Caesuur | de schilder, het werk, het atelier, de tafel | een uitkomst

de schilder de tafel

het werk het atelier

Caesuur catalogus.indd 1

04/07/14 10:59

de schilder het werk het atelier de tafel

een uitkomst

Caesuur catalogus.indd 2-3

04/07/14 10:59

Caesuur Giel Louws, Michiel Paalvast, Harmen Eijzenga, Robbert Jan Swiers, Machteld van der Wijst, Ramon de Nennie, Willy van Houtum, Hans Overvliet, Anne Breel presentatieruimte Caesuur Lange Noordstraat 67 4331 CC Middelburg caesuur@zeelandnet.nl www.caesuur.nl k.v.k. middelburg 114392 | ing 26 69 559

Caesuur catalogus.indd 4-5

04/07/14 10:59

met dank aan Gemeente Middelburg, Gemeente Veere, Gemeente Vlissingen, Provincie Zeeland, De vrolijke aandeelhouders van caesuur, De vrolijke vrienden van caesuur, De Kattendijke / Drucker Stichting, decreet - Zeeuws kunstmagazine, Muziekpodium Zeeland, De Grote Kerk Veere, Kunstwerkplaats KipVis, lost painters, De Zeeuwse Alliantie [ kantoor M’burg ], Indigo Lijstenmakerij en kunstenaarsmaterialen web website presentatieruimte Caesuur www.caesuur.nl blog caesuur

www.deschilderhetwerkenhetatelier.com

kunstenaarsportretten

Anne Breel; www.breelfilm.nl

webmagazine lost painters

www.lost-painters.nl

catalogus fotografie

Koen Broucke, Merel Brands, Michiel Paalvast, Hans Overvliet, Niek Hedrix,

Willy van Houtum, Toon Truyens, Peter Steutel, Marianne Hamersma,

Ralph de Jongh, Kees de Kort, Anne Breel, AimĂŠe Terburg, Just Quist, Kees Koomen,

Evelien de Jong, Luc Vandervelde lux, Machiel van Soest

tekst

Harmen Eijzenga, Hans Overvliet, Niek Hendrix, Giel Louws, Michiel Paalvast

ontwerp

Niek Hendrix

Caesuur catalogus.indd 6-7

04/07/14 10:59

natafelen Harmen Eijzenga

Wezenlijk onderdeel van elke tentoonstelling in het

weer opduikende begrippen.

project De schilder, het werk & het atelier was de

Elk schilderij en elke schilder maakt deel uit van de

tafel: een uitwisseling van gedachten, meningen en

geschiedenis die beiden heeft voortgebracht en waarin

opvattingen tussen schilder en publiek met de bedoeling

zij zelf hun voortbrengsels plaatsen. Niek Hendrix

de drieëenheid schilder-werk-atelier vanuit verschillende

huldigt de stelling dat de schilderkunst dood is. Hij wil

gezichtspunten te benaderen, vooral om op deze wijze de

daarmee zeggen dat deze discipline uitgewerkt is: er

wederkerigheid aan het licht te brengen waarin elk werk

valt eigenlijk niets nieuws meer te bedenken, je kunt

en elke schilder identiteit krijgt. De praktijk van de twaalf

alleen maar putten uit haar rijke historie. Hij doet een

tentoonstellingen in dit project heeft ons verrijkt met de

soort archeologisch onderzoek naar de concepten en

ervaring dat ook de ruimte en het publiek een rol spelen

theorieën die door de eeuwen heen manifest geweest

in die wederkerigheid. Deze wederkerigheid is volgens

zijn in de schilderkunst en die ook de geschiedenis

mij van fundamenteel belang voor de kunstbeschouwing,

ervan beschreven hebben. Maar wezenlijk anders dan

omdat er dan, los van elke definitie van wat kunst ‘is’,

een archeoloog plaatst hij zijn vondsten niet in hun tijd,

ad hoc bepaald en besproken kan worden wat kunst

maar zet ze naast elkaar buiten hun tijd, als uit hun

gevonden wordt. Deze opvatting werd pas bijna aan het

context gelichte citaten, en het gaat hem juist om wat

eind, tijdens de tentoonstelling van Just Quist, verwoord

er daarmee opgeroepen wordt aan associaties, vragen en

met in deze ruimte bevinden zich enkele objecten die

verwarringen, en het zijn ook archetypen voor zijn eigen

men onder zekere omstandigheden en vanuit bepaalde

werk.

perspectieven kunstwerken zou kunnen noemen, maar

Een van de eerste vragen in dit gesprek was dan ook of

ze heeft wat mij betreft deze hele tafel-cyclus gedragen.

je zo doende niet alleen maar een kopiist bent, met als reactie dat een goede kopiist probeert zich in zijn werk

Caesuur catalogus.indd 8-9

Deze omstandigheden en perspectieven waren dan ook

niet te onderscheiden van het origineel, terwijl Niek

het onderwerp van elk tafelgesprek vanuit een stelling

juist die originaliteit aan de orde stelt door willekeurig

die een aspect daarvan aan de orde stelde. Meestal bleek

te kopiëren.

dat slechts de opening van het gesprek, een aanleiding

“Ben je dan nog schilder?” was de wedervraag, en Niek

om te kunnen beginnen, en in de loop van die gesprekken

vond die vraag weinig relevant: hij stelde dat hij toevallig

bleek een aantal begrippen steeds terug te keren. Daarom

schilder was geworden, maar dat hij zijn opvattingen ook

heb ik dit verslag niet geschreven als een chronologische

in een ander medium had kwijt gekund.

weergave van die gesprekken en van de onderwerpen

En dat leidde weer tot en gedachtenwisseling over

die aan de orde kwamen, maar als een overzicht van de

de theorieën die de schilderkunst gedragen hebben:

hele cyclus aan de hand van in die gesprekken steeds

zijn die nu uitdrukking van eeuwige waarden als

04/07/14 10:59

Niek Hendrix

Koen Broucke

schoonheid, originaliteit en kwaliteit of kent elke tijd

gedachtenwisseling over hoe je juist met die erfenis,

Het handschrift bleek voor velen een essentieel aspect

het zit in wat Kees de Kort heeft weggelaten in zijn

zijn eigen ‘eeuwige’ waarden, zodat aesthetica en

en vooral met het bewustzijn van die erfenis, jezelf als

van het schildersschap, niet alleen voor de maker zelf,

ogenschijnlijk alledaagse schilderijen, en in de poëtische

geschiedenis steeds weer herschreven worden? In de

schilder kunt ontdekken, hoe je zo al doende ook je

maar ook voor beschouwer; en kunstcritici blijken er ook

kracht van het werk van Thomas Rameckers.

vele woordenwisselingen hierover kwamen zo ongeveer

voorgangers aan jezelf onthult en hoe je daarmee jezelf

op gespitst te zijn zo’n handschrift toe te kunnen kennen

alle gangbare theorieën aan de orde, en daarin werd al

als een soort terra incognita ontdekt.

en herkennen, en soms zelfs te spreken van een gebrek

Het werk van Evelien de Jong werd tijdens ‘haar’ tafel

aan eigen handschrift, als ze daarin niet slagen. Van

gekenmerkt als schilderen als statement, want in al

onmiddellijk de in deze cyclus steeds weer opduikende vraag geformuleerd: is dan niet elke schilder product én producent van theorie en geschiedenis?

Koen

Broucke

hulpmiddel,

een

acht

de

geschiedenis

“intuïtiespoor”,

het

Tijdens de tafel met Machteld Solinger kwam de

wezenlijk belang vond Koen Broucke in dit verband de

haar werken zit een duidelijk engagement, dat in deze

vraag op of je jezelf überhaupt kunt vrijmaken van die

concentratie, de bewust gerichte aandacht in het maken:

tafel ‘boodschap’ werd genoemd, een boodschap die het

geschiedenis, of niet iedereen op zijn eigen wijze zichzelf

volgens hem kun je die concentratie aflezen uit een goed

werk volgens sommigen verwant maakt aan reclame,

vooral

een

in die geschiedenis reproduceert, of je jezelf dan niet

schilderij, en dat hoeft niet een ‘mooi’ schilderij te zijn,

een verwantschap die soms ook wordt gewild of door

zoeken

ook lomp schilderen kan concentratie zichtbaar maken.

de maker zelf gelegd wordt, of zoals in de jaren zestig/

van

al te zeer aan je voorgangers ondergeschikt maakt, en

connecties, en van alle mythes die eromheen hangen. Zo

of je daarmee ooit een eigen stijl kunt krijgen. Met als

is voor hem ook elk werk een “spoor van handelingen”,

consequentie: dan is er ook geen originaliteit en geen

De opmerking van Niek Hendrix in deze handschrift-

kunst “maatschappelijk” of “geëngageerd” moest zijn.

een gestolde handeling, het residu van het vertellen van

vernieuwing meer mogelijk in de schilderkunst. Want

dialoog leidde tot de vraag wat nu leidend is voor een

En anderzijds: als men wat dieper graaft, blijken er door

zo’n mythe. Maar dat kun je niet onder woorden brengen,

hoe kun je daaraan nog iets toevoegen, authentiek

schilder: het concept of het medium. Dat bleek ook

de eeuwen heen in heel wat schilderijen statements

vindt hij, er is een wezenlijk verschil tussen woord-taal

zijn, waarom wil je iets unieks maken? Machteld stelde

weer een wederkerend thema in deze cyclus, maar

verborgen te zijn die alleen aan de oppervlakte komen

en kunst-taal. Kunst verwijst naar zichzelf en zo naar

daartegenover: het is juist je gevecht met je materiaal en

terugkijkend lijkt het meer een accentverschil: medium

als men de tijdgeest kent. Omgekeerd werd ook geopperd

de geschiedenis, en al is onze blik geconditioneerd

de traditie waarvan je hoopt dat het iets unieks oplevert,

en

onontwarbaar

dat die ‘tijdgeest’ zelf (de onze in dit geval) kan maken

door de geschiedenis, “kunst is juist bedoeld om die

het is de noodzaak die je daarin voelt.

verbonden in het handelen van de schilder. Voor Koen

dat men engagement ziet waar dat niet bedoeld is, en

Broucke bijvoorbeeld is het concept bepalend voor

ook dat zulk een ‘engagement’ zelf misschien vanuit

conditionering te overstijgen”.

zeventig soms zelfs verlangd wordt in die zin dat (schilder)

concept

zijn

onderling

meestal

In Machtelds opmerking ligt de opvatting opgesloten

het medium: het is een kader dat noodzakelijk blijkt

onze invulling van dat begrip ons ontgaat waar het wél

Men kan de geschiedenis ook beschouwen vanuit het

dat iedere schilder zich juist in een eigen idiolect - een

als rode draad. Een belangrijk concept is voor hem de

aanwezig of bedoeld is.

standpunt van de erfgenaam. Niek doet dat in feite ook,

eigen taal, een eigen handschrift, een eigen stijl, een

installatie, zoals in het kabinet van dr Hahnemann, de

maar veel directer was dat het geval bij Jan Wattjes, wiens

eigen materiaalgebruik - probeert uit te drukken en zo

verbeelding van een psychiatrische inrichting, en ook

Dergelijke opmerkingen leidden in deze cyclus vaak

werk een eerbetoon is aan de voorgangers die hem tot

in die geschiedenis en die aesthetica een eigen plaats

zijn performances en alter-ego’s waarin hij zich uitdrukt

tot een discussie of de eigen blik sowieso al niet een

het schilderen hebben gebracht. Verschillende van zijn

verwerft. Niek Hendrix vond dat niet zo belangrijk: hij

zijn medium en concept.

interpreterende, betekenisdragende blik is, en of ook de

werken tonen ontmoetingen met leden van zijn ‘artistic

stelde dat hij in de eerste plaats conceptueel schilder is.

Die wederkerigheid tussen concept en medium zit ook

aesthetica net als de geschiedenis niet steeds herschreven

family’: zijn vader, Rimbaud, Courbet, Israels. Andere

Teveel handschrift schildert hij dan ook juist weg. En

in de Van Gogh die zo manifest is in een aantal van

wordt of herschreven zou moeten worden. Dat betrof

werken getuigen van het besef dat je die geschiedenis

daarop kwam weer de reactie dat het wegschilderen van

Koen’s werken, of in de Courbet en de Israels in het werk

bijvoorbeeld ook een gedachtenwisseling over symboliek

altijd met je meedraagt: ‘The Backpacker’ en ‘mobile

een handschrift ook een handschrift was, en de vraag of

van Jan Wattjes, het zit in de ‘dingetjes’ en ‘materiaaltjes’

in de schilderkunst, met name in de gesprekken met Niek

studio’ bijvoorbeeld. Dat leidde tot een breedvoerige

je überhaupt kunt schilderen zonder handschrift.

die Viktor Baltus vindt als dragers van zijn schilderwerk,

Hendrix, Koen Broucke, Jan Wattjes en Fabian Westphal,

Caesuur catalogus.indd 10-11

04/07/14 10:59

Machteld Solinger

Thomas Rameckers

en over het kunnen lezen van een schilderij, en over de

Voor Ralph de Jongh is het de ruimte waarbinnen

op ooghoogte die volgens hem “een valse horizon” schiep

onderzoek: naar de gedragingen van het materiaal,

status van de aesthetica daarin: moet je ‘ingewijd’ zijn of

zijn werk betekenis krijgt. Hij vindt de opstelling, de

door niet alleen de werken hoger en lager te hangen,

naar de reacties van publiek, of van de ruimte, of beide,

wordt daardoor juist je blik bepaald en beperkt?

inrichting van een expositie dan ook heel belangrijk: het

maar ook van de vloer gebruik te maken als een soort

naar de geschiedenis van de beeldende kunst en naar

is “letterlijk een zaak van passen en meten” en hij maakt

vijfde wand. Dat heeft Ralph de Jongh overigens ook

de verschillende percepties daarvan, of ze willen met

In dit verband kwam ook de vraag in hoeverre de

daarbij gebruik van alle mogelijkheden die een ruimte

gedaan, en het gevolg bleek dat daarmee juist de ruimte

en in hun werk allerlei vaststaande criteria ‘bevragen’

kunstkritiek leidend is voor de opvattingen van het

hem biedt. Een “moeilijke ruimte” als die van Caesuur is

als zodanig zichtbaar wordt.

of ‘deconstrueren’. De kunstenaar ‘zelf’ verdwijnt zo

publiek,

regelmatig

voor hem een uitdaging, en met deze tentoonstelling was

Veel heftiger kwam de ruimte aan bod tijdens het

aan de orde, zowel in positieve als in negatieve zin:

van

de

‘gewone’

beschouwer,

hij wel tevreden. Op de vraag of het niet “een kunstje”

gesprek met Just Quist. Het onderwerp van deze “tafel”

kunsttheorie en kunstkritiek werd enerzijds als gids en

dreigt te worden, of niet alle voorwerpen op deze wijze

was het kunstwerk als de vraag naar zijn eigen betekenis,

De enigen die zich tegen deze opvatting keerden,

leidraad gewaardeerd, anderzijds ook als dwingeland en

kunst zouden kunnen worden, kwam een stortvloed

en Just zegt op zoek te zijn naar “de transitieve ruimte,

waren de wat merkwaardigerwijs genoemd werd ‘echte

verleider. Meermalen werd hier ook de analogie gelegd

aan reacties, variërend van “dat sommige kunstenaars

een nog betekenisarme ruimte, een ruimte waar

schilders’ of ‘schilder’s schilders’. Dit leidde tot enkele

met ‘de nieuwe kleren van de keizer’, met de erkenning

tegenwoordig wel heel snel naar die truc grijpen” tot “dat

betekenissen gegenereerd worden door de verbindingen

confrontaties, waarbij de laatsten en hun medestanders

daar soms niet voor uit te durven komen.

is nou precies de essentie van kunst en vooral van het

die worden aangegaan en waar handelen overgaat

zich bleken te beroepen op het door anderen als

kunstenaarsschap”. Ralph zelf vond er niet zoveel van;

in object.” En tussen deze opvatting “dat objecten al

‘romantisch’ gekwalificeerde idee van ‘het gevecht met

min of meer in zijn onderzoek, of in zijn werk, of in zijn bedoelingen, of hij wordt daarin zo juist zichtbaar.

Fabian Westphal maakt puur formele werken die –

voor hem is het de manier waarop hij zich nu eenmaal

doende kunstwerken worden, niet alleen in het atelier

het materiaal’. En het is de vraag of de ‘romantici’ voor

niettemin of juist daardoor - de kijker “op het verkeerde

uitdrukt. “En elk werk heeft de ruimte nodig die het tot

onder de handen van de kunstenaar, maar ook in de

hun opvatting voldoende ruimte hebben gekregen – of

been” zetten doordat de samenhang van kleuren en

zijn recht laat komen.” “Maar dat bepaalt de maker toch?”

expositieruimte onder de ogen van het publiek, en dat

genomen - in deze tafelcyclus, want veel van dergelijke

vormen meer “duidelijk maakt” dan wat er geschilderd

was een vervolgvraag, en het antwoord uit het publiek

een tentoonstelling zelf het podium is waarop allerlei

geluiden klonken pas na afloop, en dan nog vaak van

is. Op de vraag of dit dan ook zijn bedoeling was,

was: “De maker geeft de ruimte waar het werk om vraagt

objecten hun betekenis als kunstwerk krijgen door

persoon tot persoon.

antwoordde Fabian dat hij dat een zaak van de kijker

- als het goed is.”

de confrontatie met de ruimte, met elkaar en met het

vond, en dat hij zelf juist uit was op de “essenties achter

publiek” (tekst uitnodiging tafelgesprek) en de opvatting

Het atelier was als thema ingegeven door een

de werkelijkheid”, maar dat kijkers vaak meer willen

Hoe die vragende rol van “het werk” er uit ziet, is een

dat elk kunstwerk van zichzelf een betekenisdrager is

kenmerkende uitspraak van Machteld Solinger: “Hier

zien dan er te zien was. Maar hij erkende na doorvragen

onderwerp van discussie gebleven, evenals de vraag

die de uniciteit ervan bepaalt en die iedereen als zodanig

heb ik alles in de hand, in de hoop dat het uit de hand zal

dat hij wel degelijk ook uit was op het scheppen van

welke rol de ruimte zelf speelt in het tot zijn recht

kan zien en die op zichzelf de plaats en de ruimte

lopen”. Het gaat haar om het onvoorziene dat het ‘in de

“ruimtelijke illusies”. En de opmerking of dit dan eigenlijk

laten komen van een werk, en ook welke rol daarin de

afdwingt die het kunstwerk tot zijn recht laat komen,

hand hebben’ juist mogelijk maakt, het vormeloze vorm

niet “alleen maar aesthetiek” was, pareerde hij met :

inrichters spelen. Die discussie werd aangejaagd door

bleek een clash die kennelijk een kloof markeert tussen

laat krijgen. De ‘hand’ moet niet de overhand krijgen,

“Nou en? Moet het iets anders zijn dan? Het gaat toch

een uitspraak van de architect Aldo van Eyck: “Leegte is

twee kunstopvattingen, een kloof die merkbaar was

het moet geen nieuwe orde worden, het moet open

altijd om de verschijningsvorm?” En een verwijzing naar

de aartsvijand van de ruimte en daarom ook van ieder

gedurende bijna de hele tafelcyclus.

blijven, en het moet uit de 10.000 mogelijke beelden, uit

de wapenschilden in de kerkinterieurs van Saenredam

schilderij en iedere plastiek”, en Van Eyck maakte als

vond hij wel toepasselijk: “Er zit natuurlijk ook veel

inrichter van de Cobra-tentoonstellingen in Amsterdam

Het is misschien vergelijkbaar met het gegeven dat

symboliek in mijn werk, net als in wapenschilden.”

en Luik korte metten met de toen gebruikelijke ophanging

een aantal schilders het eigen werk definieert als

Caesuur catalogus.indd 12-13

het eindeloos herhalen, dat ene, eigene, unieke beeld tevoorschijn brengen.

En op de wedervraag hoe je bepaalt of het werk gezien

04/07/14 10:59

Jan Wattjes

Fabian Westphal

mag worden, of het ‘af’ is, of het ‘weg’ mag, zei ze:, dat

in de vergetelheid geraakt zijn en daaruit weer opdoken.

hij als Koen Broucke een Van Gogh, een Jan Cockx: “Ik

met de parel”, “het straatje van Vermeer” etc.). De vraag

het de balans erin is, de intuïtie, de wisselwerking tussen

En soms word je pas beroemd na je dood. “Je hoopt dat je

ben in het territorium dat het schilderij mij maakt”.

blijft wat een schilder met een titel wil zeggen. Thomas

formele en subjectieve criteria, en dat je het soms het

erin zit”, was Machtelds antwoord.

Rameckers begint zijn werk vaak met een titel in zijn

een tijdje moet laten liggen, even weglopen, je moet het

En hoe komen motieven van buiten in het atelier en

Het territorium van Kees de Kort is het ogenschijnlijk

hoofd, die soms alleen als titel in het werk aanwezig is,

werk de kans geven om ‘af’ te lijken. Dat merk je, als je

in het werk terecht? Machteld: herinneringen, foto’s,

alledaagse: stoel, schoen, tent, hand, hond, kast kerk,

zoals bij zijn werk Paddepoel, waarin geen poel te zien is,

denkt: hier kan/moet ik niets meer aan doen. “En als het

objecten. En dan zit je met de spanning tussen motief

pistool, konijn, bestek, eend, peer – maar het woord

alleen een grasveld. Thomas: “Ik kreeg de poel er niet in.”

goed is, dan gaat elk werk door in een nieuw werk.”

en werk, het moet niet te herkenbaar, te eenduidig zijn,

‘ogenschijnlijk’ maakt op zichzelf al duidelijk dat het

Alleen de titel bleef dus.

en het moet ook puur een aanleiding kunnen zijn. En het

alledaagse eigenlijk een mythe is - maar dan wel een

Zo kwam zijn werk “Poel des doods” ter sprake: een titel

moet ook ruimtelijkheid hebben, en spanning tussen

mythe in de zuivere betekenis van dat begrip: het is een

die bij de één afwijzing veroorzaakte, en bij de ander

voorgrond en achtergrond.

bedacht verhaal, de verdichting – ook in de poëtische

juist instemming, maar ook de vraag “waarom”. Thomas

“Het moet pijn doen, als het weggaat”, was een suggestie die Machteld kon onderschrijven.

Voor Machteld bestaat elk werk het meest in het atelier, en dat voerde tot een gedachtenwisseling over het atelier en het hoofd en de handen van de schilder: “Wat je niet laat zien is voor een schilder veel interessanter als wat je wel laat zien”; “in zijn atelier is de kunstenaar zonder podium, zonder publiek, zonder referentie”; “de interactie tussen de maker, zijn atelier en zijn materiaal is de kunstenaar”;

Deze laatste opmerking verwijst naar het begrip

betekenis - van een beleefde werkelijkheid, een greep

verklaarde: “Toen ik dit schilderde, was er juist sprake

compositie: en dat is een onderwerp dat ook in vrijwel

uit het leven van alledag, maar vooral, zo bleek uit dit

van de indeling van het Nederlands voetbalelftal bij het

alle andere tafels aan de orde kwam, vaak bijna terloops,

gesprek, een stellingname, en dat maakte de kaalheid

WK in de ‘poel des doods’ en toen heb ik het die titel

zoals bij het werk van Niek Hendrix, voor wie de orde

van zijn werk, het doek zo leeg mogelijk maken op die

gegeven”

van zijn uit de tijd geïsoleerde ‘vondsten’ in het vlak

enkele alledaagse voorwerpen na, toegankelijker dan

Volgens Thomas maakt een titel deel uit van het werk:

van zijn doek essentieel is, net als de manier waarop de

enige uitleg ooit gedaan zou kunnen worden, want zo

dat versterkt de poëzie die in het werk zit. Dat een titel de

tentoongestelde werken elkaar beïnvloeden: voor Niek is

kijken we nu eenmaal allemaal: er zijn steeds maar

kijker stuurt, erkende hij, maar dat is naar zijn idee ook

elke tentoonstelling zelf een nieuw werk.

enkele objecten in ons blikveld tegelijk aanwezig.

altijd de bedoeling van een titel: die geeft juist het kader

“het atelier is de baarmoeder”; “je atelier is toch eigenlijk een onbewoond eiland”;

Dat bleek ook ieders blik te zijn, getuige de ernst en de

waarbinnen het werk zijn betekenis krijgt. En er zijn ook

In het werk van Koen Broucke werd dat proces van

toewijding waarmee de gespreksgenoten tijdens Kees’

werken die louter uit woorden of één woord bestaan. Nog

en die laatste leidde tot de klassieke vraag: “Zou je

het componeren gekenmerkt als een choreografie van

tafel in zijn schilderijen doken: een uitwisseling van

daargelaten de discussies over de vraag of elk schilderij

kunnen blijven schilderen als je op een eiland zit?” en:

het schilderen, zoals hij dat ook ‘letterlijk’ (‘figuurlijk’

beelden zoals die bij het kijken opgedoken waren in

voor zichzelf spreekt of dat het een uitleg, een ‘verhaal’

“Houdt het maken op, als er niemand meer zou komen

is hier eigenlijk een betere term) heeft uitgedrukt in

ieders hoofd en die vaak bleken te verwijzen naar het

verdient of nodig heeft om begrepen te kunnen worden.

kijken?” vragen die alleen persoonlijk beantwoordbaar

verschillende werken in dansers en pianisten, en in zijn

eigen alledaagse – en dat is ook precies wat mythen en

Daarover zal wel nooit het laatste woord gezegd zijn...

bleken, en die uiteindelijk langs omwegen als ‘roem’

eigen performances als pianist. Voor die performances

gedichten plegen te doen.

en ‘vergetelheid’ leidden tot de vraag, welk residu er

heeft hij onderzoek gedaan naar de optredens van Franz

dan nog van de maker in het werk zit, als hij dood is:

Lizst en naar de karikaturen daarvan. En ook zijn alter-

Die blik wordt soms gestuurd – en die verlángt soms

tafel: het beeld dat het werk oproept. Dat is tweeduidig op

alleen de naam? of de persoon? de herinnering? Een

ego’s – het schilderen vanuit een bestaand of fictief

zelfs gestuurd te worden – door een titel. In veel van

te vatten: het beeld waar het werk een verbeelding van is,

onbeantwoordbare vraag, bleek uit de discussie: als je

personage zoals Van Gogh, Leslie François, Jan Cockx,

de gesprekken werd de vraag gesteld of een titel een

of het beeld dat de beschouwer zich bij het werk voorstelt.

dood bent, ben je overgeleverd aan de tijd, de tijdgeest,

dr Hahnemann – blijken in feite compositie-gestalten te

onderdeel van het werk is. Titels blijken in de geschiedenis

Naar het laatste was Thomas als maker nieuwsgierig. En

de geschiedenis, er zijn nu beroemde schilders die ooit

zijn: door zich op te sluiten in zo’n alter-ego componeert

vaak de naam te zijn die het beeld oproept (“het meisje

we besloten dat dat ‘beeld’ dan ook letterlijk genomen

Caesuur catalogus.indd 14-15

Thomas Rameckers bracht ook een ander thema ter

04/07/14 10:59

Evelien de Jong

moest worden: geen woord-taal deze keer, maar beeldtaal. Toch voelden velen zich genoodzaakt tot enige uitleg of verheldering bij het verstrekte beeld, en dat leidde weer tot soms heftige meningsverschillen over juist die

is het een persoonlijke selectie uit je werk juist voor deze ruimte? is het een nieuw werk, waarin de verschillende werken elkaar beïnvloeden?

beelden en die uitleg, en uiteraard over de kwestie dat uitleg en beeld elkaar vaak in de weg zitten, en dat elke uitleg het beeld teniet doet.

Ralph de Jongh

Besta je nog als schilder, als je alleen als werk zichtbaar

Het gesprek mondde uit in een heftige woordenwisseling

wilt zijn? Mag je je nog curator noemen, als je werk

over de toekomst van het schilderen: wordt de schilder

noch maker kent? En kun je het zichtbare resultaat nog

door alle technologische mogelijkheden een verlengstuk

schilderij of kunstwerk noemen?

van een digitaal gestuurde schildermachine, waarbij de

Zo zet dit gebrek aan context alles op losse schroeven:

opdrachtgever bepaalt wat hij moet (doen) schilderen

En achteraf kun je zeggen, dat de wijze waarop over

het wekt vele speculaties, die veel kunnen verhelderen

of blijft hij een vrije hand in dienst van zijn talent en

de tentoonstelling-op-zich ook tijdens andere tafels

over hoe onze blik ons tot ons eigen oordeel brengt,

zijn roeping? oftewel: wat ‘is’ de schilder? begenadigd

En zo werd dit een uitwisseling van associaties in

gesproken werd, duidelijk heeft gemaakt dat deze vragen

als we objecten voor ogen krijgen die als verf op doek

kunstenaar,

woord én beeld aan de hand van een voorwerp of een

meer over aspecten van het tentoonstellen gingen dan

gepresenteerd worden door een persoon die dat als

technicus? en wat betekenen dergelijke begrippen dan

muziekstuk:

over kenmerken van een tentoonstelling – aspecten

curator zegt te doen in een omgeving die meestal

nog?

waarvan sommige voor de één belangrijker bleken dan

kunstwerken blijkt te tonen.”

- een tekening van een man die een boot naar zee draagt, met een landkaart waarop geen zee te zien is; - een primitief beeldje (ca 5 cm hoog) van een man met een stijf mannetje; - geen kwast (alleen het idee om een kwast als beeld te nemen); - een stukje muziek van Nyman;

voor de ander, aspecten ook die in hun samenhang de

werd

ambachtsman

aangetekend

dat

of

toegewijde

opdrachten

en

opdrachtgevers in verleden en heden zeker voor een

betekenis van elke tentoonstelling bepalen, zowel voor

We kregen onze vooroordelen als een boemerang terug:

belangrijk deel altijd het kunstenaarsschap bepaald

de beschouwer als voor de maker zelf, en dat met name

Nieks statement op diens eigen site had ons kunnen

hebben. En het gaat toch in wezen om de inhoud, was

curatoren erop gericht zijn om dat zichtbaar te maken,

doen vermoeden wat hij ook als curator zou kunnen

de tegenwerping, de unieke hand van de schilder, of hij

ook – en juist - als ze vooral zichzelf in hun tentoonstelling

gaan doen. We hadden kunnen weten dat de curator

nu kunstenaar, ambachtsman of technicus is? Of ‘is’ de

zichtbaar willen maken.

als schilder stelt dat zijn werk de patronen betreft die

schilder juist de verzameling van deze drie aspecten

aan het kijken ten grondslag liggen en dat hij die wil

van het kunstenaarsschap, door de eeuwen heen gelijk,

- een gelaagde steen in een rivierbedding gevonden; - een lied van Strauss;

Daarbij

bevlogen

Die curator kwam in de laatste tafel nog uitgebreid

onderzoeken middels een conceptuele benadering van

hoewel uiterlijk veranderd naar de ‘tijdgeest’ die tegelijk

Hendrix van die laatste

het schilderen, en dat hij daarnaast in zijn project ‘Lost

zorgen baart en kansen biedt? En kan men daarbij

als een pleisterplaats voor de getoonde werken en als

tentoonstelling de curator was. In de vraagstelling

Painters’ het woord neemt om posities en paradigma’s in

de nieuwe technologische en digitale mogelijkheden

stadium onderweg.

bij de uitnodiging voor deze tafel lag al opgesloten de

de visuele kunsten te ontregelen.

niet ook gewoon blijven zien als gereedschappen en

- het beeld van de tentoonstelling zelf als een werk,

Dat laatste riep weer een gedachtenwisseling op over de status van een expositie:

ter sprake, omdat Niek

vooringenomenheid ten aanzien van Nieks keuze voor

Maar tijdens deze laatste tafel bleek eenieder met grote

een schilder die alleen in en met zijn werk zichtbaar

vrijmoedigheid gebruik te maken van de ruimte die deze

wilde zijn en ook niet ‘ter tafel’ wilde verschijnen:

ontregeling in ieders hoofd teweeggebracht bleek te

is het een presentatie (het tonen van je kennis en je kunde als schilder)? is het een terugblik op de weg die je als schilder hebt afgelegd? is het een verantwoording? (en dan: tegenover jezelf? tegenover je publiek?)

Caesuur catalogus.indd 16-17

materialen?

En wat is die ‘tijdgeest’ eigenlijk? Is dat misschien

hebben – alsof men bevrijd van patroon en paradigma

analoog

aan

die

ook

in

deze

gesprekken

weer

“Wat kan er dan nog ter tafel komen in een project als

de vrijheid nam om fris van de lever nog eens flink van

veelgebruikte begrippen als ‘paradigma’, ‘discours’ of

de schilder, het werk & het atelier, als je alleen het werk

leer te trekken over verschillende thema’s en begrippen

‘context’? Zijn het misschien allemaal namen voor de

hebt? De hand die het gemaakt heeft kennen we niet,

die tijdens deze cyclus al ter sprake waren gekomen:

wederkerigheid waarin schilder, werk, publiek, kritiek

dus we moeten afgaan op wat hij gemaakt heeft, en dan

deze ‘nieuwe kleren’ bleken prima te passen zonder dat

en theorie hun identiteit krijgen?

worden we teruggeworpen op louter ons eigen oordeel.

iemand zich keizer voelde of in zijn blootje kwam te staan.

04/07/14 10:59

Kees de Kort Tijdens

deze

cyclus

is

langzamerhand

duidelijk

Die woordenwisselingen liepen echter bijna nooit uit

geworden, dat veel van de in de kunstbeschouwing

op een gelijk willen hebben of krijgen vanuit de eigen

gebruikte begrippen hun betekenis blijken te krijgen

principes, integendeel: ze bleken juist als uitwisseling

in hun gebruik, dat theorieën hun legitimatie juist

van opvattingen gewaardeerd te worden en tot begrip

ontlenen aan de betekenis die binnen die theorieën aan

te leiden hoe en waarom je het ook anders kon zien.

die begrippen gegeven wordt, en dat de gebruikers daar

De heftigheid van de botsingen die herhaaldelijk

vaak hun status aan te danken hebben.

plaatsvonden was dan ook vooral een zaak van

Just Quist

enthousiasme over de ervaring dat je überhaupt met De

consequentie

hiervan

is

dat

theorieën

zelf-

elkaar van mening kon verschillen zonder dat je elkaars

funderend zijn, en dat impliceert dat er eigenlijk geen

opvatting hoefde te verketteren en zonder dat je eigen

vaste waarden zijn binnen de kunstbeschouwing en de

opvatting als niet ter zake werd afgedaan. Naar de

kunstwaardering. Maar omdat in gedachtewisselingen

ervaring van velen was dat misschien wel het meest

hierover wel steeds dezelfde begrippen manifest waren

verrassende aspect van de tafelgesprekken in dit project,

en eenieder een aan de eigen opvattingen gerelateerde

ook omdat je vaak ook geconfronteerd werd met (de

betekenis van deze begrippen hanteerde, leidden de

vanzelfsprekendheid van) je eigen opvattingen.

tafelgesprekken meermalen tot woordenwisselingen en

spraakverwarringen

tussen

de

verschillende

opvattingen en over het verschil in opvatting, waarbij die betekenisverschillen slechts moeizaam en geleidelijk aan het licht kwamen.

Caesuur catalogus.indd 18-19

04/07/14 10:59

Viktor Baltus

Albert Jonas

Schilders in volgorde van exposeren Niek Hendrix - www.niekhendrix.com

groepstentoonstelling #2

Met Aimee Terburg (www.aterburg.nl),

25-02-2012 t/m 24-03-2012

Koen Broucke - www.atelierbroucke.com

Evelien de Jong, Fabian Westphal, Jan Wattjes,

Just Quist, Kees de Kort, Luc Vandervelde Lux

Machteld Solinger - www.machteldsolinger.com

(www.youtube.com/watch?v=S7edYcYli04),

Machiel van Soest (www.machielvansoest.tk),

Jeanny Golembiewski - www.jeannygolembiewski.nl

Ralph de Jongh en Viktor Baltus

31-03-2012 t/m 05-05-2012 15-05-2012 t/m 17-06-2012 21-05-2012 t/m 15-07-2012

05-04-2013 t/m 21-05-2013

Thomas Rameckers - www.thomasrameckers.nl

Just Quist - www.justquist.nl

23-06-2012 t/m 28-07-2012

04-05-2013 t/m 08-06-2013

Groepstentoonstelling #1

Viktor Baltus - www.viktorbaltus.nl

Met Koen Broucke, Michiel Paalvast

15-06-2013 t/m 30-07-2013

(www.michielpaalvast.nl), Niek Hendrix,

Albert Jonas (anonieme schilder)

Machteld Solinger en Thomas Rameckers

14-09-2013 t/m 20-10-2013

01-09-2012 en 02-09-2012

Jan Wattjes - www.janwattjes.nl

15-09-2012 t/m 20-10-2012

Fabian Westphal

27-10-2012 t/m 01-12-2012

Evelien de Jong - www.eveliendejong.nl

Caesuur catalogus.indd 20-21

tentoonstellingsplekken

08-12-2012 t/m 19-01-2013

Ralph de Jongh - www.flickr.com/photos/ralphdejongh/

presentatieruimtecaesuur, Middelburg

wallstreet tweny five, Vlissingen

26-01-2013 t/m 10-03-2013

Kees de Kort - www.kees-de-kort.nl

decreet - Zeeuws kunstmagazine

De Grote Kerk Veere

16-03-2013 t/m 28-04-2013

04/07/14 10:59

Caesuur catalogus.indd 22-23

04/07/14 10:59

Caesuur catalogus.indd 24

04/07/14 10:59