίσως να μην είναι έτσι. Η δε αμφιβολία δημιουργείται, όχι τόσο ως προς την πρόθεση, όσο ως προς το τελικό αποτέλεσμα. Επί παραδείγματι, το γεγονός ότι η πρόταση αναθεώρησης της φαρμακευτικής νομοθεσίας περιλαμβάνει περιορισμό της προστασίας των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας νέων φαρμάκων στα οκτώ από τα δέκα χρόνια, όπως και των ορφανών φαρμάκων στα εννέα από τα δέκα χρόνια, δημιουργεί τον κίνδυνο να καταστεί η Ευρώπη θεατής των εξελίξεων και της καινοτομίας που θα παράγεται σε άλλες περιοχές του κόσμου. Ομοίως, προβληματισμός δημιουργείται από την προτεινόμενη επταετή πλέον ισχύ (η οποία μέχρι σήμερα είναι απεριόριστη) του χαρακτηρισμού ενός φαρμάκου ως ορφανού. O ίδιος κίνδυνος γεννάται κι από την εξάρτηση της παράτασης της προστασίας των οκτώ ετών από την κυκλοφορία των νέων φαρμάκων σε όλα τα κράτη της Ένωσης εντός δύο ετών από την αδειοδότηση, απαίτηση που οι φαρμακευτικές εταιρείες πολλές φορές αδυνατούν να τηρήσουν για λόγους που δεν σχετίζονται με τις ίδιες. Τον ανωτέρω κίνδυνο όχι μόνο έχουν επισημάνει οι φαρμακευτικές εταιρείες, οι οποίες πιθανόν να κατευθύνουν την ανάπτυξη νέων φαρμάκων σε άλλες αγορές, όπως η Κίνα και οι ΗΠΑ, αλλά και θεσμοθετημένοι φορείς, όπως η EFPIA (Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Φαρμακευτικών Βιομηχανιών και Ενώσεων). Μάλιστα, η τελευταία ανέθεσε στην εξειδικευμένη συμβουλευτική εταιρεία Dolon τη διεξαγωγή μελέτης της επίδρασης που θα είχαν οι προτάσεις τροποποίησης στον Κανονισμό για τα ορφανά φάρμακα (φάρμακα για την θεραπεία σπανίων παθήσεων), εφόσον αυτές εφαρμοσθούν. Σύμφωνα με το πόρισμα που δημοσιεύθηκε μόλις την 22α Σεπτεμβρίου 2023, οι νέες ρυθμίσεις θα έχουν αρνητικό αντίκτυπο στην ανάπτυξη τουλάχιστον 45 ορφανών προϊόντων στην Ευρώπη, στερώντας 1.5 εκατομμύριο Ευρωπαίους πολίτες από την πρόσβαση σε καινοτόμες θεραπείες. Σε οικονομικό, δε, επίπεδο, σύμφωνα με την ίδια έρευνα, ο εκτιμώμενος αντίκτυπος αποτιμάται σε ποσό 4-5 δισ. ευρώ, λόγω του αναμενόμενου περιορισμού των κονδυλίων προς έρευνα και ανάπτυξη εντός της Ένωσης. Ενόψει όσων περιγράφονται, οι ανωτέρω στρατηγικές εκκινούν από θετική αφετηρία, αλλά ο τερματισμός θα πρέπει να αντιμετωπισθεί με επιφυλακτικότητα προς το παρόν. Άλλωστε, ένας από τους προβληματισμούς που συνοδεύει κάθε στρατηγική που εκτείνεται εκτός των ορίων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρα και εν προκειμένω, είναι το κατά πόσον μία πολιτική που στοχεύει στην παγκόσμια υγεία μπορεί να έχει τελικά παγκόσμιο

28, Dimitriou Soutsou Str., 115 21 Athens T: (+30) 210 8171500 F: (+30) 210 6856657-8 E: kg.law@kglawfirm.gr W: www.kglawfirm.gr

LAWYER _ 25

_IN THE SPOTLIGHT υψηλότερα περιβαλλοντικά και εργασιακά πρότυπα και προάγουν τη χρηστή δημοσιονομική διαχείριση. Πρόκειται ουσιαστικά για τη συμβολή της ΕΕ στη μείωση του επενδυτικού χάσματος παγκοσμίως. Με την αξιοποίηση νέων χρηματοδοτικών εργαλείων, όπως ο Μηχανισμός Γειτονίας, Ανάπτυξης και Διεθνούς Συνεργασίας, ο Μηχανισμός Προενταξιακής Βοήθειας, αλλά και τα προγράμματα Interreg, InvestEU και Horizon για την έρευνα και καινοτομία, η Global Gateway μπορεί να επιτύχει πολυεπίπεδους στόχους. Θα ενισχύσει την ικανότητα υγειονομικής περίθαλψης σε όλο τον κόσμο, αλλά και θα δώσει προτεραιότητα στην ασφάλεια των αλυσίδων εφοδιασμού φαρμακευτικών προϊόντων και στην ανάπτυξη της τοπικής παραγωγής. Άλλωστε, η πανδημία του Covid φανέρωσε τις αδυναμίες των συστημάτων υγειονομικής περίθαλψης και την ευπάθεια των αλυσίδων εφοδιασμού φαρμακευτικών προϊόντων, αλλά και τη μεγάλη απόκλιση στις ικανότητες παραγωγής φαρμάκων σε όλο τον κόσμο. Ωστόσο, τα ζητήματα υγείας εκτείνονται πέρα από την πανδημία. Έτσι, η στρατηγική Global Gateway θα διευκολύνει επίσης τις επενδύσεις σε υποδομές και στο ρυθμιστικό περιβάλλον για την τοπική παραγωγή φαρμάκων και ιατρικών τεχνολογιών. Αυτό θα συμβάλει στην ενοποίηση των κατακερματισμένων αγορών και θα προωθήσει την έρευνα και τη διασυνοριακή καινοτομία στον τομέα της υγείας.

πηγές, όπως η σύμπραξη δημοσίου και ιδιωτικού τομέα μέσω του παγκόσμιου προγράμματος για την υγεία EDCTP3. Η στρατηγική ενθαρρύνει τη χρήση καινοτόμων χρηματοδοτικών μέσων και βασίζεται στο Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο Plus, το οποίο διευκολύνει την πρόσβαση σε μικτή χρηματοδότηση και δημοσιονομικές εγγυήσεις. Περαιτέρω, μαζί με την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων και την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης, η Επιτροπή προτίθεται να αναπτύξει ένα πλαίσιο για τη χρηματοδότηση της υγείας σε παγκόσμιο επίπεδο, το οποίο εκτός των άλλων θα ενθαρρύνει και τη συμμετοχή ιδιωτών επενδυτών όπου απαιτείται.

Προβληματισμοί και τα επόμενα βήματα Η παρουσίαση της νέας στρατηγικής της ΕΕ για την παγκόσμια υγεία έτυχε θετικής υποδοχής, με δεδομένο ότι φιλοδοξεί να συμβάλει στην επίλυση χρόνιων προβλημάτων και ανισοτήτων, ενώ παράλληλα αξιοποιεί τα διδάγματα της πανδημίας προς την επίτευξη βέλτιστων αποτελεσμάτων. Εντούτοις, προκύπτουν και αρκετά ερωτηματικά τόσο ως προς την εφαρμογή της και τα επόμενα βήματα που

Global Gateaway και διεθνείς εταιρικές σχέσεις για την υγεία Η στρατηγική Global Gateway στηρίζει βιώσιμες και αξιόπιστες διασυνδέσεις στην υπηρεσία των ανθρώπων και του πλανήτη, με στόχο να συμβάλλει στην αντιμετώπιση των πλέον πιεστικών παγκόσμιων προκλήσεων, από την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής έως τη βελτίωση των συστημάτων υγείας και την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και της ασφάλειας των παγκόσμιων αλυσίδων εφοδιασμού. Μέχρι το 2027 η «Ομάδα Ευρώπη», δηλαδή τα θεσμικά όργανα και τα κράτη-μέλη της ΕΕ από κοινού, θα κινητοποιήσει επενδύσεις ύψους έως και 300 δισ. ευρώ για βιώσιμα και υψηλής ποιότητας έργα που βελτιώνουν την ανταγωνιστικότητα του ιδιωτικού τομέα, προωθούν

Μέχρι το 2027 η «Ομάδα Ευρώπη» θα κινητοποιήσει επενδύσεις ύψους έως και 300 δισ. ευρώ για βιώσιμα και υψηλής ποιότητας έργα 26 _ LAWYER

Ελεάνα Νικολοπούλου Head of Legal & Compliance, Lavipharm

«Η νέα στρατηγική της ΕΕ για την παγκόσμια υγεία είναι σαφώς φιλόδοξη και η φιλοδοξία είναι αναγκαία συνθήκη για την επιτυχία. Αξιοποιήθηκαν τα διδάγματα της πανδημίας και εντοπίστηκαν τα κενά στον έγκαιρο εντοπισμό των απειλών της υγείας, στην παραγωγική ικανότητα της ΕΕ, στο matchmaking και στη διαχείριση της εφοδιαστικής αλυσίδας. Εντούτοις, η φιλοδοξία, παρότι αναγκαία, δεν είναι από μόνη της ικανή συνθήκη για την επιτυχία της νέας αυτής ευρωπαϊκής στρατηγικής.»

πρέπει να ακολουθηθούν όσο και ως προς το ίδιο το περιεχόμενο και τους στόχους της. Ο ευρύτερος, δηλαδή, προβληματισμός του κατά πόσον είναι εφικτό να χαράσσεται παγκόσμια στρατηγική από ένα συγκεκριμένο μέρος του κόσμου χωρίς τη σύμπραξη και υπολοίπων κρατών και ενώσεων (π.χ. της Αφρικανικής Ένωσης, των ΗΠΑ, του ΟΗΕ κλπ.), οδηγεί αναπόφευκτα στα προφανή προβλήματα σχετικά με την εφαρμογή μιας τόσο φιλόδοξης στρατηγικής, που έχει ως προϋπόθεση μεταρρυθμίσεις που επιφέρουν τομές. Όπως επισημαίνει η Ιωάννα Καμαρινοπούλου, Director of Legal & Compliance, Genepharm, «η υλοποίηση δεν θα είναι εύκολη, καθώς απαιτεί ευρύτερη βούληση και συναίνεση, όπως και μεταρρυθμίσεις, ενώ θα συναντήσει τόσο οικονομικές όσο και πολιτικές προκλήσεις». Και βεβαίως, η συχνά βραδυκίνητη και πολύπλοκη δομή της ΕΕ δεν βοηθάει σε κάτι τέτοιο. Σχετικά, η Ελεάνα Νικολοπούλου, Head of Legal & Compliance, Lavipharm, εξηγεί ότι «οι προβληματισμοί εντοπίζονται κατά τη γνώμη μου κυρίως στην εφαρμογή της όποιας στρατηγικής, δεδομένου ότι εξ ορισμού η εφαρμογή εναπόκειται στα θεσμικά όργανα και στα κράτη-μέλη της ΕΕ. Η ίδια η δομή της ΕΕ δεν προβλέπει οριζόντιους μηχανισμούς διακυβέρνησης που θα επιτρέψουν να γίνει το πολυτομεακό και διεπιστημονικό έργο, που προϋποθέτει μια τέτοια στρατηγική, με τη συνεργασία της κοινωνίας, του ακαδημαϊκού τομέα και των επιχειρήσεων. Οι προβλεπόμενες ετήσιες συναντήσεις των εμπλεκομένων μερών στο Παγκόσμιο Φόρουμ Πολιτικής Υγείας (Global Health Policy Forum) είναι σίγουρα μια σημαντική αρχή, όχι όμως αρκετή. Επομένως, η επίτευξη των στόχων της στρατηγικής θα εξαρτηθεί από τις “εκ των κάτω προς τα

άνω” προσεγγίσεις και από τις εθνικές και τοπικές συνθήκες και προσπάθειες». Ένα ακόμα ζητούμενο είναι αν η εν λόγω στρατηγική της ΕΕ αποτελεί περισσότερο μια στρατηγική ασφάλειας της υγείας από ότι μια ολιστική στρατηγική για την υγεία των πληθυσμών, ειδικότερα λόγω της έντονης έμφασης που δίνεται σε πιθανές νέες πανδημίες. Όπως αναφέρει η Ε. Νικολοπούλου, «η νέα στρατηγική της ΕΕ, εστιάζοντας σε πιθανές μολυσματικές ασθένειες που απειλούν να εξαπλωθούν στην ΕΕ, μπορεί να εκτρέψει την προσοχή από άλλα θέματα υγείας, όπως π.χ. τις μη μεταδοτικές ασθένειες, και να μετατραπεί τελικά σε στρατηγική ασφάλειας για την υγεία, παρά σε μια ολιστική στρατηγική για υγιείς πληθυσμούς». Σε κάθε περίπτωση, είναι ξεκάθαρο ότι οι εξελίξεις στον τομέα της υγείας θα είναι σημαντικές και θα αποτελέσουν έναυσμα για τη θέση σε ισχύ επιδραστικών νομοθετημάτων που θα αλλάξουν το κανονιστικό πλαίσιο σε πολλούς επιμέρους τομείς. Μια αισιόδοξη προοπτική μας προσφέρει η άποψη της Ι. Καμαρινοπούλου ότι η στρατηγική της ΕΕ για την παγκόσμια υγεία «είναι αδιαμφισβήτητα μία ευκαιρία, που αν αξιοποιηθεί θα λειτουργήσει ευεργετικά για τον χώρο του φαρμάκου μέσω της προώθησης της έρευνας και της καινοτομίας, τη διευκόλυνση των επενδύσεων με νέες μορφές χρηματοδότησης, τη λήψη μέτρων για διασφάλιση της εφοδιαστικής αλυσίδας και τη συνεργασία των χωρών, την προώθηση πιο ευέλικτων διαδικασιών και την ενίσχυση της διαφάνειας. Η βιωσιμότητα άλλωστε του χώρου του φαρμάκου απαιτεί άμεσες αλλαγές. Ως νομικοί παρακολουθούμε με ενδιαφέρον τη νομοθετική μεταρρύθμιση και την εισαγωγή νέου ρυθμιστικού κανονιστικού πλαισίου σε διάφορους τομείς, σε παγκόσμιο και ευρωπαϊκό επίπεδο, και σε επίπεδο κρατών-μελών».! ■

Ιωάννα Καμαρινοπούλου Director of Legal & Compliance, Genepharm

«Για ακόμα μία φορά η πανδημία του Covid-19 αποτέλεσε τον καταλύτη για εξελίξεις. Η νέα στρατηγική της ΕΕ για την παγκόσμια υγεία είναι μια φιλόδοξη πρωτοβουλία, που καταρχήν κινείται στην ορθή κατεύθυνση, καθώς αντιλαμβάνεται την επιτυχία του προσδοκώμενου αποτελέσματος ως άμεσα εξαρτώμενη από ευρείες συνέργειες και διεπιστημονικές συνεργασίες.»

LAWYER _ 27

Value Based Healthcare: Η μετάβαση σε ένα μοντέλο υγειονομικής περίθαλψης βασιζόμενο στην αξία Σε μια περίοδο που τα τρέχοντα συστήματα υγειονομικής φροντίδας σε όλες τις χώρες βρίσκονται υπό σημαντική πίεση, ένα νέο ασθενοκεντρικό μοντέλο υγειονομικής περίθαλψης βασιζόμενο στην αξία (Value Based HealthCare), αποτελεί τη λύση όχι μόνο για τη βιωσιμότητα, αλλά και για την αποδοτικότητα των συστημάτων υγείας. Καλύπτοντας όλο το φάσμα της φροντίδας υγείας, από την πρόληψη και τη διάγνωση μέχρι τη θεραπεία και την παρακολούθηση των ασθενών, το συγκεκριμένο μοντέλο Value Based HealthCare εστιάζει στη βελτίωση των εκβάσεων υγείας των ασθενών, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα αποτελεσματικότερη κατανομή υγειονομικών πόρων και πιθανότατα χαμηλότερο κόστος για τα συστήματα υγείας. Με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνεται η βέλτιστη χρήση των πόρων υγειονομικής φροντίδας για την παροχή ταχείας, ευρείας και βιώσιμης πρόσβασης σε καινοτομίες που δύνανται να αλλάξουν τη ζωή των ασθενών.

O

ι ανάγκες υγείας αυξάνονται παγκοσμίως β) ο περιορισμός της πρόσβασης σε ιατρικές εξαιτίας των αυξανόμενων προκλήσεων της υπηρεσίες, όπως έγκυρη και έγκαιρη γήρανσης του πληθυσμού και της αύξησης ανίχνευση βιοδεικτών απαραίτητων για των μη μεταδοτικών ασθενειών. Οι χώρες στοχεύουσες θεραπείες που αφορούν σε ξοδεύουν όλο και περισσότερα χρήματα για ογκολογικούς ασθενείς. Οι παρεμβάσεις την υγειονομική φροντίδα, χωρίς ωστόσο να αυτές, ενώ είναι σε ένα πρώτο επίπεδο γίνεται ουσιαστική συσχέτιση μεταξύ των σχετικά αποτελεσματικές για τον έλεγχο δαπανών για την υγεία και των εκβάσεων των του κόστους, προκαλούν μεγάλα κενά στην ασθενών. Πιο απλά, τα τρέχοντα συστήματα ποιότητα της φροντίδας που λαμβάνουν οι υγείας δαπανούν χρήματα βάσει του όγκου της ασθενείς και δύνανται συχνά να αποβούν παρεχόμενης υγειονομικής φροντίδας, χωρίς εις βάρος τους. να λαμβάνουν υπόψη και τις εκβάσεις των Επιτακτικό ζητούμενο επομένως είναι ασθενών, δηλαδή η επιτυχία της έκβασης/ η μετάβαση σε ένα μοντέλο υγειονομικής Attorney at Law, η επιτυχία της θεραπείας δεν αποτελούν περίθαλψης βασιζόμενο στην αξία (Value MSc, MBA κριτήριο για την κατανομή των πόρων. Ως Based HealthCare), το οποίο επικεντρώνεται Chief Legal αποτέλεσμα, οι περισσότερες σύγχρονες στη βελτίωση των αποτελεσμάτων υγείας των & Compliance λύσεις για την άμβλυνση της πίεσης που ασθενών σε ολόκληρο τον κύκλο φροντίδας και Value Officer, αντιμετωπιζουν τα συστήματα υγείας εστιάζουν ταυτόχρονα βελτιστοποιεί τη χρήση των πόρων Roche Hellas AE σταδιακά σε διαρθρωτικές αλλαγές ή/και υγειονομικής φροντίδας. Για παράδειγμα, στη συγκράτηση του κόστους. Παραδείγματα μέχρι πρότινος, ασθενείς που έπασχαν από συγκράτησης του κόστους αποτελούν: μία ασθένεια αντιμετωπίζονταν με τα ίδια α) ο περιορισμός της πρόσβασης στην καινοτομία, φάρμακα αφήνοντας τους θεράποντες ιατρούς να όπως ο έλεγχος ή η καθυστέρηση εισαγωγής ανακαλύψουν τον λόγο που είχαν αποτέλεσμα σε νέων εξατομικευμένων θεραπειών που μπορούν κάποιους ασθενείς ενώ σε άλλους όχι. Σήμερα, οι να αλλάξουν τις ζωές των ασθενών προς το επιστήμονες έχουν αρχίσει να αντιλαμβάνονται, να στοχεύουν και να διαγιγνώσκουν νόσους σε καλύτερο ή

_ADVERTORIAL

Mατίνα Κρέστα

28 _ LAWYER

το νέο πρότυπο υγειονομικής περίθαλψης. Απαραίτητη προϋπόθεση, ώστε να πραγματοποιηθεί η μετάβαση αυτή αποτελεί η ψηφιοποίηση του συστήματος υγείας. Η συστηματική συλλογή και αξιοποίηση δεδομένων υγείας δύναται να συμβάλλει καθοριστικά στη λήψη τεκμηριωμένων αποφάσεων και στη μετάθεση της εστίασης από το κόστος των θεραπειών στην αξία των εκβάσεων. Παρά τις αυξανόμενες κρατικές πρωτοβουλίες προς την ανάπτυξη ψηφιακών λύσεων στον τομέα της υγείας (π.χ. Βίβλος Ψηφιακού Μετασχηματισμού, πρωτοβουλίες μέσω του Εθνικού Σχεδίου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας), η Ελλάδα επί του παρόντος δε διαθέτει το σύνολο των απαιτούμενων εργαλείων για τη μετάβαση αυτή, όπως ενδεικτικά τα μητρώα ασθενών, τα οποία αποτελούν μια εξαιρετική πηγή καταγραφής και ταξινόμησης κλινικών δεδομένων και κατ’ επέκταση μέτρησης της αξίας. Αυτά τα κλινικά δεδομένα είναι εξαιρετικής σημασίας όχι μόνο για την καλύτερη παρακολούθηση και υγειονομική περίθαλψη των ασθενών, αλλά και για την παραγωγή στατιστικών δεδομένων (π.χ. επιδημιολογικά δεδομένα), τα οποία μπορούν να αξιοποιηθούν για την κατάρτιση εθνικών πολιτικών υγείας προς την αντιμετώπιση της εκάστοτε νόσου. Εν κατακλείδι, το ασθενοκεντρικό μοντέλο υγειονομικής περίθαλψης βασιζόμενο στην αξία δύναται να παρέχει μια διέξοδο από τις αυξανόμενες πιέσεις των συστημάτων υγείας και μια σημαντική αναβάθμιση της υγειονομικής περίθαλψης των ασθενών. Η Roche, ως εταιρεία που συνδυάζει τη δυναμική του κλάδου Φαρμάκου και του κλάδου Διαγνωστικών και τοποθετεί την εξατομικευμένη φροντίδα υγείας στο κέντρο της στρατηγικής της, βρίσκεται στη μοναδική θέση να μπορεί να υποστηρίξει στην πράξη την υιοθέτηση του νέου ασθενοκεντρικού μοντέλου υγειονομικής περίθαλψης που βασίζεται στην αξία. Με σταθερή δέσμευση στην καινοτομία σε κάθε έκφανση της επιχειρηματικής μας δραστηριότητας, η εταιρεία προσβλέπει στην αναμόρφωση του Εθνικού Συστήματος Υγείας, με στόχο ένα βιώσιμο σύστημα υγειονομικής περίθαλψης που παρέχει προστιθέμενη αξία στους ασθενείς και την κοινωνία. ■

_INFO

μοριακό επίπεδο. Ο καρκίνος, για παράδειγμα, δεν είναι μία νόσος, αλλά το αποτέλεσμα αμέτρητων γενετικών μεταλλάξεων. Το κατά πόσον ορισμένες θεραπείες είναι αποτελεσματικές εξαρτάται και από συγκεκριμένες γονιδιακές διαφοροποιήσεις των ασθενών. Η αποζημίωση επομένως μιας νέας εξατομικευμένης θεραπείας, που παρέχει βέλτιστα αποτελέσματα για συγκεκριμένες ομάδες ασθενών, θα έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση του κόστους, καθώς μόνο οι ασθενείς που είναι πιο πιθανό να επωφεληθούν από το φάρμακο θα λάβουν τη θεραπεία αυτή. Όσοι είναι απίθανο να ανταποκριθούν, δεν θα λάβουν τη θεραπεία και θα αποφευχθούν με τον τρόπο αυτό περιττές και δαπανηρές ιατρικές πράξεις, οι οποίες επιβαρύνουν και τον ασθενή. Κατανοητό και αναντίρρητο είναι συνεπώς ότι η αποζημίωση νέων καινοτόμων θεραπειών θα πρέπει να γίνεται βάσει της αξίας τους (δηλ. του αποτελέσματος/ επίπτωσης μιας θεραπείας ως μέρος της συνολικής υγειονομικής φροντίδας) και όχι μονοδιάστατα βάσει του κόστους τους. Η συγκεκριμένη προσέγγιση περιλαμβάνει επίσης μια αλλαγή στα μοντέλα πληρωμών - αποζημίωσης των φαρμάκων παρέχοντας κίνητρα για επικέντρωση στην αξία και όχι στον όγκο. Ειδικότερα, η σύναψη καινοτόμων συμφωνιών αποζημίωσης μεταξύ κράτους και φαρμακευτικών εταιρειών, όπως για παράδειγμα οι συμφωνίες με βάση την απόδοση (pay for performance agreements), στις οποίες το κράτος αποζημιώνει θεραπείες βάσει του μετρήσιμου οφέλους στον ασθενή αποτελεί μια εφαρμογή του Value Based Healthcare μοντέλου. Γενικότερα, η ευρεία χρήση συμφωνιών ελεγχόμενης εισόδου (Managed Entry Agreements), όπως εκείνες με βάση την απόδοση επιτρέπει: α) Την καλύτερη διαχείριση της επίπτωσης στον προϋπολογισμό και την επίτευξη ενός επιθυμητού επιπέδου κόστους-αποτελεσματικότητας και β) Την πρόσβαση σε καινοτόμες θεραπείες στην περίπτωση κλινικής αβεβαιότητας λόγω του βαθμού καινοτομίας. Υιοθετώντας καινοτόμες λύσεις βάσει της προστιθέμενης αξίας τους και διασφαλίζοντας σε κάθε ασθενή την κατάλληλη φροντίδα στην κατάλληλη στιγμή, δύναται να εξοικονομηθούν πολύτιμοι πόροι για τα συστήματα υγείας και να δημιουργηθούν σημαντικά οφέλη για την κοινωνία. Προαπαιτούμενα προς τούτο είναι: 1. η δημιουργία ψηφιακών υποδομών για τη συλλογή και χρήση δεδομένων (Μητρώα ασθενειών, Ηλεκτρονικοί φάκελοι ασθενών, Διαλειτουργικότητα των συστημάτων) καθώς και 2. η δημιουργία πλαισίου για τη δευτερογενή χρήση δεδομένων υγείας αλλά και τη χρήση δεδομένων σχετιζόμενων με τη φαρμακευτική δαπάνη. Όσον αφορά στην Ελλάδα, κοινώς αποδεκτό είναι ότι απαιτείται να επιταχύνει τη μετάβασή της προς αυτό

4, Alamanas & Delfon Str. 151 25, Maroussi, Greece M: (+30) 6956 301715 E: matina.kresta@roche.com W: www.roche.com

LAWYER _ 29

Ο ρόλος του Υπερταμείου στην ανάπτυξη: Γενικόλογη ρητορική ή πραγματικότητα; Έχοντας μετατραπεί πλέον σε επενδυτικό ταμείο και θέλοντας να εφαρμόσει με συνέπεια ESG πολιτικές, το Υπερταμείο έχει στρέψει την προσοχή του στην ενδυνάμωση της συμβολής του στην οικονομία και την κοινωνία. Ωστόσο, δεν λείπουν προβληματισμοί που αφορούν τόσο το παρελθόν του όσο και την παρούσα διαχείριση του χαρτοφυλακίου του. Της Αλεξιάννας

Τσότσου LAWYER _ 30

_IN THE SPOTLIGHT Το Υπερταμείο είναι εταιρεία συμμετοχών που ιδρύθηκε το 2016 με μοναδικό μέτοχο το Ελληνικό Δημόσιο, όπως αυτό εκπροσωπείται από τον Υπουργό Οικονομικών. Αποστολή του, ως το Δημόσιο Επενδυτικό Ταμείο της Ελλάδας πλέον, είναι, όπως το ίδιο αναφέρει, η ανάληψη ενεργού ρόλου στον εκσυγχρονισμό των Δημοσίων Επιχειρήσεων, η μεγιστοποίηση της αξίας της δημόσιας περιουσίας, η διασφάλιση αναβαθμισμένων υπηρεσιών για τους πολίτες/ καταναλωτές και η συμβολή του στην εθνική οικονομία. Βεβαίως, η δημόσια εικόνα του Υπερταμείου δεν συμβαδίζει πάντα με τη θετική αυτοαντίληψή του, κυρίως λόγω της σύνδεσής του με τη δυσκολότερη περίοδο της χώρας από τη Μεταπολίτευση και την ανάγκη επαναπροσδιορισμού του τρόπου διαχείρισης της δημόσιας περιουσίας. Ή όπως εμφατικά το περιγράφει ο Γιάννης Παλασάκης, Συνδιαχειριστής Εταίρος, DVLaw, «η ίδρυση του Υπερταμείου συνέπεσε με την βαθιά οικονομική και κοινωνική κρίση που βίωσε η Ελλάδα τα περασμένα χρόνια και αντανακλά την προσπάθεια τήρησης των δεσμεύσεων του κράτους για την ορθολογικότερη διαχείριση και αξιοποίηση της περιουσίας του». Στο χαρτοφυλάκιο του Υπερταμείου περιλαμβάνονται θυγατρικές και συμμετοχές του σε δημόσιες επιχειρήσεις, οι οποίες δραστηριοποιούνται σε καίριους κλάδους της ελληνικής οικονομίας, όπως η ακίνητη περιουσία (Ταμείο Αξιοποίησης της Ιδιωτικής Περιουσίας του Δημοσίου (ΤΑΙΠΕΔ), Εταιρεία Ακινήτων Δημοσίου (ΕΤΑΔ), ΓΑΙΑΟΣΕ, ΔΕΘ HELEXPO), η ενέργεια και οι υπηρεσίες κοινής ωφέλειας (ΔΕΗ, ΕΥΔΑΠ, ΕΥΑΘ), οι μεταφορές και οι υποδομές (αεροδρόμιο Ελ. Βενιζέλος, ΟΑΣΑ, ΑΕΔΙΚ, 23 περιφερειακά αεροδρόμια) και άλλα. Η αξία του χαρτοφυλακίου που διαχειρίζεται το Υπερταμείο ανέρχεται σήμερα σε 7 δισ. ευρώ. Πώς, όμως, έχει ακριβώς συμβάλει το Υπερταμείο στην ανάπτυξη της χώρας; Ο αυτοχαρακτηρισμός του ως επενδυτικό ταμείο με ενεργή συμβολή στην αύξηση της αξίας της δημόσιας περιουσίας αποτυπώνεται στην ελληνική πραγματικότητα ή αποτελεί ευσεβή πόθο που δεν έχει τις προϋποθέσεις να επιτευχθεί;

Oι πρόσφατες και οι επικείμενες ιδιωτικοποιήσεις Αν και οι ιδιωτικοποιήσεις δεν αποτελούν τον κύριο τομέα δραστηριότητας του Υπερταμείου, αφού ανήκουν στο χαρτοφυλάκιο του ΤΑΙΠΕΔ,

Γιάννης Παλασάκης Συνδιαχειριστής Εταίρος, DVLaw

«Μέσα σε λίγα χρόνια, το Υπερταμείο από απλός διαχειριστής περιουσιακών στοιχείων εξελίσσεται σε ένα δημόσιο επενδυτικό ταμείο με σκοπό όχι μόνο τη βελτιστοποίηση της οικονομικής απόδοσης του χαρτοφυλακίου του, αλλά και την ενδυνάμωση του κοινωνικού αποτυπώματος των θυγατρικών του. Η εισαγωγή και καθιέρωση βέλτιστων πρακτικών εταιρικής διακυβέρνησης και διοίκησης, η βελτίωση της διαφάνειας, η εστίαση σε μετρήσιμα αποτελέσματα βιώσιμης λειτουργίας και οι επενδύσεις στην έρευνα και την ανάπτυξη είναι μερικά από τα εργαλεία σύμφωνα με το στρατηγικό σχέδιο ανάπτυξης.»

βρίσκονται στην αιχμή του δόρατος όσον αφορά στη ρητορική και τη δημόσια εικόνα του Υπερταμείου, ειδικά όταν πρόκειται για βασικές υποδομές και δημόσιες επιχειρήσεις με σημαντικό κύκλο εργασιών ή/και υπηρεσίες κοινής ωφελείας. Το τελευταίο διάστημα δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην παραχώρηση λιμένων και μαρίνων, ενώ παράλληλα δεσπόζουν και επιβλητικές μεταβιβάσεις. Πριν ένα χρόνο ολοκληρώθηκε η πώληση του κύριου ελληνικού φορέα εκμετάλλευσης στον τομέα της διανομής φυσικού αερίου ΔΕΠΑ Υποδομών Α. Ε. στην ITALGAS, η οποία εξαγόρασε το 100% της εταιρείας, ενώ το ενδιαφέρον προσέλκυσε και η μεταβίβαση του 67% των μετοχών του Οργανισμού Λιμένος Ηρακλείου στη Grimaldi Euromed S.p.A. & Μινωικές Γραμμές Α.Ν.Ε. Στον όμιλο Grimaldi μεταβιβάστηκε και το 67% των μετοχών του Οργανισμού Λιμένος Ηγουμενίτσας, ενώ σε τροχιά υλοποίησης βρίσκονται και οι διαγωνισμοί για μαρίνες στην Κέρκυρα, την Πύλο και φυσικά για τον Οργανισμό Λιμένος Βόλου.

Αν και οι ιδιωτικοποιήσεις ανήκουν στο χαρτοφυλάκιο του ΤΑΙΠΕΔ, βρίσκονται στην αιχμή του δόρατος όσον αφορά στη ρητορική και τη δημόσια εικόνα του Υπερταμείου LAWYER _ 31

Ο ρόλος των Συμβάσεων Παραχώρησης και των Συμβάσεων Σύμπραξης Δημόσιου και Ιδιωτικού Τομέα στην κατασκευή/αξιοποίηση υποδομών - η σημασία της κατανομής κινδύνων στους συμβατικούς όρους

Κατερίνα Προκόπης Πολιτοπούλου Λινάρδος

Άγγελος Σαρρηγιάννης

Partner

Junior Associate

Τ

_ADVERTORIAL

των υποδομών, ενώ οι συμβάσεις ΣΔΙΤ προβλέπουν ως αντάλλαγμα καταβολές από τον δημόσιο φορέα (π.χ. ανάλογα με τη διαθεσιμότητα της υποδομής) ή συνδυασμό των δύο τρόπων αποπληρωμής. Το Ελληνικό Δημόσιο καταφεύγει στις τεχνικές αυτοχρηματοδότησης όχι μόνο γιατί παρέχουν χρηματοοικονομική διευκόλυνση με τη μετάθεση πληρωμών στο μέλλον, αλλά και γιατί απαλλάσσουν το Ελληνικό Δημόσιο από τους περισσότερους κινδύνους που είναι σύμφυτοι με την υλοποίηση και μακρόχρονη διαχείριση τεχνικά πολύπλοκων υποδομών μεγάλου οικονομικού αντικειμένου. Στις παραδοσιακές μορφές δημοσίων συμβάσεων ο δημόσιος φορέας διατηρεί τους κινδύνους ως προς τη χρηματοδότηση και λειτουργία της υποδομής που αποτελεί το αντικείμενο της σύμβασης, ενώ ο ιδιωτικός φορέας βαρύνεται μόνο με τους κατασκευαστικούς κινδύνους. Στις συμβάσεις παραχώρησης και ΣΔΙΤ, οι ανωτέρω κίνδυνοι αναλαμβάνονται από τον ιδιωτικό φορέα. Τελευταία παρατηρείται έκρηξη στη δημοπράτηση αυτοχρηματοδοτούμενων έργων, μεταξύ άλλων, και γιατί σύμφωνα με τον Κανονισμό 549/2013 και τη μεθοδολογία της EUROSTAT, η δαπάνη για τα έργα αυτά δεν εγγράφεται στον ισολογισμό της γενικής κυβέρνησης, ούτε προσμετράται στο δημόσιο έλλειμμα και το δημόσιο χρέος, εφόσον το επιχειρηματικό ρίσκο αναλαμβάνεται ουσιωδώς από τον ιδιώτη. Μέσω ΣΔΙΤ σήμερα υλοποιούνται ή δημοπρατούνται, ενδεικτικά, οι υποδομές υπερυψηλής ευρυζωνικότητας, πλήθος οδικών έργων (Flyover Θεσσαλονίκης, αυτοκινητόδρομος Θεσσαλονίκης - Έδεσσας, ΒΟΑΚ τμήμα Χερσόνησος - Νεάπολη, οδικός άξονας Καλαμάτας - Πύλου – Μεθώνης κ.α.), λειτουργία του μετρό Θεσσαλονίκης, η κατασκευή και διαχείριση σχολικών μονάδων, φοιτητικών εστιών και λοιπών εκπαιδευτικών και ερευνητικών εγκαταστάσεων, η μετεγκατάσταση/ κατασκευή φυλακών και δικαστηρίων, καθώς και πληθώρα

Junior Partner

ην τελευταία εικοσαετία, το Ελληνικό Δημόσιο προσφεύγει όλο και συχνότερα σε τεχνικές αυτοχρηματοδότησης μεγάλων υποδομών, δηλαδή στις συμβάσεις παραχώρησης και στις Συμβάσεις Σύμπραξης Δημόσιου και Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ) που διαφοροποιούνται από την σύμβαση εκτέλεσης δημοσίου έργου λόγω της ιδιωτικής χρηματοδότησης (με ίδια ή τραπεζικά κεφάλαια) από τον ανάδοχο έναντι ανταλλάγματος και ταυτόχρονα της ανάληψης ουσιώδους μέρους των αντίστοιχων οικονομικών και επιχειρηματικών κινδύνων από εκείνον.

H παραχώρηση και η σύμβαση ΣΔΙΤ παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες, ενώ οι διαφορές τους εντοπίζονται κυρίως στη διαδικασία σύναψης (οι συμβάσεις παραχώρησης διέπονται από τον Ν. 4413/2016, ενώ οι συμβάσεις ΣΔΙΤ από τον Ν. 3389/2005), με κυριότερη την υποχρέωση νομοθετικής κύρωσης των συμβάσεων παραχώρησης. Από πλευράς ουσιαστικών ρυθμίσεων, οι συμβάσεις παραχώρησης προβλέπουν κυρίως την αποπληρωμή του παραχωρησιούχου από τους χρήστες

32 _ LAWYER

του αιτήματός του, αφετέρου η τεκμαιρόμενη έκδοση συνήθως δεν εφαρμόζεται σε άδειες με τεχνική πολυπλοκότητα, (γ) ο κίνδυνος ανεύρεσης αρχαιοτήτων κατά κανόνα μοιράζεται μεταξύ των φορέων. Συμβατικά συνήθως προβλέπεται ότι, σε περίπτωση άπρακτης παρέλευσης μίας οριζόμενης προθεσμίας (στα έργα ΣΔΙΤ εξήντα ημερών κατά το άρθρο 21 Ν.

3389/2005) για τη διασφάλιση της προστασίας των αρχαιοτήτων από την αρχαιολογική υπηρεσία, ο ιδιωτικός φορέας δικαιούται ισόχρονη παράταση των συμβατικών του υποχρεώσεων και αποζημίωση. Ωστόσο, ο ιδιωτικός φορέας επιβαρύνεται με το κόστος της προκαλούμενης καθυστέρησης λόγω της αρχικής προθεσμίας που προβλέπεται για τις ενέργειες της αρχαιολογικής υπηρεσίας, και (δ) ο κίνδυνος μείωσης της ζήτησης κατά κανόνα αναλαμβάνεται από τους ιδιωτικούς φορείς, ταυτόχρονα, όμως, συνήθως προβλέπονται εξαιρέσεις, των ιδιωτικών φορέων δικαιούμενων αποζημίωσης από το δημόσιο σε περιπτώσεις γεγονότων ανωτέρας βίας, γεγονότων ευθύνης δημοσίου, δηλαδή γεγονότων για τα οποία δεν φέρει ευθύνη ο ιδιωτικός φορέας, αλλά οφείλονται σε λήψη μέτρων από το δημόσιο που επηρεάζουν αρνητικά τη ζήτηση (ενδεικτικά αναφέρουμε τη λήψη μέτρων για τον περιορισμό εξάπλωσης της πανδημίας COVID-19) και αναλόγως αν το συγκεκριμένο γεγονός έχει ή θα έπρεπε να έχει ασφαλιστεί. Δεδομένου ότι οι συμβάσεις παραχώρησης και ΣΔΙΤ θα εξακολουθήσουν να αποτελούν εργαλείο υλοποίησης μεγάλων έργων υποδομών τα επόμενα χρόνια, πρέπει να διασφαλίζεται ο ορθός καταμερισμός των σχετικών κινδύνων μεταξύ του δημοσίου και των ιδιωτικών φορέων, ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες του κάθε έργου και να αποφεύγεται η αλόγιστη μετάθεσή τους στους ιδιωτικούς φορείς, ώστε να εξασφαλίζεται το μέγιστο επενδυτικό ενδιαφέρον, η δυνατότητα χρηματοδότησης των έργων και η ομαλή, ταχεία και άρτια εκτέλεσή τους, προς όφελος όλων και εν τέλει των χρηστών των έργων. ■

_INFO

αρδευτικών και υδρευτικών έργων. Ως παραχωρήσεις δημοπρατήθηκαν τα έργα της Εγνατίας Οδού, της Αττικής Οδού και άλλοι αυτοκινητόδρομοι, πολλές μαρίνες και περιφερειακά αεροδρόμια, ενώ το εργαλείο των παραχωρήσεων χρησιμοποιείται και στο πλαίσιο του προγράμματος αξιοποίησης των λιμένων, οι οποίοι ιδιωτικοποιούνται μέσω πώλησης πλειοψηφικού πακέτου μετοχών των αντίστοιχων οργανισμών λιμένος σε συνδυασμό με την επαναδιαπραγμάτευση και τροποποίηση της οικείας σύμβασης παραχώρησης. Πέραν του προαναφερθέντος δημοσιονομικού οφέλους, ο ορθός προσδιορισμός των κινδύνων που ελλοχεύουν κατά την εκτέλεση της σύμβασης και η αντιμετώπιση των συνεπειών τους συμβατικά μέσω της κατανομής τους μεταξύ του δημοσίου και του ιδιωτικού φορέα, με κριτήριο κυρίως την καταλληλόλητα κάθε μέρους να διαχειριστεί αποτελεσματικότερα τον σχετικό κίνδυνο και με το μικρότερο κόστος, είναι κομβικής σημασίας για την επιτυχία ενός έργου παραχώρησης/ΣΔΙΤ. Η υπέρμετρη μεταφορά κινδύνων στον ιδιώτη μπορεί να επιφέρει αντίθετα από τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα, καθώς ενδέχεται (i) να απειλήσει τη βιωσιμότητα του έργου, εάν θέτει σε κίνδυνο τις απαιτούμενες εισοδηματικές ροές για την αντιστάθμιση του λειτουργικού κόστους, την αποπληρωμή του τραπεζικού και λοιπού δανεισμού και την εξασφάλιση της συμφωνηθείσας ή εύλογης απόδοσης των επιχειρηματικών κεφαλαίων, (ii) να επηρεάσει τη δυνατότητα χρηματοδότησης του έργου (bankability) και (iii) να αυξήσει την προσφερόμενη τιμή από τους επενδυτές και συνακόλουθα το κόστος του έργου για την αναθέτουσα αρχή και τους φορολογούμενους/ χρήστες. Επομένως, ο ανορθολογικός καταμερισμός κινδύνων αποτελεί επιχειρηματικό αντικίνητρο που θέτει σε κίνδυνο την επιτυχία του διαγωνισμού και του ίδιου του έργου. Στα τεύχη δημοπράτησης και στις συμβάσεις ΣΔΙΤ και παραχωρήσεων ελληνικών έργων γίνεται προσπάθεια ορθολογικής κατανομής των κινδύνων που εντοπίζονται στη διεθνή βιβλιογραφία και πρακτική με προσαρμογή στις ιδιαιτερότητες της ελληνικής δημόσιας διοίκησης και των ελληνικών υποδομών. Ενδεικτικά: (α) ο κίνδυνος έγκρισης περιβαλλοντικών όρων και διενέργειας απαλλοτριώσεων αναλαμβάνεται συνήθως από το δημόσιο και μάλιστα σε στάδιο πριν την ανάθεση της σύμβασης, (β) ο κίνδυνος έκδοσης των διοικητικών αδειών αναλαμβάνεται κατά κανόνα από τον ιδιώτη, προβλέπεται όμως συνήθως συμβατικά τεκμήριο έκδοσης των απαιτούμενων αδειών, εάν οι αρμόδιες αρχές δεν αρνηθούν αιτιολογημένα εντός ορισμένου διαστήματος (στα έργα ΣΔΙΤ 60 ημερών κατ’ άρθρο 20 Ν. 3389/2005) την έκδοση άδειας. Οι σχετικές ρυθμίσεις κρίνονται ατελείς, γιατί αφενός δεν αναγνωρίζεται δικαίωμα αποζημίωσης του αναδόχου σε περίπτωση καθυστέρησης ή παράνομης απόρριψης

318 Mesogeion Str., 153 41 Agia Paraskevi, Athens T: (+30) 210 3388831 E: info@yourlegalpartners.gr W: www.yourlegalpartners.gr

LAWYER _ 33

_IN THE SPOTLIGHT

Σοφία Μαυρίδου Senior Counsel, Karatzas & Partners

«Στο σχέδιο ανάπτυξης της ΕΕΣΥΠ (Υπερταμείο) διαφαίνεται η πρόθεση υλοποίησης μια σειράς επενδυτικών δράσεων που αναμένεται να δώσουν ώθηση στην περιφερειακή ανάπτυξη και να καταστήσουν αποδοτικότερη την αξιοποίηση της περιουσίας του Δημοσίου μέσω των θυγατρικών εταιριών του Υπερταμείου (λ.χ. παραχώρηση 23 περιφερειακών αεροδρομίων, αποτίμηση ακίνητης περιουσίας Δημοσίου, ιδιωτικοποίηση λιμένων μέσω ΤΑΙΠΕΔ κ.α.)»

Το επόμενο διάστημα αναμένονται και οι διαγωνισμοί για το Ολυμπιακό Ιππικό Κέντρο στο Μαρκόπουλο, για ακίνητα με ιαματικές πηγές σε Κύθνο και Καμμένα Βούρλα καθώς και η δημοπράτηση των έργων σε πέντε νοσοκομεία. Στη δημόσια συζήτηση, πάντως, θα κυριαρχήσει η επέκταση της σύμβασης παραχώρησης της Αττικής Οδού αλλά και η εισαγωγή του 30% του Διεθνούς Αεροδρομίου Αθηνών στο Χρηματιστήριο Αθηνών. Επιπλέον, τους πρώτους μήνες του 2024 αναμένεται η ολοκλήρωση της μεταβίβασης της Εγνατίας Οδού, καθώς εκκρεμεί η έκδοση απόφασης για την αναπροσαρμογή στα διόδια, αλλά και η πώληση της ΛΑΡΚΟ, αφού, σύμφωνα με πρόσφατη τροπολογία, καθορίστηκε χρονική προθεσμία για τη διατήρηση της ειδικής διαχείρισης στη βιομηχανία.

Το ευρύτερο στρατηγικό σχέδιο ανάπτυξης και ESG πολιτικής Αυτό που έχει ενδιαφέρον στη δράση του Υπερταμείου είναι η στροφή του προς μια στρατηγική ανάπτυξης και προώθησης των επενδύσεων στη χώρα σε συνδυασμό με τη διαμόρφωση βιώσιμης και ευαισθητοποιημένης πολιτικής. Στόχος είναι η μετατροπή του σε Εθνικό Επενδυτικό Ταμείο, στα πρότυπα αντίστοιχων οργανισμών στο εξωτερικό, έτσι ώστε να επιτευχθεί συνεισφορά στα δημόσια οικονομικά και μεγιστοποίηση της δημόσιας περιουσίας. Για να μπορέσει να καθιερωθεί ως πρότυπο ταμείο δημόσιων επενδύσεων και να δημιουργεί αξία για την οικονομία, τους πολίτες και το περιβάλλον, το Υπερταμείο εστιάζει σε στρατηγικές για τη μετάβαση σε μια βιώσιμη πράσινη οικονομία και την ενσωμάτωση των κριτηρίων ESG. Άλλωστε, σύμφωνα με τη δική του ρητορική, αποσκοπεί σε μια μετάβαση που συνδυάζει την οικονομική αποτελεσματικότητα και την καινοτομία µε τον ψηφιακό εκσυγχρονισμό,

την προστασία του περιβάλλοντος, την κοινωνική συνοχή και τη δικαιοσύνη. Όλα τα παραπάνω αποτυπώνονται στο Στρατηγικό Σχέδιο 2022-2024 σύμφωνα με τις στρατηγικές κατευθύνσεις του μοναδικού μετόχου της εταιρείας, του Υπουργείου Οικονομικών, ένα σχέδιο το οποίο αποτελεί βασικό εργαλείο για την υλοποίηση των δύο αξόνων, πάνω στους οποίους στηρίζεται το Υπερταμείο: Τον ρόλο του ως μεταρρυθμιστή των δημόσιων επιχειρήσεων και τον ρόλο του ως επενδυτή στην ελληνική οικονομία. Σε αυτό το πλαίσιο, καίριοι δείκτες απόδοσης για το 2024 αποτελούν η μείωση των εκπομπών άνθρακα κατά 15%, η αύξηση της καθαρής αξίας ενεργητικού κατά 15%, αλλά και η αύξηση του δείκτη εμπιστοσύνης των πολιτών κατά 40%. Γίνεται, λοιπόν, σαφές ότι η στοχοπροσήλωση έγκειται τόσο στη στρατηγική ESG για υπεύθυνες επενδύσεις όσο και στην ενίσχυση της δυναμικής του Υπερταμείου στην οικονομία και την κοινωνία, κυρίως μέσω της ενδυνάμωσης της λογοδοσίας και της διαφάνειας αλλά και της πελατοκεντρικής δραστηριοποίησης. Η επιτάχυνση του ψηφιακού μετασχηματισμού, η υιοθέτηση προτύπων λειτουργίας και ESG κριτηρίων και η δημιουργία βιώσιμων χρηματοοικονομικών αποδόσεων δεν αποτελούν στόχους μόνο σε κεντρικό επίπεδο, αλλά και στις θυγατρικές εταιρείες του Υπερταμείου, στις οποίες πρόσφατα παρουσιάστηκε η πολιτική ESG του ομίλου. Φυσικά, το κατά πόσον η εμφατικά αυτή διατυπωμένη στρατηγική θα μπορέσει να εφαρμοστεί και να φέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα τόσο στη μητρική όσο και στις θυγατρικές εταιρείες είναι ένα ερώτημα που προς το παρόν παραμένει ανοιχτό. Ούτως ή άλλως, διαφορετική είναι η αντίληψη της συμβολής του Υπερταμείου σε θεωρητικό επίπεδο από αυτό που συμβαίνει στην πράξη.

Αυτό που έχει ενδιαφέρον στη δράση του Υπερταμείου είναι η στροφή του προς μια στρατηγική ανάπτυξης και προώθησης των επενδύσεων στη χώρα σε συνδυασμό με τη διαμόρφωση βιώσιμης και ευαισθητοποιημένης πολιτικής 34 _ LAWYER

Η συμβολή του Υπερταμείου και οι προβληματισμοί Σύμφωνα με το καταστατικό του, η συνεισφορά του Υπερταμείου στην εθνική οικονομία πραγματοποιείται πρώτον, διοχετεύοντας ένα μέρος των μερισμάτων του στο Ελληνικό Δημόσιο και χρησιμοποιώντας το υπόλοιπο για επενδύσεις σύμφωνα µε το άρθρο 200 παρ. 2 του ν. 4389/2016 και την Επενδυτική Πολιτική του. Δεύτερον, μέσω της υλοποίησης του Επιχειρησιακού Προγράµµατος Αξιοποίησης του ΤΑΙΠΕ∆, καθώς και της εκμετάλλευσης του χαρτοφυλακίου ακίνητης περιουσίας της ΕΤΑ∆. Τρίτον, μέσω στοχευµένων μεταρρυθμίσεων για τον µετασχηµατισµό των δημοσίων επιχειρήσεων, προκειμένου να ενισχυθεί η αποτελεσµατικότητά τους. Τέταρτον, μέσω στρατηγικών συµµαχιών, συνεργειών εντός του οικοσυστήµατος του Υπερταµείου και, γενικά, µέσω ανοιχτής επικοινωνίας µε την επενδυτική κοινότητα και τους ενδιαφερόμενους, µέσω οικονομιών κλίμακας, διαφορετικών εργαλείων και δομών χρηματοδότησης (Σ∆ΙΤ) και µέσω βέλτιστων πρακτικών. Ωστόσο, τα παραπάνω δεν έχουν αποδειχθεί επαρκή, για να υπερνικήσουν την κακή δημοσιότητα που ακολουθεί το Υπερταμείο από την εποχή της ίδρυσής του. Πέρα από τη ρητορική περί αποποίησης της δημόσιας περιουσίας για την αποκόμιση άμεσου κέρδους για κάποιους τρίτους, το επίκεντρο του ενδιαφέροντος σε επίπεδο κοινής γνώμης βρίσκεται στις αποκρατικοποιήσεις, οι οποίες όμως αποτελούν ένα μόνο μέρος -μέσω της θυγατρικής του, του ΤΑΙΠΕΔ- της δραστηριοποίησης του Υπερταμείου. Από την άλλη, ένας διαφορετικής υφής προβληματισμός επικεντρώνεται στην αποτελεσματικότητά του και τις επιδόσεις του όλα αυτά τα χρόνια όσον αφορά στην αξιοποίηση της δημόσιας περιουσίας. Η ανησυχία αυτή ξεκινάει από το γεγονός ότι η περιουσία του Δημοσίου είναι ακόμα αχαρτογράφητη, με την καταγραφή της να έχει ξεκινήσει μόλις πρόσφατα από το Υπερταμείο. Με λίγα λόγια, δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή ένα μητρώο, το οποίο να περιέχει ολόκληρη την ακίνητη δημόσια περιουσία με τα χαρακτηριστικά του κάθε στοιχείου. Συνεπώς, παρόλο που οι προθέσεις υπάρχουν για την επίλυση αυτής της εκκρεμότητας, παραμένει προβληματικό σημείο πώς θα μπορέσει να γίνει ουσιαστική αξιοποίηση της δημόσιας περιουσίας, όταν ακόμα δεν έχει γίνει η αποτίμησή της. Ένα ακόμα πεδίο προβληματισμού, άμεσα συνδεόμενο με την αποδοτικότητα της στρατηγικής του Υπερταμείου, είναι οι καθυστερήσεις που συναντώνται σε κάθε στάδιο της διαδικασίας, καθυστερήσεις που έχουν άμεσο αρνητικό αντίκτυπο

Παραμένει προβληματικό σημείο πώς θα μπορέσει να γίνει ουσιαστική αξιοποίηση της δημόσιας περιουσίας, όταν ακόμα δεν έχει γίνει η αποτίμησή της στις δράσεις του Υπερταμείου αλλά και στη δυνατότητα αξιοποίησης των χρηματοδοτικών εργαλείων και της στροφής του επενδυτικού ενδιαφέροντος προς την Ελλάδα. Όπως τονίζει η Σοφία Μαυρίδου, Senior Counsel, Karatzas & Partners, «από τον σχεδιασμό μέχρι την υλοποίηση των δράσεων αυτών, λόγω και του μεγέθους τους, είναι πιθανόν να υπάρξουν καθυστερήσεις (λ.χ. οι διαδικασίες αξιοποίησης/παραχώρησης των 23 περιφερειακών αεροδρομίων ξεκίνησαν το 2021, όμως μέχρι σήμερα έχει σημειωθεί ουσιαστική πρόοδος μόνο για τον αερολιμένα Καλαμάτας, η αποτίμηση των ακινήτων του Δημοσίου ξεκίνησε πιλοτικά σε μόλις 500 ακίνητα της ΕΤΑΔ). Γίνονται σημαντικές προσπάθειες προς τη σωστή κατεύθυνση, χρειάζεται, όμως, επιτάχυνση των σχετικών διαδικασιών προκειμένου να αξιοποιηθούν και τα χρηματοδοτικά εργαλεία που θα είναι διαθέσιμα τα επόμενα έτη σε συνδυασμό με το αυξημένο ενδιαφέρον για επενδύσεις στη χώρα μας». Το σίγουρο, πάντως, είναι ότι οι ανωτέρω προβληματισμοί αποτελούν πρόσκαιρα ζητήματα, τα οποία με τις κατάλληλες κινήσεις μπορούν να αντιμετωπιστούν τα επόμενα χρόνια. Συνεπώς, η συνολική αξιολόγηση της στρατηγικής του Υπερταμείου θα πρέπει να μετατεθεί προς το παρόν για αργότερα, ώστε να μπορούν να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα. Επ’ αυτού, ο Γ. Παλασάκης είναι ξεκάθαρος: «Θεωρούμε ότι είναι ακόμα πρώιμο να αξιολογηθεί η μετεξέλιξη του Υπερταμείου, όπως αποτυπώνεται στο στρατηγικό σχέδιο ανάπτυξης. Πάντως, με βάση την κτηθείσα εμπειρία από την μακρόχρονη εμπλοκή μας ως νομικοί σύμβουλοι του ΤΑΙΠΕΔ και, πλέον, ως νομικοί σύμβουλοι του Υπερταμείου στην απευθείας από αυτό αξιοποίηση συγκεκριμένων υποδομών με βάση τις κατευθυντήριες γραμμές του σχεδίου ανάπτυξης, θεωρούμε ότι η εν λόγω μετεξέλιξη θα είναι επιτυχής σε βάθος χρόνου για την εθνική οικονομία και την κοινωνία». ■ LAWYER _ 35

ΑΠΟΚΡΑΤΙΚΟΠΟΙHΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔIΚΑΙΟ ΔΗΜΟΣIΩΝ ΣΥΜΒAΣΕΩΝ: Η δράση του Υπερταμείου ως παράγοντας αποσταθεροποίησης της εφαρμογής ενός ενιαίου θεσμικού πλαισίου

M

ετά την ίδρυση της Ε.Ε.ΣΥ.Π. με το περιουσίας με παράλληλη προστασία των άρθρο 184 του Ν. 4389/2016, ευρύτερα εθνικών φυσικών πόρων. Στην προσπάθεια γνωστής ως «Υπερταμείο», επανήλθε στο αυτή, αναδεικνύεται σε βασικό «όχημα» προσκήνιο εσχάτως ένα ζήτημα, το οποίο για την επίτευξη των επιδιωκόμενων στόχων έρχεται και παρέρχεται κατά περιόδους, του η αξιοποίηση της δημόσιας ακίνητης άλλοτε με μεγαλύτερη και άλλοτε με μικρότερη περιουσίας, αλλά και οι αποκρατικοποιήσεις ένταση. Πρόκειται για το φαινόμενο των στρατηγικής σημασίας Δ.Ε.Κ.Ο., οι οποίες αποκρατικοποιήσεων (ή ιδιωτικοποιήσεων), ανήκουν εξ ολοκλήρου ή σε ένα ποσοστό στο όπως ορίζεται η διαδικασία μεταφοράς ελληνικό Δημόσιο, με απώτερο σκοπό την κυβερνητικών υπηρεσιών ή περιουσιακών ενίσχυση της ανταγωνιστικής θέσης τους στην στοιχείων στον ιδιωτικό τομέα, με γνώμονα ελεύθερη αγορά, την προσέλκυση εγχώριων την αύξηση της παραγωγικότητας των και αλλοδαπών μεγάλων επενδυτών και την αποκρατικοποιούμενων φορέων, είτε μέσω εν γένει ορθολογικότερη διαχείριση των της εξυγίανσής τους είτε μέσω της πλήρους υφιστάμενων πόρων τους. Συνιδρυτής και εταίρος αναδιάρθρωσής τους, ώστε να επιτευχθεί Από την άλλη πλευρά όμως, οι φορείς διαχειριστής του η αύξηση της συνολικής οικονομικής τους αυτοί, ανήκοντας στον στενό ή ευρύτερο MSCK Law Office αποτελεσματικότητας. Η συζήτηση βέβαια δημόσιο τομέα, κατά την ανάθεση των για την αποκρατικοποίηση σημαντικών κλάδων δημοπρατούμενων από αυτούς συμβάσεων του παραδοσιακού δημόσιου τομέα δεν είναι προμηθειών, παροχής υπηρεσιών και έργων, καινούρια. Ήδη στις αρχές της τρίτης εφαρμόζουν υποχρεωτικά το θεσμικό πλαίσιο χιλιετίας με την τροποποίηση των τότε άρθρων του Ν. 4412/2016, δεδομένου ότι υπάγονται ως 81 και 82 της ΣυνθΕΚ (νυν άρθρα 101 και 102 της αναθέτουσες αρχές ή αναθέτοντες φορείς σε αυτό, ΣΛΕΕ), είχε και πάλι αναζωπυρωθεί ως ενδεδειγμένη όπως ενσωμάτωσε στο εθνικό μας δίκαιο τις Οδηγίες μέθοδος, προκειμένου να απελευθερωθούν ορισμένες 2014/24/ΕΕ και 2014/25/ΕΕ. Ωστόσο, μέσα από τη δραστηριότητες από το κρατικό μονοπώλιο και να δράση του Υπερταμείου, όπως υλοποιείται μέσα από καταστούν ανταγωνιστικότεροι «λιμνάζοντες» τομείς μαζικές αποκρατικοποιήσεις και προκειμένου να της ελληνικής οικονομίας (ενέργεια, μεταφορές, καταστεί η ελληνική οικονομία ανταγωνιστικότερη, ταχυδρομικές υπηρεσίες κλπ.). αποδοτικότερη και να ανταποκριθεί στις σύγχρονες Επιστρέφοντας σε χρόνο ενεστώτα, σύμφωνα ανάγκες, εκφράζονται προβληματισμοί, κατά πόσο άλλωστε και με τις στοχεύσεις του Υπερταμείου, αποκρατικοποιώντας φορείς που παραδοσιακά ανήκουν κεντρικό ρόλο στην υλοποίηση του στρατηγικού του στον δημόσιο τομέα, ταυτόχρονα ανοίγει και η σχεδίου κατέχει η συμβολή του στους αναπτυξιακούς «κερκόπορτα», ώστε έκαστος τέτοιος φορέας, αφού στόχους της χώρας, η μακροπρόθεσμη διασφάλιση υπαχθεί στους κανόνες της ελεύθερης οικονομίας, του υψηλού επιπέδου των παρεχόμενων υπηρεσιών να ακολουθήσει δικό του δρόμο, αποφεύγοντας στους πολίτες και ο πολλαπλασιασμός της δημόσιας μέσα από διάφορες μεθοδεύσεις την εφαρμογή

_ADVERTORIAL

Mιχάλης Π. Σειραδάκης

36 _ LAWYER

πρόσβασης στην αγορά δημοσίων συμβάσεων της ΕΕ και για οικονομικούς φορείς από τρίτες χώρες, με τους αυτούς όρους που προβλέπονται και για τους Ευρωπαίους συμμετέχοντες, πάντοτε υπό τον όρο της αμοιβαιότητας και της αναγνώρισης εξίσου ευνοϊκών όρων στις αντίστοιχες εγχώριες αγορές δημοσίων συμβάσεων των τρίτων αυτών κρατών (βλ. ενδεικτικά τον Κανονισμό (ΕΕ) 2022/1031 για τα μέτρα IPI). Ομοίως, δεν πρέπει να παραγνωρίζεται και η, για πρώτη φορά, καθιέρωση και εμπέδωση μίας, κοινής βάσης και σύλληψης, δέσμης κανόνων επίλυσης διαφορών, η οποία εξασφαλίζει την παροχή αποτελεσματικής έννομης προστασίας, μέσα από την άσκηση προσφυγών και ενδίκων βοηθημάτων σε σύντομες προθεσμίες, όπως η τελευταία, δρώντας συνδυαστικά με την ενιαία ερμηνευτική προσέγγιση του δικαιϊκού πλέγματος των δημοσίων συμβάσεων μέσα από τις αποφάσεις του ΔΕΕ, ενισχύει την αξιοπιστία του συστήματος απονομής δικαιοσύνης, συμβάλλοντας στην αμεσότερη συμβασιοποίηση των δημοπρατούμενων αντικειμένων. Όλα τα ανωτέρω αναμφισβήτητα συνιστούν ένα επίτευγμα του δικαίου της ΕΕ στον τομέα των δημοσίων συμβάσεων, ένα κεκτημένο θα μπορούσε να ειπωθεί, το οποίο πρέπει να διαφυλαχθεί από διαρροές και αποσχίσεις που κινδυνεύει να το αποδομήσουν και να το καταστήσουν κενό περιεχομένου ή περιορισμένου εύρους εφαρμογής. Ενόψει των ανωτέρω προβληματισμών, διαπιστώνεται κατά μία έννοια μία «σύγκρουση συμφερόντων» μεταξύ των εθνικής ωφέλειας επιδιώξεων του Υπερταμείου και του δικαίου των δημοσίων συμβάσεων, στον βαθμό που το ενιαίο ενωσιακό κεκτημένο επίσης υπηρετεί τη βέλτιστη διάθεση δημόσιων πόρων και την ανάπτυξη των βέλτιστων συνθηκών ανταγωνισμού προς όφελος της ελληνικής οικονομίας. Και αυτή η φαινομενική αντιπαλότητα ίσως θα έπρεπε να τύχει μεγαλύτερης προσοχής και αντιμετώπισης με νομοθετική ρύθμιση στο εγγύς μέλλον. ■

_INFO

του Ν. 4412/2016, πλήττοντας την επιδιωκόμενη από τον ενωσιακό νομοθέτη ασφάλεια δικαίου. Η παρατηρούμενη ένταση μεταξύ του μπαράζ αποκρατικοποιήσεων, εντασσόμενου σε έναν στρατηγικό επενδυτικό ορίζοντα, και του δικαίου των δημοσίων συμβάσεων δεν αναδεικνυόταν τόσο οξεία στο παρελθόν, δεδομένου ότι δεν υπήρχε ακόμα ενιαίο λειτουργικό πλαίσιο σε ευρωπαϊκό επίπεδο, όπως θεσμοθετήθηκε αργότερα, αρχικά με τις Οδηγίες του 2004 και ύστερα με τη δέσμη Οδηγιών του 2014, το οποίο να ρυθμίζει σε τέτοιο εξαντλητικό βαθμό, τη διεξαγωγή δημόσιων διαγωνισμών. Εν έτει 2023, όμως, τα δεδομένα έχουν μεταβληθεί άρδην και πλέον συνιστά απαίτηση σε ενωσιακό επίπεδο να μην διεξάγονται διαγωνισμοί με κατακερματισμένο ρυθμιστικό πλαίσιο και εξαιρέσεις επιτρέπονται μόνο σε συγκεκριμένες, ρητά προβλεπόμενες, περιπτώσεις. Η ανωτέρω ενωσιακής προέλευσης επιταγή παρίσταται όλως δικαιολογημένη, καθώς οι ισχύουσες Οδηγίες του 2014 μεταφέρουν στο κείμενό τους τη συσσωρευμένη εμπειρία από την εφαρμογή των Οδηγιών του 2004, έχοντας συμβάλλει καταλυτικά στον εκσυγχρονισμό της διεξαγωγής δημόσιων διαγωνισμών στις χώρες μέλη της ΕΕ. Συγκεκριμένα, απλοποίησαν σημαντικά τις διαδικασίες ανάθεσης με την περιστολή του διοικητικού φόρτου και της γραφειοκρατίας, συστηματοποίησαν τα απαιτούμενα κριτήρια ποιοτικής επιλογής και καθιέρωσαν ένα ενιαίο θεσμικό πλαίσιο αξιολόγησης των λόγων αποκλεισμού, διευκολύνοντας έτσι την πρόσβαση στην αγορά δημοσίων συμβάσεων για όλους τους εν δυνάμει ενδιαφερόμενους οικονομικούς φορείς, μέσα από συνθήκες ισότητας, διαφάνειας και αμεροληψίας. Παράλληλα, το ισχύον καθεστώς για τις δημόσιες συμβάσεις έχει λάβει υπόψη του και έχει προσαρμοστεί σημαντικά στις σύγχρονες απαιτήσεις, περιλαμβάνοντας περιβαλλοντικές διατάξεις για τις πράσινες συμβάσεις, μέσω της κοστολόγησης του κύκλου ζωής και τη δυνατότητα αναφοράς σε ειδικό σήμα ή σε οικολογικό σήμα, αλλά και διατάξεις του κοινωνικοασφαλιστικού δικαίου, ενώ σημαντικό ρόλο παίζουν οι εν γένει κοινωνικές πτυχές, με την εισαγωγή διατάξεων που σχετίζονται με την κοινωνική ένταξη και τα κοινωνικά κριτήρια, στοχεύοντας στην ανάδειξη αναδόχων που είναι οικονομικά φερέγγυοι, τεχνικά και επαγγελματικά αξιόπιστοι και συνολικά κατάλληλοι για την άρτια, εμπρόθεσμη και έντεχνη εκτέλεση της δημόσιας σύμβασης που τους ανατίθεται. Παράλληλα, με την ερμηνεία των σχετικών διατάξεων μέσα από την πλούσια νομολογία του ΔΕΕ, παρατηρείται μία πρωτοφανής εναρμόνιση των εθνικών δικαιϊκών τάξεων στα 27 κράτη-μέλη της ΕΕ. Στην ίδια λογική υιοθετούνται μέτρα για την εξασφάλιση

56 Perikleous Ave, 15561, Cholargos Τ: (+30) 211 2212030 (+30) 210 6542734 E: info@mscklaw.gr W: www.mscklaw.gr

LAWYER _ 37

ΑΞΙΟΠΟIΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜOΣΙΑΣ ΠΕΡΙΟΥΣIΑΣ:

Οι αδυναμίες του Π.Δ/τος 715/1979 για την εκμίσθωση ακινήτων και η σύμβαση παραχώρησης ως ένα σύγχρονο, εναλλακτικό εργαλείο Μπορεί άραγε ένα νομικό πλαίσιο που χρονολογείται προ τεσσάρων δεκαετιών να καλύψει τις σύγχρονες μορφές της συναλλακτικής δράσης της δημόσιας διοίκησης και να ανταποκριθεί στην ανάγκη της αποδοτικής αξιοποίησης της δημόσιας περιουσίας; Υπάρχουν εναλλακτικές επιλογές για την δημόσια διοίκηση;

Έ

να από τα βασικά προτάγματα που γεννήθηκε στο πλαίσιο της οικονομικής κρίσης που έπληξε τη χώρα την προηγούμενη δεκαετία είναι, αναμφίβολα, η αποτελεσματική και αποδοτική αξιοποίηση της δημόσιας περιουσίας. Αξιοποίηση η οποία κατά το παρελθόν παρίστατο ισχνή, όχι μόνον διότι δεν θεωρείτο βασική προτεραιότητα της δημόσιας διοίκησης, αλλά και λόγω της έλλειψης ενός σύγχρονου και κατάλληλου Δικηγόρος / νομικού περιβάλλοντος. Διευθύνων Στο πλαίσιο, λοιπόν, των στενών Έταιρος δημοσιονομικών περιθωρίων, ολοένα και περισσότεροι δημόσιοι φορείς ενέταξαν πιο δραστικά στον επιχειρησιακό σχεδιασμό τους την αξιοποίηση σημαντικών στοιχείων της ακίνητης περιουσίας τους, ερχόμενοι πολλές φορές αντιμέτωποι με ένα δύσκαμπτο και δυσλειτουργικό νομικό πλαίσιο. Αρκετοί ήταν οι φορείς που επέλεξαν τη διαδικασία της εκμίσθωσης, η οποία ακόμη και σήμερα διέπεται από ένα – εν πολλοίς – απαρχαιωμένο νομικό πλαίσιο, δηλαδή το Π.Δ/γμα 715/1979 (Α’ 212), «περί τρόπου ενεργείας υπό των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου (Ν.Π.Δ.Δ.) προμηθειών, μισθώσεων και εκμισθώσεων εν γένει, αγορών ή εκποιήσεων ακινήτων, εκποιήσεων κινητών πραγμάτων ως και εκτελέσεως εργασιών». Το βασικό ερώτημα, επομένως, που αναδύθηκε είναι το εξής: Μπορεί άραγε ένα νομικό πλαίσιο που χρονολογείται προ τεσσάρων δεκαετιών να καλύψει τις σύγχρονες μορφές της συναλλακτικής δράσης της δημόσιας διοίκησης και να ανταποκριθεί στην ανάγκη της αποδοτικής αξιοποίησης

της δημόσιας περιουσίας; Και, συνακόλουθα, υπάρχουν εναλλακτικές επιλογές για τη δημόσια διοίκηση και, εάν ναι, ποιες είναι αυτές και πότε μπορούν να εφαρμοστούν; Σήμερα, μάλιστα, το ζήτημα αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία, καθώς η αξιοποίηση της δημόσιας περιουσίας έχει αναχθεί σε έναν από τους βασικούς μοχλούς ενίσχυσης της οικονομικής ανάπτυξης, αλλά και της συνεργασίας του δημόσιου με τον ιδιωτικό τομέα, στο πλαίσιο Δικηγόρος / της ανάπτυξης, συντήρησης και Έταιρος λειτουργίας σύνθετων εγκαταστάσεων, όπως λ.χ. χιονοδρομικών κέντρων, αλλά και ακίνητων υψηλού τουριστικού ενδιαφέροντος. Ποια είναι, όμως, τα βασικά χαρακτηριστικά του Π.Δ/τος 715/1979; Διατρέχοντας κάποιος τις διατάξεις του διαπιστώνει ότι για την εκμίσθωση ενός περιουσιακού στοιχείου που ανήκει σε ένα Ν.Π.Δ.Δ., η οποία μπορεί να έχει μέγιστη, κατά κανόνα, διάρκεια δώδεκα ετών, απαιτείται η διενέργεια δημόσιου πλειοδοτικού διαγωνισμού (άρθρο 38). Το εν λόγω νομοθέτημα διακατέχεται σε μεγάλο βαθμό από ελλειπτικότητα και αποσπασματικότητα, ιδίως ως προς τις ουσιαστικές προϋποθέσεις συμμετοχής στον διαγωνισμό. Σε διαδικαστικό, δε, επίπεδο, οι ρυθμίσεις του παρίστανται αναχρονιστικές, όπως ιδίως ο έγχαρτος χαρακτήρας της διαδικασίας, αλλά και η υποβολή ένστασης οποτεδήποτε και πάντως έως είκοσι τέσσερις ώρες από τη λήξη της διενέργειας του διαγωνισμού (άρθρο 42). Το μείζον, όμως, θέμα έγκειται στην ίδια τη φύση του προβλεπόμενου διαγωνισμού ως πλειοδοτικού. Γεγονός το οποίο απηχεί αντιλήψεις προηγούμενων δεκαετιών

_ADVERTORIAL

Γρηγόριος Μάριος Μιχαηλόπουλος Μαρκάτος

38 _ LAWYER

ανάδοχο του λειτουργικού κινδύνου, πλην όμως παρουσιάζει μία σημαντική διαφοροποίηση. Ειδικότερα, όπως προκύπτει από τη νομολογία, η σύμβαση παραχώρησης (έργου ή υπηρεσίας) δεν προϋποθέτει απλώς την παραχώρηση του δικαιώματος χρήσης και εκμετάλλευσης ενός δημοσίου ακινήτου προς άντληση εσόδων, πράγμα το οποίο εμπίπτει στην έννοια της απλής εκμίσθωσης και διέπεται από τις διατάξεις του Π.Δ/τος 715/1979 (βλ. ΣτΕ ΕΑ 157/2015). Αντιθέτως, για να γίνει λόγος για σύμβαση παραχώρησης, θα πρέπει η παραχώρηση του ακινήτου να αποτελεί αντάλλαγμα – εν όλω ή εν μέρει- για την εκτέλεση εργασιών συγκεκριμένων προδιαγραφών ή για την παροχή προς τρίτους υπηρεσιών με συγκεκριμένες απαιτήσεις (βλ. ΣτΕ ΕΑ 43/2016). Έτσι, κρίθηκε λ.χ. ότι συνιστά σύμβαση παραχώρησης του ν. 4413/2016 η παραχώρηση του εστιατορίου και του αναψυκτηρίου του Μουσείου της Ακρόπολης, με το σκεπτικό ότι η αναθέτουσα αρχή προβλέπει ειδικές απαιτήσεις ως προς το περιεχόμενο και τον τρόπο παροχής των υπηρεσιών εστίασης (βλ. ΣτΕ, Τμ. Δ’, 1722/2020). Σε τελική, επομένως, ανάλυση, η επιλογή του κατάλληλου νομικού εργαλείου για την αξιοποίηση της δημόσιας περιουσίας, εξαρτάται από την συνθετότητα του εκάστοτε εγχειρήματος, αλλά και τις ανάγκες και τον στόχο του κυρίου της εγκατάστασης. Επί απλών εγχειρημάτων, όπου ο φορέας δεν έχει κάποια στρατηγική επιδίωξη, πέραν της απλής παραχώρησης ενός ακινήτου έναντι μισθώματος, η πλέον ενδεδειγμένη λύση ενδεχομένως να είναι η προσφυγή στη διαδικασία του Π.Δ/τος 715/1979. Το απλό, βέβαια, του εγχειρήματος δεν σχετίζεται απαραίτητα με το ύψος του οικονομικού αντικειμένου, καθώς σύμφωνα με λίαν πρόσφατη νομολογία (βλ. Μ.Πρωτ.Αθ. 1330/2023), είναι δυνατή η ομαδική εκμίσθωση πλήθους ακινήτων, με άμεσο αποτέλεσμα το τίμημα της μίσθωσης, σωρευτικά ιδωμένο, να προσλαμβάνει μεγάλες διαστάσεις. Τουναντίον, επί σύνθετων εγχειρημάτων, δηλαδή στις περιπτώσεις που ο φορέας αποβλέπει πρωτίστως στο να ελέγξει τη διαμόρφωση μίας εγκατάστασης ή τον τρόπο της λειτουργίας της, η σύμβαση παραχώρησης του ν. 4413/2016 αποτελεί το πλέον κατάλληλο εργαλείο, αφού ναι μεν απαιτεί περισσότερη εξοικείωση, σχεδιασμό και ωρίμανση, πλην όμως δίδει την δυνατότητα μίας πιο σφαιρικής εκτίμησης του επενδυτικού και επιχειρηματικού πλάνου των υποψηφίων. ■

_INFO

και σημαίνει στην πράξη ότι ένας δημόσιος φορέας που επιθυμεί να εκμισθώσει ένα περιουσιακό του στοιχείο, όπως λ.χ. μία σύνθετη τουριστική εγκατάσταση, μπορεί να αξιολογήσει μονάχα το προσφερόμενο αντάλλαγμα, αλλά δεν του επιτρέπεται να βαθμολογήσει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των προσφορών, όπως λ.χ. την ποιότητα του επενδυτικού σχεδίου, τα τεχνολογικά και αισθητικά χαρακτηριστικά του κ.ο.κ. Και ναι μεν η νομολογία έχει επιχειρήσει να αμβλύνει τη βασική αυτή φιλοσοφία του Π.Δ/τος 715/1979, κρίνοντας ότι ένας φορέας του δημοσίου έχει τη δυνατότητα να προβλέψει στη διακήρυξη απαιτήσεις ως προς το πρόσωπο του μισθωτή, αλλά και την ανάπτυξη και λειτουργία του μισθίου (βλ. Μ.Πρωτ.Αθ. 2429, 1379, 1380/2016). Πλην όμως, τούτο δεν σημαίνει ότι ο δημόσιος φορέας δύναται να μεταβάλλει το κριτήριο αξιολόγησης του διαγωνισμού και, κατ’ επέκταση, τη φύση του ως πλειοδοτικού. Αντιθέτως, όπως προσφάτως έχει κριθεί, στο πλαίσιο δημόσιου πλειοδοτικού διαγωνισμού για την εκμίσθωση σύνθετης τουριστικής εγκατάστασης σε νησί του Ιονίου Πελάγους, οι όποιες απαιτήσεις μπορούν να έχουν τον χαρακτήρα pass-fail και δεν δίνουν στον δημόσιο φορέα την ευχέρεια να αξιολογήσει ποιοτικά χαρακτηριστικά των προσφορών και να μην κατακυρώσει, εν τέλει, τον διαγωνισμό στον οικονομικό φορέα που υπέβαλε το υψηλότερο μίσθωμα (βλ. Π.Πρωτ.Λευκ. 42/2019). Στον αντίποδα, μία εναλλακτική λύση στην οποία μπορεί να προσφύγει ένας φορέας του δημοσίου για την αξιοποίηση της δημόσιας περιουσίας του είναι, ασφαλώς, η σύμβαση παραχώρησης, η οποία αποτελεί έναν επίκαιρο συμβατικό τύπο, άμεσα συνδεόμενο με τις σύγχρονες εξελίξεις της οικονομικής ζωής και την ανάγκη της συμμετοχής των ιδιωτικών κεφαλαίων για την κατασκευή έργων υποδομής ή την παροχή υπηρεσιών. Οι συμβάσεις παραχώρησης διέπονται από τις διατάξεις του ν. 4413/2016 (Α’ 148), με τον οποίο ενσωματώθηκε η Οδηγία 2014/23/ΕΕ στην εθνική έννομη τάξη. Πρόκειται για ένα νομοθέτημα, το οποίο περιέχει σύγχρονες και πιο αναλυτικές προβλέψεις, ενώ ταυτόχρονα παρέχει περιθώρια ευελιξίας, ώστε η διαδικασία να προσαρμόζεται στις ανάγκες και το αντικείμενο της παραχώρησης. Το μεγαλύτερο, ωστόσο, πλεονέκτημα του συγκεκριμένου νομικού εργαλείου δεν αποτελεί το ότι προβλέπει μία ολοκληρωμένη διαδικασία σύναψης, δημιουργώντας κατά τον τρόπο αυτόν ένα βαρύτερο μεν, πλην όμως ασφαλέστερο νομικό περιβάλλον, αλλά το ότι επιτρέπει, μεταξύ πολλών άλλων, την ποιοτική αξιολόγηση των προσφορών (άρθρο 45), προκειμένου να εκτιμηθεί ποια προσφορά παρέχει συγκριτικά το μεγαλύτερο οικονομικό πλεονέκτημα. Τούτο, ωστόσο, δεν σημαίνει ότι η σύμβαση παραχώρησης αποτελεί ένα νομικό εργαλείο που μπορεί να λειτουργήσει – συλλήβδην – ως υποκατάστατο της εκμίσθωσης του Π.Δ/ τος 715/1979. Και τούτο διότι, ναι μεν γειτνιάζει εννοιολογικά με την τελευταία, κατά το μέρος που προϋποθέτει την μεταβίβαση, εν όλω ή εν μέρει, στον

LAWYER _ 39

7, Pindarou str., 10671 Athens Greece T: (+30) 211 7700670 E: info@gmlaw.gr W: www.gmlaw.gr

_IN THE SPOTLIGHT

Το φαινόμενο του Greenwashing: Προβλήματα, προκλήσεις και η νομική τους αντιμετώπιση

LAWYER _ 40

Σε έναν κόσμο όπου η πλειοψηφία των καταναλωτών αναμένει από τις επιχειρήσεις να προωθήσουν με τις πρακτικές τους τη βιωσιμότητα και μάλιστα συχνά πραγματοποιεί την αγορά του με βάση αυτό το κριτήριο, το «πράσινο ξέπλυμα» έχει γιγαντωθεί ως παραπλανητική πρακτική. Οι κανόνες που θεσπίζονται πλέον σε ευρωπαϊκό επίπεδο δημιουργούν αυξημένες υποχρεώσεις για τις επιχειρήσεις και επισύρουν αυστηρές κυρώσεις με στόχο την οριστική αντιμετώπιση των ψευδο-οικολογικών ισχυρισμών. Της Αλεξιάννας

Τσότσου

Τ

ο Greenwashing, το λεγόμενο «πράσινο ξέπλυμα» είναι η χρήση παραπλανητικών ισχυρισμών από τις επιχειρήσεις, έτσι ώστε οι καταναλωτές να θεωρήσουν ότι η συμπεριφορά ενός brand είναι φιλική προς το περιβάλλον και προωθεί τη βιωσιμότητα. Αποτελεί πλέον κοινό φαινόμενο, αφού η φήμη και η γενικότερη επιτυχία μιας επιχείρησης ή ενός προϊόντος εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από την οικολογική της συνείδηση και τον σεβασμό προς το περιβάλλον. Καθώς, όμως, μια τέτοιου είδους πρακτική δημιουργεί συνθήκες αθέμιτου ανταγωνισμού, βλάπτει την εμπιστοσύνη της αγοράς αλλά και εμποδίζει την πρόοδο προς μια βιώσιμη οικονομία, γίνονται εδώ και χρόνια προσπάθειες καταπολέμησής της. Από το γενικό ή κατακερματισμένο νομοθετικό πλαίσιο, οδεύουμε πλέον σε συγκεκριμένες λύσεις που φιλοδοξούν να καταστήσουν ιδιαίτερα δυσχερή την εκμετάλλευση των οικολογικών χαρακτηριστικών με ψευδή τρόπο προς ίδιον όφελος της επιχείρησης.

Η προβληματική του Greenwashing στον τομέα του ESG Σε μια χρονική στιγμή όπου τα ESG κριτήρια διαδραματίζουν ολοένα σημαντικότερο ρόλο στην πορεία και τη χρηματοδότηση των επιχειρήσεων, το Greenwashing οδεύει προς την ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση. Με την προβολή ψευδών ή υπερβολικών ισχυρισμών που δεν ευθυγραμμίζονται με τις πραγματικές αξίες και πρακτικές της επιχείρησης, οι καταναλωτές δεν είναι σε θέση να κάνουν τη σωστή επιλογή, LAWYER _ 41

μη γνωρίζοντας με σαφήνεια πού πρέπει να στρέψουν την υποστήριξή τους. Σε έρευνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής το 2020, διαπιστώθηκε ότι το 53% των οικολογικών ισχυρισμών σχετικά με προϊόντα και υπηρεσίες είναι ασαφείς, παραπλανητικοί ή αβάσιμοι, ενώ το 40% δεν φέρουν κανένα αποδεικτικό στοιχείο. Κοινές φράσεις όπως «φιλικό προς το περιβάλλον», «ηθικό» ή «βιώσιμο» επισημάνθηκαν ως ιδιαίτερα προβληματικές, υπογραμμίζοντας την ανάγκη για σαφή και συνεπή πρότυπα περιβαλλοντικής σήμανσης. Επί του παρόντος, υπάρχουν περίπου 230 διαφορετικές περιβαλλοντικές ετικέτες στην ΕΕ, γεγονός που οδηγεί τους καταναλωτές σε σύγχυση και δυσπιστία. Στον αντίποδα, τα κριτήρια ESG ωθούν με ουσιαστικό τρόπο τις επιχειρήσεις να παρουσιάσουν μετρήσιμα και επαληθεύσιμα στοιχεία, προσελκύοντας επενδύσεις με βάση την πραγματική τους συμπεριφορά και τις προσπάθειές τους για βιώσιμη ανάπτυξη. Σε αυτό το πλαίσιο, δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για αποτελεσματικές πολιτικές προς τη συμπερίληψη περιβαλλοντικών και κοινωνικών κριτηρίων, αν δεν θεσπιστεί ένα συνεκτικό νομοθετικό πλαίσιο που θα καταπολεμά το «πράσινο ξέπλυμα».

Το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο Στην Ελλάδα, οι παραπλανητικοί ισχυρισμοί εν γένει εντάσσονται στο πλαίσιο του ν.

146/1914 περί αθέμιτου ανταγωνισμού, ο οποίος βέβαια παρέχει μόνο ένα γενικό πλαίσιο για τέτοιου είδους εμπορικές

_IN THE SPOTLIGHT

Γιώργος Δενεδιός Head of Legal, Olympic Brewery

«Η θεσμοθέτηση ενός συμπαγούς πλαισίου, που θα εξασφαλίζει ότι οι καταναλωτές λαμβάνουν αξιόπιστες πληροφορίες αναφορικά με τις περιβαλλοντικές δράσεις των εταιρειών, καθώς και των αντίστοιχων διαπιστευτηρίων των προϊόντων που καταναλώνουν, είναι κάτι που αποτελεί επιτακτική ανάγκη, βρίσκοντάς μας απολύτως σύμφωνους.»

πρακτικές χωρίς την απαιτούμενη εξειδίκευση για τη σύγχρονη εποχή. Από την άλλη, με Κοινή Υπουργική Απόφαση (ΦΕΚ 1306/Β/2012) έχουν καθοριστεί οι προϋποθέσεις για τη χρήση περιβαλλοντικών ισχυρισμών σε πλαστικά αντικείμενα και συσκευασίες, χωρίς ωστόσο να επεκτείνεται αυτή η ρύθμιση σε όλους τους περιβαλλοντικούς ισχυρισμούς. Παρόμοιος κατακερματισμός υφίσταται στην έννομη τάξη και άλλων κρατών-μελών, οπότε γίνεται σαφής η ανάγκη κεντρικής λύσης σε επίπεδο ΕΕ, η οποία άλλωστε έχει θέσει ως κινητήριο μοχλό όλων των πολιτικών της τη βιώσιμη ανάπτυξη. Ήδη από το 2019, όταν ανακοινώθηκε η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, η Επιτροπή είχε εκφράσει τη στοχοπροσήλωσή της στη μείωση του κινδύνου των ψευδών πράσινων ισχυρισμών και στη διασφάλιση ότι οι επιχειρήσεις ανακοινώνουν με αποδείξεις και ακρίβεια τις περιβαλλοντικές τους επιδόσεις. Μάλιστα, η ίδια η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία αναφέρει ότι «οι εταιρείες που προβάλλουν πράσινους ισχυρισμούς θα πρέπει να τους τεκμηριώνουν με βάση μια τυποποιημένη μεθοδολογία για την αξιολόγηση των επιπτώσεών τους στο περιβάλλον». Ωστόσο, η συγκεκριμένη δήλωση δεν ορίζει με σαφήνεια την έννοια του «πράσινου ισχυρισμού» ούτε συμπεριλαμβάνει συγκεκριμένες υποχρεώσεις και μεθοδολογίες για τις επιχειρήσεις. Αντίστοιχα, στο σχέδιο δράσης «Κυκλική Οικονομία 2020» η Επιτροπή δεσμεύτηκε ότι θα προτείνει νομοθετικό κείμενο για την τεκμηρίωση των περιβαλλοντικών ισχυρισμών με τη χρήση των μεθόδων περιβαλλοντικού αποτυπώματος προϊόντων και οργανισμών της ΕΕ, οπότε ήδη εδώ και τρία χρόνια βρισκόμασταν εν αναμονή της σχετικής Οδηγίας, χωρίς όμως να υφίσταται συγκεκριμένο εκτελεστό νομοθέτημα. Φυσικά, το γεγονός ότι δεν έχει ακόμα τεθεί σε ισχύ η Οδηγία για τους πράσινους ισχυρισμούς δεν σημαίνει ότι δεν ρυθμίζεται νομοθετικά σε μια ευρύτερη λογική η αναδυόμενη ανάγκη για αντικειμενική και σαφή πληροφόρηση σχετικά με τις περιβαλλοντικές δραστηριότητες των επιχειρήσεων.

Ο Κανονισμός (ΕΕ) 2020/852 (Κανονισμός Taxonomy) δημιουργεί ένα συνεκτικό πλαίσιο ταξινόμησης, το οποίο θέτει συγκεκριμένα κριτήρια για τον χαρακτηρισμό μιας δραστηριότητας ως περιβαλλοντικά βιώσιμης και θεσπίζει τις αντίστοιχες υποχρεώσεις γνωστοποίησης. Επιπλέον, η Οδηγία NFRD (NonFinancial Reporting Directive) απαιτεί από εταιρείες δημοσίου συμφέροντος που απασχολούν πάνω από 500 υπαλλήλους να γνωστοποιούν στις μη οικονομικές καταστάσεις τους πληροφορίες σχετικά με περιβαλλοντικά ζητήματα, διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού, σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και μέτρα ενάντια στη διαφθορά και καταπολέμηση των διακρίσεων. Περαιτέρω, η Οδηγία CSRD εκσυγχρόνισε τις απαιτήσεις για τη μη χρηματοοικονομική πληροφόρηση και την υποβολή εκθέσεων με βάση τα ευρωπαϊκά πρότυπα αναφορών βιωσιμότητας, έτσι ώστε κάθε ενδιαφερόμενος να έχει μια ολοκληρωμένη και εις βάθος πληροφόρηση για τον αντίκτυπο μιας επιχείρησης στο περιβάλλον.

Η Οδηγία για τους οικολογικούς ισχυρισμούς (Green Claims Directive) Τον Μάρτιο του 2023, η Επιτροπή ενέκρινε πρόταση Οδηγίας για τους οικολογικούς ισχυρισμούς, η οποία συμπληρώνει την πρόταση Οδηγίας για την ενδυνάμωση των καταναλωτών στο πλαίσιο της πράσινης μετάβασης που δημοσιεύθηκε τον Μάρτιο του 2022. Η προτεινόμενη Οδηγία στοχεύει στους ρητούς ισχυρισμούς που γίνονται σε εθελοντική βάση από τις επιχειρήσεις προς τους καταναλωτές και αφορούν τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις, πτυχές ή επιδόσεις ενός προϊόντος ή ολόκληρης της επιχείρησης. Για να εξασφαλιστεί ότι οι καταναλωτές λαμβάνουν αξιόπιστες, συγκρίσιμες και επαληθεύσιμες περιβαλλοντικές πληροφορίες για τα προϊόντα, η πρόταση περιλαμβάνει: • σαφή κριτήρια για τον τρόπο με τον οποίο οι εταιρείες πρέπει να αποδεικνύουν τους περιβαλλοντικούς ισχυρισμούς και τις ετικέτες τους

Το 53% των οικολογικών ισχυρισμών σχετικά με προϊόντα και υπηρεσίες είναι ασαφείς, παραπλανητικοί ή αβάσιμοι 42 _ LAWYER

Το συνεχώς μεταβαλλόμενο «περιβάλλον» των εταιρικών υποχρεώσεων για τη δημοσιοποίηση πληροφοριών βιωσιμότητας-ESG Σε εθνικό -αντίστοιχα- επίπεδο έχουμε μία νέα σημαντική πρωτοβουλία. Ο Όμιλος Χρηματιστηρίου Αθηνών (AthEx) ανακοίνωσε στις 20 Ιουλίου 20236 την έναρξη λειτουργίας πλατφόρμας συλλογής πληροφοριών ESG, το ‘ATHEX ESG Data Portal’. Μέσω αυτής επιδιώκεται Μηχανικός Δικηγόρος Δικηγόρος η ψηφιοποίηση όλων των διαδικασιών που αφορούν τη καινοτομίας LLM Δημόσιου συλλογή και αποστολή πληροφοριών ESG των εισηγμένων και σύμβουλος Χρηματοπιστωτικού εταιρειών προς το Χρηματιστήριο Αθηνών, έχοντας ως ενεργειακής μετάβασης στόχο να λειτουργήσει μελλοντικά ως κεντρικό σημείο συγκέντρωσης δεδομένων ESG για ελληνικές εταιρείες, εισηγμένες και μη. Με το συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον των εταιτο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας και των ρικών υποχρεώσεων περί γνωστοποίησης πληροφοριών ESG ενισχύκριτηρίων της βιώσιμης χρηματοδότησης, οι πληροφορίες εται η σύνδεση της χρηματοοικονομικής αξίας μιας εταιρείας βιωσιμότητας-ESG (Environmental, Social and Governance), με την τήρηση των κριτηρίων ESG. Συνεπώς, οι επιχειρήσεις που σχετίζονται με το αντίκτυπο των δραστηριοτήτων των επιπου επιδεικνύουν τα ανάλογα αντανακλαστικά δημοσιοποίησης χειρήσεων στο περιβάλλον, την κοινωνική δικαιοσύνη και την πληροφοριών βιωσιμότητας-ESG αποκτούν ανταγωνιστικό πλεονέχρηστή Εταιρική Διακυβέρνηση, αποκτούν ολοένα μεγαλύτερη κτημα για την προσέλκυση επενδυτών και την εξασφάλιση νέων σημασία. Η προσαρμογή των επιχειρήσεων στις αρχές βιώσιμης χρηματοδοτικών εργαλείων. ■ ανάπτυξης προϋποθέτει τη δημοσιοποίηση πληροφοριών ESG μέσω των εκθέσεων βιωσιμότητας.

1. Ε ΕΕ L 322 της 16.12.2022, σ. 15. Με την έναρξη ισχύος της Οδηγίας 2022/2464/ΕΕ1 για την 2. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις 14 Ιουλίου 2023 υπέβαλε μία νέα Πρόταση Κανονισμού ως προς τη θέσπιση αυστηρότερων κανόνων για τη λειτουργία υποβολή εκθέσεων βιωσιμότητας (Corporate Sustainability των παρόχων αξιολογήσεων, κυρίως όσον αφορά στην πρόληψη των Reporting Directive – CSRD) επεκτείνεται σημαντικά τόσο το συγκρούσεων συμφερόντων. Πρβλ. C(2023) 314 2023/0177 (COD), μαζί με εύρος των υπόχρεων επιχειρήσεων όσο και οι απαιτήσεις των τα Παραρτήματα Ι, ΙΙ και ΙΙΙ αυτής.

3.

C (2023) 5303, 31.7.2023, final. Η εγκριθείσα από την Επιτροπή δημοσιοποιούμενων πληροφοριών. Η Οδηγία επιβάλλει στις μεγάλες κατ' εξουσιοδότηση πράξη συνοδεύεται από τα ακόλουθα παραρτήματα: και -υπό προϋποθέσεις- στις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις 1) Παράρτημα Ι, το οποίο περιλαμβάνει: Οριζόντια πρότυπα: (ΜμΕ) και στα υποκαταστήματα ή τις θυγατρικές ορισμένων α) ESRS 1 Γενικές απαιτήσεις και β) ESRS 2 Γενικές γνωστοποιήσεις και τα Πρότυπα για περιβαλλοντικά, κοινωνικά θέματα και θέματα εταιρειών με έδρα εκτός ΕΕ, να δημοσιοποιούν πληροφορίες διακυβέρνηση και 2) Παράρτημα ΙΙ, το οποίο περιλαμβάνει τον κατάλογο ESG. Οι πληροφορίες αυτές θα είναι τόσο μελλοντοστραφείς όσο των ακρωνυμίων και το γλωσσάριο με τους ορισμούς που πρέπει να και αναδρομικές, καθώς επίσης, θα καλύπτουν ολόκληρη πλέον χρησιμοποιούνται για τους σκοπούς της υποβολής εκθέσεων βιωσιμότητας σύμφωνα με ESRS. την αλυσίδα αξίας της επιχείρησης (Scope 1, 2 και 3). Αυτές 4. Η περίοδος ελέγχου διαρκεί δύο μήνες, αρχής γεννωμένης από τις θα ελέγχονται, τέλος, από ανεξάρτητους νόμιμους ελεγκτές ή 21 Αυγούστου, με δυνατότητα παράτασης κατά δύο ακόμη μήνες. ελεγκτικά γραφεία- παρόχους αξιολογήσεων ESG2.

5. Ε Ε L 330/1 της 15.11.2014, σ. 1.

6. Β λ. Δελτίου Τύπου του ATHEX της 20ης Ιουλίου 2023. Διαθέσιμο στην Το περιεχόμενο των εκθέσεων βιωσιμότητας -ESG θα καθορίζεεπίσημη ιστοσελίδα: https://www.athexgroup.gr/el/permalink/-/asset_ ται από τα νέα Ευρωπαϊκά Πρότυπα, τα European Sustainability publisher/contentdispl/content/athex-esg-data-portal-e-nea-psephiakeReporting Standards (ESRS), ενώ μέχρι πρότινος στηριζόταν platphorma-sylloges-esg-plerophorion-tou-chrematisteriou-athenon στις διεθνείς πρωτοβουλίες καθορισμού προτύπων. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενέκρινε στις 31 Ιουλίου 2023 την πρώτη κατ' εξουσιοδότηση πράξη για τα ESRS3 και μένει πλέον να εγκριθεί από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο της ΕΕ4 για να τεθεί σε ισχύ. Στηριζόμενα στις μεθοδολογίες 38 Mitropoleos str., 10563, Athens του Κανονισμού 2020/852/ΕΕ για την Ταξινόμηση των πράσινων Τ: (+30) 210 3218900 οικονομικών δραστηριοτήτων, τα πρότυπα αυτά θα αρχίσουν να E: info@fdmalaw.com & εφαρμόζονται σταδιακά μέσα στην επόμενη πενταετία και από energy-esg@fdmalaw.com την 1η Ιανουαρίου 2024 στις εταιρείες της ΕΕ που υπάγονται στο πεδίο εφαρμογής του Οδηγίας 2013/34/ΕΕ5 (Non-Financial W: fdmalaw.com Reporting Directive – NFRD).

Δρ. Τζένη Λειβαδάρου

Καλλιόπη Μαρία Οικονομίδου Μπάρλα

_INFO

_ADVERTORIAL

Σ

LAWYER _ 43

_IN THE SPOTLIGHT

Διαμαντής Κουμαριάς Νομικός Σύμβουλος Arivia & Upfield Hellas

«Οι περιβαλλοντικοί ισχυρισμοί για την προώθηση προϊόντων είναι πανταχού παρόντες στην αγορά, επηρεάζοντας τον σύγχρονο καταναλωτή στην επιλογή προϊόντων. Οι ισχυρισμοί αυτοί πρέπει να ρυθμίζονται εντός κανονιστικού πλαισίου, ειδικού και παράλληλου σε σχέση με τον αθέμιτο ανταγωνισμό, που θα προτάσσει την τεκμηρίωση, την υποστήριξη, τη σαφήνεια και την αλήθεια των ισχυρισμών αυτών.»

• απαιτήσεις για τον έλεγχο αυτών των ισχυρισμών και των ετικετών από ανεξάρτητο και διαπιστευμένο ελεγκτή και • νέους κανόνες για τη διακυβέρνηση των συστημάτων περιβαλλοντικής επισήμανσης, ώστε να διασφαλίζεται ότι είναι σταθερά, διαφανή και αξιόπιστα και ότι ελέγχονται από τις εθνικές αρχές. Ειδικότερα, οι σαφείς κατευθυντήριες γραμμές που καθορίζονται για την αναφορά στα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά των προϊόντων ορίζουν ότι όλοι οι πράσινοι ισχυρισμοί, προτού κοινοποιηθούν, θα πρέπει να βασίζονται σε επιστημονικά στοιχεία, τα οποία έχουν λάβει τις επιπτώσεις ολόκληρου του κύκλου ζωής των προϊόντων, έτσι ώστε να μπορεί να διαπιστωθεί αν ο περιβαλλοντικός ισχυρισμός αφορά όλο τον κύκλο ζωής ή συγκεκριμένο στάδιο παραγωγής. Η διαδικασία επαλήθευσης θα εποπτεύεται από ανεξάρτητους φορείς υπό τον έλεγχο των κρατών-μελών. Αυτό ισχύει όχι μόνο για τις ευρωπαϊκές εταιρείες, αλλά και για εταιρείες με έδρα εκτός ΕΕ που απευθύνονται στους Ευρωπαίους καταναλωτές. Το νομοθετικό αυτό πλαίσιο θα εφαρμόζεται σε όλα τα προϊόντα και τις υπηρεσίες που διατίθενται στην αγορά της ΕΕ, ανεξάρτητα από την προέλευση της εταιρείας, και η μη συμμόρφωση θα οδηγεί σε πρόστιμα, κυρώσεις και ανάκληση προϊόντων. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα ολοκληρωμένο ρυθμιστικό πλαίσιο που απαιτεί υψηλό επίπεδο συμμόρφωσης και στοχεύει στην ενθάρρυνση των επιχειρήσεων να υιοθετήσουν πραγματικά βιώσιμες πρακτικές. Βεβαίως, το ζητούμενο είναι να δούμε πώς θα διαμορφωθεί επακριβώς η Οδηγία έπειτα από τη διαβούλευση και φυσικά την αντίδραση των επιχειρήσεων, ώστε να επιτευχθεί ουσιαστική συμμόρφωση.

Συμμόρφωση και τα επόμενα βήματα για τις επιχειρήσεις Πέρα από το κυρωτικό σκέλος της Οδηγίας, είναι ξεκάθαρο ότι το πνεύμα του νόμου ωθεί τις επιχειρήσεις

να συμμορφωθούν οικειοθελώς, αφού η μη συμμόρφωση θα έχει σημαντική ζημία ως προς τη φήμη της εταιρείας, φέρνοντας την επιχείρηση σε μειονεκτική θέση σε σχέση με τον ανταγωνισμό, ανεξάρτητα από τυχόν πρόστιμα. Είναι, όμως, ξεκάθαρο ότι το κόστος της συμμόρφωσης θα είναι αυξημένο, αφού οι εταιρείες θα πρέπει να επενδύσουν σε πρόσθετους πόρους, συμπεριλαμβανομένης της νομικής και τεχνικής βοήθειας και της διενέργειας ελέγχων από τρίτους. Το κυριότερο μέτρο που θα πρέπει να ληφθεί από τις επιχειρήσεις είναι ο έλεγχος και η επανεξέταση όλων των περιβαλλοντικών ισχυρισμών που περιλαμβάνονται στις συσκευασίες αλλά και γενικότερα σε οποιοδήποτε μέσο της εταιρείας με το κοινό (site, διαφημίσεις, υλικό marketing), ώστε να διασφαλιστεί ότι ευθυγραμμίζονται με το νομοθετικό πλαίσιο. Στη συνέχεια, θα πρέπει να λάβουν τα στοιχεία αυτά επιστημονική τεκμηρίωση (π.χ. από μελέτες, πιστοποιήσεις τρίτων φορέων, κυβερνητικά δεδομένα), η οποία θα μπορεί να τεθεί υπό επαλήθευση από τις αρχές. Εκτός από τις άμεσες αυτές ενέργειες, είναι σκόπιμο να υιοθετηθεί μια ευρύτερη προσέγγιση στην εταιρεία, ενδεχομένως με τη χρήση τυποποιημένων περιβαλλοντικών σημάτων, όπως το οικολογικό σήμα της ΕΕ, για να παρέχει στους καταναλωτές αξιόπιστες πληροφορίες σχετικά με τις περιβαλλοντικές επιδόσεις ενός προϊόντος. Σκόπιμη κρίνεται και η εκπαίδευση όλου του ανθρώπινου δυναμικού σχετικά με το νομικό πλαίσιο για το Greenwashing, ώστε να διασφαλίζεται ότι όλο το αρμόδιο προσωπικό κατανοεί τις επιπτώσεις του εν λόγω πλαισίου και μπορεί να εντοπίζει πιθανά ζητήματα συμμόρφωσης. Υπό αυτό το πρίσμα, αναδεικνύεται ο ρόλος του νομικού τμήματος στην κανονιστική συμμόρφωση και η επιτακτική ανάγκη αυτό να συνεργάζεται με όλα τα υπόλοιπα τμήματα της επιχείρησης. Όπως το θέτει ο Διαμαντής Κουμαριάς, Νομικός Σύμβουλος Arivia & Upfield Hellas, «η Οδηγία για τους ισχυρισμούς

Ήδη από το 2019, όταν ανακοινώθηκε η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, η Επιτροπή είχε εκφράσει τη στοχοπροσήλωσή της στη μείωση του κινδύνου των ψευδών πράσινων ισχυρισμών 44 _ LAWYER

[αλλά και η Οδηγία για την υποβολή εκθέσεων Εταιρικής Βιωσιμότητας (CSRD)] κατευθύνει τα νομικά τμήματα των επιχειρήσεων σε ακόμη μεγαλύτερη αλληλεπίδραση με τον πυρήνα της εκάστοτε επιχείρησης, από τον σχεδιασμό και την υλοποίηση ενός προϊόντος και της συσκευασίας του, έως τα γραφιστικά και τη διαφημιστική προώθηση. Οι κανονιστικές απαιτήσεις της Οδηγίας ενδεχομένως να λειτουργήσουν ως πλεονέκτημα για τις επιχειρήσεις που ήδη διατυπώνουν ισχυρισμούς με τεκμηρίωση και σαφήνεια, αλλά σε κάθε περίπτωση απαιτείται αυξημένη διατμηματική λειτουργία εντός των επιχειρήσεων, ενώ το νομικό τμήμα θα πρέπει σίγουρα να είναι ακόμη πιο αυστηρό στον “άχαρο” ρόλο της αξιολόγησης κινδύνου και του ελέγχου τεκμηρίωσης και υποστήριξης κάθε ισχυρισμού». Σε τι επίπεδα, όμως, αναμένεται να κυμανθεί το εν λόγω κόστος συμμόρφωσης; Ο Δρ. Δημήτριος Χατζημιχαήλ, Partner, Rokas, αναφέρει ότι «το κόστος θα εξαρτάται από το είδος και τον αριθμό των προαιρετικών ισχυρισμών. Οι πολύ μικρές επιχειρήσεις (λιγότεροι από 10 εργαζόμενοι και ετήσιος κύκλος εργασιών έως 2 εκατ. ευρώ) εξαιρούνται από τις απαιτήσεις τεκμηρίωσης οικολογικού και βιώσιμου χαρακτήρα, αλλά οι σχετικοί ισχυρισμοί μπορεί να εμπίπτουν στις διατάξεις για τις αθέμιτες εμπορικές πρακτικές. Κόστος προσαρμογής αναμένεται να υπάρξει εξαιτίας της αφαίρεσης από προϊόντα και έντυπα ισχυρισμών που δεν πληρούν τα ελάχιστα κριτήρια οικολογικού και βιώσιμου χαρακτήρα. Υψηλότερες επενδύσεις θα απαιτηθούν σχετικά με περιβαλλοντικές επιπτώσεις ενός προϊόντος (ανακυκλωμένα προϊόντα και συσκευασία) και για τη διενέργεια μελέτης τεκμηρίωσης, ανάλογα με τη φύση και πολυπλοκότητα ενός σχετικού ισχυρισμού (από 500 ευρώ έως 55.000 ευρώ όταν ο ισχυρισμός αφορά στο συνολικό αποτύπωμα επιχείρησης). Ωστόσο, εναπόκειται στη διακριτική ευχέρεια των επιχειρήσεων να συμπεριλάβουν περιβαλλοντικούς ισχυρισμούς στις εμπορικές ανακοινώσεις τους». Είναι ξεκάθαρο ότι οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις, οι οποίες άλλωστε αποτελούν τη συντριπτική πλειονότητα των επιχειρήσεων στην Ελλάδα και στην ΕΕ, θα δυσκολευτούν να ακολουθήσουν κατά γράμμα τις απαιτήσεις. Όπως εξηγεί ο Βασίλειος Οικονομίδης, Διευθύνων εταίρος, VDI Law Firm, «προβληματίζει το κόστος της κανονιστικής συμμόρφωσης, που προφανώς θα είναι υψηλό και θα οδηγήσει σε ανταγωνιστικό πλεονέκτημα υπέρ των μεγάλων και οικονομικά εύρωστων εταιρειών έναντι των μικρότερων». Γι’ αυτό, ορισμένες διατάξεις της Οδηγίας προβλέπουν βοήθεια για τις ΜμΕ, συμπεριλαμβανομένης της οικονομικής στήριξης, της πρόσβασης σε χρηματοδότηση, της

Όλοι οι πράσινοι ισχυρισμοί θα πρέπει να βασίζονται σε επιστημονικά στοιχεία και η διαδικασία επαλήθευσης θα εποπτεύεται από ανεξάρτητους φορείς υπό τον έλεγχο των κρατών-μελών εξειδικευμένης κατάρτισης του προσωπικού, καθώς και της οργανωτικής και τεχνικής βοήθειας. Από την άλλη, είναι σαφές, όπως προαναφέρθηκε, ότι η συμμόρφωση δεν είναι απλά θέμα υποχρέωσης, αλλά μέσω αυτής η επιχείρηση μπορεί να αποκομίσει ευρύτερα και εντυπωσιακά οφέλη. Καταρχάς, η συμμόρφωση με την Οδηγία αυξάνει το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα της επιχείρησης και την εντάσσει στην ομάδα των επιχειρήσεων που λαμβάνουν ειδική μέριμνα για το περιβαλλοντικό τους αποτύπωμα, κάτι το οποίο μάλιστα βεβαιώνεται με πανηγυρικό τρόπο μέσω ειδικού ευρωπαϊκού πιστοποιητικού, όπως επισημαίνει ο Δ. Χατζημιχαήλ: «Η τεκμηρίωση και γνωστοποίηση περιβαλλοντικών ισχυρισμών περί οικολογικού και βιώσιμου χαρακτήρα προϊόντων και υπηρεσιών στις εμπορικές επικοινωνίες, η οποία προϋποθέτει την έκδοση πιστοποιητικού συμμόρφωσης για συναλλαγές στην εσωτερική αγορά,

Βασίλειος Οικονομίδης Διευθύνων εταίρος VDI Law Firm

«Η πρόταση Οδηγίας εισάγει λεπτομερείς κανονιστικές απαιτήσεις για τους οικολογικούς ισχυρισμούς, ικανές να συμβάλουν στην προστασία του περιβάλλοντος, στην αύξηση της εμπιστοσύνης των καταναλωτών και στην ενίσχυση της διαφάνειας στην αγορά. Οι εν λόγω απαιτήσεις έχουν ως σκοπό να παρέχουν στους καταναλωτές/ενδιαφερόμενα μέρη αξιόπιστες, επαληθεύσιμες και συγκρίσιμες πληροφορίες, επιτρέποντάς τους να επιλέγουν εταιρείες που έχουν πράγματι οικολογική ταυτότητα, περιορίζοντας έτσι αισθητά το φαινόμενο των ψευδοοικολογικών δηλώσεων και ενθαρρύνοντας παράλληλα τις εταιρείες να ενισχύσουν την περιβαλλοντική τους συμμόρφωση»

LAWYER _ 45

Πρόταση Οδηγίας για το Greenwashing: Ευχολόγιο, δαμόκλειος σπάθη ή business opportunity; Επενδύσεις ESG & Βιώσιμη Ανάπτυξη

ή αβάσιμοι˙ το 40 % του συνόλου, ατεκμηρίωτοι. Επιγενόμενη (:11/2020) Σάρωση (:έλεγχος διαδικτυακών τόπων) κατέδειξε πως στο 57,7% των περιπτώσεων που ελέγχθηκαν, ο εμπορευόμενος δεν παρείχε επαρκή στοιχεία για την ακρίβεια του προβαλλόμενου περιβαλλοντικού ισχυρισμού. Ακολούθησε (:10/2021) προπαρασκευαστική μελέτη για λογαριασμό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Διαπιστώθηκε πως στην ΕΕ υπάρχουν περισσότερα από διακόσια τριάντα (230) διαφορετικά οικολογικά σήματα. Η προσπάθεια επαλήθευσης για τα μισά, περίπου, από αυτά κατέληξε ανεπαρκής ή ανέφικτη. Το φαινόμενο αποδεικνύεται εξαιρετικά σοβαρό! Οι συνέπειες πολυεπίπεδα βλαπτικές!

Οι επενδύσεις ESG αναφέρονται σε ένα σύνολο προτύπων για τη συμπεριφορά μιας εταιρείας που χρησιμοποιούνται από κοινωνικά (και όχι μόνον) συνειδητοποιημένους επενδυτές για τον έλεγχο πιθανών επενδύσεων. Η αειφόρος (ή βιώσιμη) ανάπτυξη αναφέρεται στην οικονομική ανάπτυξη που σχεδιάζεται και υλοποιείται λαμβάνοντας υπόψη την προστασία του περιβάλλοντος και τη βιωσιμότητα (το “E”, δηλ., από το ESG). Το 2015 οι παγκόσμιοι ηγέτες ενέκριναν Managing Partner ομόφωνα την Ατζέντα 2030 για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη. Κατά τον ΓΓ του ΟΗΕ, Αντόνιο Γκουτέρες, «οι στόχοι για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη Περιεχόμενο Πρότασης Οδηγίας είναι το μονοπάτι που μας οδηγεί σε ένα κόσμο για οικολογικούς ισχυρισμούς δικαιότερο, πιο ειρηνικό και ευημερούντα, και σε έναν υγιή πλανήτη». Το θέμα δεν έχει νομική, κατά Στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας βάση, αξία. αξιολογήθηκε (και ορθά) πως θα αντιμετωπιζόταν Αποδεικνύεται, όμως, πως έχει ιδιαίτερη αξία καλύτερα το Greenwashing, εφόσον οι πληροφορίες (και) για τις επιχειρήσεις. που δημοσιοποιούνται από μέρους των επιχειρήσεων

Σταύρος Κουμεντάκης

καθίσταντο περισσότερο αξιόπιστες, συγκρίσιμες και επαληθεύσιμες. Η σχετική Πρόταση Οδηγίας (:3/23) κινείται, αναμφίβολα, προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση: καθορίζει ειδικές απαιτήσεις για τους περιβαλλοντικούς ισχυρισμούς˙ απαγορεύει τους γενικούς όμοιους, καθώς και εκείνους με ασαφείς και διφορούμενες διατυπώσεις˙ αυστηροποιεί τις προϋποθέσεις έκδοσης και χορήγησης περιβαλλοντικών σημάτων.

_ADVERTORIAL

Το Greenwashing και η ψευδοοικολογική ταυτότητα To Greenwashing είναι η μετάδοση ψευδών, παραπλανητικών (ή, έστω, μη επιβεβαιωμένων) πληροφοριών ή εντυπώσεων σχετικά με τον θετικό περιβαλλοντικό αντίκτυπο (ή τον βαθμό του περιβαλλοντικού αντικτύπου) των προϊόντων μιας εταιρείας. Tο παράδειγμα της Volkswagen φαίνεται πως θα παραμείνει, για καιρό, ως «κλασσικό»... Ο ισχυρισμός περί «οικολογικού» χαρακτήρα έχει καταστεί παράγοντας ανταγωνιστικότητας. Οι επιχειρήσεις που προσφέρουν πραγματικά βιώσιμα προϊόντα βρίσκονται σε δυσμενέστερη θέση σε σχέση με εκείνες που υιοθετούν ψευδοοικολογικούς ισχυρισμούς. Οι καταναλωτές παραπλανώνται. Συστηματικά. Από μελέτη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής o (:3/2020) προέκυψε πως το 53,3 % των περιβαλλοντικών ισχυρισμών που εξετάστηκαν στην ΕΕ ήταν ασαφείς, παραπλανητικοί

Οι συνέπειες Η αξιοπιστία των ρητών περιβαλλοντικών ισχυρισμών και σημάτων Με την υιοθέτηση της συγκεκριμένης Πρότασης Οδηγίας και την απαγόρευση προβολής ισχυρισμών που δεν πληρούν τα ελάχιστα κριτήρια, θα βελτιωθεί η αξιοπιστία των πληροφοριών που παρέχονται στους

46 _ LAWYER

Η πρόσβαση σε κεφάλαια

καταναλωτές. Αντίστοιχα, και όσον αφορά τη θέσπιση ελάχιστων κριτηρίων για τα περιβαλλοντικά σήματα: θα αυξηθεί η διαφάνεια και αξιοπιστία τους, θα ενισχυθεί η εμπιστοσύνη των καταναλωτών προς τα προϊόντα που τα φέρουν, θα ενισχυθεί η ζήτησή τους, θα βοηθηθεί η λήψη βιώσιμων επιλογών από μέρους των καταναλωτών. Θετικός αντίκτυπος θα υπάρξει, κατ’ αναπόδραστη συνέπεια, και σ’ εκείνες από τις επιχειρήσεις που θα συμμορφωθούν.

Ωστόσο, οι επιχειρήσεις που θα επιλέξουν να συνεχίσουν να συμμορφώνονται με την ευρωπαϊκή και εθνική νομοθεσία αναφορικά με τα κριτήρια ESG και ειδικά, εν προκειμένω, για το περιβάλλον, θα έχουν βελτιωμένη (κατ’ ελάχιστον) πρόσβαση σε επενδυτικά κεφάλαια και τον τραπεζικό δανεισμό. Στο πλαίσιο της προαναφερθείσας Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, η ΕΕ έθεσε ως βασικό άξονα υλοποίησης το χρηματοπιστωτικό σύστημα, με σκοπό την κινητοποίηση ιδιωτικών ροών κεφαλαίων προς αειφόρες επενδύσεις. Το ελληνικό τραπεζικό σύστημα κινείται, ήδη, προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση. Ήδη, και από μακρού χρόνου, συναντάμε (στις συμβάσεις χρηματοδότησης) όρους/αξίωση συμμόρφωσης των χρηματοδοτούμενων με ESG κριτήρια. Η Ελληνική Αναπτυξιακή Τράπεζα επιδοτεί με 5% τη χρηματοδότηση επιχειρήσεων που πληρούν ESG κριτήρια-μέσω του Ταμείου Εγγυοδοσίας Καινοτομίας και των συνεργαζομένων τραπεζών.

To Σύμφωνο PRI συνιστά μια επενδυτική πρωτοβουλία που προϋποθέτει τη δέσμευση των συμμετεχόντων στα ESG κριτήρια. Τα δημοσιευμένα στοιχεία είναι απολύτως εντυπωσιακά: Στη συγκεκριμένη πρωτοβουλία συμμετέχουν, ήδη, 180 επενδυτές που διαχειρίζονται 40 τρισ.(!) USD καθώς και 28(!) Οργανισμοί Αξιολόγησης Πιστοληπτικής Ικανότητας.

Ο υγιής ανταγωνισμός Η υιοθέτηση της ανωτέρω Πρότασης Οδηγίας θα προάγει τους όρους του ισότιμου και υγιούς ανταγωνισμού μεταξύ των επιχειρήσεων που προβάλλουν ρητούς περιβαλλοντικούς ισχυρισμούς και χρησιμοποιούν αντίστοιχα σήματα. Και όσον αφορά εκείνες που δραστηριοποιούνται σε περισσότερες χώρες της ΕΕ; Θα εκλείψει η υποχρέωση συμμόρφωσής τους με μη εναρμονισμένες εθνικές πρακτικές-συχνά βλαπτικές για ‘κείνες που πιστά συμμορφώνονται με τις υποχρεώσεις τους και υιοθετούν αληθείς περιβαλλοντικούς ισχυρισμούς και αξιόπιστα σήματα. Θα μειωθεί, εν τέλει, η ανασφάλεια δικαίου και το (συνολικό) κόστος για τις εταιρείες: θα τηρούνται ενιαίοι/παρόμοιοι κανόνες εντός της εσωτερικής αγοράς και ενιαίως αποδεκτά σήματα.

Οι επιχειρήσεις που «ψαρεύουν στα θολά νερά»

Οι απαιτήσεις της Πρότασης Οδηγίας για τους Οικολογικούς Ισχυρισμούς αποδεικνύονται εξαιρετικά υψηλές. Επίσης πολύ συγκεκριμένες˙ μόνον ως ευχολόγιο δεν θα ήταν δυνατό να χαρακτηριστούν. Δημιουργούν, κατ’ αναπόδραστη συνέπεια, σημαντικές κοστολογικές (και όχι μόνον) επιβαρύνσεις. Πολλαπλάσια, εντούτοις, τα οφέλη, πακτωλός κεφαλαίων και business opportunities για τις επιχειρήσεις που θα επιλέξουν τη συμμόρφωση. Κι όσον αφορά τις λοιπές; Οι ανωτέρω απαιτήσεις θα αποδειχθούν, χωρίς αμφιβολία, και εξαιρετικά αυστηρές: ως δαμόκλειος σπάθη θα επικρέμανται οι κυρώσεις επί των επιχειρήσεων που τη μη συμμόρφωσή τους θα επιλέξουν. Δεν προβλέπεται, δυστυχώς για ‘κείνες, μακροημέρευση. ■

Οι επιχειρήσεις που θα επιλέξουν ή συνεχίσουν την προβολή ψευδών περιβαλλοντικών ισχυρισμών, θα βρεθούν σε δεινή θέση. Θα αναγκασθούν να αφαιρέσουν τις σχετικές (αναληθείς ή μη τεκμηριωμένες) αναφορές στα υλικά συσκευασίας, στις καταχωρίσεις, στα φυλλάδιά τους. Κι αν, παρά ταύτα, συνεχίσουν να παρανομούν, βαρύς, προβλέπεται, ο πέλεκυς της δικαιοσύνης (των κρατών-μελών) επί της κεφαλής αυτών...

Εναπόκειται στις επιχειρήσεις να επιλέξουν να συμπεριλάβουν (ή μη) περιβαλλοντικούς ισχυρισμούς σχετικά με προϊόντα τους (ή τις ίδιες) στις εθελοντικές εμπορικές ανακοινώσεις τους. Εφόσον όμως το επιλέξουν, θα υπόκεινται στις ρυθμίσεις και πεδίο εφαρμογής της εν λόγω Πρότασης Οδηγίας. Τα αντίστοιχα ισχύουν και για τα περιβαλλοντικά σήματα, που θα επιλέξουν οι επιχειρήσεις να υιοθετήσουν. Τα αξιούμενα να ληφθούν μέτρα για την τεκμηρίωση, επαλήθευση, γνωστοποίηση, επικαιροποίηση και επαναβεβαίωση των περιβαλλοντικών ισχυρισμών δημιουργούν νέες αξιώσεις για τις επιχειρήσεις, καθώς και σημαντικά, σχετικά, κόστη. Αντίστοιχα και όσον αφορά τα συστήματα περιβαλλοντικής σήμανσης που θα επιλέξουν οι επιχειρήσεις να υιοθετήσουν.

_INFO

Το κόστος υιοθέτησης ρητών περιβαλλοντικών ισχυρισμών και σημάτων

www.koumentakislaw.gr

LAWYER _ 47

_IN THE SPOTLIGHT

Σταύρος Κουμεντάκης Managing Partner, KOUMENTAKIS & Associates Law Firm

«Η εν λόγω Οδηγία θα λειτουργήσει δραστικά για την καταπολέμηση του φαινομένου: Οι ρητοί περιβαλλοντικοί ισχυρισμοί θα καταστούν συγκεκριμένοι, αξιόπιστοι, συγκρίσιμοι και επαληθεύσιμοι˙ τα περιβαλλοντικά σήματα θα αποκτήσουν, επιτέλους, αξιοπιστία. Θα ενισχυθεί η εμπιστοσύνη των καταναλωτών στους εν λόγω ισχυρισμούς και στις συναφείς σημάνσεις των προϊόντων και θα ενισχυθεί η ζήτησή τους.»

θα ωφελήσει τις επιχειρήσεις διότι απαιτείται μία πιστοποίηση που αναγνωρίζεται σε ολόκληρη την ΕΕ». Και βεβαίως, πέρα από το όφελος που αναμένουν οι επιχειρήσεις ως επιβράβευση και προτίμηση από τους καταναλωτές, ας μη λησμονούμε και την πρόσβαση σε χρηματοδότηση, αφού άλλωστε τα κριτήρια ESG αποτελούν βασικό παράγοντα προσέλκυσης επενδύσεων. Κατά τον Σταύρο Κουμεντάκη, Managing Partner, KOUMENTAKIS & Associates Law Firm, «οι κανονιστικές απαιτήσεις του Σχεδίου Οδηγίας για τους οικολογικούς ισχυρισμούς θα δημιουργήσουν σημαντικές επιβαρύνσεις. Αξιολογούνται, όμως, ως αναγκαίες, επαρκείς και ικανές (και ήδη πιεστική η έναρξη της εφαρμογής τους) για την καταπολέμηση του Greenwashing-που σοβαρά βλάπτει τους καταναλωτές, το περιβάλλον και τον υγιή ανταγωνισμό. Τα κόστη προσαρμογής των επιχειρήσεων θα αποδειχθούν αμελητέα. Εκείνες που θα συμμορφωθούν με την Οδηγία θα έχουν βέλτιστη

Δρ. Δημήτριος Χατζημιχαήλ Partner, Rokas

«Οι απαιτήσεις για τα συστήματα επισήμανσης αναμένεται: α) να συμβάλλουν στη δημιουργία ισότιμων όρων ανταγωνισμού μεταξύ των σηματοδοτούμενων προϊόντων και των επιχειρήσεων καθώς εφαρμόζονται τα ίδια ελάχιστα κριτήρια, β) να διευκολύνουν το διασυνοριακό εμπόριο καθώς θα αποφευχθεί η εφαρμογή μη εθνικών προσεγγίσεων για αναξιόπιστα σήματα και γ) να ενισχύσουν την ασφάλεια δικαίου λόγω εφαρμογής παρόμοιων κανόνων εντός της εσωτερικής αγοράς.»

48 _ LAWYER

πρόσβαση σε σημαντικά επενδυτικά κεφάλαια (ήδη 40 τρισ. USD-υπό διαχείριση, στο πλαίσιο του Συμφώνου PRI) καθώς και στο τραπεζικό σύστημα. Κι όσον αφορά τις λοιπές; Δεν προβλέπεται, δυστυχώς για εκείνες μακροημέρευση». Είναι, επομένως, το όλο ζήτημα άλλο ένα κομμάτι της συνολικής πλέον προσέγγισης της ευρωπαϊκής οικονομίας στην προώθηση περιβαλλοντικών και βιώσιμων πρακτικών, οπότε δεν αποτελεί έκπληξη ούτε βάρος για τις συνεπείς επιχειρήσεις. «Η εν λόγω Οδηγία αφενός θα διασφαλίσει τη διαφάνεια των επιχειρήσεων για τις σχετικές δράσεις και πρακτικές και αφετέρου θα αποτελέσει ένα “φίλτρο” αξιολόγησης αλλά και επιβράβευσης όσων πραγματικά το αξίζουν. Είναι σημαντικό οι περιβαλλοντικοί ισχυρισμοί να μπορούν να αποτυπωθούν και κυρίως να τεκμηριωθούν με στοιχεία, τα οποία μπορούν να διασταυρωθούν ή/και να αξιολογηθούν από έγκριτους σχετικούς φορείς ή συνεργάτες, ενώ παράλληλα, προστίθεται ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στις επιχειρήσεις που αναπτύσσουν πραγματικές δράσεις αειφορίας», τονίζει ο Γιώργος Δενεδιός, Head of Legal, Olympic Brewery και συνεχίζει εξηγώντας ότι στόχος για τις υγιείς επιχειρήσεις του σήμερα πρέπει να είναι η ευρύτερη οικολογική προσέγγιση: «Στην Ολυμπιακή Ζυθοποιία δίνουμε μεγάλη έμφαση εδώ και χρόνια στις βιώσιμες μεθόδους ανάπτυξης, αφουγκραζόμενοι τις συνεχώς εναλλασσόμενες παγκόσμιες περιβαλλοντικές ανάγκες, ενώ ισχυρή μας δέσμευση αποτελεί η διατήρηση μιας ειλικρινούς και διαφανούς σχέσης με όλα τα κοινά ενδιαφέροντός μας. Παράλληλα, ακολουθούμε συγκεκριμένη στρατηγική με μετρήσιμους στόχους, οι οποίοι αποτυπώνονται στον ετήσιο Απολογισμό Βιώσιμης Ανάπτυξης που εκδίδουμε. Από την πλευρά μας, αναλαμβάνουμε ουσιαστική δράση σε όλο το φάσμα λειτουργίας μας, ώστε να πετύχουμε τις δεσμεύσεις μας, επιδιώκοντας τον όσον το δυνατόν μεγαλύτερο περιορισμό του περιβαλλοντικού μας αποτυπώματος». Φυσικά, οποιοδήποτε συμπέρασμα για την αποτελεσματικότητα των μέτρων της Οδηγίας και το θετικό ή όχι ισοζύγιο του κόστους συμμόρφωσης με τα οφέλη της θα κριθεί μετά την εφαρμογή της. «Μένει να φανεί στην πράξη αν το πλήθος των επιβαλλόμενων κανονιστικών απαιτήσεων και της συνεπακόλουθης με αυτό γραφειοκρατίας θα έχει θετικό πρόσημο, αν θα παρέχει πράγματι αξιόπιστα αποτελέσματα στην αγορά αλλά και με πόση αυστηρότητα θα χορηγούνται τα πιστοποιητικά συμμόρφωσης στις εταιρείες», κλείνει ο Β. Οικονομίδης, υπενθυμίζοντάς μας ότι οι καλές προθέσεις πρέπει να συνοδεύονται και από ένα αποτελεσματικό σύστημα εφαρμογής και αξιολόγησης. ■

ι ρόλο διαδραματίζουν αυτή τη στιγμή οι ψευδείς πράσινοι ισχυρισμοί > Τστις καταναλωτικές διαφορές και σε ποιο βαθμό θεωρείτε ότι επηρεάζουν με αθέμιτα μέσα την καταναλωτική συμπεριφορά; Οι πράσινοι ισχυρισμοί των προμηθευτών, που μπορεί να συνοδεύουν ένα πωλούμενο προϊόν ως μέρος της εμπορικής του προώθησης (διαφήμισης), συνιστούν στην ουσία δέσμευση ότι αυτό είναι περιβαλλοντικά φιλικό ή τουλάχιστον ότι είναι λιγότερο επιβλαβές για το περιβάλλον συγκριτικά με άλλα ανταγωνιστικά προϊόντα. Ο Συνήγορος του Καταναλωτή έχει δεχθεί ελάχιστες αναφορές καταναλωτών σχετικά με ψευδείς πράσινους ισχυρισμούς. Χαρακτηριστική ήταν η περίπτωση της μεγάλης και γνωστής αυτοκινητοβιομηχανίας που διαφήμιζε το λογισμικό βελτίωσης των τιμών οξειδίων του αζώτου για έναν συγκεκριμένο τύπο πετρελαιοκινητήρα. Οι καταναλωτές προσέφυγαν στην Αρχή μας, διαμαρτυρόμενοι ότι παραπλανήθηκαν ως προς τους περιβαλλοντικούς ισχυρισμούς που διαφήμιζε η εταιρεία πριν την πώληση, ότι δηλαδή το όχημα θα εξέπεμπε λιγότερους για το περιβάλλον ρύπους, πράγμα το οποίο δεν ίσχυε. Σε συνέχεια της διαβίβασης των αναφορών στον εισαγωγέα των εν λόγω αυτοκινήτων στην Ελλάδα, ο τελευταίος αρνήθηκε οποιαδήποτε ευθύνη, αφού προέβη σε αποκατάσταση των οχημάτων των καταναλωτών στη βάση των πραγματικών τους προδιαγραφών. Ο Συνήγορος του Καταναλωτή, λαμβάνοντας υπόψη ότι το θέμα αφορά μεγάλο αριθμό καταναλωτών που είχαν προβεί στην αγορά των επίμαχων οχημάτων, διαβίβασε τις αναφορές στη Γενική Διεύθυνση Αγοράς και Προστασίας Καταναλωτή για την επιβολή ενδεχόμενων κυρώσεων. Η πρακτική του “green washing” παραπέμπει κατά κανόνα στην έννοια της παραπλανητικής διαφήμισης και άρα η νομική βάση που διασφαλίζει ότι οι προμηθευτές δεν παρουσιάζουν παραπλανητικούς περιβαλλοντικούς ισχυρισμούς στους καταναλωτές είναι η Οδηγία περί Αθέμιτων Εμπορικών Πρακτικών, που έχει ενσωματωθεί και στο ελληνικό δίκαιο. Από την άποψη αυτή, το φαινόμενο αντιμετωπίζεται κυρίως κατασταλτικά, με την επιβολή των προβλεπόμενων διοικητικών κυρώσεων στους παραβάτες προμηθευτές και όχι τόσο στο επίπεδο της εξωδικαστικής επίλυσης διαφορών, που είναι η βασική αρμοδιότητα της Αρχής.

να αλλάξει αυτή η κατάσταση με τη νέα Οδηγία > Πγιαώς αναμένεται τους οικολογικούς ισχυρισμούς; Οι πράσινοι ισχυρισμοί προβάλλονται όλο και περισσότερο σε μια ευρεία γκάμα αγαθών τα τελευταία χρόνια, αξιοποιώντας και την αυξανόμενη ευαισθητοποίηση των καταναλωτών ενάντια στις αρνητικές επιπτώσεις που μπορεί να έχουν για το περιβάλλον η σύνθεση, ο τρόπος κατασκευής ή παραγωγής, καθώς και η συσκευασία των προϊόντων. Παρά ταύτα, πρόσφατη έρευνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής έδειξε ότι σε ποσοστό 53% οι πράσινοι ισχυρισμοί είναι ασαφείς, παραπλανητικοί ή αβάσιμοι και σε ποσοστό 40% εντελώς ατεκμηρίωτοι με αποτέλεσμα να προκαλείται σύγχυση και να κλονίζεται, εύλογα, η εμπιστοσύνη των καταναλωτών. Η πρόταση της Οδηγίας προβλέπει ότι οι οικολογικοί ισχυρισμοί πρέπει να στηρίζονται σε σαφείς και κατανοητές πληροφορίες που θα παρέχει ο έμπορος και οι οποίες θα είναι αντικειμενικές, επιστημονικά τεκμηριωμένες και επαληθεύσιμες για τον καταναλωτή. Θεσπίζονται, επίσης, διαδικασίες επαλήθευσης των ισχυρισμών από ανεξάρτητους και διαπιστευμένους ελεγκτές. Περαιτέρω, η Οδηγία θα συμβάλλει και στην ανάσχεση της αύξησης των δημόσιων και περιβαλλοντικών σημάτων, τα οποία πρέπει να είναι αξιόπιστα, διαφανή και να επανεξετάζονται σε τακτά χρονικά διαστήματα. Οι νέοι κανόνες διαμορφώνουν ένα σαφές πλαίσιο για τους περιβαλλοντικούς ισχυρισμούς και τα περιβαλλοντικά σήματα. Έτσι, θα διασφαλιστούν οι καταναλωτές, οι οποίοι θα έχουν στη διάθεσή τους αξιόπιστες πληροφορίες σχετικά με τα περιβαλλοντικά διαπιστευτήρια των προϊόντων που αγοράζουν και θα μπορέσουν να διαδραματίσουν ενεργό ρόλο στην οικολογική μετάβαση.

LAWYER _ 49

Δρ. Βασιλική Μπώλου Αναπληρώτρια Συνήγορος Καταναλωτή

Άυλα περιουσιακά στοιχεία: Η σημασία τους και οι στρατηγικές προστασίας τους στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις μπορούν να βελτιώσουν σημαντικά την ανταγωνιστικότητα και την κερδοφορία τους εάν προστατεύσουν αποτελεσματικά τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας τους, όμως οι προκλήσεις μιας τέτοιας ολιστικής προσέγγισης αποτελούν τροχοπέδη. Η παροχή σαφών πληροφοριών και η υποστήριξη των επιχειρήσεων για την εφαρμογή μιας αποδοτικής στρατηγικής είναι κομβικής σημασίας, ιδιαίτερα με τις απαιτήσεις της ψηφιακής εποχής.

Της Αλεξιάννας

Τσότσου LAWYER _ 50

_IN THE SPOTLIGHT

Σ

το ανταγωνιστικό πλαίσιο της σύγχρονης αγοράς, η αύξηση της κερδοφορίας και της ανταγωνιστικότητας επιβάλλει την αποτελεσματική προάσπιση του συνόλου των δικαιωμάτων μιας επιχείρησης. Υπό αυτό το πρίσμα, η προστασία της διανοητικής ιδιοκτησίας είναι ζωτικής σημασίας για τις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις που θέλουν να επιβιώσουν σε δύσκολες αγορές και να επεκταθούν. Ειδικότερα στη σημερινή παγκοσμιοποιημένη αγορά, όπου ο ανταγωνισμός εκτείνεται πλέον σε διεθνές επίπεδο, η αποτελεσματική προάσπιση των άυλων περιουσιακών στοιχείων είναι μονόδρομος. Όμως, λίγες μικρομεσαίες επιχειρήσεις δίνουν έμφαση σε αυτό. Οι λόγοι που η διανοητική ιδιοκτησία θεωρείται ακόμα, ειδικότερα στην Ελλάδα, προνόμιο των μεγάλων και ισχυρών επιχειρήσεων είναι πολλοί. Από την ελλιπή ενημέρωση έως την πολυπλοκότητα της έννομης προστασίας, παρατηρείται η τάση οι επιχειρήσεις να βασίζονται στην αυτόματη απόκτηση των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, χωρίς την απαραίτητη παρακολούθηση για πιθανές παραβιάσεις. Με δεδομένο, όμως, ότι σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του Γραφείου Διανοητικής Ιδιοκτησίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (EUIPO) και του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), μια μικρομεσαία επιχείρηση, της οποίας η διανοητική ιδιοκτησία έχει παραβιαστεί, έχει 34% λιγότερες πιθανότητες να επιβιώσει, δεν μπορούμε πλέον να κάνουμε λόγο για επιλογή, αλλά για προϋπόθεση επιτυχίας μιας επιχείρησης, Μάλιστα, οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις αποτελούν την πλειονότητα των επιχειρήσεων στην ΕΕ (99%) και αντιπροσωπεύουν περίπου τα δύο τρίτα των θέσεων εργασίας, όμως σύμφωνα με την ίδια έρευνα μόνο το 9% κατέχει ένα από τα τρία κυριότερα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας (ευρεσιτεχνία, εμπορικό σήμα και σχέδιο ή υπόδειγμα), όταν το αντίστοιχο ποσοστό στις μεγάλες επιχειρήσεις αγγίζει το 60%. Συνεπώς, γίνεται σαφές ότι η προστασία τέτοιων άυλων περιουσιακών στοιχείων αποτελεί ένα ζήτημα που αφορά την ευρωπαϊκή οικονομία στο σύνολό της και χρήζει άμεσης διαχείρισης και εκσυγχρονισμού. Το Lawyer συνομιλεί με φορείς της αγοράς, νομικούς συμβούλους και δικηγόρους με ειδίκευση

Μια μικρομεσαία επιχείρηση, της οποίας η διανοητική ιδιοκτησία έχει παραβιαστεί, έχει 34% λιγότερες πιθανότητες να επιβιώσει στη διανοητική ιδιοκτησία και αποτυπώνει το τοπίο που επικρατεί αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα και τα best practices που ακολουθούν οι επιχειρήσεις.

Τα οφέλη των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας στις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις

Χριστίνα Κιόρτση Δικηγόρος, Δικηγορικό Γραφείο Κιόρτσης και Συνεργάτες

«Η αποτυχία πλήρους αναγνώρισης και εκµετάλλευσης της διανοητικής ιδιοκτησίας µπορεί να σηµαίνει για την επιχείρηση σηµαντική απώλεια εισοδήµατος.»

LAWYER _ 51

Καθώς, λοιπόν, έχει προ πολλού καταρριφθεί ο μύθος ότι η προστασία της διανοητικής ιδιοκτησίας είναι προνόμιο των μεγαλύτερων επιχειρήσεων, γίνεται ολοένα φανερότερο ότι η προστασία της έχει ξεκάθαρα οφέλη ακόμα και για τις πολύ μικρές επιχειρήσεις. Αν θέλαμε να το εκφράσουμε με μια πρόταση, θα λέγαμε ότι τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας συγκεκριμενοποιούν την αξία ενός άυλου περιουσιακού στοιχείου, έτσι ώστε αυτό να καθίσταται εμπορεύσιμο και να μπορεί να επιφέρει έσοδα μέσω αδειοδότησης, εξαγοράς ή τιτλοποίησης. Με λίγα λόγια, η διανοητική ιδιοκτησία μπορεί να προσελκύσει επενδύσεις και ευκαιρίες χρηματοδότησης και συνεπώς να συμβάλλει στην κερδοφορία της εταιρείας αλλά και στην περαιτέρω έρευνα και ανάπτυξη. Για μια μικρή επιχείρηση που δεν διαθέτει ίδια κεφάλαια για αυτό, η καταχώριση δικαιωμάτων βιομηχανικής ιδιοκτησίας μπορεί να είναι καταλυτική. Η προώθηση της καινοτομίας και το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που αυτή συνεπάγεται δεν έχουν μόνο άμεσα οικονομικά οφέλη, αλλά και έμμεσα. Γιατί δημιουργούν και ενισχύουν ένα ακόμα άυλο περιουσιακό στοιχείο, τη φήμη της επιχείρησης που με τη σειρά της οδηγεί στην αυξημένη εμπιστοσύνη των πελατών και την αποκλειστικότητα στην αγορά. Για μια μικρομεσαία επιχείρηση που προσπαθεί συνεχώς να διαφοροποιηθεί από τους ανταγωνιστές της, να αποκτήσει ισχυρή ταυτότητα και να καθιερώσει ένα πιστό κοινό, η φήμη είναι το βασικότερο μέσο για αυτόν τον σκοπό.

_IN THE SPOTLIGHT

Γιώργος Ρισβάς Δικηγόρος, DEA, Εταίρος Δικηγορικής Εταιρείας Παπακωνσταντίνου

«Εκτός από τα ευρέως γνωστά Δικαιώματα Διανοητικής Ιδιοκτησίας (σήματα, ευρεσιτεχνίες), υφίσταται μεγάλος αριθμός και άλλων δικαιωμάτων με διαφορετικό αντικείμενο και προϋποθέσεις προστασίας. Ιδέες, επινοήσεις, απόρρητα, τεχνογνωσία, λογότυπα, μέθοδοι, σχέδια αποτελούν πολύτιμη περιουσία μιας μικρομεσαίας, όπως και κάθε επιχείρησης, και δεν πρέπει να κοινολογούνται πριν την κατοχύρωση των σχετικών δικαιωμάτων.»

Γίνεται, επομένως, ολοφάνερο ότι χωρίς τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας οποιαδήποτε επένδυση για την ανάπτυξη νέων προϊόντων ή ακόμα και η απλή επινόηση νέων ιδεών κινδυνεύει. Κινδυνεύει ακόμα και η ίδια η ταυτότητα του brand, εφόσον η παραβίαση αφορά το εμπορικό του σήμα. Και αν ένας τέτοιος κίνδυνος για μια μεγάλη επιχείρηση ενδεχομένως να μπορεί να απορροφηθεί από τις εκτεταμένες δραστηριότητές της και τις αποδόσεις τους, στις μικρότερες επιχειρήσεις η επίδρασή του είναι πολύ μεγαλύτερη. Όπως εμφατικά το αποτυπώνει η Ειρήνη Ζαγκλανίκα, Senior Associate, POTAMITIS VEKRIS, «κάθε πτυχή της δραστηριότητας των μικρομεσαίων επιχειρήσεων ενσωματώνει δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας. Το όνομα της επιχείρησης και των προϊόντων, διασχηματισμοί προϊόντων, domain names, σλόγκαν, ευρεσιτεχνίες, know-how και εμπορικά μυστικά, software, δημιουργικά έργα κοκ, όλα αυτά ενσωματώνουν δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας, που προστατεύονται κάθε φορά με διαφορετικό τρόπο.» Ωστόσο, πολύ δύσκολα μπορεί μια μικρή εταιρεία να εντοπίσει τα σημαντικά σημεία καινοτομίας ή ευρείας χρησιμότητας των επινοήσεών της, πολλώ δε μάλλον να καταστρώσει μια αποτελεσματική στρατηγική έννομης προστασίας τους. Αυτή η ανάγκη εξειδικευμένης νομικής βοήθειας αποτελεί τον κυριότερο λόγο δισταγμού, όμως ταυτόχρονα είναι και η μοναδική λύση διαχείρισης ενός περίπλοκου ζητήματος και μάλιστα υπό το καθεστώς των προκλήσεων που φέρνει μαζί της η ψηφιοποίηση.

Οι προκλήσεις στην ψηφιακή εποχή

Η κοινή αντίληψη τόσο στους νομικούς όσο και στους εμπορικούς κύκλους είναι ότι η κυριαρχία της τεχνολογίας αποτέλεσε εχθρό για τη διανοητική ιδιοκτησία. Η προφανής συνέπειά της ήταν βεβαίως

ότι με την ευκολία της αντιγραφής και της διανομής ψηφιακού περιεχομένου η πειρατεία έχει καταστεί ανεξέλεγκτος εχθρός της πνευματικής ιδιοκτησίας, όσο τουλάχιστον δεν έχουν επινοηθεί νέες μέθοδοι για τον εντοπισμό και την πρόληψη της πειρατείας. Ένας άλλος αντίκτυπος της ψηφιοποίησης στο δίκαιο της διανοητικής ιδιοκτησίας ήταν η άνοδος της οικονομίας διαμοιρασμού. Διαδικτυακές πλατφόρμες, όπως η Airbnb και η Uber, έχουν διαταράξει τα παραδοσιακά επιχειρηματικά μοντέλα και έχουν αμφισβητήσει τα συμβατικά δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας, επιτρέποντας στους χρήστες να μοιράζονται και να αξιοποιούν περιουσιακά στοιχεία που κατέχουν. Τα ερωτηματικά που αναδύονται από τέτοιες πρακτικές τονίζουν την ανάγκη διεύρυνσης των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας, ώστε να συμβαδίσουν με τα νέα επιχειρηματικά μοντέλα, αλλά και να προστατεύσουν αποτελεσματικά τα παλαιά. Ωστόσο, η ψηφιακή εποχή δεν έχει μόνο αρνητικές επιπτώσεις στον τομέα αυτό. Η εξαιρετικά εύκολη διάδοση της πληροφορίας έχει βοηθήσει σημαντικά στην κατοχύρωση και προστασία των σχετικών δικαιωμάτων. Η κατάρτιση στρατηγικής για την κατοχύρωση των δικαιωμάτων είναι ευκολότερη από ποτέ, καθώς ο προσδιορισμός των περιουσιακών στοιχείων της επιχείρησης και η χαρτογράφηση των άυλων περιουσιακών στοιχείων των ανταγωνιστών μπορεί να γίνει γρηγορότερα και πληρέστερα σε σχέση με παλαιότερα. Αυτή η σαφήνεια της διαδικασίας επιτρέπει και την αποφυγή άσκοπων διαδικασιών, αφού συχνά η κατοχύρωση ορισμένων δικαιωμάτων (κυρίως ευρεσιτεχνίας) δεν συμφέρει την επιχείρηση, αν αναλογιστεί κανείς τον χρόνο διάθεσης στην αγορά και τη διάρκεια ζωής του προϊόντος. Η ψηφιοποίηση έχει, επίσης, αξιοπρόσεκτο αντίκτυπο στην επιβολή των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας. Με την άνοδο του διαδικτύου, οι κάτοχοι αυτών των δικαιωμάτων μπορούν πλέον εύκολα να παρακολουθούν και να επιβάλλουν τα δικαιώματά τους σε παγκόσμια

Τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας συγκεκριμενοποιούν την αξία ενός άυλου περιουσιακού στοιχείου, έτσι ώστε αυτό να καθίσταται εμπορεύσιμο 52 _ LAWYER

ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΩΝ ΕΥΡΕΣΙΤΕΧΝΙΑΣ:

ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΔΙΠΛΩΜΑ ΕΥΡΕΣΙΤΕΧΝΙΑΣ ΜΕ ΕΝΙΑΙΑ ΙΣΧΥ ΕΝΙΑΙΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΔΙΠΛΩΜΑΤΩΝ ΕΥΡΕΣΙΤΕΧΝΙΑΣ Σημαντική καινοτομία στο χώρο των Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας αποτελεί η θέσπιση του Ευρωπαϊκού Ενιαίου Συστήματος Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας (EUROPEAN UNITARY PATENT SYSTEM)

Χριστίνα Μασούλα

ένα Δικαστήριο κοινό για τα κράτη-μέλη που υπέγραψαν την ανωτέρω αναφερθείσα συμφωνία και μέρος του δικαστικού τους συστήματος. Το εν λόγω Δικαστήριο, το οποίο Δικηγόρος / περιλαμβάνει Πρωτοδικείο, Εφετείο Εταίρος και Γραμματεία, έχει αποκλειστική αρμοδιότητα για συγκεκριμένες αγωγές, όπως αγωγές περί προσβολής ή απειλούμενης προσβολής, για αναγνώριση μη προσβολής, για τη λήψη ασφαλιστικών και συντηρητικών μέτρων, αποζημίωσης για άδειες εκμετάλλευσης κ.α. και οι οποίες αφορούν τα Ευρωπαϊκά Διπλώματα Ευρεσιτεχνίας με ενιαία ισχύ, τα κλασικά Ευρωπαϊκά Διπλώματα αλλά και τα συμπληρωματικά πιστοποιητικά προστασίας που εκδίδονται για προϊόντα που προστατεύονται με Δ.Ε. και έχουν τεθεί σε ισχύ σε ένα από αυτά τα κράτη-μέλη. Τα εθνικά δικαστήρια των συμβαλλόμενων κρατών-μελών παραμένουν αρμόδια για την εκδίκαση αγωγών που δεν εμπίπτουν στην αποκλειστική αρμοδιότητα του εν λόγω Δικαστηρίου. Ο ανωτέρω θεσμός, ο οποίος τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιουνίου 2023 και στον οποίο έχουν ενταχθεί έως σήμερα δεκαεπτά κράτη (Αυστρία, Βέλγιο, Βουλγαρία, Δανία, Εσθονία, Φινλανδία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Λετονία, Λιθουανία, Λουξεμβούργο, Μάλτα, Ολλανδία, Πορτογαλία, Σλοβενία, Σουηδία) αποτελεί ιστορικό βήμα στην πορεία για τη στήριξη της καινοτομίας και της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και αναμένουμε να δούμε στην πράξη πώς θα εξελιχθεί. ■

Απόστολος Θεοδώρου

_INFO

_ADVERTORIAL

M

ε την υιοθέτηση δύο Κανονισμών και συγκεκριμένα του Κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 1257/2012 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τη θέσπιση ενισχυΔικηγόρος DES/ μένης συνεργασίας στον τομέα της Διαχειρίστρια Εταίρος δημιουργίας ενιαίου καθεστώτος προστασίας των ευρεσιτεχνιών και του Κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 1260/2012 του Συμβουλίου σε σχέση με τις εφαρμοστέες μεταφραστικές ρυθμίσεις, σε συνδυασμό με την από 19.02.2013 Συμφωνία για την Ίδρυση του Ενιαίου Δικαστηρίου Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας (2013/C 175/01) ολοκληρώθηκε το νομοθετικό πλαίσιο της ΕΕ για το αποκαλούμενο Ευρωπαϊκό Ενιαίο Σύστημα Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας (EUROPEAN UNITARY PATENT SYSTEM). Το Ευρωπαϊκό Δίπλωμα Ευρεσιτεχνίας με ενιαία ισχύ είναι ουσιαστικά ένα Ευρωπαϊκό Δίπλωμα Ευρεσιτεχνίας (Ε.Δ.Ε.) στο οποίο, μετά τη χορήγησή του από το Ευρωπαϊκό Γραφείο Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας (Ε.Γ.Δ.Ε.), μπορεί να αποδοθεί από το εν λόγω γραφείο (κατόπιν αιτήσεως του καταθέτη και με διαδικασία που ακολουθείται μετά την καταχώρηση αυτού), ενιαία ισχύ - προστασία σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ που έχουν ενταχθεί στο εν λόγω σύστημα, χωρίς να απαιτείται η τήρηση ξεχωριστής διαδικασίας σε κάθε κράτος-μέλος. Η εν λόγω διαδικασία είναι απλούστερη και οικονομικότερη από το υφιστάμενο σύστημα των εθνικών επικυρώσεων του Ε.Δ.Ε. στις επί μέρους χώρες, προσφέροντας μία ελκυστική εναλλακτική στους δικαιούχους ευρωπαϊκών διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας. Εφόσον πληρούνται οι σχετικές προϋποθέσεις, το Ε.Γ.Δ.Ε. θα καταχωρήσει το Ευρωπαϊκό Δίπλωμα Ευρεσιτεχνίας με ενιαία ισχύ, το οποίο θα παρέχει προστασία σε όλα τα κράτη-μέλη που συμμετέχουν. Το εν λόγω Δ.Ε. μπορεί να περιοριστεί, να μεταβιβασθεί, να αποσυρθεί ή να λήξει σε σχέση με όλα τα κράτη-μέλη που συμμετέχουν, μπορεί όμως να χορηγηθεί άδεια χρήσης αυτού και μεμονωμένα σε κάποια από τα εν λόγω κράτη-μέλη. Πρόκειται δηλαδή για μία επιπλέον δυνατότητα προστασίας στην Ευρώπη μαζί με τις ήδη υφιστάμενες, το Εθνικό και το Ευρωπαϊκό Δ.Ε. Όσον αφορά το νεοσύστατο Ενιαίο Δικαστήριο Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας (UNIFIED PATENT COURT - UPC), αυτό είναι

LAWYER _ 53

11 Sina Str., 106 80 Athens, Greece Τ: (+30) 210 3627842 E: masoulas@masoulas.gr W: www.masoulas.gr

Μηχανισμός αναπροσαρμογής συμβάσεων εκμετάλλευσης πνευματικής ιδιοκτησίας (πρόσθετη αμοιβή του άρθρου 32Α του Ν.2121/93) - Εφαρμογή στα Oπτικοακουστικά Έργα Ποιος είναι ο σκοπός του άρθρου 32Α Ν. 2121/1993 για την αξίωση πρόσθετης αμοιβής;

εκ της εφαρμογής αυτού του άρθρου 32Α, είναι η οπτικοακουστική βιομηχανία. Στα οπτικοακουστικά έργα (τηλεοπτικές σειρές, ταινίες κλπ.) ενσωματώνονται δημιουργικές συμβολές και ερμηνείες/εκτελέσεις πολλών Ο πρόσφατος νόμος 4996/2022, ενσωματώνοντας δικαιούχων πνευματικών και συγγενικών στο εθνικό μας δίκαιο τις Οδηγίες 2019/789/ δικαιωμάτων (σκηνοθέτη, σεναριογράφου, EE και 2019/790/EE, επέφερε σημαντικές και μουσικοσυνθέτη, χορογράφου, ηθοποιών, καινοτόμες αλλαγές στο δίκαιο της πνευματικής τραγουδιστών, μουσικών, παραγωγών ιδιοκτησίας. Συγκεκριμένες ρυθμίσεις συνιστούν ηχογραφημάτων, εκδοτών μουσικής κλπ). επέμβαση, για πρώτη φορά, του ενωσιακού νομοθέτη Η εφαρμογή της πρόσθετης αμοιβής στην στο πεδίο του συμβατικού δικαίου της πνευματικής κατηγορία των οπτικοακουστικών έργων ιδιοκτησίας, ιδίως στις συμβατικές σχέσεις μεταξύ ενδεχομένως να παρουσιάσει δυσκολίες με του δημιουργού/ερμηνευτή και του τρίτου που δεδομένο ότι, σε αυτά, συμμετέχει μεγάλος Μanaging Partner εκμεταλλεύεται το έργο/ερμηνεία και επηρεάζουν, αριθμός δημιουργών/ερμηνευτών και, συνήθως, μέσω διατάξεων αναγκαστικού δικαίου, υφιστάμενες ακολουθείται μεγάλη αλυσίδα εκμετάλλευσης. συμβάσεις εκμετάλλευσης δικαιωμάτων. Περαιτέρω, οι δημιουργοί/ερμηνευτές σημαντικών Μια σημαντική καινοτομία εισάγεται με το συμβολών επί οπτικοακουστικών έργων, κυρίως τηλεοπτικών άρθρο 32Α Ν. 2121/1993, η οποία αποτελεί μία από τις σειρών, όπως π.χ. οι σκηνοθέτες, οι σεναριογράφοι και πιο ρηξικέλευθες διατάξεις. Συγκεκριμένα, ο δημιουργός/ οι πρωταγωνιστές τηλεοπτικών σειρών, είναι σύνηθες να ερμηνευτής δικαιούται, κατ’ άρθρο 32Α Ν. 2121/1993, να μην αμείβονται με ποσοστό αλλά με εφάπαξ ποσό, γεγονός αξιώνει πρόσθετη, κατάλληλη και δίκαιη αμοιβή, όταν η που έχει ως αποτέλεσμα την οικονομική τους αποξένωση από αρχικώς συμφωνηθείσα αμοιβή μεταξύ αυτού και του πρώτου την εκμετάλλευση του οπτικοακουστικού έργου. Υπ’ αυτό το αντισυμβαλλομένου του (χρήστη) αποδεικνύεται δυσανάλογα πρίσμα, δικαιούχοι της αξίωσης για πρόσθετη αμοιβή θα χαμηλή σε σύγκριση με όλα τα επακόλουθα σχετικά έσοδα που είναι συγκεκριμένοι δημιουργοί/ερμηνευτές (όπως σκηνοθέτης, προέρχονται από τη συνολική εκμετάλλευση του έργου/ερμηνείας. σεναριογράφος, πρωταγωνιστές) που η συμβολή τους έχει Για πρώτη φορά, θεσπίζεται αξίωση του δημιουργού/ερμηνευτή ουσιαστικό χαρακτήρα στη διαμόρφωση του οπτικοακουστικού για πρόσθετη, της αρχικώς συμφωνηθείσας, αμοιβή. Ο σκοπός έργου. Το ουσιώδες της συμβολής του δημιουργού/ερμηνευτή της ρύθμισης αυτής είναι να εξισορροπήσει τα συμφέροντα των είναι σημαντικό στοιχείο για την ύπαρξη και τον καθορισμό δημιουργών/ερμηνευτών με αυτά των χρηστών (εκμεταλλευόμενων της αμοιβής στο πλαίσιο των ειδικών συνθηκών που τα έργα τους) και να γεφυρώσει το κενό αξίας (value gap) εξετάζονται κατά περίπτωση. Στις περιπτώσεις αυτές, η που δημιουργείται, συνήθως, στις μακράς διάρκειας συμβάσεις, δυσαναλογία της αρχικώς συμφωνηθείσας αμοιβής και εσόδου όταν, λόγω της ασθενούς διαπραγματευτικής δύναμης του θα κριθεί σε σχέση με τον κάθε τρόπο εκμετάλλευσης του δημιουργού/ερμηνευτή, υφίσταται προφανής δυσαναλογία μεταξύ της συμφωνηθείσας αμοιβής του δημιουργού/ερμηνευτή και του οπτικοακουστικού έργου και την αμοιβή που έχει καταβληθεί εσόδου που έχει αποκομισθεί από όλη την αλυσίδα εκμετάλλευσης για τον συγκεκριμένο τρόπο εκμετάλλευσης κατ’ εφαρμογή του έργου/ερμηνείας του. του άρθρου 34 Ν.2121/93. Εντούτοις, επειδή, στην πράξη, χωριστή αμοιβή για κάθε τρόπο εκμετάλλευσης συμφωνείται Πρακτική Εφαρμογή της αξίωσης πολύ σπάνια, καθίσταται αναγκαία η αξιολόγηση των ειδικών Πρόσθετης Αμοιβής συνθηκών της συγκεκριμένης αγοράς και ο πραγματικός σκοπός στα Οπτικοακουστικά Έργα της σύμβασης.

_ADVERTORIAL

Αρχοντούλα Παπαπαναγιώτου

Είναι όλοι οι δημιουργοί/ερμηνευτές που εισφέρουν συμβολή στο οπτικοακουστικό έργο δικαιούχοι της αξίωσης πρόσθετης αμοιβής ή κάποιοι από αυτούς; Ένας σημαντικός τομέας ψυχαγωγίας που είναι πιθανό να επηρεαστεί, σε επίπεδο οικονομικών συνεπειών,

Ποιοι είναι οι υπόχρεοι για την καταβολή της πρόσθετης αμοιβής; Υπόχρεοι για την καταβολή της πρόσθετης αμοιβής είναι: (α) o αρχικός αντισυμβαλλόμενος του δημιουργού ή ερμηνευτή/εκτελεστή, ήτοι το φυσικό ή νομικό πρόσωπο

54 _ LAWYER

Ποια εργαλεία προσφέρονται από τον πρόσφατο νόμο προκειμένου ο δημιουργός/ερμηνευτής να πληροφορηθεί το έσοδο από την εκμετάλλευση του έργου του; Σύμφωνα με τα οριζόμενα στο άρθρο 15Α Ν. 2121/1993, θεσπίζεται εκ του νόμου υποχρέωση του εκμεταλλευόμενου το έργο/ερμηνεία να παρέχει στον δημιουργό/ερμηνευτή τακτικά, και πάντως μία τουλάχιστον φορά κατ’ έτος, επικαιροποιημένες, σχετικές και επαρκείς πληροφορίες, λαμβανομένων υπόψη των ιδιαιτεροτήτων του οπτικοακουστικού τομέα σχετικά με την εκμετάλλευση και την προώθηση των έργων του, ιδιαίτερα όσον αφορά στους τρόπους εκμετάλλευσης (τηλεοπτική μετάδοση, εκμετάλλευση σε ψηφιακές πλατφόρμες κλπ.) όλα τα έσοδα που προέκυψαν και την οφειλόμενη αμοιβή. Στην πράξη, ο δημιουργός/ερμηνευτής θα στραφεί πρώτα κατά της εταιρείας παραγωγής και σε κάθε επόμενο διάδοχο αυτής (π.χ. τηλεοπτικό σταθμό, ψηφιακή πλατφόρμα), προκειμένου να συλλέξει τα οικονομικά στοιχεία σε σχέση με τα έσοδα από την εκμετάλλευση του έργου/ερμηνείας του και να διαπιστώσει εάν αυτά είναι δυσανάλογα σε σχέση με την αρχική συμβατική αμοιβή που έλαβε ο δημιουργός/ ερμηνευτής. Την πρόσθετη αμοιβή θα την αξιώσει κατά του κρίκου (ενός ή περισσοτέρων) της αλυσίδας που εντοπίζεται η δυσαναλογία, βάσει των οικονομικών στοιχείων που θα έχει συλλέξει.

Περιπτώσεις μη εφαρμογής της αξίωσης για πρόσθετη αμοιβή και πρακτικά προβλήματα Του πεδίου εφαρμογής του άρθρου 32Α εξαιρούνται ρητά οι ακόλουθες περιπτώσεις: (α) Συμφωνίες από Οργανισμούς Συλλογικής Διαχείρισης (ΟΣΔ) και Ανεξάρτητες Οντότητες Διαχείρισης (ΑΟΔ) Η εν λόγω εξαίρεση οφείλεται στη διαπίστωση ότι οι ΟΣΔ και οι ΑΟΔ δεν θεωρούνται ασθενή διαπραγματευτικά μέρη, δεδομένου ότι, σύμφωνα με την πάγια εθνική και ενωσιακή νομολογία, οι ΟΣΔ, όσον αφορά τη διαχείριση πνευματικών και συγγενικών δικαιωμάτων, είναι δυνατόν να αποκτήσουν δεσπόζουσα θέση. Συνεπώς, οι συμφωνίες που έχουν καταρτισθεί μεταξύ ΟΣΔ και τηλεοπτικών σταθμών ή τρίτων παρόχων περιεχομένου δεν αποτελούν αντικείμενο εφαρμογής του μηχανισμού αναπροσαρμογής που θεσπίζεται με το άρθρο 32Α. (β) Συμφωνίες από συλλογικές διαπραγματεύσεις σε ισχύ με πρόβλεψη για μηχανισμό χορήγησης πρόσθετης αμοιβής Η δυνατότητα διεκδίκησης ατομικά από τον δημιουργό/ ερμηνευτή της πρόσθετης αμοιβής περιορίζεται και στην περίπτωση που υφίστανται συλλογικές συμφωνίες σε ισχύ που αποτέλεσαν αντικείμενο συλλογικών διαπραγματεύσεων και προβλέπουν μηχανισμό χορήγησης πρόσθετης αμοιβής κατά τα αναφερόμενα στο σχετικό άρθρο. Η εν λόγω περίπτωση αφορά στις συλλογικές συμφωνίες που συνάπτονται μεταξύ, αφενός, συλλογικών φορέων εκπροσώπησης των δημιουργών και ερμηνευτών (κυρίως σωματειακής μορφής) και, αφετέρου, ενός μεμονωμένου χρήστη (π.χ. μία μεγάλη ψηφιακή πλατφόρμα περιεχομένου τύπου Netflix, HBO Max, Disney+, Spotify κλπ.) ή/και ενώσεων χρηστών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η συλλογική συμφωνία που κατήρτισε το 2020 το Netflix στη Γερμανία με την United Services Union (Verdi), τη μεγαλύτερη συνδικαλιστική οργάνωση εργαζομένων του κλάδου της παροχής των υπηρεσιών (συμπεριλαμβανομένου του οπτικοακουστικού τομέα), στην οποία προβλέφθηκε μηχανισμός καταβολής μίας προκαθορισμένης πρόσθετης αμοιβής στους δημιουργούς των βασικών συμβολών σε οπτικοακουστικά έργα κάθε φορά που ένα οπτικοακουστικό έργο υπερβαίνει το κατώφλι των 10 εκατομμυρίων προβολών στην εν λόγω πλατφόρμα. ■

_INFO

με το οποίο ο δημιουργός/ερμηνευτής (ή η εταιρεία που έχει συσταθεί από αυτόν κατά τα όσα προαναφέρθηκαν) έχει αρχικά συμβληθεί που συνήθως είναι ο παραγωγός ή ο εκτελεστής παραγωγής του οπτικοακουστικού έργου, και (β) οι διάδοχοι του αρχικού αντισυμβαλλομένου του δημιουργού μέσω κάθε μορφής συμβατικής σχέσης (π.χ. τηλεοπτικός σταθμός, ψηφιακή πλατφόρμα streaming ή/και on demand διάθεσης κλπ). Ο δημιουργός/ερμηνευτής μπορεί να στραφεί κατά οποιουδήποτε κρίκου της αλυσίδας εκμετάλλευσης στον οποίο εντοπίζεται δυσαναλογία μεταξύ αμοιβής και εσόδου, ο δε χρήστης (όποια θέση και αν αυτός καταλαμβάνει στην αλυσίδα διαδοχής) υποχρεούται να καταβάλει την πρόσθετη αμοιβή. Εν συνεχεία, ο χρήστης που κατέβαλε θα μπορεί να στραφεί αναγωγικά κατά του δικαιοπαρόχου ή του δικαιοδόχου του, μόνο εάν αυτός (δικαιοπάροχος ή δικαιοδόχος) έχει αναλάβει ενδοσυμβατικά την ευθύνη της καταβολής τυχόν πρόσθετης αμοιβής του άρθρου 32 Α στη μεταξύ τους εσωτερική σχέση. Η αξίωση για πρόσθετη αμοιβή έχει πρακτική εφαρμογή ιδίως όταν η αρχική αμοιβή έχει συμφωνηθεί είτε σε εφάπαξ ποσό είτε σε ποσοστό ουσιωδώς μικρότερο από το συνήθως καταβαλλόμενο στην οικεία αγορά εκμετάλλευσης για αντίστοιχου είδους έργο/ερμηνεία είτε και σε ποσοστό επί των εξόδων (π.χ. προϋπολογισμός ενός οπτικοακουστικού έργου), περίπτωση καθορισμού ανταλλάγματος που καταλήγει, εν τοις πράγμασι, να αποτελεί εφάπαξ αμοιβή. Στις περιπτώσεις, αντίθετα, που έχει συμφωνηθεί ποσοστιαία αμοιβή επί των εσόδων, η ρύθμιση για την πρόσθετη αμοιβή φαίνεται ότι δύσκολα θα μπορούσε να βρει πεδίο εφαρμογής λόγω, ακριβώς, της μη οικονομικής αποξένωσης του δημιουργού/ερμηνευτή από τις προσόδους της εκμετάλλευσης.

LAWYER _ 55

Skoufa 64, Kolonaki, 106 84 Athens T: (+30) 210 3633662 F: (+30) 210 3643348 E: info@aplawfirm.gr W: www.aplawfirm.gr

_IN THE SPOTLIGHT

Ειρήνη Ζαγκλανίκα Senior Associate, POTAMITIS VEKRIS

«Η προστασία της καινοτομίας, των ιδεών, και των προϊόντων, ιδίως στο ψηφιακό περιβάλλον, αποτελεί το όχημα για την εξέλιξη και των μικρομεσαίων επιχειρήσεων.»

κλίμακα. Αυτό έχει καταστήσει ευκολότερο τον εντοπισμό και την πρόληψη της παραβίασής τους, αν και έχει δημιουργήσει και προβληματισμό σχετικά με τη δικαιοδοσία και τη διασυνοριακή επιβολή τους. Υπό αυτό το πρίσμα, ζητούμενο είναι να εκσυγχρονιστεί σε διεθνές επίπεδο η νομοθεσία που διέπει τη διαχείριση και αδειοδότηση των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας. Με την άνοδο των ψηφιακών πλατφορμών και των υπηρεσιών που βασίζονται στο υπολογιστικό νέφος, οι κάτοχοι των δικαιωμάτων μπορούν πλέον εύκολα να αδειοδοτήσουν τα δικαιώματά τους σε ένα παγκόσμιο κοινό, διευκολύνοντας την αξιοποίηση των άυλων περιουσιακών τους στοιχείων. Όμως, από την άλλη, παραμένει ασαφές το πεδίο εφαρμογής και η εγκυρότητα αυτής της κατοχύρωσης υπό το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο στην ΕΕ και άλλες χώρες.

Η κατάσταση στην Ελλάδα και οι πρακτικές των επιχειρήσεων

Ποιο είναι, όμως, το τοπίο στην Ελλάδα ως προς την αξιολόγηση και την προστασία των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας των επιχειρήσεων; Ποιοι είναι οι κυριότεροι παράγοντες που συμβάλλουν στη μέγιστη αξιοποίηση των άυλων περιουσιακών στοιχείων και ποια πρακτική κρίνουν ως σημαντικότερη οι inhouse νομικοί σύμβουλοι αλλά και οι δικηγόροι που ειδικεύονται σε αυτόν τον τομέα; Το πρώτο βήμα για κάθε επιχείρηση, όπως τονίζει η Χριστίνα Κιόρτση, Δικηγόρος, Δικηγορικό Γραφείο Κιόρτσης και Συνεργάτες, είναι «κατ’ αρχήν να προσδιορίσει το διανοητικό της κεφάλαιο και κατόπιν να το αξιολογήσει». Πρόκειται όχι απλώς για μια προπαρασκευαστική διαδικασία, αλλά για την αφετηρία και την προϋπόθεση των επόμενων βημάτων, αφού κάθε συνεπαγόμενη ενέργεια κατοχύρωσης βασίζεται σε αυτή τη χαρτογράφηση. Γιατί συμβαίνει αυτό; «Για την αποτελεσματική προστασία της διανοητικής ιδιοκτησίας, το πρώτο

Εργαλεία που αναπτύσσονται στα πλαίσια της ΕΕ

Είναι σαφές ότι οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις μπορούν να ωφεληθούν από το πλαίσιο προστασίας της διανοητικής ιδιοκτησίας, εφόσον τους παρασχεθεί υποστήριξη σε κεντρικό επίπεδο. Σε αυτό το πλαίσιο, το Γραφείο Διανοητικής Ιδιοκτησίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (EUIPO), από κοινού με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα Εθνικά και Περιφερειακά Γραφεία Διανοητικής Ιδιοκτησίας της ΕΕ, έχει δρομολογήσει σειρά πρωτοβουλιών σε αυτόν τον τομέα, συμπεριλαμβανομένου ενός Ταμείου για τις ΜμΕ (SME Fund) που παρέχει χρηματοδοτική στήριξη σε μικρές επιχειρήσεις για την προστασία των δικαιωμάτων τους. Η δράση αυτή αποτελεί μέρος του Στρατηγικού Σχεδίου 2025, του προγράμματος για τις ΜμΕ υπό το εμπορικό σήμα Ideas Powered for business, το οποίο στοχεύει στην υποστήριξη και ενδυνάμωσή τους στο επιχειρηματικό τους ταξίδι μέσω διάφορων πρωτοβουλιών. Πέρα από το SME Fund, στα πλαίσια της δράσης παρέχονται και δωρεάν εξατομικευμένες συμβουλές για τη διανοητική ιδιοκτησία. Η υπηρεσία αυτή αφορά συνήθη θέματα που ανακύπτουν στον τομέα της διανοητικής ιδιοκτησίας, όπως η προετοιμασία της αίτησης για την κατοχύρωση σήματος ή διπλώματος ευρεσιτεχνίας, η χρήση αυτών από τρίτους χωρίς την

άδεια της επιχείρησης και οι αγωγές για προσβολή διανοητικής ιδιοκτησίας, και καταλήγει στη δωρεάν παροχή νομικών συμβουλών από εμπειρογνώμονα του Γραφείου ή συμβεβλημένες εταιρείες. Συναφής είναι και η συνεργασία του EUIPO με τον ευρωπαϊκό σύνδεσμο για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις SMEunited, έτσι ώστε να παρέχεται στοχευμένη βοήθεια στα μέλη του. Αν, μάλιστα, αναλογιστεί κανείς ότι ο εν λόγω σύνδεσμος αριθμεί 22,5 εκατομμύρια επιχειρήσεις που απασχολούν σχεδόν 82 εκατομμύρια εργαζομένους, αλλά και κλαδικές οργανώσεις, γίνεται σαφές ότι η συνεργασία του με το EUIPO μπορεί να επιφέρει τομή στον τρόπο, με τον οποίο αντιμετωπίζεται η διανοητική ιδιοκτησία από τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις στην Ευρώπη.

Η ψηφιοποίηση έχει αξιοπρόσεκτο αντίκτυπο στην επιβολή των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας, αφού οι κάτοχοί τους μπορούν εύκολα να τα παρακολουθούν και να τα επιβάλλουν σε παγκόσμια κλίμακα 56 _ LAWYER

Ιωάννα Κόμπου Επικεφαλής Νομικής Υπηρεσίας, Optima Group

«Η ιδιαίτερα ισχυρή παρουσία του Ομίλου μας στη διάθεση τυροκομικών προϊόντων στην ελληνική αγορά, αλλά και η συνεχώς αυξανόμενη εξαγωγική δραστηριότητα, απαιτεί ολιστική και εξατομικευμένη προσέγγιση για την προστασία των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας, και δη των brands των προϊόντων μας.»

και βασικότερο βήμα είναι η ορθή χαρτογράφηση και κατανόηση του είδους των δικαιωμάτων, διότι, ανάλογα με το είδος του δικαιώματος, απαιτούνται διαφορετικές ενέργειες», εξηγεί η Ε. Ζαγκλανίκα. «Για παράδειγμα, για την προστασία εμπορικού σήματος και ευρεσιτεχνιών, πρέπει να γίνει διαδικασία ενώπιον των εκάστοτε αρμόδιων αρχών (ΟΒΙ, EUIPO, European Patent Office κοκ). Για την εκμετάλλευση software, θα πρέπει να συνάπτονται με τους πελάτες κατάλληλες συμβάσεις παραχώρησης άδειας χρήσης λογισμικού κοκ.» συμπληρώνει η ίδια. Σε δεύτερη φάση έπεται φυσικά η κατοχύρωση των δικαιωμάτων, με ιδιαίτερη έμφαση στη διάκριση μεταξύ βιομηχανικής και πνευματικής ιδιοκτησίας που έχει εντελώς διαφορετικό τρόπο κατοχύρωσης, όπως επισημαίνει η Χ. Κιόρτση: «Το επόμενο βήμα είναι η κατοχύρωση των δικαιωμάτων βιομηχανικής ιδιοκτησίας, όπως τα εμπορικά σήματα, τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας, ενώ όσον αφορά τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας (πρωτότυπα λογοτεχνικά, µουσικά ή καλλιτεχνικά έργα), όπου δεν απαιτείται η τήρηση κάποιας τυπικής διαδικασίας για την κατοχύρωσή τους, σκόπιμη είναι η κατάθεση των συγκεκριμένων έργων με αντίστοιχη περιγραφή τους σε συμβολαιογράφο, ο οποίος θα δώσει βέβαιη χρονολογία και θα καταγράψει τον δημιουργό τους». Στη φάση της κατοχύρωσης και γενικότερα σε κάθε δημοσιοποίηση των άυλων περιουσιακών στοιχείων σε τρίτους, η έγκαιρη κατάθεση, η σαφήνεια, η πληρότητα και ιδανικά ο έγγραφος τύπος που συνεπάγεται τις ιδιότητες αυτές είναι βασικές προϋποθέσεις της διαδικασίας σύμφωνα με τον Γιώργο Ρισβά, Δικηγόρο, DEA, Εταίρο Δικηγορικής Εταιρείας Παπακωνσταντίνου: «Κάθε ιδέα, επινόηση ή δημιουργία θα πρέπει να τεκμηριώνεται όσο το δυνατόν πληρέστερα και εγγράφως. Συνιστάται η κατάρτιση συμβάσεων εμπιστευτικότητας με προσωπικό ή τρίτους συνεργάτες, ενώ οι παραχωρήσεις δικαιωμάτων χρήσης σε τρίτους πρέπει να γίνονται βάσει γραπτών συμβάσεων με ξεκάθαρη αποτύπωση των σχετικών όρων. Επιπλέον, όπου προβλέπεται τυπική διαδικασία κατάθεσης (π.χ. σήματα, ευρεσιτεχνίες, domain names) πρέπει αυτή να ολοκληρώνεται το συντομότερο δυνατό».

Γίνεται, λοιπόν, σαφές ότι η αξιοποίηση και η περιφρούρηση των άυλων περιουσιακών στοιχείων μιας επιχείρησης αποτελεί μια πολύπλοκη διαδικασία που δεν μπορεί να εξαντληθεί στην καταγραφή και την κατοχύρωση των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας. Ιδίως όταν η φύση της δραστηριοποίησης έχει ως αποτέλεσμα πλήθος διαφορετικών δικαιωμάτων, η ανάπτυξη υπεύθυνης εταιρικής κουλτούρας είναι μονόδρομος. Όπως αναφέρει η Ελένη Σταθάκη, Head of Legal, Upstream, «η διανοητική ιδιοκτησία της Upstream προστατεύεται κυρίως με βάση τις διατάξεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας και με τις διατάξεις περί προστασίας τεχνογνωσίας και εμπορικού απορρήτου, αυτές περί εμπορικών σημάτων, σπανιότερα δε έχουμε και περιπτώσεις εφαρμογών που προστατεύονται και με χορήγηση διπλώματος ευρεσιτεχνίας. Ανεξάρτητα με το είδος της προστασίας, ως πρώτο βήμα δίνουμε έμφαση στην ανάπτυξη εταιρικής κουλτούρας η οποία διαφυλάττει την ιδιοκτησία αυτή. Στις συναντήσεις ένταξης των νεοπροσληφθέντων εργαζομένων, δίνουμε πολλή έμφαση στο πόσο πολύτιμο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα είναι η διανοητική ιδιοκτησία της εταιρίας και στους πρακτικούς τρόπους προστασίας της: ενδεικτικά, υπογραφή συμφωνητικών εχεμύθειας, αναγραφή στα εμπορικά υλικά σημείωσης περί copyright και εμπιστευτικού περιεχομένου». Φυσικά, «η πρακτική που οφείλει να ακολουθεί μια μικρομεσαία επιχείρηση ως προς την προστασία των δικαιωμάτων της ποικίλει ανάλογα με τον τομέα όπου αυτή δραστηριοποιείται», μας υπενθυμίζει ο Μάριος Σιούφας, Αναπληρωτής Διευθύνων Εταίρος/Deputy Managing Partner, Σιούφας και Συνεργάτες Δικηγορική Εταιρεία. Για παράδειγμα, οι εταιρείες τεχνολογίας αντιμετωπίζουν συγκεκριμένες προκλήσεις που είναι διαφορετικές από τους υπόλοιπους τομείς και αυτό επηρεάζει και τη στόχευσή τους ως προς κάθε άυλο περιουσιακό στοιχείο. Όπως περιγράφει η Όλγα Καπελλάκη, Νομικός Σύμβουλος, Primer Software, «στον χώρο του λογισμικού, η τεχνολογία τρέχει πιο γρήγορα από το δίκαιο και είναι σημαντικό να βρίσκουμε τρόπους, για να καλύπτουμε τα

Ελένη Σταθάκη Head of Legal, Upstream

«Τα οφέλη της προσέγγισης της Upstream για ανάπτυξη εταιρικής κουλτούρας όσον αφορά τη διανοητική της ιδιοκτησία φαίνονται στην πράξη, καθώς δεν έχουμε αντιμετωπίσει ιδιαίτερα ζητήματα σε αυτό το επίπεδο. Το πρόβλημα θα ήταν ενδεχομένως η τυχόν αμέλεια των ομάδων να εφαρμόσουν τέτοιες καλές πρακτικές.»

LAWYER _ 57

Προστασία συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ) και πνευματική ιδιοκτησία Σ

_ADVERTORIAL

ύμφωνα με το άρθρο 3 του σχεδίου της Πράξης για την Τεχνητή Νοημοσύνη, «σύστημα τεχνητής νοημοσύνης» (εφεξής σύστημα ΤΝ) είναι το λογισμικό που αναπτύσσεται με μία ή περισσότερες από τις τεχνικές και προσεγγίσεις που παρατίθενται στο παράρτημα I και μπορεί, για ένα δεδομένο σύνολο στόχων που έχουν καθοριστεί από τον άνθρωπο, να παράγει στοιχεία εξόδου όπως περιεχόμενο, προβλέψεις, συστάσεις ή αποφάσεις που επηρεάζουν τα περιβάλλοντα με τα οποία αλληλεπιδρά. Υπό το πρίσμα αυτό, θα εξεταστούν διάφορα ζητήματα του δικαίου της πνευματικής και βιομηχανικής ιδιοκτησίας, όπως ποια δικαιώματα είναι πιο κατάλληλα για αυτού του είδους τις τεχνολογίες, ποια πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα υπάρχουν ανά περίπτωση, και ποιες διατάξεις εφαρμόζονται και με ποιον τρόπο.

οι δομές και η αρχιτεκτονική των δεδομένων και οι πτυχές των εφαρμογών deep learning μπορούν επομένως να εμπίπτουν στο πεδίο προστασίας του νόμου αυτού. Επιπρόσθετα, οι πληροφορίες και τα δεδομένα που συνθέτουν τα μοντέλα Large Language models (LLM’s) έχουν αδιαμφισβήτητη εμπορική αξία και το σύνολο των παραμέτρων που διαμορφώνεται μετά την εκπαίδευσή τους δεν είναι γενικά γνωστό. Σύμφωνα με έκθεση του έτους 2018 του Γραφείου Διανοητικής Ιδιοκτησίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (EUIPO), «Όταν η καινοτομία δεν πληροί τις προϋποθέσεις για τη χορήγηση διπλώματος ευρεσιτεχνίας, τα εμπορικά μυστικά Αναπληρωτής καθίστανται για τις επιχειρήσεις ένα βασικό Διευθύνων Εταίρος / εργαλείο για την προστασία των επιχειρηματικών Deputy Managing τους γνώσεων». Παρόλα αυτά, το εμπορικό Partner απόρρητο δεν παρέχει αποκλειστικό δικαίωμα της Σιούφας και το πρόβλημα της αντίστροφης μηχανικής (reκαι Συνεργάτες verse engineering) ενδέχεται να περιορίσει την Δικηγορική Εταιρεία ανάπτυξη τέτοιων μοντέλων με βάση την προστασία Η προστασία του νόμου αυτού. Ειδικότερα, όπως αναφέρεται του εμπορικού απόρρητου στο σημείο 16 του προοιμίου της Οδηγίας για το Η πρώτη επιλογή προστασίας των συστημάτων εμπορικό απόρρητο: «Η αντίστροφη μηχανική ενός ΤΝ και των εφαρμογών τους είναι εκείνη των διατάξεων νομίμως αποκτηθέντος προϊόντος θα πρέπει να θεωρείται για το εμπορικό απόρρητο. Ωστόσο, η επιλογή αυτή ως νόμιμο μέσο απόκτησης πληροφοριών, εκτός εάν έχει είναι ριψοκίνδυνη. Τα εμπορικά απόρρητα προστατεύονται συμφωνηθεί συμβατικά κάτι διαφορετικό». σύμφωνα με το άρθρο 1 του ν. 1733/1987, ο οποίος Η προστασία των προγραμμάτων ενσωμάτωσε την Οδηγία (ΕΕ) 2016/943, σχετικά με την ηλεκτρονικών υπολογιστών προστασία της τεχνογνωσίας και των επιχειρηματικών πληροφοριών που δεν έχουν αποκαλυφθεί. Για να παρέχεται Δεύτερον, σύμφωνα με την Οδηγία 2009/24/ΕΚ για η προστασία αυτή, πρέπει να πληρούνται οι εξής την νομική προστασία των προγραμμάτων ηλεκτρονικών προϋποθέσεις, ήτοι οι πληροφορίες να είναι απόρρητες, υπολογιστών, ένα πρόγραμμα υπολογιστή προστατεύεται να έχουν εμπορική αξία και, το σημαντικότερο, ο εάν είναι πρωτότυπο, υπό την έννοια ότι αποτελεί κάτοχος πρέπει να έχει λάβει ορισμένα οργανωτικά πνευματική δημιουργία του ίδιου του δημιουργού. και τεχνικά μέτρα για την προστασία του εμπορικού Κανένα άλλο κριτήριο δεν εφαρμόζεται για την παροχή απορρήτου. της προστασίας αυτής. Επιπλέον, στο προοίμιο 7 της Η χρήση της λέξης «πληροφορίες» δεν θέτει κανένα Οδηγίας αναφέρεται ότι ο όρος «πρόγραμμα υπολογιστή» περιορισμό στη φύση του προστατευόμενου αντικειμένου περιλαμβάνει προγράμματα σε οποιαδήποτε μορφή, βάσει αυτού του Νομοθετικού πλαισίου. Έτσι, τα δεδομένα, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που ενσωματώνονται

Μάριος Σιούφας

58 _ LAWYER

στο υλικό. Ο όρος αυτός περιλαμβάνει επίσης προπαρασκευαστικές εργασίες σχεδιασμού που οδηγούν στην ανάπτυξη ενός προγράμματος υπολογιστή, υπό την προϋπόθεση ότι η φύση των προπαρασκευαστικών εργασιών είναι τέτοια ώστε να μπορεί να προκύψει από αυτές ένα πρόγραμμα υπολογιστή σε μεταγενέστερο στάδιο. Η ως άνω Οδηγία μεταφέρθηκε στην ελληνική έννομη τάξη με τον ν. 2121/1993 περί πνευματικής ιδιοκτησίας και συγγενικών δικαιωμάτων, όπου ισχύουν οι ίδιες διατάξεις του αρ.2 παρ. 3. Σύμφωνα λοιπόν με τα ανωτέρω, η προστασία ισχύει για όλες τις μορφές έκφρασης ενός προγράμματος υπολογιστή, αλλά οι ιδέες και οι αρχές που διέπουν οποιοδήποτε στοιχείο ενός προγράμματος υπολογιστή, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που διέπουν τα συστήματα διεπαφής του, δεν προστατεύονται ως δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας βάσει της Οδηγίας. Συμπεραίνεται, έτσι, ότι στο βαθμό που οι αλγόριθμοι και οι γλώσσες προγραμματισμού περιέχουν ιδέες και αρχές, τότε οι ιδέες και οι αρχές αυτές δεν προστατεύονται. Η αρχιτεκτονική και η διαδικασία εκπαίδευσης ενός συστήματος τεχνητής νοημοσύνης, συχνά μετουσιώνονται στην μορφή ενός προγράμματος Η/Υ. Τα δεδομένα εισόδου, εκπαίδευσης και εξόδου (Input, training and output data) κωδικοποιoύνται ως λειτουργίες και η αρχιτεκτονική ενός συστήματος ΤΝ αποτελείται συνήθως από ένα σύνολο εντολών και λειτουργιών. Επομένως, ένα τέτοιο σύνολο λειτουργιών θα μπορούσε να εμπίπτει στην έννοια του όρου «πρόγραμμα υπολογιστή». Ωστόσο, δεν μπορεί να υπάρχει «πνευματική δημιουργία» ή «πρωτοτυπία», εάν οι επιλογές του δημιουργού είναι αυστηρά ‘αλγοριθμικές’ και υπαγορεύονται από τους λειτουργικούς περιορισμούς που πρέπει να εφαρμόζονται κατά τη διάρκεια μιας διαδικασίας βελτιστοποίησης. Όπως επισημαίνεται στην απόφαση Football Dataco (C-604/10), «ο δημιουργός εκφράζει τη δημιουργική του ικανότητα με πρωτότυπο τρόπο κάνοντας ελεύθερες και δημιουργικές επιλογές, ωστόσο το κριτήριο αυτό της πρωτοτυπίας δεν πληρούται, όταν η δημιουργία του έργου υπαγορεύεται μόνο από τεχνικούς παράγοντες, κανόνες ή περιορισμούς που δεν αφήνουν περιθώριο δημιουργικής ελευθερίας».

Η προστασία του κατασκευαστή βάσης δεδομένων Τρίτον, σύμφωνα με το άρθρο 7, παράγραφος 1, της Οδηγίας 96/9/ΕΚ, ο κατασκευαστής βάσης δεδομένων που καταδεικνύει ουσιώδη ποιοτική ή ποσοτική επένδυση, είτε για την απόκτηση, είτε για την επαλήθευση, είτε για την παρουσίαση του περιεχομένου, έχει το δικαίωμα να απαγορεύσει την απόσπαση ή την επαναχρησιμοποίηση σημαντικού μέρους του περιεχομένου της εν λόγω βάσης δεδομένων. Το δικαίωμα ειδικής φύσης (sui generis (SGR) μεταφέρθηκε στο ελληνικό δίκαιο, δυνάμει των άρθρων 3 και 45 Α του ν. 2121/1993. Στην υπόθεση C-203/02 (British Horseracing) του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ECJ) κρίθηκε ότι

«η έκφραση “επένδυση στην [...] απόκτηση [...] του περιεχομένου” μιας βάσης δεδομένων, όπως ορίζεται στο άρθρο 7, παράγραφος 1, της Οδηγίας, πρέπει να εννοηθεί ότι αναφέρεται στους πόρους που χρησιμοποιούνται για την αναζήτηση υπάρχοντος ανεξάρτητου υλικού και τη συγκέντρωσή του στη βάση δεδομένων. Από την άλλη πλευρά, δεν καλύπτονται από την προστασία του νόμου οι πόροι που χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία του υλικού που αποτελεί το περιεχόμενο μιας βάσης δεδομένων». Όσον αφορά τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης, την επιλογή των παραμέτρων διαμόρφωσης και λειτουργίας τους καθώς και τα συναφή δεδομένα τους, είναι ασαφές πώς εφαρμόζεται η διάκριση εν προκειμένω μεταξύ των εννοιών της δημιουργίας και της απόκτησης και, επομένως, η προστασία των συστημάτων ΤΝ αυτών βάσει των εν λόγω διατάξεων θα ήταν δυσχερής. Επιπροσθέτως, σύμφωνα με αποφάσεις του ΔΕΕ, τα στοιχεία μιας βάσης δεδομένων (έργα, δεδομένα ή άλλο υλικό) πρέπει να είναι «ανεξάρτητα» και σαν αποτέλεσμα, δεν προκύπτει πώς ένα σύστημα ΤΝ θα ικανοποιούσε και αυτή την απαίτηση.

Η προστασία βάσει του διπλώματος ευρεσιτεχνίας Τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας, προστατεύονται δυνάμει του Ν. 1733/1987, όπως τροποποιήθηκε, εφόσον είναι νέα, περιλαμβάνουν εφευρετικό στάδιο και μπορούν να εφαρμοστούν στη βιομηχανία. Εάν ένα πρόγραμμα υπολογιστή παράγει ένα πρόσθετο τεχνικό αποτέλεσμα, προστατεύεται ως δίπλωμα ευρεσιτεχνίας (άρθρο 52(2) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Διπλώματα Ευρεσιτεχνίας (εφεξής EPC)). Οι μαθηματικές μέθοδοι αποκλείονται από τη δυνατότητα κατοχύρωσης με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας (άρθρο 52(2)(α) της Σύμβασης EPC) εάν δεν παράγεται κάποιο τεχνικό αποτέλεσμα. Τα συστήματα ΤΝ και η μηχανική μάθηση (machine learning) βασίζονται σε υπολογιστικά μοντέλα και αλγορίθμους για ταξινόμηση, ομαδοποίηση κλπ. Αυτά τα μοντέλα και οι αλγόριθμοι, που είναι μαθηματικής φύσης, μπορούν να εκπαιδευτούν με βάση συγκεκριμένα δεδομένα. Συνεπώς, κατά περίπτωση, εάν το διεκδικούμενο αντικείμενο είναι τεχνικό (άρθρο 52), μπορεί τότε να προστατεύεται ως δίπλωμα ευρεσιτεχνίας. Ένα δίπλωμα ευρεσιτεχνίας μπορεί να απονεμηθεί στην Ευρώπη για εφευρέσεις «σε όλους τους τομείς της τεχνολογίας» (άρθρο 52 παράγραφος 1, EPC). Τα συστήματα ΤΝ δεν αποκλείονται επομένως εκ των προτέρων από την προστασία τους με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, εφόσον πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις. Δηλαδή το επινόημα πρέπει να είναι νέο, με εφευρετική δραστηριότητα και επιδεκτικό βιομηχανικής εφαρμογής (άρθρα 54, 56 και 57 EPC). Η πρακτική του Ευρωπαϊκού Γραφείου Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας (ΕΓΔΕ) ακολουθεί μια «προσέγγιση δύο βημάτων». Πρώτον, η αίτηση πρέπει να θεωρείται LAWYER _ 59

ενός συγκεκριμένου χαρακτηριστικού δεν θα πρέπει να εξετάζεται μεμονωμένα, αλλά θα πρέπει να αξιολογείται λαμβάνοντας υπόψη τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των διεκδικούμενων χαρακτηριστικών. Σε αυτό το πλαίσιο, η τεχνική συμβολή ενός συστήματος τεχνητής νοημοσύνης πρέπει να αξιολογηθεί κατά τον έλεγχο του νέου επινοήματος της εφεύρεσης. Για παράδειγμα, στην υπόθεση T 697/17, το Εφετείο έκρινε ότι «οι δομές δεδομένων που χρησιμοποιούνται για την αποθήκευση cognitive δεδομένων δεν θεωρείται ότι συμβάλλουν στον τεχνικό χαρακτήρα, πέραν από την απλή αποθήκευση των δεδομένων, ενώ από την άλλη οι δομές δεδομένων που χρησιμοποιούνται για λειτουργικούς σκοπούς θεωρείται ότι συμβάλλουν στην παραγωγή τεχνικού αποτελέσματος».

Συμπέρασμα Τα συστήματα ΤΝ αποτελούν το τελικό προϊόν μιας μακράς, πολύπλοκης και συχνά δαπανηρής διαδικασίας. Το σύνθετο περιεχόμενο των τεχνολογιών αυτών, αποτελούμενο από αλγόριθμους, κώδικες, εφαρμογές και δεδομένα, θέτει ιδιαίτερες προκλήσεις όσον αφορά τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας. Η νομοθεσία για το εμπορικό απόρρητο δεν παρέχει αποτελεσματική προστασία λόγω της αντίστροφης μηχανικής, ενώ τυχόν συμβατικές ρήτρες που απαγορεύουν την αντίστροφη μηχανική μπορούν να εξεταστούν αλλά δεν έχουν πρακτική εφαρμογή εάν το προϊόν διατίθεται στο κοινό. Τα πνευματικά δικαιώματα και το ειδικής φύσεως δικαίωμα στις βάσεις δεδομένων δεν μπορεί να θεωρηθεί ως βιώσιμη εναλλακτική λύση, καθώς ένα τυπικό μοντέλο, όπως ένα νευρωνικό δίκτυο (neural network), δύσκολα θα εμπίπτει στον ορισμό της βάσης δεδομένων, ενώ τα συστατικά του μοντέλου συχνά δεν θα έχουν ανεξάρτητη αξία από το σύνολο του δικτύου, στο οποίο περιέχονται. Τέλος, το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας μπορεί να θεωρηθεί, καταρχήν, ότι προστατεύει τις τεχνικές λειτουργίες που σχετίζονται με ένα σύστημα ΤΝ. Ωστόσο, το αντικείμενο μίας τέτοιας αίτησης θα πρέπει να πληροί τις τυπικές και ουσιαστικές απαιτήσεις του Νόμου. ■

_INFO

_ADVERTORIAL

παραδεκτή, δηλαδή το αντικείμενό της πρέπει να αποτελεί μία εφεύρεση. Η έννοια της εφεύρεσης δεν ορίζεται στον νόμο, πλην εμμέσως από έναν μη εξαντλητικό κατάλογο αντικειμένων ή δραστηριοτήτων των οποίων αποκλείεται η δυνατότητα κατοχύρωσης με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας. Έτσι, τα προγράμματα υπολογιστών, οι μαθηματικές μέθοδοι και η παρουσίαση πληροφοριών εξαιρούνται από την προστασία των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας. Ο αποκλεισμός, ωστόσο, αφορά μόνο τις εφευρέσεις που αφορούν σε αντικείμενο που διεκδικείται «ως έχει». Από την άλλη πλευρά, μία αίτηση το αντικείμενο της οποίας έχει τεχνικό χαρακτήρα αίρει τον αποκλεισμό αυτό. Επομένως, τα συστήματα ΤΝ θα μπορούσαν επίσης να θεωρηθούν «εφευρέσεις» κατά την έννοια του άρθρου 52(1), εφόσον διαθέτουν τεχνικό χαρακτήρα. Η προϋπόθεση αυτή πληρούται εύκολα στην πράξη για τις αξιώσεις μίας μεθόδου, με ρητή αναφορά σε ένα φυσικό προϊόν που συνδέεται με έναν π.χ. αφηρημένο αλγόριθμο. Έτσι, ένα σύστημα ΤΝ διαθέτει τον απαραίτητο τεχνικό χαρακτήρα εφόσον διεκδικείται μία αξίωση για μέθοδο με ρητή αναφορά π.χ. σε ηλεκτρονικό υπολογιστή, κάμερα ή υπολογιστικό νέφος. Από την άλλη πλευρά, όταν η αίτηση του διπλώματος ευρεσιτεχνίας αφορά ένα καινοτόμο προϊόν, ο τεχνικός χαρακτήρας δεν μπορεί να προκύψει από την απλή αναφορά σε έναν π.χ. υπολογιστή, αλλά πρέπει να εξεταστούν περαιτέρω τεχνικά αποτελέσματα. Τα αποτελέσματα αυτά μπορεί να προκύπτουν από την εκτέλεση των εντολών ενός συστήματος, όπως π.χ. όταν οι εκτελούμενες από έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή εντολές επιλύουν ή συμβάλλουν στην επίλυση ενός τεχνικού προβλήματος. Αφού διαπιστωθεί το παραδεκτό του τεχνικού χαρακτήρα μίας εφεύρεσης, κατόπιν εξετάζεται αν το επινόημα είναι νέο, με εφευρετική δραστηριότητα και επιδεκτικό βιομηχανικής εφαρμογής. Ένα γνώρισμα των συστημάτων ΤΝ είναι ότι αποτελούνται από ένα μείγμα χαρακτηριστικών: ορισμένες ιδιότητες μπορεί να διαθέτουν έναν αναμφισβήτητα τεχνικό χαρακτήρα (π.χ. αναφορά σε συγκεκριμένο υπολογιστή), ενώ άλλα χαρακτηριστικά, αποκλείονται από την προστασία π.χ. ο αλγόριθμος ως έχει. Για παράδειγμα, η αρχιτεκτονική ενός νευρωνικού δικτύου (neural network) ως έχει, θα θεωρείτο, ως ένα αόριστο και αφηρημένο αντικείμενο ως αλγόριθμος. Η νομολογία του Εφετείου του Ευρωπαϊκού Γραφείου Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας (ΕΓΔΕ, T 641/00, Comvik case) έχει προσδιορίσει δύο περιπτώσεις όπου ένας αλγόριθμος μπορεί να συμβάλλει στον τεχνικό χαρακτήρα μιας εφεύρεσης. Αν αποτελεί μία συγκεκριμένη τεχνική εφαρμογή και/ή αν αποτελεί μία εφαρμογή με τεχνικό σκοπό. Εάν πληρούται μία εκ των ως άνω προυποθέσεων, ο αλγόριθμος τότε συμβάλλει στον τεχνικό χαρακτήρα της διεκδικούμενης εφεύρεσης (βλ. κατευθυντήριες γραμμές του EPO, G-II, 3.3). Ωστόσο, η τεχνική συμβολή

N. Falirou 6A 182 33, Ag. Ioannis Renti, Athens Τ: (+30) 213 0175 600 E: info@sioufaslaw.gr W: www.sioufaslaw.gr

60 _ LAWYER

_IN THE SPOTLIGHT

Όλγα Καπελλάκη Νομικός Σύμβουλος, Primer Software

«Δραστηριοποιούμενη στον τομέα της τεχνολογίας, η Primer Software αναπτύσσει εφαρμογές λογισμικού για την ολοκληρωμένη κάλυψη των λογιστικών αναγκών των επιχειρήσεων. Έχοντας σταθερή προσήλωση στην καινοτομία των λύσεων που παρουσιάζουμε, τέθηκε εξ αρχής για εμάς το ζήτημα της προστασίας των αποτελεσμάτων των διανοητικών προσπαθειών μας.»

κενά. Γι’ αυτό, στην Primer πρωταρχική σημασία έχει η προστασία του πηγαίου κώδικα των εφαρμογών μας, η οποία ξεκινάει από πρακτικές, όπως κρυπτογράφηση (encoding), data integrity, κλπ., την απαρέγκλιτη εφαρμογή των οποίων διασφαλίζουμε τηρώντας το πρότυπο ασφάλειας πληροφοριών ISO 27001. Εξ’ ίσου σημαντική για τα έργα μας που εντάσσονται στο πλαίσιο της τεχνολογικής εφεύρεσης είναι και η εμπορική προστασία τους με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας από τον ΟΒΙ, κάτι το οποίο έχουμε επιτύχει ήδη δύο φορές εξασφαλίζοντας τα αντίστοιχα διπλώματα για εφαρμογές μας. Πιστεύουμε στην πρωτογενή ασφάλεια του πηγαίου κώδικα, επενδεδυμένη με την ασφάλεια της εμπορικής εκμετάλλευσής του μέσω διπλώματος ευρεσιτεχνίας, όπου αυτή είναι δυνατή». Άλλωστε, στον τομέα της τεχνολογίας οι εξελίξεις είναι τόσο ταχείς που καθορίζουν εν πολλοίς τη στρατηγική που πρέπει να ακολουθήσει η επιχείρηση. Χαρακτηριστικά η Ε. Σταθάκη εξηγεί ότι «στο επίπεδο του νομικού τμήματος, εξετάζουμε πάντοτε τι νομικά εργαλεία έχουμε στη διάθεσή μας για την προστασία μιας εφαρμογής ή ενός εμπορικού σήματος, αλλά και τις προοπτικές εξέλιξης του σχετικού προϊόντος. Αυτό επειδή, ώσπου να ολοκληρωθεί η διαδικασία κατοχύρωσης πατέντας ή σήματος, ενίοτε αυτή καθίσταται άνευ αντικειμένου διότι οι εμπορικές εξελίξεις τρέχουν». Κατά γενική ομολογία, πάντως, η παρακολούθηση και η άμεση αντιμετώπιση πιθανών παραβιάσεων, χωρίς να γίνονται ούτε ελάχιστα ανεκτές, είναι κομβικής σημασίας. Το ζήτημα, όμως, είναι πώς αυτή η παρέμβαση μπορεί να γίνει αποτελεσματικά και ποιες είναι οι ορθότερες πρακτικές επ’ αυτού, καθώς συχνά η κωλυσιεργία των αρχών δημιουργεί μεγαλύτερα προβλήματα από αυτά που λύνει, οπότε η σωστή επιλογή των κατάλληλων εργαλείων επηρεάζει τελικά ουσιωδώς το αποτέλεσμα. Σκιαγραφώντας αυτή την προβληματική, η Ιωάννα Κόμπου, Επικεφαλής Νομικής Υπηρεσίας, Optima Group, επισημαίνει ότι «πέραν της κατοχύρωσης εμπορικών σημάτων σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο ιδανικά πριν την κυκλοφορία του εκάστοτε προϊόντος, παρακολουθούμε επίσης συστηματικά και παρεμβαίνουμε στις περιπτώσεις

όπου υπάρχει ή επίκειται κίνδυνος σύγχυσης των προϊόντων μας με αυτά άλλης επιχείρησης λόγω της ομοιότητας της εμπορικής σήμανσης. Συνυπολογίζοντας όλα τα δεδομένα ανά περίπτωση, προβαίνουμε σε δικαστικές ή εξωδικαστικές διαδικασίες ή άλλες παρεμβατικές δράσεις που αρκετές φορές οι τελευταίες κρίνονται αποτελεσματικότερες λόγω της αμεσότερης επίλυσης της διαφοράς, καθώς η καθυστέρηση των δικαστικών και άλλων διοικητικών Αρχών είναι από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε. Για την επίτευξη των παραπάνω, το νομικό τμήμα συνεργάζεται με λοιπά τμήματα του οργανισμού μας (π.χ. marketing, πωλήσεις), στοχεύοντας στη διατήρηση και ενίσχυση της δύναμης των brands των προϊόντων μας». Όλοι, πάντως, οι δικηγόροι που μίλησαν στο Lawyer συμφωνούν ότι η κατάστρωση και υλοποίηση της κατάλληλης στρατηγικής για την προστασία και ανάπτυξη της διανοητικής ιδιοκτησίας της επιχείρησης απαιτεί τη συνεργασία με εξειδικευμένους νομικούς συμβούλους, έτσι ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος ζημίας της επιχείρησης. Άλλωστε, η διανοητική ιδιοκτησία είναι ένα σημαντικότατο περιουσιακό στοιχείο, με το οποίο μόνο κερδισμένη θα βγει η επιχείρηση, αν το περιφρουρήσει αποτελεσματικά. ■

Μάριος Σιούφας Αναπληρωτής Διευθύνων Εταίρος / Deputy Managing Partner, Σιούφας και Συνεργάτες Δικηγορική Εταιρεία

«Ορισμένες βέλτιστες πρακτικές για την προστασία των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας είναι: • Η γνώση των υφιστάμενων επιλογών μεταξύ των πνευματικών και βιομηχανικών δικαιωμάτων καθώς και οι μεταξύ τους διαφορές ή αλληλοεπικαλύψεις. • Η εκτεταμένη και καταγεγραμμένη έρευνα ύπαρξης όμοιων ή παρόμοιων δικαιωμάτων (knock-out search/ similarity search) και η νομική εκτίμηση πιθανής συγκρούσεως ή συγχύσεως βάσει αυτών (clearance of rights). • Η καταγραφή της συγκεκριμένης ημερομηνίας τυχόν αποκαλύψεως εφεύρεσης ή βιομηχανικού σχεδίου στο κοινό. • Η τήρηση αρχείου με τα πνευματικά δικαιώματα της εταιρείας, έτσι ώστε να διενεργείται η έγκαιρη ανανέωσή τους. • Η συμβατική διασφάλιση της ΜμΕ, ως προς την μεταβίβαση των πνευματικών δικαιωμάτων για τις περιπτώσεις των υπεργολάβων και των εργαζομένων, που συμβάλλουν στην ανάπτυξή της. • Η συμβατική διασφάλιση της ΜμΕ ως προς τα πνευματικά δικαιώματα και το εμπορικό απόρρητο, σε περίπτωση αποχώρησης μισθωτού και πρόσληψής του από ανταγωνιστή. • Η συνεχής παρακολούθηση, μέσω τεχνολογικών εργαλείων, της ύπαρξης ανταγωνιστών που προσβάλλουν τα πνευματικά δικαιώματα της επιχείρησης»

LAWYER _ 61

_IN THE SPOTLIGHT

Boutique δικηγορικές εταιρείες: Γιατί τις επιλέγουν ολοένα περισσότερο οι επιχειρήσεις στην Ελλάδα LAWYER _ 62

Τι είναι αυτό που κάνει boutique μια δικηγορική εταιρεία; Αν και στην Ελλάδα οι περισσότερες δικηγορικές εταιρείες καλύπτουν το χαρακτηριστικό του ολιγομελούς προσωπικού, δεν αρκεί μόνο αυτό. Πρόκειται για έναν όρο που αναφέρεται σε μια ολόκληρη προσέγγιση, η οποία κερδίζει έδαφος τα τελευταία χρόνια. Έμπειρα στελέχη μας εξηγούν το γιατί. Της Αλεξιάννας

Τσότσου

A

ν και γενικά υπάρχουν διάφορα χαρακτηριστικά που στοιχειοθετούν την έννοια της boutique δικηγορικής εταιρείας, το βασικότερο είναι το μέγεθός της. Μία boutique δικηγορική εταιρεία είναι μικρή, δηλαδή απασχολεί λιγότερους από 20 εργαζόμενους, συμπεριλαμβανομένων των δικηγόρων και των διοικητικών υπαλλήλων, αν και φυσικά το νούμερο αυτό μπορεί να δεχθεί αποκλίσεις ανάλογα με το πεδίο δραστηριότητας. Η ιδέα πίσω από αυτόν τον περιορισμό είναι ότι η εταιρεία επικεντρώνεται σε συγκεκριμένους τομείς, αντί να καλύπτει όλα τα νομικά θέματα, και συνεπώς, οι παρεχόμενες υπηρεσίες είναι πιο εξειδικευμένες, προερχόμενες από έμπειρους δικηγόρους σε κάθε τομέα. Ποιο είναι το τοπίο στην ελληνική αγορά παροχής νομικών υπηρεσιών αναφορικά με αυτό το θέμα; Πόσο ελκυστικές είναι για τις επιχειρήσεις οι boutique δικηγορικές εταιρείες; Το Lawyer σκιαγραφεί τους κυριότερους τομείς δραστηριότητάς τους και τα πλεονεκτήματα που προσφέρουν υπό το πρίσμα των απόψεων από φορείς της αγοράς.

Χαρακτηριστικά των boutique δικηγορικών εταιρειών Οι boutique δικηγορικές εταιρείες τείνουν να εξειδικεύονται σε λιγότερους τομείς πρακτικής, συχνά δε σε έναν ή δύο μόνο. Έτσι, υπάρχουν εταιρείες που εξειδικεύονται, για παράδειγμα, στο εργατικό δίκαιο ή το διοικητικό και το φορολογικό δίκαιο, ενώ άλλες που επικεντρώνονται στη διανοητική ιδιοκτησία, την ενέργεια, τη διαχείριση κεφαλαίων ή τα εταιρικά και οικονομικά εγκλήματα (π.χ. υποθέσεις νομιμοποίησης εσόδων από LAWYER _ 63

_IN THE SPOTLIGHT

Μάριος Ανδρικόπουλος Legal Director, ELPEDISON AE «Ως επί πολλά έτη διευθυντικό στέλεχος εταιρικού νομικού τμήματος, έχω απολύτως σχηματίσει την πεποίθηση ότι η αποτελεσματική συνεργασία ανάμεσα στους εσωτερικούς δικηγόρους και τους αντίστοιχους εξωτερικούς αποτελεί μία μορφή team working και απαιτεί πέρα από συντονισμό και ευελιξία, καλή γνώση όχι μόνο του νομικού αντικειμένου της κατά περίπτωση υποθέσεως – αλλά και του τομέα δραστηριότητος μίας εταιρείας. Υπό το πλαίσιο αυτό ευνοείται η διαμόρφωση μακροχρόνιων σχέσεων, αλλά και η επένδυση από κάθε εταιρεία στην “εκπαίδευση” των εξωτερικών νομικών συμβούλων πάνω στο αντικείμενο δραστηριότητας.»

Πάντως, ο Δημήτρης Πολυχρονόπουλος, Επικεφαλής της Διεύθυνσης Νομικών Υπηρεσιών και Υπεύθυνος Κανονιστικής Συμμόρφωσης, Trastor AEEAΠ, πέρα από τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά, επισημαίνει και άλλο ένα πολύ ενδιαφέρον, την παρουσία ως εταίρων ακαδημαϊκών: «Τα βασικά στοιχεία που διαφοροποιούν μια boutique δικηγορική εταιρεία στην ελληνική πραγματικότητα από μια μεγάλη δικηγορική εταιρεία εντοπίζονται στο μικρό μέγεθος, τους λιγότερους τομείς εξειδίκευσης αλλά σε μεγαλύτερο βαθμό και έκταση, την παρουσία συνήθως εταίρων ακαδημαϊκών της νομικής επιστήμης, το σαφώς μικρότερο πελατολόγιο καθώς και τις σταθερές και με αναπτυγμένο το προσωπικό στοιχείο πελατειακές σχέσεις».

Πλεονεκτήματα παράνομες δραστηριότητες, φοροδιαφυγής, δωροδοκίας και υπεξαίρεσης περιουσιακών στοιχείων). Το εταιρικό δίκαιο είναι, επίσης, ένας δημοφιλής τομέας δραστηριοποίησης, με δεδομένο ότι περιλαμβάνει πληθώρα ζητημάτων, από τους εταιρικούς μετασχηματισμούς μέχρι την κανονιστική συμμόρφωση των μεγάλων εταιρειών. Αυτή η υψηλή εξειδίκευση, σε συνδυασμό με τον μικρό αριθμό προσωπικού, έχει ως αποτέλεσμα κάθε δικηγόρος να ασχολείται εξ ολοκλήρου με μία υπόθεση και όλες τις πτυχές της. Δίνεται κυρίως έμφαση στην εμπειρία του δικηγόρου, με δεδομένο μάλιστα ότι συχνά ακόμα και μέσα σε έναν τομέα δραστηριότητας υπάρχει περαιτέρω εξειδίκευση (π.χ. στο εταιρικό δίκαιο ξεχωριστοί δικηγόροι ασχολούνται με τις εξαγορές και τις συγχωνεύσεις, με τις εταιρείες υπό εκκαθάριση, με ζητήματα ευθύνης μελών ΔΣ κ.ο.κ.). Η παραπάνω διάρθρωση συνεπάγεται και την επιλεκτικότητα των boutique δικηγορικών εταιρειών ως προς την πελατειακή τους βάση, αφού άλλωστε είναι αδύνατον να αναλάβουν μεγάλο αριθμό υποθέσεων. Στην Ελλάδα, βέβαια, αυτή η αρχή ισχύει τουλάχιστον θεωρητικά, όχι όμως πάντα πρακτικά, ειδικά λόγω της μειωμένης δικηγορικής ύλης τα τελευταία χρόνια.

Τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά συνεπάγονται ορισμένα πλεονεκτήματα που είναι και οι λόγοι, για τους οποίους οι επιχειρήσεις συχνά προτιμούν τις boutique δικηγορικές εταιρείες. Η ενασχόληση συγκεκριμένου δικηγόρου με κάθε υπόθεση, την οποία αναλαμβάνει σε κάθε στάδιό της, έχει ως αποτέλεσμα την εξατομικευμένη προσοχή και τη στενότερη σχέση συνεργασίας μεταξύ δικηγόρου και εντολέα. Αν και το να ασχολείται μια ολόκληρη ομάδα με μια υπόθεση έχει ως επιλογή σημαντικά οφέλη, η προσέγγιση των boutique δικηγορικών εταιρειών οδηγεί αδιαμφισβήτητα σε ενδελεχή κατανόηση των αναγκών του πελάτη και προσαρμογή των παρεχόμενων υπηρεσιών στις ανάγκες του.

Οι boutique δικηγορικές εταιρείες τείνουν να εξειδικεύονται σε λιγότερους τομείς πρακτικής, συχνά δε σε έναν ή δύο μόνο 64 _ LAWYER

Δικηγορική εταιρία Boutique: Είναι το παρόν αλλά και μέλλον για την παροχή νομικών υπηρεσιών υψηλού επιπέδου Η Calavros Law Firm – Filios – Kloukinas είναι μια boutique δικηγορική εταιρία που δραστηριοποιείται στον χώρο τα τελευταία 40 χρόνια. Το όραμα χτιζόταν σιγά σιγά και με τη συμβολή των συνεργατών της πέτυχε το σημερινό αποτέλεσμα. Δεν υπάρχουν πολλές στην Ελλάδα και σίγουρα η CLF ξεχωρίζει. που την διακρίνουν στην κατηγορία αυτή είναι η απολύτως εξειδικευμένη παροχή δικηγορικών υπηρεσιών και η επίμονη ενασχόληση με κάθε υπόθεση, σε συνδυασμό με την ενδελεχή έρευνα για την επίλυση αυτής, καθώς και η προσήλωση στη βαθιά κατανόηση των αναγκών του κάθε πελάτη. Για το λόγο αυτό χαίρει εμπιστοσύνης μεταξύ των πελατών της σε Ελλάδα και εξωτερικό για τη διαχείριση ακόμα και των πιο απαιτητικών υποθέσεών τους. Στην εταιρία μας είναι σαφής και αδιαπραγμάτευτη επιλογή οι εταίροι μας να ασχολούνται με όλες τις υποθέσεις όλων των πελατών μας. Ένας εταίρος μας με μία ομάδα δικηγόρων αναλαμβάνουν τον χειρισμό της εκάστοτε υπόθεσης, από την αρχή μέχρι και το τέλος αυτής, σε όλα τα στάδια και σε όλες τις εκφάνσεις της. Υπάρχει έτσι άμεση επαφή των προσώπων που ασχολούνται με κάθε υπόθεση και αναπτύσσεται, συνήθως, μία στενή, προσωπική σχέση μεταξύ πελάτη – δικηγόρου. Με ζητούμενα πάντα το άρτιο νομικό αποτέλεσμα και την επιτυχή έκβαση κάθε υπόθεσης, λαμβάνει χώρα ανταλλαγή απόψεων μεταξύ όλων των εταίρων μας, συνεπώς η εμπειρία όλων μοιράζεται, με τελικούς αποδέκτες και ωφελούμενους από τη διαδικασία αυτή τους πελάτες της εταιρίας μας, καθώς με αυτό τον τρόπο προσέγγισης των υποθέσεών τους διασφαλίζεται η τόσο απαραίτητη και πολύτιμη στον τομέα παροχής νομικών υπηρεσιών «δεύτερη ματιά». ■

_INFO

_ADVERTORIAL

O

όρος «boutique law firm» μπορεί πολύ εύκολα να παρερμηνευθεί, καθώς στη σκέψη των περισσοτέρων ο όρος αυτός συνδέεται με το μέγεθος μιας δικηγορικής εταιρίας. Ως μια κατεξοχήν «boutique» δικηγορική εταιρία και από τις λίγες εταιρίες αυτού του είδους στην Ελλάδα, η εταιρία μας, είναι η πλέον κατάλληλη να αποκωδικοποιήσει τον όρο αυτόν, ξεχωρίζοντας την εξαιρετική παροχή υπηρεσιών, με σοβαρή και συστηματική ενασχόληση με τις υποθέσεις των πελατών, σε συνδυασμό με την άμεση επαφή με τον εκάστοτε πελάτη ως τα πλέον βασικά του στοιχεία. Ακολούθως, βασικά στοιχεία μιας boutique law firm είναι η εξειδίκευση όλων των απασχολούμενων δικηγόρων ανεξαιρέτως, η βαθιά γνώση του δικαίου και της πρακτικής, καθώς και η εκτεταμένη εμπειρία στις αντίστοιχες κατηγορίες νομικών υποθέσεων. Δεδομένου ότι, όπως προαναφέρθηκε, οι «boutique» δικηγορικές εταιρίες, όπως η δική μας, εξειδικεύονται σε συγκεκριμένους δικαιικούς κλάδους (π.χ. στο εμπορικό δίκαιο, την πνευματική ιδιοκτησία, στο φορολογικό δίκαιο, το δίκαιο της τεχνολογίας κλπ.), ή/και σε συγκεκριμένες μεθόδους επίλυσης διαφορών (π.χ. litigation ή διαιτησία), αντίστοιχη είναι και η εξειδίκευση των απασχολούμενων δικηγόρων, τόσο σε επίπεδο εκπαίδευσης και μεταπτυχιακών σπουδών, όσο και επαγγελματικής εμπειρίας. Για το λόγο αυτό, οι εταιρίες της κατηγορίας αυτής απασχολούν κατά κύριο λόγο δικηγόρους με πολυετή εμπειρία στον εκάστοτε κλάδο δικαίου. Αυτό είναι και το πλεονέκτημα μίας «boutique law firm» προς τους πελάτες της· η παροχή εξατομικευμένων νομικών λύσεων σε εξειδικευμένα και συχνά σύνθετα νομικά ζητήματα τα οποία αντιμετωπίζουν. Όσον αφορά στους δικηγόρους, οι εταιρίες αυτές προσφέρουν τη δυνατότητα εξειδίκευσης και καθημερινής εξέλιξης των νομικών γνώσεων σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο, την απασχόληση σε ένα εργασιακό περιβάλλον όπου δημιουργείται η αίσθηση της «κοινότητας» και είναι έντονο το πνεύμα ομαδικότητας, αλλά και την άμεση επαφή με τον πελάτη με αποτέλεσμα την πληρέστερη κατανόηση της υπόθεσής του. Η δικηγορική εταιρία «Calavros Law Firm - Filios Kloukinas» έχει καθιερωθεί στον ελληνικό χώρο, ήδη δε και διεθνώς ως μία «boutique» δικηγορική εταιρία. Τα στοιχεία

LAWYER _ 65

19 Vrana Str., 115 25 Athens, Greece Τ: (+30) 210 3698700 F: (+30) 210 3698750 E: calavros@calavros.gr W: www.calavros.gr

_IN THE SPOTLIGHT

Δήμητρα Χατζηαρσενίου Head of Legal Department, ΤΕΡΝΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ Α.Β.Ε.Τ.Ε., Όμιλος ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ «Κατά την προσωπική μου αντίληψη και εμπειρία, οι περισσότερες boutique δικηγορικές εταιρείες αποτελούν τη μετεξέλιξη των παλιών, “κλασικών” δικηγορικών γραφείων, όπου υπήρχε τουλάχιστον ένας χαρισματικός δικηγόρος, εξειδικευμένος σε συγκεκριμένο κλάδο δικαίου, ο οποίος πλαισιώθηκε σταδιακά και από άλλους δικηγόρους, στους οποίους μεταλαμπαδεύθηκε όλη αυτή η εμπειρία και γνώση.»

Περαιτέρω και ως συνέπεια, προκύπτει η ταχεία και αποτελεσματική επικοινωνία μεταξύ των εμπλεκομένων μερών, αλλά και η ευελιξία όσον αφορά τόσο τη διαχείριση της υπόθεσης όσο και το γραφειοκρατικό της κομμάτι και φυσικά την αμοιβή της εταιρείας. Γενικά, η γραφειοκρατία εντός της δικηγορικής εταιρείας είναι μικρότερη, οπότε οι αποφάσεις μπορούν να λαμβάνονται γρήγορα. Πάντως, αυτό που κρίνεται από τις επιχειρήσεις ως το σημαντικότερο ίσως πλεονέκτημα των boutique δικηγορικών εταιρειών είναι η άμεση επικοινωνία και η δυνατότητα πρόσβασης στον διευθύνοντα εταίρο, κάτι που δίνει την αίσθηση της υψηλής φροντίδας για την υπόθεση και της αξιοποίησης της μέγιστης εμπειρίας για τη λήψη υπόψη κάθε παραμέτρου ακόμα και σε πολύπλοκα ζητήματα. Ο Δ. Πολυχρονόπουλος, για παράδειγμα, τονίζει ως πλεονέκτημα την πρωτογενή νομική δουλειά του εταίρου δικηγόρου σε κάθε υπόθεση, σε αντίθεση με τις μεγαλύτερες δικηγορικές εταιρείες, όπου ο ρόλος του εταίρου περιορίζεται κυρίως στην επίβλεψη.

Το τοπίο στην Ελλάδα Ποια είναι, όμως, η κατάσταση στην Ελλάδα; Τι είναι αυτό που ωθεί τα in-house νομικά τμήματα να επιλέξουν μια boutique δικηγορική εταιρεία και σε ποιες συνήθως υποθέσεις συμβαίνει αυτό;

Η Δήμητρα Χατζηαρσενίου, Head of Legal Department, ΤΕΡΝΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ Α.Β.Ε.Τ.Ε., Όμιλος ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ, επικεντρώνεται στην ιστορικότητα των boutique δικηγορικών εταιρειών που αποτελούν τη μετεξέλιξη των δικηγορικών γραφείων με τον χαρισματικό, εξειδικευμένο δικηγόρο στο επίκεντρο, ως το βασικό χαρακτηριστικό για την οικοδόμηση σχέσεων εμπιστοσύνης: «Συνεχίζοντας αυτά τα σχήματα πλέον ως boutique δικηγορικές εταιρείες, εξακολουθούν να προσφέρουν στον πελάτη εξειδικευμένες και αξιόπιστες υπηρεσίες, με εχεμύθεια και στη βάση μίας σχέσης εμπιστοσύνης και με ένα είδος “αποκλειστικότητας” προς τον πελάτη. Επομένως, το βασικότερο χαρακτηριστικό που μας οδηγεί στην επιλογή μιας boutique δικηγορικής εταιρείας έναντι κάποιας μεγάλης είναι αυτή η “ιστορικότητα”, η συνέχεια και η συνέπεια προς τον πελάτη και ο χειρισμός των υποθέσεων από τα ίδια βασικά πρόσωπα, σε συνδυασμό με τη βαθιά γνώση και εμπειρία σε ειδικά ή/και “ευαίσθητα” θέματα, όπως πνευματικής ιδιοκτησίας, φορολογικού δικαίου, προστασίας προσωπικών δεδομένων κ.ο.κ.». Η επιλογή μιας boutique δικηγορικής εταιρείας για ευαίσθητα νομικά ζητήματα αποτελεί την αφετηρία και για τον Δ. Πολυχρονόπουλο σε συνδυασμό και με άλλους τομείς που απαιτούν σημαντική εξειδίκευση: «Τα νομικά ζητήματα για την αντιμετώπιση των οποίων θα επιλέξω να προσφύγω σε μια boutique δικηγορική εταιρεία είναι υποθέσεις που απαιτούν ιδιαίτερη εξειδίκευση, όπως ειδικά χρη-

Η προσέγγιση των boutique δικηγορικών εταιρειών οδηγεί σε ενδελεχή κατανόηση των αναγκών του πελάτη και προσαρμογή των παρεχόμενων υπηρεσιών στις ανάγκες του 66 _ LAWYER

_IN THE SPOTLIGHT

Ιωάννης Αψούρης Γενικός Διευθυντής Νομικών Υπηρεσιών Ομίλου HELLENiQ ENERGY «Πέραν της εξειδίκευσης, οι boutique δικηγορικές εταιρείες παρέχουν αμεσότερη επικοινωνία και σχετικά μικρότερο κόστος για την υψηλή ποιότητα των υπηρεσιών τους, αφού αφενός στις υποθέσεις απασχολούνται σχετικώς λίγοι δικηγόροι σε σχέση με τις “μεγάλες” εταιρείες– ως τέτοιες θεωρώ αυτές στις οποίες εργάζονται τουλάχιστον είκοσι δικηγόροι- και αφετέρου ο χειρισμός γίνεται τις περισσότερες φορές από senior δικηγόρους με εξειδικευμένη γνώση και εμπειρία.»

ματιστηριακά θέματα, ζητήματα ποινικής ευθύνης των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου και των στελεχών της εταιρείας καθώς και ευαίσθητα ζητήματα, όπου τα στεγανά και η προσωπική επαφή και σχέση με τον εταίρο της boutique δικηγορικής παίζουν σημαντικό ρόλο». Άλλωστε, όπως εξηγεί ο Ιωάννης Αψούρης, Γενικός Διευθυντής Νομικών Υπηρεσιών Ομίλου HELLENiQ ENERGY, μεγαλύτερη σημασία δεν έχει τόσο το μέγεθος μιας δικηγορικής εταιρείας, όσο η συνθετότητα του έργου, η ανάγκη για απασχόληση σε μια υπόθεση λιγότερων ή περισσότερων δικηγόρων, αλλά και το ειδικό αντι-

Δημήτρης Πολυχρονόπουλος Επικεφαλής της Διεύθυνσης Νομικών Υπηρεσιών και Υπεύθυνος Κανονιστικής Συμμόρφωσης, Trastor AEEAΠ «Εξ ορισμού αναμένεται ότι σε μια boutique δικηγορική εταιρεία ο εταίρος δικηγόρος θα κάνει και πρωτογενή νομική δουλειά, συνεισφέροντας προσωπικά στην παροχή ποιοτικής νομικής υπηρεσίας σε αντίθεση με τη μεγάλη δικηγορική εταιρεία, όπου ο ρόλος του εταίρου θα επικεντρωθεί στην επίβλεψη της νομικής ομάδας που θα ασχοληθεί με την υπόθεση.»

68 _ LAWYER

κείμενο που απασχολεί κάθε φορά την εταιρεία: «Το μέγεθος “μετράει” στην επιλογή μίας δικηγορικής εταιρείας; Η απάντηση δεν είναι μονοσήμαντη: Στην περίπτωση ενός σύνθετου έργου, όπως μίας εξαγοράς ή ενός εταιρικού μετασχηματισμού, το μέγεθος μίας δικηγορικής εταιρείας έχει σημασία, διότι απαιτείται η απασχόληση σημαντικού αριθμού δικηγόρων όλων των βαθμίδων εμπειρίας και εξειδίκευσης. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο στις περιπτώσεις υποθέσεων ειδικού αντικειμένου, όπως για παράδειγμα ενός ζητήματος διανοητικής ή βιομηχανικής ιδιοκτησίας, μίας σημαντικής εργατικής διαφοράς ή μίας ποινικής υπόθεσης. Στις περιπτώσεις αυτές, επιλέγω συχνά να συνεργαστώ με μικρότερες, boutique δικηγορικές εταιρείες που έχουν αναπτύξει εξειδίκευση στα ιδιαίτερα αυτά αντικείμενα». Σε κάθε περίπτωση και αυτό που αξίζει συμπερασματικά να κρατήσουμε είναι ότι αυτό που έχει τελικά σημασία για τα νομικά τμήματα των εταιρειών είναι η ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών, όπως αυτή αντανακλάται στην ουσιαστική ενασχόληση με το αντικείμενο, κάτι που μπορεί να ανευρεθεί τόσο στις boutique όσο και στις μεγαλύτερες δικηγορικές εταιρείες, κάτι που μας επισημαίνει εμφατικά ο Μάριος Ανδρικόπουλος, Legal Director, ELPEDISON AE: «Μία δικηγορική εταιρεία, με την ευελιξία μίας boutique law firm, έχει τη δυνατότητα αφενός να επενδύσει ευχερέστερα στην τομεακή εξειδίκευση ενός κλάδου, αφετέρου να παράσχει πιο ευέλικτη και άμεση πρόσβαση σε μεγαλύτερης εμπειρίας δικηγόρους. Ασφαλώς, όμως, αυτό δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο μίας “μικρής” δικηγορικής εταιρείας και μπορεί να αντισταθμιστεί από τη διαμόρφωση εξειδικευμένων τμημάτων σε μεγάλα δικηγορικά σχήματα – τα οποία μπορεί να αποδειχθούν εξίσου ελκυστικά. Σε κάθε περίπτωση, θεωρώ ότι η λεγόμενη hands-on προσέγγιση, καθώς και η πρόσβαση και ουσιαστική ενασχόληση από τους “senior” δικηγόρους κάθε δικηγορικού σχήματος είναι βασικό ζητούμενο – επιπροσθέτως των ανωτέρω». ■

_ΟPINIONS

Mε το βλέμμα στραμμένο στον πρώτο «παγκόσμιο απολογισμό» για την Κλιματική Αλλαγή

Σοφία Παπαδημητρίου Νομικός Σύμβουλος, (Dr. jur. München)

λαμβανομένων υπόψη: της έκθεσης της Διακυβερνητικής Επιτροπής του Ο.Η.Ε. για την Κλιματική Αλλαγή (Μάρτιος 2023) και της Ειδικής Έκθεσης 18/2023 του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου για το Κλίμα και την Ενέργεια (Ιούνιος 2023)

(Μέρος Β’)

Γ

ια τη στήριξη επίτευξης των στόχων για το 2030, σημαντικές νομοθετικές και λοιπές πρωτοβουλίες, σε επίπεδο ΕΕ, αποτελούν, όλως ενδεικτικώς: • Ο Κανονισμός (ΕΕ) 2023/955 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 10ης Μαΐου 2023 σχετικά με τη σύσταση Κοινωνικού Ταμείου για το Κλίμα για την περίοδο από το 2026 έως το 20321. Το Ταμείο θα παρέχει χρηματοδοτική στήριξη στα κράτη μέλη για τα μέτρα και τις επενδύσεις που περιλαμβάνονται στα κοινωνικά τους σχέδια για το κλίμα, υπό την προϋπόθεση ότι θα αφορούν, ιδίως, ευάλωτα νοικοκυριά που αντιμετωπίζουν ενεργειακή φτώχεια και ευάλωτες πολύ μικρές επιχειρήσεις. Ο Κανονισμός θα εφαρμοστεί από τις 30 Ιουνίου 2024, ημερομηνία κατά την οποία τα κράτη μέλη πρέπει να θέσουν σε ισχύ τις αναγκαίες νομοθετικές, κανονιστικές και διοικητικές διατάξεις συμμόρφωσης.

• Ο Κανονισμός (ΕΕ) 2023/956 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 10ης Μαΐου 2023 για τη θέσπιση μηχανισμού συνοριακής προσαρμογής άνθρακα («ΜΣΠΑ»)2. Ο Κανονισμός αποσκοπεί στην αντιμετώπιση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου που ενσωματώνονται σε συγκεκριμένες κατηγορίες εμπορευμάτων κατά την εισαγωγή τους από τρίτες χώρες στο τελωνειακό έδαφος της Ένωσης με στόχο την πρόληψη του κινδύνου διαρροής άνθρακα (βλ. τους κωδικούς ΣΟ των εμπορευμάτων στο Παράρτημα Ι, ενδεικτική απαρίθμηση ανά κατηγορία: τσιμέντο, ηλεκτρική ενέργεια, λιπάσματα, σίδηρος και χάλυβας, αργίλιο, χημικά). Ο Κανονισμός θα εφαρμοστεί κατ’ αρχήν από την 1η Οκτωβρίου 2023, με την επιφύλαξη ορισμένων διατάξεων που θα εφαρμοστούν από 31.12.2024 και κάποιων άλλων από 01.01.2026 (βλ. σχετικά άρθρο 36 του Κανονισμού).

• Εξαιρετικά πρόσφατες και οι εξελίξεις στο Σύστημα Εμπορίας Δικαιωμάτων Εκπομπών (ΣΕΔΕ), γνωστό και ως ευρωπαϊκό χρηματιστήριο ρύπων. Το ΣΕΔΕ θεσπίστηκε το 2005, ώστε να είναι ένα σύστημα «ανώτατου ορίου και εμπορίας» (“Cap

1. ΕΕ L 130/1 της 16.05.2023.

2. ΕΕ L 130/52 της 16.05.2023.

70 _ LAWYER

and Trade”)3. Έκτοτε έχει εξελιχθεί μέσω 4 διακριτών φάσεων: α) 1η φάση (2005-2007) εφαρμογή στους τομείς της ηλεκτρο-παραγωγής και ενεργοβόρου βιομηχανίας, β) 2η φάση (2008-2012) επέκταση στον τομέα των εσωτερικών αερομεταφορών εντός Ε.Ο.Χ., γ) 3η φάση (2013-2020), στην οποία η κατανομή της πλειονότητας των δικαιωμάτων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου έγινε μέσω δημοπρατήσεων (κατά 57%), δ) 4η φάση (2021-2030). Προκειμένου το ΣΕΔΕ να εναρμονιστεί με τον στόχο του 55% έως το 2030, εκδόθηκε πρόσφατα η Οδηγία (ΕΕ) 2023/959 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 10ης Μαΐου 20234, η οποία τροποποιεί την προηγούμενη Οδηγία 2003/87/ ΕΚ. Τα κράτη μέλη οφείλουν να μεταφέρουν τη νέα Οδηγία στο εσωτερικό δίκαιο, κατ’ αρχήν, έως τις 31 Δεκεμβρίου 2023, με έναρξη ισχύος των νέων μέτρων από 01.01.2024, με την επιφύλαξη ορισμένων διατάξεων ως προς τις οποίες η προθεσμία μεταφοράς λήγει στις 30.06.2024 (βλ. σχετικά άρθρο 3 της νέας Οδηγίας).

• Ο Κανονισμός (ΕΕ) 2020/852 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 18ης Ιουνίου 2020 «σχετικά με τη θέσπιση πλαισίου για τη διευκόλυνση των βιώσιμων επενδύσεων και την τροποποίηση του Κανονισμού (ΕΕ) 2019/2088» (ΕU Taxonomy)5, ο οποίος έχει τεθεί σε ισχύ από τις 12 Ιουλίου 2020. Ο τελολογικός σκοπός του εν λόγω νομοθετήματος είναι η θέσπιση ενός ενιαίου συστήματος αναγνώρισης και ταξινόμησης των περιβαλλοντικά βιώσιμων οικονομικών δραστηριοτήτων που θα διευκολύνει τους επενδυτές, ώστε να χρηματοδοτούν πραγματικά περιβαλλοντικά βιώσιμες επενδύσεις και όχι δραστηριότητες με «ψευδοοικολογική» ταυτότητα που δεν ανταποκρίνονται στα βασικά περιβαλλοντικά πρότυπα. Αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, όπως επίσης και του Σχεδίου Δράσης της ΕΕ για τη βιώσιμη χρηματοδότηση (EU Action Plan on Sustainable Finance). Τα τεχνικά κριτήρια καθορίζονται από τον κατ’ εξουσιοδότηση Κανονισμό (ΕΕ) 2021/2139 της Επιτροπής (ευρύτερα γνωστό ως "Climate Delegated Act") που υιοθετήθηκε στις 4 Ιουνίου 2021 και είναι ήδη σε εφαρμογή από την 1η Ιανουαρίου 20226.

• Για λόγους συνοχής προς τον Κανονισμό ΕU Taxonomy, αντίστοιχη ταξινόμηση για τον προσδιορισμό των περιβαλλοντικών παραγόντων θα διαλαμβάνουν και τα πρότυπα υποβολής Εκθέσεων Εταιρικής Βιωσιμότητας που θα εκδώσει η Επιτροπή προσδιορίζοντας τις πληροφορίες που πρέπει να δημοσιοποιούν οι επιχειρήσεις, σύμφωνα με τη νέα Οδηγία (ΕΕ) 2022/2464 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 14ης Δεκεμβρίου 2022 (Corporate Sustainability Reporting Directive)7, ξεκινώντας από 01.01.2024 και εφεξής σε 4 συνολικά στάδια, ανάλογα με τον τύπο εταιρείας. Ειδικότερα, η Οδηγία CSRD τέθηκε σε πλήρη ισχύ στις 5 Ιανουαρίου 2023 υποχρεώνοντας έκτοτε τα κράτη μέλη, όπως θέσουν σε ισχύ, έως τις 6 Ιουλίου 2024, τις νομοθετικές, κανονιστικές και διοικητικές διατάξεις συμμόρφωσης.

• Τον Μάιο του 2022, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενέκρινε το

σχέδιο REPowerEU8 για τη μείωση της εξάρτησης από τα ρωσικά ορυκτά καύσιμα. Ειδικότερα, πρότεινε μια δέσμη δράσεων με στόχο, μεταξύ άλλων, να μειωθεί η κατανάλωση ενέργειας με αύξηση της ενεργειακής απόδοσης, να αντικατασταθεί το αέριο, το πετρέλαιο και οι γαιάνθρακες με ηλεκτρική ενέργεια από ανανεώσιμες πηγές, να αυξηθεί ο στόχος για το μερίδιο της ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές σε 45%. Στις 30 Μαρτίου 2023, το Συμβούλιο και το Κοινοβούλιο κατέληξαν σε προσωρινή πολιτική συμφωνία για την αύξηση του μεριδίου της ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές στο 42,5% έως το 2030, με πρόσθετο ενδεικτικό στόχο 2,5%, ώστε το ποσοστό αυτό να ανέλθει σε 45%. Οι επιμέρους νομοθετικές προτάσεις που περιλαμβάνονται στο σχέδιο REPowerEU (Οδηγία για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, Οδηγία για τη φορολόγηση της ενέργειας, Οδηγία την ενεργειακή απόδοση, σύσταση Ταμείου Καινοτομίας, Πρόγραμμα InvestEU κλπ) βρίσκονται σε εξέλιξη.

• Όσον αφορά ειδικότερα στη μείωση του αποτυπώματος του άνθρακα στον τομέα της ναυτιλίας, σημαντική είναι η Πρωτοβουλία FuelEU Maritime9, ως βασικού μέρους της δέσμης μέτρων “Fit for 55” της ΕΕ. Κύριος στόχος της εν λόγω από 23.3.2023 προσωρινής πολιτικής συμφωνίας μεταξύ του Συμβουλίου και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου είναι να θέσει τις θαλάσσιες μεταφορές στην πορεία των κλιματικών στόχων της ΕΕ για το 2030 και το 2050, με παράλληλη διασφάλιση της ομαλής λειτουργίας της θαλάσσιας κυκλοφορίας και αποφυγή στρεβλώσεων στην εσωτερική αγορά. Μέσα επίτευξης του ως άνω στόχου αποτελούν, κυρίως, η αύξηση της ζήτησης και της

3. Με το λεγόμενο “Cap and Trade”, τίθεται (για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα) ένα ανώτατο όριο εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου που μπορούν να εκπεμφθούν από τις εγκαταστάσεις (που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του ΣΕΔΕ). Στη συνέχεια, οι μονάδες αυτές αγοράζουν (ή λαμβάνουν δωρεάν, όπως έγινε στην 1η και, κατά 90%, και στη 2η φάση) έναν συγκεκριμένο αριθμό δικαιωμάτων εκπομπών ΑΘ. Μετά το πέρας του συγκεκριμένου χρονικού διαστήματος, κάθε μονάδα πρέπει να παραδώσει τα δικαιώματα ΑΘ που αντιστοιχούν στις εκπομπές της. Σε περίπτωση που η εγκατάσταση έχει πλεόνασμα δικαιωμάτων εκπομπών μπορεί να τα πωλήσει σε άλλες επιχειρήσεις, αποκομίζοντας έσοδα ή να τα κρατήσει για να καλύψει μελλοντικές της ανάγκες. Το βασικό πλεονέκτημα του ΣΕΔΕ είναι ότι, θέτοντας ένα συνεχώς μειούμενο ανώτατο όριο εκπομπών, διευκολύνεται η επίτευξη των εκάστοτε κλιματικών στόχων. Επίσης, μέσω των δημοπρατήσεων εξασφαλίζεται μια νέα πηγή εσόδων για τα κράτη, μέρος της οποίας μπορεί να διοχετευτεί για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης.

4. ΕΕ L 130/134 της 16.05.2023.

5. ΕΕ L 198/13 της 22.06.2020.

6. ΕΕ L 442/1 της 09.12.2021.

7. ΕΕ L 322/15 της 16.12.2022.

8. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/ HTML/?uri=CELEX:52022DC0230 9. https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/ BRIE/2021/698808/EPRS_BRI(2021)698808_EN.pdf

LAWYER _ 71

_ΟPINIONS συνεπούς χρήσης ανανεώσιμων καυσίμων και καυσίμων χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών, η ενίσχυση μέτρων για ηλεκτρική τροφοδότηση από ξηράς, η διάθεση εσόδων που προκύπτουν από τις κυρώσεις ή την αύξηση της φορολογίας καυσίμων σε δράσεις υποστήριξης της πράσινης μετάβασης10. Ωστόσο, στην Έκθεση διατυπώνονται σοβαρές επιφυλάξεις ως προς την επίτευξη των στόχων το 2030, με το σκεπτικό ότι «μέχρις στιγμής δεν υπάρχουν παρά ελάχιστες ενδείξεις ότι οι περισσότερο φιλόδοξοι στόχοι της ΕΕ θα μετουσιωθούν σε επαρκή δράση». Η σχετική ανησυχία εντείνεται, ιδίως, από το γεγονός ότι τα εθνικά σχέδια για την ενέργεια και το κλίμα (ΕΣΕΚ) δεν είναι επαρκώς φιλόδοξα, ώστε να καταστήσουν δυνατή την επίτευξη του στόχου ενεργειακής απόδοσης για το 2030 ούτε επαρκώς λεπτομερή. Επιπλέον, τα ΕΣΕΚ δεν παρέχουν παρά αόριστες πληροφορίες σχετικά με τα επενδυτικά σχέδια και τις πηγές χρηματοδότησης για την κάλυψή τους11. Η δράση της ΕΕ και των κρατών μελών πρέπει, ως εκ τούτου, να ενισχυθεί, προκειμένου η ιδιωτική και δημόσια χρηματοδότηση να ανακατευθυνθεί προς βιώσιμες επενδύσεις. Η Έκθεση ολοκληρώνεται με τη διατύπωση, εκ μέρους του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου, τριών (3) βασικών Συστάσεων (με επιμέρους υποδείξεις), τις οποίες η Επιτροπή αποδέχεται να υλοποιήσει εντός των συγκεκριμένων χρονοδιαγραμμάτων που τίθενται12. Ειδικότερα: • Σ ύσταση 1: Να ενισχυθεί η διαφάνεια σε σχέση με τις επιδόσεις της ΕΕ και των κρατών μελών της όσον αφορά τη δράση για το κλίμα και την ενέργεια. Η σύσταση αναλύεται σε τρεις επιμέρους υποδείξεις με χρονικό ορίζοντα υλοποίησης αυτών τον Δεκέμβριο 2024,

Στην πορεία προς την κλιματική ουδετερότητα με ορίζοντα το 2050, η Ευρωπαϊκή Ένωση υιοθετεί μια δέσμη νομοθετικών και λοιπών μέτρων για την προσαρμογή στον ενδιάμεσο στόχο της μείωσης των καθαρών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, κατά τουλάχιστον 55% έως το 2030

10. Βλ. σε Maritime Intelligence (τεύχος Ιουνίου 2023, σελ.

44 επ.) σχετικό άρθρο μου ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΝΑΥΤΙΛΙΑ. Προς την Πράσινη Μετάβαση - Μια σύγχρονη πρόκληση, υπό το πρίσμα των διεθνών, ευρωπαϊκών, εθνικών νομοθετικών εξελίξεων, λαμβανομένων υπόψη, μεταξύ άλλων: (i) του αναθεωρημένου Παραρτήματος VI της Διεθνούς Σύμβασης MARPOL 2021 [ΙΜΟ/MEPC 328 (76)], (ii) της νέας Οδηγίας (ΕΕ) 2022/2464 για την υποχρεωτική υποβολή εκθέσεων Εταιρικής Βιωσιμότητας (CSRD) και (iii) της πρόσφατης έκθεσης της Διακυβερνητικής Επιτροπής του Ο.Η.Ε. για την Κλιματική Αλλαγή (Μάρτιος 2023).

11. Σε μια προσπάθεια επίσπευσης της διαδικασίας, τα κράτη μέλη όφειλαν, με βάση τη νέα στοχοθεσία, να επικαιροποιήσουν τα εθνικά σχέδια για την ενέργεια και το κλίμα (ΕΣΕΚ) που είχαν υποβάλει το 2019 και το 2020 και να αποστείλουν προσχέδια των (επικαιροποιημένων) ΕΣΕΚ στην Επιτροπή έως τις 30 Ιουνίου 2023. Ακολούθως, η Επιτροπή θα αξιολογήσει τα προσχέδια των ΕΣΕΚ και θα διατυπώνει συστάσεις, τις οποίες τα κράτη μέλη πρέπει να λάβουν υπόψη τους στα οριστικά ΕΣΕΚ, που θα υποβάλουν στην Επιτροπή, έως τις 30 Ιουνίου 2024 (Βλ. σχετική Ανακοίνωση της Επιτροπής ΕΕ 2022/C 495/02 της 29.12.2022).

12. Βλ. https://www.eca.europa.eu/Lists/ECAReplies/COMReplies-SR-2023-18/COM-Replies-SR-2023-18_EL.pdf σχετικά με τις Απαντήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην Ειδική Έκθεση του Ελεγκτικού Συνεδρίου. Συνοπτικά, η Επιτροπή αποδέχεται 5 από τις 7 επιμέρους συστάσεις (1α, 1γ, 2α, 2β και 3α) και αποδέχεται εν μέρει 2 (1β και 3β).

τον Μάρτιο 2026 και τον Δεκέμβριο 2024 αντίστοιχα. Προκειμένου να ενισχυθεί η διαφάνεια, συνιστάται, μεταξύ άλλων, στην Επιτροπή να αξιολογεί την πρόοδο της ΕΕ και των κρατών μελών ως προς την επίτευξη των «κλιματικών» στόχων, διαχωρίζοντας τον αντίκτυπο που έχουν οι εφαρμοζόμενες πολιτικές από την επίδραση των εκάστοτε εξωτερικών παραγόντων.

• Σύσταση 2: Να συνυπολογίζονται όλες οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου που προκαλούνται από την ΕΕ, συμπεριλαμβανομένων και των εκπομπών αερίων από τη λεγόμενη «διαρροή άνθρακα», καθώς και από τις διεθνείς αεροπορικές και θαλάσσιες μεταφορές, με χρονικό ορίζοντα υλοποίησης της σύστασης αυτής τον Δεκέμβριο 2026.

• Σύσταση 3: Να υποστηριχθούν τα κράτη μέλη στη δέσμευσή τους για την επίτευξη των στόχων του 2030. Η σύσταση αναλύεται σε δύο επιμέρους υποδείξεις, με χρονικό ορίζοντα υλοποίησης αυτών τον Δεκέμβριο 2024 και Δεκέμβριο 2025. Ιδιαίτερη έμφαση αποδίδεται, ιδίως, στη συνεργασία Επιτροπής και κρατών μελών κατά την υποβολή των επικαιροποιημένων ΕΣΕΚ, ώστε να συμπεριληφθούν όλες οι αναγκαίες πληροφορίες σχετικά με το αναμενόμενο κόστος των πολιτικών που θα εφαρμοστούν, καθώς και τις πηγές χρηματοδότησης. Εν κατακλείδι και με το βλέμμα στραμμένο στην κρίσιμη 28η Σύνοδο της Διεθνούς Διάσκεψης των Συμβαλλόμενων Μερών (COP 28) για τον «πρώτο «παγκόσμιο απολογισμό» στο Ντουμπάϊ (30.11 - 12.12.2023), ας υιοθετήσουμε μια θετική στάση αναμονής με τη συγκρατημένη αισιοδοξία που εξέφρασε (όπως αναφέρθηκε ήδη) στη δήλωσή του και ο Γενικός Γραμματέας του Ο.Η.Ε.: «… Το όριο των 1,5 βαθμών Κελσίου είναι εφικτό. Αλλά θα χρειαστεί ένα μεγάλο άλμα στη δράση για το Κλίμα … σε όλα τα μέτωπα - τα πάντα, παντού, όλα ταυτόχρονα» (!). ■

72 _ LAWYER

_WORLD REPORT

ΟΛΟΚΛΗΡΏΘΗΚΕ Η ΘΈΣΠΙΣΗ ΤΗΣ ΔΈΣΜΗΣ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΏΝ ΜΈΤΡΩΝ “FIT FOR 55” ΣΤΗΝ ΕΕ Εγκρίθηκαν και οι δύο τελευταίοι πυλώνες της νομοθετικής δέσμης “Fit for 55” για την επίτευξη των κλιματικών στόχων της ΕΕ για το 2030. Ενόψει της κρίσιμης διάσκεψης του ΟΗΕ για το κλίμα COP28 και των ευρωεκλογών του επόμενου έτους, η ολοκλήρωση αυτή φανερώνει τη στοχοπροσήλωση της ΕΕ να πρωτοστατήσει στη δράση για το κλίμα και να διαμορφώσει την πράσινη μετάβαση. Πρόκειται για την αναθεωρημένη Οδηγία για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και τον Κανονισμό για τις αεροπορικές μεταφορές ReFuelEU, οπότε πλέον η ΕΕ διαθέτει νομικά δεσμευτικούς κλιματικούς στόχους που καλύπτουν όλους τους βασικούς τομείς της οικονομίας.

ΤΟ ΓΡΑΦΕΊΟ ΤΟΥ ΟΗΕ ΓΙΑ ΤΑ ΑΝΘΡΏΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΏΜΑΤΑ ΚΑΛΕΊ ΤΗ ΡΩΣΊΑ ΝΑ ΑΠΟΣΎΡΕΙ ΤΑ ΕΝΤΆΛΜΑΤΑ ΣΎΛΛΗΨΗΣ ΚΑΤΆ ΑΝΏΤΕΡΩΝ ΔΙΚΑΣΤΏΝ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΎΣ ΠΟΙΝΙΚΟΎ ΔΙΚΑΣΤΗΡΊΟΥ Το Γραφείο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ εξέδωσε ανακοίνωση με την οποία καλεί τη Ρωσία να αποσύρει τα εντάλματα σύλληψης εναντίον ανώτερων δικαστών του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου. Τον Μάρτιο, ο εισαγγελέας του ΔΠΔ Χαν Καρίμ Ασάντ Αχμάντ και ο δικαστής Ροζάριο Σαλβατόρε Αϊτάλα εξέδωσαν ένταλμα σύλληψης κατά του Ρώσου προέδρου Βλαντίμιρ Πούτιν και της προεδρικής επιτρόπου για τα δικαιώματα των παιδιών Μαρία Λβόβα-Μπελόβα για την παράνομη μεταφορά και απέλαση παιδιών από την κατεχόμενη Ουκρανία στη Ρωσία. Μετά από αυτή την εξέλιξη, το ρωσικό Υπουργείο Εσωτερικών ανέλαβε έρευνα κατά του εισαγγελέα και τριών δικαστών του ΔΠΔ, ανακοινώνοντας κατηγορίες τον Ιούλιο κατά των Αχμάντ και Αϊτάλα και εκδίδοντας εντάλματα σύλληψης για τον πρόεδρο του ΔΠΔ, Πιοτρ Χοφμάνσκι, και άλλους δύο δικαστές.

LAWYER _ 73

Η Αρμενία προσφεύγει στο Διεθνές Δικαστήριο κατά του Αζερμπαϊτζάν για το ΝαγκόρνοΚαραμπάχ

Η Αρμενία υπέβαλε την Πέμπτη παρατηρήσεις στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, ζητώντας προσωρινά μέτρα κατά του Αζερμπαϊτζάν για την “εθνοκάθαρση”, όπως την αποκαλεί, στην περιοχή του ΝαγκόρνοΚαραμπάχ. Η Αρμενία ζήτησε από το Αζερμπαϊτζάν να απέχει από κάθε ενέργεια που θα μπορούσε να παραβιάσει τις υποχρεώσεις του τελευταίου βάσει της Διεθνούς Σύμβασης για την εξάλειψη όλων των μορφών φυλετικών διακρίσεων, αλλά και να απέχει από κάθε ενέργεια που αποσκοπεί στον εκτοπισμό των εναπομεινάντων Αρμενίων από το ΝαγκόρνοΚαραμπάχ. Επίσης, αιτήθηκε την απόσυρση των στρατιωτικών δυνάμεων του Αζερμπαϊτζάν και την αποχή από την αλλοίωση ή την καταστροφή οποιουδήποτε μνημείου για τη γενοκτονία των Αρμενίων ή οποιουδήποτε άλλου αρμενικού πολιτιστικού στοιχείου.

_WORLD REPORT

καταβάλει συντονισμένες προσπάθειες για την

Ο ΟΗΕ ΚΑΙ Ο ΠΟΥ ΕΞΈΔΩΣΑΝ ΝΈΕΣ ΟΔΗΓΊΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΑΝΘΡΏΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΏΜΑΤΑ ΣΤΗ ΦΡΟΝΤΊΔΑ ΨΥΧΙΚΉΣ ΥΓΕΊΑΣ

πρόληψη της διαφθοράς στην εκτελεστική της

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και το Γραφείο

εξουσία, σε έκθεση που δημοσιεύθηκε πρόσφατα.

Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ εξέδωσαν νέες

Σύμφωνα με τα ευρήματα της GRECO, η κυπριακή

οδηγίες για τη βελτίωση των νόμων που αφορούν

νομοθεσία παρουσιάζει αρκετά πλεονεκτήματα,

την αντιμετώπιση των παραβιάσεων των ανθρωπίνων

όμως η αποτελεσματικότητά της διακυβεύεται από

δικαιωμάτων στη φροντίδα ψυχικής υγείας. Οι

θεσμικές ελλείψεις. Ως ενδεικτικό παράδειγμα

κατευθυντήριες γραμμές ενθαρρύνουν τις χώρες να

η έκθεση αναφέρει τον πολλαπλασιασμό των

επανεξετάσουν την προσέγγισή τους στην πολιτική

κρατικών επιτροπών που στερούνται πραγματικής

για την ψυχική υγεία, έτσι ώστε η αξιοπρέπεια του

εξουσίας. Το ζήτημα της σύγκρουσης

ατόμου και τα ανθρώπινα δικαιώματα να βρίσκονται

συμφερόντων αποτέλεσε σημαντική πρόκληση

στο επίκεντρο της συζήτησης και της φροντίδας. Το

για την Κύπρο τα τελευταία χρόνια. Εξαιτίας

νέο μοντέλο που χαρακτηρίζεται ως προσανατολισμένο

αυτού, η GRECO συνέστησε στην Κύπρο να

στα δικαιώματα προορίζεται να είναι πιο περιεκτικό

δημιουργήσει ένα διαφανές και ανοικτό σύστημα

απέναντι στις γυναίκες, την κοινότητα ΛΟΑΤΚΙ+ και

αποκάλυψης περιουσιακών στοιχείων, μαζί

άλλες περιθωριοποιημένες κοινότητες. Στο μοντέλο

με την ενίσχυση των αντίστοιχων μηχανισμών

αυτό περιλαμβάνονται προσπάθειες για την παροχή

εποπτείας. Περαιτέρω, η Ομάδα ζήτησε την

υπηρεσιών με επίκεντρο τον άνθρωπο και με βάση την

έναρξη μεταρρυθμιστικών προσπαθειών στα

κοινότητα, την ευαισθητοποίηση και την αντιμετώπιση

υψηλότερα επίπεδα της εκτελεστικής εξουσίας

των στίγματος που περιβάλλει την ψυχική υγεία, την

και της αστυνομίας, δίνοντας έμφαση στην

εξάλειψη των διακρίσεων και του εξαναγκασμού, την

αυξημένη διαφάνεια σε τομείς όπως η επιλογή

προώθηση της συμμετοχικότητας καθώς και την ανάπτυξη

και οι προαγωγές προσωπικού υψηλού επιπέδου.

μέτρων λογοδοσίας.

Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΉ ΟΜΆΔΑ ΚΑΤΆ ΤΗΣ ΔΙΑΦΘΟΡΆΣ ΚΑΛΕΊ ΤΗΝ ΚΎΠΡΟ ΝΑ ΛΆΒΕΙ ΜΈΤΡΑ Η Ομάδα Κρατών κατά της Διαφθοράς (GRECO) του Συμβουλίου της Ευρώπης κάλεσε την Κύπρο να

Η ΓΕΡΜΑΝΊΑ ΘΈΤΕΙ ΕΚΤΌΣ ΝΌΜΟΥ ΤΗ ΦΙΛΟΠΑΛΑΙΣΤΙΝΙΑΚΉ ΟΡΓΆΝΩΣΗ SAMIDOUN ΕΝ ΜΈΣΩ ΤΗΣ ΣΥΝΕΧΙΖΌΜΕΝΗΣ ΣΎΓΚΡΟΥΣΗΣ ΜΕ ΤΟ ΙΣΡΑΉΛ Ο Γερμανός καγκελάριος, Όλαφ Σολτς, δήλωσε την Πέμπτη ότι η Γερμανία 7 4 _ L A υποστήριξη WYER θα απαγορεύσει κάθε δημόσια προς τη φιλοπαλαιστινιακή ομάδα Samidoun, καθώς συνεχίζονται οι συγκρούσεις μεταξύ του Ισραήλ και της Χαμάς. Σε ομιλία του στη Bundestag, ο καγκελάριος ανακοίνωσε ότι το υπουργείο Εσωτερικών θα απαγορεύσει τόσο τη Χαμάς όσο και τη Samidoun στη Γερμανία, κατηγορώντας την τελευταία ότι υποστηρίζει ανοιχτά την τρομοκρατία κατά των Ισραηλινών. Ο Σολτς δήλωσε ότι η Γερμανία δεν έχει καμία ανοχή στον αντισημιτισμό και δήλωσε ότι όποιος υποστηρίζει ανοιχτά τη Χαμάς, καλεί σε δολοφονία ή καίει την ισραηλινή σημαία κινδυνεύει με ποινική δίωξη.

74 _ LAWYER

LAWYER The

Business

Magazine

Σεπτέμβριος-Οκτώβριος

2023

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΚΗΣ Διευθυντής Νομικών Υπηρεσιών & Κανονιστικής Συμμόρφωσης ΗΡΩΝ

Η στρατηγική της ΕΕ για την παγκόσμια υγεία_σελ.18 Ο ρόλος του Υπερταμείου στην ανάπτυξη_σελ.30 Το φαινόμενο του Greenwashing_σελ.40

Άυλα περιουσιακά στοιχεία στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις_σελ.50 Boutique δικηγορικές εταιρείες_σελ.62

TIMH: 13,00 € ISSN: 2732-6152

028