1909 bursa sergisi kitabi issu

TÜRKİYE’DE FUARCILIĞIN İLK ADIMLARINDAN

1909 BURSA SERGİSİ

Bursa Büyükşehir Belediyesi Kitaplığı / Türkiye’de Fuarcılığın ilk Adımlarından 1909 Bursa Sergisi Proje Koordinatörleri / Aziz Elbas, Ahmet Erdönmez

Proje Yürütücüsü / Bursa Araştırmaları Merkezi / www.bursaarastirmalarimerkezi.org Yazar / Gürhan Korkmaz - Halit Eken Görsel Tasarım & Mizanpaj / Yakup Şahiner ISBN / 978-605-5382-50-6 Basım Yılı ve Yeri / 1. Baskı; Mayıs 2013, Rekmat / Bursa

Yapım / © 2013 Bursa Kültür A.Ş. Bu kitabın tüm yayın hakları Bursa Kültür A.Ş.’ye aittir. Yazılı izin olmadan kısmen ya da tamamen yeniden basılamaz.

Dağıtım / Bursa Kültür A.Ş. - Merinos Atatürk Kongre Kültür Merkezi B Kapısı Osmangazi-Bursa/Türkiye Tel: + 90 224 253 26 46 Faks: + 90 224 253 14 85 info@bursakultur.com / www.bursakultur.com Kütüphane Bilgi Kartı / Catalog-in-Publication Data (CIP) Korkmaz, Gürhan - Eken, Halit / Türkiye’de Fuarcılığın İlk Adımlarından 1909 Bursa Sergisi 1. Bursa 2. Tarih 3. Araştırma 4. Fuarcılık 5. Sergi

İçindekiler SUNUM.............................................................................................................................................................................. V ÖNSÖZ.............................................................................................................................................................................Vii GİRİŞ.....................................................................................................................................................................................1 ULUSLARARASI SERGİLER ve TÜRKİYE’DE FUARCILIĞIN İLK ADIMLARINDAN..................................3 Pazar ve Panayırlardan Uluslararası Sergilere...................................................................................................................... 5 Osmanlı Devleti’nin Uluslararası Sergilere Yaklaşımı ve Katılımı.. .......................................................................... 6 Osmanlıda Sergi Geleneği............................................................................................................................................................... 8 BURSA SERGİLERİ........................................................................................................................................................ 11 1906 Sergisi............................................................................................................................................................................................ 11 1923 Sergisi............................................................................................................................................................................................ 12 1909 Sergisi............................................................................................................................................................................................ 13 Bursa Sergisi’ne Yabancı İlgisi .................................................................................................................................................... 17 “Bursa Sergisi” Dergisi Hakkında. .............................................................................................................................................. 18 Fotoğraf ve Gravürlerle Uluslararası Sergiler ve Osmanlı Devleti.. ..................... 21 BURSA SERGİSİ TALİMATNAME-İ MAHSUSASI (Metin-Transkripsiyon)............................................... 31 BURSA SERGİSİ - Sayı 1 Metin......................................................................................................................................................................................................... 47 Transkripsiyon. ..................................................................................................................................................................................... 61 BURSA SERGİSİ - Sayı 2 Metin......................................................................................................................................................................................................... 71 Transkripsiyon. ..................................................................................................................................................................................... 85 BURSA SERGİSİ - Sayı 3 Metin......................................................................................................................................................................................................... 99 Transkripsiyon. ...................................................................................................................................................................................113 BURSA SERGİSİ - Sayı 4 Metin.......................................................................................................................................................................................................125 Transkripsiyon. ...................................................................................................................................................................................143 BURSA SERGİSİ - Sayı 5 Metin.......................................................................................................................................................................................................159 Transkripsiyon. ...................................................................................................................................................................................177 BURSA SERGİSİ - Sayı 6 Metin.......................................................................................................................................................................................................195 Transkripsiyon. ...................................................................................................................................................................................213 BURSA SERGİSİ - Sayı 7 Metin.......................................................................................................................................................................................................231 Transkripsiyon. ...................................................................................................................................................................................249 BURSA SERGİSİ - Sayı 8 Metin.......................................................................................................................................................................................................267 Transkripsiyon. ...................................................................................................................................................................................285 BURSA SERGİSİ - Sayı 9 Metin.......................................................................................................................................................................................................303 Transkripsiyon. ...................................................................................................................................................................................321 BURSA SERGİSİ - Sayı 10 Metin.......................................................................................................................................................................................................339 Transkripsiyon. ...................................................................................................................................................................................357

Sunum Bursa’mız büyük medeniyetlerin, köklü geleneklerin beşiği olmuş bir şehirdir. Tarihin her döneminde gerek coğrafi konumu, gerek ülke ekonomisindeki etkinliğinden dolayı daima ilgi odağı olmuştur. Özellikle sanayisiyle ülkemizin lokomotif kentlerinden olması, ekonomik açıdan Türkiye’nin gelişimine ivme kazandırmaktadır.

Bursa’nın tarih boyunca daima cazibe merkezi olmasının altında yatan gerçeklerden biri de bu şehrin sahip olduğu potansiyel gücün sürekli gündemde tutulması gerektiği bilinciyle hareket edilmiş olmasındandır. Yüzlerce yıl öncesinden başlayan bu gelenek bugün Bursa’nın, ülkemizin sayılı kongre merkezlerinden biri haline gelmesiyle sonuçlanmıştır.

Tarihi süreç içinde ele alındığında Bursa’yı öne çıkaran, Bursa’nın dünyanın farklı şehirlerinde tanınır hale gelmesini sağlayan birçok faktör vardır. Ancak 1906 yılında açılan ilk “Bursa Mamulat ve Mahsulat Sergisi” ile başlayan gelenek bugün ülke ekonomisinde yönlendirici etkisi olan, Bursa’yı alanında markalaştıran bir değer haline gelmiştir.

Elinizdeki çalışma 1909 yılında Sultan V. Mehmed Reşad’ın himayelerinde II. Meşrutiyetin yıldönümü vesilesiyle yapılan ve “milli iktisat” anlayışı üzerine adeta bir gövde gösterisine dönüşen Bursa’nın ikinci sergisi üzerine yoğunlaşmaktadır.

Bu çalışmalar, Bursa’nın bir dünya kenti olarak markalaşması gerektiğini her fırsatta ifade eden ve bütün alt ve üstyapı çalışmalarını bu doğrultuta projelendiren bizler için ilham kaynağı olduğu kadar, Bursa sevdalıları için de eşsiz hazineler mahiyetindedir.

Bu eserin Bursa Belgelğine kazandırılmasında yoğun emek harcayan Uludağ Üniversitesi’nden Dr. Halit Eken, Gürhan Korkmaz ve Bursa Araştırmaları Merkezi’ne teşekkür ediyorum.

Saygılarımla

Recep ALTEPE Bursa Büyükşehir Belediye Başkanı

1909 Bursa Sergisi v

1909 Bursa Sergisi vi

ÖNSÖZ Sanayi Devrimi ile beraber Avrupa’da ortaya çıkan ekonomik büyüme, üretilen malların tanıtım ve pazarlama ihtiyacını öne çıkarmıştır. Bunun sonucunda eski “büyük panayırların” yerini uluslararası “büyük sergiler” almaya başlamış ve 19.yüzyıl bir “sergiler çağı” haline de gelmiştir. İç ve dış pazarlara yönelik olarak üretilen malların teşhir arenası olarak tasarlanan sergiler, bugünkü modern fuarcılığın temelini oluşturmuştur. İngiltere ve Fransa’nın başlattığı bu sergilerde, mamul mallar ve sömürge ülkelerden getirilen hammaddeler teşhir edilerek pazar payı arttırılmaya çalışılmıştır. Sanayi ve ticaret amaçlı başlatılan bu tür girişimler zamanla Avrupa’nın farklı kültürleri arasında bir iletişim platformu haline gelmiştir. Uluslararası sergiler, ayrıca kendilerine yüklenen tarihsel anlamlarla, 19. yüzyılın belirleyici kavramlarından birisi haline gelen “milli kimlik” inşasına katkı sağlayacak araçlara dönüştürülmüştür.

Osmanlı Devleti de ekonomik olarak dış dünyayla daha etkin bir ilişki kurma ihtiyacı ve Batılılaşma hamlelerine paralel olarak bu sergilere kayıtsız kalmamış ve Avrupa’nın büyük merkezlerinde açılan bu sergilere katılmıştır. Hatta bu örneklerden esinlenerek kendi sergilerini de oluşturmuştur. İlk olarak 1863’te Sultanahmet Meydanı’nda bir sergi düzenlenmiş, zamanla İstanbul dışında Bursa, Konya gibi Anadolu’nun diğer şehirlerinde de benzer çalışmalar yapılmıştır.

Bursa’daki ilk sergi 1906 yılında II.Abdülhamit döneminde, “Bursa Mamulat ve Mahsulat Sergisi” adıyla açılmıştır. Bu çalışmaya konu olan ikincisi ise 1909 yılı Temmuz ayında II.Meşrutiyet’in birinci yıldönümü kutlamaları kapsamında açılmıştır. Sultan V. Mehmed Reşad’ın himayelerinde gerçekleştirilen bu sergi tam anlamıyla yeni rejimin bir gövde gösterisi haline getirilmeye çalışılmıştır. Dönemin ekonomi politikası olarak öne çıkan “milli iktisat” anlayışı bu sergiyle pekiştirilmeye çalışılmıştır.

Bursa Sergisi, kent kimliğinin oluşmasına da önemli katkılar yapmıştır. Bu vesile ile Bursa şehri, sahip olduğu tarihi ve ekonomik değerler üzerinden bir “imaj” çalışması da gerçekleştirmiştir. Bu amaca yönelik olarak, düzenli bir bülten olarak yayınlanan “Bursa Sergisi Dergisi” de bu çabalara ciddi katkılar sağlamıştır. Söz konusu dergi, basit bir tanıtım broşürü olmanın çok ötesinde, bir yandan şehrin hafızasını oluşturan konulara yer veren, öte yandan vilayetin ekonomik bilançosunu gözler önüne seren bilgiler içermektedir.

Bu eserin ortaya çıkmasına katkı sağlayan, Bursa Araştırmaları Merkezi koordinatörü Işık Demir’e ve tasarım aşamasında emek ve önerileri ile destek olan Yakup Şahiner’e, ayrıca çalışmamızın her aşamasında desteğini gördüğümüz dostumuz Dr. Levent Ali ÇANAKLI’ya en içten teşekkürlerimizi sunarız.

1909 Bursa Sergisi vii

GİRİŞ

ULUSLARARASI SERGİLER VE TÜRKİYE’DE FUARCILIĞIN İLK ADIMLARI

Pazar ve Panayırlardan Uluslararası Sergilere İnsanoğlu ilk çağlardan beri artan nüfus ve kentleşmeye paralel olarak ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla, üretimi ve ticareti arttırmaya ve kolaylaştırmaya yönelik çabalar içerisinde olmuştur. Küçük çaplı kasaba ve kent pazarlarının oluşumu ile başlayan girişimler başlangıçta Ortadoğu-Akdeniz aksında olmak üzere, zamanla belirli kentlerde ticaret kervanlarını bir araya getiren büyük panayırların kurulması, uluslararası ticaretin gelişeceği zemini oluşturmaya başlamıştır. 11. yüzyıldan başlayarak 15. yüzyıl ortalarına kadar geçen dönem, artan ticaret hacminin uluslararası boyuttaki yansıması dolayısıyla dünya ticaret tarihi bağlamında “büyük panayırlar çağı” olarak adlandırılmıştır.

Türk tarihinde de Hunlar ve Göktürkler zamanında, özelikle Çin sınırına yakın noktalarda pazarlar kurularak bölgesel ticaretin geliştirilmesinin hedeflendiği uygulamalar söz konusu olmuştur. Selçuklular ve Osmanlılar da kuruldukları coğrafyanın da bir gereği olarak ticaretin gelişmesi amacıyla pazar ve panayırlara büyük önem vermişlerdir. Osmanlılarda Rumeli’deki Uzuncaabad, Filibe, İslimye, Silivri, Anadolu’daki Yapraklı, Amasya, Zile, Buca, Balıkesir ve Manyas panayırları büyük panayırlar olarak göze çarpmaktadır.

Ticaret şehirlerinin kurulması ile önemini kaybetmeye başlayan uluslararası panayırlar, Sanayi Devrimi ile yeniden ve çok farklı bir boyutta gündeme gelmişlerdir. Avrupa’da 19.yüzyılda sanayileşmenin dev adımlarla sürdürülebilmesi, İngiltere başta olmak üzere sanayileşmeye dahil olan ülkelerin mamul malları için yeni pazarlar bulmaları, üretilen malların tanıtımı ile doğrudan ilintilidir. Pazarlamanın en az üretim kadar önem kazandığı bu dönemde, eski büyük panayırların yerini alacak, göz kamaştırıcı sergiler oluşmaya başlamış ve bugünkü ulusal ve uluslararası modern fuarcılığın temelleri atılmıştır. Bu nedenle 19.yüzyıl bir “sergiler çağı” olarak da nitelendirilebilir.* Sanayi sergisi adı verilen ve İngiltere ile Fransa’nın öncülüğünü yaptığı bu sergilerde, sömürge ülkelerden getirilen hammaddeler ve mamul mallar sergilenerek, ürünlerin tanıtımı vasıtasıyla pazar payı arttırılmaya çalışılmıştır. Sanayi ve ticaret amaçlı başlatılan bu sergiler zamanla Avrupa’nın farklı kültürleri arasında bir iletişim platformu haline gelmiştir.** Avrupa’da ilk ulusal nitelikli Sanayi Sergisi, 1798’de Fransa’da düzenlendi, Aynı ülkede 1849’a kadar 12 ulusal sergi açıldı. Sergi açılışları zamanla Avrupa dışına da sıçrayarak Amerika ve Avustralya’ya kadar uzandı. Bu yayılma ile beraber uluslararası sergiler ülkelerin gerek sergi binalarının ihtişamı, gerekse sergilenen ürünlerin nitelik ve çeşitliliği noktasında bir gövde gösterisine dönüştü. İlk uluslararası sergi 1851 tarihinde Londra’da Hyde Park’ta Crystal Palace’da “Uluslararası Tarım ve Sanayi Ürünleri Sergisi” adıyla açılmış ve dünyada büyük yankı uyandırmıştır. İngilizler bu fuarda sanayi devriminin yeni ürünlerinden buhar makineleri, lokomotifler, vinçler ve elektrikle ilgili donanımları ziyaretçilere tanıtmışlardır.

Bu sergiyi 40 yıl boyunca Paris, Roma, Sydney, Philedelphia, Viyana, Chicago, Brüksel, Barcelona gibi şehirlerde açılan büyük bütçeli ve şatafatlı uluslararası sergiler izlemiştir. Bu sergiler düzenleyen ülkeler için, ekonomi ve teknoloji alanında bir gövde gösterisi ve yeni icadların ilk teşhir alanı olarak düşülmüştür Örneğin 1876 Philedelphia Sergisi’nde sanayi tipi dev buhar makinesi, Graham Bell tarafından icat edilen telefon, Remington’un icadı olan daktilo, elektik dinamosu gibi sanayi icatları, Amerikalılar’ın Avrupalılar’a karşı bir gövde gösterisi olarak tasarlanmıştır.*** Uluslararası sergiler, kendilerine yüklenen tarihsel anlamlar ve sergi kapsamında gerçekleştirilen açılış ve uygulamalarla milli kimlik inşasına katkı sağlayacak araçlar haline de getirilmeye çalışılmıştır.

Amerika’nın düzenlediği ilk uluslararası sergi olan 1876 Phledelphia Sergisi, özellikle Amerika’nın bağımsızlığının 100. yılına denk getirilmiştir. Aynı şekilde 1889 Paris Sergisi, Fransız İhtilali’nin 100. yıldönümünde düzenlenmiş ve Paris’in simgesi olan Eyfel Kulesi bu sergi vesilesiyle açılmıştır. 1893 *

Zafer TOPRAK, “Milli İktisadın Temelleri:1909 Bursa Sergisi ve Yerli Mallar”, Yadigar-ı Hürriyet (Haz. Mehmet Ö.Alkan) İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay. İstanbul, 2010, s.247.

** Semra GERMANER, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Uluslararası Sergilere Katılımı ve Kültürel Sonuçları”, Tarih ve Toplum, sayı:95, s.33 *** Kenneth J. PERKİNS, “Three Middle Eastern States Helped America Celebrate Its Centennial In Philedlphia,” Saudi Aramco World, October/November 1976, s.13

1909 Bursa Sergisi 5

Chicago Sergisi de Amerika’nın Kristof Kolomb tarafından keşfinin 400. yıldönümünde açılmış ve elektrikle aydınlatılan ilk sergi olarak dünyanın ilgisini çekmiştir.*

1909 Bursa Sergisi 6

1867 Paris Uluslararası Sergisi Kuşbakışı Görünüş

Osmanlı Devleti’nin Uluslararası Sergilere Yaklaşımı ve Katılımı 1838 Ticaret Antlaşması sonrası hızla gelişen Osmanlı-İngiliz ilişkileri, Osmanlı ekonomisinin dış dünyaya açılmasına ve Batı örneğinden yola çıkarak kendi ekonomik durumunu gözden geçirmesine neden olmuştur. Tanzimat’la beraber yüzünü Batıya biraz daha çeviren Osmanlı Devleti, Avrupa’nın pek çok kurum ve anlayışını model olarak benimserken sergilere de kayıtsız kalmamıştır.

*

Osmanlı Devleti’nin de katıldığı bu sergi sırasında “Chicago Sergisi Gazetesi” adıyla bir süreli yayın da neşredilmiştir. Bu sergi hakkında geniş bilgi için adı geçen gazetede yazılar da kaleme alan bir Osmanlı Türkü’nün anılarına bakılabilir (Ahmet Turan ALKAN, Sıradışı Bir Jöntürk Ubeydullah Efendi’nin Amerika Hatıraları, İletişim Yayınları, İstanbul, 1997, s.178220)

İlk olarak 1851 Londra Sergisi’ne iştirak eden Osmanlı Devleti’nin, bu sergiye katılmasındaki esas amacı, ülke topraklarının verimliliğini göstermek, Osmanlı tebaasının tarım, sanayi ve sanat konularındaki kabiliyetini kanıtlamak, padişahın ülkenin gelişmesi yolundaki çabalarını ortaya koymaktır.* 1853 New York Sergisi’ne de davet alan Osmanlı, mesafe uzaklığı dolayısıyla bu sergiye katılamamıştır.

Osmanlı Devleti ikinci olarak Kırım Savaşı sırasında açık bulunan 1855 Uluslararası Paris Sergisi’ne 2.000 dolayında eşya ile katılmıştır. Ardından 1862 Londra, 1867 Paris, 1873 Viyana, 1876 Philedelphia, 1889 Paris, 1893 Chicago sergilerine katılmıştır. Bu sergilerin bazıları bizzat İstanbul Ticaret Odası tarafından desteklenmiştir. Oda’nın ilk destek verdiği sergi 1889 Paris; son desteklediği ise yine 1900 Paris Sergisi olmuştur.

Osmanlının uluslararası sergilere katılımında devletin ekonomik ve kültürel açılımlarının oluşturduğu beklenti ve hedeflerin yanında, sergileri düzenleyen ülkelerin Osmanlı dünyasının egzotizmini kullanarak sergiyi daha cazip hale getirme çabaları da dikkatten uzak tutulmamalıdır. Özellikle otantik halı ve kilimler, kılıçlar, geleneksel Osmanlı kostümleri, Türk kahvesi gibi ürünler, Batı dünyasında var olan oryantalizm temelli “doğu” algısının yansıtıcı öğeleri olarak sergilerde yer bulmuştur.**

1909 Bursa Sergisi 7

1893 Chicago Sergisi’nde İstanbul Caddesi’nin girişi*** Osmanlı coğrafyasının büyüklüğü, ulaşım imkanlarının sınırlılığı ve iletişim sistemindeki yetersizlikler ve bu tür organizasyonlardaki tecrübesizlik dolayısıyla, Osmanlı Devleti hemen bütün sergilere resmi açılış sonrası katılabilmiştir. Dahası sergileyeceği ürünlerin listesini dahi geç gönderebildiğinden, bu ürünler çoğu kez ilk tanıtım kataloglarında yer almamıştır.

Osmanlı Devleti’nin uluslararası sergilerde teşhir ettiği ürünler arasında halılar ve kilimler (Uşak, Gördes, Kula, Demirci, Afyonkarahisar, Sivas ve Hereke), Şam tüfekleri, Yanya tabancaları, kılıçlar, bakır ve bronzdan mangal, karavana ve tepsiler, davul, zurna kemençe gibi şarka özgü müzik aletleri, çekmece dolap nalın gibi süslü kabartmalı ahşap eşyalar, altın ve gümüş işlemeler, porselen ve cam eşyalar, Çanakkale seramikleri, Kütahya çinileri, çubuk, lüle ve biblolar, kumaşlar, işlemeler, değerli şallar, kuyumculuk ve mücevherat ürünleri, dantel ve örtüler, ipekli kadifeler bulunmaktadır. *

Bayram NAZIR, “Dersaadet Ticaret Odası ve Uluslar arası Sergiler”, History Studies, c.1, sayı 1/2009, s.182

**

KENNETH, ag.m., s.12

*** Zeynep ÇELİK, Displaying the Orient: Architecture of Islam at Nineteenth-Century World’s Fairs, Berkeley: University of California Press, 1992, s.86.

1867 Paris Sergisi’nde Türk Mahallesi’nin görünüşü* Zamanla sergiler konusunda tecrübe kazanıldıkça, “Osmanlı Pavyonu”ndaki ürünlerin çeşitliliği de artmış ve tarım el sanatları ve doğu egzotizmini yansıtan ürünlerin yanında, 1867 Paris sergisinden başlayarak, mimari çizimler, resim, heykel, fotoğraf, ilmi çalışmalar, doğal tarih koleksiyonu ve arkeoloji ürünleri de sergilerde yer almaya başlamıştır.**

1909 Bursa Sergisi 8

Osmanlı’da Sergi Geleneği Batıdaki umumi sergilerden hareketle Osmanlı Devleti de Sultan Abdülaziz döneminde 1863 tarihinde Sultanahmet Meydanı’nda ulusal bir sergi düzenlemiştir. Serginin açılış amacı, “Osmanlı ekonomisine rekabet gücü kazandırmak, ülkede üretilen malların kalite çeşit ve fiyatlarını görmek, üreticilerin sorunlarını tespit etmek ve başarılı üreticileri ödüllendirmek” olarak duyurulmuştur. Bu sergi dönemin modernleşme arayışları kapsamında düşünülmesi gereken bir faaliyettir. Aynı tarihteki Osmanlı Bankası’nın ve Galatasaray Lisesi’nin açılışı gibi olaylarla birlikte değerlendirildiğinde sergiye yüklenen anlam daha kolay anlaşılabilir.

1863 Osmanlı Sergisi dönemin Maarif Nazırı Mustafa Fazıl Paşa tarafından organize edilmiş ve sergi binası olarak 3500 metrekare büyüklüğünde dikdörtgen planlı üç anıtsal yapıya sahip özel ve geçici bir bina inşa edilmiştir. Sergi için ayrıca, İtalyan bestekâr, Callisto Guatelli tarafından “Osmanlı Sergi Marşı” adıyla bir marş bestelenmiştir. *** Sergi 28 Şubat 1863 tarihinde Sultan Abdülaziz’in de hazır bulunduğu büyük bir törenle açılmıştır.

28 Şubat- 1 Ağustos 1863 tarihleri arasında açık olduğu 5 ay boyunca sergi yerli ve yabancı yaklaşık 150.000 kişi tarafından ziyaret edilmiştir.

Sergi Avrupa’da da büyük ilgi uyandırmıştır. Başta Viyana olmak üzere, çeşitli Avrupa şehirlerinden, aralarında gazeteci, iş adamı ve fabrikatörlerinde bulunduğu guruplar sergiyi gezmek üzere İstanbul’a gelmişlerdir. Bunlar aynı zamanda imparatorluğa toplu halde gelen ilk turist kafileleridir. Avrupa basınının önde gelen gazeteleri de sergi müddetince İstanbul’da muhabir görevlendirmişlerdir.**** *

ÇELİK, a.g.e., s.60

**

NAZIR, a.g.m., s.184

*** Seyit YÖRE, “Osmanlı/Türk Müzik Kültüründe Levanten Müzikçiler”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sy:24, Güz 2008, s.428 **** Rıfat ÖNSOY, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Katıldığı İlk Uluslararası Sergiler ve Sergi-i Umumi-i Osmani (1863 İstanbul Sergisi)” Belleten cilt:XLVII, Ocak 1983, sayı 185, s.233

İstanbul Sultanahmet’te 1863 Sergisi için inşa edilen bina* Sergi binası kendi içinde 13 ana bölüme ayrılmıştır. Bunlar, tarım ve orman ürünleri, yiyecek maddeleri, sanayi mamulleri, tarım makineleri, kuyumculuk işleri, ipek yün işleri, maden cevherleri, dokumacılık, kimyevi maddeler, deri işleri, ev eşyası, mimariye ait eserler, güzel sanatlara ilişkin eserlerden oluşmaktadır. Tüm bu birimler içinde en büyük alan tarımsal ürün ve makinelerine ayrılmıştır.

Sergilenenler arasında en ilgi çekici ürün gurubu, Osmanlı ülkesinin dört bir yanından getirilen 212 tür buğday olmuştur.

1863 Sergisi’ne Bursa’dan da başta ipek kozası, ipekli kumaş, kostüm ve dokuma çeşitleri olmak üzere önemli miktar ve çeşitlilikte ürün gönderilmiştir.

1909 Bursa Sergisi 9

1863’te Sultanahmet Meydanı ve Sergi Binası

*

Mirat, no.1, Ramazan 1279, s.19

İstanbul’da ikinci sergi II. Abdülhamid döneminde 1894 yılında Haliç’te “Dersaadet Ziraat ve Sanayi Sergi-i Umumisi” adıyla açılmıştır. Kışları 4 ay kapalı kalmak şartıyla sürekli açık olması düşünülen sergi için, bu amaca yönelik olarak sağlam ve görkemli bir bina inşa edilmiştir. 19 Eylül 1893 tarihli nizamname* ile hazırlıkları başlatılan ve ülkenin refah ve zenginliğini ilerletmek amacıyla açılan sergide yabancı mallara da yer verilmiş ve özellikle davet edilen Avrupalı sanayici ve çiftçilerin kendi alet ve usullerini Osmanlılara aktarması hedeflenmiştir.

1894 Dersaadet Ziraat ve Sanayi Sergisi Binası** 1909 Bursa Sergisi 10

*

Düstur, I.Tertip, c.6, s.1235, ref.1323

**

ÇELİK, a.g.e., s.145

BURSA SERGİLERİ 1906 Sergisi Bursa’da ilk sergi 1906 Eylül’ünde Hamidiye Mekteb-i İdadî binasında (Bursa Erkek Lisesi) “Bursa Mamulat ve Mahsulat Sergisi” adıyla açılmıştır. Serginin organizasyonuna 287.576 kuruş harcanmıştır.

Sultan II. Abdülhamid’in tahta çıkışının yıldönümünde açılan 1906 Bursa Sergisinin amacı Bursa ve civarında üretilen her türlü ticari ve sınai ürünüleri sergileyerek, bu sektörlerin gelişimine ve ürünlerin pazarlanmasına vesile olmaktır. 20 ayrı kategori şeklinde okulun 21 oda ve büyük salonunda tasnif ve teşhir edilen bu ürünler ziyaretçilerin oldukça ilgisini çekmiştir. Vilayet dahilinden sergiye katılan ürünler 18.434 parça, 710.60 m ve 1.659.813 kg ağırlığında ve bunların toplam değeri 712.908 kuruştur.

Vilayet dışından gelen ürünler ise 3.294 parça 511.95.metre olup toplam değeri 240.931 kuruş ve 15 paradır. 13.Ekim 1906 tarihinde kapanan bu sergiye toplam 522 kişi ürün göndermiştir. Sergi müddetince şehirde at ve bisiklet yarışları ile yağlı güreş müsabakaları gibi etkinlikler de düzenlenmiştir.

Ağırlıklı olarak tarımsal ürünlerin ve el sanatlarının öne çıktığı sergi toplamda 27.837 kişi tarafından ziyaret edilmiştir. Ziyaret edenlerin profili ve sergi kapsamında yaptıkları harcamalar şu şekildedir: Milliyeti

Ziyaretçi Sayısı

Harcanan Meblağ Kuruş / Para

Osmanlı

27.639

162.300 / 10

Alman

56

1.955

Fransız

67

11.047 / 20

İngiliz

22

968

Avusturyalı

25

3.355 / 20

İsviçreli

2

130

İspanyol

3

48

Acem

9

1.950

Rus

2

108

Flemenk

6

489

Hintli

3

185

Toplam

27.837

187.624

Bu çalışmanın konusunu oluşturan 1909 sergisine geçmeden önce planlama aşamasında kalan 1923 Sergisi’ne de kısaca değinmek gerekir.

1909 Bursa Sergisi 11

1906 Bursa Sergisi’nin resmi açılışı (Bursa Erkek Lisesi) 1909 Bursa Sergisi 12

1923 Sergisi Bu çalışmanın ana eksenini oluşturan 1909 sergisi nasıl ki, II.Meşrutiyet’in birinci yıldönümü kutlamaları çerçevesinde açıldıysa, 1923 Sergisi de Büyük Zafer sonrası Bursa’nın kurtuluşunun birinci yıldönümüne denk getirilmek suretiyle olaya özel bir anlam yüklenmeye çalışılmıştır. Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın yüksek himayelerinde açılması planlanan bu serginin bir ön çalışması olmak üzere, Bursa ile ilgili tanıtıcı bilgilerin yer aldığı oldukça detaylı bir şehir rehberi hazırlanmıştır.

Cumhuriyet’in ilanının hemen öncesinde ve bütün siyasi kaygılardan uzak olarak Bursa’da iktisadi kalkınmayı hedefleyen böyle bir projenin hayata geçirilme çabası, şehrin vizyonunu ortaya koyar mahiyettedir. Ne var ki, dönemin koşulları bu serginin hayata geçirilmesine fırsat vermemiştir.

1923 Sergisi Madalyası

1923 Bursa Sergisi Komisyonu Heyeti

1909 Sergisi 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanının birinci yıldönümünde 1909 Temmuz’unda açılan “Bursa Sergisi” bu sergilerin en görkemlisidir. Zira Sultan Mehmed Reşad’ın himayelerinde gerçekleştirilen Bursa Sergisi her şeyiyle yeni düzenin bir gövde gösterisidir. Bu itibarla sergi bir anlamda Meşrutiyet’in sembolü olarak kurgulanmıştır. Yeni dönemin ekonomi politikalarının nirengi noktasını oluşturacak olan, “milli iktisat” anlayışının ilk belirtileri bu sergiyle kendisini hissettirmiştir. Ayrıca bu vesile ile uzun zaman sonra ilk kez bir Osmanlı padişahı halkına bu denli yaklaşmış, birlikte sergi dolaşmış ve halkla kaynaşma çabası içerisinde olmuştur.

Bursa Sergisi, “hürriyetin ilanı” ertesi yönetici kadroların, ulus-devlet kimliğini arayış sürecinin bir parçasıdır. Meşrutiyet coşkusunu kitlesel boyutta yeniden yaşamak kaygısı ile 10 Temmuz’un yıldönümünü kutlama etkinliğinin bir parçası olarak organize edilmiştir. Bu cümleden olmak üzere adı geçen çalışmaların ülke kamuoyunun ilgisini çekmesi için doğal olarak basın yayın organlarından faydalanılmak istenmiştir. Bunun için İstanbul’da yayınlanan bütün gazetelere davetiyeler yanında, Bursa’ya gönderecekleri muhabirler için seyehat pasoları ulaştırılmıştır.* Bursa, toplumsal belleğe hitap eden abide, çeşme, hayır müessesesi gibi anıtsal nitelikte yapılara yeterince sahiptir. Yapılması gereken etkinliğin “inkılabı-ı kebir”i yani 10 Temmuz’u en etkin bir biçimde simgelemesi düşünülmüştür. Bu açıdan bir sergi açmak en makul çözüm olarak görülmüştür. Bursa’da İttihatçılar’ın önde gelenlerinden Azmi Bey’in vali olması, 10 Temmuz’un coşkulu bir biçimde kutlanmasında etkili olmuştur.** II. Meşrutiyet Osmanlısı’nın bütün siyasal ve sosyal katmanlarıyla üretmeye çalıştığı, birlik ve beraberlik duygusunun, zihinsel ve yapısal değişim refleksine tahvil edilmesi çabalarına paralel olarak, bu sergi bir anlamda Meşrutiyet’in dünyaya açılımı olarak da değerlendirilebilir.

*

Servet-i Fünun, 23 Temmuz 1325, no:938, s.184. Servet-i Fünun muhabiri Asaf Muammer sergi için geldiği Bursa’da bir sükut-u hayale uğradığını beyanla hem şehri hem de sergi girişimini müstehzi ifadelerle eleştirmekten kendini alamamıştır.

Bununla beraber aynı gazetenin 19 Ağustos 1325 tarihli nüshasında şehir ve sergi ile ilgili daha sitayişkar ifadelerin yer aldığı bir nevi özür beyanı olarak algılanabilecek imzasız bir yazı yayımlamıştır.

**

TOPRAK, a.g.m., s. 249

1909 Bursa Sergisi 13

II. Meşrutiyet’in birinci yıldönümü kutlamalarının Bursa’da ne şeklide yapılacağına dair fikirlerin ele alındığı ortamda, uygun görülen seçenek Vilayet Meclis-i Umumisi tarafından bir sergi açmak fikri üzerinde netleşmiştir. Bu noktada esas sorun finansman konusu idi. Bu amaçla merkez ve mülhakat belediyelerinin gelirlerinin % 1’inin sergi bütçesine aktarılmasına karar verildi. 24 Mart 1909’da Vali Azmi Bey’in başkanlığında 14 kişilik bir sergi komisyonu kuruldu. Komisyon ilk olarak 36 maddelik detaylı bir “talimatname-i mahsusa” yayınlamış ve sürecin nasıl işleyeceğini açık bir şekilde ortaya koymuştur.

Sergi altı ana şube şeklinde planlanmıştır: 1- El Sanatları ve eğitim malzemeleri 2- Muhtelif sanayi ürünleri 3- Maden ve orman ürünleri 4- Tekstil ürünleri 5- Tarımsal ürünler ve aletler 6- Yiyecek ve içecekler

1909 Bursa Sergisi 14

Servet-i Fünun Gazetesi’nde Bursa Sergisi ile ilgili bir haber küpürü

Bursa Sergisi Madalyası Bursa Sergisi milli bayram olarak nitelenen 10 Temmuz 1324’ün (23 Temmuz 1908) birinci yıldönümünde 23 Temmuz 1909 Cuma günü açılmıştır. O gün için en uygun bina olarak Belediye Binası belirlenerek içerisindeki eşyalar tahliye edilmiş ve ürün teşhirine elverişli hale getirilmiştir.

Sergi’nin resmi açılış törenindeki protokol konuşmalarını Vali Azmi Bey ve bizzat Sultan Mehmed Reşad tarafından görevlendirilen Orman Maadin ve Ziraat Nazırı Aristidi Paşa yapmışlardır.* Teşhir edilen mallar, Vali’nin ifadesiyle Avrupa malları kadar “zarif ve mükemmel eşyayı ihtiva etmiyorsa da” sadelikleri ve özellikle ülkedeki üretim araçlarının durumu göz önünde bulundurulduğunda yine de gururu okşamaya yetmektedir.

Bursa Sergisi, Bursa’da bir kent kimliğinin oluşmasında önemli rol oynamıştır. Şehir, asırlarca büyük bir gururla taşınan “payitaht şehri” payesinin, ne yazık ki, zamanla bir “sürgünler şehri” haline gelmiş olmasının yarattığı olumsuzluğu, “görkemli bir imaj çalışması” ile üzerinden atma fırsatı olarak sergiye büyük bir anlam yüklemiştir. Bu noktada sergi bülteni olarak yayınlanan dergi de bu çabalara ciddi katkılar sağlamıştır.

Padişah Sultan Mehmed Reşad, beraberinde Veliaht Yusuf İzzettin ve Vahdettin Efendiler, diğer şehzadeler ve kalabalık bir heyet olduğu halde, Mudanya üzerinden Bursa’ya gelerek, 10 Ağustos 1325 tarihinde sergiyi gezmiş ve yüklüce bir alışveriş yapmıştır. Ziyaret esnasında Vali Azmi Bey tarafından, padişaha bir gümüş tepsi içerisinde beyaz bir ipekli mendile sarılı ve altında “Hatıra-i Teşrif-i Hümayun: 18 Şaban 327” ibaresi bulunan bir altın sergi madalyası verilmiştir.

*

Aristidi Paşa bir yandan Bursa Sergisi’ni padişah adına açmakla görevlendirilmişken diğer yandan Bursa’daki meşrutiyet bayramı kutlamalarına kabineyi temsilen gelmiştir. Bingazi Vapuru ile geldiği Mudanya’da kendisini Meclis-i İdare Azası Ahmet Bey, Ziraat Mektebi Müdürü Hamdi Bey, Mekteb-i İdadi Muallimlerinden Zahid Efendi ve Doktor Savaidis Efendi, Bursa İstasyonunda ise Vali Azmi Bey ve Maarif Müdürü Hilmi Bey tarafından karşılanıp önce hükümet konağına gidilmiş ve sonrasında ilk defa Bursa’ya gelen Aristidi Paşa, Yeşil Türbe, Ulucami, Osman ve Orhan Gazi Türbeleri ile Hüdavendigar Türbesini kapsayan kısa bir şehir turuna çıkarılmıştır (Tasvir-i Efkar, 29 Temmuz 1909, no:59, s-4-5.). Bir gün sonra ise günün erken saatlerinde hükümet konağında başlayan meşrutiyet kutlamalarında, sivil ve resmi erkanın yanında Fransa, Yunanistan, İngiltere, Avusturya, Rusya ve İran konsolosluklarının da katıldıkları törende padişah adına Aristidi Paşa tarafından tebrikler kabul edilmiştir.(Tasvir-i Efkar,31 Temmuz 1909, no:61, s.6-7) Sonrasında arabalarla sergi binasına geçilmiş ve kadınlı erkekli çocuklu coşkulu bir gurup tarafından karşılanmışlardır. “Hürriyet kurdelası” ile bağlanmış sergi kapısının önünde mülkiye adliye maliye memur ve reisleri kalabalık bir gurup halinde beklemekte idiler. Vali Bey’in açış konuşmasının ardından Aristidi Paşa “muhayyelat-ı hayali cem’ eden ve bir senelik meşrutiyetimizin bir semerat-ı ber güzidesi olan bu sergiyi” kısa bir konuşmanın ardından kurdelayı çözerek açmıştır. (Tasvir-i Efkar, 24 Temmuz 1909, no:55, s.6-7) Aynı günün akşamında da padişahın yakında yapacağı ziyaret için Kasr-ı Hümayun’un tamirata alınması sebebiyle, Aristidi Paşa onuruna Mütesellim Köşkü’nde bir ziyafet düzenlenmiştir. (Tasvir-i Efkar, 1 Ağustos 1909, no:62, s,3-5)

1909 Bursa Sergisi 15

Padişaha takdim edilen sergi madalyası Bursa Sergileri Cumhuriyet’in yerli malları sergileri ve fuarcılık teşebbüslerine * bir başlangıç niteliği taşımaktadır. Meşrutiyetin ilk yıllarında tüketilen malın menşei henüz önem arz etmemekteydi. Çünkü dönemin liberal düşüncesinde sınır kavramı yoktu. Ticaretin gelişimi her ülkeye yarar sağlıyordu. Bir süre sonra gündeme gelecek olan koruyucu politikalar ise malın menşeini öne çıkararak, yerli malı anlayışını ve ulusal bilincin oluşmasını hedeflemiştir. Bursa Sergisi 1863 Osmanlı Sergi-i Umumî-i Osmaniye’den farklı olarak, bu anlayışın ilk filizlendiği mekandır. Sergilenen ürünler tümüyle “Osmanlı”dır. Osmanlı’nın el emeği ile de olsa üretim gücünü sergilemektedir. Yerli malı anlayışı zamanla ulusal kimlik sürecinin önemli bir parçası olmuştur. **

1909 Bursa Sergisi 16

Sonuç olarak denilebilir ki, 1909 Bursa Sergisi her şeyin ötesinde Meşrutiyet’in gündeme getirdiği zihniyet değişiminin bir ifadesi ve bir özgürlük simgesidir. Osmanlıların ilk milli bayramı olan 10 Temmuz’un en etkili ve iz bırakmış olan kutlama biçimidir. 10 Temmuzlar Meşrutiyet yılları boyunca kutlanmış ama hiçbiri Bursa Sergisi’nde olduğu kadar on binleri seferber edememiştir. Burada dikkat çeken nokta, hürriyetin ilanına ekonomik hedefler ilave edilerek anlam kazandırma gayretidir. Görünen o ki, Osmanlı ekonomisi kabuk değiştirmektedir. Geç de olsa Batı’yı yakalamak, iktisaden gelişmek, sanayileşmek, ülke ekonomisini bütünlemek, ulusal pazar yaratmak gibi konular gündemin bundan böyle belli başlı maddelerini oluşturacaktır. Bu bağlamda yeni bir iktisadi yapılanmanın ilk ve en önemli belirtileri Bursa Sergisi sırasında açığa çıkmıştır.

*

Bursa Sergisi’nin açılış konuşmalarında buradan elde edilecek hasılat ile iki yıl sonra Acemler’de “uluslararası bir sergi”nin yapılacağı ifade edilmiş olmakla beraber, uluslararası siyasi ve askeri gelişmeler buna fırsat vermemiştir. Ancak, Milli Mücadele’nin sonunda Cumhuriyet’in ilanından kısa bir önce Bursa bu konudaki birikimini üçüncü bir sergi açmak suretiyle ortaya koymak istemiştir..

**

TOPRAK, a.g..m., 255-56

Sergi günlerinde Bursa’yı ziyaret eden Padişah Mehmed Reşad’ı Mudanya iskelesinde karşılama töreni

Bursa Sergisi’ne Yabancı İlgisi 1909 Bursa Sergisi’ne Bulgaristan’daki sanayi ve ticaret çevreleri ile Bulgar basını da büyük ilgi göstermiştir. Sofya’da yayınlanan günlük Akşam Postası muhabiri Petır Daskalov sırf sergiyi ziyaret amacıyla geldiği Bursa’ya ait gözlemlerini “Anadolu’ya Bir Bakış” başlığı ile Temmuz ayı sonunda bir yazı dizisi olarak yayınlamıştır.* Her ne kadar muhabir sergiden umduğunu bulamamanın hayal kırıklığını açık açık yazmış olsa da Bursa’nın güzelliklerinden uzun uzun bahsetmekten kendini alamamıştır.

O’nun ifadesiyle Bursa “gerçek şöhreti görülmek için sadece Sofya’dan değil, çok daha uzaklardan gelmeye değer” bir şehirdir. Bu güzelliklerden etkilenerek daha da ileriye gidip şu ifadeleri yazmıştır:“Ben bir Türk olsaydım, Bursa’yı İmparatorluğun kutsal kenti ilan eder, ve hacca önce buraya daha sonra Mekke’ye gidilmesini buyururdum. Çünkü; en şanlı sultanlar burada yatar- onlar ki, Balkan yarımadasını ele geçirdiler, savaşlarda, o zaman sağlam ve güçlü olan ulusunun eşsiz ruhunu sergilediler. Onlar ki Murat gibi Kosova’da düştüler.” ** Bursa’da bir serginin düzenleneceğini öğrenen Bulgaristan Ticaret ve Tarım Bakanlığı, İstanbul’u ve Bursa’yı kapsayan ticaret amaçlı bir gezinin organize edilmesine karar vermiştir. Gezinin başlıca amacı, İstanbullu tüccarlarla tanışmak, İstanbul ve Bursa pazarlarını araştırmak, İstanbul ve Bursa Ticaret ve Sanayi Odaları üyeleriyle yakın ilişkiler kurmak, Türk halkının hürriyet, kardeşlik ve eşitlik, rejimini kutlamak, kısaca ekonomik ve ticari ilişkilerin geliştirilmesine katkı sağlamaktır.

Sofya ve Plovdiv Ticaret Odaları, gezinin düzenlenmesini üstlenirler. Katılımın beklenenden fazla olması nedeniyle, özel bir tren tutularak 240 kişilik tüccar, sanayici ve subay grubu, 9 Temmuz günü Sofya’dan İstanbul’a hareket eder. Burada birkaç gün kalan heyetten 63 kişi, Bursa Sergisi’ni ziyaret için 14 Temmuz’da Mudanya üzerinden Bursa’ya geçer. Gelen heyeti Çekirge İstasyonu’nda Bursa

*

Bulgar Heyeti’nin Bursa ziyareti ile ilgili daha geniş bilgi için bkz. Hüseyin MEVSİM, “Sofya Ticaret ve Sanayi Odası’nın 1909 Bursa Sergisi Raporu”, Osmanlı Modernleşmesi ve Bursa Sempozyum Kitabı, (10-11 Nisan 2009 Bursa), s.49-68

**

Aynı Yer, s.52

1909 Bursa Sergisi 17

Ticaret Odası başkanı, başkan yardımcısı, sekreteri ve birkaç üye ayrıca valilik ve belediyeden birer temsilci karşılamıştır. Ertesi gün Vilayeti ziyaretlerinde Bulgar heyeti sözcüsü ziyaretlerinin amaçlarını, Meşrutiyet Bayramı’na katılmak, yeni ve eski başkenti ziyaret ederek dostane ilişkilerin gelişmesine zemin hazırlamak, Bursa Sergisi vesilesiyle ticari ilişkileri geliştirmek şeklinde özetlemiştir.*

1909 Bursa Sergisi 18

Bursa Sergisi’ne vatandaşların ilgisi 7 Ağustos 1909’da Sofya Ticaret ve Sanayi Odası başkan yardımcısı ve sekreteri tarafından kaleme alınıp 1910 yılında Sofya’da basılan 25 sayfalık raporda, İstanbul ve Bursa’ya düzenlenen gezinin sonuçları ve yararları özetlenmiştir. Buna göre gezi, Bulgar ticaret ve sanayi çevrelerinin Türk halkına beslediği yakınlık ve sempatinin bir göstergesi olmuş ve iki devlet arasındaki ticaret hacminin genişletilmesine dönük adımlar atılmasına vesile olmuştur.

Fakat bütün bu iyimserlik havası ve olumlu beklentiler kısa bir müddet sonra başlayacak olan Balkan Savaşları sebebiyle hayata geçirilememiş ve bir temenni olmaktan öte geçememiştir.

“Bursa Sergisi” Dergisi Hakkında Sergi süresince haftada bir yayınlanmak üzere “Bursa Sergisi” adıyla bir dergi çıkarılmıştır. 10 sayı olarak neşredilen bu dergi, sergi ile ilgili en küçük detaylara dahi yer vermiştir. Bundan başka sergi geleneğinin oluşmasından, uluslararası sergilerden bahsetmiş, ülke ve bölge ekonomisi üzerine oldukça liberal yaklaşımlarla yorum ve önerilerde bulunmuştur. Yayınlayanlarca bu mecmuanın biricik kıymeti, “bu sergiye mahsus olmak üzere Memalik-i Osmaniye’de ilk defa intişar etmek muvaffakiyetine mazhar olması” şeklinde ifade edilen Bursa Sergisi Mecmuası içeriğinde yer verdiği Bursa Tarihi, Keşiş Dağı, Kütahya çiniciliği, Uşak halıcılığı, Eskişehir lületaşı, madenler ve orman zenginliği, zirai ve tabii zenginlikler, Asar-ı Atika Müzesi gibi konularla güncel bir sergi bülteni olmasının ötesinde, Hüdavendigar Vilayeti’nin ve Bursa şehrinin bir tanıtım kılavuzu olma özelliği de taşımaktadır. Aynı zamanda bu derginin, sergi vesilesiyle, o günün şartlarında çokça ihtiyaç duyulan bölgesel kalkınma

*

Aynı Yer, s.53-54

hamlesine yönelik bir ekonomik envanter çalışması olarak da değerlendirilmesi mümkündür.

Vilayet Matbaasında “art nouveau” desenlerle kuşe kâğıda, 20X28 ebadında basılan dergi, düzenli olarak “sergi şuunu” başlığı altında her sayısında sergi ile ilgili ayrıntılı haberlere yer vermiştir. Bu haberlerden edindiğimiz bilgilere göre, serginin bölge turizmine de dikkat çekici bir katkı sağladığı söylenebilir.

Bu çalışmaya esas teşkil eden Bursa Sergisi Dergisi’ne muhtelif kütüphanelerde ulaşılmış olup buna ait detaylı bilgi aşağıdadır.

1- Beyazıt Devlet Kütüphanesi Hakkı Tarık Us Koleksiyonu’nda sadece 1., 2.,7. sayılar mevcuttur.

2- Bursa İnebey Yazma ve Eski Basma Eserleri Kütüphanesi’nde iki farklı ciltlenmiş koleksiyon bulunmaktadır. Birincisi üzerindeki kartvizitten, Maksem Cad. 76 numarada mukim M. Nazif Hançerli bağışı olduğu anlaşılan 13260 kayıt ve 030 tasnif numaralı koleksiyon olup, 1. sayısı eksik olmak üzere 9 sayılık bir takımdır. İkincisi ise kütüphaneye 4569 kayıt ve 058 tasnif numarası ile kayıtlı olup 10 sayılık tam bir koleksiyondur.

3- Milli Kütüphane’de 10 sayılık tam bir koleksiyon mevcuttur.

Dergi ile ilgili dikkat çekici bir ayrıntı da bu yayının kapak tasarımları il ilgilidir. Yukarıda bahsettiğimiz materyalden tespit edebildiğimiz kadarıyla, Bursa Sergisi Dergisi’nin 1. ve 2. ve 3. sayıları bir tanıtım afişi olarak tasarlandığını düşündüğümüz bir koruyucu kapakla sunulmuştur. Ayrıca dergi içeride örnekleri de görüleceği üzere, lacivert, kırmızı, yeşil gibi farklı renklerde bir karton kapak içerisinde muhafazalı bir şekilde neşredilmiştir. Bu kapaklarda merak uyandırarak ilgi çekmek arzusu göze çarpmakta bu çerçevede ansiklopedik malumattan pratik bilgilere, zeka oyunlarından bilmecelere, yemek tariflerinden şiir denemelerine, klasik edebiyat örneklerinden darb-ı mesellere kadar hemen her konuda değişik bilgiler yer almaktadır.

1909 Bursa Sergisi 19