Εισαγωγή-Ανάλυση

3 αθηναϊκές ιστορίες

συλλογικοί χώροι στις κοινόχρηστες δομές της πολυκατοικίας

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον καθηγητή μας Πέτρο Μπαμπασίκα, τον Άλκη Τσακιράκη από το ΙΚΑ, το Βασίλη, το Γρηγόρη, τη Μαρία Μ., τη Μαρία Χ., το Νάσο, τον Παναγιώτη όλους τους φίλους και τις οικογένειες μας για τη βοήθεια και τη συμπαράσταση.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

...1

Α. Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΘΗΝΑ

...5

Β. ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΗΣ

ΚΥΨΕΛΗ_ΑΝΩ ΠΕΤΡΑΛΩΝΑ_ΕΞΑΡΧΕΙΑ

...7

Γ. ΕΠΑΝΕΞΕΤΑΖΟΝΤΑΣ ΤΙΣ ΔΟΜΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

...9

Δ. ΑΣΤΙΚΗ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ

...13

Ε. ΤΟΠΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΤΗΤΕΣ

...17

ΣΤ. ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΣΗΜΕΙΩΝ ΕΠΕΜΒΑΣΗΣ

...21

Ζ. ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

...27

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

...31

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

...33

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

...37

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

παρούσα διπλωματική εργασία αφορά σε τρεις προτάσεις στέγασης τοπικών συλλογικοτήτων στο κέντρο της Αθήνας, μέσα από τη χρήση ανεκμετάλλευτων χώρων της πόλης. Στο επίκεντρο της σύνθεσης βρίσκεται η βασική μονάδα αστικής κατοίκισης, η πολυκατοικία, η οποία μισό αιώνα μετά τη μαζική αναπαραγωγή της, βρίσκεται σήμερα μαζί με πολλούς άλλους θεσμούς της αθηναϊκής

ζωής υπό έντονη αμφισβήτηση. Μέσα από τις προτάσεις, οι δομές της πολυκατοικίας, από την κλίμακα ενός δωματίου έως την κλίμακα ενός οικοδομικού τετραγώνου, αποδομούνται και ανασυστήνονται ως ένα δημιουργικό αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο που μπορεί να προσφέρει λύσεις προσαρμοσμένες στις σύγχρονες απαιτήσεις διαβίωσης στην πόλη.

Όπως, ίσως, φαίνεται από τα παραπάνω, η θεματολογία αυτής της εργασίας πηγάζει από την

επικαιρότητα της πόλης της Αθήνας. Εκτός από την επιλογή της πολυκατοικίας ως αντικείμενο μελέτης και σύνθεσης, το θέμα της, οι τοπικές συλλογικότητες, αναδείχθηκε ως το πιο κατάλληλο για πολλούς λόγους. Αναμφισβήτητα, πρόκειται για μια από τις πιο αντιπροσωπευτικές εφαρμογές της θεωρίας των κοινών στην περίπτωση της Αθήνας, που μάλιστα έχει αντίκτυπο στην ίδια την πόλη και στον τρόπο ζωής σε αυτήν. Η δράση των ομάδων αντικατοπτρίζει μια πλευρά της κρίσης, ίσως την πιο αισιόδοξη, που έχει ως χαρακτηριστικά την αμφισβήτηση των ισχύοντων αρχών και την ανάγκη έκφρασης και συμμετοχής στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Επιπλέον, όπως έδειξαν τον τελευταίο χρόνο, οι ιστορίες της βίλας Αμαλίας και της οικίας Λέλας Καραγιάννη, οι ομάδες αυτές έδωσαν, έστω και στην ακραία της εκδοχή, την ιδέα ότι η Αθήνα είναι ένα πεδίο ανεξερεύνητο με πολλές επιλογές.

Οι ανάγκες της επικαιρότητας που λήφθηκαν υπόψη στην διπλωματική βοήθησαν στο να δοθεί μια

νέα ερμηνεία στο σύγχρονο ρόλο του αρχιτέκτονα. Με τα σύγχρονα δεδομένα, η εργασία του αρχιτέκτονα δεν μπορεί να περιοριστεί πλέον μόνο και σαφώς στα όρια του σχεδιασμού. Ο αρχιτέκτονας δεν είναι πλέον ο “σκηνοθέτης” ενός έργου αλλά ο παραγωγός, όχι εκείνος που ευθύνεται αποκλειστικά για το 1

τελικό αισθητικό αποτέλεσμα αλλά εκείνος που επιτρέπει τη δημιουργία του μέσα από την εξασφάλιση των απαραίτητων συνθηκών και πόρων (enabler). Ακόμη, λοιπόν, και αν η οικοδόμηση μιας νέας αρχιτεκτονικής μπορεί να μην φαίνεται αναγκαία εν μέσω κρίσης παρά μάλλον περιττή, ο ρόλος του αρχιτέκτονα παραμένει ενεργός στο κοινωνικό σύνολο.1

Σε αυτό το πλαίσιο, καθ’ όλη τη διάρκεια της εκπόνησης της εργασίας, δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στη

διαδικασία και τη διεξοδική έρευνα, από την επιλογή του θέματος έως το σχεδιασμό των λεπτομερειών της κάθε πρότασης. Τα βήματα, όπως καταγράφονται παρακάτω, συνθέτουν τη μεθοδολογία που ακολουθήθηκε και θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα είδος εγχειριδίου για ανάλογες προσπάθειες κατανόησης του τρόπου ζωής στην πόλη.

Α_ Έρευνα πεδίου: χαρτογράφηση

Αναζήτηση κοινωνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών παραγόντων που χαρακτηρίζουν τον τρόπο ζωής στην πόλη. Χαρτογράφηση σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά αυτά και σύνθεση χάρτη αστικής ατμόσφαιρας.

Β_ Έρευνα αντικειμένου: τοπικές συλλογικότητες στην Αθήνα2

Καταγραφή των συλλογικοτήτων μέσα από τους ιστοτόπους τους. Καταγραφή της δραστηριότητας, της περιοχής δράσης τους και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους. Εντοπισμός, ομαδοποίηση και σύγκριση των συλλογικοτήτων ανάλογα με την περιοχή δράσης τους. Εντοπισμός περιοχών με έντονη εμφάνιση συλλογικοτήτων.

Γ_Επεξεργασία πληροφοριών

Συνδυασμός χάρτη εντοπισμού συλλογικοτήτων με χάρτη αστικής ατμόσφαιρας. Επιλογή τριών αντιπροσωπευτικών συλλογικοτήτων-περιοχών.

Δ_Σύνθεση

Καταγραφή και ομαδοποίηση ανεκμετάλλευτων χώρων στις επιλεχθείσες περιοχές. Επιλογή

καταλληλότερου

τύπου

ανεκμετάλλευτου

χώρου

για

κάθε

συλλογικότητα-περιοχή

(πχ.

ακάλυπτος>Κυψέλη, ταράτσες>Πετράλωνα, δημόσιο κτίριο>Εξάρχεια). Σύνταξη ημερολογίου δραστηριοτήτων κάθε συλλογικότητας. Επιλογή κοινών σχεδιαστικών αρχών. Καταγραφή, αποδόμηση και σύνθεση δομών της πολυκατοικίας. 1. Δραγώνας Π. (2012) Ομιλίες στη σειρά διαλέξεων “Αρχιτεκτονική εν μέσω κρίσεως και μετά από αυτήν” που πραγματοποιήθηκε στις 16/17/18 Ιανουαρίου σε απευθείας μετάδοση από το GRAtv www.greekarchitects.gr 2. Ορισμός: ομάδες κατοίκων που δρουν με στόχο τη βελτίωση του τρόπου ζωής στην πόλη. Σταδιακά, οι ομάδες αυτές συνθέτουν την ταυτότητά τους, ορίζουν χώρους, εσωτερικούς κανόνες, συνήθειες και πρακτικές μέσα στο αστικό περιβάλλον. Η δημιουργία τους βασίζεται στην πρωτοβουλία των κατοίκων και παίρνει έναυσμα συνήθως από την τοπική καθημερινότητα και τα ζητήματα που προκύπτουν στα όρια μιας γειτονιάς. 2

1. Κολλάζ πρώτων ιδεών: η πολυκατοικία ως πεδίο εξερεύνησης 3

2. Γιώργης Γερόλυμπος_Athens Spread 4

Α. Η ΣΎΓΧΡΟΝΗ ΑΘΉΝΑ

ο κέντρο της Αθήνας την εποχή της κρίσης αντικατοπτρίζει τη ρευστή κατάσταση της κοινωνικής δομής και βρίσκεται υπό συνεχή διεκδίκηση. Το σχέδιο της αποκέντρωσης που τέθηκε σε εφαρμογή πριν τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004 δημιούργησε κενά στον αστικό ιστό που, ελλείψει μιας ολιστικής πολεοδομικής πρότασης, εκμεταλλεύτηκαν η βιομηχανία της διασκέδασης και

μεμονωμένοι ιδιώτες που επένδυσαν στον εξευγενισμό ορισμένων περιοχών. Τα ίδια όμως κενά προσέλκυσαν και μετανάστες που εγκαταστάθηκαν σε περιοχές με χαμηλά ενοίκια και δημιούργησαν σε αυτές θύλακες του δικού τους πολιτισμού. Παράλληλα, ως άμεση απόρροια της κρίσης, στην κοινωνική σύσταση του κέντρου προστέθηκε και ο μεγάλος αριθμός των αστέγων και των άλλων αποκλεισμένων κοινωνικά ομάδων.1

Σε αυτό το πλαίσιο, όταν στο κέντρο της Αθήνας δρουν αντίρροπες δυνάμεις και η σύσταση του

πληθυσμού είναι τόσο ετερογενής, τίθενται ζητήματα ταυτότητας. «Ετυμολογικά, ταυτότητα σημαίνει αυτό που είναι ίδιο με τον εαυτό του. Ποιος όμως είναι ο εαυτός και πώς μπορεί κάτι να είναι το ίδιο σε έναν κόσμο που αλλάζει συνεχώς;»2 Τα ζητήματα αυτά, η φιλολογία για το απρόσωπο πλήθος καθώς και η αύξουσα εγκληματικότητα, δημιουργούν στον άνθρωπο την ανάγκη του «ανήκειν» σε μια κοινότητα με περιορισμένη κλίμακα και συγκεκριμένα μέλη, που θα μπορεί να ελέγχει καλύτερα. Είτε μέσω του διαδικτύου, όπου σχηματίζονται πολλές ομάδες βάσει κοινών ενδιαφερόντων είτε στο φυσικό χώρο, συστήνονται πλέον συλλογικότητες με σκοπό τη βελτίωση της ποιότητας ζωής στην πόλη. Μάλιστα, πολλές φορές παρατηρείται ότι περιορίζουν τη δράση τους στα όρια μιας γειτονιάς, προκειμένου να επιλύσουν τα τοπικά προβλήματα.

1. Δραγώνας Π., «Από τη φαντασίωση στη διεκδίκηση. Στοιχεία ταυτότητας του αθηναϊκού δημόσιου χώρου, 2004 – ‘11», http://panosdragonas.net/?p=561 (τελευταία ανάκτηση 16/12/2013) 2. Καλαντίδης Ά., «Τα πολλά πρόσωπα της αθηναϊκής ταυτότητας», http://blog.inpolis.com/2012/09/12/the-many-faces-of-athenian-identity/, (τελευταία ανάκτηση 16/12/2013) 5

Β. ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΗΣ ΚΥΨΕΛΗ_ΑΝΩ ΠΕΤΡΑΛΩΝΑ_ΕΞΑΡΧΕΙΑ

την περίπτωση της Κυψέλης, οι μετανάστες είναι αυτοί που διαμορφώνουν κατά ένα μεγάλο μέρος την τωρινή της ταυτότητα. Το «πάλαι ποτέ Κολωνάκι» έχει χάσει την αίγλη του, καθώς πολλά διαμερίσματα έχουν ερημωθεί λόγω κρίσης. Σε αρκετά από αυτά, που προσφέρονται προς ενοικίαση σε χαμηλές τιμές, έρχονται να κατοικήσουν αλλοδαποί διαφορετικών εθνικοτήτων

προσδίδοντας μια πολυπολιτισμικότητα στη γειτονιά. Παράλληλα, όμως, η πυκνή δόμηση και η έλλειψη πράσινων δημόσιων χώρων αποθαρρύνουν άλλους πιθανούς κατοίκους.1 Τελευταία, στη γειτονιά είναι αισθητή και η δράση ακροδεξιών οργανώσεων που αφορμάται από το μεγάλο αριθμό μεταναστών και εντείνει τις κοινωνικές συγκρούσεις. Όλα αυτά έχουν συντελέσει στη γενικότερη υποβάθμιση της Κυψέλης, που εμφανίζει συμπτώματα παθογένειας στην Αθήνα εν μέσω κρίσης.

Τα Άνω Πετράλωνα, που αναπτύχθηκαν αρκετά τα τελευταία χρόνια, αποτελούν αυτό που θα λέγαμε

περίπτωση “ειδυλλιακής γειτονιάς”. Η εγγύτητα με το λόφο του Φιλοπάππου υπαγορεύει όρους χαμηλής δόμησης, γεγονός που έχει βοηθήσει στη διατήρηση αρκετών μονοκατοικιών παλαιού τύπου με αυλή και κατ’ επέκταση μιας ειδυλλιακής εικονογραφίας. Η ανωφέρεια προς το λόφο, που προσφέρει θέα στα περισσότερα διαμερίσματα ορίζει την υψηλή αξία γης της περιοχής και οι μετανάστες που έχουν επιλέξει να ζήσουν εκεί είναι κυρίως Ευρωπαίοι που έχουν πλέον αφομοιωθεί στην κοινωνική σύσταση του πληθυσμού. Επιπλέον, η χαμηλή πυκνότητα και η παλαιότητα κάποιων κατοικιών ευνοεί την ανάπτυξη φιλικών σχέσεων μεταξύ των γειτόνων και συνεπώς την ενίσχυση της αίσθησης της ασφάλειας στη γειτονιά. Η αίσθηση αυτή της οικειότητας και της ασφάλειας έχει στρέψει το ενδιαφέρον πολλών στα Άνω Πετράλωνα, που φαίνεται να διατηρούν αυτά τα χαρακτηριστικά και τα έχει μετατρέψει από περιοχή κατοικίας σε περιοχή εναλλακτικής διασκέδασης. 1.

Τράτσα Μ. (2012) «Μια ξεπεσμένη αλλά ζωντανή πολυπολιτισμική γειτονιά», Το Βήμα, 4/11/2012 7

Τα Εξάρχεια ήταν ανέκαθεν μια γειτονιά με ισχυρή ταυτότητα. Η στέγαση εκεί τμημάτων του

Πανεπιστημίου και του Πολυτεχνείου Αθηνών τα καθιστά πόλο έλξης διανοούμενων και φοιτητών και τους προσδίδει έναν έντονο πολιτικό χαρακτήρα. Το γεγονός αυτό, συνεπάγεται πως η γενική πολιτική αναταραχή των ημερών εκφράζεται πρώτα στα Εξάρχεια με τη μορφή διαδηλώσεων και επεισοδίων και έπειτα στην υπόλοιπη πόλη. Παρόλαυτα, η αστυνόμευση περιορίζεται στην περίμετρο, ενώ στο εσωτερικό οι κανόνες ορίζονται από τους ίδιους τους κατοίκους. Έτσι, παρόλο που τα Εξάρχεια, ως υπερτοπική γειτονιά, προσελκύουν καθημερινά πολλούς διαφορετικούς επισκέπτες, διατηρούν έναν συγκεκριμένο χαρακτήρα, που την εποχή της κρίσης ενισχύεται και εκφράζεται είτε μέσω των αναταραχών είτε μέσω πρωτοβουλιών για εναλλακτικούς τρόπους διαβίωσης.

Γ. ΕΠΑΝΕΞΕΤΑΖΟΝΤΑΣ ΤΙΣ ΔΟΜΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

πολυκατοικία, ο κτιριακός τύπος που επινοήθηκε για να καλύψει τις ανάγκες της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης, αποτελεί την αστική μονάδα της σύγχρονης Αθήνας. Παρόλο που η μορφή της παραλλάσσεται ανάλογα με τη χρονολογία κατασκευής, τις σχεδιαστικές επιλογές του εκάστοτε αρχιτέκτονα ή άλλες ειδικές παραμέτρους, υπάρχουν συγκεκριμένες αρχές που διέπουν τη δομή

της. Για παράδειγμα, ο κανόνας του ιδεατού στερεού που υπαγορεύει την υποχώρηση του μετώπου του κτιρίου σε σχέση με το πλάτος του δρόμου και τη δημιουργία των ρετιρέ εφαρμόζεται σε όλα τα κτίρια ανεξαιρέτως. Έτσι, δημιουργείται ένα κοινό λεξιλόγιο για τη δομή της πολυκατοικίας. Ξεκινώντας από τον κτιριακό όγκο εντοπίζονται τα εξής:

Είσοδος: Σηματοδοτεί το πέρασμα από το δημόσιο στο κοινόχρηστο κι έπειτα στο ιδιωτικό.

Αυτή η κλιμάκωση πολλές φορές αποτυπώνεται και στη μορφή της, καθώς πολλές είσοδοι

πολυκατοικιών είναι βαθμιδωτές.

Κλιμακοστάσιο: Επαναλαμβάνεται καθ’ ύψος σε όλους τους ορόφους της πολυκατοικίας

ορίζοντας τη βασική κατακόρυφη κίνηση μαζί με τον ανελκυστήρα.

Διαμερίσματα: Η πολυκατοικία, ως ένας κτιριακός τύπος που επινοήθηκε ώστε να καλύψει

τις ανάγκες της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης, απευθύνεται κυρίως σε πυρηνικές οικογένειες

προσφέροντας διαμερίσματα τριών ή τεσσάρων δωματίων1, καθιστώντας την κάτοψή τους

πυκνή και αυστηρά οργανωμένη.

1. Δραγώνας Π., «Μετά (την) ιδιωτικότητα: Βασικές έννοιες για τη σύγχρονη αστική κατοίκηση», http://panosdragonas. net/?p=412, (τελευταία ανάκτηση 16/12/2013) 9

Ρετιρέ: Τα διαμερίσματα που προκύπτουν από τον κανόνα ιδεατού στερεού, δηλαδή, αυτά που βρίσκονται σε εσοχή σε σχέση με τους άλλους ορόφους και επομένως διαθέτουν μεγαλύτερους εξώστες. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την ανεμπόδιστη θέα που προσφέρουν συνήθως στους ενοίκους λόγω ύψους, τα καθιστά διαμερίσματα μεγάλης αξίας. Φωταγωγός: ο μικρός σε διαστάσεις, εσωτερικός κενός χώρος πολυκατοικίας που τη διατρέχει καθ’ ύψος και χρησιμεύει για να παρέχει φωτισμό σε εσωτερικούς χώρους διαμερισμάτων. Ανοικτός Εξώστης/Μπαλκόνι: ο οριζόντιος πρόβολος στις όψεις της πολυκατοικίας. Το μπαλκόνι προσόψεως διαφέρει από το μπαλκόνι της πίσω όψης. Το πρώτο είναι μεγαλύτερο και πιο φροντισμένο, αφού συνδέεται με τους χώρους διημέρευσης και αποτελεί τη «βιτρίνα» του διαμερίσματος στο δημόσιο χώρο, ενώ το δεύτερο αλλάζει και σε μέγεθος και σε χρήση, καθώς συνδέεται με τους υγρούς χώρους και είναι πιο βοηθητικό.

Σε κλίμακα οικοδομικού τετραγώνου, διακρίνονται οι ταράτσες, οι επίπεδες στέγες των πολυκατοικιών,

ο ακάλυπτος, ο αδόμητος δηλαδή χώρος των οικοπέδων και οι τυφλές όψεις, οι πλευρές των κτιρίων που κατασκευάζονται στα όρια της ιδιοκτησίας με τα όρια του όμορου οικοπέδου. Σε αυτούς τους χώρους εντοπίζονται οι εξής δομές της πολυκατοικίας:

Δώμα: Το μικρό κτίσμα στην ταράτσα της πολυκατοικίας που στεγάζει την απόληξη της κατακόρυφης κίνησης ή ενσωματώνει και άλλες βοηθητικές χρήσεις. Διαχωριστικοί τοίχοι/Μάντρες : Οι τοίχοι στον ακάλυπτο, ανάμεσα στα οικόπεδα, που ορίζουν διαφορετικές ιδιοκτησίες. Κτίσματα Ακάλυπτου: Ανεξάρτητοι βοηθητικοί χώροι που συναντώνται στον ακάλυπτο χώρο του οικοπέδου όπως αποθήκες, πλυσταριά, κλειστοί χώροι στάθμευσης κτλ.

Αυτές οι δομές είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την καθημερινότητα των Αθηναίων˙ αποτελούν

το σκηνικό εδώ και χρόνια σε ποικίλα αστικά γεγονότα. Καθώς όμως ανακύπτουν νέες κοινωνικές και λειτουργικές απαιτήσεις στην Αθήνα της κρίσης και υπάρχουν τα μέσα μόνο για επανάχρηση υφιστάμενων 10

κτιριακών υποδομών, τίθενται υπό αμφισβήτηση ακόμα και οι παγιωμένες πρακτικές σχεδιασμού. Πιο συγκεκριμένα, υπάρχουν δομές όπως οι τυφλές όψεις των πολυκατοικιών που προκύπτουν ως «αναγκαίο κακό» του σχεδιασμού με βάση τον ΓΟΚ και παραμένουν σε αχρηστία, καθώς και δομές που έχουν κάποια χρήση αλλά δε χρησιμοποιούνται σε μεγάλο βαθμό, όπως οι ταράτσες ή ο ακάλυπτος που ορίζονται μεν ως κοινόχρηστοι χώροι αλλά πρακτικά είναι παραμελημένοι. Αν επανεκτιμηθούν αυτές οι ανεκμετάλλευτες δομές μπορούν να συνδράμουν σε ένα εναλλακτικό τρόπο κατοίκησης της πολυκατοικίας και να εισάγουν την έννοια του κοινού σε αυτήν. Γι’ αυτό, απαιτείται αρχικά o εντοπισμός και στη συνέχεια η επανεξέταση του ρόλου των τυπικών δομών της αθηναϊκής πολυκατοικίας.

3. Χάρτης αστικής ατμόσφαιρας του δήμου Αθηναίων με εντοπισμένες τις ενεργές συλλογικότητες 12

Δ. ΑΣΤΙΚΗ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ

ταυτότητα ενός τόπου, σύμφωνα με τον Edward Relph, δεν έχει να κάνει μόνο με τα σταθερά –φυσικά χαρακτηριστικά του, αλλά και με τις δραστηριότητες των ανθρώπων και τα νοήματα που δημιουργούνται από αυτές.1 Επομένως, στην σύγχρονη Αθήνα που οι μεταβλητοί, ανθρωπογεωγραφικοί παράγοντες ποικίλουν και συνδιαλλέγονται δεν μπορούμε να μιλάμε για

ταυτότητα ως μια οντότητα, αλλά ως μια διαδικασία.

Σε μια προσπάθεια απεικόνισης της ρευστής πραγματικότητας επινοήθηκε ένα σύστημα χαρτογράφησης

που συγκέντρωσε στατικά και μεταβαλλόμενα χαρακτηριστικά για να παράξει τελικά μια εικόνα της «αστικής ατμόσφαιρας» που διέπει την πόλη. Πιο συγκεκριμένα, ορίστηκε ένα σύστημα που ιεραρχεί τα χαρακτηριστικά αυτά ανάλογα με το αν έχουν θετική ή αρνητική επίδραση στην πόλη σε μια κλίμακα διαβαθμίσεων από θερμά προς ψυχρά χρώματα. Για παράδειγμα, η ύπαρξη πρασίνου, που αντικειμενικά συμβάλλει στη βελτίωση της ποιότητας ζωής σε μια γειτονιά βαθμολογείται θετικά και κινείται προς τα ψυχρά χρώματα της κλίμακας ορίζοντας μια «εύκρατη» περιοχή στο χάρτη, ενώ η παρουσία αποκλεισμένων κοινωνικά ομάδων βαθμολογείται αρνητικά και χρωματίζεται ανάλογα, οριοθετώντας μια «δύσκρατη» περιοχή. Ως «εύκρατη» χαρακτηρίζεται μία βιώσιμη, ευχάριστη περιοχή που δημιουργεί τις προϋποθέσεις για καλή ποιότητα ζωής, ενώ ως «δύσκρατη» μια περιοχή επισφαλής που δεν προσφέρει πολλές δυνατότητες ανάπτυξης. Αναλυτικότερα, οι παράγοντες που συγκεντρώθηκαν και συσχετίστηκαν πέρα από την τοπογραφία και τις αποκλεισμένες κοινωνικά ομάδες ήταν η αξία γης ανά τ.μ, η πυκνότητα πληθυσμού, οι φυλετικές διαφορές που προέκυψαν από τα σημεία υψηλής συγκέντρωσης μεταναστών και τα σημεία δράσης ακροδεξιών οργανώσεων, καθώς και τα υπερτοπικά σημεία της Αθήνας από τους σταθμούς του μετρό, μέχρι τις δημοφιλείς τουριστικές περιοχές. Όλα αυτά τα στοιχεία, αφού αξιολογήθηκαν, τοποθετήθηκαν στο χάρτη και δημιούργησαν την τελική εικόνα. Πρέπει να τονιστεί όμως, πως o χάρτης αποτυπώνει την «αστική ατμόσφαιρα» της Αθήνας, τη γενικότερη, δηλαδή, αίσθηση που αποπνέουν οι περιοχές, μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, καθώς οι παράγοντες που τη συνδιαμορφώνουν είναι κατά ένα μεγάλο μέρος μεταβλητοί στο χρόνο. 1. Δραγώνας Π., «Από τη φαντασίωση στη διεκδίκηση. Στοιχεία ταυτότητας του αθηναϊκού δημόσιου χώρου, 2004 – ‘11», http://panosdragonas.net/?p=561 (τελευταία ανάκτηση 16/12/2013) 13

4. Χάρτες του δήμου Αθηναίων: 1. φυλετικές διαφορές 2. αξία γης ανά τ.μ 3. πυκνότητα πληθυσμού 4. υπερτοπικά σημεία 5. τοπογραφία 6. αποκλεισμένες κοινωνικά ομάδες

5. Χάρτης του δήμου Αθηναίων με εντοπισμένες τις ενεργές και ανενεργές συλλογικότητες. 16

Ε. ΤΟΠΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΤΗΤΕΣ

Αθήνα, λοιπόν, που δέχεται τόσες διαφορετικές πιέσεις, παρουσιάζει διαβαθμίσεις στην αστική της ατμόσφαιρα από περιοχή σε περιοχή. Έτσι, ορίζονται εύκρατες ή αλλιώς περισσότερο βιώσιμες περιοχές, όπως τα Άνω Πετράλωνα, δύσκρατες όπως η Κυψέλη αλλά και περιοχές έντονων αντιθέσεων, όπως τα Εξάρχεια. Οι τοπικές συλλογικότητες, οι ομάδες ανθρώπων που συστήνονται

στα πλαίσια μιας γειτονιάς, με στόχο την βελτίωση του τρόπου ζωής σε αυτήν, αποτελούν μια ένδειξη της εκάστοτε ατμόσφαιρας. Πιο συγκεκριμένα, όπως παρατηρείται στο χάρτη, σε δύσκρατες περιοχές, όπου τα προβλήματα διαβίωσης είναι περισσότερο αισθητά, οι συλλογικότητες που δημιουργούνται είναι λίγες και συνήθως περιορίζονται στην επίλυση κάποιου προβλήματος, όπως η κοινωνική ανομοιογένεια ή η παρακμή του αστικού περιβάλλοντος. Αντίθετα, σε εύκρατες περιοχές, όπου το επίπεδο ζωής είναι αρκετά ικανοποιητικό και δεν υπάρχουν πολλά προβλήματα που χρήζουν άμεσης επίλυσης, οι κάτοικοι έχουν την ευχέρεια να σχηματίσουν ομάδες βάσει κοινών ενδιαφερόντων που αναπτύσσουν δράση πολιτική, κοινωνική ή πολιτιστική. Από τη στιγμή που το περιβάλλον είναι περισσότερο βιώσιμο, αυτές οι ομάδες δύνανται να εξαπλώσουν τη δράση τους και να επεκτείνουν τη διάρκεια ζωής τους. Επομένως, μια εύκρατη περιοχή είναι πιο «γόνιμη» για την ανάπτυξη συλλογικοτήτων εν αντιθέσει με μια δύσκρατη. Σε μια περιοχή έντονων αντιθέσεων, όπως τα Εξάρχεια, η ανάπτυξη συλλογικοτήτων είναι εξίσου έντονη, καθώς αφορμάται από τοπικά προβλήματα αλλά και από την ανάγκη έκφρασης μιας κοινής ιδεολογίας.

Για τον εντοπισμό όλων των τοπικών συλλογικοτήτων της Αθήνας πραγματοποιήθηκε αναζήτηση στο

διαδίκτυο, καθώς οι ομάδες συνήθως οργανώνονται μέσω των ιστολόγιών τους. Έπειτα, συγκεντρώθηκαν όλες οι πληροφορίες σχετικά με την ημερομηνία και την αιτία δημιουργίας τους, καθώς και το είδος και τη συχνότητα της δράσης τους. Στις περιοχές επέμβασης, έγινε πιο αναλυτική καταγραφή σχετικά με το αποτύπωμα στο χώρο των δράσεων κάθε συλλογικότητας για ένα μήνα, αλλά και επιτόπια έρευνα, συνεντεύξεις, δηλαδή και συμμετοχή σε συνελεύσεις, όπου αυτό ήταν εφικτό. Τα συμπεράσματα από την 17

έρευνα αυτή βοήθησαν στην κατηγοριοποίηση των συλλογικοτήτων ανάλογα με το πώς οργανώνονται (αν είναι ανοιχτές σε νέα μέλη και αν υπάρχουν σχέσεις ιεραρχίας), σε ποιους απευθύνονται (στους κατοίκους της γειτονιάς ή και όλης της Αθήνας), το είδος της δράσης τους και τους διαφορετικούς ρόλους των μελών τους (ποιοι είναι αυτοί που οργανώνουν τις δράσεις και ποιοι οι επισκέπτες). Για παράδειγμα, το «Ταξίδι Χωρίς Χάρτη», μια συλλογικότητα στα Πετράλωνα που ξεκίνησε από την ανάγκη στέγασης μιας μικρής θεατρικής ομάδας, με τον καιρό επέκτεινε και εμπλούτισε τη δράση της, αποτελώντας εστία πολιτισμού για όλη τη γειτονιά. Παρά την καχυποψία των κατοίκων, κυρίως των ηλικιωμένων, η ανοιχτή, μη ιεραρχική δομή της ενθαρρύνει την ενεργό συμμετοχή στις δράσεις της συλλογικότητας. Στον αντίποδα, η «Συνέλευση Αντίστασης και Αλληλεγγύης Κυψέλης-Πατησίων», που συστάθηκε με αφορμή τη διαφύλαξη του πάρκου Κύπρου και Πατησίων και χρησιμοποιούσε τον κατειλημμένο χώρο της Δημοτικής Αγοράς για τις δραστηριότητές της, έχοντας να αντιμετωπίσει αρκετούς που την αντιμάχονταν, διαμόρφωσε τη δομή της ανάλογα και πλέον λειτουργεί με μυστικότητα. Ο «Ελεύθερος Κοινωνικός Χώρος Nosotros» στα Εξάρχεια, παρόλο που διέπεται από ένα συγκεκριμένο πολιτικό πλαίσιο, εκδηλώνει καθημερινά κοινωνική και πολιτιστική δράση με συλλογική κουζίνα και διάφορα εργαστήρια. Στις εβδομαδιαίες ανοιχτές συνελεύσεις του συμμετέχουν επισκέπτες από όλη την Αθήνα που προτείνουν νέες δράσεις.

Από όλα τα παραπάνω, διαφαίνεται η σημασία των τοπικών συλλογικοτήτων, όχι μόνο ως ένδειξη της

ατμόσφαιρας της γειτονιάς αλλά ως παράγοντας που τη συνδιαμορφώνει. Επιπλέον, στη σύγχρονη εποχή, η αύξηση του αριθμού των συλλογικοτήτων είναι ενδεικτική του πλήθους των προβλημάτων που αυτές καλούνται να αντιμετωπίσουν. Το γεγονός αυτό και ο αντίκτυπός του στην πόλη καθόρισε το αντικείμενο του σχεδιασμού.

6. Πίνακας δεδομένων δράσης και αιτίας δημιουργίας συλλογικοτήτων σε Εξάρχεια, Κυψέλη, Πετράλωνα. 19

7. Χάρτης της περιοχής των Εξαρχείων και της δραστηριότητας των συλλογικοτήτων που δρουν στα όριά της στη διάρκεια ενός μήνα

ΣΤ. ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΣΗΜΕΙΩΝ ΕΠΕΜΒΑΣΗΣ

ι περιοχές επέμβασης, η Κυψέλη, τα Πετράλωνα και τα Εξάρχεια, σύμφωνα με τον γενικό χάρτη ατμόσφαιρας της Αθήνας, αποτελούν τρεις διαφορετικές περιπτώσεις μιας δύσκρατης, μιας εύκρατης και μιας γειτονιάς έντονων αντιθέσεων με εύκρατους και δύσκρατους θύλακες, αντίστοιχα. Έτσι δημιουργούνται ορισμένα πιθανά σενάρια για τη δομή και τη δράση των

συλλογικοτήτων στις οποίες απευθύνεται ο σχεδιασμός: Στην Κυψέλη η συλλογικότητα είναι πιο κλειστή, λόγω των εξωγενών συγκρουσιακών στοιχείων και περιορίζει τη δράση της στην επίλυση τοπικών προβλημάτων, ενώ στα Πετράλωνα και στα Εξάρχεια πιο ανοιχτή με ευρεία δράση, από κοινωνική μέχρι πολιτιστική.

Για τον εντοπισμό του κατάλληλου σημείου επέμβασης στην εκάστοτε περιοχή που θα μπορούσε να

φιλοξενήσει μια τέτοια συλλογικότητα χρειάστηκε να γίνει πιο διεξοδική έρευνα και χαρτογράφηση της ατμόσφαιρας σε κλίμακα γειτονιάς. Πιο συγκεκριμένα, τα στοιχεία που καταγράφηκαν και αξιολογήθηκαν σε κάθε γειτονιά, μετά από επιτόπια έρευνα, ήταν η ύπαρξη πρασίνου, οι χρήσεις γης, η κυκλοφορία οχημάτων και πεζών, η πυκνότητα πληθυσμού και οι εντυπώσεις των κατοίκων. Από τη συνισταμένη τους προέκυψαν διαβαθμίσεις στο χάρτη που όρισαν διαφορετικούς θύλακες βιωσιμότητας σε κάθε περιοχή και τελικά ανέδειξαν το σημείο επέμβασης. Στην περίπτωση της Κυψέλης, αυτό ήταν η πλατεία Αγίου Γεωργίου, το «γαλατικό χωριό», όπως αποκαλείται από τους κατοίκους, καθώς διατηρεί χαρακτηριστικά γειτονιάς, στα Άνω Πετράλωνα η Τρώων, ένας δρόμος εναλλακτικής διασκέδασης που ενεργοποιείται κυρίως το Σαββατοκύριακο και στα Εξάρχεια η Βαλτετσίου, ο πεζόδρομος που συνδέεται με την πλατεία και λόγω των χρήσεων που φιλοξενεί αποτελεί πέρασμα για πολλούς.

Μια ακόμα σημαντική επιλογή που προσδιόρισε περισσότερο τα σημεία επέμβασης ήταν οι δομές

της πολυκατοικίας που χρησιμοποιούνταν κάθε φορά. Δεδομένης της πρόθεσης για επανάχρηση των υφιστάμενων κτιριακών υποδομών, αναζητήθηκαν οι ανεκμετάλλευτοι χώροι της πόλης, όπως τα άδεια οικόπεδα, τα εγκαταλελειμμένα κτίρια, οι ταράτσες πολυκατοικιών, καθώς και ο ακάλυπτος χώρος των 21

οικοδομικών τετραγώνων. Η επιλογή τους έγινε με βάση το χάρτη ατμόσφαιρας της περιοχής (στην πιο εύκρατη ζώνη) και τη δομή της συλλογικότητας που θα στεγάζονταν σε κάθε περιοχή.

Στην Κυψέλη επιλέχθηκε ο ακάλυπτος ενός οικοδομικού τετραγώνου δίπλα στην πλατεία Αγίου

Γεωργίου. Το δύσκρατο κλίμα της γειτονιάς που υπαγορεύει την κλειστή δομή της συλλογικότητας καθιστά την εσωστρέφεια του ακάλυπτου ιδανική για την εγκατάσταση της συλλογικότητας αυτής. Επιπλέον, ορισμένοι ακάλυπτοι στην Κυψέλη, όπως και ο συγκεκριμένος, έχουν την δυνατότητα

να συνδέονται

άμεσα με το δημόσιο χώρο μέσω ενός παράδρομου, γεγονός που διευκολύνει την πρόσβαση και επιτρέπει μια συνδιαλλαγή με το εσωτερικό. Στα Άνω Πετράλωνα, η χαμηλή δόμηση λόγω της εγγύτητας με το λόφο του Φιλοπάππου και η θέα προς αυτόν, δημιούργησαν τα βασικά κίνητρα για την επιλογή των ταρατσών ενός οικοδομικού τετραγώνου με πρόσωπο στην Τρώων. Το συγκεκριμένο τετράγωνο μάλιστα χαρακτηρίζεται από αμφιθεατρική διάταξη των ταρατσών προς το λόφο που συντελείται σταδιακά με μικρές διαφορές στα ύψη των κτιρίων. Ακόμα, ένα μικρό εγκαταλελειμμένο οικόπεδο στην πλευρά της Τρώων δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη διαμόρφωση ενός εξωστρεφούς χώρου συνδιαλλαγής με το δρόμο. Στα Εξάρχεια, τη γειτονιά με τις «ατμοσφαιρικές» αντιθέσεις και τον έντονα πολιτικό χαρακτήρα, επιλέχθηκε ένα εγκαταλελειμμένο κτίριο στη Βαλτετσίου, ιδιοκτησία του ΙΚΑ, που βρίσκεται ήδη υπό διεκδίκηση για την αξιοποίησή του και αντικατοπτρίζει την ταυτότητα της περιοχής.

8. Χάρτης αστικής ατμόσφαιρας στην περιοχή της Κυψέλης γύρω από το σημείο επέμβασης. Αριστερά διαφαίνεται η λεωφόρος Πατησίων.

9. Χάρτης αστικής ατμόσφαιρας στην περιοχή των Άνω Πετραλώνων γύρω από το σημείο επέμβασης. Δεξιά διαφαίνεται η οδός Τρώων.

10. Χάρτης αστικής ατμόσφαιρας στην περιοχή των Εξαρχείων γύρω από το σημείο επέμβασης. Αριστερά διαφαίνεται η πλατεία Εξαρχείων.

Ζ. ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

ο αντικείμενο του σχεδιασμού, ο χώρος στέγασης τοπικών συλλογικοτήτων διαφοροποιείται ανάλογα με τη δομή της συλλογικότητας που φιλοξενεί, την ταυτότητα της εκάστοτε περιοχής και της κτιριακής δομής που χρησιμοποιείται ως υπόβαθρο σε κάθε περίπτωση. Παρόλαυτα, και οι τρεις επεμβάσεις διέπονται από την κοινή σχεδιαστική πρόθεση για επανεξέταση των δομών

της πολυκατοικίας˙ η κατασκευή παίρνει την τελική της μορφή, σε συνδιαλλαγή με τις τυπικές δομές της πολυκατοικίας που συναντά, με στόχο την ανάδειξή τους και την αναθεώρηση του ρόλου τους στην αστική καθημερινότητα. Επιπλέον, όλες οι επεμβάσεις χρησιμοποιούν ένα κοινό λεξιλόγιο ως προς τη μορφολογία,τη δομή και το πρόγραμμα.

Ως προς τη δομή, για τη στήριξη των όγκων και των επιφανειών από ελαφρύ σκυρόδεμα χρησιμοποιείται

μεταλλικός σκελετός που προσομοιάζει με τα ικριώματα στη μορφή και τα χαρακτηριστικά. Πιο συγκεκριμένα, τα μέρη του προέρχονται από μια κοινή εργαλειοθήκη και συναρμολογούνται ανάλογα τις ανάγκες της κάθε παρέμβασης. Σκοπός της εργαλειοθήκης αυτής είναι να αναδείξει την τυποποίηση, την επαναληψιμότητα και την ευκολία στη συναρμολόγηση των κατασκευών, που είναι μεν αρκετά διαφορετικές, αλλά αναλύονται σε όμοια συστατικά. Το σύστημα αυτό ενοποιείται με μια διαδρομή που αποτελεί βασικό συνθετικό στοιχείο σε όλες τις προτάσεις. Ενώνει τους χώρους της επέμβασης άλλοτε πιο σχεδιασμένα, άλλοτε πιο ελεύθερα, ενώ παράλληλα σκηνοθετεί έναν αρχιτεκτονικό περίπατο, προσφέροντας στον επισκέπτη εναλλακτικά πλάνα από τις τυπικές δομές της πολυκατοικίας.

Ως προς το πρόγραμμα, περιλαμβάνονται συνήθως παιδικές δραστηριότητες, συνεστίαση, πολιτιστικοί

χώροι κλπ. Σε όλες τις επεμβάσεις δίνεται έμφαση στο σχεδιασμό του χώρου της συνέλευσης, καθώς μέσω αυτού αντικατοπτρίζεται η δομή της εκάστοτε συλλογικότητας.

Ο κήπος είναι ένα αρχιτεκτονικό τέχνασμα που χρησιμοποιείται και στις τρεις επεμβάσεις προάγοντας το

«καλό πρόσωπο» της συλλογικότητας στο ευρύ κοινό. Το πράσινο, ως «α-πολιτικό και άτοπο προστατεύει την 27

11. Προβλεπόμενο πρόγραμμα δραστηριοτήτων των συλλογικοτήτων των Άνω Πετραλώνων και της Κυψέλης σε διάστημα ενός μήνα.

12. Προβλεπόμενο πρόγραμμα δραστηριοτήτων των συλλογικοτήτων των Εξαρχείων σε διάστημα ενός μήνα. Έχει προβλεφθεί η συστέγαση δύο συλλογικοτήτων με διαφορετικά χαρακτηριστικά και προσανατολισμό.

ρόταση από την όποια κριτική και προσφέρει εκ των προτέρων συναίνεση»1 αυτών που θα αντιμετώπιζαν τη συλλογικότητα καχύποπτα, ως κάτι άγνωστο και ξένο ή ως εκφραστή συγκεκριμένης πολιτικής κατεύθυνσης.

1. 30

Αίσωπος Γ. (2013), «Ποιος σχεδιάζει την πόλη;», Η Καθημερινή, 13/7/2013

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

ι τοπικές συλλογικότητες αποτελούν ένδειξη της αστικής ατμόσφαιρας κάθε γειτονιάς αλλά και παράγοντα που τη συνδιαμορφώνει. Αυτή η σχέση αλληλεπίδρασης αντικατοπτρίζεται στην πορεία της εκάστοτε συλλογικότητας στο χρόνο. Στην περίπτωση μιας δύσκρατης γειτονιάς, όπως η Κυψέλη , η συλλογικότητα συστήνεται συνήθως για την αντιμετώπιση τοπικών προβλημάτων και

λειτουργεί με μυστικότητα λόγω του «εχθρικού» περιβάλλοντος. Επομένως, από τη στιγμή που δε διευρύνει τη δράση της τόσο ώστε να δημιουργήσει έναν βιώσιμο θύλακα γύρω της, συνήθως δεν καταφέρνει να αντεπεξέλθει στα εξωγενή συγκρουσιακά στοιχεία και να επιβιώσει. Αντίθετα, σε μια εύκρατη γειτονιά, όπως τα Άνω Πετράλωνα, η συλλογικότητα έχει όλες τις απαραίτητες προϋποθέσεις για να εξαπλώσει τη δράση της και να εμπλουτίσει τα μέλη της και συνακόλουθα να επεκτείνει τη διάρκεια ζωής της και να καταστήσει τη γειτονιά περισσότερο βιώσιμη. Στην πορεία της δεν αποκλείεται να αλλάξει μορφή και είδος δράσης, ανάλογα με τα ενδιαφέροντα που εκδηλώνουν τα καινούργια της μέλη. Η αλληλεπίδραση ατμόσφαιρας γειτονιάς–συλλογικότητας είναι εμφανής και σε περιοχές έντονων «ατμοσφαιρικών» αντιθέσεων, όπως τα Εξάρχεια, όπου δημιουργούνται συνεχώς νέες ομάδες που αποσκοπούν, είτε στην αντιμετώπιση τοπικών προβλημάτων, είτε στην ανάπτυξη δράσης λόγω κοινής ιδεολογίας και η πορεία τους επηρεάζεται από τις εκάστοτε ατμοσφαιρικές συνθήκες.

Ο σχεδιασμός χώρου για τη δράση τοπικών συλλογικοτήτων βασίζεται σε σενάρια που προκύπτουν από

την αστική ατμόσφαιρα κάθε γειτονιάς. Η ατμόσφαιρα, όμως, δεν είναι στατική και μια γειτονιά μπορεί να αλλάξει χαρακτήρα με το πέρασμα του χρόνου. Η αντίστοιχη συλλογικότητα μπορεί να αλλάξει κατεύθυνση στη δράση της, να παύσει τη λειτουργία της ή να αντικατασταθεί από κάποια άλλη ομάδα. Όποια και να είναι η έκβαση του κάθε σεναρίου, οι χώροι για την προσωρινή φιλοξενία συλλογικοτήτων, σε δομές της πόλης που παραμένουν ανεκμετάλλευτες, αποτελούν παράγοντα βιωσιμότητας της γύρω περιοχής και συνολικά επιδρούν θετικά στην ευμετάβλητη αθηναϊκή πρωτεύουσα. 31

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Μονογραφίες • Calvino I. (2004) Οι αόρατες πόλεις, Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη • Johnson S. (2004) Emergence: The Connected Lives of Ants, Brains, Cities, and Software, New York: Scribner • Sennett, R. (1999) Η τυραννία της οικειότητας, μετάφραση Μέρτικας Γιώργος Ν., Αθήνα: Νεφέλη • Φιλιππίδης, Δ. (1984) Νεοελληνική αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα Άρθρα σε εφημερίδες/περιοδικά • Aureli P.V., Tattara M. (2011) “A Simple heart: Architecture on ruins of the post-fordist city”, Architectural Design, Τεύχος 81, σελ. 110-119 • Αίσωπος Γ. (2013), «Ποιος σχεδιάζει την πόλη;», Η Καθημερινή, 13/7/2013 • Γιογιάκας Π. (2008) «Οι ‘ξεχασμένες’ περιοχές έγιναν in», Τα Νέα, 23/2/2008 • Καμπύλης Τ. (2009) «Ένα μικρό βιβλιοπωλείο», Καθημερινή, 24/5/2009 • Κανέλλης Σ.Β. (2010) «Ακίνητα: Οι τιμές στο κέντρο της Αθήνας και τις γειτονιές», Ημερησία 23/1/2010 • Κουνενάκη Π. (επ)(2003) «Κυψέλη: Το αστικό χθες, το πολύχρωμο σήμερα», Καθημερινή-Επτά ημέρες, 23/2/2003 • Πανταζής Π., Μηνά Ε. «Από τα Πετράλωνα... στο Κουκάκι», Athens Voice, Τεύχος 387, σελ 22-26 • Σουλιώτης Γ. (2012) «Επιχείρηση της ΕΛ.ΑΣ., χθες, και σε ένα ακόμα κατειλημμένο ακίνητο στα Εξάρχεια», Καθημερινή, 21/4/2012 • Τράτσα Μ. (2012) «Μια ξεπεσμένη αλλά ζωντανή πολυπολιτισμική γειτονιά», Το Βήμα, 4/11/2012 • Τριανταφύλλου Δ. (2013) «Εξάρχεια Εμπιστευτικό: Ληστείες, κλοπές κι εγκατάλειψη στην πιο πολυσυζητημένη γειτονιά της Αθήνας», Athens Voice, Τεύχος 425, σελ 14-16 Άρθρα σε βιβλία • Κωνσταντινίδης Α. (1950) «Τα παλιά αθηναϊκά σπίτια», • Φιλιππίδης Μ. (1998) «Οι φόβοι της αρχιτεκτονικής του μοντερνισμού στο ‘πρόσωπο’ του ακάλυπτου» στο Ανθολογία κειμένων ελληνικής αρχιτεκτονικής 1952-2002, Φιλιππίδης Δ. (επ) Αθήνα: Μέλισσα 33

Άρθρα από διαδικτυακές πηγές • Δραγώνας Π., «Από τη φαντασίωση στη διεκδίκηση. Στοιχεία ταυτότητας του αθηναϊκού δημόσιου χώρου, 2004 – ‘11», http://panosdragonas.net/?p=561 (τελευταία ανάκτηση 16/12/2013) • Δραγώνας Π., «Μετά (την) ιδιωτικότητα: Βασικές έννοιες για τη σύγχρονη αστική κατοίκηση», http:// panosdragonas.net/?p=412, (τελευταία ανάκτηση 16/12/2013) • Καλαντίδης Α., «Τα πολλά πρόσωπα της αθηναϊκής ταυτότητας», http://blog.inpolis.com/2012/09/12/ the-many-faces-of-athenian-identity/, (τελευταία ανάκτηση 16/12/2013) Σπουδαστικές εργασίες • Γεωργούλη Δ., Φιλία Γ., Φραντζή Ε., (2011) Δίκτυο πολιτιστικών χώρων στα Άνω Πετράλωνα, Διπλωματική εργασία, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου • Εύβοια Α., (2005) Ο παράγοντας της συλλογικής μνήμης στον αστικό σχεδιασμό: διερεύνηση των εκφράσεων συλλογικής μνήμης στην Κυψέλη, ΔΠΜΣ Σπουδαστική εργασία, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου • Κοντοπούλου Β., Μπίζου Ε., (2012) Εξέλιξη της μοντέρνας πολυκατοικίας υπό τις κοινωνικές συνθήκες της εκάστοτε εποχής, Σπουδαστική εργασία, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου • Σκίτσας Μ., (2012) Μικρομεταβολές στον αστικό ιστό_ το παράδειγμα της Κυψέλης, Διπλωματική εργασία, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου • Τσακνής Γ., (2010) Από τις ομοιογενείς γειτονιές στις φρουρούμενες κοινότητες, Ερευνητική εργασία, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου • Χριστοπούλου Κ., (2013) Η αθηναϊκή ταράτσα, Ερευνητική εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστημίου Πατρών Ερευνητικά προγράμματα • Τουρνικιώτης Π. (επ) (2011) Μεταλλασσόμενοι χαρακτήρες και πολιτικές στα κέντρα πόλης Αθήνας και Πειραιά, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου Διαλέξεις •

Δραγώνας Π. (2012) Ομιλίες στη σειρά διαλέξεων “Αρχιτεκτονική εν μέσω κρίσεως και μετά από αυτήν”

που πραγματοποιήθηκε στις 16/17/18 Ιανουαρίου σε απευθείας μετάδοση από το GRAtv www.greekarchitects.gr

Συνεντεύξεις • I love Κυψέλη • Συνέλευση Νοσότρος • Λαϊκή συνέλευση κατοίκων Πετραλώνων - Θησείου – Κουκακίου • Συνέλευση Αντίστασης και Αλληλεγγύης Κυψέλης και Πατησίων • Επιτροπή Πρωτοβουλίας Κατοίκων Εξαρχείων • Πολιτιστική Ομάδα Πετραλώνων • Ταξίδι Χωρίς Χάρτη

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1. από προσωπικό αρχείο 2. http://el.yerolymbos.com/filter/%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B9%CF%84%CE%B5%CE%BA%C F%84%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%B7-%CF%86%CF%89%CF%84%CE%BF%CE%B3%C F%81%CE%B1%CF%86%CE%B9%CE%B1/Athens-Spread (ημερομηνία ανάκτησης 25/1/2014) 3. από προσωπικό αρχείο 4. από προσωπικό αρχείο 5. από προσωπικό αρχείο 6. από προσωπικό αρχείο 7. από προσωπικό αρχείο 8. από προσωπικό αρχείο 9. από προσωπικό αρχείο 10. από προσωπικό αρχείο 11. από προσωπικό αρχείο 12. από προσωπικό αρχείο