t d u o h r e v e o H n i t s n u k e g analo r e v o n e g e t h c i z a e s mu e d n e r e s i l a t i g i d n ee ? ij p p a h c s t a ma
Carolien Daalderop 1603743
Dream Discover Do Docent: Madris Duric 2013-2014 | Periode D Communication & Multimedia Design
Inhoudsopgave
Inhoudsopgave 2 Inleiding 3 Digitaliserende maatschappij 4 Het Rijks v.s. Paleis Het Loo 5 Nieuwste snufjes voor musea 7 Wat wil de bezoeker? 9 Conclusie 10 Literatuurlijst 11 2
Inleiding De digitalisatie rolt zich steeds verder uit in ons dagelijks leven. Sterker nog, tegenwoordig kunnen we niet meer zonder alle digitale middelen. Ik vraag me dan ook af hoe het er in het museumlandschap aan toe gaat. Moderniseren en actualiseren wil elk museum wel, maar het wordt niet altijd op de juiste manier uitgevoerd. Door CMD ben ik steeds meer gaan nadenken over de musea ĂĄchter de kunst en hoe ze communiceren naar de bezoeker. Welke nieuwe technieken worden gebruikt, of welke juist niet. Hoe kunnen musea de nieuwe digitale media en technieken in de toekomst op de juiste manier gaan gebruiken. Kortom: Hoe verhoudt analoge kunst in musea zich tegenover een digitaliserende maatschappij? In dit essay probeer ik een antwoord te vinden op mijn hoofdvraag. Met een casus van het Rijksmuseum geef ik aan hoe digitalisering een museum positief kan beĂŻnvloeden. Door een analyse van verschillende documentaires van onder andere Paleis het Loo en het Nationaal Historisch Museum probeer ik de negatieve kant te benadrukken. Het resultaat geeft mij inzicht in de digitalisering binnen musea en de mate waarin digitalisatie iets toevoegt aan de museumbezoeker. Ook wil ik voor mezelf een beter beeld krijgen bij onze digitale maatschappij en de ontwikkelingen die alsmaar door lijken te gaan.
3
Digitaliserende maatschappij Wat is nu precies een digitaliserende maatschappij en wanneer begon deze maatschappij zich te ontwikkelen?
Eind jaren tachtig ontstond er door digitale technologie een revolutie in de foto-industrie. Polaroid was de eerste die het revolutionaire middel aanbood aan hun klanten. Dat de digitalisering zover zou uitrollen, wist niemand. Polaroid is er dan ook niet in geslaagd mee te gaan met de innovaties, waarbij concurrenten hun kansen grepen. Zo mist Polaroid de boot, terwijl de revolutie en nieuwe technieken er wel zijn begonnen. De musea kunnen net als Polaroid, ook de boot missen.
Digitalisering, zoals wij het vandaag de dag noemen, beïnvloedt ons dagelijks leven op alle mogelijke manieren. Van het dagelijkse nieuws tot onze betalingen, de digitale technologie maakt het leven sneller en nauwkeuriger. Digitalisatie is uitgegroeid tot het onmisbare middel van ons tijdperk. De impact van digitale technologieën komt voor in elk onderdeel van ons leven, vandaar dat ons huidige tijdperk ook wel het “digitale tijdperk” wordt genoemd.
Het internet neemt de boot in ieder geval wel. Binnen onze maatschappij ontstaat met de komst van het internetnetwerk een nieuw medium waarop men zich kan uiten. Dit medium brengt een crossmediaal bereik met zich mee. Crossmedialisering is in productieland het toverwoord: soortgelijke content via verschillende platforms aanbieden. (De Haan & Huysmans, 2010, p. 18) Na de ontwikkeling van computertechnologieën ontstaan er al snel mobiele telefoons en tablets, die tegenwoordig vele uren van onze dag in beslag nemen. Informatie, muziek en applicaties zijn makkelijker te verkrijgen, alles kan op het internet opgezocht worden. Dan is daar natuurlijk Google Glass, Samsung Smart Watch en misschien wel een zelfsturende auto. De technologie en digitale ontwikkelingen stoppen niet, het zal alleen maar door blijven gaan. Een museum kan juist op de nieuwe technieken inhaken en de interactie met het publiek vergroten. Het museum wordt interessanter met het gebruik van digitale technologieën, mits het op de juiste manier wordt gebruikt.
Toen onze analoge wereld plots door elkaar werd geschud met de komst van digitaliseringen, veranderde onze maatschappij. (Hinssen, 2010, p. 151-153) Het proces van digitalisering begon ongeveer vijftig jaar geleden met de komst van digitale elektronica en natuurlijk computertechnologie. In alle sectoren, van gezondheidszorg tot communicatie, ontstaan er steeds meer digitale technieken. De maatschappij wordt steeds meer gedreven door innovaties in e-commerce, e-communicatie en vooral het toenemende gebruik van het internet. Al deze digitale ontwikkelingen zijn uiteindelijk gebaseerd op basis van bestaande ideeën. Zoals Einstein ooit zei: “Innovatie is niet het gevolg van een logische gedachtegang, hoewel het resultaat toch altijd verband houdt met een logische structuur.” Het internet speelt hierbij de belangrijkste rol en is nog steeds een van de belangrijkste middelen in onze digitaliserende maatschappij. Door de inzet en ontwikkeling van het internet ontstaan er ook meer variatie binnen het internetgebruik. De inzetbaarheid is, in vergelijking met tientallen jaren geleden, enorm in waarde gestegen. Dit is ook voor musea een uitkomst.
4
Het Rijks v.s. Paleis Het Loo De digitaliserende maatschappij heeft zo zijn voordelen en zijn nadelen. Met betrekking op musea is het lastig om de voor- en nadelen lijnrecht tegenover elkaar te zetten. Elk museum is immers anders en moet apart bekeken worden. Ik wil via drie musea dieper ingaan op de voor- en nadelen van digitalisatie. De voordelen van de digitalisatie komen vooral naar voren bij het, in 2013 heropende, Rijksmuseum. Paleis Het Loo staat wel achter digitalisering, maar wil ook ‘gewoon’ Paleis Het Loo blijven. Hier is dus naar een tussenweg gezocht. Ten slotte wil ik ingaan op het Nationaal Historisch Museum, wat inmiddels niet meer bestaat. Via de musea ga ik dieper in op het fenomeen digitalisering. Welke manieren van digitalisatie werken wel en welke niet? Het Rijksmuseum In de tien jaar van het gesloten museum zijn er een aantal digitale ontwikkelingen rondom het Rijksmuseum bezig. Eind 2012 is de nieuwe, interactieve website online. Niet zomaar een website, want het hele archief en de collecties zijn gratis en online te bekijken. Het inzoomgehalte is groter dan wanneer je fysiek voor een schilderij staat. Het is zo’n hoge kwaliteit dat zelfs het craquelé van de verf bekeken kan worden. Het Rijksmuseum heeft meteen een aantal voordelen van digitalisatie te pakken. De openbaarheid en toegankelijkheid worden door de website benadrukt. Je hoeft immers niet meer naar het museum om naar schilderijen te kijken. Het tweede voordeel is het archiveren van de hele collectie. Zo is de online documentatie overzichtelijk en duurzaam in gebruik. De verkoop van producten heeft ook voordelen aan de digitalisatie. Met de online webwinkel van het museum kunnen ten alle tijden artikelen of souvenirs besteld worden. Hierbij kan de klant ook eigen producten samenstellen, waardoor de interactie met het publiek wordt vergroot.
De multimediatour is een onderdeel van het fysieke museum, maar kan ook als applicatie worden gedownload. Het beperkt je niet tot alleen het gebouw, maar je kunt het museum bij wijze van spreken mee naar huis nemen. De tour is in zeven routes verdeeld, die naar eigen inzicht gekozen worden. Je kunt ook per schilderij informatie, filmpjes en andere content opvragen. De digitalisatie is een voordeel, omdat de bezoeker zelf kan kiezen welke route hij of zij neemt. De bezoeker is de bepalende factor, niet het museum.
5
Paleis Het Loo Paleis Het Loo gebruikt een aantal digitale media. Allereerst is er de audiotour, wat natuurlijk best ouderwets is vergeleken met de multimediatour van het Rijksmuseum. In het kader van digitalisatie zijn de stallen van Paleis Het Loo in 2011 veranderd in een multimediale presentatie. Met grote schermen is het mogelijk om door de geschiedenis van de Oranjes te bladeren. Een goed initiatief, waarmee de gekoesterde wens van Paleis Het Loo in vervulling gaat. Het nadeel aan deze digitalisatie is dat het als een apart onderdeel wordt gezien. De multimediale presentatie staat bij één gedeelte van het paleis. De integratie van digitale middelen is voor het publiek dan ook niet correct toegepast. Crossmediale verwijzingen naar de presentatie zijn helaas achterwege gelaten. Ook heeft Paleis Het Loo geen online archief, waardoor de digitalisatie van dit archief niet gemakkelijk op gang komt. Als er eenmaal digitalisatie binnen een museum plaatsvindt, moet dit op de juiste wijze doorgevoerd worden. Dit is bij Paleis Het Loo juist een nadeel van de digitalisatie geworden.
Het Nationaal Historisch Museum Het Nationaal Historisch Museum is kortgezegd in fysieke uitvoering mislukt. Meerdere onderdelen spelen een rol in de uiteindelijke ondergang van het museum. Het belangrijkste onderdeel is de wisselende locatie van het museum. Bezoekers weten niet waar ze aan toe zijn en kunnen alleen via online platforms in contact komen met het Nationaal Historisch Museum. Het feit dat er online veel belangstelling is voor het museum is een positieve uitwerking van de digitalisatie. Het museum heeft gebruik gemaakt van het platform ‘InNL.nl’ waar bezoekers terecht kunnen. Hierdoor is er toch contact mogelijk tussen het museum en de bezoeker, dit is een voordeel van de digitalisatie. Helaas sloot in 2011 het Nationaal Historisch Museum officieel zijn deuren. De website ‘InNL.nl’ en alle content van dit platform zijn inmiddels overgenomen door Oneindig Noord-Holland. Deze organisatie staat voor het rijke verleden van Noord-Holland en wil een brug slaan tussen heden en verleden. Het materiaal van het Nationaal Historisch Museum is behouden gebleven, maar wel overgenomen door een andere organisatie. De organisatie is van plan om met de content van ‘InNL.nl’ een nieuw platform te ontwikkelen die uiterlijk in het derde kwartaal van 2014 online gaat.
6
Nieuwste snufjes voor musea Uit de documentaire “Holland Doc: Paleis Het Loo, een experience” deed conservator Paul Rem een relevante uitspraak. Deze uitspraak luidt als volgt:
om digital storytelling aan de man te brengen. Vooral de jongere generatie kan er goed mee omgaan. De nieuwe generatie museumbezoekers groeit nou eenmaal op in een digitale maatschappij. Het is dus aantrekkelijk voor een jong publiek. Het oudere publiek wordt echter vaak vergeten. Een oudere dame weet niet hoe een smartphone werkt, soms niet eens hoe een mobiele telefoon werkt. Als museum moet de inzet van digital storytelling in combinatie met een smartphone geschikt zijn voor de hele doelgroep. (Van Geneijgen, 2014)
“
Hoever moet je gaan? Waar blijft de charme van een paleis, zoals een paleis nu eenmaal is? Misschien kun je toch overleven door jezelf te blijven. Misschien is dat het beste, ook om een lange adem te hebben. Straks zijn wij de enige nog die gewoon laten zien wat het is. Het gouwe oude, oude trouwe. Het Loo, met gewoon zijn mooie kamers en zijn verhalen over de Oranjes die er gewoond hebben. Niks mis mee.
Applicaties Ook applicaties worden in combinatie met smartphones veelvoudig door musea en instellingen ontwikkeld. Bijvoorbeeld de applicatie van het Rijksmuseum, zoals eerder vermeld. Ook het Van Gogh Museum en het Spoorwegmuseum maken gebruik van applicaties. Voor de museumliefhebbers in binnen- én buitenland is er ook nog de applicatie ‘iMuseum’. Deze applicatie zoekt via de GPS van een mobiel de dichtstbijzijnde musea met actuele informatie. (Van Geneijgen, 2014)
”
Deze uitspraak vindt ik interessant, omdat er een kern van waarheid in zit. Uniciteit kan belangrijker worden dan actualiteit. Juist omdat musea met steeds nieuwere, digitale snufjes komen, worden de ‘ouderwetse’ musea meer gewaardeerd. Uniciteit en permanentie maken plaats voor een veelheid en vluchtigheid. (De Mul, 2010) Hiermee heeft Jos de Mul een punt, want het lijkt erop dat alle musea hetzelfde gaan doen: digitaliseren. Ik ben echter van mening dat een museum niet eeuwig stil kan staan. Op een bepaald moment moet er vernieuwing ontstaan, al hoeft dat niet het nieuwste van het nieuwste te zijn. Hieronder noem ik een aantal actuele technieken waar musea gebruik van kunnen maken.
Augmented reality Binnen de mobiele apparaten heeft augmented reality een toenemende belangstelling. Voorbeelden zijn het London Museum en de Berlijnse muur met een augmented reality dimensie van Layar. Historische informatie is juist heel geschikt voor augmented reality. Hoewel de ontwikkelingen voor de mobiele augmented reality nog wel in volle gang zijn, kunnen ook musea zich vrij gemakkelijk aan deze techniek koppelen. Naarmate de techniek verbeterd, zullen er meer mogelijkheden zijn. Dit is een opkomende techniek die musea in de gaten moeten houden. (Stork, 2011)
Digital Storytelling Musea kunnen gebruik maken van een interactieve verhaalvorm om hun publiek te benaderen. De smartphone is een veelgebruikt medium
7
Google Art project Sinds 2011 is Google bezig met het grootschalige project Google Art. In de aangesloten musea worden panoramafoto’s gemaakt, waarna je er als bezoeker virtueel doorheen kunt lopen. Over ieder kunstwerk is extra informatie te vinden, zoals achtergrondinformatie of video’s. Inmiddels zijn er 151 musea aangesloten, waaronder ook de kleinschalige musea. Het is een mogelijkheid voor een museum om met Google Art een samenwerking aan te gaan. (Bueters, 2014) iBeacon technologie Een ‘Beacon’ is een fysiek object dat wordt opgehangen in een ruimte, in dit geval een museum. De ‘Beacon’ is draadloos: het werkt met batterijen en de meest recente Bluetooth-technologie. De ‘Beacon’ stuurt een pushbericht aan het mobiele apparaat van museumbezoekers. Bijvoorbeeld: “Ontdek de schetsen van dit kunstwerk”. Dit is een technologie die nog volop in ontwikkeling is. Wel zijn er al veel mogelijkheden. Individuele rondleidingen, een museumbezoek interactiever maken voor kinderen en extra content laten zien, zijn een aantal voorbeelden. Dit is een technologie die erg relevant is voor musea en ook al door enkele musea wordt gebruikt. (Prophets, 2014) Social Media Over het algemeen kan de social mediainzet van musea enorm vergroot worden. Veel musea weten niet hoe ze het medium op een goede manier moeten inzetten, hier zou dus een expert aan te pas moeten komen.
8
Wat wil de bezoeker? De digitalisatie dringt de musea binnen als de audiotours zich langzaam verspreiden. Deze luisterapparaten geven de museumbezoeker informatie over een kunstwerk of object. Een extra toevoeging voor de bezoeker, we komen steeds dichter bij de digitale ontwikkelingen van nu. Ik wil graag mijn eigen ervaringen met het Rijksmuseum en Paleis Het Loo onderstrepen.
Paleis Het Loo bezocht ik toen ik wat jonger was, maar afgezien van de multimediale presentatie is er niet veel veranderd. Ik zou nog steeds naar Paleis Het Loo gaan voor de sfeer van de vorige eeuwen die wordt tentoongesteld. De audiotour zou ik dit keer laten schieten, omdat ik het persoonlijk veel interessanter vind om zelf de informatie te lezen of te bekijken. In principe is met de komst van de multimediale presentatie alleen het gedeelte bij de stallen veranderd. De collectie zelf gaat nog steeds over de Oranjes en het rijke verleden. Wel is er toevallig deze maand een nieuwe tentoonstelling over Grace Kelly. Ik zou als bezoeker eerder naar Paleis Het Loo gaan als er een speciale, exclusieve tentoonstelling is. Dit speelt dus zeker een rol in het museumbezoek. Het paleis heeft een enorme tuin, waarin aspecten als het weer ook meespelen. De digitale ontwikkelingen van Paleis Het Loo heeft geen tot weinig invloed op de beslissing van de museumbezoeker.
Met mijn bezoekerservaring van het Rijksmuseum wil ik vooral op de functionaliteiten van de ‘hippe’ multimediatour ingaan. In 2014 heb ik een bezoek gebracht aan het Rijksmuseum. Net als (bijna) iedereen waagde ik mij ook aan de multimediatour. Na een korte uitleg van een medewerker over de functionaliteiten van de multimediatour, ging ik op weg. Ikzelf kon best met de smartphone overweg, ik heb er immers zelf ook een. Mijn 78-jarige oma snapte er echter niets van. Uiteindelijk heeft ze het niet gebruikt en werkt de functie maar voor een bepaalde doelgroep. Natuurlijk zijn er ook ouderen die slim met een smartphone overweg kunnen, maar dat zijn in de regel uitzonderingen. Per museum is het bezoekersprofiel anders. In dit geval zijn er uiteenlopende museumbezoekers die de smartphone gebruiken. Hier is gedeeltelijk rekening mee gehouden met de verschillende routes. Toch gaat het overduidelijk niet bij iedereen zo gemakkelijk als het lijkt. Ondersteuning vanuit het personeel is ook niet mogelijk, gezien de drukte en hoeveelheid bezoekers van het museum. Dit is naar mijn mening een kritiek punt, vanuit het perspectief van de bezoeker gezien.
9
Conclusie Na mijn onderzoek heb ik een antwoord op mijn hoofdvraag gevonden. Mijn hoofdvraag: Hoe verhoudt analoge kunst in musea zich tegenover een digitaliserende maatschappij? De verhouding tussen analoge kunst en de digitaliserende maatschappij is langzaam aan het verschuiven. In vijftig jaar zijn er zulke revolutionaire ontwikkelingen gaande, dat de digitalisering binnen een museum onmisbaar lijkt. De analoge kunst is naar mijn mening echter nog steeds een op zichzelf staand object, wat altijd zal blijven bestaan. Een kunstwerk bekijken vanaf je computerscherm blijft toch minder speciaal dan het kunstwerk daadwerkelijk in het echt zien. De digitale ontwikkelingen vormen zich om de kunst heen met de nieuwste technieken. Ik ben dan ook van mening dat de maatschappelijke rol van een museum veranderd. De beleving van de bezoeker komt steeds centraler te staan. Door de digitalisatie geven we de keuze aan de museumbezoeker. “Mechanische reproductie ontsluit de wereld, onze medemensen en onszelf op een nieuwe wijze, die zowel nieuwe mogelijkheden als nieuwe gevaren met zich meebrengt.” (De Mul, 2010) Ik ben het eens met De Mul, dat er nieuwe ontwikkelingen zijn op het gebied van digitalisering is positief. Aan de andere kant kunnen er met de nieuwe technieken ook misstappen gemaakt worden. Als de digitale technologieën de analoge kunst gaan overnemen, zie ik dat als een misstap van de maatschappij. Wij, de museumbezoekers, zijn immers de mensen die het goedkeuren of afkeuren. Zonder museumbezoekers bestaan er geen musea, zowel met als zonder digitale technologieën.
10
Literatuurlijst Deskresearch • Beek, S van (2009) De digitalisering van de cultuur. Geraadpleegd 13 mei 2014 via http://www.globalsoul.nl/schrijfsels/digitalisering_stef_van_ beek.pdf • Benjamin, W. (1936) Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische reproduceerbaarheid. Geraadpleegd op 30 april 2014 via https://sites. google.com/site/kunstfilosofiesite/Home/teksten/benjamin-het-kunstwerk-in-het-tijdperk-van-zijn-technische-reproduceerbaarheid • Boekmanstichting (2008) Boekman 75: Kunst en digitalisering. Geraadpleegd op 14 mei 2014 via http://www.boekman.nl/sites/default/files/ downloads/free_downloads/boekman_75_redactioneel.pdf • Bueters, G. (2014) Google Art Project: Inzoomen op kunst. Geraadpleegd 6 mei 2014 via https://www.bibliotheek.nl/thema/designenkunst/musea-en-digitalisering/89287.google-art-project--inzoomen-op-kunst.html • Bueters, G. & Geneijgen, W. Van (2014) ‘Digitalisering is vooral gericht op educatie’. Geraadpleegd 6 mei 2014 via https://www.bibliotheek. nl/thema/designenkunst/musea-en-digitalisering/89541.digitalisering-is-vooral-gericht-op-educatie.html • Cultuurmarketing (2014) Het museum van de toekomst: nieuwe media en technologische innovaties. Geraadpleegd op 1 juni 2014 via https://www. cultuurmarketing.nl/museum-the-future/#.U4ue3JR_tA8 • Ekker, J.P. (2013) Met Barry Atsma naar de Middeleeuwen. Geraadpleegd op 27 april 2014 via http://www.jpekker.nl/?tag=multimediatour • Geneijgen, W. Van (2014) Digital storytelling, de toekomst voor musea. Geraadpleegd 6 mei 2014 via https://www.bibliotheek.nl/thema/designenkunst/musea-en-digitalisering/89228.digital-storytelling,-de-toekomst-voor-musea.html
• Geneijgen, W. Van (2014) Innovatieve apps voor musea. Geraadpleegd 6 mei 2014 via https://www.bibliotheek.nl/thema/designenkunst/musea-en-digitalisering/89524.innovatieve-apps-voor-musea.html • Gollin, R. (2010) Musea moeten digitale revolutie omarmen. Geraadpleegd op 5 juni 2014 via http://www.presseurop.eu/nl/content/article/179901-musea-moeten-digitale-revolutie-omarmen • International Council Of Museums (2007) Museum Definition. Geraadpleegd op 30 april 2014 via http://icom.museum/the-vision/museum-definition/ • Magstream (2014). Insert Design Here: functionalisatie van de ontwerptaak. Geraadpleed op 6 mei 2014 via http://www.magstream.com/news/ insert-design-here/ • METROPOLIS M (2010) De toeschouwer bepaalt, Nancy Proctor over het mobiele museum. Geraadpleegd 14 mei 2014 via http://metropolism. com/magazine/2010-no6/de-toeschouwer-bepaalt/ • METROPOLIS M (2013) Hou het simpel. Geraadpleegd 14 mei 2014 via http://metropolism.com/reviews/hou-het-simpel/ • Mul, J. de (2010) Dataïsme. Het kunstwerk in het tijdperk van zijn digitale recombineerbaarheid. Geraadpleegd op 26 april 2014 via http:// www.demul.nl/nl/publicaties/publicaties-per-categorie/boekbijdragen/ item/1548-dataisme-het-kunstwerk-in-het-tijdperk-van-zijn-digitale-recombineerbaarheid • Oneindig Noord-Holland (2014) Overname InNL.nl. Geraadpleegd op 1 juni 2014 via http://onh.nl/nl-NL/artikel/12050/overname-innl-nl • Paleis Het Loo (2014) Stallen & koetshuizen. Geraadpleegd op 1 juni 2014 via http://www.paleishetloo.nl/stallen-en-koetshuizen/
11
• Prophets (2014) Prophets brings Rubens to life with iBeacon. Geraadpleegd op 1 juni 2014 via http://www.prophets.be/ibeacon-brings-museum-to-life/
Boeken • Daemen, F., Est, R. van & Hof, C. van ’t. (2010). Check in / check uit: de digitalisering van de openbare ruimte. (1e dr.) Rotterdam: NAi Uitgevers.
• Schiphof, T. & Voorbij, H.J. (2012) Digitaliseren in museumland. Geraadpleegd op 5 juni 2014 via http://www.den.nl/art/uploads/files/Publicaties/ Digitaliseren%20in%20museumland%20-%20Integratiemodule%20 CIW2012%20-%20Eindverslag.pdf
• Haan, J. de & Huysmans, F. (2010). Alle kanalen staan open, de digitalisering van mediagebruik: het culturele draagvlak: deel 10. (1e dr.) Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
• Stevens, M. (2009) Musea in een digitale cultuur. Geraadpleegd op 30 april 2014 via http://www.ru.nl/@747496/pagina/
• Hinssen, P. (2010). Digitaal is het nieuwe normaal: de revolutie is begonnen. (1e dr.) Tielt: Lannoo.
• Stork, P. (2011) Musea en het web revisited: trends en ontwikkelingen. Geraadpleegd op 30 mei 2014 via http://www.frankwatching.com/archive/2011/04/19/musea-en-het-web-revisited-trends-en-ontwikkelingen/ • Virtueel Platform (2012). Born-digital kunstwerken in Nederland. Geraadpleegd op 14 mei 2014 via http://issuu.com/virtueelplatform/docs/ virtueel_platform_-_born-digital_kunstwerken_in_ne/29?e=0
12
Audiovisueel • AVRO (2013) Dwalen door het Rijksmuseum (AVRO Close Up). Geraadpleegd op 26 mei 2014 via http://www.hollanddoc.nl/kijk-luister/ kunst-en-cultuur/beeldende-kunst.html?playurn=urn:vpro:media:program:32981119&currentPage=1 • NPS (2009). Het uur van de wolf: Het Nieuwe Rijksmuseum. Geraadpleegd op 14 mei 2014 via http://www.uitzendinggemist.nl/afleveringen/1334562 • NTR (2012) Het uur van de wolf: De hartslag van het Stedelijk. Geraadpleegd op 16 mei 2014 via http://www.hollanddoc.nl/kijk-luister/documentaire/h/de-hartslag-van-het-stedelijk.html • NTR (2013). Het uur van de wolf: Het Nieuwe Rijksmuseum (2). Geraadpleegd op 15 mei 2014 via http://www.uitzendinggemist.nl/afleveringen/1336191 • NTR (2013). Het uur van de wolf: Het Nieuwe Rijksmuseum (3). Geraadpleegd op 16 mei 2014 via http://www.uitzendinggemist.nl/afleveringen/1336196 • NTR (2013). Het uur van de wolf: Het Nieuwe Rijksmuseum (4). Geraadpleegd op 20 mei 2014 via http://www.hollanddoc.nl/kijk-luister/ programma/uur-van-de-wolf.html?playurn=urn:vpro:media:program:23565143&currentPage=1 • NTR (2014) Het uur van de wolf: The next big thing. Geraadpleegd op 25 mei 2014 via http://www.hollanddoc.nl/kijk-luister/documentaire/n/thenext-big-thing.html • VPRO (2012) Holland Doc: Paleis het Loo, een experience. Geraadpleegd op 26 mei 2014 via http://www.hollanddoc.nl/kijk-luister/documentaire/p/paleis-het-loo.html
13
p o r e d l a a D n e i l o r Ca 3 4 7 3 0 16 o D r e v o c s i D am
Dre
Docent: Madris Duric 2013-2014 | Periode D Communication & Multimedia Design