Wstęp

Procesy demografczne to jeden z ważniejszych makroprocesów, jakie wpływają na funkcjonowanie życia społecznego, państwa, gospodarki, relacji międzyludzkich. To również wyzwanie, w obliczu którego muszą działać, ale też przekształcać się, instytucje państwa dobrobytu, jeśli ma być ono zachowane bądź rozwijane.

Niestety można odnieść wrażenie, że w polskich realiach procesy demografczne nie są jednak jedną z wiodących osi politycznych sporów i publicznej troski lub ewentualnie bywają ujmowane fragmentarycznie. Przykładem są losy przedłożonego do konsultacji projektu rządowej strategii demografcznej1. Dokument ten nie stał się meainstreamowym punktem odniesienia. Na razie nie udało się wokół zawartych w nim diagnoz i propozycji zbudować szerszej agendy, angażującej debatę głównego nurtu i porządkującej działania publiczne. Głównym ograniczeniem tego dokumentu jest w naszej opinii niemal utożsamienie problematyki demografcznej z problematyką wsparcia dzietności (kwestie pronatalistyczne) i wsparcia rodzin z dziećmi. Praktycznie poza agendą samego dokumentu znalazły się takie zagadnienia jak ruchy ludności, nasilone po agresji rosyjskiej na Ukrainę, a także postępująca zmiana struktury wiekowej w kierunku coraz większego udziału liczebnego i procentowego starszych pokoleń, ze wszystkimi tego kulturowymi, ekonomicznymi i społecznymi następstwami. W dokumencie wskazano, że w przypadku realizacji Strategii Demografcznej 2040 w roku 2100 na jedną osobę w wieku poprodukcyjnym ma przypadać 3,5 osoby w wieku produkcyjnym (w 2019 roku ten współczynnik wyniósł 2,7 osoby)2 .

W niniejszej analizie chcielibyśmy poszerzyć perspektywę dyskusji demografcznej, przesuwając nieco akcenty, jeśli chodzi o problemy wymagające refeksji i rozwiązania. Proponujemy zarys holistycznej perspektywy reform stojących przed instytucjami (zwłaszcza publicznymi) państwa dobrobytu. Nie jest naszym celem ustawianie się w kontrze do podjętych już rządowych wysiłków, lecz pokazanie innego podejścia do tej tematyki. Po pierwsze, chcemy spojrzeć na demografę nie tylko pod kątem spadku ludności i utrzymujących się niepokojąco niskich wskaźników dzietności, ale także dostrzec potrzeby i problemy, jakie wynikają ze zmiany struktury wiekowej i relacji ilościowo-jakościowych między pokoleniami. Liczy się więc nie tylko wielkość populacji, ale i struktura oraz społeczne relacje. Po drugie, widzimy, że zmiany i wyzwania demografczne warunkują pojawiające się lub pogłębiające podziały i problemy, których skala jest zróżnicowana w aspekcie wiekowym, instytucjonalnym, przestrzennym. Refeksja demografczna musi być zatem uwrażliwiona na nowe wymiary wykluczenia czy nierówności.

1 Pełnomocnik Rządu ds. Strategii Demografcznej, Strategia Demografczna 2040 (projekt), Warszawa 2021.