De Jan van der Heyden-prijs
INNOVATIE 2016
1
2
INTRODUCTIE
Wie was Jan van der Heyden?
Dat Jan van der Heyden stierf als bemiddeld man was niet
De Innovatieprijs is niet zomaar vernoemd naar Jan
te danken aan zijn schilderijen. De geboren Gorinchemmer
van der Heyden. Hij leefde van 1637 tot 1712 en vond
(maar vanaf zijn 12e woonachtig in Amsterdam) had ook
onder andere de slangbrandspuit uit. Hij ontwikkelde
veel gevoel voor werktuigbouw. Zo ontwierp hij in 1669
een beter pompsysteem en een leren brandslang, die
een betere straatverlichting voor de stad Amsterdam. Ruim
brandweerlieden in staat stelde een brandhaard dichter te
1.800 door hem ontworpen lantaarns werden geplaatst.
benaderen.
Later volgden er nog vele duizenden in onder meer Haarlem, Groningen, Den Haag en Berlijn.
Hoewel hij brandmeester was bij het brandspuitgilde, was Jan van der Heyden van beroep geen brandweerman
De verbeterde slangbrandspuit van Jan van der Heyden
maar architectonisch landschapsschilder. Hij behoort tot
kwam in 1672 op de markt. Hij demonstreerde zijn
de belangrijkste 17de-eeuwse schilders van Nederlandse
uitvinding bij het stadhuis en vanaf de Westertoren. De
stadsgezichten. Opvallend, volgens kenners, was zijn
burgemeester was zo onder de indruk dat hij gelijk voor alle
vaardigheid in het weergeven van perspectief.
zestig wijken van de stad een nieuwe brandspuit bestelde.
4
INHOUD 6
Voorwoord
8 Talentenbank Meer inzicht in kwaliteiten medewerkers 10
RedAlert voorlichtingsvoertuig Interactie en samenwerking
12
Hybride Tankautospuit Hybridetechniek toepassen op tankautospuit
14
Arbeidshygiëne Theatershow om schoon werken te promoten
16
Wie is de BOCK? Campagne wijst op gevaren van carbidschieten
18
Proatrondes Medewerkers worden ‘onwijs serieus’ genomen
20
Oefenen op maat Een nieuwe manier van vakbekwaam blijven
22
Risicocommunicatie-app Handelingsinstructie bij gevaren in je eigen omgeving
24
Capcode Monitoring Actuele informatie voegt altijd iets toe
26
Realtime open data via social media Zoeken naar de grenzen van openheid
28
Pattern recognition / computer image analysis Computer analyseert foto’s en videobeelden
30
CO-meting bij zelfstandig wonende senioren Preventief CO meten in woningen van senioren
32
VerkenningsApp Sneller, beter, accurater en leuker werken
34
ReCoFan Meer controle op de ventilator
36
Mythburners De proef op de som
38
Mobile Sensing for Safety Een betrouwbaar beeld van de actuele situatie
40
Mobiele spoelboog Voertuigen makkelijk en snel afspoelen
42
Handreiking Schoner werken bij brand Een cultuurverandering: samen gezonder oud worden
44
Risico Analyse Monitor Gebouwgebonden risico’s helder in kaart
46
Robotica, de volgende stap naar veiligere repressie Inzetrisico’s beperken met onbemande systemen
48
Wash6 De nieuwe manier van wassen
Tijd om te innoveren
VOORWOORD
Ik ben de tel kwijt. Is dit nu het zesde of zevende
De ene lijn zijn de innovaties die jaarlijks in dit boekje
innovatieboekje van de brandweer? Het zevende, hoor
worden beschreven. Vernieuwingen die voortkomen uit
ik mijn secretaresse zeggen. Als zij het zegt zal het
de boezem van de brandweer. Uit de veiligheidsregio’s en
ongetwijfeld zo zijn. Voor al die zeven boekjes heb ik een
uit de korpsen. Veelal innovaties van brandweermensen
voorwoord geschreven, want ik ben al heel wat jaartjes
die voeling hebben met de praktijk en hun ideeën voor
voorzitter van de Regiegroep Innovatie Moed. Over
verbeteringen uitwerken.
innoveren gesproken. Misschien is het wel tijd voor vers bloed. Maar daar ga ik niet (alleen) over en daar wil ik het
We weten allemaal dat daar de afgelopen jaren innovaties
nu ook verder niet over hebben.
uit zijn voortgekomen die zeer de moeite waard zijn. Er zijn tal van voorbeelden van vernieuwingen die
‘ Innovaties vormen een motor van onze organisatie’
bovenregionaal zijn aangeslagen. Waardevol dus om aan dit soort innovaties ruimte te blijven geven. Ze vormen een motor van onze organisatie en het beste idee wordt
Het schrijven van het voorwoord voor dit boekje is voor
jaarlijks beloond met de Jan van der Heydenprijs. Een prijs
mij altijd een moment om even achterom te kijken en
die binnen de brandweer na al die jaren symbool staat voor
tegelijkertijd vooruit te blikken. Wat doen we en doen we
innovatie.
het nog wel goed? Past het nog in deze tijd of moeten we het over een andere boeg gooien? Het is een discussie
Nu die andere lijn. Dan hebben we het veel meer over
die op dit moment ook wordt gevoerd binnen de hele
vraagstukken waar we als gehele organisatie mee te maken
regiegroep. Een uitkomst is er nog niet, maar er wordt
krijgen. Neem een onderwerp als arbeidshygiëne. ‘Schoon
gedacht over meerdere ‘lijnen’. Ik wil dit voorwoord
werken’ is in korte tijd uitgegroeid tot een hot item in
gebruiken daar iets over te zeggen.
onze organisatie. We moeten er wat mee. Maar kijk je bijvoorbeeld naar de kleding, dan moeten we vaststellen
6
dat er geen kleding op de markt is die aan de toekomstige
hoe snel is snel? We hebben toch echt tijd nodig om te
wensen voldoet. Qua hittebestendigheid is het allemaal
meten. Met betere apparatuur kan dat sneller, maar aan
wel okay, maar als het gaat om het beperken van het
alles zit een limiet en aan betere apparatuur hangt ook een
doordringend vermogen van gevaarlijke stoffen, kunnen er
prijskaartje.
nog wel wat stappen worden gezet. Denk hierbij bijvoorbeeld aan zowel statische als Maar bij wie moeten we daarvoor zijn? Het bedrijfsleven
dynamische apparatuur die multifunctioneel is en waar
heeft het antwoord niet (lees: heeft de gevraagde kleding
ook andere partijen dan de brandweer, zoals gemeenten,
niet) en de vraag is of er op universiteiten en instituten
milieudiensten en RUD, voordeel van kunnen hebben.
wel echt onderzoek wordt gedaan naar verbeteringen op dit gebied. Hetzelfde geldt voor robotisering. Met
Het is zoals met alles: we moeten een balans vinden. Een
name als het gaat om de veiligheid van mensen, nu er
balans tussen onze wensen en (de kosten van) innoveren.
steeds meer ondergronds wordt gebouwd en gebouwen
Dat gaat ons ook heus wel lukken. Zeker als we ons
steeds complexer worden. Voor ons als brandweer een
bedenken dat we het als brandweer niet iedereen naar de
heel interessant onderwerp. Maar wie helpt ons bij de
zin kunnen maken.
ontwikkeling in de door ons gewenste richting? Of moeten we genoegen nemen met zoals het is?
Gelukkig hebben we die andere lijn ook, onze eigen innovaties. In dit boekje staan ze weer keurig op een rij.
Dat laatste kan eigenlijk niet. We moeten verder, we
Niet allemaal hemelbestormend, maar stuk voor stuk wel
moeten mee, ook omdat er steeds meer van ons wordt
de moeite waard.
gevraagd. Een voorbeeld: als er bij een incident een wolk vrijkomt, wordt van ons verwacht dat we snel uitsluitsel
Gerard van Klaveren
geven over hoe gevaarlijk de stoffen in die wolk zijn. Maar
Voorzitter Regiegroep Innovatie Moed
7
Talentenbank
MEER INZICHT IN KWALITEITEN MEDEWERKERS Organisatie
Veiligheidsregio Utrecht
Categorie Risicobeheersing, organisatie, maatschappelijke relevantie Status
Idee/schets
Contactpersoon Sjaak Haasnoot, shaasnoot@hotmail.com
A •J
N VAN DER HE
Genom
I
YD
PR
EN
ineerd 2016
INNOVATIE
INNOVATIE
EN
PR
I
YD
JS
JS
•J
AN
VAN DE R
HE
De innovatie
talent niet ziet? Voor je het weet gaat een talent verloren
Het optimaal benutten van de talenten van alle mensen
voor de organisatie. Of het talent blijft hangen, maar de
die zich inzetten voor de brandweer, zowel beroeps als
motivatie om specifieke kwaliteiten in te zetten voor de
vrijwilligers, door deze centraal te bundelen binnen de
brandweer is verdwenen.
veiligheidsregio’s. Interessant in dit verband zijn de resultaten van het onlangs
‘ Om talent te kunnen benutten, moet je het eerst in kaart brengen’
gehouden betrokkenheidsonderzoek onder vrijwilligers. Daaruit blijkt dat een vrijwilliger met name de eerste vijf tot tien jaar een sterke betrokkenheid voelt bij de brandweer.
Aanleiding
In de jaren daarna is een daling zichtbaar. Vrij vertaald zou
Onder brandweermensen zit enorm veel talent. Die
je dat als volgt kunnen uitleggen: hoe eerder talent wordt
(verborgen) talenten zijn echter niet in kaart gebracht, laat
herkent en mogelijk benut, hoe enthousiaster, effectiever
staan dat ze optimaal worden benut. De afhankelijkheid
en langduriger de medewerker (vrijwilliger in dit geval) het
van leidinggevenden is vaak groot en wat als diegene jouw
werk doet dat bij hem of haar past.
8
Uitwerking
Sjaak Haasnoot
Om talent te kunnen benutten, moet je het eerst in kaart
“Wij vinden het een supergoed idee. Als we het in alle
brengen. Daarom is het idee dat alle veiligheidsregio’s een
veiligheidsregio’s kunnen realiseren, zetten we een grote
Talentenbank inrichten. Een databestand met informatie
stap vooruit. Door de brandweerman of -vrouw de kans
over de medewerkers, beroeps en vrijwilligers. Hun
te geven zijn of haar talent te benutten, zal diegene zich
opleidingen en competenties, hun carrière binnen en buiten toedichten en ambities.
‘ Daar is de brandweer én de betreffende medewerker bij gebaat’
Mogelijkheden
beter op zijn plek voelen en meer gewaardeerd. Het is
Als alle veiligheidsregio’s op termijn beschikken over een
heel duidelijk de medewerker die centraal staat bij deze
eigen Talentenbank, wordt het zelfs mogelijk in elkaars
innovatie en zoals we allemaal weten zijn het uiteindelijk
bestanden te zoeken naar de beste man of vrouw voor
altijd mensen waar het om draait.” n
de brandweer, wensen en talenten die mensen zichzelf
een bepaalde functie of klus. Daar is de brandweer én de betreffende medewerker bij gebaat.
9
RedAlert voorlichtingsvoertuig
INTERACTIE EN SAMENWERKING Organisatie
Veiligheidsregio Gelderland-Zuid
Categorie
Risicobeheersing, incidentbestrijding, maatschappelijke relevantie
Status
Geïmplementeerd
Contactpersoon
Ad van Wingerden, ad.van.wingerden@vrgz.nl
De innovatie
van deze tijd. Veiligheidsregio Gelderland-Zuid heeft voor
RedAlert is een voorlichtingsvoertuig dat eenvoudig
de invulling van deze taak (onder meer) gekozen voor een
bij publieksevenementen kan worden ingezet. Het
voorlichtingsvoertuig. Onder het motto: niet afwachten,
voertuig wordt naar de locatie gereden. De deuren
maar naar de mensen toe.
worden opengezet en met één druk op de knop kunnen
‘ Invulling onder het motto: niet afwachten, maar naar de mensen toe’
belangstellenden de informatie die het voertuig biedt, tot zich nemen en deelnemen. Ook kunnen ze deelnemen aan een interactieve quiz.
Uitwerking Aanleiding
Een brandweerauto die niet meer in bedrijf was, is
‘Brandveilig leven’, wie kent het thema niet bij de
omgebouwd tot een heus voorlichtingsvoertuig. Bezoekers
brandweer? Burgers actief voorlichten over brandveiligheid
kunnen in de auto meedoen aan een interactieve quiz
in hun eigen omgeving, ze bewustmaken van de risico’s
met special effects en vragen over brandveiligheid. De
en daarmee de zelfredzaamheid vergroten, is helemaal
quiz is verwerkt in een tekenfilm. Ook kunnen bezoekers
10
kennisnemen van uitkomsten van brandonderzoeken en
samenleving staan. Hoe kan je dat beter doen dan met
worden repressieve ervaringen op een aantrekkelijke manier
een mobiel voorlichtingsvoertuig? We hebben veel werk
onder de aandacht gebracht.
gemaakt van het optuigen en inrichten van de RedAlert. De samenwerking tussen alle betrokkenen maakte het
Mogelijkheden
ontwikkelingsproces bijzonder. Repressie heeft voor input
De RedAlert kan op veel plekken en voor verschillende
gezorgd, vanuit Brandveilig leven is de quiz ontwikkeld
doelgroepen worden ingezet, zoals ouderen, gezinnen,
en de 24-uursdienst heeft het voertuig daadwerkelijk
studenten en medewerkers van een bedrijf. Sinds de
ingericht. Dat betaalt zich uit. Waar we ook staan, het
ingebruikname op 20 januari 2016 is dat al regelmatig
voertuig is een echte publiekstrekker. De belangstelling
gebeurd, ook op markten en braderieën.
is groot en de reacties zijn enthousiast. Ook omdat de brandweer voor veel mensen iets magisch blijft houden.
Ad van Wingerden
Wat mij betreft terecht want we werken bij een boeiende
“Als brandweer willen we meer en meer naar de mensen
organisatie.” n
toe met informatie en advies. We willen midden in de
11
Hybride Tankautospuit
HYBRIDETECHNIEK TOEPASSEN OP TANKAUTOSPUIT Organisatie
Veiligheidsregio Gelderland-Zuid
Categorie
Incidentbestrijding, techniek
Status
Idee/ schets
Contactpersoon
René Rieken, rene.rieken@vrgz.nl
De innovatie
voor zijn. Bijvoorbeeld in het geval van de tankautospuit.
Een tankautospuit waarvan de motor zodra het voertuig
We kennen allemaal de ronkende tankautospuit bij
stilstaat bij een inzet of oefening wordt aangedreven door
een incident. Een hoop herrie en onderwijl worden
een elektrische krachtbron (accu) in plaats van door een
dieseldampen en fijnstof uitgestoten. In het geval de
standaard-dieselmotor.
tankautospuit in stilstand overschakelt op aandrijving door een elektromotor van het hydraulische systeem,
‘ We willen als brandweer toch ook graag maatschappelijk ondernemen?’
wordt het milieu ontzien. Bovendien vermindert het brandstofverbruik. Een ander punt is dat tankautospuiten, omdat ze vaak binnen staan, beschikken over ‘vierkante
Aanleiding
banden’. Meer dan voldoende tijd dus om de accu’s
Hybride auto’s kunnen rijden op twee krachtbronnen, in
opgeladen te houden.
de regel een benzine- of dieselmotor en een elektromotor. In de dagelijkse praktijk komen ze steeds meer voor.
Uitwerking
Bij de brandweer is hybride nog niet of nauwelijks
De uitwerking van deze innovatie is nog niet concreet ter
geïntroduceerd. Terwijl er toch volop mogelijkheden
hand genomen. Zeker is echter dat hybride is toe te passen
12
bij alle merken (vracht)auto’s. Ook de inzetduur van accu’s is
René Rieken
prima en accupakketten zijn handzaam. De compacte boxen
“Bij een brand zal je mensen niet snel horen klagen over de
kunnen makkelijk in een tankautospuit worden geplaatst.
uitstoot en het lawaai van een dieselmotor. Toch moeten we onze ogen niet sluiten voor mogelijkheden om zelfs
Voor de technische realisatie is budget nodig. Het zou een
in noodomstandigheden milieuvriendelijker te werken.
mooi onderzoek- en afstudeeropdracht zijn voor een hbo-
We willen als brandweer toch ook graag maatschappelijk
student, eventueel in combinatie met een adviserende partij
ondernemen? De hybridetechniek is beschikbaar, dus
en/of een bouwer van dit soort systemen. In het geval de Jan
maak er dan ook gebruik van. Een mooi voorbeeld vind
van der Heydenprijs wordt gewonnen, zal het bedrag dat
ik die betonauto’s. Zodra die ter plaatse zijn, gaat de
met de prijs is gemoeid aan de uitwerking worden besteed.
mixer draaien op accu’s. Ook veel hoogwerkers zijn er tegenwoordig mee uitgerust. Risico’s zijn er niet. In het
Mogelijkheden
geval de accu onvoldoende vermogen levert, kan de
Als het technisch concept staat, kan de hybride-uitvoering
dieselmotor eenvoudig worden bijgeschakeld.” n
van de tankautospuit voortaan in alle aanbestedingen worden opgenomen.
13
Arbeidshygiëne
THEATERSHOW OM SCHOON WERKEN TE PROMOTEN Organisatie
Veiligheidsregio Gelderland-Zuid
Categorie Incidentbestrijding, techniek, organisatie, maatschappelijke relevantie Status
Gerealiseerd
Contactpersoon
Arie van Dooijeweert, arie.van.dooijeweert@vrgz.nl
De innovatie
werden posters en flyers over dit onderwerp verspreid.
Een theatershow rondom het thema arbeidshygiëne.
Veiligheidsregio Gelderland-Zuid gaf daar een bijzonder en
In mei en juni werden vier voorstellingen gegeven voor
innovatief vervolg aan met een echte theatershow.
medewerkers. Twee in de Lindenberg in Nijmegen en twee
Uitwerking
in de Agnietenhof in Tiel.
De theatershow is gemaakt door Arbo on Stage, een
‘ Een nieuwe en verrassende manier om thema’s onder de aandacht te brengen’
onderdeel van arbeidsdienst De Bedrijfspoli. Professionele acteurs zetten op het toneel herkenbare, actuele en op het bedrijf toegesneden scènes neer. Ze spelen leidinggevenden
Aanleiding
en medewerkers en ook de brandweermensen in de
In december 2015 verscheen de handleiding ‘Schoon
zaal hebben een actieve inbreng. Op basis van de input
werken bij brand’ van Brandweer Nederland. Het
uit de zaal improviseren de acteurs en komen op een
resultaat van een brede discussie binnen de brandweer
ludieke wijze veranderdoelen in beeld. Centraal staat het
over arbeidshygiëne. In het kader van het project werd
gezamenlijk bereiken van consensus en het creëren van een
geïnvesteerd in materialen om schoner te werken en
mindset die voor iedereen ongeveer gelijk is.
14
Schoon werken staat binnenkort
op de planken!
Benieuwd?
Zet een van de volgende datums in je agenda: • Maandagavond 9 mei 2016, Theater De Lindenberg in Nijmegen • Maandagavond 23 mei 2016, Theater Agnietenhof in Tiel Aanmelden: Meld je voor de theatershow aan bij Carla Veltman, via carla.veltman@vrgz.nl. Vermeld de datum van je keuze duidelijk in de mail.
• Dinsdagavond 24 mei 2016, Theater Agnietenhof in Tiel • Maandagavond 13 juni 2016, Theater De Lindenberg in Nijmegen Reserveer de gezellige avond, samen met je collega’s, van 19.30 uur tot 22.30 uur.
Mogelijkheden
Arie van Dooijeweert
Een theatershow is een nieuwe en verrassende manier
“We weten allemaal dat het niet meer van deze tijd
om thema’s onder de aandacht te brengen. De show
is om je boterham te eten op de treeplank van een
rond arbeidshygiëne is helemaal ‘op maat’ gemaakt.
brandweerwagen en dat je na het blussen van een brand
Schoon werken wordt op een ludieke en interactieve
niet met je handen onder het roet kunt komen aanzetten
wijze op de planken gebracht. Als vanzelf worden de
op de kazerne. Van ‘schoon werken’ is door de brandweer
brandweermensen in de zaal uitgedaagd om na te denken
een item gemaakt. Ik denk dat wij een heel leuke en aansprekende manier hebben gevonden om daar richting
‘ Wat kan ik zelf doen om schoner en veiliger te werken?’
alle medewerkers iets mee te doen. Met de voorstelling hebben we bewustwording gecreëerd en daarmee is een stevige aanzet gegeven voor een cultuuromslag op het
over de vraag: wat kan ik zelf doen om schoner en veiliger
gebied van schoon werken.” n
te werken? De aanpak met een theatershow biedt uiteraard ook mogelijkheden als het gaat om heel andere thema’s.
15
Wie is de BOCK?
CAMPAGNE WIJST OP GEVAREN VAN CARBIDSCHIETEN Organisatie
Veiligheidsregio Drenthe
Categorie
Risicobeheersing, organisatie, maatschappelijke relevantie
Status
Geïmplementeerd
Contactpersoon
Gerrit-Jan Ruesink, gerritjan.ruesink@vrd.nl
De innovatie
aangemerkt als het veilig gebeurt. Veel mensen, veelal
Een kortdurende campagne eind 2015 om mensen te wijzen
jongeren, zien de gevaren niet, zeker niet als ze in groepen
op het gevaar van carbidschieten. Het resultaat mocht er
optrekken. De oplossing? Voorlichting geven en mensen
zijn. Het aantal slachtoffers verminderde met zestig procent
wijzen op de gevaren.
ten opzichte van de jaarwisseling een jaar eerder: niet tien
Uitwerking
slachtoffers met brandwonden, maar ‘slechts’ vier.
Als het gaat om het verhogen van de (brand)veiligheid is de
‘ Niet tien slachtoffers met brandwonden, maar “slechts” vier’
brandweer van oudsher de belangrijkste partij. Op verzoek van de Drentse gemeenten tuigde de Veiligheidsregio Drenthe daarom samen met die gemeenten een
Aanleiding
voorlichtingscampagne op onder de naam ‘Wie is de
In Drenthe staat carbidschieten op oudejaarsdag sinds 2014
BOCK’. Dat de naam linkt aan de overbekende campagne
op de lijst van immaterieel cultureel erfgoed. Alle twaalf
‘Wie is de BOB’ tegen alcoholgebruik in het verkeer, is niet
Drentse gemeenten waren het er echter over eens dat een
zo vreemd. Bij het uitwerken van de 4.500 euro kostende
traditie als deze alleen als cultureel erfgoed kan worden
campagne werden ook Brandwondencentrum Groningen,
16
de Nederlandse Brandwonden Stichting en de Stichting
van Veiligheidsregio Drenthe én het netwerk van de
Carbidschieten Drenthe betrokken. Nog afgezien van het
brandweerorganisatie, werd de campagne een succes.
concrete resultaat, kan worden gesteld dat de campagne ook in andere opzichten een succes was. Kranten en
Gerrit-Jan Ruesink
regionale radio en televisie besteedden er veel aandacht
“Een mooi voorbeeld van onze nieuwe rol is ’Wie is de
aan en op social media (Twitter, Facebook) leidden
BOCK’: het initiëren en stimuleren van samenwerking tussen
berichten tot vele re-tweets en ‘likes’.
diverse partijen, met als doel een veiliger samenleving. In dit project hebben alle partijen met hun eigen expertise de
‘Door samen op te trekken, kunnen we op het gebied van veiligheid écht het verschil maken’
verantwoordelijkheid genomen om inwoners bewust te maken van het gevaar van carbidschieten. Het smeden van allianties dwars door alle sectoren heen biedt ongekende
Mogelijkheden
mogelijkheden. Door samen op te trekken, kunnen we op
Het project (her)bevestigde dat een organisatie als de
het gebied van veiligheid écht het verschil maken. Eén plus
brandweer een essentieel onderdeel is van de samenleving.
één wordt dan drie.” n
Zeer nadrukkelijk mede dankzij de inbreng en expertise
17
Proatrondes
MEDEWERKERS WORDEN ‘ONWIJS SERIEUS’ GENOMEN Organisatie
Veiligheidsregio Groningen
Categorie
Risicobeheersing, incidentbestrijding, organisatie
Status
Geïmplementeerd
Contactpersoon
Liesbeth Post, liesbeth.post@vrgroningen.nl
De innovatie
tot beroeps in Groningen, te betrekken en ‘onwijs serieus’
In de periode september 2015 tot en met januari 2016
te nemen. Het onderzoek kreeg vorm in het project
konden medewerkers van Veiligheidsregio Groningen in
Proatrondes.
zogenaamde Proatrondes meepraten over de toekomst van
Uitwerking
de organisatie.
De campagne startte in september 2015 met de lancering
‘ Iedereen die dat wilde, van vrijwilliger in Bierum tot beroeps in Groningen, werd betrokken’
van een speciale website en het versturen van een persoonlijke uitnodiging naar alle medewerkers. Bij de uitnodiging trof iedereen een Groninger worst aan en dat leverde gelijk veel (extra) aandacht op. Leden van het
Aanleiding
projectteam sloten ook aan bij werkoverleggen om het idee
Veiligheidsregio Groningen werd operationeel op 1 januari
achter het initiatief uit te leggen en medewerkers persoonlijk
2014. Anderhalf jaar later groeide de wens om te kijken
uit te nodigen om mee te doen.
waar de organisatie stond. Besloten werd om bij dat
De Proatrondes zelf werden beschouwd als een kwalitatief
onderzoek iedereen die dat wilde, van vrijwilliger in Bierum
onderzoek naar de staat van de organisatie. De gesprekken
18
De toekomst van
praat je mee of…
zal het je worst wezen? meer weten? opgeven? kijk op www.proatronDe.nl! 150801_VRG-CAMPAGANE_A5KAART.indd 1
19-08-15 13:11
vonden plaats aan de hand van de organisatievisie. Deze
Liesbeth Post
werd vertaald naar thema’s en de thema’s naar stellingen.
“Het is een geslaagd project geweest. Door in gesprek te
Er werd geprobeerd zoveel mogelijk maatwerk te leveren.
gaan, zijn medewerkers meer inhoudelijk in verbinding
Aanvullend op de Proatrondes is een enquête uitgezet om
gebracht met de organisatievisie, de doelstellingen en met
te onderzoeken over welke thema’s medewerkers nader in
oplossingen voor knellende kwesties. Van alle gesprekken
gesprek willen. Opvallend is dat ruim de helft van de duizend
zijn verslagen gemaakt en die zijn afgestemd met de
medewerkers aan de in totaal dertig Proatrondes hebben
deelnemers. Knellende kwesties zijn meteen opgepakt.
meegedaan. Een hoge score.
Daarnaast zijn de uitkomsten van alle Proatrondes ook nog eens geanalyseerd en uitgewerkt in de notitie ‘Van proat’n
Mogelijkheden
noar doun’. Daarin worden drie concrete verbeterthema’s
Opnieuw is gebleken dat met elkaar op een constructieve
benoemd: visie, leiderschap en samenwerken. De voortgang
wijze praten, de beste manier is om ‘lekken’ boven water
bij het uitwerken wordt geborgd en medewerkers worden
te krijgen en inzichten te verbeteren. Het instrument
geïnformeerd met het bulletin ‘Even bieproaten’.” n
Proatrondes zal in Groningen op kleine of grote schaal gebruikt blijven worden.
19
Oefenen op maat
EEN NIEUWE MANIER VAN VAKBEKWAAM BLIJVEN Organisatie
Veiligheidsregio Drenthe
Categorie
Risicobeheersing, incidentbestrijding, organisatie
Status
Geïmplementeerd
Contactpersoon
Mariette Sieders, mariette.sieders@vrd.nl
De innovatie
gekomen met alle administratieve handelingen die daarbij
Oefenen op maat gaat over een andere, nieuwe manier
horen. Die handelingen lijken soms een doel op zich te zijn
van vakbekwaam blijven. Niet alleen de landelijke
geworden. Oefenen op maat wil een trendbreuk realiseren
brancherichtlijnen tellen, maar er wordt ook rekening
door terug te gaan naar de basis. Die basis is het antwoord op
gehouden met het risicoprofiel van het verzorgingsgebied van
de vraag wat de individuele brandweerman en -vrouw nodig
een post/ploeg en met de persoonlijke behoeften van mensen.
heeft om vakbekwaam te blijven.
De gedachte hier achter is, dat als mensen meer professionele ruimte krijgen en samen op zoek kunnen gaan naar de juiste
Uitwerking
balans, dit uiteindelijk de kwaliteit van het werk én het plezier
De hierboven genoemde ontwikkelingen zijn het startpunt
in het werk ten goede komen.
geweest voor het verzamelen van ideeën om de uitgaven te beperken en de werkwijze te vernieuwen. Door middel
Aanleiding
van ‘werkplaatssessies’ is van een groep van ongeveer zestig
Twee ontwikkelingen staan aan de basis van dit project:
vrijwilligers input ontvangen. In een nieuwsbrief zijn de
bezuinigingen en de wens om het vak weer centraal te stellen.
hoofdlijnen van die gesprekken weergegeven en geclusterd.
De laatste jaren zijn er steeds meer procedures en regels
Vervolgens zijn ze in kleine groepjes verder uitgewerkt.
20
Mogelijkheden
met bindende afspraken, maar veel meer een persoonlijk
Met Oefenen op maat erkent Veiligheidsregio Drenthe dat
document met waardevolle informatie.
ieder mens uniek is. Dan is het ook logisch dat oefeningen
Om te kunnen ‘peilen’ waar een ieder staat, wordt iedere
zoveel mogelijk ‘op maat’, afgestemd op de individuele (leer)
cyclus afgesloten met een ‘ben je er klaar voor’-peilmoment.
behoefte, worden aangeboden. Dit project borduurt voort op
De uitkomsten hiervan en persoonlijke wensen bieden weer
de (landelijke) functiestandaarden. Die standaarden blijven ook
input voor het vervolg.
‘ Oefenen op maat wil een trendbreuk realiseren door terug te gaan naar de basis’
Mariette Sieders “Ik verwacht dat brandweermensen als gevolg van deze innovatie meer open gaan staan voor ideeën en zich meer
de basis van ieders persoonlijke vakbekwaamheid. Aanvullend
bewust worden van hun eigen persoonlijke ontwikkeling.
daarop heeft iedereen een persoonlijk logboek, waarin
Natuurlijk kost dat tijd, maar we hebben afgesproken dat we
extra standaarden en specifieke risico’s worden beschreven,
die tijd ook némen. Oefenen op maat biedt gewoon meer
evenals de oefening en ervaring die de betreffende persoon
mogelijkheden voor brandweermensen om vakbekwaam te
heeft opgedaan. Het logboek is geen officieel document
blijven.” n
21
Risicocommunicatie-app
HANDELINGSINSTRUCTIE BIJ GEVAREN IN JE EIGEN OMGEVING Organisatie
Veiligheidsregio Drenthe
Categorie
Risicobeheersing, techniek, maatschappelijke relevantie
Status
Pilot
Contactpersoon
Jacco Rodermond, jacco.rodermond@vrd.nl
De innovatie
Aanleiding
De risicocommunicatie-app koppelt overheidsinformatie,
Onderzoek van de Veiligheidsregio’s Drenthe en IJsselland
zoals weeralarm, meldkamermeldingen,
heeft aangetoond dat veel mensen behoefte hebben
natuurbrandgevaar, aan de locatie van de gebruiker en
aan tijdige en juiste informatie over risico’s in hun directe
geeft handelingsinstructies. Zo worden gebruikers actief
omgeving en risico’s in de buurt van familieleden of andere bekenden. Ook willen ze weten wat ze in geval van nood
‘ De mogelijkheden en het bereik van een risicocommunicatie-app zijn enorm’
kunnen doen. De veiligheidsregio’s hebben vervolgens gekeken welk communicatiemiddel het best past bij deze behoefte. Een app bleek het meest voor de hand liggend.
geïnformeerd over acute risico’s in hun directe omgeving. De handelingsinstructies bieden de mogelijkheid om (zelf)
Uitwerking
redzaam op te treden. Ook kunnen gebruikers ervoor
Veiligheidsregio Drenthe is initiatiefnemer en treedt op
kiezen alarmeringen te ontvangen rondom adressen van
als projectleider. Inhoudelijk betrokken zijn de regio’s
verwanten, zoals het adres van het kinderdagverblijf of het
IJsselland en Twente. Samen hebben ze een budget
werkadres van de partner.
beschikbaar gesteld voor de eerste fase, de realisatie van
22
de app. Voor de technische ontwikkeling en de vormgeving
provinciebesturen, die in een vroeg stadium bij het project
van de applicatie zijn marktpartijen ingehuurd. De app
zijn betrokken. Binnen hun mogelijkheden werken deze
komt beschikbaar in de App Store (iOS) en de Play Store
partijen ook mee aan het project.
(Android). Een naam is er nog niet.
Jacco Rodermond Het is de bedoeling om de risicocommunicatie-app in het
“Hoewel we nog in de pilotfase zitten, merken we dat de
eerste halfjaar van 2017 met een marketingcampagne
app in een behoefte kan gaan voorzien. De reacties van
breed onder de aandacht te brengen. Netwerkpartners
de testgebruikers zijn positief. Ze geven aan dat de app op
zal worden gevraagd de app via hun eigen
een heel natuurlijke manier relevante informatie geeft over
communicatiekanalen te promoten.
wat er aan de hand is, waar dat is en wat je kunt doen. Dat zijn precies de elementen waar we van het begin af aan op
Mogelijkheden
hebben ingezet.” n
De mogelijkheden en het bereik van een goed functionerende risicocommunicatie-app zijn enorm. Dat wordt ook erkend door het IFV en de betrokken
23
Capcode Monitoring
ACTUELE INFORMATIE VOEGT ALTIJD IETS TOE Organisatie
Veiligheidsregio Utrecht
Categorie
Incidentbestrijding, techniek
Status
Pilot
Contactpersoon
Jeroen Datema, j.datema@vru.nl
De innovatie
vormen, terwijl er op de overige ploegleden wordt gewacht.
Een interactief scherm in de kazerne dat bij een incident
Ook kan de rijroute worden bepaald. Dit komt zowel de
relevante informatie geeft. Informatie over de rijroute,
verkeersveiligheid als de kwaliteit van de inzet op de plaats
het incident zelf en over de omgeving waarin het zich
van het incident ten goede. Ook in het geval er niet op
voordoet. Capcode Monitoring is een aanvulling op CityGis
collega’s hoeft te worden gewacht, kan het nuttig zijn tijd
en het BOS-systeem, geen vervanger.
te nemen om de informatie op het scherm te bekijken. Tijd die later bij de inzet ruimschoots wordt teruggewonnen.
‘ Het kan nuttig zijn tijd te nemen om de informatie op het scherm te bekijken’
Uitwerking Het systeem draait momenteel in een testomgeving. Er
Aanleiding
wordt gebruikgemaakt van een Windows 10-app op een
Voor iedereen die bij een uitruk is betrokken, is het niet
Raspberry Pi-computer. Voor de route wordt verbinding
prettig als weinig bekend is over het incident en de
gemaakt met ‘streetview’ van Google Maps. De eerste test
omgeving. Met Capcode Monitoring kunnen chauffeur,
is gepland in het najaar op Post Zuilen.
bevelvoerder én manschappen zich hier vast een beeld van
24
Mogelijkheden
andere redvoertuigen of eenheden. Ook het toevoegen van
De initiatiefnemers twijfelen niet aan de toegevoegde
een touchscreen maakt de mogelijkheden groter.
waarde van Capcode Monitoring. Puur praktisch, maar
Jeroen Datema
‘ Deze innovatie kan een belangrijke bijdrage leveren aan de juiste ‘benadering’ van een incident door manschappen’
“De technologische mogelijkheden hebben een enorme vlucht genomen en het einde is nog lang niet in zicht. Als brandweer kunnen we daar ons voordeel mee doen. Bij Capcode Monitoring gaan we in de basis uit van
ook als het gaat om beeldvorming. Deze innovatie kan een
een scherm aan de muur op de post. Maar zoals de
belangrijke bijdrage leveren aan de juiste ‘benadering’ van
informatie die wordt weergegeven altijd verder kan worden
een incident door manschappen. Bovendien zijn er volop
uitgebreid, zo kan het vaste scherm mettertijd ook worden
mogelijkheden voor doorontwikkelingen. Te denken valt
ingeruild voor een tablet die wordt meengenomen in de
aan het toevoegen van informatie die circuleert op social
auto. Actuele informatie voegt altijd wat toe.” n
media en aan het tonen van gerelateerde meldingen van
25
Realtime open data via social media
ZOEKEN NAAR DE GRENZEN VAN OPENHEID Organisatie
Brandweer Amsterdam-Amstelland
Categorie Risicobeheersing, incidentbestrijding, techniek, organisatie, maatschappelijke relevantie Status
GeĂŻmplementeerd
Contactpersoon
Loek Pfundt, l.pfundt@brandweeraa.nl
De innovatie
ontsluiten van alle beschikbare data voor burgers die daar
Alle informatie over activiteiten van de brandweer
belangstelling voor hebben.
openbaar maken via social media.
Uitwerking
‘ Het meest voor de hand liggend is een brandweerbrede discussie over het niveau van transparantie richting de samenleving’
De systemen zijn getest en geschikt bevonden voor het delen van informatie via social media. Er vindt overleg plaats over een geschikt moment om naar buiten te treden. Het idee is daar een strategisch thema aan te koppelen.
Aanleiding In de veranderde samenleving waarin we leven, wil
Mogelijkheden
iedereen zelf en op elk gewenst moment over unieke
De tijd zal leren of burgers het initiatief van Brandweer
informatie kunnen beschikken. Als organisatie die midden
Amsterdam-Amstelland waarderen en of er ook
in de samenleving staat, zou de brandweer daarom moeten
verbindingen gemaakt gaan worden met lokale initiatieven.
streven naar maximale transparantie. Daarin past het
De verwachting is dat deze innovatie ook intern niet zonder
26
gevolgen zal blijven. Het meest voor de hand liggend is een
Als dienstverlenende instantie zijn we daar alleen maar
brandweerbrede discussie over het niveau van transparantie
bij gebaat. We willen hier heel graag over in gesprek met
richting de samenleving.
collega’s in andere regio’s. Samen kunnen we het idee naar een hoger en hopelijk landelijk aanvaard niveau tillen.” n
‘ Door open en transparant te zijn, creëer je als het ware een soort nieuwe, positieve autoriteit’ Loek Pfundt “Hebben we geheimen? Nee, die hebben we niet. Waarom zouden we onze data dan niet via social media voor iedereen ontsluiten? Het lijkt een grote stap, maar wij denken dat het meevalt. Door open en transparant te zijn, creëer je als het ware een soort nieuwe, positieve autoriteit.
27
Pattern recognition / computer image analysis
COMPUTER ANALYSEERT FOTO’S EN VIDEOBEELDEN Organisatie
Brandweer Hollands Midden
Categorie
Risicobeheersing, incidentbestrijding, techniek
Status
Idee/schets
Contactpersoon Sytze Coorens en Jeroen van de Werfhorst, kenniscentrum@brandweer.vrhm.nl
De innovatie
diagnosis’ (CAD). De computer kan op röntgenfoto’s
Pattern recognition / computer image analysis is het
of MRI-scans dingen herkennen die een arts kunnen
analyseren van foto’s en videobeelden door een computer.
ondersteunen bij het stellen van een diagnose. Brandweer
Aanleiding
‘ Alles dat ertoe bijdraagt om de brandweer beter te laten functioneren, is de moeite van het onderzoeken waard’
Een directe aanleiding voor deze innovatie is er niet, maar alles dat ertoe bijdraagt om de brandweer beter te laten functioneren, is de moeite van het onderzoeken waard. De initiatiefnemers verwachten dat met deze techniek
Hollands Midden kwam via de TU Delft in contact met deze
mogelijke gevaren bij een incident eerder onder de
techniek. Aanleiding was de wens om inzichtelijk te maken
aandacht kunnen komen.
waar in de regio gebouwen met een rieten kap staan.
Pattern recognition / computer image analysis wordt in
Het toepassen van Pattern recognition / computer image
de medische wereld al toegepast. De focus ligt op het
analysis gaat daar mogelijk een belangrijke bijdrage aan
herkennen van patronen of onregelmatigheden in data.
leveren.
Pattern recognition is de basis voor ‘computer-aided
28
Uitwerking
Mogelijkheden
Het idee is dat deze innovatie kan ondersteunen bij zowel
Omdat aan de hand van foto’s en video’s bruikbare data
incidentbestrijding als bij risicobeheersing / business
kan worden gegenereerd, kan de pattern recognition
intelligence. Tijdens een incident is het van belang dat
/ computer image analysis-techniek op vele manieren
een G-RSTV-scan (een scan die bepaalt in welk stadium
worden ingezet.
een brand zich bevindt) wordt uitgevoerd. Vanwege het op basis van eerdere ervaringen. Met een camera op het
Sytze Coorens en Jeroen van de Werfhorst
voertuig zou pattern recognition / computer image analysis
“Het is nog maar een idee maar wij denken dat het
ondersteunend kunnen zijn bij de besluitvorming. Als het
interessant kan zijn er meer ervaring mee op te doen. De
gaat om risicobeheersing / business intelligence wijzen
techniek staat voor niets, zeggen ze wel eens. Het zou heel
de initiatiefnemers op de ondersteuning die de techniek
goed kunnen dat die wijsheid ook in dit geval opgaat.” n
beperkte aantal branden is het echter lastig dit te doen
leverde bij het in kaart brengen van gebouwen met een rieten kap. Op basis van luchtfoto’s kon worden bepaald waar in de regio deze gebouwen zich bevinden.
29
CO-meting bij zelfstandig wonende senioren
PREVENTIEF CO METEN IN WONINGEN VAN SENIOREN Organisatie
Veiligheidsregio Kennemerland
Categorie
Risicobeheersing, maatschappelijke relevantie
Status
Geïmplementeerd
Contactpersoon
Peter Weerd, pweerd@vrk.nl
De innovatie
is dat CO niet is te zien, te ruiken of te proeven. De oorzaak
In overleg met de gemeentelijke gezondheidsdienst (GGD)
is meestal een verkeerd geïnstalleerd of kapot gastoestel:
en in het kader van Brandveilig leven, worden regelmatig
kachel, geiser, cv-ketel of combiketel. Regelmatig
CO-metingen uitgevoerd in de woningen van zelfstandig
onderhoud is daarom van groot belang. Een goede
wonende senioren.
indicatie voor een te hoog CO-gehalte is een gasvlam die oranje brandt in plaats van blauw.
‘ Uiteraard ondernemen we vervolgacties als de CO-concentratie te hoog is’
Uitwerking Sinds 15 maart voeren Brandveilig leven-ambassadeurs
Aanleiding
van Veiligheidsregio Kennemerland CO-metingen uit in
Een te hoge concentratie koolmonoxide (CO) is slecht voor
woningen van zelfstandig wonende senioren. Uiteraard
de gezondheid (klachten als benauwdheid, hoofdpijn,
ondernemen ze vervolgacties als de concentratie te hoog
slaperigheid, braken en concentratieverlies) en kan zelfs
is. De eerste actie is altijd het openzetten van ramen en
dodelijk zijn. Het giftige koolmonoxide komt vrij bij
deuren, zodat frisse lucht naar binnen kan.
onvoldoende verbranding van gas of hout. De grote valkuil
30
In het geval er geen reden is voor ongerustheid, maar
Peter Weerd
wel sprake van risico, geven de ambassadeurs advies.
“Koolmonoxide is een sluipmoordenaar. Zeker oudere
De belangrijkste, naast regelmatig onderhoud van
mensen, die vaak veel thuis zijn en slecht ventileren,
gastoestellen, is het plaatsen van koolmonoxidemelders.
kunnen er het slachtoffer van worden. Vandaar dat we
Andere adviezen zijn: sluit bij een centraal mechanisch
deze metingen zijn gaan doen. Ieder slachtoffer is er één
afzuigsysteem nooit de luchtaanvoer en -afvoer af, zorg
teveel.” n
voor ventilatie in huis en is er een openhaard aanwezig, laat dan jaarlijks de schoorsteen vegen.
Mogelijkheden Omdat het meetproject nog maar kort loopt, zijn nog geen concrete resultaten bekend. Zonder die te kennen, kunnen preventieve controles als deze natuurlijk ook door andere veiligheidsregio’s worden ingevoerd.
31
VerkenningsApp
SNELLER, BETER, ACCURATER EN LEUKER WERKEN Organisatie
Veiligheidsregio Groningen
Categorie
Incidentbestrijding, techniek, maatschappelijke relevantie
Status
Pilot
Contactpersoon
Bart Groothuis en Hans Klamer, bart.groothuis@vrgroningen.nl
De innovatie
echter minimaal gebruikgemaakt en het grote aantal
Het inzetten van alle beschikbare technologie ten behoeve
handelingen dat tijdens een incident moet worden
van een verkenningsapp om sneller, beter, accurater en
uitgevoerd, kost veel tijd en zorgt voor een aanzienlijk
leuker te kunnen werken. Een unieke samenwerking
foutpercentage in de berichtgeving. Voor de initiatiefnemers
tussen 22 ICT-studenten van Hanzehogeschool Groningen,
reden genoeg om een transparante, innovatieve
het bedrijfsleven en Verkenningsorganisatie 3Noord
VerkenningsApp, kortweg vApp, te ontwikkelen. Deze moet
(Veiligheidsregio’s Groningen, Fryslân en Drenthe).
de meetplanleider en verkenningseenheden in de toekomst snel van goede en betrouwbare informatie gaan voorzien,
‘ Je zou kunnen zeggen dat we bezig zijn ons te bekwamen in de kunst van het weglaten’
zodat zo adequaat mogelijk actie kan worden ondernomen.
Uitwerking Aanleiding
Er zijn ideeën uitgewerkt en vier prototypes gemaakt.
De werkprocessen van de meetplanleider en de
Deze zijn in de praktijk getest. De bevindingen vormden
verkenningseenheden (voorheen meetploegen) zijn
de aanleiding voor een doorontwikkeling. Daarbij wordt
doordacht en gedegen. Van moderne technieken wordt
nu onder meer gekeken naar de mogelijkheden van een
32
koppeling met externe sensoren (zoals luchtkwaliteit,
verkenningseenheid vult de meetopdracht in en kan aan de
temperatuur, trilling en beweging) en het gebruiken van
hand van de kleur zien welke opdrachten nog in uitvoering
metingen die drones doen. Ook het verwerken van data die
zijn. Ook kan de verkenningseenheid eenvoudige eigen
via social media beschikbaar is, is onderwerp van gesprek en
metingen en/of constateringen delen met de meetplanleider
onderzoek.
en andere eenheden.
Mogelijkheden
Bart Groothuis
De belangrijke eerste winst is dat veel korpsen en
“We zijn wel ergens aan begonnen! Dit is geen app die je
veiligheidsregio’s zich hebben gemeld om mee te denken
even snel in elkaar flanst. We zijn de vApp echt stap voor
en mee te helpen bij het doorontwikkelen van de vApp.
stap aan het ontwikkelen. Wat we willen, weten we heel
Het geeft aan dat er behoefte is aan een innovatie als
goed. Een gebruiksvriendelijke app die juiste en nauwkeurige
deze. De doorontwikkelingen vinden zoveel mogelijk
informatie geeft en waarmee het ook nog leuk is om te
plaats vanuit de gedachte dat de uiteindelijke vApp een
werken. Maar juist omdat het werkbaar moet blijven, moet
instrument moet zijn dat landelijk gebruikt gaat worden.
je je ook beperken. Je zou kunnen zeggen dat we bezig zijn
Via de app zet de meetplanleider de opdracht(en) klaar. De
ons te bekwamen in de kunst van het weglaten.” n
33
ReCoFan
MEER CONTROLE OP DE VENTILATOR Organisatie
Brandweer Twente
Categorie
Incidentbestrijding, techniek
Status
Idee/schets
Contactpersoon
Erwin van Ritbergen, e.ritbergen@brandweertwente.nl
De innovatie
Door op een juiste manier te ventileren, verbetert het
De ReCoFan is een afstandsbediening waarmee de
zicht en kunnen verkenningen sneller en veiliger worden
aanvalsploeg de elektrische ventilator aanstuurt. ReCoFan
uitgevoerd. De sleutel voor succesvol ventileren ligt
staat voor ‘Remote Controlled Fan’.
grotendeels in handen van de aanvalsploeg. Als die de ReCoFan zelf in handen heeft, kunnen ze de snelheid van
‘ De sleutel voor succesvol ventileren ligt grotendeels in handen van de aanvalsploeg’
het ventileren ook zelf bepalen.
Uitwerking Aanleiding
Er is een elektrische ventilator aangeschaft en er wordt
De brandweer gebruikt een ventilator om tijdens een brand
gewerkt aan een prototype. Omdat er verschillende
rook en gassen uit het pand te blazen en zo het pand veilig
opties zijn, is het van belang testen uit te voeren tijdens
te kunnen betreden. Brandweer Twente heeft gekeken
praktijktrainingen. Pas daarna kan het gebruik van de
naar de mogelijkheden om het gebruik van de ventilator
afstandsbediening worden meegenomen in lesprogramma’s
efficiënter en veiliger te maken en kwam uit bij een
en kan het apparaat in de praktijk toegepast gaan worden.
afstandsbediening voor de aansturing.
34
Mogelijkheden
verantwoordelijk, terwijl de verantwoordelijkheid voor de
De ReCoFan is los mee te nemen en kan bij gebruik worden
inzet feitelijk ligt bij de aanvalsploeg. Met de ReCoFan
bevestigd op een straalpijp, een warmtebeeldcamera of een
kunnen ze die ook nemen. Een punt is ook het lawaai dat
ademluchttoestel. Omdat de elektrische ventilator handzaam
de ventilator maakt, waardoor de communicatie tussen
en compact is, kan deze per compartiment makkelijk worden
‘Het lawaai van de ventilator, maakt de communicatie tussen chauffeur en aanvalsploeg lastig’
verplaatst. Dit zorgt voor een optimale (vaak de kortste) ventilatieroute en maakt het ventileren dynamisch. Doordat de aanvalsploeg met de ReCoFan zelf de controle heeft op het rook- en brandgedrag en hierdoor direct zicht heeft op de effecten van de gekozen inzettechniek (ventileren en
chauffeur en aanvalsploeg lastig is. Bovendien bedient
straalpijpvoering), wordt de inzet nog effectiever en veiliger.
de chauffeur meestal ook al de pomp. Allemaal redenen waarom we hebben gekeken naar verbeteringen. Wij
Erwin van Ritbergen
denken dat de ReCoFan een heel handige innovatie is.” n
“De praktijk leert dat er niet altijd eenduidige afspraken zijn over het bedienen van de ventilator. Vaak is de chauffeur
35
Mythburners
DE PROEF OP DE SOM Organisatie
Veiligheidsregio Utrecht
Categorie Risicobeheersing, incidentbestrijding, techniek, organisatie, maatschappelijke relevantie Status
Lopend traject
Contactpersoon
Rijk van den Dikkenberg, rijk.van.den.dikkenberg@vru.nl
De innovatie
waar zijn maar is dat wel zo? Berusten deze beweringen op
Het concept Mythburners neemt de proef op de som.
feiten?
Mythes worden onderzocht en de resultaten op een aantrekkelijke manier gepresenteerd, in de vorm van een
Uitwerking
aflevering.
Mythburners onderzoekt, duidt, interpreteert en verspreidt op een verantwoorde en gestructureerde manier kennis
‘ Brandweermythes, we nemen aan dat ze waar zijn maar is dat wel zo?’
bedoeld voor de werkvloer van de brandweer. Met de verbinding tussen wetenschap en praktijk is het streven de collega’s in het brandweerveld verder helpen.
Aanleiding ‘Het dragen van ademlucht met een baard is geen goed
Veiligheidsregio Utrecht heeft de eerste mythe
idee.’ ‘Schoorsteenbranden kun je ook blussen met
geadopteerd: ‘Met een bluspak aan zink je als een
zout.’ ‘Een inzet in de buurt van een elektriciteitskabel is
baksteen’. De resultaten van het onderzoek (verricht door
gevaarlijk.’ ‘In een bluspak zink je als een baksteen.’ Dit zijn
de Brandweeracademie samen met brandweermensen
voorbeelden van brandweermythes. We nemen aan dat ze
uit het veld) zijn met een filmpje op een laagdrempelige
36
manier gepresenteerd. Medio juli was de eerste aflevering
Rijk van den Dikkenberg
al meer dan 8.400 keer bekeken. De makers hebben
“Vanuit de Brandweeracademie doen we allerlei
positieve reacties ontvangen en verschillende korpsen
soorten onderzoeken: van rookgaskoeling tot offensieve
hebben het filmpje gebruikt op oefenavonden. Behalve
buiteninzet. Allemaal belangrijk voor de ontwikkeling van
Veiligheidsregio Utrecht en de Brandweeracademie, zijn
de brandweerwetenschap, maar niet alle onderzoeken zijn
ook brandweermensen uit Kennemerland en Twente bij het
gelijk toepasbaar voor brandweermensen in de kazernes.
project betrokken.
Mythburners combineert wetenschap, vakmanschap en innovatie op een toegankelijke en aantrekkelijke
‘ Mythburners combineert wetenschap, vakmanschap en innovatie’
manier. Als onderzoeker en brandweerman ben ik heel enthousiast over Mythburners. De filmpjes die het resultaat van het onderzoek weergeven, zijn goed bruikbaar
Mogelijkheden
voor instructeurs en tijdens oefenavonden. Daarnaast
Mythburners verspreidt op een aantrekkelijke en toegankelij-
geeft Mythburners collega’s in het land een podium om
ke manier kennis.
innovaties uit te dragen die het brandweervak veiliger, gemakkelijker of beter maken.” n
37
Mobile Sensing for Safety
EEN BETROUWBAAR BEELD VAN DE ACTUELE SITUATIE Brandweer Twente
Categorie
Incidentbestrijding, techniek
Status
Pilot
Contactpersoon
Mike Wagenvoort, m.wagenvoort@brandweertwente.nl
A •J
N VAN DER HE
YD
JS
Genom
I
YD
PR
EN
ineerd 2016
INNOVATIE
INNOVATIE
EN
PR
I
Organisatie
JS
•J
AN
VAN DE R
HE
De innovatie Bevelvoerders is er veel aan gelegen op de plaats van
Uitwerking
het incident een betrouwbaar beeld te hebben van de
‘Mobile Sensing for Safety’ (MoSeS) is een
situatie. Mobile Sensing for Safety (MoSeS) zet de meest
samenwerkingsproject tussen Brandweer Twente en
moderne, mobiele technologie in om dat beeld zo helder
Saxion Hogescholen. In eerste instantie zijn het idee en de
mogelijk te krijgen. Op een tablet ziet de bevelvoerder
uitgangspunten onderzocht. Aansluitend is in negen fasen
een plattegrond van de locatie en de actuele positie
‘ MoSeS zal de veiligheid vergroten omdat je op basis van betere informatie betere besluiten kunt nemen’
van zijn manschappen, van de blusleidingen en van de tankautospuit.
Aanleiding De aanleiding is de voortdurende wens naar meer
het onderliggende, technologisch concept omschreven,
veiligheid. MoSeS voorziet hierin door op een manier die
evenals de praktische toepassingen. De situatie ter
praktisch toepasbaar is voor brandweer, gebruik te maken
plekke wordt weergegeven op een tablet. Daarop ziet de
van geavanceerde mobiele technologie.
bevelvoerder alle relevante informatie en kan hij ruimtes
38
markeren. Met behulp van MoSeS heeft de bevelvoerder
bedrijfsleven. De uitdaging zal zijn het maximale te halen
te allen tijde een betrouwbaar beeld van de positie van
uit de beschikbare technologie binnen de beperkingen van
zijn manschappen, van het individuele ademluchtverbruik
het budget.
en van de mogelijke risico’s die zijn manschappen lopen. Deze informatie ondersteunt de bevelvoerder in zijn
Mike Wagenvoort
besluitvorming. Het bijzondere is dat MoSeS werkt in elke
“MoSeS zal de veiligheid vergroten, omdat je op basis
omgeving, ook als er geen netwerk beschikbaar is of geen
van betere informatie betere besluiten kunt nemen.
GPS-ontvangst mogelijk is.
Kunnen communiceren met manschappen, ongeacht de netwerkinfrastructuur ter plekke, is cruciaal. Daarnaast
Mogelijkheden
kunnen zaken als oververhitting, uitputting en andere
De mogelijkheden van MoSeS staan bij de initiatiefnemers
gezondheidsrisico’s met dit systeem eenvoudig worden
niet ter discussie. Als het systeem eenmaal beschikbaar
gesignaleerd en dus voorkomen. Met MoSeS kan de
is zal de vraag groot zijn, is de overtuiging van zowel
brandweer veiliger en efficiënter werken. Daarom zien wij
Brandweer Twente, de betrokken onderzoekers van
het als een innovatie met veel potentie.” n
Saxion Hogescholen als de partners uit het onderwijs en
39
Mobiele spoelboog
VOERTUIGEN MAKKELIJK EN SNEL AFSPOELEN Organisatie
Brandweer Gilze
Categorie
Risicobeheersing, techniek
Status
Prototype
Contactpersoon
Jan-Willem van den Heuvel, jwheuvel@firedefender.nl
De innovatie
voorkoming van hittestuwing. Hoewel er al flinke stappen
De mobiele spoelboog is een slim en simpel op te bouwen
zijn gezet, blijft de brandweer zoeken naar verbeteringen
systeem om voertuigen makkelijk en snel te kunnen
op het gebied van arbeidshygiëne. In tegenstelling
afspoelen na incidenten waarbij schadelijke stoffen op de
bijvoorbeeld tot de brandweerpakken (die na een incident
voertuigen terecht zijn gekomen.
worden gewassen en netjes schoon teruggaan in de kast), staan voertuigen regelmatig vuil in de kazerne. Meestal
‘ Het zou prachtig zijn als de mobiele spoelboog landelijk kan worden ingezet bij grote incidenten’
worden ze pas na enige tijd gereinigd. Uit onderzoek is ook gebleken dat de verspreiding van onder meer asbest en andere gevaarlijke deeltjes, het
Aanleiding
grootst is in de periode dat de hulpdiensten vertrekken van
In het kader van arbeidshygiëne en persoonlijke
de plaats van het incident. Zo ontstond de gedachte een
beschermingsmiddelen is de brandweer goed op weg.
systeem te ontwikkelen waarmee alle soorten voertuigen
De aandacht ging de afgelopen jaren onder meer uit
snel en op de plaats van het incident kunnen worden
naar adembescherming en beschermende kleding ter
gereinigd. Een soort wasstraat, maar dan simpeler.
40
Het resultaat van het denkproces is de mobiele spoelboog.
Jan-Willem van den Heuvel
Een compact systeem dat geschikt is om alle vier zijden van
“Arbeidshygiëne is een actueel onderwerp bij de
een voertuig na een grote (asbest)brand of een chemisch
brandweer. Het is uitgebreid besproken binnen de
incident te kunnen afspoelen. Met als gevolg dat minder
programmaraden Incidentbestrijding en Mens en
vervuiling wordt meegenomen naar de kazerne.
Bedrijfsvoering en de Vakgroep Arbeidsveiligheid heeft een stappenplan opgesteld voor de komende jaren. Bovendien
Uitwerking
is vanuit het Instituut Fysieke Veiligheid wetenschappelijk
Het systeem is volledig gebouwd naar de inzichten die zijn
onderzoek opgestart. Het geeft aan dat er een hoop
opgedaan in praktijk en in overleg met specialisten van
gebeurt op dit gebied. Net als andere korpsen hebben
de Veiligheidsregio Haaglanden. De bedoeling is op korte
we als Brandweer Gilze gekeken naar wat we zélf voor
termijn met het eerste model te gaan proefdraaien.
oplossingen kunnen aandragen als het gaat om schoon werken. De mobiele spoelboog is daar het concrete
Mogelijkheden
resultaat van. Een simpel systeem, maar heel praktisch.
Als de pilot verloopt zoals wordt gehoopt, is de brandweer
Het zou prachtig zijn als het over een tijdje landelijk kan
met ingang van begin 2017 een waardevol mobiel
worden ingezet bij grote incidenten.” n
reinigingssysteem rijker.
41
Handreiking Schoner werken bij brand
EEN CULTUURVERANDERING: SAMEN GEZONDER OUD WORDEN Organisatie
Brandweer Nederland / vakgroep Arbeidsveiligheid
Categorie
Incidentbestrijding, techniek, organisatie, maatschappelijke relevantie
Status
Geïmplementeerd
Contactpersoon
Clemens Kamp, clemens.kamp@brandweermwb.nl
De innovatie
werken. De brandweer onderkent het probleem en heeft
‘Schoon werken bij brand’ is een handreiking voor
de handreiking ‘Schoon werken bij brand’ opgesteld.
brandweermedewerkers om bij brand schoner te werken. De
Medewerkers van diverse veiligheidsregio’s en van het
handreiking is een aanzet tot een cultuurverandering op het
Kenniscentrum Arbeidsveiligheid IFV werken hieraan mee.
gebied van veilig en gezond werken.
Uitwerking
‘ Het zou prachtig zijn als de mobiele spoelboog landelijk kan worden ingezet bij grote incidenten’
De handreiking bevat maatregelen die ander gedrag en een bewustzijnsproces als het gaat om schoner werken stimuleren. De handreiking is deels gebaseerd op een door de werkvloer ontwikkelde set ‘best practices’. Deze zijn zodanig in
Aanleiding
een model gegoten dat alle veiligheidsregio’s er op een eigen
Uit onderzoek blijkt dat brandweermedewerkers gezond-
manier invulling aan kunnen geven. ‘Schoon werken bij
heidsschade kunnen oplopen als gevolg van directe en
brand’ focust niet alleen op schoner werken tijdens incident-
indirecte blootstelling aan gevaarlijke stoffen in rook en roet.
bestrijding, maar ook tijdens het realistisch oefenen, tijdens
Dit heeft geleid tot toegenomen aandacht voor gezond(er)
brandonderzoek en tijdens het reinigen van persoonlijke
42
Schoon werken bij brand Een landelijke handreiking om voor, tijdens en na brand schoner te werken
beschermingsmiddelen. Om meer aandacht voor de handrei-
heidsregio’s hebben ook hun eigen innovaties. ‘Van elkaar
king te generen, is een ludieke film gemaakt: ‘Willy en Geert
leren’ is een belangrijk item, waarbij iedereen zich moet reali-
gaan schoner werken’. Daarnaast zijn een presentatie en
seren dat er altijd meerdere wegen zijn die naar Rome leiden.
flyer beschikbaar. Sinds het voorjaar van 2016 zit de handreiking in de imple-
Clemens Kamp
mentatiefase. Een fase waarin de bestaande ‘best practices’
“Gezondheid is een groot goed en deze handreiking draagt
in de regio’s op hun ‘houdbaarheid’ worden getoetst. De
bij aan meer structurele aandacht hiervoor. Initiatief, ruimte
ervaring die wordt opgedaan en onderzoek naar de effectivi-
geven en samenwerken zijn de sleutelwoorden. Het is
teit van de ‘best practices’ vormen de basis voor ‘good prac-
fantastisch om te zien hoe dit kan leiden tot bewustwording
tices’. Daarnaast vormen her en der in het land uitgevoerde
en verandering. De handreiking heeft uiteraard geleid tot
‘proeftuintjes’ voor input.
nieuwe vragen maar dat is alleen maar mooi. Daarmee verbreden we de aanvliegroute. Een element dat ik zeker
Mogelijkheden
ook wil benoemen, is geduld. Het kost tijd om fatsoenlijk
‘Schoon werken bij brand’ is niet het enige initiatief dat is
onderzoek te doen en veranderingen door te voeren. Maar
genomen op het gebied van schoner werken. Veel veilig-
het doel is duidelijk: samen gezonder oud worden!” n
43
Risico Analyse Monitor
GEBOUWGEBONDEN RISICO’S HELDER IN KAART Organisatie
Veiligheidsregio Noord- en Oost-Gelderland
Categorie Risicobeheersing, incidentbestrijding, techniek, organisatie, maatschappelijke relevantie
Pilot
Contactpersoon
Johan Seij, j.seij@vnog.nl
A •J
N VAN DER HE
YD
JS
Genom
INNOVATIE
ineerd 2016
I
YD
PR
EN
INNOVATIE
EN
PR
I
Status
JS
•J
AN
VAN DE R
HE
De innovatie
Aanleiding
De Risico Analyse Monitor (RAM) is een model om
Bij deze innovatie draait het om risicogerichte brandpreven-
gebouwgebonden risico’s helder in kaart te brengen. Het
tie. Een terrein waarop nog veel verbetering mogelijk is.
‘ Zowel de risicobeheerser als de gebruiker van het gebouw krijgt in beeld wat de risico’s zijn bij een brand’
Uitwerking Door de RAM samen in te vullen, wordt veel informatie in kaart gebracht én gedeeld. Zowel de risicobeheerser als de gebruiker van het gebouw krijgt in beeld wat de risico’s
is een vragenlijst die bij voorkeur samen met de eigenaar
zijn bij een brand. Als vanzelf komt ook nuttige informatie
en de gebruiker wordt ingevuld. Zo ontstaat een goed
boven tafel voor de hulpdiensten.
beeld van wat een acceptabel ‘restrisico’ is. De RAM is een onderdeel van de Module Risicobenadering die is
De RAM kent vijf meetpunten: het ruimtelijk profiel, de
ontwikkeld door de werkgroep ‘Veiligheid in de zorg’ van
mogelijkheden van veilige ontvluchting en toetreding, de
de Veiligheidsregio Noord- en Oost-Gelderland.
beheersbaarheid van een incident, de bestrijdbaarheid van een incident en het gedrag en de houding van mensen. Na
44
het invullen verschijnt een totaalplaatje op het scherm dat
verkennende gesprekken met medewerkers van diverse
lijkt op een spinnenweb. De afbeelding maakt gebruikers van
regio’s leverden tot dusver enthousiaste reacties op. Over
een gebouw in één oogopslag duidelijk waar de knelpunten
de meerwaarde bestaat geen discussie.
zitten. Een professioneel risicobeheerser als de brandweer kan op basis daarvan gericht adviseren. De bedoeling is
Johan Seij
te gaan werken met een gebruiksvriendelijke app die is
“Met de RAM maak je gebruikers in één klap bewust
gerelateerd aan het spreadsheet-programma Excel. Met een
van de risico’s. Omdat de risico’s visueel in kaart worden
proefapp worden momenteel testen uitgevoerd.
gebracht, kunnen we echt advies op maat geven. Dat maakt het heel concreet en dat is ook de kracht van deze
Mogelijkheden
benadering. Je kunt bijvoorbeeld concreet bespreken
Een eenduidige werkwijze bij het in kaart brengen van
hoeveel medewerkers er ’s nachts in een gebouw aanwezig
de risico’s van gebouwen verdient altijd de voorkeur
zijn en wat de impact is van dat aantal als er brand
boven verschillende manieren. Bovendien levert de RAM
uitbreekt. Kunnen bewoners bijvoorbeeld zelf het pand
een complete analyse op van zowel bouwkundige,
verlaten en wat kun je al doen als de brandweer nog
installatietechnische als organisatorische aspecten. Alle
aanrijdend is? De RAM geeft houvast.” n
45
Robotica, de volgende stap naar veiligere repressie
INZETRISICO’S BEPERKEN MET ONBEMANDE SYSTEMEN Organisatie
Brandweer Amsterdam-Amstelland
Categorie Risicobeheersing, incidentbestrijding, techniek, organisatie, maatschappelijke relevantie Status
Pilot
Contactpersoon
Peter Butter, p.butter@brandweeraa.nl
De innovatie
ze zich in Amsterdam nog goed de brand op 22 februari
Een onderzoek, waarvoor twee jaar is uitgetrokken, naar
2011 in een loods van chemiebedrijf Diergaarde Chemical
de toepasbaarheid van onbemande systemen (robots) bij
Storage in het Westelijk Havengebied. Een incident dat voor
complexe, gevaarlijke inzetten.
langdurige overlast zorgde in Zaanstad.
‘ We verkennen ook de grenzen van robotinzet’
Het doel van het Robotica-onderzoek is het in kaart brengen van de mogelijkheden en onmogelijkheden
Aanleiding
(kansen en beperkingen) van het inzetten van onbemande
De maatschappij verandert en als brandweer moeten we
systemen bij grote en complexe incidenten, zoals
mee veranderen. Neem de omvang en complexiteit van veel
parkeergaragebranden, incidenten in tunnels en bij
moderne gebouwen waarin steeds vaker gebruiksdoelen
industriële complexen. In het bijzonder wordt gekeken naar
worden gecombineerd. Woningen en winkels bijvoorbeeld
de mogelijkheden om de veiligheid van eigen mensen te
met daaronder meestal nog een parkeergarage. De
vergroten, naar de mogelijkheden voor risicoreductie en
veranderende tijd heeft gevolgen voor de inzetbaarheid van
reductie van omgevingsschade.
de brandweer. Zeker als een incident escaleert. Zo herinneren
46
Uitwerking
Mogelijkheden
Na uitgebreid vooronderzoek is in april 2016 het
Met de robot zal twee jaar ervaring worden opgedaan. De
robotsysteem SCARAB van de firma Tec Dron aangeschaft.
bedoeling is ook de grenzen van robotinzet te verkennen.
Een eenvoudig systeem dat met tal van hulpstukken
Uiteindelijk zal er een ‘inzetleidraad’ worden geformuleerd
kan worden uitgerust, zoals een camera, water- en
voor onbemand optreden. De eerste winst van het project
schuimmonitoren, ventilatoren, lier, brancarddrager en
is dat de buitenwereld ziet dat het de brandweer menens is
trekhaak. Dankzij de open architectuur kunnen gemakkelijk
met het zetten van stappen richting een veiliger repressie.
aanpassingen worden gedaan aan de robuuste robot met
Peter Butter
beperkte afmetingen.
“Het inzetten van mensen bij een incident moet veilig blijven. Als voorbereiding op de pilot met de SCARAB werd een
We hebben echter steeds vaker te maken met de afweging
minisymposium Robotica gehouden, samen met twee
tussen kunnen en willen. Het niet kunnen optreden vanwege
Technische Universiteiten, defensie, politie en leveranciers.
de grote risico’s, terwijl het maatschappelijk belang er wel
Centraal stond de vraag welke ontwikkelingen de komende
om vraagt. In dat soort gevallen zouden in de toekomst
jaren te verwachten zijn.
onbemande systemen ingezet moeten kunnen worden.” n
47
Wash6
DE NIEUWE MANIER VAN WASSEN Organisatie
Veiligheidsregio Kennemerland
Categorie
Risicobeheersing, techniek, organisatie
Status
Geïmplementeerd
Contactpersoon
Arie van Roon, avanroon@vrk.mnl
De innovatie
in aanraking kwam met water. De cilinders die meegingen
De Wash6 is een nieuw type machine voor het
in de wasmachine moesten minimaal nog 70 bar vol
wassen van persoonsbeschermende middelen, zoals
zijn anders zou tijdens het wasproces het elektronische
ademluchttoestellen, cilinders en maskers.
alarm van het toestel afgaan. Het team Persoonlijke Beschermingsmiddelen vond dit geen efficiënte manier
Aanleiding
van werken. De werkwijze sloot bovendien niet aan bij de
Veiligheidsregio Kennemerland streeft naar constante
voorschriften vanuit de arbeidshygiëne. Daarin wordt gesteld
vernieuwing en innovatie, onder meer op het gebied
dat mensen zo min mogelijk in aanraking moeten komen
van arbeidshygiëne. In het kader daarvan is onlangs een
met vervuilde materialen. Er is gekeken naar een betere
nieuwe regionale ademluchtwerkplaats opgeleverd. In deze
oplossing en dat is de Wash6 geworden.
werkplaats worden alle persoonsbeschermende middelen
Uitwerking
schoongemaakt en getest.
De Wash6 is ontwikkeld in samenspraak met Dräger Tot voor kort moesten de toestellen in wasmachines staand
Nederland, een bedrijf dat wereldwijd actief is op het
en onder druk worden gewassen zodat de elektronica niet
gebied van veiligheidstechniek. De machine is gemaakt
48
door Harstra Instruments in Zeewolde. Bij de Wash6
Mogelijkheden
hoeft er geen cilinder meer mee in de wasmachine. De
Het project loopt nog te kort om vergaande conclusies
toestellen worden in de wasmachine aangesloten op
te trekken. Opvallend is wel dat fabrikant Harstra
een overdruksysteem (slang met koppeling) met 70 bar
al offerteaanvragen heeft ontvangen van andere
voordruk, waardoor ze wel onder druk staan maar er geen
veiligheidsregio’s en zelfs vanuit Australië.
cilinder nodig is. Hierdoor zijn minder handelingen nodig en komt de medewerker minder in aanraking met vervuild
Arie van Roon
materiaal.
“We zijn heel enthousiast. In het hele proces worden de
De toestellen worden beter gewassen (er zit immers geen
toestellen nu al op de plek van het incident gedemonteerd
cilinder op het schild en in liggende stand). De ruimte
en afgespoten. De toestelschilden worden los van de
die wordt bespaard, is benut door het aanbrengen van
cilinders aangeleverd en dat zorgt voor meer efficiëntie
een extra sproeibalk. In de Wash6 kunnen zes toestellen
in de werkplaats. Daar hoeven medewerkers ook minder
tegelijk worden gewassen, tegen vier in de oude machine.
schroefbewegingen te maken waardoor de kans op RSI-
Sinds 1 mei is de Wash6 in bedrijf in de nieuwe regionale
klachten kleiner is. Laat andere regio’s maar naar de Wash6
ademluchtwerkplaats.
komen kijken. Zien is geloven.” n
49
COLOFON Brandweer Nederland Kemperbergerweg 783 Postbus 7010 6801 HA Arnhem t (026) 355 24 55 f (026) 351 50 51 innovatiemoed@brandweernederland.nl www.brandweernederland.nl
Illustratie voorzijde
Winnaar 2015, RedSuit van Brandweer Twente
Redactie
Bureau Brandweer Nederland
Tekst
Daan Appels, Appels Communicatie
Drukwerk
MediaCenter Rotterdam
Vormgeving
OudZuid Ontwerp mediavormgevers
Š Brandweer Nederland, september 2016
50