Kukla Ve Gölge Tiyatrosu by Bursa Büyükşehir Belediyesi

KUKLA VE GÖLGE TÝYATROSU

MEVLÜT ÖZHAN

Ankara - 2010

NOT KÜNYE SÝZÝN TARAFINIZDAN HAZIRLANACAK • ISBN 975• Kapak Tasarýmý

• Dizgi - Mizampaj Kültür Ajans Tanýtým ve Organizasyon Ltd. Þti. Konur Sok. 66/9 Bakanlýklar-ANKARA Tel: 0.312.425 93 53 Fax: 0.312.419 44 43

• Baský

• Baský Tarihi

• Ýsteme Adresi Bursa Büyükþehir Belediye

ÝÇÝNDEKÝLER SUNUÞ/Recep ALTEPE ..................................................................................................................................5 ÖN SÖZ/Mevlüt ÖZHAN ................................................................................................................................7 GÝRÝÞ ...............................................................................................................................................................9 GÖLGE OYUNU ............................................................................................................................................13 Gölge Oyunu Nedir?...............................................................................................................................13 Gölge Oyununun Doðuþu ve Geliþimi..................................................................................................13 KARAGÖZ .....................................................................................................................................................16 Karagöz’ün Tarihi ...................................................................................................................................16 Karagöz’ün Tekniði.................................................................................................................................22 Karagöz’ün Bölümleri ............................................................................................................................24 Karagöz Oyunundaki Tipler ve Özellikleri...........................................................................................24 Karagöz’ün Güldürücülüðü ...................................................................................................................28 Karagöz Oyununun Özelliði ..................................................................................................................29 KUKLA ...........................................................................................................................................................33 Kuklanýn Tarihi........................................................................................................................................33 Türk Kuklasýnýn Tarihi ............................................................................................................................39 Kukla Oyunundaki Tipler ve Özellikleri...............................................................................................41 Kukla türleri.............................................................................................................................................42 A. Yapýmýnda Kullanýlan Malzemelere Göre Kuklalar ..................................................................42 B. Oynatým Tekniðine Göre Kuklalar..............................................................................................43 Kukla Oyunlarýnda Ýþlenen Konular ....................................................................................................46 Kukla Oyunlarýnýn Özellikleri ................................................................................................................47 GÖLGE OYUNU TEKNÝÐÝ ...........................................................................................................................49 Kreþ ve Ana Okullarýnda Gölge Tekniði Çalýþmasý .................................................................................49 A- Bedenle Çalýþma................................................................................................................................50 B- Cisimlerle çalýþma .............................................................................................................................52 C- Figürler Yaparak Çalýþma .................................................................................................................52 KARAGÖZ TASVÝRÝ YAPIMI VE OYNATIMI ..............................................................................................55 Karagöz Tasviri Yapýmý...........................................................................................................................55 Karagöz Oynatým Araçlarý .....................................................................................................................61 Karagöz Sanatçýsýnýn Eðitimi Çalýþmalarý ............................................................................................65 KUKLA YAPIMI VE OYNATIMI....................................................................................................................68 Kukla Yapýmý ...........................................................................................................................................68 1 Aðaçtan Kukla Yapýmý ...................................................................................................................69 2- Kaðýt Hamuruyla Kukla Yapýmý...................................................................................................70 3. Kaðýttan Kukla Yapýmý..................................................................................................................73 4- Deðiþik Metallerle Kukla Yapýmý .................................................................................................75 5-Sünger, Kauçuk, Strofom ve Ýzolasyon Köpüðü ile Kukla Yapýmý ..........................................75 Baþ Yapýmý...............................................................................................................................................77 Baþ Yapýmýnda Modelleme ...................................................................................................................78 3

Basit Kukla Yapým Teknikleri .................................................................................................................79 Kuklalarý Giydirme ..................................................................................................................................80 KUKLA VE SAHNELER ................................................................................................................................81 ANA OKULLARINDA KUKLA YAPIM VE OYNATIM ÇALIÞMALARI........................................................89 KUKLA SANATÇISININ EÐÝTÝMÝ ÇALIÞMALARI ......................................................................................90 A- Kol, Bilek ve Parmaklarý Güçlendirme Çalýþmalarý .......................................................................90 B- Bireysel Çalýþmalar............................................................................................................................91 C- Gurup Çalýþmalarý ............................................................................................................................92 D- El Ýþaretleriyle Ýletiþim Çalýþmalarý ..................................................................................................92 E- Oranlama Çalýþmalarý ......................................................................................................................93 F- Beden ve Ses Uyumu Çalýþmalarý....................................................................................................94 G- Maskeyle Çalýþma..............................................................................................................................94 H- Karakterlendirme Çalýþmalarý..........................................................................................................95 I- Kuklalarý Hareket Ettirme Çalýþmalarý ..............................................................................................96 Ý- Duygusal Alýþtýrmalar .........................................................................................................................97 J- Oyunlarla Çalýþma .............................................................................................................................98 K- Nesneleri Tutma Çalýþmalarý ...........................................................................................................99 L- Diksiyon ve Seslendirme Çalýþmalarý ..............................................................................................99 KUKLA VE GÖLGE SANATÇISININ ÖZELLÝKLERÝ ................................................................................100 KUKLA VE EÐÝTÝM.....................................................................................................................................102 SAHNEYE KOYMA ÇALIÞMALARI............................................................................................................103 KAYNAKÇA ..................................................................................................................................................104

NOT SUNUÞ SÝZÝN TARAFINIZDAN YERLEÞTÝRÝLECEK SUNUÞ

Recep ALTEPE Büyükþehir Belediye Baþkaný

ÖN SÖZ Son yýllarda can çekiþiyor, ölmek üzere diye baktýðýmýz kukla ve gölge sanatlarýnýn bizdekinin aksine diðer ülkelerde git gide geliþtiðini görüyoruz. Ölmek üzere diyoruz ama, yaþatmak için yeterli çabayý göstermiyoruz. Baþkalarý bizden sonra tanýþtýklarý bu sanatlarý nasýl geliþtirdiler diye merak edip araþtýrmýyoruz. Onlarýn neleri nasýl yaptýðýný araþtýrýp örnek alarak daha iyisini yapmaya çalýþmýyoruz. Bu konuda resmi ve özel kuruluþlara, kukla, Karagöz, tiyatro, sinema, müzik, resim sanatçýlarýna; araþtýrmacýlara, oyun yazarlarýna, tiyatro yönetmenlerine, üniversitelere görev düþmektedir. Özellikle üniversitelerimizin birinde kukla ve gölge tiyatrosu eðitimi veren bir bölümün açýlmasý bu sanatlarýn yaþatýlmasý ve geliþtirilmesine büyük katký saðlayacaktýr. Uzun yýllar Karagöz ve kukla sanatýmýzýn araþtýrýlmasý, yaþatýlmasý ve yurtiçi ve yurtdýþýnda tanýtýlmasý için çalýþtým. Bu kitabý da yine bu alanda katkým olmasý için hazýrladým. Deðiþik yazýlý kaynaklarýn yaný sýra bazý sanatçýlarýmýzdan aldýðým bilgileri deðerlendirerek ilgililere sunmayý amaçladým. Çalýþmamýn mutlaka eksikleri var ama, bu alandaki çalýþanlara pek çok yeni bilgiyi sunarak geliþmelerine katký saðlayacaðýna inanýyorum. Yararlandýðým yabancý kaynaklarýn çevirisini yapan Ercüment Çelik, Deniz Yatar, Gökçe Arslan, Hasan Özhan’a, atölyelerindeki çalýþmalarýný incelememi saðlayan ve kukla yapým çalýþmalarý hakkýnda bilgi veren kukla sanatçýlarý Alpay Ekler, Hakan Arýsoy, Mehmet Tahir Ýkiler ile kitabýn tasarýmýný ve dizaynýný yapan Erhan Ývgin’e, bazý þekillerin çizimlerini yapan Burcu Bilgin’e ve katkýsý olan herkese teþekkür ederim. Mevlüt ÖZHAN

GÝRÝÞ Kukla ve gölge sanatý eski bir geçmiþe sahip. Dram tiyatrolarýndaki engellemeler ve yasaklamalar bu sanatlarda da olmuþ ama, buna karþýn geliþerek günümüze kadar gelmiþtir. Modern dram tiyatrolarýna kaynaklýk eden ve tiyatronun bir dalý olan kukla ve gölge sanatý dünyanýn pek çok ülkesinde geliþirken ülkemizde gün geçtikçe geriye gitmiþtir. 19. yüzyýldan baþlayan yasak ve sansür anlayýþý, Osmanlý imparatorluðunun siyasi ve ekonomik yönden gerileyiþi, sürekli savaþlar, yenilgiler bu sanatlarýn gerilemesini ve bu günkü duruma gelmesini hazýrlayan nedenlerden bazýlarýdýr. Bilindiði gibi dünyanýn her tarafýnda güzel sanatlarýn geliþmesini tetikleyen ve saðlayan aydýn kesimlerdir. Tiyatro, opera, bale, resim, müzik gibi sanatlar aydýnlarýn buluþlarý, destekleri, ilgileriyle ortaya çýkmýþ ve geliþmiþtir. Avrupa’da aydýnlar ve sanatçýlar gölge ve kukla sanatýna karþý ilgi göstermektedirler. Hatta kendini yenilemeyen, devlet destekli dram tiyatrolarýna karþýn kukla tiyatrolarýný kurmuþlardýr. Örneðin 18. yüzyýl baþýnda Fransa’da kraliyet tiyatrosunun ülke çapýndaki tekelini kýrmak için panayýr tiyatrosu geliþtirildi. Kuklalar bu savaþta kraliyet tiyatrolarýnýn tekeline karþý yer aldýlar. Pek çok sanatçý tekelciliðin üstesinden gelmek ve resmi tiyatroyla rekabet edebilmek için kuklalarý seçtiler. Benzer durum Ýngiltere ve diðer ülkelerde de oldu. Dram tiyatrolarýndan hoþnut olmayan yazarlar, tiyatro yönetmenleri çalýþmalarýnda kukla tiyatrolarýna öncelik vermeye baþladýlar. O zamana kadar gezici olan kukla tiyatrolarý için yerleþik büyük tiyatrolar kuruldu. Opera bestecileri kuklalar için eserler yaptýlar. Ünlü alman yazarý Goethe 1781 tarihinde bir gölge oyunlarý tiyatrosu kurdu. Alman gölge tiyatrolarý pek çok edebi metinleri gölge tekniði ile oyunlaþtýrarak sahnelediler. Yapýlan çalýþmalar tiyatro severlerin ve aydýnlarýn beðenisini de kazandý. Bu yeniliklere karþý çýkanlar oldu, tartýþmalar yapýldý. Leipzig’de þiir profesörü olan S. G. Gottsched bir yazýsýnda oyun yazarlarýnýn Aristoteles’in öngördüðü tiyatroda mekan, zaman ve olay birliðine uymalarýný þart koþuyor. Goethe bu kurallara isyan ederek “Mekanda birlik acýmasýzca bir hapishaneye týkýlmak gibidir, zaman ve olayda birlik ise düþ gücümüze vurulmuþ aðýr ve sýkýcý bir prangadýr.” (Burke, 1996:24) yorumunu yapýyor. Kukla ve gölge gösterileri yapýsý gereði adý geçen birlik þartlarýndan uzak olduklarý için her türlü yaratýcýlýða ve yeniliðe açýktýrlar. Bu özelliklerinden dolayý da halkýn büyük ilgisini görüyorlardý. Avrupa’da böylesine geliþmeler yaþanýrken ne yazýk ki ülkemizdeki aydýnlar kukla ve Karagöz’ e soðuk bakýyorlar, kukla ve karagöz’ü dram tiyatrosunun oluþmasýnda bir engel olarak görüyorlardý. Bu durum Cumhuriyet kuruluncaya kadar sürdü. Halkevlerinin kuruluþuyla ilgi ve destek gören kukla ve gölge sanatý ile sanatçýlarý, halkevlerinin kapatýlmasýndan sonra yine ilgisizliðe ve kendi haline terk edildi. Halkevleri döneminde yapýlan yayýn çalýþmalarý Karagöz ve kukla oyunlarýnýn bir çoðunun yazýlý olarak geleceðe aktarýlmasýný saðladý. Ayný zamanda Karagöz ve kukla konusunda yapýlan araþtýrma ve deðerlendirme yazýlarýnýn yayýnlanmasý ileriki dönemlerde yapýlacak çalýþmalara baþlangýç oldu. Halkevlerinin kapatýlmasýndan sonra oyun salonu bulma ve destek konusunda zorluklar yaþayan sanatçýlar yýlmadan Anadolu’yu gezerek gösterilerini sürdürdüler. Hayali Küçük Ali’nin Radyoda yayýnlanan Karagöz seslendirmeleri özellikle Karagöz’ün bütün halk kitlelerince tanýnmasýný saðladý. Yerli ve yabancý bilim adamlarý geleneksel Türk tiyatrosu, özellikle de Karagöz konusunda araþtýrmalar yaptýlar. Adolple Thalassa, Nikolas Martinovitch, Ignaez Kunos, Otto Spies, George Jacop, Fr. Giese gibi isimler yabancý bilim adamlarýnýn baþýnda gelmektedirler. Yerli bilim adamlarý arasýnda da Nureddin Sevin, Selim Nuzhet Gerçek, Sabri Esat Siyavuþgil, Ýsmail Hakký Baltacýoðlu, Enver Behnan Þapolyo ve Metin And’ý sayabiliriz. Özellikle Metin And yaptýðý araþtýrmalar ve yayýnlarla Karagöz’ü bütün dünyaya tanýtmýþtýr. Hellmut Rihter ve Cevdet Kudret’in Karagöz oyun metinlerini derleyerek yayýnlamalarý klasik Karagöz oyunlarýnýn gelecek kuþaklara aktarýlmasýný saðladý. 1970 li yýllardan itibaren Kültür Bakanlýðý geleneksel Türk tiyatrosu konusunda araþtýrma, tanýtým ve belgeleme çalýþmalarýna baþladý. Bu çalýþmalar Türk gölge sanatý Karagöz ve kuklanýn yurtiçi ve yurtdýþý tanýtýmýna katký saðladý. 9

Unýon International de la Marionette -UNIMA (Uluslararasý Kukla Birliði) ‘ nin 1990 yýlýnda Türkiye Merkezi kurulduktan sonra konuyla ilgili çalýþmalar daha da yoðunluk kazandý. UNIMA Türkiye Milli Merkezi, Kültür Bakanlýðý baþta olmak üzere bir çok kurum ve kuruluþla iþbirliði yaparak Karagöz ve kukla tiyatrolarýnýn yurtiçi ve yurtdýþý tanýtýmý, araþtýrýlmasý, arþivlenmesi, sanatçýlarýn desteklenmesi konularýnda birçok çalýþmayý gerçekleþtirdi. Ulusal ve uluslararasý festivaller, eðitim seminerleri, tanýtým çalýþmalarý, yayýnlar bu çalýþmalardan bazýlarýdýr. Kültür ve Turizm Bakanlýðý, Dýþ Ýþleri Bakanlýðý ve UNESCO Türkiye Milli Komisyonu ile yapýlan bir diðer önemli çalýþma 2009 yýlýnda Karagöz’ün UNESCO tarafýndan Türkiye’nin Somut Olmayan Kültürel Miras listesine alýnmasýnýn saðlanmasýdýr. Bu kararla Karagöz, UNESCO üyesi ülkeler tarafýndan Türkiye’nin kültürel deðeri olarak kabul edilmiþ, bir anlamda tescillenmiþtir. Son yýllarda yerel yönetimler de bu sanatlarýn yaþatýlmasýna ve tanýtýlmasýna katký saðlayama baþlamýþlardýr. Ankara, Adana, Konya, Kocaeli, Mersin, Bursa Büyükþehir Belediyeleri kukla ve gölge tiyatrolarý kurdular veya kurduklarý þehir tiyatrolarýnýn bünyesine Karagöz sanatçýlarý alarak gösteriler yapmasýný saðladýlar. Bir diðer önemli geliþme Bursa Büyükþehir Belediye Baþkanlýðý’nýn Karagöz Müzesi açmasýdýr. Ülkemizde Karagöz ve kukla tiyatrosu Müzesi büyük bir eksiklikti. Sergilik dokümanlar genellikle tasvirlerden oluþuyor ve ayrý ayrý yerlerde korunuyor. En zengin koleksiyonlar Kültür ve Turizm Bakanlýðý Halk Kültürü Arþivi ile Topkapý Sarayý’nda bulunuyor. Bunlarýn dýþýnda Milli Kütüphane, Yýldýz Sarayý Müzesi, UNIMA Türkiye Milli Merkezi arþivlerinde, bazý özel koleksiyoncularda tasvirler bulunuyor. Bursa Büyükþehir Belediyesi’nin Kültür ve Turizm Bakanlýðý’ndan onaylý Karagöz Müzesi açmasý bu alanda atýlmýþ önemli bir adým. Müzenin Karagöz tasvirlerinin yaný sýra Karagöz’le ilgili bütün dokümanlarý ( perde, oynatým araçlarý ve takýmlarý, tasvir yapým araçlarý, yayýnlar, gazete kupürlerý, oyun CD ve DVD leri, fotoðraf, slayt vb.) ile zenginleþtirilmesi bu alandaki boþluðu dolduracaktýr. Bu çalýþmalara karþýn Karagöz ve kukla sanatý istenilen düzeye getirilemedi. Toplumun, kurum ve kuruluþlarýn, üniversitelerin, basýnýn bu sanatlara ilgisizliði sürüyor. Aydýnlarýmýzýn kukla ve Karagöz sanatýna bakýþý yine olumlu deðil. Çoðunluðu bu sanatlarý ilkel, kaba bir sanat olarak görüyor. Öncelikle bu düþüncenin ortadan kalkmasý gerekir. Kukla ve gölge tiyatrosuyla birlikte diðer halk tiyatrosu türlerinin çaðdaþ tiyatronun kaynaðý olduðu ve ulusal tiyatronun oluþumunda bu kaynaklardan yararlanýlmasý ve ayný zamanda bu sanatlarýmýzýn günün koþullarýna paralel olarak geliþtirilmesi, yaþatýlmasý gerektiðine inanmalýyýz. Bu anlamda tiyatro yönetmenlerine, oyun yazarlarýna, araþtýrmacýlara büyük görevler düþüyor. Avrupa ülkeleri, Amerika, Sovyetler Birliðinin daðýlmasýyla oluþan ülkelerde olduðu gibi oyun yazarlarýmýz kukla ve Karagöz oyun metinleri yazabilirler. Hikaye, masal ve çaðdaþ yazarlarýn öykülerini kukla ve gölge tekniðine uyarlayarak oyunlaþtýrabilirler. Tiyatro yönetmenleri dram tiyatrolarýnda kukla ve gölge oyunu tekniklerinden yararlanabilir, hatta zaman zaman modern metinlerle kukla ve gölge oyunu gösterileri sahneleyebilirler. Yapýlacak bu deðiþik denemeler tiyatrodan gittikçe uzaklaþan seyirciyi yeniden tiyatroya çekebilir. Ülkemizde kukla ve gölge tiyatrosu gruplarýnýn önemli sorunlarýndan biri çaðdaþ oyun metinlerinin yazýlmayýþýdýr. Yeni metinler olmadýðý için eski kukla ve Karagöz metinleri oynatýlýyor. Bu metinler eleþtirel ve hicivsel yapýlarý tamamen yok edildiði için sadece söz oyunlarý, þive taktikleri ve biraz da kaba þakalarý olan metinler þekline dönüþmüþtür. Bu yapýlarýyla da yetiþkin seyirci için bir anlam taþýmamakta, küçük yaþtaki seyirciler için eðitici yönü olmayan oyunlar olarak görülmektedir. Son yýllarda ne yazýk ki Karagöz ve kukla gösterileri bu içeriksiz yapýlarýyla sadece anaokulu öðrencileri tarafýndan izlenen gösteriler þekline dönüþmüþtür. Oysa diðer ülkelerde çocuklarýn düzeyine uygun, eðitici oyun metinleri yazýlmaktadýr. Çaðdaþ yazarlarýn hikaye ve romanlarý kukla ve gölge tekniðine uyarlanarak hem çocuklarýn ilgileri saðlanmakta hemde çaðdaþ edebiyat örnekleri bu sanatlar yoluyla çocuklara tanýtýlmaktadýr. Eski masal ve hikayeler kukla ve gölge tekniðine uygun oyunlaþtýrýlarak, hem çocuklarýn oyun dünyasýnýn geliþmesine hem de halk edebiyatý ürünlerinin tanýtýlmasýna ve yaþatýlmasýna katký saðlanmaktadýr. Yetiþkin seyirciler için çaðdaþ oyun metinleri yazýlýp sergilenmekte, yeni denemelere öncülük edecek çalýþmalar yapýlmaktadýr. Kukla ve gölge sanatýnýn yaratýcýlýðý, tekniði ve yapýsý gereði yeni denemelere ve geliþmelere açýk olmasý bu çalýþmalarý özendirmektedir. Bu 10

ülkelerde kukla sanatçýlarýnýn akademik olarak mesleki eðitim almalarýnýn da bu sanatýn geliþimine etkisi çok büyük. Kukla akademilerinde eðitim görerek, kukla sanatýyla ilgili her türlü bilgilerle donatýlan sanatçýlar, yeniliðe dönük çalýþmalar yaparak kendilerini ve sanatý geliþtirmektedirler. Ne yazýk ki ülkemizde akademik düzeyde teorik ve uygulamalý kukla ve gölge sanatý eðitimi verilmemektedir. Sanatçýlar eskiden olduðu gibi usta-çýrak eðitimiyle yetiþtirilmektedir. Bu yöntemle yetiþen sanatçýlar kendi sýnýrlarýný aþýp kukla ve gölge sanatýndaki yaratýcýlýðýn olanaklarýný deðerlendirememektedirler. Sanatlarýný ustalarýndan öðrendikleri gibi sürdürmekte, yenilik anlamýnda pek bir þey yapamamaktadýrlar. Böyle olunca da geleneksel kültürümüzün en eski, en zengin ve en önemli dallarýndan olan kukla ve Karagöz sanatýmýz hak ettiði yere gelememektedir. Bu çalýþmadaki amacýmýz kukla ve gölge sanatý eðitimi ile ilgili boþluðun giderilmesine katkýda bulunmak, diðer ülkelerdeki kukla ve gölge tekniklerini genel çizgileriyle tanýtýp ilgililerin yararlanmalarýna sunmaktýr. Çalýþmamda Gölge Oyunu ve Kukla’nýn tarihi geliþimi, çeþitleri, kukla ve tasvir yapým teknikleriyle, oynatým çalýþmalarýndaki hazýrlýk aþamalarýný açýklamaya çalýþtým. Gölge Oyunu bölümünde özellikle Karagöz’e aðýrlýk vermem ülkemizde ve dünyada Karagöz’ün önemli bir yer tutmasýndandýr. Karagöz dýþýndaki gölge teknikleri ülkemizde pek bilinmemektedir. Gölge oyunu da aslýnda bir kukla tekniðidir. Çünkü gölge oyunu için yapýlan figürler birer kukla çeþididir. Kukla oyunlarýndan ayrýlan tek özelliði kuklalarýn asýllarýnýn deðil gölgelerinin perdede seyircilere gösterilmesidir. Çalýþmamda gölge kuklalarýnýn yapým ve oynatým çalýþmalarý ile kukla yapým ve oynatým çalýþmalarýný kolay anlaþýlmasý için ayrý bölümler olarak iþledim. Ama Anaokullarý ve ilköðretim okullarýnda gölge ve kukla yapým ve oynatým çalýþmalarý birbiriyle bütünleþmekte, amatör ve profesyonel kukla ve gölge sanatçýlarýnýn yapacaðý eðitim çalýþmalarý her iki grup için geçerli olmaktadýr. Yani kukla sanatçýsýnýn eðitim çalýþmalarýyla ilgili bölümdeki alýþtýrmalarýn önemli bir bölümü gölge sanatçýsýnýn eðitimi için de geçerlidir.

GÖLGE OYUNU Gölge Oyunu Nedir? Ýnsanoðlu baþta kendinin olmak üzere doðadaki diðer varlýklarýn gölgelerinin hareketini uzun süre incelemiþtir. Gündüz güneþ ýþýnlarýnýn, cisimlerin üzerine düþtüðünde ters tarafta oluþan gölgeler ve gölgelerin cisimlerin hareketlerine göre biçimleniþi bu doða olayýný tanýmayan insana çok ilginç gelmiþtir. Gölgenin; bir ýþýk kaynaðýnýn, cismin üzerine düþmesiyle oluþtuðunu, cismin hareket etmesi durumunda gölgenin de hareket ettiðini anlayan insanlar, ýþýk ve gölge hareketinden gölgelerle anlatým tekniðini bulmuþtur. Baþlangýçta yaþamýn bir parçasý olan gölgelerle anlatým, zamanla geliþtirilerek sanat þekline dönüþtürülmüþtür. Ýnsanlar sözlü olarak anlattýklarý destan, öykü gibi anlatý türlerini kendi bedenlerini veya tasvirlerini yaptýklarý cisimlerin gölgelerini kullanarak oyunlaþtýrýp görsel olarak anlatmaya baþlamýþlardýr. Gölge Oyununun Doðuþu ve Geliþimi Gölge oyununun doðuþu hakkýnda deðiþik görüþler ileri sürülmektedir. Bu görüþlerden biri ve en önemlisi gölge oyununun Bali Adalarý, Malezya, Endonezya, Hindistan gibi Uzak Doðu ülkelerinden doðduðu þeklinde olanýdýr. Bu ülkelerde gölge oyunu sanatýnýn inanç öðelerinden, zengin destan geleneðinin anlatýmýndan kaynaklandýðý ifade edilmektedir. Yine; inançlardan ve destanlardan kaynaklanan dramatik anlatýlar ve danslar gibi, gölge oyununun da dinsel törenlerde, doðum, ölüm eriþkinlik törenlerinde oynatýlmasý nedeniyle doðuþunun inanç kaynaklý olduðu sonucuna varýlabilir. Gölge sanatçýsý dini öðretileri halka anlatmakta ve onlarý bilgilendirmektedir. Bu nedenle Uzak Doðu ülkelerinde gölge oyunu sanatçýsý tanrýlarla seyirci arasýnda bir aracý olarak görülmüþtür. Tanrýlarýn, onlarýn aracýlýðý ile izleyicilere seslendiði düþünülmüþtür. Ýlk önceleri dinsel öðretilerin ve ritüellerin gösterildiði gölge oyunu, zamanla geliþtirilip sözlü edebi ürünlerin sergilendiði sanatsal bir boyut kazanmýþ, doðudan batýya doðru yayýlmýþtýr. Gölge oyununun Batýdan doðup Doðuya doðru yayýldýðýný savunun görüþler de bulunmaktadýr. Ancak Avrupa’da insan ve hayvan figürlerinin yapýlarak oynatýldýðý gölge tiyatrosunun olduðu konusunda önemli bir kanýt bulunmamaktadýr. Ancak insan gölgeleriyle yapýlan gölge tekniðinin olduðu bilinmektedir. Bir görüþe göre kaynaðý Uzak Doðu ülkeleri olarak bilinen gölge oyunu, buralara ge-

Endonezya Gölge Tiyatrosu-Göstermelik (Kwok on Müzesi, Foto J.C. Mazure)

Çin gölge tiyatrosu figürü Kwok on Müzesi, Foto J.C. Mazure

len batýlý gezginler tarafýndan 18. yüzyýlýn ortalarýnda Avrupa’ya getirilmiþtir. Fransýzlar ve Ýngilizler tarafýndan kýsa sürede benimsenen gölge oyunu özellikle Fransa’da “Çin gölgeleri” adýyla sevilen bir gösteri türü olmuþtur. Ýlk kez Dominique Seraphin’in 1776 da baþlattýðý gölge oyunu gösterileri 1860’lara gelindiðinde ortadan kalkmýþ, Ýngiltere’de ise 19.yy. sonuna kadar sürmüþtür. Gölge oyununun Avrupa’ya geçiþiyle ilgili diðer bir görüþ ise gölge oyununun Anadolu’dan Balkanlara ve Kuzey Afrika’ya geçerek Avrupa’ya ulaþtýðý þeklindedir. Osmanlý Ýmparatorluðu içerisinde bulunan Fas, Tunus, Cezayir’e yayýlan Karagöz, gölge oyunu olarak Ýtalya’ya oradan da 18. yüzyýl baþlarýnda Almanya, Fransa ve Ýngiltere’ye yayýlmýþtýr. Ayný zamanda þimdiki Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya, Romanya gibi Balkan ülkelerine yayýlan Karagöz gösterilerini izleyen Avrupalý sanatçýlarca gölge oyunu Avrupa’nýn diðer ülkelerine taþýnmýþ, oynatýlmaya baþlanmýþtýr. Yine Ýstanbul’a gelen Avrupalý misyonerler, seyyahlar, tüccarlar ve resmi görevliler yazdýklarý gezi notlarýnda Karagöz’den uzun uzun söz etmiþler ve Avrupalýlara tanýtmýþlardýr. 1899 yýlýnda Türkiye’de uzun zaman kalan, Batý etkisinde Türk tiyatrosu ve Türkiye’de resim üzerine inceleme ve yayýnlar yapan Adolphe Talasso ile Fredéric Gariulo Türk Karagöz oyununu ilk kez Parislilere “Le Chat Noir”da tanýttýlar. (AND, 1977: 386) Sonraki yýllarda Avrupa’da gölge tiyatrosu sergileyen tiyatrolar çoðaldý. “Gölge oyunu bu geniþ yayýlma süreci içinde bir çok kültür etkileþimini kendinde barýndýrmýþ; temel özelliði ayný kalmakla birlikte, tasvir yapýmý ve oynatým tekniðinde ayrýlýklar gösterdiði gibi, belli toplumlardaki iþlevselliði bakýmýndan da içerikçe önemli ayrý özellikler göstermiþtir.” (ÇALIÞLAR, 1995: 268). Gölge oyunu günümüzde Avrupa’daki bazý kukla 14

gruplarý tarafýndan oynatýlsa da yaygýn deðildir. Uzakdoðu gölge oyunu ve Türk gölge oyunu Karagöz’ün tekniðinden farklý olarak aktörlerin yaptýðý hareketlerin ýþýk yoluyla perdeye yansýtýlmasý þeklinde oynatýlan gölge oyunu daha çok Polonya, Çekoslovakya ve Bulgaristan da görülmektedir. Bu gösteriler günümüzde geliþtirilerek grup halinde oyuncularýn yaptýklarý, sanatsal yönü aðýr basan gösterilere dönüþmüþtür. 1999 yýlýnda Bulgaristan’da bir kukla grubunun yapmýþ olduðu gölge oyunu gösterisini beðeniyle izlemiþtim. Oyun, hayvanlar dünyasýný ve bir galeride sergilenen resimleri gölgelerle müzik eþliðinde sözsüz olarak anlatýyordu.

Gölge tekniði. Polonya “Okno” tiyatrosu. Boguslow Michalek

KARAGÖZ Karagöz’ün Tarihi Gölge oyununun Anadolu’ya geliþiyle ilgili deðiþik görüþler ileri sürülmektedir. Bu görüþlerden birisi gölge oyununun Orta Asya’dan ve Ýran üzerinden Anadolu’ya getirilmiþ olduðu þeklindedir. Bu görüþü savunanlar Orta Asya’da oynatýlan “Çadýr Hayal” ve “Kolkorçak” adý verilen kukla oyunlarý ile gölge oyunu arasýnda bað kurmuþlardýr. Özellikle Çadýr Hayal’i gölge oyunu olarak deðerlendirmiþ, Türklerin Orta Asya’da gölge oyunu oynattýklarýný, göçlerle de Anadolu’ya getirdiklerini ifade etmiþlerdir. Bu görüþe bazý araþtýrmacýlar da katýlmýþtýr. Oysa Çadýr hayal ipli kukla, Kolkorçak el kuklasý olup bugün de ayný isimle Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinden Özbekistan’da oynatýlmaktadýr. Kukla ile gölge oyunu konusundaki araþtýrmalarda ikisinin birbiriyle karýþtýrýlmasýnýn ve yanlýþ yorumlanmasýnýn nedenlerinden biri “hayal” sözcüðünün hem kukla hem de Karagöz oyunu için kullanýlmasýdýr. XVII. yüzyýlda, ikisini birbirinden ayýrmak için “Karagöz” ve “kukla” terimleri kullanýlmaya baþlanmýþtýr.(AND, 1977: 262). Ýkinci görüþ; gölge oyununun Mýsýr’dan geldiði þeklindedir. Gölge oyununun Anadolu’ya, Mýsýr’dan geldiðine kanýt olarak Arap Tarihçi Mehmet bin Ahmet bin Ýlyas-ül Hanefi’nin “Bedayi-üz-zuhur fi vekaayi-üd-dühur” adlý Mýsýr Tarihi gösterilmektedir. Bu kaynaða göre 1517 yýlýnda Mýsýr’ý ele geçiren Yavuz Sultan Selim bir gölge oyunu sanatçýsýnýn Memluk Sultaný Tumanbay’ýn asýlýþýný canlandýrdýðý gölge oyununu izlemiþ, gösteriyi beðenmiþ ve bu sanatçýlarý Ýstanbul’a getirmiþtir. (AND, 1983: 274) Mýsýr gölge oyunundaki tasvirlerin Karagöz tasvirlerine benzerliði, oynatýþ tekniði bu görüþü doðrulayan kanýtlar olarak gösterilmektedir.

Mýsýr gölge tiyatrosu “Aragoz”

Üçüncü görüþ; gölge oyununun, Anadolu’ya geliþ tarihi ile çingelerin geliþ tarihlerinin çakýþmasý nedeniyle Cava ve Hindistan’dan Türkiye’ye çingene oynatýcýlar eliyle getirilmiþ olduðudur. (AND, 1985: 272) Bu görüþü ortaya atanlar ayný zamanda Karagöz’de rastlanan bazý çingene özellikleri kanýt olarak ileri sürmektedirler. Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sinde Karagöz’ü çingene olarak göstermesi en önemli kanýt olarak sunuluyor. Bir diðer görüþ ise gölge oyununun Batý’dan Doðu’ya doðru yayýldýðý ve dolayýsýyla Anadolu’ya da Batý’dan geldiði görüþüdür.Yahudilerin Ýspanya’dan Anadolu’ ya göç ettikleri tarih ile gölge oyununun Türkler de oynatýlmaya baþlandýðý tarihin ayný olmasý (14., 15. yüzyýllar) böyle bir görüþün doðmasýna neden olmuþtur. Oysa, yukarýda belirttiðimiz gibi gölge oyununun Avrupa’da oynanýþý Anadolu’dakinden daha geç tarihlerde olmuþtur. Gölge oyunu Anadolu’ya deðiþik yollardan gelmiþ olabilir. Ancak, Türk sanatçýlar tarafýndan yeniden iþlenip biçimlendirilmiþ ve yeni bir sanat anlayýþýyla oynatýlmaya baþlanmýþtýr. Oyunun yapýsý, oy-

Göstermelik. Yapým: Orhan Kurt

Hacivat - Karagöz. Yapým: Orhan Kurt

natýlýþ biçimi, oyundaki tipler, iþlenen konular, tasvirlerin yeniden biçimlendirilerek þeffaf, parlak ve canlý renklerle iþlenmesi yepyeni bir gölge oyununu ortaya çýkarmýþtýr. Türk kültür ve sanat zenginliklerini yansýtan gölge oyunu XV11. yüzyýlýn baþlarýndan itibaren Karagöz olarak anýlmaya baþlanmýþtýr. Karagöz adý verilmesi de büyük bir ihtimalle oyunun baþ kiþisi Karagöz’ün göz renginden, kalýn kaþlarýndan olabileceði gibi, olaylarý ayrýntýlarýyla düþünmeden, baþýna gelecekleri hesap etmeden davranmasýndan kaynaklanabilir. Bir baþka görüþ Karagöz adýnýn Karakuþ’tan alýndýðý þeklindedir. Karakuþ ise hakkýnda çeþitli halk hikayeleri, fýkralar anlatýlan, Selahattin-i Eyyubi’nin subaylarýndan ve 18

devlet adamlarýndan Bahattin Karakuþ’tur. Cesur ve sert olan Karakuþ oyunda cahil, bön, kaba, ters bir kiþi olarak canlandýrýlmýþtýr. (AND, 1985: 274) Bu yönüyle Karagöz’e benzerliði düþünülerek oyunun Karakuþ’un davranýþlarýndan esinlenerek doðduðu da düþünülmüþtür. Karagöz’ü yaratan kiþi olarak Þeyh Küþteri anýlmaktadýr. Karagözcüler de Þeyh Küþteri’yi Pirleri olarak görmekte, Karagöz Perdesine Küþteri Meydaný adýný vermektedirler. Perde gazellerinin hemen hepsinde Þeyh Küþteri’nin adý geçmektedir. “Hazret-i Sultan-i Orhan rahmetullah’tan beri Yadigar-ý Þeyh Kuþteri becadýr perdemiz” Profesör Georg Jacop’un verdiði bilgiye göre Küþteri, Sultan Orhan döneminde yaþamýþtýr. Ýran’ýn Þüþter veya Küþter adlý yerleþim yerinde doðmuþ, sonra gelip Bursa’ya yerleþmiþ evliya bir kiþidir. Osmanlý döneminde Karagöz oyunu özel yerlerde ve kahvelerde oynatýlýyordu. Kendilerini “zanaatkar” olarak gören Karagöz (kukla, orta oyunu sanatçýlarý ve meddahlar dahil) sanatçýlarý esnaf teþkilatý olan Ahilik kurumu içerisinde örgütlenmiþlerdir. Bu dönemde iki tür Karagözcü’ye rastlanýr; Birinciler sanatta oldukça baþarýlý olan ve gösterilerini daha çok saraylarda, konaklarda özel günlerde yapan Huzur Karagözcüleri, diðerleri ise kahvelerde ve halkýn sürekli geldiði bahçelerde gösteri yapan Avam Karagözcüleridir. (ÖZHAN, 1988: 49) Ýstanbul’a gelen yabancý diplomatlarýn ve seyyahlarýn anýlarýnda Ýstanbul’da yapýlan Karagöz gösterilerinden söz edilmektedir. Ayrýca bu kaynaklarda Karagöz oyunlarýnýn nerelerde ve kimlerce oynatýldýðý, nasýl oynatýldýðý, izleyicilerin Karagöz oyunlarýna ilgileri, oyunlarýn konularý hakkýnda bilgiler verilmektedir. Karagöz ve Hacivat’ýn yaþamýþ gerçek kiþiler olduðuna dair anlatýlan deðiþik görüþler ve hikayeler de vardýr. Bunlardan en bilineni Sultan Orhan’ýn Bursa’daki Ulu Camiyi yaptýrýrken Karagöz’ün demirci, Hacivat’ýn duvarcý ustasý olduðu, ikisinin sýk sýk bir araya gelerek konuþmalarýyla ve yaptýklarý esprilerle iþçileri eðlendirdikleri, iþçilerin onlarý izlemek için iþi býrakmalarýndan dolayý cami inþaatýnýn geciktiði, Sultan Orhan’ýn durumu öðrenince inþaatýn ilerlemesine engel olan Karagöz ve Hacivat’ý astýrdýðý, sonradan piþmanlýk duyduðu, Þeyh Küþteri adlý birisinin Sultan’ýn üzüntüsünü gidermek için bu iki kiþinin siluetlerini perdede yansýtarak oynattýðý þeklindedir.

Karagöz. Oynatan : Tacettin Diker.

Bir baþka hikaye Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinde anlatýlmaktadýr. Evliya Çelebi’ye göre Hacivat, Efelioðlu Hacý Eyvad adýyla anýlan ve Selçuklular döneminde Mekke’den Bursa’ya ticaret için gidip gelen Yorkça Halil adýyla tanýnan daha sonra eþkýyalar tarafýndan öldürülen birisidir. Karagöz’ün ise þimdiki Kýrklareli iline yakýn Kýrkkilise’den, Bizans tekfurunun habercisi olduðu, gidip gelmeleri sýrasýnda Hacivat’la karþýlaþtýklarý, her karþýlaþmalarýnda þakalar yaparak çevrelerindekileri güldürdükleri þeklindedir. Diðer bir söylenceye göre de Karagöz’ün, Orhaneli ilçesinde yaþayan Karakeçili Aþiretinden Oðuz adýnda birisi olduðu, Oðuz’un esmer olduðu için “Kara” adýyla çaðrýldýðý, Karaoðuz adýnýn daha sonra Karagöz’e dönüþtüðü, Karagöz’le arkadaþý Hacý Ahvad’ýn aralarýnda yaptýklarý þakalarýn ve oyunlarýn daha sonra Þeyh Küþteri adlý birisi tarafýndan Karagöz adýyla oynatýldýðý þeklindedir. XVI. yüzyýl sonlarýna doðru Türk sanatçýlarýn yaptýklarý tasvirlere Türk süsleme sanatlarýnýn en güzel örneklerini iþlemeleri, tasvirlere yeni estetik ve sanatsal özellikler katmýþtýr. Karagözcülerin oynatýþ teknikleri, tiplemeleri ve iþledikleri konular Karagöz’ü yepyeni bir Türk gösteri sanatýna dönüþtürmüþtür. Yapýlan bu köklü deðiþiklikler ve yeniliklerle Karagöz XVII. yüzyýlda kesin biçimini almýþ, daha sonraki yüzyýllarda büyük bir geliþme göstererek Türklerin en sevilen, beðenilen ve tutulan gösteri sanatlarýndan biri olmuþtur. Çeþitli nedenlerle yapýlan þenliklerde kukla, hokkabazlýk, deðiþik dans gösterilerinin yaný sýra Karagöz gösterileri de yapýlmaya baþlanmýþtýr. Özellikle kazanýlan savaþlarý kutlamak için yapýlan þenliklerde, þehzadelerin ve zengin çocuklarýnýn sünnet düðünlerinde Karagöz gösterilerinin geniþ yer tuttuðu yabancý seyyahlarýn yazdýklarý seyahatnamelerde, aný kitaplarýnda yer aldýðý gibi, surnamelerde de anlatýlmaktadýr. Halkýn en büyük eðlence türü olan Karagöz yalnýz Ýstanbul’da oynatýlmakla kalmamýþ Osmanlý Ýmparatorluðu sýnýrlarý içinde olan eyaletlerde ve bazý þehirlerde oynatýlmaya baþlanmýþtýr. Yunanistan, Romanya, Makedonya, Tunus, Suriye’deki birçok þehirde XVII. yüzyýldan itibaren baþlayan Karagöz gösterileri, bu ülkelerin ayrý devlet olmalarýndan sonra da oynatýlmaya devam edilmiþ ve küçük deðiþikliklerle günümüze kadar sürdürülmüþtür. Karagöz gösterileri toplumun her kesiminde takdir toplamýþ, beðeniyle izlenmiþtir. Bazý din adamlarý insan suretlerinin oynatýlmasýnýn Ýslâm dinine aykýrý olduðu için Karagöz’ün yasaklanmasýný istemiþlerdir. Çoðu din adamý da Karagöz oyununda insanýn kendisinin ve suretinin oynatýlmadýðý, insan tasvirlerinin gölgesinin oynatýldýðý, bununda Ýslâm dinine aykýrý bir durum oluþturmadýðý için oynatýlmasýnda dinen sakýnca olmadýðý yönünde fetvalar vermiþlerdir. Din adamlarýnýn olumlu yöndeki bu görüþ ve fetvalarý Karagöz’ün rahatça oynatýlmasýný saðlamýþtýr.

Eski bir Karagöz perdesi

Özbekistan Gölge Oyunu “Kervan”, (Taþkent Kukla Tiyatrosu)

Karagöz sanatçýlarýnýn gösterilerinde dönemin siyasi olaylarýný, yolsuzluklarý, devlet iþlerindeki aksamalarý, halkýn sýkýntýlarýný perdeye getirerek iþledikleri, siyasi eleþtiriler yaptýklarý çeþitli kaynaklarda anlatýlmaktadýr. Bu eleþtiriler isim verilmeden yapýldýðý gibi bazen isimler verilerek de yapýlmýþtýr. Yapýlan kötü iþler ve bunlarý yapanlar eleþtirilmiþ, iyi iþler ve kiþiler perde de takdir edilmiþtir. Bugün Karagöz oyunlarýnýn yetiþkinlerce izlenmeyiþinin en önemli nedenlerinden biri de sanatçýlarýn siyasi eleþtiriden uzaklaþarak, anlamsýz ve basit konularý klasik oyun adý altýnda yineleyip durmalarýdýr. Osmanlý Ýmparatorluðu’nun zayýfladýðý, idarede aksamalarýn arttýðý gerileme döneminde Karagöz sanatçýlarýnýn yöneticilerle ilgili eleþtirilerinin artmasý yöneticileri rahatsýz etmeye baþlamýþtýr. Bunun üzerine Abdülaziz tarafýndan Karagöz oyunlarýndaki siyasal taþlamalara yasak getirilerek sansür uygulanmaya baþlanmýþtýr. Hem siyasal yasaklamalar hem de Batý tiyatrosunun 19. yüzyýlda Türkiye’ye girmesi Karagöz gösterilerine ilginin azalmasýný beraberinde getirmiþtir. Abdülhamit dönemindeki yasaklamalar Karagöz sanatçýlarýnýn gösteri yapmalarýný daha da zorlaþtýrmýþtýr. Yasaklara uymada yapýlan basit dikkatsizlikler sanatçý için büyük problemler yaratabilmiþtir. Bu dönemde Karagözcü Mehmet Efendi bir gece Karagöz oynatýrken oyunun konusu gereði Aya bak yýldýza bak Þu karþýdaki kýza bak þarkýsýný okumaya baþlar. Tam þarkýdaki “yýldýza bak” sözünü söyleyeceði sýrada Sultan Abdülhamit’in oyunu izlediðini görür. Bunun üzerine þarkýnýn sözlerini,

Aya bak havaya bak Karþýki tavaya bak Þeklinde deðiþtirerek olayý geçiþtirir. (AND, 1985: 304) Çünkü yýldýz kelimesinin kullanýlmasý sultan tarafýndan yasaklanmýþtýr. 19. yüzyýlýn sonu, 20. yüzyýlýn baþý Osmanlý Ýmparatorluðu için savaþlarla geçen bir dönem olmuþtur. Bu dönemde diðer sanatçýlar gibi Karagöz sanatçýlarý da gösteri yapma olanaðý bulamamýþ, çoðu sanatýný býrakmak zorunda kalmýþtýr. Ulusal Kurtuluþ Savaþý kazanýlýp Cumhuriyet kurulduktan sonra Atatürk çaðdaþ sanatlarýn geliþtirilmesinin ulusun çaðdaþlaþmasý için gerekli olduðunu, çaðdaþ sanata ulaþabilmek için de geleneksel sanatlarýn iyi bilinip, yorumlanarak geliþtirilmesi gerektiðini savunmuþtur.Geleneksel gösteri sanatlarýmýzdan olan Karagöz’ün de canlandýrýlmasý ve yaþatýlmasý gerektiðini savunarak Karagöz sanatçýlarýnýn desteklenmesi, Cumhuriyet ilkelerinin topluma öðretilmesi için Karagöz sanatýndan ve Karagözcülerden yararlanýlmasý gerektiðini ifade etmiþtir. Hazým Körmükçü, Hayali Küçük Ali, Ýrfan Açýkgöz, Hadi Poyrazoðlu gibi Karagöz ve kukla sanatçýlarýný huzurunda gösteri yaptýrarak onurlandýrmýþ, sanatlarýný sürdürmeleri için maddi ve manevi destek vermiþtir. 1932 yýlýnda Halkevlerinin açýlmasýyla Karagöz sanatçýlarý sanatlarýný daha iyi yürütme olanaðýný bulmuþlardýr. Gittikleri bütün il ve ilçelerde halkevleri salonlarýný kullanabilmiþler, oyunlarýný rahatlýkla sergileyebilmiþlerdir. Bu dönemde Enver Behnam Þapolyo, Selim Nuzhet Gerçek, Pertev Naili Boratav, Orhan Þaik Gökyay, Sabri Esat Siyavuþgil, Ýsmail Hakký Baltacýoðlu, Münir Hayri Egeli, Hüsamettin Bozok gibi bazý yazarlar ve araþtýrmacýlar Karagöz’ün yaþatýlmasý, geliþtirilmesi, günün koþullarýna göre yenileþtirilmesi konularýnda düþünceler ortaya atmýþlardýr. 1952 yýlýnda Halkevlerinin kapatýlmasýyla Karagöz sanatçýlarý tekrar sýkýntýlý bir döneme girmiþlerdir. 1970’lerden sonra Kültür Bakanlýðý’nýn konuya sahip çýkmasýyla bu sanatta yeniden bir canlanma baþlamýþtýr. Prof. Metin And, Cevdet Kudret gibi yerli, George Jacop, I.Kunos, N.Martinovitch, W.Radloff, Hellmut Ritter gibi yabancý bilim adamý ve araþtýrmacýlarýn yaptýklarý araþtýrmalar ve yayýnlar Türk gölge oyunu Karagöz’ün bütün dünyada tanýtýlmasýný saðlamýþtýr. Kültür Bakanlýðý ve UNIMA Türkiye Milli Merkezinin ortaklaþa yaptýklarý çalýþmalar bu tanýtýmý daha ileri boyutlara ulaþtýrýlmýþtýr. Karagöz sanatçýlarý, bu güne kadar usta-çýrak eðitimi ile yetiþmiþlerdir. Günümüzde de ayný eðitimle yetiþmektedirler. Bu sistemde bir Karagöz ustasýnýn yanýnda çalýþmaya baþlayan ve “yardak” adý verilen kiþi sanatýn bütün inceliklerini öðrendikten sonra ustalarýn huzurunda sýnav olur ve Peþtamal kuþanarak usta unvânýný alýr. Karagöz sanatçýsý çok yönlü bir sanatçýdýr. Perdesini, ýþýðýný kendisi ayarlar, tasvirleri çoðu kez kendisi yapar, oyun müziklerini icra eder, seslendirmeleri yapar, tasvirleri hareket ettirir. Ýyi bir sanatçý perdede birkaç tasviri birden hareket ettirir, oyundaki bütün tiplerin ses taklitlerini yapar. Ne kadar çok ses taklidi yaparsa o kadar baþarýlý sayýlýr. Karagöz’ün Tekniði Karagöz oyunu kahvelerde veya halkýn toplandýðý kapalý yerler ile geceleri park ve bahçe gibi açýk alanlarda bir köþeye dört tarafýndan iplerle gerdirilen, arkasýndan meþale ya da mum ýþýðý yakýlan, Kari Kadim adý verilen veya özel olarak yapýlan perdelerle oynatýlýrdý. Meþale ve mum ýþýðý tasvirlerin perdede daha iyi yansýmasýný, ýþýðýn titreþimleri de tasvirlerin daha hareketli görünmesini saðlayarak mistik bir hava verirdi. Her kültür öðesinde olduðu gibi Karagöz de teknik ve sosyal geliþmelere göre kendini yenilemiþtir. Perdede, ýþýk sisteminde ve tasvirlerde geliþmeler ve deðiþiklikler olmuþtur. Perde eskisine göre daha küçülmüþ, tasvirlerin boylarý da buna paralel olarak küçülmüþtür. Deri tasvirlerin yaný sýra plastikten yapýlan tasvirler kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Iþýk kaynaðý olarak meþale ve mum ýþýðý yerine elektrik ýþýðý kullanýlmaktadýr. Müzikler genellikle kasetten veya CD’den verilmektedir. Karagöz oyunlarý, bir çerçeveye gerili beyaz patiska arkasýna konulan ýþýk kaynaðý önünde oynatýlýr. Beyaz perdeye “ayna” adý verilir. Perde önceleri 2x2.5 m. Ýken sonralarý 1.10 x 0.80 m ebadýnda yapýlmaya baþlanmýþtýr. Perdenin arkasýndaki çerçevenin alt çizgisine paralel uzanan ve “pej tahtasý” adý 22

Rüstem Pehlivan. Yapým: Orhan Kurt

Tiryaki. Yapým Metin Özlen

verilen tahtadan bir raf vardýr.. Oyunun teknik araç ve gereçleri; zil, tef, kamýþ düdük (Nâreke) perdeyi aydýnlatacak kandil veya ampül’dür. Bunlar pej tahtasýnýn üzerinde bulunur (þekil:1). Ayrýca birden çok tasviri tutmaya yarayan (Y) harfi biçimindeki çatal çubuklar da buraya konulur. Deriden veya plastikten yapýlan insan, hayvan, bitki, çiçek, ev vb. þeylere tasvir veya göstermelik adý verilir. 32 ve 40 cm. büyüklüðünde olan bu þekiller genellikle manda, sýðýr ve deve derisinden yapýlýr. Tasvirlerin deve, manda veya sýðýr derisinden yapýlmasýnýn nedeni; Þeffaf olmasý dolayýsýyla renkleri perdeye canlý olarak yansýtmasý, dayanýklý olmasý, sürekli ýþýk karþýsýnda olduðu için ýsý nedeniyle eðilip bükülmemesidir. 23

Karagöz’ün Bölümleri Karagöz oyunu þu bölümlerden oluþur; 1. Giriþ (Öndeyiþ-Mukkaddime-Prolog) Nâreke’nin (Kamýþtan yapýlmýþ düdük) çalýnmasý ile “göstermelik” denilen tasvirin (çiçek, bitki vs.) perdeden yavaþ yavaþ yukarý çekilip, Hacivat’ýn semai okuyarak Karagöz’ün evinin önüne gelip onu perdeye davet ettiði, Karagöz’ün perdeye gelerek Hacivat’la tartýþtýðý bölümdür. Bu bölümde Hacivat, okuduðu perde gazelinde Karagöz oyunu hakkýnda bilgi verir. Hacivat, Karagöz’ün evinin önüne giderek sohbet etmek için onu yanýna çaðýrýr, Karagöz gelmemek için çeþitli bahaneler ileri sürerse de Hacivat ýsrar edince sinirlenerek perdeye gelir ve kavga ederler. 2. Muhavere (Söyleþi-Diyalog) Karagöz ile Hacivat’ýn birbirlerine bilmece sorduklarý ve bir olayýn ya da bir rüyanýn gerçekmiþ gibi anlatýldýðý bölümdür. Muhaverelerde genellikle Hacivat, Karagöz’ü yanýltýr. Bu nedenle muhaverenin sonuna doðru aralarýnda kavga çýkar. Bu bölüm söz oyunlarýnýn, ters anlamalarýn, esprilerin en yoðun olduðu bölümdür. 3. Oyun (Fasýl) Muhaverenin bitiþinden sonra esas oyun baþlar. Asýl konunun iþlendiði bölümdür. Konunun akýþýna göre uygun þekilde tipler gelerek oyunu oluþturur ve sonuca vardýrýrlar. Bu bölümde genelde Hacivat’la Karagöz iþ kurmaya karar verirler (Yazýcý, Kayýkçý, Salýncakçý vb oyunlarda olduðu gibi), ya da bir sorunu bir olayý çözmeye çalýþýrlar (Cazular, Ters Evlenme, Kanlý Kavak vb. oyunlardaki gibi). Karagöz’ün bilgisizliði, acýma duygusu nedeniyle kurulan iþlerde baþarýsýz olunur. Bu bölümde Karagöz’deki diðer tipleri tanýma olanaðý buluruz. Çünkü oyun bölümü Karagöz ve Hacivat dýþýndaki tiplerin oyuna dahil olduklarý bölümdür. 4. Bitiþ (Final-Epilog) Bu bölüm çok kýsadýr. Konu bitince Hacivat Karagöz’e “Yýktýn perdeyi eyledin viran/ Varayým sahibine haber vereyim heman” diyerek oyunun bittiðini haber verir. Karagöz ve Hacivat, bir sonraki oyunun yerini ve adýný anons ederek perdeden ayrýlýrlar. Karagöz Oyunundaki Tipler ve Özellikleri Karagöz oyunu komedi olduðu için oyundaki kiþiler de tip özelliði taþýmaktadýrlar. Oyunlarda sosyal ve ekonomik yönden farklý toplumsal kesimlerden gelen, birbirlerinden çok farklý davranýþlarda bulunan tiplere yer verilmiþtir. Oyunlardaki tipler karikatürize edilerek verilmiþtir. Osmanlý Ýmparatorluðu içerisinde yaþayan deðiþik milliyetlerden temsilciler (Arap, Acem, Arnavut, Ermeni, Rum, Yahudi vb.), Anadolulu tipler (Efe, Karadenizli, Kastamonulu, Kayserili, Kürt), okumuþ ve görgülü tipler, kadýnlar, çocuklar sakatlar, kabadayýlar, uyuþturucu kullananlar Karagöz oyunu içerisinde yerlerini almýþlardýr. Bu kiþiler temsil ettikleri grubun en tipik özellikleri ve davranýþ biçimleriyle ifade edilmiþlerdir. Karakter özelliklerinden çok tip özellikleri ön plana çýkartýlmýþtýr. Bu nedenle Karagöz oyunundaki kiþileri kolayca tanýyabiliriz. Kiþileri tanýtýcý iþaretler arasýnda her kiþiye özgü, müzik ve danslar vardýr. Kiþilerin; perdeye çýkarken çalýnan ezgiden, söylenen türküden, yaptýklarý danstan, okuduklarý þiirden kim olduklarýný bilebiliriz. Bunlar genellikle o kiþinin geldiði yörenin müzik ve danslarýdýr. Karadenizli gelirken kemençe çalýnýr, Karadeniz yöresi türküsü söylenir, horon oynanýr. Kayserili kaþýk oyunu oynayarak veya türkü söyleyerek, Arap yalelli söyleyerek perdeye gelir. Ayrýca her kiþinin konuþmasýnda sýk sýk kullandýðý sözcükler bulunur. Bu sözcükler sayesinde de kiþileri tanýyabiliriz. Rum “vre”, Arnavut “more”, Acem evet anlamýnda “beli”, Arap evet anlamýnda “ayva”, Rumelili “haçan” ya da “abe”, Kürt “vay babo” sözcüklerini kullanýr. Kiþilerin konuþma tarzla24

Çengi. Yapým: Metin Özlen

rý onlarý tanýmanýn en iyi yoludur. Bir oyunu görmeden seslerini ve konuþmasýný dinleyerek konuþanýn hangi tip olduðunu çýkarabiliriz. Yerel tipleri daha çok þivelerinden, Karagöz ve Hacivat’ý ses tonlarýndan ve konuþma þekillerinden ayýrt edebiliriz. Kiþilerin belli olaylar karþýsýndaki davranýþlarý, tepkileri, tavýrlarý da özelliklerini belirtir. Bu davranýþlar kiþilerin tip olmasý nedeniyle daha önceden belirlenmiþ, yinelene yinelene basmakalýplaþmýþtýr. Yahudi’nin bir olay gördüðünde hemen ürküp kaçacaðýný ya da bir alýþveriþte kýyasýya pazarlýk yapacaðýný, Tiryakinin konuþma sýrasýnda kendinden geçip uyuyacaðýný ve horlamaya baþlayacaðýný biliriz. 25

Karagöz oyunundaki kiþileþtirmeler konusunda birçok sýnýflandýrma yapýlmýþtýr. George Jacob kiþileri; 1- Asal kiþiler (Karagöz, Hacivat, Tuzsuz. Beberuhi, Çelebi), 2- Þive taklitleri (Acem, Arap, Yahudi, Rum, Frenk, Laz, Kastamonulu, Arnavut), 3- Hasta kiþiler (Kekeme, Tiryaki, Esrarkeþ, Sarhoþ, Köçek, Deli), 4- Kadýnlar ve çocuklar olarak, Sabri Esat Siyavuþgil mahalleye göre; mahallenin yerlileri ve mahalle dýþý tipler olarak sýnýflandýrmýþlardýr. Selim Nuzhet Gerçek Karagöz oyunundaki kiþileri; 1Zenne taklidi, 2-Þive taklidi, 3- Ýstanbul taklidi, 4- Muhtelif taklitler, 5- Yeni taklitler olarak, Ahmet Kutsi Tecer’de 1- Þive taklitleri, 2- Karakter taklitleri olarak sýnýflandýrmýþtýr. (AND, 1967 a: 275) Prof. Dr. Metin And ise; 1- Eksen Kiþiler; Karagöz, Hacivat, 2- Kadýnlar; Bütün Zenneler, 3- Ýstanbul Aðzý; Çelebi, Tiryaki, Beberuhi, 4- Anadolulu Kiþiler; Laz, Kastamonulu, Kayserili, Eðinli, 5- Anadolu dýþýndan gelenler; Muhacir, Arnavut, Arap, Acem, 6- Müslüman olmayan kiþiler; Rum, Frenk, Ermeni, Yahudi, 7- Kusurlu ve Ruhsal hastalar; Kekeme, Kambur, Hýmhým, Deli, Esrarkeþ, Saðýr, Aptal, 8- Kabadayýlar ve sarhoþlar; Efe, Zeybek, Matiz, Tuzsuz, Sarhoþ, Külhanbeyi, 9- Eðlendirici kiþiler; Köçek, Çengi, Kantocu, Hokkabaz, Cambaz, Curcunabaz, Hayalci, Çalgýcý, 10- Olaðanüstü kiþiler, yaratýklar; Büyücü, Cazular, Cinler 11- Geçici ikinci kiþiler ve çocuklar, þeklinde bir sýnýflandýrma denemesi yapmýþtýr. (AND, 1967a: 276) Þimdi Karagöz oyunundaki tipleri özellikleriyle tanýyalým. Karagöz: Karagöz’ün yuvarlak bir yüzü, büyük siyah gözleri vardýr. Baþý tamamen çýplak olup, “ýþkýrlak” adý verilen þapka giymektedir. Karagöz; olduðu gibi görünen, tepkilerini çabuk açýða vuran, özü sözü bir olan halk adamýdýr. Halkýn ahlak anlayýþýnýn simgesidir. Belli bir iþi yoktur. Okumamýþtýr, cesur ve gözü pektir. Dolantýlara, dolaplara pek aklý ermez, çabuk öfkelenir, öfkesini kavga ederek ve aðzýna geleni söyleyerek çýkartýr, eli açýk, yardýmseverdir, yalancýlýða ve ikiyüzlülüðe tepki gösterir, gerçekçidir, hayale yer vermez, yapmacýk davranýþlarda bulunmaz, içinden geldiði gibi davranýr, her þeyi olduðundan iyi göstermesini bilir.

Beberuhi. Yapým: Metin Özlen

Hacivat: Yukarýya doðru kývrýk sakalýyla, kurnaz görünüþüyle, her hareketi önceden hesaplanmýþ bir tiptir. Hacivat karþýlaþtýðý olaylarý her zaman kabullenmeye hazýrdýr, düzen ve güçten yanadýr. Herkesin huyuna suyuna göre konuþur,

içten pazarlýklýdýr, insanlarýn her türlü anlaþmazlýklarýnda arabuluculuk yapar. Karakter davranýþ olarak her kalýba girmeye uygundur. Ýnsanlarýn kusurunu görmezden gelir, göz yumar, öðüt verir, yol gösterir, onlara arabuluculuk eder. Ýyi bir konuþmacýdýr. Okumuþ, çelebi bir görünüþü vardýr, ama bilgisi yüzeyseldir, her konuda biraz bilir, görgü kurallarýna uyar, iþ yapmaz ama iþi organize eder veya kurar, Karagöz’e iþ bulur. Çelebi: Karagöz oyununun önemli kiþilerindendir. Kibar aile çocuðudur. Ýstanbul aðzý ile konuþur. Babadan kalma mirasla geçimini saðlar. Ýyi giyinmesini, güzel konuþmasýný, þiir okumasýný sever. Sevda, gönül iþlerinde usta olup, kadýnlarý çabuk etkiler. Tiryaki: Uyuþturucu düþkünlüðü vardýr. Bu nedenle sýk sýk uyuklar. Karagöz ona “uykucuzade” veya “Afyuni baba” der. Ýstanbul aðzý ile konuþur, uyuþturucunun yaný sýra tütün, nargile, kahve, gibi keyif verici þeylere düþkündür, belli bir uðraþý yoktur, boþ gezer. Beberuhi: “Altý kulaç” ya da “pisbop” olarakta anýlýr, çabuk çabuk konuþur, iþi gürültüye, baðýrtýya, yaygaraya getirip aðlar, sövüp sayar, yýlýþýk ve suludur, Karagöz’le alay eder, laf getirip götürür. Kayserili: Adý Mayýsoðlu’dur, çoðu kez kolunda yumurta sepeti bulunur, pastýrmacý ya da bakkaldýr, hem türkü söyler, hem oynar, Kayserili þivesiyle konuþur. Kastamonulu: Ýri yapýlýdýr, adý çoðu kez “Himmet Dayý” veya “Himmet Aða”dýr. Kastamonu þivesiyle konuþur, dili ve tavýrlarý kabadýr. Çoðu zaman elinde baltasý vardýr, odun kýrar.

Karadenizli. Yapým Metin Özlen

Karadenizli - Laz: Elinde kemençesi olur. Çabuk çabuk ve çok konuþur. Çabuk öfkelenip çabuk yatýþýr. Hareketlidir. Karþýsýndakine konuþma fýrsatý vermez. Kürt: Ýþi çoðu kez hamallýk ya da bekçiliktir. Kaba davranýþlýdýr. Bozuk Türkçe’yle konuþur. Acem: Ýran’dan ya da Azerbaycan’dan gelir, varlýklýdýr. Eli açýk gönlü yücedir. Eðlenceyi sever, kendini eðlendirenlere bol para verir. Genellikle halý tüccarý, tefeci ya da antikacýdýr. Arap: “Ak Arap” veya “Kara Arap” olarak iki türlüdür. Çoðu kez Suriye, Þam, Beyrut, Halep, Baðdat veya Basra’dan gelir. Kýna, kahve, fýstýk satýcýlýðý veya devecilik yapar, halayýk veya uþak olur. Arnavut: Cahildir ama ataktýr, kabadayýlýk taslar fakat sýkýya gelince kaçar. Heceleri kekeler gibi çoðaltarak ve vurgulayarak konuþur. Bahçývanlýk, ciðercilik, koruculuk, bozacýlýk, celepçilik yapar. Çabuk sinirlenir bu yüzden de sýk sýk tabancasýna davranýr. Rumelili (Muhacir): Uðraþý pehlivanlýk ve arabacýlýktýr. Pehlivanlýðýyla övünür ama yenilince mýzýkçýlýk eder. Adý çoðu kez “Hüsmen Aða”dýr. Trakya þivesiyle konuþur. Yahudi: Ýnatçý ve pazarlýkçýdýr. Eskicilik, sarraflýk, tefecilik yapar. Korkaktýr, yaygaracýdýr, çok konuþur. 27

Frenk - Rum: Çoðu kez doktor, meyhaneci, terzi ya da tacirdir. Konuþmasýna Rumca sözler katar. Ermeni: Müzik þiir gibi güzel sanatlardan hoþlanýr, kuyumculuk veya laðýmcýlýk yapar. Tuzsuz: Adý Tuzsuz Deli Bekir’dir. Kabadayý’dýr, silah adlarýný sayar, öldürmede elinin hafif olmasýyla övünür. Her an herkesle dövüþmeye hazýrdýr. En büyük özelliði kaba kuvvettir, sürekli gözdaðý verir. Hileli ve karýþýk iþlerde parmaðý vardýr. Ýstanbul aðzý ile konuþur. Matiz’de ayný özellikleri taþýr. Zenneler: Karagöz oyunlarýnda zenneler oyunun konusuna göre deðiþirler. Cazular oyununda cazu ve kýzý olarak, Salýncakçý da sallanmak isteyen kadýnlar olarak, Karagöz’ün Bekçiliðinde erkeklerle gönül eðlendiren kadýnlar olarak, Ferhat ile Þirin oyununda Þirin ve annesi olarak görünürler. Genelde az konuþurlar. Bazen de Karagöz’ün Karýsý gibi perdede görünmezler, sesleri duyulur. Çengi: Karagöz oyunun sonunda çýkýp oynar. Adý genellikle “çengi kýz” veya “Afet”tir. Külhanbeyi: Kabadayýdýr, kendine göre tavýrlarý vardýr. Yere tükürür, býyýk burar, fesini yana eðer, argo konuþur, nara atarak, yan yan, çarpýk, yalpa vurarak yürür. Heceleri çeke çeke, uzata uzata konuþur. Matiz. Yapým: Orhan Kurt

Karagöz’ün Güldürücülüðü Karagöz oyunu bir komedidir. Karagöz perdesinde her konu, her olay mutlaka komik öðelerle verilir. Günlük yaþamdaki en ciddi konular bile gülünç öðelerle anlatýlýr. Ýþsiz olduðu için evine yiyecek götüremeyen Karagöz’ün durumu, trajik olaylar, seyirciyi güldürerek iþlenir. Bu komik öðeler deðiþik þekillerde saðlanýr. Komedide komik unsuru oyunun çatýsý, olaylar ve oyunun ayrýntýlarý yaratýr. Oyunun çatýsý bir güldürü öðesinin üzerine kurulur, olaylar bu çatýya uygun iþlenir, olaylarýn, hareketlerin ve sözlerin ayrýntýlarý da güldürü unsurunu iþleyecek þekilde oluþturulur. Karagözdeki güldürücülüðü, dilin güldürücülüðü ve dilin dýþýnda kalan güldürücülük olarak ikiye ayýrabiliriz. Dildeki güldürmece özellikle dilin olmasý gereken durumuyla çarpýZenne. Yapým: Orhan Kurt týlmýþ biçimi arasýndaki karþýtlýklarla saðlanýr. Bu durum Hacivat’la Karagöz’ün konuþmasýnda çokça görülür. Hacivat güzel ve düzgün konuþur ama Karagöz çoðunlukla ters anlar veya ifade edemez. Bu karýþýklýktan dolayý Karagöz’ün ters anlamalarý ve düþtüðü zor durum gülünç öðeyi oluþturur. Karagöz oyununda þive ve bölge ayrýmlarýndan ortaya çýkan Türkçe’nin bozuk, deðiþik kullanýlmasý, konuþmalarda yanlýþlýklar, tekrarlar yapýlmasý da güldürmeyi saðlar. Örneðin; Yahudi konuþmasýnda g ve k yerine y (görmedin mi- yörmedin mi), ý yerine i veya u (nasýlsýn bakalý- nasilsin bakalim, bakalým- bakalum) kullanýr. Laz b yerine p (ben-pen), k yerine ç, i veya ý yerine u (dersin- dersun, fýndýk- finduk), d yerine t (dedilerki-tedularki) kullanýr. Özellikle Karagöz’ün diðer kiþilerle konuþmalarýnda söylenen kelimeyi anlamayýp yanlýþ söylemesi, ters anlamasý dildeki güldürmeceyi saðlayan önemli öðelerdendir. 28

Yukarýda da sözünü ettiðimiz gibi Karagöz oyununda Osmanlý Ýmparatorluðu içinde yaþayan hemen hemen bütün etnik gruplarýn temsilcileri bulunur. Bu temsilcilerin aralarýndaki konuþmalarýndan kaynaklanan ters anlamalar ve konuþma bozukluklarý yine dildeki güldürmeceyi oluþturur. Konuþmalardaki anlama güçlülükleri ve ters anlamalar sonucu oluþan itiþme, kakýþma, kavga, kovalama, kaçma gibi davranýþlarda dilin dýþýndaki güldürücülüðü oluþturur. Karagöz’ün, Hacivat’ýn, Çelebi’nin, Laz’ýn, Arnavut’un, Acem’in, Rum’un, Kayserili’nin vb. tiplerin konuþmalarýný anlayamamasý sonucu sinirlenerek kaba davranmasý, kavga etmesi, yine diðer tiplerin birbirlerini anlamakta güçlük çekmeleri sonucu sergiledikleri davranýþlar bu tür güldürücülüðe örnek olarak verilebilir. Anlaþma zorluðu yalnýzca deðiþik aðýzlardan deðil toplumsal sýnýf ayrýmýndan, kekemelik, hýmhýmlýk gibi dil sakatlýklarýndan veya anlayýþ kýtlýðýndan da olabilmektedir. Dilin dýþýnda kalan güldürücülük hareketlerle, taklitlerle ve oyundaki karþýtlýklarla da saðlanýr. Karagöz oyunlarýnda hareketlerle güldürücülük kavga etme; dayak yeme; bir yere çarpma, düþme; bir þeyi düþürme, kýrma vb. unsurlarla saðlanýr. Taklitlerle güldürücülük bir kiþinin baþka birini veya bir hayvaný taklit ederken düþtüðü gülünçlükle saðlanýr. Karagöz’ün hayvan seslerini taklit etmesi, Aptal Bekçi oyununda Hacivat‘ýn kadýnlarýn taklidini yapmasý gibi. Güldürücülüðün nedenlerinden biri de gülenin, yani seyircinin tepkisinin bir üstünlük duygusundan gelmesidir. Bu, yanýlmaca ve gülünç ironi yoluyla olur. Seyirci kendisi ile sahnedeki kiþiyi karþýlaþtýrýr; sahnedeki olaylarýn nasýl sonuçlanacaðýný veya kiþilerin içine düþtüðü durumu daha erken gördüðü için kendisinde bir üstünlük görür, doðal olarak sahnedeki kiþinin durumuna güler. Bu tür karþýtlýklar ve aykýrýlýklara Karagöz oyununda çok rastlanýr. Örneðin Tahmis oyununda Karagöz ile Hacivat merkebe binerler, merkep ikiye ayrýlýr, kenetçi merkebi birleþtirir ama ters birleþtirir. Kanlý Kavak oyununda Hacivat duasýný tamamlamayýnca Karagöz yarý çarpýlmýþ þekilde kavak aðacýnda asýlý kalýr, Hacivat duayý yeniden okuyunca Karagöz’ün çarpýklýðý düzelir ve asýlý kaldýðý aðaçtan yere iner. Karagöz Oyununun Özellikleri Karagöz oyununun baþta gelen özelliði komedya oluþudur. Hangi konuyu iþlerse iþlesin hep komik öðeler ön plandadýr. En acýklý konular Karagöz’de komedya þekline bürünür. Örneðin Tahir ile Zühre, Ferhat ile Þirin gibi dramatik halk hikayeleri bile Karagöz oyununda komedya þeklinde sunulur. Bu hikayelerin sonunda kavuþmadan ölen sevdalýlar Karagöz perdesinde kavuþurlar. Karagöz oyununda perdeye getirilen kiþiler kaba hatlarýyla verilen kliþe kiþilerdir. Karakter çözümlemesi yoktur, çünkü hepsi tip özelliði gösterirler. Bu tipler Osmanlý Ýmparatorluðu içinde yaþayan çeþitli gruplarý simgelerler. Bu simgeler, etnik gruplar ve toplumu oluþturan kadýn, erkek cinsleri, aydýn ve avam sýnýfý, davranýþ özellikleri, konuþma tarzý, þive özellikleriyle kalýplaþtýrýlmýþtýr. Böylece karakter çözümlemesi yerine kalýn çizgili ve kaba bir tavýr sergileyen insan tipi ortaya çýkmaktadýr. Bu tavýrda, tipin ait olduðu etnik ya da toplumsal küme, bu kümenin ekonomik ve toplumsal durumu ve bu durumun sivrilttiði zaaflar belirdiði gibi, kültürel özellikleri yani ahlak, eðitim, gelenek, ayrýcalýklarý da gözler önüne serilir. (SOKULLU, 1979: 100) Doðal olarak eleþtiriler kiþilere deðil bu davranýþlara, tavýrlara getirilir. Günlük yaþamla ilgili Karagöz oyunlarý genelde birbirlerini tanýyan, bir mahallede oturan kiþiler arasýnda geçen olaylarý anlatýr. Bu olaylar Ýstanbul’un bir mahallesindeymiþ gibi görünse de aslýnda Osmanlý Ýmparatorluðunun genelini yansýtmaktadýr. Olayýn geçtiði mahalle Osmanlý ülkesinin bir aynasý durumundadýr. Türk’ü, Rum’u, Yahudi’si, Ermeni’si, Arap’ý, Acem’i, Arnavut’u, okumuþu, cahili, zengini, fakiri, kadýný, özürlüsü, ayyaþý her Karagöz oyununda yerini almýþtýr, günümüze kadar da almaya devam etmiþtir. Karagöz oyun metinlerinin esnek ve doðmaca bir yapýsý vardýr. Bu yapý oyunun ana kalýplarý bozulmadan sanatçýdan sanatçýya, oyundan oyuna deðiþir. Ana kalýplar oyunun bölümleri, bu bölümlerdeki akýþ ve temel tiplerin perdeye çýkartýlmasýdýr. Örneðin, Cazular oyunu ana kalýbýnýn dýþýnda, her sanatçýya hatta ayný sanatçýnýn deðiþik ortamlardaki oynatýþýna göre deðiþir. Karagöz oyunlarýnda birbirine benzeyen sahneler deðiþik tiplerle tekrarlanýr. Örneðin Salýncak, Cazular, Kayýkçý vb. adlý oyunlarýnda ayný sahneler deðiþik tiplerle (Çelebi, Beberuhi, Matýz, Zenne vb.) 29

tekrarlanýr. Burada önemli olan bu kiþilerin temsil ettiði kesimlerin davranýþ biçimlerinin, sosyal yapýlarýnýn verilmiþ olmasýdýr. Karagöz oyununda dil gülmenin bir kaynaðý olarak kullanýlýr. Ters anlamlar, þive taklitleri, diksiyon bozukluklarý, söz oyunlarý, gülmeyi yaratan unsurlar olarak sýkça kullanýlýr. Tipler arasýnda sözle iletiþim kurmak çok zordur. Birbirinin konuþmalarýný çoðu kez anlayamazlar bu nedenle çýkan anlaþmazlýklar kavgaya dönüþür. Örnek; Hacivat – Aman, Karagöz, yazý bilir misin? Karagöz – Yazýda bilirim, ilkbaharý da, kýþý da. Hacivat – Ben sana yazý, kýþý sormuyorum. Hüsn-ü hattýn var mý?. Karagöz – Hüsnü’ye çattýðým yok. Hacivat – Yazýn güzel mi? Karagöz – Oldukça. Hacivat –Aman Karagöz! Okudun mu? Kitabetin var mý? Karagöz – Ýstediðinden âlâ. Hacivat – Karagöz edebiyata âþinâ mýsýn? Karagöz – Et payý aþýrmam; sonra aþçýdan dayak yerim. Hacivat – Þiir tanzim eder misin? Karagöz – Mükemmelini. Hacivat – Ne kadar gazelin var? Karagöz – Altý tane kadar gazevim var. Hacivat – Gazevi deðil gazel. Hiç aruz gördün mü? Karagöz – Gördüm. Hacivat – Aman birader, çok gördün mü? Karagöz – Yedi, sekiz tane gördün. Hacivat – Gördüðün nedir? Karagöz – Horoz. (KUDRET, 1970: 311-312) Karagöz oyunlarýnda insana iliþkin gülünçlemede, karakter ve kiþiliðe yönelik, alaya çok yer verilmemiþtir. Osmanlý Ýmparatorluðunun etnik temsilcilerinin bazý özellikleri abartýlmýþ, Laz’ýn aceleci, Arnavut’un öfkeli oluþu dýþýnda yapýlan gülünç eylemlerde kiþilik özelliklerinden çok etnik gruplarýn toplumsal yaþamlarýndan doðan alýþkanlýklar ve tutumlar sergilenmiþtir. Karagöz oyunlarýnda kiþiler karakter ayrýntýlarýyla verilmediði için eleþtiriler kiþiye deðil tavýra yöneliktir. Bu eleþtiri, nedenlere inilerek irdelenmemekte, yüzeysel yapýlmaktadýr. Eleþtirilerde küçümseme, saldýrý, aþaðýlama söz konusu olmamaktadýr. Her tip, toplum içindeki iþleviyle kabul edilmiþ, yargýlama seyirciye býrakýlmýþtýr. Karagöz oyunlarý konularýný halk masallarýndan (Ferhat ile Þirin, Leyla ile Mecnun), tarihi gerçeklerden (Kanlý Nigâr, Hamam), günlük yaþamdan (Salýncak, Kaðýthane Sefasý, Yazýcý, Bakkallýk, Aþçýlýk vb.), gerçeküstü ve mantýk dýþý olaylardan (Cazular, Kanlý Kavak, Cincilik) almýþtýr. Bazý Karagöz oyunlarýnda ahlaki deðerlerin yozlaþmasý da konu edilir. Örneðin Kanlý Nigâr ve Çeþme oyununda Karagöz’ün karýsý ve Hacivat’ýn kýzý eve yabancý erkek alýrlar. Ters evlenmede Karagöz kadýn kýlýðýna girdirilip Tuzsuz’la evlendirilir. Karagöz oyunlarýnda genelde Karagöz iþsizdir. Anadolu’dan gelen diðer tipler de iþsizdir. Osmanlý’nýn 18. yüzyýldan itibaren gerilemeye baþlamasýyla Anadolu’dan Ýstanbul’a göç çoðalýr. Bu durum günümüze kadar süregelmiþ, bugün de ayný þekilde sürmektedir. Göç eden insanlarýn çoðu iþsiz olduklarý için kendilerine basit iþler yaratmaya çalýþýrlar. Karagöz oyunlarýnda bu konu “Salýncak”, “Kayýkçý”, “Yazýcý” gibi oyunlarla iþlenmiþtir. 30

Zenne ve Matiz. Yapým: Metin Özlen

Karagöz oyunlarýnda biraz da zorbalýk vardýr. Karagöz anlaþamadýðý veya sözlü anlatýmlarda yetersiz kaldýðý, sinirlendiði durumlarda kiþileri kovmaya veya dövmeye kalkar. Karþýsýndaki güçlüyse dayak yer. Tuzsuz; her isteðini kaba güçle, tehditle yaptýrmaya çalýþýr. Karagöz oyunu açýk bir biçimdir. Her olaya, her amaca, her konuya kendini uyduran bir yöntemdir. Dramatik bütünlük göstermemesi, olaylarýn parçalar halinde bir bütün oluþturmasý, eylemde yer ve zaman çokluðu, eylemlerin çeþitlilik ve karþýtlýklar göstermesi, serim-düðüm-çatýþma dizisi, yer-zaman birliði olmamasý, konunun her sahnede bir baþka görünümde olmasý, oyun dilinin çeþitlilik göstermesi, oyun içinde þiir, müzik vb. çeþitliliklerin yer almasý gibi açýk tiyatronun özelliklerini Karagöz oyununda görebiliriz. Karagöz sanatçýlarý rahatlýkla toplumsal eleþtiri ve siyasi taþlama yapabilirler. Geçmiþte yapmýþlardýr. Osmanlý’nýn gittikçe gerilediði, sosyal ve ekonomik sorunlarýn arttýðý bir dönemde Karagözcüler oyunlarýnda siyasi ve toplumsal eleþtiriler yapmýþlar, yolsuzluklarý, hýrsýzlýklarý, adam kayýrmalarý per31

deye getirerek halký bilgilendirmiþlerdir. Karagöz’e sansür uygulanmaya baþlanmasýyla sanatçýlar siyasal ve toplumsal eleþtiriler yapmaktan uzaklaþmýþlardýr. Karagöz oyunlarý birleþtirici ve bütünleþtirici bir özellik taþýmaktadýr. Çünkü olaylarýn detayýna inilmeden çözümlemesine gidildiði için insanlarý pek düþünmeye itmiyor. Karagöz düzene karþý eleþtirilerde bulunsa da, Hacivat’a yaptýðý esprilerde toplumun üst tabakasýyla alay etse de sonuçta kurulu düzeni olduðu gibi kabul ediyor. Oyunun sonunda da yaptýklarý eleþtirilerin yanlýþ anlaþýlmamasýný, toplumun bütün tabakalarýný ayný gördüklerini, hiç kimseyi kötülemek ve kýrmak istemediklerini belirtmek için farkýnda olmadan yaptýklarý yanlýþlýklar için özür dileyerek insanlarýn birbirine yakýn durmalarýna katkýda bulunuyor. Karagöz oyunlarýnda folklor ürünlerinden alabildiðine yararlanýldýðýný görebiliriz. Bir Karagöz oyununda, halk müziði-yöre müzikleri, el sanatlarý, halk edebiyatý, (âþýk edebiyatý, divan þiiri, mani, fýkra, masal, hikaye, atasözü, deyimler) ve halk oyunlarý geniþ yer alýr. Karagöz oyunlarý hep ayný biçimde baþlar ve biter. Giriþ bölümünde Hacivat, Karagözü çaðýrýr, Karagöz çeþitli bahanelerle gelmek istemez, Hacivat ýsrar eder, Karagöz sinirlenir ve kavga ederler. Muhavere bölümünde Hacivat’la Karagöz karþýlýklý konuþurlar, hikaye anlatýrlar, söz oyunlarý yaparlar. Hacivat Karagöz’e iþ bulur. Oyun bölümünde diðer tipler sýra ile perdeye gelirler, Karagöz’le bu kiþilerin karþýlaþmalarý, kavgalarý gösterilir. Asýl konu iþlenir. Bitiþ bölümünde Karagöz ve Hacivat perdeye gelir, seyircilerden özür dilerler, çengi oynatýrlar ve bir sonraki programý bildirerek çýkarlar. Karagöz oyununda giriþ ve muhavere bölümleri kalýp olarak her oyunda aþaðý yukarý ayný þekildedir. Her iki bölümde Karagöz ve Hacivat seyircileri oyuna hazýrlar konuya motive ederler. Oyun bölümünde iþlenen konu ve konuyla ilgili perdeye getirilen tipler önemlidir. Karagöz sanatçýsý bu bölümde bir olayý iþler, seyirciye mesajlarýný verir. Bu nedenle Karagöz’ün her türlü sorunu perdeye getirmesi oldukça kolay ve mantýklý bir yoldur. Karagöz oyunlarýnýn konusunu genelde günlük yaþamýn sorunlarýndan yoksulluk, iþsizlik ve cehalet oluþturur. Oyunlarda Karagöz iþsizdir Hacivat ona iþ bulur. Giriþ bölümünde Karagöz’ün karýsýnýn Karagöz’e iþi gücü olmadýðý için kýzmasý daha oyunun baþýnda konunun güncelliðini getirir. Yine Karagöz oyunu seyircisinin yaþýna, cinsiyetine, eðitim düzeyine ve toplumsal yapýsýna, oynandýðý çevrenin özelliðine göre sanatçý tarafýndan deðiþtirilebilir. Ýyi bir sanatçý ayný oyunu çocuklara oynatýrken baþka, yetiþkinlere oynatýrken baþka cümleler kullanýr, deðiþik þarkýlar söyler, espirilerini seyircilerin seviyelerine uygun olarak yapar. Karagöz oyunlarýnýn eðlendiriciliðinin yanýnda eðiticiliði de ön plandadýr. Haksýzlýklar, yanlýþ davranýþlar, toplumun örf ve adetlerine uymayan davranýþlarýn yanlýþlýðý oyunun içinde veya sonunda mutlaka vurgulanýr. Karagöz oyunu yapýsý gereði her türlü yeniliðe deðiþime açýk olduðu halde ne yazýk ki sanatçýlar bunu deðerlendirememiþlerdir. Toplumdaki deðiþime göre yeni tipler yeni konular yaratýlamamýþ, ustadan öðrenilen oyunlar olduðu gibi sergilenmiþtir. Toplumsal deðiþime göre yenilenemeyen Karagöz oyunu toplumun istem ve ihtiyaçlarýna seslenemediði için git gide ilgi görmeyen bir sanat durumuna dönüþmüþtür. Günümüzde de ayný sýkýntýlarý yaþamaktadýr. Karagöz sanatçýlarý hala günümüz insanýnýn ilgi duymadýðý, toplumun çok gerisinde kalmýþ konularý iþleyen oyunlarý sahnelemeyi sürdürmektedirler.

KUKLA Kuklanýn Tarihi Ýlkel insanýn, dünyada dolaþan kötü güçlerin neden olduðunu düþündüðü fýrtýna, ateþ, sel, yaðmur, þimþek gibi þeylere tepki göstermesi, kendilerine zarar veren bu doðal olaylarý durdurmak, onlarla iletiþim kurabilmek için görüntülerini oluþturmaya, tanrýlaþtýrmaya çalýþarak küçük benzerlerini yapmalarý, onlarla konuþmalarý, onlarý konuþturmalarý böylece kötülüklerden ve tehlikelerden korunacaklarý inancý kuklalarý doðurmuþtur. Kuklanýn doðuþuyla ilgili deðiþik görüþler bulunmaktadýr. Bunlardan biri kuklanýn kökeninin ritüellerdeki maskeli gösterilere kadar uzandýðý görüþüdür. Bu görüþe göre, kukla, maskenin yarý kardeþi olarak düþünülmektedir. Günümüzdeki kukla oyunlarýnýn bir çoðunda maskeyle kuklanýn iç içe birlikte sergilendiðini düþünürsek kökeni konusundaki düþüncenin doðru olduðu sonucuna varabiliriz. Ýlkel insanýn taklitli anlatýmý, bu anlatýmý giysi ve maskeyle desteklemesi ve zamanla daha da geliþtirmesi tiyatro sanatýnýn doðuþunu saðlamýþtýr. Baþlangýçta taklit ettiði þeyin maskesini kullanan insanoðlu zamanla o þeyin deðiþik malzemelerle (taþ, aðaç, çamur vb.) minyatür benzerini yani kuklasýný yapmýþtýr. Bu kuklalar bazen tanrýlarýn yerine geçmiþ tapýlmýþ, kurban edilmiþ ya da ölen kiþinin mezarýna konmuþtur. Her durumda da kutsal bir özellik taþýmýþtýr. Maske takan ilkel insan, maskesini taktýðý varlýðý canlandýrýyor, kutsallaþtýrýyorsa, kukla oynatan kiþide kendini deðil, kuklasýný oynattýðý varlýðý canlandýrmakta ve onun yerine geçmektedir. Hem maske takmýþ oyuncuyu hem de kuklayý izleyen seyirci de maske ve kuklanýn arkasýndaki kiþiyi bilmekte ama gösteri sýrasýnda onun kutsallýðýna inanmakta, saygý göstermekteÝpli Kukla dir. Ýlkel törenlerde dinsel ve büyüsel Das Andere Theater, 6. Sayý 1996, Fot: Johannes Eules amaçlarla gerçekleþtirilen kukla oynatýmý daha sonraki yýllarda geliþerek bir sanat haline dönüþmüþtür. “Ýlkel kuklalar insan ve ruhlar dünyasý arasýnda bir baðlantýydý.” (LATSHAW, 2000: 16) Bir anlatýya göre M.Ö. 5. y.y.’da Dionisos adýna düzenlenen tiyatro gösterilerinde Potheinos adlý sanatçýnýn gösteri yapmasýna izin verilmesi kukla sanatýnýn baþlangýcý olarak kabul edilmektedir. Bu gösteride maskeli aktör, kukla için bir büyüteç, kukla da adamýn minyatür bir yansýmasýydý. (LATSLAW, 2000: 15) Romalýlar dönemine kadar geliþen kukla sanatý bazý nedenlerden dolayý bu dönemde uzun süre oynatýlmadý. Ortaçaðda, kilise içinde dini bilgilerin öðretiminde kullanýlan kukla, hiciv yönü 33

aðýr basýnca kiliseden atýldý. Belli süre sokaklarda da yasaklanan kukla gezginci tiyatro gruplarý tarafýndan yeniden oynatýlmaya baþlandý. Avrupa’da kukla tiyatrosunun tarihinin yorumuna iliþkin iki görüþ var. George Speaight’ in desteklediði birinci görüþtekiler kuklalarýn her türlü sahne alanlarýnda sergilendiði eski döneminde dramatik eserler yorumladýklarýný, ikinci görüþtekiler ise kukla tiyatrosunun dramatik metinleri rönesanstan itibaren kullandýklarýný savunmaktadýrlar. Kuklalar; 17. Yüzyýlda Avrupa’ya yayýlmýþ olan Ýtalyan operasý ve Commedia dell’Arte gibi tiyatronun ana akýmlarý içerisinde gözüktü. Kukla operasý, kardinaller, prensler ve güçlü kiþiler gibi yüksek zümre topluluklarý için bir saray eðlencesi halini almaya baþladý. (JURKOWSKI, 2000: 18). 17. yüzyýlda kukla gösterileri ayný zamanda fakir halk tabakasýnýn da ana eðlencesi olmaya baþladý. Sokaklarda, pazarlarda yapýlan bu gösterilerde yaratýlan tipler komik, toy, Kasper ayný zamanda kendi kendini koruyucu karakterler olarak yerleþti ve daha sonraki dönemlerde varlýðýný sürdürdü. Çoðu oyunlarda ana karakterlerin toy, acemi ve gülünç davranýþlarý güçsüzün güçlüye karþý silahý olarak kullanýldý. (JURKOWSKÝ, 2000: 17). Kentten kente dolaþarak gösterilerini yapan kukla gruplarý 17. yüzyýlda kalýp tipler ortaya çýkardýlar. Bu tipler genelde kekeme, kurnaz ayný zamanda saf özellikler taþýyorlardý. Ýtalya’da Pulcinella, Fransa’da Polichinelle, Rusya’da Petruþka, Ýngiltere’de Punch, Almanya’da Kasper bu tiplerin baþlýcalarýydý. Daha sonraki yýllarda bizde de bu tiplerin benzeri Ýbiþ yaratýlmýþtýr. 17. yüzyýl sonu, 18.yüzyýl baþýnda Fransa’daki kraliyet tiyatrosunun ülke çapýndaki tekeli, Paris’te panayýr tiyatrosunun geliþimini baþlattý. Kuklalar tekele karþý savaþta yer aldýlar. Pek çok sanatçý tekelciliðin üstesinden gelmek ve resmi tiyatroyla rekabet edebilmek için kuklalarý seçtiler. Ayný durum Ýngiltere’de de gerçekleþti. Yazarlar ve sanatçýlar arasýnda kukla tiyatrosuna ilgi duyulmaya baþlandý. Bu ilgi Romantizm döneminde de devam etti. Dram tiyatrolarýndan memnun olmayan romantik tiyatro yönetmeni ve yazarlar kendi özel tiyatrolarýnda kuklalara öncelik vermeye baþladýlar. Oyunlarýnda, Avrupa’daki siyasi ve sosyal çatýþmalarda kendi uluslarý lehinde tavýr aldýlar. Örneðin Alman kuklacýlar Napolyon’un iþgalini tartýþtýlar ve eleþtirerek karþý çýktýlar, Ýtalyan kuklacýlar Ýtalya’nýn serbest kalmasý ve birleþmesi için, Çek kuklacýlar Çek ulusunun rönesansýný ilerletmek için gayret gösterdiler. (JURKOWSKI, 2000: 19) 18. yüzyýla kadar kukla sanatý Avrupa’da oldukça geliþti. Birçok gezginci kukla gruplarý yerleþik kukla tiyatrolarý kurdular. Avusturya ve Polonya’da kukla gösterileri için özel tiyatrolar inþa ettirildi.Gösterilerde çaðdaþ opera parçalarý taklit edildi. Alessendro Scarlatti ve Josef Haydn gibi opera bestecileri kukla için eserler yaptýlar. 19. yüzyýlda yetiþkin izleyicilerin ilgisini yavaþ yavaþ kaybetmeye baþlayan kukla tiyatrolarý konularý gençlere ve çocuklara yönelik oyunlarý sergilemeye baþladýlar. Kuk34

la tiyatrolarýnda Pandomim gösterileri yaygýnlaþtý. 20. yüzyýlýn baþlarýnda ise Alman Lotte Reiniger film tekniklerinden yararlanarak gölge oyunu kuklalarýyla bir kukla dizisi gösterisi gerçekleþtirdi. Günümüzde bu tekniði kullanarak deðiþik mekanlardaki olaylarý perdede geçiþli olarak anlatan kukla gruplarý bulunmaktadýr. Fransýz kukla sanatçýsý Gorge Lutuya, Çek Jiri Trnka, Macar kökenli Ývo Puhonny, Rus Sergey Vladimiroviç Obraztsov kukla alanýnda ün yapan ve kukla sanatýný geliþtiren isimler oldular. George Lutuya tarafýndan uygulanan Kara Tiyatro 1950’de Prag’da kurulan kukla tiyatrosu yoluyla yayýlmýþtýr. Kara Tiyatronun özelliði her yaný siyaha kaplanmýþ sahnede siyah giysiler giyen, siyah maske takan kukla sanatçýsýnýn üzerine ýþýk verilerek aydýnlatýlan figür, nesne ya da kuklalarý oynatmasýdýr. Oynatýcý görünmediði için kuklalar kendi baþýna hareket ediyormuþ gibi görünürler. Bu yöntem günümüzde daha da geliþtirilmiþ, oyuncularýn giydikleri giysilere eklenen ve ýþýk geldiðinde parlayan nesneler oyuncularýn hareketleri ve ýþýk oyunlarýyla zenginleþtirilmiþtir. Jiri Trnka; geleneksel sanatý çaðdaþ anlatým biçimleriyle birleþtirerek anlama derinlik kazandýrýp, kukla ve çizgi film yapýmýna yönelerek baþarýlý çalýþmalar yapmýþtýr. Bu teknikle televizyonlarda kukla animasyonlarýyla yapýlan filmler çoðaldý. Amerikalý kukla sanatçýsý Jim Henson’ýn Susam Sokaðý adlý program için yaptýðý kuklalar dünyanýn bir çok ülkesinde ünlendi. Bu kuklalar sayesinde dizi bütün dünya televizyonlarýnda gösterildi. Ývo Puhonny, Puhonny adýyla kurduðu kukla tiyatrosunda klasik oyunlarý kukla tekniðiyle oynatarak ünlendi. En önemli oyunu da Goethe’nin eserlerinden yaptýðý Kukla Faust oyunudur. Klasik eserlerin kukla gösterisi þeklinde sunulmasý günümüz kukla tiyatrolarý tarafýndan da yapýlmaktadýr. Örneðin bir Japon kukla sanatçýsýnýn Shakespeare in Macbeth adlý eserini kukla oyunu olarak baþarýlý bir þekilde sunduðunu gördüm. Sanatçý, Macbeth’i canlý olarak oynuyor, Leydi Macbeth’i de kukla olarak oynatýyordu. Ayný oyunu Bulgaristan kukla tiyatrolarýnýn birinde daha deðiþik bir sahnelemeyle izlemiþtim. Bu oyunda da hem kuklalar kullanýlýyor, hem de canlý oyuncular oynuyorlardý. Sergey Vladimiroviç Obraztsov; Parmak kukla oynatýmýný geliþtirerek çýplak elle kukla gösterileri yapmýþ, ülkesi ve ülkesi dýþýnda yaptýðý turneler sonucu Sovyetler Birliði, Bulgaristan, Romanya, Çekoslovakya, Polonya’da kukla tiyatrolarý kurulmuþ, yerleþik tiyatro olarak gösterilerini sürdürmüþtür. Alaeddin’in Sihirli Lambasý adlý kukla oyunu bütün dünyada ilgi toplamýþtýr. Bu gün yukarýda adýný saydýðým ülkelerin yaný sýra Sovyetler Birliði’nin daðýlmasýyla kurulan ülkelerde kukla sanatý oldukça geliþmiþ, sürekli seyircisi olan tiyatro haline dönüþmüþtür. Kukla sanatýnýn ortaya çýkýþýyla ilgili bir diðer görüþ ise kuklanýn Ý.Ö. 3. yüzyýlda Hindistan’da ortaya çýktýðý þeklindedir. Kuklanýn Hindistan’dan sonra Endonezya ve diðer Uzakdoðu ülkelerinde görüldüðünü savunan bu görüþ, Uzakdoðu gölge tiyatrosunun kökeni olarak da görülen ve yassý tahtalardan yapýlarak, sopalarla ve iplerle oynatýlan figürleri, kukla olarak deðerlendirmesinden kaynaklanmaktadýr. Bu görüþ; kukla sanatýnýn, gölge oyununa kaynaklýk ettiði söylenen dramatik anlatýlar ve ritüellerden doðduðunu, Hindistan’dan Ýran’a oradan da Türkiye’ye geçerek yayýldýðýný savunmaktadýr. Bir diðer görüþ ise Þaman özelliði taþýyan dinsel törenlerin kukla oyunlarýna kaynaklýk ettiði þeklindedir. Kukla sanatý konusunda araþtýrmalar yapan George Latshaw’da bu görüþe katýlmaktadýr. Ona göre Þaman, insanlarla Tanrýlar arasýnda bir köprüdür, görevi de tanrýlarýn düþüncelerini kabilenin anlayacaðý dille anlatmaktýr. Anlatýmýný hareketlerle, eylemlerle yapan þamanlar hem kendini oynuyor, hem de elindeki tanrýnýn kuklasýný oynatýyor ve konuþturuyor. Böylece ruhlar ve tanrýlar dünyasý ile insanlar arasýnda köprü kuruyor. (LATSLAW, 2000: 16) Þaman özelliði taþýyan dinsel törenlerin kaynaklýk ettiði uzak doðu kukla oyunlarýnýn Ý.S. 7. yüzyýlda Çin’de ortaya çýktýðý ileri sürülmektedir. Çin’den Kore’ye ve oradan da Japonya’ya geçtiði ve l6. yüzyýlda Japonya’da büyük geliþme gösterdiði ifade edilmektedir. Bir görüþe göre de Japon kukla tiyatrosunun kökeni M.S. 8-12. yüzyýlda Budist ve Þintoist* tapýnaklarýndaki dini törenlerde söylenen ezgi eþ-

* Japonya’ya özgü dinsel inanç ve ibadet sistemi, Biçimsel bir inanç sistemi olmaktan çok, toplumsal iliþkilerde ve gündelik yaþamda etkili bir kurallar bütünüdür. 35

liðinde oynatýlan kukla gösterilerine uzanmaktadýr. 18. yüzyýlda Çikamatsu Monzaeman’ýn yazdýðý oyunlarla Japon kukla tiyatrosu büyük bir geliþme göstermiþtir. 19. yüzyýlda gerilemeye baþlayan Japon kukla tiyatrosu Osaka’da tiyatro kuran Bounrakuken’in yaptýðý Banraku kuklalarý ile yeniden geliþme göstermiþtir. Oyun tekniði olarak Kabuki oyunlarýyla benzerlik gösteren Banraku, insan boyuna yakýn kuklalarýn üç oyuncu tarafýndan oynatýlmasý kuralýna dayanmaktadýr. Baþ kuklacý; kuklanýn baþýný, gözlerini ve sað elini, solundaki yardýmcýsý sol elini ve gövdesini, öbür yardýmcýda kuklanýn ayaklarýný hareket ettirir. Þarkýcý hem öyküyü anlatýr hem de kiþileþtirmeleri yapar. Oynatýcýlar siyah elbiseler giyerek yüzlerine maske takarlar. 20. yüzyýlýn ilk yarýsýna kadar etkinliðini sürdüren Japon kuklasý, oynatýcýlarýn azalmasý, kukla oyunlarýnýn çaðdaþ tiyatrolara uyarlanmasý sonucu gittikçe önemini kaybetmektedir. George Latshaw gibi bazý araþtýrmacýlar Amerika kýtasýna kuklanýn Avrupalýlar tarafýndan getirildiði tezini savunmaktadýrlar. Bu görüþtekiler Amerikan kuklasýnýn, Amerikan yerlilerinin ritüellerinde kullandýklarý maske ve kuklalardan geliþtiðini savunanlarýn tersine, kuklanýn Amerika’da bu maske ve kuklalardan ziyade göç eden Avrupalýlarýn eðlence geleneklerinden geliþtiðini savunmaktadýrlar. Dünya genelinde kukla tiyatrolarý gün geçtikçe geliþmekte, ilgiyle izlenmektedir. Oyun tekniði, iþlenen konular yönüyle yaratýcýlýða alabildiðine açýk olan kukla ve gölge oyunu gösterilerinde oyuncular kukla oynatýmýnýn bütün tekniklerini (parmak kuklasý, el kuklasý, ipli kukla, sopalý kukla, canlý kukla) kullandýklarý gibi maskeli ya da maskesiz olarak kendileri de oyuna katýlmaktadýrlar. Komedi türü oyunlarýn yaný sýra trajik oyunlarda kukla ve gölge oyunu tekniði ile rahatlýkla sahnelenebilmektedir. Kuklalar 1950’lerde televizyonlara taþýnýnca büyük bir patlama yaptý. Çünkü televizyonda yapýlan kukla gösterileri ve animasyonlarý bir anda milyonlarca insana ulaþtý. Renkli görüntüleri ve sevimli halleriyle, milyonlarca kiþinin belki de ilk kez kuklayla tanýþmalarýný saðladý. Kuklalar televizyonla birlikte eðitim, canlandýrma (animasyon), reklam, halkla iliþkiler, psikoloji, terapi, uluslararasý diplomasi, seks, politika ve din alanlarýna da yayýldýlar. Kuklalar televizyona taþýnmadan önce bile bu alanlarýn çoðunda kullanýlmýþtýr. Kukla tiyatrolarýnýn Polonya, Çekoslovakya, Macaristan, Romanya ve Bulgaristan ile Sovyetler Birliðinin daðýlmasý sonucu kurulan ülkelerde oldukça geliþmiþ olduðunu daha önce belirtmiþtim. Bu ülkelerde 1930’lu yýllardan itibaren yerleþik kukla tiyatrolarý kurularak gösteriler yapýlmaya baþlanýlmýþtýr. Eðlenme ve eðitim aracý olarak görülen kukla gösterileri, yerleþik salonlarda seslendirme, ýþýk ve dekorlarla zenginleþtirilerek sanatsal bir özellik kazanmýþtýr.

Pulcinella

Önceleri usta çýrak eðitimiyle yetiþen sanatçýlar; üniversiteler bünyesinde açýlan kukla akademilerinde yetiþmeye baþlamýþlardýr. Bu akademilerde kukla oynatýcýlarýnýn yaný sýra kukla tasarýmcýlarý, kukla yapýmcýlarý, oyun yazarlarý yetiþtirilmiþtir. Buralarda yetiþen genç kukla sanatçýlarý kukla tiyatrolarýnda çalýþmaya baþlamýþlardýr. Genç oyun yazarlarý desteklenerek klasik masal ve hikayeleri oyunlaþtýrmalarý, yeni kukla oyun metinleri yazmalarý saðlanmýþtýr. Besteciler tarafýndan her oyuna uygun müzikler bestelenmiþtir. Bu ülkelerde ayný sistem bugün de sürdürülmektedir. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, Rusya, Japonya, Amerika Birleþik Devletleri ve Avrupa Ülkelerindeki kukla gruplarý masallardan, hikayelerden uyarlanan oyunlarý, oyun yazarlarý tarafýndan yazýlan yeni metinleri veya klasik tiyatro eserlerini oynamaktadýrlar. Yaþ gruplarýna göre seçilen bu oyunlar izleyenler tarafýndan da ilgi toplamaktadýr. Yetiþkinlere dönük oyunlarý sergileyen gruplar genelde bütün insanlýðý ilgilendiren konularý seçmekte ve oynamaktadýrlar. Örneðin Tiyatro Taptu Kukla Grubu bir oyununda savaþan iki büyük ülke arasýnda kalan küçük, güçsüz bir ülkenin insanlarýnýn çaresizliðini, çektikleri sýkýntýlarý ve savaþýn sona

ermesi için verdikleri mücadeleyi konu olarak iþlemiþtir. Güney Afrikalý kukla sanatçýsý Gary Fridman çaðýmýzýn hastalýðý olarak kabul edilen AIDS’i konu alan bir oyunu deðiþik ülkelerde sergileyerek insanlarýn ilgisini toplamýþtýr. Yerleþik sahneleri olan kukla tiyatrolarý bir tiyatro sahnesindeki bütün teknik olanaklarý en iyi þekilde kullanmaktadýrlar. Oyunlarýn konularýna göre dekor ve ýþýklandýrma yapýlmakta, çocuklar için yapýlan kukla gösterilerinde dekorlar, ýþýklar ve müzikler çocuklarýn düþ ve hayal dünyasý göz önünde tutularak düzenlenmekte, kuklalar, canlandýrdýklarý tiplerin bütün özelliklerini yansýtacak þekilde tasarlanýp yapýlmaktadýr. Bütün bu çabalar ve ortaya konan ürünler kukla gösterilerine sanatsal bir özellik kazandýrmaktadýr. Gezginci gruplarla, sokak gösterileri yapan gruplar ise taþýnmasý ve kurulmasý kolay perdeleri, küçük ve hafif olan kuklalarý tercih etmektedirler. Birçoðu da yaratýcýlýða ve maharete dayanan teknikleri denemektedir. ÖrnePunch ðin; 2001 yýlýnda Ýzmir’de yapýlan Uluslararasý Kukla ve Gölge Oyunlarý Festivaline Macaristan’dan katýlan bir grup iki-üç santimetre kalýnlýðýnda, beþ altý santimetre geniþliðinde, bir buçuk iki metre uzunluðundaki lastiklerle müziðin ritmine uygun deðiþik þekiller yaratarak bir gösteri gerçekleþtirdiler. Benzer gösteriyi Tataristan Özerk Cumhuriyeti Ekiyet Devlet Kukla Tiyatrosu süngerlerle, Azerbaycan Gence Devlet Kukla Tiyatrosu ile Brezilya’dan bir grup eþarp þeklindeki bez parçalarýyla gerçekleþtirdiler. Fransa, Almanya, Ýngiltere, Ýtalya gibi Avrupa ülkeleri ile Amerika Birleþik Devletleri’nde kukla gruplarý devlet, yerel yönetimler ve vakýflar tarafýndan desteklenmektedir. Kukla gruplarýnýn yaptýðý projelere bu kurumlar tarafýndan yeterince maddi destek verilmektedir. Sanatçýlar ise sahne sanatlarý eðitimi veren okullardan yetiþmektedirler. Ayrýca Uluslararasý Kukla Birliði tarafýndan Fransa’nýn Charlaville Mezieres kentinde açýlan Uluslararasý Kukla Enstitüsü’nün düzenlediði kurslardan yetiþmektedirler. Ülkemiz dahil uzak doðu ülkelerinde sanatçýlar usta sanatçýlarýn yanýnda yetiþmektedir. Sanatçýnýn usta çýrak eðitimiyle yetiþmesi sanatýn klasik yapýsýyla sürdürülmesini beraberinde getirmektedir. Oysa akademik düzeyde alýnan eðitim sanatçýnýn ufkunu geliþtirmekte, yaratýcýlýðýný artýrmakta, dolayýsýyla sanatýn geliþimini saðlamaktadýr. Özellikle Uluslararasý Kukla Birliði’nin Kukla Enstitüsünde veya bazý ülkelerde geçici açtýðý kurslarda tanýnmýþ kukla sanatçýlarý ve araþtýrmacýlarýn verdiði eðitimle yeni kukla ve gölge oyunu teknikleri öðretilmektedir. Uluslararasý kukla festivallerine deðiþik ülkelerden katýlan kukla ve gölge oyunu sanatçýlarý birbirlerinin tekniklerini görme, öðrenme fýrsatý bularak ilginç bulduklarý teknikleri kendi ülkelerinde denemektedirler. 37

Kukla sanatý her þartta ve her ortamda sahnelenebilme özelliðine sahiptir. Her türlü denemeye, yeniliðe ve yaratýcýlýða açýk olmasý sanatçýlarý sürekli yeni arayýþlara ve uygulamalara itmiþtir. Gece kulüplerinde kuklalarý deðiþik þekillerde sunmak, su içerisinde kukla oynatmak, Amerikalý kukla sanatçýsý Sid Krofft gibi buz revüsünde kuklalarýný göstermek hep bu yeniliklerin sonucudur. Bugün kukla gösterileri alýþveriþ merkezlerine de taþýnmýþtýr. Bu merkezler müþteri çekebilmek için yaptýklarý animasyon organizasyonlarý içerisine kukla gösterilerini de almýþlardýr. Bu bölümde Uluslararasý Kukla Birliði hakkýnda kýsaca bilgi vermek istiyorum. 1929 yýlýnda Prag’da yapýlan 5. Çekoslovak Kuklacýlarý toplantýsýna Sovyetler Birliði, Romanya, Avusturya, Almanya, Yugoslavya, Fransa ve Bulgaristan’dan kuklacýlar davet edilmiþlerdir. Bu toplantýda kuklacýlar arasýnda bir birlik kurmanýn gerekliliði tartýþýlarak benimsenir ve Union International de la Marionette-UNIMA’nýn kuruluþu gerçekleþtirilir. Ayný yýl Paris’te, Liege Þehrinde, 1933’te þimdiki Hýrvatistan’ýn Ljubujana Sopalý Kukla þehrinde toplantýlar yapýlýr. Ýkinci Dünya Savaþý yýllarýnda UNIMA üyeleri birbirleriyle iliþkilerini gizlice sürdürürler. Savaþtan sonra tekrar bir araya gelip toplantýlar düzenlerler. Ýkinci dünya savaþýndan sonra festivallere baðlantýlý olarak on iki kez kongre gerçekleþtirilir. UNIMA kongrelerinde UNIMA üyesi ülke temsilcileri yeni yönetimi seçerler, yeni üyelik baþvurularýný deðerlendirirler. Asýl önemlisi de bir hafta süren toplantýlarda her ülke temsilcisi kendi ülkesindeki kukla ve gölge oyunu tiyatrolarýnýn durumunu aktarýr, kukla ve gölge oyunu sanatýnýn geliþtirilmesi için sanatsal ve teknik tartýþmalar yapýlýr. Toplantýlar dýþýnda festivale katýlan gruplarýn gösterileri izlenir. Kukla ve gölge oyunu sanatlarýný geliþtirmek bu sanatlar yoluyla dünya barýþýna, insanlýðýn geliþimine hizmet etmek amacýyla kurulan UNIMA yüze yakýn ülkede milli merkez düzeyinde ya da temsilcilikler þeklinde örgütlenmiþtir. Temsilcilikler o ülkeden bir sanatçýnýn UNIMA ve ülkesi arasýnda iletiþimi kurmasý þeklinde gerçekleþmektedir. Türkiye 1990 yýlýnda UNIMA Türkiye milli merkezini kurarak UNIMA üyesi olmuþtur. UNIMA dünya tiyatrolarý içerisinde ilk kurulan birlik özelliðini taþýmaktadýr.

Türk Kuklasýnýn Tarihi Türk kukla sanatýnýn kökeni çok eskilere uzanmasýna karþýn diðer ülkelerde Karagöz kadar bilinmemektedir. Nedeni ise Karagöz konusunda araþtýrma yapan araþtýrmacýlarýn Orta Asya’da oynatýlan kukla oyunlarýyla ilgili kaynaklarý gölge oyunu ile ilgili sanmalarýdýr. Eski metinlerde kuklanýn korkolçak, kavurcak, kaburcuk, kaðurcak, kaurcak, kývýrcýk, kavur, kurcak, lubet, piyade çadýrý, hayal, çadýr hayal, çadýr cemal gibi adlarla anýlmasý bazý araþtýrmacýlarý yanýltmýþ ve Karagöz oyunuyla karýþtýrýlmasýna yol açmýþtýr. Orta Asya’da var olan kuklanýn göçlerle birlikte Anadolu’ya getirildiði büyük bir ihtimaldir. Orta Asya’da Korkolçak (el kuklasý), Çadýr Cemal, Çadýr Hayal (ipli kukla) bu gün de ayný isimlerle yaþatýlmaktadýr. XIII. yüzyýla ait Sultan Velet’in Divaný’ndaki bazý dizeler Selçuklular arasýnda da kuklanýn bilindiðini ve oynatýldýðýný göstermektedir. (AND, 1985: 252). Bunun dýþýnda kuklanýn Ýran’dan Anadolu’ya geçtiði, çingeneler tarafýndan Hindistan’dan, Yahudiler eliyle Ýspanya ve Portekiz’den getirilmiþ olabileceði þeklinde söylentiler de bulunmaktadýr. Kökeni eski olmasýna karþýn kukla kelimesi 16. y.y. sonlarýnda, 17.y.y. baþlarýnda kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Osmanlý imparatorluðu döneminde yapýlan kutlama ve þenliklerde kukla gösterilerinin düzenlendiði çeþitli kaynaklar tarafýndan doðrulanmaktadýr. Çayýrlarda, meydanlarda ve sokaklarda yapýlan þenliklerde araba kuklasý ve dev kuklalar oynatýlýyordu. Araba kuklalarý arabanýn üzerinde, araba hareket ettikçe oynayan kuklalardýr. Dev kuklalar, Ýtalyan gezgini Pietro Della Valle’nin anlattýðýna göre kasnaklar üst üste konup üzerine etek giydirilerek yapýlan büyük heykellerin içine giren bir kiþi tarafýndan sokaklarda gezdirilerek oynatýlan çift baþlý kuklalardýr. (AND: 2000: 95). Batýlýlaþma hareketleriyle birlikte batý türü kukla da Türkiye’ye girdi. Batý kuklasýnýn III. Ahmet döneminde Paris’e gönderilen Yirmisekiz Mehmet Çelebi’nin yanýndaki bir kiþi tarafýndan Ýstanbul’a getirildiði ve ilk gösterinin Damat Ýbrahim Paþa huzurunda düzenlendiði söylenir. Batý kuklasýnýn Türkiye’ye girmesiyle iskemle kuklasý, el kuklasý ve ipli kukla türleri geliþir. Ýskemle kuklasý iskemle üzerine sýra ile dizilip göðüslerinden þeffaf ip geçirilerek, gayda, zurna ve keman çalýnarak müzik eþliðinde, ipleri alttan çekerek oynatýlan kuklalardýr. Ýpli kuklalar Ýstanbul’a gösteriler yapmak üzere gelen Thomas Holden’den dolayý “Holden kuklalarý” olarak ta tanýnýr. Ancak Asya’daki Çadýr Hayal adý verilen kuklanýn ipli kukla, Kolkorçak’ýn da el kuklasý olduðunu düþünürsek bu türlerin Türkler’de önceden de var olduðunu kabul edebiliriz. Ýstanbul’a sýk sýk gelen Holden’den bir çok kuklacý etkilenmiþtir. Bunlardan Emin Bey, Tepebaþý Tiyatrosu’nda, Cemil Bey Concordion Tiyatrosu’nda kukla oyunlarý sergilemiþlerdir. Yine 1898’de Mehmet Bey, Bakýrköy’deki Goffa Tiyatrosu’nda kukla oynatmýþtýr. Tepebaþý’ndaki Cafe Bristol’de, Dimitraki ve Sultan Ahmet Belediye Bahçesi’nde kukla oynatýlýyordu. Direklerasý’nda kukla tiyatrolarý vardý. (AND, 1985: 268) Kukla sanatçýlarý usta çýrak eðitimiyle yetiþiyorlardý. Esnaflar arasýnda ortaoyuncular, hokkabazlar, çengiler, Karagözcüler ve kuklacýlara “Esnafý hoþ sohbeti nedimaný mukallidan” adý verilirdi. Þenliklerde, özel toplantýlarda esnafýn kendi arasýnda düzenlediði “Esnaf teferrücü” adý verilen eðlentilerde kukla oynatýlýrdý. Bu eðlentiler Kaðýthane, Çýrbýç gibi gezinti yerlerinde düzenlenirdi. Osmanlý Ýmparatorluðunun siyasi ve ekonomik yapýsýnýn bozulduðu 19.yüzyýlda Kukla gösterileri de azalmaya baþlamýþtýr. Bunun iki önemli nedeni vardýr. Birincisi ülkenin içinde bulunduðu durum nedeniyle yönetimin bu sanatlara getirdiði yasaklar, ikincisi de Avrupa tiyatrosunun gelmesi ve yeni olan bu gösteri sanatýna insanlarýn daha çok ilgi göstermeye baþlamalarýdýr. 19. yüzyýlýn sonlarý ve 20. yüzyýlýn baþlarýndaki savaþ ve kargaþa ortamý kukla oyununun sahnelenmesini iyiden iyiye yok etmiþtir. Cumhuriyetin kuruluþundan sonra Atatürk’ün kültürel yönden de çaðdaþ bir ülke yaratma hedefi ve bu hedefe varmak için eski kültürel deðerlerin bilinmesi ve geliþtirilmesi düþüncesi kukla ve gölge oyunlarýnýn yeniden gündeme gelmesini saðlamýþtýr. Özellikle 1932 yýlýnda Halkevlerinin açýlmasýyla saðlanan olanaklarla kukla sanatçýlarý rahat bir çalýþma ortamý bulmuþlardýr. Halkevlerinin kapatýlmasýndan sonra yine sýkýntýlý dönem baþlamýþ, sanatçýlar sanatlarýný icra edecek ortamý bulamamýþlardýr. 1970’li yýllardan sonra Kültür Bakanlýðý’nýn konuya sahip çýkmasý bu sanatýn yeniden gündeme gelmesini saðlamýþtýr. 39

Osmanlý Þenliklerinde iki baþlý dev kukla (Surname-i Vehbi, Topkapý Sarayý Müzesi A. 3593)

Bu bilgilerden sonra genel olarak baktýðýmýzda Batý genelde Asya’nýn ritüel, kalýcý, topluca oluþturulan tiyatrosuna büyük ilgi duymakta, tiyatroda edebiyatýn egemenliðini kaldýrarak ritüele, katýlmaya dayanan bir tiyatro oluþturmaya çalýþmaktadýr. Asya ise tam tersine batý tiyatrosuna yaklaþmaya çalýþmaktadýr. Bu yaklaþým kendi tiyatro geleneklerinden yararlanýp batý tiyatrosuyla kaynaþtýrmak þeklinde deðil, batý tiyatrosunu olduðu gibi alma þeklinde geliþmektedir. Kukla tiyatrosunda da benzer bir geliþme izliyoruz. Bununla ilgili iki örnek anlatmak istiyorum. Birincisi Belçika’da etkinliklerini sürdüren, baþarýlý çalýþmalarýndan dolayý dünyanýn birçok ülkesinde tanýnan Taptu Tiyatrosu 1985 yýlýnda 40

Ankara’da yaptýðý bir gösteride kendi teknikleriyle sergiledikleri kukla gösterisini Karagöz gösterisiyle birleþtirerek ilginç ve güzel bir sentez ortaya koydu. Yine ayný grup 1997 yýlýnda Uluslararasý Bursa Karagöz Festivalinde Japon Banraku kukla gösterisini sunarak büyük beðeni topladý. Bu grubun üyeleri özellikle Asya ve Afrika kukla ve gölge oyunu geleneklerini inceliyor, öðreniyor ve sergiliyor. Ýkinci örnek ise Özbekistan Taþkent Kukla Tiyatrosu’nun yaptýðý kara tiyatro gösterisi. Grup gösterisini yaptýktan sonra özelikle Avrupa’dan gelen kukla tiyatrosu eleþtirmenleri ve sanatçýlarý tarafýndan eleþtirildi. Çünkü yaptýklarý gösteri hem tam anlamýyla kara tiyatro deðildi, hem de oynatýmlarý, sahnelemeleri baþarýsýzdý. Oysa ayný grup geleneksel Özbek kuklasýný çok daha baþarýlý sahnelemiþti. Bu gün ülkemizde kukla tekniði sadece klasik Ýbiþ el kuklasý veya ipli kukla oynatýmý ya da ipli kuklalarla müzik eþliðinde varyete yaptýrma þeklinde sürdürülmektedir. Her ne kadar bu oyunlardaki konular çocuklar düzeyine indirilmeye çaÝbiþ lýþýlsa da dil, müzik, yapýlan espriler çocuklar tarafýndan pek anlaþýlmamaktadýr. Kukla oyun metni yazarlýðýnýn olmamasý veya oyun yazarlarýmýzýn bu alanda ürün vermemesi klasik oyunlarýn sürdürülmesinin nedenlerinden biri olarak görülebilir. Son yýllarda bazý genç sanatçýlarýmýz kendi yazdýklarý oyunlarý sergilemektedirler. Yazarlýk eðitimi almamýþ bu sanatçýlarýmýzýn yazdýklarý oyunlarýn baþarýsý ayrý bir tartýþma konusudur. Kukla Oyunundaki Tipler ve Özellikleri Kukla baþlangýcýnda dinsel özelliðinden dolayý kutsal varlýklarý simgeliyordu. Dinsel özelliðinden çýkýp eðlendirici bir sanata dönüþünce güncel tipler canlandýrýlmaya baþlandý. 16., 17. ve daha sonraki yüzyýllarda uluslar kuklalarýnda kendi temel tiplerini yarattýlar. Kasper, Pulcinella, Punch, Ýbiþ, Petruþka gibi temel tipler yaratýldýklarý toplumun ortak özelliklerini yansýttýðý gibi, Dünya genelinde de ortak özellikler taþýmaktadýrlar. Genizden, gýrtlaktan konuþmalarý, peltek konuþmalarý, sözleri ters anlamalarý, peþin cevaplý olmalarý, görünüþlerinin komik olmasý, cahil, saf, ayný zamanda kurnaz oluþlarý, bu kurnazlýklarý dolayýsýyla olaylar karþýsýnda kaçamak hareket etmeleri, ayný zamanda çözemedikleri durumlar karþýsýnda saldýrgan ve kavgacý olmalarý ortak özellikleridir. Günümüzde bu tipler klasik kukla tipleri olarak varlýklarýný sürdürmektedirler. 20. yüzyýldan itibaren kukla sanatýndaki geliþmeler, yeni yeni tiplemelerin yapýlmasýný saðlamýþtýr. Yeni oyun metinlerinin yazýlmasý, güncel konularýn kukla tiyatrolarýyla iþlenmesi konuya uygun yeni, 41

deðiþken ve kalýcý olmayan tip ve karakterleri yaratmýþtýr. Bir masalýn kukla olarak sahnelenmesi, masal kahramanýný oyunda deðiþik bir kukla tiplemesi olarak sunmuþtur. Klasik kukla oyunlarýnda tiplerin derinine psikolojik çözümlemesi söz konusu deðilken günümüzdeki oyunlarda hem tiplemelerin hem de karakterlerin psikolojik ve sosyolojik çözümlemeleri derinine yapýlmaktadýr. Kukla türleri Kuklalarý, yapýmýnda kullanýlan malzemelere ve oynatým tekniðine göre türlere ayýrabiliriz. A. Yapýmýnda Kullanýlan Malzemelere Göre Kuklalar Kukla yapýmýnda baþlangýcýndan bu güne deðiþik materyaller kullanýlmýþtýr. Çamurdan, aðaçtan yapýlan kuklalar zamanla metalden yapýlmaya baþlanmýþtýr. Teknolojideki geliþmeler sonucu kaðýt hamuru, karton kaðýt, sünger, strafor, plastik ve deðiþik materyallerle kuklalar yapýlmaya baþlanmýþtýr. 1. Aðaçtan Yapýlan Kuklalar Aðaç kukla yapýmý iki þekilde gerçekleþtirilir. Birincisi ve en önemlisi aðacý oyarak kukla yapmak, ikincisi de aðacý iskelet olarak kullanýlarak kukla yapmak. a.) Oyma tekniði ile kukla yapýmý Bu teknikte sert ve ayný zamanda hafif olan aðaçlar tercih edilir (ýhlamur aðacý gibi). Aðaç belirli büyüklükte kesildikten sonra oyma aletleri kullanýlarak kafa, eller, ayaklar yapýlýr. Bu parçalar ip veya tellerle birleþtirildikten sonra üzeri giydirilir. Daha seri üretim için gövde, kol ve bacaklar aðaç tornalarda veya diðer marangoz makinelerinde de iþlenerek yapýlýr. b.) Aðacý iskelet olarak kullanarak kukla yapýmý Bu teknikte aðaç, kuklanýn iskeletini oluþturur. Sonra bu iskeletin üzeri pamuk, sünger veya baþka maddelerle kaplanýr ve üzeri giydirilir. 2. Hamurdan Yapýlan Kuklalar Bu tür kuklalar genellikle kaðýt hamuru, mermer tozu, tutkal karýþýmýndan oluþan hamurla yapýlýr. Hamurun yapýlýþý kukla yapýmý bölümünde anlatýlmýþtýr. 3. Kaðýttan Yapýlan Kuklalar Renkli kaðýttan hayvan, insan, eþya þeklinde kesilerek yapýlan kuklalardýr. 4. Deðiþik Metallerle Yapýlan Kuklalar Günümüzde tel, alüminyum çubuklar ve deðiþik metaller kullanýlarak kukla yapýlmaktadýr. Bu metaller iskelet olarak kullanýlýp üzeri pamuk ve süngerle kapatýldýðý gibi üzeri kapatýlmadan da kullanýlmaktadýr. 5. Sünger, Kauçuk, Strofom ve Ýzelasyon Köpüðü ile Yapýlan Kuklalar Sünger, kauçuk, strofom ve izolasyon köpüðü; makas, býçak ve diðer kesici aletlerle kesilip þekillendirilerek kuklalar yapýlmaktadýr.

Ýnsan boyunda kukla Tataristan Devlet “Ekiyet” Kukla Tiyatrosu

B. Oynatým Tekniðine Göre Kuklalar Kuklalar, oynatým tekniðine göre deðiþiklikler gösterir. Oynatým tekniðine göre kuklalar; 1- El kuklasý, 2 - Ýpli kukla, 3 - Parmak kukla, 4 - Maskeli kostümlü kukla, 5 – Sopalý kukla, þeklinde sýnýflandýrýlabilir. 1. El Kuklasý En eski oynatým tekniðidir. Baþ, boyun ve boþ bir kostüme iliþtirilmiþ ellerden oluþturulur. Ýþaret parmaðý kuklanýn baþýný, baþ parmak, orta parmak, (yada) küçük parmak kollarýný hareket ettirir. Bilek bel, kol ise bacaklar olarak iþlev görür. Peter Wascinsky gibi bazý kuklacýlar gelenekselcilerin tersine kuklanýn kafasý için ortadaki üç parmaðýn, kollar için baþ ve serçe parmaðýn kullanýlabileceðini, ayrýca orta parmaðýn kafa, baþ ve serçe parmaðýn kollarý hareket ettirmede kulanýlabileceðini savunmaktadýrlar. El kuklasý oynatým tekniðinde oyuncu, kuklalarý perde gerisinde ayakta veya oturarak oynatýr. Her iki durumda da oyuncunun baþ ve gövdesi görünmez. El kuklasýnýn perde kullanýlmadan oyuncunun maskelenmesiyle oynanan þeklinde ise oyuncunun her iki elinin iþaret parmaðý ile baþ ve orta parmaklarlarýna birer kaþýk baðlanýr orta parmaklar baþ, diðer parmaklar kollar olacak þekilde giydirilir. Oyuncu bir battaniyenin üzerine sýrt üstü yatýrýlýp üzeri bir örtüyle örtülür. Dört kiþi tarafýndan battaniyenin ucundan tutularak oynatýlacak yere getirilir. Kuklacý yüzü örtülü olarak ellerine yapýlan kuklalarý müzik eþliðinde oynatýr. Oyun bitince yine ayný þekilde oyun alanýndan götürülür.

El Kuklasý. Oynatan: Osman Çiçekoðlu.

2. Ýpli Kukla Eklem yerlerinden hareket edecek þekilde yapýlan kuklalarýn hareket ettirilecek organlarýna ince iplerin bir ucunu baðlayýp diðer uçlarýnýn da “kukla çatalý” adý verilen bir mekanizmaya tutturulup hareket ettirilmesiyle oynatýlan kukla türleridir. Burada dikkat edilecek nokta iplerin, hareket edecek organlarýn uçlarýna baðlanmasý, birbirleriyle karýþmadan çatal’a baðlanmasý ve oynatýlmasý sýrasýnda da karýþtýrýlmadan bulunmasýdýr. Ýpli kuklalar perde gerisinde oynatýldýðý gibi perde kurmadan düz bir zemin üzerinde de oynatýlabilir. Ýpli kukla perdeye üstten indirildiði veya yandan girdirilip oynatýldýðý için oyuncular perdenin arkasýnda bir yükseltinin üzerine çýkarak kuklalarýný oynatýrlar. Perdenin boyutlarý sahnelenen oyundaki dekor, hareket yoðunluðu ve oyuncu sayýsýna göre ayarlanýr. Her kuklayý bir oyuncu oynatacaðý için perde gerisindeki yükselti de rahat hareket edilecek þekilde ve saðlam olarak hazýrlanmalýdýr. Kuklacýlarýn perdede oynattýklarý kuklalarý üstten rahat bir þekilde görmeleri gerekir. Ýpli kukla oynatma tekniðinin deðiþik bir þekli de sahnede bir masanýn üzerine kurularak ya da oyuncunun boynuna asýlýp, göbeðinden aþaðý gelecek þekilde tutturularak oynatýlmasýdýr. Genellikle küçük boylu kuklalarýn oynatýldýðý bu teknik pratik bir teknik olduðu gibi sokaklarda da rahatlýkla uygulanabilen bir tekniktir.

Ýpli Kukla. Oynatan: Mehmet Baycan.

3. Parmak Kukla Parmak uçlarýna yapýlan minyatür kuklalarýn oynatýlmasý þeklinde uygulanan kukla çeþididir. Pinpon topu büyüklüðündeki plastik toplar parmaklarýn ucuna takýlarak oynatýldýðý gibi iþaret ve orta parmak ayaklar, baþ parmak kol, elin üst kýsmý gövde, bilek kýsmý da baþ olarak oynatýlýr. Parmak kukla çok küçük gruplara gösteri yapmak üzere oynatýlan kukla çeþididir. Kreþ ve ana okullarýnda çocuklarýn eðitimi için uygulanabilen basit bir yöntemdir. Kolay yapýlan, kolay öðrenilen ve kolay uygulanan bir oynatým tekniðidir. 4. Maskeli, Kostümlü Kukla

Parmak Kukla

Maskeli kukla oynatým tekniði canlý oyuncularýn maske takarak veya silindir bir þeklin içine girerek oynadýklarý bir kukla tekniðidir. Son yýllarda daha çok uygulama alaný bulan bu teknik genellikle yetiþkin seyircilere dönük bir türdür. Tiyatro sahnelerinde oynandýðý gibi alanlarda ve sokaklarda da rahatlýkla oynanabilen bir tekniktir. 44

Masa üstünde oynatýlan sopalý kuklalar. Tataristan “Ekiyet” Kukla Tiyatrosu

5. Sopalý Kukla Kuklalarýn aðaç veya metal sopalar takýlarak oynatýldýðý bir türdür. Gölge oyunu da sopalý kuklalar gibi oynatýlmasýna karþýn daha deðiþik özellikler göstermektedir. Sopalý kuklalar sopalarýn duruþ þekline göre; a.) Gövdeden aþaðýya doðru dikey sopalarla oynatýlanlar Kuklalarýn boynundan aþaðý doðru uzanan sabit sopayla oynatýlan kuklalardýr. Bu oynatým tekniðinde perde insan boyundan yüksekte olur, kuklalar sopalarýndan tutulup yukarýya doðru kaldýrýlarak oynatýlýr. b.) Hem gövdeden aþaðý dikey sopalarla hem de yatay sopalarla oynatýlanlar

Gövdeden aþaðý dikey sopalarla oynatýlan kukla

Kuklanýn boynundan aþaðý uzatýlan sabit sopadan tutularak kuklanýn perdede tutulmasý ve beden hareketleri saðlanýr. Ellerinin arkasýna takýlan yatay sopalarla da kuklanýn kollarý hareket ettirilir. Bu tür kuklalar genelde iki kiþiyle oynatýlýr. Biri sabit sopadan tutup kuklanýn perdedeki hareketlerini saðlar, diðeri de yatay sopalarý tutarak kollarý hareket ettirir. Seslendirmeleri ise iki oyuncudan birisi yapar. c.)Yatay sopalarla oynatýlanlar Bu oynatým tekniði özellikle uzak doðu gölge figürlerinin oynatýmýnda kullanýlýr. Sanatçý perdenin gerisinde oturarak figürlere yatay olarak takýlý sopalarla onlarý hareket ettirir. 45

ç.) Dikey sopalarla oynatýlanlar Bu teknik hem gölge tiyatrosunda hem de kukla tiyatrosunda uygulanan bir tekniktir. Türk gölge oyunu Karagöz’ün oynatýmýnda figürlere 90 derecelik açýyla dikey olarak geçirilen sopalar kullanýlýr. Bu sopalar sayesinde figürün perde de tutulmasý ve hareketleri saðlanýr. Kukla tiyatrosunda dikey çubuklar genelde masa üstünde oynatýlan kuklalarda kullanýlýr. Bazýlarý kuklanýn kafasýna ya da ensesine doksan derecelik açýyla sabit olarak monte edilirler ve bir el tutacak kadar uzunlukta olurlar. Kuklacý bir eliyle sopadan tutup kuklanýn perdede ayakta durmasýný, gövde hareketini ve baþ hareketini saðlar bir eliyle de kollarýný tutup hareket ettirir. 15-20 cm. büyüklüðünde veya daha küçük boyutlarda yapýlan kuklalarýn oynatýmýnda da uzun metal çubuklar kullanýlýr. Sabit olarak kuklaya takýlan dikey metal çubuðun uzunluðu yaklaþýk 50-60 cm olur. Kollarýný, baþýný, ayaklarýný, hareket ettirmek için bu organlarýn uygun yerlerine baðlanan daha ince tel çubuklar veya naylon ip, öbür çubuðun elle tutulacak yerine yapýlan mekanik bir düzeneðe baðlanýr ve kuklanýn bütün hareketleri bu mekanizmadan saðlanýr.

Yatay sopalarla oynatýlan kukla

Dikey sopalarla kukla oynatýmýnda (gölge tiyatrosu hariç) sanatçý kendini perde, gerisinde gizlemez, ancak giysilerle maskeler. Ya sadece gözleri açýk kalacak þekilde tek renk giysi giyerek kendini gizler, ya da

ýþýkta görünmeyen türden giysi giyerek kendini maskeler. Kukla Oyunlarýnda Ýþlenen Konular Baþlangýçta kutsal konularýn iþlendiði kukla gösterileri zamanla günlük yaþamýn, masal ve halk hikayelerinin, tarihi konularýn iþlendiði gösteri türü haline dönüþmüþtür. Günlük yaþamýn iþlendiði gösterilerde komik tipler yaratýlmýþtýr. Her ülkede yaratýlan komik tipler o ülkelerin simgesi olmakla birlikte ortak özellikler taþýyan tipler olmuþlardýr. Türkiye’de Ýbiþ, Almanya’da Kasper, Ýtalya’da Pulcinella, Fransa’da Polichinelle, Ýngiltere’de Punch, Özbekistan’da Keçel Pehlivan, Azerbaycan’da Kose, Rusya da Petruþka gibi tipleri örnek olarak verebiliriz. Çok konuþmalarý, peltek olmalarý, ters anlamalarý, gürültü ve þamatacý oluþlarý, hazýrcevap, kurnaz ama ayný zamanda saflýklarý belirli ortak özellikleridir. 46

Ritüel törenlerde bazý olaylarý ve yaratýlýþla ilgili destanlarý topluluða aktarmak için yapýlan kukla gösterileri daha çok yetiþkinlere dönüktü ve eðitim amacý ön plandaydý. Daha sonraki yýllarda da dinsel öðretilerin halka kavratýlmasý amacýyla yapýlan gösterilerde de amaç eðitimdi. Ne zamanki kukla tiyatrosu dini konularýn yaný sýra baþka konularý da iþlemeye baþladý o zaman dini çevrelerin tepkisiyle karþýlaþarak bu mekanlardan uzaklaþtýrýldý. Sokaða ve meydanlara çýkarak din dýþý konularý iþlemeye baþlayan kukla tiyatrolarý eðitici öðelerin yaný sýra eðlendirici öðelere de yer vermeye baþladýlar. Ýnsanla ilgili her konuyu komik öðeleri ön plana çýkartarak iþlemeye baþladýlar. Günlük yaþamdaki, insan iliþkilerindeki komiklikler abartýlarak, toplumu ve kiþileri aþaðýlamadan ustaca iþlenmeye baþlandý. Bu aþamada yukarýda sözünü ettiðimiz ulusal tipler yaratýldý. 19. yüzyýlýn ortalarýndan itibaren dram tiyatrolarý ile opera ve bale yetiþkin seyirciyi kendine çekmeye baþlayýnca, kukla tiyatrosu seyirci olarak kendisine çocuklarý seçmeye baþladý. Masal ve hikayeler ile çocuk klasikleri kukla tiyatrolarýnýn konusunu oluþturmaya baþladý. Dram tiyatrolarýnýn yanýnda baðýmsýz kukla tiyatrolarý kurularak çocuklara sürekli kukla gösterileri düzenlendi. Çaðdaþ oyun yazarlarý tarafýndan yeni kukla metinleri yazýldý. Yeni oyun metinlerinde çocuk psikolojisi ön planda tutularak yaþamýn, yardýmlaþmanýn, sevgi ve saygýnýn güzellikleri, saðlýklý yaþamanýn önemi iþlendi.

Dikey sopayla oynatýlan kukla

Ülkemizde kukla tiyatrosu diðer ülkelerdeki gibi geliþme gösteremedi. Ne kukla tekniðinde, nede oyun metinlerinde ilerleme kaydedilemedi. Klasik el kuklasý, kahramanýnýn adý olan Ýbiþ Kukla olarak oynatýlmaya devam edilmektedir. Bir ustadan öðrenilen klasik oyunlarýn sunumu þeklinde yapýlan kukla gösterilerinde konak sahibi efendi veya kahya ile o konakta hizmet eden Ýbiþ arasýnda geçen komik olaylar iþlenmektedir. Klasik hale gelen bu oyun tekniðinin dýþýnda ipli kukla müzik eþliðinde sözsüz olarak oynatýlmaktadýr. Kukla Oyunlarýnýn Özellikleri Klasik kukla oyunlarýnda komik öðeler ön planda tutulduðu için genelde komedi olarak deðerlendirilmiþtir. Oyunlardaki kiþiler tip özelliði taþýmaktadýr. Oyun kiþileri sosyal ve psikolojik yönleriyle irdelenmezler, yüzeysel olarak tanýtýlýrlar. Bu tipler genelde toplumun deðiþik kesimlerini temsil eder47

ler. Davranýþlarý, temsil ettikleri kesimin ortak ve tipik davranýþlarýný yansýtýr. Bu davranýþlar hiçbir zaman o toplumu aþaðýlayan davranýþlar olmayýp genelde herkesçe bilinen ve gülünen davranýþlardýr. Kiþiler; karakter ve davranýþ yönüyle zayýf, toplumca aþaðýlanan kiþiler deðil aksine toplumda kabul gören, sevilen tiplerdir. Çaðdaþ kukla oyunlarýnda artýk kiþiler, dram tiyatrolarýnda olduðu gibi; psikolojik ve sosyal olarak derinine iþlenmektedir. Roman, hikaye ve dramlardan kuklaya uyarlanan oyunlarda kiþiler karakter yönüyle derinine incelenmektedir. Örneðin Shakespeare in Macbeth oyununu kukla olarak sergileyen sanatçý, yazarýn verdiði Macbeth karakterini kukla oyunu tekniði çerçevesinde vermeye çalýþmaktadýr. Oyun yazarlarý yazdýklarý kukla oyunlarýnda kiþileri karakter yönüyle tanýtmaya çalýþmakta, kukla sanatçýsý da bu karakterleri kuklasýnýn tasarýmý aþamasýndan itibaren yapýmý, perdede oynatýmý aþamalarýnda seyirciye tanýtmaya çalýþmaktadýr. Kukla oyunlarýnda komik öðe; söz, hareket ve durum komiklikleriyle oluþturulur. Söz komiklikleri þive taklitleri, ters anlamalar yoluyla, hareket komiklikleri ise vurma, çarpma, düþme ve anlamsýzca yapýlan hareketlerle saðlanýr. Durum komiklikleri genelde beklenmeyen davranýþlar karþýsýnda kiþilerin gösterdikleri tepkiler, problemler ve olaylar karþýsýnda alacaklarý durumlarla yaratýlýr. Kukla oyunlarýnda, kuklalarýn yüzleri ve giyimleriyle de komik öðeler yaratýlýr.

Kuklalar

GÖLGE OYUNU TEKNÝÐÝ Gölge tekniði gün geçtikçe deðiþik uygulamalarla geliþtirilmektedir. Kreþ ve ana okullarýndan itibaren çocuklarýn yaratýcý güçlerini, el ve beden reflekslerini geliþtirmek için gölge tekniðinden yararlanýlmaktadýr. Bu bölümde kreþlerdeki ve ana okullarýndaki çocuklara gölge tekniðini öðretmek için yapýlacak çalýþmalardan baþlayarak sanat anlamýnda gölge oyunu çalýþmalarýnýn amatörce nasýl yapýlabileceði üzerinde durulacaktýr. Kreþ ve Ana Okullarýnda Gölge Tekniði Çalýþmasý Kreþ ve ana okullarýnda çocuklara el becerilerinin kazandýrýlmasý, onlarýn zihinlerini geliþtirerek yaratýcýlýklarýný artýrýcý çalýþmalar yapýlmasý en önemli amaçlardan olmalýdýr. Bu çalýþmalarda gölge tekniðini öðrenerek uygulamalar yapmak çocuklar için eðlendirici olabileceði gibi eðitici de olacaktýr. Yalnýz bu çalýþmalar konuyu bilen öðretmenler veya sanatçýlar tarafýndan yapýlmalýdýr. Gölge tekniði çalýþmalarý için öncelikle bir ýþýk kaynaðýna ve perdeye gereksinim vardýr. Iþýk kaynaðý olarak tepegöz ya da slayt göstericisi kullanýlýr. Olmadýðý takdirde ampul, mum gibi aydýnlatýcýlar da kullanýlabilir. Perde olarak slayt perdesi kullanýlabilir. Slayt perdesi yoksa pratik olarak basit bir perde þöyle yapýlýr. Aðaç veya hafif metalden 60 santimetre yüksekliðinde, 80 santimetre geniþliðinde (ebatlar daha büyük olabilir) dikdörtgen bir çerçeveye beyaz patýska gergin þekilde takýlarak perde yapýlabilir. Perdenin bir masanýn uzun kenarýna monte edilerek sabit durmasý saðlanýr (Þekil 1). Perdenin, canlý gösteriler ve sopasýz þekillerin gösterileri yapýlacaðý zaman masanýn arkasýna, sopalý þekillerin gösterisi yapýlacaðý zaman, önüne monte edilmesi uygun olur.

Deðiþik bir gölge tiyatrosu perdesi

Þekil 1

Taþýnabilecek þekilde ayaklý perde de yaptýrýlýr. 120 santimetre uzunluðunda, 5 santimetre kalýnlýðýnda iki, 80 santimetre uzunluðunda, 5 santimetre kalýnlýðýnda iki aðaç veya hafif metal çubuklar kestirilir. 80 santimetrelik çubuklardan biri, uzun olan çubuklarýn tepesinden, diðeri de ondan 60 santimetre aþaðýdan tutturularak perdenin iskeleti yapýlýr. Perdenin ayakta durabilmesi için uzun olan yanlardaki çubuklarýn yere gelen uçlarýna ayak yaptýrýlýr. Çerçeve kýsmýna beyaz patýska gergin olarak takýlýr. Böylece perde tamamlanmýþ olur. (Þekil 2) Iþýk kaynaðý olarak kullanýlacak tepegöz ya da slayt göstericisi perdenin arkasýna konarak uzaklýk ayarý yapýlýr. Iþýðýn perdeye iyi bir þekilde düþmesi saðlandýktan sonra çalýþmalara geçilir. A- Bedenle Çalýþma 1. Çalýþma : Öðretmen perdenin yan tarafýna durur, elini perdenin gerisine, ýþýk kaynaðýnýn önüne uzatarak gölgesinin perdede görüntüsünü saðlar. Sonra parmaklarýný açýp kapatarak, kolunu aþaðý-yukarý, ileri geri hareket ettirerek çocuklarýn bu hareketleri izlemesini saðlar. 2. Çalýþma:Öðretmen perde ile ýþýk kaynaðýnýn arasýnda ayakta durur ya da bir tabureye oturur. Öðrenciler perdenin karþýsýna otururlar. Öðretmen gölgesini perdeye düþürdükten sonra el kol hareketleri yapar, baþýný saða sola hareket ettirir, saçlarýný tarar, gözlüðünü çýkarýp camlarýný siler ve takar, Bu hareketleri önce cepheden, sonra yandan görüntü verecek þekilde yapar. Bütün bu hareketlerin gölgesini çocuklar karþý taraftan izlerler. Sonra çocuklarý kaldýrarak ayný þeyleri onlarýn yapmasýný saðlar. Bu aþamada çocuklara ‘tanýma oyunu’ oynatýlabilir. Çocuklara gözleri kapattýrýldýktan sonra içlerinden biri perdenin arkasýna alýnýr. Çocuklar arkadaþlarýnýn karþýdan ve yandan duruþundaki gölgesine bakarak perdenin gerisinde kim olduðunu bilmeye çalýþýrlar. Bir kafanýn yan taraftan gölgesine bakýldýðýnda burun, dudaklar, saç, çene gözükür. Karþýdan bakýldýðýnda da kulaklar, çene ve saç gözükür. 50

Þekil 2

3. Çalýþma: Eller ýþýk kaynaðýna yakýn tutularak deðiþik hayvan ve eþya þekilleri oluþturulur. El yakýnlaþtýrýlýp uzaklaþtýrýlarak gölgenin büyüyüp küçülmesi saðlanýr. El (veya diðer cisimler) ýþýk kaynaðýna yaklaþýnca gölge büyür uzaklaþýnca küçülür. Bedenle ilgili çalýþmalar bütün çocuklara yaptýrýlýr. Çocuklarýn söylenen hareketlerin dýþýnda kendi bulduklarý deðiþik hareketlerin gölgelerini yansýtmalarý istenir. 4. Çalýþma: Bedenle çalýþmalar daha da ilerletilerek birden çok kiþinin karþýlýklý gösteriler yapmalarý, müzikle birlikte basit dans ve oyun figürleri, iþaretlerle konuþma51

Þekil 3

lar yapmalarý saðlanabilir. (Þekil: 3) En son aþamada hareketlere söz de katýlarak gölge ile sözün uyumu saðlanýp küçük gösteriler yaptýrýlýr. B- Cisimlerle çalýþma Bu bölümde beden hareketlerinin yaný sýra cisimler kullanýlarak beden ve cisimlerin gölgelerinin uyumlarý saðlanýr. Cisimlerin iþlevselliði gölge çalýþmalarýyla gösterilmiþ olur. 1. Çalýþma: Tepegözün üzerine bilezik, saat, yüzük gibi cisimler konur. Bir kiþi bu cisimlerin perdede Þekil 4 oluþan gölgesine doðru kolunu perdenin kenarýndan uzatarak elini gölgenin içerisinden geçirip bileziði, saati koluna takýyormuþ, kolunu geriye çekerek çýkarýyormuþ gibi hareketler yapar. Yine tepegözün üzerine kalem konur, ele alýnýp yazma ve resim yapma hareketleri yapýlýr. 2. Çalýþma: Ele makas alýnarak perdenin arkasýna geçilir. Makasla kaðýt kesimi hareketleri yapýlarak gölgesi perdeye yansýtýlýr. Ýple bir eþyayý baðlama, bebeði sevme, top atýp tutma, birine çiçek verme, çiçeði koklama, su veya çay içme hareketleri yapýlarak gölgesinin perdede görüntüsü saðlanýr. Buna benzer pek çok cisimle deðiþik çalýþmalar yapýlabilir. Bu çalýþmalardan uygun olanlarýn seslendirilerek tekrarý yapýlýr. Örneðin gerçek bebek severken söylenen sözler ve ninniler söylenebilir. 3. Çalýþma: Kaðýttan kesilen tren, otobüs, otomobil þekilleri tepegözün üzerine konur, çocuklar perdenin gerisine geçip pencere olarak kesilen yerlere kafalarýný getirirler ve bu ulaþým araçlarýyla gidiyormuþ gibi hareket ettirirler (Þekil: 4). Ses efekti verilerek gösteri daha canlý þekle dönüþtürülebilir. Bunun gibi ata binme, gemide, uçakta gitme ve daha birçok canlandýrma çalýþmasý yapýlabilir. C- Figürler Yaparak Çalýþma Gölge kuklalarýna figür veya tasvir adý verilmektedir. Yapýlýþlarý diðer kuklalardan biraz farklýdýr. Perde de gölgeleri yansýtýldýðý için düz ve iki boyutludurlar. Bu özelliðinden dolayý anaokullarý ve ilköðretim çaðýndaki çocuklara kolaylýkla yaptýrýlýp oynattýrýlabilir.

Þekil 5

1. Çalýþma: Siyah veya mavi el iþi kaðýdýndan at, kedi, güvercin, leylek, kartal, kaplan, araba, kayýk, balýk, tavþan vb. figürleri kesilir. Önce kaðýdýn beyaz tarafýna figürlerin þekilleri kurþun kalemle çizilir daha sonra bu çizgilerin üzerinden makasla kesilir. (Þekil 5) Kesilen cisimler birer birer tepegözün üzerine konarak ya da elle tutularak gölgesi perdeye düþürülerek hareket ettirilir. Güvercin, leylek ve kartala uçma hareketleri, yaptýrýlýr, kayýk yüzdürülür, araba sürülür.

2. Çalýþma: Tepegözün üzerine konulan figürler bir kiþi tarafýndan hareket ettirilirken baþka bir kiþi perdenin gerisine gelip gölgesi yansýyan þeyi sevme, tutma vb. hareketler yapar. Her ikisinin gölgesi perdenin önündekiler tarafýndan izlenir.

Þekil 6

3. Çalýþma: Kartondan veya el iþi kaðýtlarýndan hayvan, insan ve eþya þekilleri kesilir. Denge yerleri belirlenerek, arkalarýna pipetlerden oynatma çubuklarý takýlýr. Pipetin bir ucu bükülerek bantla figürün arkasýna yapýþtýrýldýktan sonra diðer ucuna daha iyi tutulmasý için tuvalet kaðýdý rulolarýnýn kartonlarý yapýþtýrýlýr. (Þekil: 6-7) Bu þekilde hazýrlanan figürler sapýndan tutulup perdeye temas ettirilerek hareket ettirilir, ya da tepegözün üzerine konularak hareket ettirilip gölgesi perdeye yansýtýlýr.

4. Çalýþma: Figüre hareket zenginliði vermek için hareket ettirilecek bölümler ayrý kesilip birbirlerinin üzerine getirilerek sýký olmamak kaydýyla ip, tel, pim vb. þeylerle birbirine tutturulduktan sonra oynatma pipetleri veya oynatma çubuklarý takýlýr. Bu çalýþmalara el iþi kaðýdýyla yapýlacaðý gibi, daha çok kartonla veya hazýr mumlu kaðýtla yapýlýr. Hazýrlanan figürler iki elle pipetlerden veya oynatma çubuklarýndan tutularak perdeye getirilip yavaþça temas saðlandýktan sonra hareket ettirilir. Atýn yürüyüþü, koþuþu ve baþ hareketi birbirinden ayrý ama uyumÞekil 7 lu bir þekilde verilir. Ördeðin yürüyüþü veya yüzüþü sýrasýndaki gövde hareketi ile baþ hareketi ayrý ayrý verilmiþ olur. (Þekil: 7)

Þekil 8

Çocuklarýn yaþýna göre, kullanýlan malzemelerde ve oynatým çalýþmalarýnda deðiþiklikler yapýlmalýdýr. El iþi kaðýdý ile yapýlan figürler karton kaðýttan, plastikten de yapýlabilir. Pipetler yerine aðaç çubuklar takýlýr. (Þekil: 8)

Kartondan figür yapmak için beyaz resim kartonlarýnýn üzerine figürü yapýlacak þeyin resmi çizilir. Hareket ettirilecek bölümler belirlenerek üzerinden makasla kesilir. Örneðin at figürünün kafasý boynuyla birlikte kesilir, gövdesi ayrý kesilir. Oynatma çubuðunun takýlacaðý yerler, çubuðun uçlarý girecek geniþlikte delinir, yýrtýlmamasý ve sert olmasý için kartondan yuvarlak bir parça kesilir, ortasý delinir, tasvirin üzerindeki çubuk deliðinin üzerine gelecek þekilde yapýþtýrýlýr. Sonra parçalar ip, pim, tel vb þeylerle birleþtirilerek oynatmaya hazýr hale getirilir. Eðer görüntünün renkli olmasý isteniyorsa yapýlan figür boyanýr. Sonra eritilmiþ muma batýrýlýr ve kuruduktan sonra kullanýlýr. Bu iþleme gerek duyulmadan hazýr mumlu kaðýtlar alýnarak figürler yapýlýr ve oynatýlýr.

Þekil 9

Bir gölge oyunu gösterisi - Ýsrail. Oynatan: Odeila Shtern

5. Çalýþma: Ayrýca plastik üzerinde çalýþarak figürler yapýlýp oynatýlýr. Bunun için plastik tabaka üzerine figürün þekli çizildikten sonra makasla üzerinden kesilir, sopa delikleri açýlýr. Deliklerin saðlam olmasý için karton çalýþmasýnda olduðu gibi plastikten kesilen küçük parça ortasýndan delinerek ana parçadaki deliðin üzerine yapýþtýrýlýr. Yapýlan figürler guaj boya veya yaðlý boya ile boyandýktan sonra oynatma çubuklarý takýlýr. Oynatma çubuklarý kurþun kalem kalýnlýðýnda 30-40 santimetre uzunluðunda ve yuvarlak olmalýdýr. Her iki ucu da figürdeki deliðe girecek þekilde inceltilmelidir. Yapýlan figürlerle, çocuklara birerli ikiþerli olarak perdede hareket ettirme çalýþmalarý yaptýrýlýr. Çalýþmalara seslendirme ve müzik katýlarak sürdürülür. 6. Çalýþma: Çalýþmalarý daha zenginleþtirmek için çocuklarýn yaratýcý güçlerini en iyi þekilde kullanabiliriz. Þöyle ki; yukarýda yapmýþ olduðumuz figürlerin yaný sýra çocuklarýn kendi hayal dünyalarýnda düþündükleri figürleri yapýp oynatmalarýný saðlayabiliriz. Ayrýca bu figürleri bir konu içerisinde seslendirerek oynattýrabiliriz. Böylece çocuklarýn ses taklitleri yapmalarýna, toplum karþýsýnda güzel konuþma alýþkanlýðý kazanmalarýna olanak saðlamýþ oluruz. 7. Çalýþma: Çocuklarla birlikte, kýsa masal ve hikayelerin kahramanlarýnýn figürleri yapýlýp perdede o hikaye ve masalý canlandýrabiliriz. Böylece çocuklarda küçük yaþtan itibaren dramatize çalýþmasý baþlatýlmýþ olur. Dramatize edilen konuya uygun olarak dekorlar kesilip perdeye konabilir. Dekorlar çocuklarýn duygu ve düþüncelerine, hayal dünyalarýna uygun olarak yapýlýr. Figürlerin yaný sýra perdeye konmak üzere yapýlan dekorlar çocuklarýn bir olayý algýlama, onu resme dökme ve ayrý ayrý resimleri bir araya getirerek uyum ve ahenk saðlama yeteneklerini geliþtirir. Figürleri perdede hareket ettirme, oynatma, konuþturma çalýþmalarý ise parçalar arasýnda iletiþim kurarak, onlarý bir bütüne dönüþtürme fikrini geliþtirir.

KARAGÖZ TASVÝRÝ YAPIMI VE OYNATIMI Karagöz Tasviri Yapýmý Karagöz oyunu deriden yapýlan tasvirlerle oynatýlýr. Deve ve manda derisinden yapýlan tasvirler ýþýðý daha iyi geçirirler ve tasvirlerin perdede iyi ve canlý görünmesini saðlarlar. Deri bulmadaki zorluklar, kolay iþlenmesi ve ekonomik olmasý nedeniyle günümüzde plastikten tasvir yapýlmaktadýr. a) Deriden Tasvir Yapýmý Karagöz tasviri özel olarak tabaklanmýþ deve, manda, sýðýr ve eþek derisinden yapýlýr. Deri tabaklanarak iyice þeffaf hale getirildikten sonra kurutulur. Önceden tabaklama iþlemi sanatçýlarýn kendilerince yapýlýyordu. Tabaklanacak deri kireçli suya veya gübreye yatýrýlýp bekletilerek tüylerinin dökülmesi saðlanýyordu. Kalan tüyler keskin bir býçakla kazýndýktan sonra deri sodalý su ile yýkanýp etli ve yaðlý kýsýmlarý alýndýktan sonra gerdirilerek kurumaya býrakýlýyor. Artýk günümüzde tabaklama iþlemi fabrikalarda yapýlýyor. Sanatçý deriyi iþlemeye hazýr olarak alýyor. Nemli derinin iþlenmesi kolay olduðu için tasvirler genelde sonbahar veya kýþýn yapýlýr. Sýcak mevsimlerde de deri biraz ýslatýlýp nemlendirilerek iþlenir. Deri “nevregan” adý verilen býçaklarla kesilir. Býçaklarýn uçlarý deriyi kesmek, delmek, küçük süslemeleri yapmak için deðiþik þekillerde yapýlmýþtýr. Karagöz oyunundaki her tipin ve göstermeliklerin kaðýtlara profilden kalýplarý çizilir. Bir çok tasvir yapýmcýsý genellikle ustasýndan öðrendiði hazýr kalýplarý kullanýr. Deri kalýbýn üzerine konarak ya da deriyle kaðýdýn arasýna karbon kaðýt konarak üzerinden kurþun kalemle bastýrmadan þekil deriye çizilir. Kalýbý çizilen deri,ýhlamur veya kavak aðacýndan

Sanatçý Nejat Öznacar Karagöz tasviri yaparken

yapýlan düz bir kütük üzerine konur, çarpýlmamasý için ters tarafýndan çizgilere denk gelecek þekilde nevregan adý verilen býçaklarla kesilir. Kesilen parçalarýn kenarlarýndaki pürüzler cam ve ince zýmpara sürülerek giderilir. Kesilen parçanýn ýþýk delikleri, süsleri, çiçekleri daha ince uçlu ve keskin býçaklarla oyularak yapýlýr. Iþýk delikleri yakma aleti kullanýlarak yakma tekniði ile de yapýlmaktadýr. Ancak bu teknik derinin aþýrý kurumasýndan dolayý çabuk çatlamasýna ve kýrýlmasýna neden olmaktadýr. Tasvir parçalarýnýn birleþtirileceði deliklere sopa geçecek delikler açýlýr, cam ve zýmpara sürtülerek pürüzleri giderilir. Pürüzler iyice giderildikten sonra boyama iþlemine geçilir. Boya olarak genelde kök veya kimyasal boyalar kullanýlmaktadýr. Kimyasal boyalardan ekolin boya tercih edilmektedir. Önemli olan boyanýn renklerinin iyi ve canlý olmasý, solmamasýdýr. Önce ten rengi olacak kýsýmlar boyanýr. Sonra giysi kýsýmlarý, çiçekler, süsler ve detay aksesuarlar boyanýr. Siyah boyayla kaþ, göz, burun, aðýz, sakal boyandýktan sonra kenar çizgileri boyanýr. Deri tasvirlerin her iki tarafý da boyanýr. Boyalar kuruduktan sonra sopa deliklerinin düðmeleri dikilir. Düðmeler deriden yapýlýr. Sopanýn ucu girecek kadar delik açýldýktan sonra deliðin çemberinden yarým santimetre daha geniþlikte daire þeklinde kesilen düðme, tasvirdeki deliðe denk getirilerek yine deriden yapýlan ipliklerle veya misina ile dikilir. Tasvirin parçalarý deri ipliklerle veya misina ile birbirine baðlanarak yapým iþlemi tamamlanýr. Bitirilen tasvirler, kullaným aþamasýnda eðilip bükülmemesi için bir süre preste veya aðýrlýk altýnda tutulur. Tasvirin fýrdöndü sistemle perdede geriye döndürülmesi isteniyorsa sopalarýn takýlmasý menteþe sistemi ile yapýlýr. Ýnce ve hafif menteþe düzeneði tasvirin ana gövdeye takýlan yerine monte edilir. Erkek parça ise sopanýn ucuna takýlýr. Menteþeler birbirine geçirilerek tasvir; sopaya takýlýr. Oynatým sýrasýnda ani kol hareketiyle tasvir perdede ters yönde döndürülür. Her ülkenin tekniði onun kültürü, inançlarý, sanatý ve teknolojisi ile yakýndan ilintilidir. Çin gölge oyununda tasvirlerin baþlarý gövdelerinden ayrýlabiliyor. Böylece Çinli gösterici elindeki baþlarý uygunluk durumuna göre çeþitli gövdelere takabiliyor. Oyun sonunda baþ gövdeden ayrýlarak ayrý yerlere konur, eðer takýlý kalýrsa bunlar atalarýnýn görüntüleri olduðu için canlanabilecekleri ve bir takým kötülüklere kalkýþabilecekleri inancý vardýr. (AND, 1997: 97). Tasvir yapýmýnda kullanýlan derinin bile toplumlarýn inançlarýyla ilgisi vardýr. Hindistan da antilop ve kaplan derisi dýþýndaki hayvanlarýn derileri ve postlarý kirli kabul edilir. Burada kral ve tanrý gibi tasvirler çoðunlukla geyik derisinden yapýlýr, bu derinin daha soylu olduðuna inanýlýr. Ayrýca derinin öldürülmüþ olmayýp, doðal ölümle ölmüþ bir hayvanýn derisi olmasýna özen gösterilir. Taylant’ta yýldýrým çarpmasý sonucu ya da ana karnýnda doðmadan ölen sýðýr ve yaban sýðýrýnýn derisiyle yapýlan tasvirler kutsal sayýlýr. (AND, 1997: 104) b) Plastikten Tasvir Yapýmý Karagöz tasviri günümüzde plastikten de yapýlmaktadýr. Plastikten tasvir yapýmý için asetat, yumuþak PVC, mika ve röntgen filmleri kullanýlabilir. Çalýþýlacak plastik malzemenin saydam renkte olmasý gerekir. Kullanýlmýþ röntgen filmlerinin siyahlýklarý çamaþýr suyunda beklettirilerek giderilir. Plastik tasvir yapýmýnda makas ve yakma aleti kullanýlýr. Deri tasvirlerdeki gibi tiplerin çizimlerinin olduðu kaðýt kalýplarýn üzerine plastik konarak kalýbýn þekli plastiðin üzerine koyu renkli ispirtolu kalemle çizilir ve bu çizgilerin üzerinden makasla düzgün bir þekilde kesilir. Elektrikli yakma aletiyle veya baþka yöntemlerle giyimlerin, yüzün detaylarý yapýlýr, elbiselerdeki süslemeleri gösteren delikler açýlýr. Yakmadan dolayý oluþan parçalar ve pürüzler býçakla veya ucu keskinleþtirilmiþ ýspatulayla temizlenir. Tasvirin parçalarýný birleþtirmek için iðne baþýnýn gireceði büyüklükte delikler açýlýr. Ýspirtolu pamukla yüzeyi temizlenen tasvirler boyanmaya baþlanýr. Vitray boyasý kullanýlarak yapýlan boyama iþlemi açýk renkten baþlayýp koyu renklere doðru yapýlýr. En son renkleri ve hatlarý birbirinden ayýran çizgiler ile dýþ çerçeve çizgileri boyanýr. Plastik tasvirlerin bir yüzü boyanýr. Boya kuruduktan sonra parçalar üst üste getirilen eklem deliklerinden misina, tel veya mumlanmýþ iple baðlanarak tutturulur. Tasvir sopalarýný tutturacak mekanizma deri tasvirlerdeki gibi delik delinerek deðil, sopanýn ucuna U þeklinde geçirilecek telle yapýlmalýdýr. Sopanýn takýlacaðý yere U þeklindeki telin uçlarýnýn geçeceði iki delik delinir. Tel bu deliklerden geçirildikten sonra oynatým çubuðunun ucuna yapýlan geçme deliklere geçiri56

Karagöz tasviri kalýbý

Hacivat tasviri kalĂ˝bĂ˝

Beberuhi tasviri kalĂ˝bĂ˝

Limon Aðacý kalýbý

lerek tutturulur. Eðer tasvirin perdede dönmesi isteniyorsa, yani fýrdöndü sistemi uygulanacaksa deri tasvirdeki iþlemin aynýsý plastik tasvirde yapýlýr. (ORAL, Karagöz ve Plastik Tek., 60-67) Tasvirler küçük parmak kalýnlýðýnda, 50-60 santimetre uzunluðunda sopalarýn ucuna takýlarak oynatýlýr. Oyun baþlarken Nâreke adý verilen ve kamýþtan yapýlan düdük çalýnarak perdedeki göstermelik, çalýnan ezgiye uygun hareket ettirilerek yukarý doðru kaldýrýlýr ve perdeden çýkartýlýr. Sonra Hacivat, tef ve müzik eþliðinde perde gazeli veya semai söyleyerek perdeye gelir. Karagöz Oynatým Araçlarý Perde : Karagöz perdesi günümüze gelinceye kadar bir çok aþama geçirmiþtir. Daha net görüntü elde etme, pratik taþýma ve kurma, oynatýlan yerin özelliklerine göre perde yapma çalýþmalarý sonucu ebatlar küçültülmüþtür. Önceleri boyutlarýnýn 2 x 2, 5 metre olduðu söylenen perde zamanla deðiþik ölçülerde yapýlmaya baþlanmýþtýr. Aðaç, alüminyum ve diðer hafif metallerden yapýlan perdeler kolayca sökülen veya katlanabilen özelliklere sahiptir. Örnek bir Karagöz perdesini þöyle yapabiliriz. Aliminyum çubuklardan 100 cm. uzunluðunda 8 adet, 95 cm. uzunluðunda 12 adet, 50 cm uzunluðunda 12 adet, 65 cm. uzunluðunda 4 adet, 65 cm uzunluðunda 2 adet, 25 cm uzunluðunda 4 adet kesi-

Karagöz perdesinin arkadan görünüþü

lir. Önce iki yan levha yapýlýr. Bunun için 100 cm uzunluðunda iki çubuk ile 50 cm. uzunluðundaki iki çubuk köþelerinden vidalarla tutturularak sabitlenir. Ayný þekilde 4 adet dikdörtgen çerçeve yapýlýr. Dikdörtgen çerçeveler ikiþer ikiþer 50 cm’lik kenarlarýndan birbirlerine menteþe ile tutturularak iki büyük dikdörtgen çerçeve oluþturulur.(Þekil 10a) Böylece perdenin iki yan kenarý tamamlanmýþ olur. Sonra 95 cm.’lik ve 25 cm’lik çubuklarla iki adet dikdörtgen yapýlýr. Bu iki dikdörtgenin de kýsa uçlarý yan yana getirilerek menteþe ile birbirine tutturulup tek dikdörtgen oluþturulur (Þekil 10b). Bu levha iki ucundan kenar levhalarýn üst bölümüne vidalarla tutturulur. Daha sonra 95 cmlik iki, 50 cmlik iki çubukla yine dikdörtgen çerçeve yapýlýr. Bu çerçevelerin kýsa kenarlarýndan 7 cm içe doðru 95 cm’lik iki çubuk daha tutturulur. Ayný þekilde ikinci bir levha daha yapýlýr ve menteþeyle birbirine birleþtirilir (Þekil 10c). Pej tahtasý olacak bu levha yan levhalarýn arasýna konularak yerden 100 cm. yükseklikte iki tarafýndan menteþelerle tutturulur. Pej tahtasýný daha saðlamlaþtýrmak için 65 cm. uzunluðundaki dört çubuðun birer ucu pej tahtasýnýn çubuklarýna, diðer uçlarý 45 derecelik açýyla aþaðýya doðru uzatýlýp kenar levhalarýnýn çubuklarýna vidalanýr. 65 cm uzunluðundaki diðer çubuklarýn bir ucu biri sað61

Þekil 10-b

Þekil 10-a

dan, biri soldan iki yan levhayý yukarýdan birleþtiren levhanýn alt çubuðuna vidalanýr, diðer uçlarý aþaðýdaki pej tahtasýnýn içerdeki ikinci çubuðun ucuna denk gelecek þekilde, yani yan levhalarýn orta çubuklarýnýn önünden itibaren 7 cm geriye doðru vidalanýr (Þekil: 11). Beyaz patiskadan 180x78 cm. ebatlarýnda hazýrlanan perdenin uzun kenarlarýndan biri 190 cm uzunluðunda pej tahtasýnnýn dýþtaki çubuðuna, uzun kenarýn diðer tarafý sahnenin üst bölümündeki alt çubuða, yanlardan da yukardan aþaðý hafif meyilli uzanan çubuklara gergin olarak takýlýr. Perdeyi takmak için yapýþmalý teleler kullanýlabileceði gibi metaller üzerine kancalar yaptýrýlýp, perdenin kenarlarýna da delikler açýlarak kancalara takýlýr. Pej tahtasýnýn ortasýna ampül yerleþtirilir. Sahnenin iki yan kenarý, perdenin üst ve altýndaki bölümler dýþtan renkli kumaþla kapatýlýr. Beyaz perdenin önüne yine renkli kumaþtan, açýlýp kapanan (elle veya ma-

Þekil 10-c

Þekil 10-d

Ă&#x17E;ekil 11

karalý sistemle) perde takýlýr, oyuna baþlarken bu perde açýlýr. Pej tahtasý olarak yapýlan levhanýn üzerine 45 cm geniþliðinde 95 cm uzunluðunda iki adet kontraplak kestirilerek konur. Ayrýca perdeyle pej tahtasýnýn birleþtiði yere 1,2 mm geniþliðinde tahtadan kestirilen ve uzun kenarýnýn bir tarafý 1 cm. derinlikte 0,6 cm geniþlikte oydurulan, iki tahta yan yana getirilerek tutturulur. Aðaçtan açýlan 0,6 cm.lik derinlik tasvirlerin tabanlarýnýn girmesi ve perdeye daha iyi temasýný saðlamak içindir. (Þekil 10-d) Bu perde deðiþik ölçülerde ve þekilde yapýlabilir. Önemli olan görüntüsü güzel, kurmasý ve sökmesi kolay, hafif ve oynatýmý rahat olan bir perdenin yapýlmasýdýr. Iþýk sistemi: Karagöz gösterileri önceleri meþale, þamdan veya mum ýþýðýnda oynatýlýyordu. Bu ýþýk kaynaklarýnýn verdiði renkler ve titreþimlerinin perdede yaptýðý yansýmalar görüntünün daha güzel ve estetik olmasýný saðlýyordu. Ancak bu aydýnlatma araçlarý oynatmanýn hem sanatçýnýn saðlýðýný bozuyor, hem de yangýn tehlikesi yönünden risk oluþturuyordu. Teknolojinin geliþmesi sonucu bu aydýnlatma araçlarýnýn yerini elektrik ampulü almýþtýr. Perdelerin arkasýndaki pej tahtasýnýn üzerine konan 100’er vatlýk bir veya iki ampulle aydýnlatma saðlanmaktadýr. Ampulün, perdenin her tarafýný iyi bir þekilde aydýnlatmasýna dikkat edilmelidir. Nâreke (düdük): Karagöz oyunlarýnda müzik ezgilerini çalmak, oyun içerisinde bazý sesler çýkarmak için kullanýlýr. ‘Zýrýltý’ olarak da isimlendirilir. Kamýþ veya plastik borudan yapýlýr. Kuru kamýþ dalý 20-25 santimetre uzunluðunda kesilir. Ýçindeki pamuksu maddeler temizlendikten sonra uçlarýndan birine üç-dört santimetre uzaklýkta bir Nâreke delik açýlýr. Deliðin yakýn olduðu uç tarafý ince naylon kapatýlarak baðlanýr. Nâreke’nin delinen kýsmý aðza alýnýr ve herhangi bir ezgi sesli olarak çýkartýldýðýnda ses Nâreke’de daha kalýnlaþarak dýþarýya çýkar. Tef: Karagöz oyununda müziðe eþlik etmek için çalýnan veya düþme, kavga gibi durumlarda sesler çýkartmak için kullanýlan bir müzik aletidir. 25, 30 cm yarýçapýndaki kasnaðýn bir tarafýna temizlenerek þeffaflaþtýrýlmýþ keçi veya koyun derisi gergin olarak geçirilerek yapýlýr. Oynatým çubuklarý: Ýnce parmak kalýnlýðýnda, elli- atmýþ santimetre uzunluðunda aðaçtan yapýlan çubuklardýr. Çubuklar sert aðaçlardan, düzgün ve el tutacak þekilde hafif pütürlü yapýlýr. Uçlarý tasvirlerin üzerine yapýlan deliklere girecek kadar inceltilir. Çubuklar oyuna baþlamadan önce tasvirlere takýlarak hazýr halde bekletilir. Günümüzde çubuklarýn ucuna vida baþlýðý takýlarak tasvirler bu baþlýða takýlýp vidalanarak kullanýlýyor. Bu sistemde oynatým sýrasýnda Tef

tasvirlerin çubuklardan çýkmasý gibi bir tehlike olmuyor. Karagöz sanatçýsý bu çubuklarla perdedeki tasvirleri hareket ettirir. Sanatçýnýn çubuklarla tasvirleri hareket ettirmesine ‘el peþrevi’ denir. Karagöz sanatçýsýnýn eðitimi sýrasýnda dikkat edilecek önemli konulardan biride el peþrevlerini geliþtirmektir. Karagöz sanatçýsý çok sayýda çubuk bulunOynatým Çubuklarý (Uçlarý vidalý) durmalý ve yukarda da söylediðimiz gibi gösteriden en az yarým saat önce oyununda kullanacaðý bütün tasvirlerin çubuklarýný takarak oyuna giriþ sýrasýna göre peþ tahtasýna veya perdesinin gerisine koyacaðý bir masaya, tasvirler masanýn kenarýna gelecek þekilde dizmelidir. Oyun esnasýnda sýrasý gelen tasvirler masadan alýnarak oyuna dahil edilir. Oyunun bitiminden sonra çubuklar, tasvirlerden çýkartýlarak yerlerine konur. Karagöz Sanatçýsýnýn Eðitimi Çalýþmalarý Karagöz tiyatrosu bir gölge tiyatrosu olmakla birlikte oynatým tekniði bakýmýndan diðer gölge tiyatrolarýndan farklýlýklar gösterir. Kukla eðitimi ve gölge tekniði çalýþmalarýndaki öðretilen bilgi ve hareketlerin yaný sýra aþaðýdaki konularýn en iyi þekilde öðrenilmesi gerekmektedir. Teorik Çalýþmalar: Bu bölümde sanatçý adaylarýna gölge oyunu ve Karagöz’ün tarihi, tekniði, oyundaki tipler ve özellikleri, oyun konularý, Karagöz sanatýnýn özellikleri hakkýnda bilgiler verilir. Ses Çalýþmalarý: Karagöz sanatçýsý deðiþik ses taklitlerini baþarýlý þekilde yapmak durumundadýr. Ne kadar çok ses taklidi yapabilirse baþarý oraný da o kadar artar. Sanatçýya bu özelliði kazandýrabilmek için eðitim çalýþmalarýnda birbirine zýt olan seslerin taklitlerini yaptýrarak iþe baþlamalýdýr. Öncelikle Karagöz ve Hacivat sesi çýkarma çalýþmalarý baþlangýç olabilir. Karagöz sesi genelde gýrtlak ve göðüsten çýkartýlýr, kalýn bir sestir. Hacivat’ýn sesi ise kafadan çýkartýlýr, tiz bir sestir. Diðer tiplerin sesleri özelliklerine göre belirlenir. Kadýnlarýn sesleri gýrtlaktan kýsýlarak verilir. Çalýþmalarda ikiþerli gruplar oluþturulur. Eþlerden biri Hacivat, diðeri Karagöz’ün sesini vererek konuþurlar. Sýrayla diðer tiplerin sesleri çýkartýlýr. Ýkiþerli çalýþmalardan sonra birerli çalýþmalara geçilir. Bu çalýþmada öðrenciler iki ya da ikiden çok sesi çýkartarak konuþma çalýþmalarý yapar. Sesler oturmaya baþlayýnca tasvirlerle çalýþmalara baþlanýr. Ses eðitimini iyi almayan Karagöz sanatçýlarý oyuna baþladýktan beþ – on dakika sonra ses taklitlerinde bozulmalar baþlamakta ve kendi seslerine dönmektedirler. Bu duruma düþmemek için sanatçý adayý ses taklitleri üzerinde çokça çalýþmalý, sesten sese geçiþlerde yanlýþlýk yapmamalý, gýrtlaðýný ve nefesini oyun süresince tutabilme özelliðini kazanmalýdýr. Diksiyon Çalýþmalarý: Karagöz sanatçýsý olacak kiþinin düzgün konuþmasý, söylediði sözlerin anlaþýlýr olmasý, vurgulamalarýnýn yerinde ve iyi olmasý gerekir. Bunun için diksiyon eðitimini çok iyi almalýdýr. Karagöz tiyatrosundaki tipler genelde deðiþik coðrafyalarda ve ortamlarda yaþayan, deðiþik kültürel kimlikleri simgeleyen tiplerden oluþtuðu için konuþmalarýnda büyük farklýlýklar bulunmaktadýr. Farklý þivelerde konuþan bu tiplerin dil özelliklerini iyi kavrayan sanatçý þive taklitlerini de iyi bir þekilde yapar. Karagöz tiyatrosunun gülme unsurlarýndan birini oluþturan þive taklitleri yerel tiplerin konuþmalarýndan oluþur. Seyirciler, tipler sahneye gelmeden önce onlarýn þarký söylemelerinden veya konuþmalarýndan hangi tip olduðunu anlar. Ýþte burada sanatçýnýn yerel aðýzlarýn taklitlerini yapmadaki ustalýðý ortaya çýkar. Karagöz tiyatrosundaki yerel ve yabancý tiplerden özellik taþýyanlarýn konuþma özellikleriyle ilgili kýsa bilgi vermekte yarar var. Karadenizli çabuk çabuk konuþur ve sýk sýk ‘haçen’ kelimesini kullanýr. B leri P (bulduk-pulduk, baþýma-paþuma), g leri c (git-cit, geldim-celdum), k leri ç (kim-çim), ý ve i le65

ri u (geldim –celdum) gibi kullanýr. Kayserili genelde k leri g , e leri i (nerde kaldýn ?-nirde galdýn?), bazen k leri h (bakalým-bahalým, okurum-ohurum), ö leri o (gördüm-gordüm) þeklinde kullanýr. N sesini genizden nazal n olarak kullanýr. Kastamonulu kaba konuþur, ý larý u (dayý-dayu, aylýk-ayluh), ö leri o olarak (gözün-gozun) kullanýr. Azýnlýk ve yabancý olanlarýn da konuþmalarýnda kalýplaþmýþ kelimeler bulunur. Örneðin Arap konuþmasýnda sýk sýk ‘ayva’, Rum ‘vre’, Arnavut ‘more’, Acem ‘beli’, Rumelili ‘haçan’ sözlerini kullanýr. Yine bu tiplerin konuþmalarýnda genel yanlýþlýklar ve deðiþik ifadeler bulunur. Örneðin ; Frenk þ yerine s (iþ-is, þimdi-simdi), ý yerine i (alýnýz-aliniz), Yahudi g yerine y (gibiyibi, geldim-yeldim), ý ve u yerine i (oldu- oldi, tatlý tatlý-tatli-tatli, yarýsý-yarisi), Ermeni iki sesli harf arasýndaki y harfini atarak düz konuþur (diyorki-doorki, söylüyorsun-söyloorsun), mý soru eklerini dýr þeklinde söyler (var mý-vardýr, bir emriniz var mý?-bir emriniz vardýr?), Acem ise zaman eklerini karýþtýrarak, yor eklerini kullanmadan kelimeleri düzleþtirerek (geldim-gelmiþem, gördüm-görmüþem, geliyormusun-geliysen, gidiyormusun-gidiysen) konuþur. Ses, diksiyon ve þive çalýþmalarý Karagöz sanatçýsý yetiþtirme ve eðitimi süresince üzerinde en çok durulmasý gereken, önemli konulardandýr. Karagöz sanatçýsý olabilmenin olmazsa olmazlarýdýr. Müzik Çalýþmalarý: Karagöz tiyatrosunda müzik önemli yer tutar. Eskiden oyun baþlamadan önce bir müzik grubu perdenin önüne oturarak özellikle Türk Sanat Müziði parçalarýndan oluþan kýsa konser verirdi. Bu konserle, seyirciler gösteriye hazýrlanýrlardý. Gösteri baþladýktan sonra da grup, oyunun içindeki þarkýlarýn ezgilerini çalar, sanatçý veya yardýmcýsý da sözlerini söylerdi. Günümüzde perdenin önünde konser veren bu grup yok artýk. Sanatçýlar, müzikleri yalnýzca sözlerini söyleyerek icra ediyorlar. Bazý sanatçýlar teknolojideki geliþmeleri kullanarak perde gazellerini, þarkýlarý ve her türlü müziði kasetten veya CD den veriyorlar. Bu pratik bir çözüm gibi görünse de Karagöz sanatçýsý özellikle Karagöz oyununun giriþindeki semailer ve perde gazellerini iyi bir þekilde kendisi söyleyebilmelidir. Oyunun içerisindeki þarký ve türküleri de kendi sesiyle söylemesi seyirci ile duygu alýþveriþi kurmasý açýsýndan daha iyi olur. Bunun için yetiþme sýrasýnda yeterli müzik eðitimi almalýdýr. Bu eðitim ses ve makam eðitimi olarak iki þekilde verilir. Ses eðitiminde sesin geliþtirilmesiyle ilgili temrinler yaptýrýlarak, söylenmesi kolay olan perde gazellerinin öðretilmesiyle makam çalýþmalarýna baþlanýr ve gittikçe daha zor olan þarkýlarýn öðretimine geçilir. Sanatçý sürekli kendini geliþtirip yenileyerek seyirciye ve oyuna uygun þarkýlar söylemelidir. Bunlar yetiþkinler için þarký ve türküler olabileceði gibi çocuklar için þarkýlar da olabilir. Ancak deðiþik müzik türlerinin geliþmesi sonucu sanatçýnýn hepsini söylemesi mümkün olmadýðýndan, söyleyemeyeceði müzikleri CD veya kasetten verebilir. Bu müziklerin seçimi, oyun sýrasýndaki zamanlamasý iyi yapýlmalýdýr. Tef ve Nâreke Çalma Çalýþmalarý: Tef ve Nâreke Karagöz tiyatrosunda önemli müzik aletleridir. Karagöz sanatçýsý perde gazellerini ve þarkýlarý kendisi söylüyorsa hem kendisi, hem yardýmcýsý (yardaðý) tef çalmasýný mutlaka bilmelidir. Çünkü müzik seslendirmesini kendisi yapýnca ritmi de tef çalarak saðlamaktadýr. Sanatçý yetiþme aþamasýnda tef çalmayý öðrenmelidir. Tef çalma öðretimi kolay çalýnabilen parçalardan baþlanýp zora doðru gidilerek verilir. Tef, þarkýlara eþlik etme dýþýnda, oyun içerisinde deðiþik efektler yaratmak için de kullanýlýr. Karagöz oyunlarýndaki tefin kasnaðýnda genellikle ziller olur. Ziller gürültü, düþme, kavga gibi deðiþik seslerin çýkmasýný saðlar. Örneðin Cazular oyununda, cazular perdeye getirilirken ve perdeden çýkartýlýrken tefi sallayýp zillerinin sesiyle gerilim yaratýlýr. Nâreke, Karagöz oyununun baþlangýcýnda, perdedeki göstermeliði kaldýrýrken çalýnýr. Ayrýca oyundaki bazý müzikleri seslendirmede, bazý tiplerin perdeye geliþleri ve çýkýþlarý sýrasýnda ses çýkarmada, eþya ve hayvanlarýn seslendirilmesinde, çocuk aðlamasý vb. seslerin verilmesinde Nâreke kullanýlýr. Nâreke çalmasý kolay öðrenilir ama hazýrlýk aþamalarýnda üzerinde ciddi olarak durulmalý, nasýl ve nerede çalýnacaðý, hangi seslerin nasýl çýkartýlacaðý iyi öðrenilmelidir. Nârekede sesler deliðe nefesli çalgýlarda olduðu gibi üflenerek deðil, aðýz içinden ses verilerek çýkartýlýr. Ses titreþimleri ve nüanslarý aðýzdan verilen sesle ayarlanýr. Nârekeyi oyun sýrasýnda sanatçý kendisi çalabileceði gibi yardýmcýsý da çalar. Doðru ve pratik olaný yardýmcý tarafýndan çalýnmasýdýr. Perde Kurma Çalýþmalarý: Karagöz sanatçýsý perdesini kendisi kurup sökebilmelidir. Eðer yardýmcýsý kurmuþsa iyi kurulup kurulmadýðýný kontrol etmelidir. Bunun için Karagöz sanatçýsý yetiþtirme eðitimi verilirken perdenin nasýl kurulacaðý, nasýl söküleceði öðretilmelidir. Perdenin yerde saðlam dur66

masý, peyaz perdenin yeterli gerginlikte olmasý, ýþýk kaynaðýnýn perdeyi iyi aydýnlatmasý, uzaklýk ayarýnýn iyi yapýlmasý, ses aletlerinin ve müzik yayýn cihazlarýnýn yerli yerine konmasý perde kurmada dikkat edilecek noktalardýr. Yine perdenin ve diðer araç ve gereçlerin kuruluþ sýrasýnýn tersine sökülerek, kaplarýna düzgün biçimde konmasý öðretilmelidir. Sanatçýnýn eðitimi sýrasýnda perdeyi kurup sökme çalýþmalarý sýk sýk tekrarlanarak pekiþtirilmelidir. Oynatým Çalýþmalarý : Yukarda saydýðýmýz çalýþmalar belirli bir aþamaya getirildikten sonra oynatým çalýþmalarýna baþlanýr. Bu süre, öðrenmeye çalýþan kiþi ya da kiþilerin öðrenme yetenekleriyle baðlantýlýdýr. Altyapýsý olan ve verilenleri çabuk alýp pratiðe geçirebilen kiþiler için oynatým çalýþmalarý erken baþlayabilir ancak ses, diksiyon, müzik, Nâreke ve tef çalma, perde kurma eðitimlerini mutlaka iyi bir þekilde almýþ olmalarý gerekir. Geriye dönüþler öðrenmede güçlüðe ve zaman kaybýna yol açar. Oynatým çalýþmalarýnýn ilk basamaðý tasvirlerin çubuklara takýlmasýdýr. Çubuklarýn uçlarý çok hafif ýslatýlarak tasvirlerdeki deliklere sokulur. Çubuðun uçlarýnýn tasvirin diðer tarafýndan çýkmamasýna dikkat edilmelidir. Çünkü delikten ileriye çýkan uç, perdeyi ileri doðru iter, tasvirin perdeye tam temasýný önleyerek görüntülerinin fülu olmasýna neden olur. Ýkinci aþama sopaya takýlan tasvirleri boþlukta hareket ettirme çalýþmalarýdýr. Bu çalýþma el ve bileklerin, tasvirleri uyumlu hareket ettirmesini saðlar. Yani el peþrevini geliþtirir. Yeterli çalýþma yapýldýktan sonra üçüncü aþamaya geçilir. Bu aþamada tasvirlerin perdede hareket ettirilmesidir. Tasvirleri perdeye koyarken oynatým çubuklarýný tutuþ önemlidir. Ne çok sýký nede gevþek tutmalý, yumuþak ve normal bir tutuþ þekli edinmelidir. Tasvirleri perdedeyken ileri doðru itmemeli, geriye doðruda çekmemelidir. Her iki durumda da görüntü bozukluðu yaratýlacaðý gibi, hareket ettirmek te zorlaþýr. Dördüncü aþama; tasvirleri hareket ettirmede belli pratiklik kazandýktan sonra sesli çalýþmalara baþlanmasýdýr. Doðaçlama olarak yapýlacak konuþmalara uygun olarak tasvirlerin hareketlendirilmesine baþlanýr. Yeterli doðaçlama çalýþmalarýndan sonra Karagöz oyununun giriþ ve muhavere bölümleri oynatýlmaya çalýþýlýr. Belirli geliþme edinildikten sonra oyun ve bitiþ bölümlerini oynatma çalýþmalarý yapýlýr. Son aþamada bir Karagöz oyunu bütün olarak oynatýlmaya çalýþýlýr. Hata yapýlan yerler anýnda düzeltilerek çalýþmalar sürdürülür. Karagöz sanatçýsý bir oyunu hazýrlamak için önce seçimini yapar. Oyunu dikkatlice okuyup tiplerin tasvir kalýplarýný çýkartýr, ardýndan tasvirleri yapar. Oyundaki replikleri ezberleme çalýþmalarýný tamamladýktan sonra tasvirlerle çalýþmalarýný sürdürür. Perdeye koyacaðý dekoru, kullanacaðý müziði belirler. Çalýþmasýný göstermeliklerle oluþturduðu dekorlarý ve tasvirleri kullanarak sözlü ve müzikli olarak sürdürür. Yardýmcýlarýyla birlikte oyun hazýr olunca provalarýný tamamlayarak gösterilerine baþlar.

KUKLA YAPIMI VE OYNATIMI Kukla Yapýmý Kuklalarýn yapýmýna geçilmeden önce sergilenecek oyun iyice incelenmeli, kiþilerin karakter ve tip yapýlarý, konuya uygun dekorlar irdelenerek tasarým çalýþmasý yapýlmalýdýr. Yapýlacak kuklanýn tip ve karekter özellikleri, büyüklüðü, hangi teknikle oynatýlacaðý, hareket sýnýrlarýnýn ne olacaðý, hangi ortamda olacaklarý, dans mý edecekler, þarký mý söyleyecekler, uçacaklar mý, yatacaklar mý bunlarýn hepsinin cevabý önceden belirlenip planlanmalý, dizayn çalýþmasý yapýlmalý ve ona göre de malzeme alýnmalýdýr. Tasarým çalýþmasý yapýlmadan kukla yapýmý kuklacýyý yanlýþlýklara ve baþarýsýzlýða götürür. Tasarlanan kuklanýn çizimleri yapýldýktan sonra kukla yapýmýna baþlanmalýdýr. Bir baþka nokta yapýlacak kukla her ne olacaksa gerçek hayattaki asýllarý incelenmelidir. Örneðin bir köpek yapýlacaksa köpeðin davranýþ biçimleri, tepkileri, anatomisi araþtýrýlmalý, mümkünse gözlemlenmelidir. Tasarým ve yapým aþamasýnda bu gözlemlere göre çalýþýlmalýdýr. Kuklalarý yaparken vücut organlarýnýn oranlamasýna dikkat edilmelidir. Eðer bir insan veya baþka bir canlýyý aslýna uygun oranlayarak yapacaksak kollar ve bacaklar vücuda göre oranlý olmalý, biri uzun biri kýsa olmamalýdýr. Vücut hatlarýndaki oranlamada olduðu gibi kuklanýn sahneyle ve kullanýlacak dekorla da oranlanmasý gerekir. Büyük kuklalar uzaktan rahat görülen ancak hareket ettirilmesi zor kuklalardýr. Küçük kuklalar ise uzaktan zor görünürler ancak, hareket ettirilmesi kolay kuklalardýr. Bir kuklanýn ölçüsüne karar verildiðinde diðer tüm kuklalar ve elemanlar bu ölçüye göre oranlanarak yapýlmalýdýr. Týpa týp oranlayarak kukla yapmanýn yaný sýra karikatürize edilerek de kukla yapýmý gerçekleþtirilebilir. Örneðin uzun bacaklar, uzun kollar, çok zayýf ve uzun vücut, ya da tam tersi kýsa kol ve bacaklar, kýsa gövde, büyük baþ yapýlabilir. Kukla tasarlanýrken, geleneksel þekillerin ve tiplerin ne olduðunu, belirli þekillerin neleri ifade ettiðini bilmeli ve ona göre deðiþiklikler yapýlmalýdýr. Örneðin; dýþbükey bir profil hareketli karakterleri, içbükey profil aþýrý sabrý, uzun dar kafa hayatý kolaya alan, yuvarlak kafa neþeli, geniþ kafa mücadeleci tipleri gösterebilir. “Kuklanýn yapýmý tamamlandýðýnda ufak cansýz bir nesne izlenimini verir. Fakat hareketlerinin uyumluluðu ve ek yerlerinin doðal salýntýlarý ona insanýmsý davranýþlar yükler.” (Periale, 2003: 36)

Yüzü þekillendirme çalýþmalarý

Sanatçý Hakan Arýsoy kukla yaparken

Kuklalar çok deðiþik malzemelerle yapýlabilmektedir. Burada bütün malzemelerle kukla yapýmýný ayrýntýlarýyla anlatmak kitabýn boyutlarýný aþar. Kukla sanatçýlarýnýn deneme yanýlma yoluyla çok deðiþik malzemelerden kuklalar yaptýklarýný düþünürsek durum daha da zorlaþýr. Biz burada, genel olarak kullanýlan malzemelerden kukla yapýmýný anlatmaya çalýþacaðýz. 1 Aðaçtan Kukla Yapýmý Gerekli malzemeler: Testere, Matkap, Ýskarpela takýmý, Zýmpara, Keser, Çekiç, Çivi, vida, Falçete, deðiþik býçaklar, Kerpeten, Törpü, Plastik tabanca, Çeþitli büyüklükte iþkenceler, Kumaþlar, Boyalar Aðaçtan kukla yapýmý zaman, emek ve sabýr ister. Sonuçta ise diðer malzemelerden yapýlan kuklalara göre daha saðlam ve dayanýklý kuklalar ortaya çýkar. Kukla yapýlacak aðacýn pütürsüz, damarsýz, yumuþak ve hafif olmasý, kurudukça sertleþmesi gerekir. Ülkemizde kukla yapýmýnda genellikle ýhlamur aðacý kullanýlmaktadýr. Yeni kesilen ýhlamur aðaçlarý iki üç yýl süreyle kurumaya býrakýldýktan sonra iþlenir. Kurumuþ aðaç iþlemeye baþlanmadan önce üzerine biraz mazot sürülürse yumuþar ve kolay oyulur. Kurumadan iþlenmesi durumunda çatlama ve yarýlmalar olabilir. Aðaç keski ve oyma aletleri ile iþlenerek tasarlanan kuklanýn kafasý yapýlýr. Kulak, burun gibi organlar bütün aðaç üzerinde oyma tekniði ile yapýlabilir, yani baþ ve baþta bulunan organlar bütün olarak oyma tekniði ile yapýlabilir. Ancak böyle bir çalýþma aðaç israfýna yol açacaðýndan kulak ve burun aðacýn diðer küçük parçalarýndan yapýlarak yapýþtýrýlabilir. Oyma iþi tamamlandýktan sonra pürüzler zýmparalanarak giderilir. Pürüzsüz ve iyi bir yüz elde edilmiþse doðrudan boyama iþlemine geçilir. Aðaçtan yapýlan kuklalar genellikle yaðlý boya ile boyanýr. Eðer pürüzler veya çatlaklar varsa tutkal ve ince talaþ karýþýmýndan macun yapýlarak çukurlar doldurulur, pürüzler giderilir. Kuruduktan sonra ince zýmpara ile zýmparalanýp pürüzler iyice giderildikten sonra yaðlý boya ile boyanýr. Aðaç oyma ile yapýlan kuklalarda genellikle saçlar da oyma yöntemiyle yapýlýr. Saç þekli verildikten sonra diðer kýsýmlarla birlikte boyanýr. Kukla sopalý kukla olacaksa boynun alt kýsmýndan kafaya doðru birkaç santimetre derinlikte oyma yapýlarak sopanýn ucu oraya sýký bir þekilde yapýþtýrýlýr. Kuklanýn gövdesi, kolu, bacaklarý, el ve ayaklarýnýn yapýmý için genellikle çam aðacý kullanýlýr. Bu organlar makinelerle kalýplar þeklinde çabucak yapýlabilir. Eklem yerlerinden baðlantýlarý yapýldýktan sonra boyanýr ya da üzerine giysisi giydirilir. Eklem yerleri oynak hareketli olduðu için baðlantýsý birkaç þekilde olmaktadýr. Birincisi kancalarla baðlama. Bu yöntemde dirsekler, omuzlar ve kalçalar kancalarla birbirlerine geçmeli þekilde tutturulur. Diðer bir birleþtirme þekli deri meþin veya lastik kullanýlarak yapýlan birleþtirme69

Aðaçtan yapýlan kuklalarýn eklem yerlerinin birleþme þekilleri. (Yapým Hakan Arýsoy)

dir. Burada da parçalar aralarýnda birkaç santimetre boþluk býrakýlýp deri parçasý veya lastik çakýlarak birbirine tutturulur. Býrakýlan boþluk oynak yerlerin hareketini saðlar. Geçmeli yöntemde ise birleþecek parçalardan birinin ucu içe doðru oyulur, diðeri parçanýn da iki kenarýndan ikiþer üçer milimetre inceltilir. Ýnceltilen parçanýn ucu diðerinin oyulan yerine geçirilir, önceden açýlan deliklere geçirilen pimle veya telle birbirine tutturulur. Aðaçtan yapýlan kukla baþlarý dayanýklý olmasý için iþlendikten sonra boyanmadan önce fýrýnlanarak sertleþtirilir. Bu uygulamanýn riskli yaný, yapýlan kuklanýn yüksek ýsýda çatlayarak üzerinde yarýklar açýlmasýdýr. 2- Kaðýt Hamuruyla Kukla Yapýmý Gerekli malzemeler: Tuvalet kaðýdý (beyaz), gazete, pet þiþe, beyaz tutkal, ince çorap, hamur, orlon veya yün iplik, deðiþik kumaþlar, iðne iplik, plastik boru, karton, pamuk, elyaf, deðiþik renkte boyalar a.) Kaðýt Hamurunun Yapýlýþý: Birbirine yakýn yöntemlerle deðiþik malzemeler kullanýlarak yapýlan kaðýt hamuru kukla yapýmýnda en çok kullanýlan malzemelerden biridir. Özellikle baþ ve el yapýmlarýnda kaðýt hamuru tercih edilir. Nedeni ise hem þekillendirilmesinin kolay olmasý, hem hafif olmasý, hem de saðlam olmasýdýr. Olumlu yanlarýnýn yaný sýra hamurun kuruma süresinin uzun olmasý, iþlemlerinin çok olmasý gibi olumsuz yanlarý da vardýr. Kaðýt hamurunun iki deðiþik yapýlýþý vardýr. Birincisi; selpak mendiller veya tuvalet kaðýtlarý küçük parçalar halinde yýrtýlýp sýcak suyun içine konur, iki, üç gün bekletilir, mikserle iyice karýþtýrýldýktan sonra sudan çýkartýlýr ve suyu sýkýldýktan sonra beyaz tutkalla karýþtýrýlýr. Bu karýþým kulak memesi sertliðine getirilinceye kadar yoðrulur. Artýk kaðýt hamuru oluþmuþ ve kullanýlacak duruma gelmiþtir. Kaðýt hamurunun diðer yapýlýþýnda, gazete kaðýdý küçük parçalar haline getirilir ve bir kovanýn içindeki suya basýlýr. Bir gece bekletildikten sonra kaðýtlar sudan çýkartýlýr, suyu süzülerek bir tencereye konur. Yeniden su konup on beþ yirmi dakika kaynatýlýr, iyice yumuþadýktan sonra el blenderi veya yumurta çýrpýcý ile karýþtýrýlarak hamur haline getirilir. Tel süzgeçten geçirilip, suyu süzülerek bir tülbentin içine konur, tülbent sýkýlýp kalan suyu da akýtýlýr. Hamur, bir kaba konur, üzerine bir-iki yemek kaþýðý tebeþir tozu, ayný oranda beyaz tutkal, bir yemek kaþýðý bezir yaðý katýlarak iyice karýþtýrýlýp yoðrulur. Sonra bir, iki yemek kaþýðý duvar kâðýdý yapýþtýrýcýsý katýlýp biraz daha yoðrulur. Ýþlenme kývamýna gelince çalýþmaya baþlanýlýr. Artan kaðýt hamuru bir naylona sarýlarak daha sonra kullanýlmak üzere buzdolabýnda saklanýr. 70

b.) Kuklanýn Yapýmý Birinci yöntemle elde edilen kaðýt hamuruyla çalýþmaya baþlarken hamurun yapýþtýrýlacaðý küçük pet þiþenin üzerine ince naylon çorap veya tülbent geçirilip þiþenin aðzýna doðru çekilerek baðlanýr. Küçük pet þiþe yerine büyük pet þiþe de kullanabilir. Büyük pet þiþe ortadan kesilir, boðazlý kýsmý taban kýsmýnýn içine geçirilerek bir parçaya dönüþtürülür. Üzerine çorap geçirilir, tutkallý kaðýt hamuru çorabýn üzerine ince bir tabaka halinde sürülür. Her tarafýna sürüldükten sonra ayný hamurla aðýz, burun, kulaklar yapýlarak yapýþtýrýlýr, yüz hatlarý þekillendirilir. Bu iþlem tamamlandýktan sonra yapýlan maket kurumaya býrakýlýr. Kuruduktan sonra beyaz tutkal, seramik tozu ve un karýþýmýyla seramik hamuru yapýlýr. Hamur hazýrlanýrken içine ten rengini verecek boya da katýlabilir. Bu hamur, kaðýt hamuruyla yapýlan makete pürüzler kapatýlacak þekilde sürülür. Seramik hamuru maket üzerine ince bir tabaka þeklinde sürülmelidir. Kalýn sürülürse hem çatlar, hem de kuklayý aðýrlaþtýrýr. Seramik hamuru sürüldükten sonra kurumasý için beklenir. Kukla hamurundan yapýlan kukla baþýna saç, sakal, býyýk, kaþ yapýmý. (Yapým M. Tahir Ýkiler) Kuruduktan sonra boyamaya geçilir. Eðer seramik hamuruna ten rengi boya katýlmamýþsa önce ten rengi boya sürülür, daha sonra kaþ, göz, aðýz, burun boyanýr, en son olarak göz çukurlarý ve yüzdeki hatlar boyanýr. Boya olarak plastik boya, yaðlý boya veya aklerik boyalar kullanýlýr. Aklerik boyalar genellikle mat olduðu için kuruduktan sonra üzerine vernik sürülerek parlaklýk saðlanýr. Býyýk, sakal, ve saç boyama yöntemiyle yapýlabileceði gibi yün veya orlon kullanýlarak ta yapýlýr. Bu iki þekilde olur

Kaðýt hamuruyla kukla yapýmý. (Yapým M. Tahir Ýkiler)

- Saç ve sakal hazýrlanýp doðrudan yapýþtýrýlýr. - Yün veya orlon iplikler saç veya sakal þeklinde bir beze dikilir, istenen uzunlukta kesildikten sonra bütün olarak yerlerine yapýþtýrýlýr. Saç, hazýr peruklar takýlarak ta yapýlabilir. Kukla, el kuklasý olarak kullanýlacaksa pet þiþenin aðzý parmaðýn gireceði yer olarak kullanýlýr. Sopalý kukla olarak kullanýlacaksa hamur sürme iþlemine baþlamadan önce þiþenin aðzýndan girecek geniþlikte hazýrlanan sopanýn ucu þiþenin içine sokulur, tavanýna dayanarak bir çiviyle sabitleþtirilir. Eðer kukla ipli kukla olarak kullanýlacaksa sopa þiÞekil 12 þenin aðýz kýsmýnýn bitiminde kesilir (Þekil 12). Bu iþlemler tamamlandýktan sonra pet þiþenin üzerine ince çorap geçirilip hamur sürülerek yapýma devam edilir.

Þekil 13

Kuklanýn elleri kaðýt hamuruyla þekillendirilir. Oynatýcýnýn parmaklarýnýn girebilmesi için bilek yerine plastik boru takýlýr ya da karton kaðýttan parmak girecek ölçüde bir silindir kesilir, ucu yapýþtýrýldýktan sonra kaðýt hamurundan yapýlan elle birleþtirilip tutkallanýr, kurutulduktan sonra üzeri seramik hamuruyla kapatýlýr. (Þekil 13)

Ayaklar da kaðýt hamuruna þekil vererek yapýlabileceði gibi yumuþak tahta, ayak þeklinde oyularak yapýlabilir. Ayrýca ayak þekli verilen karton kaðýdýn içi pamuk veya elyafla doldurulup üzerine kumaþ dikilerek te ayak yapýlabilir. Sadece ayak þekli verilerek dikilen bezin içerisine elyaf veya pamuk doldurarak da ayak yapýlabilir. Bezden yapýlan ayaðýn üzerine kartondan ayakkabý yapýlýp boyanýr. Kukla, el kuklasý þeklinde oynatýlacaksa dikilen elbisenin boynu, boðaz kýsmýna (parmak girecek yerin üzerine), kollarý da ellerin bileklerine sýkýca baðlanýr veya yapýþtýrýlýr. Elbisenin altý bol olur ve açýk býrakýlýr. Kol buradan sokularak kuklanýn parmaklara takýlmasý saðlanýr. Þekil 14 Ýþaret parmaðý boyna, baþ parmak ve küçük parmak (orta parmak ta olabilir) kollara girdirilir. (Þekil: 14) Bu kuklada ayaklar olmaz, kuklacýnýn bileðinden dirseðine kadar olan bölümü ayak yerine geçer.

Þekil 15

Kukla sopayla oynatýlacaksa omuzlarýnýn geleceði yere bir çýta konur, bu çýta kafaya takýlý sopaya, boynun alt kýsmýna gelecek þekilde tutturularak sabitlenir. Omuza ve boyna kalýnlýk vermek için sopalarýn üzerine elyaf veya sünger sarýlýr. Eller bir kol uzun-

luðunda iple omuz yerine konan çýtanýn uçlarýna baðlanýr. Parlak renkli ve dökümlü kumaþtan dikilen elbise giydirilir. Elbisenin kolu birazcýk uzun dikilerek kumaþýn bilek üzerinde toplanmasý saðlanýr. (Þekil: 15) Bu kuklada kollar boþta sallanýr ve vücudun hareketine uygun hareket eder. Kukla; ipli kukla olarak oynatýlacaksa omuz ve kalçaya gelecek þekilde iki çýta bir iple bir birine baðlanýr, üzerlerine elyaf veya sünger sarýlýr. Eller omuz yerine konan çýtanýn uçlarýna, ayaklar kalça yerine konan çýtanýn uçlarýna, kol ve bacak uzunluðu kuklanýn büyüklüðüne orantýlanarak baðlanýr. Baþ üstteki çýtaya kancalama yöntemiyle tutturulur. Hazýrlanan gömlek ve pantolon giydirilir, boyun, eller ve ayaklar kumaþa baðlanarak veya yapýþtýrýlarak tutturulur. (Þekil: 16) Oynatma ipleri baþ, eller, ayaklar ve kalçaya daha önce kuklanýn yapýmý sýrasýnda yerleþtirilen küçük kancalara takýlýr. (Þekil: 17)

Þekil 16

Hazýr olarak satýlan kaðýt ve ahþap hamurlarý alýnarak kukla yapýlabilir ancak pahalýya gelir. Bunlarýn dýþýnda plastilin denilen oyun hamuru da kukla yapýmýnda kullanýlabilir. Oyun hamuruyla yapýlan kuklalar fýrýnlandýðýnda sertleþir.

Þekil 17

3. Kaðýttan Kukla Yapýmý Gerekli Malzemeler: Gazete kaðýdý, selpak mendil, renkli karton kaðýtlar, makas, eliþi kaðýdý, tel zýmba, tutkal, deðiþik renkte boya. Kaðýttan kukla yapýmý ve oynatýmý basit bir teknik gibi görünse de yapan ve oynatan sanatçýnýn hayal gücü, yaratýcýlýðý ve oynatýþ tekniði ile baðlantýlýdýr. Sanatçý kestiði kaðýtlara çeþitli þekiller ve görü-

Kaðýttan yapýlan kuklalarýn oynatýlmasý. Oynatan: Robert Bagno - Ýtalya.

Þekil 18a

nümler verip hareketlerini yaptýrarak seyircinin kafasýnda yaptýðý þeyin ne olduðunun canlanmasýný saðlar. Kaðýt kukla yapýmýndan önce bir gazete kaðýdý avuç içinde iyice sýkýlýr sonra açýlýr ve yeniden sýkýlýr ve bu kaðýt, kesilmeden yýrtýp koparýlmadan yavaþ yavaþ þekillendirilerek açýlýr. Sanatçý, kaðýda kafasýnda düþündüðü þekli verip hareket ettirir. Kaðýt peçete rasgele katlanýp, buruþturulup açýlarak; insan, hayvan veya aðaç görüntüsü verilerek hareket etÞekil 18b tirilir. Burada önemli olan sanatçýnýn beyninde tasarladýðý þeyleri kollarý ve elleriyle kaðýda yansýtmasýdýr. Karton kaðýttan kukla yapmak için önce ne yapacaðýmýzý tasarlamamýz gerekiyor. Sonra tasarladýðýmýz þeyi makasla kartonu keserek yapmaya çalýþacaðýz. Örneðin bir dinozor yapalým. Makasla kartonu þekil 18-a’da görüldüðü gibi keserek dinozoru bütün olarak çýkartýrýz. Sonra baþka bir kartonda baþý tasarlar ve keseriz. Keserken baþýn iç kýsýmla-

Þekil 18c

Þekil 19

rýna bükülecek þekilde bir iki santimetre çýkýntý býrakýrýz (Þekil 18-b). Ýçe doðru katlayarak uçlarýný birbirine yapýþtýrýp tel zýmba ile zýmbalarýz. Sonra baþý, gövde olarak kestiðimiz kartonun boyun kýsmýnýn ucunu yine tel zýmba ile zýmbalarýz. Kuyruk, yele, göz gibi detaylarý ince el iþi kaðýtlarýndan kesip yapýþtýrarak veya zýmbayla tutturarak kuklamýzý tamamlarýz. (Þekil: 18-c) Ayný yöntemle kedi yapabiliriz. (Þekil: 19) Yapým çalýþmalarýnýn ilk aþamalarýnda, kuklasý yapýlacak nesnenin karton üzerine þekli çizilip üzerinden kesilerek çalýþýlabilir. Ýlerleyen aþamalarda çizim yapýlmadan doðrudan keserek kukla yapýlabilir. Bu þekilde yapýlan kuklalar elle tutulup oynatýldýðý gibi sopa takýlarak da oynatýlýr. Yine karton kaðýt üzerine bir insan ya da hayvan þekli tasarlanýr. Tasarlanan þekil kesilerek çýkartýlýr. Alttan veya üstten ince bir çubuk takýlarak oynatýlýr. Eðer kuklanýn hareket etmesini istiyorsak baþ ve gövde ayrý tasarlanýp kesilir; sonra ince iple birleþtirilip baþýna bir sopa takýlarak oynatýlýr. Bir baþka kaðýt kukla yapýmýnda da beyaz karton üzerinde bir baþ tasarlanarak kesilir. Sonra göz, burun, aðýz yapýlýr. Çene kýsmýndan iki parmak girebilecek þekilde delik açýlýr. Ýþaret parmak ve orta parmak delikten sokulur, karton elin üst kýsmýna ve bileðe iyice yapýþacak þekilde tutulur. Kartonun düþmeden durmasý için iki yan tarafýndan iple bileðe baðlanýr.(Þekil: 20)

Þekil 20

Kukla sanatýnýn gün geçtikçe geliþmesi ve sevilmesi yeni yeni yapým ve oynatým teknikleriyle olmaktadýr. Daha önceden belirttiðimiz gibi kukla tasarýmcýsý ve yapýmcýsý istediði malzemeleri kullanarak çok deðiþik þekillerde kuklalar yapabilir. Bunu geliþtirmek sanatçýnýn yeteneði ile ilgilidir. Bu bölümde, ana okulu ve ilköðretim okulu öðrencilerine yaptýrýlabilecek basit kukla yapým tekniklerinden örnekler vermek istiyorum. Sünger, karton kaðýt gibi malzemelerle yapýlan çalýþmalar basit ve tehlikesiz olduðu için amatör sanatçýlar ve çocuklar tarafýndan da yapýlabilir. Bilgi için süngerle, kâðýtla kukla yapýmý bölümlerine bakýlabilir. Bunlarýn dýþýnda çorap, eldiven, pinpon topu, plastik veya kauçuk toplar kullanýlarak el ve parmak kuklalarý yapýlabilir. 4- Deðiþik Metallerle Kukla Yapýmý Günümüzde tel, aliminyum çubuk vb. metallerle kuklalar yapýlmaktadýr. Genelde sopalý ve ipli kuklalar metallerle yapýlabilmektedir. Klasik anlamda tel veya aliminyum çubuklar kuklalarýn kol, bacak ve gövde iskeleti yapýmýnda kullanýlýrlar. Kol ve bacaklarýn eklem yerleri ile gövdenin kafaya ve bacaklara tutturulduðu hareketli yerler tel kancalarla, aliminyum çubuklarda pimlerle birbirine tutturulur. Metallerin üzerlerine sünger veya pamuk sarýlarak kalýnlaþtýrýlýp üzerlerine giysileri giydirilir. Iþýk vurduðunda parlayan metallerle yapýlan ve üzerine hiçbir giysi giydirilmeden oynatýlan kuklalar da yapýlmaktadýr. 5-Sünger, Kauçuk, Strofom ve Ýzolasyon Köpüðü ile Kukla Yapýmý Gerekli malzemeler: Sünger, Kauçuk, Strofom, Ýzalasyon köpüðü Makas, falçete, Tuvalet kaðýdý, kaðýt havlu, gazete kaðýdý, Kaðýt veya talaþ hamuru, Plastik boru, Misine ipi Çeþitli renkte plastik, yaðlý veya aklerik boyalar Deðiþik renk ve cinste kumaþlar, iðne, iplik Orlon ipi, saç 75

a) Süngerle Kukla Yapýmý Sünger kolay iþlenebilen hafif bir malzemedir. Ayný zamanda katýlaþtýðýnda kendi kendine ayakta durabilmesi ve bükülebilmesi süngerin önemli özelliðindendir. Bu özelliðinden dolayý el kuklasý yapýmýnda kullanýlýr. Aðýz ve yüz hareketleri elle kolayca yaptýrýlabilir. Kalýp halinde ya da birbirine yapýþtýrýlarak oluþturulan sünger, yandan ve karþýdan görünüþüne göre yapýlan çizimlerin üzerinden býçak ve makasla kesilerek þekillendirilir. Yandan görünüþ süngerin yan yüzüne, önden görünüþ ön yüzüne çizilir. Kesme ve oyma bu çizimlere göre yapýlýr. Kesme ve oyma sýrasýnda düzgün bir kenar elde etmek için sünger sýkýþtýrýlarak kesilir. Önce keskin bir býçakla kesilerek kaba þekil ortaya çýkartýlýr. Þekillendirme ve detaylar için makasla küçük kýrpmalar yapýlýr. Bu kýrpmalar sýrasýnda da süngeri sýkýþtýrmak ve kývýrmak çalýþmanýn daha pürüzsüz olmasýný saðlar. Boyun bölgesinden, baþ kýsmýna ve çeneye doðru parmaklarýn gireceði delikler açýlýr. Parmaklar bu deliklere sokulup (genelde baþ parmak alt çeneye, diðer parmaklar kafaya doðru gelecek þekilde) kuklanýn baþ, yüz ve aðýz hareketleri verilir. Süngerin üzerindeki pürüzler, lateks içerikli bir boyayla boyanarak iyice giderilir.Süngerin kendisi esnek olduðu için esnek boyalar ve tutkallar kullanýlmalýdýr. Boyama veya yapýþtýrma yöntemiyle kaþlar, Süngerle yapýlmýþ kukla baþý. Yapým Alpay Ekler gözler ve aðýz yapýlýr. Burun ve kulaklar bütün halinde ayný sünger iþlenerek yapýlabileceði gibi ayrý olarak yapýlýp yapýþtýrýlabilir. Boyama ve yapýþtýrma aþamalarýnda elin, boya ve tutkalla temasý olmamasý için eldiven giyilmelidir. b) Kauçukla Kukla Yapýmý Kauçuk, el kuklalarý ile muppetler gibi konuþan kuklalar için ideal bir çalýþma malzemesidir. Köpüklü kauçuklarla yapýlan çalýþmada önceden kaðýda çizilen modeller kauçuk üzerine çizilir. Kauçuðun yan tarafýna profil görüntü, ön tarafýna da önden görüntü çizilir. Çizim iþi bittikten sonra keskin bir býçakla kesme ve oyma iþlemi yapýlýr. Daha sonra makasla rütuþlarý yapýlarak düzeltilir, varsa parçalar bir birine dikkatlice yapýþtýrýlýr. Elin veya parmaklarýn sokulacaðý yerler yapýldýktan sonra düzgün bir görünüm için üzeri sývý lateksle kaplanýr. Kauçuk esnek olduðu için kaplama iþinin mutlaka esnek bir malzemeyle yapýlmasý gerekir. Lateks kuruduktan sonra boyasý yapýlýr. Boya olarak plastik, yaðlý ve akrelik boyalar kullanýlýr. Önce ten rengi boya sürülür, sonra diðer renkler boyanýr. Yün ve orlondan saç yapýlabileceði gibi doðrudan boya ile de yapýlabilir. Yün ve orlon ipleri bir beze iðneyle geçirilerek yapýldýktan sonra bez kuklanýn kafasýna dikilerek veya yapýþtýrýlarak tutturulur. c) Strofomla Kukla Yapýmý Strofom kolay çalýþýlabilen bir malzemedir. Düzgün yüzeyler için keski kullanýlýr. Þekilli yüzeyler ise ýsýtýlmýþ býçakla veya parmakla yapýlabilir. Strofom kýzgýn býçak veya lehimle kolay kesilir ancak direk olarak ateþte temas ettirilmemeli çünkü zehirli gaz çýkartýr. Basit bir tasarým için küçük bir strofom yumaðý, bir küçük levha ya da bir parça strofom gerekir. Kulaklar, burun ve dudaklar parça veya levhadan oyularak yumaða (strofom top ta olabilir) yapýþtýrýlýr. Baþ veya diðer parçalara küçük kürdanlar yerleþtirilirse yapýþtýrma iþi daha kolay ve güvenli olur. Gözler ayrý olarak oyulup baþa yerleþtirilebilceði gibi doðruda baþ kýsmýna oyulabilir. El kuklasý yapmak için boyun nerede olmasý gerekiyorsa iþaret parmaðý oraya konur. Strofom levhalarý birbirine yapýþtýrýlarak blok haline getirilir ve oyularak çalýþýr. Bazý tutkallar strofomu erittiði için önceden test edilmelidir. Oyma yaparken yandan profil ve önden de yüzü çizilir. Oyma sýrasýnda çizgiler kaybolabilir, perspektifi bozmamak için çizgiler yeniden çizilmelidir. Strofom býçaklarla., törpülerle ve marangoz rendeleriyle kolayca oyulup þekil verilebilir. Strofom boyanabilir, kartonpiyer, tutkal, emdirilmiþ bez ve selastikle þekli verilebilir. d) Ýzolasyon Köpüðü ile Kukla Yapýmý Ýzolasyon köpüðü kolay iþlenmesi ve hafif olmasýndan dolayý kukla yapýmýnda tercih edilen bir malzemedir. Dezavantajý ise çalýþma sýrasýnda kolay kýrýlmasý veya döküntüsünün olmasýdýr. Kolay ça76

lýþmasý nedeniyle el kuklasý, sopalý ve ipli kukla yapýmýnda kullanýlabilir. Ýzelasyon köpüðü ile iki þekilde çalýþýlabilir. Birinci çalýþmada kuklanýn organlarý (baþ, eller, ayaklar) köpük kalýplarýndan küçük ölçekli kesildikten sonra üzerine tuvalet kaðýdý, kaðýt havlu veya gazete kaðýdý kat kat yapýþtýrýlýr. Kukla el kuklasý olarak kullanýlacaksa iþaret parmaðýnýn gireceði geniþlikte plastik boru boyun kýsmýna yerleþtirilip yapýþtýrýlýr, sopalý kukla olacaksa boyundan kafanýn içine bir sopa yerleþtirilip üst kýsýmdan bir çiviyle, boyun kýsmýndan da yapýþtýrma yoluyla sabitleþtirilip ucu istenilen uzunlukta kesilir. Ýpli kukla olacaksa iplerin baðlanacaðý küçük metal kancalar takýlýr, çýkmamasý için tutkalla yapýþtýrýlýr, kat kat yapýþtýrma sýrasýnda çevreleri sýkýca sarýlýr. Kafa, kaðýtlar yapýþtýrýlarak normal büyüklüðe getirildikten sonra göz, kulak, aðýz, burun yapýlýr ve kurumaya býrakýlýr. Kuruduktan sonra üzerine kaðýt ve talaþ hamuru sürülerek pürüzleri giderilip yeniden kurutulur. Kuruduktan sonra kalan pürüzler zýmpara ile giderilir ve boya yapýlýr. Ýkinci çalýþma þeklinde ise köpük kalýplarý birbirine yapýþtýrýlarak bir kütle elde edilir. Bu kütle keskin býçak veya falçata ile kesilerek kafa þekli verilir, oyma tekniði ile gözler, aðýz, burun, kulaklar yapýlýr. Kulak ve burun baþka parçalardan yapýlýp yapýþtýrýlabilirde. Sonra, kaðýt ve talaþ karýþýmýndan elde edilen hamurla üzeri ince tabaka halinde kaplanýr. Kuruduktan sonra kalan pürüzler zýmparayla giderilir ve boyama iþlemine geçilir. Yapýlan kuklanýn giysileri oynatýlacak tekniðe göre hazýrlanarak giydirilir. Köpükle yapýlan kuklalarda çene, göz hareket edecekse ipin köpüðü kesmemesi için köpüðün içine plastik borular yerleþtirilerek ip içinden geçirilir, hareketli yerlere talaþ hamuru sürülerek sertleþmesi saðlanýr. El ve ayaklar oyma yöntemiyle yapýldýktan sonra talaþ hamuru sürülerek sertleþtirilir ve kukla hangi teknikte oynatýlacaksa ona uygun olarak gövdeye takýlýr. El kuklasý olacaksa eller, giysinin kollarý ile bileklere sýkýca baðlanýr veya yapýþtýrýlýr. Sopalý kukla olacaksa, kol uzunluðunda olacak þekilde bir iple omuza konan çýtaya, ipli kukla olacaksa kollar ayný þekilde, ayaklarda bacak uzunluðunda iple kalça olarak konan çýtaya baðlanýr ve elbiseleri giydirilir. Baþ Yapýmý Kukla yapýmýný anlatýrken baþ yapýmý detayýyla anlatýldýðý için burada tekrarlamaya gerek görmüyorum. Ancak kuklanýn baþýný tasarlarken ve yaparken þu konulara dikkat edilmesi gerekir. 1- Kuklalar küçük olduðu için oynatým sýrasýnda salonunun arkasýndaki seyircilerin kuklanýn yüz ifadesini seçmesi zor olur. Bunun için kuklanýn yüz bölümleri uzaktan görülebilecek þekilde abartýlý yapýlmalýdýr. 2- Kuklalarda göz kontaðý önemlidir. Kuklalarýn gözleri seyircilerin gözleriyle iyi bir kontak kurmalýdýr. Bu nedenle oynatým türlerine göre kuklalarýn gözleriÝzelasyon köpüðü ile yapýlan ipli kukla nin bakýþ þekli yapým aþamasýnda ayarlanmalýdýr. Ýpli Yapým: Alpay Ekler kuklalarda seyirciyle kuklalar ayný seviyede durduðu için kuklanýn gözleri seyirciye doðru bakmalýdýr. El ve çubuklu kuklalar seyirciden yukarýda bulunduðundan gözleri aþaðý doðru bakmalýdýr. Diðer oynatým tekniklerinde de kukla seyircilerden yukarýda olacaksa gözleri biraz aþaðý bakacak þekilde, seyircilerin göz hizasýnda olacaksa bakýþlarý karþýya doðru olmalýdýr. 3- Kuklanýn gözleri ve çenesi hareket edecekse, hareketleri saðlayan mekanizmalar baþ yapýmýnýn baþlangýcýnda hazýrlanmalý, çalýþmanýn her aþamasýnda sýk sýk takma provalarý yapýlarak yerine iyi bir þekilde yerleþmesi saðlanmalý, boyama iþleminden önce yerlerine takýlmalýdýr. Kukla yapýmcýsý göz ve çene hareketlerini saðlayacak mekanizmayý teknikten yararlanarak çok deðiþik þekillerde yapabilir. Burada örnek olarak basit bir tekniði anlatmak istiyorum. Kaðýt hamuru, kalýp üzerine yapýþtýrma, modelleme vb yöntemlerle yapýlan kukla baþlarýnýn kaba yapýmý bitirilip biraz 77

kurutulduktan sonra yukarýdan aþaðý doðru ortadan ikiye bölünür. Gözlerin geleceði yerler göz büyüklüðünde kesilip çýkartýlýr, çýkan parçalarýn arka boþluklarý kaðýt hamuruyla ovallaþtýrýlýr ve kurumadan tam ortalarýndan iki göz yan yana gelecek þekilde bir tel geçirilir. Tel biraz oynatýlarak hamura yapýþmadan kurumasý saðlanýr. Kuruduktan sonra gözlerin, telin üzerinde rahat hareket edip etmediði kontrol edilir. Hareketinin rahat olduðu anlaþýldýktan sonra tel, gözler, göz olarak açýlan boþluklara gelecek þekilde içerden, þakaklardan ve burun üstünden sabit tutturulur. Baþ öne, geriye doðru hareket edince telin üzerindeki gözler hareket ederler. Çenenin hareket etmesi isteniyorsa yine iki parça birleþtirilmeden kesilir. Üst çene ile alt çene arasýna bir lastik veya yay baðlanýr. Kesilen alt çeneye alttan bir bez konup üzeri tutkalla kapatýlarak tutturulur. Alt çeneden aðzýn içindeki lastiðe, delinen delikten geçirilen bir naylon ip baðlanýr ve aþaðýya doðru uzatýlýr, ipin ucundan çekilince çene açýlýr býrakýnca lastiðin ve yayýn çekme özelliðinden dolayý çene kapanýr. Baþ Yapýmýnda Modelleme Model yapmak için kil, yumuþak taþ ve hamur kullanýlabilir. Kil ve yumuþak taþ kolay iþlendiði ve yýprandýðýnda düzeltme olanaðý olduðu için tercih edilir. Yumuþak taþ zamanla sertleþtiði için yýpranma riski daha azdýr. Hamur da kil kadar rahat kullanýlabilen bir moAðzý ve gözleri hareket edecek þekilde yapýlan delleme malzemesidir. Hamuru yapmak için 4 bardak Japon Banraku kuklasý. un, 1 bardak tuz, 1, 5 bardak su, 1 veya 2 kaþýk sývý yað Kwok on Müzesi. Foto: J. C. Mazure. gerekir. Bu oranlar yapýlacak modele göre deðiþebilir. Önce un ve tuz karýþtýrýlýr sonra suyun dörtte biri eklenir, on dakika yoðrulduktan sonra heykel yapýlýr. Bitirildikten sonra 150 derecelik fýrýna konur ve sekiz saat süreyle bekletilir. Fýrýna koyarken bir delik açýlarak içindeki havanýn çýkmasý saðlanýr. Sekiz saatin sonunda model fýrýndan çýkartýlarak soðumaya býrakýlýr. Kireç taþýyla modelleme yönteminde heykel yapýmýnda kullanýlan aletlerle kuklasý yapýlacak þeyin heykeli yapýlýr. Sonra çalýþmanýn ikinci aþamasýna geçilir. Bu aþamada her iki þekilde elde edilen modellerin üzerine gazete kaðýtlarý küçük küçük yýrtýlýp tutkallý suya batýrýlarak yapýþtýrýlýr. Üst üste belirli kalýnlýða kadar yapýþtýrýldýktan sonra kurutmaya býrakýlýr. Ýyice kurumadan keskin bir býçakla baþýn üstünden baþlayarak iki yan taraftan kesilerek kalýbý çýkartýlýr ve yeniden kurumaya býrakýlýr. Kuruduktan sonra kalýplar kesilen yerlerinden düzgünce birbirine yapýþtýrýlýr. Yine gazete kaðýdý küçük küçük (parmak ucu kadar) yýrtýlýp hamura batýrýlarak elde edilen kukla baþýnýn üzerine düzgünce yapýþtýrýlýr, üzeri elle düzleþtirilir. Gazete parçalarýnýn batýrýldýðý hamur þöyle hazýrlanýr: önce bir litre kadar su kaynatýlýr, bir su bardaðýna iki kaþýk un ve birazda su konularak iyice karýþtýrýlýr. Kaynayan suyun üzerine bu hamur yavaþ yavaþ dökülüp karýþtýrýlýr birkaç dakika daha (hamur iyice tut78

Çenesi hareket edecek þekilde yapýlmýþ kukla baþý

kal gibi oluncaya kadar) kaynatýldýktan sonra, indirilerek soðutulur. Tutamak olarak kullanýlacak sopa, kafanýn tepesine iyice yapýþtýrýlýp yerleþtirilir. Kukla baþýnýn üzerine bir kat tülbent veya gazlý bez sarýlýr. Yaðlý veya plastik alçý, aðaç tutkalý karýþýmýyla hazýrlanan sývý yapýþkan madde tülbentin üzerine pürüzsüzce sürülür. Kuruduktan sonra boya ile aðýz, burun, göz, kaþ yapýlýr. Basit Kukla Yapým Teknikleri Çorap ve Eldivenden Kukla Yapýmý Gerekli Malzemeler: Makas, dikiþ iðnesi, deðiþik renkte kumaþlar, siyah orlon veya yünden ipler. Çorap parmak uçlarýnýn geldiði yerden baþlanarak tam ortasýndan geriye doðru makasla kesilir. Yarýyý geçinceye kadar kestikten sonra pembe veya kýrmýzý bezden parça kesilip açýlan bölüm kapatýla-

Þekil 21

cak þekilde dikilir. Bu bölüm aðzýn içi olur. Beyaz bezden yuvarlak parçalar kesilip göz yerlerine (çorabýn topuðuna yakýn yere) dikilir. Siyah orlon ve yün ipler kalýn iðneye geçirilip çorabýn topuk kýsmýna dikilir, iplerin ucu saç gibi uzun kesilir. Bu þekilde çoraptan yaptýðýmýz kukla tamamlanmýþ olur. (Þekil: 21) Çorabý, tabaný elimizin üzerine gelecek þekilde geçirip baþ parmak aðzýn alt tarafýna, diðer parmaklar üst tarafýna gelecek þekilde sokarak kuklamýzý oynatabiliriz. Eldivenle de ayný yöntemle kukla yapýlabilir, yalnýz eldivenin baþparmak dýþýnda dört parmaðýn girdiði yerin bütün olmasý gerekir. Aðýz içi olacak bölüme (eldiven ele takýldýðýndan baþparmaðýn girdiði bölüm ile diðer parmaklarýn girdiði bölüm arasýnda kalan kýsým) renkli bez dikilir. Gözler ve saçlar çoraptan kukla yapýmýndaki gibi yapýlýr. Ele takýlarak oynatýlýr. Eldivenden kukla yapýmýn ikinci þeklinde ise normal beyaz renkte eldivenin baþ, iþaret ve orta parmak dýþýndaki parmaklarý iptal edilir. Ýþaret ve orta parmaðýn girdiði ucuna bezden veya süngerden ayak yapýlýr. Eldiven ele giydirildiðinde bileðe gelen kýsmýna boyayla kafa, gözler, burun, aðýz yapýlýr. Elin üstüne gelen bölümüne gömlek veya ceket þekli verilerek boyanýr. Yapýmý tamamlanan eldiven ele takýldýðýnda orta parmak ve iþaret parmaðý ayak olur küçük parmakla yanýndaki parmak kapalý tutulu kalýr, baþparmak kol olur. El iki parmaðýn üzerinde dik tutulup yürütülür ve hareket ettirilir. Bilekle de baþ hareketleri yapýlýr. (Þekil: 22) Pinpon Topu, Plastik ya da Kauçuk Toplardan Parmak Kukla Yapýmý:

Þekil 22

Bunun için Pinpon topu, plastik ya da kauçuktan yapýlmýþ küçük topun bir tarafýndan parmak ucu girecek büyüklükte delik açýlýr, sonra bir tarafýna boya ile göz, aðýz, burun, arka tarafýna da saçlar yapýlýr. Boyalar kuruduktan sonra hazýr olan kukla iþaret veya orta parmaðýn ucuna takýlarak oynatýlýr. (Þekil: 23) Parmaðýn açýk kalan kýsmýna kumaþtan küçük elbise yapýlabilir. Her parmaða bir kukla yapýlarak da oynatýlabilir. Bunlarýn dýþýnda kuklasý yapýlacak þey tasarlandýktan sonra kumaþ kesilir, dikilir ve içi sünger, pamuk, elyaf la doldurulur baþ kýsmýna kumaþlardan göz burun aðýz kesilerek dikilir veya boya ile yapýlýr. Bu tür kuklalar sopa takýlarak ya da elle oynatýlýr. 79

Kuklalarý Giydirme Kukla yapýmýyla ilgili bölümlerde detaylara girmeden kuklalarýn nasýl giydirileceðini açýklamaya çalýþtým.Burada konuyu biraz daha açalým. Kukla yapýmýndan önce kuklanýn; oynatýlacaðý tekniðe, türüne, tip ve karekterlendirme özelliðine göre giysi tasarýmý hazýrlanýr. Giysi tasarýmcýlarý, yönetmen ve kukla yapýmcýlarýnýn ortaklaþa görüþleriyle tasarlanan giysilerin çizimleri yapýldýktan sonra ölçülere uygun kesimleri ve dikimleri yapýlýr. Giysilerin oyun sýrasýnda sökülmesi, düþmemesi için dikiþleri saðlam yapýlmalýdýr. Elbiselerin boyun, bel ve kol bileklerine gelen uçlarý kukla iskeletine iyi tutturulmalýdýr. Bu kýsýmlar yapýþtýrýcý telalarla, içten lastiklerle veya baðlama yöntemiyle tutturulur. Ýpli, sopalý ve el kuklalarýnýn giyimleri biraz bol ve dökümlü olmalýdýr. Parlak ve canlý renklerden kumaþlar seçilmelidir. Saten, ipek, empirme ve pazen kumaþlar tercih edilmelidir. Hayvan kuklalarýn giysileri genellikle hayvanýn kendi rengine uygun kalýn kuÞekil 23 maþlardan yapýlýr. Koyun, kuzu gibi hayvanlarýn kostümleri orijinal derilerden dikilebilir. Hayvan kuklalarýn yapýmýndan önce tasarlanan kalýba göre elbiseleri dikilir ve içi pamuk, elyaf veya silikonla doldurulur. Elyaf, silikon ve sünger hafif olduðu için daha çok tercih edilir. Kuklalarda giysi yerine boya kullanýlabilir. Günümüzde kullanýlan ve kuklalarýn daha rahat hareket etmesini saðlayan bu teknikte kukla, giysi görünümünü verecek þekilde boyanýr.

Giydirilmiþ kuklalar

KUKLA VE SAHNELER Kuklalarýn kökenin ritüellere uzandýðý ve inanç kaynaklý olduðu düþünüldüðünde baþlangýçta her hangi bir sahne kullanýlmadan meydanda oynatýldýðý sonucuna varýlmaktadýr. Açýk alanlarda oynatýlan kuklalar daha sonra sahneye taþýnmýþlardýr. Sanatsal bir gösteri haline dönüþen kukla tiyatrosunda, kukla sanatçýsý kendini seyirciden uzaklaþtýrarak sahnenin arkasýna geçmiþtir. “Geleneksel kukla sahnesi, kuklacýlarý saklamýþ, hareket için bir çerçeve oluþturmuþ ve gizlenmesi gereken þeyleri seyircilerden gizlemiþtir. Sahne gerçek dünyayý uzak tutmak için bir siper, sahnede görünen küçük yaratýklarýn gizemini korumak için bir kale görevi görmüþtür.” (LATSLAW, 2000: 102) Kukla sanatýndaki geliþmeler ve yeni arayýþlar sonucu kuklacýlar, kendilerini gizleyen sahnenin önüne yeniden çýkmýþlardýr. Daha ileri gidip kuklanýn ilk çýktýðý dönemlerdeki gibi olayý sokaða taþýyarak kuklalarla sokak gösterileri gerçekleþtirmektedirler. Sanatçýnýn yaratýcý gücünü kullanmada alabildiðine özgür olduðu kukla sanatý, sanatçýnýn yeni arayýþlarý ve uygulamalarýyla son yýllarýn ilgiyle izlenen gösteri türü haline dönüþmüþtür. Kukla yapýmý, oynatýmý, yeni sahneleme yöntemleri ve deðiþik sahnelerle sunulmasý kukla tiyatrosuna ilgiyi artýran etkenlerdir. Kapalý salonlardaki sahnelerde kurduklarý perdenin gerisinde, ses ve ýþýk kullanarak olaðanüstü hareketlilikte kukla oynatan topluluklarýn yaný sýra, oyuncularýn maskeli ya da maskesiz sahneye çýkarak kuklalarla birlikte canlý gösteriler sunduklarý kukla topluluklarý yaygýnlaþmýþtýr. Bir metre boyutlarýndaki bezlerle, bir buçuk metre uzunluðunda, 8-10 cm. geniþliðindeki süngerler ya da biraz daha ince ve esnek lastiklerle deðiþik þekiller yaparak müzik eþliðinde gösteri yapan kukla topluluklarý bulunmaktadýr. Dört, beþ sanatçýnýn uyum içinde gerçekleþtirdikleri bu gösteriler yoðun çalýþmanýn sonunda elde edilmektedir.

Kumaþlarla oluþturulan kukla sahnesi ve dekoru

Deðiþik sunumlara karþýn bir kuklacý için olmasý gereken vazgeçilmezlerden birisi hatta en önemlisi kukla sahnesidir. Günümüzde çok deðiþik þekillerde yapýlan kukla sahnesi yine sanatçýnýn yaratýcýlýðý ile geliþtirilmektedir. Kukla sanatçýsý sergileyeceði oyuna uygun sahneyi her türlü ihtiyaçlarýný karþýlayacak þekilde düzenlemek zorundadýr. Bütün ihtiyaçlarýný önceden belirleyerek iþe baþlar ve sahnesini düþündüðü þekilde yaparsa sahneleme baþarýsý artar. Her sanatçý oynatacaðý kuklanýn türüne (ipli, sopalý) ve özelliklerine göre perdesini yapmak durumundadýr. Kuklalar el kuklasý mý, ipli kukla mý, sopalý kukla mý, parmak kukla mý olacak? Büyüklükleri ne kadar olacak? Perdedeki hareket yönleri sadece yana mý olacak; yoksa ileri, geri hareketleri var mý? Perdede ayný anda en çok kaç kukla bulunacak? Perdede dekor olacak mý, olacakKumaþla kukla oynatýmý-Brezilya sa ne kadar ve neler olacak? Ebatlarý ne olacak? Bütün bu sorularýn yanýtlarýnýn önceden verilip ona göre perde tasarlanýlmalý ve yaptýrýlmalýdýr. Perdenin çevresi ya çocuklarýn hoþlanacaðý kukla resimleriyle süslü, ya da tek renkli aðýr kumaþlardan yapýlan bezlerle kapalý olmalýdýr. Deðiþik tekniklerde oynatýlacak kuklalar için farklý perdeler kullanýlacaðý, veya sanatçý yukarýda saydýðýmýz özellikleri göz önünde tutarak deðiþik þekilde, boy ve ebatlarda perde yapabileceði için biz burada net olarak bir perdenin ebatlarýný ve þeklini vermek yerine oynatým türlerine göre yapýlabilecek perdelerdeki genel ebatlarý ve özellikleri vermeyi uygun gördük. El kuklalarý ile, gövdeden aþaðý dikey, kollara yatay çubuklar takýlarak yapýlan kuklalarýn oynatýmýnda genelde oyuncular, seyirciye görünmezler. Perde, oyuncuyu maskeleyerek seyirci tarafýndan görünmemesini saðlar. Kuklacý gösterisini ayakta yapacaksa, kollarýný kaldýrdýðýnda bileklerinden alt tarafý görünmeyecek yükseklikte, perdede ayný anda bulunacak kukla sayýsý ve hareket yoðunluðunun rahatça yapýlabileceði geniþlikte bir perde olmalýdýr. Perdenin her iki yan tarafý içerden yüz yirmi veya yüz otuz derecelik açýyla bir metre kadar geriye doðru uzatýlýr. Bu uzatma salonun yan taraflarýnda oturan seyircilerin kuklacýlarý görmesini engeller. Perdenin üst çizgisinden yukarýsý sahne olarak kullanýlýr. Bu kýsým çerçeve içine alýnabileceði gibi çerçevesiz de olabilir. Oyuncular kuklalarýný perdenin gerisinde ayakta oynatýrlar. Bir elleriyle kuklanýn boynundan inen dikey çubuktan tutarak kuklanýn saða, sola dönmesini, eðilmesini, yürümesini vb saðlarlar, diðer elleriyle, kuklanýn ellerinde takýlý yatay çubuklarý tutup kollarýný hareket ettirirler. Bu tür oynatýmda eðer dekor kullanýlacaksa bu geriye konan baþka bir ayaklý panonun, kuklalarýn göründüðü yerden itibaren baþlayan kýsmýna yapýlacak resimlerle saðlanýr. Dekor deðiþiklikleri resimli panolarýn yer deðiþtirilmesiyle saðlanýr. Bu panolarýn ayaklarý tekerlekli olursa dekor deðiþimi kolay olur. Kuklacýlar bu iki panonun ortasýnda rahat ha-

Süngerle kukla oynatýmý - Tataristan “Ekiyet” Devlet Kukla Tiyatrosu

Bezlerle kukla oynatýmý- Azerbaycan, Gence Kukla Tiyatrosu

reket edecekleri bir boþlukta gösterilerini yaparlar. Eðer gösteri yapýlan sahnedeki teknik donaným iyi ise ayaklý pano yerine dekor panolarý makaralý sistemle yukarýdan aþaðýya indirilir. Bu teknik kuklacýnýn daha rahat hareket etmesini saðlar. Kuklacý gösterisini oturarak yapacaksa bu kez ayakta oynatým için yapýlan perdenin boyutlarý oturma durumuna göre ayarlanarak yapýlýr. El kuklasýnýn diðer oynatým tekniðinde 50 cm. geniþliðinde, 30 cm. yüksekliðinde ve 30 cm. derinliðinde yapýlan küçük perde, aðýrlýðý az olan metallerden yapýlan destek çubuklarýyla baþýn üst hizasýndan yukarý gelecek þekilde bel ve omuzlardan tutturulur, kuklacý, kuklalarýný beline astýðý çantanýn içine dizer. Çantasýndan aldýðý kuklalarý eline takarak baþýnýn yukarýsýndaki perdede oynatýr. Perdede ayný anda ikiden çok kukla bulunacaksa perdenin ön ve yanlarýndaki dik çubuklar yaklaþýk on santimetre uzun býrakýlýr, kuklacý üçüncü kuklayý perdeye çýkartacaðý zaman, hareket etmeyecek kuklayý bu çubuklardan birine takar ve üçüncü kuklayý perdeye getirir. Bu oynatým tekniðinde kuklacýnýn maskelenmesi söz konusu deðildir, oynatýþý seyirciler tarafýnda izlenebilir. 83

Þekil 24

Ýpli kukla gösterisinde oyuncular seyircilere görünmeden gösterilerini yaptýklarý gibi görünerek yani kendilerini gizlemeden de yapabilirler. Kendilerini gizleyerek gösteri yapacaklarý perde, arkalý önlü elli santimetre veya bir metre aralýklý yapýlan iki çerçeve panodan oluþur. Öndeki pano 200 santimetre yüksekliðinde 180 santimetre eninde olur. Arkasýna konacak panonun da eni 180, yüksekliði 140 – 150 cm. olur. Her iki pano aðaç veya hafif metalden yapýlýr. Yerden yaklaþýk 50 – 100 santimetre arasýndaki bir yükseklikte kuklalarýn oynatýlacaðý sahne yapýlýr. Sahne, ayný zamanda ön ve arka panolarýn birbirine tutturulmasýný, perdenin yerde sabit durmasýný saðlar. Sahnenin derinliði ve yüksekliði kuklalarýn boylarýna göre ayarlanýr. Sahne kýsmýnýn tabanýna ince tahta veya benzeri sert bir cisim konur, üzeri bir bezle kapatýlýr, yanlarý ve arka tarafý açýlýp kapanan kumaþtan perdelerle kapatýlýr. (Þekil: 24) Eðer gösterinin konusuyla ilgili fon ve dekor kullanýlacaksa, fon resimleri veya dakorlar sahneye yerleþtirilir. Öndeki panonun sahne dýþýnda kalan kýsmý bezle kapatýlýr. Ýkinci çerçevenin arka tarafýna 84

Baþýn üzerine kurulan Kukla Perdesi, Güney Afrika Cumhuriyeti, Gary Friedman

Gögüs hizasýnda kukla perdesi. Özbekistan Taþkent Kukla Tiyatrosu

kuklacýlarýn kuklalarýný oynatmak için çýktýklarý otuz- kýrk santimetre yüksekliðinde kýrk elli santimetre geniþliðinde bir yükselti yapýlýr. Yükselti ayný anda birkaç sanatçýyý taþýyacak saðlamlýkta olmalýdýr. Perdenin ön ve yan taraflarý aðýr perdelik kumaþlarla kapatýlýr. Sanatçýlar yükseltinin üzerine çýkýp kuklalarý üstten kontrol ederek oynatýrlar. Kuklalar sahneye yanlardan veya üstten girip çýkarlar. Perde, arkadaki ikinci pano olmadan tek panoyla da yapýlabilir. Bu durumda sahne öne çýkýntýlý olarak açýp kapamalý þekilde yapýlýr. Perdenin yere iyi sabitlenmesine dikkat edilmelidir. Sanatçýlarýn görünmemesi için her iki durumda da perdenin yan taraflarý kapatýlýr. Sanatçýlarýn kendilerini maskelemeden ipli kukla oynattýklarýný yukarýda söylemiþtim. Bu durumda sanatçý bir yükseltinin üzerinde kuklalarýný oynatýr. Müzikli kukla gösterilerinde tercih edilen bu teknik, konulu gösterilerde de kullanýlmaktadýr. Küçük boyutlu ipli kuklalar için yapýlan kukla sahnesi, bir masa üzerine konarak ya da askýyla boyna asýlýp göbek hizasýnýn biraz altýnda tutularak kullanýlmaktadýr. Perdenin sahnesi içeri doðru olabileceði gibi dýþa açýlmalý da olur. Bu perde sokaklarda az seyirciye gösteri yapmak için kullanýlan taþýmasý kolay bir kukla perdesidir. Genelde 40-50 cm. geniþliðinde, 30 cm. yüksekliðinde, 30 cm. derinliðinde olur. Bir yükselti üzerine konulabilecek bu perdenin boyutlarý biraz daha büyütülebilir. Perde 50-60 cm. yüksekliðindeki masa veya düz zemin üzerine kurulduktan sonra kuklacý kuklalarýný ayakta oynatýr. Kuklalarýný yanýna koyduðu bir masa üzerine dizer. 86

Boyuna asýlarak göbek hizasýnda kurulan kukla perdesi - Çekoslovakya

Perdeyi boynuna asarak yapýlan kukla gösterisindeki sahnenin ebatlarý bir önceki sahnenin ebatlarýnda olur. Perde iki yan kenarlarýnýn ortalarýndan tutturulan askýyla boyna asýlýr. Askýnýn uzunluðu perdenin üst çizgisi göbek hizasýna gelecek þekilde ayarlanýr. Kuklalar yanlardan bele asýlýr. Kuklacý oynatacaðý kuklayý belinden alýp sahneye getirir. Her iki oynatýmda da kukla sanatçýsý kendini gizlemez, açýktadýr. Oynatýþýndaki ustalýðý ile seyircilerin ilgisini kendi üzerinden kuklalara yönlendirir ve böylece kendisini maskelemiþ olur. Seyirciler için sahnede oynatýlan kuklalar önemlidir, çünkü bütün dikkatleri kuklalarýn üzerindedir. Parmak kuklalarý ile baþ veya sýrta sabit dikey sopa takýlarak oynatýlan kuklalar için yaklaþýk bir metre yüksekliðinde düz zemin yeterlidir. Bu tür oynatýmda genelde kuklacý kendisini maskelemeye gerek duymaz. Seyirci gösteriyi yapan sanatçýyý da izleme olanaðý bulur. Ancak sanatçý ustalýðýyla seyircilerin dikkatini kuklalar üzerine yoðunlaþtýrmalýdýr. Eðer sanatçý kendisini maskeleyecekse bunu iki þekilde yapabilir. Birincisi gözleri ve elleri dýþýnda vücudunun diðer taraflarýný tek renk giysi giyerek kapatýr. Ýkincisi ise karþýdan ýþýk vurduðunda görüntüyü kaybeden maddelerden yapýlan giysiyle saðlanýr. Açýkta kalan ellerin dýþýnda vücudun diðer taraflarý görünmez, dolayýsýyla oyuncu görünmeyerek maskelenmiþ olur. Artýk günümüzde kesin ölçülerde veya þekillerde kukla perdesi vermek çok zor. Çünkü kukla sanatçýsý yapacaðý kukla gösterisine ve tekniðine uygun yeni yeni perdeler yaratýyor. Kimi sanatçý bir oyunda çok zengin dekor kullanýyor ve ona göre büyük perde yapýyor, hatta bir tiyatro sahnesini perde olarak kullanýyor, kimisi de ayný oyunu perdesiz ve dekorsuz olarak açýkta oynatabiliyor.

Sokakta kukla gösterisi. Ýtalya; Bruno Leone. (Perdeyi tutanlar hayalî Torun Çelebi), Haluk Yüce

ANA OKULLARINDA KUKLA YAPIM VE OYNATIM ÇALIÞMALARI Ana okullarýnda kukla yapým ve oynatým çalýþmalarý çocuklarýn eðitiminde önemli yer tutar. Kukla yapým çalýþmalarý çocuklarýn düþünme, tasarlama yetenekleri ile el becerilerinin geliþmesine katký saðlar. Oynatým çalýþmalarý da çocuklara bir olayý dramatize ederek anlatma, toplum karþýsýnda konuþma, düþündüðünü ifade etme, güzel konuþma alýþkanlýklarý kazandýrýr. Ana okullarýnda süngerden, karton kaðýtlardan, çorap ve eldivenden, pinpon topu, kauçuk veya plastik toplardan kukla yapým çalýþmalarý gerçekleþtirilebilir. Bunlar dýþýnda karton kaðýttan yüz maskeleri yapýlabilir. Maskeler; gözler ve aðzýn geldiði yerler kesilerek yapýldýðý gibi, kesmeden boya ile göz, aðýz, burun yapýlarak da olabilir. Maskeyi takabilmek için iki yandan lastik veya ip baðlanýr. Çocuklara yaptýklarý maskeler taktýrýlarak doðaçlama oyunlar oynatýlýr. Doðaçlamalarý çocuklarýn kendilerinin yapmalarý saðlanmalýdýr. Öðretmen sadece yönlendirici olmalýdýr. Sünger, karton kaðýt, çorap, eldiven veya küçük toplardan yapýlan kuklalar herhangi bir kukla perdesi kullanmadan açýkta veya bir masa üzerinde oynatýlabileceði gibi basit kukla perdesi yaparak da oynatýlabilir. Perde için 150 cm uzunluðunda, beþ santimetre geniþliðinde dört adet, 110 cm uzunluðunda, beþ cm geniþliðinde üç adet; 70 cm uzunluðunda, beþ cm geniþliðinde dört, 50 cm uzunluðunda, beþ cm geniþliðinde iki adet tahta veya ayný uzunlukta alüminyum çubuk hazýrlanýr. Kuklalarýn oynatýlacaðý sahne tabaný olarak ta 30x70 cm. ebatlarýnda tahta veya kontrapilak kesilir. Perdenin dýþýný kaplamak için kadife veya keten kumaþýn takýlacaðý küçük kancalar ve tela gerekir. Önce 150 cm uzunluðundaki iki tahta ile 110 cm uzunluðundaki iki tahta birbirine vidalanýr, sonra 110 cm uzunluðundaki diðer tahta üstteki tahtanýn 50 cm aþaðýsýndan iki tahta arasýna vidalanýr. Daha sonra 50 cm’lik tahtalar dýþ tahtalardan 20’þer cm içerden bu tahtalara vidalanarak kukla oynatýlacak çerçeve yapýlmýþ olur. Böylece kukla perdesinin ön bölümü tamamlanmýþ olur. (Þekil: 25) Yan perdeleri yapmak için ön bölümün üst ve alt kenarlarýna 70 cm’lik tahtalar doksan derecelik açýyla geriye doðru uzatýlarak takýlýr. 150 cm’lik iki tahta 70 cm’lik tahtalarýn boþ kalan uçlarýna vidalanýr. Sahne tabaný da yerine takýldýktan sonra kukla sahnesinin iskeleti tamamlanmýþ olur. Çerçeveyi kapatacak kadife kumaþý tutturmak için sahnenin üst kýsmýndaki tahtalarýn dýþýna ve kumaþýn içine yapýþkan tela yapýþÞekil 25 týrýlýr. Çerçeveyi kapatacak kadife kumaþ uçlarý yerden bir-iki cm. yukarda kalacak uzunlukta kesilir, dikilir ve çerçevenin üzerindeki telalara yapýþtýrýlýr. Kukla yapýmýnda ve oynatýmýnda çocuklara önemli teknik bilgiler verilmeli, bunlarýn dýþýnda müdahale edilmemelidir. Çocuðun kendi yaratýcý gücünü kullanmasýna olanak tanýnmalýdýr. Çalýþmalar bazý masal ve hikayelerin dramatizasyonu þeklinde olursa ilgi daha çok olur. Bu hikaye ve masaldaki kahramanlarýn kuklalarý yapýlarak oynatýlýr. 89

KUKLA SANATÇISININ EÐÝTÝMÝ ÇALIÞMALARI Bir sanatçýnýn yetiþebilmesi için sistemli, disiplinli ve bilimsel bir eðitimden geçmesi gerekir. Bir çok ülkede kukla akademileri veya enstitüleri uzun yýllar önce kurularak eðitim vermeye baþlamýþlardýr. Ülkemizde kukla ve gölge tiyatrosu eðitimi veren bir okul ne yazýk ki henüz kurulamadý. Kukla ve Karagöz sanatçýlarý usta-çýrak eðitimiyle yetiþmekteler. Usta-çýrak eðitimiyle yetiþen sanatçýlar sadece ustasýndan öðrendikleriyle kalmakta, kendisini yenilememektedir. Çoðu da yeniliðe karþý çýkmaktadýr. Oysa üniversite veya akademi düzeyinde eðitim gören bir sanatçý her türlü yaratýcýlýða, yeni tekniklere açýk olarak yetiþir ve sürekli kendini ve sanatýný ileri götürmek için arayýþ içinde olur. Genellikle George Latshow’ýn The Complete Book Of Puppetry adlý kitabýndaki bilgilerden yararlanýlan bu bölümde kukla ve gölge tiyatrosu sanatçýsýnýn yetiþebilmesi için yapýlmasý gereken eðitim çalýþmalarý anlatýlacaktýr. Kukla ve gölge oyunu oynatacak kiþinin beden ve el becerilerini kazanmasý için önce malzemesiz daha sonra malzemelerle çalýþacaðý uzun bir dönemi geçirmesi gerekmektedir. Malzemesiz çalýþmalarda daha çok belirli durumlarda verilecek tepkiler, bir durumun beden ve yüz ifadeleriyle anlatýmý gibi konular üzerinde durulur. Bu çalýþmalar önce bireysel daha sonra eþli çalýþmalar þeklinde sürdürülür. Bireysel çalýþmalarda, herkes ayný anda ama baðýmsýz çalýþýr. Bireyler birbirinin yaptýklarý hareketleri kontrol ederek söylenen þeyi bedenleriyle anlatýp anlatamadýklarý konusundaki düþüncelerini söylerler. Eþli çalýþmalar, eþlerin baðýmsýz ama ayný zamanda uyumlu çalýþmalarýný saðlar. Eþli çalýþmalar, kukla gösterisinde sanatçýlarýn birbirine uyumlu olmasýný saðlayan çalýþmalardýr. Kukla ve gölge oyunu gösterilerinde uyumun ne kadar önemli olduðunu düþünürsek bu çalýþmalarýn gerekliliðini daha iyi kavramýþ oluruz. Bu çalýþmalara geçmeden önce kol ve parmaklarý güçlendirici çalýþmalar yapýlmalýdýr. Kukla ve gölge tiyatrosu sanatçýsýnýn güçlü kol ve parmaklara sahip olmasý baþarýsýna doðrudan etki eder. Kollarýný uzun süre havada tutarak kukla oynatmak, öne uzatýlmýþ þekilde ipli kukla ve gölge tasvirlerini hareket ettirmek hem kol ve parmak kaslarýnýn saðlamlýðýna, hem de yumuþak ve ahenkli, yeri geldiðinde çabuk hareket etmesine baðlýdýr A- Kol, Bilek ve Parmaklarý Güçlendirme Çalýþmalarý Ýyi bir kuklacýnýn kol, bilek ve parmak kaslarý hem güçlü olmalý hem de kolay ve çabuk hareket edecek esnekliðe sahip olmalýdýr. Bu özellikleri kazanabilmek için sabýrlý ve bilinçli bir þekilde çalýþmak gerekir. Çalýþmalarda þu temrinler yapýlabilir. 1- El kuklasýný oynatmak için kuklanýn baþ ve kollarýný hareket ettirecek parmaklarla (baþ, iþaret, orta parmak veya baþ, orta ve küçük parmak) önce kuklasýz daha sonra kukla takarak çalýþýlmalýdýr. Kuklasýz çalýþmalarda kollar yukarý kaldýrýlýr, avuç içi ve parmaklar açýlarak parmaklar öne ve arkaya doðru hareket ettirilir. Çalýþma avuç içini hareket ettirmeden sadece parmaklar hareket ettirilerek yapýlýr. 2- Kollar havaya kaldýrýlarak, kolun dirsekten itibaren ellere kadar olan ön kýsmý içe ve dýþa doðru hareket ettirilmelidir. Kolun omuzdan deðil, dirsekten hareket ettirilmesine dikkat edilmelidir. Ayný hareket öne ve arkaya doðru yapýlarak çalýþma sürdürülmelidir. Bu hareketi yaparken bacaklar rahat, dizler hafif birleþmiþ, sýrt düz, omuzlar kalkýk olmalýdýr. 3- Kollar havaya kaldýrýlarak uzun süre tutulmalýdýr. Ellerle dirsek arasýnda düz bir çizgi oluþmasýna çalýþýlmalý, kollar fazla zorlanmamalýdýr. 4- Kollarý yana açýp dirsekten bükerek öne doðru uzattýktan sonra dirsekten itibaren her bölümünü deðiþik hareket ettirin. Yani dirsekten itibaren kol, el ve parmaklar yýlan hareketi gibi hareket ettirilmelidir. Bu çalýþma el kuklasý ve sopalý kuklalarýn oynatýmýnda gerekli olan, kol, bilek ve el hareketlerinin kazanýlmasýný saðlar. 90

5- Kollar ayný pozisyondayken dirsekten itibaren kolu yukarý ve aþaðýya doðru hareket ettirin. Sonra bilekten itibaren eli daha sonrada sadece parmaklarý ayný þekilde hareket ettirin. 6- Ýpli kukla oynatacaklar için kollarýn ve parmaklarýn estetik bir uyum içinde olmasý gerekir. Bunu saðlayabilmek için kollarý omuzlardan biraz yukarý kaldýrýp öne doðru uzatarak parmaklar ve bilekler aþaðý yukarý, saða sola hareket ettirilmelidir. Bu çalýþmada kollar uzun süre ayný pozisyonda tutulmalýdýr. Sonra kollar indirilip hafif yana açýlarak dirseklerden itibaren aþaðý yukarý hareket ettirilmelidir. Kollar ayný pozisyonda tutularak parmaklar birbirinden baðýmsýz aþaðý, yukarý, içe, dýþa doðru hareket ettirilmelidir. B- Bireysel Çalýþmalar Bu çalýþmalar için herkes yanýndakine dokunmaksýzýn rahatça hareket edebileceði bir alan seçmelidir. 1. Çalýþma: Öðrenciler birbirlerine dokunmayacak þekilde çalýþma alanýna daðýlýr. Ayaklarýný yana açarak dengeli bir þekilde durduktan sonra vücutlarýnýn üst kýsýmlarýný ve kollarýný rahatça ileri, geri, aþaðý, yukarý, yana hareket ettirir. Öðretici bir kelime söylediðinde herkes pozisyonunu bozmadan bu kelimeyi anlatan duruþu yapar ve kýmýldamadan durur. Öðretici “serbest” dediði zaman yeniden hareket edilmeye baþlanýr ve ardýndan öðreticinin söylediði bir baþka kelimenin duruþana geçilir. Bu çalýþmayý çocuklarýn týp oyununa benzetebiliriz. Oyunda, oyuncular serbestçe istedikleri hareketleri yaparken ebe “týp” deyince olduklarý yerde hareketsiz kalýrlar. Ebe “serbest” deyince yeniden hareket etmeye baþlarlar. Ebe týp dedikten sonra hareket eden oyuncu oyundan çýkartýlýr. Bu çalýþmada; tembel, sinirli, neþeli, üzgün, kendini beðenmiþ, masum, suçlu, coþkulu gibi kelimeler duruþlarla ve yüz ifadeleriyle anlatýlmaya çalýþýlýr. 2. Çalýþma Öðrenciler; ayaklar yana doðru hafif açýk, gövde kalçadan itibaren biraz öne eðik, baþ yere doðru bakar durumda eðik, kollar yandan vücuda yapýþýk þekilde, dirseklerden bükülerek öne doðru uzatýlmýþ durumda pozisyon alýrlar. Rahat bir þekilde duruþ saðlandýktan sonra öðreticinin söylediði kelimeye uygun pozisyon alýnarak kýpýrdamadan durulur, belli süre sonra öðreticinin “serbest” komutuyla yine ilk duruþ pozisyonuna geçilir. Bu alýþtýrmada birinci çalýþmadaki kelimelerin yaný sýra taþkýnlýk, þaþkýnlýk, tutku, nefret gibi kelimeler vücut ve yüz hareketiyle anlatýlmaya çalýþýlýr. 3. Çalýþma Kollar ve eller baþýn yukarýsýna gelecek þekilde kaldýrýlýr. Bu pozisyonda eller, parmaklar, bacaklar geliþi güzel oynatýlýrken öðretici bir kelime söyler, öðreticinin söylediði kelimenin pozisyonu bulunarak hareketsiz kalýnýr. Öðrencinin söylenen kelimenin içeriðine uygun pozisyon alýp almadýðý, mimiklerle anlatýmýnýn nasýl olduðu öðretici tarafýndan incelenir, serbest komutuyla pozisyon bozulur. Bu çalýþmada yorgunluk, korku, kýzgýnlýk, eðlenme gibi kelimeler el ve yüz ifadeleriyle anlatýlýr. 4. Çalýþma Üçüncü çalýþmanýn baþlangýç pozisyonu alýndýkton sonra iki el birbirinden baðýmsýzmýþ gibi düþünülerek hareket edilir. Burada bir sanatçýnýn iki el kuklasýný ayrý ayrý oynatmaya hazýrlanmasýyla ilgili çalýþma söz konusudur. Öðretici bir kelime söylediðinde ellerinden biri o kelimeyi anlatan pozisyonu alýr, öðretici ikinci kelimeyi söylediðinde birinci elin pozisyonu bozulmadan ikinci elle o kelimeyi ifade eden pozisyon alýnýr. Bu çalýþmada daha çok zýt anlamlar anlatan kelimelerle çalýþýlýr. Örneðin hüzünlü-neþeli, yorgun-dinamik, sevinç-hayal kýrýklýðý, korkak-cesur, çalýþkan-tembel, açýkgöz-saf. Çalýþmalarda öðretici ve öðrenciler birbirinin yaptýklarý pozisyonlarý inceleyerek çeþitli eleþtirilerde bulunabilirler ve doðrusunun yapýlmasýna yardýmcý olurlar. Hareketler sýrasýnda öðrenciler hangi duruþlarda vücutlarýnýn rahat olduðunu, pozisyonlarý hangi durumlarda daha rahat ve iyi yapabildiklerini kendi kendilerine belirlemelidirler. Ýlk dört çalýþma yalnýz olarak bir boy aynasý karþýsýnda da yapýlarak geliþtirilmeye çalýþýlýr. 91

C- Gurup Çalýþmalarý 1. Çalýþma Öðrenciler iki gruba bölünerek çalýþmalara baþlanýr. Grubun biri çalýþýrken diðer grup onlarý izler, sonra ötekiler çalýþýr öncekiler onlarý izler. Her çalýþmadan sonra öðrencilerin yapýlan eyleme nereden ve ne zaman katýlacaðýna nasýl karar verdiði tartýþýlýr. Bir tasarýmý baþlatacak olan grubun bir üyesi çýkar ve bir pozisyon alýr. Grubun diðer üyeleri onu izler ve o pozisyonun ardýndan gelecek pozisyonu düþünür, karar verir, arkadaþýnýn yanýna gelerek pozisyonunu alýr. Diðer üyelerde ayný þekilde eyleme katýlarak þeklin bütününü tamamlarlar ve þekil ortaya çýkar. Grubun bütün üyeleri, grup þeklinin bir parçasý olurlar. Bu çalýþmada tren, kepçe, çamaþýr makinesi, bulaþýk makinesi veya baþka bir ev aleti, deðiþik hayvanlar (deve, akrep vs.) yaratýlabilir. Burada dikkat edilecek konu yaratýlan þeyin, izleyicilerin kolayca anlayabileceði, tanýyabileceði þekilde olmasýdýr. 2. Çalýþma Öðretici, öðrencilerin iki-üç grup olmasýný saðlar. Gruplar kendi aralarýnda cansýz bir nesnenin ilk kez hayata geldiði bir dünya yaratmaya çalýþýrlar. Yaratacaklarý dünyanýn içinde insan olmayacaktýr. Grup, yaþamayan ya da kýpýrdamayan bir nesneyi seçip onu hayata neyin getireceðini, nasýl hareket edeceðini, sonra ne olacaðýný düþünüp tasarladýktan sonra harekete geçmelidir. Grup üyelerinin hepsi sunuma aktif olarak katýlmalýdýr. Bir buðday tanesinin topraða atýlmasý, sulanmasý, yeniden canlanmasý, büyümesi ve yeniden buðday vermesi, mýsýr tanelerinin tavaya konup ýsýtýlmasý ve patlatýlmasý, bir çiçek tohumunun saksýya ekilmesi, filizlenmesi, büyümesi, tomurcuklanýp çiçek açmasý gibi çalýþmalar yapýlabilir. Grup çalýþmalarýnda önemli olan grup üyelerinin aktif olarak uygulamaya katýlmasý, uygulama aþamalarýnda birbirleriyle uyum saðlamasýdýr. Gruplar birbirlerinin yaptýklarý þeyleri izleyerek olumlu ya da olumsuz yönlerini tartýþmalý, gerekiyorsa uyarýlar sonucu tekrarlar yapmalýdýrlar. Böylelikle kukla oynatýmý sýrasýndaki grup üyeleri arasýnda oluþacak duygu ve eylem birliði ve uyum saðlanmýþ olur. D- El Ýþaretleriyle Ýletiþim Çalýþmalarý Ýnsanlar günlük yaþamlarýnda çoðu kez konuþmadan iþaret dilini kullanýrlar. Birisini çaðýrýrken elimizle gel iþareti yapmak, gitmesini istiyorsak git anlamýnda elimizi öne doðru hareket ettirmek, bir þey sorulduðunda evet anlamýnda baþý öne, hayýr anlamýnda geriye ya da yana sallamak sýkça kullandýðýmýz iþaret dili örnekleridir. Kuklanýn hareketlendirilmesinde de bu dil sýkça kullanýlýr. Kukla sanatçýsýnýn iþaret dilini baþarýlý bir þekilde verebilmesi için aþaðýdaki çalýþmalarý yaparak kendisini eðitmesi gerekmektedir.. 1. Çalýþma Bu çalýþma iki aþamada gerçekleþtirilir. Öðretici, günlük yaþantýmýzda sözsüz iletiþim kurarken kullandýðýmýz el iþaretlerinden bazýlarýný gösterdikten sonra çalýþmanýn birinci aþamasýna geçilir. Her öðrenci yalnýzca ellerini kullanarak gel, git, dur, hayýr, otostop iþaretlerini yapmaya çalýþýr. Ýkinci aþamada öðrenciler ikiþerli eþleþirler ve eþlerden biri el iþaretiyle sözsüz iletiþimi baþlatýr. Diðeri yine el iþaretiyle yanýt verir. Herhangi bir tema iþlemeden “gel-gelmem, birlikte gidelim-hayýr, dur, geri çýk” türünden yapýlan basit sözsüz iletiþimi eþler sonuna kadar sürdürürler. Yine eþlerden birinin el iþaretiyle baþlattýðý iletiþime diðer eþ elleriyle karþýlýk verir. Bu çalýþmada bir tema seçilir. Ancak önceden tasarlanmadan iletiþim baþlatýlýr ve konu geliþtirilir. Örneðin bir ressamla karþýlaþan kiþinin diyaloglarýný düþünelim ve bunu basit olarak ellerle nasýl anlatabileceðini yapmaya çalýþalým. Merhaba, nereye gidiyorsun? Ne iþ yapýyorsun? Suluboya mý, karakalem mi yoksa yaðlýboya çalýþmasý mý yapýyorsun? Çalýþmalarýnda tema olarak neyi iþliyorsun gibi sorular el iþaretleriyle sorulur, karþýdaki de el iþaretleriyle anlatmaya çalýþýr. Bu þekilde geliþtirilen iletiþim öðrencilerle paylaþýlýr. 92

El iþaretleriyle iletiþim kurma

Her iki çalýþmada yalnýzca eller kullanýlarak istenilen anlamlarýn iyi verilip verilmediðine ve vücut diliyle yüz ifadelerinin uyumlu olup olmadýðýna dikkat edilmelidir. Çalýþma sýrasýnda öðrenciler birbirlerinin çalýþmalarýný bu açýdan deðerlendirmeliler. 2. Çalýþma Ellerle yapýlan ikinci çalýþma yine ikiþerli gruplar þeklinde bir perde veya battaniyenin arkasýnda yapýlýr. Perdenin üstünden sadece kollarýn dirsekten üst tarafý görünür. Bu çalýþmada gündelik yaþamýmýzdaki el kol hareketleriyle iþaretleþme dili kullanýldýðý gibi kollar ve ellerle iki canlýnýn veya nesnenin birbiriyle yaklaþýmý, sevgileri, nefretleri, temaslarý verilmeye çalýþýlýr. Çalýþma sýrasýnda kollar dýþýnda vücudun diðer bölümleri maskelendiði için seyredenlerin ilgisi ellere yönelecektir. Bu çalýþma çok tekrarlanarak el iletiþiminin geliþmesi saðlanmalýdýr. 3. Çalýþma Bu çalýþma ilk iki çalýþmaya göre daha farklý olacaktýr. Ýlk iki çalýþmada gündelik yaþamýmýzda ellerle yaptýðýmýz iþaretleþmelerin tekrarý çalýþmalarý yapýldý. Bu çalýþmada daha ileri giderek parmaklarýmýzý, ellerimizi ve kollarýmýzý baþka bir þeyi görmemizi saðlayacak biçimde kullanacaðýz. Yani herhangi bir canlýyý ellerimizle ifade etmeye çalýþacaðýz. Eþlerden her biri, tek ya da iki elini kullanarak seyredenlerin bir canlýyý görmelerini saðlamaya çalýþacaktýr. Eþler ellerini birleþtirerek de deðiþik canlýlarýn yaratýlmasýný saðlayabilirler, bunlar ayný canlýlar olabileceði gibi ayrý canlýlar da olabilir. Bu þekilde kelebekler, kuþlar, sürüngenler, kaplumbaðalar vb. hayvanlar canlandýrýlabilir. Elleri iyi bir þekilde kullanma becerisinin kazanýlmasýyla, yalnýzca ellerle yapýlan illüzyonla deðiþik kukla tekniði geliþtirilebileceði gibi elleri ve bedenin bütününü kullanarak gölge tekniði ile baþarýlý gösteriler gerçekleþtirilebilir. E- Oranlama Çalýþmalarý Oranlama çalýþmalarý oyuncularýn çok küçük ve çok büyük nesneler arasýndaki iliþkiyi, bu iliþkiler arasýndaki uyumu keþfetmelerini, pratiðe yansýtmalarýný, dolayýsýyla kukla tasarým çalýþmalarý ve gösterilerinde iyi bir þekilde uygulamalarýný saðlar. Çalýþma, öðrencilerin ikili ya da üçlü takýmlara ayrýlmasýyla baþlar. Takým oyuncularý önceden çok küçük canlý ve cansýz nesneler tasarlarlar. Bir oyuncu tasarlanan canlý veya cansýz nesne olurken diðeri insan boyutunda kalarak o nesneyle, onun kullaný93

mý arasýndaki iliþkiyi kuracaktýr. Sonra insan boyutunda kalan oyuncuyla diðer oyuncu yer deðiþtirerek yeni buluþla deðiþik uygulamalar yapmalýdýr. Top zýplatmak, küçük bir köpek, kedi veya kuþ yavrusunu sevmek, onunla oynamak gibi daha deðiþik buluþlar bu çalýþma için örnek olabilir. Bu çalýþmanýn tersi bir çalýþmada ise düþünülebilen en büyük canlýlar, nesneler, güçler ile insan iliþkisi canlandýrýlýr. Takým oyuncularýndan biri çok büyük canlýyý, nesneyi, güçü canlandýrýrken diðer oyuncu insan boyutunda kalarak insanla, bunlar arasýndaki iliþkiyi kurar. Çalýþmadaki önemli nokta; çok büyük canlýyý, nesneyi, gücü oynayan oyuncunun bu büyüklüðü ve gücü nasýl verdiði, hangi malzemeleri kullandýðý, insaný oynayanýn da aradaki iliþkiyi hangi boyutta kurduðudur. Bu çalýþmada da önceki çalýþmalarda olduðu gibi takým oyuncularý mutlaka rol deðiþikliði yaparak çalýþmalýdýrlar. F- Beden ve Ses Uyumu Çalýþmalarý Kuklanýn yaptýðý hareketlerle sanatçýnýn seslendirmesi arasýndaki uyumu saðlamaya hazýrlýk olarak yapýlan bu çalýþma bir öðrencinin hareket etmesi diðerinin de onun hareketlerini seslendirmesi þeklinde yapýlýr. Ýki aþamalý olarak yapýlýr. 1. Çalýþma Bu çalýþma; önce ses olmadan iki oyuncunun bir beden gibi hareket etmesi çalýþmasý þeklinde yapýlabilir. Bir öðrenci ayakta veya oturarak durur, ikinci öðrenci birincinin arkasýnda durarak bedenini ona yapýþtýrýr, kollarýný birinci kiþinin duruþuna göre oyuna katar. Birinci öðrenci kuklanýn yüzünü ve gövdesini, ikincisi kollarýný oluþturur. Çalýþmanýn özü tüm hareketleri kollarla yaparak tek bir beden efekti vermektir. Böylece ellerle, yüz ve gövde arasýnda uyum saðlamaya çalýþýlýr. Týraþ olmak, saç taramak, diþ fýrçalamak, makyaj yapmak, burun silmek, ruj sürmek, gözlük takmak, sigara içmek vb. çalýþmalar yapýlýr. Bu çaÝki oyuncunun lýþma sýrasýnda yürünmemeli ve hareket edilmemelibir beden gibi hareket etme çalýþmasý dir. Öðrenciler rol deðiþtirerek çalýþmalarýný sürdürürler. Çalýþmada dikkat edilmesi gereken husus yüz ve vücut ile kollarýn hareketlerinin uyum saðlamasý, iki vücudun tek bir insanmýþ gibi davranabilmesidir. 2. Çalýþma Birinci çalýþmadan sonra ses ve vücut uyum çalýþmasýna geçilir. Öðrenciler dörderli gruplara ayrýldýktan sonra aralarýnda tekrar ikiþerli grup olurlar. Grup üyelerinden ikisi birbirine bir þeyler anlatmaya çalýþýrlar, kenardaki iki öðrencide bu hareketleri seslendirirler. Baþlangýçta seslendirme iþi hareketlendirme anýnda deðil hareket tamamlandýktan sonra yapýlýr, çalýþma ilerledikçe ses ve hareket birlikte yapýlmaya çalýþýlýr. Çalýþmada tersi bir yöntem de kullanýlýr. Önce seslendirme yapýlýr, ardýndan seslendirmeye uygun hareketler yapýlýr. Eþler yer deðiþtirerek çalýþmayý sürdürürler.

G- Maskeyle Çalýþma 1. Çalýþma Vücudun baþ kýsmýný kapatacak þekilde kaðýttan bir maske yapýlýr. (tek renkli kaðýt torbalar da kullanýlabilir). Maskenin sadece göz delikleri açýlýr. Ýstenirse yüzdeki diðer organlar renkli kalemlerle çizilerek veya renkli kaðýtlar kesilip yapýþtýrýlarak yapýlýr. Maske ilkel insan, hayvan, canavar ya da insan dýþýnda bir yaratýk maskesi olabilir. Maske tamamlandýktan sonra bir battaniye veya çarþaf bulunarak çalýþmaya baþlanabilir. Maske yüze takýldýktan sonra battaniye veya çarþaf vücuda sarýlýr. Oyuncu 94

maskedeki yüze uygun hareketler yapar, diðer oyuncular uygulama sonunda yapýlan hareketlerin maskedeki yüze uygun olup olmadýðýný tartýþýrlar. Oyuncu diðer arkadaþlarýnýn karþýsýnda gösterisini yapmadan önce aynalý bir odada çalýþarak yapacaðý hareketleri izleyip düzeltme olanaðý bulabilir. 2. Çalýþma Ýkinci çalýþmada oyuncular biri maskeli diðeri maskesiz ikiþerli gruplara ayrýlýrlar. Yüzlerini birbirine dönen eþlerden maskeli olan maskesine uygun hareketler yapar, maskesiz olanda onun yaptýðý hareketleri tekrarlar, Bu çalýþmada maskesiz oyuncu, maskeli oyuncunun hareketlerinin yaný sýra maskenin yüz ifadesini çok iyi vermeli, karþýdaki oyuncunun hareketleri kendi hareketlerinin yansýmasý olmalý ki maskeli oyuncu kendi yaptýklarýný net olarak arkadaþýnda görsün ve deðerlendirsin. 3. Çalýþma Üçüncü çalýþmada oyuncular yine ikiþer kiþilik gruplar oluþtururlar. Bez, plastik, karton kaðýt, aðaç vb. þeylerden yapýlan maske, bir sopanýn ucuna geçirilir ve içi dolgu malzemeleriyle doldurulur. Battaniye ya da çarþaf, maskenin alt tarafýndan sopaya tutturularak vücut oluþturulur. Oyuncu bir eliyle sopayý, diðer eliyle battaniyenin bir ucunu tutar. Diðer oyuncuda bir eliyle, maskenin altýndan sopayý tutan oyuncunun bileðinden, diðer eliyle de battaniyenin öteki ucundan tutar. Maske, baþýn yukarýsýnda tutularak battaniyenin oyuncularý gizlemesi saðlanýr. Oyuncular bu þekilde baþý ve iki eli hareket ettirerek yaratýlan kuklayý canlandýrmaya çalýþýrlar. Bu çalýþmayla oyuncular koordineli çalýþma alýþkanlýðýný kazanýrlar. H- Karakterlendirme Çalýþmalarý Karakter; bir nesnenin, bir bireyin kendine özgü yapýsý, onu baþkalarýndan ayýran temel belirti, bireyin davranýþ biçimlerini belirleyen ana özelliktir. Karakterlendirmek ise bir insaný ya da nesneyi kendi türünden olan diðerlerinden ayýran bu farklýlýklarý ve özellikleri vermektir. Farklýlýklar ve özellikler kiþiyi ve nesneyi bir diðerinden ayýrýr ve kendine özgü yapar. Bu farklýlýklar ve özellikler içimizde, þeyler hakkýnda düþünme ve hissetme þeklinde baþlar, hareket etmemiz ve konuþmamýzla dýþýmýza yansýr. Ýnsanlarýn günlük yaþamlarýnda kendilerini eðlendiren veya kýzdýran birini taklit etmesi dýþýnda, baþkalarýný canlandýrmasý, bir baþkasý olmasý için hiçbir nedeni yoktur. Ancak kukla sanatçýsý sanatý gereði sýk sýk baþkalarýnýn yerinde olmak hemde en iyi þekilde olmak zorundadýr. Deðiþik kuklalarý deðiþik karakterlerde verebilmesi için özel çalýþmalarla bu yetisini geliþtirmelidir. Taklit yetisini geliþtirmek için öncelikle yaratacaðý karaktere uyan insanlarý iyi gözlemlemelidir. Onlarýn yürüyüþlerini, sesini, yaþýný, tepkilerini, davranýþ biçimlerini, duruþunu gözlemleyip not etmelidir. Ýkinci aþamada gözlemlediði karakterin dýþsallaþmýþ özelliklerini yeniden üretmeye çabalamalýdýr. Daha sonra o karakterin iç dünyasýnýn ve düþüncelerinin kendisininkinden farklý ve kendisininkine benzer yönlerini bulmaya çalýþmalýdýr. Son aþamada da gözlem ve tanýmlamayla oluþturduklarý bilgilerin içinden karakterin özü olan öðeleri seçmelidir. Seçme iþleminde karakteri kalýplaþmýþ öðeye indirgemeden onun içsel ve dýþsal görünümünü arýtmalý ve basitleþtirmelidir. Yazýlý metinlerde yazarlar oyundaki kiþiler ve nesnelerin karakterleri hakkýnda ip uçlarý vererek sanatçýlara yardýmcý olurlar. Karakterlendirme çalýþmalarý þu aþamalarla yapýlýr. 1- Birinci ve en önemli çalýþma karþýtlarý oynamaktýr. Bu çalýþma ayný anda iki deðiþik karakterin canlandýrýlmasýný saðlar. Tembel-enerjik, cimri-cömert, hasta-saðlýklý, genç-yaþlý, neþeli-üzgün, sakinkavgacý, giriþken-utangaç gibi zýtlýklarýn davranýþlarý ve düþünceleri küçük oyunlarla verilmeye çalýþýlýr. Çalýþma, ikiþerli gruplar þeklinde yapýlýr.Karþýtlýklardan birini bir oyuncu diðerini de öteki oyuncu oynar. 2- Ýkinci çalýþmada, kukla karakteri için pandomim geliþtirme çalýþmalarý yapýlýr. Çalýþmada diyalog olmadan kuklanýn düþündüðü her þey kuklanýn hareketleriyle gösterilmeye çalýþýlýr. Bu hareket ve düþünceler o karakter için kalýcý olmalýdýr.

3- Üçüncü çalýþmada, bir durum karþýsýnda kuklanýn ne hissettiðini göstermek için diyalogsuz pandomim geliþtirilir. Burada kuklanýn hareketiyle hangi hisleri ifade ettiði, hangi karakteri oluþturduðuna dikkat etmek gerekiyor. Ýkinci ve üçüncü çalýþmalar birer kiþi olarak yapýlýr. 4- Dördüncü çalýþma iki oyuncuyla yapýlýr. Oyuncular ses ve hareket kullanarak kuklalarýyla bu çalýþmayý gerçekleþtirirler. Birinci kuklanýn, ikinci kuklayý sevgi, nefret, korku, üzüntü, vb. güçlü bir duyguyu ifade etmeye zorladýðý bir sahne yaratýlýr. Duygunun baþlamasý, geliþimi, coþmaya varana kadarki geliþimi ikinci kuklada saðlanana dek sahne tutulur, sonra birinci kuklanýn yardýmýyla ya da yardýmý olmadan ikinci kuklanýn sakinleþmesi saðlanýr. 5- Beþinci çalýþma bir kuklacýnýn iki kuklayý birden karakterlendirmesidir. Diþi ve erkek cinsiyette olan iki kukla karþý karþýya getirilerek karaklendirme çalýþmasý yapýlýr. Kuklacý ayný anda biri kendisiyle ayný cinsiyette olan iki kuklayý karakterlendirmenin nasýl bir duygu olduðunu hisseder. I- Kuklalarý Hareket Ettirme Çalýþmalarý Ýnsanlar birbiriyle konuþurken sözlerini destekleyen hareketler yaparlar, konuþmalarýna göre davranýþ biçimleri oluþtururlar. Kuklalarýn da kendilerine göre konuþmalarý ve hareketleri vardýr. Kuklacýnýn bu hareket dilini çok iyi bilmesi gerekir. Kukla gösterilerini inceleyen kiþilerin çoðu kuklalarýn karþýlýklý konuþturulmasýnýn ve hareket ettirilmesinin kolay olduðunu sanýrlar. Oysa bu sanýldýðý kadar kolay deðildir. Kuklalardaki söz ve hareket birliðini saðlamak için kukla sanatçýsý uzun bir çalýþma dönemi geçirir. Biz burada bu çalýþma döneminde yapýlan eksersizleri ve anlamlarýný uygulayarak öðrenmeye çalýþalým. Ýlk çalýþma için kostümsüz bir el kuklasý kullanýlabilir. Çalýþmaya yeni baþlayan oyuncularýn sinirli ve heyecanlý halleri kukla hareketlerine de yansýr. Bu heyecan sonucu farkýnda olmadan iþaret parmaðý sallanýr orta parmak ve baþ parmak birbirine vurur, dolayýsýyla parmaklarýnýn hareketi kuklanýn baþ ve ellerinin hareket etmesini saðlar. Doðal olarak kukla konuþmalar sýrasýnda anlamsýz ve gereksiz hareketler yapar. Sahnede konuþan bir aktör karþýsýndakinin konuþmasý sýrasýnda onu tasdik edercesine sýk sýk baþýný sallarsa veya kendi konuþmasý sýrasýnda gereksiz el, kol hareketleri yaparsa baþarýsýz sayýlýr. Kuklada da böyledir, gereksiz hareketler kuklalarý komik duruma düþürür. Kuklacý uzun soluklu çalýþmalarý sonucu insanýn vücut dilini kukla hareketlerine çevirmelidir. Bu sonuca ulaþabilmek için önce insan hareketi yapmalý ve anlamýný açýklamalý, daha sonra kukla hareketi tekrarlamalýdýr. Bunun için yapýlacak çalýþmalar: 1- Beden Ýçin Hareketler

a) Kafa hareketleri

Anlamý

Önden arkaya doðru baþýný kaldýrmak

hayýr.

Arkadan öne baþýný eðmek

evet.

Kafayý iki yana sallamak

hayýr.

Kafayý iki elin arasýna almak

düþünmek.

Bir tarafa kulak kabartmak

dinlemek.

Kafayý yana veya geriye yatýrmak

yorgun ya da üzgün.

Kafayý birkaç kez döndürmek

baþý dönmek, bayýlmak üzere olmak.

Parmaðý þakaða koymak

düþünmek.

b) Eller için hareketler

Anlamý

Elleri birbirine vurmak

alkýþ.

Bir eli havaya kaldýrýp sallamak

merhaba, hoþça kal.

Ýki eli dýþarýya doðru açýlmýþ

sürpriz, hayýr yok, herþey, hepsi.

Bir eli kaldýrýp öne doðru bir kez hýzla sallamak

tüh olmadý.

Bir eli kaldýrýp öne ve geriye birkaç kez hareket ettirmek

git, git.

Bir el kafayý kaþýyor

düþünceli, aklý karýþmýþ.

Bir eli öne uzatýp, avucu açarak, bilekten veya dirsekten büküp geriye çekmek

buraya gel.

Elleri oðuþturmak

aç gözlülük, yalakalýk.

Eller ve kollar çapraz hareket ettiriliyor

egzersiz.

Bir el dirsekte, diðer el çenede

düþünme.

Ellerle gözleri kapama

korkma, görmek istememe.

Eli alna koyma

düþünme, üzüntü.

c) Bel ve gövde için hareketler

Anlamý

Öne eðilmek

yeri araþtýrmak, selamlaþmak.

Beden ileri doðru eðik

kukla yaþlý.

Etrafýnda dönmek

saldýrmak, bayýlmak, bir þey aramak.

Kalçayý bir tarafa sallama

kalça vuruþu .

Saða, sola eðilme

egzersiz.

Eli bele koyup geriye eðilme

bel aðrýsý.

Eli karna koyup öne eðilme

karýn aðrýsý.

Kalçayý saða-sola sallama

oynama

d) Bacak hareketleri Anlamý Kuklanýn önce saða, sonra sola doðru sallanmasý

yürüyüþ, adým atma.

(Bu yürüyüþü çeþitlendirmek karaktere özgü yürüyüþü yaratýr.) Yavaþ tereddütlü adýmlar

kukla utangaç, temkinli, yaþlý ya da kör.

Adýmlar kararlý, burun havada

kibirli, kendini beðenmiþ.

Kýsa hýzlý adýmlar

kukla genç, atletik, salak.

Aksama

kukla topal.

Bunlarla birlikte aþaðýdaki hareketler ayak sesleriyle efekt verilerek yapýlýr. Sýçramak, seke seke koþmak, ayak ucuna basarak yürümek, koþmak, tepinmek, týrmanmak, düþmek, sürünmek, þahlanmak, avare avare dolaþmak, kaymak, havada süzülmek, yüzmek, sendelemek. Ý) Duygusal Alýþtýrmalar Gözleri olmayan prova kuklasýnda, kuklacý, kuklanýn burnunu görmek istediði objeye çevirirse görme eylemini canlandýrmýþ olur. Bir oyuncu iþaret parmaðýný havada hareket ettirsin, kukla bu hareketi gözleriyle takip etsin. Hareketler yavaþ, hýzlý, aþaðý, yukarý, dairesel, dörtgen, üçgen þeklinde olsun. Kukla bu hareketleri gözleriyle izlediði an kendi gözleriyle görmeye baþlamýþ demektir. Kukla gözlerini konuþan kiþiye odaklayarak dinler, eðer gözler konuþan kiþi üzerinde deðilse aklý baþka yerdedir. Sahnede birden çok kukla varsa bütün kuklalarýn bakýþlarý konuþan kukla üzerine odaklaþmalýdýr. Bu hareket seyircilerin bakýþlarýnýn da konuþan kuklaya yönelmesini saðlar. Diðer kuklalardan birinin yapacaðý gereksiz bir hareket seyircinin dikkatini konuþan kuklanýn üzerinden kendi üzerine çeker, aynen dram tiyatrolarýnda oyuncunun rol çalmasý gibi. 97

ç) Kuklanýn, seslere vereceði tepki çalýþýlmalý. Bu çalýþma sýrasýnda kuklanýn, sesi duymasý, tanýmasý ve tepki vermesinin ne kadar zaman aldýðý hesap edilerek ona göre süre ayarlamasý yapýlmalýdýr. Bu tepki kuklanýn yaþlý-genç, saðlam-hasta, saðlýklý-özürlü olmasýna göre deðiþir. Bu alýþtýrmalar bir ya da birden çok kuklayla yapýlýr. Kuklanýn karþýsýndaki kuklayla ya da aktörle kurduðu duygusal alýþveriþi doðru yapabilmek için yapýlan alýþtýrmalardýr. Göz temasý, dokunma, iþitme, tat alma, koklama gibi durumlara karþý tepkiler uzun çalýþmalarla kuklaya kazandýrýlýr. Sesler

Tepkiler

Telefon çalmasý

dinleme, telefonu açma, aldýrýþ etmeme.

Kapý çalmasý

dinleme, açma.

Arý výzýltýsý

dinleme, korkma, kaçma.

Saat sesi

saate bakma.

Köpek sesi

dinleme, saklanma, kaçma, sevinme.

Ninni

rahatlama, uyuma.

Ambulans veya itfaiyenin siren sesi

merak edip bakma.

Müzik sesi

dinleme, eþlik etme, dans etme.

Ýnilti

sesin geldiði yönü tespit, arama, yardým etme.

Yan odadan gelen konuþma konuþmalara göre tepki verme.

sesin geldiði yönü tespit, duvara yaslanýp dinleme,

Kukla dokunuþa duyarlý olarak hareket kapasitesini geniþletebilir. Dokunma þekillerini kuklanýn tam olarak ifade etmesi, seyircilerinde kuklanýn dokunuþuna göre dokunulan þeyin ne olduðunu tahmin etmesini saðlar. Aþaðýdaki dokunma þekilleri çalýþýlarak en iyi anlam ifadesi kazandýrýlmalýdýr. Yumuþakça, sevgiyle, keskin, sert, soðuk, aðýr aðýr, gýdýklar gibi. e) Kuklanýn eline küçük bir yastýk vererek yapýlacak bir alýþtýrmayla kuklanýn yastýðý uykuya dalmadan önce baþýnýn altýna koymasý, alýp kabartmasý, okþamasý, yerini deðiþtirmesi gibi hareketler çalýþýlabilir. f) Kuklaya tat alma çalýþmalarý yaptýrmak için bal, ekþi, sýcak çorba, þeker, acý biber, ilaç, soðuk yemek, kokmuþ balýk gibi þeyleri aðzýna aldýðýnda vereceði tepkiler çalýþýlýr. Bu çalýþma sýrasýnda ses efektleri kullanýlarak bu nesneleri gerçekten tattýðý veya tükürdüðü, iþtahla yuttuðu izlenimi güçlendirilebilir. g) Kuklanýn aþaðýdaki kokulara tepkisinin nasýl olacaðý belirlenerek çalýþýlýr. Laðým kokusu, parfüm kokusu, ter kokusu, çürük yumurta kokusu, yanan bez-çöp kokusu, kýzarmýþ ekmek-patates-köfte kokusu, ekþimiþ süt-yoðurt kokusu, çiçek kokusu, havagazý-doðalgaz kokusu, yemek kokusu. h) Kuklanýn bütün vücudunun nasýl tepki verdiðini görmek için; nefes alýp vermek, öksürmek, hapþýrmak, hýçkýrmak, iç çekmek, horlamak, hýrýltýlý nefes almak, esnemek, kýs kýs gülmek, koklamak, gülmek, aðlamak sesleri çýkartýlarak, ayný anda kuklanýn yapmasý gereken hareketler yapýlýr. Ses efekti de kullanýlarak çalýþma yapýlýrsa ses ve hareket birliði saðlanýr. ý) Yukarýda yapýlan araþtýrmalarda geliþtirilen vücut dilini kullanarak iki ya da üç kuklanýn aþaðýdaki duygularý anlatan pandomimler yapmalarýný saðlayýn. Sevgi, korku, kýskançlýk, sevinç, sürpriz, hýrs, acý, kýzgýnlýk, eðlence vs. J- Oyunlarla Çalýþma Kuklalarýn hareket kapasitesini geliþtirmek için küçük oyunlar oynanmalýdýr. Yalnýzca eðlenmek amacýyla oynanmasý gereken bu oyunlarda ya iki kuklayý bir kuklacý, ya da bir kukla oynatan birkaç kuklacý olmalýdýr. Oynanabilecek oyunlar: Yastýk kavgasý, körebe, saklambaç, camiye giden dede, yattý kalktý, el el üstünde kimin eli vb. olabilir.

K- Nesneleri Tutma Çalýþmalarý Kuklalarýn oyun sýrasýnda bazý nesneleri tutmasý ve bunlarla eylemlerde bulunmasý gerekeceði düþüncesiyle önceden nesneleri tutma çalýþmalarý yapýlmalýdýr. Nesneler kuklanýn boyutlarýna uygun yapýlan nesneler olduðu gibi insanlarýn kullandýðý nesnelerde olabilir. Çalýþma sýrasýnda, bazen bir insanýn yapabileceði hareketler iki kuklayla yapýlýr. Örneðin makasla kaðýt kesme iþinde makasý bir kukla, kaðýdý diðer kukla tutar. Kuklacý oturup bir masayý yüzey olarak kullanarak kuklayla þu çalýþmalarý yapabilir. Saçlarý tarama: Taraðý çýkartýn saçlara þekil vererek tarayýn, tekrar bozup yeniden tarayýn, þekil verin. Kitap okuma: Kitabýn kapaðýný açýn, sayfalarý çevirin, satýrlara göz atýn ve okuduklarýna tepki gösterin. Yerleri süpürme: Süpürgeyle yerleri gerçekten süpürmeye, yerdeki lekeleri bezle silmeye çalýþýn. Sineklik kullanma: Sinekliði elinize alýn, sineði fark edin, izleyin, kovalayýn, sineklikle vurmaya çalýþýn. Balonla oynayýn: Ýpin ucuna baðlý balonu býrakýp, yakalayýn, dengeleyin, alýn. Bütün bu çalýþmalar belli bir zaman dilimi içerisinde ve program dahilinde yapýlmalýdýr. Uygulamalara en basitinden baþlanmalý, kavranarak ve doðru olarak yapýldýktan sonra bir baþka çalýþmaya geçilmelidir. Kukla ve gölge oyunu sanatçýsý aldýðý eðitime yeteneðini kattýðý sürece baþarýlý olur. Kukla ve gölge oyunu eðitiminin akademik düzeyde verilmediði ülkelerde kukla ve gölge oyunu sanatý basite alýnmakta, eðitimsiz kiþiler tarafýndan yapýlmaya çalýþýlmakta ve doðal olarak baþarýsýz olunmaktadýr. Oysa kukla ve gölge oyunu sanatý yukarýda da belirttiðimiz gibi çok zor bir sanat, sanatçýsý da çok yönlü bir sanatçýdýr. L)Diksiyon ve Seslendirme Çalýþmalarý Gölge ve kukla oyunu sanatçýlarý iyi bir diksiyona sahip olmalýdýr. Sözcükleri doðru telaffuz etmeli, vurgulamalarý ve ritimleri yerinde ve doðru yapmalýdýr. Bir oyunda birkaç deðiþik ses kullanmak zorunda olan kukla ve gölge sanatçýsý uzun soluklu çalýþmalar yaparak bu özelliði kazanabilir. Sesten sese geçiþlerde ve seslerin sürekliliðini saðlamada baþarýlý olmasý diksiyon çalýþmalarý çerçevesinde yapacaðý ses çalýþmalarýyla olanaklý olabilir Diksiyon çalýþmalarý bir diksiyon eðitimcisinin denetiminde ve kontrolünde yapýlmalýdýr. Kukla ve gölge sanatçýlarý deðiþik insan seslerinin yaný sýra hayvan sesleri ile doðadaki diðer sesleri çýkartabilmelidir. Kukla ve gölge tiyatrosunda deðiþik lehçeler, kusurlu konuþmalar (hýmhým, kekeme vb.) geniþ yer tuttuðu için sanatçýnýn bu konuþmalarý iyi bir þekilde yapmasý gerekir. Bu özelliði kazanabilmek için önceden yeterli çalýþmayý yapmalýdýr. Çalýþmalar belli aþamaya geldikten sonra beden ve ses uyumu çalýþmalarýna geçilir. Önce kuklasýz yapýlan çalýþmalar, kuklalarla birlikte yapýlarak ses ve kuklanýn hareket uyumu saðlanýr. Sanatçýlar oyun hazýrlýklarý sýrasýnda oynatacaklarý kuklanýn ses özelliklerini yönetmenle birlikte belirleyerek çalýþmalarýný ona göre yaparlar. Prova çalýþmalarý seslendirme, ses ile kuklanýn hareket uyumu tam anlamýyla saðlanýncaya kadar sürdürülür.

KUKLA VE GÖLGE SANATÇISININ ÖZELLÝKLERÝ Kukla ve gölge oyunu sanatçýsý komple bir sanatçýdýr. Kukla ve tasvirlerin tasarýmý, kesimi, dikimi, boyanmasý, giydirilmesi, perdenin kurulmasý, ýþýk düzeninin, ses düzeninin kurulmasý ve ayarlanmasý gibi teknik iþlerin yaný sýra, kukla ve tasvirleri oynatmak, seslendirmek, oyun içindeki þarkýlarý söylemek gibi sanatsal iþleri yapmak durumundadýr. Kukla ve gölge oyunu sanatçýsý kukla ve tasvirleri en iyi þekilde oynatabilmelidir. Onlara konuþmalara uygun jest ve mimikleri, seslere ve hareketlere uygun davranýþlarý yaptýrmalý, þarký söyletmeli, dans ettirmeli, perdede hoplatýp zýplatmalý, bütün bunlarý yaparken de seyircilerin dikkatini kuklalara çekmelidir. Gölge ve kukla sanatçýlarý genelde seyircilere görünmezler, hep perde gerisinde olurlar. Perde sanatçýyý maskeler ve onun seyirciyle doðrudan iletiþim kurmasýný engeller. Sanatçý seyirciyle iletiþimini kuklalarla kurar. Usta sanatçý perde gerisine geçmeden ve maske kullanmadan yaptýðý baþarýlý gösterilerle de seyircinin dikkatini kuklalara çekerek kendini maskelemiþ olur. Beynindeki düþünceleri önce kollarýna sonra ellerine ve oradan da kuklalara iletir. Bu iletiþteki yeteneði seyircinin dikkatinin kuklaya yönlenmesini saðlar. Seyirciler kukla ve gölge oyunu gösterilerinde sanatçýlarýn kim olduklarýný ve neler yaptýklarýný bilmezler çünkü sanatçýlar hep görüntünün dýþýndadýrlar. Örneðin Karagöz oynatan bir sanatçýnýn perde gerisinde hem en az iki tasviri perdede hareket ettirdiðini, hem de tasvirin konuþma taklitlerini yaptýðýný, þarkýlarýný söylediðini, ayrý karakterlerdeki kiþilikleri canlandýrdýðýný oyun sýrasýnda seyircinin görmesi olasý deðildir.

Vantrolok - Kemal Yavuzdoðan

100

Kukla ve gölge oyunu sanatçýsý için kendi tipine ve karakterine göre rol verilmesi, hep benzer karakterleri ve tipleri canlandýrmasý gibi durumlar söz konusu deðildir. Kukla ve gölge oyunu, sanatçýlarý rolün gerektirdiði tipleri üretirler. Yani oyundaki role göre kuklalar tasarlarlar, yaparlar, hareket ettirirler ve konuþtururlar. Kukla ve gölge oyunu sanatçýsý canlandýrdýðý rolün gerektirdiði hareketleri bilmek zorunda ama yapmak gibi bir zorunluluðu yok. Ancak rolün gerektirdiði hareketleri yapabilecek kuklayý üretmek zorundadýr. Örneðin sahnede kukla takla atacaksa kuklacý takla atacak kuklayý tasarlayýp yapmalý ve sahnede gereðini yapabilmelidir. Bu anlamda kukla sanatçýsýnýn takla atmayý fiziki olarak yapmasý gerekmiyor ama takla atacak kuklayý üretmesi ve takla attýrmayý bilmesi gerekiyor. Kukla ve gölge oyunu sanatçýlarý her oyunda deðiþik tip ve karakterleri seslendirmek durumundadýrlar. Bu nedenle iyi bir ses taklitçisi olmalýlar. Örneðin Karagöz sanatçýsý bir oyunda en az on beþ deðiþik tipin seslendirmesini yapmaktadýr. Oyunun akýþý içerisinde duraksamadan ve karýþtýrmadan bu sesleri taklit edebilmelidir. Ayný zamanda kukla sanatçýsý yerel konuþmalarý ve þive taklitlerini de iyi yapabilmelidir. Kukla ve gölge oyunlarý genelde metinsiz oynatýlmakta, konuþmalar doðaçlama yapýlmaktadýr. Bu nedenle kukla ve gölge sanatçýsý zeki, hazýrcevap ve pratik olmalýdýr. Seyircinin durumuna, oyunun sergilendiði ortama anýnda adapte olabilmeli, oyunu da ona göre oynatabilmelidir. Kukla ve gölge sanatçýlarý duruma ve ortama göre konuþmalarýný istedikleri gibi deðiþtirebilirler. Bu kukla ve gölge tiyatrolarýnýn doðaçlama özelliðinden kaynaklanmaktadýr. Dram tiyatrosunda oyun, yönetmenin yorumlandýðý biçimiyle sahnelenir ve ilk gün nasýl sahnelenirse son güne kadar da ayný þekilde sahnelenir. Kukla ve gölge tiyatrolarýnda ise ayný oyun sanatçýya, sanatçýnýn o günkü performansýna, oynandýðý ortama ve seyircinin düzeyine, tepkisine göre deðiþiklik gösterir. Bir kukla sanatçýsý ayný oyunu, ayný gün bir baþka yerde deðiþik þekilde sunabilir. Vantrolok olarak bilinen ve kucaðýna veya yanýna oturttuðu büyük kuklalarýyla konuþan, hem de kuklayý konuþturan kukla sanatçýsý ayný anda iki zýt karakteri canlandýrma becerisini gösterir. Burada iki zýt kiþilik çatýþýr. Kukla; küstah, arsýz, saldýrgan özellikleriyle bastýrýlamaz bir kiþilik iken, insan; ýlýmlý, sakin edeplidir. Birbirine zýt bu iki kiþiliði canlandýrmak, karþýlýklý hazýr cevaplarla bir çapraz ateþ içinde sürdürmek büyük yetenek ve konsantrasyon ister. Kuklanýn söylediði bütün saldýrgan ve küstah sözleri sanatçýnýn söylediði, cevabýný da kendisinin verdiði düþünüldüðünde sanatçýnýn ne kadar zor bir iþ yaptýðýný tahmin etmek mümkündür. Bu gösterisiyle sanatçý egosunu iyi-kötü, güzel-çirkin, saygýlý-saygýsýz, ciddi-þýmarýk, doðru-yanlýþ olarak ikiye ayýrarak oldukça zor bir iþ yapmaktadýr. Gölge oyunu Karagöz’de de birbirine zýt iki kiþilik olan Karagöz’le Hacivat’ýn, Karagöz’le Bebe Ruhi, Karagözle Tuzsuz ve diðer birbirine zýt kiþiliklerin canlandýrýlmasý sanatçý açýsýndan zor bir iþ olsa gerek.

101

KUKLA VE EÐÝTÝM Kuklanýn bazý inançlarýn topluma kavratýlmasý ya da ritüeller sýrasýnda bazý konularýn topluma anlatýlmasý amacýyla ortaya çýktýðýný daha önceki bölümlerde anlatmýþtýk. Bu da bize gösteriyor ki kuklanýn ortaya çýkmasýnýn en büyük nedenlerinden biri bir bilgiyi çevredeki insanlara kavratmaktýr. Ýlkel kuklalar, insan ve ruhlar dünyasý arasýnda bir baðlantý kurmuþlardýr. Bu nedenle kuklalarý oynatan kiþi bir din adamý, kutsal bir kiþi olarak görülmüþ ve saygý duyulmuþtur. Ýlerleyen yüzyýllarda kuklacýlar bu kutsal görevinden yavaþ yavaþ uzaklaþýp kuklanýn eðlendirici yanýný da geliþtirmeye baþlamýþlardýr. Ortaçað döneminde Avrupa da kukla yine baþlangýçtaki görevine dönerek kiliselerde Hýristiyanlýðýn öðretilerini ve Ýsa’nýn yaþamýný halka göstermek amacýyla kullanýlmýþtýr. Uzakdoðu ülkelerinde ise inanç ve düþünce düzeyinde önemli geliþmeler olmadýðý için kuklalar baþlangýçtaki görevlerini uzun süre sürdürmüþlerdir. Kuklanýn kiliseden çýkýp sokaklarda gösterilmeye baþlamasý, dramatik metinleri kullanmasý, tiyatroyla birlikte operaya girmesi eðitici ve eðlendiriciliðini bir arada yürütmesini saðlamýþtýr. On dokuzuncu yüzyýlýn ortalarýna kadar yetiþkinlerin ilgi duyduðu kukla tiyatrolarý bu tarihten itibaren yetiþkinlerin ilgisinin azalmaya baþlamasýyla seyirci olarak çocuklarý seçmiþtir. Böylece kukla sanatçýlarý kendisine yeni ve deðiþik bir seyirci kitlesi oluþturmak için çocuklara dönük oyunlarý oynamaya baþlamýþtýr. Yirminci yüzyýlýn ortalarýndan itibaren kuklalardan yararlanýlarak kahramanlarý sevimli kuklalar olan televizyon programlarý yapýlmýþtýr. Kukla animasyonuyla gerçekleþtirilen Susam Sokaðý adlý televizyon programý eðlendirmesinin yaný sýra eðitici yönüyle de bütün dünyada büyük ilgi görmüþtür. Yine bir kuklayý canlandýran Pinokyo adlý çizgi film çocuklar tarafýndan sevilerek izlenmiþtir. Kuklalardan yararlanýlarak son yýllarda çocuklarýn eðitimine yönelik sinema filimleri yapýlmýþtýr. Annesinden ayrýlan bir balýðýn baþýndan geçenleri anlatan “Kayýp Balýk Nemo”, yeþil bir dev olan Þrek’ in tüm kötülükleri yenerek kralýn kýzý Fiano ile evlenmesini, bir canavarla evlenen kýzýnýn sonsuza kadar bu canavarla yaþayacak olmasýný kabullenemeyen kralýn, Þrek’i yok etmek için uðraþmasý ve Þrek’inde bunlarla mücadelesini anlatan “Þrek” adlý filmleri örnek olarak verebiliriz. Dostluk, iyilik gibi mesajlarý çaðýn hýzlý temposu ve espri anlayýþýyla vermeye çalýþan teknoloji harikasý bu filmler çocuklarýn yaný sýra yetiþkinler tarafýndan da ilgiyle izlenmiþtir. Geliþmiþ ülkelerde kukla ve gölge oyunu tiyatrolarý, çocuklarýn okul eðitimi, saðlýk, beden ve zihin geliþimi, dil, diksiyon, davranýþ geliþimlerinin eðitimlerinde kullanýlmaktadýr. Ülkemizde bu çalýþmalara yeni yeni baþlanmýþ olsa da konuyla ilgili yeterli bilgi birikimi olmayan eðitimcilerin baþarý þanslarý çok sýnýrlý kalmaktadýr. Özellikle kreþlerde, ana okullarýnda, ilköðretim okullarýnda ve özürlü çocuklar için yapýlacak her türlü eðitim çalýþmalarýnda kukla ve gölge oyunundan alabildiðince yararlanýlabilir. Bu eðitimin yararlý bir þekilde verilebilmesi için kreþ, anaokulu ve ilköðretim okullarý, özürlü çocuklarýn eðitimi için öðretmen yetiþtiren bölümlere “kukla ve gölge oyunundan eðitimde yararlanma yöntemleri, basit kukla ve figür yapýmlarý, kukla ve gölge oyunu oynatým tekniði” konularýnda uygulamalý dersler konulmalý ya da sadece bu derslerle birlikte pedagojik dersler verilen seçmeli bölümler oluþturulmalýdýr.

102

SAHNEYE KOYMA ÇALIÞMALARI Kukla ve gölge tiyatrolarýndaki geliþmeler oyun yazarlarýný kukla ve gölge oyun metni yazmaya yönlendirmektedir. Sanatçýlar oyunlarýný eskiden olduðu gibi doðaçlama oynatmayýp yeni oyun metinlerini sahnelemektedirler. Seyircilerin yaþý, eðitim düzeyi, ekonomik, politik ve psikolojik sorunlarý göz önüne alýnarak yazýlan oyun metinleri belli deðerlendirmeden sonra oynatýlmaya karar verilir. Yönetmen, aktörler ve tasarýmcýlar bir araya gelerek oyundaki tip ve karakterleri inceleyerek özelliklerini belirlerler. Oyundaki karakterlerin tasarýmlarý en ince ayrýntýlarýna kadar düþünülüp çizildikten sonra kuklalarýn yapýmýna geçilir. Oyun hangi kukla oynatým tekniði ile oynatýlacaksa ona uygun kukla tasarýmý yapýlýr. Kuklalar yapýlýrken sanatçýlar metin ezberleme çalýþmalarýný yaparlar. Sesli okuma çalýþmalarýyla baþlayan ezberleme çalýþmalarý kýsa sürede tamamlanarak kuklalarla çalýþmalara baþlanýr. Sesli ezberleme çalýþmalarý sýrasýnda kuklalarýn ses ve ifade özellikleri olgunlaþtýrýlarak pekiþtirilir. Kuklacý bir oyunda kaç deðiþik karakteri seslendirecekse hepsinin ses ve konuþma özelliklerini sesli okuma provalarýnýn sonunda netleþtirmelidir. Perdede ya da sahnede kuklalarla yapýlan prova çalýþmalarý kuklalarýn hareketleri ile ses uyumu, kuklalarýn birbirleriyle ritmik uyumu saðlanýncaya kadar sürdürülür. Yerine göre birkaç hafta sürecek bu çalýþmadan sonra dekorlarla çalýþmaya geçilebilir. Oyun, grup oyunuysa, çalýþmalarda kukla sanatçýlarýnýn ve oynattýklarý kuklalarýn sahnede birbiriyle uyumlu olmalarý, tek sanatçýnýn oynattýðý bir oyunsa kuklalarýn birbiriyle uyumu saðlanmalýdýr. Dekorcular oyun dekorlarýný yönetmen ve tasarýmcýlarýn görüþleri doðrultusunda hazýrlarken, müzisyenler oyun müziklerini, ýþýkçýlarda ýþýklandýrma çalýþmalarýný tamamlarlar. Dekor, müzik, ýþýklandýrma çalýþmalarý tamamlandýktan sonra hepsinin kullandýðý genel prova çalýþmalarýna geçilir. Oyun her yönüyle oturuncaya kadar bu çalýþmalar sürdürülür. Yapýlan çalýþmalarýn sonunda oyunun tam ve baþarýlý bir þekilde hazýrlandýðýna emin olunursa bir iki genel provadan sonra seyircilerin karþýsýna çýkýlýr. Gölge oyunu, el ve parmak kuklasýnýn prova çalýþmalarý aynalar karþýsýnda yapýlýrsa sanatçý yanlýþlarýný daha rahat görüp düzeltme olanaðý bulabilir. Birden çok sanatçýnýn sahneleyeceði oyunlarda provalar yönetmenin denetiminde yapýlýr. Karagöz veya tek kiþilik kukla gösterilerinde genelde sanatçý ayný zamanda yönetmen olarak da görev yapar.

Canlý oyuncularýn maske takarak oynadýklarý maskeli kukla - Baþkir Kukla Tiyatrosu

103

KAYNAKÇA AND, Metin; Dünya’da ve Bizde Gölge Oyunu, Ankara 1977, Doðu Matbaacýlýk, 446+XXXII s. Türkiye Ýþ Bankasý Kültür Yayýnlarý. AND, Metin; Geleneksel Türk Tiyatrosu, Ýstanbul 1985, Anka Ofset, 576 s. AND, Metin; Karagöz ve Orta Oyununda Kiþiler ve Kiþileþtirme I, Türk Dili Dergisi 184 (Ocak 1967), s. 273-278. II, Türk Dili Dergisi 185 (Ocak 1967), s. 356-362. III, Türk Dili Dergisi 186 (Ocak 1967), s. 432-441. AND, Metin; Kýrk Gün Kýrk Gece, Ýstanbul 2000, Ýsa Er Ofset, 319 s. ARANOFF, Mickey; Therapeutic Puppetry, Art Marionette, UNIMA 2000, s. 82-84 BURKE, Peter; Yeniçað Baþýnda Avrupa Halk Kültürü, Ankara 1996, Cem Ofset, 384 s., Ýmge Yayýnlarý. ÇALIÞLAR Aziz; Tiyatro Ansiklopedisi, Ankara 1995, Türk Tarih Kurumu Basýmevi; 708 s. EKLER, Alpay; Karagöz Derisi ve Doðal Renklendirme, Karagöz, yýl:7, Sayý: 19-20, (Ocak-Haziran) 2002, s. 8-12. FLOWER, Cedric; Alan Jon Fortney; Puppets, Methods and Materials, 1983 U.S.A., 138 s. ÝVGÝN, Hayrettin; Karagöz ve Kukla Sanatýmýz, Ankara 2000, Ekip Grafik Matbaa Hizmetleri Tic. ve San. Ltd. Þti., 112 s. JURKOWSKÝ, Henryk; Europe, World Encyclopaedia of Puppetry Arts, Charlaville-Mezieres, France 2000, UNIMA, 63 s. KARADAÐ, Nurhan; Halkevi Tiyatro Çalýþmalarý (1932-1951), Ankara 1998, Filiz Matbaacýlýk, 267 s.. Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý . KUDRET; Cevdet; Karagöz, Cilt I, Ankara 1968, Beþnur Matbaasý, 409 s. Cilt II, Ankara 1969, Bilgi Basýmevi, 569 s. Cilt III, Ankara 1970, Bilgi Yayýnevi, 600 s. KURT, Orhan; Karagöz Figürü Yapýmýnda Deri, Karagöz, yýl 5, sayý 14-15 Temmuz 1999-Ocak 2000, s. 10. KURT, Orhan; Karagöz Tasvirlerinin Boyanmasý, Karagöz, yýl:6, sayý:18 (Ocak-Þubat-Mart) 2001, s.11. LATSHAW, George; The Complete Book of Puppetry, New York 2000, 158 s. MAJARON, Edi; Puppet Theatre-Tradýtýon and Contemporary Praxýs, Puppet, Art at the Turn of Millenaire, UNIMA 96, Budapest 1997, s. 141-142 ÖZHAN; Mevlüt; Geleneksel Türk Tiyatrosunda Ahilik, Türk Folklor Araþtýrmalarý 1988/1, Ankara 1988, s. 45/54 ÖZHAN; Mevlüt; Karagöz’ü Nasýl Yaþatabiliriz, Kültür Gençlik, … (26)1993, s.30-42. ÖZHAN; Mevlüt; Türkiye’de ve Dünyada Kukla Tiyatrolarýnýn Durumu, Kültür Gençlik, (27) 1994, s. 34-42. ÖZHAN; Mevlüt; Cumhuriyetin Ýlk Yýllarýnda Geleneksel Türk Tiyatrosu, I. Uluslararasý Atatürk ve Türk Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri, Ankara 2001, Genç Ofset, s. 211-219, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý ORAL, Ünver; Kukla ve Kuklacýlýk, Ýstanbul 2003, Çalýþ Ofset, 328 s. ORAL, Ünver; Karagöz ve Plastik Tekniði, Ankara 2001, Hilmi Usta Matbaacýlýk, 161s. Milli Eðitim Bakanlýðý Yayýnlarý. PHÝLPOTÝ, Violeb; Peter Waschinskyden el Kuklacýlarý için Egzersizler “Her Þey Elinizde”, Animations, II, No2, DEC/JAN 1987. PERIALE, Andrew; The Art Technýque of Marýonette Making, Puppetry International, 2003/14, s. 36 SOKULLU, Sevinç; Türk Tiyatrosunda Komedyanýn Evrimi, Ankara 1979, Meteksan Ltd. Þti., 289 s. Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý. ÞAPOLYO, Enver Behnan; Karagöz Tekniði, Ýstanbul 1947, Türkiye Basýmevi, 46s. ÜNGÖR; Etem Ruhi; Karagöz Musikisi, Ankara 1989, Mas Matbaacýlýk, 344 s. Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý. TAN, Nail; Atatürk ve Türk Halk Kültürü, Ankara 2000, Ekip Grafik Matbaa Hizmetleri Tic. ve San. Ltd. Þti., 128 s., Folklor Araþtýrmalarý Kurumu Yayýnlarý. WISNIEWSKI, David-Donna Wisniewski; Worlds of shadow, Colorado 1997, 225 s. World Encyclopaedia of Puppetry Arts, UNIMA 2000, 63 s. 104