Tar h
Bursa Beled ye B nas覺
İÇİNDEKİLER
Sunum
iv
Tarihçe
1
Mimari
9
Tarihi Belediye Binası ve Atatürk
19
Bursa’nın Belediye Başkanları
29
Fotoğraf Albümü
37
Haritalarda Tarihi Belediye Binası
51
Salnameler
59
iv
Sunum Osmanlı’nın kent yönetimine ilişkin çıkardığı ilk yasalardan biri “Bursa Belediye / İhtisab Yasası”dır. Zamanın kadıları yargıçlık görevlerinin yanında idari yöneticilik de yaparlardı. 17. yüzyılda İstanbul’da eski deyimle “İhtisab Ağalığı” teşkilatı olarak başlayan belediye hizmetleri 1855 yılından sonra yerini “Şehir Eminliği”ne bırakmıştır. 1876 yılında Meşrutiyet Meclisi’nde kabul edilen bir kanunla tüm Türkiye’de belediyeler resmen kurulmuş ve faaliyete geçmişlerdir. Şehrimizin tarihini incelediğimizde, belediyecilik hizmetlerinin 1839 yılına kadar Ulu Cami’nin doğusunda bulunan İhtisab Belediye Çardağı’ndan yürütüldüğünü görüyoruz. Zira 1839 yılından itibaren şehir yönetimlerine güçlü yetkileri bulunan valiler atanmaya başlamıştır. 1867 yılından sonra Bursa’nın da içinde bulunduğu üç ilde belediye kuruldu. 1987 yılından itibaren ise Bursa “Büyükşehir” statüsüne kavuşturuldu. Bursa, Büyükşehir Belediyesi’ne bağlı merkez ilçeleri, ilk kademe belediyeleri, mahalleleri ve köyleri ile birlikte bir bütün, pek çok alanda olduğu gibi yerel yönetim alanında da Türkiye’nin öncü ve örnek şehirlerinden biri olmuştur. Bursa, 1912’de ilk belediye başkanı Sadrettin Efendi’den itibaren 37 belediye başkanı tarafından yönetilmiştir. Bu vesileyle bugüne kadar Bursa’nın değişim ve gelişimine katkıda bulunan tüm belediye başkanlarımızı bir kez daha rahmet ve minnetle anıyorum. Mimari yapısı, tarihi geçmişi ve konumu itibariyle özgün bir duruşu olan tarihi belediye hizmet binamızı anlatan bu eser, aynı zamanda Bursa’nın yerel yönetim tarihinden ipuçları veren bir kaynak niteliğindedir. Emeği geçenlere teşekkür ediyor, sevgi ve saygılarımı sunuyorum.
Recep ALTEPE Bursa Büyükşehir Belediye Başkanı v
vi
Tar hรงe
2
Tar hçe
Tarihi belediye binası, Bursa merkez Osmangazi İlçesi’nde eski kent dokusunun ortasındadır. Türkiye’nin en eski belediye binasıdır. Osmanlı’nın kent yönetimine ilişkin çıkardığı ilk yasalardan biri Bursa Belediye / İhtisab Yasası’dır. İlçelerin yöneticileri olan kadılar, yargıç görevini sürdürmelerinin yanı sıra idari yöneticilik de yaparak bir bakıma o devrin belediye başkanlığını yürütürlerdi. Görevlerinde kendilerine ‘kapı naipleri’ veya ‘ayak naipleri’ adı verilen işlevi günümüzdeki zabıta ile eşdeğer olan yardımcıları eşlik ederdi. Daha sonra Bursa’da kadıların yanında bir de muhtesip adı verilen görevliler atanmaya başladı. Bu görevliler de kentin yönetiminde yetkiliydi. Ancak bunların görev ve yetkileri sadece beldenin düzeniyle sınırlıydı. Bu görevliler de ‘ihtisab emini’ veya ‘ağası’ olarak anılmaktaydı. Subaşı ise kentin güvenliğinden sorumluydu. Güvenlik görevinin yanı sıra subaşılar bozulmuş kaldırımların tamiri gibi bugünkü belediyenin görevlerinden bazılarını da yapmaktaydı. Önceleri Ulucami’nin doğusunda bir İhtisab Belediye çardağı vardı. Mülki ve idari yönetimin başında bulunan kadıların bu görevi, 1839 Tanzimat döneminde sona erdi. Güçlü yetkilerle valiler atanmaya başlandı. Türkiye’de asıl belediye örgütü 28 Aralık 1857 tarihinde nizamname ile İstanbul’da kurulmuştu. 1867 yılında ise belediye yasası çıkarıldı. Daha sonra Bursa’nın da içinde bulunduğu 3 belediye kuruldu. 3
%XUVD %HOHGL\H %LQDVร ยถQGD $YUXSDOร KDQHGDQร Q Dรทร UODQPDVร )RWRรทUDI - ' 6 3DSD]\DQ 4
Tar hçe
LOW
XUVD F
2VPD
QOĂ• '
QGH % |QHPL
1867 yÄąlÄąnda kurulan Bursa Belediyesi’nin binasÄą 1880’de Ahmet VeďŹ k PaĹ&#x;a’nÄąn Vali, HĂźseyin HĂźsnĂź Efendi’nin Belediye BaĹ&#x;kanÄą olduÄ&#x;u dĂśnemde 7 aylÄąk bir sĂźreçte inĹ&#x;a edilmiĹ&#x;tir. Ahmet VeďŹ k PaĹ&#x;a’nÄąn Bursa’da valilik yaptÄąÄ&#x;Äą dĂśnemde inĹ&#x;a edilen sivil anÄątlar ve Ăśzel vakÄąf binalarÄąndan (bir hastane, bir tiyatro, bir belediye binasÄą ve bir postane) biri olan Belediye BinasĹ’nÄąn mimarÄąnÄąn KĂźtahyalÄą Ĺžehbender olduÄ&#x;u çeĹ&#x;itli kaynaklarda belirtilmektedir. Bursa Belediyesi binasÄą, kent merkezinde 14. yĂźzyÄąlda inĹ&#x;a edilen Orhan KĂźlliyesi’ndeki Orhan Camisi’nin doÄ&#x;usunda, eskiden Orhan Ä°mareti’nin bulunduÄ&#x;u, ancak bir yangÄąn sonrasÄąnda boĹ&#x; kalan alanda, HĂźkĂźmet Caddesi’nin kuzeyinde inĹ&#x;a edilmiĹ&#x;tir. 5
6
Tar hçe
Bursa Belediyesi’nin 1871 yılı başında “İdare-i Umumiye-i Vilayet” nizamnamesinin çıkarılmasından hemen sonra kurulduğu kabul edilmektedir. Belediye meclis üyeleri 25 yaşını geçmemiş, Türkçe bilen ve yılda en az 50 kuruş emlak vergisi veren kişiler arasından seçilirdi. 1873’te Bursa belediye kadrosu (Kâmil Kepecioğlu, Bursa Kütüğü Cilt 1’e göre) şöyle idi: 1 reis, 1 muavin, 1 mühendis, 1 tabip, 1 meclis kâtibi, 1 sandık emini, 1 kontrat kâtibi, 1 memleket kalfası, 3 belediye çavuşu, 1 vilayet baytarı. Belediye meclisi de 6 müntehab azadan oluşmaktaydı. 3 Nisan 1930 tarihinde çıkarılan 1580 sayılı belediye kanunu ile çağdaş belediyecilik anlayışına önemli bir adım atılmıştır. Kadınlar, bu yasayla belediye meclisine seçme ve seçilme hakkı elde etmişlerdir. Yalnız Bursa’nın değil Türkiye’nin ilk kadın belediye başkan
6DOQDPH L 5HVPvVv¶QGHQ ELU J|U QW
yardımcısı Zehra Budunç’tur. 1963 yılında da, belediye başkanlarının halk tarafında doğrudan seçilmeleri esası getirilmiştir. Türkiye’de 1960’lı yıllarda başlayan hızlı kentleşme, belediye hizmetlerinin yetersizleşmelerine neden olmuş belediyelerle ilgili yeni bir yasanın düzenlenmesini zorunlu kılmıştır. 1984’te kabul edilen bir yasayla üç büyük kentin dışındaki sanayi merkezlerinde de büyükşehir statüsüne geçilmesinin yasal alt yapısı düzenlenmiştir. 18 Haziran 1987 tarih ve 3391 sayılı “Bursa İli Merkezinde Osmangazi, Yıldırım ve Nilüfer adıyla Üç İlçe Kurulması Hakkında Kanun”un TBMM’de kabul edilmesiyle de Bursa Büyükşehir Belediyesi kurulmuş oldu. Bursa’nın Büyükşehir statüsüne kavuşturulması Ekrem Barışık’ın belediye başkanlığı döneminde gerçekleşmiştir.
7
M mar
10
M mar
1880 yılında Bursa’da inşa edilen belediye binası, değişik Osmanlı dönemlerine ait özellikleri taşıyan ve bu bağlamda, Nafia Nazırı İbrahim Ethem Paşa tarafından 1873 Viyana uluslararası sergisi için hazırlatılan “Usul-i Mimari-i Osmani” adlı yapıtta savunulan “NeoOsmanlı” kuramını sergileyen bir bina olarak karşımıza çıkmaktadır. 1889’da bir yangın tehlikesi geçiren binaya 1902’de bazı eklerin yapıldığı çeşitli kaynaklar tarafından belirtilmektedir. 28 x 22 metre ölçülerinde dikdörtgen planlı bu binanın ana girişi doğu cephesinden olup, batı cephesinde de ikinci bir girişi bulunmaktadır. İç mekânsal düzeni Osmanlıkonaklarını veya yalılarını çağrıştıran binanın doğu girişindeki üstü kapalı revaka birkaç basamakla ulaşılmakta, batı girişindeki revaka ise bodrum kattaki küçük bir kapının iki yanındaki merdivenlerle çıkılmaktadır.
11
12
M mar
Zemin kattaki holün çevresinde küçük odalar yer almakta, bu kattaki görkemli merdivenlerle çalışma ve toplantı mekânlarının bulunduğu birinci kata ulaşılmaktadır. Birinci kata, birkaç basamakla birinci ana giriş kapısından, batıdaysa iki taraflı çok basamaklı merdivenlerle ikinci ana giriş kapısından geçilerek çıkılır. Burada merdivenlerin sona erdiği bölüm, parmaklıklı bir sahanlık olarak düzenlenmiştir. Bu katın ortasında geniş bir giriş holü, bunun çevresinde çalışma odaları bulunmaktadır.
13
14
M mar
İkinci kata, birinci kat holünün kuzey ve güneyinde yer alan geniş merdivenlerle çıkılır. Üst kat planı da birinci katın benzeridir, ancak sonradan yapılan değişiklerle ikinci katın batı girişinin üstüne gelen bölümü Belediye Başkanı odası, doğu bölümü ise Büyükşehir Belediye Meclisi ve encümen çalışmaları için toplantı salon haline getirilmiştir. Geçmiş dönemlerde birinci katı nikâh dairesi olarak kullanılan binanın zemin ve birinci katları tarihi özelliklere uygun olarak 1995 yılında yeniden düzenlenmiştir. Bodrum katı ise 1996 yılında restore edilmiş ve 1997 yılında halka açılıp; 2009 yılına kadar “Yerel Gündem 21” çalışma merkezi olarak kullanılmıştır. Hatta halka açılan bu bölüm “Bursalılar Evi” olarak da tabir edilmiştir.
0HFOLV 7RSODQWÕVÕ 15
16
M mar
Bina, yapım tekniği ve dış cephe özellikleri açısından 18. yüzyıldan itibaren Osmanlı mimarisinde görülmeye başlayan batılılaşma eğilimlerini yansıtmaktadır. Binanın kiremitle kaplı çatısının geniş saçakları 18. ve 19. yüzyılda İstanbul’da yaygın olan ampir yapı biçimleriyle benzerlikler taşımaktadır. Tanzimat döneminde yangına karşı alınan tedbirler doğrultusunda, bina cephelerinde ahşap karkas arasında tuğla, ana dolgu malzemesi olarak kullanılmıştır. Üzerleri kemerli ahşap çerçeveli pencerelerin alt ve üst kısımlarında 18. yüzyılda Osmanlı anıtlarında sıkça görülen tuğladan yıldız veya selvi motifleri bulunmaktadır. Günümüzde hizmet yükünden önemli ölçüde arındırılmış bulunan bu tarihi bina Büyükşehir Belediyesi’nce daha çok prestij amaçlı olarak kullanılmaktadır.
17
Tar h Beled ye B nası ve Atatürk Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu’ndan Son Balo...
(NLP $WDW UN¶ Q %XUVD¶\Õ LON ]L\DUHWL
20
Tar h Beled ye B nası ve Atatürk
Atatürk, ilk Bursa gezisinde, Bursalılara Belediye’nin batı ana girişindeki merdiven sahanlığından seslenmiş ve Bursa’nın ileri gelenleriyle tanışmıştır. Atatürk’ün “son balo”su olarak bilinen toplantı ise, 2 Şubat 1938 gecesi binanın ikinci katındaki salonda yapılmıştır. Yılmaz Akkılıç, Atatürk ve Bursa kitabında, geceye şahit olan gazeteci yazar Nizamettin Tepedelenlioğlu’nun yazdığı Son Balo yazısına da yer verir: 1938 yılında Mustafa Kemal Atatürk son kez Bursa’ya gelmiş; halkın çok büyük ilgisiyle karşılaşmıştır. Ziyaretinin 2. günü, yani 2 Şubat 1938 gecesi, belediye başkanı tarafından, belediye binasının ikinci katındaki salonda onuruna düzenlenen baloya katılmış, hükümet erkânı ve Bursa eşrafı ile bir araya gelmiştir. Atatürk’ün katıldığı son balo, bu balo olarak bilinir. Çünkü o dönemde rahatsızlığı oldukça ilerlemiş ve yorgundur. Atatürk baloyu, bir köşesinde büyük bir çini soba bulunan salonda açmıştır. Salonun işlevi değiştiği için o çini soba sonradan kaldırılmıştır.
21
22
Tar h Beled ye B nası ve Atatürk
Önce tango ve vals ile dans edilir. Salon, seksen - yüz çiftin raksına müsait olmadığı için, coşkunluğun bir kısmı orta salona akar. Daha sonra bir fokstrot ile bir vanstepin dalgaları üçüncü salonu da (olasılıkla orta salonun batı bölümü o sırada ayrı idi) doldurur. Artık balo, adamakıllı kızışmıştır. Atatürk süratle orta salondan geçer ve orkesta şefi Azerbaycanlı Mehmet’e yüksek sesle şu emri verir: -Zeybek! Mehmet’in yayı kemanı üzerinde süratle birkaç nota dolaştırır. Atatürk: -Hayır, der. O da değil, Sarı Zeybek! Ve ânında Selim Sırrı (Tarcan) gibi salon zeybeklerini de, Koca İsmail veya zavallı Yürük Ali gibi Ödemiş ve Aydın efelerini de hayran edecek bir zeybeğin kahraman figürlerini icraya başlar. Ve bu, hakikaten Bozdağ’ın çok eski tarihlerinde görülenler gibi bir duâ, bir duâ, bir kahraman duâsı, bir kahraman âyini olur. Beynelmilel tıbbın, en derin bilgili üstatlarından, “Rejime riayet ederse nihayet dokuz ay yaşayabilir. Bir yıl yaşayabilmesi için bir mücize dahi kâfi gelmez” teşhisini alan ve bunu bilen bir adam, dizlerini yere vura vura zeybek oynuyordur. Uzunca bir süre oynadıktan sonra kendisine: “Paşam yoruldunuz, biraz dinleniniz” derler. Şöyle cevap verir: “Bu zeybek insanı dinlendiriyor, bırakın devam edeyim, mutluyum.” Bu, ölüme meydan okumak demektir... Zeybek, ölüme meydan okuyanların ateşe atılmazdan önce, kayalar arasında veya kara ormanlarda yaptıkları son kahramanlık âyini değil midir? (\O O $WDW UN¶ Q %XUVD¶\Õ ]L\DUHWL
23
0D\ÕV $WDW UN¶ Q %XUVD¶\Õ ]L\DUHWL 24
Tar h Beled ye B nası ve Atatürk
Orkestra zeybeğin son notalarını bitirince, Atatürk ağız dolusu bir kahkaha atar: - Zeybekte insanın yorgunluğunu dindiren bir kudret var. Ve gözleri gözleri Celal Bayar’a ilişince: - Siz de pek yorulmuşa benziyorsunuz, der. Ve ellerini birbirine vurup orkestra şefine seslenir: - Başvekilimiz dinlenmek, adalelerindeki rehâveti gidermek istiyorlar. Tekrarlayınız şu zeybeği! Saat dördü geçiyordur. Yarım saatten beri salon ortasında güreşen pehlivanlar (Murat Akgün’ün anlattığına göre güreş gösterisi de yapılmıştır) uzaklaşırken, Atatürk’ün yavaş yavaş kalktığı görülür. Valinin ve belediye başkanının eşlerini selamladıktan sonra şöyle der: - Müsaadenizi rica edeceğim... Şehrin hakkımda gösterdiği dikkate, bu derece zarif bir ifade vermiş olduğunuzu hiçbir zaman unutmayacağım. Hayatımın çok tatlı ve nezih bir gecesinin yaşamak fırsatını bana vermiş oldunuz. Şiddetli bir alkış kopar... Reisicumhur geniş ve geldiği zamanki kadar dinlenmiş adımlarla orta salona çıkar. Şiddetli bir alkış daha... Ali Çetinkaya’ya bir işaret, Kılıç Ali ile General Fuat’a (Ali Fuat Cebesoy) bir işaret verir... Daire Müdürü Selâhattin’in tuttuğu padösüyü giyerken, etrafa umumi bir selam daha verir... -Geceniz saadetle devam etsin çocuklar...
25
26
Tar h Beled ye B nası ve Atatürk
Karşıki bahçede ağaç dallarını ağırlaştıran çiyler buzlaşmış, yavaş yavaş ağaran hava da, bir kış sabahı verimi veriyor. Şef, uzanan elleri sıktıktan sonra sokağa inen merdivenleri ağır ağır iner. Celal Bayar, Şükrü Kaya, Kılıç Ali, Salih Bozok biraz geriden ve Ali Fuat’la yaverleri birer adım sağından ve solundan kendisini takip ederler. Arabanın, seryaver Celal’in süratle kapadığı camlarından çıkabilen son sözleri kulaklara ulaşır: -Ne güzel geceydi... Ve otomobiller, ilk belediye arabalarının belirdiği caddeden yıldırım süratiyle Çelik Palas’a doğru yollanırlar.
$WDW UN¶ Q YHIDWÕ ]HULQH %HOHGL\H %LQDVÕ¶QGD \DUÕ\D LQGLULOHQ 7 UN %D\UD÷Õ
Kaynak: Atatürk ve Bursa – Yılmaz Akkılıç
27
Bursa’nın Beled ye Başkanları
30
Bursa’nın Beled ye Başkanları
31
32
Bursa’nın Beled ye Başkanları
33
34
Bursa’nın Beled ye Başkanları
35
Fotoğraf Albümü
)RWRรทUDI 3DSD]\DQ 38
Fotoğraf Albümü
39
%DVÕPÕ &HQXEL 0DUPDUD +DY]DVÕ %XUVD 9LOD\HWL &R÷UDI\DVÕ 40
Fotoğraf Albümü
dDUúÕ HVQDIÕQÕQ EHOHGL\H ELQDVÕ |Q QGH G ]HQOHGL÷L WRSOX V QQHW ú|OHQL 41
42
Fotoğraf Albümü
43
44
Fotoğraf Albümü
45
46
Fotoğraf Albümü
47
48
Fotoğraf Albümü
49
50
Fotoğraf Albümü
51
52
Har talarda Tar h Beled ye B nas覺
54
Har talarda Tar h Beled ye B nasÄą
55
56
Har talarda Tar h Beled ye B nas覺
57
58
Har talarda Tar h Beled ye B nas覺
59
Salnameler
1927 Salname-i Resmisi Cilt 2 Sh: 396-397
62
Salnameler
Bursa Belediye riyasetine (başkanlığına) zevatın (şahısların) isimleri 1307 senesinden itibaren mazbut (kaydedilmiş) olup andan olanların müseccel olmadıkları (ondan öncekilerin kayıtlı olmadıkları) anlaşılmaktadır. 1329 senesinden itibaren gelmiş olan zevatın (şahısların) isimleriyle müddet hıdmetlerini (hizmet sürelerini) bir vech-i zeyri (açıklamalı bir şekilde) kayd eyliyoruz.
İSİMLERİ Sadrettin Efendi Vekâleten Muhtar Bey Muhtar Bey Vekâleten Ziya Bey Operatör Emin Bey Ahmet Nuri Bey Vekâleten Maşuk Bey Hacı Selim Efendi Ahmed Nuri Bey Vekâleten Ziya Bey Ziya Bey Tevfik Bey Hafız Ömer Paşa Cemal Bey Ziya Bey Muhtar Bey Hasan Sami Bey Hasan Tahsin Efendi Cemal Bey Şefik Lütfi Bey
MÜBAŞERETİ(BAŞLANGIÇ) 27 Teşrin-i Evvel (Ekim) 7 Nisan 330 15 Haziran 330 4 Teşrin-i Evvel (Ekim)331 21 Kanun-i Evvel (Aralık) 331 18 Mayıs 332 19 Kanun-i Sânî (Ocak) 332 15 Şubat 332 31 Mart 333 24 Kanun-i Sânî (Ocak) 333 23 Kanun-i Sânî (Ocak) 334 8 Teşrin-i Evvel 335 (Ekim) 31 Ağustos 336 7 Kanun-i Evvel (Aralık) 336 2 Mayıs 338 11 Eylül 338 10 Mart 339 28 Şubat 341 20 Mart 341 26 Kânun-i Sânî (Ocak) 927 63
İNFİKAKI(BİTİŞ) 6 Nisan 330 14 Haziran 330 3 Teşrin-i Evvel (Ekim) 20 Kanun-i Evvel (Aralık)331 17 Mayıs 331 28 Kânun-i Sânî (Ocak)332 4 Şubat 332 30 Mart 333 11 Kanun-i Evvel (Aralık) 333 23 Kanun-i Sânî (Ocak) 334 7 Teşrin Evvel 335 30 Ağustos 336 7 Kanun-i Evvel (Aralık)336 1 Mayıs 338 10 Eylül 338 9 Mart 339 27 Şubat 341 19 Mart 341 1 Kânun-i Sânî (Ocak) 927 20 Nisan 927
Belediye Binas覺 ile 襤lgili 1927 Salname-i Resmisi
64
Salnameler
BURSA BELEDİYESİ Atik kuyudatına nazaran (geçmiş kayıtlarına bakarak) 1284 senesinde tesis edilmiştir. Bursa’nın vasatında ve oldukça muntazam bulunan belediye binası 1297 tarihinde inşa ve 1320 senesinde bir nısfı tevsian (yarısı genişletilerek) ilave olunmuştur. Bursa Belediyesi’nin 1329 senesinden itibaren varidatı bir vech-i zeyrdir. (Gelirlerine ait açıklama şöyledir.)
SENESİ 1329 1330 1331 1332 1333 1334 1335 1336 1337 1338 1339 1340 1341 1926
LİRA 16.673 39.280 65.626 35936 40.429 82.555 87.794 125.690 125.338 123.560 166.510 211.417 259.140 496.000
65