Efsane Madenci Süleyman Sırrı by Çaycuma Belediyesi

Efsane Madenci

Süleyman Sırrı Doğu Karaoğuz

Efsane Madenc

Süleyman Sırrı Doğu Karaoğuz

Çaycuma Beled yes Kent Kültürü Yayınları D z s Haz ran 2018

Kapak Tasarım D zg : Alper Karaoğuz - Mehmet Coşkun

K taptak yazıların her hakkı Doğu Karaoğuz ve Çaycuma Beled yes ’ne a tt r. Yazı ve fotoğraﬂar kaynak göster lmeden kullanılamaz. K tabın çer ğ nden yazarı sorumludur.

DOĞU KARAOĞUZ

Efsane Madenci SÜLEYMAN SIRRI

İç ndek ler

ÖNSÖZ .................................................................................................. 13 BAŞLARKEN ........................................................................................ 17 B r nc Bölüm ........................................................................................ 21 “Süleyman Sırrı”nın Mezarı Nerede? ....................................................... 21 “Togam l” D ye B r Yer...

............................................................................ 25

Nes lden Nes le Anlatılan B r Öykü… ................................................... 27 Karadağlı Boşnaklar .................................................................................... 29 Ahmet Al Velov c ....................................................................................... 30 Ocak Müteahh d Ahmet Al Ağa

............................................................. 37

Karaelmas’ın İlk Madenc ler ..................................................................... 42 Ahmet Al Ağa’nın Ölümü

......................................................................... 46

İk nc Bölüm ......................................................................................... 49 Ahmet Al Ağa’nın Çocukları .................................................................... 49 Ayşe Ulusoy .................................................................................................. 49 Al Barlı ......................................................................................................... 51 İsma l Barlı .................................................................................................... 53 Nec be Tamer ............................................................................................... 56

Mustafa Barlı ................................................................................................ 57 Süleyman Sırrı Barlı ..................................................................................... 58

Üçüncü Bölüm...................................................................................... 61 Den zle İç İçe Geçen Günler… ................................................................... 61 Avcılık ........................................................................................................... 63 Gençl k Yılları… ........................................................................................... 66 Süleyman Sırrı’nın İlk Aşkı ........................................................................ 68 Sava ve Olga Sav d s................................................................................... 71 B r Boşnak Düğünü ..................................................................................... 78 Sevda Acısı .................................................................................................... 83

Dördüncü Bölüm .................................................................................. 87 Paylaşım ........................................................................................................ 87 Süleyman Sırrı’nın İlk Evl l ğ

.................................................................... 90

Süleyman Sırrı Ocakları .............................................................................. 94 “Zonguldak Maden Kömürler ”

................................................................ 97

Hüzünle B ten B r Evl l k ............................................................................ 99

Beş nc Bölüm..................................................................................... 103 Çaycuma Günler … ................................................................................... 103 Rum Güzel “Anna” .................................................................................. 107 Den z Kızı “Eftalya” .................................................................................. 111 Mustafa da Boş Durmuyor ....................................................................... 112 Süleyman Sırrı’nın İk nc Evl l ğ

............................................................ 114

Altıncı Bölüm ...................................................................................... 117 İst klal Savaşı Yılları… .............................................................................. 117 Tar hî Belgeler ............................................................................................ 121 “Eğr Amed” Çetes n n Kuvvacılara Katılışı ......................................... 125 Zonguldak Müdafaa- Hukuk Cem yet

................................................ 127

Barlılar Kuvay-ı M ll ye Saﬂarında ......................................................... 130

Kuvay-ı M ll ye’n n Altınları

.................................................................... 131

“Süleyman Sırrı’nın Sırrı” ......................................................................... 132 Kuvay-ı M l ye’n n “Tah r Bey”

............................................................. 136

Yed nc Bölüm .................................................................................... 141 “Mübadele” Günler nde Aşk ................................................................... 141 Süleyman Sırrı’nın Zonguldak’tak İş Hayatı ........................................ 151 “Kelebek Etk s ” ......................................................................................... 155 Çaycuma Köşkü ......................................................................................... 158

Sek z nc Bölüm ................................................................................. 163 Süleyman Sırrı İstanbul Sosyetes nde..................................................... 163 Zonguldaklı Kömür Kralı ......................................................................... 165 Süleyman Sırrı’nın, Ağabey ne Armağanı

.......................................... 169

Süleyman Sırrı’nın Üçüncü Evl l ğ ......................................................... 170 Barlılar ......................................................................................................... 177 Mustafa Barlı’nın Büyük Acısı ................................................................. 178 Mustafa Barlı’nın Ölümü .......................................................................... 179 Süleyman Sırrı’nın Büyük Acısı: Makbule’n n Ölümü ........................ 183 Bülent Barlı ................................................................................................. 185

Dokuzuncu Bölüm ............................................................................. 187 Süleyman Sırrı’nın Yen İş : Den z Taşımacılığı .................................... 187 Süleyman Sırrı Ne D yor? ......................................................................... 189 Florya Köşkü .............................................................................................. 189 Süleyman Sırrı’nın Yaşamının Son Yılları .............................................. 193 Süleyman Sırrı Barlı’nın Ölümü .............................................................. 196

KAYNAKLAR ..................................................................................... 200

Yeraltında yıllarca çalışan, sakat kalan, canını veren tüm yeraltı emekç ler n n anısına, saygıyla

Bu k tabın yayımlanmasını gerçekleşt ren Çaycuma Beled ye Başkanımız Sayın Bülent Kantarcı’ya teşekkürler mle

Doğu Karaoğuz, 1941 yılında Zonguldak’ta doğdu. Babası, Safranbolu’nun Karakullukçuoğlu a les nden Tah r Karauğuz, annes Zonguldaklı Barlı a les nden Hacer Karauğuz’dur. Öğren m ve Çalışma Hayatı: Doğu Karaoğuz, 1958 yılında Zonguldak Mehmet Çel kel L ses ’n b t rd . 1964 yılında İstanbul Tekn k Ün vers tes Maden Fakültes ’nden ve 1969 yılında ABD Oklahoma Eyalet Tulsa Ün vers tes ’nden, Petrol Yüksek Mühend sl ğ MS (Master of Sc ence) dereceler yle mezun oldu. 1965-1966 yıllarında, Türk ye Petroller Anon m Ortaklığı’nın Batman ve çevres petrol sahalarında çalıştı. Askerl k h zmet n , 1969-1971 yılları arasında, Ankara’da, M llî Savunma Bakanlığı’nda yaptı. 1971-2003 yılları arasında, Türk ye Petroller A.O. Genel Müdürlü ğü’nün çeş tl kademeler nde çalıştıktan sonra, 2003 yılında emekl oldu. Emekl olduğu sırada, TPAO Üret m Grubu Başkanlığı Başdanışmanı ve Grup Başkan Yardımcısı d . A les : 1968 yılından ber evl bulunan N lgün-Doğu Karaoğuz ç ft n n, Alper adında b r oğlu, Aysun adında b r gel n ve Ayberk adında b r erkek torunu vardır. Karaoğuz a les Ankara’da yaşamaktadır. Yazarlığı: Doğu Karaoğuz’un, meslekî kongre ve derg lerde yayımlan mış b ld r ve makaleler olduğu g b , gazete ve derg lerde yer almış araş tırma yazıları bulunmaktadır. Örneğ n, son yıllarda, “Collect on” derg s nde ve Zonguldak “Halkın Ses ” gazetes nde çeş tl konularda b rçok araştırma yazısı yayımlanmıştır. Yayımlanan k tapları: “Kuvay-ı M ll ye Ruhuyla B r Ömür”, 2011. “Karaelmas’ın İlk Madenc ler , 2014. “Rüzgârın Get rd ğ ”, 2015, 2017. “Yağdı Yağmur”, Ş rler, 2017. “B r Zamanlar Zonguldak”, 2017. İlet ş m: dogukaraoguz@hotma l.com

ÖNSÖZ Çocukluğumda, ş md k adı Eseng n Caddesolan tozlu ve çamurlu yolun hemen kenarında, v şne ağaçlarının ser nl ğ ne yaslanmış, v lla görünümlü b r ev vardı. Önündek havu zuyla, lçen n en güzel yapılarından b r olan o ev, görkeml olduğu kadar, g zem de doluydu. Öyküsüne da r h çb r şey yoktu çünkü belleğ m zde. B ld ğ m z tek şey, “Süleyman Sırrı’nın köşkü” olduğuydu. İy de, k md bu Süleyman Sırrı? İlçem zde b l nen h çb r yakını olmadığına göre, Çaycuma lı olmadığı kes nd , ama bu kadar güzel b r ev n ç n yaptır mıştı buraya? N ye terk ed p g tm şt daha sonra? Köşk, böyle v ran hâlde kaldığına göre, k m k mses yok muydu? Köşkün olduğu alanın, Çaycuma’nın lk s nemasının bu lunduğu yer olarak lçe tar h nde özel b r yer olmasının yanı sıra, yıllarca b r sosyal merkez olarak şlev gören köşkün hemen yanındak Gonca S neması’na da “Süleyman Sırrı’nın ahırı” den yordu. İlk elden çıkartılan bu ahırdı demek k . Derken, çevres ndek arsalarla b rl kte, o güzel m köşk de satıldı. Satın alanlar, köşkü hemen yıkıp, yer ne başka yapılar d k nce, o g zeml köşk sırlarını da alarak tar he karıştı. O günlerde, belk b z de merak etmed k; sormadığımızdan olacak, büyükler m z de anlatmadı. Süleyman Sırrı’yı tanıyan ya da köşkün şaşaalı geçm ş ne tanık olanlar da b rer b rer azalınca, gerçekten sırlarla dolu b r köşk mges çıktı ortaya.

Bu konudak merakımı g dermek, ancak Beled ye Başkanlığı yıllarımda nas p oldu: B r gün, lçem z z yaret eden Zon guldaklı yazar Sayın Doğu Karaoğuz, “Süleyman Sırrı ben m büyük amcamdı”ded ğ nde, ucu bu k tabın ortaya çıkmasına kadar uzanacak koyu b r sohbet gel şt aramızda. Sayın Karaoğuz’dan öğrend m k , Süleyman Sırrı, Zongul dak’ın lk Müslüman madenc s Ahmet Al Ağa’nın oğluydu. Ve h ç tartışmasız, Zonguldak kent n n en varlıklı adamların dan b r yd . Ünü İstanbul’a kadar yayılmış, orada “Zonguldaklı Kömür Kralı” olarak nam salmıştı. B r nc Dünya Savaşı sırasında, Rus bombardımanları neden yle güvenl ks z b r yere dönüşen Zonguldak’tan, ağabey Mustafa Barlı ve a les yle b rl kte daha güvenl b r yer olarak geld ğ Çaycuma’yı çok sevm ş, daha sonra sıkı sıkı geleceğ bu yeş ll kler deryasına, d llere destan b r köşk yaptırmıştı. Özell kle av mevs mler n de geld ğ bu köşkte, hem m saﬁrler n ağırlamış, hem de hoş ça vak t geç rm şt . Yıllardır merak ett ğ m z Süleyman Sır rı’nın sırrını n hayet çözmüş olmaktan çok mutlu olmuştum. Daha önce yayımladığımız, “B r Zamanlar Zonguldak” adlı k tabıyla, bu kent n unutulmaya yüz tutan yakın tar h ne ışık tutup kayıt altına alan Sayın Karaoğuz, bu k tabıyla ken t m z n ortak hafızasına çok değerl b r katkı daha yapıyor. Yalnızca Çaycuma’nın değ l, tüm Zonguldak havzasının b r dönem n anlatan bu k tapla “kültür adamı” k ml ğ n b r kez daha pek şt r rken, y b r anlatıcı olarak kent m z n kültür haz nes ne çok öneml b r eser daha armağan ed yor. B r yandan lçem z ülken n en çağdaş kentler nden b r yapma çabaları ç ndeyken, d ğer yandan da üzer nde yaşadığımız toprakların kültürünü, değerler n koruyup yarınlara aktarmaya çalışan Çaycuma Beled yes olarak böyle k tapları yayımlamayı görev b l yoruz. 14

Başkanlığım sırasında yaptığım en değerl h zmetlerden b r olarak gördüğüm bu k tabın yazarı Sayın Doğu Karao ğuz’a teşekkür ed yor, b nlerce kez kalem ne, yüreğ ne sağlık d yorum. Bülent Kantarcı Çaycuma Beled ye Başkanı

BAŞLARKEN Ülkem z n “Karaelmas D yarı” olarak b l nen Zonguldak yöres nde b r zamanlar “Süleyman Sırrı Barlı” adında b r madenc yaşadı. Gençl ğ n , y b r madenc olan babası Ahmet Al Ağa’nın yanında, kömür ocaklarının ekş ve sl kokusunu soluyarak geç ren Süleyman Sırrı, madenc l k ş ne damardan g rm şt , bu ş y öğrend . İşç babasıydı; şç den yana tavırlarıyla herkese kend n sevd rd . El açıktı, fak re fukaraya yardım eder, çocukları çok se verd . İst klal Savaşı sırasında, Kuvay-ı M ll ye’ye yaptığı yardım larla kend n gösterd . A les n n kökler

Karadağ’adayandığı

halde o, bu ülkey çok seven gerçek b r vatanseverd . Madenc l k konusunda yakın tar h m zle l şk n yaptığım çalışmalar sırasında bana hep onu sordular. Süleyman Sırrı nerel yd , nerede doğmuş, nerede yaşamış, neler yapmıştı? Zonguldak ve çevres nde madenc l kle lg l olanlar bu sm b l yordu, onu tanıyan b rçok k ş vardı. Ancak, araya za man faktörü g r p yıllar geç nce, Süleyman Sırrı sm sank b r efsane hal ne gelm şt ; b rçok k ş onun adını duymuştu, ama tam olarak b lem yorlardı, k md bu efsane madenc ?

Bu k tabımda, s zlere o k ş y tanıtmaya çalışacağım. Hem de çocukluğu, gençl ğ , özel hayatı, madenc l ğ ve tüm yaşa mıyla b rl kte… Babası Ahmet Al Velov c, 1850’l yıllarda Karadağ’dan ge l p, Zonguldak kömür ocaklarında uzun yıllar madenc l ğ n her türlü zorluğunu, ez yet n çekt kten sonra, o çevren n lk Müslüman madenc s olarak adı madenc l k tar h m ze geçen b r Boşnak’tı. Annes se, Zonguldak’ın K l ml yöres nden Havva. Süleyman Sırrı, babasından madenc l ğ en y şek lde öğren p, kardeşler arasında bu şe sah p çıkan k ş oldu. Ülke m zdek madenler 1940 yılında devletleşt r l nceye kadar ma denden kazanılan parayı kardeşler arasında paylaşmış olsa da, bu ş n kaymağını y yen k ş olarak b l nd hep. Çünkü, ülkem z n sayılı zeng nler arasında adı geç yordu. Yaşamını Zonguldak, İstanbul ve Çaycuma’da geç rd . Tüm kazancını, zek , becer kl ve g r şken b r ş adamı olarak y değerlend rd , gel şt rd ve bu sayede y gün gördü. Ünlü yazar Oscar W lde’ın b r sözü vardır: “Hep m z aynı bataklıkta yaşıyoruz; ancak bazılarımız yıldızlara bakıyor” d ye. Süleyman Sırrı, şte o yıldızlara bakan nsanlardan b r yd . O, aynı zamanda b r maceraperestt , yaşamının g zeml taraﬂarı da vardı. “Kömür Kralı” adıyla, çapkınlıklarıyla İs tanbul kent l teratürüne geçen bu adamın b r sürü sevg l s , evl l kler de oldu tab . Dolayısıyla, ﬁlmlere, romanlara konu olacak b r yaşam… “Bunları nereden b l yorsun?”d yeb l rs n z. Tab heps n b lemesem de, yakınlarımın b lg ler n b r araya get rerek to parladığım bu k tabın kahramanı Süleyman Sırrı Barlı ben m

büyük amcam, yan annem Hâcer Karauğuz’unözbeöz amcası. Yukarıda bel rtt ğ m g b , bana onu çok sordukları ç n ka leme sarıldım; onun hakkında b ld kler m , öğrend kler m , anılarımı b r kutuya koydum ve kutuyu y ce b r çalkaladım; sonunda el n zdek k tap çıktı ortaya: Oldukça lg nç b r k ş l ğ olan b r efsane madenc n n,

Sü-

leyman Sırrı Barlı’nın Yaşam Öyküsü”.

B r nc Bölüm

“Süleyman Sırrı”nın Mezarı Nerede? Zonguldak kent n n madenc l k tar h n araştıranlara Süleyman Sırrı sm h ç de yabancı gelmeyecekt r. Özell kle esk ler b l r onun k m olduğunu, neler yaptığını, madenc l ğe h zmetler n … Tab bu arada kömür t caret le nasıl varlık sah b olduğu, ünlü “Lüküs Hayat” operet ndek “ Zonguldaklı Kömür Kralı” t p n n, onun İstanbul’dak yaşamından es nle nerek yazıldığı… Ancak, b lenler b l yor, ama b lmeyenler de var. Örne ğ n, geçt ğ m z yıllarda ben İstanbul’dan, Florya’nın Şenl k 1 köy’ünden, Erhan Berkman adında b r araştırmacı yazar aradı. Erhan Bey, esk b r Floryalı olarak Florya’nın yakın tar h n yazmakta olduğunu ve araştırmaları sırasında karşısına Süleyman Sırrı’nın çıktığını söyled . Onun hakkında benden b lg almak st yordu. Süleyman Sırrı, yaşamının son yıllarını Şenl kköy’dek köşkünde geç rm ş ve orada hayata gözler n yummuştu. Esk günlerde yeş ll kler ç nde olan, bugünlerde se beton blokları arasında kalmış olan Şenl kköy’ün esk ler , Süleyman Sırrı le olan anılarını Erhan Bey’e anlatmışlardı. Ama onlar, Süleyman Sırrı’nın oraya yerleşmeden öncek yaşamını, neler yaptığını pek de b lm yorlardı. Süleyman Sır rı, onlar ç n, kend köyler ne gel p yerleşm ş, fak re, fukaraya 21

yardım ederek kend n sevd rm ş, el açık b r zeng n k ş yd o kadar. İy ama, bu adam k md , nereden gelm şt oralara, bu ka dar parayı nasıl kazanmıştı? Erhan Bey, her araştırmacı yazar g b , kafasını kurcalayan bu sorularla yatıp, kalkıyordu. Şen l kköylüler, Süleyman Sırrı’nın oradak yaşamı hakkında çok şeyler söylem şlerd ; ancak onun geçm ş yılları halâ g zem n koruyor, pek de b l nm yordu. Örneğ n, 26 Haz ran 1963 tar h nde Şenl köy’dek köşkün de yaşamdan ayrılan Süleyman Sırrı’nın kabr neredeyd ? Ölümünün hemen ertes günü, M ll yet ve Hürr yet ga zeteler nde yayımlanan ölüm lanında, cenazes n n Zongul dak’tak a le kabr stanına götürüleceğ yazılmıştı; bu gerçek leşm ş m yd ? Erhan Bey bunu da merak ed yordu. Sonunda, Erhan Bey’le bu konuları görüştük 1. Erhan Bey, bana, Şenl kköy’ün esk ler n n Süleyman Sırrı hakkında söy led kler n anlattı, k bunlar İstanbul’un şgâl yıllarıyla lg l çok öneml anılardı, ler de değ neceğ m. Ben de Erhan Bey’e, Süleyman Sırrı’nın geçm ş yaşamıyla lg l b lg ler verd m. Bundan kısa b r süre sonra se ben , Zonguldak’la lg l yazılarımın her zaman zley c s olan, Zonguldak esnafından İbrah m Başçı s ml dostum aradı 2. Zonguldak “Halkın Ses ” gazetes nde, 22 Mayıs 2017 tar h nde yayımlanmış olan Süleyman Sırrı le lg l yazımı okumuş ve merak etm şt : Zon guldak kent n n tar h ne geçm ş bu esk madenc n n mezarı acaba neredeyd ? İbrah m Bey, Esk Kozlu yolu üzer ndek İnc vez Mezarlığı’na kadar g tm ş ve onun mezarını aramış, araştırmış, ancak bulamamıştı. Bana soruyordu, neredeyd bu mezar? 2016 yılı Mayıs ayıydı; lkyaz günler n n tatlı es nt ler n 22

yaşıyorduk. Bahar ve yaz günler nde eş mle b rl kte sık sık g d p geld ğ m z Amasra’ya b r g d ş m zde, değerl yazar ar kadaşımız Ahmet Öztürk’ün davet üzer ne Çaycuma’ya uğ radık. Orada, ulu çınarlarla donanmış Öğretmenler Ev ’n ngölgel ğ nde Çaycuma’nın yet şt rd ğ değerl yazarlarla güzel b r sohbet m z oldu. Bu sohbet sırasında, sonradan yaşamdan ayrıldığını öğrenerek üzüldüğüm, Demokrat Çaycumagazetes sah b Hasan Ataman, hayatının öneml b r devres n Çaycuma’da geç rm ş olan Süleyman Sırrı ç n, “Çaycumalı mıydı, burada mı doğdu, mezarı nerede acaba?” d ye sordu. Süleyman Sırrı’yı Çaycuma’nın yaşlıları b l yordu, tanı mışlardı; gençler de belk adını duymuşlardı. Ama Süleyman Sırrı halâ g zem n koruyordu; o sırada ben de pek b lm yor dum, gerçekten mezarı neredeyd bu efsane adamın? Çocukluğumda sâde b r köy yaşamı ç nde gördüğüm, dut ağaçlarından nmed ğ m, kurbağaların v yakladığı dere kenarlarında Çaycumalı çocukluk arkadaşlarımla oyunlar oy nadığım bu yöreye medenî b r şeh r görünümü veren Sayın Beled ye Başkanımız Bülent Kantarcı le de bu z yaret m sıra sında tanışmış oldum. Aklıma takılmıştı, Süleyman Sırrı’nın mezarı gerçekten neredeyd ? Bu kadar g zeml m yd bu adam? Örneğ n, Bar tın’dak Ebû Derdâ Hazretler ’n nkabr n n sadece Bartın’da değ l, Türk ye’n n başka yerler nde olduğu da söylen rd . Süleyman Sırrı öyle evl ya falan olacak adam değ ld , ama neredeyd bu mezar?.. Çaycuma’ya g d ş mden b r hafta kadar sonra, sırf mezar yer n araştırmak ç n Zonguldak’a g tt m.

İnc vez Mezarlığı,esk Kozlu yolu üzer nden İnc vez tarafı na doğru g d l rken, yolun sol tarafındak yokuş üzer nded r. Bu mezarlığın yolun hemen kenarındak köşes nde, tar hî, esk b r mezar vardır: Süleyman Sırrı’nın babası, Zonguldak yöres n n lk Müslüman madenc s “Ahmet Al Ağa’nın” mezarı. Orası b r a le kabr stanı olarak b l n r; Ahmet Al a les n n bâzı b reyler n n mezarları da oradadır. Süleyman Sırrı’nın mezarı da, eğer Zonguldak’a nakled ld yse orada olmalıydı. Ancak, aradık, araştırdık, mezar taşlarına Osmanlıca harflerle yazılmış olan yazıları b lenlere okuttuk; mezarlıkta dört döndük; fakat bulamadık. Süleyman Sırrı’nın mezarı İnc vez’de yoktu, z ne b le rastlamamıştık. Süleyman Sırrı, g zem n , sırrını halâ koruyordu; neredey d bu adam?.. Bunun üzer ne, a lem z n en büyüğü, yakın tar h m zle l g l yazılarımda bana hep yardımcı olan, sevg l Ayten Alper ablamıza sordum 3. Hatırlıyor muydu Süleyman Sırrı’nın ce nazes n ? “Evet, hatırlıyorum” ded Ayten Abla, “Hatta cenazes ne ba bam (Basr Sıdal) da g tm şt .” Ded ğ ne göre, cenaze, 28 Haz ran 1963 Cuma günü Zonguldak’a get r l p, İnc vez Mezarlığı’ndak a le kabr stanına gömülmüş; ancak o günden sonra mezarı h ç yapılmamış, daha doğrusu mezarının yapımı le h ç k mse lg lenmed ğ g b , mezarın üzer ne konulan adı, sanı yazılı levha da ayaklar altında ç ğnen p g tm ş. Ve sonunda mezar tab k kaybol muş. Bu mezarı, Süleyman Sırrı’nın Zonguldak ve Çaycuma’da k tüm mal varlığını bıraktığı yeğen Mustafa Tamer’ nyaptır ması gerek rd , ona düşerd . Ancak, demek k h ç lg len lme m ş, mezar da kaybolup g tm ş… 24

Belk de bu şek lde kaybolup g tmes , onun g zeml yaşa mına b raz da yakışmıştı. “Süleyman Sırrı’nın Sırrı” yoksa bu muydu, başka ne d yeb l r z. Onunla lg l b lg ler şöyle b r toparlarsak, Süleyman Sırrı a les n n kökler , Adr yat k Den z kıyılarındak Karadağ’ın Bar kazasının, har talarda Tudjem l veya Tudem l , halk ağzında se Togam l den len b r mahalles ne kadar uzanır. Tar hî kayıtlara bakarsak 4, Karadağ tar h nde en esk Karadağ Krallığı olan Doclea’nın, bağımsızlığını, 1042 yılında Tudem l (okunuşu: Tucem l)yakınlarında B zanslılara karşı yaptıkları savaşta kazandığı yazılı. Yan bu sm n en az b n yıllık tar h var. B z burada, orada yaşayanların d l yle, Togam l d yeceğ z.

“Togam l” D ye B r Yer... Karadağ, b l nd ğ g b , doğusunda Arnavutluk ve Ko sova’nın, kuzey nde Sırb stan, batısında Hırvat stan, Bosna-Hersek ve güney nde Adr yat k Den z ’n n yer aldığı, doğa güzell kler yle dopdolu, 650000 nüfuslu küçük b r dev lett r. Bar L manı, bu ülken n tar hî ve tur st k açıdan den ze açılan kapısıdır5. Bu l mandan çerlere g r p, Rum ja Dağı’nın etekler ne doğru 20 k lometre kadar g d l nce, Togam l mahalles karşınıza çıkar. Togam l’de yaşayanların, aralarında b rkaç Hırvat a le de olsa, neredeyse tamamı Müslüman Boşnaklardı, tab esk yıllarda… Hırvat a leler, İstanbul’dak Rumlar, Ermen ler g b , Müslümanlarla kaynaşmışlardı; aralarında h çb r sürtüşme olmazdı. Yöre halkı, hayvancılıkla, tarımla, daha çok bağcılık ve zeyt nc l kle uğraşır, b r kısmı taş ve maden ocaklarında çalışırdı. Kısacası, güzel anlaşır, güzel yaşarlardı Togam l denen bu yemyeş l beldede… 25

Bar L manı’nın bugünkü görünümü (2018).

Tüm Karadağ, 14. yüzyıldan t baren Osmanlı egemenl ğ ne g rm ş ken, b rkaç asır sonra lk kıpırdanmalar başlar. İlk olarak Sırplar, sonra Hırvatlar, çeteler kurup, “Türko” ded kler Müslüman Boşnaklara saldırırlar. Müslümanların o topraklarda olmasını stemezler; onları asırlardır yaşadıkları yerlerden sürmeye çalışırlar. Osmanlı’ya karşı b r başkaldırı başlamış, savaş tohumları atılmıştır b r kere. Çares z kalan Boşnaklar da s lahlanıp, bu saldırılara karşı durmaya çalışırlar. Büyük çarpışmalar ve katl amlar olur. 18. yüzyılın başlarında, savaş rüzgarlarının est ğ Togam l’de de artık herkes ted rg nd r. Yıllardır b rl kte kaynaşıp yaşadıkları bu nsanlar düşman ları olmuş, o güzel m mutlu günler ger lerde kalmıştır…

Nes lden Nes le Anlatılan B r Öykü… Günlerden b r gün, b r akşamüstü, güneş Rum ja Dağıüzer nden kaybolmak üzereyken, Togam l Mahalles ’n n g r ş n dek tozlu, topraklı yolda, yanında b r çocukla b r kadın s lu et bel rd . Kadın çok hâls zd , güçlükle yürüyeb l yordu. Bet ben z solmuş, üzer ndek g ys ler neredeyse parçalanmaya yüz tutmuştu. Üstel k, hâm leyd de. Yanındak 8-10 yaşlarındak çocuğun durumu daha da kötüydü, bacakları b rb r ne dolan maktaydı. Uzaktan kasabayı gördükler nde b raz rahatlayıp nefes alırlar. Gözler nde b r umut kıvılcımı bel r r; ancak kadın b r anda sendeley p yere kapaklanır. Onların bu hâl n , tarlasından kağnı arabasıyla yola çık makta olan Osman Ağaadındak b r kasabalı görür. Kadına ve çocuğa yardım el n uzatır, onları arabasına alarak kasabaya kadar götürür. Her k s ne de Osman Ağa’nın ev nde bakılır, sıcak çorba ve aş ver l r. L me l me olmuş tozlu g ys ler değ şt r l r. Os man Ağa’nın karısı Em ne (M na) her k s n neredeyse kend eller yle yıkar; böylece ancak kend ler ne geleb l rler. Komşuları merak eder; k md acaba bu nsanlar? Osman Ağa le Em ne de meraktaydılar. B raz d nlend kten sonra, za vallı kadın konuşmaya başlar: Uzaklardak b r Boşnak köyünden gelm şlerd . Hırvat zulmünden kaçıyorlardı. Köyler b r Hırvat çetes tarafından basıldığında, onlar tarladaydılar. Erkeğ , mavzer n kapmış, çatışmaya katılmış, ancak gözler önünde vurulmuştu. Onun mezarını b le kazamadan yollara düşmüşlerd . Çeteler, şeh r lerde, kaza merkezler nde asker gücü olduğundan pek ora -

lara saldıramıyor, ancak köyler haraca kes yorlardı. Ölüm kol gez yordu o köylerde. Bu nedenle, gündüzler saklanıp, geceler yürümüşlerd . B tk n ve çares z durumdaydılar, To gam l’ n tek tük ışıkları uzaktan gözüktüğünde… Hâm le kadın bakıma muhtaçtı. Artık onlar b rer Tanrı m safir yd ler Osman Ağa’nın ev nde. Em ne, onları ortak eder ev ne, aşına, nes varsa her şey ne… Komşuları, hatta durumu öğrenen mahalle halkı da boş bı rakmaz onları; genç kadına ve yanındak çocuğa hep b rl kte yardımlarını es rgemezler… Hâm le kadının adı Fatma (Fat ma)d , yanındak çocuğun da Mustafa. Bu çocuk, Fatma’nın yakın b r akrabası oluyordu; a les Hırvatlar tarafından katled lm ş, kader onları b r araya get rm şt . Aylar geçer… Fatma n hayet doğum yapar Osman Ağa’nın ev nde. B r oğlu olur, adına “Vel ” derler. B r süre sonra, Osman Ağa onları başka b r eve taşır. Artık Fatma’nın el , ayağı tutmaktadır. Yerleşt kler ev b raz dö küntüdür, harabe g b d r, ama y ne de başını sokacak b r evd r; Fatma bunun altından kalkab lecek duruma gelm şt r artık. Gel r de… Osman Ağaların ve komşularının yardımıyla ayakta kalmasını b l r. Yıllar geçer… Vel ve Mustafa büyürler, evlen p çoluğa, çocuğa karışırlar ve zamanla Velov c (Velov k - Vel oğlu)ve Mustafic (Mustâfik - Mustafaoğlu)a leler n n ataları olurlar. Kızılder l ler b l rs n z, atalarının yaşam öyküler nes lden nes le anlatılır ve anlata anlata bugünlere gel n r. İşte b z m atalarımızın öyküsü de öyle b r şey. H ç bozulmadan nes lden nes le anlatılıp bu günlere ka dar get r len bu gerçek öyküyü, bu satırların yazarı çok küçük yaşlardayken a le büyükler nden d nlem şt 6. 28

Bu k tapta yaşam öyküsünü anlatacağımız Süleyman Sırrı’nın ataları, şte bu Velov clerekadar uzanır. Yukarıda be l rtt ğ m z g b , Süleyman Sırrı’nın babası Ahmet Al Velov c, Karadağlı b r Boşnaktı. O zaman, öncel kle söze Karadağlı Boşnaklardan başlamamız gerek yor.

Karadağlı Boşnaklar “Boşnak” sözcüğü, aslında “Bosn yak”, yan “Bosnalı” demekt r. Tar hî kayıtlara göre, Fat h Sultan Mehmet, 1463 yı lında Bosna-Hersek’ fethed nceye kadar, bu nsanlara “Gü ney Slav Halkı”den lmekteyd ve heps Hr st yan’dı 5,7. Ancak, başlarındak yönet c ler n zulmünden yılan bu hal kın büyük b r kısmı, Bosna-Hersek’ n Osmanlı yönet m ne g rmes yle b rl kte Müslüman oldu; Müslüman Bosnalılara da “Boşnak” den lmeye başlandı. Boşnaklar, çoğunlukla Bosna-Hersek’te, Balkanlar’da ve Sırb stan le Karadağ arasındak Sancakbölges nde yaşarlardı. Osmanlı’nın Balkanlar’dak egemenl ğ , 1778 yılında mza lanan Ayastefanos Anlaşması’na kadar sürer. Bu tar hten sonra çeş tl karışıklıklar yaşanır bu bölgede. Karadağ se b r prensl kt ve Ahmet Al Velov c’ n yaşadığı 1850’l yıllarda, burada Prens 1. N kola Petrov hükümranlığı c nı sürdürmekteyd . O yıllarda, yukarıda sözünü ett ğ m z Velov c ve Mustaﬁcler Togam l’ n sayılı a leler arasına karışmışlardı. Heps yaşam larından memnundu; ancak, Sırplarla ve Hırvatlarla yıllardır sürüp g den çarpışmalar devam etmekteyd … B r gün, esen kuvvetl b r rüzgar, onların bazılarını ülke ler nden kopardı, Karaden z kıyılarına attı. Bu, karşılaştıkları güçlüklerden kurtulmak ç n b r fırsat, belk de yaşamlarını 29

yen b r dünyada sürdürmek sted kler b r umut, b r gençl k rüyasıydı. Bu rüyayı gerçekleşt rmek ç n, Karadağ ve Hırva t stan’dan yüzlerce Müslüman genç büyük umutlarla yollara düşmüştü. İşte bu gençlerden b r , ben m büyük dedem, yan dedem Mustafa Barlı ve kardeş Süleyman Sırrı Barlı’nınbabası “Ah met Al (Al ja) Velov c” d .

Ahmet Al Velov c Ahmet Al Velov c’ n yaşam öyküsünü, daha öncek bazı yayınlarımda 8,9,10 ayrıntılı olarak anlatmıştım. Ancak, Süleyman Sırrı’nın babası olması neden yle, burada y ne de onunla söze başlamamız gerek yor. Örneğ n, onun Zonguldak İnc vez Mezarlığındak kabr n n başucu ve ayak ucundak k tâbelerde yazılı olanlar, sank Ahmet Al Velo v c’ n yaşam öyküsünün özet g b d r.

Ahmet Al Velov c’ n İnc vez Mezarlığı’ndak kabr (2012).

Osmanlı Türkçes le ve Arap harﬂer yle şunlar yazılıdır o mezarın baş tarafında: “İşkodra V layet ’ne mülhak (bağlı) Bar Kazası’nın Togam l mahalles nde tevellüd (doğma) ve burada kmâl- hayata müstahak eden (hayatını geç ren) fukaraperver (fak re yardım eden, fak - r ko ruyan) ve hayır, hasenatsever ( y l ksever, yardımsever) madenc El-Hac (Hacı) Ahmet Al Ağa’nın ruhuna rıza llah- teala (Tanrı rızâsı ç n) el-fat ha.” Mezarın ayak ucundak k tâbede se, şu d zeler n yer aldığı görülür: “Genç ken g rd m şu madene, oldum ht yar! Ell beş sene (madende) eyled m sıhh- bal ğ (sağlıklı yaşadım), Ceher! (Gün yüzü görmeden!) (Her türlü b lg y ) rfanı madende zhar eyled m (öğrend m). Hâsıl ett m yeryüzünden hayl … Oldu tevﬁk-ül hayr … Çok zaman evvel … oldum kâmkâr (baht yar), Ş md hak r (değers z) … ett m (oldum) sual- terk le, Maksadım ancak cemâl (güzel ) Hazret … Zât-ı kerîm olanlardan … ( steğ m) budur: Eyles nler ruhuma b r fat ha benden sonra. 27 Z lh cce 1325 (1909) B r yüzyıldan fazla Karaden z’ n ünlü poyrazından etk le nerek bazı yerler s l nm ş olan bu d zelerde, Zonguldak yö res n n lk Müslüman madenc s Ahmet Al Ağa, “Genç yaşta 31

g r p 55 yılımı geç rd ğ m madende, gün yüzü görmeden çalıştım, her şey madende öğrend m” d yor. Maden şç l ğ n n en ağır koşullarının yaşandığı o esk yıl larda, sabahları gün ağarmadan ocağa g r p, akşamları gün batımından sonra, yan gün yüzü görmeden ocaktan çıkan, neredeyse tüm yaşamını bu şe adayan bu adam, büyük b r az mle, sebatla, sabırla, aklıyla, b leğ n n gücü ve de alnının ter yle, yıllar sonra emekler n n karşılığını alıyor, maden amelel ğ nden yüksel p maden sah b oluyor. Bunun ç n ona, “Kömür damarını en y koklayan adam” d yorlar. Onun kabr n n ayak ucunda yazılı olan yukardak d zeler ve “Ceher!” sözcüğü, “Nasıl olmuş da Ahmet Al Ağa b nlerce amelen n ç nden s vr l p Zonguldak şehr n n en varsıl k ş ler nden b r olmuş?” d yerek dudak bükenlere ver len en y cevaptır. 1 yıl, 5 yıl, 10 yıl değ l, tam 55 yıl gün yüzü görmeden, maden ocağının o z fîr karanlık dehl zler nde çalışmak ne demek? Buna dudak bükenler, bırakın o uzun süreler , acaba yarım saat kalab l rler m , maden ocağının o acımasız koşullarında? Ahmet Al , 1830’lu ve 40’lı yılların arasındak b r tar hte, Togam l’de doğdu. Onun doğum tar h n , b rkaç yıl hatayla 1835 yılı olarak bel rlemem z doğru olacaktır 6. Onlara Velov cler derlerd Togam l’de; babasının adı Al (Al ja), annes n n adı Ayşe (Ay şa) d . Al ja Velov c’ n üç kar deş vardı: Hasan, Ay şa (Ayşe)ve Fat ma (Fatma). İy b rer Müslüman olan Al le Hasan b rl kte haccag tm ş ler, hacı da olmuşlardı 6. 19. yüzyılın ortalarında, Karadağ Prensl ğ büyük ekono m k sıkıntılar ç ndeyd ; ülkedek karışıklıklar yüzünden çok zor günler geç rmekteyd , halk yoksulluk çek yordu. Karadağ lı gençler yurtdışında ş bulma umudu ç nde yaşıyorlardı… 32

O sıralarda Zonguldak… Bu yöredek kömürün varlığı nın 1830-40’lı yıllarda saptanmasından sonra, Sultan Abdülmec t’ n 1848 yılında çıkardığı b r fermanla, buradak kömür ocaklarının şlet m , çoğunluğu Osmanlı uyruğundak İng l z bankerler n n oluşturduğu “The Coal Company (Kömür Kum panyası)”adlı b r ş rkete ver lm şt . Böylece İng ltere, yıllığı 30,000 kuruş le tüm havzanın şlet m n k ralayarak, kömür havzamıza g ren lk emperyal st güç oluyordu 8. Ancak, bu ocakların şlet m ç n, toprağın yed kat d b ne n p ölüme karşı d renecek, karanlık dehl zlerdek kömürü yer nden sökecek şç ler gerek yordu. Yören n köylüler yok suldular, ekmek parası ç n her şeye katlanırlardı, ama maden amelel ğ zor şt , deney ms zd ler. Bunun üzer ne, İng l z ş rket , yören n nsanlarından bek led ğ ver m de alamayınca, bu şe deney ml ocak ameles get rtmek üzere, Hırvat stan ve Karadağ’a yönel r. O yıllarda ekonom k zorluklarla boğuşan Karadağ’da b r çok genç bu şe heveslen r tab . O gençler n arasındaAhmet Al (Al ja) Velov c de vardı. Aslında Ahmet Al , çevredek b r maden ocağında aylarca çalışmış ve bu ş öğrenm şt . İng l z ş rket , onu deney ml b r şç olarak l steye alır ve uzun b r den z yolculuğundan sonra, Kozlu’dak ocaklarından b r ne gönder r. B nd ğ gem , Star Bar (Esk Bar)l manından uzaklaşırken, tüm sevd kler n ve doğup büyüdüğü memleket n ger de bı rakan Ahmet Al ç n hasret günler başlamıştı artık… 1850 yılları… B r eylül sabahı… B r gem ayrıldı Bar L manı’ndan 33

İç nde Ahmet Al vardı Ve umutları… * Gem Zonguldak’a vardığında, sabahın erken b r saat yd ; güneş henüz doğmamıştı. Sah ldek derme çatma b rkaç yapı, ahşap b r skele ve arkadak ormanlık araz karaltı hâl nde seç lmekteyd . Kayıklara b n l p sah le doğru yaklaşırlarken, bu görüntü Ahmet Al ’n n hoşuna b le g der. Ömrünün kalan kısmını oralarda geç receğ n belk de b r taraftan sezer g b olur. Havada sank b r kömür kokusu vardı. Açıkta dem rleyen gem den Kürek gıcırtılarıyla sah le g derken, Ahmet Al şöyle b r kıyıya doğru baktı: Ormanın den zle b rleşt ğ bu koyda Dumanı tüten b rkaç kulübeden, İskeleye yanaşmış b r- k tekneden Ve usul usul akan b r dereden başka H çb r şey yoktu!.. Kırım Savaşı (1853-1856) sırasında, Zonguldak kömür ocaklarının yönet m , bu savaşta mütteﬁk m z olan İng lte re’ye bırakılmıştı. Savaşa katılan İng l z ve Fransız savaş gem ler n n kömür ht yacı bu yöredek ocaklardan sağlanmak taydı. İşte Ahmet Al ’n n buralara gel p, İng l zler n Kozlu oca ğında amelel ğe başlaması da tam o yıllara rastlıyordu. Bugünün maden ocaklarının b le ne kadar güvens z koşul larda çalıştırıldığını, bu ocaklarda y t rd kler evlatlarının acı *

Bu k tapta, şa r n n adı yazılmayan d zeler k tabımızın yazarına a .tt r

sını çeken Zonguldaklılar y b l r. B r de bugünlerden 180 yıl kadar önces ne g d p, onların nelere katlandığını, ne ez yetler gördüğünü düşünürsek fecî b r manzarayla karşılaşırız: Örneğ n, doğru dürüst yatacak yer, yıkanacak su b le ver l mez; yerlerde sabahlarlar ocağın yorgunluğu ve kömür tozu na bulaşmış p sl ğ ç nde. Sağlık şartları çok kötüdür; sıtma, t fo, t füs g b hastalıklar çok yaygındır ameleler arasında. Ve haklarını arayacak, başvuracak h çb r makam yoktur, ken d kaderler ne terk ed lm şlerd r 10. Bütün bunlara rağmen, Ahmet Al , madenc l k yaşamına başladığı Kozlu ocağında canla başla çalışır, kısa zamanda kend n göster r, nanılmaz deney mler yaşar, y b r maden şç s olma yolunda büyük çabalar harcar. Mezar taşında yazılı olduğu g b , sabahları gün doğmadan ocağa g r lmekte, gün batımından sonra ocaktan çıkılmaktadır; yan gün yüzü görmeden kazma sallamaktadırlar yed kat toprağın, kayaların altında…

Ahmet Al Velov c’ n lk çalıştığı yer: Kozlu (1930).

Aradan beş yıl kadar geçt kten sonra bu çabalarının karşılığını görür, onu Ocak Çavuşuyaparlar. Karadağlılar arasında çavuşluğa lk yükselen k ş d r Ahmet Al . Artık ondan y ha berler g tmekted r memleket ne… Bu arada, usta b r madenc olduğunu göster rces ne, ocak tavanını tutan d rekler n daha kısa sürede, daha güvenl ola rak bağlanab lmes ç n, madenc ler arasında “Ahmet Al Bağı” veya “Ahmet Al Çent ğ ” adıyla yıllarca kullanılacak olan yep yen b r bağlama tekn ğ cat eder 11. Bu tekn k bütün ocaklar da kullanılmaya başlanarak Ahmet Al ’ye saygınlık kazandı rır. Sonrak yıllarda, onu Üzülmez ve K l ml ocaklarında görüyoruz. Üzülmez ocaklarının sah b ve yönet c s Zaﬁropulos, y b r eleman aldığının b l nc ç nde, onu Ocak Başçavuşu yapar. O yıllarda, Ereğl Sancağı’nabağlı kumpanyalar arasında başçavuşluğa seç len lk Müslüman madenc d r Ahmet Al , Zonguldak v layet ( l ) kayıtlarında böyle yazar 12. Daha sonraları, Togam l’den b r gem ye atlayıp yanına ge len amcaoğlu Edhem’leb rl kte, Üzülmez’dedaha y koşullar da çalışma mkanı bulurlar. Ancak, b r maden şç s n n yaşamında karşılaşab leceğ en büyük felaket onları beklemekted r: İşç ler n “Ateş Nefes”ded kler “Gr zu patlaması!” En yakın arkadaşlarıyla b rl kte 30 şç n n şeh t olduğu bu olay, tüm yaşamı boyunca h ç unutamayacağı kahrolası b r anı olarak kalacaktır bellekler nde 13. Ereğl ve Zonguldak yöres , zamanla açılan yen ocaklarla g derek b r şeh rleşme hareket n n merkez hal ne gel r; Ana dolu’dan kömür t caret n n kokusunu alarak gelen Rum ve Ermen unsurların da katılımıyla bu yörede t caret hayatı hız la gel ş r. 36

Ahmet Al ’n n ş rket de, bu arada Kazancak sadlı b r Rum’un ş rket n büyük h ssedârı olmasıyla K l ml ’ye el atar ve orada açılacak ocakların başına Ahmet Al Başçavuş getr l r. Artık deney ml b r madenc olan Ahmet Al , yörede açı lan özel ocak sah pler n n çoğunlukla Rumlar ve Ermen ler olduğunu görünce, o da bu şe heveslen r. “Bu ş b l yorum, n ye ler de ben de b r ocak sah b olmaya yım?”düşünces rüyalarını süslemekted r artık. B r m ktar pa rasal b r k m de vardır; “Gün ola, harman ola, n ye olmasın?” der zaman zaman… Bu arada, tüm yaşamını geç receğ eş ne K l ml ’de rastlar. “Havva”dır kızın adı. Tüm hemşehr ve dostlarının katıldığı, töre gereğ b r haftaya yakın süren b r Karaden z düğünüyle evlen rler. Ahmet Al , çok sevd ğ eş ne hep “Sultanım” ded ğ nden, sonunda Havva adı unutulur, herkes ona “Sultan Hanım” demeye başlar. Sultan Hanım’la uzun, mutlu b r evl l kler ve altı çocukları olacaktır 13.

Ocak Müteahh d Ahmet Al Ağa Bu evl l k Ahmet Al ’n n şansını da açar; kend b r k m ve kayınpeder Ömer Efend ’n n parasal yardımıyla, düşler nde hep yer alan hayal n gerçekleşt rme yoluna g rer. B r ocak hales ne katılır ve kend s de nanamaz ama, sonunda haley kazanır. O tar hte, Zonguldak kömür havzasındak tüm ocaklar, yabancı kökenl 124 şletmec n n el nded r. Rumlar, Ermen ler ve d ğerler … Ahmet Al , bu bölgede, kend ocağını açan ve şleten lk Müslüman madenc olur. Zonguldak madenc l k tar h n 37

araştıranlar bu sme rastlayacaklardır. Ahmet Al y b r g r ş mc yd ; K l ml ’de şlet me koyduğu k ocaktan sonra, Zonguldak’ta, Çaydamarve Baştarla’dayen ocakların müteahh tl ğ n üstlen r. Artık çevrede, Ocak Müteahh d Ahmet Al Ağaolarak adı geçmekted r. Onun bugünlere nasıl geld ğ n soranlara, güzel b r dey ş vardı Ahmet Al Ağa’nın: “İy ağaç kolay yet şmez; rüzgar ne denl güç eserse, ağaç da o kadar sağlam olur.” Bu sözler yle, o günlere öyle sanıldığı g b pek kolay gelmed ğ n hatırlatırmış dostlarına. O sıralarda Zonguldak g derek şeh rleşmekteyd . İler de “Acılık” sm n alacak olan yerdek düzlüklere d rek ve kö mür harmanları kurulmuş, yakınına lkel b r lavuar, ard ye ve barakalar yapılmış, Gürcü Tepes ’n n çevres nde ve Üzülmez Deres ’n n den ze döküldüğü sah le doğru bazı b nalar yük selm ş, b rkaç dükkan açılmış ve bu güzergah üzer nde b r çarşı oluşmaya başlamıştı10. İler de, Zonguldak’ın bu şeh rleşmen n merkez olab lece ğ n öngören Ahmet Al , kend b r k m yle, bugünkü Zongul dak çarşısından, yukarılara, Rüzgarlımeşetarafına doğru uzanan büyük b r araz y satın alır. Bu araz n n çarşıyla olan sınırına da (Bugünkü Gaz paşa Caddes ’nde, Z raat Bankası’nın olduğu yere),alt kısmı kâg r, üst katları ahşap, üç katlı b r ev nşa eder ve a lecek oraya yerleş rler. Ahmet Al Ağa ve Sultan Hanım’ın yıllarca ç nde yaşamla rını sürdürdüğü, Süleyman Sırrı’nın, d ğer çocuklarının ve bu satırların yazarının da doğup büyüdüğü, “Aşağık Ev” ded ğ m z o ev, a lem z tar h açısından özel b r önem taşımaktaydı.

Ahmet Al Ağa’nın, Zonguldak Gaz paşa Caddes üzer ndek ev (1949).

Yusuf Z ya Ortaç’ın aşağıdak d zeler sank o ev ç n yazıl mıştır 14: Dedemden yad gâr olan bu ev Kışın fırtınası, yazın alev Daha ben doğmadan ht yarlatmış. Uzak hülyalara bazen dalar da Düşünür der m k bu odalarda K m b l r kaç k ş oturmuş, yatmış? Ben de, bugünlerden o esk ev m ze şu d zelerle seslen yorum: B r ev vardı çarşının ortasında, Üç katlı ve ahşap Tahtaları güneşten kavrulmuş, Duvarları çatlak… 39

Ş md şte tam o yerdey m. Ama o esk ev yok ortalıkta. Zaman her şey s lm ş, götürmüş; Kömür trenler yok, raylar sökülmüş. Gaz paşa Caddes kalabalık, Çeş t çeş t nsanla dolu kaldırımlar… Ancak ben çok arıyorum, Nerde, nerede o esk yıllar? Ahmet Al Ağa, tüm Boşnaklar g b sarışın, açık tenl , boy lu poslu b r adamdı. Yan , Zonguldak yöres n n nsanlarına pek benzemez, bu görünüşüyle hemen d kkat çekerd . Ay rıca, y b r Müslüman’dı, kul hakkı yemekten çok korkardı. Ocaklarında çalışan tüm amelen n hakkını kuruşuna kadar veren nsandı6. O sıralarda, Zonguldak’ta, yen b r İslâm âdet uygulaması şler ne gelm şt bazı varlıklı a leler n. İş nden gücünden ay rılmaya vak t bulamayanlar, kend ler yer ne, haccavek l gön dermekteyd ler. Çok tartışılacak bu konu maalesef gerçekt ve Zonguldak’ın bazı varlıklı k ş ler bu ş yapmaktaydı. Ahmet Al Ağa da nedense bu modaya uyar ve Al adlı b r n , bütün masraﬂarını karşılayıp vek l olarak hacca gön der r. Al ’n n dönüşünde, bu kom k uygulamayla Ahmet Al hacılık mertebes ne yüksel r. Artık Hacı Ahmet Al Ağaolarak anılmaktadır Zonguldak çarşısında 13. B r de, “Fotoğraf mak nası şeytan cadıdır” d yerek h ç res m çekt rmezm ş Ahmet Al Ağa. Bu nedenle el m zde h çb r resm yok. 1893 yılında, Fransız ş rket tarafından yaptırılan Zonguldak L manı mend reğ n n açılış tören ndek toplu re s m çek m ne, d ğer madenc dostları katıldığı halde sırf bu nedenle katılmamış. 40

Ancak, kömür damarlarının yer n koklayarak bulacak kadar y b ld ğ söylenen bu adam, belk de ocaklarda yap tırdığı tahk matlardankazandığı b lg b r k m yle, 1893 yılında yapılan bu mend reğ n Karaden z’ n koca dalgalarına daya namayacağını ler sürmüş, n tek m mend rek b r süre sonra büyük b r fırtınada yıkılmış, yer ne 1897 yılında ş md k men d rek yapılmıştır. Zonguldak yöres köylüler n n, 1867-1888 yılları arasında, tam 21 yıl çeş tl acılara, ez yetlere katlanmak zorunda bırakıl dığı b r “Mükelleﬁyet” uygulaması vardı o esk yıllarda. Bun dan öncek yayınlarımda 8,9,10 bu öneml konuyu ele aldığım ç n burada ayrıntıya g rm yorum; yalnız şunu bel rtmel y m: O güne kadar tarlasından başka yer görmem ş, kömür ocağını h ç b lmeyen bu nsanların bu ocakların acımasız koşullarında çekt kler dayanılır g b değ ld . Köleler g b yd ler; doğru dürüst y yecek de ver lmed ğ nden, heps n n avurtları çökük, boyunları büküktü. Tarlalarını, köyler n , en yakınlarını ger de bırakmak zo runda bırakılan bu nsanların özell kle gençler fırsatını bulup kaçıyor, kaçanlardan bazıları zapt yeler tarafından vurulu yor, çoğu meydan dayağı atılarak zorla ocaklara sokuluyor, b r kısmı se hap slerde çürümeye mahkûm ed l yordu. B r n sanın en doğal hakkı olan özgürlüğüne nd r lm ş büyük b r balta d bu yapılanlar. Ahmet Al Ağa’nın başçavuşluğu sırasında, onun ocağına da Mükelleﬁyet uygulamasıyla get r len köylüler ver lm şt . Ahmet Al el nden geld ğ nce onlara yardım etmek ster, ancak b r gün, ocak g r ş ndek meydanda 13 yaşlarındak k çocuğun zapt ye çavuşu tarafından acımasızca dövüldüğü nü görür. Hemen araya g rer ve çocukları zapt yen n el nden kurtarır, kend h mayes ne alır. 41

Çocuklardan b r çok kötü durumdadır. Şabanadındak bu çocuğun yaralarını tedav eder ve çocuk y leş nce Ahmet Al le b rl kte ocağa g r p çıkmaya başlar, zamanla y b r maden c olur. Ahmet Al le uzun yıllar sürecek b r dostluk başlar aralarında 13… Yıllar sonra, artık b r a le dostumuz olan Şaban Çavuş’un torunlarıyla karşılaştım. Dedem Mustafa Barlı’nın ev ne bayram z yaret ne gelm şlerd . Çok saygılıydılar. O bayram günü, esk günler konuşulmuştu yaşlı gözlerle ve büyük b r dostlukla.

Karaelmas’ın İlk Madenc ler Zonguldak havzasından üret len kömürün yurtdışına hrâ cına 1882yılında devlet tarafından z n ver lmes nden sonra, bu yöre yabancı sermaye akımına uğrayacak, 1893’de Fran sız sermayel “Ereğl Ş rket- Osman yes ’n n (Soc été Ottamane D’Héraklé’n n)” ve ardından İtalyan sermayel “Türk Kömür Madenler Ş rket ”n n kurulmasıyla havzanın önem daha da artacaktı8. Bu arada, “Sarıcazâdeler”g b bazı yerl ş rketler kurulacak, ancak bu ş rketler yabancılarla rekabet edemeyeceklerd . B r de, Ermen “Karamanyan Kumpanyası”ortaya çıkmıştı, Kozlu ve Zonguldak’ta ekmek fırınları, bakkal ye ve man fa tura mağazaları açan. Yan , Zonguldak hızlı b r gel ş m süre c ne g rm şt artık. Fransız ş rket n n, l man yapımı bahanes yle en ver ml kö mür ocaklarını tekel ne almasıyla, 1880’l yıllar, Batı emper yal zm n n gerçek anlamda havzaya yerleşt ğ yıllar olarak tar he geçer. Bu ş rket, 1893 yılında Zonguldak L manı mend reğ n yaptırdıktan sonra, 1896 yılında havzanın l man ve dem ryo 42

lu tes sler n de ele geç recek ve havzaya neredeyse tüm olarak egemen olacaktır10. Ayrıca, l manda 1897 yılında lk modern lavuar yapılacak, lk bakım atölyeler ve kömür tes sler kurulacaktır. 1889 yı lında se, Zonguldak’ta b r Fransız konsolosluğunun açılması, l manın üst kes m nde sadece onlar ç n konforlu evler yapı larak b r Fransız mahalles oluşturulması, hatta bu mahalle n n ortasına b r k l se yapılıp, k de papaz mekteb açılması, Zonguldak kent nde b r Fransız egemenl ğ sürec n başlatır 9. D ğer taraftan, devamlı gel şme hal ndek bu kent, yabancı unsurların katılımı ve yen tes sler n açılmasıyla tam b r şeh r leşme hareket n n merkez hal ne gelecek ve 1896 yılında l va ( lçe), 1920 yılında mutasarrıﬂık (sancak)ve 1924 yılında, ülkem zde lk kez v layet ( l) yapılan yerleş m merkez olacaktır. İşte Ahmet Al Ağa böyle b r Zonguldak’ta yaşamını sür dürmekteyd . Dost canlısı b r adamdı; Rum, Ermen , Laz, Türk fark etmezd ; yerl olsun, yabancı olsun b rçok madenc yakın dostları arasındaydı. Örneğ n, Zonguldak ve Amasra’da, Odes ya Rumbak , Art n Karamanyan, Gürcüoğlu Panos Efend , Dostumoğlu Mustafend , Cafer (İz) Efend , Petro Grokov c, Stefan Yorg yad s, Yorgak- Za ﬁropulos, D m tr Sav d s, Sarıcazâdeler’den Şâk r Efend , Cevah roğlu Bodosak , Mehmet Maksut (Ç v ) Efend bunlardan bazı6 larıydı . Tab bu arada, Amasra yöres n n lk Müslüman madenc s Edhem Velov c’den (Edhem Ağa’dan)da söz etmem z gerekecek: Onun yaşamı ayrı b r k tap 9 konusu olduğundan burada ayrıntıya g rm yorum. Ahmet Al ’n n amcaoğlu olan, onun gel ş nden b r süre sonra Zonguldak yöres ne gel p madenc l ğ Ahmet Al ’den öğrenen ve sonra Amasra’da açtığı ocakta keşfett ğ kömürle madenc l k yaparak varlık sah b olan bu 43

efsane adam, Amasra’da yaptırdığı asırlık konağı le bugün halâ gönüllerded r. Boşnaklar, başkalarıyla y l şk ler kurmayı çok y b l r, hatta evler nde konuk ağırlamayı çok severlerd . Ahmet Al Ağa’nın Zonguldak çarşısı ç ndek ev , Edhem Ağa’nın Amasra’dak konağı, g d p gelme kolaylığı da olduğundan, dostlarının b r araya geld ğ merkezî b r mekan olmuştu. Ahmet Al ’n n ev n n yer nde ş md beton yapılar yükse l yor. Edhem Ağa’nın konağı se, oldukça yıpranmış da olsa, yerl yer nde. O konağın pencereler ne baktığım zaman, k m ler büyümüş, k mler yaşamış, k mler geçm ş bu evden d yo rum…

Edhem Ağa Konağı, Amasra (2017).

“Karaelmas’ın İlk Madenc ler ”den nce, sadece maden sa h pler nden söz etmek tab k yetmez. B r de yeraltında bu 44

ağır yük ü çekenler vardı. Dünyanın en ağır ş kolu olarak b l nen maden şç l ğ n n her türlü cefasını çeken, bu uğurda sakatlanan, yaralanan ve şeh t olanlar… Ahmet Al le Edhem, maden ocaklarının acımasız dehl z ler nde ömürler n harcamış, çok zor günler yaşamış, ancak şanslı mıydılar ned r, sonunda ocak sah b olmayı başarmışlardı. Onların, o günlere er şmes nde, onun kadar şanslı olamayan b nlerce maden şeh d n n büyük emeğ ve alın ter vardı; bunu unutmamamız gerek r. Zonguldak kent n n usta kalem İrfan Yalçın ağabey m z, aşağıdak d zeler nde onları anlatır 15 : Onlar k madenc yd ler, Ölümü ve karanlığı gördüler. Yaşamın kırık merd venler nden Ölüme ve karanlığa nd ler. Onlar k madenc yd ler, Bıçaklanmış sevdalar vardı türküler nde. Yalnız açan dağ ç çeğ g b yd ler; Dünyadayken dünyayı özled ler. Ahmet Al le Edhem de unutmamıştı onları. Ahmet Al Ağa, mezar taşında yazılı olduğu g b , tüm hayatında “fukaraperver (fak re yardım eden)” ve “hayır, hasenatsever ( y l ksever)” b r nsan olarak yaşadı. Edhem Ağa de öyle. Onlar, b rl kte çalıştığı şç ler n n da ma hakkını koruyan, karşılık beklemeden çevres ndek lere yaptıkları yardımlarla yaşamın erdem ne er şm ş nsanlardı. Onları tanıyanlar öyle söylerlerm ş. 45

Ahmet Al Ağa’nın Ölümü Zonguldak’ta, Gaz paşa Caddes üzer nde yaptırdığı üç katlı ahşap ev ne yerleşen Ahmet Al Ağa, o evde 1907 yılına kadar eş ve çocuklarıyla huzurlu b r hayat sürdü 13. 1907 yılı, uzak d yarlardan yollara düşüp tüm b r sülalen n yazgısını yazan adamın, Ahmet Al Ağa’nın ölüm yılı oldu. Doğum tar h n 1835 yılı olarak alırsak, demek k 72 yaşında yaşama veda etm şt Ahmet Al Ağa. Ahmet Al Ağa, ölmeden önce, mal varlığını çocukları ara sında eş t b r şek lde paylaştırmak stem şt hep. Ancak, bu d leğ dışında, hayatta yapmak sted ğ her şey gerçekleşt rm ş olmanın huzuru ç nde, 1907 yılı Aralık ayının soğuk b r kış geces uykuda ken son nefes n verd . Uzun yıllar maden ocaklarının acımasız koşullarında yıp ranan kalb artık daha fazlasına dayanamamıştı. O sabah, Sultan Hanım ona seslen p b r karşılık alamayınca yanına g tt ğ nde, Ahmet Al Ağa’nın yüzünde, tüm yaşa mında yaptıklarından hoşnut kalan b r nsanın fades vardı. Karaelmas D yarı’nın lk Müslüman madenc s olarak adı Zonguldak madenc l k tar h ne yazılan Ahmet Al Ağa’nın cenazes , onu sevenler n, yakınlarının, madenc ler n ve onu b l p, b lmeyen nerdeyse tüm Zonguldak halkının katılımıyla kaldırıldı. 18 Aralık 1907 günü, Soğuksu Acılık Cam ’ndenbüyük b r kalabalıkla kaldırılan cenazes ne, Fransız Ş rket ’nden bazı k ş ler n ve onun Rum, Ermen , Hırvat madenc dostlarının da katıldığı görüldü. Onlar mezarlığa kadar gel p, dua okunurken Müslüman larla b rl kte “Am n” ded ler. O, Zonguldak’ın sev len b r k ş s yd ; öylece toprağa ve r ld . 46

B r gün, Neden, n ç n ve b lemeden Geld ölüm! Ve alıp götürdü yaşamını. Gök kaldırmıştı başını Seslen yormuş g b sana. Ve sonra, B r tohum ek ld toprağa. Suskunluğun b r ağaçla örtüldü; S l nd böylece zler ölümün. Üstündek kökler sürdürüyor ş md yaşamını. Dallarında sen n soluğunu d nl yorum… 16 Eduardo Cote Lamus Yıllar sonra, Acılık Mezarlığı kaldırıldığında, Ahmet Al Ağa’nın kabr , İnc vez Mezarlığı’ndakyen yer ne nakled ld . 1970’lerde, Zonguldak Beled yes , onun çarşı ç ndek ev nden yukarılara, Rüzgarlımeşetarafına doğru çıkan sokağa, “Ahmet Al Sokağı” adını verd . Bu sokak, hâlen bu sm taşımaktadır.

İk nc Bölüm

Ahmet Al Ağa’nın Çocukları Ahmet Al Ağa ve Sultan Hanım’ın, k s kız olmak üze re altı çocukları olmuştu. Doğum tar hler , 1870’l ve 1885’l yıllar arasındadır. Ş md o çocuklardan sırasıyla söz ed p, sonunda en küçük çocuğu olan Süleyman Sırrı’ya kadar g de b l r z:

Ayşe Ulusoy İlk çocukları kızdı ve ona Ahmet Al Ağa’nın annes n n adını verm şlerd : “Ayşe” . Ayşe, Arnavutluk’un Elbasanyöres nden gelm ş b r göçmen olan ve ler de Zonguldak’ta Beled ye Başkanlığı yapa cak olan Mehmet Lütfü (Ulusoy) Efendle evlenecek, bu evl l k ten, Fatma, Hacer, Zeynep adlarını verd kler üç kızı ve Mahmut adını verd kler b r oğlu olacaktı. 1944 yılında yaşamdan ayrılan Ayşe Hanım’ı h ç tanımadım; ancak çocukları, Fatma İz(Zonguldaklı esk madenc ve Beled ye Başkanı Cafer İz’ n eş ), Zeynep G zl (Zonguldak’ın esk Beled ye Başkanlarından Mehmet Nur G zl ’n n eş ) ve “Mahmut Dayı” ded ğ m Mahmut Ulusoy, tanıdığım, b ld ğ m, her zaman saygıyla andığım a le büyükler md .

Ayşe Ulusoy

Mehmet Lütfü Ulusoy

Fatma-Cafer İzç ft n n, Belkıs, Şems , Esat, Necm ve Nec le adlarını verd kler k kızı ve üç oğlu vardı. Zeynep-Mehmet Nur G zl ç ft n n, Şâd ve Râd adlarını taşıyan k oğlu olmuş tu. Mahmut-Cah deç ft n n se, Sev l adında b r kızı vardı. Genç yaşta ölen Şâd dışında, d ğerler n çok y tanırdım.

Ayşe Ulusoy’un, 11 Kasım 1944 tar hl “Cumhur yet” gazetes nde yayımlanan yukarıdak ölüm lanında şunlar yazılı 17: “Zonguldak eşrafından merhum madenc Ahmet Al kızı, -mer hum Mehmet Ulusoy eş ve Mahmut Ulusoy vâl des ve madenc Süleyman Sırrı Barlı, Al Barlı, Mustafa Barlı’nın büyük hemş- re ler sal hat-ı n svandan Ayşe Ulusoy rahmet- rahmana kavuşmuş tur. Cenazes , 14 Mart 1944, Salı günü k nd namazını müteak p Beyoğlu’nda Ağa Cam ’ nden kaldırılarak, “Güneysu” vapuru le Zonguldak’a nakled lecek ve 16 Mart 1944, Perşembe günü Zongul dak’ta, a le kabr stanına defned lecekt r.” B r İstanbul gazetes ndek bu ölüm lanını, sevg l ablası nın ölümüne çok üzülen Süleyman Sırrı verm şt .

Al Barlı Ahmet Al le Sultan Hanım’ın k nc çocukları erkekt ; ona da Ahmet Al Ağa’nın babasının adı ver ld : “Al ”. Al çocukluğunda tutumlu hal yle d kkat çekerm ş. Baba sının çocuklarına verd ğ harçlıkları bütün kardeşler şeker, karamela g b şeyler almaya harcarken, o ver len harçlıklara dokunmaz, yatağının altında sakladığı küçük kutusunda b r kt r rm ş. Babasına çok benzerm ş Al ; herhalde para b r kt rmes de ona benzem şt . Ayrıca, del kanlılık çağlarında sarışın ten , mav gözler ve düzgün ﬁz ğ yle a len n en yakışıklısı ola rak tanınırmış. A le arasında “Al Amca” den rd ona. Bu satırların yazarı nın da çok y anımsadığı g b , b z m ev n arka tarafında, Zon guldak çarşısına yukardan bakan, bahçe ç nde üç katlı, belk de büyük b r köşk d yeb leceğ m z ev nde 1962 yılına kadar yaşadı. 51

Al Barlı

Al , babasının maden ocakları le pek lg lenmeyecek, babadan gelen sermaye le t caret hayatına atılarak, özell kle un t caret le lerde Zonguldak’ın en zeng nler arasına g recekt . İst klal savaşı sırasında Zonguldak’ta, Müftü İbrah m Hakkı (Akça) Efendbaşkanlığında 1919 yılında kurulan MüdafaaHukuk-u M ll ye Cem yet ’n n lk yönet m kurulu üyeler ara sında, “Ahmet Al Ağazâde Al Efend ”n n adı yazılıdır. Yurdumuzun şgâle uğradığı o acılı günlerde, o da vatanın kurtuluşu ç n Müdafaa- Hukuk Cem yet ’neg rm ş ve öneml görevler üstlenm şt . Örneğ n, Cem yet, Ankara Hükümet ç n, Maden İdares ’n n tartısından geçen kömürlerden ton başına 2 l ra toplanması kampanyasını başlatmıştı. Al Efend ve kardeş Süleyman Sırrı, bu kampanyanın öncüler yd . Ayrıca, Cem yet olarak maden bölgeler ne g d l yor, orduya 52

gönder lmek üzere yardım toplanıyor, bu yardımlara halk da bağışlarıyla katılıyordu 13. Al (Barlı), Çatalağzı’nın Kokurdan (Doğancılar)köyünün varlıklı a leler nden b r n n kızı olan Zülfiye le evlenecek, Safiye, Ham deve Sab haadlarını verecekler üç kızı olacaktır. Genç yaşta ölen Safiye dışında, Ham de ve Sab ha teyzeler yakından tanırdım. Zonguldaklı tüccar Kemal Gürel le evlenen Ham de Teyze’n n, Zeka , Suav , Suat, Azmve Seza adlarını verd kler beş oğlu vardı. Esk Demokrat Part m lletvek l olan Bartınlı Al Rıza İncealemdaroğlu le evlenen Sab ha Teyze’n n se, Es n, Ayşeadlarında k kızı ve Sezeradında b r oğlu olmuştur. Al Amca’nın tab k yaşlı hâl n b l yorum, çocukları da evlen p yanlarından ayrıldıktan sonra, karı-koca bu üç katlı koskoca evde yalnız başlarına yaşarlardı. Belk b rkaç h zmetç , heps o kadar…

İsma l Barlı Ahmet Al ve Sultan Hanım’ın üçüncü çocukları da erkek oldu. Ona “İsma l” adını verm şlerd . İsma l’ n doğuştan b r ayağı sakatmış, haﬁf topallayarak yürürmüş. Bu yüzden, mahalle çocukları ona “Topal İsma l” d ye s m takmışlar. Ancak, İsma l onlara h ç aldırmazmış, üstel k sporcu b r yapısı varmış. Genell kle bayramlarda yapılan yüzme ve ka yalardan suya atlama yarışlarında, sakat ayağına rağmen, hep b r nc gel rm ş. Nefes kuvvetl ym ş anlaşılan. Çünkü, den ze dalıp en de r nden kum çıkarma yarışlarında da b r nc l ğ k mseye kap tırmazmış 13.

İsma l Barlı

Daha sonra, İstanbul’dan b r gel n alıp, Kasımpaşalı Hayr ye le evlenen İsma l, Zonguldak’ın den ze nâzır yerler nden b r olan Kapuz’ayerleş r, orada b r araz satın alarak b r ç ftl k kurar ve kalan yaşamını orada sürdürür. Bu evl l kten k oğlu olur; ancak Ahmet Al adını verd kler lk çocuklarını 10 yaşında ken kaybederler. Kad r geces doğan k nc çocuklarına Kad r adını ver rler . Onu, “Kad r Amca” 54

veya “Kad r Ağa” adıyla esk Zonguldaklılar y b l r. Değ ş k yaşamı le d kkat çeken Kad r Barlı’nın h ç çocuğu olmamıştır. 1937 yılında yaşamdan ayrılan İsma l Barlı’yı tab k h ç tanımadım; ancak eş Hayr ye Hanım’ı çok y anımsıyorum. Daha çok Kapuz’da kaldıkları ç n, b z ona “Kapuz C c anne” derd k. Kad r Barlı’nın, Ahmet Al Sokağı üzer nde bordo renkl b r apartmanı vardı. Hayr ye Hanım, eş n kaybett kten sonra, yaşlılığında orada otururdu; annemle z yaret ne g der d k. Oğlu Kad r Barlı, annes n n ölümünde, 5 Eylül 1953 tar hl “Cumhur yet” gazetes nde aşağıdak ölüm lanını verd 18 : Zonguldak eşrafından merhum İsma l Barlı’nın eş , Kad r -Bar lı’nın annes , Al Barlı, Mustafa Barlı, Süleyman Sırrı Barlı, Ha m de Gürel, Sab ha İncealemdaroğlu, Mukadder (Sıdal) ve Hâcer Karauğuz, Mustafa ve Ethem Tamer’ n yengeler , Tevﬁk, Muzaf fer, Necm , Şükrü Emc ler’ n teyzeler , Hayr ye Barlı 4 Eylül 1953 günü Hakk’ın rahmet ne kavuşmuştur. Cenazes , 4 Eylül 1953, - Cu martes günü, saat 11’de, İtalyan Hastanes ’nden alınacak ve öğle namazını müteak p Em rgân Cam ’ nden kaldırılarak Rumel h sarı Kabr stanı’na defned lecekt r. Çelenk gönder lmemes r ca olunur.”

Nec be Tamer Ahmet Al ler n dördüncü çocukları kızdı ve ona “Nec be” adını verm şlerd . Babası g b sarışın olan Nec be’n n b r özell ğ , Boşnakların “dışarıya kız vermeme”,o akıl almaz a le arası evlend rme tut kunluğunun lk kurbanlarından b r olmasıdır. Tab buna bü yükler karar ver yordu. Ve onu, Ahmet Al Ağa’nın halaoğlu olan Hüsey n’le evlend rm şlerd b z m Boşnaklar. Tab onlar en doğrusunu b l rd ; a le böyle karar ver yordu. Nec be-Hüsey nç ft n n, Ayşe adını verd kler b r kızları ve İsma l, Ethem, Mustafaadlarını verd kler üç oğlu olacaktır. İsma l, a len n B r nc Dünya Savaşı’nda kaybett ğ şeh tevladıdır. “Künyes b le ger gelmed ” derler. Ağabey Ethem ve Mustafa Tamer’ se çok y tanırdım. Ethem Dayı y b r adam dı, yalnız çok çerd , o yüzden ayrıldı bu dünyadan. Mustafa, Süleyman Sırrı’nın yaşam öyküsünde adı geçecek olan ve 1954-1960 yıllarında Zonguldak Beled ye Başkanlığı yapan Mustafa Tamer’d r. B r şeh t anası olan Nec be Hanım, 1943 yılında yaşamdan ayrılmış.

Nec be Tamer

Şeh t İsma l Velov c

Mustafa Barlı Ahmet Al ve Sultan Hanım’ın beş nc çocukları erkek oldu. Adı: “Mustafa”. Mustafa, ben m dedem, annem Hâcer Karauğuz’un babası. 1878 yılında, Zonguldak’ta, Ahmet Al Ağa’nın çarşı ç n dek ev nde doğan Mustafa Barlı’nın adı, Süleyman Sırrı’nın a le ç nde çok y anlaştığı en yakını ve en küçük ağabey olarak bu k tapta çok geçecek. El n zdek k tap, Süleyman Sırrı’nın olduğu kadar, b raz da dedem Mustafa Barlı’nın k tabı olacak g b gözüküyor. Mustafa Barlı, d ğer kardeşler n n aks ne, sarışın, mav gözlü, beyaz tenl değ l, anne tarafına benzeyen esmer b r adamdı. Çocukluğumu, gençl k yıllarımı geç rd ğ m Zongul dak’ta o, a lem z n en büyüğü d . Bunun ç n, b z ona “Ata” derd k. 1954 yılında yaşamdan ayrılan Mustafa da, Boşnaklara has a le ç b r evl l kle, amcaoğlu Edhem Ağa’nınbüyük kızı Fatma le evlend r lm şt . Fatma-Mustafa ç ft n n, 2.5 yaşında kaybett kler Ömer adında b r oğlu, y ne 8-10 yaşlarında yaşamdan ayrılan Muazzezadında b r kızları olmuştu. A le, bu kayıplarının acısını, d ğer kızları Mukadderve Hâcer’e (annem)sımsıkı sarılarak g dermeye, avunmaya çalıştı13 Mukadder, Amasralı Hasan Basr (Sıdal)Bey’le evlend ; Ayten ve Günday adlarında k kızı oldu. Hâcer se, Safranbolu doğumlu, Zonguldaklı gazetec , şa r ve yazar Tah r Karauğuz le evlend ; Çağlayanve Doğu adlarını verd kler k oğlu oldu.

Mustafa Barlı

Süleyman Sırrı Barlı Öncel kle şu hususu bel rtmem gerek yor: Ankara’da, Sıh h ye’dek SSK Genel Müdürlüğü b nası köşes nden, M that paşa Caddes ’ne açılan b r cadde vardır: “Süleyman Sırrı Cad des ”. Bu cadden n sm , Cumhur yet m z n k nc Naﬁa Vek l (Bayındırlık Bakanı),Selan k doğumlu “ Süleyman Sırrı Bey’ n (1874-1925)”anısına ver lm şt r 19. Cumhur yet m z n lk yıllarında çok değerl h zmetler 58

yapmakta ken 51 yaşında yaşamdan ayrılan Süleyman Sırrı Bey’ n, k tabımızın konusu olan Süleyman Sırrı Barlı le h çb r alâkası yoktur. Bu soru bana b rçok kez sorulduğu ç n, burada açıklama yapma gereğ n duyuyorum. Ş md , b z m Süleyman Sırrı’yagelel m: Barlı kardeşler n altıncısı, yan en küçüğü d Süleyman Sırrı. Onun, ﬁlmlere b le konu olab lecek, ç nde bazı g zemler taşıyan yaşam öyküsünü, a le büyükler mden aldığım b lg ler ve ben m de ta nık olduğum, duyduğum bâzı anılarla bu k tabın okurlarına sunmaya başlayab l r m artık.

Süleyman Sırrı Barlı

Yukarıdak fotoğraf, 1920’l yıllarda, İstanbul’un ünlü fo toğrafçısı “S. Constant n des” tarafından çek lm ş. Süleyman Sırrı’nın gözler nde gelecektek “Zonguldaklı Kömür Kralı”nın ışıltıları var sank . İstanbul gazeteler n n arş vler nde sadece Süleyman Sırrı Barlı, Ayşe Ulusoy ve Hayr ye Barlı’nın ölüm lanlarına rast ladım. D ğer Barlı kardeşler n ölüm lanları sanırım Zongul dak şehr n n yerel gazeteler nde yayımlanmıştır; ancak onları araştırma olanağım olmadı.

Üçüncü Bölüm

Den zle İç İçe Geçen Günler… Süleyman Sırrı, Ahmet Al a les n n, en uçarı, en g r ş mc , en çapkın ve belk de a len n en akıllısı olarak a le tar h ne geçen k ş s d r. O, d ğer kardeşler n n ve ben m de doğmuş olduğum, Ah met Al Ağa’nın “Aşağık Ev” ded ğ m z ev nde 1885 yılında doğdu. Süleyman Sırrı le en küçük ağabey Mustafa çok y anlaşırlardı. Çocukluk günler , Zonguldak sah ller nde, kayalık larda, balık tutma peş nde ve den zle ç çe geçerd … Hele ağabeyler İsma l’ n yüzme ve atlama yarışlarına ka tıldığı günler… Bu yarışlarda İsma l’ h ç k mse geçemez, hep b r nc olurdu; onlar da ağabeyler n çılgınca alkışlarlardı. (Vakt yle, esk b r Zonguldak gazetes nde, İsma l’ n yüzmede ve kayalardan atlayarak en der nden kum çıkarma yarışların da hep b r nc olduğundan söz eden b r yazı okumuştum.) Zonguldak kıyılarında, kayalıklarında den z nde geçen ço cukluk ve lk gençl k günler … Tab bu arada b r bakış, b r gülümseme, yaşanan büyük heyecanlar ve lk gönül maceraları… Yücel Barut’un aşağıdak d zeler öyle günler anlatır 20:

Zonguldak kıyılarında Çocukluğum, gençl ğ m, sen! Halâ duruyor mu yer nde Duvara yazdığım sm n? Üşümüş olmalı k bu soğukta, karda Sana benzetemed ğ m resm n. Babaları Ahmet Al Ağa’nın her zaman k raladığı b r san dalı ve Amasralı k kardeş kürekç s vardı: Al ve Ömer. Ah met Al , bu sandal ve kürekç ler yle, Amasra’da madenc l k yapmakta olan amcaoğlu Edhem Ağa’yızaman zaman z yarete g derd . Karadan g tmek pek rahat olmadığından, y havalar da 4-5 saatte Amasra’ya kürekle g tmek daha key ﬂ olurdu. 1897 yılında, yen yapılan mend reğ yıkarak Zonguldak L manı’nı alt üst eden büyük fırtına sırasında, Mustafa le Sü leyman Sırrı, Zonguldak sah l nde, bu k kürekç n n, Al ve Ömer ağabeyler n n yanındaydılar. O fırtınada, l manda tam b r felaket günü yaşanmıştı. Men d reğe yanaşmış olan k gem batmış, l mandak motorların heps alabora olmuş, sandallar parçalanmıştı. Azgın dalgaların, oldukça yüksek b r kayalık üzer ndek den z fener ne kadar yükseld ğ söylenm şt . O sırada, Al le Ömer canla başla sandallarını dalgaların gazâbından kurtarmaya çalışıyor, Mustafa le Süleyman Sırrı da onlara eller nden geld ğ nce yardım ed yorlardı. Ancak ne yapsalar man olamadılar; sah lde patlayan dalgalar ger çek l rken sandalı da açığa sürükled ler. B raz sonra da sah le vuran dalgalar arasında kayıklarının parçalanmış olduğunu gördüler. İk kardeş kayıkçı bu duruma çok üzülmüştü, hatta do kunsanız ağlayacak g b yd ler. Ekmek paraları eller nden g t 62

m şt . Mustafa le Süleyman Sırrı da en az onlar kadar üzül müştü. Ancak, bu olayı duyan Ahmet Al Ağa, onları ortada bırakmaz. Kend s n ve a les n defalarca Amasra ve çevre sah llere kürekler yle taşımış olan bu k gence yardım el n uzatır; onlara yen b r kayık yaptırtır. Kayıkçı Al Efend ’y h ç görmed m; ancak torunu İbrah m İnceAmasra’dak yakın arkadaşlarım arasındadır. Kayıkçı Ömer Efend ’y se yaşlılık yıllarında tanıdım. De dem Mustafa Barlı’yı sık sık z yarete gel r, eve h ç g rmez, yer yer ağarmış sakalı ve sev ml yüzüyle taşlıkta oturur, b r kah ve çer g derd . Eş Ayşe Hanım, da ma kapalı g ys ler ç nde s yahlar g yerd ; a lem zle kaynaşmış, âdeta a leden b r ol muştu. B z çocuklar, ona “Kuşkuş C c anne” derd k. Üç oğlu vardı: Şevk , N yaz ve Mehmet. Şevk le N yaz , Zonguldak çarşısında tenekec l k yaparlardı. Heps de y nsanlardı.

Avcılık Süleyman Sırrı’nın yaşamındak en büyük merakı, küçük yaşlarda b le el nden h ç düşürmed ğ a leye a t s lahlardı. O yıllarda, Zonguldak ve çevre köyler , k msen n pek s lahsız gezmed ğ , gezemed ğ , b r takım soyguncuların, eşkıyaların at koşturduğu yerlerd . Dolayısıyla, bu yörede yaşayan herke s n lk gençl k yılları büyük b r s lah sevg s ve özlem ç nde geçerd . Bu nedenle, Süleyman Sırrı’nın babasından gördüğü, aldığı lk eğ t m de s lah eğ t m oldu. S lah eğ t m n , en küçük ağabey Mustafa ondan önce almıştı. Mustafa, evler n n bahçes nde yaptıkları atış tal mle r nde Fransız malı Floberttüfeğ yle hedeﬁ tam 12’den vurma yı başarıyor, hatta, 8-10 metre ler ye d k len b r s garayı tam tepes nden b le vurab l yordu.

Bunları d kkatle zleyen Süleyman Sırrı özell kle bu yüz den ağabey n çok sev yor, hep onun g b y b r n şancı olma ya çalışıyordu. Gün geld ; o da hedeﬁ 12’den vurmaya başladı. Hayatın dak lk sev nc belk de o gün yaşadı. Çocuklarının s lah ko nusunda gösterd kler bu gel ş m, Ahmet Al Ağa’yı da çten çe memnun etmekteyd . B r gün, zamanı geld d ye düşündü. Süleyman Sırrı’ya, devamlı üzer nde bulundurması ç n, Sm th Wessonmarka, 9 mm. ve 16 merm kapas tel , Amer kan malı b r tabanca aldı. Öyle b r sev nd k küçük Sırrı, sev nc nden ne yapacağını b lemed . Babacığına sarıldı, büyük b r saygıyla el n öptü. Henüz 16 yaşındaydı, ancak s lahın, hele böyle ﬁyakalı b r tabancanın önem n çok y b l yordu. Aynı tabancanın b r benzer daha önce Mustafa’ya da alınmıştı. Artık, dağlarda, ormanlarda daha da güvenle gezeb l r, kend ler n göstereb l rlerd . Tab bu aşamadan sonra, hedefe atış tal mler b r taraftan devam ederken, onlar boş durmayacak, yen b r uygulamayı başlatacaklardı: Avcılık! Ahmet Al Ağa’nın tüfekler arasında k adet av tüfeğ de vardı. Bunlar, tek namlulu, üstten dolma, Belç ka malı tüfeklerd . B r n n üzer nde yapım yılı olarak 1868 yılı, d ğer n n üzer nde se 1872 yılı yazmaktaydı. Her k tüfek de, daha küçük boyutlardak Flobert tüfekten daha y av tüfekler yd . Ahmet Al Ağa, 17-18 yaşlarından t baren kömür ocakla rını karanlık dehl zler nden başka gün yüzü görmed ğ nden, gençl ğ n yaşayamamış, ondak bu s lah sevg s b raz da rahata erd ğ ler k yıllarında başlamıştı. Bu yüzden, çocukları nın avcılık merakı onu çten çe sev nd r yordu. Gençl ğ nde onun böyle günler olmamıştı; bâr çocuklarının olsundu. Bu 64

nedenle, her k s de b rer atıcılık şamp yonu olab lecek ço cuklarına, o av tüfekler n zevkle ve güvenerek tesl m ett . Böylece, Süleyman Sırrı le Mustafa’nın avcılık günler başladı. Beller ndek ﬁşekl ğe merm ler sıralayıp tüfekler sırtla rında, çevre dağlara, tepelere, ormanlara sık sık g d p gelmeye başladılar. Göbü, Türkal g b köyler ve Çaycumag tt kler başlıca yerler arasındaydı. B r de “Yaman” adını verd kler , s yah-beyaz alacalı b r kö pekler vardı, h ç yanlarından ayrılmayan.

Süleyman Sırrı ve köpeğ Yaman.

Gençl k Yılları… Gençt ler, babaları Ahmet Al Ağa, bulundukları yören n en varlıklı k ş ler nden b r yd . Avcılık ç n g tt kler yerlerde, onların bu durumunu b len, öğrenen ve onlardan nasıl b r çı kar sağlarım d ye düşünen bazı dalaverec t pler hemen çevreler n sarıyor, onlara pek de rahat yüzü gösterm yorlardı. Bütün bunlara rağmen, b z mk ler g tt kler köylerde her b r b rer gönül macerası olab lecek gençl k deney mler ne g rmekten de h ç çek nmed ler. Bu g b söylent ler Ahmet Al Ağa’nın kulağına kadar gel yor, ancak o kend kend ne “Ben gençl ğ m yaşayamadım, bâr onlar yaşasın” d yordu. Süleyman Sırrı le Mustafa’nın gençl k yılları, mahallede, sah lde, avcılıkta hep b rl kte geçt . Ağabeyler Al ’n n sözün den pek dışarı çıkmaz, ancak d ğer ağabeyler İsma l’e, mahalle çocuklarının “Topal” d ye takılmalarına çok kızarlardı. İsma l h ç aldırmasa da, onlar o yüzden kaç k ş yle kavga et m şlerd . Aslında Süleyman Sırrı, babasının ocak şler ne büyük lg duyuyor, onunla zaman zaman ocağa g r p çıkarak baba mesleğ madenc l ğ b r taraftan öğrenmeye çalışıyordu. Ancak, ocak ş zor şt ; hele gün yüzü görmeden sabah karanlığında ocağa g r p, akşam karanlığında ocaktan çıkan, yüzler , gözler terle bulamaç hâl ne gelen kömür tozuna bulaşmış o zavallı ameleler… Süleyman Sırrı yufka yürekl b r nsandı; kayaları delme ye çalışan su sabrıyla sâdece geç m ç n bütün bu ez yetlere, acılara katlanan o nsanlarla her karşılaştığında, bu acınacak durumu gözler yle görüyor, çten çe üzülüyordu. Yeraltı emekç ler n n bu durumunu, ünlü şa r İlhan Geçer aşağıdak d zeler yle şöyle anlatır 21:

Kozlu, K l ml , Üzülmez… Yer altı d le gelse de söyleyemem, B r lokma ekmeğ güneşe değ şen On sek z m lyon ç n karadağları deşen, Anadan, babadan, yardan ayrı düşen İşç ler n derd n !.. Babası Ahmet Al de o yollardan geçm ş, neler gelm şt başına. Bunları çok y b len Süleyman Sırrı, yeraltındak çalışma koşullarının b raz düzelt leb lmes ç n b r şeyler yapmanın gereğ ne nanıyor, ancak yaşının küçüklüğü neden yle, babası dâh l h ç k mse onu pek de d nlemeye yanaşmıyordu.. İç nde k ayrı nsan vardı sank ; b r şç den yana olan, d ğer maden sah b n n haklarını gözeten. Ancak, ocakta çıkan her sorunda genelde şç den yana davrandığı görülüyor, za manla onların sevd ğ b r adam hal ne gel yordu. Kararlıydı, bu şte d renecek, madenc l ğ en nce noktası na kadar öğrenecek ve lerde ocaklarının daha düzgün koşullarda çalıştırılab lmes ç n el nden gelen yapacaktı, buna tam olarak nanıyordu. D ğer taraftan, çevrede y b r avcı olarak b l nen ağabey Mustafa’nına aklı halâ sah ldek kayıklardaydı. Al ve Ömer ağabeyler b r tarafa, sah ldek tüm kayıkçılar da onun en y arkadaşları arasındaydı. Babası Ahmet Al Ağa’nın kayıkçılar arasında öteden ber gelen b r saygınlığı vardı; Mustafa, bu saygınlığın zamanla kend s ne de ver lmekte olduğunu gör dü. Çünkü, yaşından daha olgun görünür, sözüne güven l r k ş l ğ yle herkes tarafından sev l rd . Kayıkçıların sıra kapma yüzünden b rb rler ne g rd kler ünlü kayıkçı kavgaları vardır. İşte böyle durumlarda, Musta fa zamanla onlara ağabeyl k yapmaya başladı. Âd l b r şek lde 67

davranıyor, k msen n hakkının yenmes ne z n verm yordu. Bu davranışlarıyla herkes n güven n kazanan Mustafa’yı, ka yıkçılar b r gün kend ler ne kahyaseçt ler. Mustafa artık genç yaşına rağmen, Zonguldak çarşısında Kahya Mustafa Efend adıyla anılmaya başlamıştı. Mustafa, ler k yıllarda da kayıkçı arkadaşlarını bırakma yacak, Zonguldak Sandalcılar ve Kayıkçılar Cem yet Re sl ğ ’ne b le seç lecekt .

Süleyman Sırrı’nın İlk Aşkı Artık y b rer avcı olan k kardeş n, k de güzel atı vardı altlarında. Her k at da, Ahmet Al Ağa’nın Karacabey’dek b r dostundan get rt lm ş, y yet şt r lm ş güçlü, özel atlardı. Süleyman’ın atının adı “Rüzgar”, Mustafa’nınk n n se “Karaca” d . Her k at da sah pler n n ıslığını çok y tanır, ıslık çalındığında hafiften k şneyerek cevap ver rlerd . F şek donanımlı g ys ler ve sırtlarındak s lahlarıyla bu at lara b nerek ava çıkmaları, onlara görkeml b r hava ver rd . Onların bu fiyakalı görünüşünden lk etk lenenlerden b r , sık sık g tt kler Göbü köyünden Seheradındak b r kızcağız oldu. B z mk ler b r gün atlarını sulamak üzere köye g rd kle r nde, kuyu başında Seher’ gördüler. Seher, b r melek g b bakan yeş l gözler yle Süleyman Sırrı le göz göze geld ğ nde, del kanlı b r anda ç n n er d ğ n h ssett . O güne kadar böyle güzel b r n görmem şt , b r anda aklı başından g tt . Atını yan taraftak yalağa bağlarken kıza, “B z de b raz su çeb l r m y z?” d ye sordu. El nde k boş su güğümü bulunan Seher, “Buyrun” der g b hafifçe başını eğd . Mustafa, b raz ger den, olanları bıyık 68

altından hafifçe gülerek seyretmekteyd . Kızın babası Şek p Ağa,köyün her zaman sözü d nlenen, ler gelenler nden b r yd . B z mk ler geld ğ sırada, evler n n önünde odun kesmekteyd . B r ara durdu, alnında b r ken ter damlalarını s ld , “Bu kız nerde kaldı acaba?” d ye düşündü. Su almaya kuyu başına g del epey olmuştu. Çok korkardı Şek p Ağa, köyün en güzel kızı olan Seher’ n n başına b r şey gel verecek d ye. Etraf t, kopuk doluydu, hele b r de eşkıya lafı vardı ortalıkta, köyler basan. Bunlar ak lına gel nce, el ndek baltayı yere bıraktı, end şe ç nde kuyu başına doğru yollandı. Uzaktan, kızının yanındak k del kanlıyı görünce daha da b r end şelend ; el ster, stemez, cepken nde her zaman taşıdığı tabancasına doğru g tm şt . B z mk ler se, o sırada çıkrıklı kuyudan çekt kler suyu kana kana çmekteyd ler. Seher, babasının gelmekte olduğunu görünce, hafif b r sesle, “Babam gel yor”d ye fısıldadı. Mustafa, o sırada Şek p Ağa’nın gözler nden okunan ted rg n bakışları s leb lmek ç n, “Merak etme ağam!”ded , “B z yabancı sayılmayız. Zonguldak’tan gel yoruz. Madenc Ahmet Al Ağa’nın oğullarıyız. Burada b raz yorgunluk g derel m ded k,- su yundan çt k, Allah râzı olsun.” Şek p Ağa, bu k del kanlının g y mler , kuşamları ve ko nuştukları d lle, öyle soyguncu tayfası filân olamayacağını anlamış, ç rahat etm şt . B r anda, sev nc n bell ederces ne çtenl kle, “Hoşgeld n z” d yerek eller n sıktı, “ Buyrun, b z m eve kadar g del m, m safir m olun” ded . O sırada Seher, su güğümler n taşarcasına doldurmuş ve saplarını k el yle kavramıştı taşımak üzere. Süleyman Sırrı, b raz ağırca olan k güğümü, “Ben taşıyayım” d yerek, kızın el nden aldı. Güğümü alırken, el n n kızın el ne değmes b r 69

anda ç n alevlend rd , ne hoş b r temastı bu. Kız da ş n far kındaydı, hoşlandığı bell yd bu del kanlıdan. B rl kte tek-tük konuşarak, Şek p Ağa’nın b raz ler dek köy ev ne vardılar. Şek p Ağa, Ahmet Al Ağa’yı tanımasa da, madenc ler n para-pul sah b nsanlar olduğunu b l yordu en azından. Böy le şeh rl b r ler yle tanışmaktan tab k memnun olacaktı. Köylümüzün geleneksel m safirperverl ğ yle onları yeme ğe davet ett . Mustafa, “Karşı sırtları da b r görel m, akşama doğ ru sana uğrarız”d ye cevapladı. Atlarını mahmuzlayıp yola koyulduklarında, Süleyman Sırrı’nın aklı ger lerde kalmıştı. Seher’ n o s h rl bakışlarını, yeş l gözler n unutamıyordu. Yoksa b r aşk mıydı bu başına gelen? Yolda, ağabey ne sordu, “N’apıcaz ş md , vuruldum ben bu kıza!”ded . Mustafa key fl key fl gülüyordu. O akşam, Şek p Ağa’nın ev nde mükemmel b r yer sofrası hazırlanmıştı. Karısı Şükr ye ve güzel kızları Seher her şey n tamam olması ç n koşturup duruyordu. Şek p Ağa se, gelen m safirler büyük b r kısmet olarak görmekteyd . Öyle ya, kızını daha y s ne m verecekt ? Bu k genc n babasının, Zonguldak yöres n n en esk madenc s olduğunu öğrenm ş olmak yet yordu ona. Böylece, aralarında büyük b r dostluk oluştu o akşam. Şek p Ağa’nın sofradak sam m tavrı onun b raz çıkar beklent ler yüzünden de olsa, y ne de yaşanan büyük b r aşk vardı ortada. Bu aşkı, Seher’ n odaya her g r p çıkışında, onun ve Süleyman Sırrı’ın gözler söylemekteyd . Ünlü Fransız yazar Alphonse Daudet’ n, “Kadınlar erkeklere söyleyecekler şeyler gözler yle söyler” sözler bu yıldırım aşkını nasıl da güzel anlatıyordu.

O akşam, zor ayrıldı Süleyman Sırrı o köy ev nden. O yeş l gözler, o bakışlar şaşkına döndürmüştü onu. Mustafa, “Kend ne gel Sülo!”demek zorunda kaldı, “Geç oldu, karanlığa kalıcaz, eşkıya basmadan eve varalım!” Ancak, karanlık bastırsa da, y yet şt r lm ş atları yolları y b l yordu. O saatlerde yolları basan eşkıya tehl kes de vardı, ama onlar da s lahlıydılar, kend ler ne güven yorlardı. Eve vardıklarında, Ahmet Al Ağa, “Nerde kaldınız?” der g b şöyle b r baktı, ama b r şey demed . Gençt ler, “Olur artık o kadar”d ye düşündü. O günden sonra, ava çıkacakları zaman, Sülo’nun ısrarıyla lk g decekler yer tab Göbü köyü oldu. Önce bakışlarıyla anlaşan k genç, ş md artık ağaçların gölges nde b r araya gel yor, b r daha unutamayacakları sa atler geç r yorlardı… Ancak b r gün, Seher, Süleyman Sırrı’nın kolları arasındayken b rden başını çev r p mahzun mahzun bakarak, göz yaşları ç nde, “Artık köyde lafı çıkmaya başladı, babam da ş n farkında, n’olacak b z m hâl m z?” dey verd . Gerçekten, nereye kadar g decekt bu ş? Süleyman Sırrı da b lm yordu, h ç b lm yordu. Ağabey Mustafa se, bu şe bıyıklarını burarak kıs kıs gül mekteyd . Sülo’nun yaşı çok küçüktü; daha kend s b le ev lenmem şt , bu Sülo’ya da ne oluyordu, onun daha zamanı vardı.

Sava ve Olga Sav d s Ahmet Al Ağa’nın madenc dostları arasında lk sıraları Rum ve Ermen madenc ler alırdı. Zonguldak öyle b r yerd k , bu kömür sevdası ayrı ırklardan olan nsanları b r araya get rm ş, kaynaştırmıştı. 71

Örneğ n, Ahmet Al Ağa’nın Rum arkadaşlarından, ke reste tüccarı D m tr Sav d s’ n oğlu Sava Sav d s,Mustafa le Süleyman Sırrı’nın en yakın arkadaşlarından b r yd . Tanış maları se oldukça lg nçt r: Mustafa le Süleyman Sırrı, b r gün mahalleden geçerlerken, yolun kenarında başını eller arasına almış b r çocuk görürler. Aslında bu çocuğu tanıyorlardı. Kereste tüccarı D m tr Sav d s’ n oğlu Sava d bu çocuk. Yan b r Rum çocuğu. Yanına yaklaşarak, “Ne oldu?” d ye sorarlar. Sava yaşlı gözlerle, “Bana pal karya d yorlar, h çb r sey yapmam s m; ben dövmek sted ler, ancak kaçab ld m” derken b r taraftan ç n çe ker kan-ter ç nde. Sava’nın bu hal ne acıyan k kardeş, “Had gel b z mle, b z sen koruruz, b z m eve g del m” derler. Sava kaçarken sendeley p düşmüş, d zler yara-bere ç nde kalmıştı. Eve vardıkla rında, rahat b r nefes alır çocukcağız. O yıllarda, Zonguldak’ta b rçok Rum ve Ermen a le vardı; ancak Türklerle y geç n rler, aralarında en ufak b r sürtüşme olmazdı. Bu durum, çocuklar ç n de geçerl yd ; hatta mahal lede b rl kte oynarlardı. İşte o gün ne olduysa olmuş, mahalledek d ğer çocukların Sava’ya takılacakları tutmuştu. Ancak, o sırada pek farkında değ llerd ama Mustafa ve Süleyman Sırrı Velov cle Sava Savd s arasında yaşam boyu sürecek sağlam b r dostluğun temeller atılmıştı. B z mk ler n başka Rum arkadaşları da vardı, ama bunların arasında en başta Sava Sav d s gel yordu. Aradan geçen yıllarda Sava da artık büyüyüp del kanlı olur, ocaklara yakınlardak köylerden maden d reğ sağla makta olan babası D m tr Sav d s’ n neredeyse bütün ş n üstlen r… 72

Ancak, Sava’nın o günlerde, k mseye açıp söyleyemed ğ b r derd vardı. Pek de üzüntülü göründüğü b r gün, ona sordular; Sava da dayanamadı, ç n döktü: “Must !” ded , “Ben b r k za aşık old m; hem de madenc Stefan Yorg yad s’ n k z -. Yor g yad s büyük adam, ne yapar m, b lmem?” Stefan Yorg yad s, gerçekten Kozlu bölges nde ocakları olan, o yören n en zeng n ş adamlarından b r yd . Sava, bu adamın güzel kızı Olga’yı sev yordu. Zonguldak’tak Rum a leler ayda b r kez b r araya gel r, yemekler yapılır, oyunlar oynanır, bu arada gençler b rb r n görür, son zamanın moda dansları b le ed l rd . İşte bu top lantılardan b r nde, Sava, henüz 17 yaşında, sarışın ve endamlı b r kız olan Olga’yı görmüştü.

Olga Sav d s (1930). 73

Olga’nın da katıldığı lk toplantıydı bu. Gözler b rb r y le anlaşmış, hatta Olga’nın b lerek düşürdüğü mend l Sava koklayarak ceb ne atmış ve el yle kızı selamlamıştı. Daha sonra müz k başladığında, büyük b r cesaretle Olga’yı dansa kaldırmış ve o sarışın güzel kızı kolları arasına alıp dans ederken unutulmaz b r gece yaşamıştı. Zavallı Sava o gecey unutamıyordu. Ne yapıp yapıp bu kızla evlenmel yd . Ancak, kızın babası Yorg yad s, yören n en varlıklı, en güçlü adamlarından b r yd ; b r kereste tüccarı olan D m tr ’n n oğluna kızını ver r m yd ? İş n gar b , Sava, Rum dostlarını b r tarafa bırakmış, b r Boşnak göçmen olan Ahmet Al Ağa’nın oğullarından yar dım st yordu. B z mk ler Sava’yı d nlerken, bu ş ancak babaları Ahmet Al Ağa’nın çözeb leceğ n düşündüler. Çünkü Ahmet Al Ağa, Yorg yad s’ y tanıyordu; Sava’yı da çok severd . Du rum anlatıldığında, Ahmet Al Ağa, “Hay hay” ded , “Görüşürüm Yorg yad s’le.” Görüştüler de. Adam başta pek râzı olmazmış g b gözük se de, gençler n zaten anlaştıkları y b r zamanında kend s ne söylend ğ nde, kabullen verd . Daha doğrusu, Ahmet Al ’y , bu candan dostunu pek de kırmak stemem şt . Sonra Sava, efend b r del kanlıydı, pe kalâ olab l rd . Sava le Olga’nın düğünler kısa zamanda gerçekleşt . Sav d sler n evler n n önündek gen ş terasta Rum yemekler le Türk mutfağının b rb r ne karıştığı zeng n b r z yafet sofrası hazırlanmıştı. Rum a leler n bu mutlu geces nde, Türk dostları da ha zırdılar. Mustafa le Süleyman Sırrı da gelenler arasındaydı. Hem de Sava’nın en yakın dostları olarak. 74

Bu düğüne, İstanbul’dan, zamanın ünlü rebet koşarkıcısı Roza Eskenazde davet ed lm şt . D m tr , altta kalmayayım d ye, el nde ne varsa es rgemem şt oğlu ç n. Yemek faslıyla b rl kte, buzuk , bağlama, ﬂüt, ud, santur ve g tar eşl ğ nde Rum ezg ler çalınmaya başladı. Bu müz ğ , Rum ve Türk çalgılarından oluşan karma b r fasıl heyet çalı yordu. S rtak oynanmaya başladığında, D m tr bu şte usta olduğunu davetl lere gösterd . Hatta, b r zeybekhavası olan zeybet kosve b r kasap havası olan hassap kos b le oynandı. Ünlü şarkıcı Eskenaz geç vak t sahne alıp rebet kolarına başladığında herkes neredeyse kend nden geçm şt . Eskenaz ’n n o gece en beğen len şarkılarından b r n n sözler şöy leyd 22: Sto pa ke ksanaleo (Sana söyled m, y ne söylüyorum) M mou grafe s grammata! (Bana mektup yazma!) Glat grammate den ksero, (Çünkü ben yazı b lmem,) Ka me p anoun klamata (Ama gözyaşlarımla boğuluyorum!)

Rosa Eskenaz ve Saz Heyet . 75

Mustafa le Süleyman Sırrı, yaşamlarında lk kez b r Rum düğününde bulunuyor, etrafındak ler hayranlıkla ve b raz da hayretle zl yorlardı. Rum müz ğ güzel müz kt doğrusu, hele rakı eşl ğ nde y de g d yordu… Derken, b r n n onları omuzlarından çekerek ayağa kal dırdığı görüldü. Yaşamının en mutlu anlarını yaşayan Sava, Mustafa le Süleyman Sırrı’yı s rtak oynamaya çağırıyordu. Yakın arkadaşlarının bu davet tab kırılamazdı; b raz çk de çt kler nden o kafayla yapab ld kler kadar Sava’ya ve mü z ğe uymaya çalıştılar. Mustafa b r taraftan kardeş ne “Tövbe yarabb !” d yordu, “Yoksa b z gâvur mu olduk?” Kafaları çok y anlaşan bu k kardeş, Mustafa ve Süleyman Sırrı, o düğün geces gâvur olmadılar tab . Babaları Ahmet Al Ağa’nın, Müslümanlığın bütün kurallarına uyan d n bü tün b r nsan olmasına karşın, bu k kardeş n namazla n yazla pek l şk ler olduğu söylenemezd . İçk y de severlerd ; ar kadaş mekanlarında zaman zaman kadeh tokuşturmayı âdet hâl ne get rm şlerd . Bu durum, Hacı Ahmet Al Ağa’nın h ç de hoşuna g tm yordu. Sonra, bazı geceler eve geç gelmeye de başlamışlardı. Arkadaş toplantıları h ç b tecek g b değ ld .

Süleyman Sırrı(yerde, ortada)üç arkadaşıyla.

Süleyman Sırrı’nın üç arkadaşıyla çekt rd ğ yukardak fotoğraf, o günler n anısını taşıyor. Resm n arkasında, üç arkadaştan b r n n adı yazılı: Ereğl l Karamahmutzâde Mehmet Bey. D ğerler n n s mler yazılmamış. Bell k çok y anlaşan arkadaşlar bunlar; pek key ﬂ anlarında bu resm çekt rd kler anlaşılıyor. Süleyman Sırrı’nın (solda) Sava Sav d s’ nağabey Yorgo Şah nov c le çekt rd ğ aşağıdak fotoğraf se, Zonguldak’tak Türk-Rum dostluğunun güzel b r örneğ . Bu fotoğraf, b ld ğ m z kadarıyla Süleyman Sırrı’nın en genç res mler nden b r (Ona, tam Boşnak d yem yoruz, çün kü annes K l ml l ).

B r Boşnak Düğünü Mustafa le Süleyman Sırrı’nın b r takım arkadaşlara uya rak yavaş yavaş evden kopmaya başlamalarını, yılların Ah met Al Ağa’sı sezm şt . B r gün, “Bunları evlend rmel ” d ye düşündü, “Belk o zaman evler ne bağlanırlar.” Yaş sırasına göre, öncel k Mustafa’daydı. Onu, uygun b r yle evlend reb l rse, sonra sıra Süleyman Sırrı’ya gelecekt . Boşnaklar, b l nd ğ g b , evl l k şler n kend aralarında halletmey seven nsanlardı. Örneğ n, Ahmet Al ’n n Amas ra’da madenc l k yapmakta olan amcaoğlu Edhem Ağa’nın büyük kızı Fatma, yaşça da, başça da pek uygundu Mustafa’ya. Fatma, babası Edhem Ağa g b , beyaz tenl b r Boşnak güzel yd . Mustafa, 1882 doğumlu Fatma’dan sadece dört yaş büyüktü, pek de uygun olacaklardı. Mustafa’nın se evlenme ﬁkr aklından b le geçm yordu. Tab b r gün babası onu b r kenara çek p konuşuncaya kadar.

Fatma Barlı (1922)

“Bak evladım!” ded Ahmet Al Ağa, “Ben artık y ce yaşlan dım sayılır. Allah’tan k d leğ m var, bu dünyadan göçmeden önce. B r , malı mülkü çocuklarım arasında paylaştırıp artık köşeme- çek l mek st yorum. D ğer se, bak ağabeyler n, ablaların çoktan evlen p çoluk çocuğa karıştılar, sıra önce sende, sonra Süleyman Sırrı’da. B z şöyle düşündük: Edhem’ n kızı Fatma yaşça da, başça da sana pek uygun. Ben Edhem’le görüştüm, k a le anlaştık. Sonra, eğer s tersen, b z m yukardak tarlanın sted ğ n yer ne s ze b r de ev- yap tırırız, bu ş olur, b ter, ne ders n?” Mustafa, babasının ded kler n saygıyla, sess zce d nled . Evet, sıra ondaydı. Babasının ayrı ev ﬁkr se, h ç de fena değ ld ; üstel k çk s n de kend ev nde çerd . Sonra, eğer evle necekse, Fatma onun ç n b ç lm ş kaftandı, daha uygununu belk arasa da bulamazdı. Böylece kararını verd ; artık bekarlık günler ger de kalacaktı. 1898 yazının lk günler yaşanmaktaydı. Den z tarafından gelen tatlı b r es nt n n get rd ğ güzel b r günde, Ahmet Al Ağa’nın çarşı ç ndek ev nde yapıldı düğünler 13. Fatma, yakınlarıyla b rl kte , gel n alayı le Amasra’dan bu eve geld . Konuklar bu evde ve arka tarafındak bahçede ağırlandılar. Doğrusu Ahmet Al Ağa, hem Zonguldaklı, hem de Amas ralı konuklarını memnun etmek ç n çok y hazırlanmıştı. B r taraftan kuzular çevr l rken, d ğer taraftan Türk mutfağının en y örnekler seç lm ş, konuklara sunuluyordu. Ahmet Al ’n n Zonguldak’tak hatırlı dostları, madenc ler, bu arada tab Sav d sler ve d ğer Rum ahbapları, gel n n Amasra’dan gelen başta Edhem ve İbrah m Ağalar olmak üzere yakınları z yafet sofrasının başköşes ndek yerler n al mışlardı. Gençlere, çocuklara ve a len n d ğer b reyler ne se başka masalar hazırlanmıştı. 79

O yıllarda, madenc a leler n n gönüller n hoş etmek üze re, zaman zaman İstanbul’dan, D reklerarası’ndanbazı t yatro grupları da gel rd Zonguldak’a. T yatro oyunlarının y b r sey rc s ve tak pç s olan Süleyman Sırrı, bu gruplardan b r ndek şarkıcıları ayarlamış ve fasıl heyet le b rl kte sevg l ağabey n n düğününe get rtm şt . Ç ft n dîn n kahları gündüzden kıyılmış, z yafet ve düğün faslı se geceye bırakılmıştı. Mustafa, her damat g b b raz heyecanlı d . Onun bu hâ l n çok y anlayan Süleyman Sırrrı k duble rakı hazırlayıp, b r n ağabey ne get rd , b rl kte yuvarladılar. Fatma se, ço cukluktan genç kızlığa geçme yaşlarındak o taze gel n heyecandan ne yapacağını b lem yor, dudaklarının zaman zaman t tremes ne man olmaya çalışıyordu. O sırada, çalgıcılar ş n hakkını ver yor, konuklardan y de b r alkış alıyordu. Gece y başlamış, hele Süleyman Sırrı’nın yakın dostu Sarıcazâde Râgıp Paşa’nın Umurca Ç ftl ğ ’nden get rt len, çler Bozcaada (Tenados) rakısı dolu ş şeler de açılınca herkes n keyﬁ yer ne gelm ş, ç ftetell le zeybekhavası b rb r ne karışmıştı. Mustafa’nın ağabeyler Al ve İsma l Ağalarla küçük kar deş Süleyman Sırrı, Amasra’dan gelen Edhem ve İbrah m Ağalarla aynı masada oturmaktaydılar. Bu özel masada, çok sevd kler Sava Sav d s’ de aralarına almışlardı. B r ara, Sava, omuzuna b r el n dokunmakta olduğunu h s sett . Mustafa d bu. Sevg l arkadaşı bu en mutlu geces nde onu b rl kte ç ftetell oynamaya çağırıyor, “Hayd vre Sava!” d yordu. Âdet yer n bulmuştu, sıra ondaydı artık. Sava se v nerek kalktı, oynayanlara katıldı. Mustafa’nın kardeşler , yakınları da oyuna katılmışlardı. Sava, b raz sonra, yanında babası D m tr ’y de gördü. Rum halk dansları kadar Türk 80

havalarını çok seven D m tr dayanamamış, onlara katılmıştı. D m tr oynamayı sürdürecek, b raz sonra çalınacak olan kasap havasında da kend n gösterecekt . Bu arada, bu düğünde b r araya gelen üç Karadağlı, Ahmet Al , Edhem ve İbrah m’ n, kadehler n tokuşturduktan sonra, memleketler nde ken çok y b ld kler b r Boşnak türküsünü söylemeye başladıkları görüldü 23: Posl je tebe je astola dusa gola k’o pust nce. (Senden sonra gönlüm çöl g b çıplak kaldı.) Pusl ce tebe m ljubav dodje kao s rot nja! (Senden sonra aşk yoksulluk g b geld !) Ve böylece g d yordu bu Boşnak türküsü… Bu türküde öz lem vardı, aşk vardı, hüzün vardı. Böyle b r türküyü ören mo t ﬂere, b zde olduğu g b , Meks ka’da, Ç n’de veya dünyanın herhang başka b r yer nde de rastlardınız. Çünkü bu türkü, nsanlığın özlemler n , arzularını, sevg dolu yürekler n orta ya çıkartan nakışlarla şlenm şt . B z m üç Karadağlının mem leket özlem ç ndek gözler nde o esk günler canlanmıştı bu türküyle… B raz sonra se, davetl ler arasındak Boşnak hemşehr ler yle kaynaşan b z mk ler yaşlarına başlarına bakmadan orta ya atılacak, hep b rl kte Boşnakların ünlü damat halayınıoynamaya başlayacaklardı. Bu, çalınan sazların r tm ne uyularak önce yavaş yavaş başlayıp sonra g derek hızlanan oldukça yorucu b r oyundu. B r Boşnak geleneğ yd . Yorulan oyunu bırakıp yer ne oturuyor, yer ne b r başkası kalkıyordu. Zor oyundu yan bu damat halayı; b z mk ler b raz sonra ahlayıp, poﬂayarakyerler n gençlere bıraktılar. 81

M saﬁrler n uğurlarken, Ahmet Al le Edhem’ n mutlu lukları gözler nden okunuyordu. Uzun yıllar kömür ocakları nın karanlık dehl zler nde ç les n çekt kler yaşamlarında n hayet varlık sah b olan bu k emm oğlu,sonunda çocuklarını da evlend rm şt , daha y s olamazdı. Mustafa le Fatma, ş md l k Ahmet Al Ağa’nın çarşı ç n dek ev ne yerleşt ler. Ancak, babası söz de verm şt ; b r gün n hayet sözünde durarak, “İstersen ev n n nşaatına hemen baş la!” ded oğluna. O sırada Zonguldak’ta Rum m mar s yle yapılan evler pek modaydı. Mustafa sordu, soruşturdu; “M mar Aleko bu ş en y yapar” ded ler. Aleko le anlaşıldı. Ahmet Al Ağa’nın çarşı ç ndek “Aşağık Ev” nden, Rüzgarlımeşe’ye doğru çıkan yolun Zonguldak L manı’nı çok y gören b r yer nde b nanın temel atıldı. Ancak, b r süre sonra Bahr ye İdares le madenc ler arasında çıkan bazı anlaşmazlıklar neden yle kömür sevk yatıaksamış ve para sıkıntısı çek ld ğ nden ev n nşaatı gec km şt . Pek umursamasa da, bu şe canı sıkılıyordu Mustafa’nın.. Yen ev n nşaatı b t nceye kadar yen evl ler n kalacakları “Aşağık Ev”den ablaları, ağabeyler çoktan evlen p ayrıldıkla rından, o koca evde anne ve babalarının dışında sadece bekar b r del kanlı olan Süleyman Sırrı kalmaktaydı. Küçük karde ş n çok seven Mustafa b r taraftan da bu şten memnun sayılırdı, “Y ne beraber z”d ye düşündü. 1907 yılının yaz ayları yaşanmaktaydı. Mustafa, b r akşamüstü şehr n Soğuksu semt nde arkadaşları le y ne rakı kadehler n tokuşturup, kadeh n d plemek üzere başını arkaya doğru attığında, karşı tarafta nşaatı süren yen ev n n çatısının çatılmış olduğunu gördü. B rden b r sev nç narası attı. Epeyd r nşaat yer ne uğramamıştı; demek k b t rm şlerd . Kadehler tekrar tokuşturuldu. 82

Sevda Acısı Süleyman Sırrı’nın, b r av g d ş nde rastladıkları, Göbü köyünün güzel kızlarından Seher’etutulup b r yıldırım aşkı yaşadığından daha önce söz etm şt k. Süleyman Sırrı, b r taraftan babasının ocak şler n kaptırıp ona yardımcı olmaya çalışırken, d ğer taraftan av bahanes yle Göbü taraﬂarına uğramayı da h ç hmal etm yordu. Kızın babası Şek p Ağa, bu z yaretlerden pek memnundu; öyle ya Zonguldak’ın kömür zeng n a leler nden b r n n oğlu kızının peş ndeyd , daha ne olsundu? B r takım hesaplar peş ndeyd , eğer kızını bu del kanlı le evlend reb l rse… Süleyman Sırrı se, ağabey Mustafa’nın evl l ğ nden sonra sıranın kend ne geld ğ n b l yor, sık sık Şek p Ağalara z yare te g d p, evl l ğe doğru atılmakta olan her adımda ş n tadını çıkarmaya çalışıyordu. Daha çok gençt ama bu ş olmalıydı, Seher’ n ç n t treten o yeş l gözler n unutamıyordu b r tür lü… Ancak, b r sabah sarsılarak uyandı; kötü b r rüya görmüş tü. Rüyasında, Göbü köyündeyd y ne, ama Seher yoktu or talıkta. Köyün ç nde dört dönüyor, dağlara, tepelere, kayala ra tırmanıyor, ancak onu bulamıyordu. Köyün üzer n kara bulutlar kaplamıştı. O bulutları b r tarafa dağıtıp aydınlık b r yol arıyor, ama h çb r yerde kıza rastlamıyordu. Uyandığın da, kan-ter ç ndeyd , “Oh be!” ded , “Dünya varmış!” Ancak, o gün çok sıkıntılıydı. “En nde sonunda rüya bu”dey p geçem yor, sank kötü b r haber alacakmış g b bekl yor du. N tek m bekled ğ oldu. Gelen haberlere göre, Göbü kö yünü eşkıya basmıştı. Köyde malı mülkü olanların paraları, eşyaları gasp ed lm ş, bu arada karşı gelmeye çalışan b rkaç k ş yle b rl kte s lahına davranın Şek p Ağa vurulmuş ve en

kötüsü, Şek p Ağa’nın güzeller güzel kızı Seher kaçırılmış, dağa kaldırılmıştı. Beyn nden vurulmuşa döndü Süleyman, daha kötüsü olamazdı. Atlılar hazırlandı; Zonguldak’tan, s lah kuşanmış beş-altı atlı dört nala Göbü’ye g tt , çler nde Süleyman Sırrı le Mustafa da vardı. Köyün bağlı olduğu Zapt ye Kumandanlığı’nag tt kler nde, yüzbaşı rütbel kumandan Zeker ya Bey,“Tamam kardeş m!” ded , “Her yerde, dere-tepe onları arıyoruz; merak etmey n, -bula cağız!” O çevrey , saklanab lecek her yer çok y b len eşkıya tayfasını bulab lmek aslında mkansız g b b r şeyd . Toz olmuş lardı. B z mk ler, çares z, atlarını dağlara, ormanlara sürdüler. Bulsalar, s lahlı çatışmaya g r şecek, ölenler ölecek, kalanlar kalacaktı. Gece yarılarına kadar aradılar, onlar b r taraftan, zapt yeler b r taraftan. Ancak, k mseler yoktu ortalıkta, san k yer yarılmış ç ne g rm şlerd . Sabaha karşı Zonguldak’a döndükler nde, göz yaşları ç n dek Süleyman Sırrı’nın kalb ger lerde kalmıştı. Artık o yok tu, sevg l s Seher yoktu artık; köyü basan o kara bulutlar, b r daha ger get rmeyes ye onu alıp götürmüştü. Süleyman Sırrı’nın yüreğ dayanılmaz, der n acılar ç n deyd … Aradan yıllar ve yıllar geçecek, zavallı kızcağızın z ne b le rastlanmayacaktı… Acının şerbet n çmek kolay mı kardeş m? B z onu da yaptık Ve b r sevda yüzünden Yıllarca ve yıllarca Kahrolarak yaşadık!

Sevda acısı b r başkadır, Kalplerde z bırakır. Dalından koparılan b r yaprak b le Sana onu hatırlatır… Der nden, Hem de nasıl der nden Öyle b r sızlatır k ç n , Ölüm yanında h ç kalır!

Dördüncü Bölüm

Paylaşım 18 Aralık 1907 tar h nde yaşamdan ayrılan Ahmet Al Ağa, sağlığında malını mülkünü çocukları arasında paylaştırmak stem ş, ancak bunu gerçekleşt remem şt . Ancak bazı vas yetler vardı. Ölümünden sonra, çocukları onun vas yet ne uyarak bu paylaşımı yaptılar. Çarşı ç ndek “Aşağık Ev” ve arkasındak alan le yen yapılan “Yukark Ev”den Rüzgarlımeşe tarafına doğru uzanan araz , Mustafa le Süleyman Sırrı arasında paylaşılmış, kalan yerler de d ğer dört kardeş ne bırakılmıştı. H çb r t raz olma dığına göre, demek k hakça yapılan b r paylaşımdı bu 13. Ocakların durumunu görüşmek üzere, Al , İsma l, Musta fa ve Süleyman Sırrı, b r gün babalarının Acılık Caddes , 4 numaralı yazıhanes nde toplandılar. En büyükler olarak, Al Efend lk sözü aldı: “Kardeşler m!” ded , “Acımız büyük, ancak babamızın ocakla rı b r yandan çalışıyor; onlar b z m göz nurumuz, ekmek paramız. İstersen z heps n b rer b rer elden çıkaralım, satalım. Ancak,- ucu za g tmes n; z ra şu sıra ne yapacaklar d ye bekleyenler var, onlara fırsat vermeyel m. Değer yle almak steyenler de elbet buluruz. Ne ders n z?” O sıralarda, Al Efend t caret hayatına yen başlamıştı. Un t caret yapıyordu. Tab ocaklar satılır ve hakkına düşen pa 87

rayı da alırsa sermayes n arttırır, y de olurdu. Ancak, onun g b düşünmeyenler de vardı. İsma l le Mus tafa konuşmayı sak n b r şek lde d nlerlerken, Süleyman Sırrı söz aldı: “Evet ağabey, ded ğ n pekalâ olur. Ancak bu b raz kolaya kaçmak g b olur. B l yorsunuz, ben bu ocak ş n n g rd s n çıktısını pek y b l r m. Rahmetl babam bu şte bana çok şey öğrett . Ocakları- satar sak b z m ç n çok laf ederler, bu ş yürütemed ler derler. Ben bu lafı ded rtmek stemem. Bu ocaklar b z m hayat kaynağımız, damarları mızda akan kan g b ; b zler, a leler m z hep bu ocaklar sayes nde ya şıyor, hayatımızı dâme ett r yoruz. Onun ç n, ben satmaktan yana değ l m. İstersen z darey bana bırakın k bu şte kâﬁ tecrübem var, kazanılan parayı hakça paylaşalım.” Süleyman Sırrı’nın bu sözler , Mustafa’nın hoşuna g tm ş t . Doğrusu bu ya, kend s ocaklarla pek de lg lenm yordu, ağabey İsma l de öyle. Büyük ağabey Al ’n n aklı t caret ş ler ndeyd . Süleyman Sırrı se, yıllardır babasının ş nde canla başla çalışmaktaydı, kömür ş n gayet y b l yordu. Dolayı sıyla bu ş devam ett receklerse, ş n başında onun olması en doğrusuydu. “Ben Sülo’ya hak ver yorum”d ye söze başladı Mustafa, “K mseye, çocukları bu ş yapamadı, edemed ded rtmeyel m. Sülo bu ş çok y öğrend , ş n başına geçs n. B zden yardım sterse - ya nında olalım, babamızdan kalan bu ş devam ett rel m. Onun -evlat ları olarak b ze de düşen budur.” İsma l’ n Mustafa’yı başını sallayarak d nlemes , onun Mustafa’ya hak verd ğ n göster yordu. Al se, ç nden pek stemese de,“İy , o zaman öyle yapalım”ded . Kardeşler ne gü ven rd Al . Süleyman Sırrı, çler nde kömür ş ne en fazla aklı eren k ş yd . “Bakalım böyle g ts n, Sülo bu ş n altından kalka mazsa o zaman satarız” d ye düşündü. 88

Aralarında b r süre daha görüştüler, sonunda karar ver l d : Süleyman Sırrı bu ş üstlenecek, kazanılan parayla lg l olarak her ay kardeşler ne b r “ hesap hülâsası”verecek ve bu para eş t olarak paylaşılacaktı. Tab kız kardeşler n de unut mayacaklardı. O gün yazıhaneden gülen yüzlerle ayrıldılar; ancak Al ’n n yüzünde b r end şe fades vardı. Süleyman Sır rı’nın bu ş n altından kalkacağını b l yordu; ancak kazanılan parayı hakça pay edecek m yd acaba? Orasını tam olarak b lem yoruz; ancak Süleyman Sırrı’nın, gençl ğ , enerj s ve babasının yanında kazandığı deney mlerle şler y dare ett ğ , kend s b r taraftan kazanırken, kar deşler ne de kazandırdığını b l yoruz. Tab “Bal tutan parmağını yalar” atasözünü de unutmamamız gerek r. Yazarın Notu: “Mâdem bu Ahmet Al Ağa bu kadar varlıklı b r adamdı; bütün bunlardan sana ne kaldı?” d ye düşünenler olab l r? Ondan kalanlar, çocukları ve torunları tarafından zaman ç nde er t le er t le b z m yaşımızdak lere h çb r şey kalmadı. Onun anısına bana bırakılan sadece b r tek şey var: B r kılıç! Ahmet Al Ağa’nın kılıcı!.. Barışsever b r adam olarak b l nen, h çb r savaşa katılmayan Ahmet Al Ağa’da bu kılıcın ne ş vardı, b lem yorum? Ev m n en saygın köşes nde yer alan bu Osmanlı kılıcı hakkında ed nd ğ m b lg ler şöyle 24: 17. ve 18. yüzyıllarda, Osmanlı’nın Avrupa seferler nde yen çer ve s pah ler tara fından kullanılan bu kılıç “Karabela” adıyla b l n rm ş. Sapı ve kını gümüş şlemel olan bu kılıcın en ayırt ed c özell ğ , sapının kartal başı şekl nde olması. Türklere karşı duyulan hayranlık neden yle bu kılıç Avrupalılar tarafından ben m senm ş, hatta Polonyalılar tarafından resmî kılıç formu olarak kabul ed lm ş. 89

Ahmet Al Ağa’nın “Karabela” adlı kılıcı.

Süleyman Sırrı’nın İlk Evl l ğ Bu arada, Süleyman Sırrı, İstanbul’da, Karaköy’de b r yazıhane açarak yaptığı kömür t caret n oradan da dare edecek ve b r taraftan kardeşler ne paylarını ver rken, kend s de bu şten kazandığı parayla büyük b r servet n sah b olacaktır. Zonguldak’ta, babadan kalma maden ş n devraldıktan b r süre sonra yaptığı lk şlerden b r , Aşağık Ev ded kler baba ev nden ayrılıp, Acılık Caddes ’ndek yazıhanes ne ya kın b r yerde yen b r ev yaptırması olur Süleyman Sırrı’nın. Bahçe ç nde, k katlı, pembe badanalı oldukça görkeml b r evd r bu, küçük b r köşk de den leb l r. Yaşadığı büyük aşk acısı b r gün d nerse, belk de lerde yaşamını b rleşt recek k ş yle bu evde olmayı düşlemekted r… Gerçekten de b r gün düşled ğ şey gerçekleş r Süleyman Sırrı’nın. Üç ağabey ve k ablası çoktan evlenm şlerd . Örneğ n, Mustafa ağabey 20 yaşında evlenm ş, kend s de 24 yaşına 90

gelm şt . A lede b r bekar o kalıyordu. Hatta ağabey Mustafa zaman zaman takılıyordu ona, “Sülo, o ev n y yaptın, güzel yaptın ama oraya b r gel n lâzım, o eve b r kadın el değmel artık” demekteyd . O da aynı düşüncedeyd , artık güzel b r ev vardı, o eve b r de gel n g rse ne kadar y olurdu. Zaman zaman küçük kaçamaklarla vakt n geç rse de, b r gün aradığı kadına rastladı. Bu kadın, b r Çerkez güzel olan Makbule d . Süleyman Sırrı’nın Makbule le lk karşılaşması, Zongul daklı b r dostunun , Kafkas kökenl b r Çerkez olan İbrah m Bey’ n ev nde oldu 13. Çerkez kızları ev şler n çok y b l r, özell kle yemek ş n de anneler n n en büyük yardımcısıdır. Süleyman Sırrı, b r ak şam yemeğ ne davetl olarak İbrah m Bey’ n ev ne geld ğ nde, hanımı ve kızı Makbule, m saﬁrler ç n k çerkez yemeğ ha zırlamıştı: B r , Çerkez d l nde Şıps den len, tavuk et n n y ce d d klend ğ ve cev z, sarımsak, tavuk suyu karışımı ç nde sunulan b ld ğ m z Çerkez Tavuğu.D ğer , Çerkez peyn r ve hamurla yapılan, bolca yoğurtlu veya sütlü y yeceklerle ser v s ed len Ab sta. Ayrıca, b r de Hurm sa den len bademl tatlı. Süleyman Sırrı sunulan yemekler tab çok beğend , Çerkezler bu kramlarıyla ünlüydüler zaten. Ancak gözler , mut faktan bu güzel yemekler masaya get rmekte olan nce bell o güzel kıza takılmıştı. Makbule, beyaz tenl , uzunca boylu, sarışın ve gülen gözler yle sank ırkını en y tems l eden güzellerden b r yd . Hele arada b r ondan tarafa kayan o bakışları yok mu, Süleyman Sırrı uzun zamandır böyle gözlerle karşılaşmadığını hatırladı. Ünlü yazar Dostoyevsk ,nasıl da tanımlıyordu şu sözler yle böyle güzel b r anı: “B r eğer gözler n senden kaçırıyorsa, şunu 91

b l k o gözlerde sana a t b r şeyler vardır.” İbrah m Bey , Zonguldak’tak b r maden ş rket nde , Mâl İşler Müdürü olarak çalışıyordu; varlıklı b r adam sayılırdı. Süleyman Sırrı Bey g b , Zonguldak kent n n saygın b r ma denc s n n ev ne z yarete gelmes onu onurlandırmıştı. Bu bekar madenc belk de güzel kızına y b r kısmet olab l rd . Üstel k Süleyman Sırrı Bey y de b r sohbet adamıydı, kend ş rket n nasıl gel şt rd ğ nden ve gelecektek emelle r nden bahsed yordu. İlerde çok daha y yerlere geleb l r, kızını da rahat ett r rd . Sohbet ett kler sırada hep bunlar aklından geçmekteyd İbrah m Bey’ n. Yemek faslı sona er p kahveler ç ld kten son ra b le, geç saatlere kadar sürdü muhabbetler . B r taraftan h ç bell etmek stemese de, gözler hep Makbule’ye takılıyordu b z mk n n. O gece, kapılara kadar büyük b r sam m yet ç n de uğurlandı Süleyman Sırrı. Bekar ev ne dönüp yatağına uzandığında, Makbule’n n o gülen gözler yle bakışını h ç aklından çıkarmayan Süleyman Sırrı’nın kafasında yen düşünceler oluşmaya başladı o gece. Aradığı kadını n hayet bulmuştu gal ba. İy b r a le kızı olan Makbule le evlen p, onu uzun süred r yalnız yaşadığı bu eve gel n olarak get rse nasıl olurdu acaba? Sabaha kadar b r o yana, b r bu yana dönüp uzun uzun bunları düşündü; olur muydu, n ç n olmasındı, st yorsa pe kalâ olurdu şte. İlk olarak ağabey Mustafa’ya bu konuyu açmaya karar verd . Uykuya daldığında, sabahın lk ışıkları süzülmeye başlamıştı perde aralarından… Sabahley n bu konuyu ağabey le konuştuğunda, tab ç n rahatlatan bekled ğ cevabı aldı. Z ra Mustafa, kardeş n n hüzünle sona eren lk aşkını y b ld ğ nden, uygun b r yle ev len rse hayatının da düzene g receğ n düşünmekteyd . 92

Sonra, en büyük ağabey Al (Barlı) Efend le konuştu b z m del kanlı. Çerkez İbrah m Bey a les , sev len, sayılan b r a leyd , bal g b olurdu bu evl l k; böylece Ahmet Al a les n n onayı alınmış oldu. Süleyman Sırrı le Makbule’n n evl l kler , Zonguldak’ın 10 Temmuz Mahalles ’ndek , uzaktan b r lkbahar ç çeğ görün tüsü veren pembe badanalı evler nde gerçekleşt . Sadece İmam N kahı’nın geçerl olduğu o yıllarda, Süley man Sırrı, Çerkez âdetler gereğ , kız tarafına oldukça yüksek b r “başlık parası”da ödem şt . Dört gün, dört gece süren düğünler , b r madenc a les ne yakışır şek lde oldukça görkeml oldu. İbrah m Beyler n ev , Makbule’n n gel n g deceğ eve pek de uzak sayılmazdı. Buna rağmen, Çerkez âdetler gereğ kırmızı b r örtüyle kaplanmış olan gel n arabası, y ne Çerkez gelenekler ne uyularak atlı gençler n eşl ğ nde yen ev ne ge t r ld . Gel n g ys ler ç nde daha da b r güzelleşen Makbule’y evden çıkarma görev n Süleyman Sırrı’nın en yakını olarak ağabey Mustafa üstlenm şt . Tab bu arada yolunu kesenlere sten len bahş şler ver l yordu. Gel n arabasında se, damadın ablasıNec be Hanımyer almıştı Çerkez töres gereğ . Gel n arabası yen evler n n avlusuna g r nceye kadar, bahş şç ler tarafından yolları b rkaç kez kes ld . Aslında onların asıl amacı, Çerkez gelenekler ne göre arabanın kırmızı örtüsünü kapmak ve karşılığında kuvvetl b r bahş ş koparmaktı; ancak arabanın atlı gençler buna engel olmaya çalışıyor, örtüyü kaptırmıyorlardı. Bu b r Çerkez geleneğ yd ; bu şek lde düğün ev ne ulaşıldı. Bu sırada yakın b r arkadaşının ev nde kalmakta olan yen damat, düğünün son günü arkadaşları tarafından gelenek ge93

reğ sırtı yumruklanarak düğün ev ne get r ld . Gelenekler b tm yordu; bu sefer Karaden z yöres âdetler le Çerkez âdetler b rb r ne karışmıştı. Her k taraf mutfağı nın hazırladığı yemeklerse mükemmeld . Zonguldak şehr n n yerl , yabancı bütün madenc ler n n, bürokratlarının davetl olduğu düğünde, bağlama, tanbura, cura, kaval, tef, darbuka ve z ll maşa g b sazları çalmakta olan saz heyet katılanları kısa zamanda ayağa kaldırmış, heps n n uzun yıllar bellekle r nde kalacak güzel b r gece yaşanmıştı. O gece başbaşa kaldıklarında, Süleyman Sırrı, Makbule’n n yüzündek duvağı haﬁfçe kaldırıp, yüz görümlülüğü olarak y de b r para ödeyerek satın aldığı pırlanta gerdanlığı boynuna taktığında, mutluluktan uçuyordu her k s de. Süleyman Sırrı evl l ğe lk adımı attığında, her zaman baş başa kalacağı b r eş olduğu ve düzenl b r hayata kavuştuğu ç n memnundu tab yen hayatından. Artık onu yaşama de r nden bağlayan k şey vardı: Sevg l karısı ve babadan kalma kömür ocakları…

Süleyman Sırrı Ocakları Babasının ölümünden sonra kardeşler arasında yapılan paylaşıma göre, Süleyman Sırrı şler n başına geç p, babadan kalan ocakları, 1940 yılında ülkem zdek tüm madenler dev letleşt r l nceye kadar yönetecekt r. Değerl yazar Ekrem Murat Zaman’ın kömür havzamıza a t b lg ler ayrıntılarıyla çeren “Zonguldak, İnsan, Mekan, Za 25 man” adlı k tabında , Ahmet Al Ağa’nın 1893 yılındak ocak ları şöyle bel rt lm ş: “Ocak No. 228 El ktarlası Ocağı; Ocak No: 35 (dem ryolunun sağında); Ocak No. 100 (dem ryolunun solunda).” 94

Yan , 1893 yılında 3 ocağı varmış Ahmet Al Ağa’nın. Aynı k tapta, 1924-1926 yılları arasındak ocak sah pler n gösteren b r ç zelgede se y ne 3 ocağı gözüküyor: “Ruhsat No: 30/228 Acılık Ocağı, Ruhsat No: 81 İmamtarlası Ocağı, Ruhsat No: 274 Baştarla Ocağı”. 1933 yılında, Zonguldak T caret ve Sanay Odası’nca yayımlanan “Cumhur yet n On Yılında Zonguldak ve Maden Kö 26 mürü Havzası” adlı k tapta , Süleyman Sırrı hakkında şunlar yazılı: Y ne evvelce hâl faal yette (çalışmakta) olup da Cumhur yet devr nde nk şaf ve tekamül safhasına g ren (gel şt r len) maden - mü esseseler nden b r de 35/228 numaralı Ahmet Al ocağıdır. Bu - oca ğın âm l ( şlet c s ), Ahmet Al Ağazâde Süleyman Sırrı Bey’d r. Ocak, Zonguldak kasabası dah l nde ve On Temmuz Mahalles- ’nde d r. İst hsalâtını (üret m n ) ş mend ferle Zonguldak L manı’ndan mrar etmekted r (yapmaktadır). Süleyman Sırrı Bey, bu ocağa, 1925 senes nde 120000 l-ra sar fıyla 550 beyg r gücünde b r elektr k santralı ve 1 Eylül 1929 - ta r h nde de 61200 l ra sarfıyla, 24 saatte vasatî (ortalama) 380 ton kömür yıkayan b r lavuar nşa ett rm şt r. Ayrıca, amele barakaları ve sa r tes satı muntazam ve sıhhî b r şek lde tanz m olunmuştur (düzenlenm şt r). Süleyman Sırrı Bey’ n İstanbul’da da b r yazıha nes vardır.” 1933 yılındak bu yazıda, 35/228 no.lu b r tek ocaktan söz ed l yor. Yalnız, Ekrem Murat Zaman’ın k tabında bunlar 35 ve 228 no.lu k ayrı ocak olarak bel rt lm ş. Dolayısıyla, bu yazıda 35/228 den l rken belk de k ocak kasted lm ş olab l r. Buradan anlaşıldığına göre, Süleyman Sırrı, 1933 yılında en az b r veya belk de k ocağın sah b durumunda.

B r kömür ocağı ve b r yeraltı emekç s .

D ğer ocaklarda olduğu g b , Süleyman Sırrı’nın ocakla rında da maden kazaları, çöküntüler, hatta gr zu patlamaları oluyor, yöre nsanlarına, a leler ne büyük acılar yaşatan bu felaketler n (bugün de olduğu g b ) b r türlü önüne geç lem yordu. Örneğ n, 31 Ocak 1930 tar hl Cumhur yet gazetes nde böyle b r fac a haber görülüyor 27 :

“Zonguldak’ta B r Fac a: Zonguldak’tan b ld r ld ğ ne göre, üç gece evvel, Süleyman Sırrı Bey’e a t maden ocağında, gr zu- patla mış, amelelerden b r k ş kaçab lm ş, kaçamayan 11 amele maalesef enkaz altında kalmışlardır. Gr zunun patladığı yere yakın bulunan amelelerden altısı ağır, k s haﬁf yaralanarak hastaneye kaldırıl mışlardır. Kazadan sonra ocağa g ren k amele de hemen ölmüştür. Maden İdares mühend sler , ocağın çöken yerler n tem zletmekte d rler.” Bu belk de karşılaşılan felaket haberler nden b r tanes . K m b l r belk ne acılar yaşandı, ne a leler söndü bugüne ka dar Zonguldak ocaklarında. Yüreğ nsan sevg s yle dolu olan, şç babası olarak b l nen Süleyman Sırrı bütün bu olanlara çok üzülüyor, ama el nden b r şey gelm yordu. Babasının ölümünden sonra kardeşler n n pek de lg lenmed ğ kömür ş ne bundan sonra daha da y sarılacak, yeraltı emekç ler n n daha sağlıklı koşullarda ça lışab lmes ç n el nden gelen yapacaktı. 1930’lu yılların basınında, “ El m zde Zonguldak kömür hav zası g b öneml b r haz ne varken, n ç n yurtdışından yakıt thal ed yoruz?” d ye, oldukça az da olsa, b rtakım yazıların çıktı ğını görüyoruz. Bu yazılardan b r , 14 Ocak 1930 tar h nde, A. Fuat mzasıyla Cumhur yet gazetes nde yayımlandı 28. Bu makaley , günümüz Türkçes le aşağıda sunuyorum:

“Zonguldak Maden Kömürler ” Memleket m zde Kömür Varken, Neden Mazot, Petrol, Odun Kullanıyoruz? “Başbakanımız thalat stat st kler n okurken, 45 m lyon l ra g b çok öneml b r rakkamı petrol ve sa r yakıtlara verd ğ m z -elbet te yüreğ t treyerek gördü. Zonguldak g b zeng n b r kömür havzası el m zde ken, bugünkü kömür üret m m z nereye ve nasıl satacağız 97

d ye düşünür ve madenc ler m z düşündürür ken, Türk ye serve t nden m lyonlarca l rayı hâr ce yakıt parası olarak vermek, m ll yet ülkümüze ve m llî kt sadımızı koruma steğ m ze ne kadar uygun dur? H ç olmazsa büyük şeh rler m zde, h ç olmazsa yen yapılmakta olan fabr kalarımızda, petrol, benz n, mazot yer ne artık kend - malı mız olan kömürler m z kullanalım. Ve b r fabr ka yaparken, nşaat ve mak ne mühend sler m z ne derlerse des nler, katt yen kend - kö mürümüzden başka b r madde le çalışır fabr kalar yapmayalım. Çok yazık değ l m d r k , Trabzon dışında bütün Karaden z sah l ndek şeh rler m zde yapılmış olan elektr k fabr kaları hep mazotla çalışır halde yapılmışlardır. D ğer taraftan, İstanbul’da yılda m lyonlar ca ton odun yakıyoruz. Ortaköy’den Tophane İskeles ’ne kadar her skelede dağ g b odun kümeler yığılı. Odunun 1 kıyyes n n (1.3 Kg’ının) değer , maden kömürüne nazaran üç m sl fazla ken, - sağ ladığı enerj maden kömürüne göre üç m sl az! Ormanlarımıza, bu öneml m llî servet m ze yazık değ l m ? Odun kullanımını b lhassa şeh rler m zde çok azaltmalıyız. Odun sarfını azaltırsak, müessese ve fabr kalarımızda sıvı yakıt yer ne kend kömürümüzü kullanma ya başlarsak, maden kömürler m ze hâr çten müşter aramadan, bu günkü üret m m z n em n olalım k üç katını sarf eder z. Bugünkü üret m 2-3 katı artınca da, m llî servet m zden 30-40 m lyon l ra kend ceb m zde kalır. İşte m ll yet sevg s , m ll yet kaygısı, böyle yararlı uygulamalarla ortaya çıkar. Zonguldak kömür havzamızda, m llî sermayem z n en y şek lde kullanılmasında b r rehber olan “Kömür İşler Türk Anon m Ş rket ”nden sonra, K l ml ocaklarını şleten grubun başındak mukted r madenc ler m zden Mühend s Nac Bey, esk ve çok gayretl b r Türk madenc s olan Süleyman Sırrı Bey g b Türk müteşebb sler m z (g r ş mc ler m z), her gün yen fennî tes satları le havzamızın üret m gücünü arttırıyorlar. Süleyman Sırrı Bey’ n bütün malzemes yerl olarak Mühend s 98

“K ş” Efend ’ye yaptırdığı yen laboratuvarı gezd m, çok beğend m. M llî kt sadımızın gel şmes ne sam m yetle koşan hükümet m z n bu şlerle lg l makamları, Zonguldak madenc ler n n d lekler n , temenn ler n , ş kayetler n elbette önemle d kkate alacaklardır.”

14 Ocak 1930 tar hl “Cumhur yet” gazetes nde yayımlanan yazı.

Hüzünle B ten B r Evl l k Her evl l ğ n lk günler , balayı den len lk ayları ne kadar da güzel geçer evl ç ftler ç n. Onlar ç n de tab öyle olmuş 99

tu. Süleyman Sırrı çok memnundu yen yaşamından. Artık, ev şler nden y anlayan güzel b r karısı ve güzel döşenm ş b r ev vardı, daha ne olsundu? Del kanlılık çapkınlıklarına artık paydos dem ş, kend ne yen b r yaşam yolu açmıştı. Bu yolda adım adım lerley p, çoluğa-çocuğa karışarak düzgün b r hayat sürmey düşlüyordu... Makbule, b r taraftan Zonguldak’tak sosyal etk nl klere de katılarak kend n gösterm ş, 18 N san 1921 tar h nde kurulan H lâl- Ahmer (Kızılay) Cem yet Yönet m Kurulu’na seç lerek, veznedarlıkgörev n üstlenm şt . Cem yet n kuruluşuyla lg l olarak 10 N san 1921 günü yapılan lk toplantı kayıtlarında, onunla lg l şu sözler yazılıdır 46: “Makbule Sırrı Hanımefend , Cem yet m ze 100 l ra bağışta - bu lunmuş ve ardından, el nde kalan 20 kuruşu da uzatarak, gözyaş ları arasında ‘Hanımlar, şu 20 kuruşumu da kabul edersen z, belk b r yaralıya sargı olur’ d yerek göktek melekler b le t treten bu tür mâsumhane ve Türk kadınlarına has b r hassas yet gösterm şt r.” H lâl- Ahmer Cem yet Zonguldak Şube Başkanı Abdullah Cevdet Bey , Genel Merkez’e yazdığı raporunda, “Makbule Sırrı Hanım”ın bu örnek davranışından ötürü talt f ed lmes n n uy gun olacağını bel rtm şt 46. Süleyman Sırrı se, çoğu zamanını ş n n başında, madende geç rmes ne, arada b r İstanbul’a ş seyahatler ne g d p gelmes ne rağmen, artık ev ne bağlı b r nsan olmuştu. Akşam ları eve dönüş saat n sabırla bekler, kapıda sevg l karısının kollarına atılması, onu yaşama der nden bağlayan en mutlu anları olurdu. Yan kısacası, çok memnundu Süleyman Sırrı yen yaşamından… Memnundu, ama günler geçt kçe ş n şekl değ şmeye başlar. Öncel kle n şanlılık devres nde ve de evl l ğ n lk ayların da, her k taraf da y yanlarını göstermeye çalışır b rb rler ne, 100

sank genel b r ka ded r bu. Onlar ç n de öyle olmuştu. Ancak, aradan b rkaç ay geç nce lk kavga koptu aralarında. Sebeb n tam olarak b lem yoruz. Yaşamını b r takım çapkınlıklarla geç rmeye alışmış olan Süleyman Sırrı’nın hayatına b r başka kadın mı g rm şt ? Yoksa başka b r neden m vardı ortada, h ç b lm yoruz. Sadece şunu b l yoruz: Evl l ğ n lk günler nde, “Ev ne bağlı, güzel b r Çerkez kızı aldım, ne de y oldu” d ye sev nç ç nde düşünmekteyken, zamanla b r takım anlaşmazlıkların orta ya çıkması genç adamın yaşam düzen n altüst etm şt . Z ra, Makbule’n n, sank kocasından daha üst düzeyde b r ym ş g b ona yukarıdan bakan, anlaşılmaz, gar p tavırları da olu yordu arada b r. Herkes tarafından sev len, sayılan kocasını sank kıskanır g b b r hâl vardı. Yoksa, çocukluğundan kal ma b r aşağılık duygusundan mı kaynaklanıyordu bu hâller ? Çerkez kızları genelde böyle olmazdı, ona ne oluyordu?.. Ancak, bütün bunlar genç adamın katlanacağı şeyler değ ld . Evl l kten bekled ğ bu muydu? Bekar günler ndek özgür yaşamını düşünerek b r gün, “Yett artık!” ded , “Ben bu kadından boşanacağım.” O yıllarda, kız tarafına, evlen rken “M hr- Muaccel” den len b r başlık parası ver l r, boşanma hâl nde se “M hrMüeccel” adı ver len b r nafaka öden rd . Süleyman Sırrı, bu parayı, kız tarafına ver lmek üzere Zonguldak Kadısı F kr Efend ’ye seve seve öded . B r yıl kadar evl kalmışlardı, özgürdü artık. Başından böyle tatsız b r evl l k macerası geçm ş t , şaşıyordu kend kend ne… Çerkez kızı Makbule’n n el m zde kalan h çb r resm yok. Belk de Süleyman Sırrı, ondan kalan bütün res mler yırtıp atmıştı b r tarafa.

101

Beş nc Bölüm

Çaycuma Günler … “B r nc Harb- Umûm ” den len, tüm dünyaya kan, acı, dehşet ve felaket saçan B r nc Dünya Savaşı yıllarına (19141918) gel yoruz. Tüm ülke cephelerde savaşırken, çerde de nsanlar savaşın get rd ğ ekonom k sıkıntılarla boğuşmakta... O sıralarda, bu savaşta Osmanlı’nın mütteﬁk olan Alman ya’nın da b r takım ş rketler kurarak, İng l z ve Fransızlardan sonra, Zonguldak kömür havzasına el attığı görülür. Ayrıca Ruslar da boş durmaz, 1913 yılında kurdukları b r ş rketle Ka raden z’e ve kömür havzamıza yerleşme g r ş m nde bulunur. Karaden z’dek Rus donanması se, savaş yıllarında, özell kle 1915-1917 yılları arasında, Zonguldak sah ller n ve Ka raden z kıyılarını b rçok kez topa tutar. O sıralarda, Mustafa Barlı, doğduğu, büyüdüğü, çocuklu ğunu geç rd ğ Aşağık Ev’denayrılıp, kend s ç n yaptırılan Rüzgarlımeşe yolu üzer ndek Yukark Ev’e taşınmış, a les yle b rl kte orada oturmaktaydı. Rus savaş gem ler nden atılıp Zonguldak sah ller n dö ğen merm lerden b r , b r gün Süleyman Sırrı’nın tarlasına da düşer. Merm n n düştüğü yerden kulakları sağır ed c büyük b r patlama ses duyulur 13. Bu ses duyduğu anda, Mustafa ev nden hızla fırlar, b r koşuda merm n n düştüğü yere gel r. Can kaybı olmamış, ancak tarlanın ortasında büyük, s ms yah 103

b r oyuk açılmıştı. Ek nler n b r kısmı ve b rkaç ağaç alevler ç nde yanmaktaydı. Süleyman Sırrı yazıhanes nden fırlayıp gel nceye kadar yangın kısa zamanda söndürülür. Ancak, bu olay Mustafa’nın canını çok sıkmıştı; öyle ya, atılan bombalardan b r kend ev ne de geleb l rd . O sıralar da, neredeyse her gün, b r Rus destroyer Zonguldak kıyıla rına yaklaşıyor, b rkaç bomba attıktan sonra basıp g d yordu. Bu bombalama olayları daha ne kadar sürecekt ?.. Mustafa düşündü, taşındı; a lecek Amasra’dak yakınları nın yanına g tseler, oraya da zaman zaman bombaların yağdığını duymuştu. En y s , çerlere g tmek, bu tehl keden h ç olmazsa b r süre olsun uzaklaşmaktı. Çaycuma’da, Süleyman Sırrı’nın da çok y tanıdığı Selman Ağa adında b r dostu vardı Mustafa’nın. O taraﬂara avlanma ya g tt kler b r gün tanışmış ve o günden ber ahbaplıklarını sürdürmüşlerd . Selman Ağa arada b r z yaret ne gel r, Mus tafa le Süleyman Sırrı da onu çok severlerd . Sözü, özü tatlı, candan b r ahbaptı Selman Ağa. “Belk b r süre ç n Çaycuma’ya g tmem z y olur” d ye dü şündü Mustafa. Süleyman Sırrı, “Ben de s z nle gel yorum”ded . “Yanınızda olmam y olur.” Kısa sürede hazırlanarak b r yaylı arabak ralandı; Musta fa, eş Fatma ve kızları Mukadder ve Hâcer bu arabanın ç ne doluştular. Süleyman Sırrı, bu gez ye, arada b r yeles n okşadığı atı Rüzgar’la katıldı. Zonguldak le Çaycuma arası, taşlı-topraklı 45 k lometrel k düzmece b r yoldu; ama çocuklar h ç de umur samıyordu bu durumu, onlar ç n eğlencel b r gez olmuştu Çaycuma’ya g d şler … Selman Ağa, b r dere kenarında, meyve ağaçlarının arasındak küçük, fakat sev ml ev n n b r odasına onları buyur 104

ett . Büyük onur duyuyordu onların bu gel ş nden; sev nc n den ne yapacağını, neler kram edeceğ n b lemed b r süre. B z mk ler ayrı b r ev k ralamak stem ş, ancak Selman Ağa kes nl kle bırakmamıştı m saﬁrler n . Çaycuma, F lyos Cayı’nın akıp g tt ğ vad üzer ndek düz lüklerde kurulmuş b r yerleş m merkez yd . Bugün Zongul dak’ın b r lçes olan bu yemyeş l belde, 1332 (1916) tar hl Bolu D vânı Salnâmes ’ne göre, o yıllarda b r nah ye d 25. Çevredek 31 köyün bağlı olduğu bu nah ye merkez n n toplam nü fusu, o yıllarda 12000 dolayındaydı. Burada, çevre köylerdek halkın zaman ç nde b r araya gel p yerleşmes yle oluşmuş b r çarşı, 2 cam , 1 medrese, üç sınıﬂı b r pt da mektep ( lkokul),1 k l se, 1 Rum pt da mekteb ,1-2 han ve hamam bulunmaktaydı. 1916 tar h ndek nüfus sayımına göre, 370 Rum ve 34 de Ermen vardı Çaycumalılarla b r a rada kaynaşıp yaşayan30.

Esk Çaycuma(1935)29.

105

29 Esk Çaycuma (1940) .

Yen Çaycuma (2010).

Süleyman Sırrı, lk gençl k günler nden ber b rkaç kez av lanmaya geld ğ Çaycuma’yı aslında pek de gezmem ş oldu ğunu fark ederek atını b r ara kasabanın ç ne doğru sürdü. 106

Kasabanın ç ne doğru dalıp, şöyle b r etrafına bakındı, çevrey dolaştı, rastladığı b r- k esnaﬂa, köylüyle konuştu. Burası, gerçekten doğasıyla, araz yapısıyla, havası ve su yuyla ve de nsanlarıyla doğrusu yaşanacak yerd . Zongul dak’a se çok yakındı. “Buralarda devamlı kalab lecek b r yer ed nmel ” d ye düşündü. O akşam sofraya oturduklarında, Selman Ağa’ya sordular, “Bu Çaycuma adı nereden gel yor?” d ye. “Esk den, F lyos Çayı kenarında, cuma günler pazar kurulurmuş” d ye cevapladı Selman Ağa, “Pazar yer ne g denler de ‘Ben çaya g d yom, cumaya g d yom’ derlerm ş b rb rler ne. Böyle d ye d ye, ‘Çaycuma’ demeye başlamışlar, ben böyle b l yom.” Mustafa Barlı a les , Çaycuma’da, Selman Ağa’nın ev nde k ay kadar kaldı. Karısı Fatma ve kızları o kadar alışmışlardı k k bu yemyeş l beldeye, Zonguldak’tan bombalama olay larının artık görülmed ğ haber geld ğ nde hem sev nd ler, hem de b raz üzüldüler bu güzel yöreden ayrılacakları ç n.

Rum Güzel “Anna” Bu arada, Süleyman Sırrı yaptığı kömür t caret n g derek gel şt rm ş, bu nedenle sık sık İstanbul’a g der, gel r olmuştu. Gençt , cüzdanı ş şk nd ; lk büyük aşkının ve b r evl l k ma cerasının hüsranla b tmes nden sonra kalb bomboştu. O boşluğu dolduracak k ş y de aramıyordu artık; kend n gençl k günler n n heyecanlı kaçamaklarına bırakmıştı. Ancak öyle olmadı, bu sefer de İstanbul’da b r Rum d l ber ne vuruldu. Yen sevg l s n n adı “Ann a” d . Rum güzel Anna 13.

107

Süleyman Sırrı ve Rum sevg l s Anna. 108

Esk ler n “Cadde- Keb r”, orada yaşayan yabancıların, levantenler n “Grand Rue de Pera”ded kler bugünkü İst klal Caddes , yan Beyoğlu, o yıllarda, İtalyan ve Fransız t yatro kumpanyalarıyla, lüks otellerle, apartmanlarla, lüks mağaza ların görkeml pasajlarıyla ve çeş t çeş t barlarla, eğlence yerler yle dolan, taşan b r yerd . B r t caret ve eğlence merkez olarak s m yapan bu cadde üzer nde yer yer görülen elç l k b naları da manzarayı tamamlardı. 1913 yılında elektr kl tramvay hattının Ş şl ’ye kadar uza tılması, bu caddeye b r hareketl l k kazandırmıştı. Beyoğ lu’nun bu kozmopol t, entelektüel havasına, cüzdanları ş şk n Türkler de katılıyordu tab . Bunlardan b r de b z m Süley man Sırrı d . Gençt , gençl ğ n yaşıyordu; evl l k macerasının bekled ğ g b sonuçlanmaması belk de onu bu yollara düşür müştü. Sık sık kend n Beyoğlu’nun Arnavut kaldırımlarıyla döşenm ş arka sokaklarında buluyordu. İstanbul’da da, Zonguldak’tak g b Rum dostları olmuştu. Bunlardan b r , Apostol adındak b r Rum arkadaşı, b r gün ona, “Ben mle gel, cok memnun kalacaksded n” . B rl kte, Beyoğ lu, Zambak Sokak’ta, Fransız Başkonsolosluğu’nun yakınındak b r eve g tt ler. Burası, çok y döşenm ş b r apartman da res d ve ç nde b rb r nden güzel kızlar vardı. Zamanın devlet bürokras s n n de çok y b ld ğ , oldukça ün yapmış b r randevu ev yd bu rası. Süleyman Sırrı, kend s ne gözler n süzerek bakmakta olan o b rb r nden güzel kızlar arasında hemen göze çarpan Rum güzel Anna’yı b r çırpıda seçt . Çünkü o, menekşe renkl gözler , s yah dalgalı saçları, pürüzsüz ten ve gençl ğ yle oranın en güzel yd . Onunla h ç unutamayacağı b r gece geç rd kten sonra, sık sık g d p gelmeye başladı Zambak Sokağa. 109

Anna’yı her görüşünde, ona daha çok bağlandığını h ssed yor, sank bu güzel kadını h ç bırakamayacakmış g b dü şünceler ç nde buluyordu kend n … B r gün, “Bu böyle olmayacak”ded ; g tt , ev n sah bes Madame Anastole konuştu, sıkı b r pazarlık yaptı ve yüklüce b r para ödeyerek Anna’yı kaptı o evden. Büyük b r aşk yaşanıyordu. O aşkın çek m kuvvet , An na’nın yaşam ç zg s n b r anda değ şt rm şt . Bu güzeller güzel Rum kızı, parasını sevd ğ g b , herhalde yüreğ n de sevm şt bu adamın. Ona her yönden bağlıydı artık, önünde mutlu b r gelecek onu bekl yordu… Süleyman Sırrı, Taks m’de, yen satın aldığı apartmanın en güzel manzaralı da res ne yerleşt rm şt sevg l s n . Onun ç n yapamayacağı şey yoktu; Beyoğlu’nun en lüks mağazalarından aldığı veya yurtdışından get rtt ğ çeş t çeş t hed yelere boğuyordu Anna’yı. Örneğ n, Par s’ten, Anna’nın çok sevd ğ b r tenorun, T no Ross ’n n “J’attendra ” s ml plağını özel olarak get rtm şt bü yük aşkı ç n. Gerçekten d llere destan büyük b r aşktı yaşadıkları… Bu aşkın yankıları Zonguldak’a kadar gelm ş, a leler ara sında konuşulur olmuştu. Her k s n n İstanbul’un ünlü fo toğrafçısı Phébus’taçek len yukarıdak resm n , Süleyman Sır rı, ağabey Mustafa’ya da yollamış, Mustafa resm görünce, “Vay!” dem şt , “Helâl olsun b z m Sülo’ya!” Bu aşk ne kadar sürdü, b lem yoruz. Yalnız, a lemden bana aktarılan b lg lere göre, Anna b r süre sonra At na’ya g d p yerleş yor ve o büyük aşk devam ed yor. Anna ısrarla Süley man Sırrı’yı At na’ya çağırıyor, o da atlayıp g d yor. Orada tekrar b rl kte oluyorlar… Süleyman Sırrı sevg l s n n yanın da ne kadar kalıyor, kaç kez g d p gel yor, h ç b lm yoruz. Şu 110

kadarını b l yoruz: Süleyman Sırrı’nın kömürden kazandığı paralar b tm yor, çapkınlıkları se sürüp g d yordu… A len n çapkınları dey nce, aklımıza hemen Süleyman Sırrı’nın d ğer ağabey İsma l (Barlı) gel yor. Evlen p, Zongul dak’ın Kapuz semt ne yerleşen İsma l de h ç boş durmamış, İstanbul şehr n n gece alemler ne katılmaya başlamıştı. Derken Zonguldak’a b r takım söylent ler gelmeye başladı. İsma l, İstanbul’da ünlü b r şarkıcıyla aşk hayatı yaşamaktaydı: “Den z Kızı Eftalya” le.

Den z Kızı “Eftalya” Asıl adı Anastas a Yeorg aduolan Eftalya, Büyükderel b r Rum kızıydı. Barlı a les n n erkekler Rum kızlarına bayılıyor du demek k . Eftalya, babasıyla b rl kte Boğaz sah ller nde yaptıkları ka yık gez ler nde çok güzel ses yle ortaya çıkmış, herkes tarafından sev lm şt . Galata’nın çalgılı kahveler nde sahneye çıkıp şarkı söylemeye başladığı yıllarda, b r akşam b z m İsma l (Barlı) le karşılaştı. İsma l ön masalardan b r nde oturmakta, garsonlardan, gelenden, g denden büyük tîbar görmekteyd . Sahneye çıkan Eftalya’nın ses n çok beğenen İsma l ona b r buket gül gönder r. Eftalya, “K mden?” d ye sorduğunda, “Zonguldaklı kömür zeng n b r ab m z”derler. Sahnede güzel ses yle teşekkür ett ğ nde, İsma l bayılır Eftalya’ya ve ondan sonra her akşam, aynı yere, aynı saatte gel p, gül buketler n göndermeye devam eder. Sonunda da vet kabul ed l r, Eftalya masasına gel r b r akşam. Ondan sonra neler oldu, neler geçt aralarında tab tam olarak b lem yoruz; ancak İsma l’ n Eftalya le büyük b r aşk 111

yaşadığı Zonguldak’ta konuşulmaktaydı artık. Babası Ahmet Al Ağa’nın büyük zorluklarla kazandıkları nı, İsma l (Barlı) da şte böyle değerlend rm şt 13.

Mustafa da Boş Durmuyor Süleyman Sırrı ve İsma l Barlı’nın yaptığı çapkınlıklardan söz ett k yukarıda. Yaşça her k s n n arasında olan dedem Mustafa Barlı’ya toz kondurmayacak değ l m tab . O da aynı kandan geld ğ ne göre herhalde b r şeyler yapacaktı, n tek m yapmış da. O, uzaklara g tmem ş, uygulama alanı olarak Göbü’yü seçm şt , Göbüköyünü 3. Mustafa Barlı’nın, Zonguldak çarşısında zamanla kazandı ğı b r tîbarı (saygınlığı) vardı, bunu tab k bozmak stemez d . Ancak, arkadaşlarının zaman zaman yaptığı çapkınlıklara bazen o da katılıyor, bunun duyulmamasına se büyük özen göster yordu. Örneğ n, yaz aylarında, eş Fatma’yı ve çocukları Amasra’ya, a les n n yanına gönder yor, bu hovardalıkları daha çok o zamanlara rast get r yordu. Eş Fatma, Amasra’da a les yle b rl kte olmaktan memnun du; ancak eş nden uzakta olmak, ondan haber alamamak canını sıkmıyor da değ ld . İş n doğrusu, Mustafa şeh r hayatından, şeh rde yaşamanın monoton havasından b raz da sıkılmıştı. Ocakların dare s n Süleyman Sırrı üstlen nce, o da maden d reğ müteahh t l ğ ş ne el atmış, ocaklara d rek sağlamak üzere sık sık yakınlardak Göbü, Türkal g b köylere g d p gelmeye başlamıştı. Yanına aldığı b r- k adamı veya arkadaşıyla hem buralar da avlanıyor, vak t geç r yor, hem de arada b r Amasra’ya g d p eş n , çocuklarını görüyordu. 112

Ancak, bu köy gezmeler g derek b raz fazla zaman alma ya başlamıştı. “D l n kem ğ yoktur” derler; b r süre sonra Zonguldak çarşısında, Mustafa’nın Göbü’de b r ev yaptırdığı ve b r tarla aldığı söylenmeye başladı… Bunu b r gün eş ne de söyled ; bugünün dey m yle b r nev yatırım yapmıştı. Tarla çalıştırılacak, oradak şler n görmeye artık daha b r rahatlıkla g deb lecekt . N tek m de öyle oldu; Mustafa’nın artık sadece yaz ayla rında değ l, kışın b le sık sık Göbü’ye g d p orada kaldığı olu yordu. Ancak, h ç k mseye, kardeş Süleyman Sırrı’ya b le söylemese de, yıllar sonra durum ortaya çıktı: Mustafa’nın Gö bü’de yaptırdığı evde, k nc b r hanımı daha vardı. O, kar deşler g b İstanbul’un gece hayatına dadanmadan, Göbü g b b r köyü terc h etm şt bu ş ç n. Yıllar sonra, Zonguldak Çel kel L ses ’ndeortaokula g tt ğ m günlerde, Yukark Ev’e, Göbü’den, dedem Mustafa’ya nerdeyse tıpa tıp benzeyen b r k ş n n gel p g tt ğ n görür düm. Bu k ş , kaşı, gözü, yüz fades , ses tonu ve çıkık elmacık kem kler yle sank aynen onun kopyası g b yd . Ten de aynı onun g b esmerd . O zamank çocuk aklımla, “Acaba bu adam onun çok yakın b r akrabası mı, yoksa oğlu olab l r md ?” ye dü şündüğüm olurdu. “Hakkı” adındak bu k ş , ona ve ev halkına saygısından olacak, pek fazla konuşmayan dürüst b r adamdı. Hatta, de dem n karşısındak sed rde h ç oturmaz, sofanın b r köşes n de kapı kenarında otururdu hep. Dedem n onu çok sevd ğ her hal nden bell yd . Bunu ş md çok y anlıyorum: Çünkü Hakkı onun hayattak tek oğluydu. Sonrak yıllarda, Hakkı, köydek eş ve çocuklarıyla a le m z n çok y b ld ğ , sevd ğ b r k ş oldu. Hakkı’nın annes n 113

se h ç b lm yorum; h ç b lmesek de, dedem n köydek hanımı olarak o da sank a lem z n b r parçası olmuştu 3.

Süleyman Sırrı’nın İk nc Evl l ğ Süleyman Sırrı’ya, dedem Mustafa Barlı “Sülo” derd . Onun çocuklar arasındak adı se, “Sül Amca” d . Çocukları çok severd Sül Amca; onları bayramlarda ve doğum günle r nde hed yelere boğar, sev nd r rd . Örneğ n, ağabey Mustafa’nın kızları ve torunlarına Avru pa malı çok güzel bebekler, çeş tl oyuncaklar almıştı. Hatta, Mustafa Barlı’nın torunu Ayten Alper evl l ğe adım attığında, düğün hed yes olarak yen evl ler n yatak odası mob lyaları nı yaptırtmıştı. Doğrusu, Sül Amca efsane g b b r adamdı çocukların gön lünde; sık sık g d p geld ğ İstanbul’dan Zonguldak’a ne za man dönecek d ye yolu beklen rd . Bunlar b z m b ld kler m z, k m b l r başka sevd kler ne de neler almıştı? El çok açık, bonkör b r adamdı. Kuvay-ı M ll ye’ye yardım ett ğ g b , muhtaç durumda olan nsanlara ve yardım kurumlarına olab ld ğ nce bağışlarda bulunurdu. Örneğ n, Zonguldak’tak Ulu Cam ’n n arsası, Süleyman Sırrı ve dedem Mustafa Barlı’ya a tt ; bu arsayı Cam Yaptırma Derneğ ’neh be etm şlerd 3. Süleyman Sırrı’nın, Zonguldak’tak dostları arasında çok sevd ğ Devrekl b r tüccar vardı: Aslında o da b r Kafkas Çer kez olan Nâzım Bey.Sık sık b r araya gel rlerd , araları çok y yd . Nâzım Bey’ n şler y sayılır veya öyle görünürdü. Ancak, b r gün, onun pek de durgun ve mahzun hal nden şler n n pek de yolunda g tmed ğ anlaşıldı. Ortak kazığı ye m şt Nâzım Bey. Ortağı her şey kend üzer ne yapmış, öden mes gereken senetler de ona bırakmıştı. Süleyman Sırrı, ar114

kadaşını tesell ett , “Ben bu ş halleder m”ded ve gerçekten de kısa zamanda hallett , Nâzım Bey’ n bütün borçlarını öde d ğ g b , onun t caret hayatındak yen ortağı oldu. Nâzım Bey’ n küçük b r kızı vardı: “Al ye”. Çerkezlere has zerafet ve ev şler ndek becer s yle kend n gösteren bu kü çük kız oldum olası çocukları çok seven Süleyman Sırrı’nın lk günden ber d kkat n çekerd hep. (“Y ne m Çerkez kızı?” demey n sayın okurlar, ne yapalım k gerçek böyle) 13. Süleyman Sırrı, gel zaman g t zaman, ortağını z yarete g tt ğ nde, b r taraftan da bu kızı görme steğ n n ç nde g derek büyümekte olduğunu h sseder. Tab esk alışkanlığıyla, kü çük kızı hed yeler ç nde bırakmaktadır y ne… Derken aradan b rkaç yıl geçer, Al ye b raz daha büyür, olgunlaşır, güzel b r genç kız olur. Süleyman Sırrı’nın kızın a les yle görüşmeler de sıklaşır b r taraftan. Al ye de böyle bonkör ve her sefer nde kend s ne hed yeler get ren bu hoşsohbet ve çocuklara karşı her zaman güler yüzlü olan bu adamı tab k çok sevmekted r. Böylece, zamanla aralarında b r gönül bağı oluşur… Süleyman Sırrı’nın lk evl l ğ de böyle olmuştu d yeb l rs n z. “O b r gençl k hatasıydı, bu sefer tecrübel y m bu konuda, yaş tahtaya basmam”d ye düşünür Süleyman Sırrı. Tar hler 1912 yılını göstermekted r. “30 yaşına yaklaşıyo rum, b raz acele etmel , artık ben m de b r a le hayatım olmalı” der kend kend ne. Al ye’n n a les ve çevres zaten beklemekteyd böyle b r tekl ﬁ. Çünkü, Nâzım Bey’ n mahalle çevres nde bu ş n de d kodusu çoktan ayyuka çıkmış,evden eve konuşulmaktaydı. Dolayısıyla, evl l k kararı ver ld ğ nde, Al ye’n n babası Nâ zım Bey rahat b r nefes alır. Al ye le Süleyman Sırrı, mam n kahı le evlen p, damadın 115

Zonguldak’ta, 10 Temmuz Mahalles ’ndek pembe badanalı ev ne yerleş rler. Kız tarafı Çerkez olduğundan, geleneksel b r Çerkez dü ğünü yapıldı mı, yapılmadı mı, b lem yoruz, kayıtlarımızda öyle b r şey yok. Belk de, kulaklarına kadar gelen b r takım ded koduları ortadan kaldırmak ç n sadece mam n kahı le yet nd ler, herhang b r düğün tören ﬁlân yapılmadı; belk de yapıldı, zamanımızdan b r asır öncek bu olayı tam olarak b lem yoruz. Yalnız b ld ğ m z b r şey var: Al ye, kısa sürede Çerkez kızlarına has ev hanımlığıyla, zerafet yle, güzel huyu ve dav ranışlarıyla Barlı a les ç nde çok sev len b r olur. Ev n çok y çek p çev ren y b r gel nd r o… Ancak, Süleyman Sırrı k nc hanımıyla çok mutlu günler geç rmes ne rağmen, bu evl l k de uzun sürmeyecek, zamanla şler n gel şt r p t caret hayatını İstanbul’da sürdürmeye başlayarak oranın sosyetes ne karışan kahramanımız, b r süre sonra çok sevd ğ Al ye’y de unutacak ve yen maceralar pe ş nde koşacaktır. Süleyman Sırrı’nın, b r süre sonra İslâm n kah gelenekler ne uygun olarak Al ye’y boşadığı duyulduğunda, en başta Barlı a les çok üzüldü bu şe. Yazık olmuştu çok sevd kler gel nler Al ye Hanım’a!..

116

Altıncı Bölüm

İst klal Savaşı Yılları… 30 Ek m 1918 tar h nde, Osmanlı Devlet ve İt laf Devletle r arasında mzalanan Mondros Müterekes le Osmanlı, B r n c Dünya Savaşı’ndan yen lg le çıkmış, orduları dağıtılmış, s lahları el nden alınmış ve b rçok ağır şartları kabul etmek zorunda kalmıştı. O sırada, b r Fransız egemenl ğ n n hüküm sürdüğü Zon guldak’ta kömür üret m n büyük ölçüde el ne geç ren Fransız Ş rket ’n n (Soc été Ottomane D’Héraclée’n güvenl n) ğ bahane ed lerek, Fransızlar, 8 Mart 1919 tar h nde Zonguldak’a b r ta bur asker çıkartıp şehr şgal etm şlerd . 3 N san 1919’da se, b r torp do le get rd kler kırmızı fesl Tunuslu müstemleke askerler yle şeh rdek askerî güçler tak v ye ed lm şt 31. Bununla da kalınmamış, şehr n g r ş ve çıkış noktalarıyla, Üzülmez, Kozlu ve K l ml ’de kontrol merkezler kurulmuş, Fransız Ş rket mensuplarının oturdukları şeh r merkez n n büyük b r kısmı tel örgülerle çevr lm ş, ayrıca şehr n ç kısım larına mak nalı tüfek müfrezeler yerleşt r lm şt . D ğer taraftan, Zonguldak’ın vatansever gençler ve halkı olanları yakından zlemekte, düşmana karşı örgütleşme yo lunda lk adımlar atılmaktaydı.

117

O sırada ülkede öneml olaylar oluyordu. Fransızlar, 1918 yılının son aylarında, Tarsus, İskenderun, Adana, Mers n ve Antakya’yı şgal etm şler, İtalyan b rl kler 1919 Mart’ında Antalya’ya g rm şt . 15 Mayıs 1919’da se, b r Yunan tümen İzm r’de karaya çıkarak şehr şgâl etm şt 32. İstanbul ve b rçok şeh rde bu şgaller protesto m t ngler yapılırken, 16 Mayıs 1919’da, Mustafa Kemal Paşa adındak b r yüce k ş , Bandırmavapuruyla İstanbul’dan Samsun’a doğru yola çıkmış ve 19 Mayıs 1919’da 19 k ş l k karargâhıyla Samsun’a ayak basmıştı. O sırada, Yunan ordusu, Torbalı, Menemen, Aydın, Tur gutlu, Ödem ş ve Naz ll ’y şgal ed yor, hızla Batı Anado lu’ya yayılıyordu. Vatan elden g tmek üzereyd … Memleket n kan ağladığı o günlerde, Mustafa Kemal Pa şa’nın 22 Haz ran 1919 tar h nde Amasya’dan yükselen ses tüm yurtta duyuldu: “Vatanın bütünlüğü, m llet n st klal tehl keded r. M llet n st klal n , y ne m llet n az m ve râdes kurtaracaktır.” Amasya Tamîm (Genelgesadını ) taşıyan bu bu b ld r yle, tüm Anadolu’da düşmana karşı “M sak-ı M llî” nancıyla b r “Kuvay-ı M ll ye” hareket başlıyor, 23 Temmuz ve 4 Eylül 1919 tar hler nde gerçekleşt r len Erzurum, S vas Kongreler ve 23 N san 1920’de Türk ye M llet Mecl s ’n n kuruluşuyla vatanın kurtuluşu yolunda lk adımlar atılıyordu 32. Zonguldaklı yazar ve şa r Tah r Karauğuz o günler şöyle anlatmıştı 33: Düşmanı den ze dökmek gaye- amâl m z, Böyled r M sak-ı M llîm z k lân etm ş z! 118

Artık “ Ulusal Kurtuluş Savaşı” başlamıştı. Ünlü şa r Fâzıl Hüsnü Dağlarca’nınaşağıdak d zeler o günler anlatır 34: Dört yana saldık haber : “G rm ş kahbe düşman yaralı vatana!” Haksız! Dört yana saldık haber : “N’etseler, Dayanacağız!” İşgâl altındak Zonguldak’ta se halk çok ted rg n ve baskı altındaydı. Fransız Ş rket , ocaklardak amelelerle yakın te masta olmanın b l nc ç nde, şgal kuvvetler n n halka karşı sert davranmamasını sağlamaktaydı. Bu nedenle, 21 Haz ran 1921 tar h ne kadar sürecek olan şgal süres nce Zonguldak’ta herhang b r çatışma çıkmayacaktır. Ancak, Zonguldak halkı boş durmamış, Fransız şgal ne karşı şeh rde çoktan, Zonguldak Müftüsü İbrah m (Akça) Efend ’n n önderl ğ nde m l s kuvvetler oluşmuştu. Gem lerle Trabzon ve İstanbul’dan Zonguldak L manı’na g zl olarak get r len s lah ve cephanen n, m l sler n yardımı ve Acılık Karakolu aracılığıyla Ankara’ya gönder lmes sağlanıyordu. Ay rıca, M llî Mücadele’ye katılmak üzere İstanbul’dan gelenle r n Ankara’ya ulaşımını sağlamak da onların görev yd 31. Fransızlar se, şehr n güney kes m n tel örgülerle kapat mış, şehre g r ş-çıkış ç n sadece k kapı bırakılmıştı. O sırada, Anadolu’dak memurların ve halkın büyük kısmı fes atmış, kalpak g ymeye başlamıştı. Fransızlar, Zonguldak’a kalpakla gelenlerden kuşkulanıyor ve bunları ger çev rmek st yorlardı. Çünkü kalpak, öncel kle Kuvay-ı M ll yec ler n sembolü g b yd . Ancak, b rkaç sıra tel örgüsü ve tahk mata 119

rağmen, m l sler n yardımıyla bu kapılardan öyle g r ş-çıkış lar oluyordu k , Fransızların ruhu b le duymuyordu.

Yukarıda, soldak res mde, Mustafa Barlı, eş Fatma Hanım, çocukları Mukadder ve Hâcer, damadı Basr (Sıdal)Bey görülüyor. Sağdak res mde se, Süleyman Sırrı (ayakta) ağabey İsma l Barlı le b rl kte. 1920’l yıllar… Süleyman Sırrı, Mustafa Barlı ve Basr Bey kalpaklı. Süleyman Sırrı, ağabey Mustafa le b rl kte ava g tmek üzere Zonguldak’ın yukarıda sözünü ett ğ m g r ş-çıkış kapı larından sık sık geçt kler nden, oradak nöbetç Fransız askerler artık onları tanımış, âdeta dost olmuşlardı. Ancak, b r gün korktukları başlarına geld . Nöbetç asker ler n başına yen b r astsubay atanmıştı. Adam, b z mk ler n evraklarını nceled , nüfus kağıtlarına baktı; ancak b r türlü tatm n olmadı. B z mk ler n başlarındak kalpaktan şüphelen m şt ; gözaltına almak st yordu onları. Sonunda, şeh r mer kez ndek Sah l Güvenl k Komutanlığıtelefonla arandı. Onla120

rın onayı le şehre döneb ld ler. Bu olayı gülerek anlatırlardı dostlarına 35.

Tar hî Belgeler

Bu fotoğrafın arkasında yazılı olan l sten n başında, “Zon guldak’ta Soğuksu’da Abalıoğlu Abd (n n) Jandarma Da res- ola rak şgal ed len ev n n önünde İst klâl Mücadeles Hâtırası” yazıyor. L ste se şöyle: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Avukat Hâfız Mehmet Gürel. Avukat N hat. Tevﬁk Hoca. Jandarma Remz . Jandarma Şevket. Zonguldak İst hbarat Memuru Râgıp. Kastamonu Esk Val s Yanyalı İbrah m. Maden Mühend s Esat (Ker mol), Türk ş Müdürü. 121

9. Avukat Ham t Şevket (İnce). 10. Mühend s Sadrett n. 11. Çavuşzâde İbrah m (Mecl s İdare Âzası). 12. Madenc ve Kerestec Mehmet Ar f. 13. Geredel Necat , İtt hat-ı Terakk Mebusu. 14. Orman Muamelat Memuru İhsan. 15. Geredel Necat , İtt hat-ı Terakk Mebusu (tekrar ya zılmış). 16. Ereğl l Karmahmutzâde Mehmet. 17. Öğretmen Necat (Sıdal), Amasra. 18. Terz . 19. Amele Teşk lat Memuru Bedr . 20. İsma l Hakkı. 21. Maden Müdürü Hüsey n Fehm (İmer). 22. Avukat Hâfız Mehmet Gürel. 23. Avukat N hat. 24. Tevﬁk Hoca. 25. Jandarma Remz . 26. Jandarma Şevket. 27. Zonguldak İst hbarat Memuru Râgıp. 28. Kastamonu Esk Val s Yanyalı İbrah m. 29. Maden Mühend s Esat (Ker mol), Türk ş Müdürü. 30. Avukat Ham t Şevket (İnce). 31. Mühend s Sadrett n. 32. Çavuşzâde İbrah m (Mecl s İdare Âzası). 33. Madenc ve Kerestec Mehmet Ar f. 34. Geredel Necat , İtt hat-ı Terakk Mebusu. 35. Orman Muamelat Memuru İhsan. 36. Geredel Necat , İtt hat-ı Terakk Mebusu (tekrar ya zılmış). 37. Ereğl l Karmahmutzâde Mehmet. 122

38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48.

Öğretmen Necat (Sıdal), Amasra. Terz . Amele Teşk lat Memuru Bedr . İsma l Hakkı. Maden Müdürü Hüsey n Fehm (İmer). Jandarma Zab t Abdülkad r. Man faturacı Resnel Rıza. Mehmet Ar f’ n oğlu Ahmet. Mehmet Ar f’ n oğlu Avn . Uncuoğlu Kadr Kansu. Kozlu’da Sarıcalar Maden Kömürü Müdürü Kâzım..

Fotoğrafın arkasındak yazıyı, aşağıda ayrıca sunuyorum. “İst klâl Mücadeles Hâtırası”den ld ğ ne göre, bu res m 19191922 yılları arasında, Zonguldak’ta İst klal Mücadelem z destekleyenler göstermek üzere çek lm ş olmalı. Fotoğrafa çek m ne katılan 48 k ş den 27’s fotoğrafın üzer nde numara lanmış. Sanırım, Zonguldak şehr n n yakın tar h yle lg lenen lere, l stedek bazı s mler yabancı gelmeyecekt r. Aşağıda se, İst klal Savaşı yıllarında, Zonguldak şehr n n ler gelenler n n, b r Rum papazını ve çoluk-çocuk bazı Rum dostlarını aralarına alarak çekt rd kler b r fotoğrafı sunuyo rum. Bu fotoğraf, her şeyden önce Zonguldaklıların orada yaşayan Rum a lelerle nasıl kaynaşmış olduğunu gösteren tar hî b r belge.

123

ZonguldaklÄąlar ve Rum dostlarÄą.

124

“Eğr Amed” Çetes n n Kuvvacılara Katılışı İst klâl Savaşı sırasında, gerek Zonguldak’ta ve gerekse d ğer Karaden z şeh r ve kasabalarında türeyen b r takım çeteler meydanı boş bulmuş, her türlü soygunculuğa başlamış, devlete başkaldırmışlardı. Bunların b r kısmı, Kuvvacıları desteklese veya öyle görünse de, çoğu b r takım asker kaçaklarından oluşan, eşkıyalık yapan düzmece çetelerd . Laz Em n, Kansız Al , Kürt Al ve Eğr Amed (Ahmet)çeteler , Zonguldak ve çevres nde adlarını duyuran çeteler n başlıca larıydı. Bu çeteler n yol kes p eşkıyalık yaptığı, devlet kuvvet ler yle çatıştığı sık sık duyulan haberler arasındaydı. O günlerde, Mustafa (Barlı) Efend ’ye h ç beklemed ğ b r haber geld 35. B r takım s lahlı adamlar, onun ve Süleyman Sırrı’nın tarlasında görülmüştü. Hatta bunlardan bazılarının bahçedek ahırın yanındak samanlıkta kaldıkları söylen yor du. Mustafa, hemen adamı Hamza’yıtarlaya gönderd . “Bak bakalım” ded , ”K mm ş bunlar?” B r taraftan da Süleyman Sırrı’ya haber gönderd , yanına çağırdı. B r süre sonra, Hamza yanında b r adamla geld . H ç de göster şl olmayan, ama kuşağı s lahlarla donanmış, çarpık suratlı b r adamdı yanındak . Adam, o sırada 40’lı yaşlarda olan Mustafa’nın yanına yak laşıp el n öpmek sted . Mustafa zaten el n n öpülmes n sev mezd , hele bu adam… Sert b r hareketle el n ger çekt . Adam, “Gusura galma ağam!”ded , “Bana burlaada Eğr Amed derle. Tarlanda b yere m saﬁr olduk, sana habar veremed k, gusura galma. B r- k gün galıp g der z müsaade edersen” d ye sözler n tamamladı.

125

Mustafa le Süleyman Sırrı, Eğr Amed’ n nâmını duymuş lardı. Soygunculuğu b r tarafa, Safranbolu’da H lafetç ler n tarafını tutarak Kuvvacılarla çatıştığı b l n yordu. Hamza’nın fısıldayarak söyled ğ g b , yanında 15-20 s lahlı adamı vardı. Karşı çıksalar, bu s lahlı adamlara karşı ne yapab l rlerd ? Mustafa, “Tamam Amed Re s”ded , “Kalab l rs n, b z m m saﬁr m z ol. Hatta adamların açsa, b r şeyler de ver r z.” O gece, Eğr Amed, b z mk lerle aynı masaya oturdu, b r güzel de sohbet ett ler. Fena adam değ ld bu Eğr Amed. B r ara Safranbolu’dak olayları konuştular; orada H lafetç ler tuttuğuna çok p şmandı bu azılı soyguncu. İsted ğ n verme d kler g b , onu yüzüstü bırakmışlardı. Fransız Ş rket ’ne, şehr şgal edenlere çok kızıyor, onlara karşı çıkan Zonguldaklı m l slere, Kuvvacılarahak ver r g b konuşuyordu. “Bu adamda ş var g b …”d ye düşündü Mustafa; Süleyman Sırrı da aynı ﬁk rdeyd . Ertes sabah şehre n p, sözüne güvend kler bazı k ş lerle görüştüler. Bunların başında, Zonguldak Beled ye Re s Maksut (Ç v ) Beygel yordu. Maksut Bey, Zonguldak’ta maden ocakları olan, sözüne güven l r, saygıdeğer b r nsandı. B z mk ler, Maksut Bey’ makamında z yaret ed p, “Bu adam çetebaşı, ama b zlere, m - ls lere sank yardımcı olacak g b konuşuyor, s z ne ders nd z?” ye sordular. Maksut Bey, “Kuvay-ı M ll ye’n n Bartın ve Haval s Komutanı Yüzbaşı Cevat Rıfat Bey yarın burada olacak, b r de onunla konuşalım”d ye cevapladı. Ertes gün, b z mk ler Eğr Amed’ yanlarına alarak, doğru Cevat Rıfat Bey’ n karşısına çıkardılar. Amed, bu sefer tab s lahsızdı. Duruşundan, onun, o güne kadar b rçok kanlı ola ya karışan Eğr Amed olduğunu anlamak mkânsız g b yd . B r süre görüşüldükten sonra, Cevat Rıfat Bey, “Evladım!” 126

ded , “Vatan şgal ed lm ş, parçalanmış vaz yette; b z halâ b rb - r m zle uğraşıyoruz. Açık konuşuyorum, tövbekâr ol, b ze katıl,- düş mana karşı b rl kte savaşalım. Ben sen n ceza almamanı sağlarım, b z mle b rl k olursan.” O gün, komutanın önünden el n öperek ayrıldı Eğr Amed. Kısa b r süre sonra, 40 s lahlı ve atlı adamıyla Kuvvacıların Çaycuma’dak karargâhına g d p onlara katıldığı duyuldu. Bu haber aldıklarında, Mustafa key ﬂ key ﬂ gülüp b r cıgarasarıyor, Süleyman Sırrı se “Ne y yaptın ağabey ” d yordu.

Zonguldak Müdafaa- Hukuk Cem yet O yıllarda Zonguldak, den z ulaşımı, haber alıp-verme ko laylığı ve güvenl ğ bakımından çok öneml b r yerd . Ankara Hükümet ’n n den ze açılan kapısıydı. Türk ye Büyük M llet Mecl s Hükümet , Zonguldak g b tüm ülken n sah l şer d nde yer alan d ğer yerleş m merkezle r nden Anadolu’ya g r p çıkanları kontrol altına almak üzere b r takım yen örgütler kurmuştu. Bunların en öneml s “As kerî Pol s Teşk lâtı (AP)”adını taşıyordu 31. Bu örgüt, ordu ger s nde ve ç nde düşmanın casusluk ve propaganda çalışmalarını önlemek ve karşı st hbaratı gerçekleşt rmek amacıyla kurulmuştu. “Kuvay-ı M ll ye AP Teşk lâtı”nın Zonguldak Şubes ’ne, Mülâzım (Teğmen) Kemal Bey, L man Re s Hal d Bey ve Ankara Hükümet tarafından, şeh rdek Fransızların faal yetler n gö zetmek üzere b r st hbarat subayı tay n ed lm şt . “Tah r (Karauğuz)” ** adındak bu genç adam, aslında yörey çok y b len b r Kuvay-ı M ll yec d . B r Safranbolulu olan Tah r Bey, Kastamonu Mekteb**

Tah r Karauğuz, bu k tabın yazarının babasıdır.

127

Sultân s ’n n (L ses ’n n) son sınıfında ken, B r nc Dünya Savaşı’nın en kötü günler nde (1916 yılında) gönüllü olarak askere g tm ş, b r Osmanlı subayı olarak asteğmen rütbes yle Batı Anadolu’da 2.5 yıl eşkıya kovalamıştı. Bu görev sırasında kend s ne “Yıldırım Bey”, kumanda ett ğ b rl ğe de “Yıldırım Bey Müfrezes ”den l yordu 36. Tah r Bey, Osmanlı’nın savaşı kaybetmes yle terh s olmuş ve 1918 yılı sonbaharında, yarım bıraktığı tahs l n tamam layıp mezun olmak üzere okuluna dönmüştü. Ancak, 19181919 yılları memleket n ateşten yandığı yıllardı… Mondros Mütarekes , düşmanın Anadolu sah ller n şgâ l , Mustafa Kemal’ n Samsun’a çıkışı… Bütün bunlar, okulda ateşl toplantıların yapılmasına neden oluyor, gençl k ses n g tt kçe yükselt yordu. Bu sırada, son sınıf öğrenc s üç genç,Hüsnü, Ahmet Hamd ve Tah r, okuldak hocalarının desteğ yle, Mustafa Kemal ha reket n ve Kuvay-ı M ll ye’y desteklemek üzere, o yıllarda askerî ve darî her yönden pad şaha bağlı olan Kastamonu’da b r gazete çıkartmışlardı. “Açıksöz” adındak bu gazete halk tarafından çok tutulmuş, İst klal Savaşı’nın gazetes olmuştu. Öyle k , bu gazete, Kuvay-ı M ll ye’y desteklemek üzere Anadolu’da yayın hayatına atılan lk gazeteolarak ler de Türk Basın tar h ne geçecekt37. Tah r Bey, okulundan mezun olduktan sonra, Ulus’a Na h ye Müdürü olarak atandı. Orada merkezde ve Ulus’a bağlı 67 köyde, Kuvay-ı M ll ye’n n “Müdafaa- Hukuk-u M ll ye Cem yetler ”n kurdu. Zonguldak’tan, dayısı Maksut (Ç v ) Bey’ n çağrısı üzer ne Mart 1920’de bu şehre geld ; b r süre dayısının maden ocaklarının müdürlüğünü üstlend . O sırada Zonguldak’ta Müda faa- Hukuk Cem yet henüz kurulmamıştı. Ulus’tak dene 128

y mler nden yararlanarak, bu cem yet n Zonguldak şubes n n açılması ç n çalıştı. Bu çalışmaları sırasında, Tah r Bey’ n “Boyacıoğlu 69”no.lu kömür ocağındak yazıhanes , sık sık b r araya gelen Zonguldaklı gençler n katılımıyla M llî Mücadele hareket n n Zon guldak’tak merkez hal ne gelm şt 36.

Tah r (Karauğuz) Bey (1898-1982). 129

Tâh r Bey, Ankara Hükümet ’n n onayıyla, kurulacak olan Müdafaa- Hukuk-u M ll ye Cem yet Zonguldak Şubes Başkanlı ğı’na, Zonguldak Müftüsü İbrah m Hakkı (Akça) Efend ’n nget r lmes nde önderl k ett . İbrah m Hakkı Efend , yörede düşmana karşı örgütlenen d ren ş örgütünün başında yer almış, Kuvay-ı M ll ye aleyh ne fetva veren Şeyhül slam’a karşı çıkmıştı. Zonguldak Müdafaa- Hukuk Cem yet ’n n lk İdare He yet ’nde (Yönet m Kurulu’nda) şu Zonguldaklılar yer alıyor du 31: “İbrah m Hakkı Efend (Başkan), Ahmet Al Ağazâde Al Efen d , Hacı Bek rzâde Fevz Bey, Beled ye Başkanı İbrah m Bey, İkt sat Müfett ş Bedr Bey, Emekl B nbaşı Ethem Bey, Doktor N hat Bey, Dava Vek l Hüsey n Bey, Orman Muamelat Memuru İhsan Bey.

Barlılar Kuvay-ı M ll ye Saﬂarında Zonguldak Müdafaa- Hukuk Cem yet İdare Heyet ’nde yer alan Ahmet Al Ağazâde Al Efend daha , önce de bel rtt ğ m z g b , Süleyman Sırrı’nın büyük ağabey , ler de b z m “Al Amca” d yeceğ m z Al (Barlı) Efend d . M llet n kan ağladığı günlerde, o da vatanın kurtuluşu ç n, Müdafaa- Hukuk Cem yet yönet m ne g rm ş ve öneml görevler üstlenm şt . Örneğ n, Maden İdares ’n n tartısından geçen kömürlerden ton başına 2 L ra toplanması ve bu paranın Ankara Hükümet ’ne gönder lmes kampanyasını başla tan k ş yd 13. Böyle b r kampanyanın yapılmasını ona lk öneren k ş se, kardeş Süleyman Sırrı olmuştu. Yapılan görüşmelerde, bazı yerl ş rketler n burun kıvırmasına karşılık, ş n gar p yanı Rumlara ve Ermen lere a t ş rketler gönülden katılmışlardı bu kampanyaya. Onların kna ed lmes nde, maden ş nde yakın dostları olan Süleyman Sırrı’nın büyük etk s olmuştu. 130

Ayrıca, Al (Barlı) Efend ve kardeş Süleyman Sırrı’nın önderl ğ nde, Cem yet olarak maden bölgeler ne g d l yor, orduya gönder lmek üzere yardım toplanıyor, bu yardımlara halk da bağışlarıyla katılıyordu. Müdafaa- Hukuk Cem yet Zonguldak Şubes ’n n kurul masında büyük çabaları olan Tah r (Karauğuz) Bey’ n, Süley man Sırrı Bey le tanışmaları da o günlere rastlar. Tah r Bey, Ahmet Al a les n n nâmını Zonguldak’a lk geld ğ günlerde duymuştu; bu genç madenc le de tanışmak st yordu. Al (Barlı) Efend le, Müdafaa- Hukuk Cem ye t ’n n kuruluş çalışmaları sırasında tanışmışlardı. B r gün Al Efend onu kardeş yle tanıştırdı. Vatanın kur tuluşu yolunda geleceğe umutla bakan bu k nsan o gün sa m m yle el sıkıştılar. Barlı kardeşler Boşnaktılar, ama b zden b r yd ler. Kuvay-ı M ll ye’y yürekten destekl yorlardı, çünkü bu ülke onların k nc vatanıydı.

Kuvay-ı M ll ye’n n Altınları Müdafaa- Hukuk Cem yet ’n n bütün toplantılarına katı lan Al (Barlı) Efend , bu yoldak çalışmalarında çok da öneml b r görev üstlend b r gün (Bu olayı, onun bu ştek yardımcısı dedem Mustafa Barlı’dan35 ve Ayten Alper ablamdan3 d nlem ş t m, aynen aktarıyorum): Zonguldak Müdafaa- Hukuk Cem yet olarak, Ankara Hükümet le yapılan telgraf haberleşmeler n n b r nde, An kara, Zonguldak’ın paralı esnafı ve ş sah pler yle temasa geç lerek Kuvay-ı M ll ye ç n para toplanmasını ster. Bu görev Al (Barlı) Efend severek üstlen r, çünkü Zongul dak’ta t caret hayatının ç nde olduğundan herkes y tanı yanlardan b r d r. 131

Al Efend , Zonguldaklı tüccarlarla, esnaﬂarla görüşür ve sonunda öneml ölçüde b r b r k m sağlanır. Ayrıca, Al Efen d ve kardeşler Mustafa le Süleyman Sırrı da kend kazançla rından büyük b r m ktarı bu şe ayırırlar. Kuvay-ı M ll ye’den b r ler gelecek ve toplanan parayı tesl m alacaktır. Yardım parası Osmanlı altını olarak toplanmıştı. Bu altın lar, Kuvay-ı M ll ye’ye tesl m ed lmek üzere Al Efend ’n n muhafazasına ver l r. Ş md Ankara’dan haber beklenmekte d r, altınları em n b r şek lde göndereb lmek ç n. Ancak, bekled kler haber b r türlü gelmez ve Al Efend ’y alır b r düşünce. Çünkü, soyguncu çeteler c r t atmaktadır yö rede. Ev nden çıkıp çarşıya b le nemez olur, altınların başın da Kuvay-ı M ll ye’den gelecek haber bekler. Geceler n b le uykusuz geç rmeye başlar end şe ç nde. Böyle b rkaç gece geç rd kten sonra, bu altınları soygunculardan saklamak ç n aklına b r ﬁk r gel r: Önce ev ndek ve bahçes ndek h zmetl ler üç günlüğüne köyler ne gönder r. Sonra, ev n n avlusundak havuzun suyunu d b ne kadar bo şaltır ve küçük kardeş Mustafa’yı yardıma çağırır. B rl kte, ha vuzun d b nde b r yer kazıp, altınları oraya gömerler. Üzer ne de beton döküp, havuzu tekrar suyla doldurduklarında çler rahatlar. Geceler ç rahatlığıyla uyuyab leceklerd r artık. B r süre sonra, Kuvvacılardan haber gel r. Ankara’dan Yüzbaşı Cemal Bey b r manga asker yle gel p altınları tesl m aldığında, her k kardeş de rahat b r nefes alır.

“Süleyman Sırrı’nın Sırrı” Süleyman Sırrı’nın Kuvay-ı M ll ye’ye yaptığı yüklüce b r para yardımından söz edeceğ m ş md . Bu olay b z m a le ç nde h ç konuşulmamıştı, yan b zler b lmezd k. Sanırım Süleyman Sırrı, Kuvay-ı M ll ye’ye yaptığı bu yar 132

dımın İs tanbul’da pad şah taraftarları tarafından öğren l p kend s n gammazlamamaları ç n bu konudan h ç k mseye söz etmed , hatta kardeşler ne b le. Taa k Cumhur yet kurulup, yıllar sonra İstanbul’da Florya’ya yerleş nceye kadar. K tabımızın b r nc bölümünde sözünü ett ğ m Floryalı araştırmacı yazar Erhan Berkman’ın,Florya’nın esk lerden al dığı b lg lere göre, “Süleyman Sırrı’nın Sırrı” d yeb leceğ m z bu olay şöyle gerçekleş yor1: İst klâl Savaşı yıllarında, İstanbul’da, Taks m’dek gör keml apartmanında kalmakta olan Süleyman Sırrı’nın b r gün kapısı çalınır. Gelen k ş , kapıyı açan, Süleyman Sırrı’nın B lâl adındak adamına, “Ben Zonguldak’tan gel yorum. Süleyman Sırrı Bey’ n ağabey Al Efend ’n n selamını get rd m, b r görüşel m d yorum” d yerek el ndek mektubu B lâl’e uzatır. Kağıtta şunlar yazı lıdır: “Sırrı, Müdafaa- Hukuk Cem yet olarak, Ankara Hüküme t ’ne, Kuvvacılara yardım topluyoruz. Memleket n selamet ç n, düşman ç zmes nden kurtulmak ç n bu şart! Bu mektubu get ren Necat Bey, teşk latın müh m adamlarından b r d r. O, sen oradak Kuvvacılarla görüştürecek. Aman kardeş m el nden gelen yardımı es rgeme! Bâk selam… Al ” Süleyman Sırrı, şgâl altındak İstanbul’da, emperyal st devletler n oyuncağı hâl ne gelm ş olan pad şahın ve hükü met n n zavallılığını görüyor, halkın çekt kler ne yakından tanık oluyordu. Her akşam, şeh rde her türlü rez ll ğ yapan şgâlc lere rastladıkça b n b r türlü küfürler ederek ev ne dön mekteyd . 133

Hele b r gün… Yağmurlu b r N san akşamında Beyazıt Meydanı’ndan geçerken, halkın meydanın ortasında b r yer de toplanmış olduğunu görür. Kurulmuş b r darağacında b r adam asılıdır. “K md r, ne yapmış bu adam? d ye sorar. “Boğazlayan Kaymakamı Kemal Bey” derler. 35 yaşındak Kemal Bey, Ermen tehc r yle lg l olarak İng l zler tarafından suçlu bu lunmuş ve asılarak dam ed lm şt . “Olacak şey değ l!”d ye söylen r Süleyman Sırrı. Vahdett n’e de, Damat Fer t’e de, şb rl kç ler ne, şgâlc lere de lanetler yağdırarak oradan uzaklaşır. Süleyman Sırrı’nın bu düşünceler n y b len Muharrem Bey adındak b r dostu, b r gün onu b r toplantıya götürür. Harb ye’dek b r evde yapılan bu toplantıya katılanlar, hükü met n düşürülmes , vatanın emperyal stlerden tem zlenmes yönündek ﬁk rler n bel rten ve bu yolda söz b rl ğ eden va tanseverlerd . Süleyman Sırrı, o günden sonra b rkaç toplantıya daha katılır ve son toplantılardan b r nde, bu hareket n başında, b rkaç yıl önce “Çanakkale zafer n kazandıran M ralay (Albay)” olarak adını duyduğu Mustafa Kemal Paşa’nın olduğu haber n alır. Artık bu toplantılardan yüreğ b raz ferahlamış olarak çık makta, kend s n umutlandıracak yen haberler beklemekte d r. İşte o yen haber gelm şt . Ağabey Al , ondan, var gücüyle Kuvvacılara yardım etmes n st yordu. Bundan daha y fır sat olur muydu? Neredeyse bütün varlığını vermeye hazırdı, yeter k bu vatan kana susamış şgâlc lerden kurtulsun. Süleyman Sırrı, o gece, ağabey n n mektubunu get ren Necat Bey’ ev nde m saﬁr eder, karşılıklı oturup memleket n hal n konuşurlar. Necat Bey, Kuvay-ı M ll ye’n n çalışmaları 134

hakkında ona sağlam b lg ler ver r. Bu konuşmadan sonra Sü leyman Sırrı’nın ç y ce rahatlar; Mustafa Kemalhareket n n başarıya ulaşacağı konusunda büyük b r nanç ç nded r artık. Ertes sabah, b rl kte, Bankalar Caddes ’ndek , o zamank adıyla “The Imper al Ottoman Bank”adıyla anılan Osmanlı Bankası’na g derler. Süleyman Sırrı’nın, babasından kalan ocaklardan kazandığı tüm para bu bankanın kasalarındadır. Süleyman Sırrı, h ç düşünmeden hesabından 20000 Osmanlı L rası çeker ve bu paraları b r çantaya doldurur. 1912 yılında h zmete g rm ş bulunan yen Galata Köprü sü’nden karşıya geç p, Kuvay-ı M ll ye’n n Em nönü’ndek g zl dare b nasına g derler. Mısır Çarşısı’nın Em nönü kapısından g r ld ğ nde üçüncü dükkan olan b r yorgancıya g r p, b r dehl zden geçerek depo olarak kullanılan b r yere gel rler. Süleyman Sırrı, burada, ka pısı çok dar olan b r odaya zorlukla g rer. Karşısında, burma bıyıklı, bakışları pırıl pırıl parıldayan b r vardır. Sonraları çok y dost olacağı Zek Bey’d rbu adam. Zek Bey, Kuvay-ı M ll ye Örgütü İstanbul Bürosu’nun ba şındak k ş yd . İst hbarat yüzbaşısıydı, ancak oradak kıyafe t yle d ğer yorgancılardan h ç farkı yoktu. Ancak, Süleyman Sırrı’yı çok y b l yordu; hatta İstanbul’da bazı toplantılara katıldığından da haber vardı. Gözler n n ç gülerek onu kar şılar ve “S z aramızda görmek b z m ç n büyük şeref beyefend ” der. “Asıl s z nle aynı çatı altında görüşmek bana şeref verd r” ye cevaplar Süleyman Sırrı. Paraları tesl m ederken de, “Daha fazlası gerek rse, onu da vermeye hazırım ” d ye lave eder. Daha fazlasını ver p, vermed ğ n b lm yoruz. Ancak, Zon guldaklı maden ameles n n alın ter yle kazanılan bu paranın o tar hte Kuvay-ı M ll ye’ye ver ld ğ n , Süleyman Sırrı’nın 135

ağzından vakt yle Floryalı b r ler ne söylenm ş olduğunu b l yoruz. Bu para yardımının b z m a le ç nde b le h ç konuşulma mış olması, onun uzun yıllar sakladığı bu sır, Süleyman Sırrı’nın g zeml yaşamının b r parçasıydı sank . Sanıyorum şgal altındak İstanbul’da, b r ler n n onu İng l z Komutanlığı’na ş kâyet etmes nden çek nm şt . Çünkü, B rleş k Krallık İşgal Kuvvetler Komutanı olarak İstanbul’da görev yapan General Charles Har ngtonçok acımasız b r yd ; kend ler ne karşı olan suçlu, suçsuz b rçok vatan sever n Malta hap shaneler ne gönder lmes ne veya katl ne em r veren k ş yd . Muhtemel olarak bu nedenle, Süleyman Sırrı uzun yıllar bu sırrını h ç k mseye söylemem ş, vatanın kurtuluşundan uzun süre sonra Floryalı dostlarına bahsetm şt sadece. “Süleyman Sırrı’nın Sırrı” sanırım buydu.

Kuvay-ı M l ye’n n “Tah r Bey” O sırada Fransız kuvvetler n n şgal altındak Zongul dak’ta durum nasıldı acaba? Ateşl b r vatansever olarak Zonguldak’a gelen İst hbarat Subayı Tah r Bey’ n “Açıksöz” gazetes n çıkartanlardan b r olarak başlayan, Ulus ve Zonguldak’ta devam eden Kuvay-ı M ll ye yönündek çalışmaları, Ankara Hükümet tarafından yakından zlenmekteyd . Bu çalışmalarının sonunda, Garp Cephes Komutanlığı tarafından Zonguldak’a, “Askerî Pol s (AP) Müdürü” olarak atanmıştı. Öneml görevler üstlen yordu; örneğ n, Zonguldak şehr ne g r ş ve çıkışlar onun kontrolü altındaydı 32. O sıralarda cepheden gelen haberler h ç de y değ ld . Es136

k şeh r ve Afyon’u şgâl eden Yunan ordusu, 14 Ağustos 1921 sabahı Ankara’ya doğru harekete geçm ş, ertes gün S vr h sar’ı şgal etm şt . 20 Ağustos’ta üç Yunan kolordusu, Sakarya’dak Türk cephes n n sol tarafına yaklaşarak savaş düzen almıştı 32. 23 Ağustos sabahı 22 gece ve gündüz sürecek olanSakarya Savaşıbaşladı. Her k tarafın da kayıplarının çok olduğu kanlı b r savaştı bu. 1 Eylül günü, Yunan ordusunun Çal Dağı’nı alması ve Polatlı stasyonunu bombalamasından sonra, Polatlı boşaltıldı. Düşman Ankara’ya y ce yaklaşmış, Ankara’da, hükümet ve devlet kurumlarının Kayser ’ye taşınma hazırlıklarına başlan mıştı. Ancak, Yunan ordusu, kayıplarının çok artması ve kmal zorlukları neden yle daha fazla lerleyemed . 10 Eylül sabahı başlayan karşı taarruzla Duatepe ger alındı; Yunan ordusu Sakarya Nehr ’n n batısına doğru çek lme ye başladı. Ve Çal Dağı, Kartaltepeve Mangal Dağı’nın da ger alınmasından sonra, Yunanlar Sakarya Nehr ’n n doğusunu tam olarak terk ett ler. Takv mler 13 Eylül 1921 tar h n gösterd ğ nde, Sakarya Savaşı kazanılmış, Yunan ordusu büyük kayıplarla büyük b r yen lg ye uğramıştı 32. Bu sırada, Zonguldak’a, Tah r Bey’e yen b r tay n emr geld . Garp Cephes Komutanlığı Matbuat ve İst hbârat Şubes ’ne atanmıştı. Çok sted ğ cepheye n hayet g d yordu. Ona cep hede yen b r görev ver ld : Düşmanın Sakarya Savaşı’ndan sonra çek l rken yakıp, yıktığı yerlerde yaptığı mezâl m (zal ml ğ ) tesb t etmek üzere kurulan “Düşman Mezâl m n Tetkke Memur Edebî Heyet”te görevlend r lm şt . Bu heyette, Hal de Ed p (Adıvar) Hanım, Yakup Kadr (Karaos 137

manoğlu)ve Yusuf (Akçura) Beylergörev almışlardı. Tah r Bey, Türk edeb yatı ve kültürünün bu öneml s m ler yle köy-köy dolaştı, yapılan mezâl m saptandı, raporlar hazırlandı. Bu arada, Garp Cephes Komutanı İsmet Paşale tanışma ve görüşme fırsatı da buldu. Görev sona erd ğ nde, Zonguldak’a tekrar, İst hbarat ve Matbuat Müdürü olarak atandı. Bu görev n 23 Ağustos 1923 tar h ne kadar sürdürecekt 36. Tüm yaşamını b r Kuvay-ı M ll yec ruhuyla geç ren Tah r (Karauğuz) Bey, aynı zamanda b r şa r ve yazardı. “Açıksöz” gazetes n çıkardıkları günlerde damarlarına g ren gazetec l k aşkıyla Zonguldak’ta yen b r adım attı: 23 Mart 1923’de, şehr n lk gazetes “Zonguldak”ı yayımla 36 dı . Karauğuz, Zonguldak’ta lk matbaayı, “Karaelmas Basıme v ” adıyla 1929 yılında kurdu ve bu şeh rde “Karaelmas” sm n kullanan lk k ş olarak adı kent tar h ne geçt . Yayınları, sosyal ve kültürel alanlarda yarattığı etk nl klerle, yaşamının 41 yılını geç rd ğ Zonguldak kent nde b rçok “ lk”lere mza atan k ş oldu. Tah r (Karauğuz) Bey’e, Türk ye Büyük M llet Mecl s ta rafından, 1926 yılında kırmızı şer tl , 5399 no.lu İst klâl Madalyası ver ld 36. Bu madalyanın beratında, “Mücadele- M ll ye’de Asâr-ı Hamâset ve Fedakâr s nden (M llî Mücadelede gösterd ğ y ğ tl k ve fedakârlıklardan ) ve Zonguldak Müdafaa- Hukuk-u Âza- Sâbıka sından (Müdafaa- Hukuk Cem yet Üyel k S c l nden) dolayı ver - l m şt r” yazıyor ve altında kırmızı mürekkepl kalemle atılmış “Gaz Mustafa Kemal”ıslak mzası bulunuyor. İst klal madalyalarının beratları da ma kırmızı mürekkep l kalemle mzalanırmış. Oğlu olarak bana gurur veren bu 138

madalya ve beratı, bugün ev m n en onurlu köşes nde yer al makta. Babam Tah r Karauğuz’un yukarıda kısaca özetled ğ m yaşam öyküsünü, “Kuvay-ı M ll ye Ruhıyla B r Ömür” adlı k tabımda 29 ayrıntılı olarak anlatmış bulunuyorum.

139

Yed nc Bölüm

“Mübadele” Günler nde Aşk Süleyman Sırrı ç n a len n en g r ş mc , en çapkın adamıy dı dem şt k. Cüzdanı b raz kabarık olunca, ş n ç nde b r de gençl k varsa bu şler daha da kolay oluyordu tab … Ama b r gün hayatının beş nc aşkını öyle b r yaşadı k , unutulur g b değ ld . Hem de o “Mübadele” günler nde… “Mübadele”, Arapça kökenl b r sözcük olup, Türkçem zde “değ ş-tokuş” anlamında kullanılır. Değ ş-tokuş? Ney n de ğ ş-tokuşu? 9 Eylül 1922’de Yunan ordusunu İzm r’de den ze döküp, 29 Ek m 1923’de Cumhur yet m z n kuruluşundan sonra, Türk ye’dek Rumlarla, Yunan stan’dak Türkler n de ğ ş-tokuşu! Mübadele, yan “Değ ş-Tokuş Antlaşması”,30 Ocak 1923’de k taraf arasında Lozan’da mzalanmıştı. Bu antlaşmaya göre, Batı Trakya’da Yunan stan sınırları ç nde yaşayan Türkler le, İstanbul’dak Rumlar dışında, Yunan stan ve Türk ye’dek tüm Yunan ve Türk nüfusunun karşılıklı olarak yer değ şt r mes kararlaştırılmıştı 7. Böylece, her k tarafta da uzun yıllardır b rl kte yaşadıkla rı, toprağını şled kler , ekmeğ n yed kler ve b r vatan olarak belled kler yerlerden ayrılmak zorunda kalan b nlerce a le vardı, büyük acılar yaşayan…

141

Mustafa ve Süleyman Sırrı’nın yakın dostları Sav d sler, mübadele uygulamasından çok önceler akıllıca davranmış, İstanbul’a taşınmışlardı. Beyoğlu olarak b l nen İst klal Cad des üzer ndek Hüsey n Ağa Cam ’ne yakın b r yerde, Sakız Ağacı Caddes ’nde oturuyorlardı. B z m a len n b reyler , özell kle Süleyman Sırrı İstanbul’da bulunduğu sıralarda Sav d sler z yarete g derd . İk a le ara sındak bu sam m yet ve yakınlık çok uzun yıllar devam ett … Ayrıca, Mustafa Barlı’nın kızları Mukadder ve Hacer , Sav d sler n kızları T ano ve Mar ka le çok küçük yaşlardan ber y arkadaştılar. Ömür boyu sürecek b r yakınlık, arka daşlık bağları vardı aralarında. Hatta bu satırların yazarı b le, 1950’l yılların b r bayram gününde, artık yaşlılık yıllarını yaşamakta olan Olga Sav d s’ z yaret etm ş, el n öpmüş ve kram ett ğ bayram tatlısını ye m şt . Onlar Rumdular, başka b r d ne mensuptular, ancak aynen b zler g b dîn bayramlarımıza katılan, kutlayan, bay ram günler eller öpülen k ş lerd . B z mk ler n Rum dostlarından d ğer b r a le de, Sav d sler kadar şanslı olamayan ve mübadele günler nde Yunan stan’a gönder lmek zorunda bırakılan, Yorgo N kola d sa les d . Bu a le, Zonguldak’ın Gürcütepes etekler nde, geleneksel Rum tarzıyla yapılmış esk b r evde yaşardı. Baba Yorgoy b r ayakkabı ustasıydı. Gaz paşa Caddes ’n n ara sokaklarından b r üzer ndek dükkanı gelen müşter lerle çoğu zaman dolu olurdu. Kal tel ayakkabı g ymeye özen gösteren b rçok Zongul daklı, ayakkabılarını Yorgo Usta’ya ısmarlardı. Süleyman Sır rı da bunlardan b r yd . O kadar beğen rd k Yorgo Usta’nın ayakkabılarını, İstanbul’dak dostları ç n b le ısmarladığı olurdu. 142

Süleyman Sırrı le Yorgo Usta arasında g de-gele oluşan sam m hava, b r süre sonra her k taraf a leler n n yakınlaş ması sonucunu doğurdu. B z m a len n, Rum dostlarına olan sevg s , N kola d sler’ n de aralarına katılmasından sonra daha da artmıştı 35.

Yorgo N kola d s a les .

Yorgo N kola d s a les n n bugünlerden yaklaşık 100 yıl kadar önce çek lm ş olan yukardak fotoğrafında, ortada Yor go Usta, yanında hanımı ve sek z çocuğu b r arada görülüyor. Mustafa Barlı’nın kızları Mukadder ve Hacer’ n b rl kte oynadıkları Sav d sler n kızları T ano ve Mar ka’ya, N kola d s a les n n çocukları da katılınca, Mustafa Barlı’nın ev n n önündek taşlık b r bayram yer ne dönerd . İşte bu çocuklardan, fotoğrafın en önünde ve sağında duran, kucağında ç çekler olan küçük kız , Süleyman Sırrı’nın daha küçük yaşlarda ken severek takıldığı, oyunlar oynadığı, 143

daha sonrak yıllarda se büyüyüp serp l p daha da güzelleş t ğ nde en büyük aşkı olan Desp na. Böyle b r a le ortamı ç nde, Rum dostlarını oldum olası seven Süleyman Sırrı da onlarla kaynaşmış, hele a len n en küçük kızı olan Desp na, onun özel lg alanı olmuştu. B z m, ler k yıllarda “Sül Amca” ded ğ m z Süleyman Sır rı, çocukları çok seven, onlara zaman zaman hed yeler alarak sev nd ren ve bundan da büyük zevk alan yaratılışta b r adamdı. Buna, ben de defalarca tanık olmuştum. Ama, Desp na başkaydı tab . İstanbul’a her g d ş-gel ş n de, Beyoğlu’nun en y mağazalarından aldıklarıyla onu hed yelere boğuyordu sank .

Desp na N kola d s

144

Desp na da d ğer kardeşler g b , sık sık Mustafa Barlıla rın “Yukark Ev” ded kler , yukarı tepelerden yeş ll kler ç nde Zonguldak L manı’nı gören güzel manzaralı ev ne g d yor, o ev n taşlığında Türk ve Rum arkadaşlarıyla y de vak t geç r yordu. Bu durum, Süleyman Sırrı’nın Desp na’yı daha da sık gör mes demekt . Desp na, o eve her g d ş nde, ç nden kend s ne yakın lg gösteren bu adamı görme steğ gel yor ve ona karşı yüreğ nde b r takım sevg tomurcuklarının açıldığını h ssed yordu. Genç kızlığa adım atmaya hazırlanan yaşlardak kızlar bu konularda çok da anlayışlıdır; her şey n farkındadırlar. Süley man Sırrı, kıza gösterd ğ bu lg n n neden n pek düşünmese de, Desp na b l yordu Süleyman Sırrı’nın gönlünde de sevg ç çekler n n açtığını… Zaman geçt kçe bu ş daha da görünür hâle gel yor, her k genç de tatlı b r sarhoşluk ç nde b r aşk g rdabının ç ne düşüyorlardı. Artık o çocukluk oyunları ger lerde kalmış, konuşmasında k nezaket ve ses tonuyla y b r sohbet adamı olarak b l nen Süleyman Sırrı, artık ona aşk sözler söylemeye başlamıştı… Genç kızlık günler n n bütün güzell ğ , pürüzsüz ten ve düzgün ﬁz ğ yle Yunan m toloj s ndek lâheler andıran Des p na, Süleyman Sırrı’nın başını döndürdükçe şler de sarpa sarıyordu Ne olacaktı bu ş n sonu? Evl l k ş n a leler kend araların da hallederlerd , ama b r Türk’le b r Rum’un evl l ğ ? Bu, pek rastlanan b r durum değ ld . Ancak, her k genç de ş n bu tarafını h ç düşünmüyor, b r aşk sarhoşluğu ç nde yaşıyorlardı.

145

Ne güzel anlatmıştı Cah t Sıtkı böyle b r aşkı d zeler nde 38: B z aşkla başı dönmüş k çocuk; Bütün b r bahar o ç çek, ben yaprak. Ya Rabb ne güzel sev ş yorduk Dünyayı aşktan baret sanarak…

Desp na N kola d s

Ancak b r gün, Süleyman Sırrı beyn nden vurulmuşa dön dü. 1923 yılı Ocak ayının lk günler yd . B r haber geld Zon 146

guldak şehr ne, kulaktan kulağa dolaşan. İstanbul dışında, ülkedek tüm Rum ahal n n Yunan stan’a gönder leceğ ha ber yd bu. İmzalanan antlaşmaya göre, oradak Türkler de memleket ler ne gönder lecek, yan karşılıklı değ ş-tokuş yapılacaktı. Ne b ç m anlaşmaydı bu? Asırlardır bu topraklarda yaşa yan, Türk a lelerle onlardan b r ym ş g b kaynaşan bu nsan lar, kend vatanları b ld kler bu yerlerden ayrılmak zorunda bırakılıyordu. İst klal Savaşı sırasında, İzm r’dek , Batı Anadolu’dak Rumlar şgalc Yunan ordusunu desteklem şlerd , bu tar hî b r gerçekt ; ama Zonguldak’ta yaşayan Rum ahal n n h ç de böyle b r davranışı olmamış, tam ters ne, Kuvay-ı M ll ye ç n toplanan yardımlara b le katılmışlardı. Anlaşılan kurunun yanında yaş da yanacaktı. Süleyman Sırrı, haber aldığında b r anda tüm vücudunun sarsıldığını h ssett ; dünyalar üzer ne yıkılır g b oldu. Başı dönüyordu; yuvarlanmamak ç n yanındak duvara yaslan mak zorunda kaldı. Sank b nlerce böcek o anda beyn n y y p b t r yordu. Büyük aşkı ne olacaktı? Desp na olmadan nasıl yaşardı? Bütün bunlar b r anda aklından geç yor, ne yapacağını b lem yordu. Ancak, asıl yıldırım, Yorgo Usta’nın ev ne düşmüş, orayı yakıp kavurmuştu. Sek z çocuklu bu a le, bu topraklardan çı kıp nerelere g decek, yaşamını nasıl sürdürecekt ? Başta Mustafa Barlı a les olmak üzere, bütün yakın dostları Yorgo’nun ev nde toplandılar. İçler nde, yüreğ yanmış solgun b r yüz fades yle düşünceler ç nde olan Süleyman Sırrı da vardı. Yorgo Usta, “B z h ç bu ülken n aleyh nde b r şey yapmam ş z. Kuvay-ı M ll ye’ye b r sürü pot n, ç zme yapıp gönderd m, para-yar

147

dımı b le yapt m. Bu b ze yapıl r m ydı?” d yor, gözyaşları ç nde onu tesell etmeye gelen dostlarına yardım steyen gözlerle, çares zl k ç nde bakıyordu. Zavallı Desp na se b r köşeye çek lm ş, ç n çekerek ağlıyordu. “Sülocum” d yerek her zaman boynuna sarıldığı sevg l s n b r daha h ç göremeyecek m yd ? Bu ne b ç m kaderd ? İç nden her şeye syan etmek gel yor, ama h çb r şey yapamıyordu.

Yorgo N kola d s

Yorgo Usta ç n, a lemden bana kalan b lg lere dayanarak yazıyorum, “O, b r Türk’ten daha Türk’tü” den leb l rd . Örne ğ n, 1918 yılında İstanbul Rum Patr khanes tarafından ku rulan, çeteler yle Anadolu’da eylemler yapmaya hazırlanan “Mavr M ra Cem yet ”ne yardım toplamak üzere gelen kend yurttaşlarını kapıdan kovmuş, beş kuruş b le yardım parası

148

vermem şt 35. Bu vatana, bu topraklara yürekten bağlı, sağlam b r adamdı Yorgo. Ona, Rum yer ne, “B zden b r yd ” demek daha doğru olurdu. İşte o adam, ş md kovuluyordu bu memleketten. Ev ne gelenler, başları önünde, mahcup b r fadeyle onu tesell et meye çalışsalar da, söyleyecekler n n h çb r şeye yaramayacağını çok y b l yorlardı. Yapılan Mübadele Antlaşması, öyle kes n hükümler taşı yordu k , buna katlanmak zorunda bırakılan a leler n karşı çıkab leceğ h çb r yer, yargı, makam yoktu. Örneğ n, antlaş ma gereğ yerler değ şt r len k taraf halkının b r daha ger dönemeyecekler kes n b r karara bağlanmıştı. 1923 ve 1927 yılları arasında dört yıl uygulanan bu Mübadele Antlaşması le, toplam 400000 Türk Yunan stan’dan Türk ye’ye gel rken, ülkem zden de toplam b r m lyonu aşkın Rum Yunan stan’a gönder lm şt . Bunlar aslında, d nler farklı da olsa, gerçek vatanlarından kopartılan nsanlardı. Günümüzde b le, onların çekt kler ez yetler, dertler, sıkıntılar yazılı eserlere ve ﬁlmlere konu ol muştur. 1923 yılının sonbahar ayları yaşanıyordu... Yorgo Usta, büyük b r çares zl k ç nde varını, varlığını toparladı; dostlarına teker teker sarılarak veda ett . Sonu b l nmeyen b r yolculuğa çıkıyorlardı. Yüzyıllardır b rl kte yaşadıkları bu topraklardan ayrılmak, belk de sonsuza dek b r daha görüşemeyecekler n b lmek ne acıydı.. Önce İstanbul’a g decekler, oradan den z yoluyla Yunan s tan’a sevked leceklerd . Böyle yazıyordu gelen yazılı em rde. Ayrıca, onlara, doğup büyüdükler toprakları terk etmeler ç n çok kısa b r süre tanınmıştı. Bu nedenle, b nd r lecekler tren ve vapurlara eşyalarının çok azını alab leceklerd . 149

B r kısmı, bu durumun geç c olduğunu düşünüyor, b r gün ger dönecekler umuduyla sadece evler n n kapısını k l tley p, yollara düşüyordu. Yanlarına alab ld kler taşınab l r eşyalarının başında, kend ler ç n büyük değer olan çey z l kler ve günlük hayatta kullandıkları araç, gereç g b şeyler gel yordu, heps o kadar. Yorgo Usta ve a les , Zonguldak’tan İstanbul’a, Süleyman Sırrı’nın onlar ç n ayarladığı b r kömür ş leb yle g tt ler. Gem , Zonguldak L manı’ndan ayrılıp Karaden z’ n hırçın sularında yol almaya başladığında, N kola d sler güvertede b rb rler ne sımsıkı sarılarak tüm yaşamlarını geç rd kler bu yemyeş l beldeye gözyaşları ç nde veda ett ler. İnsanın ç n t treten bu hüzün dolu manzara, onlarla b r l kte İstanbul’a g tmekte olan Süleyman Sırrı’yı da der nden etk lem şt . Onların görmemes ç n arkasını dönerek gözyaş larını saklamaya çalıştı. Gerçekten, Yahya Kemal’ n ded ğ g b , “Meçhule g den b r gem kalkmıştı bu l mandan!” Yolculuk sırasında, b r c k sevg l s , güzeller güzel Desp na le uzun uzun konuşma mkanı buldu Süleyman Sırrı. Ye m nler ett ler, Süleyman Sırrı yakın zamanda muhakkak gele cek, onu alıp b rl kte döneceklerd gerçek vatanlarına. Bu b r umuttu sadece, Desp na’yı gelecek güzel günlere bağlayan. Artık o umutla yaşayacak, onu bekleyecekt , belk de yıl larca… Onları İstanbul’dan Selan k’e götürecek olan vapur, “İsmet Paşa” adını taşımaktaydı. O sırada Başvek l (Başbakan) olan İsmet Paşa’nın adı bu gem ye ver lm şt . Vapura b necekler gün, Karaköy rıhtımı hıncahınç do luydu; büyük b r kargaşa yaşanıyordu. Vapura b necek olan lar, onları uğurlamaya gelenler, eşyalar, şunlar, bunlar, b r ana-baba günüydü orası. 150

M saﬁrler n ev nde ağırlayan ve özel otomob l yle rıhtıma kadar get ren Süleyman Sırrı, ç kan ağlayarak onları vapura bıraktı. Bacasından s yah dumanlar tütmekte olan İsmet Paşavapu runun kalkmakta olduğunu b ld ren s ren düdükler çalmaya başladığında sevg l s ne sımsıkı sarılıp, onun kend ne özel çek c kokusunu ç ne çekerken, Desp na, Süleyman Sırrı’nın el ne yavaşça b r şey bıraktı. B r madalyondu bu ve üzer nde Yunanca şunlar yazılıydı: “S’agopo Agap Mou (Sen Sev yorum Aşkım)”

Süleyman Sırrı’nın Zonguldak’tak İş Hayatı Süleyman Sırrı, genç yaşına rağmen, babadan kalma ma den ş n n başına geçt kten sonra, nanılmaz başarılara mza atan k ş oldu. Her zaman aklı başında, oldukça zek ve g r ş mc b r ya pısı vardı. Aynı zamanda, çalıştırdığı şç ler n da ma hakkını savunan, bu yüzden herkes tarafından sev len b r ş adamı olmuştu. 1919-1922 yılları arasında, Zonguldak T caret ve Sanay Odası’na kayıtlı 280 tüccar ve sanay c vardı. Bunların % 86’sı yabancı (gayrımüsl m) ve % 14’ü Müslüman’dı. Bunların yanı sıra, Fransız, Yunan, Hırvat, Macar ve Karadağ vatandaşı yabancılar da bulunuyordu 30. 1919-1922 yıllarında, Zonguldak T caret ve Sanay Odası’na kayıtlı tüccarlar, gel r gruplarına göre dört sınıfa ayrıl mıştı. B r nc sınıf esnaf grubuna dâh l olan 11 esnaf ç nde sâdece 2 Müslüman esnaf vardı. Bunlar, Madenc Ahmet Al Ağa’nın oğulları, TüccarAl (Barlı) Efend ve Madenc Süleyman Sırrı (Barlı) Bey’d30. 151

Süleyman Sırrı, ş gereğ Zonguldaklı tüccarlarla, esnaﬂa, ş adamları ve devlet yetk l ler yle devamlı temas hâl ndeyd . Aşağıdak fotoğraf böyle b r toplantı sonrası çek lm ş, 1930’lu yıllar… Ön sırada, soldan beş nc Süleyman Sırrı, k nc Hüsey n Fehm İmer. Arkada ayakta, soldan üçüncü İzzet Çakmaklı, beş nc Süreyya Ayyıldız. En arkada, en sağda Tah r Karauğuz ve sağdan üçüncü Ahmet Gürel. Ben m tanıdıklarım bun lar. Ger kalanların da Zonguldaklı olduklarına şüphe yok.

Süleyman Sırrı’nın, Zonguldak Beled yes ’n n, bu şeh rde lk elektr k üret m n gerçekleşt rd ğ 1927 yılından yıllar önce 1911 yılında yaptırdığı elektr k santralı le, yöredek d ğer madenc ler arasında lk elektr k üret m ne geçen k ş olduğu kayıtlara geçm şt r 30. Daha sonrak yıllarda se, 1925 yılında 120000 l ra harcayarak bu santralı gel şt rm ş ve kapas tes n 550 BG’ne çıkartmıştır 10.

152

1929 yılında da, 61200 l ra sarfıyla b r günde ortalama 380 ton kömür yıkama kapas tes nde olan yen b r lavuar nşa et t rm şt r 26.

Süleyman Sırrı’nın, Zonguldak’tak d rek harmanı.

Süleyman Sırrı’nın Zonguldak’ta depo olarak kullandığı b na.

153

Cumhur yet’ n lk yıllarında, Zonguldak’ta kömür ş nde çalışmakta olan ş rketler n yanı sıra 30 kadar da özel ş rket vardı 16. Bu özel şletmeler n önde gelenler , Madenc Maksut (Ç v ) Bey, Madenc Mehmet Ar f Bey, Madenc Bek r Sadık Bey, Madenc Sabr Bey, Madenc Mazlum Bey ve Odabaşzâdeler, Madenc Kemal ve Nac Beyler, Madenc Nuhzâde Mehmet Bey ve Madenc Süley man Sırrı (Barlı) Bey’d30. Bu 30 özel şletmen n en esk ler , yan 1878 yılından ber kömür çıkarma ş n yürüten özel ş rketler se şunlardı: Gerzel Hasan Ağa, Karamahmutzâdeler, Dağcı İsma l Bey, Abasızoğlu ocakları, Mülazım Beyzâdeler, Mazlumcuzâdeler ve 30 Hacı Ahmet Al zâdeler (yan Süleyman Sırrı Ocakları) . 11 Kasım 1928 tar h nde gerçekleşt r len “Harf İnk lâbı (Yasası)” le, ülken n her yer nde yen yazıyla okumayı, yazmayı öğretmek üzere “M llet Mektepler ” adıyla halk kursları hızla açılmıştı. Zonguldak merkez nde açılan k sınıﬂı dershane n n tüm masraﬂarı, Ereğl Ş rket ve Madenc Süleyman Sırrı Bey tarafından karşılanmıştı 47. Süleyman Sırrı, 10 Temmuz Mahalles ’ndek babadan kalma yazıhanes nde zaman zaman kısa sürede gerçekleşt rd ğ şler n düşünüyor, daha başka ne g r ş mlerde bulunab l r m d ye geleceğe dönük planlar yapıyordu. Örneğ n, İstanbul’da b r yazıhane açıp, b r takım der me-çatma ş leplerle İstanbul’a yaptığı kömür sevk yatını ora dan dare etmeye başlasa daha y olmaz mıydı? Hem oranın t caret ortamına g rer, g r şkenl ğ le kend n tanıtıp yen nsanlarla tanışır ve şler n gel şt rerek kömür den kazandığı parayı daha da arttırma yönünde önünde yen yollar açılab l rd . Zonguldak’tak şler n yürüteb lecek güvend ğ nsanları 154

vardı. Ablası Nec be Tamer’ n oğlu, henüz lk gençl k yaşla rında olan Mustafa’yı (Mustafa Tamer’ )çocukluğundan ber çok severd . İlerde, belk Zonguldak’tak şler n n başına onu geç r rd . N ye olmasındı, pekâlâ olurdu. Bu İstanbul düşün ces , onun rüyalarını süslemekteyd artık…

“Kelebek Etk s ” Tah r (Karauğuz) Bey’le Süleyman Sırrı (Barlı) Bey, Müdafaa- Hukuk Cem yet Zonguldak Şubes ’n n kuruluşu sırasında tanışmışlardı. D ğer taraftan, Süleyman Sırrı, kend s g b madenc l k yapmakta olan, Tah r Bey’ n dayısı Maksut (Ç v ) Bey’lede çok y dosttu. Maksut Bey, Zonguldak’tak kömür t caret n n g tg de ge l şmekte olduğunu zamanında görmüş, Safranbolu’dak var lığını Zonguldak’a get rerek maden ş ne yatırmış, şlett ğ dört ocakla bu şehr n sayılı madenc ler arasına g rm şt . Maksut Bey, çıkardığı gazete le o günlerde Zonguldak şehr nde oldukça tanınan, ancak 30 yaşına geld ğ hâlde evlenmeye henüz vak t ayıramamış olan yeğen Tah r’ n artık evlen p ev-bark sah b olması ﬁkr ndeyd . Maksut Bey, b r konuşmasında, Süleyman Sırrı’ya yeğen nden bahsett . Süleyman Sırrı, o günlerde Zonguldak’ın en d kkat çeken s mler nden b r olan Karauğuz’u zaten tanıyor du. O gün, Maksut Bey’e cevaben, “B r bekle, ben sana kısa-za manda güzel b r haber get r r m” d yerek ayrıldı 36. Gerçekten de b rkaç gün sonra haber geld : Süleyman Sırrı’nın ağabey Mustafa (Barlı) Efend ’n n küçük kızı Hâcer, Tah r Bey’e uygun b r eş olab l rd . Hatta Süleyman Sırrı, a lecek b rl kte çek lm ş b r res mler n b le get rm şt . 155

1907 doğumlu Hâcer, 20 yaşının gençl ğ ve güzell ğ n bu res mde tam olarak göster yordu. Tah r Bey önce b raz yut kundu, res mdek n çok beğenm şt ama aralarında gal ba dokuz yaş fark vardı; ancak karşı taraf râzı se, tab n ye ol masındı? “Karşı taraf acaba ne der?” d ye kekeleyerek sordu Tah r Bey. Dayısı ve Süleyman Sırrı gülerek, “Dur bakalım, sen be ğend ysen bu ş n üzer ne g der z” ded ler. Karşı taraf, Zonguldak’ın saygın a leler nden, Süleyman Sırrı’nın ağabey Mustafa (Barlı)a les d . Hâcer, baba tarafından olduğu kadar, anne tarafından da b r Boşnak kızı, Boşnak güzel yd . Boşnakların, daha önce de sözünü ett ğ m g b gar p b r âdetler vardı, yabancıya pek kız vermek stemezlerd . Onun ç n, bu evl l ğe “Evet” demeler b raz zaman aldı. Mustafa (Barlı) Efend , Tah r Bey’le b rkaç kez karşılaşmış, görüşmüş ve Zonguldak’ın bu genç gazetec s n oldukça cana yakın bulmuştu. Şehr n tek gazetes ve matbaasına sah p olan bu adamın geleceğ herhalde parlak olacaktı. Sonra, Maksut Bey’ y tanıyordu ve heps nden öneml s arada kardeş Sü leyman Sırrı vardı. Ama y ne de karar verem yorlardı. Bunun üzer ne, Süley man Sırrı tekrar devreye g rd ; a le mecl s toplandı ve b r kere de kızları Hâcer’e sorulmasına karar ver ld . Hâcer, her genç kız g b b raz heyecanlı ve kararsızdı. “Mümkün olsa da, Tah r Bey’ b r de ben görsem” ded . B r akşam vakt , ablası ve en ştes yle sokağa çıktıklarında, Gaz paşa Caddes ’nde Tah r Bey’le karşılaştılar. Daha doğrusu, Tah r Bey’ n şyer nden çıktığı saate rast get rm şlerd . Yağmur ç sel yordu ve sokak lambasının solgun ışığı al tında, kend fades yle “mahzun b r nsanın” çehres n gördü 156

Hâcer. Karışık duygular ç ndeyd . O gece rüyasında, beyazlar ç nde güzel b r gel nl k g yd ğ n gördü. Rüyada gel nl k g ymek, evl l k demekt . Uyandı ğında, “Gal ba ben m alın yazım böyle yazılmış” d ye düşünerek kararını verd . Evlenecekt . Kararını lk kez annes ne söyled ; karşı tarafa haber salındı. Tah r Bey le Hâcer Hanım, 12 Eylül 1928 tar h nde evlen d ler. 1926 yılında “ Türk Medenî Kanunu”nunTBMM’de kabul ed lmes yle d nî n kah kaldırılmış, yer ne resmî n kahuygu lamasına geç lm şt . Karauğuz ç ft n n n kahı, Zonguldak’ta yapılan k nc resmî n kah oluyordu. Bu n kahta Tah r Bey’ n şah d , dayısı Maksut Bey, Hâcer Hanım’ın şah d se, Süleyman Sırrı’nın en büyük ağabey Al (Barlı) Efend d . Zamanın Zonguldak val s Ahmet Behzat İy doğan,Beled ye Başkanı Hüsey n Bedr Güner , Havza- Fahm yye MüdürUmûm s (Kömür Havzası Genel Müdürü) Hüsey n Fehm İmer, Cumhur yet Halk Fırkası Re s M that Ak f, Mühend s Cemâl Zühtü Aysan,eş Sam me Hanım,Süleyman Sırrıve İsma l (Barlı) Beyler, n kahta bulunanlar arasındaydı. O gün, böyle b r evl l ğ n gerçekleşmes nde büyük katkı sı olan Süleyman Sırrı’nın sev nc , mutluluğu, gözler nden okunmaktaydı. Düğünler , Tah r Bey’ n babası Mehmet H lm (Gürol) Efend ’n n İnc rsuyu’nda, bahçe ç ndek ev nde yapıldı. Güzel b r sonbahar akşamıydı. Tah r Bey’ n Safranbolu’dan, Hâcer Hanım’ın Amasra’dan gelen akrabaları ve d ğer m saﬁrler, bu k katlı ev ve bahçes n doldurmuştu. Saf ranbolu’nun kend ne özgü mahall yemekler n n sunulduğu tam b r yöresel düğün yaşanmaktaydı.

157

Geceye doğru, ağır m safirler gelmeye başladılar. Bunların arasında, Süleyman Sırrı’nın çok y tanıdığı bazı bürokratlar, madenc ler ve Zonguldak eşrafından tanınmış k ş ler vardı: Çakalzâde Mehmet Bey (Mehmet Çel kel), Süreyya (Ayyıldız) Bey, Şefik Kam l (Efes) Bey, Müderr soğlu Kemal (Gürel) Bey, kardeş Ahmet (Gürel) Bey, M that (Ak f) Bey, Ünlü Şa r Behçet Kemâl Çağlar,Hâcer Hanım’ın amcaları Al , İsma l ve Süleyman Sırrı (Barlı) Beylerbunların arasındaydı. O gece, görkeml b r düğün yaşandı İnc rsuyu’nda. Yen evl ler, Mustafa (Barlı) Efend ’n n kend ler ne evl l k armağa nı olarak verd ğ , Gaz paşa Caddes üzer ndek “Aşağık Ev” n b r katına yerleşt ler. Bu evde 1961 yılına kadar yaşayacak ve “Çağlayan (1929-1992)”ve “Doğu (1941)” adlarını verd kler k oğulları olacaktı 36. Süleyman Sırrı’nın gayret yle gerçekleşen bu evl l k olma saydı, sanırım onun yaşamını anlattığım bu k tabın yazılması da mümkün olmayacaktı. O sank bunu duyumsamış ve bu evl l ğ n gerçekleşmes ç n büyük çaba gösterm şt . Düşünürler n “Kelebek Etk s ” ded kler olay herhalde bu olmalıydı. “Amazon ormanlarındak b r kelebeğ n kanat çırpınış ları, Kuzey Amer ka’da b r fırtınaya neden olab lded r” kler g b , Süleyman Sırrı da b lerek veya b lmeyerek, Tah r Bey’le Hâcer Hanım’ın yaşam akışlarını değ şt r p b rleşmeler nde öneml b r rol oynamıştı. O gece, düğün ev nden ayrılırken key fl key fl gülmes ondandı herhalde.

Çaycuma Köşkü Süleyman Sırrı le ağabey Mustafa’nın kafaları çok y uyuşurdu; çünkü ortak b r zevkler vardı: Avcılık! Bu ş n pe ş nde, Zonguldak’ın Göbü, Türkal , Çaycumayöres nde dere, 158

tepe demeden dolaştıkları g b , Süleyman Sırrı İstanbul’a yer leşt ğ yıllarda husus (özel)arabasıyla ya kend gel p kardeş n alır ya da şoförünü gönder rd ağabey n İstanbul’a get rmek ç n. Böylece k kardeş n İstanbul’dak av günler başlardı. Bu av merakı, sanırım Süleyman Sırrı’nın Çaycuma g b güzel b r yörey sevmes ne neden oldu. Sık sık g d p geld ğ bu yöre her zaman lg s n çekm ş, “Buraya b r gün gel p yerleş mel ” d ye aklından geç rm şt hep. B r gün bu düşünces n gerçekleşt rerek, şırıl şırıl akan b r dere kenarında ve dut ağaçlarının arasında, ç nde üç katlı ahşap b r ev bulunan yemyeş l b r araz y satın aldı. Artık Çaycuma’da daha uzun süreler kalıyor, her geçen gün yen dostlar ed n yordu o çevrede… Çaycumalılar aralarına katılan bu dost canlısı adamı çok sevd ler. El n n açıklığıyla, fak re fukaraya yardım ed ş yle kısa sürede kend n sevd rmey başarmıştı Süleyman Sırrı. Örneğ n, Çaycuma’da satın aldığı araz n n çok yakınında, derme-çatma b r kulübede Yahyaadında Çaycumalı b r adam, karısı ve k çocuğuyla b rl kte yaşardı. Yahya, orada, burada amelel k yaparak el ne geçen üç kuruş parayla a les n geç nd rmeye çalışırdı; çok fak rd ler. Süleyman Sırrı, onların bu hal n görünce zeng nl ğ nden utanır g b oldu, onlara yardım el n uzattı; çocuklarının tah s l n üzer ne aldı. Yahya b raz bahçe şler nden anlardı; karısıyla b rl kte Sü leyman Sırrı’nın hem bahçedek , hem evdek bütün şler nde onun el , ayağı oldular. Süleyman Sırrı bununla da kalmadı, b r süre sonra artık tahtaları gıcırdamaya başlamış o esk ahşap ev n yer ne, son derece modern tarzda nşa ed lm ş b r köşk yaptırttı. Artık “Süleyman Sırrı’nın Köşkü”d ye anılıyordu orası. 159

Ayrıca, ler k yıllarda b r de su değ rmen satın alarak, o güne kadar şler y öğrenen Yahya’yı bu değ rmen n başına get recekt . Anlaşılan, Çaycuma’ya y den y ye yerleşmey kafasına koymuştu Süleyman Sırrı. Demek k , ş n Zonguldak’tan İstanbul’a doğru kaydırmış olsa dah , İstanbul dışında b r yaşamı, köy hayatını özlüyor du y ne de… Sank b r Çaycumalıydı artık. Öyle k , bugünkü Çaycumalı dostlarımız b le bu efsane adamı Çaycumalı sanıyorlardı. Süleyman Sırrı’nın, dut ağaçlarıyla donanan, dere kenarındak o ahşap ev nde ve köşkünde çok küçük yaşlarda ken k kez kalmıştım. Köşkte, b r duvarı baştanbaşa kaplayan çok büyük b r tab lo vardı: “Su kenarında su çen atlar”tablosu. Tab ressamımı b lemem, ama çok pahalı b r tablo olduğu bell yd . Köşkün bahçes nde yed ğ m r r dutları h ç unutmuyorum, b r de dere kenarındak kurbağalar… 1950’l yıllardı… Çaycuma’ya sonrak yıllarda da g tt m tab … Uzun yıllar sonra, 2017 yılı Ek m ayı başlarında g tt ğ m sırada se, Süleyman Sırrı’nın köşkünün bulunduğu yer aradım. Bende der n zler, anılar bırakan, yeş ll kler ç ndek o köşkün yer ne du rumdaydı acaba? O gün, z yaret ne g tt ğ m, şehr n saygın Beled ye Başkanı Bülent Kantarcı ve yazar arkadaşımız Ahmet Öztürk le şeh r n çarşısında şöyle b r dolaşıp, vakt yle köşkün bulunduğu alana kadar g tt k. Çarşıda karşılaştığımız Çaycumalılarla Başkan arasındak sıcak bağlar, onun bu şeh rde ne kadar sev ld ğ n çok y gös ter yordu. Derken, esk b r Çaycumalı le tanıştırdılar ben . Başkan’ın “Kara Uşak” d ye h tap ett ğ , adının “Kara Mehmet Çuhadaroğ 160

lu” olduğunu söyleyen, 91 yaşındak bu “genç” ve cana yakın arkadaşımızla konuşa konuşa, artık otopark ve b rtakım ard ye benzer b nalarla dolu olan o alana geld k.

Soldan:Ahmet Öztürk, Doğu Karaoğuz, Kara Mehmet, Bülent Kantarcı; arkada Süleyman Sırrı’nın b r zamanlar köşkünün bulunduğu alan (Ek m, 2017).

Hâtıralarımda zler kalan, yemyeş l dut ağaçları arasında k o köşkün yer ve bahçes , Süleyman Sırrı’nın yeğen Mustafa Tamer tarafından satıldıktan sonra, o araz ye, önceler , “Mehtap” ve “Gonca” adları ver len s nemalar yapılmış, daha sonra se otopark vs. hal ne dönüştürülmüş. Bu semte, “Çay Mahalles , Eseng n Caddesden ” yormuş. Fotoğrafın arka tarafında, çocukken oyunlar oynadığımız, ş md se b r setle ayrılan dere kenarı ve arkasında yükselen beton b nalar… Esk günlerden hayal m zde kalan o güzel manzaranın yıkıma uğradığı yerler... 161

Kısa görüşmem ze rağmen, sank kırk yıllık dostummuş g b çok sevd ğ m Kara Mehmet (veya Kara Uşak),aslında h ç de kara değ ld ; aydınlık yüzlü, sev ml b r adamdı. Süleyman Sırrı’yı çok y tanıyordu. Onun bahçes ndek at ahırında yıllarca çalışmış, atlarına bakmıştı. 1960’lı yıllarda, Çatalağzı santralında bekç l k yapmış, daha sonraları Çaycuma’ya gel p yerleşm şt . “Çok ey adamdı Süleyman Sırrı Bey, fak re fukaraya hep yardım ederd ; onu unutmam mümkün değ ded l” bana ayrılırken.

Yazarımız Doğu Karaoğuz ve Kara Mehmet Çuhadaroğlu (Ek m, 2017).

162

Sek z nc Bölüm

Süleyman Sırrı İstanbul Sosyetes nde Süleyman Sırrı, Zonguldak kent nde, okul, hastane, sağlık ocağı g b yerlere, Kızılay’a, Çocuk Es rgeme Kurumu’na ve fak r-fukaraya yaptığı yardımlarla kend n gösterm ş, herkes tarafından sev len, sayılan b r ş adamı olmuştu. Bu arada, İstanbul’dak bazı ﬁrmalara ve kurumlara kö mür satışı ş n y ce gel şt rm ş, oradak şler n görmek ç n de Karaköy’de b r yazıhane açmıştı. Artık ve sık sık İstanbul’a g d p gel yor, hatta uzun süreler orada kalıyordu. Zonguldak’tak şler n n başına da, o güne kadar ş n n g rd s n -çıktısını çok y öğrett ğ ve çok güven d ğ yeğen Mustafa Tamer’ get rm şt . B r Boşnak geleneğ olarak, Mustafa Tamer de, Ahmet Al Ağa’nın amcaoğlu Edhem Ağa’nıntorunu Gül ye le evlenm ş, Başar10 ve İsma l adlarında k oğlu olmuştu. İstanbul’da, kömür t caret le sürdürdüğü ş hayatında kısa zamanda yen dostlar ed nd Süleyman Sırrı. Bunların arasında en başta gelen , 1931 yılında Ç ftehavuzlarda yaptırdığı görkeml köşküyle İstanbul sosyetes n n en tanınmış 13 k ş ler nden b r hal ne gelen Mehmet Hayr Rüştü İpar’dı Süleyman Sırrı, g r şkenl ğ ve hoşsohbet yle Los Angeles’te b le mâl khanes olan bu para babası ş adamının b r şek lde damarına g rm ş, çok da y dost olmuşlardı. 163

İpar a les n n Ç ftehavuzlar’dak köşkünde düzenlenen davetler n başta gelen m saﬁrler arasında g ren Süleyman Sırrı, bu davetlerde sosyeten n öneml k ş ler yle tanışıyor, onlarla yakın dostluklar, l şk ler kuruyordu. Artık, ülken n kömür t caret n el nde tutan başarılı b r ş adamı olarak ta nınmaya başlamıştı.

Mustafa ve Gül ye Tamer (1937). 164

Zamanın yazar ve tar hç ler nden Mehmet Şâk r Paşa , eş İsmet Hanım ve oğulları “Hal karnas Balıkçısı”adıyla edeb yatımızın ünlü yazarlarından b r olarak b l nen Cevat Şâk r Kaba ağaçlı,Süleyman Sırrı’nın gençl k yıllarında yakın görüştüğü k mselerd . Bu dostlukları Cevat Şâk r’ n Bodrum’a sürgüne gönder ld ğ 1925 yılına kadar sürmüştü 13. D ğer öneml dostları arasında, 1952 yılında, Levent’te Eczacıbaşı İlaç Fabr kası’nı kuracak olan Süleyman Fer t Eczacıbaşı ve Mehmet Fer t Eczacıbaşı vardı. R ze m lletvek l , Fenerbahçel ünlü futbolcu Zek Rıza Spo rel, s nemacı İhsan İpekç ,gazetec Sedat S mavve yazar Reﬁ’ Cevat Ulunayda yakın görüştüğü k mselerd 3. İstanbul sosyetes n n ünlü sm b r Benl Belkısvardı 1950’l yıllarda. B rçok evl l k yapan bu uçarı kadının, sosyetede artık Zonguldaklı Kömür Kralıolarak anılmakta olan Süleyman Sırrı le b rl kte olduğu söylent ler de gelm şt Zonguldaklıların kulağına b r zamanlar 13. 1956’da Koçtuğ Den zc l k İşletmes ’nkuracak olan Sıtkı Koçman ve Selâhatt n Göktuğda yakın dostları arasındaydı. Daha doğrusu, den zc l ğ onlardan öğrenerek ler k yıllarda sade ce kömür taşımacılığı le kalmayacak, İstanbul’dak şler g derek den z taşımacılığına dönüşecekt . B r de ünlü “Lüküs Hayat” operet n n “Zonguldaklı Kömür Kralı”ndan söz etmem z gerekecek herhâlde.

Zonguldaklı Kömür Kralı Artık b r ayağı devamlı İstanbul’daydı Süleyman Sırrı’nın. Oradak hareketl yaşamı ve g rg nl ğ yle kısa zamanda tanın mış ve adı şeh r l teratürüne geçm şt . Öyle k , b r zamanların ünlü operet “Lüküs Hayat”tak “Zonguldaklı Kömür Kralı” t p n n, Süleyman Sırrı’nın İstan bul’dak yaşamından es nlenerek yazıldığı söylenecekt . 165

1930’lu yılların başlarında, Türk bestec ler operetler n ço ğunlukla Batı müz ğ tekn ğ le bestelemeye başlamışlardı. Bu akımın başta gelen tems lc ler nden b r , Cemal Reş t Rey’d . Üç perdel k “Lüküs Hayat” operet n , kardeş Ekrem Reş t Rey kaleme almış ve Cemal Reş t Rey bestelem şt . 1933 yılında sahneye konulan ve 1946 yılına kadar gen ş b r sey rc k tles tarafından her gece zlenen bu yapıt, mevcut düzene ve sosyet k yaşama eleşt r ler get ren b r eser olarak b l n r. “Lüküs Hayat” operet , 1930’ların Türk ye’s nde batılılaşma özent s ç nde olanlarla halk kes m arasındak büyük çel ş k y ortaya koyarak Türk t yatrosunun klas kler arasına g r m şt r. Konu olarak k farklı kültürün yüzleşmes d yeb lece ğ m z bu eser, sank bu günler de anlatır g b d r 39. “Lüküs Hayat” operet n n, “Ş şl ’de b r apartıman…” sözler yle başlayan şarkı sözler , o sırada Bursa Hap shanes ’nde bulunan ünlü şa r Nâzım H kmet tarafından yazılmıştır 39. Nâzım H kmet’ n, o yıllarda “Orhan Sel m” takma adıyla, bu ve başka operetler ç n güfteler yazdığı b l nmekted r 39. Bugünlerde olduğu g b , 1930’lu yıllarda da ülkem zde b r zeng nler sınıfı vardı, yaptığı her ş n kaymağını y yen, çev r d kler dümenlerlem llet ve devlet kazıklayan. B r de halk vardı, b r kısmı memur, aldığı maaşla aybaşı nı get rmeye çalışan ve b r de şç kes m vardı, her zaman emeğ n n peş nde koşan, hak ve adalet arayan. Tab b r de şş zler ordusu, yaşamın her türlü zorluğuna karşı d renmeye çalışan… D zeler nde, yazılarında, ülkem z nsanları arasındak bu bü yük uçurumu d le get ren Nâzım Usta, İstanbul sosyetes n alaya aldığı “Lüküs Hayat”tak d zeler nde, bu olguyu o kadar güzel anlatmıştı k , sank kahramanımız Süleyman Sırrı’yı b r taraftan tanıyor veya b l yor g b yd . Şöyle başlıyordu bu d zeler: 166

Ş şl ’de b r apartıman, Yoksa eğer hâl n yaman! N kel-küb k mob lyalar, Duvarda yağlı boyalar… İk tane otomob l, B r açık, b r değ l. Aşçı, uşak, h zmetç ler, Dolu mutfak, dolu k ler… Lüküs hayat, lüküs hayat! Bak keyﬁne, yan gel, yat! Ne güzel şey, oh ne rahat! Yoktur eş n lüküs hayat!

167

Günümüze kadar defalarca sahnelenen ve k kez de ﬁlm çek len bu eser n baş kahramanı, “Zonguldaklı Kömür Kralı Rıza Bey”d r ve ünlü oyuncu Z hn Göktay bu rolü 26 yıl peş peşe oynamakla kırılması mkansız b r rekora sâh pt r 40. Ş md gelel m Rıza Bey’e (yukarıdak res mde sağdak ). Eser n konusu, aslında b r mahalle del kanlısı olan Rıza’nın, b r rastlantı sonucu Zonguldaklı kömür zeng n Rıza Bey’ n kılığına g rmes üzer ne kuruludur 40. Rıza Bey, o yıllarda İstanbul sosyetes nde y ce tanınan Süleyman Sırrı’ya benzeyen b r karakterd r. Örneğ n, Süleyman Sırrı’nın Ş şl ’de b r apartımanı yoktu, ama Taks m’de vardı. Bu apartmandak da res , son derece modern Avrupa malı mob lyalarla döşenm şt ; duvarlarında se en pahalı yağlı boya tablolar asılıydı. Kaç arabası olduğunu b lm yorum, ama aşçılar, h zmetl ler hep vardı. (Çok küçük yaşlarımda ken, b r Cumhur yet Bayramı tören nde Taks m’dek göster ler zlemek üzere, o apartman da res ne g tm şt k. Oradan anılarımda kalan zler bunlar…) Bu operet n baş karakter Rıza Bey, eserde“Zonguldaklı Kömür Kralı” olarak tanıtıldığından, Süleyman Sırrı’yı tanıyan ve b lenler n aklına lk gelen şey tab k o olmuş ve eserdek bu t p n, onun İstanbul’dak yaşamından es nlenerek yaratıl dığı söylenm şt . Öyle k , böyle b r k ş zaten Süleyman Sırrı’dan başkası olamazdı. M ll yet gazetes nde, 1950’l ve 60’lı yıllarda “Takv mden B r Yaprak” başlığı altında köşe yazıları yayımlanan ve Süleyman Sırrı’nın yakın dostları arasında olan Reﬁ’ Cevat Ulunay, merakla okuduğum b r yazısında, Süleyman Sırrı’nın İstan bul’dak yaşamını, avcılığa olan merakını, çapkınlıklarını 168

anlatmış, yanılmıyorsam Lüküs Hayat operet nden de söz etm şt . Ancak bu yazıya, M ll yet arş v n çok araştırmama rağmen er şemed m.

Süleyman Sırrı’nın, Ağabey ne Armağanı Süleyman Sırrı, b r İstanbul dönüşünde Zonguldak’tak sevg l ağabey Mustafa Barlı’ya güzel b r armağan get r r: B r cüzdandır bu 3.

1924 yılında Almanya’da kurulan Metz ngen firması tarafından mal ed len bu cüzdanın en öneml özell ğ , üzer nde, Süleyman Sırrı’nın, altın üzer ne gravür tarzında şlenm ş kalpaklı b r resm n n bulunması. Cüzdanın ç nde, oldukça küçük harflerle yazılmış “Hugo Boss” yazısı d kkat çek yor. Hugo Boss (1895-1948), Metz ngen firmasının kurucusu ve bu firma bugünlerde de dünyanın en öneml markalarından b r . Süleyman Sırrı’nın cüzdanın üzer ndek kalpaklı resm n n, 1925 yılında yürürlüğe g ren “Şapka Devr m ”nden önce çek ld ğ bell . Ancak, bu cüzdanı daha sonrak yıllarda (belk 1930’larda veya 1940’larda) hed ye ett ğ ne göre, demek k 169

kapaklı resm n çok sev yordu d yeb l r z. Kuvay-ı M ll ye’y yürekten destekleyen b r k ş ye de bu yakışırdı zaten. Ağabey n n uzun yıllar kullana kullana esk tt ğ , yukarıda resm n gördüğünüz bu cüzdan b ze de onlardan kalan b r hâtıra. B r de aşağıdak bayram tebr k var el m zde. 1941 yılının soğuk b r kış günü, 27 Aralık’ta ağabey Mustafa Barlı’ya İs tanbul’dan gönder lm ş, mzasını da böyle atarmış.

Süleyman Sırrı’nın Üçüncü Evl l ğ İstanbul sosyetes ndek b rçok hanımla maceralar yaşamakta ken, “Bu üçüncü evl l k de nereden çıktı?” d yeb l rs n z. Ancak şu var k , çapkınlık mekan tanımıyor; İstanbul’a yerleşm ş g b ken Zonguldak’la bağını h ç koparmayan Sü leyman Sırrı, evleneceğ üçüncü hanımına y ne Zonguldak’ta rastlıyor, ne ders n z? Bu hanımın adı da “Makbule”. Makbule, üstel k başka b r yle, Zonguldaklı ş adamı İhsan Kurtoğlu le evl ken ve ondan “Bülent” adını verd kler küçük yaşta b r oğlu varken Süleyman Sırrı le tanışıyor ve olacak g b değ l, b r aşk k öyle olur, sonunda evlen yorlar 3. 170

Süleyman Sırrı’nın Makbule’y lk görüşü, b r Cumhur yet Bayramı balosunda olur. Cumhur yet m z n kuruluşunun kutlandığı o coşkulu yıl larda, her 29 Ek m geces ülken n bütün ller nde b rer Cum hur yet balosu düzenlen r, kentsel halkımız da, kadın-erkek b r arada kaynaşarak ve çağdaş g ys ler ç nde bu balolara katılmaya özen göster rd . Süleyman Sırrı da şte böyle b r balo geces nde, Zonguldaklı ş adamı, arkadaşı İhsan Kurdoğlu’nun masasındak davetl ler arasındaydı. Masanın en seçk n yer nde se, İhsan Bey’ n güzel hanımı Makbule oturmakta. İzm r Marşı çalınarak başlayan gecede, şeh r orkestrası zamanın en güzel, en beğen len melod ler n çalıyor; baloya gelenler n heps Cumhur yet m z n kuruluş yılını çten gelen b r coşkuyla, geleceğe güvenle bakarak kutluyorlar. İhsan Bey’ n masasındak tek bekar k ş , Süleyman Sırrı. İhsan Bey, eş yle yaptığı dansı b t receğ sırada, masada tek başına oturmakta olan Süleyman Sırrı’nın yanına yaklaşarak, k barca dansa onun devam etmes n st yor. Ve böylece Süleyman Sırrı le Makbule’n n eller lk kez b rleş yor. Makbule’n n kullandığı Fransız parfümünün ko kusu se Süleyman Sırrı’nın başını döndürmekte. İstanbul sosyetes nde b rçok aşk macerası yaşamış olan bz m kömür kralı, h ç bell etmek stemese de, bu sefer İhsan Bey’ n güzel karısına vurulmakta olduğunu h ssed yor… Süleyman Sırrı, o balo geces n h ç unutmaz, Makbule’y tekrar göreb lmek ç n başka b r fırsat çıksa d ye bekler. On ları ev me m davet etsem, ne yapsam d ye düşünmekteyken, şanslı adammış, b r gün bekled ğ fırsat karşısına çıkar: B l nd ğ g b , o yıllarda Zonguldak’tan İstanbul’a hep va purla g d l p gel n rd , kara yoluyla pek g d lmezd , yollar 171

kötü olduğundan. Zonguldak L manı’ndan vapura gece b n l r, sabah İstanbul Boğazı’nda gözler n z açardınız. Süleyman Sırrı, Aksu vapuruyla yaptığı böyle b r İstanbul seyahat nde, Makbule le tekrar karşılaşır. Üstel k Makbule, sadece oğlu Bülent’le b rl kte g tmekteyd İstanbul’a, Bey koz’da yaşamakta olan anne ve babasını z yaret etmek üzere. Bu durum, Süleyman Sırrı g b b r ç n bulunmaz b r fırsat olur tab . Aksu, k kısa b r uzun düdüğünü çalarak ve ba casından s ms yah dumanlar çıkararak l mandan ayrılırken, büyük b r nezaketle Makbule’ye yaklaşır. Geç vakte kadar güvertede oturup konuşurlar… Makbule ş re meraklıydı o yıllarda. Hatta bazı ş r dene meler olmuştu; onları Süleyman Sırrı’ya okuduğunda, b z mk bazı d zeler üzer nde küçük düzeltmeler yapar, ş rler daha da güzelleş r. (Bu arada bel rtel m, Süleyman Sırrı’nın, kültürlü b r adama yakışan y b r kütüphanes , y k tapları vardı. Çaycuma ve Florya köşkler nde, o kültür zeng nl ğ n görmüştüm.) Sabahley n uyanıp, Boğaz’ın b n b r güzell ğ yle karşı kar şıya kalmaları, onların unutamayacakları b r gün geç recekle r müjdes n vermekteyd . Gerçekten de öyle olur. Karşı c nsle konuşmasını çok y b len, ses tonu, güler yüzü, hoşsohbet ve espr ler yle kend n kısa zamanda sevd ren bu adamdan çok hoşlanır Makbule. Yalnız, kend s evl b r kadındı, ne kadar hoşlansa da daha ler g demezd . B r de oğlu vardı üstel k. Yapamazdı. Onunla b r l şk ye g rmey kes nl kle düşünmemel yd . Bu düşünceler ç nde, Süleyman Sırrı onu Beykoz’da g deceğ ev n kapısına kadar uğurlar. Ayrıldıkları sırada, b r ara yoldan geçerken satın aldıkları mantar tabancasını, küçük Bülent “pat pat” d ye patlatarak onu selamlamaktaydı… 172

Bu İstanbul seyahat , onlar ç n unutulmaz b r anı olmuştu. Süleyman Sırrı g b b r adam bu ş n peş n bırakmazdı. N tek m, öyle de olur. Makbule’n n Beykoz’da kaldığı süre ç nde b rkaç kez daha buluşurlar. Suçlarını b l yorlardı, yasak b r aşktı bu. Ancak, yasak da olsa,“gönül ferman d nlem yordu”. Ünlü yazar Emanuel Ge bel’ nded ğ g b , “Yüreklerden göğe doğru yükselen ateşten b r merd vend aşk”. Büyük yazar Goethe se şöyle dem şt : “İnsanın kalb ndek gerçek aşk dört nala g den b r attır. Ne d zg nden anlar, ne seslen meden!” Aynen öyle olur. Araya zaman g rd kçe, b rb rler nden ayrı kaldıkça, ne kadar büyük b r aşk çember n n ç ne düş tükler n daha da y anlarlar. B r çılgınlık yapmışlardır, nasıl ç nden çıkacaklardır bu zor durumun?.. Bu arada, b r tanıdıkları, her k s n n Kadıköy’de b r pasta hanede buluştuklarını görür, hemen kızın a les ne haber ve r r. Bu haber b r şek lde Zonguldak’a kadar g der, söylent ler artar ve sonunda İhsan Bey de öğren r, küplere b ner. Büyük b r a le fac ası kopmak üzered r. Ancak, İhsan Bey as l b r davranış göster r; âşıkları Kadıköy’de gören k ş y tanık göstererek yargı yoluna başvurur. Mahkemede, lk celsede boşar Makbule’y . Ortada kalan Makbule, oğluyla b rl kte Beykoz’dak baba ev ne döner. Çok zor günler yaşanmış olsa da, olaylar Süleyman Sırrı’nın sted ğ yönde gel ş r. İşte sevg l s Makbule serbestt r artık, onunla evleneb lmes ç n önünde h çb r engel kalma mıştır. Kızın babasıyla görüşür, evl l k yolunda b r adım atı lır, n şanlanırlar. 173

Ancak, aradan uzunca b r süre geçer, Süleyman Sırrı evll k şler n b raz gec kt r r. Yoksa başka maceralar mı g rm şt araya, b lem yoruz. B r gün, Makbule’n n babası, Süleyman Sırrı’yı ev ne çağırır, yüzünde patlamak üzere olan b r volkanın fades vardır sank . “Bu ş böyle süremez, ben a leme leke sürdürmek stemem. - Her kes s z konuşuyor, ya kızımla evlen rs n, ya da ben b l r m yapaca ğımı…” der g b laﬂar eder. Süleyman Sırrı’nın canı çok sıkılır bu sözlere, çünkü çok sevd ğ Makbule’y ortada bırakmak g b b r ﬁk r aklından h ç geçmem şt r. O gün, kızın a les yle sarılıp, kucaklaşırlar ve evl l kler çok kısa sürede gerçekleş r. Süleyman Sırrı alır karısını, Zonguldak’a g d p oradak evler ne yerleş rler. İşte bu h kaye de böyle sonuçlanır3.

Süleyman Sırrı ve Makbule.

174

Bu h kayede, İhsan Kurtoğlu, kend s n aldatan karısından b r fac a yaratmadan kurtulduğu ç n b r taraftan memnundu herhalde. B z m k sevg l se belk de yaşamlarının en mutlu günler n yaşamaktaydılar… Kurtoğlu a les hakkında pek b lg m z yok; sadece D yar bakırlı olduklarını b l yoruz. B r de İhsan Bey’ n küçük karde ş Muhs n Kurtoğlu’nu y tanıyoruz. Muhs n Bey, uzaktan da olsa, a lem z n b r parçasıydı. Mustafa Barlı’nın büyük kızı Mukadder’ n eş Basr Sıdal’ın en ştes yd . İhsan Bey’ pek b lem yoruz, ama sırası gelm şken kardeş Muhs n Kurtoğlu’ndan b raz söz etmek ster m: Ben m de çok y b ld ğ m, tanıdığım Muhs n Bey tıpa tıp İsmet İnönü’nün benzer yd . Görünüşü, gülümsey ş , ses , hâl , tavrı ve her şey yle tam b r İsmet Paşa d o. İstanbul’da, Kadıköy’den va purla karşı tarafa geçerken gençler “Paşam” d yerek çevres n sararmış. Üstel k tam b r m ll yetç ve Atatürkçü d Muhs n Amca. B r 10 Kasım günü otobüsle İstanbul’dan Zonguldak’a g der ken, saat tam 9.05’de şoföre b rden“Dur!” dey p arabayı durdurması ve otobüstek bütün yolcuları saygı duruşu ç n ayağa kaldırması haber n duyduğumda, ç mden “Helal olsun Muhs n Amca’ya!” dem şt m. İşte İhsan Bey, böyle b r adamın ağabey d . Kardeş Muh s n amcayı sevd ğ mden, ç mde böyle b r adamın ağabey de herhalde y b r olmalı duygusu var. Ancak, Süleyman Sırrı böyle b r a len n ç ne g r yor ve Makbule’y çocuğu le b rl kte bu a leden koparıp alıyor. Bu b r a le dramı! Süleyman Sırrı her ne kadar a le büyüğümüz de olsa, yaptığı şey, sanırım tüm yaşamında yaptığı en büyük hataydı. 175

Aynı fotoğraf: Süleyman Sırrı’nın solunda ablası Nec be, d ğer a le b reyler yle.

Süleyman Sırrı’nın Florya köşkünde çek len bu fotoğrafta, sağdan k nc Makbule Barlı. 176

Bu fotoğrafta da sağdan k nc Makbule Barlı.

Barlılar 1934 yılında “Soyadı Kanunu” yürürlüğe g rd ğ nde, o güne kadar Velov cler olarak b l nen Ahmet Al Ağa’nın çocukları, h ç düşünmeden “Barlı” soyadını almışlardı. Babaların doğduğu yer olan Togam l Mahalles , İşkodra kent n n “Bar” kazasına bağlıydı. Onlar gerçekten b rer Barlı d ler ve memleketler n h ç unutmamışlardı. Başlangıçta, yan bugünlerden 160 yıl kadar önce, Ahmet Al , Togam l’den yollara düşüp buralara gelmem ş olsaydı, k m b l r bambaşka b r yaşamı olacak, Zonguldak halkı Barlı soyadını taşıyan b r ler n h ç tanımayacaktı. Ahmet Al ’n n bu ülkeye gel ş , yaşamını b r anda değ şt rerek burada yen b r hayata başlaması, b r kırılma noktasıolmuştu kend s , çocukları ve torunları ç n… 177

Düşünürler n söyled ğ “Kelebek Etk s ”den len olguyu şte burada da görüyoruz.

Mustafa Barlı’nın Büyük Acısı Mustafa Barlı, sevg l eş Fatma’yı 1942 yılında kaybett 8. Fatma b r süred r rahatsızdı; kanaması vardı ve aşırı k lo kaybetmeye başlamıştı. Zonguldaklı doktorlar İstanbul’a gö türülmes n önerd ler. B r akşamüstü, Mustafa, eş ve çocukları, Zonguldak L ma nı’nda dumanı tütmekte olan Tarı vapuruna b nd ler. Ertes sabah, Süleyman Sırrı onları Galata rıhtımında karşıladı; b rl kte onun Taks m’dek apartmanına g tt ler. Burası, bugün Atatürk Kültür Merkez ’n n tam olduğu yer de, Atatürk heykel ne karşıdan bakan ve Taks m Meydanı’nı olduğu g b gören b r b naydı. Süleyman Sırrı’nın üçüncü eş Makbule Hanım onları güler yüzle karşıladı. İk kardeş, her gün rahatsızlığı g derek artmakta olan Fat ma Hanımı doktordan, doktora götürdüler; sonunda, zama nın en y hastanes olduğu söylenen, Taks m, Sıraselv ler Caddes ’ndek Alman Hastanes ’neyatırdılar. Fatma’ya rah m kanser teşh s konulmuş, tedav ye başlanmıştı. Ancak bu hastalık, çares z b r hastalıktı; y ne de üm tle y leşmes beklen yor, devamlı yanında olan kızları eller nden geld ğ nce anneler ne yardım etmeye çalışıyordu. Fatma’nın aklı, hastanede kaldığı sırada hep esk günlere g d yor, o esk güzel günler özlemle yâded yordu. Zongul dak’ta en yakın arkadaşı, Rum dostları Sava’nın karısı Olga olmuştu. B r gün, tam Olga’yı aklından geç rd ğ sırada, kapı aralığından sarışın b r kadının kend s ne baktığını gördü. Bu kadın Olga d . 178

Sav d sler, sevg l arkadaşlarını z yarete gelm şlerd . Fat ma çok sev nd , hasretle kucaklaştılar, esk günler andılar. Fatma’nın moral o gün çok y yd , yüzü gülüyordu. Sank y leşeceğ ne nanmıştı. Ancak, onun da yazgısı bu kadardı, ne yapılsa çare bulunamadı. Mustafası le çocuk den lecek b r yaşta evlenerek, acıları ve sev nçler yle tüm ömrünü eş ne ve çocuklarına adamış olan Fatma Hanım, genç sayılacak b r yaşta, 60 yaşında yaşama gözler n yumdu. Çocukları, anneler n kaybetmen n üzüntüsünü yıllarca üzerler nden atamadılar. Süleyman Sırrı el nden geld ğ nce ağabey n tesell etmeye çalışıyor, Mustafa se ne yapacağını b lem yordu, sevg l eş onu bırakıp g tm şt , ne yapab l rd ? B r zamanlar Göbü köyüne g d p, oralara yerleşerek zaman zaman karısından uzak yaşamasının ne kadar yanlış olduğunu ş md anlıyor, onun der n acısını ç nde duyuyor, fakat artık el nden b r şey gelm yordu. Gerçek olan şuydu k , sevg l eş Fatma Barlı artık çok uzaklardaydı. Mustafa le Süleyman Sırrı’nın başka üzüntüler de olmuş, ağabeyler İsma l Barlı’yı 1937 yılında kaybetm şlerd . Abla ları Nec be Tamer’ 1943, Ayşe Ulusoy’u 1944 yılında kaybedeceklerd . Ama Mustafa’nın asıl büyük acısı Fatma’sıydı, onu h ç unutamayacaktı.

Mustafa Barlı’nın Ölümü B zler, a len n çocukları “Ata” derd k ona; eş Fatma Hanım özell kle böyle stem şt . Çocuklar, torunlar hep “Ata” d yerek büyüdük, halâ da öyle. B z m a le, yaz gel nce, oturmakta olduğumuz Gaz paşa Caddes üzer ndek Aşağık Ev’ n bunaltıcı havasından uzak 179

laşır, havalar ser nley nceye kadar tüm sıcak günler , püfür püfür esmekte olan Yukark Ev’de geç r rd k. 1950’l yıllarda, Ata’nın, o ev n yemek odasındak büfen n yanında, ayakta durarak, küçük parçalara ayırdığı elmaları ç ne attığı şarap kadeh n yuvarlayışını çok y hatırlıyorum. Demek k çk y h çb r zaman bırakmamıştı; ancak azar azar çer, h ç sarhoş olmaz veya olsa da bell etmezd . O günlerde, Ata’mın ben çağıran gür ses se halâ kulaklarımda… Süleyman Sırrı, özell kle Fatma’sını kaybett kten sonra büyük üzüntüler ç nde olan ağabey n , Zonguldak’a özel şoför lü arabasıyla geld ğ zamanlarda, “Had ab , İstanbul’a g del m, atla!” der, dedem de onu kırmaz, b rl kte büyük şeh re g der lerd . Süleyman Sırrı, sevg l ağabey n İstanbul’da en y şek lde ağırlar, b rl kte y vak t geç r rlerd . B r de tab avcılık vardı. Zonguldak’ta b rl kte ava çıkan k kardeş, İstanbul’un av ya şamında da hep b rl kte oldular. O kadar y anlaşırlardı k , Süleyman Sırrı kend gelemed ğ zamanlarda, özel şoförüyle Bu ck marka arabasını Zonguldak’a gönder r, ağabey n İstanbul’a aldırırdı. Y ne öyle günlerden b r yd . Ancak, bu sefer Süleyman Sır rı da gelm şt kardeş n almaya. B rl kte yola çıktılar; onları İstanbul’a uğurlayanlar arasında ben de vardım. Arabaya b nd kler nde neşeler yer ndeyd ; dedem n her hang b r sağlık sorunu var g b gözükmüyordu. Aslında varmış ve b zden saklamış; b r süred r yutma zor luğu çek yormuş. Kardeş , İstanbul’da onu en y doktorlara götürmüş, testler ﬁlân derken, sonunda gırtlak kanser teşh s konulmuş. B ze telefonla ver len bu haber tab bütün a ley üzüntüye boğdu. Büyük kızı Mukadder (teyzem),lk vapurla hemen babasının yanına g tt . 180

Tedav ye başlanmıştı; telefonla sık sık durumunun y ol duğu haberler n alıyorduk. Bu gal ba acı sondan önce gö rülen son y l kt . B r süre sonra, her şey b rdenb re değ şt . Ver len laçlar artık fayda etm yor, hastalığın seyr g derek kötüleş yordu… B r gün geld k , hastane yetk l ler , “Yapacak b r şey n kal madığını, hastayı eve alab lecekler söyled n” ler. Mustafa Barlı, böylece kardeş n n Florya’dak köşküne ge t r ld . Mukadder, burada babasına gereken her türlü h zmet ya pıyor, b r an b le yanından ayrılmıyordu. B r gece, sabaha karşı uykuya dalmak üzereyken, babasının yattığı yerden b r ses duyar g b oldu. Hemen yer nden fırladı. Babası b r şeyler demeye çalışıyor, fakat ne ded ğ h ç anlaşılmıyordu. Babasının, ancak “Hak…” ded ğ n duydu. Su verey m d ye çabalarken, sevg l babası gözler n n önünde son nefes n verd 8. Mustafa Barlı, 76 yıllık ömrünün sonuna gelm ş, yaşama veda etm şt . Son nefes nde, belk “Hakkınızı helal ed n”demek stem şt . Belk de sadece“Hakkı” demek sted , yaşamındak tek oğlunun adını anarak… Zonguldaklıların “Kahya Mustafa Efend ” d ye b ld kler dedem Mustafa Barlı’nın cenazes , çevreden katılanlarla b rl kte çok kalabalık oldu. Cenazey büyük acılar ç nde İstan bul’dan get ren Sül Amca’nın (Süleyman Sırrı’nın)ve ağabey Al Amca’nın (Al Barlı’nın) mezarlıkta ağladıklarını gördüm. Kolay değ ld , en sevd kler adam aralarından ayrılmıştı.

181

Mustafa Barlı (1878-1954).

Ulucam ’den Acılık Mezarlığı’na kadar tabut ellerde taşın dı. Onu kaldıranlar arasında ben de vardım. Ama ağlamamış tım. Mezarlığa doğru, tfa yen n önünden geçerken, çler nde çok y tanıdığım Ahmet Ab ’n n (Ahmet Balcı’nın)da bulun duğu tfa yec ler n hazır ol vaz yet nde selam durduklarını görünce b rden ağlamaya başladım. O gün, 1954 yılının 1 Ağustos’u d . 1878 yılında Zongul dak’ta doğan Mustafa Barlı’nın 76 yıllık yaşamının nerdeyse 182

tamamı, tüm acıları ve sev nçler yle bu kömür d yarında geç m şt . İy b r Zonguldaklıydı o… Dedem Mustafa Barlı’yı, yaşamım boyunca sadece b r kez rüyamda gördüm. Ölümünden 15 yıl sonra d . Ertes sabah askere g d yordum. Rüyamda h ç konuşmadık, sadece el n öptüm. A lem z n “Ata”sıyla böyle vedalaştım. Duvarlarında Mutlu b r a len n sesler n n yankılandığı Yukark Ev, Artık bomboş ve sess z. İç nde sadece anılar yaşıyor K mses z…

Süleyman Sırrı’nın Büyük Acısı: Makbule’n n Ölümü Makbule le Süleyman Sırrı, Zonguldak’tak evler nde b r yıl kadar kaldıktan sonra, Süleyman Sırrı’nın İstanbul’da, Taks m’dek apartmanının b r da res ne yerleş rler ve bundan sonrak yaşamları orada geçer. Makbule y b r ev hanımı olur; Süleyman Sırrı da artık çapkınlıklarına son ver p, çocukları da çok sevd ğ nden, ço luk-çocuk sâh b y b r ev adamı olmayı düşlemekted r. Makbule’n n küçük oğlu Bülent’ çok sever ve onun nüfus kaydını üzer ne geç r r. Bülent böylece resmen Süleyman Sırrı’nın oğlu olur. Bülent y b r tahs l görür, l sey İstanbul Amer kan Ro bert Kolej ’nde b t r r. Hatta, kolejdeyken Bülent Ecev t’ n sı nıf arkadaşıdır. Makbule’n n, uzun yıllar eş yle b rl kte mutlu b r yaşamı olur. Ancak, o da b r gün o kötü hastalığa yakalanır. Kanser d r bu! 183

Süleyman Sırrı, onu y leşt rmek ç n çırpınır, hatta yurt dı şından doktorlarla temas kurar, doktor get rt r. Ancak, İk nc Dünya Savaşı’nın sürdüğü, doğru dürüst laç b le bulunamadığı, sağlık koşullarının çok kötü olduğu kıtlık yılları yaşanmaktadır ülkede… Ne yapılsa fayda etmez ve b r gün Makbule’s n kaybeder Süleyman Sırrı. Büyük hüzünler ç nde sevg l eş n toprağa veren Süley man Sırrı, “Bu kadar para, pul neye yarar, g tt şte!”d yerek günlerce ağlar Makbule’s n n peş nden. Zonguldak kent n n ünlü şa r Rüştü Onur’un, onu büyük acılar ç nde bırakıp yaşamdan ayrılan karısı ç n yazdığı “G t t ” s ml ş r 41, sank Makbule ç n de yazılmış g b d r: G tt , dönmeyecek o yaz, o bahar. B r mâtem rüyası yaşayacak kuşlar Ve yabanî otlarla dolacak bahçem… G tt … O günden ber odası boş Ve kapısı aralık… G tt … Düğümlend boğazımda hıçkırık. G tt … Aynalarda örümceklenen b r hayâl Ve sess zce omza düşen başlar… G tt … Zeh r oldu o günden ber İç me akan yaşlar… 184

Bülent Barlı Yaşamında tekrar tek başına kalan Süleyman Sırrı, bu boşluğu evlat ed nd ğ Bülent’le doldurmak ster; ancak, neden d r b l nmez, bekled ğ lg y bulamaz. Bülent o günlerde belk gençl k heyecanları peş nded r, belk yen b r ş kurmuştur, şler yle uğraşmaktadır, b lm yo ruz; ancak b ld ğ m z b r şey var, Bülent uzun süre aramaz babası yer ndek adamı. Aralarında ne geçt , ne oldu, h ç b lm yoruz; ancak b r gün Süleyman Sırrı, “O ben aramazsa, ben de onu h ç aramam!” der kızgınlıkla ve yargı yoluyla, b r zamanlar nüfusuna kaydett r d ğ Bülent’ nüfus kaydından s ld r r. Artık resmî kayıtlarda Süleyman Sırrı’nın oğlu değ ld r Bülent. Bunun üzer ne araları daha da bozulur; bu sefer Bülent yargıya müracaat ederek Süleyman Sırrı ç n “Aklî denges ye r nde değ ld r” raporu alma g r ş m nde bulunur. 1950’l yılların başındayız; yan Süleyman Sırrı 60’lı yaşlardadır. Yargı, bu yaşlardak b r nsan ç n, Bülent’ n bekled ğ raporu vermez. Bülent’ n bundan sonrak yaşamı ç n sadece şunu b l yo ruz: Zamanın ünlü t yatro sanatçısı Nev n Seval le uzun süren b r aşk hayatı olur, evlen rler. Ve Bülent 1955 yılı Mayıs ayının son günler nde sevg l ka rısının kolları arasında yaşama veda eder. Bunu, 9 Temmuz 1955 tar hl M ll yet gazetes nde rastladı ğım aşağıdak mevl t lanından b l yorum 42: “Sevg l eş m ve oğlum, Bülent Barlı’nın ebed yete nt kal n n 50. Günü, 19 Temmuz Cumartes öğle namazını müteak p Ş şl - Ca

185

m ’nde okunacak olan Mevl d- Şer f’e, merhumun bütün dostları nın ve arzu eden d n kardeşler m z n teşr ﬂer r ca olunur. Babası: Süleyman Sırrı Barlı Eş : Nev n Barlı

186

Dokuzuncu Bölüm

Süleyman Sırrı’nın Yen İş : Den z Taşımacılığı 1950’l yıllardayız… Süleyman Sırrı, sevg l karısının acısını üzer nden atab lmek ç n kend n tam olarak ş ne ver r. Koçtuğ Den zc l k İşletmes ’n nsah pler Sıtkı Koçmanve Selahatt n Göktuğ le yakın dostluğu, Süleyman Sırrı’nın ş ha yatında yen ufuklar açar. Böylece, t caret hayatını yen b r ş alanına doğru kaydırır: “Den z Taşımacılığı!” Süleyman Sırrı, Zonguldak kömüründen kazandığı para nın büyük b r kısmını bu şe yatırır. Gem (veya gem ler) satın alır. Sadece kömür nakl yatıyla kalmayıp, değ ş k mal ve mal zemen n den z taşımacılığını üstlen r. Aslında, Süleyman Sırrı’nın İstanbul’dak ş hayatını ya kından b lmem ze pek mkan yok; çünkü onu b lenler artık hayatta değ l. Dolayısıyla, o yıllarda sık sık da görüşülmed ğ ç n, onun ş hayatı, renkl dünyası oldukça uzakta kalmıştı b z m a le den. Ancak, M ll yet gazetes arş v n araştırdığım sırada, 30 Ek m 1954 tar hl M ll yet gazetes n n dördüncü sayfasında şöyle b r haberle karşılaştım43:

187

“Mudanya Açıklarında B r Ş leb m z Battı!” 800 tonluk “Türken” gem s n n mürettebâtı kurtarıldı! (Husus Muhab r m zden):

“Poyraz fırtınasına tutulan 800 tonluk Türken ş leb , bugün- ak şamüzer ne doğru Mudanya’nın Eğerc köyü açıklarında batmıştır. Saat 15.00 sularında, Eğerc köyü önler nde fırtınaya tutulan- ş le b n batmak üzere olduğu sah lden görülmüş ve durum alakalılara duyurulmuştur. Bunun üzer ne, Mudanya L man Müdürlüğü’n den Zühtü Dem rc Kaptan dâres ndek 42 no.lu römorkör yola - çı karılmıştır. Römorkör had se yer ne vardığı zaman, ancak gem de bulunan 14 k ş l k mürettebat kurtarılab lm ş ve bu esnada gem batmıştır. Mürettebat sah le çıkartılmıştır. Kazazâdeler n anlattığına göre, 2. Kaptan, tehl ke anında, ş leb n sandalına b nerek karaya çıkmak stem ş, fakat dalgalar arasında kaybolmuştur. Kaptanın başka b r 188

yerden sah le çıkmış olması da muhtemeld r. Batan gem , Süleyman Sırrı Barlı’ya a tt r ve İzm t Çamaltı’n dan Mudanya’ya tuz get rmek üzere yola çıkmıştır.

Süleyman Sırrı Ne D yor? D ğer taraftan, dün geç saatlerde gem n n sah b Süleyman Sırrı Barlı le görüştük. Kend s , gem n n batmasının müh m olmadığını bel rterek, mürettebatın kurtulduğuna sev nd ğ n söyled . 40- ya şında olan gem , 150000.- TL kıymet nded r ve s gortasızdır. Y ne b r dd aya göre, gem n n tels z c hazı yoktur ve gem n n sah b , İstanbul L man İdares ’ne 6 ay ç nde b r tels z konulacağına da r teahhütte bulunmuştur.” Süleyman Sırrı, kömür satışlarının dışında, den z taşımacılığından ne kazandı, kaç gem s vardı, başka ne şler yaptı, bu konularda -onun bu şler n b leb lecek olan a le b reyler m z hayatta olmadıkları ç n- başka b r b lg m z yok. Ancak, Süleyman Sırrı, ömrünün sonuna kadar y ve var lıklı b r yaşam sürdüğüne, h çb r yasal engelle karşılaşmadı ğına göre, den z taşımacılığı le yaptığı şlerden de yüz akıyla çıktığı nancındayım.

Florya Köşkü Süleyman Sırrı, hele o esk yıllarda İstanbul’un çok güzel b r semt olan Florya, Şenl kköy’dek o görkeml köşkünü ne zaman yaptırdı, tam olarak b lem yorum. Ancak, şunu söyle yeb l r m: Ben, o köşkte çocuk yaşlarımda k kez kalmıştım. Küçük Çekmece le Florya arasında yer alan Şenl kköy Mahalles , Bakırköy lçes ne bağlı ve bugünkü nüfusu 28000 dolayında. Bütün a le fotoğraﬂarını araştırdığım halde, Süleyman 189

Sırrı’nın Florya’dak köşkünün doğru dürüst b r fotoğrafını bulamadım. O zaman, belleğ mde halâ lk günkü g b zler bı rakmış olan o köşkü b raz anlatmalıyım s zlere: O köşkte lk kaldığım günlerde, “İstanbul’un Feth ’n n 500. Yılı” kutlanıyordu, yan 29 Mayıs 1953’ün ç nde bulunduğu günler… On k nc yaşımı sürdüğüm yıllardı; annemle b rl kte o köşkte b r- k hafta kaldık. O yaşlardak b r çocuk tab her şeye meraklıdır. Ben de orada kaldığımız süre ç nde, o köşkün ve onu çevreleyen b rb r nden güzel ç çekler ve meyve ağaçlarıyla bezenm ş bahçes n n her tarafını, her yanını ve Sül Amca’nın ç nden k taplar taşan kütüphanes n çok y öğren d m. Zamanın üst düzey m mar s le nşa ed lm ş olan köşk k katlıydı. Alt katında mutfak, çamaşırhane, banyo, tuvalet, za h re ambarı g b yerler vardı. Üst kat se, ancak s nemalarda seyrett ğ m z yabancı ﬁlmlerdek g b çok y döşenm şt ; b z m o yıllarda Zonguldak’ta yaşamımızı sürdüğümüz evler den çok farklıydı. Yan , h ç alışık olmadığımız Avrupa tarzda b r modernl k hemen göze çarpıyordu. Daha önce de bel rtt ğ m g b , çok y k taplarla donanmış b r kütüphane odası vardı. Oradak k tapları, o yaşıma kadar başka yerlerde görmem şt m. Oldukça pahalı olduğu hemen bell olan lüks mob lyalar ve eşyalarla döşenm ş olan yemek odası, yatak odaları, çevredek bahçen n yeş ll kler ç ndek balkonu, her şey, her ba kımdan çok güzeld . Üst kata, bahçen n ç nden yükselen b r merd venle çıkı lan verandadan g r l yordu. Bahçes oldukça büyüktü; mey ve ağaçlarının yanı sıra b r de üzüm bağları vardı. Safranbolu’nun çavuş üzümler orada da yet şt r lm şt . Bahçen n 190

d ğer b r ta rafında da fasulyeden domatese kadar çeş t çeş t sebze ﬁdeler göze çarpıyordu. Ayrıca, bahçen n sınırlarında, kestane, çınar g b büyük ağaçlar vardı. Süleyman Sırrı, bu köşkü, sanırım 1940’lı yılların sonlarında yaptırmış olmalı. Gerek Taks m’dek apartmanında, gerekse Florya köşkünde, son eş Makbule le geç rd ğ unutulmaz anıları vardı. Makbule’n n ölümünden sonra, artık Zonguldak taraﬂa rına da pek uğramıyor, Florya’dak o görkeml köşkte sank yen b r hayata başlıyordu. Artık yaşlı b r adam sayılsa da, ç ndek yaşam sevg s onu Florya g b İstanbul’un böyle güzel b r semt ne yürekten bağlamıştı. Güler yüzlülüğüyle, bonkörlüğüyle, fak r-fuka raya yardımlarıyla, çevrede kısa zamanda tanınmış ve Şenl kköy’de yaşayanların çok sevd ğ b r adam hal ne gelm şt . Çaycuma’da olduğu g b … O köşke k nc kez g d ş m ve orada b r hafta kadar kalışım, y ne aynı yıl ç nde oldu. Bu kez, babamla b rl kte g tm şt k. Köşkte, Mustafa Tamer’ n çocukları, ben m çok yakınlarım Başar ve İsma l de kalmaktaydı. Onlarla ne oyunlar oynadık, ne maçlar yaptık oradak çocuklarla Şenl kköy’üntop sahasında, heps belleğ mde lk günkü g b duruyor… Süleyman Sırrı, bütün bu servet ne, Zonguldak kömür şç s n n büyük emeğ yle çıkartılan kömürden kazandığı parayı, t caret hayatında, aklını, b lg s n , becer s n en y şek lde kul lanıp şleterek sah p olmuştu. Ona, “Zonguldaklı Kömür Kralı” denmes boşuna değ ld tab . Yazarın Notu: Bu arada, her olumlu ş n altında b r b t ye n ğ vardır düşünces yle, Süleyman Sırrı’nın bu paraları k m b l r ne numaralarla kazanmış olduğunu ler sürecek k ş ler de çıkab l r. 191

Hatta, ünlü yazar Balzacb le, “Her büyük servet n temel nde b r suç yatar” sözler yle servet düşmanlarını haklı çıkaracak laﬂar etm şt r. Ben, Süleyman Sırrı’nın avukatı değ l m tab ; sadece onunla lg l olarak a lemden bana aktarılan b lg ler burada, tanıkları ve bulab ld ğ m belgeler yle b rl kte s zlere sunmaya çalışıyorum. Şunu özell kle bel rtmel y m k , ben m toparladığım b lg ler arasında onu suçlayab lecek h çb r şey yok! H ç k msen n hakkını yemeden, çok dürüst b r yaşam ç zg s olan babası Ahmet Al Ağa g b , onun da aynı yoldan g tt ğ , h çb r zaman yasa dışı şlere g r şmed ğ nancındayım.

Süleyman Sırrı Barlı

Onu, bugünün üç kağıtçı, rantçı ş adamı taslaklarından ayrı tutmamız gerek r. O, sadece, her zaman aklı başında, 192

zek , becer kl ve g r şken b r ş adamıydı; babadan kalan servet y kullandı, gel şt rd ve bu sayede y gün gördü, heps o kadar. Süleyman Sırrı, sadece Zonguldak’la yet nmem ş, geleceğ görmüş ve ülken n en başarılı ş adamları arasına katılarak kend n gösterm şt . Yaptığı, başardığı şler ona mutluluk ver yor, böylece yen atılımlara g r ş yor, her zaman yasalara uyduğu ç n ger ye de güvenle bakab l yordu. B r düşünürün, “Hayatını öyle b r yaşa k , her an el n sıkab- le s n” sözler Süleyman Sırrı’nın yaşam lkes yd bence.

Süleyman Sırrı’nın Yaşamının Son Yılları Süleyman Sırrı, hayatının son yıllarını geç rd ğ Florya köşkünde, Tanrı’nın sevg l b r kulu m ş k , huzur ç nde oldu da ma. Bunu, ev şler n görmek üzere köşke alınan ve her ş nde ona yardımcı olan Saﬁye’yeborçluydu.

Sül Amca, o yıllarda a leden, yakınlarından uzaklaşmış, 193

pek de k msey aramaz olmuştu; Florya’dak yaşamından çok memnundu anlaşılan. 1953 yılı Mayıs ayında, onun Florya köşkünde annemle b rl kte kaldığımız sırada, Safiye de evdeyd . 12 yaşlarındak b r çocuğun gözüyle Safiye’y o günlerde tanıdım. Yukarıdak fotoğraf, o tar hlerde çek ld . Soldan t bâren, Doğu Karaoğuz, Süleyman Sırrı Barlı, Çağlayan Karauğuz (ağabey m), Hâcer Karauğuz (annem), Ayten Alper (kuze n m), Zeynep Yılmaz (yakınım) ve en sağda, Safiye. Safiye o sıralarda sank ev n hanımı g b olmuştu. Ablası da köşkte kalıyordu; yemek şler daha çok ablasının üzer n deyd . B r de Yaşar Ab vardı, Sül Amca’nın şoförü. Her zaman güler yüzlü Yaşar Ab ’y çok sevm şt k; onun ler k yıllarda, b r trafik kazası sonucunda g rd ğ kavgada öldürüldüğünü duyduğumda çok üzülmüştüm. Yaşar Ab , Safiye’n n ablasıy la evl yd . Yukarıdak fotoğraftak Süleyman Sırrı Barlı’yı, aşağıdak res mde daha yakından göreb l rs n z. Onunla b rl kte çek l m ş olan tek resm m olduğu ç n, bu fotoğrafı büyüterek b r ayrıcalık tanıdım:

194

Bu fotoğrafta, Süleyman Sırrı Barlı 68 yaşında, saçları beyazlaşmış, yüzünde yaşlılığın get rd ğ zler var. Köşkünde kaldığımız sürece, b z sık sık alıp, İstanbul’un gez lecek yer ler ne götürmüştü... Daha sonraları, Saﬁye’n n, Şenl kköylü b r lkokul öğret men yle evlend ğ ve damadın da çgüveys olarak köşke yer leşt ğ duyuldu. Süleyman Sırrı’nın h ç çocuğu olmamıştı ama, köşke yerleşen bu ç ft n b r de “Yasem n” adını verd kler b r bebekler olunca, dünyalar onun oldu. Oldum olası çocukları çok severd , şte Yasem n de onun torunu g b yd sank . Yasem n doğduktan sonra, Süleyman Sırrı tüm yaşamını ona hasrett . Onlarla b rl kte tam b r a le mutluluğu yaşıyor du. B z m a leden k msey aramaz olmuştu; onu da arayıp so ran pek yoktu hal yle. Kopmuştu a leden. 1954 yılında yaşamdan ayrılan dedem Mustafa Barlı muhtemelen aynı yıl ç nde Florya köşküne küçük kardeş n z yarete g tt ğ nde, beş kte sallanmakta olan 2-3 yaşlarındak Yasem n’ gördüğünü söylem şt . O yıllardan bugüne bas t b r hesap yaparsak, sanırım -eğer hayattaysa- Yasem n bugünlerde 60’lı yaşlarda olmalı. Yasem n’ n üzer nde durmamın burada b r neden var: Çünkü, Süleyman Sırrı, ölmeden önce, Florya’dak tüm mal varlığını, yasal olarak çok sevd ğ Yasem n’e bırakmıştı. Bence y de yapmıştı; çünkü yaşamının son yıllarında ona mutluluk veren tek şey bu küçük kızdı. Her zaman çocukları severd ; hele yaşlanınca bu sevg , bu duygu daha da yoğunlaşmıştı. Bu özel duyguyu, ben m g b “dede” olan nsanlar daha y anlar. 195

Ünlü yazar V ctor Hugo’nun b r sözü vardır: “Analar, babalar çocuklarını sever, ama dedeler çılgınlar g b sever”. O da öyle olmuştu; onun ç n artık b r tek Yasem n vardı onu yaşama bağlayan…

Süleyman Sırrı Barlı’nın Ölümü Süleyman Sırrı’nın son günler hakkında b z m a lede h ç k msen n, h çb r b lg s yok. Belk son zamanlarında, yeğen Mustafa Tamer yanında bulunmuştu, onu da tam olarak b l m yoruz. Saﬁye tarafıyla b r temasımız olmadığı ç n, nasıl rahatsızlandı, ne oldu, nasıl öldü, h ç b len yok. B lenler var d yse de, onlar da artık hayatta değ l. Bu k tabın başlangıcında yazdığım g b , sank ölümü de g zeml olmuştu Süleyman Sırrı’nın. Sadece şunu anlıyor ve b l yoruz: O, a leden kopmuş g b yd ama son günler n mutlu yaşa mıştı torunu yer ne saydığı Yasem n’ le b rl kte… Zonguldak yöres n n efsane madenc s , Çaycumalıların sevg l hemşehr s Süleyman Sırrı Barlı’nın ölüm lânı, 27 Ha z ran 1963 tar hl Hürr yet 43 ve M ll yet 44 gazeteler nde, şöyle yayımlandı: Acı B r Kayıp Zonguldak’ın lk madenc s merhum Hacı Ahmet Al Ağa’nın oğlu, Fatma İz, Zeynep G zl , Ethem ve Mustafa Tamer le Mahmut Ulusoy’un dayıları, Ham de Gürel, Sab ha Barlı Mukadder Sıdal, Kad r Barlı ve Hacer Karauğuz’un amcaları, Belkıs Morova, Şems İz, Necm İz, Nejat Erd nç, Esat Cafer İz, Nec le Kurt, Râd G zl , Çağlayan ve Doğu Karaoğuz le Ayten Alper, Günday Sıdal, Berc s ve Taylan Morova’nın büyük dayıları, Zeka , Azm , Suat ve Seza Gürel le Es n İncealemdaroğlu, Ayşe Çolakoğlu ve Sezer İncealem 196

daroğlu’nun büyük amcaları, Gürel le Es n İncealemdaroğlu, Ayşe Çolakoğlu ve Sezer İncealemdaroğlu’nun büyük amcaları, Esk Madenc Süleyman Sırrı Barlı Tanrı’nın rahmet ne kavuşmuştur. Cenazes , bugünkü Perşem be günü öğle namazını müteak p, Ş şl Cam ’nden kaldırılarak A le Kabr stanı’na gömülmek üzere Zonguldak’a nakled lecekt r. Mevlâ rahmet eyleye.

197

28 Haz ran 1963 tar hl M ll yet ölüm lânı yayımlandı:

gazetes nde de şöyle b r

VEFAT Çok sevg l babam, esk Madenc Süleyman Sırrı Barlı 26 Haz ran 1963 günü, Hakk’ın rahmet ne kavuşmuştur. Tees sürle b ld r r m. Cenazes , 28 Haz ran 1963 günü, Zonguldak’ta, Cuma günü öğle namazını müteak p Ebedî st rahatgâhına defned lecekt r. Mevlâ rahmet eyleye. Kızı: Yasem n Bağan Barlı 26 Haz ran 1963 günü, İstanbul’dak Florya köşkünde ya şamdan ayrılan Süleyman Sırrı Barlı’nın cenazes , hemen ertes günü Zonguldak’a get r lm ş ve k tabımızın lk bölümünde de bel rtt ğ m z g b , 28 Haz ran 1963 Cuma günü, Zonguldak İnc vez Mezarlığı’ndak a le kabr stanına defned lm şt r. Cenaze tören ne b z m a leden Basr Sıdal’ın katıldığını, kızı Ayten Alper’ n fades yle b l yoruz. Muhtemelen, yeğen Mustafa Tamer ve başka katılanlar da olmuştur, ama onlar da 198

artık hayatta olmadığı ç n, bu konuda başka b r şey d yem yoruz.

*** Madenc l k yaşamında her zaman şç babası olarak b l nen, onların daha y koşullarda çalışab lmes ç n el nden ge len yapan Süleyman Sırrı’nın ed nd ğ servet, o şç ler n alın ter , b lek gücü ve kanıyla ortaya çıkmıştı. Böyle b r adamın mezarının ayaklar altında ç ğnenerek kaybolup g tmes maalesef acınacak b r durum. Zonguldak veya Kozlu Beled yes ’n n, Süleyman Sırrı’nın babası Ahmet Al Ağa’nın İnc vez Mezarlığı’ndak kabr n n üzer ne sembol k b r başucu levhası koyarak, Ahmet Al Ağa ve Süleyman Sırrı Barlı g b Zonguldak kent n n bu en esk madenc ler n anması ne güzel olurdu. Süleyman Sırrı Barlı’nın yaşam öyküsünü, toparlayab ld ğ m b lg lerle ortaya çıkarmak ben m ç n onur ver c . Onu, bu yolda emek veren d ğer madenc büyükler m ve gün yüzü görmeden çalışan, sakat kalan, canını veren tüm yeraltı emekç ler m z saygıyla anarak… Doğu Karaoğuz 1 Mayıs 2018

199

KAYNAKLAR 1. 2. 3. 4.

Erhan Berkman, Özel görüşme, Florya, İstanbul, 21 N san 2012. İbrah m Başçı, Özel görüşme, Zonguldak, 25 Mayıs 2017. Ayten Alper’ n anlatıları, Karabük, Haz ran, 2017. Veselj ko Kopr v ca: “The Best of Montenegro”,K tap, Hum ne R -

ghts Form, 2007.

Mustafa Mem c: “Karadağ Boşnak-Müslüman Tar h ”,K tap; Kastaş

Yayınları, 2016.

6. 7. 8.

Neb le S mberk’ n anlatıları, 1950’l yıllar. T. Yılmaz Öztuna: “ Türk ye Tar h ”, C lt 12, İstanbul, 1967. Doğu Karaoğuz: “Karaelmas’ın İlk Madenc ler ”,K tap; Arkeoloj ve

Sanat Yayınları, İstanbul, 2011.

Doğu Karaoğuz: “Karaelmas’ın İlk Madenc ler nden Ahmet Al Ağa”,

Makale; Halkın Ses gazetes , Zonguldak, 23 Eylül 2016.

10.

Doğu Karaoğuz: “B r Zamanlar Zonguldak”,K tap; Çaycuma Be-

led yes Kültür Yayınları, Çaycuma, 2017.

11. 12. 13. 14. 15.

Tahs n Kümesu’nun anlatıları, Zonguldak, 1990. “Zonguldak 1973 Yıllığı”, K tap, Garan Matbaası, İstanbul, 1973. Hâcer Karauğuz’un anlatıları, Ankara, 1980’l yıllar. Yusuf Z ya Ortaç: “B r Rüzgâr Est ”, Ş rler, İstanbul, 1962. İrfan Yalçın: “S sler İç nden”, Ş r k tabı, Berﬁn Yayınları, İstanbul,

2017.

16. 1959.

200

Eduardo Cote Lamus: “La V da Cot d ana (Da ly L fe)”,Ş r k tabı,

17.

Cumhur yet gazetes : “Ayşe Ulusoy’un Ölüm İlânı”, 11 Mart 1944,

Sayfa: 4.

18. 19.

Cumhur yet gazetes : “Hayr ye Barlı’nın Ölüm İlânı”, 5 Eylül 1953, Sayfa: 4. Gal p Büyükyıldırım: “Türk ye Cumhur yet ’n n k nc Ba-

yındırlık Bakanı Süleyman Sırrı”,gal pbm@hotma l.com.

20. 21. 22. 23. 24.

Yücel Barut: “Balıkların Gözler ”, Ş rler, 1970. İlhan Geçer: H sar derg s , Sayı: 112, Ankara, 1966. Kostas Hatz doul s: “The Th ngs I Remember”, K tap, At na, 1982. Rheaworks: “Boşnakça Sevda Şarkıları (Sevdal nka)”. “Ecdâdımızın Üç Kıtaya Hükmetmes n Sağlayan 10 Kılıç”, Oned o In -

ternet S tes , İstanbul, 22 Ma-yıs, 2015.

25.

Ekrem Murat Zaman: “Zonguldak, İnsan, Mekan, Zaman”,K tap;

TTMOB Maden Mühend sler Odası, Zonguldak, 2012.

26.

Zonguldak T caret ve Sanay Odası: “Cumhur yet n On Yılında Zon-

guldak ve Maden Kömürü Havzası”, K tap, Zonguldak, 1933.

27.

Cumhur yet gazetes : “Zonguldak’ta B r Fac a”,31 Ocak 1930, Say -

fa: 2.

28.

Cumhur yet gazetes : “Zonguldak Maden Kömürler ”,14 Ocak 1930,

Sayfa: 4.

29. 30.

Çaycuma Beled yes Fotoğraf Arş v , Çaycuma, 2017. Hamd Genç: “Cumhur yet n İlk Yıllarında Zonguldak’ta Nüfus, T-

caret ve Sanay (1920- 1932)”, ZKÜ Sosyal B l mler Derg s , C lt: 6, Sayı: 12, Zonguldak, 2010.

31.

Al Sarıkoyuncu: “M llî Mücadelede Zonguldak ve Haval s ”,K tap,

Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1992.

32.

Mustafa Kemal Atatürk: “Nutuk” , Yapı Kred Yayınları, İstanbul,

2011.

33.

Tâh r Karauğuz: “Anadolu’dan Kovduklarımız”,Ş rler, Den z Bası-

mev , İstanbul, 1965.

34.

Konur Ertop - Özgen Kılıçarslan: “Fâzıl Hüsnü Dağlarca”, K tap,

Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2009. 201

35. 36.

Mustafa Barlı’nın anlatıları, Zonguldak, 1950’l yıllar. Doğu Karaoğuz: “ Kuvay-ı M ll ye Ruhuyla B r Ömür”, K tap, Truva

Yayınları, 2011.

37.

Hıfzı Topuz: “II. Mahmut’tan Hold nglere Türk Basın Tar h”, Remz

K tapev , İstanbul, 2003.

38.

Âsım Bez rc : “Cah t Sıtkı Tarancı - Otuz Beş Yaş”,Can Yayınları,

İstanbul, 1983.

39.

Met n And: “Başlangıcından 1983’e Kadar Türk T yatro Tar h K ”, -

tap, İlet ş m Yayınları, İstanbul, 1999.

40.

Lütﬁye H lâl Akgül: “Cumhur yet m z n 10. Yılında B r Muhal f Ope-

ret: Lüküs Hayat”,Makale, İstanbul, 2004.

41. 42.

Salâh B rsel:“Rüştü Onur”, Sel Yayıncılık, İstanbul, 2012. M ll yet gazetes : “Bülent Barlı’nın Mevl d İlanı”, İstanbul, 9 Tem-

muz 1955.

43.

M ll yet gazetes : “Süleyman Sırrı Barlı’nın Ölüm İlanı”, İstanbul, 27

Haz ran 1963.

44.

Hürr yet gazetes : “Süleyman Sırrı Barlı’nın Ölüm İlanı”, İstanbul,

27 Haz ran 1963.

45.

M ll yet gazetes : “Süleyman Sırrı Barlı’nın Ölüm İlanı”, İstanbul, 28

Haz ran 1963.

46.

Yücel Namal - Hasan Karakuzu: “Zonguldak’ta H lâl- Ahmer Cem-

yet ”, K tap, Emre Yayınları, Kasım 2017.

47.

S nan Ateş, Yücel Namal, Muh bbe Erdoğan: “Harf İnk lâbı ve M l-

let Mektepler , 1928-1935 (Zonguldak Örneğ K )” tap (hazırlık aşamasında), 2018.

202

DOĞU KARAOĞUZ’UN DİĞER KİTAPLARI

203

204

205

206

207