Vannkraft by Brødrene Dahl

Vasskraft FrĂĽ rist til turbin

Frå rist til turbin

Innhald Prinsippskisse vasskraft, varegrind/konus .........................2 Ventilar ............................................................................................3 Tilløpsrør, boltar, luf .....................................................................4 Stålrør, duktile rør ........................................................................5 Glassfiberrør/GRP........................................................................7 Plastrør, PE-rør, turbinar, rør i fundamentforankring, skøytekoplingar ...........................................................................9 Tilpassingsstykke, hovudstengeventilar,spjeldventilar, kuleventilar, ventilar til kjølekretsar/omløp......................... 10 Turbinar.......................................................................................... 11

Klammer ....................................................................................... 12 Kjøleanlegg for generator, hydraulikkaggregat ................. 13 Nåleventil, energidrepar, forbisleppingsventil .................. 14 Rørgater........................................................................................ 15 Nyttig informasjon..................................................................... 16 Minstevassføring, grindrenskar ............................................ 19 Helse, miljø og tryggleik, mottakskontroll, verktøy ........ 20 Sikring/skilting............................................................................ 21 Kontaktpersonar ....................................................................... 22 Frå kompetanseperson ........................................................... 23

Prinsippskisse vasskraft 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.

Rist Konus vassinntak Spyleventil/luke Stengeventil Flensrør med ekspansjonsboksar, mannlokk, lyfteøyre og salplater Boltar, mutterar og skiver Lufting/Vakuumventil Tilløpsrør Bend inn til turbin Rør i fundamentforankring Skøytekopling Tilpasningsstykke PZ/PF mellom ventil og turbinhus Hovedstengeventil med hydraulisk pådrag og fallodd Kuleventilar/spjeldventilar til kjølekrets på generator/turbin Turbin Nåleventil energidrepar/ Forbisleppingsventil

Varegrind/Konus

Utforminga av inntaket er viktig for kraftverket sin funksjonstryggleik. Eit dårlig forma ut-inntak kan medføre stort produksjonstap (auka falltap, attetting osv.). Det kan ofte vere ein fordel å kontakte konsulent i samband med utforminga av inntaket. Plasseringa av inntaket vil ofte vere bestemt av topografien. Inntaket kan plasserast ved eit vatn, ein kulp eller i sjølve elveleiet der ein etablerer eit basseng framfor inntaket. I forkant av inntakskonus må ein montere ei rist/ varegrind som hindrar større gjenstandar som greiner, kvist og stein i å komme inn i vassvegen slik at ein unngår skade på rørgate og turbin. Varegrind må plasserast med tilstrekkeleg dykking i forhold til vasspegelen i inntaksbassenget for å unngå isproblem. Rista blir plassert slik at ho gir minst muleg falltap.

Lysopninga mellom grindestavane skal ikkje vere større enn at varegrinda held tilbake gjenstandar som kan kile seg fast i turbinen når leieapparatet står i ca. 80 prosent open stilling. For små kraftverk vel ein gjerne ristareal som gir ein brutto vassfart på 0,3-0,5 m/s.

Med atterhald om trykkfeil og endringar i produktspesifikasjonar.

dahl.no

Ventilar/stengeorgan/tappeorgan Oppgåva til ventilen er å stenge av vegen for vasstrøyming. Alt avhengig av dimensjonar, belastningar, funksjons- og tryggingskrav. Prisen blir vald i høve til den mest føremålstenlege ventiltypen til sitt føremål. Dersom kraftverket har ei lengre rørgate, kan det vere føremålstenleg å ha ventil på to (2) stader langs tilløpsrøret, i tillegg evt. ein utspylingsventil i samband med reingjering av dam.

Ventil/luke i øvre enden av tilløpsrøret 4

Ein slik ventil er ofte utstyrt med rørbrotsutløysar for automatisk lukking, og kan ha følgjande føremål:

Spjeldventil – fallhøgd inntil ca. 400 m. Kuleventil – fallhøgd over 400 m. Ventilen er ofte utstyrt med eit oljehydraulisk manøvreringspådrag. Ventilen blir opna med oljetrykk, “heng” i open stilling på oljetrykket under drift, og blir ofte lukka ved hjelp av fallodd. Ventilar som kjem inn under tryggleiksforskrifta sitt virkeområde, skal dimensjonert i samsvar med krav gitt i forskrifta. Ventilar som kjem inn under dette, er dei som har brotkonsekvensar som inneber fare for menneske, miljø og eigedom, og desse skal ha klassifisering i høve til konsekvensane. I samband med ventilmontering bør det nyttast innbyggingsstykke (PZ, PF …) slik at evt. service på ventil kan utførast på ein tilfredsstillande måte.

Avstenging av vassveg ved inspeksjonar og reparasjonar på rørgata. Nødavstenging av vassveg ved for stor vassføring i røret som følgje av eit rørbrot.

Spyleventil/luke

Ventil for reingjering av dam og evt. servicar på inntaksarrangement og ventil. Her kan det nyttast ein skyvespjeldventil som har stort areal og fritt gjennomløp.

Massiv glideluke

Frå rist til turbin

Tilløpsrør

-med eller utan lenser med ekspansjonsboksar, mannlok, lyfteøyre og salplater

Boltar, mutterar og skiver 6

For å inspisere rørgata innvendig kan det vere smart å installere t-rør med mannlok. Ved større dimensjonar er det mest vanleg å sveise inn mannlok. Røra kan leggjast frittliggjande i dagen, bli gravne ned, eller ein kombinasjon av begge delar. For begge leggjemetodane blir det i prinsippet stilt same krav for dimensjonering for innvendig vasstrykk. Frittliggjande rør er lett tilgjengelege for inspeksjon og vedlikehald, medan nedgravne rør er vanskeleg tilgjengelege på utsida. For mindre rørdiameter der ein ikkje kan gå eller krype gjennom røret, bør det med jamne mellomrom langs rørgata tilordnast høve for tilgang til innvendig inspeksjon av røret. Valet av leggjemetode blir i størst grad avgjort av lokale forhold og trykk på rørgata. Frittliggjande rør krev fundament og forankring direkte på fjell for å ta opp krefter frå røret. Det er viktig å vere merksam på at duktile rør i denne samanheng treng tettare forankring enn stålrør som har høgare flytegrense, strekkfastleik og brotstyrke. Stålrør kan påsveisast glideplater (“salplater”) i rustfritt stål som er fordelaktig ved legging i betongsalar. Ved montasje i særleg bratt terreng kan det vere føremålstenleg at røra er påsveiste lyfteøyre. Ekspansjonsboksar som tar opp aksiale temperaturrørsler, blir gjerne monterte ved lengre rørstrekk.

Flensesambindingar PN10, PN16 og PN25 skal etter ISO vere sekskantskruar og mutterar i stål, fastleiksklasse 4.6 etter NS ISO 4014/4016. Fastleiksklasse 4.6 oppgir at skruane har ein strekkfastleik på min. 400 N/mm² og ei flytegrense på min. (4.6) – 240 N/mm². Sekskantskruar av stål, fastleiksklasse 4.6, vi kallar det vanlegvis for “handelskvalitet”, og til desse skruane blir det normalt brukt mutterar av stål, fastleiksklasse 4 etter NS ISO 4032/4034. Skruar og boltar skal vere varmforsinka. Ved samankopling skal det bli nytta varmgalvaniserte skiver DIN 125 under skruehovud og mutter. Boltekvaliteten blir bestemt når overflata til flensen i samsvar til EN1092 er gitt. Dette er avhengig av tiltrekkingsmomentet på pakningen, enten det er o-ring, klingersil eller anna tettingsmateriale.

Lufting / vakuumventil 7

I oppstraumsenden av eit tilløpsrør må det tilordnast eit lufterør eller ein lufteventil for å sikre inn- og utlufting ved høvesvis tømming og vassfylling av tilløpsrøret.

Montering av frittliggjande rør krev i større grad kjennskap til grunnforholda på staden og stiller krav til detaljprosjektering og utføring på anlegg.

Vakuumventil.

dahl.no

Legganvisning

isning

Legganv

Duktile støypejarnsrør

for duktile rør med strekkfast skjøt, BLS

med tile rør ZMU for duk sement, utvendig

ons-

sj alla Inst dning ffe veile ® -stikkmu N r TYTO delse bin for

www.dahl.no

Stø

rør

s jern

Sjå brosjyrar på: www.dahl.no

Duktile støypejarnsrør er ofte eit alternativ til stålrør. Dei finst i 6–7 m lengder. Dimensjon frå ND 100–2000. Trykk opptil 100 bar avhengig av dimensjon. Overflatebehandling som stålrør, sjå førre avsnitt. Sjå også eige VMT-konsept om “Duktile rør og delar” for meir info.

stålrør

Stålrør kan bli nytta ved alle vasstrykk, men primært ved høgare vasstrykk og større dimensjonar. Dei blir produserte i 6–18 m lengder. Kvart rør er trykkprøvd og identifiserbart, og finst i dimensjonar frå ND 100 og uavgrensa oppover. Dei vanlegaste overflatebehandlingane er polyethylen, polypropylen, epoxymålingar eller sement. Dei kan også bli gitt ekstra utvendig mekanisk vern med fiberarmert sement ved gjenbruk av stadleg masse ved nedgraving.

Stålkvalitet S 235 JOG3 S 235 J2G3 S 355 JOG3 S 355 J2G3

Flytegrense (ReH) N/mm2 235 235 355 355

Strekkfastleik (Rm) N/mm2

Produktområde DN 600 - 1000.

Produktområde DN 80 - 500.

Forlenging Skårslag min (A5) min % 27 Joule (på langs tvers tvers av sveis)

350-480 350-480 500-650 500-650

25 25 21 21

23 23 19 19

ved 00 C ved -200 C ved 00 C ved -200 C

▪ Tettleikstest og/eller trykktest blir gjort av kvart einaste rør umiddelbart etter produksjon

▪ Mekaniske og kjemiske testar blir gjort av kvar einaste Charge

▪ Norconsult har i sine retningslinjer for vasskraftutstyr

identiske krav til testing og toleransar som er givne att i DIN 1626 (1628)

▪ Obligatorisk verkssertifikat (EN10204/ 3.1B) som inneheld alle testverdiar – så vel kjemiske som mekaniske for dei aktuelle røra

Frå rist til turbin

Duktile støypejarnsrør/seigjarnsrør

Ulike muffeskøytar/støypejarnsrør

Den spesielle legeringa gir røret unike eigenskapar, høg fleksibilitet og styrke. Trykkområde opptil 100 bar. Dimensjon frå DN80-DN2000. Utvendig overflatebehandling kan utførast i mange variantar.

Standard

Standard Vi

Universal Standard Vi

Universal Standard Ve Duktile støypejarnsrør gir ein veldig fleksibel og sikker installasjon. Øynan kraftverk.

Rørgater utan trafikklast/vasskraftanlegg Vasskraftanlegg Duktile rør har gode mekaniske eigenskapar og høg tryggingsfaktor, Sf = 3,0 når det gjeld brot. For rørgater i vasskraftanlegg i jomfrueleg mark og utan trafikklast kan kravet til grøftemasse reduserast. Dette gjeld både for fundament, grøftemasse, overdekning og komprimering. Morenemasse på staden med maksimal steinstorleik på 60 mm er godt tenleg til bruk både i fundamentet og som omfyllingsmasse. Fundament, type grøft. Minimum djupn på grøftebotn Utgrave: 150 - 200 mm Sprengt: 300 mm Grøftebotnen skal vere slik at røra ikkje ligg direkte på store steinar eller oppstikkande fjellparti. Dette er avgjerande for levetida til rørleidninga.

Tyton.

TIS-K

”Typisk grøftesnitt duktile rør” Overdekking blir vurdert i kvart enkelt tilfelle.

PAM LOCK

NOVO SIT

dahl.no

Glassfiberrør/GRP

Glasfiberrør er eit konkurransedyktig alternativ til stålrør og duktile rør for trykk opp til 32 bar (ca. 320 meter). Røra blir levert som standard i 6 og 12 meter lengd, andre lengder på førespurnad.

Alt er nemningar på ein herdeplast som har fått si endelege form med kryssbunden molekylær i eit tredimensjonalt nettverk.

Dale kraftverk.

GRP-materialet (Glassfibre Reinforced Plastic eller Polyester), vart utvikla rett før siste verdskrig i USA. Det kom til Europa i slutten av 40-åra og til Noreg i 1953. Vart brukt frå starten av til mellom anna rør innan den kjemiske industrien pga. dei gode korrosjonseigenskapane til materialet. I Noreg starta produksjonen av rør midt på 60-talet, og dei eldste røra i den norske VMT-marknaden er i dag meir enn 40 år. GRP får stadig større bruk pga. materialet sin styrke og låge vekt kombinert med å vere korrosjonsfritt. Første båt, ein mindre jolle, produsert i GRP i Noreg var i 1955, og ein kjenner jo dagens utvikling med stadig større båtar i GRP, både sivilt og militært. Nye Airbus A380 består av ein god del GRP og andre komposittar, ca. 15 prosent. Vi skal derimot konsentrere oss vidare om GRP som rørmateriale.

GRP kan derfor i motsetning til termoplaster som PE, PVC, PP etc. som har ein ubunden molekylstruktur, ikkje blir omforma etter at det har fått si endelege form. GRP blir hovudsakleg oppbygd av polyester og blir armert med glasfiber. Kompositten inneheld også ofte fyllstoff som m.a. sand, og kan med variasjon i råvarene bli komponert ut frå dei eigenskapane ein ønskjer. Innafor polyester finst det mange forskjellige typar, men dei mest vanlege for rør til vatn og avløp er ein variant av ortoftalsyrepolyester eller nokre gonger isoftalsyrepolyester og tereftalsyrepolyester.

GRP er ein av mange nemningar som blir nytta på materialet. Andre kan vere:

GUP

Glassfiberarmert Umetta Polyester (tidlegare nytta i Noreg).

GAP/AP

Glassfiber Armert Polyester/Armert Polyester (mykje nytta i Sverige).

Innanfor rør til industrien blir det nytta også vinylestarar og epoxy. Glasfiber finst også i fleire variantar, mest brukt er E-fiber, men også noko ECR-fiber (kjemisk resistent). Glasfiberen har på same måte som armeringsjarn ei overflatebehandling (sizing) for at ho skal få betre vedheft til polyesteren.

GRVe

Glassfibre Reinforced Vinylester.

GRE

Glassfibre Reinforced Epoxy.

Frå rist til turbin

GRP-rør er korrosjonsfrie med lite falltap også over tid. Røra har lett vekt og er enkle å handtere.

Kombinasjonen av mengd og type glassfiber gir forskjellige eigenskaper som vist i skissa nedanfor.

For GRP-rør er materiala som blir nytta, noko avhengig av produksjonsmetoden som blir nytta, og dei mest brukte er:

Mengd og type glassfiber: - typisk strekkstyrke (avhengig av blanding).

Kontinuerleg vikleprosess (Flowtite): ▪ Avansert kjerne - utvendig påføring av polyester.

▪ Høg produksjonskapasitet, rør med høg trykkapasitet.

▪ Mest brukt til vatn, avløp og kraftverk. Sentrifugal støyping (Hobas og C-Tech): ▪ Roterande form, materiala blir påførte innvendig.

▪ Kutta glassfiber, sand og/eller kalsium karbonat, polyester.

▪ Rask ombygging av dimensjon, rør med avgrensa trykkapasitet.

▪ Først og fremst brukt til avløp og avgrensa trykk.

Kryssvikling (Sarplast, Ameron): ▪ Roterande kjerne. ▪ Utvendig materialpåføring. ▪ Kontinuerleg glassfiber, polyester. ▪ Industri, shipping, olje og gass, stor aksialstyrke.

Strekstyrke, Mpa

materiell.

▪ Kontinuerlig og kutta glassfiber, sand og

Kontinuerleg glassfiber, einsretta

Kutta glassfiber

Glass, % i vekt

dahl.no

Plastrør/PE

Rør i fundamentforankring 10

Dette er flenserør som blir produsert i svart epoxybehandla stål, syrefast (316L). Rundt røret er det ein murkrage som blir innstøypt slik at ein får forankra tilstrekkeleg. I botnen av rør skal det monterast rørstuss med ventil for å ha ei moglegheit for nedtapping av rørgata. Øvst på røret kan ein gå inn med andre ventilar for muleg uttak av vatn til drikkevatn/ kjølekrets osv. Når ein har 2 turbinar, kan ein til dømes montere bukserør.

Blir nytta for små dimensjonar ved mindre vassdragsanlegg i brotkonsekvensklasse 1. Finst i 6–18 m lengder, evt. 500m som slep. Sjå eige VMT-konsept om “PE- rør og delar”. Det blir ofte levert rør av PE til vasskraft. Spesielt ser vi ein auke i dimensjonane frå 630 mm og oppover. PE blir produsert i Noreg opptil Ø2000 mm. PE-rør kan brukast opptil relativt høge trykk. Dette er avhengig av dimensjonen som skal brukast. Det som er viktig å vite, er at PE har utvendig diameter og at innvendig diameter varierer stort med trykklassen. Det er mest vanleg å bruke PE-rør på toppen av traseen som skal leggjast der det er låge trykk. Legging av PE-rør til vasskraftanlegg krev solid fundament og sikker forankring i bratt terreng. Når det gjeld fundament, er det viktig at dette består av god friksjonsmasse for at røret skal ligge stødig og for å unngå setningar. Røret kan leggjast ned i stadleg masse der den er eigna. Det kan også leggjast direkte på terrenget, men røret bør tildekkjast for å beskytte røret. Då PE-materialet har stor varmeutviding ved soloppvarming, er det også ein fordel at det er tildekt. Der dette ikkje er muleg på grunn av bratte skråningar, må røret forankrast. Avstanden på forankringspunkt og type forankring må vurderast frå anlegg til anlegg. Kraftige klammer rundt røret som blir flesta i vaierar og bora inn i fjellet, er ofte brukt. Det er viktig at klammene er avrunda i kantane slik at dei ikkje skader røroverflata under og etter installasjon. Der røra blir lagde i fjellskrentar, er det viktig å beskytte undersida av røret mot slitasje frå skarpe fjellkantar. Dette kan gjerast på forskjellige måtar, og skåler av PE-rør kan vere ei god løysing. Polyetylen-materialet er eit fleksibelt materiale og kan leggjast med ein bøyeradius på 30 gonger ytre diameter under installasjon og 60 gonger ytre diameter ved ferdig installert anlegg.

Skøytekopling

Her bruker vi fleksible koplingar som er fleksible med tanke på diameter, trykkstøyt, vinkelavvik og ovale rør. Enkel og fleksibel montasje. Desse tar også opp aksiale bevegelsar. Finst normalt opptil Ø2000. Trykklasse 0,5-100 bar. Her må ein sjekke krava til tryggingsklasse med tanke på brotkonsekvensklassifisering i NVE.

PE-rør som turbinleidning gir eit strekkfast rørsystem som er fleksibelt både ved installasjon og bruk. NVE stiller særskilde krav til tryggingsfaktoren på PE-rør, i brotkonsekvensklasse 2 over bakken ikkje brukt installasjon.

Bend inn til turbin

I enden på tilløpsrøret før ein går inn på turbinen, blir det ofte montert eit bend slik at ein får innløpsrøret i horisontal stilling. Dette for at montering av turbin og maskinutrustning skal stå 100 prosent i horisontal stilling. Byrkjelo kraftverk.

Egge kraftverk.

Frå rist til turbin

Tilpassingsstykke PZ/ PF mellom ventil og turbinhus 12

I samband med ventilar og flenserør blir det brukt PZ/ PF-stykke som gjer det enklere å montere/demontere ventilar osv. Dette er justerbare flenserør som gjer at ein kan enkelt drive service på utstyr som er innspent mellom to flensar.

Hovedstengeventil framfor turbin 



Ein slik ventil blir stengd når turbinen står, og kan ha følgjande formål. Unngå ståande trykk på leieapparat ved store fallhøgder for å hindre at lekkasjevatn frå leieapparatet skader turbinen. Lekkasjevatnet kan vere tilstrekkeleg til at turbinen blir halden i rotasjon. Alle ventilar blir dimensjonerte etter systemet dei skal stå i. Serieframstilte ventilar er ikkje alltid sterke nok til å stenge ved full belastning som ein har ved vasskraftanlegg. For at ventilen skal kunne opne, må eventuell by-pass eller pådrag vere spesialkonstruert. NVE har også her spesielle krav med tanke på tryggleik. Turbinventilar kan produserast i veldig mange sortar med tanke på systemet dei skal stå i. Partikkelinnhaldet i elva fortel litt om kva kvalitet ein skal ha på tetting og sete i forhold til ønskt levetid. Nokre ventilar har integrert by-pass som forenklar montasjen.

Kuleventiler/spjeldventiler 14

-til kjølekrets på generator/turbi Her nyttar ein anten spjeldventilar eller kuleventilar til kjølekretsar på generatoren. For manøvrering av desse ventilane er det ein fordel å nytte aktuatorstyrte ventilar. Lyng Eltorque elektriske aktuatorar med sin nøyaktige presisjon er eit godt alternativ til dette.

Blir levert med digitalt grensesnittkort for av-/på-funksjon, alternativt med analogt kort for regulering eller Modbus for fleire aktuatorar på same signalsløyfe. Kan også levere pneumatisk og hydraulisk styrte aktuatorar.

Spjeldventil DN1300. Krokevatn kraftverk/BKK.

dahl.no

Turbin

Ved innkjøp av turbin sjekk alltid referansane til den spesifikke turbinprodusent. Francisturbin Pelton Kaplan Q [m3/s] 30 Kaplan

20 10.0 7.0

Diagonal

5.0 3.0

Francis

2.0

1.0

Pelton

0.70

0.50

0.30

0.20

0.10

0.07

0.05

Pelton

0.03 0.02 2

50 70 100

200

300

500 700 1000

H [m]

Peltonturbin er ein type turbin som er mest effektiv ved store fallhøgder og relativt små vassmengder. Turbinen er såleis brukt i mange norske vasskraftverk som blir kjenneteikna ved store fallhøgder og små vassmengder.

Francis

Kaplan

Francisturbin er den mest brukte turbinen i norske vasskraftverk. Turbinen vart utvikla av den engelske ingeniøren James B. Francis i 1849.

Kaplanturbinen er ein turbin som blir nytta ved låge fallhøgder. Den vart konstruert av austerrikaren Viktor Kaplan i 1912. På grunn av fleire små feil vart den ikkje ferdigstilt før i 1922. Kaplanturbinen er forma som ein propell som minner om ein flypropell. Denne turbintypen har høg effektivitet uavhengig av vassmengd og blir derfor ofte brukt i vasskraftverk med varierande vassmengder. Kaplanturbinen er derfor vanleg i elvekraftverk sidan desse kraftverka gjerne har låg fallhøgd men stor vassgjennomstrøyming.

Denne turbintypen er best eigna ved middelstore og store fallhøgder (mellom ca. 30 og 600 m). Er fallhøgda lågare, blir ofte Kaplanturbinen nytta, og er fallhøgda høgare, blir Peltonturbinen nytta. Utsjånadsmessig minner turbinen om eit skovlhjul som var vanleg i gamle møller og på hjuldamparar.

Frå rist til turbin

Klammer til overbakken-installasjon 16

I bratt terreng kan ein nytte over-bakken-installasjon. Her må ein velje klammer som er tilpassa eigenskapane til det spesifikke røret, og dette er avhengig av om røret er fleksbelt eller stivt.

Oftedal II kraftverk.

Steinsvik kraftverk.

Muradalen kraftverk.

Fall kraftverk.

dahl.no

Kjøling/kjøleanlegg for generator/turbin Vi leverer ”komplette” kjøleanlegg for vasskjølte generatorar. Dette kan gjerast på mange måtar. Det beste er lukka kjølesystem, der ein har ei tørroppstilt pumpe montert i stasjonshallen kopla saman med ein rørvekslar i avløpskanalen som igjen er kopla mot vekslar i generator. Her monterer vi ofte 2 pumper som har alternerande drift. Vi reknar ut kjølebehovet på slike anlegg ut frå data på vekslar i generator. Rørvekslaren i kjølekanalen blir produsert frå anlegg til anlegg. Dette gir ein driftssikker installasjon som varer år etter år. Ein annen måte kan vere å redusere trykket ut frå rørgata og kople det mot vekslaren i generatoren. I dette tilfellet må det ofte vere fleire trykkreduksjonsventilar for å redusere trykket. Trykket må her ofte reduserast i fleire trinn for å unngå kavitasjon på delar og utstyr. Opne kjøleanlegg må også ofte ha ein dobbel installasjon på filter slik at ein kan reingjøre eit filter slik at ein framleis kan ha anlegget i drift. På ein del vasskjølte, små generatorar er vekslaren i generatoren liten og ein er avhengig av å unngå små partiklar i kjølevatnet som går gjennom systemet. Problema er varierande frå anlegg til anlegg avhengig av råvatnets kvalitet og trykk.

Hydraulikkaggregat / kontrollskap Ventilar og turbinar har eit behov for oljehydraulikk til betjening av nåleventilar, sylindrar, luker og ventilar. Behovet for kapasitet og arbeidstrykk varierer frå anlegg til anlegg, avhengig av om det er stort arbeidstrykk, stor ventil/ei eller flere nåler/dyser etc. Her varierer type aggregat i stor grad frå anlegg til anlegg, nokre anlegg med 24 V likespenning medan andre med alternativt 230/380 V vekselspenning, evt. enkle handpumper påmontert ein liten tank, der tanken kan vere i rustfritt stål, malt karbonstål, evt. i aluminium. Vi har også komplett sortiment når det gjeld snittringskoplingar og rør til hydraulikksystem. Inne på www.dahl.no finst komplett varesortiment på dette under forretningsområde industri. Vi prosjekterer/teiknar og produserer slike hydraulikkanlegg etter behov/spesifikasjon frå kunde. Når det gjeld komplette aggregat etter behov, har vi eigen kontaktperson på dette.

Frå rist til turbin

“Energidrepar”.

Nåleventil/ energidrepar/ forbisleppingsventil

Nåleventil.

Ved utfall av turbin kan det komme krav om ein forbisleppingsventil slik at vassmengda som gjekk gjennom turbinen ved utfall, skal sleppast gjennom ein forbisleppingsventil for å halde oppe vassnivået i elva.

Ved nedtapping av rørgater ved relativt høge trykk kan det vere ønskeleg med ei kontrollert og jamn nedtapping. Då blir det gjerne brukt ein nåleventil i kombinasjon med ein energidrepar.

Ei løysing for dette krev ofte en kombinasjon av fleire komponentar. Her må det brukast ein eigna ventil for regulering samt ein energidrepar for å redusere vasstrykket. Dette er ofte eit krav i samband med fiskeførande elveleie.

ød/M/z

12 c

øD Lk

“Energidrepar”. Nåleventil.

Main materials:

Parts Body

AIS1403 X20Cr13

Piston

AIS1304 X5CrNI18-9

Outlet plate Seals

Type standard

AIS1403 X20Cr13 XH-Ecopur / Buna N (rubber)

Lk øD

ød/M/z

dahl.no

Refleksjonar om val av materiale for rørgater Brødrene Dahl er i dag Noregs største leverandør på rørgater og ventilar til små- og mellomstore kraftverk. Hovudsete er i Førde/Dale som jobbar tett mot 6 distriktskontor i ”vasskraftområde”. Bakgrunnen for at Dahl som ein tradisjonell grossist, med snart 100 års historie som distributør, satsar på vasskraft, er dei mange likskapane med tradisjonell vassforsyning eller VMT-anlegg. Dei leverandørar som Dahl tradisjonelt har arbeidet med på rørsystem og ventilar, har også produkt som er godt eigna for kraftverk. Vi må gjennom vårt arbeid halde kontakt med leiande produsentar av rørsystem som vi meiner er aktuelle for å sikre god kvalitet. I dag leverer vi ca. 50 komplette vassvegar pr år. Vår rolle som leverandør krev at vi må ha kunnskap og pålitelegheit i høgsetet, då kundane våre satsar store summer som utbyggjarar og forventar kvalitet. Ordspråket: ”Det er viktig å satse på folk med erfaring” gjeld i denne marknaden som i periodar kan ha eit preg av Klondyke. Det er muleg å velje rør ut frå kortsiktig økonomi, langsiktige kostnader eller livssykluskostnader. Spørsmålet er først å bestemme livstid for ei rørgate. Det er her viktig å berre nytte økonomisk avskriving som grunnlag. 50 år må vere eit minimum for kva som blir forventa av levetid. Investeringar i denne type infrastruktur for ein grunneigar er som i ei utviding av gardsdrifta med ei ny driftseining som skal vare i fleire generasjonar. Dessverre er det mange som ikkje tenkjer i desse baner ved kjøp av rør, men fokuserer på materialpris pr. meter i for stor grad. Kostnaden for eit materialkjøp i rørgate er sjeldan over 15 % av totalinvesteringa i eit kraftverk. Ved å velje beste kvalitet sparer ein ofte kostnader ved legging. Vi har sett at marknaden i dag har blitt ein kamp mellom tre hovudtypar rør: PE (Polyetylenrør), GRP (Glassfiberarmerte rør) og støypejarnsrør eller ofte kalla duktile rør/seigjarnsrør. (GGG40). Sveisa stålrør har veldig mange gode eigenskap, men pga. den høge installasjonskostnaden er dette produktet ikkje aktuelt å vurdere før trykka kjem over 50 bar. Det må nemnast at stålrør i samband med betongproppar i tunnelar er mye brukt. Duktilt og GRP har derfor teke mykje av denne marknaden med sine konkurransedyktige prisar og leggekostnader. 1.

Referansar på bruk i anlegg i same trykkområdet.

Materialeigenskap ved legging og i den totale levetida for rørgata. Tryggingsfaktor mot brot. Nokre produsentar har tryggingsfaktor 3 medan andre har 1,25. NVE har klare krav til tryggingsfaktorar som må kunne bli dokumentert av produsentane.

Nokre materialar forandrar mekaniske eigenskapar, sjekk langtidsverdiar i mekaniske eigenskap.

Skøytesystem og moglegheiter for gode strekkfaste løysingar.

Friksjonstap, dei fleste rørtypar har tilnærma likt falltap pr. meter rør når anlegget er nytt. Det som er viktig, er netto lysopning. Husk falltap i samband med sveisevulstar på PE-rør, då desse har lurt mange utbyggjarar. Det som kan vere viktig, er å planlegge mannhol for køyring av reinseplugg for å unngå falltap over tid. Dette har BD eit eige konsept på.

Netto innvendig diameter er viktig då 1 % reduksjon i innvendig diameter gir + 5 % trykktap.

Sjekk produsentens kompetanse og evne til oppfølging på anlegg gjennom referansar.

Produsentens garanti og økonomiske evne kan ha stor betydning om feil oppstår.

Frå rist til turbin

1. Materialvalg

Vi i Brødrene Dahl har sett ulike produsentar sine produkt både i VMT-anlegg og i vasskraft. Det er vår rolle å vere produkt- og produsentnøytrale for på den måten å halde gode forretningsmessige relasjonar til aktuelle produsentar av eigna materialar. Vi trur investorar i små kraftverk bør ta seg tid til å møte produsentane, besøke referanseanlegg og eventuelt fabrikkar før endeleg avgjerd blir teken. Rørgate er ikkje den største enkeltinvesteringa på eit kraftverk sjølv med leggekostnad. Likevel er konsekvensane ved eit feil rør store. Avkorta levetid medfører kostnader som blir brutalt høge. Eit punkt som ofte blir oversett av dei som samanliknar ulike typar rør, er tryggingsfaktoren mot brot. Duktilt er høgast og blir produsert etter strenge internasjonale normer, EN 545, der også trykktesting av alle rør blir gjort på produksjonsstaden. Flowtite trykktestar også sine rør til 2xPn. Be derfor om kopi av normer som gjeld for produksjonen og kopi av interne kvalitetskontrollar som ein gjer i produksjonen. Sjekk alltid produsentens tilgjengelege eksempel på dokumentasjon som skal godkjennast opp mot NVE sine krav før endeleg bestilling blir utført, slik at ein ikkje sit igjen med eit produkt ein ikkje kan bruke.

Det er også viktig å fokusere på produsentane og ikkje konkurrentane sin opplysningar. Stål og jern er materialar som vert nytta i mange typar konstruksjonar på grunn av stor styrke. Stål blir i dag produsert med korrosjonsvern som ikkje var i bruk tidlegare. Dette må takast med om det blir sett fram påstandar om korrosjonsproblem. Skøyting med sveising er framleis nødvendig på stålrør, sjølv om det finst produsentar som har kopiert muffene til duktile rør. Duktile rør har i dagens utføring med innvendig sementmørtel og utvendig korrosjonsvern vore på marknaden i 30 år. Materialet er i eigenskap nær stål og har gode skøytesystem. Det er ikkje kjende korrosjonsproblem med dagens rør. Prismessig fell desse også godt ut i forhold til kvalitet. GRP er eit materiale som sannsynlegvis på grunn av norsk produksjon i mange år har hatt ei sterk stilling. Dette har saman med noko lågare pris enn stål og jern gjort at mange har valt dette. Glasfiberrør blir levert med ulik stivleiksklasse. NVE set krav til ein minimum ringstivleik på Sn5000 på klassifiserte vasskraftanlegg. PE-rør har blitt brukt på mindre småkraftverk. NVE har spesielle krav til PE-rør i vasskraftanlegg med tanke på tryggingsfaktor. Dersom ein blandar krava opp mot tradisjonell VMT, går ein lett på eit feil rørval med tanke på nemnde tryggingsfaktor.

Den låge tryggingsfaktoren bør vurderast mot pris. I tillegg er kvalitet på sveising av skøytar i norsk terreng og klima ei utfordring. Sjekk netto innvendig diameter då desse blir brukte med utvendig diameter som nominell. Dette er viktig for å vite at ein ikkje får ekstra trykktap. Mange har gått i denne fella, ved kjøp av rør med utvendig mål. Referansar er viktig for alle kjøparar, som regel i større grad enn pris.

2. Referansar og levetidsundersøkingar (Fig.1)

I byar og i store vassverk der rør blir utsette for store påkjenningar både innvendig og utvendig, har det blitt gjort undersøkingar på levetid og skadar. Den største seriøse undersøkinga vart nyleg gjennomført i Tyskland på 30 000 km drikkevassleidningar eller trykkleidningar i alle aktuelle materialtypar som er i bruk for slike rør. Denne viser den forventa brukstida vi kan få på leidningar som er lagt gjennom dei siste 50 åra. Best i undersøkinga er duktile rør lagt etter 1980 som kan forventast å ha ei brukstid på opp til 120 år.

Desse røra har seinare fått endå betre vern mot korrosjon som sannsynlegvis aukar brukstida ein god del. Frå denne undersøkinga er det også viktig å ta med at belastningane kan vere større enn i vasskraft når det gjeld korrosjon. Trykket vil vere høgare i vasskraft, og dei mekaniske påkjenningane kan i mange tilfelle bli større. Det er også viktig å peike på at dei duktile røra som vert nytta til vasskraft, er av same type og kvalitet som dei som er standard i drikkevassanlegg. Fig.1 Forventa brukstid på leidningar som er lagt gjennom de siste 50 år.

Gjennomsnittleg levetid for rør i nett frå inntil: Gråjern før 1930 Gråjern etter 1930 Duktilt før 1980 Duktilt etter 1980 PE PVC Stål

60 50 40 90 50 30 40

80 70 80 120 80 60 90

dahl.no

GRP er hovudsakleg nytta berre i avløpsanlegg i Tyskland og er ikkje med i denne undersøkinga. Vi har gjennom dette ein indikasjon på kva som kan forventast av levetider. Kalkylen for byggjarar av kraftverk bør gjennom dette ha eit grunnlag for å rekne ut livstidskostnader.

3. Teknisk bruk av aktuelle rør til vasskraft

Det har gjennom dei siste åra blitt levert ei aukande mengd duktile rør og glasfiberrør til kraftverk i Noreg. Det som vi ofte ser igjen, er ein kombinasjon av nettopp glasfiberrør og duktile rør. Dette har fleire årsaker. GRP-rør har sine unike kvalitetar, medan duktile rør har sine spesielle eigenskapar. Totalt sett ser vi ofte at dette er den meste optimale måten å utføre ein del anlegg på. Duktile rør og glasfiberrør har enkle skøytesystem som gir rask montasje. Duktile rør kombinert med strekkfaste skøytar er robuste for handtering og legging i bratt terreng. Eigenskapar som for rådgivarar og eigar ofte har vore i fokus, er utrekning av økonomisk riktig diameter og friksjonstap i rørgater på kraftverk. Vi ønskjer å bidra med fakta for å kunne sette tal på dette i rørgater der det er ønskjeleg å ha dette som eit av kriteria for val av rør.

4. Trykktap

NVE sin rettleiar «Rettleiar i planlegging, bygging og drift av små kraftverk» nr. 1/2010 kapittel 8.4.1 tek for seg optimalisering og val av rørmateriale. Her er også definert friksjonskoeffisientar for grovare anslag av rørgater, som gir eit godt bilde på falltap for dei fleste rørgater. Det er liten forskjell i koeffisientane på dei ulike rørmateriala og diameter, vassmengde og fart vil ha stor betydning. 1. Stålrør k = 0,015 2. Duktile rør k = 0,016 3. PE-rør k = 0,015 (ekskl. sveiselarver) 4. GRP rør k = 0,015 Treng ein å ha ei meir eksakt utrekning, må tapet i den enkelte komponent i vassvegen bli utrekna og summert.

5. Trykktapet vi får i eit rørsystem, består av tre element a. Indre friksjon i vatn. b. Friksjon mot rørveggen. c. Retningsforandringar i systemet etc. eller systemvariable. Indre friksjon i vatn er den faktoren som betyr mest og blir bestemt ut frå viskositeten til mediet, som i dette tilfellet er vatn. Friksjonen mot rørveggen betyr for duktile rør 7 % av det totale trykktapet. Mange kjøparar ser på friksjonstal og ikkje andre forhold som betyr noko for det totale trykktapet. Eksempel: Duktile rør med ein dimensjon på DN 1200 gir ei vassmengd på 2 800 l/s ved k = 0,03. Eit trykktap pr. kilometer på 2,867 mVS. Ved k = 0,1 eit trykktap på 3,228 mVS pr. kilometer eller eit auka tap på 12,6 %. Dette viser at forskjellen i trykktap mellom ei perfekt rett leidning og ei leidning med nokre bend, ikkje er stor.

6. Innvendig diameter er det viktigaste i utrekning av trykktap i rørsystem

1 % reduksjon av diameter/eller forskjell mellom 2 ulike rør gir 5 % auka trykktap. Eksempel: Di 1200 i forhold til Di 1140 gir 5 % mindre diameter og 25 % større trykktap. Duktile rør har alltid DN-talet som netto innvendig diameter! Det ekstra trykktapet vi får med ein mindre diameter multiplisert med vassmengde, gir energitapet. Eit anlegg som går 4000 timer pr. år i 30 til 50 år, får då økonomisk tap vi lett kan rekne ut.

7. Energiproduksjon

Karakteristiske naturgitte parametrar for turbinytinga er først og fremst vassføring og fallhøgd. Turbinytinga er uttrykt ved følgjande formel: Turbinyting: kvar:

Vatnets tettleik Tyngdas akselerasjon Turbinvassføring Netto fallhøgde Turbinverknadsgrad

Vasskraftproduksjon/energiproduksjon er utnytting av stillingsenergien (potensielle energi) i vatnet, ikkje farten i elva. Utfordringa er å utnytte denne energien utan at vatnet får unødig fart. Med auka fart aukar falltapet (først og fremst friksjonstapet i røret), og utnyttinga blir redusert.

Frå rist til turbin

Effekt/yting: Definisjon: Arbeid pr. tidseining Eining: Watt (W) 1000 watt = 1 kW 1000 kW = 1 MW

Energi: Definisjon: Arbeid/Produksjon Eining: kWh 1000 kWh = 1 MWh 1000 MWh = 1 GWh 1000 GWh = 1 TWh

Duktile rør har i dagens utføring med innvendig sementmørtel og utvendig korrosjonsvern vore på marknaden i 30 år. Materialet er i eigenskap nær stål og har gode skøytesystem. Det er ikkje kjende korrosjonsproblem med dagens rør. Prismessig fell desse også godt ut i forhold til kvalitet. GRP er eit materiale som sannsynlegvis på grunn av norsk produksjon i mange år har hatt ei sterk stilling. Dette har saman med noko lågare pris enn stål og jern gjort at mange har valt dette. Glasfiberrør blir levert med ulik stivleiksklasse. NVE set krav til ein minimum ringstivleik på SN5000 på klassifiserte vasskraftanlegg. F er ein anleggsfaktor som viser kraftverket sitt forhold mellom produksjonstid og total tid. F.eks. 0,457 ved 4000 timer pr. år.

8. Falltap i rør

Rørdiameteren blir utrekna på grunnlag av gjennomsnittleg turbinvassføring over året. Val av rørdiameter er ei avveging mellom rørkostnader og falltap i røret. Optimal rørdiameter blir bestemt ved å rekne ut kva for ein diameter som har den minste sum av rørkostnad og noverdi av framtidige falltapskostnader. Rørdiameter: Farten i eit rør etter optimalisering vil ligge i storleik mellom 2–4 m/s basert på gjennomsnittleg turbinvassføring. For rørgater med høgt trykk kan det vere økonomisk å auke diameteren øvst der trykket er lågast. Røret kan slik sett delast inn i trykkområde med kvar sin optimale diameter. Lengda på røret er avhengig av traseen som blir vald frå inntaket og ned til kraftstasjonen. I utgangspunktet bør det veljast ein trasé som gir kortest muleg rørlengd, og der det samtidig er lett å legge røret. Ved fastlegging av rørlengda må det takast omsyn til ujamnheiter i terrenget og omvegar som må takast frå inntaket og ned til kraftstasjonen.

Friksjonskoeffisienten for rør er avhengig av rørmaterialets overflateruheit og diameter og fart på vatnet i røret. Nedafor er det oppgitt friksjonskoeffisientar for forskjellige rør for grove overslag. Friksjonskoeffisienten minkar med minkande fart i røret. [m]

Friksjonstap kvar kvar

L D C g

Friskjonskoeffisient Rørlengde Rørdiamter - Vatnhastigheit Vatnhastigheit akselerasjon - Tyngdas Tyngdas akselarasjon

Rørtype Friksjonskoeffisient Stålrør, nymåla storleik Duktile støypejarnsrør storleiksorden Trerør storleik Glasfiberrør storleik

[-] [m] [m] [m/s] [9,81 m/s 2]

0,015 0,016 0,030 0,015

9. Tap i produksjon på grunn av falltap og verknadsgrad på turbin

Ut frå formel i kapittel 9 vil netto fallhøgd gi direkte utslag i avgitt effekt/produksjon. Det som i tillegg er viktig, er å velje ein turbin som har forholdsvis bra verknadsgrad. Forskjell mellom ein god Peltonturbin og brukbar Peltonturbin kan vere 3 %. Dette gir utslag som ein bør tenkje på. Ved ein årsproduksjon på 4 GWh og ein pris på 0,25 kr/kWh gir dette ei årsinntekt på 1 mill. kr. Aukar ein for eksempel opp verknadsgraden 3 %, vil dette gi ein auka produksjon på 30 000 pr år. Dette blir mykje pengar ut frå ei kalkulert levetid på 40–50 år. Dette bør vurderast i kvart enkelt tilfelle.

Friksjonstapet i eit rør er som nemnt bestemt av rørets lengde, diameter og ruheita i rørveggen. Friksjonstap: g

kvar: Maksimal vatnhastigheit=

Steinvik kraftverk. Byggherre Småkraft AS.

dahl.no

Minstevassføring For nye og gjeldande konsesjonar har NVE stilt krav om måling og dokumentasjon av at krav i konsesjonsvilkår er oppfylt. Vi har løysingar for dei fleste behov – både for nyanlegg og for ettermontering på eksisterande anlegg. Kravet til minstevassføring skal, dersom NVE ikkje bestemmer noko anna, til kvar tid bli oppfylt på den staden der kravet er definert. Ved kontinuerleg registrering av vassføringa skal ein ha ei nøyaktigheit ved dei forholda ein har på anlegget betre enn +- 5 %. Ved kontroll av kapasiteten må forholda vere slik at uviss måling ved dei aktuelle vassføringane blir mindre enn +/- 5 % føresett føremålstenleg val av måleutstyr. Forholda skal vere lagt til rette for eventuell kontrollmåling av kapasiteten og for eventuell kontinuerleg registrering og/ eller vising av minstevassføring. Allmenta skal også så langt praktisk muleg, kunne kontrollere at kravet til minstevassføring blir halde.

Grindreinskar Dei fleste som har kraftverk der inntaket ligg nedanfor skoggrensa, veit kor ressurskrevjande reinhald og reinsing av rist kan vere kvar haust. For mange har både det praktiske og økonomiske valet vore enkelt – monter ein automatisk ristreinskar. Vi er leverandør av ein open konstruksjon med ein medbringar som reduserer faren for killing. Den blir tilpassa til breidda på inntaksrist og blir bygd opp av modular. På denne måten kan vi ”spesiallage” eit standardanlegg. Kraftig motor med reduksjonsgir gir ein skrapefart på ca 25 cm/sek.

Ved montering av eit slikt system er det mange faktorar som skal vurderast, så som: ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪

Kvar blir vatnet henta frå? Type målesystem/prinsipp Er det forskjellige verdiar sommar/vinter? Is- og frostproblematikk Straumforsyning Signaloverføring Korleis dokumentere målingane?

Standardutstyr: ▪ Rustfritt chassis ▪ Rustfrie kjedehjul med kulelageret på drivsida ▪ Rustfri kjedehjul med glidelager under vatn ▪ Rustfri kjede med nylonhjul ▪ 3 fasa 1,1 kW motor ▪ 1:50 girkasse ▪ Rustfrie lager ▪ Medbringar med gummiavskrapar ▪ Rett utgåve Alternativt utstyr: ▪ Vinkla chassis for dei inntak der rista ikkje ligg i plan med betongvegg

▪ Motor: ▪ 1 fasa ▪ Hydraulisk ▪ Større motor ▪ Medbringar laga av: ▪ Børste ▪ Plast ▪ Kjede med stålrullar

Kandal kraftverk.

Sagelva kraftverk.

Frå rist til turbin

Helse, miljø og tryggleik Det er viktig når ein jobbar med vasskraftanlegg å ta vare på HMS på det sterkaste. Røra og delane vi bruker, er tunge og ofte uhandterlege, og då må vi bruke sikkert og godt utstyr under montasje. Hugseliste: Stropper Leggeverktøy Lyfteutstyr Personleg verneutstyr

HMS Vannkra ft

www.dah

l.no

Vasskraft er den reinaste måten å skape energi på i verda. Når ein vel utstyr, er det viktig å tenkje resirkulasjon på delar og utstyr. Rør og delar av stål eller støypejern er ofte produsert av resirkulerbart skrotjern, f.eks. gamle bilar og rør. Tenkjer ein på dette, er ein med på å bidra positivt til eit betre miljø og klima. Vasskraft skal vere ”grønt”.

Mottakskontroll

Verktøy Under montasje av rør og delar er det viktig å ha det riktige verktøyet. Her er det ofte snakk om store dimensjonar og ulike moment. Feil montasje som følgje av dårlig verktøy kan vere katastrofalt. Eigna verktøy, også for kapping av rør etc., er viktig med tanke på effektivitet og tryggleik. Brødrene Dahl AS er i dag leiande i marknaden på slike produkt og kan hjelpe i dei fleste tilfelle. Vi har valt å satse på proffverktøy innafor dette segmentet. Vi har også alliert oss med produsentar som spesiallager verktøy på førespurnad frå oss.

For å ta vare på kvaliteten på leveransar er mottakskontroll veldig viktig. Mottakskontrollen skal informere om at riktig vare er levert, riktig trykklasse og riktig boring på f.eks. flensar. Eit punkt som også er viktig, er overflatebehandling. Då varene og komponentane er svært kostbare og ofte har lang leveringstid, er dette veldig viktig. Brødrene Dahl AS har eigne skjemalister på dette integrert i sitt kvalitetssikringssystem.

Sjå brosjyrer på: www.dahl.no.

Bilete tekne frå våre praktiske kundekurs.

dahl.no

Sikring/skilting Alle vasskraftanlegg skal sikrast. Jf. NVEs retningslinjer. Brødrene Dahl AS lagerfører smarte og påkravde løysingar som tilfredsstiller aktuelle krav.

Vorma kraftverk.

Frå rist til turbin

Kontaktpersonar og prosjektingeniørar vasskraft Teknisk produkt

Salg

Prosjekt/Leveranse

Teknisk sjef Stig Hauge Mobil: 995 02 221 Tlf: 57 01 99 54 stig.hauge@dahl.no

Salgssjef Gunnar Ulvik Mobil: 908 67 577 Tlf: 57 01 99 52 gunnar.ulvik@ dahl.no

Prosjektansvarleg Frode Hellebust Mobil: 974 31 643 Tlf: 57 01 99 55 frode.hellebust@ dahl.no

Daniel Breidvik Mobil: 917 06 849 Tlf: 57 01 99 59 daniel.breidvik@ dahl.no

Ståle Haugen Mobil: 976 60 559 Tlf: 57 01 99 53 stale.haugen@ dahl.no

Dag Ove Myklebust Mobil: 473 76 173 dag.ove.myklebust@ dahl.no

Jens Kalstad Mobil: 41 52 64 20 jens.andreas.kalstad@ dahl.no

Kenneth Løset Mobil: 922 49 586 kenneth.loset@ dahl.no

Ole Petter Mundal Mobil: 476 53 069 Ole.Petter.Mundal@ dahl.no

Møre og Romsdal Nils Andreas Eikrem Tlf: 70 71 52 55 Mobil: 959 48 050 nils.andreas.eikrem@ dahl.no

Tormod Eikelid Mobil: 918 15 627 Tormod.Eikelid@ dahl.no

Ledelse Direktør Bjarte Skår Mobil: 950 40 585 Tlf: 57 01 99 56 bjarte.skar@dahl.no

Trøndelag og Nordland, Troms og Finnmark Per Gunnar Alseth Tlf: 74 90 15 05 Mobil: 915 52 588 per.gunnar.alseth@ dahl.no

Totalprosjekt/Byggeledelse Leiar Helge J. Follevåg Mobil: 934 86 113 helge.follevag@ dahl.no

Helge Fitje Mobil: 950 1 4 582 helge.fitje@dahl.no

Felles e-post adresse for spørsmål:

vasskraft@dahl.no

www.dahl.no Tlf. 22 72 55 00 E-post: vasskraft@dahl.no Følg oss på Facebook | blogg.dahl.no

Ettermarked Aftersale and Service Manager Jan Helge Solheim Mobil : 958 86 945 jan.helge.solheim@ dahl.no

dahl.no

Oftedal I kraftverk.

Frå kompetanseperson: Fornybar energi

Frå rist til turbin

Noreg er verdas sjette største vasskraftprodusent, og den største i Europa. Gjennom lange tradisjonar har den norske vasskraftindustrien opparbeidd kompetanse som dekker alle sider ved eit vasskraftprosjekt; frå planlegging og prosjektering til levering og installasjon av vasskraftteknisk utstyr. I tillegg har myndigheitene gjennom hundre års erfaring utvikla ekspertise i å regulere og forvalte vasskraftressursane.

Vi har etablert eit breitt varelager og har eit nettverk av produsentar slik at vi no kan tilby alt ein utbyggjar av vasskraftverk måtte trenge for å realisere eit kraftverkprosjekt – unnateke sjølve kraftturbinen. Vi har ei eiga avdeling med spesialistar på dette fagområdet – ei avdeling som har erfaring og kunnskap om både store og små anlegg. Så langt har vi levert varer til langt over 450 småkraftverk der tilløpsrøra har variert frå 100 mm til 3 500 mm.

I store delar av landet finst elvar og bekker med vassføring nok til at ein, med beskjedne investeringar, kan byggje små og store kraftverk som gir energi til lokalsamfunnet – og ekstra straum som kan seljast til dei store kraftverka. Vasskraft gir evigvarande og fornybar kraft. Nøkkelen til eit betre klima er meir bruk av elektrisitet produsert frå denne energikjelda. Ny vasskraft og ny småkraft gir meir elektrisitet til nye generasjonar. Det gir redusert CO2-utslepp og eit betre klima. Vi er no midt i den største satsinga på småkraftverk gjennom tidene i Noreg. Denne småkrafta gir stor verdiskaping i det norske landbruket, og det legg grunnlaget for ny verksemd i små lokalsamfunn over hele landet.

Kompetanse Din nærmaste vasskraftspesialist er ikkje langt unna: Vi fokuserer på kompetanse, og vår sentrale vasskraftavdeling i Dale i Sunnfjord jobbar med kompetansebygging for rundt 20 nøkkelmedarbeidarar, som sit spreidd over heile landet for å hjelpe komande utbyggjarar av kraftverk. Bjarte Skår Tlf.: 57 01 99 56 Mobil: 950 40 585 E-post: bjarte.skar@dahl.no

Kvalitet ▪ vår kompetanse ▪ din tryggleik

Vi skaper vår eigen DNA frå plan til ferdig anlegg

dahl.no Tlf: 22 72 55 00 E-post: post@dahl.no Følg oss på Facebook | blogg.dahl.no