de schilder de tafel
het werk het atelier
Caesuur catalogus.indd 1
04/07/14 10:59
de schilder het werk het atelier de tafel
een uitkomst
Caesuur catalogus.indd 2-3
04/07/14 10:59
Caesuur Giel Louws, Michiel Paalvast, Harmen Eijzenga, Robbert Jan Swiers, Machteld van der Wijst, Ramon de Nennie, Willy van Houtum, Hans Overvliet, Anne Breel presentatieruimte Caesuur Lange Noordstraat 67 4331 CC Middelburg caesuur@zeelandnet.nl www.caesuur.nl k.v.k. middelburg 114392 | ing 26 69 559
Caesuur catalogus.indd 4-5
04/07/14 10:59
met dank aan Gemeente Middelburg, Gemeente Veere, Gemeente Vlissingen, Provincie Zeeland, De vrolijke aandeelhouders van caesuur, De vrolijke vrienden van caesuur, De Kattendijke / Drucker Stichting, decreet - Zeeuws kunstmagazine, Muziekpodium Zeeland, De Grote Kerk Veere, Kunstwerkplaats KipVis, lost painters, De Zeeuwse Alliantie [ kantoor M’burg ], Indigo Lijstenmakerij en kunstenaarsmaterialen web website presentatieruimte Caesuur www.caesuur.nl blog caesuur
www.deschilderhetwerkenhetatelier.com
kunstenaarsportretten
Anne Breel; www.breelfilm.nl
webmagazine lost painters
www.lost-painters.nl
catalogus fotografie
Koen Broucke, Merel Brands, Michiel Paalvast, Hans Overvliet, Niek Hedrix,
Willy van Houtum, Toon Truyens, Peter Steutel, Marianne Hamersma,
Ralph de Jongh, Kees de Kort, Anne Breel, AimĂŠe Terburg, Just Quist, Kees Koomen,
Evelien de Jong, Luc Vandervelde lux, Machiel van Soest
tekst
Harmen Eijzenga, Hans Overvliet, Niek Hendrix, Giel Louws, Michiel Paalvast
ontwerp
Niek Hendrix
Caesuur catalogus.indd 6-7
04/07/14 10:59
natafelen Harmen Eijzenga
Wezenlijk onderdeel van elke tentoonstelling in het
weer opduikende begrippen.
project De schilder, het werk & het atelier was de
Elk schilderij en elke schilder maakt deel uit van de
tafel: een uitwisseling van gedachten, meningen en
geschiedenis die beiden heeft voortgebracht en waarin
opvattingen tussen schilder en publiek met de bedoeling
zij zelf hun voortbrengsels plaatsen. Niek Hendrix
de drieëenheid schilder-werk-atelier vanuit verschillende
huldigt de stelling dat de schilderkunst dood is. Hij wil
gezichtspunten te benaderen, vooral om op deze wijze de
daarmee zeggen dat deze discipline uitgewerkt is: er
wederkerigheid aan het licht te brengen waarin elk werk
valt eigenlijk niets nieuws meer te bedenken, je kunt
en elke schilder identiteit krijgt. De praktijk van de twaalf
alleen maar putten uit haar rijke historie. Hij doet een
tentoonstellingen in dit project heeft ons verrijkt met de
soort archeologisch onderzoek naar de concepten en
ervaring dat ook de ruimte en het publiek een rol spelen
theorieën die door de eeuwen heen manifest geweest
in die wederkerigheid. Deze wederkerigheid is volgens
zijn in de schilderkunst en die ook de geschiedenis
mij van fundamenteel belang voor de kunstbeschouwing,
ervan beschreven hebben. Maar wezenlijk anders dan
omdat er dan, los van elke definitie van wat kunst ‘is’,
een archeoloog plaatst hij zijn vondsten niet in hun tijd,
ad hoc bepaald en besproken kan worden wat kunst
maar zet ze naast elkaar buiten hun tijd, als uit hun
gevonden wordt. Deze opvatting werd pas bijna aan het
context gelichte citaten, en het gaat hem juist om wat
eind, tijdens de tentoonstelling van Just Quist, verwoord
er daarmee opgeroepen wordt aan associaties, vragen en
met in deze ruimte bevinden zich enkele objecten die
verwarringen, en het zijn ook archetypen voor zijn eigen
men onder zekere omstandigheden en vanuit bepaalde
werk.
perspectieven kunstwerken zou kunnen noemen, maar
Een van de eerste vragen in dit gesprek was dan ook of
ze heeft wat mij betreft deze hele tafel-cyclus gedragen.
je zo doende niet alleen maar een kopiist bent, met als reactie dat een goede kopiist probeert zich in zijn werk
Caesuur catalogus.indd 8-9
Deze omstandigheden en perspectieven waren dan ook
niet te onderscheiden van het origineel, terwijl Niek
het onderwerp van elk tafelgesprek vanuit een stelling
juist die originaliteit aan de orde stelt door willekeurig
die een aspect daarvan aan de orde stelde. Meestal bleek
te kopiëren.
dat slechts de opening van het gesprek, een aanleiding
“Ben je dan nog schilder?” was de wedervraag, en Niek
om te kunnen beginnen, en in de loop van die gesprekken
vond die vraag weinig relevant: hij stelde dat hij toevallig
bleek een aantal begrippen steeds terug te keren. Daarom
schilder was geworden, maar dat hij zijn opvattingen ook
heb ik dit verslag niet geschreven als een chronologische
in een ander medium had kwijt gekund.
weergave van die gesprekken en van de onderwerpen
En dat leidde weer tot en gedachtenwisseling over
die aan de orde kwamen, maar als een overzicht van de
de theorieën die de schilderkunst gedragen hebben:
hele cyclus aan de hand van in die gesprekken steeds
zijn die nu uitdrukking van eeuwige waarden als
04/07/14 10:59
Niek Hendrix
Koen Broucke
schoonheid, originaliteit en kwaliteit of kent elke tijd
gedachtenwisseling over hoe je juist met die erfenis,
Het handschrift bleek voor velen een essentieel aspect
het zit in wat Kees de Kort heeft weggelaten in zijn
zijn eigen ‘eeuwige’ waarden, zodat aesthetica en
en vooral met het bewustzijn van die erfenis, jezelf als
van het schildersschap, niet alleen voor de maker zelf,
ogenschijnlijk alledaagse schilderijen, en in de poëtische
geschiedenis steeds weer herschreven worden? In de
schilder kunt ontdekken, hoe je zo al doende ook je
maar ook voor beschouwer; en kunstcritici blijken er ook
kracht van het werk van Thomas Rameckers.
vele woordenwisselingen hierover kwamen zo ongeveer
voorgangers aan jezelf onthult en hoe je daarmee jezelf
op gespitst te zijn zo’n handschrift toe te kunnen kennen
alle gangbare theorieën aan de orde, en daarin werd al
als een soort terra incognita ontdekt.
en herkennen, en soms zelfs te spreken van een gebrek
Het werk van Evelien de Jong werd tijdens ‘haar’ tafel
aan eigen handschrift, als ze daarin niet slagen. Van
gekenmerkt als schilderen als statement, want in al
onmiddellijk de in deze cyclus steeds weer opduikende vraag geformuleerd: is dan niet elke schilder product én producent van theorie en geschiedenis? Koen
Broucke
hulpmiddel,
een
acht
de
geschiedenis
“intuïtiespoor”,
het
Tijdens de tafel met Machteld Solinger kwam de
wezenlijk belang vond Koen Broucke in dit verband de
haar werken zit een duidelijk engagement, dat in deze
vraag op of je jezelf überhaupt kunt vrijmaken van die
concentratie, de bewust gerichte aandacht in het maken:
tafel ‘boodschap’ werd genoemd, een boodschap die het
geschiedenis, of niet iedereen op zijn eigen wijze zichzelf
volgens hem kun je die concentratie aflezen uit een goed
werk volgens sommigen verwant maakt aan reclame,
vooral
een
in die geschiedenis reproduceert, of je jezelf dan niet
schilderij, en dat hoeft niet een ‘mooi’ schilderij te zijn,
een verwantschap die soms ook wordt gewild of door
zoeken
ook lomp schilderen kan concentratie zichtbaar maken.
de maker zelf gelegd wordt, of zoals in de jaren zestig/
van
al te zeer aan je voorgangers ondergeschikt maakt, en
connecties, en van alle mythes die eromheen hangen. Zo
of je daarmee ooit een eigen stijl kunt krijgen. Met als
is voor hem ook elk werk een “spoor van handelingen”,
consequentie: dan is er ook geen originaliteit en geen
De opmerking van Niek Hendrix in deze handschrift-
kunst “maatschappelijk” of “geëngageerd” moest zijn.
een gestolde handeling, het residu van het vertellen van
vernieuwing meer mogelijk in de schilderkunst. Want
dialoog leidde tot de vraag wat nu leidend is voor een
En anderzijds: als men wat dieper graaft, blijken er door
zo’n mythe. Maar dat kun je niet onder woorden brengen,
hoe kun je daaraan nog iets toevoegen, authentiek
schilder: het concept of het medium. Dat bleek ook
de eeuwen heen in heel wat schilderijen statements
vindt hij, er is een wezenlijk verschil tussen woord-taal
zijn, waarom wil je iets unieks maken? Machteld stelde
weer een wederkerend thema in deze cyclus, maar
verborgen te zijn die alleen aan de oppervlakte komen
en kunst-taal. Kunst verwijst naar zichzelf en zo naar
daartegenover: het is juist je gevecht met je materiaal en
terugkijkend lijkt het meer een accentverschil: medium
als men de tijdgeest kent. Omgekeerd werd ook geopperd
de geschiedenis, en al is onze blik geconditioneerd
de traditie waarvan je hoopt dat het iets unieks oplevert,
en
onontwarbaar
dat die ‘tijdgeest’ zelf (de onze in dit geval) kan maken
door de geschiedenis, “kunst is juist bedoeld om die
het is de noodzaak die je daarin voelt.
verbonden in het handelen van de schilder. Voor Koen
dat men engagement ziet waar dat niet bedoeld is, en
Broucke bijvoorbeeld is het concept bepalend voor
ook dat zulk een ‘engagement’ zelf misschien vanuit
conditionering te overstijgen”.
zeventig soms zelfs verlangd wordt in die zin dat (schilder)
concept
zijn
onderling
meestal
In Machtelds opmerking ligt de opvatting opgesloten
het medium: het is een kader dat noodzakelijk blijkt
onze invulling van dat begrip ons ontgaat waar het wél
Men kan de geschiedenis ook beschouwen vanuit het
dat iedere schilder zich juist in een eigen idiolect - een
als rode draad. Een belangrijk concept is voor hem de
aanwezig of bedoeld is.
standpunt van de erfgenaam. Niek doet dat in feite ook,
eigen taal, een eigen handschrift, een eigen stijl, een
installatie, zoals in het kabinet van dr Hahnemann, de
maar veel directer was dat het geval bij Jan Wattjes, wiens
eigen materiaalgebruik - probeert uit te drukken en zo
verbeelding van een psychiatrische inrichting, en ook
Dergelijke opmerkingen leidden in deze cyclus vaak
werk een eerbetoon is aan de voorgangers die hem tot
in die geschiedenis en die aesthetica een eigen plaats
zijn performances en alter-ego’s waarin hij zich uitdrukt
tot een discussie of de eigen blik sowieso al niet een
het schilderen hebben gebracht. Verschillende van zijn
verwerft. Niek Hendrix vond dat niet zo belangrijk: hij
zijn medium en concept.
interpreterende, betekenisdragende blik is, en of ook de
werken tonen ontmoetingen met leden van zijn ‘artistic
stelde dat hij in de eerste plaats conceptueel schilder is.
Die wederkerigheid tussen concept en medium zit ook
aesthetica net als de geschiedenis niet steeds herschreven
family’: zijn vader, Rimbaud, Courbet, Israels. Andere
Teveel handschrift schildert hij dan ook juist weg. En
in de Van Gogh die zo manifest is in een aantal van
wordt of herschreven zou moeten worden. Dat betrof
werken getuigen van het besef dat je die geschiedenis
daarop kwam weer de reactie dat het wegschilderen van
Koen’s werken, of in de Courbet en de Israels in het werk
bijvoorbeeld ook een gedachtenwisseling over symboliek
altijd met je meedraagt: ‘The Backpacker’ en ‘mobile
een handschrift ook een handschrift was, en de vraag of
van Jan Wattjes, het zit in de ‘dingetjes’ en ‘materiaaltjes’
in de schilderkunst, met name in de gesprekken met Niek
studio’ bijvoorbeeld. Dat leidde tot een breedvoerige
je überhaupt kunt schilderen zonder handschrift.
die Viktor Baltus vindt als dragers van zijn schilderwerk,
Hendrix, Koen Broucke, Jan Wattjes en Fabian Westphal,
Caesuur catalogus.indd 10-11
04/07/14 10:59
Machteld Solinger
Thomas Rameckers
en over het kunnen lezen van een schilderij, en over de
Voor Ralph de Jongh is het de ruimte waarbinnen
op ooghoogte die volgens hem “een valse horizon” schiep
onderzoek: naar de gedragingen van het materiaal,
status van de aesthetica daarin: moet je ‘ingewijd’ zijn of
zijn werk betekenis krijgt. Hij vindt de opstelling, de
door niet alleen de werken hoger en lager te hangen,
naar de reacties van publiek, of van de ruimte, of beide,
wordt daardoor juist je blik bepaald en beperkt?
inrichting van een expositie dan ook heel belangrijk: het
maar ook van de vloer gebruik te maken als een soort
naar de geschiedenis van de beeldende kunst en naar
is “letterlijk een zaak van passen en meten” en hij maakt
vijfde wand. Dat heeft Ralph de Jongh overigens ook
de verschillende percepties daarvan, of ze willen met
In dit verband kwam ook de vraag in hoeverre de
daarbij gebruik van alle mogelijkheden die een ruimte
gedaan, en het gevolg bleek dat daarmee juist de ruimte
en in hun werk allerlei vaststaande criteria ‘bevragen’
kunstkritiek leidend is voor de opvattingen van het
hem biedt. Een “moeilijke ruimte” als die van Caesuur is
als zodanig zichtbaar wordt.
of ‘deconstrueren’. De kunstenaar ‘zelf’ verdwijnt zo
publiek,
regelmatig
voor hem een uitdaging, en met deze tentoonstelling was
Veel heftiger kwam de ruimte aan bod tijdens het
aan de orde, zowel in positieve als in negatieve zin:
van
de
‘gewone’
beschouwer,
hij wel tevreden. Op de vraag of het niet “een kunstje”
gesprek met Just Quist. Het onderwerp van deze “tafel”
kunsttheorie en kunstkritiek werd enerzijds als gids en
dreigt te worden, of niet alle voorwerpen op deze wijze
was het kunstwerk als de vraag naar zijn eigen betekenis,
De enigen die zich tegen deze opvatting keerden,
leidraad gewaardeerd, anderzijds ook als dwingeland en
kunst zouden kunnen worden, kwam een stortvloed
en Just zegt op zoek te zijn naar “de transitieve ruimte,
waren de wat merkwaardigerwijs genoemd werd ‘echte
verleider. Meermalen werd hier ook de analogie gelegd
aan reacties, variërend van “dat sommige kunstenaars
een nog betekenisarme ruimte, een ruimte waar
schilders’ of ‘schilder’s schilders’. Dit leidde tot enkele
met ‘de nieuwe kleren van de keizer’, met de erkenning
tegenwoordig wel heel snel naar die truc grijpen” tot “dat
betekenissen gegenereerd worden door de verbindingen
confrontaties, waarbij de laatsten en hun medestanders
daar soms niet voor uit te durven komen.
is nou precies de essentie van kunst en vooral van het
die worden aangegaan en waar handelen overgaat
zich bleken te beroepen op het door anderen als
kunstenaarsschap”. Ralph zelf vond er niet zoveel van;
in object.” En tussen deze opvatting “dat objecten al
‘romantisch’ gekwalificeerde idee van ‘het gevecht met
min of meer in zijn onderzoek, of in zijn werk, of in zijn bedoelingen, of hij wordt daarin zo juist zichtbaar.
Fabian Westphal maakt puur formele werken die –
voor hem is het de manier waarop hij zich nu eenmaal
doende kunstwerken worden, niet alleen in het atelier
het materiaal’. En het is de vraag of de ‘romantici’ voor
niettemin of juist daardoor - de kijker “op het verkeerde
uitdrukt. “En elk werk heeft de ruimte nodig die het tot
onder de handen van de kunstenaar, maar ook in de
hun opvatting voldoende ruimte hebben gekregen – of
been” zetten doordat de samenhang van kleuren en
zijn recht laat komen.” “Maar dat bepaalt de maker toch?”
expositieruimte onder de ogen van het publiek, en dat
genomen - in deze tafelcyclus, want veel van dergelijke
vormen meer “duidelijk maakt” dan wat er geschilderd
was een vervolgvraag, en het antwoord uit het publiek
een tentoonstelling zelf het podium is waarop allerlei
geluiden klonken pas na afloop, en dan nog vaak van
is. Op de vraag of dit dan ook zijn bedoeling was,
was: “De maker geeft de ruimte waar het werk om vraagt
objecten hun betekenis als kunstwerk krijgen door
persoon tot persoon.
antwoordde Fabian dat hij dat een zaak van de kijker
- als het goed is.”
de confrontatie met de ruimte, met elkaar en met het
vond, en dat hij zelf juist uit was op de “essenties achter
publiek” (tekst uitnodiging tafelgesprek) en de opvatting
Het atelier was als thema ingegeven door een
de werkelijkheid”, maar dat kijkers vaak meer willen
Hoe die vragende rol van “het werk” er uit ziet, is een
dat elk kunstwerk van zichzelf een betekenisdrager is
kenmerkende uitspraak van Machteld Solinger: “Hier
zien dan er te zien was. Maar hij erkende na doorvragen
onderwerp van discussie gebleven, evenals de vraag
die de uniciteit ervan bepaalt en die iedereen als zodanig
heb ik alles in de hand, in de hoop dat het uit de hand zal
dat hij wel degelijk ook uit was op het scheppen van
welke rol de ruimte zelf speelt in het tot zijn recht
kan zien en die op zichzelf de plaats en de ruimte
lopen”. Het gaat haar om het onvoorziene dat het ‘in de
“ruimtelijke illusies”. En de opmerking of dit dan eigenlijk
laten komen van een werk, en ook welke rol daarin de
afdwingt die het kunstwerk tot zijn recht laat komen,
hand hebben’ juist mogelijk maakt, het vormeloze vorm
niet “alleen maar aesthetiek” was, pareerde hij met :
inrichters spelen. Die discussie werd aangejaagd door
bleek een clash die kennelijk een kloof markeert tussen
laat krijgen. De ‘hand’ moet niet de overhand krijgen,
“Nou en? Moet het iets anders zijn dan? Het gaat toch
een uitspraak van de architect Aldo van Eyck: “Leegte is
twee kunstopvattingen, een kloof die merkbaar was
het moet geen nieuwe orde worden, het moet open
altijd om de verschijningsvorm?” En een verwijzing naar
de aartsvijand van de ruimte en daarom ook van ieder
gedurende bijna de hele tafelcyclus.
blijven, en het moet uit de 10.000 mogelijke beelden, uit
de wapenschilden in de kerkinterieurs van Saenredam
schilderij en iedere plastiek”, en Van Eyck maakte als
vond hij wel toepasselijk: “Er zit natuurlijk ook veel
inrichter van de Cobra-tentoonstellingen in Amsterdam
Het is misschien vergelijkbaar met het gegeven dat
symboliek in mijn werk, net als in wapenschilden.”
en Luik korte metten met de toen gebruikelijke ophanging
een aantal schilders het eigen werk definieert als
Caesuur catalogus.indd 12-13
het eindeloos herhalen, dat ene, eigene, unieke beeld tevoorschijn brengen. En op de wedervraag hoe je bepaalt of het werk gezien
04/07/14 10:59
Jan Wattjes
Fabian Westphal
mag worden, of het ‘af’ is, of het ‘weg’ mag, zei ze:, dat
in de vergetelheid geraakt zijn en daaruit weer opdoken.
hij als Koen Broucke een Van Gogh, een Jan Cockx: “Ik
met de parel”, “het straatje van Vermeer” etc.). De vraag
het de balans erin is, de intuïtie, de wisselwerking tussen
En soms word je pas beroemd na je dood. “Je hoopt dat je
ben in het territorium dat het schilderij mij maakt”.
blijft wat een schilder met een titel wil zeggen. Thomas
formele en subjectieve criteria, en dat je het soms het
erin zit”, was Machtelds antwoord.
Rameckers begint zijn werk vaak met een titel in zijn
een tijdje moet laten liggen, even weglopen, je moet het
En hoe komen motieven van buiten in het atelier en
Het territorium van Kees de Kort is het ogenschijnlijk
hoofd, die soms alleen als titel in het werk aanwezig is,
werk de kans geven om ‘af’ te lijken. Dat merk je, als je
in het werk terecht? Machteld: herinneringen, foto’s,
alledaagse: stoel, schoen, tent, hand, hond, kast kerk,
zoals bij zijn werk Paddepoel, waarin geen poel te zien is,
denkt: hier kan/moet ik niets meer aan doen. “En als het
objecten. En dan zit je met de spanning tussen motief
pistool, konijn, bestek, eend, peer – maar het woord
alleen een grasveld. Thomas: “Ik kreeg de poel er niet in.”
goed is, dan gaat elk werk door in een nieuw werk.”
en werk, het moet niet te herkenbaar, te eenduidig zijn,
‘ogenschijnlijk’ maakt op zichzelf al duidelijk dat het
Alleen de titel bleef dus.
en het moet ook puur een aanleiding kunnen zijn. En het
alledaagse eigenlijk een mythe is - maar dan wel een
Zo kwam zijn werk “Poel des doods” ter sprake: een titel
moet ook ruimtelijkheid hebben, en spanning tussen
mythe in de zuivere betekenis van dat begrip: het is een
die bij de één afwijzing veroorzaakte, en bij de ander
voorgrond en achtergrond.
bedacht verhaal, de verdichting – ook in de poëtische
juist instemming, maar ook de vraag “waarom”. Thomas
“Het moet pijn doen, als het weggaat”, was een suggestie die Machteld kon onderschrijven. Voor Machteld bestaat elk werk het meest in het atelier, en dat voerde tot een gedachtenwisseling over het atelier en het hoofd en de handen van de schilder: “Wat je niet laat zien is voor een schilder veel interessanter als wat je wel laat zien”; “in zijn atelier is de kunstenaar zonder podium, zonder publiek, zonder referentie”; “de interactie tussen de maker, zijn atelier en zijn materiaal is de kunstenaar”;
Deze laatste opmerking verwijst naar het begrip
betekenis - van een beleefde werkelijkheid, een greep
verklaarde: “Toen ik dit schilderde, was er juist sprake
compositie: en dat is een onderwerp dat ook in vrijwel
uit het leven van alledag, maar vooral, zo bleek uit dit
van de indeling van het Nederlands voetbalelftal bij het
alle andere tafels aan de orde kwam, vaak bijna terloops,
gesprek, een stellingname, en dat maakte de kaalheid
WK in de ‘poel des doods’ en toen heb ik het die titel
zoals bij het werk van Niek Hendrix, voor wie de orde
van zijn werk, het doek zo leeg mogelijk maken op die
gegeven”
van zijn uit de tijd geïsoleerde ‘vondsten’ in het vlak
enkele alledaagse voorwerpen na, toegankelijker dan
Volgens Thomas maakt een titel deel uit van het werk:
van zijn doek essentieel is, net als de manier waarop de
enige uitleg ooit gedaan zou kunnen worden, want zo
dat versterkt de poëzie die in het werk zit. Dat een titel de
tentoongestelde werken elkaar beïnvloeden: voor Niek is
kijken we nu eenmaal allemaal: er zijn steeds maar
kijker stuurt, erkende hij, maar dat is naar zijn idee ook
elke tentoonstelling zelf een nieuw werk.
enkele objecten in ons blikveld tegelijk aanwezig.
altijd de bedoeling van een titel: die geeft juist het kader
“het atelier is de baarmoeder”; “je atelier is toch eigenlijk een onbewoond eiland”;
Dat bleek ook ieders blik te zijn, getuige de ernst en de
waarbinnen het werk zijn betekenis krijgt. En er zijn ook
In het werk van Koen Broucke werd dat proces van
toewijding waarmee de gespreksgenoten tijdens Kees’
werken die louter uit woorden of één woord bestaan. Nog
en die laatste leidde tot de klassieke vraag: “Zou je
het componeren gekenmerkt als een choreografie van
tafel in zijn schilderijen doken: een uitwisseling van
daargelaten de discussies over de vraag of elk schilderij
kunnen blijven schilderen als je op een eiland zit?” en:
het schilderen, zoals hij dat ook ‘letterlijk’ (‘figuurlijk’
beelden zoals die bij het kijken opgedoken waren in
voor zichzelf spreekt of dat het een uitleg, een ‘verhaal’
“Houdt het maken op, als er niemand meer zou komen
is hier eigenlijk een betere term) heeft uitgedrukt in
ieders hoofd en die vaak bleken te verwijzen naar het
verdient of nodig heeft om begrepen te kunnen worden.
kijken?” vragen die alleen persoonlijk beantwoordbaar
verschillende werken in dansers en pianisten, en in zijn
eigen alledaagse – en dat is ook precies wat mythen en
Daarover zal wel nooit het laatste woord gezegd zijn...
bleken, en die uiteindelijk langs omwegen als ‘roem’
eigen performances als pianist. Voor die performances
gedichten plegen te doen.
en ‘vergetelheid’ leidden tot de vraag, welk residu er
heeft hij onderzoek gedaan naar de optredens van Franz
dan nog van de maker in het werk zit, als hij dood is:
Lizst en naar de karikaturen daarvan. En ook zijn alter-
Die blik wordt soms gestuurd – en die verlángt soms
tafel: het beeld dat het werk oproept. Dat is tweeduidig op
alleen de naam? of de persoon? de herinnering? Een
ego’s – het schilderen vanuit een bestaand of fictief
zelfs gestuurd te worden – door een titel. In veel van
te vatten: het beeld waar het werk een verbeelding van is,
onbeantwoordbare vraag, bleek uit de discussie: als je
personage zoals Van Gogh, Leslie François, Jan Cockx,
de gesprekken werd de vraag gesteld of een titel een
of het beeld dat de beschouwer zich bij het werk voorstelt.
dood bent, ben je overgeleverd aan de tijd, de tijdgeest,
dr Hahnemann – blijken in feite compositie-gestalten te
onderdeel van het werk is. Titels blijken in de geschiedenis
Naar het laatste was Thomas als maker nieuwsgierig. En
de geschiedenis, er zijn nu beroemde schilders die ooit
zijn: door zich op te sluiten in zo’n alter-ego componeert
vaak de naam te zijn die het beeld oproept (“het meisje
we besloten dat dat ‘beeld’ dan ook letterlijk genomen
Caesuur catalogus.indd 14-15
Thomas Rameckers bracht ook een ander thema ter
04/07/14 10:59
Evelien de Jong
moest worden: geen woord-taal deze keer, maar beeldtaal. Toch voelden velen zich genoodzaakt tot enige uitleg of verheldering bij het verstrekte beeld, en dat leidde weer tot soms heftige meningsverschillen over juist die
is het een persoonlijke selectie uit je werk juist voor deze ruimte? is het een nieuw werk, waarin de verschillende werken elkaar beïnvloeden?
beelden en die uitleg, en uiteraard over de kwestie dat uitleg en beeld elkaar vaak in de weg zitten, en dat elke uitleg het beeld teniet doet.
Ralph de Jongh
Besta je nog als schilder, als je alleen als werk zichtbaar
Het gesprek mondde uit in een heftige woordenwisseling
wilt zijn? Mag je je nog curator noemen, als je werk
over de toekomst van het schilderen: wordt de schilder
noch maker kent? En kun je het zichtbare resultaat nog
door alle technologische mogelijkheden een verlengstuk
schilderij of kunstwerk noemen?
van een digitaal gestuurde schildermachine, waarbij de
Zo zet dit gebrek aan context alles op losse schroeven:
opdrachtgever bepaalt wat hij moet (doen) schilderen
En achteraf kun je zeggen, dat de wijze waarop over
het wekt vele speculaties, die veel kunnen verhelderen
of blijft hij een vrije hand in dienst van zijn talent en
de tentoonstelling-op-zich ook tijdens andere tafels
over hoe onze blik ons tot ons eigen oordeel brengt,
zijn roeping? oftewel: wat ‘is’ de schilder? begenadigd
En zo werd dit een uitwisseling van associaties in
gesproken werd, duidelijk heeft gemaakt dat deze vragen
als we objecten voor ogen krijgen die als verf op doek
kunstenaar,
woord én beeld aan de hand van een voorwerp of een
meer over aspecten van het tentoonstellen gingen dan
gepresenteerd worden door een persoon die dat als
technicus? en wat betekenen dergelijke begrippen dan
muziekstuk:
over kenmerken van een tentoonstelling – aspecten
curator zegt te doen in een omgeving die meestal
nog?
waarvan sommige voor de één belangrijker bleken dan
kunstwerken blijkt te tonen.”
- een tekening van een man die een boot naar zee draagt, met een landkaart waarop geen zee te zien is; - een primitief beeldje (ca 5 cm hoog) van een man met een stijf mannetje; - geen kwast (alleen het idee om een kwast als beeld te nemen); - een stukje muziek van Nyman;
voor de ander, aspecten ook die in hun samenhang de
werd
ambachtsman
aangetekend
dat
of
toegewijde
opdrachten
en
opdrachtgevers in verleden en heden zeker voor een
betekenis van elke tentoonstelling bepalen, zowel voor
We kregen onze vooroordelen als een boemerang terug:
belangrijk deel altijd het kunstenaarsschap bepaald
de beschouwer als voor de maker zelf, en dat met name
Nieks statement op diens eigen site had ons kunnen
hebben. En het gaat toch in wezen om de inhoud, was
curatoren erop gericht zijn om dat zichtbaar te maken,
doen vermoeden wat hij ook als curator zou kunnen
de tegenwerping, de unieke hand van de schilder, of hij
ook – en juist - als ze vooral zichzelf in hun tentoonstelling
gaan doen. We hadden kunnen weten dat de curator
nu kunstenaar, ambachtsman of technicus is? Of ‘is’ de
zichtbaar willen maken.
als schilder stelt dat zijn werk de patronen betreft die
schilder juist de verzameling van deze drie aspecten
aan het kijken ten grondslag liggen en dat hij die wil
van het kunstenaarsschap, door de eeuwen heen gelijk,
- een gelaagde steen in een rivierbedding gevonden; - een lied van Strauss;
Daarbij
bevlogen
Die curator kwam in de laatste tafel nog uitgebreid
onderzoeken middels een conceptuele benadering van
hoewel uiterlijk veranderd naar de ‘tijdgeest’ die tegelijk
Hendrix van die laatste
het schilderen, en dat hij daarnaast in zijn project ‘Lost
zorgen baart en kansen biedt? En kan men daarbij
als een pleisterplaats voor de getoonde werken en als
tentoonstelling de curator was. In de vraagstelling
Painters’ het woord neemt om posities en paradigma’s in
de nieuwe technologische en digitale mogelijkheden
stadium onderweg.
bij de uitnodiging voor deze tafel lag al opgesloten de
de visuele kunsten te ontregelen.
niet ook gewoon blijven zien als gereedschappen en
- het beeld van de tentoonstelling zelf als een werk,
Dat laatste riep weer een gedachtenwisseling op over de status van een expositie:
ter sprake, omdat Niek
vooringenomenheid ten aanzien van Nieks keuze voor
Maar tijdens deze laatste tafel bleek eenieder met grote
een schilder die alleen in en met zijn werk zichtbaar
vrijmoedigheid gebruik te maken van de ruimte die deze
wilde zijn en ook niet ‘ter tafel’ wilde verschijnen:
ontregeling in ieders hoofd teweeggebracht bleek te
is het een presentatie (het tonen van je kennis en je kunde als schilder)? is het een terugblik op de weg die je als schilder hebt afgelegd? is het een verantwoording? (en dan: tegenover jezelf? tegenover je publiek?)
Caesuur catalogus.indd 16-17
materialen? En wat is die ‘tijdgeest’ eigenlijk? Is dat misschien
hebben – alsof men bevrijd van patroon en paradigma
analoog
aan
die
ook
in
deze
gesprekken
weer
“Wat kan er dan nog ter tafel komen in een project als
de vrijheid nam om fris van de lever nog eens flink van
veelgebruikte begrippen als ‘paradigma’, ‘discours’ of
de schilder, het werk & het atelier, als je alleen het werk
leer te trekken over verschillende thema’s en begrippen
‘context’? Zijn het misschien allemaal namen voor de
hebt? De hand die het gemaakt heeft kennen we niet,
die tijdens deze cyclus al ter sprake waren gekomen:
wederkerigheid waarin schilder, werk, publiek, kritiek
dus we moeten afgaan op wat hij gemaakt heeft, en dan
deze ‘nieuwe kleren’ bleken prima te passen zonder dat
en theorie hun identiteit krijgen?
worden we teruggeworpen op louter ons eigen oordeel.
iemand zich keizer voelde of in zijn blootje kwam te staan.
04/07/14 10:59
Kees de Kort Tijdens
deze
cyclus
is
langzamerhand
duidelijk
Die woordenwisselingen liepen echter bijna nooit uit
geworden, dat veel van de in de kunstbeschouwing
op een gelijk willen hebben of krijgen vanuit de eigen
gebruikte begrippen hun betekenis blijken te krijgen
principes, integendeel: ze bleken juist als uitwisseling
in hun gebruik, dat theorieën hun legitimatie juist
van opvattingen gewaardeerd te worden en tot begrip
ontlenen aan de betekenis die binnen die theorieën aan
te leiden hoe en waarom je het ook anders kon zien.
die begrippen gegeven wordt, en dat de gebruikers daar
De heftigheid van de botsingen die herhaaldelijk
vaak hun status aan te danken hebben.
plaatsvonden was dan ook vooral een zaak van
Just Quist
enthousiasme over de ervaring dat je überhaupt met De
consequentie
hiervan
is
dat
theorieën
zelf-
elkaar van mening kon verschillen zonder dat je elkaars
funderend zijn, en dat impliceert dat er eigenlijk geen
opvatting hoefde te verketteren en zonder dat je eigen
vaste waarden zijn binnen de kunstbeschouwing en de
opvatting als niet ter zake werd afgedaan. Naar de
kunstwaardering. Maar omdat in gedachtewisselingen
ervaring van velen was dat misschien wel het meest
hierover wel steeds dezelfde begrippen manifest waren
verrassende aspect van de tafelgesprekken in dit project,
en eenieder een aan de eigen opvattingen gerelateerde
ook omdat je vaak ook geconfronteerd werd met (de
betekenis van deze begrippen hanteerde, leidden de
vanzelfsprekendheid van) je eigen opvattingen.
tafelgesprekken meermalen tot woordenwisselingen en
spraakverwarringen
tussen
de
verschillende
opvattingen en over het verschil in opvatting, waarbij die betekenisverschillen slechts moeizaam en geleidelijk aan het licht kwamen.
Caesuur catalogus.indd 18-19
04/07/14 10:59
Viktor Baltus
Albert Jonas
Schilders in volgorde van exposeren Niek Hendrix - www.niekhendrix.com
groepstentoonstelling #2
Met Aimee Terburg (www.aterburg.nl),
25-02-2012 t/m 24-03-2012
Koen Broucke - www.atelierbroucke.com
Evelien de Jong, Fabian Westphal, Jan Wattjes,
Just Quist, Kees de Kort, Luc Vandervelde Lux
Machteld Solinger - www.machteldsolinger.com
(www.youtube.com/watch?v=S7edYcYli04),
Machiel van Soest (www.machielvansoest.tk),
Jeanny Golembiewski - www.jeannygolembiewski.nl
Ralph de Jongh en Viktor Baltus
31-03-2012 t/m 05-05-2012 15-05-2012 t/m 17-06-2012 21-05-2012 t/m 15-07-2012
05-04-2013 t/m 21-05-2013
Thomas Rameckers - www.thomasrameckers.nl
Just Quist - www.justquist.nl
23-06-2012 t/m 28-07-2012
04-05-2013 t/m 08-06-2013
Groepstentoonstelling #1
Viktor Baltus - www.viktorbaltus.nl
Met Koen Broucke, Michiel Paalvast
15-06-2013 t/m 30-07-2013
(www.michielpaalvast.nl), Niek Hendrix,
Albert Jonas (anonieme schilder)
Machteld Solinger en Thomas Rameckers
14-09-2013 t/m 20-10-2013
01-09-2012 en 02-09-2012
Jan Wattjes - www.janwattjes.nl
15-09-2012 t/m 20-10-2012
Fabian Westphal
27-10-2012 t/m 01-12-2012
Evelien de Jong - www.eveliendejong.nl
Caesuur catalogus.indd 20-21
tentoonstellingsplekken
08-12-2012 t/m 19-01-2013
Ralph de Jongh - www.flickr.com/photos/ralphdejongh/
presentatieruimtecaesuur, Middelburg
wallstreet tweny five, Vlissingen
26-01-2013 t/m 10-03-2013
Kees de Kort - www.kees-de-kort.nl
decreet - Zeeuws kunstmagazine
De Grote Kerk Veere
16-03-2013 t/m 28-04-2013
04/07/14 10:59
Caesuur catalogus.indd 22-23
04/07/14 10:59
Caesuur catalogus.indd 24
04/07/14 10:59