ΕΝ ΧΑΝΙΟΙΣ 2020 by dimoschania8

ΤΟΜΟΣ 14ος

2020

ΕΤΗΣΙΑ EKΔΟΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΧΑΝΙΩΝ

ISSN 1791-311X

ΧΑΝΙΑ 2020

ΤΟΜΟΣ 14ος

ΠΕΡΙΟΔΟΣ 3η

ΧΑΝΙΑ 2020

ΕΝ ΧΑΝΙΟΙΣ Ετήσια έκδοση του Δήμου Χανίων

Γραφή τίτλου: Aπό επίσημο έγγραφο του επί των Εσωτερικών Συμβούλου της Κρητικής Πολιτείας προς τον Ύπατο Αρμοστή Κρήτης Αλέξανδρο Ζαΐμη (αρ. πρωτ. 5188/7-12-1906) [Ιστορικό Αρχείο Κρήτης]

Εξώφυλλο:

Ιστορικό Αρχείο Κρήτης - 100 χρόνια (1920 - 2020) (Γραμματόσημο ΕΛΤΑ, σειρά “Επέτειοι - Γεγονότα” 2020)

Oπισθόφυλλο: Το κτίριο του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης (οδός Ι. Σφακιανάκη 20) στη δεκαετία του 1960 Στο ΕΝ ΧΑΝΙΟΙΣ φιλοξενούνται κείμενα πρωτότυπα, μη δημοσιευμένα σε οποιοδήποτε έντυπο ή ηλεκτρονικό μέσο, όχι πολύ εκτενή, που αφορούν στην Ιστορία, Ανθρωπιστικές Επιστήμες και Λαογραφία και αναφέρονται στην Κρήτη γενικά και στα Χανιά ειδικότερα. Τα κείμενα τίθενται υπόψη της Συντακτικής Επιτροπής, η οποία και αποφασίζει για τη δημοσίευση τους. Τα δημοσιευόμενα κείμενα απηχούν τις απόψεις των συγγραφέων και αποτελούν πνευματική τους ιδιοκτησία. Επικοινωνία: en_chaniois@chania.gr

ΕΝ ΧΑΝΙΟΙΣ © Δήμος Χανίων και Συγγραφείς του τόμου ISSN 1791-311X

Εκτύπωση: Γεωρβασάκης

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ “ΕΝ ΧΑΝΙΟΙΣ 2020” ΑΛΙΓΙΖAΚΗ ΣΤEΛΛΑ Φιλόλογος - Ιστορικός ΑΠΟΣΤΟΛAΚΗΣ ΣΤΑΜAΤΗΣ Δάσκαλος - Λαογράφος ΓΑΛΗΜΙΤAΚΗ ΣΜΑΡAΓΔΗ Γεν. Γραμματέας Δ.Σ. Συνδέσμου Φιλολόγων Χανίων ΓΙΑΝΝΑΚΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Αντιδήμαρχος Πολιτισμού Δήμου Χανίων ΠΕΡΡΑΚΗ ΒΑΡΒΑΡΑ Πρόεδρος Συνδέσμου Φιλολόγων Χανίων ΣΗΜΑΝΔΗΡAΚΗ ΖΑΧΑΡEΝΙΑ Ειδ. Συνεργάτις των Γενικών Αρχείων του Κράτους ΧΟΥΔΑΛAΚΗ ΠΑΡΑΣΚΕYΗ Προϊσταμένη Δημοτικών Βιβλιοθηκών Χανίων

ΕΠΙΜΕΛΗΤΡΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ “ΕΝ ΧΑΝΙΟΙΣ 2020” ΣΗΜΑΝΔΗΡAΚΗ ΖΑΧΑΡEΝΙΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ “ΕΝ ΧΑΝΙΟΙΣ 2020”

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ ΑΠ. ΣΤΑΜΑΤΗΣ ......................................................... 13 Η πρώτη μου επίσκεψη στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης. ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ................................................. 17 Συνοπτική ιστορία του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης. ΣΗΜΑΝΔΗΡΑΚΗ ΖΑΧΑΡΕΝΙΑ ............................................................... 53 Παύλος Βλαστός. Λαογραφικά στοιχεία για το παιδί στο αρχείο του. ΑΛΙΓΙΖΑΚΗ ΣΤΕΛΛΑ ................................................................................. 77 «Ελάσσονες» λόγιοι της ελληνικής περιφέρειας στα κατά τόπους μουσεία - αρχεία – Η περίπτωση του Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης. ΑΛΙΓΙΖΑΚΗΣ Κ. ΑΓΗΣΙΛΑΟΣ ............................................................... 103 Δυο πρωτοσέλιδα άρθρα του Νικολάου Τωμαδάκη στην εφημερίδα «Κήρυξ» το 1930. ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗΣ Γ. ΙΩΑΝΝΗΣ ............................................................... 113 Μέτρα και μετρήσεις στην Κρητική Πολιτεία (1898-1913). ΚΑΡΑΡΑΘΑΝΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ ................................................................ 139 Περιπέτειες στέγασης του Γυμνασίου Χανίων. Από την ανασφάλεια του ενοικίου και την απειλή της κατάργησης στην ασφάλεια της ιδιοκτησίας και στη μονιμότητα. ΜΑΡΙΝΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ................................................................. 173 Νομίσματα της Κρητικής Πολιτείας στη συλλογή του ΙΑΚ.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ .... 189 ΣΥΛΛΟΓΟΣ “ΦΙΛΟΙ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ” ........ 203

ΙΣΤΟΡΙΚΑ - ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΛΙΜΑΝΤΖΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΙΟΣ ................................................................... 207 Η Κρήτη στην εξωτερική πολιτική της Αυστροουγγαρίας στα τέλη του 19ου αιώνα (1878-1901). ΜΠΑΤΖΕΛΗ ΑΝΝΑ ................................................................................... 225 Οψεις του Κρητικού Ζητήματος (1821-1866): Από την διεθνοποίηση στο κίνημα των αντεπαναστατών. ΣΦΑΚΙΩΤΑΚΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ ..................................................................... 245 Η Εβραϊκή οπτική στην Οθωμανική κατάκτηση της Κρήτης. ΨΑΡΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ................................................................ 263 Τα Νεώρια και ο Ναύσταθμος Χανίων κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας.

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ .................................................................... 295 Η διδασκαλία και τα μουσικά εγχειρίδια της ψαλτικής τέχνης στα Χανιά στα τέλη του 19ου αι. έως την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας. ΚΟΛΛΙΝΤΖΑΣ ΛΥΚ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ...................................................... 313 Ιερά Μονή Ζωοδόχου Πηγής της πτωχής ή των μοναζουσών.

ΦΡΑΔΕΛΛΟΣ Π. ΧΡΗΣΤΟΣ .................................................................... 325 Η Ιερά Μονή Χρυσοπηγής Χανίων. Περίοδοι ακμής και παρακμής από της ιδρύσεώς της μέχρι σήμερα. ΨΑΡΟΥΔΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ .................................................................. 351 Κρητική Σχολή Αγιογραφίας. Ιστορική επισκόπηση.

ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΜΑΡΙΝΑΚΗ ΕΜΜ. ΣΤΕΛΛΑ .................................................................. 369 Κρητικό θέατρο και Ακαδημίες: Ιταλικές επιδράσεις - ομοιότητες και διαφορές. ΜΑΥΡΟΦΡΥΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ..................................................................... 397 Παραδοσιακή μελισσοκομία με κυψέλες κινητής κηρήθρας στην δυτική Κρήτη. ΤΡΟΥΛΗ ΣΟΦΙΑ - ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ........................... 421 Επισκέψεις νηπιαγωγείων σε χώρους πολιτισμού της Κρήτης. Κριτήρια επιλογής και δυσκολίες εφαρμογής. ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ ΗΛ. ΚΩΣΤΗΣ ................................................................. 443 To μακροτοπωνύμιο “Δαμνώνι” επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου. ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΜΙΧ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ..................................................... 449 Το ηρωϊκό και χριστιανικό ήθος της κοινωνίας της Κρήτης και του Ρεθύμνου μέσα από το “Χρονικό μιας Πολιτείας” και την “Παντέρμη Κρήτη” του Π. Πρεβελάκη. ΧΟΥΔΑΛΑΚΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ................................................................... 465 Η ιστορία ενός πιάνου στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων.

ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΑΡΧΟΥ ΧΑΝΙΩΝ Με ξεχωριστή χαρά ο Δήμος Χανίων παραδίδει στους αναγνώστες τον 14ο τόμο της έκδοσης “Εν Χανίοις”. Η συγκεκριμένη ετήσια έκδοση του Δήμου μας αποτελεί πλέον ένα θεσμό, που συμπληρώνει 46 χρόνια κυκλοφορίας και αποτυπώνει την ιστορία και την λαογραφία του τόπου μας. Το “Εν Χανίοις” με επιστημονική εγκυρότητα και πρωτοτυπία φιλοξενεί σημαντικές εργασίες με επίκεντρο την τοπική ιστορία, την παράδοση, τις ανθρωπιστικές επιστήμες και τις τέχνες. Επιστήμονες, ερευνητές, επιλέγουν την εν λόγω έκδοση για να εκφραστούν και να μοιραστούν τον πνευματικό τους μόχθο, να ενημερώσουν, να προβληματίσουν, να συζητήσουν. Στην 14η έκδοση γίνεται ένα αφιέρωμα στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, που φέτος συμπληρώνει τα 100 χρόνια λειτουργίας και διάσωσης του αρχειακού πλούτου του Νομού μας, αλλά και ολόκληρης της Κρήτης. Για τον λόγο αυτό μέρος των εργασιών, που φιλοξενούνται στη φετινή έκδοση, επικεντρώνεται στο έργο και στη διαχρονική συμβολή του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης και της συλλογικής μας ταυτότητας. Ο νέος τόμος του “Εν Χανίοις” θα είναι διαθέσιμος για πρώτη φορά και σε ψηφιακή μορφή, αξιοποιώντας τις νέες τεχνολογίες και συμβάλλοντας στην απρόσκοπτη διάθεση του στο αναγνωστικό κοινό. Στόχος μας είναι η δημιουργία ψηφιακού αρχείου, όπου θα διατηρούνται όλοι οι τόμοι του “Εν Χανίοις”, προσβάσιμοι από όλους και κυρίως, αναλλοίωτοι στον χρόνο. Με τη βεβαιότητα ότι το “Εν Χανίοις” θα εξακολουθήσει ν΄ αποτελεί σημείο αναφοράς για τα Χανιά και την Κρήτη, είμαι βέβαιος πως η παρούσα έκδοση, όπως και όλες οι προηγούμενες, θα αγκαλιαστεί από τις Χανιώτισσες και τους Χανιώτες, καθώς και θα τύχει και πάλι αποδοχής πέρα από τα όρια του Δήμου μας. Εκφράζουμε τις θερμές ευχαριστίες μας σε όσους συμμετείχαν στην παρούσα έκδοση, στα μέλη της Συντακτικής Επιτροπής και στην Επιμελήτρια, που εθελοντικά κάθε φορά συμβάλλουν στο άριστο αυτό αποτέλεσμα, που έχουμε στα χέρια μας. Ο Δήμαρχος Χανίων Παναγιώτης Σημανδηράκης

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ Είναι γνωστό ότι το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης συμπληρώνει φέτος 100 χρόνια ζωής και προσφοράς στον πνευματικό και ερευνητικό τομέα, αλλά και στη διάσωση, διατήρηση και προβολή των ιστορικών τεκμηρίων της πολιτισμικής μας κληρονομιάς. Σύμφωνα με απόφαση του Δήμου Χανίων τιμάται στον τόμο αυτό η πολύπλευρη προσφορά του Αρχείου, γι’ αυτό και το πρώτο τμήμα της έκδοσης αφιερώνεται σ’ αυτό και περιλαμβάνει κείμενα σχετικά με την ιστορία του αλλά και τις αρχειακές συλλογές του. Στο τέλος των προαναφερθέντων κειμένων, παρατίθεται επίσης φωτογραφικό αφιέρωμα στην πολύτιμη αυτή εστία της Ιστορίας και του Πολιτισμού μας. Φυσικά δεν ήταν δυνατόν να μην περιληφθούν στην έκδοση και άλλα κείμενα που συνάδουν με τις προϋποθέσεις και τους όρους δημοσίευσης, όπως είχαν προδιαγραφεί. Είχαμε την τιμή να υποδεχθούμε για δημοσίευση στο ΕΝ ΧΑΝΙΟΙΣ ένα μεγάλο αριθμό εργασιών, προϊόντα έρευνας και μελέτης σημαντικών θεμάτων από παλαιούς και νέους συγγραφείς. Η Συντακτική Επιτροπή έσκυψε με επιμέλεια και σεβασμό πάνω σε όλα τα κείμενα που έλαβε και ομόφωνα αποφάσισε για τη δημοσίευση των συνεργασιών που περιλαμβάνονται στην έκδοση. Η πληθώρα των αξιόλογων εργασιών που στάλθηκαν, η πρωτοτυπία και το ενδιαφέρον τους εξηγεί την αύξηση των σελίδων του φετινού τόμου, ο οποίος ελπίζουμε να βρει τη συνήθη ανταπόκριση στο ευρύ αναγνωστικό κοινό. Τα κείμενα που εγκρίθηκαν ομαδοποιήθηκαν ανάλογα με το θέμα τους σε τρεις ενότητες (Ιστορικά – Αρχαιολογικά, Εκκλησιαστικά, Ανθρωπιστικές Επιστήμες) στις οποίες παρατίθενται με αλφαβητική σειρά των ονομάτων των συγγραφέων τους. Ο πλούτος και η ποικιλία των κειμένων που κοσμούν το φετινό τεύχος του ΕΝ ΧΑΝΙΟΙΣ άπτονται πολλών ενδιαφερόντων και καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών θεμάτων, με πλούσια εικονογράφηση, με βιβλιογραφική τεκμηρίωση, αλλά και με τρόπο προσιτό για κάθε αναγνώστη. Η Συντακτική Επιτροπή ευχαριστεί το Δήμο Χανίων για την εμπιστοσύνη στο έργο της κι ευελπιστεί ότι και αυτό το τεύχος του ΕΝ ΧΑΝΙΟΙΣ θα έχει στο αναγνωστικό κοινό την υποδοχή και την απήχηση των προηγουμένων, αφού προσφέρει απλόχερα γνώση για το παρελθόν αλλά και το παρόν του τόπου μας, συμβάλλοντας στην αυτογνωσία μας, αλλά και στην ανάδειξη της πολύτιμης κληρονομιάς μας. Η Συντακτική Επιτροπή 10

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ ΑΠ. ΣΤΑΜΑΤΗΣ Η πρώτη μου επίσκεψη στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης. ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Συνοπτική ιστορία του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης. ΣΗΜΑΝΔΗΡΑΚΗ ΖΑΧΑΡΕΝΙΑ Παύλος Βλαστός. Λαογραφικά στοιχεία για το παιδί στο αρχείο του. ΑΛΙΓΙΖΑΚΗ ΣΤΕΛΛΑ «Ελάσσονες» λόγιοι της ελληνικής περιφέρειας στα κατά τόπους μουσεία - αρχεία. Η περίπτωση του Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης. ΑΛΙΓΙΖΑΚΗΣ Κ. ΑΓΗΣΙΛΑΟΣ Δυο πρωτοσέλιδα άρθρα του Νικολάου Τωμαδάκη στην εφημερίδα «Κήρυξ» το 1930. ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗΣ Γ. ΙΩΑΝΝΗΣ Μέτρα και μετρήσεις στην Κρητική Πολιτεία (1898-1913). ΚΑΡΑΡΑΘΑΝΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ Περιπέτειες στέγασης του Γυμνασίου Χανίων. Από την ανασφάλεια του ενοικίου και την απειλή της κατάργησης στην ασφάλεια της ιδιοκτησίας και στη μονιμότητα. ΜΑΡΙΝΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ Νομίσματα της Κρητικής Πολιτείας στη συλλογή του ΙΑΚ. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ “ΦΙΛΟΙ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ”

Προηγούμενη σελίδα: 1. Η πρώτη σφραγίδα του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης [σε ανοιχτό βιβλίο, έτος 1204 (εκχώρηση της Κρήτης στους Ενετούς) και στην άλλη σελίδα το έτος 1915 (απαρχή Γενικής Διοικήσεως Κρήτης)] 2. Συμβολική σφραγίδα του ΙΑΚ. Ο Χανιώτικος Φάρος ως σύμβολο γνώσης και πνεύματος πάνω από βιβλία και ιστορικά έγγραφα.

ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ ΑΠ. ΣΤΑΜΑΤΗΣ Δάσκαλος – Λαογράφος

Η ΠΡΩΤΗ ΜΟΥ ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ Μαθητής του Α΄ Γυμνασίου Χανίων, το φθινόπωρο του 1946, είμαι στην Πέμπτη τάξη του οκταταξίου (σήμερα 3η Γυμνασίου) κι’ έχω στο πηλίκιο μου ήταν τότε υποχρεωτικό - τον αύξοντα αριθμό 1.240. Θυμάμαι λοιπόν ότι ο φιλόλογος Καθηγητής μου, ο αείμνηστος Αντώνης Σεργεντάνης, στο μάθημα των Νέων Ελληνικών, μου έδωσε εντολή, να πάω στο Ιστορικό Αρχείο, που είχε μεγάλη βιβλιοθήκη, και να αντιγράψω βιογραφικά στοιχεία του ποιητή Αριστοτέλη Βαλαωρίτη και να τα φέρω αύριο στην τάξη, που έχουμε το ποίημά του: “Ο βράχος και το κύμα”. Τον ρώτησα, με πολύ σεβασμό: Κύριε καθηγητά πού θα βρω για ν’ αντιγράψω και να φέρω, αυτά τα στοιχεία; - Θα πας στη βιβλιοθήκη του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης! -Και πού είναι; ξαναρώτησα, εγώ το χωριατάκι, που μόλις είκοσι μέρες είμαι στο Α΄ Γυμνάσιο Χανίων μαθητής, που μεταγράφτηκα από το Γυμνάσιο Παλαιόχωρας - Σελίνου! -Είναι στ’ αλατσάδικο, στο διώροφο πιο πέρα από το τέμενος Γιαλί - Τζαμισί! Γυρίζοντας το μεσημέρι στο σπίτι που έμενα (Ρεούφ Πασά 3), λίγο πιο πάνω από το Γυμνάσιο, φιλοξενούμενος του θείου μου, Στυλιανού Γ. Μπουλταδάκη, Γενικού Διευθυντή Γεωργίας Κρήτης, τον ρώτησα, και μου είπε πού να πάω… Ξεκίνησα, έφτασα στο Συντριβάνι και στο Γιαλί - Τζαμισί ρώτησα τους εργάτες του αλατσάδικου, που ήταν λίγο πιο ανατολικά, ένα ωραίο διώροφο˙ μου το είπαν “Τελωνείο” όπου στεγάζεται και το Ιστορικό Αρχείο, επάνω, στον όροφο. Κι’ ανέβηκα την σκάλα του. Βρέθηκα μπροστά σ’ ένα γραφείο, αρκετά ευρύχωρο και γύρω του βιβλιοθήκες ως τη σκεπή. Πιο κει, ήταν και ένα ακόμη γραφείο, λίγο μικρότερο. Στο πρώτο, καθόταν ο Διευθυντής του Ι.Α.Κ., ο καθηγητής κ. Ν. Β. Τωμαδάκης, και στο διπλανό μικρό γραφείο, μία σοβαρή δεσποινίδα, που έγραφε σκυφτή. Ήταν η κ. Ανθούλα Παπαδάκη. Είπα στον κ. Διευθυντή, γιατί και ποιος με έστειλε, κ.λ. και μου λέει: -Μπες στο αναγνωστήριο, εδώ στο διπλανό ανατολικό δωμάτιο, και ζήτησε από τον Βιβλιοθηκάριο, τον σχετικό τόμο. Μπήκα! Μέσα διάβαζαν δυο, τρεις, θυμάμαι. Μου έφεραν τον τόμο της Μεγάλης Ελλην. Εγκυκλοπαίδειας, άρχισα και ξεφύλλιζα τον τόμο, έφτασα στη σελίδα με το λήμμα “Βαλαωρίτης Αριστοτέλης” και τι βλέπω: Είχαν κόψει με ξυραφάκι την εικόνα του Βαλαωρίτη.

ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ ΑΠ. ΣΤΑΜΑΤΗΣ

Παίρνω τον τόμο, και πηγαίνω μέσα στον κ. Διευθυντή. Του δείχνω τον βανδαλισμό που είχε γίνει στον τόμο, κι’ εκείνος θυμωμένος πολύ λέει στην υπάλληλο, εκεί δίπλα του: -Άνοιξε το βιβλίο Αναγνωστών και δες ποιοι έχουν χρησιμοποιήσει αυτόν τον τόμο κι’ εγώ θα τους κανονίσω όπως τους πρέπει. Ξαναπήρα πίσω τον τόμο, και αντέγραψα τα βιογραφικά και εργογραφικά του Αρ. Βαλαωρίτη, τον επέστρεψα, ευχαρίστησα, υπέγραψα στο βιβλίο Αναγνωστών και αποχώρησα. Ήταν η πρώτη μου προσέγγιση με το Ι.Α.Κρήτης.

εικ. 1, Το Παλαιό Τελωνείο στο οποίο στεγάστηκε το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης

ΠΡΩΤΗ ΜΟΥ ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

Μελετώντας, ύστερα από χρόνια, το σπάνιο έργο Θεμ. Αμουτζόπουλου - Εμμ. Πετράκη: “Γενικός Οδηγός του Νομού Χανίων” (Χανιά 1954, σχήμα 8ο μεγάλο, σ. 480 + φωτό) διαβάζουμε, στη σ. 330, για το Ι.Α.Κ.: Η ΣΤΕΓΑΣΙ ΤΟΥ - Το Ιστορικό Αρχείο στεγάζεται σήμερα σε κτίριο του Δημοσίου, πού βρίσκεται στην προκυμαία του Ενετικού λιμένος Χανίων. Το κτίριο είναι παληό και κατεστραμμένο από την πολυκαιρία και την υγρασία της θάλασσας. Χρησιμοποιήθηκε προηγουμένως ως Τελωνείο και Δημόσιο Ταμείο, μέχρι που κτίστηκε το νέο Τελωνείο στην Πλατεία Κατεχάκη. Τότε η Επιτροπή του Αρχείου το ζήτησε από το Δημόσιο για τη στέγαση του Αρχείου. Και του εδόθη. Είναι διώροφο. Κάτω έχει δύο αίθουσες στενόμακρες, από τις οποίες μονάχα μία χρησιμοποιήθηκε για την τοποθέτησι υπηρεσιακών Αρχείων της Κρητικής Πολιτείας, των αρχείων Θερίσσου, που απέκτησε τελευταία και των Αρχείων του μεταφραστικού γραφείου Ρεθύμνης. Στο πάνω πάτωμα έχομε στο χωλ τα μουσειακά αντικείμενα, μέσα εις δύο προσθήκες με τζάμι, αριστερά ένα δωμάτιο 4 X 4, όπου η βιβλιοθήκη, παραπλεύρως γραφεία του προσωπικού και στο βάθος μεγάλη αίθουσα, όπου φιλοξενείται η βιβλιοθήκη Ελευθερίου Βενιζέλου. Δεξιά, η αίθουσα όπου το γραφείο της Διευθύνσεως και παράπλευρα άλλη γεμάτη από αρχειακό υλικό. Η κακή, ανθυγιεινή και επικίνδυνη στέγασι του Αρχείου μας έχει διαπιστωθή από πολλού. Για τούτο επιβάλλεται η μεταφορά τους σε άλλο κτίριο… Αυτά τα ενδιαφέροντα, μας έγραψε στον παραπάνω “Οδηγό των Χανίων”, ο αείμνηστος σήμερα, Διευθυντής του Ιστορικού μας Αρχείου, τότε (1953- 54), φιλόλογος Στυλιανός Μοτάκης. Και στη συνέχεια της παραπάνω εργασίας του, για το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης (έδρα Χανιά), αναφέρεται διεξοδικά (σ. 329- 332) στην ιστορία του Ι.Α.Κ. από την ίδρυσή του (Μάρτιος 1920) μέχρι σήμερα: Οργανισμός του, σκοποί, το ιστορικό του υλικό, τα μουσειακά του αντικείμενα κ.λ.π. Βέβαια για το Ι.Α.Κ. έχουν εκδοθεί από τότε μέχρι σήμερα πολύτιμοι, πλουσιότατοι και λεπτομερείς οδηγοί του. Αυτά όμως είναι άλλης μελέτης αντικείμενο. Εμείς, με τη σύντομη αυτή αναφορά - ανάμνηση θυμηθήκαμε τα γυμνασιακά μας χρόνια και τον πρώτο καιρό διαμονής μας.

ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ ΑΠ. ΣΤΑΜΑΤΗΣ

εικ. 1, Το Παλαιό Τελωνείο, έργο του χαράκτη και ζωγράφου Γιώργου Γεροντίδη-Γεροντάκη (1964)

ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δρ. Φιλολογίας - Αρχειονόμος

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ (ένα πνευματικό Ίδρυμα με εκατό χρόνια προσφοράς)

Η σημασία της ίδρυσης του ΙΑΚ Το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης ένα από τα παλαιότερα και σπουδαιότερα πνευματικά ιδρύματα της χώρας μας ιδρύθηκε στις 15 Μαρτίου του 1920 στα Χανιά χάρη στην εμπνευσμένη πρωτοβουλία και στην ακαταπόνητη δραστηριότητα του Νικολάου Ι. Παπαδάκη, που καταγόταν από το Καρύδι Σητείας. Αρωγός στην πραγματοποίηση της ιδέας της δημιουργίας ενός χώρου για τη διαφύλαξη της ιστορικής μνήμης της Μεγαλονήσου και μελέτης της Ιστορίας της στάθηκε ο Γενικός Διοικητής Κρήτης - Υπουργός Σωτήριος Κροκιδάς, ο οποίος εξέδωσε την απόφαση λειτουργίας Γραφείου Ιστορικού Αρχείου και εξουσιοδότησε τον Ν. Ι. Παπαδάκη να περισυλλέξει τα παλαιά αρχεία της Κρητικής Πολιτείας, της Γενικής Διοικήσεως Κρήτης και οτιδήποτε άλλο σημαντικό ιστορικό τεκμήριο. Έδρα του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης ορίστηκε η πόλη των Χανίων, πρωτεύουσα του Νησιού επί Κρητικής Πολιτείας και έδρα της Γενικής Διοικήσεως Κρήτης. Τα πρώτα χρόνια το Αρχείο λειτούργησε άτυπα, χωρίς επίσημη αναγνώριση από το Κράτος, και χρειάστηκαν πολύχρονοι αγώνες έως ότου αναγνωριστεί ως Δημόσια Υπηρεσία. Αρχικά ο Ν.Ι. Παπαδάκης προσλήφθηκε στο Αρχείο με εξάμηνη σύμβαση, το έργο παρατάθηκε για ένα τρίμηνο, και έπειτα επ' αόριστον, έως το 1922, όταν το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης καταργήθηκε για μερικούς μήνες. Η ίδρυση του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης, πριν από εκατό χρόνια, αποτελεί σημαντικό πνευματικό γεγονός για την Μεγαλόνησο, μια ξεχωριστή στιγμή για τον πολιτισμό και την παιδεία της, αν αναλογιστούμε ότι την εποχή εκείνη το μοναδικό Πανεπιστήμιο, το Πολυτεχνείο, η Εθνική Βιβλιοθήκη και μερικές αξιόλογες εκπαιδευτικές και πολιτιστικές εταιρείες (η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, η Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, ο Φιλολογικός Σύλλογος “Παρνασσός” κ.α.) είχαν συγκεντρωθεί στην Αθήνα. Στην Κρήτη, ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ηρακλείου και ο Φιλολογικός Σύλλογος “Χρυσόστομος” στα Χανιά είχαν μια αξιοσημείωτη πολιτιστική και φιλανθρωπική δράση, δεν ασχολούνταν όμως με τη συγκέντρωση, καταγραφή, ταξινόμηση των ιστορικών πηγών και την διάθεσή τους για επιστημονική μελέτη. Πολύ αργότερα, τη δεκαετία του '50, ιδρύθηκε στο Ηράκλειο η ΕΚΙΜ και το Μουσείο Κα-

ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

λοκαιρινού, τη δεκαετία του '70 το Πανεπιστήμιο και το Πολυτεχνείο Κρήτης, και το 2000 το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος. Στο παρόν δημοσίευμα επιχειρούμε μια συνοπτική παρουσίαση της ιστορίας του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης από την ίδρυσή του μέχρι σήμερα. Θα χωρίσουμε τα εκατό χρόνια λειτουργίας του σε τρεις μεγάλες περιόδους. Στην πρώτη περίοδο 1920-1933 κυριαρχεί η μορφή του ιδρυτή του Ν. Ι. Παπαδάκη. Αυτή την περίοδο το Αρχείο στεγάστηκε στο Διευθυντήριο Μέγαρο και κατά τον τελευταίο χρόνο της θητείας του Παπαδάκη μεταφέρθηκε στο κτήριο του Παλαιού Τελωνείου. Στη δεύτερη περίοδο 1933-1959 το Αρχείο μεταφέρθηκε στο κτήριο του Παλαιού Τελωνείου. Η τελευταία περίοδος αρχίζει το 1959 με τη μεταφορά του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης στο κτήριο της οδού Ι. Σφακιανάκη 20, όπου στεγάζεται μέχρι σήμερα. Οι Μινωίτες κατέγραφαν σε πινακίδες τις οικονομικές τους δραστηριότητες και τις προσφορές των πιστών στα ιερά των θεών. Στο λόφο Καστέλλι, διοικητικό κέντρο των Χανίων από τα μινωικά έως τα νεότερα χρόνια, ανακαλύφθηκαν πολλές πινακίδες της γραμμικής Α' και σφραγίσματα (ανασκαφή οικοπέδου Βακαλουνάκη, οδός Κατρέ 10). Οι αρχαιολόγοι θεωρούν ότι σε αυτό το σημείο βρισκόταν το Μινωικό Αρχείο των Χανίων. Λίγα μέτρα πιο πέρα από την αρχαιολογική ανασκαφή σώζεται το κτήριο του Αρχείου των Χανίων την εποχή της Ενετοκρατίας, δίπλα στο Palazzo (διοικητήριο) του Ρέκτορα (στην οδό Λιθινών). Στο ωραίο θύρωμα της εισόδου διαβάζουμε την επιγραφή: “REGIMINIS VIGILAN<TIA> ARCHIVIUM EX AUGUSTA IN AUGUSTA FORMA CONSTRUCTUM / ANNO D(OMI)NI 1624” (Με εντολή της Κυβέρνησης το Αρχείο κατασκευάστηκε σε επιβλητική μορφή. Σωτήριον έτος 1624). Δυστυχώς τα έγγραφα αυτού του Αρχείου χάθηκαν από την ολιγωρία ενός Ενετού αξιωματούχου κατά την κατάληψη των Χανίων από τους Τούρκους, το 1645. Κατά την Τουρκοκρατία επίσης αρμόδιοι κρατικοί υπάλληλοι της Υψηλής Πύλης, οι δεφτερδάρηδες, συνέτασσαν και φύλασσαν τα κατάστιχα με τις φορολογικές υποχρεώσεις των ραγιάδων και τις αποφάσεις του ιεροδίκη. Κατάστιχα και λυτά έγγραφα βρέθηκαν αποθηκευμένα στο τζαμί του Μουσά πασά (πρώην Duomo), δίπλα στο Μινωικό και το Ενετικό Αρχείο, και μετά το 1922 μεταφέρθηκαν στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης. Στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας αγοράστηκαν, με μεγάλο τίμημα, τα έγγραφα των επαναστατικών Αρχών της Κρήτης κατά τις επαναστάσεις του 1821 και 1866, με σκοπό να συγκροτηθεί μία βάση ιστορικών πηγών της Νεότερης Κρητικής Ιστορίας. Δεν είχε όμως ιδρυθεί ακόμη Αρχείο και τα έγγραφα αυτά τοποθετήθηκαν σε ένα ερμάριο του Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων (που τότε στεγαζόταν στο Διευθυντήριο Μέγαρο). Ο Ν.Ι. Παπαδάκης επεσήμανε από πολύ νωρίς την ανάγκη διάσωσης των ιστορικών αρχείων και της συγκρότησης αρχειακής Υπηρεσίας. Το 1903, ως υπάλληλος στην Α. Δ. Παιδείας, παρακίνησε

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

τον Σύμβουλο (Υπουργό) Αντώνιο Βορεάδη (που ήταν και καθηγητής του στο γυμνάσιο) να καταθέσει στην Κρητική Βουλή νομοσχέδιο για την αναδίφηση των κρητικών αρχείων της Βενετίας. Και πάλι, το 1909, μετά την υποδειγματική ταξινόμηση και ευρετηρίαση της “Επίσημης Αλληλογραφίας της Επανάστασης του 1866”, ο Παπαδάκης υπέβαλε υπόμνημα προς τον Επίτροπο (Υπουργό) της Δικαιοσύνης και των Εξωτερικών, Ελευθέριο Κ. Βενιζέλο, επισημαίνοντάς του την ανάγκη σύστασης Υπηρεσίας Αρχείων. Το υπόμνημα αυτό δημοσιεύθηκε και στην εφημερίδα “Αγώνας” των Χανίων (αρ. φ. 74/1909). Δεν είχε έρθει όμως ακόμη το πλήρωμα του χρόνου για να αποκτήσει η Κρήτη το Αρχείο της. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1914, ο Ε. Βενιζέλος, ως πρωθυπουργός της Ελλάδας, θα αποδεχτεί την εισήγηση του Γιάννη Βλαχογιάννη και τις προτροπές του Σπυρίδωνα Λάμπρου για την ίδρυση των Γενικών Αρχείων του Κράτους. Η κατάργηση της Κρητικής Πολιτείας, το 1913, επέφερε διοικητικές μεταβολές. Τα ενεργά αρχεία της Κρητικής Πολιτεία μεταφέρθηκαν στα Υπουργεία της Αθήνας, ενώ τα ανενεργά στοιβάχτηκαν σε αποθήκες ή αφέθηκαν στους διαδρόμους του Διευθυντηρίου Μεγάρου. Το 1916 ο Ν.Ι. Παπαδάκης γνωμοδότησε προς τη Νομαρχία Χανίων σχετικά με την τύχη των αρχείων αυτών και υπέδειξε και πάλι τη σύσταση Υπηρεσίας Αρχείων για την διάσωση των ιστορικών εγγράφων. Απέτρεψε, επίσης, τη μεταφορά των αρχείων των κρητικών επαναστάσεων του 1821 και 1866 στην Αθήνα, όπως ζητούσε ο Γ. Βλαχογιάννης. Σύμφωνα με τον ιδρυτικό νόμο των Γενικών Αρχείων του Κράτους προβλεπόταν η σύσταση τοπικών αρχείων, στα μέρη όπου υπήρχε ικανό αρχειακό υλικό. Παρ' όλα αυτά, ο Γιάννης Βλαχογιάννης, ως διευθυντής των ΓΑΚ, έφερνε συνεχώς προσκόμματα στον Ν. Ι. Παπαδάκη με τη δικαιολογία, ότι αν τα Χανιά αποκτούσαν το Αρχείο τους, τότε θα ξεσηκώνονταν και άλλες πόλεις της Ελλάδας με το ίδιο αίτημα, πράγμα που δεν μπορούσε να αντέξει ο κρατικός προϋπολογισμός. Ούτε το 1919 ο Γ. Βλαχογιάννης συναίνεσε στη δημιουργία Παγκρήτιου Αρχειοφυλακείου, αν και ο Δήμος Χανίων δήλωσε ότι θα αναλάβει τη δαπάνη λειτουργίας του. Ο Ν. Ι. Παπαδάκης πάλεψε με την αδιαφορία της κεντρικής Κυβέρνησης και τον φθόνο λογίων της Αθήνας οι οποίοι, όπως προαναφέρθηκε, σχεδίαζαν να μεταφέρουν τα ιστορικά αρχεία της Κρήτης στην Αθήνα, και κατόρθωσε με την επιμονή, την εργατικότητα, την αυταπάρνησή του, να πραγματοποιήσει το όραμά του, να δημιουργήσει, το 1920, ένα σπουδαίο πνευματικό ίδρυμα διάσωσης της ιστορικής μνήμης και μελέτης της Κρητικής Ιστορίας και του Πολιτισμού. Η εποχή του Ν.Ι. Παπαδάκη – Η στέγαση του ΙΑΚ στο Διοικητήριο Μέγαρο Σκόπιμο είναι σε αυτό το σημείο να σκιαγραφήσουμε τον χαλκέντερο εργάτη του πνεύματος, την ψυχή του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης. Ο Ν.Ι. Παπαδάκης γεννήθηκε στο Καρύδι Σητείας το 1870. Το επίθετο της οικογένειάς του

ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

ήταν Χλουβεράκης, αλλά ο ίδιος το άλλαξε σε Παπαδάκης καθώς όχι μόνο ο πατέρας του ήταν ιερέας, αλλά και οι παππούδες του και από τους δύο γονείς. Έμεινε ορφανός σε πολύ μικρή ηλικία και τελείωσε το Γυμνάσιο εργαζόμενος και με μεγάλες στερήσεις. Καθηγητής του στην γ' του εξαταξίου γυμνασίου, το 1892, ήταν ο διαπρεπής αρχαιολόγος και φιλόλογος Στέφανος Ξανθουδίδης, με τον οποίο συνδέθηκε με αμοιβαία εκτίμηση και φιλία. Το 1897 ο Παπαδάκης συμμετείχε στη επανάσταση του 1897 και εκλέχθηκε πληρεξούσιος της επαρχίας Σητείας. Έπειτα υπηρέτησε ως δημοδιδάσκαλος στη Σητεία, και επόπτης αρχαιολογικών ανασκαφών, δημόσιος υπάλληλος στην ανωτέρα Διεύθυνση Δικαιοσύνης και λογιστής στην Ανώτατη Διεύθυνση Παιδείας επί Κρητικής Πολιτείας. Αν και δεν είχε ακαδημαϊκούς τίτλους, απέκτησε εξαιρετική μόρφωση, πολύ ανώτερη από αυτήν που αποκτά σήμερα πτυχιούχος πανεπιστημίου. Γνώριζε πολύ καλά την αρχαία ελληνική, τη λατινική και τη γαλλική γλώσσα και αρκετά καλά την ιταλική και αγγλική. Το έργο του στην οργάνωση και αναγνώριση του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης θεωρείται τιτάνιο και αξεπέραστο. Αν δεν υπήρχε ο Ν. Ι. Παπαδάκης τα τεκμήρια της Κρητικής Ιστορίας θα είχαν χαθεί ή όσα θα διασώζονταν, θα είχαν μεταφερθεί στην Αθήνα. Πρώτο μέλημα του Ν.Ι. Παπαδάκη ήταν να περισυλλέξει όσα ιστορικά αρχεία βρισκόταν σε αποθήκες του Δημοσίου στα Χανιά ή στα χέρια ιδιωτών και κινδύνευαν να καταστραφούν. Στρατιώτες που στρατοπέδευσαν στο Διευθυντήριο Μέγαρο το 1916 είχαν ανοίξει τις αποθήκες με τα αρχεία. Μέρος του αρχειακού υλικού χρησιμοποιήθηκε ως καύσιμη ύλη, άλλο πουλήθηκε στα μπακάλικα της Αγοράς, άλλο διασκορπίστηκε. Ο Ν. Ι. Παπαδάκης γράφει: Ούτω τινές μεν των αποθηκών και αι δουλάπαι πάσαι εξεκενώθησαν καθ' ολοκληρίαν, άλλων δε το περιεχόμενον διεσκορπίσθη, κατεσχίσθη, συνανεμείχθη ως στάχυες εν αλωνίω και επί πλέον, εκοπρίσθη. Ο Ν. Ι. Παπαδάκης έψαχνε στα παντοπωλεία της Δημοτικής Αγοράς, για να εντοπίσει χρήσιμα ιστορικά έγγραφα, τα οποία είχαν πωληθεί για χαρτί περιτυλίγματος, σε εποχές που το χαρτί ήταν σπάνιο είδος. Από τα παντοπωλεία της Βαρβακείου και από τις μάντρες της Αττικής και ο Γιάννης Βλαχογιάννης, συνομήλικος σχεδόν με τον Ν.Ι. Παπαδάκη, διέσωσε πολλά ιστορικά έγγραφα του Αγώνα και των πρώτων χρόνων ίδρυσης του ελληνικού κράτους, έγγραφα τα οποία αποτέλεσαν και τον πυρήνα των Γενικών Αρχείων του Κράτους. Το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης στεγάστηκε αρχικά σε αίθουσα της δυτικής πλευράς του πρώτου ορόφου στο Διευθυντήριο Μέγαρο (Μέγαρο Αντιπεριφέρειας σήμερα). Σε διπλανή αίθουσα στεγαζόταν και το Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων. Για τη φύλαξη των αρχείων παραχωρήθηκαν στον Ν. Ι. Παπαδάκη έξι αποθήκες στο ισόγειο, οι οποίες επισκευάστηκαν με πολύ κόπο και προσωπική εργασία του ίδιου. Μόλις όμως ευπρεπίστηκε ο χώρος, συλλέχθηκαν, καθαρίστηκαν και τοποθετήθηκαν τα σκορπισμένα αρχεία στα ράφια, άνοιξε η όρεξη

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

των γειτονικών Υπηρεσιών για τις αποθήκες. Το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης αναγκάστηκε, σε πρώτη φάση, να εκκενώσει δύο αποθήκες του για να χρησιμοποιηθούν ως φυλακή υποδίκων και φυλάκιο της Χωροφυλακής (είναι ο χώρος στον οποίο σήμερα στεγάζεται το ΚΕΠ). Στην αίθουσα του πρώτου ορόφου λειτουργούσε το γραφείο του διευθυντή, το αναγνωστήριο, και ήταν χώρος φύλαξης των επαναστατικών και προξενικών αρχείων. Στην ίδια αίθουσα υπήρχε η βιβλιοθήκη και η συλλογή ιστορικών κειμηλίων και φωτογραφιών. Τον πρώτο καιρό λειτουργίας του Αρχείου, λόγω παντελούς έλλειψης χρημάτων, ο Διευθυντής του Αρχείου χρησιμοποιούσε ένα κασόνι ως γραφείο και ένα παλιό θρανίο ως καρέκλα. Έπειτα ο ίδιος περιμάζεψε τα άχρηστα έπιπλα από άλλες Υπηρεσίες, τα επισκεύασε και τα κατέστησε λειτουργικά: έξι τραπέζια, οκτώ καθίσματα, ένα αναλόγιο, δέκα ερμάρια, λάμπες, διάφορα αντικείμενα γραφείου, τριάντα κιβώτια, τέσσερις σκάλες, όλα προερχόμενα από τις αποθήκες αχρήστων της Γενικής Διοικήσεως Κρήτης, αποτέλεσαν την υλική υποδομή του Αρχείου. Στα αντικείμενα του γραφείου προστέθηκαν ένα ρολόι και δύο γραφομηχανές (ελληνική και γαλλική). Από την εκκαθάριση αρχείων της Νομαρχίας προήλθαν ακόμη διάφορα είδη γραφικής ύλης, κατάστιχα αχρησιμοποίητα, φάκελοι κενοί. Βέβαια, η αίθουσα και οι αποθήκες στο Διευθυντήριο Μέγαρο ήταν ακατάλληλες για φύλαξη και μελέτη του αρχειακού υλικού. Παρά τις φιλότιμες προσπάθειες του Ν. Ι. Παπαδάκη για ευπρεπισμό του χώρου, το κτήριο δεν είχε τις προδιαγραφές για να λειτουργήσει ως Αρχείο. Ξύλινα δάπεδα και ράφια δεν παρείχαν αντιπυρική προστασία. Το καλοκαίρι η ατμόσφαιρα γινόταν αποπνικτική. Αναφέρεται ότι για να υποδεχτεί ο Παπαδάκης στην αίθουσα του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης τον Κωνσταντίνο Ράδο, πρόεδρο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας Ελλάδος, έριξε νερό στο πάτωμα, για να γίνει υποφερτή η ζέστη και να απομακρυνθούν οι ψύλλοι. Ευτυχώς που το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης το 1933 μεταφέρθηκε στο Παλαιό Τελωνείο, και έτσι γλίτωσε από την πυρκαγιά που κατέστρεψε το Μέγαρο τον Σεπτέμβρη του 1934. Όταν ο Υπουργός- Γενικός Διοικητής Κρήτης Σ. Κροκιδάς υπέγραψε την απόφαση ίδρυσης του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης δεν είχε προβλεφθεί ειδικό κονδύλι για τη μισθοδοσία του προσωπικού και την επιβίωση της Υπηρεσίας. Τα τέσσερα πρώτα χρόνια λειτουργίας του το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης συντηρούταν από την πίστωση των “Απροβλέπτων” της Γενικής Διοίκησης Κρήτης. Χωρίς όμως σταθερούς οικονομικούς πόρους το νέο Ίδρυμα δεν φαινόταν βιώσιμο. Παρ' όλα αυτά καμιά δυσκολία δεν μπορούσε να σταματήσει τον Ν.Ι. Παπαδάκη. Για χάρη της ύπαρξης του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης, ανεχόταν ακόμη και την μη έγκαιρη καταβολή του πενιχρού μισθού του. Για να εξασφαλίσει, μάλιστα, τα προς το ζην παρείχε έμμισθη υπηρεσία ως ελεγκτής στη Μοναστηριακή Επιτροπεία του Ν. Χανίων και ως γραμματέας στην Επιτροπή Ανεγέρσεως

ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

Το ΔιευθυντήριονΜέγαρον (νυν Αντιπεριφέρεια Χανίων και Δικαστήρια), όπου στεγάστηκε καταρχήν το ΙΑΚ. (Η πλατεία δεν έχει διαμορφωθεί ακόμη)

Νικόλαος Παπαδάκης.

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

του Φθισιατρείου. Δύο χρόνια έπειτα από την ίδρυση του Αρχείου, τον Ιούνιο του 1922, ο Γ. Διοικητής Κρήτης Γ. Καρπετόπουλος θεωρώντας ότι το Αρχείο ήταν μια άχρηστη και παρασιτική Υπηρεσία το κατάργησε και απέλυσε τον Διευθυντή του. Ευτυχώς, ο αναπληρωτής Γ. Διοικητής Γ. Βιστάκης επανέφερε στη ζωή το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου, με διευθυντή και πάλι τον Ν. Ι. Παπαδάκη. Ανά πάσα στιγμή υπήρχε κίνδυνος κατάργησης του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης λόγω έλλειψης κρατικής επιχορήγησης. Αφού απέτυχε ο Ν. Ι. Παπαδάκης να εξασφαλίσει σταθερή ετήσια κρατική επιχορήγηση για τη λειτουργία της Υπηρεσίας ή κάποια χρήματα από το κληροδότημα του Κερκυραίου Αθανασίου Κουταβά, στράφηκε, το 1924, στη συγκρότηση μιας Επιτροπείας Εράνων υπέρ του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης. Έτσι, την τετραετία 1924-1928 το Αρχείο συντηρείτο από τα χρήματα του εράνου, με τα οποία μισθοδοτούνταν δύο υπάλληλοι και πληρώνονταν τα λειτουργικά έξοδα. Το Συμβούλιο της Ερανικής Επιτροπής αποτελείτο από τον Γενικό Επιθεωρητή Παιδείας Κ. Χελιουδάκη, από τον επιμελητή του Αρχαιολογικού Μουσείου Γ. Πιερρομπόνη και τον Διευθυντή του ΙΑΚ Ν. Ι. Παπαδάκη, με αναπληρωτές τους επίσης επιφανείς Χανιώτες, Κ. Μ. Φούμη, Ι. Λεκανίδη και Μ. Μάντακα. Τα χρήματα που συγκέντρωνε η Επιτροπή Εράνων κατατίθεντο στην Εθνική Τράπεζα και διαχειρίζονταν από τη Γενική Διοίκηση Κρήτης. Τα μεγαλύτερα ποσά στα τέσσερα χρόνια λειτουργίας της Επιτροπείας των Εράνων προσέφερε ο Δήμος Χανίων, 48.000 δραχμές, και η Έλενα Βενιζέλου, 30.000 δραχμές εφ' άπαξ. Για την προσφορά της αυτή ο Ν. Ι. Παπαδάκης την αποκάλεσε “μεγάλη ευεργέτιδα” του Ιδρύματος. Άλλα ποσά προσέφεραν η Γενική Διοίκηση Κρήτης για εννέα μήνες, η Μοναστηριακή Επιτροπεία του Νομού Χανίων για δύο χρόνια, το Υπουργείο Εσωτερικών για οκτώ μήνες, η Εθνική Τράπεζα και η Τράπεζα Αθηνών εφ' άπαξ και ο πατριάρχης Μελέτιος Μεταξάκης “πρώτος και αυθορμήτως”. Συνολικά από τους εράνους συγκεντρώθηκε το ποσόν των 146.899 δραχμών. Το 1925 ο Ν.Ι. Παπαδάκης υπέβαλε σχέδιο νόμου περί δημιουργίας “Ταμείου Κρητικής Ιστορίας”, αλλά οι αξιωματούχοι της τότε Κυβερνήσεως δεν το έλαβαν υπόψη. Έπειτα από οκτώ χρόνια λειτουργίας του Αρχείου και έχοντας πρώτα καταξιωθεί ως Υπηρεσία στη συνείδηση επιστημόνων και απλών ανθρώπων, και αφού είχαν υποβληθεί αλλεπάλληλα υπομνήματα, επιστολές, σχέδια νόμου από τον Ν. Ι. Παπαδάκη, το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης αναγνωρίστηκε ως Νομικό Πρόσωπο (Νόμος 3683/ΦΕΚ 22-10-1928). Σύμφωνα με το νόμο, διοικούταν από επταμελή Επιτροπεία στην οποία συμμετείχαν τέσσερις εκπαιδευτικοί λειτουργοί, διευθυντές γυμνασίων της πόλεως των Χανίων και τρεις εκπρόσωποι από τους Δήμους Χανίων, Ρεθύμνου και Ηρακλείου. Στην Επιτροπεία συμμετείχε ως γραμματέας και εισηγητής ο Διευθυντής του Αρχείου, χωρίς όμως δικαίωμα

ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

ψήφου. Στη σύνθεση της Εποπτικής Εποπτείας αντιπροσωπευόταν όλη η Κρήτη και διδόταν έμφαση στην σχέση του Αρχείου με την εκπαίδευση. Ο Νόμος 5443/28 Απριλίου 1932 τροποποίησε τον προαναφερθέντα νόμο του 1928 και το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης αναγνωρίστηκε ως Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου. Τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του το Αρχείο υπαγόταν διοικητικά στη Γενική Διοίκηση Κρήτης. Η Εποπτική Επιτροπεία, τηρουμένων των αναλογιών, αντιστοιχεί με την Εφορεία των ΓΑΚ σήμερα. Είχε όμως τοπικό χαρακτήρα και εσυγκροτείτο σε σώμα κάθε τέσσερα χρόνια με εκλογή προέδρου, αντιπροέδρου, γραμματέα και ταμία. Αργότερα (από την περίοδο της Κατοχής) στην Επιτροπεία συμμετείχε και ο εκάστοτε επίσκοπος Κυδωνίας και Αποκορώνου, ο οποίος τιμητικά οριζόταν πρόεδρός της. Η Επιτροπεία συνεδρίαζε τακτικά ανά δίμηνο και έπαιρνε αποφάσεις για κάθε θέμα που αφορούσε το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, από την πρόσληψη και προαγωγή των υπαλλήλων, μέχρι την έγκριση κονδυλίων για αγορά αρχείων, τη χορήγηση αδειών στο προσωπικό, την έγκριση του ετήσιου απολογισμού και προϋπολογισμού. Σύμφωνα με τον Κανονισμό, ο Διευθυντής του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης υπέβαλε στην Εποπτική Επιτροπεία έκθεση για τα πεπραγμένα εκάστου έτους. Ο θεσμός της Επιτροπείας, με άλλες αρμοδιότητες, διατηρήθηκε έως τη δεκαετία του 1980. Ενώ τα υπόλοιπα αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ, αρχειοφυλακεία Ιονίων νήσων, Ιστορικό Αρχείο Ύδρας) συντηρούνταν από τον δημόσιο προϋπολογισμό, το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης αποτελούσε εξαίρεση. Με το νόμο του 1928 για την πληρωμή των μισθών του προσωπικού και τις λειτουργικές δαπάνες του εξασφαλίστηκαν χρήματα από δύο πόρους, από τη φορολογία δύο λεπτών σε κάθε οκά εξαγομένου λαδιού από το Τελωνείο και τα Υποτελωνεία του νομού Χανίων και από υποχρεωτικές ετήσιες εισφορές των τριών μεγάλων Δήμων της Κρήτης (Χανίων, Ρεθύμνου, Ηρακλείου). Όμως μόνο ο Δήμος Χανίων κατέβαλε εμπρόθεσμα την εισφορά του, οι άλλοι δύο Δήμοι καθυστερούσαν πολύ και χρειάζονταν συνεχείς παρακλήσεις και οχλήσεις μέχρι να σταλούν τα χρήματα. Αλλά και οι ελαιοπαραγωγοί των Χανίων δυσανασχετούσαν με την επιβληθείσα φορολογία και αντιπρότειναν το Αρχείο να συντηρείται από από όλη την Κρήτη, όχι μόνο από τους ελαιοπαραγωγούς των Χανίων. Το 1939 καταργήθηκε η δίλεπτη φορολογία επί του εξαγομένου λαδιού και αντικαταστάθηκε με ετήσια επιχορήγηση από το Υπουργείο Παιδείας. Ένα πρόσθετο έσοδο ήταν και τα ερευνητικά δικαιώματα, χρήματα που προέρχονταν από την έκδοση πιστοποιητικών και κατετίθεντο υπέρ του Αρχειακού Ταμείου. Μετά την αναγνώριση του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης ως δημόσιας Υπηρεσίας (το 1943) οι ετήσιες εισφορές ειδικού σκοπού για το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης επεκτάθηκαν σε όλους τους Δήμους της Κρήτης και στις κοινότητες του νομού Χανίων. Τις περισσότερες φορές όμως δεν εγγράφονταν ως υποχρεωτικές στον προϋπολογισμό των, και τη δεκαετία

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

του '70 καταργήθηκαν. Ο Ν. Ι. Παπαδάκης πίστευε ότι το στεγαστικό πρόβλημα του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης θα λυνόταν οριστικά μόνο με την ανέγερση καινούργιου αρχειακού μεγάρου, το οποίο, για να είναι επαρκές και λειτουργικό και στο μέλλον, θα έπρεπε να έχει τουλάχιστον τριάντα αίθουσες. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ως πρωθυπουργός υποσχέθηκε, το 1930, πίστωση ενός εκατομμυρίου για την ανέγερση αρχειακού μεγάρου και αρχαιολογικού μουσείου στο Πεδίον του Άρεως στα Χανιά. Ο Ν. Ι. Παπαδάκης έφερνε στους Χανιώτες ως παράδειγμα προς μίμηση το περικαλλές μέγαρο του Ιστορικού Αρχείου- Μουσείου της Ύδρας, το οποίο κατασκευάστηκε με χορηγία του εφοπλιστή και ευεργέτη Γκίκα Ν. Κουλούρα. Σε μία συνέντευξή του ο Παπαδάκης είπε μεταξύ άλλων και τα εξής αξιοσημείωτα: Η Μικρόνησος αύτη [η Ύδρα] με τας μεγάλας επί της Ιστορίας της ενεργείας, ουκ εά με καθεύδειν [...] προέβη εσχάτως εις την τακτοποίησιν και εις δημοσίευσιν των γραπτών αυτών μνημείων δια τα οποία ανήγειρε περικαλλές Μέγαρον εν τη καταφανεστέρα παρά τον λιμένα αυτής τοποθεσία, δαπανήσασα περί τα δύο εκατομμύρια σημερινών δραχμών. [...] Το μεγαλοπρεπές Μέγαρον δεν έγινε δια να χρησιμεύη ως απλούν Αρχειοφυλακείον των ολίγων αρχείων, τα οποία μόλις θα επήρκουν εις το να πληρωθή μικρά βιβλιοθήκη μικροτέρα ίσως του ενός μέτρου, κατά το ύψος. Το ευρύχωρον αυτό Μέγαρον έγινε δια να χρησιμεύη ως Ναός, εν τω οποίω οι δεκαπέντε ή είκοσι τόμοι των δημοσιευομένων αρχείων θα τοποθετηθώσιν εν θέσει λατρείας. Έγινεν ως μνημείον ευγνωμοσύνης, προς προγονικήν φιλοπατρίαν και προγονικήν εύκλειαν. Με αγώνα και επιμονή ο Ν. Ι. Παπαδάκης κατόρθωσε να περισυλλέξει το διασκορπισμένο Αρχείο της Επανάστασης του 1821, το οποίο είχε αγοραστεί το 1900 από την Κρητική Πολιτεία, είχε όμως κατακρατηθεί από λογίους, τον ιστορικό Γ. Κρέμο και τον επιθεωρητή εκπαίδευσης Γ. Στεφανάκη. Σύμμαχο στον αγώνα του για την επανεύρεση του πολύτιμου αρχείου της Επανάστασης του 1821 είχε τον Στέφανο Ξανθουδίδη. Ο Παπαδάκης επανέφερε επίσης στα Χανιά και όσα αρχεία της Κρητικής Πολιτείας είχαν μεταφερθεί στην Αθήνα μετά την Ένωση. Το αρχείο της Κρητικής Πολιτείας καταλάμβανε τον μεγαλύτερο χώρο στο Αρχείο. Ήταν αρχειοθετημένο κατά Ανώτερες Διευθύνσεις (Υπουργεία): Ανωτέρα Διεύθυνση Εσωτερικών, Ανωτέρα Διεύθυνση Δημοσίας Εκπαιδεύσεως και Θρησκευμάτων, Ανωτέρα Διεύθυνση των Οικονομικών, Ανωτέρα Διεύθυνση Δικαιοσύνης. Το Αρχείο της Κρητικής Πολιτείας περιλάμβανε επίσης τα αρχεία του Ηγεμονικού Συμβουλίου, της Βουλής των Κρητών και τα διατάγματα της Γενικής Διοικήσεως Κρήτης, αρχεία του Γενικού και Ειδικού Λογιστηρίου, των Νομαρχιών, της Διευθύνσεως των Τελωνείων, αλλά και τα αρχεία των Επιτροπειών για την αναγνώριση των Αγωνιστών των Κρητικών επαναστάσεων. Το 1924, ο Σ. Ζουέφ, τελευταίος Ρώσος πρόξενος στα Χανιά, παρέδωσε στον Ν. Ι. Παπαδάκη με επίσημο πρωτόκολλο παράδοσης και παραλαβής το σημαντικό

ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

αρχείο του Αυτοκρατορικού Ρωσικού Προξενείου Χανίων, το οποίο περιέχει ιστορικά τεκμήρια από το 1860 μέχρι την έναρξη της Οκτωβριανής Επανάστασης, το 1917. Σε αυτό το σημείο θα κάνουμε μια επιλογή, αναγκαστικά, για να αναφέρουμε τους σημαντικότερους δωρητές-καταθέτες αρχείων κατά την πρώτη περίοδο λειτουργίας του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης: Ο Εμμανουήλ Αγγελάκις, δικηγόρος και μέλος της Επιτροπής για την εκτέλεση της διαθήκης Αντωνίου Παπαδάκη- Καμπάνη, παρέδωσε στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης αλληλογραφία, πρωτόκολλα και βιβλία διαχειρίσεως της εν Αθήναις υπέρ των Κρητών Επιτροπής και της Επιτροπής Σύρου κατά την επανάσταση του 1866, καθώς και έγγραφα και εκθέσεις μαχών της Επιτροπής και του Αρχηγού των Ανατολικότερων Επαρχιών της Κρήτης στην Επανάσταση του 1866. Ο Αμβρόσιος, επίσκοπος Ιεροσητείας, δώρησε δεκατρείς κώδικες με εξορκισμούς και οδηγίες για παρασκευή μαγικών φυλακτηρίων τα οποία είχε κατασχέσει από ιερείς της επαρχίας του, μια συλλογή εγγράφων, φωτογραφιών και επιστολών για την Επανάσταση του 1897-1898 και έναν Κώδικα των Μονών και της Επισκοπής του. Ο Θεοδόσιος Βαρδίδης κατέθεσε την εφημερίδα “Λευκά Όρη” των ετών 1894-1897, που έβγαζε ο πατέρας του Εμμανουήλ Βαρδίδης με σφραγίδα της εφημερίδας και φωτογραφία του εκδότη. Ο Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος (δια του συνεργάτη του Ιωάννη Ηλιάκη) μέρος της αλληλογραφίας της Επαναστατικής Συνελεύσεως και του Εκτελεστικού, του 1898. Η Ζωή Αργυροπούλου- Γαϊδελμβέργερ την αλληλογραφία και τα απομνημονεύματα του θείου της, Κωνσταντίνου Αργυρόπουλου, εθελοντή στις κρητικές επαναστάσεις του 1866, 1878 και 1897-8, σειρά φύλλων της “Μικράς Εφημερίδος” με πρακτικά της Βουλής περί του Ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897. Ο Εμμανουήλ Γιάνναρης, ταγματάρχης, το αρχείο του οπλαρχηγού επαρχίας Κυδωνίας Χατζημιχάλη Γιάνναρη, στο οποίο βρέθηκαν και περίπου τριακόσια έγγραφα της επανάστασης του 1821 (Συλλογή Ζ. Πρακτικίδη), βιβλία και φωτογραφίες. O Σταύρος Κελαϊδής, αντισυνταγματάρχης, την πολιτική αλληλογραφία του αρχιμανδρίτη- επαναστάτη Παρθενίου Κελαϊδή και την επαναστατική αλληλογραφία του Οδυσσέα Σταυριανίδου. Ο Ιωσήφ Λεκανίδης, δικηγόρος, το αρχείο της Μεταπολιτευτικής Επιτροπής και Επαναστατικής Συνέλευσης 1895-96. Ο Μιλτιάδης Παπαδογιάννης, οικιστής και δήμαρχος της Γεωργιούπολης, εκθέσεις για τη δράση αγωνιστών και ιστορικά κειμήλια. Ο Περικλής Ρεδιάδης, ναύαρχος, χειρόγραφο της επανάστασης του 1866 ανώνυμου συγγραφέα. Ο Εμμ. Τσουδερός, διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος και έπειτα πρωθυπουργός, την συλλογή του Πάνου Κορωναίου, η οποία περιλαμβάνει έγγραφα και σχεδίασμα Ιστορίας για την Επανάσταση του 1866. Στόχος του Ν. Ι. Παπαδάκη δεν περιοριζόταν στην εξεύρεση ενός χώρου για τη φύλαξη των παλαιών εγγράφων, αλλά στη δημιουργία ενός πνευματικού κέντρου για τη μελέτη της Κρητικής Ιστορίας και του Πολιτισμού. Σε συνεργα-

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

σία με καταξιωμένους διεθνώς κρητικούς επιστήμονες, τον Γεώργιο και τον Νικόλαο Χατζηδάκη, τον Στ. Ξανθουδίδη, τον Ιωάννη Καλιτσουνάκη σχεδίαζαν τη σύσταση μιας “Εταιρείας Κρητικών Μελετών”. Έδρα της Εταιρείας θα ήταν το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, όπου θα βρισκόταν συγκεντρωμένο και ταξινομημένο οποιοδήποτε τεκμήριο αφορούσε την Κρήτη. Ο Ν. Ι. Παπαδάκης πίστευε ότι η Ιστορία δεν είναι μια γνώση παγιωμένη και αμετάβλητη, αλλά σπουδή συνεχώς εξελισσόμενη και αναθεωρημένη από την ερμηνευτική προσέγγιση νέων, άγνωστων ιστορικών πηγών. Γι' αυτό, σύμφωνα με τον Κανονισμό του Αρχείου, προβλεπόταν η ανάθεση σε ερευνητές μελετών για ζητήματα της Κρητικής Ιστορίας και η δημοσίευση των πορισμάτων τους. Προβλεπόταν επίσης η έκδοση Επετηρίδας του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης, στην οποία θα δημοσιεύονταν τα πεπραγμένα και η οργάνωση του Ιδρύματος και εργασίες που θα προέρχονταν από τη μελέτη των αρχείων του. Από την αρχή ο Ν. Ι. Παπαδάκης δημιούργησε μέσα στο Αρχείο τμήμα Ιστορικού Μουσείου. Συνέλεξε ιστορικά κειμήλια και φωτογραφίες που είχαν άμεση σχέση με τα γραπτά τεκμήρια της Ιστορίας (όπλα από τις κρητικές επαναστάσεις, φωτογραφίες κρητικών επαναστατών, Τούρκων διοικητών, ναυάρχων των Μεγάλων Δυνάμεων, αξιωματικών της Κρητικής Χωροφυλακής, σφραγίδες της Τουρκικής Διοίκησης, των Επαναστατικών Κυβερνήσεων και Συνελεύσεων της Κρήτης, των Ανωτέρων Διευθύνσεων και Δήμων της Κρητικής Πολιτείας, σημαίες των κρητικών επαναστάσεων). Έτσι κατάρτισε μια μικρή μουσειακή συλλογή, η οποία εμπλουτιζόταν χρόνο με το χρόνο, και σήμερα να περιλαμβάνει μοναδικά ιστορικά κειμήλια, που φωτίζουν και συμπληρώνουν τις γραπτές πηγές και αποτελούν αναπόσπαστο μέρος των. Για να διευκολύνει επίσης την ιστορική έρευνα ο Ν. Ι . Παπαδάκης οργάνωσε στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης εξειδικευμένη “Κρητική Βιβλιοθήκη” και έθεσε τις βάσεις της Συλλογής του Κρητικού Τύπου. Τα πρώτα βιβλία της “Κρητικής Βιβλιοθήκης” προέρχονταν από την προσωπική του βιβλιοθήκη. Στη συνέχεια, πολλοί συγγραφείς και φίλοι του Αρχείου ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμά του και η “Κρητική Βιβλιοθήκη” σύντομα εμπλουτίστηκε με σπάνια κρητικά βιβλία. Αργότερα, την εποχή που ήταν διευθυντής του Αρχείου ο Τωμαδάκης, το Αρχείο απέκτησε με δωρεά τη βιβλιοθήκη του γυμνασιάρχη Εμμανουήλ Γενεράλη, βιβλία του Γεωργίου Ι. Καλαϊσάκη, του Ανδρέα Κοπάση και άλλων λογίων. Πριν από λίγα χρόνια ο Γ. Π. Εκκεκάκης κατέγραψε σε βιβλιογραφικό οδηγό τριών τόμων τα “Κρητικά Βιβλία” από το 1499 έως το 1944. Μερικά από τα σπάνια αυτά βιβλία υπάρχουν στην “Κρητική Βιβλιοθήκη” του Αρχείου. Η σημαντικότατη συλλογή του Κρητικού Τύπου, περιλαμβάνει εφημερίδες κυρίως από το 1880 (οπότε και επιτράπηκε η έκδοση εφημερίδων με τη Σύμβαση της Χαλέπας το 1878) μέχρι σήμερα. Μοναδικές σειρές παλαιών εφημερίδων, όπως η “Κρήτη” της Τουρκικής Διοικήσεως, τα “Λευκά Όρη”, η “Μεσόγειος”, η “Νέα Έρευνα”, ο

ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

Κήρυξ”, το “Βήμα του Λαού” και πολλές άλλες, ακόμη και σπάνια φύλλα της πρώτης εφημερίδας που εκδόθηκε στην Κρήτη, το 1831, της “Βακάι Γκιρίτ”, όργανο της Αιγυπτιακής Διοίκησης της Κρήτης, διαφωτίζουν την κοινωνική, πολιτική, επαναστατική και οικονομική κατάσταση της Κρήτης, παρέχοντας στους ερευνητές πλήθος τοπικών, ελληνικών και διεθνών ειδήσεων, αλλά και άρθρων που έχουν γραφτεί από πολιτικούς και λογίους. Είναι γεγονός ότι το αρχειακό υλικό που συλλέχθηκε, ταξινομήθηκε και καταγράφηκε κεφαλαιωδώς από τον Ν. Ι. Παπαδάκη στην πρώτη περίοδο λειτουργίας του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης ήταν τεράστιο σε όγκο και αξεπέραστο σε ποιότητα. Σε καμιά άλλη περίοδο της ζωής του Αρχείου δεν αποκτήθηκε τόσο αξιόλογο υλικό. Τα αρχεία της Κρητικής Πολιτείας, που ήταν και τα περισσότερα, τοποθετήθηκαν σε τρεις αποθήκες στο Διοικητήριο Μέγαρο. Σε άλλη αποθήκη τοποθετήθηκαν τα αρχεία των τελευταίων χρόνων της Τουρκοκρατίας, τα οποία είχαν βρεθεί στο τζαμί του Μουσά πασά στο λόφο Καστέλλι. Μία από τις αποθήκες χρησιμοποιείτο για εκκαθαρίσεις και ταξινομήσεις εγγράφων. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, τα αρχεία των κρητικών επαναστάσεων φυλάσσονταν στην επίσημη αίθουσα του πρώτου ορόφου. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι ο Ν.Ι. Παπαδάκης προκειμένου να συγκροτήσει το corpus των πηγών της Κρητικής Ιστορίας επιδίωκε να συγκεντρωθούν όλα τα ιστορικά έγγραφα από την Ελλάδα και το εξωτερικό, αντίγραφα από τα Αρχεία της Βενετίας και της Κωνσταντινούπολης, έγγραφα των κρητικών επαναστάσεων που είχαν μεταφερθεί στην Αθήνα ή βρίσκονταν διασκορπισμένα στην Κρήτη. Τα αρχεία της Ενετοκρατίας θα ήταν η αφετηρία των ιστορικών μελετών στο Αρχείο. Γι' αυτό πολλά χρόνια προτού ιδρυθεί το Ελληνικό Ινστιτούτο της Βενετίας (το 1951) ο Παπαδάκης επεδίωξε να εξασφαλίσει αντίγραφα (χειρόγραφα εκείνη την εποχή) από τα σημαντικότερα έγγραφα των Αποφάσεων του Μείζονος Συμβουλίου της Βενετίας, τις Εκθέσεις των Προβλεπτών, τα οποία απόκεινται στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας. Ο λόγιος Σπυρίδων Μ. Θεοτόκης, προϊστάμενος του Αρχείου της Ιονίου Γερουσίας, ο οποίος εκείνη την εποχή είχε μεταβεί για αρχειακές έρευνες στη Βενετία, απέστειλε στον Παπαδάκη ένα μικρό πυρήνα εγγράφων, που, με τον καιρό και με κατάλληλες συνθήκες, θα μπορούσε να αυξηθεί και να περιλάβει αν όχι όλο το Αρχείο του Duca di Candia, τα σημαντικότερα έγγραφά του. Τότε αποκτήθηκε χειρόγραφο αντίγραφο της Απογραφής του Καστροφύλακα (Piero Castrofilaca) και αντίγραφο του Χρονικού του Τριβάν, καταγράφηκαν σε πίνακες οι συμβολαιογράφοι της Κρήτης επί Ενετοκρατίας, καταρτίστηκε μια μικρή συλλογή αποφάσεων του Μείζονος Συμβουλίου και αποκτήθηκε ο δυσεύρετος άτλας του Boschini (1651). Και σε αυτόν τον τομέα ο Ν.Ι. Παπαδάκης φάνηκε πρωτοπόρος. Ο Γιάννης Βλαχογιάννης δεν σκέφτηκε να διευρύνει τα χρονικά όρια των αρχείων των ΓΑΚ, να συμπεριλάβει δηλαδή και πηγές από την εποχή της Ενετοκρατίας.

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

Η επιδίωξη του Ν.Ι. Παπαδάκη να δοθεί για την αναδίφηση των κρητικών αρχείων της Βενετίας ένα μικρό μέρος από την αποζημίωση που έλαβε η Ιταλία από την Ελλάδα, δεν είχε επιτυχία. (Η αποζημίωση είχε επιβληθεί για την δολοφονία του στρατηγού Τελλίνι στην Κακαβιά, το 1923, μια υπόθεση που ποτέ δεν διαλευκάνθηκε πλήρως). Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, οι ελληνικές κυβερνήσεις είχαν να αντιμετωπίσουν τεράστια προβλήματα στο εσωτερικό γι' αυτό και δεν υποστήριζαν έρευνες για την Ιστορία στο εξωτερικό. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να ανασταλεί το φιλόδοξο πρόγραμμα του Ν. Ι. Παπαδάκη για την αντιγραφή και μελέτη των αρχείων της Ενετοκρατίας. Δεν είχε επίσης ανακαλυφθεί ακόμη η τεχνολογία παραγωγής ψηφιακών αντιγράφων, η οποία τόσες δυνατότητες και ευκολίες παρέχει στην εποχή μας. Ας σημειωθεί όμως ότι η πρώτη σφραγίδα του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης εικόνιζε στο κέντρο της ένα ανοικτό βιβλίο, στην μία σελίδα του οποίου αναγραφόταν το έτος 1204 (εκχώρηση της Κρήτης στους Ενετούς) και στην άλλη σελίδα το έτος 1915 (Γ. Διοίκηση Κρήτης). Αυτό ενδεικτικά για το εύρος των ιστορικών πηγών που θα περιείχε το Αρχείο. Αλλά και η περίοδος της Τουρκοκρατίας έπρεπε να μελετηθεί με βάση τα γραπτά τεκμήρια. Τα οθωμανικά κατάστιχα και οι εφημερίδες της συλλογής του Ιστορικό Αρχείο Κρήτης έχουν στοιχεία για τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας (περίπου από τη Σύμβαση της Χαλέπας 1878 και μετά). Για να έχουν οι ιστορικοί όμως μια πλήρη εικόνα της Τουρκοκρατίας από τον 17ο αιώνα, εποχή κατάκτησης της Κρήτης από τους Οθωμανούς, ο Παπαδάκης ήθελε να εξασφαλίσει αντίγραφα ή περιλήψεις εγγράφων από τα διοικητικά και φορολογικά αρχεία της Κρήτης που απόκεινται στην Κωνσταντινούπολη (στο Αρχείο Οθωμανικής Τράπεζας) αλλά και έγγραφα που αφορούσαν την Εκκλησιαστική Ιστορία της Κρήτης (από τα αρχεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου). Και πάλι όμως τότε οι δυσκολίες ήταν ανυπέρβλητες. Το ελληνικό κράτος, που τότε δεν αναγνώριζε το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης ως Δημόσια Υπηρεσία, ήταν αδύνατο να συναινέσει στην αποστολή ερευνητών στην Κωνσταντινούπολη. Έπρεπε να περάσουν πολλά χρόνια, να ωριμάσουν οι συνθήκες και να ιδρυθεί, τη δεκαετία του 1980, ο τομέας των Οθωμανικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Το 1930 με αφορμή το στεγαστικό πρόβλημα του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης δημιουργήθηκε ρήξη στις σχέσεις του Ν. Ι. Παπαδάκη με στα μέλη της Επιτροπείας του Αρχείου. Συγκεκριμένα, ο εκπρόσωπος του Δήμου Χανίων στην Επιτροπεία, προκειμένου, μάλλον, να εξασφαλίσει τη μίσθωση ακινήτου ενός φίλου του (τριώροφη οικία κοντά στα Δικαστήρια), επέμενε να ενοικιάσει το Αρχείο αυτό το οίκημα. Ο Ν.Ι. Παπαδάκης αντιτάχθηκε σθεναρά σε αυτή την πρόταση με το αιτιολογικό ότι αν προσέθεταν στο Αρχείο και το βάρος του μηνιαίου μισθώματος, μετά από λίγο η Υπηρεσία θα έκλεινε οριστικά. Υπενθυμίζουμε ότι τότε το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης δεν ήταν κρατική υπηρεσία και

ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

διατηρούταν με τις εισφορές τριών Δήμων και τη φορολογία του λαδιού. Για τον Ν. Ι. Παπαδάκη αυτό που προείχε ήταν η αναγνώριση του Αρχείου ως Δημόσιας Υπηρεσίας και έπειτα η μεταστέγαση του σε άλλο κτήριο του Δημοσίου έως ότου ανεγερθεί καινούργιο αρχειακό μέγαρο. Για το λόγο αυτό δημοσίευσε, με το ψευδώνυμο “Προμηθεύς”, στον τοπικό Τύπο ανοικτή επιστολή με την οποία κατήγγειλε τη μίσθωση ως “παράνομον και ολέθριαν” και την εμμονή του εκπροσώπου του Δήμου Χανίων ως “λοβιτούρα”. Την επομένη η Επιτροπεία, αφού έλαβε πληροφορίες για το ποιος κρυβόταν πίσω από το δημοσίευμα, τον κάλεσε να δώσει έγγραφη απολογία εντός πέντε ημερών. Στο απολογητικό του υπόμνημα ο Ν. Ι. Παπαδάκης αρνήθηκε ότι αυτός έγραψε την επιστολή, συμφώνησε όμως με τα γραφόμενα του ανώνυμου επιστολογράφου. Ένα δημόσιο κτήριο, που πληρούσε τις προϋποθέσεις για την προσωρινή στέγαση του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης και του Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων (αναφέρθηκε ότι και οι δύο Υπηρεσίες στεγάζονταν στο Διευθυντήριο Μέγαρο), ήταν κατά τη γνώμη του Ν. Ι. Παπαδάκη, ο παλιός Ιταλικός Στρατώνας. Σε αυτή του την πρόταση δεν βρήκε καμιά ανταπόκριση. Χάσμα μεγάλο δημιουργήθηκε στη σχέση του Ιδρυτή του Αρχείου με τα μέλη της Επιτροπείας τα οποία κήρυξαν στον Ν. Ι. Παπαδάκη απηνή διωγμό. Ο Ν.Ι. Παπαδάκης διαφώνησε και με τον Γ. Διοικητή Κρήτης Γεώργιο Κατεχάκη (καπετάν Ρούβα) σχετικά με τη φορολογία των δύο λεπτών υπέρ του Αρχείου. Ο Κατεχάκης υποστήριζε ότι έπρεπε να καταργηθεί η φορολογία του λαδιού, γιατί το Αρχείο σύντομα θα αναγνωριζόταν ως Δημόσια Υπηρεσία. (Η αναγνώριση ως Δημόσια Υπηρεσία έγινε το 1943, ύστερα από δεκαπέντε χρόνια, όταν πια ο Ν. Ι. Παπαδάκης δεν υπήρχε στη ζωή). Εν τω μεταξύ, η Επιτροπεία του Αρχείου και ο Γ. Διοικητής Κρήτης φρόντισαν με εύσχημο τρόπο να συνταξιοδοτήσουν τον Ν.Ι. Παπαδάκη όσον το δυνατόν γρηγορότερα για να τον αντικαταστήσουν με τον Ν. Β. Τωμαδάκη, ο οποίος υπηρετούσε από το 1930 ως γραμματέας του Αρχείου. (Κάτι παρόμοιο συνέβη, λίγο αργότερα, και με την αντικατάσταση του Γ. Βλαχογιάννη από τον Δ. Ζακυνθηνό). Για να επισπευσθεί η διαδικασία αποχώρησης του Ν. Ι. Παπαδάκη ψηφίστηκε νέος Κανονισμός, ο οποίος καθόριζε ως όριο ηλικίας για συνταξιοδότηση το 60ο έτος. Τον Ιούλιο του 1933 ο Ν.Ι. Παπαδάκης αποχώρησε από το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης λόγω ορίου ηλικίας. Το Αρχείο του εξέφρασε την ευαρέσκειά του και η φωτογραφία του αναρτήθηκε στο γραφείο του Διευθυντή της Υπηρεσίας. Αν και πικραμένος, ένα μόνο ευχόταν, να γίνει το δημιούργημά του ένα λαμπρό δημόσιο πνευματικό ίδρυμα. Μεταξύ άλλων, έγραψε στον φίλο του Εμμ. Σ. Αγγελάκη: Νομίζω ότι, και αν μη ληφθώσιν υπ' όψιν αι άλλαι μου υπηρεσίαι (αι εν ειρήνη και εν πολέμω), εν αις και την υγείαν μου απώλεσα, δια μόνης της αρχειακής εξεπλήρωσα κατά τας δυνάμεις μου το προς την πατρίδα καθήκον, το εθνικόν και επιστημονικόν. Μοι αρκεί δε ότι πάσα η Κοινωνία (και αυτοί οι διώκται μου) το ομολογούσι. Τα όσα υπέστην βά-

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

σανα θα προσπαθήσω να τα λησμονήσω ευχόμενος προς τιμήν της ελληνικής διοικήσεως, να είμαι ο μόνος ο τοιαύτα εν αυτή παθών [...]. Μετά τη συνταξιοδότησή του ο Ν. Ι. Παπαδάκης συνέχισε να ασχολείται με την ταξινόμηση και παρουσίαση αρχειακών συλλογών που αφορούσαν κυρίως στην ανατολική Κρήτη. Ταξινόμησε τα έγγραφα της Διοικητικής Επιτροπείας Ιεραπέτρου 1897-98 και συνέταξε περιλήψεις τους, τις οποίες ενσωμάτωσε στην αρχή του τόμου. Ενδεικτικά αναφέρουμε μερικές εργασίες του, αφού το κείμενο αυτό δεν έχει πρόθεση να παρουσιάσει αναλυτικά το έργο του. Συγκέντρωσε σε πέντε τόμους την αλληλογραφία της Διοικητικής Επιτροπείας Σητείας το 1897-1898 και συνέγραψε περιλήψεις για όλα τα έγγραφα, τα οποία διευκολύνουν την έρευνα. Από την ενασχόλησή του με το αρχείο του επισκόπου Αμβροσίου Ιεροσητείας προέκυψε το βιβλίο “Ο Αμβρόσιος Ιεροσητείας” (1936). Άλλες μελέτες του προερχόμενες από τη μελέτη των αρχείων είναι “Αι σφαγαί της Σητείας 1897” και “Ζημίαι και αποζημιώσεις Κρητικών Επαναστάσεων”. Ο Ν.Ι. Παπαδάκης πέθανε τον Δεκέμβριο του 1941 στο Δημοτικό Νοσοκομείο Χανίων, αφήνοντας στην Κρήτη ένα ανυπέρβλητο έργο. Ακίνητη περιουσία δεν απέκτησε. Τις λιγοστές του αποταμιεύσεις και τα βιβλία του τα άφησε, με διαθήκη του, σε ιδρύματα των Χανίων και της γενέτειράς του. Η στέγαση του ΙΑΚ στο Παλαιό Τελωνείο - Η εποχή του Ν. Β. Τωμαδάκη Η δεύτερη περίοδος της ιστορίας του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης εγκαινιάζεται το 1933, με τη μεταστέγαση του Αρχείου στο κτήριο του Παλαιού Τελωνείου, την αναγνώριση της Υπηρεσίας ως Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου και την ανάληψη καθηκόντων διευθυντή από τον Ν. Β. Τωμαδάκη, διακεκριμένο φιλόλογο, μετέπειτα καθηγητή της Βυζαντινής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ο οποίος είχε προσληφθεί, από το 1930, ως γραμματέας του Αρχείου, μετά από διαγωνισμό. Το επιστημονικό κύρος και η ισχυρή προσωπικότητα του Ν. Β. Τωμαδάκη προσέδωσαν νέα αίγλη στο Αρχείο. Ο Τωμαδάκης θεμελίωσε με τις αρχειακές πηγές μια νέα επιστήμη, την Κρητολογία, και κατέστρωσε πρόγραμμα δημοσίευσης των πηγών της Ιστορίας της Κρήτης, με αφετηρία τα έγγραφα της Επανάστασης του 1821. Φρόντισε και για τον εμπλουτισμό του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης με νέες αρχειακές συλλογές. Με πρωτοβουλία του δημιουργήθηκε στο Αρχείο λαογραφική συλλογή και αίθουσα μνήμης του Ελευθερίου Βενιζέλου. Ας δούμε, τώρα, πώς ήταν το Παλαιό Τελωνείο, ο χώρος στο οποίο ο Τωμαδάκης ξεδίπλωσε τα όνειρα της νιότης του και δημιούργησε το πνευματικό του έργο. Το κτήριο του Παλαιού Τελωνείου, στο κεντρικότερο σημείο του ενετικού λιμανιού, απέναντι από την αποβάθρα, εκεί όπου διεξαγόταν η επιβατική και εμπορική κίνηση, ήταν ένα από τα δημόσια κτήρια της όψιμης Τουρκοκρατίας. Κτίστηκε το 1892 πάνω σε μπαζωμένο τμήμα του λιμανιού, δίπλα και πίσω

ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

από το Γιαλί Τζαμισί (τέμενος Κιουτσούκ Χασάν), με οικοδομικό υλικό που είχε μεταφερθεί με καράβια από τον αρχαίο ναό της Δίκτυννας (Μένιες Κισσάμου). Σήμερα, στο χώρο αυτό, αριστερά από την κεντρική είσοδο του Τζαμιού, απλώνεται μια μεγάλη πλατεία. Το Παλαιό Τελωνείο ήταν ένα εντυπωσιακό διώροφο κτήριο, με αψιδωτές πόρτες και παράθυρα στο ισόγειο, που έδεναν αρχιτεκτονικά με τα αψιδωτά ανοίγματα των γειτονικών κτηρίων. Το ισόγειο χωριζόταν σε τρία αυτόνομα τμήματα, με ωραία θυρώματα από λαξευτό πωρόλιθο, εκατέρωθεν των οποίων υπήρχαν παράθυρα με λίθινες κορνίζες. Μόνο πάνω από το μεσαίο τμήμα του ισογείου είχε οικοδομηθεί ανώγειο, που επικοινωνούσε με το ισόγειο με εσωτερική σκάλα. Η αετωματική επίστεψη του ανωγείου, που σχηματιζόταν από την αμφικλινή στέγη, έδινε την όψη νεοκλασικού κτηρίου. Στην πρόσοψη του ανωγείου από δυτικά υπήρχε πόρτα με ευρύχωρο εξώστη και εκατέρωθεν της οποίας δύο μεγάλα παράθυρα. Μία πόρτα από τη βόρεια και μία από τη νότια πλευρά του ανωγείου έβγαζε σε δύο τεράστια λιακωτά (βεράντες), ανάλογα δεν συναντούμε σε κτήρια των Χανίων. Επτά παράθυρα στη βόρεια και επτά παράθυρα στη νότια πλευρά του ανωγείου συμπλήρωναν την όψη του ξεχωριστού αυτού οικοδομήματος. Το σύνολο των ανοιγμάτων και των δύο λιακωτών παρείχαν εξαιρετική θέα προς το ενετικό λιμάνι, τον φάρο, και το πέλαγος. Στην ανατολική γωνία του νότιου λιακωτού υπήρχε κτίσμα. Η πρόσβαση στο κτήριο γινόταν από την κεντρική είσοδο, δυτικά, (στην οδό Τομπάζη, 9, Αποβάθρα) και από μια μικρότερη είσοδο, ανατολικά, (στην οδό Σουρμελή), όπου υπήρχε αυλή και δύο βοηθητικά κτίσματα. Η θέα από το Παλιό Τελωνείο ήταν καταπληκτική. Η θάλασσα όμως προκαλούσε μεγάλα προβλήματα τον χειμώνα. Το κρύο και η υγρασία ήταν διαπεραστικά, τα κύματα κατέκλυζαν το ισόγειο. Μετά τη μεταφορά του Τελωνείου σε καινούργιο κτήριο δίπλα στα Νεώρια (νυν Θέατρο “Μίκης Θεοδωράκης”), ο πρώτος όροφος με τα δύο λιακωτά και το κεντρικό τμήμα του ισογείου παραχωρήθηκαν από το Δημόσιο για να στεγαστεί το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης έως ότου ανεγερθεί ένα κατάλληλο αρχειακό μέγαρο. Η βόρεια πλευρά του ισογείου εξακολουθούσε να χρησιμοποιείται ως αποθηκευτικός χώρος από το Τελωνείο, η νότια πλευρά δόθηκε στη Λέσχη Ναυτοφαλαγγιτών και το ανατολικό μέρος της στο Ταμείο Τηλεφωνικών Συγκοινωνιών. Στο κεντρικό τμήμα του ισογείου υπήρχαν τρεις αποθήκες, όπου τοποθετήθηκαν τα αρχεία της Τουρκοκρατίας (Λογιστικά, Εφετείου, Δικαστικά, Εφκαφίου), μέρος των αρχείων της Κρητικής Πολιτείας (Γενικού Λογιστηρίου, Εντάλματα, Νομαρχιών, Μεταφραστικού Γραφείου) και μέρος των εγγράφων του Εφκαφίου Ηρακλείου, που βρέθηκαν “χύδην ερριμένα” στο Τελωνείο του Ηρακλείου. Στο ανώγειο υπήρχαν εννιά αίθουσες, σε τρεις από τις οποίες, στη βορειοδυτική πλευρά, εκτέθηκαν τα κειμήλια του ιστορικού μουσείου και σε δύο, στη νότια πλευρά, αρχειοθετήθηκαν οι ιστορικές συλλογές (έγγραφα κρητικών επαναστάσεων, προξενικά αρχεία, αρχείο της

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

Το Παλαιό Τελωνείο στο Λιμάνι, όπου στεγάστηκε το ΙΑΚ

Νικόλαος Β. Τωμαδάκης

ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

Κρητικής Πολιτείας). Σε δύο ακόμη αίθουσες τοποθετήθηκε η “Κρητική Βιβλιοθήκη” και το αρχείο του Κρητικού Τύπου. Δύο αίθουσες, τέλος, χρησιμοποιήθηκαν ως γραφεία της Επιτροπείας, του προσωπικού και αναγνωστήριο. Το Παλαιό Τελωνείο από χώρος διακίνησης εμπορευμάτων και είσπραξης δασμών μετατράπηκε σε κέντρο μελέτης της Κρητικής Ιστορίας και του Πολιτισμού, τόπος συνάντησης των λογίων της Κρήτης και των επιζώντων αγωνιστών. Οι λόγιοι ανέβαιναν τη σκάλα του Αρχείου για να ερευνήσουν διάφορα ιστορικά θέματα, οι παλιοί αγωνιστές ή οι απόγονοί των για να λάβουν πιστοποιητικά, να διηγηθούν ιστορίες από τις επαναστάσεις, να καταθέσουν τα ενθύμια της δράσης τους. Εκεί φυλασσόταν το αρχείο των Κρητών Αγωνιστών, που περιλαμβάνει τα αρχεία των συγκροτημένων επί Κρητικής Πολιτείας Επιτροπών (1899-1908) για την αναγνώριση των αγωνιστών, τραυματιών, χηρών και ορφανών των κρητικών επαναστάσεων. Στο Παλαιό Τελωνείο συνεδρίαζαν, με απόφαση της Γ. Διοίκησης Κρήτης, και οι Επιτροπές που συγκροτήθηκαν μεταγενέστερα για την επανεξέταση αιτήσεων των κρητικών αγωνιστών. Στο Παλαιό Τελωνείο στεγάστηκε και η μοναδική βιβλιοθήκη του νομού Χανίων μετά την καταστροφή της Βιβλιοθήκης του “Χρυσόστομου”, το 1941, και μέχρι τη δημιουργία της Δημοτική Βιβλιοθήκης, το 1953. Από τα πρώτα χρόνια της θητείας του στο Αρχείο ο Ν. Β. Τωμαδάκης σχεδίαζε τη δημοσίευση των εγγράφων του κρητικού 1821 και συνέγραψε τη “Γενική Κεφαλαιώδη Καταγραφή των εν τω Ιστορικώ Αρχείω Κρήτης αρχείων και αντικειμένων μουσείου” (1933). Επί των ημερών του το Αρχείο απέκτησε εκτός των άλλων και τα αρχεία Π. Κριάρη και Γ. Καλαϊσάκη. Την ίδια περίοδο προσέλκυσαν το ενδιαφέρον του Τωμαδάκη τα κατάλοιπα του Διονυσίου Σολωμού και το δυσεπίλυτο εκδοτικό πρόβλημα των έργων του. Μελετώντας το αρχείο Σολωμού ο Τωμαδάκης υπέβαλε το 1935 διατριβή με τίτλο “Εκδόσεις και χειρόγραφα του ποιητού Διονυσίου Σολωμού”, την πρώτη σε ελληνικό πανεπιστήμιο με θέμα από τη Νεοελληνική Φιλολογία, και αναγορεύθηκε αριστούχος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών. Την ίδια χρονιά η Ακαδημία Αθηνών του ανέθεσε την κριτική έκδοση του έργου του Δ. Σολωμού. Οι αντιδράσεις όμως που προκλήθηκαν από λογίους και δημοσιογράφους ανάγκασαν τον Τωμαδάκη να καταθέσει την εντολή. Παρ' όλα αυτά ο Σολωμός ήταν ένα πνευματικό αγώνισμα που τον απασχόλησε σε όλη τη ζωή του, στο οποίο σημείωσε εξαιρετικές επιδόσεις, ακόμη και όταν είχε στρέψει τα ενδιαφέροντά του σε άλλα επιστημονικά πεδία, όπως η Βυζαντινή Φιλολογία και η Εκκλησιαστική Ιστορία. Για ένα μικρό διάστημα, το 1938 - 39, ο Τωμαδάκης μετέβη στην Πίζα της Ιταλίας για μετεκπαίδευση ως υπότροφος του “Άθλου Όθωνος Α. Σταθάτου”. Κατά την απουσία του τον αντικαθιστούσε ο ταξινόμος του Αρχείου Χαράλαμπος Κατσιαδάκης. Αν και ο Ν. Β. Τωμαδάκης δεν υπήρξε κομματικός οπαδός του Ελ. Βενιζέλου, θαύμαζε την προσωπικότητα του κρητός πολιτικού και αναγνώριζε την

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

προσφορά του στην Πατρίδα, γι' αυτό και δημιούργησε στο Αρχείο μία αίθουσα αφιερωμένη στη μνήμη του, στην οποία συγκεντρώθηκαν ιστορικά κειμήλια από την επαναστατική και πολιτική διαδρομή του Βενιζέλου (δικηγορικό του γραφείο, μπαούλο που χρησιμοποιείτο ως γραφείο και κρεββάτι κατά την επανάσταση του 1897, το κινητό τυπογραφείο του Θερίσου, αυθεντικά έγγραφα με την υπογραφή του, φωτογραφίες κ.α.). Μπορεί να φαίνεται αντιφατικό, αλλά στον Τωμαδάκη οφείλουμε τις πρωιμότερες, αντικειμενικότερες και βαθυστόχαστες κρίσεις για τον εξέχοντα πολιτικό Ελευθέριο Βενιζέλο. Στο Παλαιό Τελωνείο υποδέχτηκε ο Τωμαδάκης τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον Οκτώβριο 1934, και τον ξενάγησε στους χώρους του Αρχείου. Έπειτα από χρόνια ο Τωμαδάκης έγραφε: Ενθυμούμαι την επίσκεψιν του Ελ. Βενιζέλου εις το Ιστορικόν Αρχείον Κρήτης, το οποίον διηύθυνον τότε. Είχομεν προειδοποιηθή δια την ημέραν και κατόπιν εγένετο αναβολή. Κατά την ορισθείσαν νέαν ημέραν ο Πρόεδρος ήλθε μετά της συνοδείας του [...] Με νοσταλγίαν εζήτησε να του φέρω ένα φάκελλον του Υπουργείου Δικαιοσύνης 1902 της Κρητικής Πολιτείας. Με το χαρακτηριστικόν μειδίαμα που εστόλιζε την ανθηράν γεροντικήν αλλά φωτεινοτάτην μορφήν του, εκαμάρωνε τα σχέδια των εγγράφων, τα οποία είχε συντάξει ο ίδιος (οι υπουργοί τότε έγγραφον και τα σχέδια) [...] Θα ενθυμούμαι πάντοτε την έκφρασιν της μορφής του Κρητός αυτού γίγαντος τον οποίο εθαύμαζον, μολονότι πολιτικώς δεν τον ηκολούθουν. Άλλωστε δεν τον επανείδον ειμή νεκρόν. Πάνω από το δικηγορικό γραφείο του Βενιζέλου έχει αναρτηθεί μια φωτογραφία του σε νεαρή ηλικία. Αυτή την φωτογραφία πρόσεξε ο Ιωάννης Μεταξάς κατά την επίσκεψή του στο Αρχείο. Παραθέτουμε και πάλι την ενδιαφέρουσα αφήγησή του Τωμαδάκη: Ως προς τον δικτάτωρα, ενθυμούμαι ότι τον Νοέμβριον του 1936 εστάθη μετά συγκινήσεως εις την αίθουσαν του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης εις τα Χανιά (όπου κατ' ανάγκην του εχρησίμευα ως ξεναγός, διευθυντής ων της υπηρεσίας) ενώπιον της εικόνος του Ελευθ. Κ. Βενιζέλου, φωτογραφίας περίπου του 1910, και μετά στιγμιαίαν περισυλλογήν μου είπεν: –Αυτήν την ηλικίαν είχεν ο αείμνηστος Πρόεδρος, όταν ήμην υπασπιστής του! Η εικών, η οποία υπάρχει ακόμη ανηρτημένη ύπερθεν του γραφείου του εις την (καθ' υπόδειξίν μου) αίθουσαν των ενθυμίων του εις το Ιστορικόν Αρχείον Κρήτης των Χανίων, δεικνύει αβροτάτην φυσιογνωμίαν, της οποίας τα χείλη διανθίζει γλυκύπικρον αινιγματικόν μειδίαμα. Ουδείς δύναται να φαντασθή ότι ο Βενιζέλος της εν λόγω εικόνος είναι ο επαναστάτης του 1897 ή του 1905. Εάν όμως διεξέλθη τις τας βίβλους, τας οποίας εξέδωκαν αι Μ. Δυνάμεις δια τα γεγονότα 1897-1898 τα σχετικά με το Κρητικόν Ζήτημα, και αναγνώσει τα ιδιοχείρως υπό του Βενιζέλου συνταχθέντα υπομνήματα της Γενικής των Κρητών Συνελεύσεως ή του Εκτελεστικού, τότε θα λύση το αίνιγμα. Εν τελευταία αναλύσει ο διπλωμάτης και ο αγωνιστής είναι εν και το αυτό, τα εκφραστικά μέσα είναι διάφορα. Και το πεδίον δράσεως το ίδιον.

ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

Η Κρήτη διαμόρφωσε τον μεγάλο Ελευθέριο Βενιζέλο, η Κρήτη ενέπνευσε το πνευματικό έργο του Ν. Β. Τωμαδάκη. Γιατί η ιδέα της Κρήτης περικλείει μια πρωτότυπη, δημιουργική, προοδευτική δύναμη που δεν περιορίζεται σε τοπικά πλαίσια, αλλά ακτινοβολεί στα πέρατα της οικουμένης. Γι' αυτή την ιδέα της Κρήτης έπρεπε να κτιστεί ένας υπέρλαμπρος ναός που να στεγάσει τους Αγώνες, τον Πολιτισμό, την Ιστορία της. Γράφει ο Τωμαδάκης για τον Ελευθέριο Βενιζέλο και την Κρήτη: Η Κρήτη με την Ιστορίαν της και τους αγώνας της, το διαρκές αυτό ηφαίστειον δράσεως και πατριωτισμού, ενεργείας και περισκέψεως, διαμόρφωσε τον Ελευθέριον Κ. Βενιζέλον. Ο οποίος δεν της οφείλει απλώς την γέννησιν και τα θρέπτρα, όπως και αυτή δεν του ώφειλε μόνον τον τάφον και την μνήμην. Ήτο βεβαίως εξαίρετος, ασυνήθης φύσις, μεγάλος. Και “οι μεγάλοι τα μεγάλα, καθώς πρέπει, επιθυμούν”. Το ότι δεν ωνειροπόλησεν απλώς, δεν έγραψε, δεν ερητόρευσε, δεν εσχεδίασε μόνον, το ότι επραγμάτωσε τα δικά του και τα δικά μας όνειρα, και αυτό το οφείλει εις το θετικόν στοιχείον του Κρητικού Λαού, όπου η θεωρία γίνεται έργον. Αναφορικά με το στεγαστικό πρόβλημα του Αρχείου, ο Τωμαδάκης προωθούσε τη λύση της οικοδόμησης ενός σύγχρονου Αρχείου σε οικόπεδο του Δημοσίου που βρίσκεται απέναντι από το 7ο Δημοτικό Σχολείο Χανίων (πρόκειται για το οικόπεδο από το πάρκο Αγοραστάκη μέχρι το χώρο στάθμευσης της Ρεγγίνας, στο μπαζωμένο τμήμα της τάφρου). Στο ίδιο οικόπεδο θα κτιζόταν και το Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων. Ιστορικό Αρχείο και Αρχαιολογικό Μουσείο θα αποτελούσαν μια ενότητα, αφού και τα δύο θα πρόβαλαν τεκμήρια της Ιστορίας και του Πολιτισμού της Κρήτης από τα αρχαία χρόνια μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Το έργο θα γινόταν με δανειοδότηση. Για την αποπληρωμή του δανείου θα εξασφαλίζονταν χρήματα με την επιβολή ειδικού δεκάλεπτου ή εικοσάλεπτου γραμματοσήμου για όλα τα αντικείμενα και τα τηλεγραφήματα που θα ταχυδρομούνταν από και προς την Κρήτη (κάτι ανάλογο είχε γίνει για τη δημιουργία της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης). Ούτε όμως αυτή η ιδέα προχώρησε. Ο Τωμαδάκης υπέβαλε επίσης, το 1937, νομοσχέδιο προς τα αρμόδια Υπουργεία και την Επιτροπή των ΓΑΚ για την αναγνώριση του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης ως Δημόσιας Υπηρεσίας, αλλά για ακόμη μια φορά το νομοσχέδιο δεν εξετάσθηκε. Την εποχή αυτή το Αρχείο υπαγόταν διοικητικά στη Γενική Διοίκηση Κρήτης και στο Υπουργείο Εσωτερικών και εποπτευόταν από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Σημειώνεται ότι μετά την κατάργηση της Γενικής Διοικήσεως Κρήτης, το 1951, το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης υπήχθη στο Υπουργείο Εσωτερικών, και έπειτα στο Υπουργείο Προεδρίας και στο Υπουργείο Πολιτισμού (για μικρά χρονικά διαστήματα), και τελικά στο Υπουργείο Παιδείας. Μόλις κηρύχθηκε ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος, το 1940, ο Τωμαδάκης διέβλεψε τον κίνδυνο που απειλούσε το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης. Για να διασωθούν

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

τα πολυτιμότερα αρχεία του, τα έκλεισε σε είκοσι ένα μεγάλα ξύλινα κιβώτια και τα απέστειλε “κάπου εις την Κρήτην”, όπως έγραφε προς τους Προϊσταμένους του. Το μέρος αυτό έγινε γνωστό μετά τη λήξη του Πολέμου. Ήταν η Μονή Προφήτη Ηλία στα Ρούστικα Ρεθύμνου. Στο κτήριο του Παλαιού Τελωνείου άφησε τα λιγότερο σημαντικά στο ισόγειο (λογιστικά, νεότερα διοικητικά, οθωμανικά), νεότερους τόμους εφημερίδων στο ανώγειο. Ένα μέρος των βιβλίων, επίσης, τοποθετήθηκε στο ισόγειο, αφού κλείστηκε σε έξι κιβώτια. Το αρχείο της Υπηρεσίας με το γραφείο του Διευθυντή μεταφέρθηκαν στο σπίτι του Τωμαδάκη στη Νέα Χώρα (οδός Βάσου, 17). Η ενέργεια αυτή του Τωμαδάκη αποδείχτηκε σωτήρια, και μπορούμε να καταλάβουμε τη σημασία της, εφόσον θυμηθούμε την καταστροφή της Βιβλιοθήκης του “Χρυσόστομου” από εμπρηστική βόμβα τον Μάιο του 1941, την κλοπή αρχαίων αντικείμενων από το Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων και χειρόγραφων κωδίκων από μοναστήρια της περιοχής. Δύο μήνες πριν από τη γερμανική εισβολή στην Κρήτη, ο Ν.Β. Τωμαδάκης πήγε, με εντολή του Γ. Διοικητή Κρήτης και του Γραφείου Πνευματικής Επιστρατεύσεως, στο νομό Ρεθύμνου, προκειμένου να διαφωτίσει τους Ρεθεμνιώτες για τον αγώνα εναντίον των δυνάμεων του Άξονα. Την 25η Μαρτίου βρέθηκε στη Μονή Ρουστίκων όχι μόνο για να εορτάσει την επέτειο της Παλιγγενεσίας, αλλά και για επιθεωρήσει, με άκρα μυστικότητα, το φυλασσόμενο εκεί αρχειακό υλικό του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης. Τον Μάιο του 1941 ο ηγούμενος και οι μοναχοί της Μονής Ρουστίκων έθαψαν τα κιβώτια με το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης σε μυστική κρύπτη και από πάνω τους τοποθέτησαν πέτρες και ξύλα. Όταν οι Γερμανοί μπήκαν στη Μονή Ρουστίκων και την λεηλάτησαν, δεν βρήκαν τα κιβώτια, αν και καθημερινά περνούσαν από πάνω τους. Υπενθυμίζουμε ότι και οι θησαυροί του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου θάφτηκαν κάτω από το δάπεδό του. Και όταν οι Γερμανοί μπήκαν στην Αθήνα βρήκαν το Μουσείο εντελώς άδειο. Οι βομβαρδισμοί των Γερμανών τον Μάιο του 1941 μετέτρεψαν το μεγαλύτερο μέρος της παλιάς πόλης των Χανίων σε σωρούς ερειπίων. Τα κτήρια ανατολικά του Παλιού Τελωνείου, τα ενετικά αρχοντικά στο λόφο Καστέλλι, ο καθεδρικός ναός των Λατίνων (Duomo), η Σχολή Χωροφυλακής στον προμαχώνα Mocenigo, μεγάλο μέρος της συνοικίας της Σπλάντζιας, καταστράφηκαν. Σοβαρές φθορές προξενήθηκαν στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, το οποίο από τύχη δεν κατέρρευσε. Ο Τωμαδάκης στις 2 Ιουνίου του 1941 βρήκε το κτήριο του Παλιού Τελωνείου σε άθλια κατάσταση: χωρίς στέγη, με ανοικτές τις πόρτες, με σπασμένα παράθυρα, με κατεστραμμένο το κτίσμα στο λιακωτό. Πέτρες και χώματα από τα γκρεμισμένα γειτονικά κτήρια κάλυπταν το Αρχείο. Σε αυτή τη χαώδη κατάσταση άγνωστοι μπήκαν στο Αρχείο και άρπαξαν μερικά παλαιά συλλεκτικά όπλα. Τότε χάθηκε το ασημένιο καριοφίλι του Βασιλείου Χάλη, αγωνιστή της επανάστασης του 1821 και μια σημαία της Κρητικής Πολιτείας. Οι επι-

ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

σκευές στη στέγη του Παλαιού Τελωνείου ξεκίνησαν γρήγορα, με δαπάνη του Αρχειακού Ταμείου, για να μην φτάσει ο χειμώνας και τα νερά της βροχής ολοκληρώσουν την καταστροφή. Τοποθετήθηκαν νέα κεραμίδια, απομακρύνθηκαν τα πεσμένα από τις παρακείμενες οικοδομές μπάζα, επισκευάστηκαν οι πόρτες και τα παράθυρα. Το κτήριο του Παλαιού Τελωνείου όμως ήταν βαριά πληγωμένο. Μετά την κατάληψη των Χανίων από τους Γερμανούς, η οικία του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Χαλέπα επιτάχθηκε. Οι Γερμανοί αξιωματικοί για να χρησιμοποιήσουν το κτήριο πέταξαν στον κήπο τα κιβώτια που είχαν μεταφερθεί από την Αθήνα, μετά το θάνατο του Ελ. Βενιζέλου, και περιείχαν την Βιβλιοθήκη του. Ο Τωμαδάκης μόλις πληροφορήθηκε τι είχε συμβεί μετέβη στη Χαλέπα με τον Δήμαρχο Χανίων Νικόλαο Σκουλά για να διασώσουν τη Βιβλιοθήκη Βενιζέλου. Πολλά κιβώτια είχαν ανοιχτεί και βιβλία του Βενιζέλου βρίσκονταν πεταμένα στην αυλή και το αμπέλι του σπιτιού. Επειδή ο Δήμος Χανίων δεν διέθετε τότε βιβλιοθήκη και η Βιβλιοθήκη του “Χρυσοστόμου” είχε καεί, αποφασίστηκε η Βιβλιοθήκη του Βενιζέλου να μεταφερθεί στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, αν και όπως αναφέρθηκε, το κτήριο του Παλαιού Τελωνείου ήταν σε κακή κατάσταση. Ο δήμαρχος Ν. Σκουλάς πήρε την άδεια από τις Αρχές Κατοχής για τη μεταφορά των κιβωτίων και έδωσε εντολή στους εργάτες του Δήμου να συσκευάσουν όσα βιβλία βρέθηκαν πεταγμένα. Με επιστασία του Ν. Β. Τωμαδάκη η Βιβλιοθήκη μεταφέρθηκε στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης. Για την καταγραφή της Βιβλιοθήκης Βενιζέλου προσλήφθηκαν με σύμβαση ορισμένου χρόνου δύο υπάλληλοι, οι οποίοι πληρώθηκαν από το Αρχειακό Ταμείο. Η Βιβλιοθήκη Βενιζέλου διαφυλάχθηκε στο Αρχείο από το 1941 έως το 1955. Μετά τον χαρακτηρισμό του κτηρίου του Παλαιού Τελωνείου ως ετοιμόρροπου, το 1955, η Επιτροπεία του Αρχείου αποδέχτηκε την επιθυμία των κληρονόμων του Ελ. Βενιζέλου για παραχώρηση της Βιβλιοθήκης Βενιζέλου στη νεόδμητη (1953) Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων, όπου βρίσκεται μέχρι σήμερα. Ο Ν. Β. Τωμαδάκης, άνθρωπος ευθύς και ασυμβίβαστος, προσηλωμένος στο καθήκον, ήρθε σε ρήξη με τις Αρχές Κατοχής, τον Γενικό Διοικητή Κρήτης και τον Νομάρχη αλλά και με άτομα που υπηρετούσαν στο Γερμανικό Προξενείο (στην οικία Κρούγιερ). Αρχές του 1943 το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης αναγνωρίζεται ως Δημόσια Υπηρεσία (Ν.Δ. 2080/1943), αλλά ο Διευθυντής του προγραμμένος για την αντιστασιακή του δράση, αναγκάζεται, για να αποφύγει τη σύλληψη, να πάρει δίμηνη αναρρωτική άδεια και στη συνέχεια απόσπαση στα Γενικά Αρχεία του Κράτους στην Αθήνα, όπου υπηρέτησε ως απλός υπάλληλος μέχρι την αποχώρηση των Γερμανών από τα Χανιά (την άνοιξη του 1945). Τις πρώτες μέρες του στην κατεχόμενη Αθήνα, στις 16 Μαρτίου του 1943, έγραψε το συγκλονιστικό ποίημα «Όταν ζούσε / 16. 5 .1907 - 16. 5 . 1943» ενθυμούμενος την ηλικιωμένη μητέρα του που είχε αφήσει στην Κρήτη, ένα τεκμήριο της

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

Όταν ζούσε 16 .5. 1907 -16. 5. 1943 Θα ’σουν στην άνθισί σου, μητέρ’ αγαπημένη, της νιότης των τριάντα χρόνων τα όνειρα ζούσες, καθώς στο φως της ημέρας μ’ έδωσες. Και το χέρι -που αγαπημένο φίλησα στο χωρισμό μας άσαρκο δεν ήταν. Το παράστημα, η όψι απ’ τα δικά μου πιότερο σωθήκαν παρά απ’ τα πικραμένα γέρα που σε λυώνουν, αβρό λουλούδι, αθηναία κόρη, εις πνιγηρό τόπο. […] Αύριο που δε θα υπάρχης πια, τ’ αγαπημένα μάτια που δε θα σου κλείσω εγώ, καθώς μακρυά σου υπομένω, θα κτυπά η καρδιά σου, αλλοιώτικη βέβαια, λιγώτερο πράα, στα δικά μου στήθη τόσον, όσον πνοή θα μου δίνη η φύσις κι εγκαρτέρησι ο Θεός που κυβερνάει τους λογισμούς μας. Τριανταέξι χρόνια σήμερα τελειώνουν κι είναι τόση η σοφία μου κι η γνώσι, τόση μόνο: πως μ’ αγαπάς μονάχα εσύ στον κόσμο δίχως σκέψι, μ’ όση φλόγα έχει το ρικνό σου σώμα κι η μεγάλη ψυχή σου, διασταγμό για θυσία που δεν εγνώρισε. 16.3.1943 (Κατοχή, Αθήνα).

ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

ευαισθησίας που επιμελώς κρυβόταν κάτω από το αυστηρό προσωπείο του διευθυντή- καθηγητή. Στη διάρκεια της απόσπασής του στα ΓΑΚ ο Τωμαδάκης αύξησε τις γνώσεις του σχετικά με τη λειτουργία των Αρχείων και μελέτησε άγνωστα ιστορικά τεκμήρια της Επανάστασης του 1821 στην Κρήτη. Συνέταξε περιλήψεις για πάνω από χίλια πεντακόσια από αυτά και μετέγραψε πιστά περίπου διακόσια, τα σπουδαιότερα, για να τα δημοσιεύσει μαζί με τα ευρισκόμενα στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης έγγραφα του 1821, όταν θα έρχονταν καλύτερες μέρες. Ο Τωμαδάκης επέστρεψε στα Χανιά μόλις έφυγαν οι Γερμανοί. Το ίδιο και τα εξόριστα έγγραφα του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης επεστράφησαν στο Παλαιό Τελωνείο στις αρχές Ιουλίου του 1945, αν και με αρκετές φθορές λόγω της υγρασίας εντός του εδάφους. Στο Μοναστήρι που τα προστάτεψε τη διάρκεια της Κατοχής στάλθηκε η παρακάτω ευχαριστήρια επιστολή: [σχέδιο] Εν Χανίοις τη 7 Ιουλίου 1945 Προς τον Πανοσιολογιώτατον Ηγούμενον της Ιεράς Μονής Προφήτου Ηλιού εις Ρούστικα Λαβόντες γνώσιν της πλήρους διασώσεως και της μετ' επιμελείας επί τετραετίαν και πλέον διαφυλάξεως εις την παρ' υμίν Ιεράν Μονήν Προφήτου Ηλιού της από του Οκτωβρίου 1939(sic) παραδοθέντων αυτής ιστορικών κρητικών εγγράφων, σπεύδομεν να ευχαριστήσωμεν το τε ηγουμενοσυμβούλιον όσον και τον ηγούμενόν της κ. Ιερόθεον Πετράκην. Η διάσωσις των ιστορικών και μεγίστης αξίας δια την κρητικήν ιστορίαν εγγράφων είναι είς επιπλέον τίτλος τιμής, όστις προστίθεται εις την λαμπράν άλλωστε ιστορίαν της Ιεράς Μονής Προφήτου Ηλιού. Ούτω αύτη δύναται να καυχηθή ότι χάρις εις αυτήν διεσώθησαν κατά την τρομερά Γερμανικήν Κατοχήν υψίστης αξίας κειμήλια. / Ο Διευθυντής του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης. Καθοριστική είναι και η συμβολή του Ν.Β. Τωμαδάκη στη δημιουργία του αρχείου της Γερμανικής Κατοχής, το οποίο συγκροτήθηκε με έγγραφα από όλες τις Νομαρχίες της Κρήτης. Ο Τωμαδάκης συνέλεξε επίσης γραπτές μαρτυρίες για τη Μάχη της Κρήτης και δώρισε στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης τη Συλλογή του από σπάνια φυλλάδια και εφημερίδες (Εφημερίδα της Κυβερνήσεως εν Κρήτη Απρίλιος Μάιος 1941, εφημερίδες που εκδόθηκαν από τους Άγγλους τον Μάιο του 1941 και έπειτα από τους Κατακτητές, προκηρύξεις και προπαγανδιστικά φυλλάδια των Γερμανών και άλλα). Το 1947 διορίστηκε διευθυντής των Γενικών Αρχείων του Κράτους στην Αθήνα και το 1950 εκλέχθηκε καθηγητής στην έδρα της Βυζαντινής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Δεν ξέχασε ποτέ το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, στο χώρο όπου πέρασε δύσκολες και ευχάριστες στιγμές στα χρόνια της νιότης του, και διαμόρφωσε την πνευματική του φυσιογνωμία. Χρέη διευθυντή, μετά την προαγωγή του Τωμαδάκη σε διευθυντή των

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

Παλαιόν Τελωνείον Ο ίδιος αιγιαλός, το λιμάνι, ο φάρος, η προκυμαία. Οι παραλλαγές προσαρμόζονται στην παλαιά εικόνα που έχω κλείσει μέσα μου από παιδί, δεν μπορούσε να 'ναι αλλιώς, δεν μπορούσε να 'ναι. Τριάντα χρόνια πες, ανέβαινα την ίδια κλίμακα, τον ορίζοντα τον ίδιο εθωρούσα να με πνίγη και να με λυτρώνη. Από σήμερα πρέπει να 'ναι ανάμνησι όλ' αυτά, «το σοφό μέγαρο» κι ό,τι ονειρεύτηκα εντός του και ό,τι έζησα κοντά σ' αγαπημένες υπάρξεις που τα βήματά τους δεν ακούγονται στην κλίμακα, καθώς και τα δικά μου θα σιγήσουν. Εδώ μέσα είχε μορφωθή ο αγώνας και τ' όνειρο που χιλιάδες μάτια ξετυλίσσουν σήμερα σε ψυχρές αίθουσες χωρίς θάλασσα κι ορίζοντα, δίχως να φαντάζωνται τη σημασία που είχε για το «δάσκαλο» ένα ερείπιο ασήμαντο καθώς αυτό ! 17.4.1959 (Χανιά)

ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

ΓΑΚ, ανέλαβαν διαδοχικά, μέχρι το 1955, οι αποσπασμένοι φιλόλογοι καθηγητές Μιχαήλ Μποτωνάκης και Στυλιανός Μοτάκης. Τη δεκαετία του '50 δωρήθηκε από τον Κωνσταντίνο Κ. Μητσοτάκη το αρχείο της επανάστασης του Θερίσου. Το 1953, ο Στυλιανός Μοτάκης δημοσίευσε έγγραφα της επανάστασης του 1821 από τη Συλλογή Ζαχαρία Πρακτικίδη. Το Παλαιό Τελωνείο είχε τόσες σοβαρές φθορές που δεν μπορούσε να διαφυλάξει άλλο το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης. Το 1955, Επιτροπή Μηχανικών της Νομαρχίας το έκρινε ετοιμόρροπο. Το 1956 κλείστηκε με λιθοδομή η δυτική, κεντρική είσοδος του κτηρίου, για να μην εισέρχονται τον χειμώνα τα νερά της θάλασσας, και η πρόσβαση στο Αρχείο γινόταν από την ανατολική είσοδο (επί της οδού Σουρμελή). Τέσσερα χρόνια αργότερα, μετά από πολιτικές παλινωδίες και εμπόδια, το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης μεταφέρθηκε στο κτήριο της οδού Ι. Σφακιανάκη 20. Ευρισκόμενος ο Τωμαδάκης στα Χανιά την άνοιξη του 1959 παρακολούθησε την εκκένωση του Παλαιού Τελωνείου και τη μεταφορά των αρχείων στο νέο κτήριο. Τότε έγραψε το ποίημα “Παλαιόν Τελωνείον”. Το ιστορικό κτήριο του Παλαιού Τελωνείου, ένα κόσμημα της αρχιτεκτονικής, δεν υπάρχει πια. Στις αρχές της δεκαετίας του '60 θυσιάστηκε και αυτό στο βωμό του εκσυγχρονισμού. Μπορεί να είχε χαρακτηριστεί ετοιμόρροπο και ακατάλληλο για τη φύλαξη των αρχείων λόγω της γειτνίασής του με τη θάλασσα, όμως το κτήριο θα μπορούσε να έχει σωθεί, με ενίσχυση των θεμελίων του και προφύλαξή του με κυματοθραύστη. Επιλέχθηκε η εύκολη λύση της κατεδάφισης. Κανείς δεν ξέρει πού κατέληξαν, τουλάχιστον, οι λαξευμένες πέτρες από το Δικτυνναίο Ιερό. Στη θέση του κτίστηκε ένα άλλο οικοδόμημα, το “Λιμενικό Περίπτερο”, που θα βοηθούσε στην τουριστική ανάπτυξη. Στα πρόσφατα χρόνια, γκρεμίστηκε και αυτό. Η τρίτη περίοδος στο κτήριο της οδού Σφακιανάκη Η τρίτη περίοδος της ιστορίας του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης αρχίζει το 1959 με τη μεταφορά της Υπηρεσίας στο κτήριο της οδού Ι. Σφακιανάκη 20 και φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Το αξιόλογο διώροφο νεοκλασικό διατηρητέο κτήριο, που στεγάζει σήμερα το Αρχείο, κατασκευάστηκε στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας ως κατοικία του Ιταλού ναυτικού πράκτορα Φερλάτσο. Τα γύψινα διακοσμητικά στοιχεία στις όψεις του το καθιστούν μοναδικό: περίτεχνες κορνίζες στις πόρτες και τα παράθυρα, μια σειρά από ανθέμια κάτω από το γείσο της στέγης, μια σειρά από κεφαλές δρακόντων κάτω από το γείσο του ισογείου. Οι υποβλητικοί γλυπτοί δράκοντες, που αποτρέπουν το κακό να εισέλθει στην οικία, εντυπωσιάζουν τον επισκέπτη και του θυμίζουν έντονα τους λαξευτούς δράκοντες, αναγεννησιακής τεχνοτροπίας, στην πρόσοψη του καθολικού της Μονής Γουβερνέτου. Στις γωνίες του κτηρίου ψευδοπεσσοί με επίκρανα κορινθιακού ρυθμού στον πρώτο όροφο και επίκρανα δρακόντων στον στο ισόγειο δί-

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

νουν την εντύπωση ενός αρχιτεκτονήματος του εκλεκτικισμού. Η στέγη του κτηρίου ήταν με κεραμίδια. Στη βόρεια όψη της στέγης υπήρχε διακοσμητικός θυρεός. Στο νότιο τμήμα του οικοπέδου υπάρχει μικρός κήπος με δύο βοηθητικά κτίσματα. Η αρχιτέκτονας Αιμιλία Κλάδου επισημαίνει σχετικά με την οικία Φερλάτσο: “ο τέλειος κυβικός όγκος του κτίσματος στολίζεται από διακοσμητικές γύψινες παραστάσεις με λουλούδια και δράκοντες, που κατασκεύασε ο ίδιος ο ιδιοκτήτης, που το χαρακτηρίζουν ιδιαίτερα και το ξεχωρίζουν από τ' άλλα κτίσματα της εποχής”. Η οικία δόθηκε ως προίκα στην κόρη του ιδιοκτήτη και πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο πουλήθηκε στον Λεών Ισκαχή, μέλος της εβραϊκής κοινότητας των Χανίων. Μετά τον θάνατο του Ισκαχή και της οικογένειάς του, κατά τη βύθιση του πλοίου “Τάναϊς”, το 1944, το κτήριο περιήλθε στο Ελληνικό Δημόσιο και από τότε χρησιμοποιείτο το ισόγειο ως κατοικία του εκάστοτε διοικητή στρατηγού της 5ης Μεραρχίας και ο πρώτος όροφος για τη διαμονή του Γενικού Διοικητή Κρήτης κι αργότερα άλλων αξιωματικών. Με απόφαση του νομάρχη Εμμ. Μακράκη η νεοκλασική οικία (δημόσιο κτίσμα ΑΒΚ 247) παραχωρήθηκε, τον Δεκέμβριο του 1955, για τη στέγαση του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης (το Παλαιό Τελωνείο είχε κριθεί ακατάλληλο). Η απόφαση του Νομάρχη κοινοποιήθηκε στους ενοίκους στρατιωτικούς αλλά αυτοί δεν εγκατέλειπαν το κτήριο. Τους στάλθηκε και εξώδικο για να το εκκενώσουν το συντομότερο. Όμως λίγους μήνες αργότερα ο νομάρχης Γεώργιος Βήχος ανακάλεσε την απόφαση του προκατόχου του και επέλεξε τον τρίτο όροφο του Διοικητηρίου Μεγάρου (Νομαρχίας) για τη στέγαση του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης. Ο τρίτος όροφος όμως είχε ήδη παραχωρηθεί στην Α. Δ. Χωροφυλακής για στρατωνισμό των ανδρών της και εγκατάσταση του Τμήματος Ασφαλείας. Η κίνηση αυτή του Νομάρχη ματαίωνε ουσιαστικά κάθε παραχώρηση για το Αρχείο. Με την επιμονή όμως και τη σθεναρή αντίδραση του τότε προϊσταμένου του ΙΑΚ Χαράλαμπου Κατσιαδάκη αποτράπηκε αυτή η εξέλιξη. Ένα χρόνο αργότερα, οι ένοικοι του δημόσιου κτίσματος της οδού Σφακιανάκη το άδειασαν. Εξασφαλίστηκε έπειτα πίστωση από το Υπουργείο Οικονομικών για την αποκατάσταση του κτηρίου και τον Φεβρουάριο του 1959, ο Ανάδοχος του έργου, παρουσία και του επιβλέποντος νομομηχανικού Επ. Βιρβιδάκη, παρέδωσε το κτήριο στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης. Στο νεοκλασικό κτήριο κρατήθηκαν οι εξωτερικές όψεις και ο γλυπτός διάκοσμος. Στους εσωτερικούς χώρους έγιναν εκτεταμένες παρεμβάσεις προκειμένου να χρησιμοποιηθεί ως Αρχείο. Η κεραμοσκεπής στέγη, η ξύλινη σκάλα και τα πατώματα απομακρύνθηκαν και στη θέση τους έγινε μια κατασκευή από ενισχυμένο σκυρόδεμα για να αντέχει στους σεισμούς και στα φορτία των αρχείων. Στα παράθυρα τοποθετήθηκαν προστατευτικά κιγκλιδώματα και στη στέγη στηθαίο. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι οι αίθουσες του νέου κτηρίου γέ-

ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

Οικία Φερλάτσο, το νυν κτήριο του ΙΑΚ πριν τη διαμόρφωσή του.

‘Εγγραφο του 1822 (από την αρχειακή συλλογή 1821-30), με την υπογραφή του Φιλικού Μιχαήλ Κομνηνού Αφεντούλιεφ.

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

μισαν από την πρώτη μέρα λειτουργίας του με τα αρχεία και τα κειμήλια που μεταφέρθηκαν από το Παλαιό Τελωνείο. Το κτήριο δεν κατασκευάστηκε με την προοπτική να φιλοξενήσει καινούργιες εισαγωγές αρχείων. Ήταν μια λύση ανάγκης για να στεγαστεί το υπάρχον αρχειακό υλικό. Το ευρύχωρο αρχειακό μέγαρο με τις τριάντα και πλέον αίθουσες, όπως το οραματιζόταν ο Ν.Ι. Παπαδάκης, δεν είχε καμία σχέση με τη μικρή διώροφη νεοκλασική οικία των εννέα δωματίων στην οποία στεγάζεται το Αρχείο. Το μόνο θετικό ήταν ότι μετά από σαράντα χρόνια λειτουργίας το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης αποκτούσε έναν ιδιόκτητο χώρο. Ο εισερχόμενος στο κτήριο του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης βλέπει δεξιά την αίθουσα που είναι αφιερωμένη στον Ελευθέριο Βενιζέλο και αριστερά του γραφείο του εκάστοτε Προϊσταμένου, στο οποίο υπάρχουν και αρχειοθήκες. Δίπλα ακριβώς από το γραφείο, η μεγάλη αίθουσα χρησιμοποιείται ως αναγνωστήριο, βιβλιοθήκη και αρχειοθήκη. Σε αυτήν υπάρχουν και δύο θέσεις εργασίας προσωπικού. Απέναντι από αυτήν την αίθουσα βρίσκονται δύο άλλες. Στην πρώτη απόκειται το αρχείο του Κρητικού Τύπου και στη δεύτερη έχει τοποθετηθεί μεγάλη κινητή αρχειοθήκη (αρχεία Κρητικής Πολιτείας, Μεταφραστικό Γραφείο Χανίων, Περιοδικά). Στον μεγάλο διάδρομο του ισογείου υπάρχουν φωτογραφίες και κειμήλια κυρίως της Κρητικής Πολιτείας και της Κρητικής Επανάστασης του 1866. Στους τοίχους έχουν αναρτηθεί φωτογραφίες του Πρίγκιπα Γεωργίου και του Ελ. Βενιζέλου, του Αλ. Ζαΐμη, των Γενικών Διοικητών Στ. Δραγούμη και Λουκά Κανακάρη Ρούφου, σημαία της Κρητικής Πολιτείας, φωτογραφίες των σπουδαιότερων αγωνιστών της Επανάστασης του 1866, λιθογραφία με το “πάνθεον” των κρητικών ηρώων. Στις προθήκες εκτίθενται όπλα, μαχαίρια και σπαθιά από διάφορες κρητικές επαναστάσεις, ακόμη και βέλη ενετικά. Σε άλλες προθήκες βλέπουμε τα όπλα του αρχηγού Κισσάμου Αναγνώστη Σκαλίδη, δωρεά της οικογένειάς του, τη μεγάλη κλειδαριά της κεντρικής πόρτας του κάστρου των Χανίων (πόρτα Καλέ Καπισί) δωρεά Ε. Κουτσουδάκη, και τη συλλογή από σφραγίδες. Στο τέλος του διαδρόμου έχουν αναρτηθεί φωτογραφίες κρητικών λογίων και ιερωμένων. Στην είσοδο της σκάλας που οδηγεί στον πρώτο όροφο ξεχωρίζει ένας παλαιός σκαλιστός βενετσιάνικος μπουφές, με παραστάσεις κυνηγιού, ο οποίος βρέθηκε στο αρχοντικό των Ρενιέρηδων στα Παλαιά Ρούματα. Παραδίπλα έχει τοποθετηθεί μια τουρκική ημισέληνος διάτρητη από σφαίρες που προέρχεται από τον μιναρέ της Σπλάντζιας. Στους τοίχους της σκάλας και του διαδρόμου του πρώτου ορόφου έχουν αναρτηθεί μέσα σε κορνίζες σημαίες κρητικών αγωνιστών, αλλά και σημαίες- λάφυρα πολέμου (τουρκική από τον Πύργο των Αρμένων, μεταλλική τουρκική από τον Πύργο των Βουκολιών, μια ναζιστική, λάφυρο από τη μάχη στα Φλώρια). Στον προθάλαμο του διαδρόμου ξεχωρίζει ο περίφημος πίνακας του Πέτρο Βλαχάκη που απεικονίζει έναν Κρητικό να σκοτώνει με πέτρα έναν Γερμανό αλεξιπτωτιστή. Στο τέλος του διαδρόμου παρουσιάζεται ένα μοναδικό κειμήλιο, η ζώνη του εθνομάρτυρα

ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

Δασκαλογιάννη (1770). Απέναντί της υπάρχει προθήκη με μια πλήρη κρητική ανδρική ενδυμασία, δωρεά του Εμμ. Μπαλαντίνου. Η νοτιοδυτική αίθουσα του πρώτου ορόφου χρησιμοποιείται ως αρχειοστάσιο (πρώην αίθουσα αρχείων Κρητικής Πολιτείας), η διπλανή της, δυτική αίθουσα, περιέχει οικονομικά αρχεία και βιβλία πρωτοκόλλων της Κρητικής Πολιτείας, νεότερα διοικητικά και εκπαιδευτικά, και η βορειοανατολική αίθουσα περιέχει το τουρκικό αρχείο. Στη μεγάλη ανατολική αίθουσα του πρώτου ορόφου δημιουργήθηκε, με υπόδειξη του καθηγητή Ν. Β. Τωμαδάκη, εκθεσιακός χώρος για τη λαογραφική συλλογή. Τα έργα των απλών ανθρώπων του κρητικού λαού, αντικείμενα του πολιτισμού του, αποτελούν και αυτά μέρος της Ιστορίας. Η Λαογραφική Συλλογή του Αρχείου είναι σχεδόν πλήρης, περιλαμβάνει μάλιστα και μέρος της συλλογής του Άγγλου προξένου Σάντουιθ (η υπόλοιπη βρίσκεται στο Μουσείο “Victoria and Albert” του Λονδίνου), με σπάνια δείγματα κρητικών εργόχειρων από την εποχή της Ενετοκρατίας. Η “Κρητική Γωνιά”, όπως αλλιώς λεγόταν, εγκαινιάστηκε επίσημα στο πλαίσιο του Α' Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, το 1961. Η λαογραφική συλλογή εμπλουτίστηκε ακόμη περισσότερο τη δεκαετία του '70, όταν συγκροτήθηκε στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης “Επιτροπή για τη διάσωση των λαογραφικών και γλωσσικών θησαυρών” (Μέλη της Επιτροπής: Ανθούλα Παπαδάκη, Αργυρώ Μαυρεδάκη και Σταμάτης Αποστολάκης). Στη βόρεια αίθουσα του πρώτου ορόφου εκτίθεται το μεγαλύτερο μέρος από το υλικό του Ιστορικού Μουσείου της Υπηρεσίας. Αυθεντικές σημαίες και λάβαρα των κρητικών επαναστάσεων, οικόσημα από τη Συλλογή Ερρ. Μοάτσου, η σημαία που ύψωσε το 1897 ο Σπ. Καγιαλές στο Ακρωτήρι χρησιμοποιώντας το σώμα του σαν κοντάρι και απέναντί της μια μεγάλη ελαιογραφία του ζωγράφου Δούκα, που απεικονίζει τον Καγιαλέ. Στις προθήκες υπάρχουν όπλα της επανάστασης του 1821, και οπλισμός από τη Μάχη της Κρήτης, ενθύμια του στρατηγού Αχιλλέα Σκουλά, το περίστροφο και τα κιάλια με τα οποία ο συνταγματάρχης π.δ. Δ. Μιχελογιάννης διηύθυνε τη Μάχη της Παναγιάς. Σε άλλες προθήκες βλέπουμε μια μικρή συλλογή παλαιών νομισμάτων, μια συλλογή ενετικών χαρτών, μια συλλογή με φυλακτήρια και χειρόγραφα βιβλία εξορκισμών και προσευχών. Σε περίοπτη θέση της αίθουσας βρίσκεται ο μαρτυρικός Στύλος της Αγιάς, πάνω στον οποίο οι Γερμανοί σκότωναν τους κρητικούς πατριώτες. Το 1963 το Αρχείο απέκτησε με συμβολαιογραφική πράξη, ως δωρεά την περίφημη λαογραφική Συλλογή του Ρεθύμνιου Παύλου Βλαστού (1836-1926) αποτελούμενη από 93 χειρόγραφους τόμους, στους οποίους ο πατέρας της Κρητικής Λαογραφίας αποθησαύρισε όχι μόνο τον λαϊκό πολιτισμό του Νησιού, αλλά και οτιδήποτε αφορούσε στην Κρήτη από την αρχαιότητα έως την εποχή του. Στην πραγματοποίηση της δωρεάς συνέβαλαν οι Π. Πρεβελάκης και Μ. Μανούσακας οι οποίοι θεώρησαν ότι το μοναδικό τότε Ιστορικό Αρχείο της Κρή-

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

της θα μπορούσε να αξιοποιήσει με τον καλύτερο τρόπο το έργο του Ρεθύμνιου λαογράφου. Ο δωρητής της Συλλογής, Γεώργιος Βλαστός, όρισε τα πνευματικά δικαιώματα να ανήκουν στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, το οποίο να αναλάβει εν καιρώ και τη δημοσίευση τμηματικά ή συνολικά της Συλλογής Π. Βλαστού. Τη δεκαετία του ’60 και στις αρχές τις δεκαετίας του ’70 το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης εμπλουτίζεται με νέες προσκτήσεις αρχείων. Ο Δήμαρχος Χανίων Νικόλαος Σκουλάς, εξαιρετικός δημοτικός άρχοντας και ένθερμος υποστηριχτής του Αρχείου (αναφέραμε ότι με τον Τωμαδάκη διέσωσε τη Βιβλιοθήκη Ελ. Βενιζέλου) δώρισε το αρχείο του που περιλαμβάνει έγγραφα για την Εθνική Αντίσταση και τον Δήμο Χανίων. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το αρχείο του στρατηγού Αχιλλέα Σκουλά, το οποίο δόθηκε στο ΙΑΚ το 1966. Την πολυκύμαντη στρατιωτική και πολιτική δράση του Παύλου Γύπαρη από τα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα μέχρι τον Εμφύλιο διαφωτίζει το αρχείο του το οποίο παραχωρήθηκε το 1967. Το αρχείο του Ιωάννη Παΐζη, το οποίο εισήχθη στην Υπηρεσία το 1971, συμπληρώνει από μια άλλη οπτική γωνία την εποχή της Γερμανικής Κατοχής και της Αντίστασης. Η Μαρίνα Λεκανίδου παρέδωσε το αρχείο της Μεταπολιτευτικής Επιτροπής και χειρόγραφο ημερολόγιο του Ι. Λεκανίδη. Την ίδια περίοδο πρίγκιπας Πέτρος δώρισε στο Αρχείο βιβλία και φωτογραφίες του πατέρα του πρίγκιπα Γεωργίου, Α΄ Ύπατου Αρμοστή της Κρήτης. Αυτά τα χρόνια εμπλουτίστηκε η Φωτογραφική Συλλογή του Αρχείου με σπάνιες φωτογραφίες και καρτ-ποστάλ εποχής από διάφορους και σημαντικούς φωτογράφους του παρελθόντος που αποτυπώνουν ανάγλυφα ιστορικά στιγμιότυπα από την κίνηση στο ενετικό λιμάνι, στους δρόμους και τις πλατείες των Χανίων, από την κοινωνική, θρησκευτική και πολιτική ζωή, τις καθημερινές ασχολίες των ανθρώπων. Μας δείχνουν επίσης μορφές κρητών επαναστατών, τούρκων αξιωματικών, αλλά και τα στρατεύματα των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων και εμβληματικά μνημεία και κτήρια της Κρήτης, πολλά από τα οποία δεν υπάρχουν πια, δηλαδή όλα όσα συνθέτουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα παλαιότερων εποχών και συμπληρώνουν τις γνώσεις μας από τα γραπτά τεκμήρια. Με ενέργειες του Ν. Β. Τωμαδάκη αγοράστηκε από το Ελληνικό Δημόσιο, το 1973, η Συλλογή του Γ. Κρέμου και στη συνέχεια παραδόθηκε στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης. Πρόκειται για έγγραφα που ο Κρέμος είχε κατακρατήσει από τον Χατζημιχάλη Γιάνναρη. Η εν λόγω Συλλογή περιλαμβάνει έγγραφα του Ζ. Πρακτικίδη και των βουλευτών της Κρήτης στην επανάσταση του 1821. Τα υπόλοιπα έγγραφα απόκεινται στη Συλλογή Ζ. Πρακτικίδη. Το 1974, μετά από πολλές αναβολές, δημοσιεύθηκε ο πρώτος τόμος των εγγράφων του κρητικού 1821, με τίτλο : “Κρητικά Ιστορικά Έγγραφα 1821-1830, τόμος πρώτος 18211824” σε συνεργασία του καθηγητή Ν. Β. Τωμαδάκη και της τότε προϊσταμένης του Αρχείου, Ανθούλας Παπαδάκη. Δυστυχώς, η σπουδαία αυτή έκδοση διακόπηκε λόγω έλλειψης χρηματοδότησης. Όταν θα εκδοθούν όλα αυτά τα έγγραφα,

ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

θα ανατραπούν άρδην όσα γνωρίζαμε για το Κρητικό 1821. Η Ανθούλα Παπαδάκη συνέγραψε επίσης το 1968 έναν πολύ κατατοπιστικό οδηγό για τη Λαογραφική Συλλογή και το Ιστορικό Μουσείο του Αρχείου. Η Ιστορία του Αρχείου στο κτήριο της οδού Ι. Σφακιανάκη συνεχίζεται στις επόμενες δεκαετίας, αν και η έλλειψη χώρου εμποδίζει την ανάπτυξη και τον εμπλουτισμό του με νέα αρχεία. Τέλη της δεκαετίας του 1980 ενοικιάστηκε στην οδό Ι. Δημητρακάκη ένα βοηθητικό κτήριο (πρώην οικία γυμνασιάρχη Στεφάνου Μυλωνάκη) για την εισαγωγή νεότερων αρχείων. Τότε παραλήφθηκαν από αποθήκες των Δικαστηρίων φάκελοι δικογραφιών του Κακουργιοδικείου και Εφετείου, από την εποχή της Τουρκοκρατίας (1880) έως και την Κρητική Πολιτεία, πολλοί από τους οποίους είχαν φθαρεί ανεπανόρθωτα από λύματα σπασμένου αγωγού. Τα δικόγραφα αυτά μαζί με αποφάσεις του Πρωτοδικείου Χανίων και αρχεία παλαιών Συμβολαιογράφων (Φραντζεσκάκη, Γιάνναρη, Ταζεδάκη, Βολβεράκη κ.α.) τοποθετήθηκαν στο κτήριο της οδού Δημητρακάκη. Από τη δεκαετία του 1990 εισάγονται στο Αρχείο μαθητολόγια, βιβλία μητρώου και προόδου και πιστοποιητικών σπουδής των Δημοτικών Σχολείων της υπαίθρου του νομού Χανίων που κλείνουν λόγω έλλειψης μαθητών ή συγχωνεύονται με άλλα. Την ίδια εποχή το Αρχείο παραλαμβάνει το ανενεργό αρχείο της Διεύθυνσης Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Χανίων και ατομικούς φακέλους συνταξιούχων δασκάλων, καθώς επίσης και ολόκληρο το αρχείο του 1ου Γυμνασίου Χανίων. Με το νόμο 1946/1991 ιδρύονται Αρχεία και στις υπόλοιπες πρωτεύουσες των νομών της Ελλάδας, το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης γίνεται τμήμα των Γενικών Αρχείων του Κράτους, και υπάγεται απευθείας στη Διεύθυνση Βιβλιοθηκών και Αρχείων του Υπουργείου Παιδείας. Από την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα το Ιστορικό Αρχείο εισέρχεται στην ψηφιακή εποχή. Ψηφιοποιούνται σημαντικότατα αρχειακά τεκμήρια (ο Κρητικός Τύπος από το 1880 έως το 1935, το Αρχείο Κρητών Αγωνιστών, το Αρχείο του Ηγεμονικού Συμβούλιου, το Αρχείο Βουλής Κρητών, το Αρχείο Παρθενίου Κελαϊδή και άλλα), πάνω από 350.000 λήψεις, καθιστώντας προσβάσιμη την ιστορική πληροφορία σε οποιοδήποτε σημείο της Γης. Το κτηριακό πρόβλημα όμως του Αρχείου παραμένει άλυτο και οι προτάσεις για μεταστέγαση του Αρχείου στα κτήρια των πρώην Ιατρείων του ΙΚΑ στην οδό Σολωμού ή στις πρώην Δικαστικές Φυλακές, μετά την εκκένωσή τους, δεν εισακούονται από τους Αρμοδίους. Έντονη είναι η παρουσία του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης όλα αυτά τα χρόνια σε ιστορικούς εορτασμούς και στα πολιτιστικά δρώμενα των Χανίων, ιδιαίτερα στις εκδηλώσεις για τη Μάχη της Κρήτης, με εκθέσεις ιστορικών ντοκουμέντων και φωτογραφιών, κ. α. Με επιμέλεια της τότε προϊσταμένης Ζαχαρένιας Σημανδηράκη πραγματοποιήθηκε μεγάλη έκθεση φωτογραφιών από τη Συλλογή του Γάλλου προξένου Paul Blanc που ταξίδεψε και στους τέσσερις

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

νομούς της Κρήτης μετά από πρόσκληση των τοπικών Δήμων, ενώ εξεδόθη και τρίγλωσσο λεύκωμα με ιστορικά κείμενα και φωτογραφίες της εν λόγω Συλλογής με τίτλο “Κρήτη, Εικόνες μιας Εποχής”. Με επιμέλεια της ίδιας εξεδόθη και ενημερωτικό φυλλάδιο για το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης. Κατά τα τελευταία δέκα χρόνια εισήχθησαν στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης πολλά και σημαντικά αρχεία από δημόσιες Υπηρεσίες και ιδιώτες, τα οποία περιμένουν να αξιοποιηθούν από τους ερευνητές. Ο Σήφης Μιχελογιάννης, πρώην βουλευτής Χανίων, δώρισε συλλογή εγγράφων σχετικά με τη συμμετοχή του πατέρα του, συνταγματάρχη π.δ., Δημήτρη Μιχελογιάννη, στους αγώνες για την Πατρίδα συμπληρώνοντας με αυτό τον τρόπο παλαιότερη δωρεά στο Ιστορικό Αρχείου Κρήτης. Τα έγγραφα του σ/χη Δ. Μιχελογιάννη αποτελούν σημαντική πηγή για την Αντίσταση του ΕΛΑΣ στο νομό Χανίων ενάντια στους Γερμανούς κατακτητές. Ιδιαίτερα αναφέρονται στη μάχη της Παναγιάς (14-11-1944). Οι ιστορικές μας γνώσεις για τη σκοτεινή περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου στα Χανιά εμπλουτίζονται χάρη στην δωρεά του Αντώνη Γ. Πλυμάκη, πρώην τραπεζικού, ορειβάτη και συγγραφέα. Η Συλλογή περιλαμβάνει 1.700 έγγραφα της Στρατιωτικής Διοίκησης Χανίων, τα οποία ο Α. Πλυμάκης βρήκε πεταγμένα, τα διέσωσε και τα εμπιστεύθηκε στο Αρχείο. Ιστορικά στοιχεία για τη Μάχη της Κρήτης, την Αντίσταση της ΕΟΚ στο Σέλινο, τους Νεοζηλανδούς μαχητές, και τους εορτασμούς της Μάχης της Κρήτης μπορεί να αντλήσει ο ερευνητής από τη Συλλογή του Αντωνίου Κοσμαδάκη, την οποία παρέδωσε στο Αρχείο ο Γεώργιος Γομπάκης. Πρόσφατα παραδόθηκε από τον Χρήστο Αννιτσάκη και το αρχείο της Ένωσης Εθνικής Αντίστασης ΕΟΚ Χανίων 1941-1945. Η Μέλπω Σκουλά συνεχίζοντας την παράδοση προσφοράς του παππού της Νικολάου Σκουλά, δώρισε μια συλλογή φύλλων παλαιών εφημερίδων. Ο Στυλιανός Κουκουλάκης μια μικρή συλλογή με τεκμήρια για το Αντιμεταξικό Κίνημα του 1938. Ο Ελευθέριος Περράκης μια σειρά εντύπων και φύλλων εφημερίδων για την Ιστορία τς Κρήτης θεματολογικά ταξινομημένων και σημειώσεις για τη μάχη των Κεραμειών και τον αγωνιστή Σπύρο Περράκη. Ένα μέρος από τη Βιβλιοθήκη του αοιδίμου μητροπολίτη Κισσάμου και Σελίνου Ειρηναίου Γαλανάκη, με βιβλία κυρίως κρητολογικού περιεχομένου, δώρισε στο Αρχείο ο θεολόγος Μιχάλης Γαλανάκης εμπλουτίζοντας έτσι την “Κρητική Βιβλιοθήκη”, η οποία, όπως είδαμε, συγκροτήθηκε από τον Ν. Ι. Παπαδάκη το 1920. Μια μεγάλη συλλογή από ακουστικές καταγραφές ριζίτικων τραγουδιών και κρητικής μουσικής, που οι περισσότερες έγιναν τη δεκαετία του '80, μαζί με διάφορα έγγραφα εμπιστεύθηκε στο Αρχείο ο Γιάννης Μάντακας, συνταξιούχος υγειονομικός. Εκκρεμεί η ψηφιοποίηση της εν λόγω Συλλογής και η ανάρτησή της σε μια διαδικτυακή πλατφόρμα, για να διασωθεί στο πέρασμα του χρόνου το γνήσιο ήθος του ριζίτικου και να προβληθεί με τον καλύτερο τρόπο η επίπονη εργασία του Συλλογέα, η οποία σε αντίθετη περίπτωση κινδυνεύει να

ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

μείνει στην αφάνεια. Δημόσιες Υπηρεσίες επίσης κατέθεσαν στο Αρχείο παλαιά αρχεία τους: η Διεύθυνση Δημόσιας Υγείας και Κοινωνικής Μέριμνας Π. Ε. Χανίων, το πρώην 2ο Γραφείο Α/θμιας Εκπ/σης Κισσάμου, το Αγροτικού Κατάστημα Κράτησης Αγιάς Χανίων, οι πρώην Δικαστικές Φυλακές Χανίων, το Διοικητικό Πρωτοδικείο και Εφετείο, το Λιμεναρχείο Χανίων, τα Δημοτικά Σχολεία (Μεσκλών, Φουρνέ, Στύλου, Προβάρματος, Έλους κλπ.) και Συμβολαιογράφοι των Χανίων τα αρχεία τέως συναδέλφων τους (Κονταδάκη, Πρωτοπαπαδάκη, Βαρδάκη, Γαλάνη, Προυκάκη, Μάντακα, Κολοκυθά και άλλων). Από το 2012 έγινε μια προσπάθεια για την προβολή του έργου του Παύλου Βλαστού με την έκδοση του “Βουκολικού” και του πρώτου τόμου της Συλλογής των δημοτικών τραγουδιών του (χειρόγραφο 14). Το 2013 το ΙΑΚ σε συνεργασία με την Περιφέρεια Κρήτης, το Εθνικό Ίδρυμα Μελετών και Ερευνών Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος και το Ναυτικό Μουσείο Κρήτης συμμετείχε στον εορτασμό της επετείου των εκατό χρόνων από την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα με την έκδοση της “Κρητικοπούλας” του Χατζημιχάλη Γιάνναρη και τα “Θούρια στην Κρήτη του 19ου αιώνα, από τη Συλλογή Π. Βλαστού”. Στο πλαίσιο του εορτασμού πραγματοποιήθηκαν τρεις μεγάλες συναυλίες με τα “Θούρια” στα Χανιά, στο Ρέθυμνο, Ηράκλειο υπό τη διεύθυνση του μουσικού Ανδρέα Γιακουμάκη και παρουσιάσεις της “Κρητικοπούλας” σε Χανιά, Αθήνα, Βενετία και Τεργέστη. Το Αρχείο καθιέρωσε επίσης μαθητικούς διαγωνισμούς Συλλογής Προφορικών Μαρτυριών και Ζωγραφικής για τη Μάχη της Κρήτης και την Αντίσταση, δίνοντας τη δυνατότητα στους μαθητές να μάθουν δημιουργικά την Ιστορία. Οι διαγωνισμοί αυτοί σημείωσαν μεγάλη επιτυχία. Πραγματοποιήθηκαν επίσης επιστημονικά συνέδρια για το έργο του Π. Βλαστού, τις Γυναίκες της Κρήτης, την Κρητική Επανάσταση του 1866-69 και τους Εβραίους της Κρήτης. Ιδιαίτερη απήχηση είχαν και οι πολιτιστικές βραδιές στον κήπο του Αρχείου, σε συνεργασία με τον Νίκο Μπλαζάκη, που περιελάμβαναν αφηγήσεις παραμυθιών και προβολή ταινιών. Το 2014 φιλίστορες και φίλοι των αρχείων ίδρυσαν τον “Σύλλογο Φίλων του ΙΑΚ” με κύριο σκοπό την ηθική και υλική υποστήριξη του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης. Ο Σύλλογος, στα λίγα χρόνια λειτουργίας του, έχει συμβάλει σημαντικά στην επίλυση διαφόρων προβλημάτων του Αρχείου. Πρώτος πρόεδρος του Συλλόγου εκλέχθηκε ο Γιάννης Πλατσιδάκης. Πρόσφατα δωρήθηκε στο Αρχείο από την Περιφέρεια Κρήτης ένας υπερσύγχρονος σαρωτής (σκάνερ) για την ψηφιοποίηση των αρχείων, προκειμένου να διασωθεί ηλεκτρονικά η ιστορική πληροφορία και να διατεθεί στους πολίτες μέσω του διαδικτύου. Με το Νόμο 4610/ του 2019 το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης αποτελεί τμήμα υπαγόμενο στη Διεύθυνση Συντονισμού Περιφερειακών Υπηρεσιών των ΓΑΚ. Είναι αναμφισβήτητο ότι το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης ασφυκτιά στο νεο-

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

κλασικό κτήριο της οδού Σφακιανάκη, το οποίο, όπως αναφέρθηκε, είχε γεμίσει με αρχειακό υλικό και κειμήλια ήδη από τη δεκαετία του '60. Χρόνια τώρα, από τη δεκαετία του 1970, γίνονται συζητήσεις, υποβάλλονται υπομνήματα και προτάσεις, γράφονται άρθρα στον τοπικό Τύπο, δίδονται υποσχέσεις για την εξεύρεση ενός μεγαλύτερου χώρου για την στέγαση του Αρχείου. Πολλά κτήρια έχουν προταθεί για τη μεταστέγαση ή τη συμπληρωματική στέγαση του Αρχείου: τα κτήρια του Πολυτεχνείου στο λόφο Καστέλλι, τα πρώην ιατρεία του ΙΚΑ, η Γαλλική Σχολή, τα πρώην περιαστικά Δημαρχεία Ακρωτηρίου και Θερίσου, ο πυρπολημένος Ιταλικός Στρατώνας, το Παλαιό Παγοποιείο. Καμία από τις παραπάνω προτάσεις δεν υλοποιείται. Κάποια στιγμή τέθηκε και η πρόταση για ανέγερση σύγχρονων αρχειακών εγκαταστάσεων. Διαχρονική είναι και η έλλειψη προσωπικού στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης. Τα περισσότερα χρόνια η Υπηρεσία λειτούργησε με τρεις μόνιμους υπαλλήλους. Τελευταία (μετά το 2006) υπηρέτησαν στο Αρχείο και αποσπασμένοι εκπαιδευτικοί. Οι φοιτητές, επίσης, που πραγματοποιούν στην Υπηρεσία την πρακτική τους άσκηση μαθαίνουν για την οργάνωση και τη λειτουργία των Αρχείων και προσφέρουν σημαντική βοήθεια σε διάφορες αρχειακές εργασίες. Το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης είναι ένα από τα μεγαλύτερα και σπουδαιότερα ιστορικά αρχεία της χώρας μας με αρχειακό υλικό που καλύπτει όλη την Κρήτη. Σε αυτό φυλάσσονται τα αρχεία των κρητικών επαναστάσεων του 19ου αιώνα (1821, 1841, 1866, 1878, 1889, 1896-98), το τουρκικό αρχείο, τα αρχεία της Κρητικής Πολιτείας, του Κρητικού Τύπου, ιδιωτικές συλλογές αγωνιστών, λογίων, ιερωμένων και πολιτικών, έγγραφα που διαφωτίζουν την κρητική περίοδο του Ελευθερίου Βενιζέλου, αρχεία διοικητικά, δικαστικά, εκπαιδευτικά, συμβολαιογραφικά, τα αρχεία της Γερμανικής Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1945, το λαογραφικό αρχείο Π. Βλαστού και μεγάλη φωτογραφική συλλογή. Στα εκατό χρόνια λειτουργίας του το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης έχει εκπληρώσει τον βασικό σκοπό της ύπαρξής του, που είναι η διάσωση, περισυλλογή, ταξινόμηση, ευρετηρίαση, αρχειοθέτηση των τεκμηρίων της Ιστορίας της Κρήτης και η διάθεσή τους στους ερευνητές. Όλα αυτά τα χρόνια χιλιάδες ιστορικοί, φοιτητές, υποψήφιοι διδάκτορες, ιστοριοδίφες, λάτρεις της κρητικής ιστορίας και του πολιτισμού, πολίτες που αναζητούν στοιχεία για την ιστορία της οικογένειάς τους ή τίτλους ιδιοκτησίας, όλοι προστρέχουν στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης για να βρουν τα αυθεντικά τεκμήρια της Ιστορίας. Και η κιβωτός της Κρητικής Ιστορίας προσφέρει αφειδώς σε κάθε ενδιαφερόμενο την κραυγάζουσα σιωπή του παρελθόντος. Εκατό χρόνια μετά την ίδρυση του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης, θα πρέπει να κατανοήσουμε περισσότερο την αξία του Αρχείου της Κρήτης και να αποδείξουμε έμπρακτα το ενδιαφέρον μας για την Ιστορική Μνήμη και τον Πολιτισμό. Ο ιδρυτής του Αρχείου έκαμε το χρέος του. Έχουμε και εμείς χρέος, για να

ΦΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ Π. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

θυμηθούμε τον Κωστή Παλαμά, εάν, βέβαια, εξακολουθεί να έχει σημασία η Ιστορία ενός Τόπου στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, έχουμε χρέος απέναντι στους προγόνους και στην Ιστορία μας, να διαφυλάξουμε και να παραδώσουμε στις νεότερες γενιές ένα Ιστορικό Αρχείο Κρήτης εύρωστο από κάθε άποψη, προσαρμοσμένο στις απαιτήσεις των καιρών, στεγασμένο σε κτήριο αντάξιο της μεγάλης Ιστορίας, των διαχρονικών Αγώνων και του λαμπρού Πολιτισμού αυτού του Τόπου, του μικρού, του μέγα. Παιδί, το περιβόλι μου που θα κληρονομήσεις, όπως το βρεις κι όπως το δεις να μην το παρατήσεις. Σκάψε το ακόμα πιο βαθιά και φράξε το πιο στέρεα και πλούτισε τη χλώρη του και πλάτυνε τη γη του, κι ακλάδευτο όπου μπλέκεται να το βεργολογήσεις, και να του φέρνεις το νερό το αγνό της βρυσομάνας, κι αν αγαπάς τ’ ανθρωπινά κι όσα άρρωστα δεν είναι, ρίξε αγιασμό και ξόρκισε τα ξωτικά, να φύγουν, και τη ζωντάνια σπείρε του μ’ όσα γερά, δροσάτα. [...] (Κωστής Παλαμάς, Οι Πατέρες, στ. 215-224)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ -

Βακαλοπούλου Χ. Μαρία , Ν. Ε. Καραπιδάκης (επιμέλεια), Αρχειονομία, η πρακτική των Γενικών Αρχείων του Κράτους, Βιβλιοθήκη των ΓΑΚ, Αθήνα 2012. Δετοράκης Ε. Θεοχάρης, Ανέκδοτες επιστολές του Ν. Ι. Παπαδάκη στον Στέφανο Ξανθουδίδη, Λύκτος, Β', 1986, 226-240. Παπαδάκη Ανθούλας (επιμέλεια – κείμενα), Ιστορικόν Αρχείον Κρήτης, Οδηγός Μουσείου και Κρητικής Γωνιάς, Χανιά 1968. Παπαδάκις Ι. Νικόλαος, Το έργον του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης 1920-1933, λογοδοσία αποχωρήσαντος Διευθυντού, τύποις Εφεδρικού Αγώνος, Χανιά, 1933. Παπαδάκης Π. Νίκος, Νικόλαος Ιω. Παπαδάκης (1870-1941), ιδρυτής και πρώτος διευθυντής του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης, η ζωή και το έργο του, έκδοση Λυκείου Ελληνίδων Σητείας, Σητεία 1990. Σημανδηράκη Ζαχαρένια, Αλληλογραφία Ν. Παπαδάκη - Σ. Ξανθουδίδη (1920-1923), Κρητική Εστία, 3, 1989-1990, σ. 218-230. Τωμαδάκης Β. Ν., Κεφαλαιώδης καταγραφή των εν τω Ιστορικώ Αρχείω Κρήτης αρχείων και αντικειμένων μουσείου, τύποις Εφεδρικού Αγώνος, Χανιά 1933. Τωμαδάκης Β. Ν., Περί αρχείων εν Ελλάδι και της αρχειακής Υπηρεσίας, τυπογραφείον Μυρτίδου, Εν Αθήναις,1956. Τωμαδάκης Β. Ν., Νεοέλληνες Αρχειακοί, Νικόλαος Ιω. Παπαδάκης (1870-1941), Παρνασσός, Β', 1960, σ. 423-429. Τωμαδάκης Β. Ν., Ο Βενιζέλος έφηβος, γενεαλογικά- αλληλογραφία-κείμενα, εκδόσεις Κυδωνία, Αθήναι, 1964.

ΣΗΜΑΝΔΗΡΑΚΗ ΖΑΧΑΡΕΝΙΑ

Ειδ. Συνεργάτις Γενικών Αρχείων του Κράτους

ΠΑΥΛΟΣ ΒΛΑΣΤΟΣ. ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ Στο κείμενο αυτό θα παρατεθούν συνήθειες, προλήψεις, δοξασίες και λαϊκές πρακτικές που αφορούν στο Παιδί. Τα στοιχεία είναι ανεξάντλητα, όμως αυτά που θα αναφερθούν αντλούνται αποκλειστικά από το αρχείο του Παύλου Βλαστού, του Πατέρα της Κρητικής Λαογραφίας, το οποίο απόκειται στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης. Ο μεγάλος Ρεθύμνιος λαογράφος Παύλος Βλαστός, γεννήθηκε τη νύχτα της 29ης προς την 30ή Ιανουαρίου 1836 στο Βυζάρι Αμαρίου και καταγόταν από τον Βυζαντινό αρχοντικό οίκο των Βλαστών.1 Έμαθε τα πρώτα του γράμματα από τον πατέρα του και από τον Χαράλαμπο Πετυχάκι και μαθήτευσε κοντά στους Κωνσταντίνο Χατζή Ιωάννη Ψαρουδάκη και Παρθένιο Περίδη. Το 1853 διορίσθηκε από την Εφορεία Ρεθύμνης ως βοηθός του Κ. Ψαρουδάκη, πρωτοψάλτη του Καθεδρικού ναού των Εισοδίων Ρεθύμνης, διδάχθηκε από αυτόν το σύστημα της Βυζαντινής μουσικής και το 1858 διορίσθηκε αριστερός ψάλτης στον ίδιο ναό. Λάτρης της Βυζαντινής μουσικής και άριστα καταρτισμένος, χρημάτισε ιεροψάλτης σε διάφορους ναούς στο Ρέθυμνο και στο Ηράκλειο και μάλιστα

1. Ο Παύλος Βλαστός στον τόμο 36 του αρχείου του, περί των ευγενών Βλαστών στην Κρήτη, σημειώνει για τον πατέρα του ότι είχε επίσης γεννηθεί στο Βυζάρι το 1800. Ορφανός και από τους δύο γονείς του, κατέφυγε για πέντε χρόνια στη Χίο το 1817, στον αδελφό του Εμμανουήλ, δάσκαλο, πλάϊ στον οποίο μορφώθηκε. Τα δυο αδέλφια έφυγαν για τα Ψαρά ύστερα από τη μεγάλη σφαγή στο νησί από τους τούρκους, μαζί με πολλούς άλλους, έφθασαν στο Ναύπλιο και ήταν από τους πρώτους που μπήκαν στο δυσπόρθητο φρούριο του Παλαμηδίου κατά την άλωσή του τη σκοτεινή και βροχερή νύχτα της 30ής Νοεμβρίου του 1822. Επανερχόμενοι στην Κρήτη το 1823, ο μεν μεγαλύτερος αδελφός Εμμανουήλ σκοτώθηκε σε μάχη στις Αμουργιέλες, ενώ ο Γεώργιος συνέχισε να αγωνίζεται στον Κάστελλο Ρεθύμνης, στον Κρουσώνα Μαλεβυζίου, στην Κάντανο, στην Κίσαμο και στο Λασίθι. Με το τέλος της δεκαετούς Επανάστασης, ο Γεώργιος Βλαστός εγκαταστάθηκε στο Ρέθυμνο, μετερχόμενος το επάγγελμα του εμπόρου, τιμιώτατος και τιμώμενος από όλους. Επιτηρητής και επιβλέπων των έργων της ανοικοδομήσεως του καθεδρικού ναού των Εισοδίων Ρεθύμνης και του Δημοτικού σχολείου, έλαβε επαίνους για την τιμιότητα και ευσυνειδησία του, κι αργότερα χρημάτισε μέλος της Δημογεροντίας. Το 1833 είχε παντρευθεί την Πελαγία θυγατέρα του εφημερίου του Βυζαρίου παπά Γεωργίου Σαουνάτσου και της Μαρίας Βαρούχα. Ο Γεώργιος και η Πελαγία Βλαστού απέκτησαν τέσσερα παιδιά : τον Παύλο, την Πολυξένη, τον Ιωάννη και την Μαρία. Η μητέρα του λαογράφου, γυναίκα μεγάλης ευσέβειας και αρετής πέθανε στις 15 Φεβρουαρίου του 1858.

ΣΗΜΑΝΔΗΡΑΚΗ ZAXAΡΕΝΙΑ

Ο Παύλος Βλαστός το 1862, ως ιεροψάλτης και δάσκαλος βυζαντινής μουσικής

στον Καθεδρικό ναό του Αγίου Μηνά, ενώ υπήρξε και εξαίρετος μουσικοδιδάσκαλος. Κατά τις Επαναστάσεις μετέβαινε στην Αθήνα και συνεργαζόταν με τις Κρητικές οργανώσεις υπέρ του Αγώνα.2 Επέστρεψε οριστικά στην Κρήτη, εγκαταστάθηκε στο Ρέθυμνο την ίδια μέρα που ήλθε και ο ΄Υπατος Αρμοστής Πρίγκηπας Γεώργιος, δηλαδή την 9η Δεκεμβρίου του 1898. Παρέμεινε στο Ρέθυμνο μέχρι τον θάνατό του στις 29 Απριλίου του 1926. Σημαντικότατο έργο επετέλεσε ο Βλαστός καταγράφοντας λαογραφικά στοιχεία όλης της Κρήτης. Περιήλθε τις επαρχίες Μεραμπέλλου, Λασιθίου, Τεμένους, Μαλεβυζίου, Γορτύνης, Αμαρίου, Αγίου Βασιλείου, Αποκορώνου και Σφακίων και στις περιοδείες του αυτές δεν περιορίσθηκε μόνο στην

2. Με την έκρηξη της επανάστασης του 1866 - 69 μεταβαίνει στην Αθήνα και συνεργάζεται με την των Κρητών Κεντρική Επιτροπή για την περίθαλψη των προσφύγων. Με το τέλος της επανάστασης επανέρχεται στην Κρήτη και συνεχίζει την συγγραφή Βυζαντινής μουσικής, συνεργαζόμενος με το περίφημο μουσικό περιοδικό της εποχής, τη “Φόρμιγγα”. Το 1873, ο σφοδρός αμοιβαίος έρωτας με την εκπληκτικής ωραιότητας Οθωμανίδα Νουριγιέ της οικογενείας των Τουρκοκρητών Κάντζηδων, οδηγεί τον Βλαστό στην απαγωγή της κοπέλας, την οποία και παντρεύεται μετά από τη μύησή της στον Χριστιανισμό και τη βάπτισή της με το όνομα Μαρία. Εξ αιτίας του ανήκουστου για την εποχή γεγονότος, της απαγωγής, δηλαδή, μύησης και γάμου της Νουριγιέ - Μαρίας, που, συναινούντων και των αυστηρών Κρητικών εθίμων, αναστάτωσε το τουρκικό στοιχείο και είχε ως αποτέλεσμα να απειλείται η ζωή και των δύο, ο Βλαστός αναγκάζεται να εκπατρισθεί ξανά στην Αθήνα μαζί με τη σύζυγό του. Κατά την επανάσταση του 1878 ο Βλαστός προσέφερε και πάλι τις υπηρεσίες του στην εν Αθήναις Κεντρική των Κρητών Επιτροπή. Μετά το τέλος της επανάστασης και με την μεσολάβηση του Φωτιάδη Πασά επανήλθε το 1880 στο Ρέθυμνο. Το 1881 εκλέγεται για πρώτη φορά και μάλιστα παμψηφεί, πληρεξούσιος της επαρχίας Αμαρίου και αργότερα Διοικητικός Σύμβουλος του Τμήματος Ρεθύμνης, εκλεγόμενος συνεχώς μέχρι το 1885. Και κατά την επανάσταση του 1889 κατέφυγε επίσης στην Αθήνα, και εργάσθηκε για τον Κρητικό Αγώνα στο λεγόμενο “Κρητικόν Κέντρον”.

ΠΑΥΛΟΣ ΒΛΑΣΤΟΣ. ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ

καταγραφή των δημοτικών τραγουδιών, αλλά στην καταγραφή και όλων των άλλων εκδηλώσεων του λαϊκού βίου (δοξασίες, ήθη και έθιμα, παραδόσεις, παραμύθια, παροιμίες, δεισιδαιμονίες κλπ.). Το ογκωδέστατο και πολυτιμότατο έργο του Παύλου Βλαστού, η συγκέντρωση δηλαδή και καταγραφή όλων εκείνων των στοιχείων που αποτελούν την Κρητική Λαογραφία σε όλες τις μορφές της, έχουν καταχωρηθεί σε 93 χειρόγραφους βιβλιοδετημένους τόμους. Τα κείμενα αν και όχι πάντα ευανάγνωστα, είναι πολύτιμες πηγές για διάφορα λαογραφικά και όχι μόνο θέματα, στα οποία και ανατρέχει κάθε σοβαρός μελετητής περί την Λαογραφία. Το αρχείο περιήλθε, μετά τον θάνατο του Ρεθυμνίου Λαογράφου, στους κληρονόμους του και κατατέθηκε με συμβολαιογραφική πράξη στις 10 Αυγούστου 1963 στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης (Χανιά). Οι αναφορές για το παιδί που θα παρατεθούν παρακάτω από τις καταγραφές στο αρχείο του Βλαστού, θα φανούν ίσως περίεργες και παρωχημένες, αλλά θα πρέπει να ληφθεί υπόψιν ότι αφορούν στην καθημερινή ζωή στο Νησί μας στο παρελθόν και ιδίως τον 19ο αιώνα.3 Οι καταγραφές ανάγονται από την περίοδο της εγκυμοσύνης κι εξής, όταν οι γονείς περίμεναν με ανυπομονησία τον ερχομό του παιδιού τους. Στους παλαιότερους λοιπόν χρόνους που δεν είχε φυσικά ανακαλυφθεί η μέθοδος πρόγνωσης του φύλου του παιδιού, χάριν αστειότητας, έστελναν σε γυναίκες εγκύους είτε μια σκούπα, ή μικρογραφία αργαλειού ή μια ρόκα με αδράχτι και μικρές μπάλες μαλλί, τις λεγόμενες κορκίδες, επειδή αυτές είναι γυναικείες εργασίες και αν η γυναίκα γεννούσε κοριτσάκι, έλεγαν ότι έκανε μια κορκίδα. Όμως η ανυπομονησία για το φύλο του παιδιού ήταν μεγάλη, οπότε όταν θέλουν να μαντεύσουν αν η έγγυος γεννήση άρρεν ή θήλυ, ευρίσκουν χολήν του χοίρου την οποίαν βάλλουν εις την φωτιάν (επί καρβούνων αναμμένων) και αν η χολή κτυπήση η έγγυος θα γεννήση αρσενικόν το παιδί, αν ξεφουσκώση θα γεννήση θηλυκόν. Σε περιπτώσεις δυστοκίας, υπήρχαν διάφορες γητειές ή ενέργειες, για τη βοήθεια της εγκύου: Όταν η ετοιμόγεννη βασανιζόταν επί μακρόν χωρίς να μπορεί να γεννήσει ο γόης ή η γόησσα προσκαλούσε τον σύζυγο της γυναίκας ο οποίος με τη ζώνη του χτυπούσε ελαφρά την γυναίκα του, λέγοντας συγχρόνως τρεις φορές: Εγώ σ' εφόρτωσα, κι’ ο θεός να σε ξεφορτώσει. Εάν δε η γυναίκα ήταν πρωτόγεννη και τυραννιόταν πολύ, η μαμή (μαία), ή άλλη γυναίκα που έχει γεννήσει έβγαινε έξω από το σπίτι ή στην ταράτσα, στο

3. Στα παραθέματα από το αρχείο Βλαστού διατηρούνται η σύνταξη, στίξη και ορθογραφία των πρωτοτύπων κειμένων.

ΣΗΜΑΝΔΗΡΑΚΗ ZAXAΡΕΝΙΑ

ύπαιθρο δηλαδή, ή έβγαζε έστω το κεφάλι της έξω από το παράθυρο και φώναζε: Σκιστήτ' αόρια και βουνά, Πρωτόγεννη κοιλιοπονά. Επανερχόμενη μέσα στο σπίτι η γυναίκα ή η μαμή, άνοιγαν όλα τα παράθυρα και τις πόρτες του σπιτιού, τα ντουλάπια, τα συρτάρια, τις αποθήκες, ακόμη και τα κιβώτια ξεκλειδώνονταν και άνοιγαν, για να επέλθει η πολυπόθητη γέννα. Σε μια τέτοια δύσκολη γέννα, αναζητείτο επίσης άνδρας ή γυναίκα που στο παρελθόν να είχε σώσει μια σαύρα από το στόμα μιας έχιδνας. Ανέβαινε πάνω στη στέγη, ή στην ταράτσα, ή έβγαζε το κεφάλι έξω από παράθυρο ή θυρίδα, ή έστω στον «ανηφορά» της καμινάδας και φώναζε τρεις φορές: Ως εξεμίστεψα την κολυσαύρα από το στόμα της όχεντρας, ούτως να ξεμπερδεύση κι ο Θεός (την δείνα) από το γομάρι ’που βαστά. Επιπλέον έπαιρναν και μια κλειδαριά, την έβαζαν πάνω στο κεφάλι της ετοιμόγεννης, κλειδώνοντας και ξεκλειδώνοντας την τρεις φορές, για να ξεκλειδώσει και η μήτρα της. Μια άλλη λύση ήταν να γράψουν συγκεκριμένα σχέδια και χαρακτήρες σε ένα χαρτί και να το βάλει η μέλλουσα μητέρα κάτω από τη γλώσσα της, μέχρι να περατωθεί η γέννα. Αμέσως μετά τη γέννα, ενημερωνόταν ο ιερέας που ερχόταν να αναγνώσει τις ευχές της Εκκλησίας και να ευλογήσει μάνα και παιδί.

ΠΑΥΛΟΣ ΒΛΑΣΤΟΣ. ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ

Για την επιβίωση του νεογνού, υπήρχαν συγκεκριμένες απόψεις: Τα εξαμηνίτικα παιδιά δεν ζούνε, σε αντίθεση με τα εφταμηνίτικα που επιζούν. Σε περίπτωση όμως οκταμηνίτικου, δύσκολα θα επιβίωναν μάνα και παιδί: Όγδοον μήνα γαστρωμένη αν γεννήση / Η μια ψυχή πάνω και η άλλη κάτω. Αν το βρέφος γεννιόταν αδύναμο και καχεκτικό, υπήρχε σχετική πρόληψη που προοιώνιζε το μέλλον του: Οι γονείς του έβρισκαν δυο νεαρά παιδιά, αγόρι και κορίτσι, με το όνομα Εμμανουήλ και Μαρία, έπαιρναν το μωρό μαζί με άλλους συγγενείς και το έφερναν κάτω από ένα μεγάλο δρυ. Επέλεγαν ένα μεγάλο κλαδί και το έσυραν προς τα κάτω, το χάραζαν και διαχώριζαν κατά μήκος τρεις ή τέσσερις πιθαμές, το άνοιγαν αρκετά και περνούσαν το βρέφος ανάμεσα σ’ αυτή την σχισμάδα. Ύστερα ένωναν και πάλι το κλαδί, το άλειφαν με κοπριά βοδιού και το έδεναν σφιχτά. Αν το σχίσιμο ενωνόταν και δεν ξεραινόταν το κλαδί, το μωρό θα επιζούσε, αν όχι, το βρέφος θα πέθαινε.4 Αν το νεογνό γεννιόταν λιπόθυμο, μια γυναίκα έπαιρνε ένα τηγάνι και το χτυπούσε πολλές φορές και δυνατά στη μέση του σπιτιού, ώστε να αντιδράσει το μωρό. Στην έσχατη περίπτωση, έφερναν μια όρνιθα, έβαζαν το ράμφος της στον πρωκτό του μωρού, κι όπως το πτηνό ανέπνεε, πίστευαν ότι το βρέφος θα αναζωογονηθεί. Τέλος αν το βρέφος πέθαινε στην κοιλιά της μητέρας του, έβραζαν αψιθιά με νερό και κρασί, κι όταν είχε βράσει καλά, έδιναν το αφέψημα στη μάνα που αμέσως απέβαλε το μωρό. Αν το βρέφος είχε γεννηθεί ασθενικό και αδύναμο, το βάπτιζαν αμέσως, με οποιοδήποτε νονό. Αν όμως το μωρό απεβίωνε χωρίς να βαφτιστεί, το ενταφίαζαν σε μέρος ερημικό, κοντά αλλά όχι μέσα σε νεκροταφείο ή ερημοκκλήσι. Κι αυτό γιατί πίστευαν ότι αυτά τα βρέφη μετατρέπονται σε Τελώνια, όπως και όλα τα νεκρά έκθετα ή τα υπολείμματα εκτρώσεων κλπ. Τα Τελώνια οι Κρήτες τα κατέτασσαν στην κατηγορία των Διαβόλων, άλλα μεν της θαλάσσης και άλλα της ξηράς, που – κατά το κοινώς λεγόμενο – «πείραζαν» (προκαλούσαν κακό) κι εμφανίζονταν σε πηγές, φαράγγια, σπήλαια, πλοία κλπ. Σύμφωνα με το Βλαστό: Κατά τους προληπτικούς εν Κρήτη, Τελώνια εννοούν τα εναέρια εκείνα Δαιμόνια, άτακτα και αεικίνητα πνεύματα, εκ τούτου και οι φράσεις «είναι σαν τελώνι», «δεν ησυχάζει σαν το τελώνι», και τα οποία γεννώνται εκ Τεράτων, εκτρωμάτων, αμβλωμάτων, εξαμβλωμάτων, εκθέτων και εν γένει εξ απάσης αποβολής εγγύου 4. Θα πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα της «λύσης» των προβλημάτων συνδεόταν άμεσα με την καταφυγή στις θρησκευτικές δυνάμεις και για την εφαρμογή της χρησιμοποιούνταν φράσεις που είχαν άμεση σχέση με την εκκλησία και τη θρησκεία, συνδυασμένα με σχήματα γνωστά όπως το πεντάκτινο αστέρι και ο σταυρός σε πολλές παραλλαγές του. Η ποικιλία των σχημάτων ήταν ανεξάντλητη, με περίεργους τύπους χαρακτήρων αλλά και χειρογράφων σφραγίδων, στοιχείων αλεξίκακων και φυλακτηρίων για την αποφυγή όλων των άσχημων στιγμών της ανθρώπινης υπόστασης και ζωής.

ΣΗΜΑΝΔΗΡΑΚΗ ZAXAΡΕΝΙΑ

γυναικός, μη εκτελεσθέντος του ιερού μυστηρίου του Βαπτίσματος επ’ αυτών…5 Κάτι παρόμοιο ήταν και οι «καρακοντζόλοι». Οι Καρακοντζόλοι, γενικώς γνωστοί ως καρικάντζαλοι, είναι αερικά δαιμόνια, των οποίων η σύλληψη έγινε την ημέρα του Ευαγγελισμού και γεννήθηκαν κατά την νύχτα της 24ης προς 25 Δεκεμβρίου, δηλαδή τα Χριστούγεννα, κι αυτό επειδή ο Ιησούς είναι μονογενής και δεν επιτρεπόταν να γεννηθούν άλλα παιδιά αυτή την άγια ημέρα. Το ίδιο συμβαίνει και με τα παιδιά που γεννήθηκαν κατά τη νύχτα της Ανάστασης. Οι αταξίες τους, ως παιδιά που είναι, είναι γνωστές. Αλλά όταν γεννιόταν το μικρό, υγιές και αρτιμελές, οποία χαρά! Το κοπέλι όντε γεννάται, σαν τ’ οπωρικό λογάται Ως στσι τρεις παιγνιδιαρίζει, σαν πουλί αναπεταρίζει, Πέντε δέκα στο σκολειό του, στο χαρτί και τ’αναλόγιό του Στσ’είκοσι άγγουρος λογάται κι όλο προξενολογάται Τ’ άρματά του πρεμαζώνει, κι εις τη μέση του τα ζώνει. Γλεντιστής και πολεμάρχος και μουστακογέννης κι άρχος Στση τριάντα αντρειωμένος και στον κόσμο ξακουσμένος Έχει φράγκους σκοτωμένους και κρουσάρους σκλαβωμένους Στση σαράντα κατασταίνει και το σπίτι του ανασταίνει Οι μικροί τονε ψηφούσι κι οι μεγάλοι τον τιμούσι Στα πενήντα για βουλή, με γνώση και τιμή πολλή Και τσι νιούς πάντ’ ορμηνεύγει και τσι νέους συμβουλεύγει Εις στ’ εξήντα καμπουρώνει, το ραβδί του πρεμαζώνει Σαν δεντρό απογερασμένο κι από το βορειά γερμένο Στα’ εβδομήνα λεκανίκια και σμπερδαίνει στα χαλίκια Και τα νιάτα του θυμάται, τα είδε κι έκαμε διηγάται Στα΄ογδοήντα στένεται κι ορνιθοτυφλαίνεται Σαν λιοντάρι γερασμένο, σαν καράβι τσακισμένο Στα΄ ενενήντα οι δικοί του ξεβαριούνται το κορμί του Και το θάνατο τρομάσσει και τον κόσμο πως θα χάσει Στσ εκατό αν αποσώσει, πολεμά να ξανανιώσει Κι ούλοι λένε οι γι εδικοί ντου, Θέ μου πάρε την ψυχή του Να μη περάσει τα εκατό, για δεν τονε βαστούμε μπλιό.

5. Προσπαθώντας οι άνθρωποι να βρουν τις αιτίες που προκαλούν τις μικρές ή μεγάλες δυστυχίες, τις κακοτυχίες και τα ατυχή περιστατικά της ζωής καταλήγουν να πιστεύουν ότι προέρχονται από μαγικές δυνάμεις και κακόβουλα πνεύματα, ενέργειες προερχόμενες από μοχθηρές παρουσίες που σκοπό έχουν να πλήξουν κάποιον, αν και όχι πάντα.

ΠΑΥΛΟΣ ΒΛΑΣΤΟΣ. ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ

Ως προς δε τη Μοίρα και την Τύχη, αντί άλλης αναφοράς, ας παραθέσουμε κάποια από τα δίστιχα που καταχωρεί ο Βλαστός: - Εγώ’μαι κακορρίζικο, κι η μοίρα μου θυμώνει Στη βρύση πάω για νερό κι εκείνη αποστειρώνει - Έχει το μένα η μοίρα μου κι αν κάμω αγάπη χάνω ας είναι μαύρη το λοιπόν κι η φορεσιά που βάνω - Πάντα με την υπομονή ελπίζω να νικήσω μα δεν ηξεύρω η μοίρα μου τί μου φυλάγει οπίσω. Για το νεογέννητο υπάρχουν πολλές προλήψεις, ως προς την καλοτυχία ή κακοτυχία στη ζωή του. Τη νύχτα της τρίτης μέρας από τη γέννησή του, οι γονείς του έφερναν στην κούνια του ή στο κρεβατάκι του τα πολυτιμότερα τιμαλφή της οικογένειας και τα έβαζαν στο προσκέφαλό του, γιατί κατά λαϊκή δοξασία εκείνη την ώρα έρχονται οι τρεις Μοίρες και του «ανοίγουν τη μοίρα του», του «γράφουν» δηλαδή ό,τι θα του συμβεί στη ζωή του, και καλά και άσχημα. Δίπλα τοποθετούσαν και τρία κουταλάκια και γλυκά και ρόδια, για να φάνε και να γλυκαθούν οι Μοίρες που θα ερχόταν και βέβαια να πράξουν αναλόγως.6 Στις διάφορες κυρίως ελαφρές αρρώστιες ή συμπτώματα, υπήρχε πάντα η λαϊκή ιατρική, τα γιατροσόφια. Σημαντική νόσος ωστόσο εθεωρείτο το λεγόμενο «γλυκύ», την οποία προσπαθούσαν να θεραπεύσουν με διάφορους τρόπους. Σύμφωνα με τις μαίες και «ιατρογυναίκες» στην Κρήτη, υπάρχει σοβαρή ασθένεια στα νήπια εκ γενετής που ονομάζεται «γλυκύ», (έχει το γλυκύ του), ασθένεια του αίματος, της οποίας η διάγνωση και επιβεβαίωση είναι τα πράσινα αφοδεύματα του παιδιού και οι συχνοί δριμείς πόνοι. Ο απλός πόνος θεραπεύεται όταν ζεστάνεις εις το πυρ ολίγον ρώμι ή ρακίον, και βρέχεις δι αυτού τεμάχιον τσόχας μπλου χρώματος, την οποίαν θέτεις εις την κοιλίαν του νηπίου και οι πόνοι φεύγουν και ησυχάζει. Όταν όμως οι πόνοι προέρχονται από το γλυκύ του, τότε πάρε από το φαρμακείον αμπελοκλαδόχορτον 10 λεπτών, μαραθόσπορον ολίγον. Αμφότερα βράσον με νερόν και ποτίζεις πότε πότε από μιαν χουλιαριάν του γλυκού το ασθενές νήπιον. Έπειτα έχεις από το φαρμακείον έτοιμα τα εξής: Των εννέα αδελφών το αίμα, άνθος του θείου 10 λεπτών, λουλάκι 2- 3 πρέζες, μαγνέζια ολίγην. Τα είδη ταύτα τα κοπανίζεις εις γουδίον ομού να γίνουν κόνις και τα φυλάττεις εις φιαλίδον. Ότε δε το νήπιον δεν είναι καλά, έχει πόνους και τα κόπρα του

6. Στο αρχείο Βλαστού υπάρχουν πλείστες αναφορές ως προς τις γοητείες και εξορκισμούς και τους τρόπους αποφυγής των δαιμονικών στοιχείων ή των επιδράσεών τους στους ανθρώπους, αν και δεν είναι λίγες οι φορές που η ανθρώπινη πραγματικότητα και πίστη υπερνικά το κακό και υπερισχύει των δεινών που εκείνο προτίθεται να επιφέρει.

ΣΗΜΑΝΔΗΡΑΚΗ ZAXAΡΕΝΙΑ

πράσινα, τότε εις το γάλα είτε της μητρός, ή της αιγός που θα το ποτίζεις, πρόσθετε και 2 – 3 πρέζες από την κόνιν του φιαλιδίου εις αυτό να τας πίνει με το γάλα. Όσα νήπια και βρέφη έχουν το γλυκύ τους και αποβιώσουν, αμέσως ως λέγουν αι μαίαι, μαυρίζουν αι χείρες και οι πόδες των. Διαδεδομένα φαινόμενα ασθένειας και θνησιμότητας, επέφεραν προλήψεις και δοξασίες αλλά και υποτιθέμενες θεραπείες με γητειές και πρακτικά. Παράδειγμα όχι μόνο το «γλυκύ» αλλά και το «αδερφικό» κι ο αδερφοδιώχτης. Το «αδερφικό» ή «αδερφικά» εθεωρούντο ως ασθένεια, αλλά και από άλλους ως υπερφυσικά όντα που πλησίαζαν τα βρέφη και απομυζούσαν το αίμα τους μέχρι θανάτου. Αλλά υπήρχε λύση: Εις γυναίκα οπου κάμνει πολλά παιδιά και τα φονεύει το αδερφικό: Έπαρε ελαφοκέρατον, κάψον αυτό και κάπνιζε τας τέσσαρας γωνίας της οικίας της εγκυμονούσης νύκτας επτά και πλέον δεν φοβείται να της αποθάνουν. Εννοείται ότι υπήρχαν και οι σχετικές γητειές και για αυτήν την αρρώστια. Ο αδελφοδιώκτης ανήκει και αυτός σε γένος δαιμόνων, εχθρός αντίμαχος και ολετήρας των αδελφιών του, όπως το λέει άλλωστε και το όνομά του.7 Ο αδερφοδιώχτης πιστευόταν ότι ήταν ον υπερφυσικό, δαίμονας, εχθρός των νηπίων. Αν τύχει και περάσει από το σπίτι του νεογέννητου, το «σαλιβώνει», το σημειώνει δηλαδή, χαράζοντας ελαφρά μια μικρή γαλάζια γραμμή πάνω από τη μύτη, ανάμεσα στα φρύδια. Το νεογέννητο – αν είναι αγόρι - δεν παθαίνει τίποτα, αν γεννηθούν όμως αγόρια μετά από αυτό πεθαίνουν, ενώ τα κορίτσια επιζούν. Το ίδιο συμβαίνει και αν το νεογέννητο είναι κορίτσι – πεθαίνουν τα επόμενα κορίτσια της οικογένειας, ενώ τα αγόρια επιζούν. Ως συνήθως, και γι αυτήν την περίπτωση υπάρχουν τα ανάλογα φυλακτήρια: Αλλά τα μωρά δεν είναι πάντα ήσυχα – και πώς θα μπορούσαν άλλωστε. Άλλα δεν κοιμούνται συνεχώς κι άλλα κλαίνε συνεχώς. Υπήρχαν διάφορες λύσεις και γι αυτό το – σύνηθες άλλωστε –πρόβλημα: Δια να κοιμάται το βρέφος: Έπαρε εν δέρμα όφεως, κάψον αυτό με το γάλα της μητρός του, ανακατώνον με την στάκτην, άλοιφε εις το μέτωπον το βρέφος, ή άλοιφε μόνιν με το γάλα το μη7. Σύμφωνα με τον Βλαστό, η Μαγεία ή μαγγανεία είναι η επίκληση δαιμόνων, αγαθοποιών ή κακοποιών για την αγαθή ή άσχημη επιρροή στη ζωή των ανθρώπων και ο μάγος ο διάμεσος για την εκτέλεση αυτής ενέργειας. Η Αντιμαγεία όμως έχει για όπλα τα αλεξιφάρμακα, αλεξίλογα και αλεξίκακα φυλακτήρια και τους διάφορους χαρακτήρες όπως τα Εφέσια Γράμματα, επωδές, γοητείες, το αμίλητο νερό, το λιόκουρνο, τον αιματοστάτη λίθο, κ.α. Πολλές ήταν οι γοητείες - γητιές και εξορκισμοί και οι τρόποι αποφυγής των στοιχειών και των επιδράσεών τους στους ανθρώπους. Σημειώνεται ότι η δύναμη του γητευτή προέρχεται από τον ζωτικό ηλεκτρισμό του σώματός του και ιδίως των χεριών του, μας παραπέμπει δηλαδή στα μοναδικά ηλεκτρομαγνητικά κύματα του ανθρώπινου οργανισμού.

ΠΑΥΛΟΣ ΒΛΑΣΤΟΣ. ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ

τρικόν το μέτωπον του βρέφους, την δε κόνιν την εκ του δέρματος του όφεως ανακατώνων με κρασί, χρείε την μύτην του βρέφους και κοιμάται.

Έτερον Εις παιδίον όταν δεν κοιμάται Γράψον τους εξής χαρακτήρας και να τους βαστάζει εις τον λαιμόν του ως φυλακτήριον (παρατίθενται διάφορα σχήματα) Εις κλάψικον (αγαπά να κλαίη) βρέφος. Λάβε χώμα από το κατώφλιον και ζήμωσον αυτό με το γάλα της μητρός του, άλλειψον αυτό είς το μέτωπον και ησυχάζει. Έτερον Κάπνησον το νήπιον με ταις τρίχαις της κεφαλής του να παύση τον κλαυθμόν, να βαστά δε φυλακτήριον και τους χαρτακτήρας τούτους (παρατίθενται διάφορα σχήματα)

ΣΗΜΑΝΔΗΡΑΚΗ ZAXAΡΕΝΙΑ

Εξαιρετικά και σε διάφορες παραλλαγές είναι τα «νάναρα», τα νανουρίσματα δηλαδή, για να κοιμηθεί το βρέφος: Νανά νανά να κοιμηθείς, να ζήσεις να γεράσεις Κι από τα πλούτη τα πολλά σκλάβες και δούλες νάχεις Νανά που να μ’ ανατραφείς, νανά που να μου ζήσεις Να ζήσεις χρόνους εκατό και να τσι διασκελίσεις Να κάμεις τα νανάκια σου, να κάμεις τα νανά σου Κι η Παναγία και ο Χριστός νάναι πάντα κοντά σου.

ΠΑΥΛΟΣ ΒΛΑΣΤΟΣ. ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ

Αριστουργήματα της λαϊκής ποίησης της Κρήτης πέρναγαν από στόμα σε στόμα των μανάδων που τα τραγούδαγαν στα βρέφη τους: Αν κοιμηθής παιδάκι μου τρεις χώραις σου χαρίζω Τρεις χώραις και τρία χωριά και τρία μοναστήρια Αν κοιμηθής κι αν μερωθής χάρισμα θα σου δώσω Τρεις χώραις και τρία χωριά και τρία μοναστήρια Εις τα χωριά να γεύγεσαι, εις τση χώραις να κοιμάσαι Κι εις τα μοναστηράκια σου να σπερνολειτουργάσαι

ΣΗΜΑΝΔΗΡΑΚΗ ZAXAΡΕΝΙΑ

Αν κοιμηθής χαρίζω σου τη Χιό με το λεμόνι Τη Βενεθιά με το φλουρί να την ορίζης όλη Αν κοιμηθής χαρίζω σου τη Χιό με τα καράβια Την Κρήτη και τη Βενεθιά με τα μαργαριτάρια. Μικρό μου κι αν μου κοιμηθής τρεις χώραις σου χαρίζω Τρεις χώραις και τρία χωριά, τρεις εκκλησιαίς μεγάλαις Τη Σμύρνη με τα κάτεργα, τη Χιό με τα καράβια Και την Κωνσταντινούπολι με τα μαργαριτάρια Δίδω σου την Αγιά Σοφιά ομάδι με την Πόλι Μικρό μου και να λάχωμε εις τη λειτουργιά τση όλοι Κάμε νανά να σε χαρή η μάνα που σ΄εγέννα Κι ο κύρης σ’ όπου σ’ αγαπά χαρά να ιδ’ από σένα Να ιδή χαρά εις το σπίτι του και γάμο εις την αυλή του Της Πόλης το Ρηγόπουλο να πάρη το παιδί του. Έλα ύπνε μου πάρε το κι άμε το στα περβόλια Γέμισε τα στηθάκια του τριαντάφυλλα και ρόδα Τα ρόδα νάν’ τση μάνας του τα μήλα του κυρού του Και τα’ άσπρα τριαντάφυλλα να ‘ναι του σάντολού του Έλα ύπνε μου πάρε το κι άμε το εις τση μπαξέδες Γέμισε τ’ αστηθάκια του ρόδα και μενεξέδες Έλα ύπνε μου πάρε το μα γοργοφέρε μου το Να μην ερθή ο κύρης του κι αναζητήξή μου το Και ‘πη μου – πού ‘ναι το παιδί και πού ‘ναι το καμάρι Και πού ‘ναι το παιδάκι μου οπού ‘χει τόση χάρι? Και ‘πη μου – πού ‘ναι το παιδί τση δάφνης το κλωνάρι Όπου βαστά εις τη μέση του μπένα και καλαμάρι? Κι αν έχεις μήλο δόσε του, κουλούρι τάϊσέ το Κι αν έχεις και ροδόσταμο πάρε και ράντισέ το Έλα ύπνε μου πάρε το και γλυκοκοίμησέ το Σε πρασινάδες με τσ’ ανθούς άμε σεργιάνισέ το Μη μου το φέρης άγριο, μηδέ και θυμωμένο Μα μου το φέρε ήμερο, του ύπνου χορτασμένο Έλα ύπνε μου πάρε το και πάλι φέρε μου το Καλόκαρδο, χαρούμενο, μικρό ‘ν και βλέπε μου το. Στην Κρήτη, όταν έδιναν το νεογέννητο να πρωτοθηλάσει από άλλη γυναίκα, όχι τη μητέρα του, της έβαζαν ένα καρβέλι ψωμί κάτω από τη μασχάλη της, και το κρατούσε εκεί όση ώρα θήλαζε το μωρό. Όταν τελείωνε ο θηλασμός, η γυναίκα έπαιρνε το ψωμί ως δώρο για τα παιδιά της. Η γυναίκα αυτή θα έπρεπε

ΠΑΥΛΟΣ ΒΛΑΣΤΟΣ. ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ

να είναι «καλόγαλη», να είχε δηλαδή καλό γάλα και μάλιστα να ήταν εύρωστη και υγιής, για να γίνει υποτίθεται και το μωρό που θήλασε εύρωστο, ευτραφές, καλόφαγο και υγιές. Πολλές φορές το παιδάκι μπορεί να υπέφερε από δυσεντερία, καθώς φύτρωναν τα πρώτα δοντάκια του: Εις δισεντερίαν βρέφους ένεκεν οδοντοφυϊας: Ημισείαν οκά ορύζιον (παλαιόν, έστω να έχει και ζωϋφια εκ της παλαιότητος), να καθαρισθή μόνον από άλλας ουσίας πέτρας, ξύλα κλπ. χωρίς να το πλήνης να το βάλης να βράση καλά 2 – 3 ώρας να γείνη πικτόν. Έπειτα ρίπτεις εις αυτό ολίγην γόμμα (αραβικήν) και ανθόνερον ύστερον αφού το στραγγίσης. Δίδε εις το βρέφος ένα χουλιαράκι8 (γλυκού) ανά πάσαν ώραν… Άλλη περίπτωση λαϊκής ιατρικής για το ίδιο θέμα: εις πάσαν δυσουρίαν εις παίδας και πάσης ηλικίας: Βράσε μαντανόν, ρίζας και φύλλα και να πίνει ο πάσχων πολλάκις της ημέρας από ένα φλυτζάνι. Τα δε αποβράσματα βάνεις εις μιαν φασκιάν και τα κάμνεις έμπλαστρον αφού αφαιρέσεις τον ζωμόν τον οποίον θα πίνει ο πάσχων, εξακολουθώσι να βράζουν με τον υπόλοιπον ζωμόν των επί του οποίου ρίπτεις ολίγον ξύγκι της όρνιθος ή χοιρόξιγκο ή αμυγδαλέλαιον και ότε τα κάμεις έμπλαστρον τα βρακώνεται ο πάσχων προσέχων μη κρυολογηθεί.

8. Κουταλάκι.

ΣΗΜΑΝΔΗΡΑΚΗ ZAXAΡΕΝΙΑ

Με μεγάλη χαρά οι γονείς περίμεναν τα πρώτα βήματα του παιδιού τους. Ο Κρητικός λαός έλεγε: Στση πέντε μήνες κάθιζε, / Κ΄εις έξη μετακάθιζε Κ΄εις τους εννιά να μην ντραπείς / Να σηκωθείς να περπατείς Αυτονόητη είναι η εξήγηση: Στους πέντε μήνες το μωρό μπορεί να κάθεται, στους έξη να μετακινείται στο κάθισμά του και μπορεί να περπατήσει όταν είναι εννέα μηνών, φυσικά βοηθούμενο και στηριζόμενο σε κάποιο οικογενειακό χέρι. Κατά γενική ομολογία, τα παιδάκια είναι χαριτωμένα, όμορφα και δίνουν χαρά με τα γελάκια και τα λογάκια τους. Ο θαυμασμός για τα πλασματάκια αυτά (ή και ο φθόνος) μπορεί να επέφερε το λεγόμενο «μάτιασμα», τη βασκανία. Αλλά υπήρχαν και οι ανάλογες γητειές, όπως τις καταγράφει ο Βλαστός. Π.χ.: ΓΟΗΤΕΊΑ ΤΗΣ ΒΑΣΚΑΝΙΑΣ ΔΙ ΕΥΜΠΤΥΣΜΟΎ ΤΟΥ ΓΟΗΤΟΣ Ο γόης ετοιμάζει φυλακτήριον περιέχον σκόροδον, άλας και εσβυσμένα κάρβουνα, όπερ κρεμά επί του τραχήλου του πάσχοντος, αναγινώσκοντος και εμπτύντος τον βασκανιοθέντα: Φτου! Φτού! Φτου! Θιαρμέ και μάτιασμα, Φτύσε και συ στον κόρφο σου (και οι δύο) Σκόρδο κι αλάτι και κάρβουνο στα μάτια των οχθρώ σου. Κρυφό της αδικι ώρας και μολυβωτό στο αυτί της Κάνω το σταυρό μου και ξωρκίζω σ’ από μπρος μου. ΓΟΗΤΕΙΑ ΕΙΣ ΒΑΣΚΑΝΙΑΝ (ΦΤΑΡΜΟΝ) {Μάτι, μάτιασμα, οφθαλμόν) Η γόησσα ή ο γόης σταυρώνει τον πάσχοντα από μάτιασμα εις την κεφαλήν δια της χειρός κοφτά (ήτοι δι ανοικτής παλάμης οριζοντίας) και λέγει την επωδήν ταύτην: Από τον Άη Ονούφρη έρχομαι, στου Νούφρη κατεβαίνω, του (Αη) Νούφρη τα’ άρματα βαστώ, κι όπου γητέψω γυαίνω Εγώ βάνω τη χέρα μου κι ο Χριστός τη Δύναμή του. Δέξου γη το βάρος του και δος του (δείνα) την υγειά του. Πριν τη βάπτισή του, το μωρό απαγορευόταν να μείνει μόνο του στο σπίτι ή έστω στο δωμάτιο, διαφορετικά θα ερχόταν ο διάβολος να το «πατάξει». Αλλά δεν ήταν μόνο αυτός. Πλείστα άλλα κακά πνεύματα το απειλούσαν: τα ξωτικά, τα αερικά, τα τελώνια, οι καρακοντζόλοι, τα στοιχειά, στρίγγλες, νεράϊδες, ο βραχνάς, η βιστιρέ και το κακό μάτι. Γι αυτό και πριν τη βάπτισή τους, για να εξορκίσουν όλους αυτούς του κινδύνους, αποκαλούσαν τα αγοράκια Δράκους και τα κοριτσάκια Δράκαινες, μέχρι να πάρουν το χριστιανικό τους όνομα. Σε

ΠΑΥΛΟΣ ΒΛΑΣΤΟΣ. ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ

κάποιες περιοχές μάλιστα οι νέοι του χωριού, από της γεννήσεως του βρέφους και μέχρι τη βάπτισή του, έρχονταν το βράδυ μετά το φαγητό και διανυκτέρευαν στο σπίτι του, παίζοντας διάφορα παιχνίδια, χόρευαν, ή κάθονταν και έλεγαν αινίγματα, οπότε με τη συντροφιά τους προφύλασσαν το δράκο ή τη δράκαινα και απέτρεπαν τα πονηρά πνεύματα από το να «πατάξουν» το βρέφος. Στην παλιά Κρήτη, παρά την καλή θέληση για καθαριότητα, ήταν ενδεχόμενο να υπήρχαν και μικροοργανισμοί ενοχλητικοί, που απαντώνται άλλωστε και σήμερα είτε στα σχολεία ή αλλού – οι ψείρες και οι ψύλλοι. Φυσικά δεν υπήρχαν τα σύγχρονα μέσα για να αντιμετωπισθεί το πρόβλημα. Αν λοιπόν η μητέρα του παιδιού συναντούσε την πρώτη ψείρα στο κεφάλι του ή στα ρούχα του δεν την σκότωνε, αλλά ζωντανή την πέταγε έξω από το σπίτι, πιστεύοντας ότι το παιδί της, ακόμη και όταν μεγάλωνε, δεν θα αντιμετώπιζε το πρόβλημα αυτό, αφού οι ψείρες δεν θα το πλησίαζαν ποτέ ξανά. Αλλά και οι ψύλλοι ήταν ενοχλητικοί και πολλές φορές επικίνδυνοι, σε σημείο ώστε να εισέρΦωτ. ΝΕΛΛΥ’ς χονται ακόμη και στα αυτιά κατά τη διάρκεια του ύπνου. Αν δεν επαρκούσε η ενδελεχής καθαριότητα, υπήρχε και η ανάλογη γητειά: ΓΟΗΤΕΊΑ ΨΥΛΛΟΥ ΟΤΑΝ ΕΙΣΕΛΘΗ ΕΝΤΟΣ ΤΟΥ ΩΤΟΣ Τινές εισάγουν ολίγον σίελον ή ύδωρ εις το αυτίον το οποίον εισήλθε ψύλλος και τους ενοχλή, είτα λαμβάνουν δυο λιθάρια, κτυπώσει πλησίον του αυτίου των κλίνοντες αυτό προς τα κάτω. Ο κρότος εισερχόμενος εις το αυτίον εξάγη το ύδωρ και συν αυτό και τον ψύλλον (τοιούτον τι πράττουν και οι κολυμβώντες όταν εισέλθη η θάλασσα εις τα αυτία των και την εξάγουν). Λέγουν δε και την εξής γοητείαν: Γέννημα του ψύλλου, και φίλε του σκύλου, Εύγα ψύλλε απού τ’ αυτί, Πήγαινε ’ς τον οφαλό.

ΣΗΜΑΝΔΗΡΑΚΗ ZAXAΡΕΝΙΑ

Στις διάφορες κυρίως ελαφρές αρρώστιες ή συμπτώματα, υπήρχε πάντα η λαϊκή ιατρική, τα γιατροσόφια: Όταν το βρέφος έχει λαιμόπονον: Η μήτηρ αλοίφει από τον χάλκινον λύχνον της έλαιον τους σφιγμούς των χειρών του, αποτρίβουσα έπειτα πολλάκις δια των δακτύλων της τα μέρη ταύτα, συγχρόνως δια των χειρών της, λέγουσα και επαναλαβάνουσα την λέξιν «Στριψουλίδια», έως ότου εκ της προστριβής αποροφηθεί το λυχνέλαιον υπό των πόρων του δέρματος. Είναι γεγονός ότι τα παιδάκια περνούσαν αναγκαστικά – όπως και σήμερα άλλωστε - τις παιδικές αρρώστιες, από τις πιο απλές ως τις πιο σοβαρές. Η ασθένεια της ευφλογίας συχνότατα επισκέπτεται την ωραίαν και υγειεστάτην νήσον της Κρήτης, αναφέρει ο Βλαστός, εξ αιτίας της επικοινωνίας και συγκοινωνίας με τη Αίγυπτο, μετά την επανάσταση του 1821, όταν κατά τη δεκαετία 1830 – 1840 το Νησί είχε παραχωρηθεί στον Αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή, υπό των Μεγάλων Δυνάμεων και των ψευδοδιπλωματών της πεπολιτισμένης Ευρώπης. Τότε μάστιζαν συχνά την Κρήτη και η πανώλης και η ευφλογία, ιδίως η τελευταία και κατά την εποχή του λαογράφου. Έλεγαν μάλιστα ότι αν η επιδημία πρωτάρχιζε από το Ηράκλειο, τότε δεν εθεωρείτο πολύ επικίνδυνη, αν όμως άρχιζε στα Χανιά, την εμπορικότερη πόλη της Κρήτης και πρωτεύουσα, που είχε μάλιστα και πυκνή συγκοινωνία με τη Βεγγάζη, λόγω των χαλικούτηδων Βεγγαζίων που διέμεναν στη παραλία του Κουμ – Καπί, δίπλα στη Πύλη της Άμμου, τότε μεταφερόταν η «Αραβική ευφλογία» ή «αράπικη βλογιά», η οποία εθεωρείτο εξαιρετικά επικίνδυνη και θανατηφόρα, που αποδεκάτιζε πόλεις και χωριά. Οι Κρήτες μάλιστα έλεγαν χαρακτηριστικά εγούγια τση τση μάνας απού’ χει παιδιά, όντε πρωτοπιάσει η βλογιά στα Χανιά, ή «όντε πιάσει απου τα Χανιά η βλογιά. Αλλά και το Ιατρικόν της χρυσής (σαριλίκι)/’Ικτερος έχει ενδιαφέρον: Ευρίσκεις μικρούς κορυαλούς (κογχύλια) της θαλάσσης τους οποίους κοπανίζης ως άλευρον 8-10, πρόσθες ολίγην ξανθοκουτσουλιάν όρνιθος και πρόσθεσον ομού με ανάλογον ανθόνερον και τα πίνει ο πάσχων και θεραπεύεται. (ως πληροφορητής αναφέρεται η κ. Μαρία Μαλικούτη). Όταν το παιδάκι άρχιζε να ψελλίζει τα πρώτα του λογάκια, η μητέρα του και οι συγγενείς προσπαθούσαν, επαναλαμβάνοντάς τα πολλές φορές, να του μάθουν τα πρώτα του τραγουδάκια, με διάφορα θέματα: τη θρησκεία, τα φυσικά φαινόμενα (βροχή, ήλιο, φεγγάρι, ομίχλη κλπ), πουλιά και ζώα: Μάνα πιστεύγω εις το θεό, πιστεύω κι αγαπώ τον Κι όντε θα πάμε σ’ εκκλησιά, πέφτω και προσκυνώ τον Γιατί τον κόσμον έκαμε, ανθρώπους και πουλάκια Πώς αγαπά μανούλα μου και τα μικρά παιδάκια Εστόλισε τον ουρανό με άστρα, με φεγγάρι Κι αυτό τον ήλιο μάνα μου πού’χει περίσσια χάρι

ΠΑΥΛΟΣ ΒΛΑΣΤΟΣ. ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ

Γύρω τριγύρω του Θεού πετούσι τα’ αγγελάκια Απάνω εις τον παράδεισο ‘σαν τα μικρά πουλάκια Και ξεπετούν τριγύρω του, ψάλουνε και χορεύγουν Και λέσιν «Άγιος, Άγιος», βυζάκι δεν γυρεύγουν. Βρέξε βρέξε Παναγία / Κάμε χιόνια και νερό Να βραχούνε τα περβόλια / Να γενούν τα ‘πορικά Να γενούν τα πορτακάλια / Να γενούν και τα λεμόνια Κάστανα και τα καρύδια / Να τα τρώμε το χειμώνα Ψιχαλίζει, λίζει, λίζει / Κι ο παπάς χερομηλίζει Κ’ η κερά μου κοσκινίζει / Και η μάνα μ’ αναπίζει Να μου κάμη ‘να τριβίδι / Να το πάω του τζαγκάρι Να μου κάμη παπουτσάκια / Να πατώ τα χοχλαδάκια Να μαζώνω τ’ ασταχάκια Έβγα ήλιε να λιαστώ / Και κουλούρια σου βαστώ

Φωτ. ΝΕΛΛΥ’ς, Μεσσαρά

ΣΗΜΑΝΔΗΡΑΚΗ ZAXAΡΕΝΙΑ

Με το μέλι με το γάλα / Με τη σιδεροκουτάλα Κι ένα βούη γεμιστό / Κι ένα γουρουνάκι οφτό Γιατί φέρνεις την ημέρα / Σαν την άσπρη περιστέρα Φέρνεις άνοιξι, λουλούδια / Καλοκαίρι με τραγούδια Φέρνεις Αύγουστο σταφύλια / Το χειμώνα με παιγνίδια Είναι πολύ συνηθισμένο και στις μέρες μας να «χορεύουν», να «ταχταρίζουν», να κάνουν δηλαδή να αναπηδούν τα βρέφη στην αγκαλιά τους κυρίως οι μητέρες, αλλά και άλλοι συγγενείς. Και σχετικά στιχουργήματα συνόδευαν αυτές τις στιγμές: Τιριρί τιριριρί / Μακαρούνια και τυρί Τιριρί και τιριράκι / Μακαρούνια και τυράκι Τιριρί και τιριρί / Χορό θέλει το παιδί Τιριρί και τιριρί μου / Χορό θέλει το παιδί μου Τιριρί του λέγανε / και το προξενεύγανε Να χορέψη θέλ’ η κόρη / Μα παπούτσια δεν εφόρει Να τση δώσω τα δικά μου / Να χωρέψ’ η πέρδικά μου Εδά θα σε δείρω ΄γω / Με τση μυίγιας το φτερό Εδά θα σε δείρω πάλι / Με τση μυίγιας το βεργάλι Να χορέψη να χαρή / Τώρα πού’ ναι νηο παιδί Αύριο θα παντρευτεί / Και θα νοικοκερευτή. Πέρδικα που κακαρίζεις / Ήντα τρως και κοκκινίζεις? -Κάρδαμο και ρούκκα τρώγω / Κ’ είμαι πάντα σαν το ρόδο Για την πρόβλεψη του τελικού ύψους του παιδιού υπήρχε η σχετική μέθοδος: Όταν το νήπιο συμπλήρωνε τα τρία έτη, είτε αγοράκι είτε κοριτσάκι, μετρούσαν το ύψος του με ένα σπάγκο, μια ταινία ή ένα μέτρο κι έπειτα διπλασίαζαν το ύψος αυτό. Το άθροισμα θα ήταν το τελικό ύψος του σώματος του παιδιού όταν θα είχε φθάσει στην ακμή της νεότητάς του. Στα επτά του χρόνια το παιδάκι αλλάζει τα δόντια του. Όταν έπεφτε λοιπόν το δοντάκι, η μητέρα το έπλυνε και το καθάριζε και το έδινε στο παιδί της, για να το κρύψει σε χαραμάδα του τοίχου ή σε ποντικοφωλιά, λέγοντας: Να ποντικέ τα’ αδόντι μου και δόσμου σιδεράκι Να κοκκαλίζω τα κουκιά και το παξιμαδάκι Και για να διασκεδάσουν το γεγονός της αλλαγής των δοντιών του έλεγαν και κάτι σχετικό:

ΠΑΥΛΟΣ ΒΛΑΣΤΟΣ. ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ

Κουτσαδόντι μυλωνά / Το κουλούκι σου πεινά Και φωνιάζει – μπίου μπίου / Δόστε του μωρέ λουμπίνους Αλλά τα παιδιά είναι συνήθως σκανδαλιάρικα και άτακτα κι οι μητέρες έχουν να κάνουν πολλές δουλειές. Όταν συνέβαινε αυτό, η μητέρα έστελνε το παιδί στον πατέρα του για να το απασχολήσει, λέγοντάς του: άμε να πεις του αφέντη σου να σου δώσει το κρατηχτήρι να μου το φέρεις. Και πατέρας καταλάβαινε και έπραττε ανάλογα. Αν το παιδάκι ξέφευγε κι έτρεχε σε λιβάδια κι αγρούς, καραδοκούσαν κίνδυνοι που στην αθωότητά του δεν μπορούσε να προβλέψει ή αποφύγει κι επέστρεφε κλαίγοντας και πονώντας. Κι η μητέρα έπρεπε να το αντιμετωπίσει: Εις κέντημα μελίσσης… κάμετε μίγμα από χώμα και ύδωρ, επιθέσατε το μίγμα εις το προσβληθέν μέρος, δέσατέ το και πάραυτα επέρχεται η θεραπεία. Αν και… αντί του παραπάνω μίγματος, τη θεραπεία θα μπορούσε να επιτύχει κι ήμισυ κρόμμυον, εις δυο μέρη κεκομμένον. Πολύ δημοφιλείς ήταν οι παραφθαρμένες φράσεις, τα λεγόμενα «καθαρογλωσσίδια», που προσπαθούσε να προφέρει το παιδί, εξασκώντας την ομιλία του, αλλά και διασκέδαζοντας συγχρόνως μαζί με όσους ήταν γύρω του: Φλασκί πιπιλοπίφλασκο / Και πιπιλοφλασκάκι Λαϊνι γιαλολάϊνο / Γιαλένιο λαϊνάκι Μαντήλι μου χοντρόξομπλο / Και χοντροξομπλιασμένο Όπου σ’ εχοντροξόμπλιαζε / Του χοντροξόμπλ’ η μάνα Κουνουποσκνιποκνίσσαρο / Τση σκνίπας το κνισσάρι Ετούτο θέλω να μου ‘πης / Σαν είσαι παλλικάρι Από κάτω εις τη σφάκα / Είχα μια μεγάλη φλάσκα Κι επαράγγερνα τση σφάκας / Σφάκα βλέπε μου τη φλάσκα Απάνω εις το πιθάρι μας / Εις το πιθαρόπουμά μας Ποντικός αυγά ΄γλυφε / Τα μουστάκια τ’ άλοιφε Έπεψέ μ’ η μάνα μου / Εις τη σιγδινιά, εις τη μιγδινιά Εις τη σιγδομιγδοκοκκονιά / Να φέρω σίγδινα και μίγδινα Και σιγδομιγδοκόκκονα. Η συκιά μας η γερτή / η γυρτοκυρταναλεκτή Κάνει τα σύκα τα γυρτά / τα γυρτοκυρταναλεκτά Έρχετ’ ο λύκος ο γερτός / ο γυρτοκυρταναλεκτός

ΣΗΜΑΝΔΗΡΑΚΗ ZAXAΡΕΝΙΑ

Να φάη τα σύκα τα γυρτά / τα γυρτοκυρταναλεκτά Πιάνει την πέτρα τη γερτή / τη γυρτοκυρταναλεκτή Να κόψη τα σύκα τα γυρτά / τα γυρτοκυρταναλεκτά

Τα αινίγματα ήταν μια ευχάριστη απασχόληση στις βραδινές βεγγέρες και στη διάρκεια των επισκέψεων, αλλά και στις απλές καθημερινές στιγμές που το παιδάκι μπορούσε να παραμείνει ήρεμο και μέσα στην οικογενειακή θαλπωρή να προσπαθήσει να σκεφτεί και να δώσει τη λύση, αποσπώντας τους επαίνους των υπολοίπων μελών της οικογένειας και των φιλοξενουμένων. Από το άνθος ανθότερο / κι από το μέλι γλυκότερο Κι όπου το βρει γραμματικός / γή περίσσα γνωστικός. (ο ύπνος)

ΠΑΥΛΟΣ ΒΛΑΣΤΟΣ. ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ

Άψυχος είναι και μιλεί / χιλιώ χρονών αθηβολή (το βιβλίο) Άσπορο κι αφύτευτο / του μαγεριού στολίδι Ανθρώπους τρώ’ η μάνα του / τον ήλιον έχει κύρι (άλας) Ένα Μαναστήρι / γεμάτο αθοτύροι (στόμα, οδόντες) Καράβι χιλιοτρύπητο / βαστά νερό και πάει (ο σπόγγος) Πράσινος πύργος / κόκκινα θεμέλια Μαύρ’ αραπάκια / έχει κοπέλια (καρπούζι) Τα σεντούκια μ’ ασφαλίζω /και τα κρούσσ’ αφήνω έξω. (οφθαλμοί και βλέφαρα) Ψηλά πετά, μακρυά πηδά / κ’ εις τη στιγμή προφτάνει Και κλειδωμένος κλείδωμα / ποτέ δεν τονε πιάνει (ο νους) Μικρή, μικρή νοικοκερά / μεγάλη πίττα κάνει (μέλισσα) Μικρός μικρός τραγουδιστής / και σκα ‘που το τραγούδι (τζίτζικας) Μακρυλό καλογεράκι / και φορεί και καπελάκι (καρφίον) Ότ ιδή και κάνεις, κάνει / άψυχο και περιπαίζει (καθρέπτης) Πενήντα δυο αγερανοί / δώδεκα περιστέρια Σε μια φωλιάν εχτίζανε / κι ένα αυγό πυρώνουν (εβδομάδες, μήνες, το έτος) Χωράφι χιλιομούζουρο / και μιγαδοσπαρμένο Μηδέ τρυγοπατούσι με / μηδέ θερίζουσί με (θάλασσα)

ΣΗΜΑΝΔΗΡΑΚΗ ZAXAΡΕΝΙΑ

Είναι ευνόητο ότι έχουν καταγραφεί και αντλούνται και πλείστα άλλα στοιχεία της Κρητικής Λαογραφίας που αφορούν στο παιδί και την καθημερινότητά του: από τα είδη του ρουχισμού του, έως τα πρώτα του λογάκια, τις περίεργες εκείνες παραφθορές λέξεων που προσδιορίζουν συγκεκριμένα πράγματα {μπουμπού (νερό), τσιτσί (κρέας), μαμ (φαγητό), μιμί (πληγή) κλπ.}, μέχρι τα λαϊκά παιδικά παιχνίδια, τα αινίγματα και τα τραγουδάκια. Αύριό ‘ναι Κυριακή / βάνω τ’ άσπρο μου βρακί Πάω εις την Ανατολή / που’ η φτίνια η πολύ Βρίχνω κάστανα ψημένα / και καρύδια τσακισμένα Πάω τα της μάνας μου / της γλυκοματζουράνας μου. Επειδή αναφέρθηκαν πολλές συνταγές και θεραπείες της λαϊκής ιατρικής – αρκετές φορές ανορθόδοξες και περίεργες, δεν μπορούμε να ξέρουμε βέβαια σε μια εποχή γεμάτη προλήψεις και λαϊκές δεισιδαιμονίες, κατά πόσον ήταν αποτελεσματικά τα διάφορα γιατροσόφια, τα οποία προφανώς θεωρήθηκαν άξια καταγραφής, ακριβώς γιατί είχε διαπιστωθεί ότι ενδεχομένως επέφεραν κάποια θεραπευτικά αποτελέσματα, όταν σε καιρούς δύσκολους και όχι πάντα ελευθερίας, η ειδικότητα του ιατρού φάνταζε ένα όνειρο, κι οι Κρήτες ασκούσαν πρακτικές που είχαν κληρονομήσει από τους προγόνους τους για αιώνες. Οι περισσότερες από τις προλήψεις και πρακτικές των Κρητών του παρελθόντος έχουν εξαλειφθεί ως τις μέρες μας – αν και όχι όλες: προσωπικό μου βίωμα οι μέρες που, παιδάκι, έμενα για λίγες μέρες στη γιαγιά μου στο χωριό, κι όταν μάτωνα τα γόνατά μου έβαζε πάνω στην πληγή καπνό και μου έλεγε τρα-

ΠΑΥΛΟΣ ΒΛΑΣΤΟΣ. ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ

Παύλος Βλαστός

ΣΗΜΑΝΔΗΡΑΚΗ ZAXAΡΕΝΙΑ

γουδιστά «μέχρι να παντρευτείς θα γειάνεις». Και όντως γινόμουν καλά τις επόμενες μέρες. Φυσικά δεν διατείνεται κανείς ότι πρέπει να γυρίσουμε στις πρακτικές, προλήψεις και δεισιδαιμονίες που 19ου αιώνα. Μπορούμε όμως να αναζητούμε τη λαϊκή σοφία και την παράδοση και να διδασκόμαστε από τα οφέλη και τη σημασία τους. Και παράλληλα ας μελετούμε με σεβασμό και σοβαρότητα το έργο το “πολυετές και πολύμοχθον”, όπως το αναφέρει ο ίδιος ο Βλαστός. Τα κείμενά του, αν και όχι πάντα ευανάγνωστα, είναι πολύτιμες πηγές για διάφορα λαογραφικά και όχι μόνο θέματα, στα οποία και ανατρέχει κάθε σοβαρός μελετητής περί την Κρητική Λαογραφία. Ας μάθουμε να αγαπούμε, να σεβόμαστε, να εκτιμούμε την πατρογονική πολύτιμη κληρονομιά μας, να διαφυλάττουμε και να μην παραποιούμε την παράδοσή μας, παρασυρόμενοι από κίβδηλα μηνύματα και εικόνες της εποχής, μιας εποχής που άλλωστε επαναλαμβάνεται. Προφητικά ίσως, ο Παύλος Βλαστός το σημείωνε στον εικοστό τόμο του αρχείου του: Ο ψευδοπολιτισμός αρχίζει να εισχωρεί και περιφρονεί τα παλαιά ήθη και έθιμα, και αυτήν την γλώσσαν του Ομήρου, προτιμώντες οι νεωτερισταί ξένας γλώσσας και εις τας συνομιλίας των μεταξύ των ομοφύλων Ελλήνων ακόμη, και αυτήν την θρησκείαν των ήρχισαν να περιφρονούσι, μιμούμενοι πολλά έκτροπα και ασύμφωνα εις την Ορθοδοξίαν των προπατόρων μας. Πολλοί ιδόντες την πλουσίαν συλλογήν μου εξεφράσθησαν εμπαιγμούς και κατηγορίας: “Μάταιοι κόποι, άχρηστα εις τον σημερινόν προοδευτικόν αιώνα έργα!” κλπ. Αλλ’ όπως οι τύραννοι βιάζοντες και σπαράσσοντες τους λαούς αναγεννούν ήρωας, όπως οι Νέρωνες εκ της τέφρας των μαρτύρων εστερέωσαν μάλλον την θρησκείαν του Χριστού, ούτω και τα ήθη και έθιμα συνεκράτησαν και συνέδεσαν τον Ελληνισμόν, το έθνος, τον Χριστιανισμόν, και ηδυνήθη να αναγεννηθεί ως ο Φοίνιξ εκ της τέφρας του… ΠΗΓΕΣ -

ΓΑΚ – Ιστορικό Αρχείο Κρήτης Αρχείο Παύλου Βλαστού τόμ. 10, 14, 20, 25, 27, 30, 32, 36, 37,

ΑΛΙΓΙΖΑΚΗ ΣΤΕΛΛΑ Φιλόλογος - Ιστορικός, Γραμματέας Δ.Σ. Συλλόγου Φίλων ΙΑΚ

«ΕΛΑΣΣΟΝΕΣ» ΛΟΓΙΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΣΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟΠΟΥΣ ΜΟΥΣΕΙΑ - ΑΡΧΕΙΑ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ Γ. ΙΑΚ. ΚΑΛΑΪΣΑΚΗ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ Α) Η πνευματική κίνηση στην ελληνική επαρχία κατά το 19ο αιώνα και κατά τις αρχές του 20ού αιώνα Μετά τη σύμβαση της Χαλέπας και περί το 1880 είχαν αρχίσει να ιδρύονται και στην Κρήτη, όπως και στον υπόλοιπο ελληνικό χώρο, φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι που σκοπός τους ήταν η συλλογή αρχαιολογικών ευρημάτων τα οποία διακινούνταν έξω από τo νησί, η συλλογή λαογραφικού υλικού,1 η καταγραφή και δημοσίευση πολύτιμων στοιχείων της τοπικής παράδοσης, αποθησαυρισμένων από προσωπικότητες και φορείς της επαρχίας, η οργάνωση βιβλιοθηκών και μουσείων και άλλες πνευματικές δράσεις πολιτιστικού χαρακτήρα, που θα μπορούσαν να τονώσουν την τοπική κοινωνική ζωή.2 Στα Χανιά ο Ελληνικός Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Μίνως, ιδρύθηκε το 1879, έτος κατά το οποίο ιδρύθηκε και στο Ηράκλειο ο αντίστοιχος Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος. Τα ιδρυτικά μέλη του Μίνωα ήταν όλοι οι ενδιαφερόμενοι για τα πνευματικά ζητήματα Χανιώτες, μεταξύ των οποίων και ο Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης, για τον οποίο θα γίνει λόγος αναλυτικά παρακάτω. Κύριος σκοπός του συλλόγου θεωρείται η ίδρυση βιβλιοθήκης, αναγνωστηρίου, η υποστήριξη των σχολείων και η διοργάνωση δημοσίων μαθημάτων, η έκδοση περιοδικού και η εν γένει στήριξη των ελληνικών γραμμάτων.3 Την ίδια χρονιά είχε ιδρυθεί και ο σύλλογος Δήμητρα, με τον οποίο ένα χρόνο αργότερα συνενώθηκε ο Μίνως, χωρίς όμως να μπορέσουν να αυξήσουν σημαντικά τη μακροβιότητά τους.4 Έτσι λίγο αργότερα, το 1899, τη σχετική σκυτάλη πήρε ο Φιλολογικός Σύλλογος ο Χρυσόστομος, στον οποίο επίσης θα συσπειρώνονταν όλοι οι λόγιοι της εποχής, μεταξύ των οποίων και ο Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης. 1. «Κρητική Επιστημονική Ζωή – η πνευματική ζωή της επαρχίας». Κρητικές Σελίδες, μηνιαίο λογοτεχνικό περιοδικό, Ηράκλειο, τ. 8 – 10, Σεπτ. – Νοέμ 1936, σ.268 – 273. 2. Όπου παραπάνω. 3. Κανονισμός του εν Χανίοις της Κρήτης Ελληνικού Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου «Μίνως»,. Εν Χανίοις εκ του τυπογραφείου Κρήτη 1879. 4. Ζαχαρένια Σημανδηράκη, «”Μίνως” και “Δήμητρα”, οι δύο πρώτοι χανιώτικοι σύλλογοι μετά τη σύμβαση της Χαλέπας», Νεοελληνικόν Αρχείον 1988, σ. 118 – 132.

ΑΛΙΓΙΖΑΚΗ ΣΤΕΛΛΑ

Από τις αρχές του 20ου αιώνα ζητείται επίμονα η ίδρυση ενός ιστορικού, εθνολογικού μουσείου στην Κρήτη. Έχει προηγηθεί η ίδρυση του Ιστορικού και Εθνολογικού Μουσείου της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας στην Αθήνα (1884) και όταν πια αποκαλύπτονται οι αρχαιολογικοί θησαυροί της Μινωικής Κρήτης, η αρχαιολογική συλλογή Ηρακλείου μετατρέπεται σε Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, το οποίο εμπλουτίζεται, επεκτείνεται και σε διάφορα κρητικά έντυπα δημοσιεύονται «με καμάρι» φωτογραφίες και ειδήσεις γι’ αυτό μέσα στα επόμενα χρόνια.5 Η ίδρυση και λειτουργία τέτοιων ιδρυμάτων αποτελεί έργο ζωής λογίων της περιοχής. Παράλληλα στις σελίδες των τοπικών εντύπων προτείνεται επίμονα η «ίδρυσις Ιστορικού και Εθνολογκού Μουσείου της Κρήτης», για την οποία πρώτη φορά έγινε λόγος από τον καθηγητή Σπυρίδωνα Λάμπρο κατά την επίσκεψή του μαζί με εκδρομείς του Παρνασσού, την άνοιξη του 1900, όταν μάλιστα είχε διοργανωθεί διεθνής έκθεση στα Χανιά με ιστορικό υλικό, όπλα των επαναστάσεων, σημαίες και αντικείμενα ιστορικά. Τα αντικείμενα αυτά λέγεται ότι μπορούν να θεωρηθούν «πυρήν» , για να ιδρυθεί και στην Κρήτη ιστορικό και εθνολογικό μουσείο, κατά το πρότυπο του Αθηναϊκού. Τότε δημοσιεύονται σχετικά άρθρα στον τύπο της εποχής.6 Το θέμα επανέρχεται στην επικαιρότητα σε χανιώτικες εφημερίδες κατά τα επόμενα έτη με διάφορες αφορμές.7 Μέσα στο 1908 δημοσιεύθηκε στον Κρητικό Αστέρα, περιοδικό, που εκδιδόταν επίσης στα Χανιά το παρακάτω κείμενο: Η πατρίς του Μίνωος και του Δασκαλογιάννη η αναδείξασα εν τη ιστορία αυτής τόσα ονόματα και έργα δικαιούται ίσως πλείων πάσης άλλης ελληνικής χώρας να έχει εις το έδαφος αυτής διαρκές αποταμιευτήριον των απτών λειψάνων της τοιαύτης ανά μέσον των αιώνων δράσεως των τέκνων αυτής. (Ηράκλειον ή Χανία) «Ιστορικού και εθνολογικού Μουσείου Κρήτης» κατ’ απομίμησιν και επί τη βάσει τοιούτου ιδρύματος εν Αθήναις. Είμεθα δε υπερβέβαιοι ότι ου μόνον άπαντες οι Κρήτες ημεδαποί και αλλοδαποί, αλλά και πάντες οι τιμώντες το όνομα της τυραννομάχου Κρήτης θέλουσιν εύρει ευπρόσδεκτον και ορθοτάτην την παρούσαν ιδέαν. […] Παρακαλώ την ερίτιμον διεύθυνσιν του Κρητικού Αστέρος όπως ευαρεστουμένη και μετά της διακρινούσης αυτής εθνικής αξιοπρεπείας υιοθετήσει δεόντως το σπουδαίον τούτο ζήτημα. […] Ασμένως δε βεβαιώ την ερίτιμον

5. Η πρώτη αρχαιολογική συλλογή Ηρακλείου δημιουργήθηκε το 1883. Όταν παραχωρήθηκε στην Κρητική Πολιτεία άρχισε η κατασκευή του σχετικού μουσείου. Κρητικός Αστήρ, 1908. 6. Σχετικά με αυτά βλ. Μ. Βουρλιώτης, «Τα ενδιαφέροντα του Γεωργίου Κρέμου για τη νεότερη ιστορία της Κρήτης 1891 – 1909)», Εν Χανίοις 2015, σ. 121 – 122. Στο κείμενο υπάρχουν σχετικές παραπομπές στις εφημερίδες των Αθηνών Καιροί και Άστυ (Απρίλιος 1900). 7. Εφημερίδες Χανίων Νέα Έρευνα 24.1.1908, Λευκά Όρη, 3.11.1911. βλ. Μ. Βουρλιώτης, όπου παραπάνω.

«ΕΛΑΣΣΟΝΕΣ» ΛΟΓΙΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΣΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟΠΟΥΣ ΜΟΥΣΕΙΑ - ΑΡΧΕΙΑ

διεύθυνσιν ότι άμα τη πραγματώσει της επειγούσης εθνικής ανάγκης ταύτης θέλω προσφέρει αρκετά αντικείμενα εις τον πρώτον πυρήνα τοιούτου ιδρύματος. Το συγκεκριμένο κείμενο συντάχθηκε από τον «εκ Μόσχας Ιωάν. Πετρώφ» το 1908.8 Ο συντάκτης του ήταν διάσημος πια στα ελληνικά πράγματα ελληνολάτρης και αρχαιολάτρης, εκδότης των ιστορικών Ατλάντων «του ιερού αγώνος» αλλά και «της μεγαλονήσου Κρήτης». H συζήτηση που είχε αρχίσει το 1900 για την ίδρυση Μουσείου Ιστορικού και Εθνολογικού παραμένει ανοιχτή. Επανέρχεται στην επικαιρότητα, όταν ιδρύεται η Κρητική Εκδοτική Εταιρεία. Αυτή αναλαμβάνει και την έκδοση του Κρητικού Αστέρος, που πλέον πραγματοποιείται από τους Αρτ. Φ. Ντόκου, την πρώην εκδότρια του Κρητικού Σπινθήρος και τον Γ. Λελεδάκη, τον έως τότε εκδότη του Κρητικού Αστέρος. Στο άρθρο 1 της εταιρείας, που όργανό της είναι το περιοδικό, σημειώνεται ότι οι σκοποί της είναι η διδασκαλία του λαού, η έκδοση περιοδικού, η ανάπτυξη των φιλολογικών ενδιαφερόντων στα Χανιά, η ενθάρρυνση συγγραφής και έκδοσης ιστορικών και επιστημονικών μελετών και η ίδρυση ιστορικού και εθνολογικού μουσείου.9 Παράλληλα έρχονται στο φως της δημοσιότητας περιπτώσεις συλλογών εγγράφων και ιστορικών κειμηλίων που αναζητούν «στέγη» και δυνατότητα προβολής τους στο ευρύ κοινό. Ήδη από τις αρχές του νέου αιώνα η Κρητική Πολιτεία είχε αγοράσει έγγραφα σχετικά με την κρητική ιστορία και μάλιστα της επανάστασης του 1821 από το Βλαχογιάννη, με σκοπό να συγκεντρώσει ιστορικό υλικό για κάθε χρήση.10 Ο Νικόλαος Παπαδάκης δημοσίευσε στο Δελτίο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος στοιχεία για την τύχη αυτού του αρχείου.11 Εξάλλου αρχείο της επανάστασης του 1866 επεξεργάστηκε και ταξινόμησε ο ίδιος, τέως διευθυντής του Ελληνικού Σχολείου Σητείας, μετέπειτα Λογιστής της Ανωτάτης Διευθύνσεως της Διακαιοσύνης και ακόμη αργότερα διευθυντής του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης. Το ιστορικόν Αρχείον της επαναστάσεως του 1866, το οποίο απέκτησεν η Πολιτεία κατά το παρελθόν έτος, […] κατετέθη εν τω Μουσείω, ένθα πας τις θα δύναται να συμβουλευθή αυτό. Το Αρχείον τούτο συνοδεύει και εμβριθής έκθεσις του κ. Παπαδάκη…, η οποία τονίζει ότι πολλά έγγραφα είναι φθαρμένα ή και αχρονολόγητα, γι’ αυτό και χρήζουν περαιτέρω επεξεργασίας.12

8. Κρητικός Αστήρ, 1.5.1908, σ. 2. 9. Κρητικός Αστήρ, 1911, σ.1. 10. Εφημερίδα Χανίων Πατρίς, 4.4.1900. 11. Μ Βουρλιώτης, «Τα ενδιαφέροντα…», όπου παραπάνω, σ. 120 σημείωση 10. Καταγράφεται η σχετική παραπομπή: Ν. Παπαδάκης, «Ιστορικά αρχεία Κρήτης 1204 – 1915», Δελτίον Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τ. 8 (1922), σ. 346 12. Κρητικός Αστήρ, 5.8.1909.

ΑΛΙΓΙΖΑΚΗ ΣΤΕΛΛΑ

Ο Σητειακός στην καταγωγή Νικόλαος Παπαδάκης (Σητεία 1865 – Χανιά 1937), αγωνιστής της επανάστασης του 1897, υπήρξε συστηματικός συλλέκτης εγγράφων και ιστορικού υλικού κρητολογικού κυρίως περιεχομένου, δημοσίευε συχνά σε τοπικά και όχι μόνο έντυπα και συνέγραψε τη βιογραφία του επισκόπου Ιεράς και Σητείας Αμβροσίου, την οποία εξέδωσε το ΙΑΚ το 1938. Ανήκει σε εκείνη την ομάδα των εμπνευσμένων και δυναμικών, επιδέξιων και γλωσσικά καταρτισμένων, διεισδυτικών και προικισμένων πνευματικών ανθρώπων, που περιέγραφε ο Ι. Καλιτσουνάκης, με αφορμή το θάνατο του Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη. Προφανώς οι κατά την εποχή εκείνη ασχολούμενοι με την ιστορία και τα ιερά κειμήλιά της δεν ήταν Δημοσίευμα για την ίδυση της Κρητικής Εκδοτικής Εταιρείας κατά κανόνα επιστημονικά καταρτισμένοι, αν και οπωσδήποτε είχαν λάβει μόρφωση αξιοποιήσιμη για την κρητική έρευνα. Φιλολογούντες άνδρες , οι οποίοι αν και δεν έτυχον ανωτέρας πανεπιστημιακής παιδεύσεως, όμως δι’ ιδίας επιμελείας και μελέτης κα αυτοί εδιδάχθησαν πολλά και άλλους εδίδαξαν ή δια συλλογών και ιδίων ερευνών ωφέλησαν.14 Σε άλλα έντυπα και δημοσιεύσεις μεταγενέστερες επισημαίνονται συγκεντρωτικά ονόματα σχετικών τοπικών λογίων, περισσότερο ή λιγότερο γνωστών σε μας σήμερα: ο Ι. Χατζηδάκης, γιατρός, ερασιτέχνης αρχαιολόγος, του οποίου το δαιμόνιο αναπλήρωσε τις σχετικές σπουδές, υπήρξε ο πρώτος διευθυντής του Κρητικού Μουσείου Ηρακλείου κι οι αρχαιολογικές του εργασίες είναι σοβαρότατες. Δίπλα του στάθηκε ο μεγάλος κρητικός φιλόλογος Στέφα13. Κρητικός Αστήρ, 10.5.1911. 14. I.Καλιτσουνάκης, «Γεώργιος Ι. Καλαϊσάκης», Κρητικός Αστήρ, 28 Απριλίου 1914, σ. 15. Για το ίδιο θέμα είναι ενδιαφέρουσες οι σχετικές παρατηρήσεις του Μ. Βουρλιώτη για τους λογίους της Κρήτης της εποχής αυτής. Σχετικά βλ. Μ. Βουρλιώτης, «Επιστολές των Ι. Ζωγραφάκη, Γ. Καλαϊσάκη και Ι. Κονδυλάκη στον Νικόλαο Πολίτη (1883 – 1894)», Κρητολογικά Γράμματα, τ. 22 (20009 – 2011), σ. 83 – 87.

«ΕΛΑΣΣΟΝΕΣ» ΛΟΓΙΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΣΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟΠΟΥΣ ΜΟΥΣΕΙΑ - ΑΡΧΕΙΑ

νος Ξανθουδίδης (1863 – 1928) που τον διαδέχτηκε στη διεύθυνση του Μουσείου. Δεν εσπούδασε παρά στην Αθήνα κι αρνήθηκε πανεπιστημιακές έδρες.15 Απαριθμούνται διάφοροι λόγιοι, μεταξύ των οποίων ο καλός συλλέκτης Γεώργιος Καλαϊσάκης (1856 – 1912),16 ο Νικ. Καλομενόπουλος, ο Γ. Παπαδοπετράκης, ο Ν. Σταυράκης, ο Ανδρ. Κοπάσης, ο Ι. Κονδυλάκης, ο Παν. Κριάρης, ο Ι. Δαμβέργης, ο Βασ. Ψιλάκης, ο Γιάννης Μουρέλλος, ο Γ. Παπαντωνάκης, ο Π. Φαφουτάκης, ο Π. Βλαστός, ο Αρ. Κριάρης.17 Αυτοί και πολλοί άλλοι συνήθως δημοσίευαν σε τοπικές εφημερίδες ή περιοδικές εκδόσεις αρχικά της περιφέρειας τους, αλλά και σε πανελλήνιας κυκλοφορίας έντυπα κατά περιπτώσεις. Το 1914 γίνεται πρώτη φορά λόγος για σύσταση μιας αρχειακής υπηρεσίας με τα διοικητικά αρχεία «της Διοικήσεως και της Κυβερνήσεως της Νήσου, τα εσκορπισμένα και διανεμημένα εις τας διαφόρους υπηρεσίας των τμημάτων ή γραφείων» από τον Αρχιγραμματέα Κρήτης Χ. Παλαμά, ο οποίος κάνει τη σχετική πρόταση προς το Γενικό Διοικητή του νησιού Λουκά Ρούφο Κανακάρη. Το ΙΑΚ συστάθηκε τελικά το 1920, σε συνθήκες που περιγράφονται σε άλλο σχετικό άρθρο αυτού του τόμου. Σπουδαία στοιχεία σχετικά με τη διοίκηση των τελευταίων ετών της τουρκικής κατοχής και της περιόδου της Κρητικής πολιτείας είχε διασώσει ο προαναφερθείς Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης, για τον οποίο γίνεται χωριστή μνεία, με την ευκαιρία δημοσίευσης άρθρου του, σε έντυπο των Χανίων το 1902: Ουδείς αγνοεί τον πολύϊδριν ιστορικόν και αρχαιολόγον τον διαρκώς ασχολούμενον περί ζητημάτων καθαρώς Κρητικής υποθέσεως, τον όντως Κρητικόν συγγραφέα, όστις όχι μόνον τους συμπολίτας του αλλά και εν γένει τον ελληνικόν κόσμον διαφωτίζει από των στηλών του περιοδικού τύπου περί διαφόρων ιστορικών ανεκδότων ανεκτιμήτου αξίας, περί πολλών αρχαιολογικών μνημείων της πολυθαυμάστου πατρίδος μας.18 Β) Ο Γεώργιος Ιακ. Καλαϊσάκης Ο Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης αναφέρεται ότι γεννήθηκε το 1856 (4 Ιανουαρίου) στα Χανιά και πέθανε στην ίδια πόλη στις 12 Σεπτεμβρίου 1912.19 Διορισμένος

15. Κρητική Επιστημονική Ζωή …, σ. 268. 16. Όπου παραπάνω , σ. 272. 17. Όπου παραπάνω, σ. 268 – 273. 18. Σχόλιο των εκδοτών που σημειώνεται με τη δημοσίευση της φωτογραφίας του Γ.Ιακ. Καλαϊσάκη, βλ. Ημερολόγιον 1902, σ. 54. 19. Σε τοπικό επίπεδο δημοσιεύονται σχετικά με το θάνατό του σχόλια. Βλ. «Επικήδειος Κ. Φούμη», εφημερίδα Χανίων Ελεύθερον Βήμα, 15.9.1912, σ. 2, και εφημερίδα Ανεξάρτητος 16.9.1912. Ωστόσο εντυπωσιάζει η χρονολογία γέννησης σε σχέση με τη χρονολογία διορισμού του σε δημόσιο αξίωμα.

ΑΛΙΓΙΖΑΚΗ ΣΤΕΛΛΑ

υπάλληλος στη Γενική Διοίκηση Κρήτης,20 για το ζήλο και τις ιδιαίτερες ικανότητές του προάχθηκε σε αρχιγραμματέα του Γενικού Διοικητικού Συμβουλίου Κρήτης κατά το διάστημα 1885-1897. Στο Τουρκικό Ημερολόγιο του σεληνιακού έτους 1891 – 1892, αναγράφεται ως Γραμματεύς φέρων «τον βαθμόν Θαλιδέ και τετιμημένος διά των παρασήμων Μετζητιέ Δης, Οσμανιέ Δης τάξεως και του αργυρού μεταλλίου Κρήτης». Το 1894 αναφέρεται επίσης ως γραμματεύς του Γενικού Διοικητικού Συμβουλίου Κρήτης μαζί με τον Ιμπραχήμ Εφ. Βεντουράκη.22 Προφανώς και λόγω αυτής της θέσης του το όνομά του αναγράφεται στα μέλη της μικτής επιτροπής που συστάθηκε για τη σύνταξη του συγκεκριμένου Ημερολογίου, όπου συμμετείχαν Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι.23 Κατά την υπαλληλική του θητεία στην τουρκική διοίκηση έμαθε την τουρκική γλώσσα, που του έδωσε τη δυνατότητα να μελετήσει πρωτογενείς οθωμανικές ιστορικές πηγές και ταυτόχρονα να συνεργαστεί πολύ αποδο-

Φωτογραφία του Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη ΙΑΚ, Φωτογραφικό Αρχείο, φάκ. 2

20. Ο Ι. Καλιτσουνάκης, όταν δημοσιεύει σχετικό βιογραφικό σημείωμα λίγο μετά το θάνατό του αναφέρει ως έτος διορισμού το 1871, που είναι πολύ παράξενο, αν ληφθεί υπόψη η προαναφερθείσα χρονολογία γέννησης. Δεν είναι ίσως τυχαίο ότι ο ίδιος δεν επαναλαμβάνει αυτή την πληροφορία, όταν συντάσσει το σχετικό λήμμα στην Εγκυκλοπαίδεια του Πυρσού. «Καλαϊσάκης Γεώργιος Ιακώβου», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ. ΙΓ, σ. 523. 21. Ημερολόγιον του τουρκικού σεληνιακού έτους 13-9 = 1891/1892, συνταχθέν παρά της υπό της Γενικής Διοικήσεως Κρήτης συσταθείσης επί τούτω Μικτής Επιτροπής απαρτιζομένης εκ του Οσμάν Εφέντου Γραντάκη ως Προέδρου κα των … Εν Χανίοις εκ του τυπογραφείου της Γενικής Διοικήσεως Κρήτης 1891, σ. 56. 22. Εφημερίς Γενικής Διοικήσεως Κρήτης, 26.8.1894, σ. 1. 23. Τα μέλη ήταν Σπυρίδων Ζαρηφάκης, Φεήμ εφένδης, Γεώργιος Ιακ. Καλαϊσάκης, Μεχμέτ Αλής εφένδης, Εμμ. Αγγελίδης, Φαζήλ εφένδης, Αντώνιος Μενεγίδης και Νικόλαος Μαυράκης. Ημερολόγιον του τουρκικού σεληνιακού έτους 13-9 = 1891/1892 …., σ. 1.

«ΕΛΑΣΣΟΝΕΣ» ΛΟΓΙΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΣΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟΠΟΥΣ ΜΟΥΣΕΙΑ - ΑΡΧΕΙΑ

τικά με τους διάφορους Γενικούς Διοικητές Κρήτης. Γνώριζε και τη γαλλική. «Φυσική τις δεξιότης περί τους τρόπους και ευστροφία πνεύματος»24 συντέλεσαν στην εξέλιξή του στην ιεραρχία της οθωμανικής διοικητικής μηχανής. Μετά την απελευθέρωση της Κρήτης και ταυτόχρονα με την έναρξη της περιόδου της αυτονομίας υπηρέτησε ως Γραμματέας της Ανωτέρας Διευθύνσεως Οικονομικών της Κρητικής Πολιτείας, προφανώς λόγω της προηγούμενης εμπειρίας του και της «χρηστής διαγωγής του κατά την τουρκικήν αρχήν εν Κρήτη». Το 1912 πέθανε, ενώ κατείχε τη θέση του Λογιστού στο Κεντρικό Λογιστήριο, μετά από χρόνια, μακρά και επώδυνη ασθένεια.25 Δεν γνωρίζουμε πολλά για την προσωπική και οικογενειακή του κατάσταση. «Μειλίχιος, συμπαθής, με αγαθήν καρδίαν, προθυμότατος προς όσους κατέφευγον εις τα φώτα του» περιγράφεται στα αποχαιρετιστήρια σημειώματα.26 Ωστόσο η τυχαία επισήμανση του ονόματος της Ελένης Ι. Καλαϊσάκη, ως αυτοδίδακτης ζωγράφου, που φιλοτέχνησε το πορτραίτο του τοπικού επισκόπου Νικηφόρου, σε δημοσίευμα της εφημερίδας Μεσόγειος, επιτρέπει να εικάσουμε τη σχετική συγγένεια, πιθανόν και την αδελφική τους σχέση.27 (Ευκαιριακή παρατήρηση: η σύμπτωση της αντίστοιχης αδελφικής σχέσης ενός άλλου «διάσημου» σήμερα δημοσίου υπαλλήλου της εποχής του Νικολάου Σταυράκη, συγγραφέως της Στατιστικής της Νήσου Κρήτης με τον αξιόλογο ζωγράφο Ιωάννη Σταυράκη, (1841 – 1909), απόφοιτο της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών του Ε.Μ.Π., ο οποίος μάλιστα ήταν κωφάλαλος, αλλά πολύ ταλαντούχος, έτσι ώστε να επιλεγεί να υπηρετήσει ως ζωγράφος των ανακτόρων στην Κων/πολη.28). Για τη δωρεά του «αρχείου Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη στο ΙΑΚ», δεν σώζονται συγκεκριμένα στοιχεία, κατά τη δήλωση των αρμοδίων υπαλλήλων που ρωτήθηκαν, πιστοποιούμε όμως από σχετική σφραγίδα που φέρουν τα έγγραφα του αρχείου ότι ανήκαν στη Βιβλιοθήκη Γεωργίου Ιακώβου Καλαϊσάκη και ότι δωρήθηκαν από την «Ευανθία Ιακώβου Καλαϊσάκη», μάλλον επίσης αδελφή του λογίου. Είναι εμφανής (από το γραφικό χαρακτήρα και τις σχετικές ιδιόγραφες σημειώσεις) η συμμετοχή της ίδιας στην αντιγραφή λαογραφικού υλικού και πι-

24. Ι. Καλιτσουνάκης, όπου παραπάνω. Την εποχή αυτή ο Κρητικός Αστήρ εκδίδεται υπό του Συνδέσμου των εν Κρήτη Φιλομούσων. με διευθυντή το Γεώργιο Λελεδάκη. 25. Όπου παραπάνω. 26. «Γεώργιος Καλαϊσάκης», Ελεύθερον Βήμα, 15.9.1912, σ. 2,3. Σημειώνεται ότι τον επικήδειο εκφώνησε ο γνωστός βουλευτής , υπουργός και μετέπειτα γερουσιαστής, Κων/νος Φούμης, μέλος της επαναστατικής τριανδρίας του Θερίσου. «Πένθιμος Στήλη- Γεώργιος Ιακ. Καλαϊσάκης», Ανεξάρτητος, 16.9.1912, σ. 3. 27. «Τα καθ’ ημάς», εφημερίς Χανίων Μεσόγειος, 11.12.1892, αρ.φ. 53. 28. Μ. Ε. Μαρινάκης, Ο Κρητικός ζωγράφος Ιωάννης Σταυράκης 1841 – 1909. Ηράκλειο Κρήτης 2006.

ΑΛΙΓΙΖΑΚΗ ΣΤΕΛΛΑ

θανότατα στις λογοτεχνικές δοκιμές, που διασώζονται. Ο Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης υπήρξε δραστήριο μέλος της τοπικής κοινωνίας: ιδρυτικό μέλος του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου «Μίνως»,29 όπως ήδη λέχθηκε, μέλος της Κοσμητείας της Βιβλιοθήκης «Αθηνά», την οποία ίδρυσε ο Φιλολογικός Σύλλογος Ο Χρυσόστομος. Στην Κοσμητεία της Βιβλιοθήκης αναφέρονται ως μέλη επίσης ο Εμμ. Γενεράλις, ο Χρ. Χρηστουλάκις30 σε έντυπα, όταν κάνουν προσπάθεια εμπλουτισμού της Βιβλιοθήκης, αναδιοργάνωσης φιλαρμονικής, (που στα Χανιά είχε ιδρυθεί από το 1899), αθλοθέτησης λαογραφικού διαγωνισμού,31 καθώς και επιμορφωτικών δράσεων στην πόλη. Ασφαλώς δεν είναι τυχαία η κίνηση αυτή που γίνεται κατά το έτος θανάτου του Δημητρίου Βικέλα, ο οποίος γνωρίζουμε ότι τότε δώρισε την πλουσιότατη Βιβλιοθήκη του στο Δήμο Ηρακλείου.32 Το όνομα του Καλαϊσάκη επίσης εγγράφεται σε καταλόγους συνδρομών για κοινωφελείς σκοπούς.33 Η διαρκής αρθρογραφία του και το περιεχόμενό της σε τοπικά και πανελλαδικά έντυπα επιβεβαιώνει την ιδιότητά του ως συλλέκτη ιστορικού και λαογραφικού υλικού. Παρά την έλλειψη ειδικής φιλολογικής παιδείας ο Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης αναδείχθηκε σε σπουδαίο πνευματικό άνδρα. Η κριτική ικανότητα, η παρατηρητικότητα, η οξύνοιά του, η υπομονή, η εργατικότητα και η φιλομάθειά του, έγιναν τα κυριότερα κίνητρα της κοπιώδους και αξιομνημόνευτης πνευματικής εργασίας του. Η συστηματική απασχόλησή του σε θέσεις σχετικές με τα οικονομικά ζητήματα του έδωσε τα ερεθίσματα, αλλά και τα εφόδια για την καταγραφή, επεξεργασία και διερεύνηση διαφόρων οικονομικών και στατιστικών δεδομένων της Κρήτης, πολύτιμων σήμερα στους ιστορικούς ερευνητές. Ταυτοχρόνως έχοντας πλούσια ιστορικά και αρχαιολογικά ενδιαφέροντα διέσωσε διάφορα κείμενα και έγραψε πλήθος άρθρα σε ποικίλες εφημερίδες και

29. Ο κανονισμός συγκρότησης του συλλόγου σώζεται στο ΙΑΚ. Κανονισμός του εν Χανίοις της Κρήτης Ελληνικού Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου «Μίνως». Εν Χανίοις εκ του τυπογραφείου Κρήτη 1879, σ. 7. 30. Ο Χρήστος Χριστουλάκης (1886 – 1929) είναι μία εξαιρετική περίπτωση Χανιώτη λογίου της εποχής. Νομικός, φανατικός δημοτικιστής το 1908 και οπαδός του Βενιζέλου, αργότερα συνδέθηκε με τον Ίωνα Δραγούμη και διετέλεσε Γενικός διευθυντής του πολιτικού Γραφείου του Γούναρη. Σχετικά με τη δράση του, βλ. Στέλλα Αλιγιζάκη, «Οι δημοτικιστάδες των Χανιών» και ο σύλλογος «Ο ΣΟΛΩΜΟΣ», Εν Χανίοις, τ. 11, 2017, σ. 11 – 28. 31. Σώζεται το έντυπο και δημοσιεύονται τα σχετικά στοιχεία στην περιοδική έκδοση Κρητικός Αστήρ 5.8.1909. 32. Σχετικά βλ. «Η ίδρυση της Βικελαίας Βιβλιοθήκης με τη δωρεά Βικέλα το 1908», εφημερίδα Ηρακλείου Πατρίς 30.11.1907, αναρτημένο στο διαδίκτυο ειδικό ένθετο αφιερωμένο στην Κρητική Πολιτεία, σ. 86 – 87. 33. Το όνομα του αναφέρεται σε καταλόγους συνδρομητών υπέρ των ανεγερθησομένων κοινοτικών οικοδομημάτων της Χριστιανικής κοινότητας Χανίων. Εφ. Μεσόγειος, 11,12.1892, αρ.φ. 53, σ. 4.

«ΕΛΑΣΣΟΝΕΣ» ΛΟΓΙΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΣΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟΠΟΥΣ ΜΟΥΣΕΙΑ - ΑΡΧΕΙΑ

περιοδικά συνέλεξε έγγραφα και αξιόλογα βιβλία, που δεν γνωρίζουμε ακριβώς πού αποδόθηκαν όλα αυτά μετά το θάνατό του. Υπήρξε συνδρομητής του Δελτίου της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος 1885, ονομάστηκε Εταίρος της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος το 1889, για την αποστολή «ενδιαφέρουσας συλλογής εγγράφων περί Κρήτης» και για την όλη πνευματική εργασία του.34 Κείμενά του δημοσιεύθηκαν στα "Άπτερα" των Χανίων, στο "Δελτίο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας", στον "Παρνασσό", στην "Εβδομάδα", στο "Παράρτημα των Αθηνών", στον "Κρητικό Αστέρα", στην "Ηχώ", στην "Εστία"35 και στις εφημερίδες "Αθήναι", «Ηράκλειον», "Πατρίς", "Μεσόγειος", "Λευκά Όρη"36 Αναφέρεται στον κατάλογο των συνεργατών του Δελτίου του Κρητικού Αστέρος το 1907 μαζί με τους: Γεώργιο Ν. Χατζηδάκη, Εμμ. Γενεράλι,. Αχριμ. Χρύσ. Τσεπετάκη, Ιωάννη Καλιτσουνάκη, Ν. Παπαδάκη Αγαθ. Νινολάκη, Σπ. Βαρδάκι, Κάρολο Φλέγκελ και άλλους.37 Από πολύ νωρίς επισημάνθηκε η σπουδαιότητα των εργασιών του Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη και τονίστηκε η ανάγκη "δημοσιεύσεως των πραγματειών του» από τοπικές εφημερίδες (Νέα Έρευνα 1923, Παρατηρητής 1928) και από ελληνικές περιοδικές εκδόσεις: Στην Ηχώ προτείνεται η έκδοσις δια του τύπου των έργων Καλαϊσάκι – η εξαγορά της ιστορικής συλλογής αυτού και άλλων λογίων Κρητών. Να ομιλήσει τις δια μακρών περί της αξίας των διαφόρων πραγματειών του εκλιπόντος της Κρήτης λογοράφου Γεωρ.Ιακ. Καλαϊσάκη νομίζω δεν είναι ανάγκη. Δεκαετία μόλις έχει διαρρεύσει από του θανάτου του ακαμάτου τούτου της πατρίου ιστορίας ερευνητού και τα άρθρα αυτού τα οποία ήσαν περιζήτητα, δια να κοσμώσιν εφημερίδας και περιοδικά και ανεγιγνώσκοντο μετά πολλού ενδιαφέροντος υπό των φιλιστόρων λογίων μας ηχούσιν ακόμη έναυλα εις τας ακοάς μας.38 Την 1η Δεκεμβρίου 1913, επομένως μετά το θάνατό του, η εφημερίδα Αθήναι, που εκδίδεται στην Αθήνα φιλοξενεί πρωτοσέλιδο άρθρο με τίτλο «Η 1η

34. Μάλιστα σε σχετική επιστολή του προς τον Ν. Πολίτη, όπου του αναφέρει και ποικίλα για την αποθησαύριση παροιμιών και φράσεων της Κρήτης, παραπονείται διακριτικά για την μη αποστολή επισήμου εγκυκλίου του Προεδρείου της Εταιρείας, αν και του ζητούνταν οι σχετικές συνδρομές. Βλ. Μ. Βουρλιώτης, «Επιστολές των Ι. Ζωγραφάκη…», όπου παραπάνω, σ. 103 - 104. 35. «Στατιστικά περί Κρήτης», Εστία 14.8.1883. 36. Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης, «Ιστορικαί διασαφήσεις», Λευκά Όρη, 28.5.1884, σ. 3. Σχετικά με τα στοιχεία των εντύπων που καταγράφονται βλ. Ξ. Παγκαλιάς, «Οι κρητικές εφημερίδες του περασμένου αιώνα», Κρητική Εστία Νοέμ, Δεκ. 1980, τ. 260 – 261, σ. 403 – 413, Κρητική Εστία, Ιούλ. – Αύγ. 1981, τ. 268 – 269, σ. 259 – 163. 37. Δελτίον του Κρητικού Αστέρος, 30.4.1907, σ. 1. 38. Ηχώ, 1922.

ΑΛΙΓΙΖΑΚΗ ΣΤΕΛΛΑ

Δεκεμβρίου εις την Κρήτην» στη στήλη Ιστορικαί σελίδες. Με αφορμή την επίσημη τελετή της ένωσης της Κρήτης καταγράφονται γεγονότα που συμπίπτουν με την 1η Δεκεμβρίου και γενικότερα το μήνα Δεκέμβριο στην κρητική ιστορία από τα μεσαιωνικά χρόνια έως το 1900.39 Το άρθρο αποτελεί αναδημοσίευση προγενέστερου άρθρου του Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη στην εφημερίδα Ελλάς, όπως δηλώνει σχετική αναφορά. Αντί μνημοσύνου η Χριστιανική Κρήτη καλεί το 1915 τους φίλους του Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη να συλλέξουν και να δημοσιεύσουν κατάλογο των εργασιών του.40 Έντεκα χρόνια μετά το θάνατό του στη Νέα Έρευνα Χανίων δημοσιεύεται έκκληση να περισυλλεγούν οι δημοσιεύσεις του σε εφημερίδες, περιοδικά, ημερολόγια και να εκδοθούν οι αδημοσίευτες εργασίες του. Ο συντάκτης του κειμένου συσχετίζει τον Καλαϊσάκη με τον Παπαδιαμάντη και ζητά ανάλογη φροντίδα για την ανάδειξη του συγγραφικού έργου του.41 Χρόνια μετά εξακολουθούν στο χανιώτικο τύπο να δημοσιεύονται εκκλήσεις για την περισυλλογή και έκδοση των ανέκδοτων εργασιών του. Στην εφημερίδα Χανίων Παρατηρητής σε δημοσίευμα με τίτλο «Το περιοδικόν Κρητικά» καταγράφονται στοιχεία απευθυνόμενα προς τους δημοδιδασκάλους και πάντα εν Κρήτη φιλόμουσον, όπου γίνεται αναλυτική αναφορά στη λαογραφία και στα αντικείμενα της έρευνας της και αναφέρεται ότι την κρητική λαογραφία υπηρέτησαν οι «μακαρίται πλέον Γιάνναρης, Φαφουτάκης, Καλαϊσάκης, Κριάρης και Βλαστός.42 Στον Κήρυκα σε δημοσιευμένη ομιλία του «Γυμνασιάρχου κ. Εμμ. Γενεράλι», που εκφωνήθηκε σε σχετική εκδήλωση στα Χανιά, σημειώνονται οι τοπικοί συλλέκτες και μελετητές των κρητικών λαογραφικών και ιστορικών θεμάτων, όπου με τον Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη καταγράφονται επίσης ο Παύλος Βλαστός, ο Φαφουτάκης, ο Κριάρης και άλλοι.43 Κατά το μεσοπόλεμο ανωνύμως δημοσιεύονται αγγελίες περί πωλήσεως της βιβλιοθήκης και των χειρογράφων του, που έχουν διασωθεί στους φακέλους του προσωπικού του αρχείου του ΙΑΚ.44 Δεν γνωρίζουμε πότε περιήλθε στο ΙΑΚ το αρχείο του, ούτε εάν διατηρήθηκε ακέραιο. Οπωσδήποτε όμως και αυτή η διάσωση και φύλαξη κατέστησε προσιτή την προσέγγιση του έργου του σε κάθε μεταγενέστερο αναγνώστη, την αξιοποίηση των συλλεκτικών εγγράφων και των δημοσιευμάτων του σε πλήθος μελέτες και έρευνες και την αναγνώριση του διαμετρήματος ενός τοπικού πλην αγνώστου για τους πολλούς λογίους, που μπο-

39. Εφημ. Αθηνών Αθήναι, Κυριακή 1.12.1913.ύ 40. Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης, «Επιγραφή Παναγίας της Σκαφιδιανής», Χριστιανική Κρήτη Β΄1915, σ. 133, 134, σημειώσεις. 41. Εφημερίδα Χανίων Νέα Έρευνα 14.9.1923, σ.1-2. 42. Παρατηρητής, 2.11.1929. 43. Κήρυξ, 18.2.1930. 44. Παρατηρητής 14.1.1928.

«ΕΛΑΣΣΟΝΕΣ» ΛΟΓΙΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΣΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟΠΟΥΣ ΜΟΥΣΕΙΑ - ΑΡΧΕΙΑ

ρούσε να επιδράσει καίρια στους συγχρόνους του καταξιωμένους επιστήμονες και όχι μόνο σε αυτούς. Γ. Το συγγραφικό του έργο Στατιστικά και ιστορικά δημοσιεύματα: Από πολύ νωρίς ο Γεώργιος Ιακ. Καλαϊσάκης ασχολήθηκε με καταγραφή και δημοσίευση στατιστικών στοιχείων για την Κρήτη, προερχόμενων προφανώς από την ίδια τη διοικητική του εμπειρία και θητεία. Το πρώτο σχετικό δημοσίευμα εντοπίζεται στην Εστία το 1883.45 Ακολουθούν και άλλα σχετικά με το εμπόριο της Κρήτης, τις εξαγωγές των κρητικών προϊόντων δημοσιευμένα σε ποικίλα έντυπα, συνηθέστερα – κατά την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας- σε κρητικές εφημερίδες. Επίσης πολλά έντυπα που σώζονται στους φακέλους του προσωπικού του αρχείου αναφέρονται στο μεγάλο ζήτημα των μεταβιβάσεων των μουσουλμανικών περιουσιών, αλλά αυτά δεν έχω εντοπίσει εάν δημοσιεύτηκαν συγκεντρωτικά από τον ίδιο. Σε ευρύτερα ιστορικά θέματα αναφέρονται πολλά άρθρα του, όπως η κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους,46 θέμα στο οποίο αξιοποίησε και οθωμανικές πηγές, που ο ίδιος μετέφρασε, η κατάληψη της πόλης των Χανίων,47 οι πασάδες της Κρήτης, που καταλογογραφήθηκαν και στη Χωρογραφία και για τους οποίους θα γίνει αναλυτικά λόγος παρακάτω,48 το «αφιερωτήριον της επαρχίας Σφακίων»,49 εκτενή άρθρα σε συνέχειες για τις «Κρήσσες ηρωίδες» με ιδιαίτερη αξιοποίηση προφορικών και γραπτών πηγών για την επανάσταση του 1821, αλλά και πριν ακόμη από αυτήν και μετά από αυτήν.50 Επετειακή καταγραφή των ιστορικών συμβάντων κατά ημερολογιακή σειρά,51 επίκαιρες αναφορές για τη χολέρα,52 σημειώματα για τους «Κρήτες εν τη παλαιά γραφή»,53 η 45. Στατιστικά περί Κρήτης στάλθηκε στην Εστία το κείμενο 24.7.1883, δημοσιεύτηκε 14.8.1883. 46. Καλαϊσάκης, Γ. Ιακ., «Αρχή αλώσεως Κρήτης υπό της Τουρκίας», Μεσόγειος έναρξη φύλλο εφημερίδας 48, αρ.φ. 51, 4.12.1892, αρ.φ. 52, 11.12.1892, αρ.φ. 53. (με αξιοποίηση τουρκικών μεταφρασμένων από τον ίδιο και ελληνικών πηγών) 47. Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης, «Τα Χανιά κατά την άλωσιν», (Μετάφραση εκ της εξατόμου ιστορίας της Τουρκίας Ταρίχι Νεημά, επισήμου χρονογράφου της Οθωμανικής Κυβερνήσεως), εφημ. Πατρίς 15.10.1901, αρ.φ. 254, σ. 1,2. 48. Γ.Ιακ. Καλαϊσάκης, , «Πασσάδες της Κρήτης από του 1645 – 1893 (1055 – 1311), Πασσάδες Ηρακλείου. Μεσόγειος 22.9.1893, αρ.φ. 93, σ. 2,3. 49. Γ.Ιακ. Καλαϊσάκης, «Αφιερωτήριον της επαρχίας Σφακίων», Κρητική Στοά 2, 173 – 175. 50. Κρητικός Αστήρ, σε πολλές συνέχειες, ενδεικτικά 1.5.1908, 15.12. 1909. 51. «365 συμβάντα της κρητικής ιστορίας», Εφημερίδα Αθήναι, Δεκέμβριος 1911. 52. Γ. Ιακ. Καλαίσάκης, «Περί χολέρας», Κρητικός Αστήρ 5.8.1909. 53. Γ. Ιακ. Καλαίσάκης, «Οι Κρήτες εν τη παλαιά Γραφή», Κρητικός Αστήρ, 1.12. 1908, 1.5.1909. Γίνονται παρατηρήσεις για την ιστορική βάση των πληροφοριών αρχαίων και χριστιανικών κειμένων σχετικά με τους Κρητικούς.

ΑΛΙΓΙΖΑΚΗ ΣΤΕΛΛΑ

κηδεία του Δασκαλογιάννη, για την οποία σώζεται και το χειρόγραφο και αντίγραφο της δημοσίευσης στο Ημερολόγιο του 1902,54 ενώ το τελευταίο μάλλον δημοσίευμά του είναι επιστολή περί Σαμίων και Κρητών το 1912.55 Να σημειωθεί ότι στην «κηδεία του Δασκαλογιάννη» καταγράφει πηγές άγνωστες, δημοσιεύσεις ελληνικές και ευρωπαϊκές του Τραγουδιού του Δασκαλογιάννη, αναφέρει τον παραλληλισμό του με τον ήρωα της ενετοκρατίας Λέοντα Καλλέργη, καθώς και αναλυτική επεξεργασία των τουρκικών χρησιμοποιούμενων στο Τραγούδι λέξεων. Γνωρίζουμε ότι το 1912 εκδόθηκε μια μονογραφία του με τον τίτλο "Ο Θησαυρός των ελαιώνων της Κρήτης", τα στοιχεία της οποίας Ημερολόγιο 1902, σελ. 54 χρησιμεύουν τα μέγιστα σε μελετητές της οικονομικής ιστορίας της Κρήτης και μάλιστα της κρητικής ελαιοκαλλιέργειας πριν την ένωση του νησιού με την Ελλάδα.56 Λαογραφικές εργασίες και μελέτες: Ιδιαίτερης αξίας θεωρείται το λαογραφικό του έργο. Ο Νικόλαος Πολίτης κάνει εύφημο μνεία και για τον Καλαϊσάκη, όπως και για άλλους συνεργάτες του Κρητικού Αστέρος θεωρώντας πολύ σημαντική τη λαογραφική προσφορά τους.57 Είναι ο ίδιος ο «πατέρας της ελληνικής λαογραφίας, που αργότερα παρακίνησε τον Καλιτσουνάκη να δημοσιεύσει ένα σχετικό σημείωμα τιμής ένεκεν το 1914, μετά το θάνατο του Καλαϊσάκη.58 Πράγματι ο τελευταίος έχει καταγράψει πλήθος παροιμιών, προ-

54. Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης, «Η κηδεία του Δασκαλογιάννη τω 1771», Ημερολόγιον 1902, σ. 54 – 58. 55. Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης, «Επιστολικά δελτάρια [Κρήτες και Σάμιοι]», εφημερίδα Αθήναι 8.9.1912. 56. Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης, Ο Θησαυρός των ελαιώνων της Κρήτης, Χανιά 1912. 57. Κρητικός Αστήρ, 20.3.1910, σ. 551. 58. Αυτό διαβεβαιώνει ο Ι. Καλλιτσουνάκης στα σχετικά σημειώματά του, που συντάχθηκαν με παρότρυνση του Νικολάου Πολίτη, πρωτοδημοσιεύθηκαν στη Λαογραφία (τ. 4) και αναδημοσιεύθηκαν στον Κρητικό Αστέρα, όταν επανεκδόθηκε. Κρητικός Αστήρ, τεύχη Μαρτίου, Απριλίου 1914.

«ΕΛΑΣΣΟΝΕΣ» ΛΟΓΙΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΣΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟΠΟΥΣ ΜΟΥΣΕΙΑ - ΑΡΧΕΙΑ

γνωστικά μελλοντικών ετών,59 συλλογή κρητικών προλήψεων60, παροιμίες και στοιχεία για τους Εβραίους,61 σε κείμενά του χρησιμοποιούσε τον όρο «ηθογραφία» και διερεύνησε πολύπλευρα την κρητική παραδοσιακή ενδυμασία με επίκεντρο τη βράκα.62 Στα χειρόγραφά του σώζονται επίσης πολύ ενδιαφέρουσες λαογραφικές σημειώσεις. Χειρόγραφη μορφή του ίδιου άρθρου ΙΑΚ., Ιστορικές συλλογές τ. 35, Αρχεό Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη, Φακ. Α' Μάλιστα σημειώνει ότι κάποια από τα στοιχεία που καταγράφει ανάγονται σε χειρόγραφα του 18ου αιώνα.63 Στο Δελτίο της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας δημοσίευσε το 1909 ένα δημώδες κρητικό ποιμενικό άσμα,64 ενώ το καλεντάριον, βροντολόγιον και σεισμολόγιον του έχει αναρτηθεί σήμερα και στο διαδίκτυο. Να σημειωθεί ότι ο τρίτος ογκώδης φάκελος του Αρχείου Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης περιέχει μόνο λαογραφικές καταγραφές, εκ των οποίων πολλές φέρουν την ένδειξη ότι αντιγράφηκαν από την Ευανθία Καλαϊσάκη.65 Σήμερα από τις δημοσιευθείσες από το Αρχείο Νικ. Πολίτη επιστολές προκύπτει ότι το υλικό που συνέλεγε δημοσιευμένο αλλά όχι σπάνια και αδημοσίευτο απέστελλε και στο γνωστό λαογράφο.66 «Έχω άφθονον εθνολογικήν ύλην θησαυρισμένην, ανέκδοτον. Κοπιάζω αλλά θεωρώ μεγάλην ηθικήν αμοιβήν το ότι η τοιαύτη απασχόλησις μοι επρομήθευσε μικράν εκτίμησν ασημάντων προϊόντων της υπομονής μου και την υμετέραν περιζήτητον φιλίαν.»67

59. Προγνωστικόν του έτους 1910, Κρητικός Αστήρ, 20.3.1910, σ. 551. 60. Δελτίον Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας, 1885, σ. 121 – 132, 329 – 339. 61. Σχετικές σημειώσεις αποθησαυρίζονται σε κείμενο μου υπό δημοσίευση σε Πρακτικά σχετικού Συνεδρίου. 62. Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης, «Βράκα, ιστορική μελέτη», Μηνιαίον Παράρτημα της Εφημερίδος Αθήναι, Οκτώβριος 1908. 63. «Λαϊκαί παρατηρήσεις εκ της φυσιογνωμίας του ανθρώπου», στοιχεία από χειρόγραφο του 1719. Εφημ. Ηχώ, 1.6.1911. 64. Βλ. Δελτίον της ελληνικής λαογραφικής εταιρείας, τόμος Α', Αθήνα 1909, Λαογραφική ἐπιθεώρησις (Κρητικός ἀστήρ), σελ. 374. 65. Βλ. Ιστορική Συλλογή 35, Αρχείο Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη, Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, φάκ. 3 66. Μ. Βουρλιώτης, «Επιστολές των Ι. Ζωγραφάκη …», σ. 103. 67. Επιστολή προς Νικ. Πολίτη, 30.9.1993, Μ. Βουρλιώτης, «Επιστολές των Ι. Ζωγραφάκη …», σ. 103- 104.

ΑΛΙΓΙΖΑΚΗ ΣΤΕΛΛΑ

Ονοματολογικά: Με την ονοματολογία πόλεων και χωριών της Κρήτης ασχολήθηκε εκτενέστατα, και δημοσίευσε σχετικά κείμενα για διάφορα τοπωνύμια,68 για τη Γεωργιούπολη ξεχωριστά,69 καθώς και για τη Λάππα ή Αργυρούπολη.70 Μάλιστα κατά περιπτώσεις επιχειρεί ερμηνείες τοπωνυμίων που αμφισβητήθηκαν έντονα αργότερα, όπως η περίπτωση της Σούδας και οι αντιρρήσεις του Νικ. Παπαδάκη.71 Ποικίλα δημοσιεύματα αναφέρονται σε εντυπώσεις από εκδρομές, π.χ. από της Γρας τον Σωρόν,72 σχόλια που γίνονται για τον Αποκόρωνα με αφορμή ετοιμαζόμενες εκδηλώσεις. Ξεχωριστή θέση έχουν πολλαπλές δημοσιεύσεις για τον Αποκόρωνα και το Σκοπευτικό του σύλλογο,73 όταν πραγματοποιούνται ή σχεδιάζονται Παγκρήτιοι Σχολικοί αγώνες, σκοποβολής στους Αρμένους (1911) και στο Βάμο (1912). (Οι δεύτεροι αναβλήθηκαν προφανώς λόγω του επερχόμενου πολέμου για την επόμενη χρονιά.) Χαρακτηριστικό επίσης το συναφές δημοσίευμα «Ολύμπια, Ίσθμια- Αποκορώνεια».74 Δημοσίευσε επίσης άρθρο για τα Γραμματόσημα και την οικονομική – ιστορική τους αξία κάνοντας παράλληλα εύφημο μνεία στα Κρητικά Ταχυδρομεία και συμπληρώνοντας προτάσεις για την απόκτηση των γραμματοσήμων που έχουν εκδώσει,75 καθώς και για γεωλογικά φαινόμενα, σχετικά με την Κρήτη.76 Μετά το θάνατό του δημοσιεύονται κείμενα, όπως η «Επιγραφή Παναγίας της Σκαφιδιανής».77 Πολλά κείμενά του Καλαϊσάκη, ενδιαφέρουσες σημειώσεις και συλλογές, παραμένουν ως σήμερα ανέκδοτες στους σχετικούς φακέλους του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης. Ανάμεσα σ’ αυτά διαφυλάσσεται και η "Χωρογραφία και Καταστατική της Κρήτης". Δ) Η χωρογραφία του Γ. Ιακ. Καλαισάκη78 Η Χωρογραφία και Καταστατική της Κρήτης του Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη απο68. Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη, «Ονοματολογία πόλεων και χωριών της Κρήτης», Κρητικός Αστήρ 1.6.1909, σ. 1-2. 69. Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη, «Γεωργιούπολις», Κρητικός Αστήρ 1.5.1909, σ. 2,3. 70. Κρητικός Αστήρ 1.6.1909, Κρητικός Αστήρ, 10.3.1910. 71. «Σούδα», Εφημερίς Φιλολογική Πατρίς, Χανιά 23.5.1900. Σχετικές παρατηρήσεις , Ι. Καλιτσουνάκης, «Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης», Κρητικός Αστήρ 1914, σ. 15, σημ. 2. 72. Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης, «Γρας σωρός», Κρητικός Αστήρ 15.2.1909, σ.2,3. 73. Εφημερίδα Χανίων Ελεύθερον Βήμα 5.5.1911, σ. 2 , 3.9.1911, σ. 2, 26.5.1912, 1.6.1912, 15.9.1912. 74. Κρητικός Αστήρ, 6.6.1910,σ. 644. 75. «Η κατανάλωσις των κρητικών γραμματοσήμων», Κρητικός Αστήρ, 1911, σ. 136. 76. Ηχώ, Χανίων 4.8.1911, σ. 5 – 6, Ν. Ι. Παπαδάκης, «Επί ενός γεωλογικού φαινομένου εν Κρήτη», Επετηρίς Καλλιτεχνών και Λογοτεχνών 1937, σ. 49 – 67 και ειδικά στις σελίδες 58 – 61. 77. Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης, «Επιγραφή Παναγίας..», … σ. 133- 135. 78. Στέλλα Αλιγιζάκη, «Η χωρογραφία του Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη», Ετήσια Έκδοση του Δήμου Χανίων, Χανιά 1989, σ. 53 – 57.

«ΕΛΑΣΣΟΝΕΣ» ΛΟΓΙΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΣΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟΠΟΥΣ ΜΟΥΣΕΙΑ - ΑΡΧΕΙΑ

τελεί ένα αξιόλογο σύγγραμμα, πολύτιμο για τις κρητολογικές σπουδές, όχι μόνο λόγω των ιστορικών πληροφοριών που διασώζει, αλλά και λόγω των αναλυτικών στατιστικών στοιχείων των υπηρεσιών της Κρήτης και των οικονομικών δραστηριοτήτων του νησιού. Αν και δεν φαίνεται να έχει ολοκληρωθεί, αποτελεί προδρομικό έργο, αφού αυτό συντάχθηκε το 1881, σε σχέση με ομότιτλα άλλων συγγραφέων, που εκδόθηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα, όπως η Κρητική Χωρογραφία του Ιωάννου Νουχάκη.79 Επίσης ο τίτλος του παραπέμπει στην προγενέστερη εκδοθείσα από το Ζαχαρία Πρακτικίδη, Χωρογραφία της Κρήτης του 1818.80 Παρόλα αυτά η Χωρογραφία Καλαϊσάκη έμεινε άγνωστη, αν και ο συντάκτης της υπήρξε ένας δραστήριος διοικητικός υπάλληλος της εποχής του, πολυγραφότατος συγγραφέας ποικίλων δημοσιεύσεων, στις οποίες όσο έχω ερευνήσει δεν κάνει λόγο για το πολυσέλιδο πόνημά του, αν και αργότερα φαίνεται να επανεπεξεργάστηκε και να δημοσίευσε τμηματικά στοιχεία του, (όπως οι κατάλογοι πασάδων και σουλτάνων). Η δημοσίευση της σχετικής εργασίας του Νικολάου Σταυράκη,81 υποδειγματικής ακόμη και σήμερα και μνημειώδους για κάθε μελετητή της ιστορίας της Κρήτης του 19ου αιώνα ίσως μας εξηγεί γιατί πιθανόν δεν δημοσιεύτηκε η Χωρογραφία του Καλαϊσάκη. Μάλιστα ο Νικ. Σταυράκης στον πρόλογο της Στατιστικής του αναφέρει: «οφείλω ενταύθα να εξάρω την φιλοπονίαν και νοημοσύνην του νυν αρχιγραμματέως του Γενικού Διοικητικού Συμβουλίου της Κρήτης κ. Γ. Ι. Καλαϊσάκη, εκ του ζήλου και της φιλεργίας του οποίου εξηρτήθη εν πολλοίς η συμπλήρωσις της κοπιώδους ταύτης εργασίας».82 Η Χωρογραφία του Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη από το εξώφυλλο της δηλώνει ότι συγγράφηκε το 1881και περιέχει στοιχεία μόνο για προγενέστερα γεγονότα. Προφανώς η εκτύπωσή της απαιτούσε μεγάλα για την εποχή χρηματικά ποσά, τα οποία ήταν δυσεύρετα. Επίσης φαίνεται ότι η συγγραφή του πονήματος γίνεται ταυτοχρόνως με το συγγενές πόνημα του Νικολάου Σταυράκη, (έκδοση Σταυράκη το 1890). Με δεδομένη τη βοήθεια του Καλαϊσάκη προς αυτόν και τη δημοσίευση στοιχείων που είχε ο ίδιος συλλέξει στη Στατιστική του Σταυράκη είναι πολύ πιθανόν ότι ο Καλαϊσάκης θεώρησε μη αναγκαία τη δημοσίευση της δικής του Χωρογραφίας.

79. Ιωάννης Νουχάκης, Κρητική Χωρογραφία (γεωγραφία, ιστορία, στατιστική πληθυσμού και αποστάσεων). Εν Αθήναις 1903. 80. Ζ. Πρακτικίδης, Χωρογραφία της Κρήτης. Νέα έκδοση Ηράκλειο 1983. Πρώτη έκδοση εν Ερμουπόλει Σύρου 1900. 81. Νικόλαος Σταυράκης, Στατιστική του πληθυσμού της Κρήτης μετά διαφόρων γεωγραφικών, ιστορικών, αρχαιολογικών, εκκλησιαστικών κ.λ.π. ειδήσεων περί της Νήσου. Αθήνησι 1890. 82. Νικόλαος Σταυράκης, Στατιστική…, Πρόλογος, σ. 7.

ΑΛΙΓΙΖΑΚΗ ΣΤΕΛΛΑ

Η Χωρογραφία και καταστατική της Κρήτης είναι ένα ογκώδες δεμένο τετράδιο με 325 γραμμένες και μερικές λευκές σελίδες. Περιέχει ένα εικοσασέλιδο πρόλογο και κατάλογο περιεχομένων στο τέλος. Ο όρος "χωρογραφία" δηλώνει την καταγραφή των γεωφυσικών χαρακτηριστικών της περιοχής της Κρήτης και τη γενικότερη οργάνωση του οικισμένου και γεωφυσικού χώρου. Ο όρος "καταστατική" εξηγείται από το συγγραφέα στον πρόλογο: “Η καταστατική περιλαμβάνει εν τη σφαίρα των ερευνών αυτής και ακριβολογεί τα κυριώτερα αντικείμενα, τα ενδιαφέροντα την κοινωνίαν, αι δε πραγματικαί αποδείξεις, αι Το πρώτο φύλλο τίτλου της Χωρογραφίας ΙΑΚ, Ιστορικές Συλλογές τ. 35, δι' αριθμών διατυπούμεναι, εισί το Αρχείο Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη, Φάκ. Β πόρισμα αυτής, όπερ εκφράζει δι' όρων αριθμητικών. Προς καταρτισμόν των επισήμων πληροφοριών, εξ ων αρύεται τάς πηγάς αυτής απαιτούνται προ πάντων όργανα επιτήδεια και ευσυνειδήτως λειτουργούντα προς αποφυγήν διαστροφής της αληθείας διά τούτο δε εις τα ευνομούμενα κράτη η σπουδαία αύτη εργασία ανατίθεται εις ειδικούς οικονομολογικούς υπαλλήλους. Η περίπτωσις αύτη προβλέπεται εν τω Οργανικώ Νόμω Κρήτης και το 23 άρθρον του α' κεφαλαίου του περί Διοικητικών Συμβουλίων Κανονισμού ορίζει, ότι το Γενικόν Διοικητικόν Συμβούλιον είναι ιδίως επιφορτισμένον την συλλογήν όλων των στοιχείων των συντελούντων εις καταρτισμόν τακτικής ετησίας στατιστικής της Νήσου. Μέχρι τούδε όμως ουδεμία τοιαύτη εξεδόθη και μόνον διοικούντος της Α. Εξ. του Ρεούφ Πασσά ανετέθη εις το Μουσουλμανικόν Γραφείον της Αλληλογραφίας της Γενικής Διοικήσεως η σύνταξις κρητικής στατιστικής ή μάλλον κρητικού ημερολογίου, όπερ εξεδόθη εις το τουρκικόν. Τούτο, καίπερ μετά πολλής επεξεργασθέν επιμελείας, είχεν ανάγκην αναποφεύκτων και αλλεπαλλήλων τροποποιήσεων και συμπληρώσεων και δή το κυριώτερον έδει να μεταγλωττισθή εις το ελληνικόν. Κατά ταύτα τοιούτον και τοσούτον υπήρξε το πρώτον και τελευταίον μέχρι της σήμερον καταστατικόν περί Κρήτης έργον.

«ΕΛΑΣΣΟΝΕΣ» ΛΟΓΙΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΣΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟΠΟΥΣ ΜΟΥΣΕΙΑ - ΑΡΧΕΙΑ

Την έλλειψιν ταύτην θελήσας να αναπληρώσω κατά το δυνατόν σννέλαβον τήν ιδέαν να επιφορτίσω τούς εν τη Νήσω φίλους μου διά της ζητήσεως πληροφοριών και διαθέσω και ώρας μου προς συλλογήν καταστατικών και χωραγραφικών περί Κρήτης σημειώσεων."83 Είναι σαφέστατο ότι ο συγγραφέας αντιλαμβάνεται πληρέστατα τη στενή σχέση του αντικειμένου της ενασχόλησής τον με την ιστορία: Η ιστορία είναι η αρίστη πηγή των πληροφοριών της καταστατικής και η ιδεωδεστέρα αυτής χειραγωγός. Η καταστατική μετά της ιστορίας και αύτη μετά της χωρογραφίας εισί σχετικαί και αλληλένδετοι.[…] Εν άλλαις λέξεσιν η καταστατική επεκτείνει τας ερεύνας αυτής εις αντικείμενα αλλότρια της ιστορίας, εκθέτουσα και περιγράφουσα διάφορα γινόμενα, καθώς και η ιστορία, μόνη δέ διαφορά μεταξύ αυτών εστίν, ότι, η μέν ιστορία εκθέτει, η δέ καταστατική ακριβολογεί δι' αριθμών τάς εννοίας αυτής και περιορίζεται εις την περιγραφήν των θεμελιωδών της πολιτείας αρχών και θεσμών την ακμήν και παρακμήν των υλικών αυτής δυνάμεων κλπ., καθώς και η χωρογραφία, εις την περιγραφήν των διαφόρων μερών της χώρας.''84 Προφανώς η "καταστατική" θεωρείται ταυτόσημη με τη "στατιστική", που αρχικά θεωρούνταν καταγραφή κοινωνικών φαινομένων, προκειμένου να συνταχθούν συμπεράσματα από τη συγκριτική μελέτη τους. Το όλο έργο χωρίζεται συνολικά σε έξι μέρη: Το πρώτο μέρος περιέχει: Ονόματα της Κρήτης, (η παρουσίαση της ονοματολογίας γίνεται με αναφορές στη μυθολογία και στην αρχαία ελληνική γραμματεία), εποχές της Κρήτης, κατάλογο Σουλτάνων από της αλώσεως της Κρήτης και Γενικών Διοικητών από την ίδια περίοδο. Για τον κατάλογο σουλτάνων επισημαίνει ο συγγραφέας ότι προέρχεται από το Τουρκικό Ημερολόγιο της Κρήτης που εκδόθηκε το έτος 1874. Εξάλλου το θέμα των διοικητών (πασάδων) της Κρήτης απασχόλησε ιδιαίτερα τον Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη και σε μεταγενέστερα δημοσιευμένα κείμενά του, στα οποία αξιοποιούσε τα Ημερολόγια της Γενικής Τουρκικής Διοικήσεως, που ο ίδιος μετέφρασε. Το 1934 επισημαίνεται σε σχετική δημοσίευση ότι αντίγραφο της μεταφράσεως βρίσκεται στο ΙΑΚ, ενώ τα περισσότερα από τα γνήσια τουρκικά αυτά Ημερολόγια κάηκαν κατά την πυρκαγιά του Τουρκικού Διοικητηρίου Χανίων. Ένα από τα αντίτυπα του πρωτοτύπου ο Καλιτσουνάκης διαβεβαίωνε ότι βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη του Βερολίνου και ένα στη Βιβλιοθήκη του Καΐρου.85 83. Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη, Χωρογραφία και Καταστατική της Κρήτης. 1881, σ. 2-4. ΙΑΚ, Ιστορικές Συλλογές 35, Β.. 84. Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη, Χωρογραφία και Καταστατική της Κρήτης. 1881, σ. 6 – 7 .ΙΑΚ, Ιστορικές Συλλογές 35,Β. 85. Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης (μετάφραση από έγγραφο της Γενικής Διοικήσεως Κρήτης), «Πασάδες

ΑΛΙΓΙΖΑΚΗ ΣΤΕΛΛΑ

Στη Χωρογραφία αναφέρεται ο κατάλογος 131 πασάδων έως το έτος 1878. Ο πρώτος καταγραφόμενος είναι ο Γιουσούφ πασάς ο Πορθητής (1669) και ο τελευταίος ο Ιωάννης Φωτιάδης πασάς, (1878). Είναι χαρακτηριστικό ότι το ίδιο κείμενο συμπληρωμένο και με τον τίτλο "Πασάδες των Χανίων" δημοσιεύτηκε στο Κρητικό Ημερολόγιο τον 1902, όπου και συμπληρώθηκαν τα ονόματα των τελευταίων πασάδων, έως το τέλος της τουρκοκρατίας στο νησί.86 Οι πρώτες δημοσιεύσεις των σχετικών καταλόγων έγιναν στην εφημερίδα Χανίων Μεσόγειος, όπου διακρίθηκαν οι σχετικοί κατάλογοι των διοικητών Χανίων και Ηρακλείου.87 Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά περίπτωση δημοσίευε στοιχεία που εντόπιζε για τις προσωπικότητες των πασάδων, όπως στο παράδειγμα του Μουσταφά πασά Γκιριτλή, του πασά Χανίων, που αρχικά στάλθηκε ως στρατιωτικός για την κατάπνιξη της επανάστασης από τον Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου. Χαρακτηριστικά συμπληρώνει στοιχεία για τη γενναιότητα , τη νοημοσύνη και την ανδραγαθία του, στα οποία ανάγεται το αξίωμα του «μουχαφίζη», που του αποδόθηκε, δηλαδή γενικού διοικητή όλου του νησιού, μετά το θάνατο του τότε πασά Ηρακλείου Σουχράπ πασά.88 Το δεύτερο μέρος περιέχει κείμενα και σχόλια: περί ορέων, περί ποταμών, περί λιμνών, περί ακρωτηρίων, περί κόλπων, περί λιμένων, περί φάρων. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες είναι οι γεωγραφικές πληροφορίες, που μερικές από αυτές δημοσιεύθηκαν μεταγενέστερα σε σχετικά άρθρα στο περιοδικό Χανίων Ηχώ.89 Ας σημειωθεί ότι τέτοιου είδους στοιχεία καταγράφονται και σε άλλα ανάλογα κείμενα και στα κείμενα των περιηγητών (προγενέστερων εποχών), ενώ κατά την

Κρήτης 1645 – 1897», περιοδικό Μύσων 1934, σ. 193 – 202. Με αφορμή το άρθρο του Μύσωνα, που προαναφέρθηκε, ο Νικόλαος Σταυρινίδης επισήμανε ότι ο Καλαϊσάκης κατέγραψε μόνο τους πασάδες των Χανίων βλ. Ν. Σταυρνίδης, «Συμβολή εις την ιστορίαν των Σφακίων», Κρητικά Χρονικά 1955, σ. 260, σημ. 91. Δεν είδε όμως τις πρώτες δημοσιεύσεις των κειμένων του Γ.Ιακ. Καλαϊσάκη στην εφημερίδα Χανίων Μεσόγειος. 86. Κρητικόν Ημερολόγιον 1902, σ. 55- 64, 145 – 152. Ο κατάλογος συμπληρώθηκε κατά τη δημοσίευση αυτή και με τους μεταγενέστερους διοικητές έως τον τελευταίο Γεώργιο Βέροβιτς πασά, που διορίστηκε την 22 Ιουνίου 1896 και εγκατέλειψε τη θέση του 31 .1.1897. 87. Γ. Ιακ. ΚαλαΪσάκης, «Πασάδες Κρήτης», Μεσόγειος 14.8.1893, αρ.φ. 87, 88, για τους πασάδες Χανίων και «Πασάδες Κρήτης, β Πασάδες Ηρακλείου», Μεσόγειος 22.9.1893, αρ.φ. 93 και στα επόμενα φύλα της εφημερίδας 94,95, σ. 3. 88. Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης, «Πασάδες Κρήτης», Μεσόγειος 9.10.1893. 89. Ηχώ Χανίων 4.8.1911, σ. 5 – 6. Σχετική αξιολόγηση των πληροφοριών και αμφισβήτηση των απόψεων του Γ.Ι. Καλαϊσάκη, γνωστού διάσημου ιστοριοδίφη Χανίων», βλ. Ν.Ι. Παπαδάκης, «Επί ενός γεωλογικού φαινομένου εν Κρήτη» Επετηρίς Ενώσεως Καλλιτεχνών και Λογοτεχνών Χανίων, 1937, σ. 58 – 67. Σχετικές εξάλλου είναι και οι πληροφορίες των μετέπειτα εκδομένων γεωγραφικών συγγραμμάτων: Ν. Καλομενόπουλος, Κρητικά ήτοι τοπογραφία και οδοιπορικά της Νήσου Κρήτης. Εν Αθήναις 1894, Hanyali Huseyin Gami, Girid Tarihi. Istanbul, 1871 – 1872.

«ΕΛΑΣΣΟΝΕΣ» ΛΟΓΙΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΣΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟΠΟΥΣ ΜΟΥΣΕΙΑ - ΑΡΧΕΙΑ

περίοδο της αυτονομίας και λίγο μετά επιδιώκεται η συγκέντρωσή τους σε εκδομένες «γεωγραφίες», με σκοπό να χρησιμεύσουν και ως σχολικά εγχειρίδια, όπως αυτά των Αρ. Κ. Κριάρη και Εμμ. Γ. Γενεράλη.90 Το τρίτο μέρος έχει τα εξής κεφάλαια: διοικητική διαίρεσις της Κρήτης, δικαστική διαίρεσις της Κρήτης, εκκλησιαστική διαίρεσις της Κρήτης, περί μισθοδοσίας επισκόπων, περί αρχαίων πόλεων και πληθυσμού. Το τέταρτο μέρος αρχίζει με τη «Χωρογραφική Διαίρεση της Κρήτης», κατά διοικήσεις, επαρχεία, επαρχίας, δήμους και χωριά και στη συνέχεια εξετάζει τα εξής ακόμη θέματα: περί των διαφόρων αρχών της νήσου και των εκλογών, μηνιαία μισθοδοσία παντός βαθμού δημοσίων υπαλλήλων της Κρήτης, το σύνολον των εν Κρήτη δημοσίων λειτουργών, περί χωροφυλακής, περί κεντρικών δημογεροντιών, περί Κοινωφελούς Ταμείου Κρήτης, περί συμβολαιογράφων, περί τεμενών με στοιχεία μάλιστα προεχόμενα και από τουρκικές πηγές,91 περί νοσοκομείων και συλλόγων, περί υγειονομείων και επαρχιακών ιατρών, περί συγκοινωνίας, περί οχυρωμάτων. Όλες αυτές οι πληροφορίες έχουν πραγματικά πολύ μεγάλο ενδιαφέρον ιδιαίτερα για τη μελέτη της κοινωνικής και οικονομικής κατάστασης στην Κρήτη κατά τα τέλη τον περασμένου αιώνα. Σε καθαρά οικονομικά θέματα, το αντικείμενο της εργασίας του συγγραφέα στη Γενική Διοίκηση Κρήτης, αναφέρεται το πέμπτο μέρος της Χωρογραφίας, που περιέχει τα εξής υπο - κεφάλαια: περί οικονομικής διαχειρίσεως, αναλυτικός κατάλογος ετησίων δαπανών της Κρήτης, περί δημοσίων και βακουφικών οικονομικών περιφερειών, περί φόρων (εκεί καταγράφονται τα είδη των φόρων: δημοτικοί, άμεσοι έμμεσοι, ιδιαίτερες πρόσοδοι Δημαρχείου Χανίων, δασμοί υπέρ της δημοσίας εκπαιδεύσεως), περί ετησίας παραγωγής των προϊόντων της Κρήτης, εκμίσθωσις του 1880 (δεκάτη ελαίου δημοσίων περιφερειών, δεκάτη δημητριακών καρπών και λοιπών προϊόντων, δεκάτη ελαίου βακουφικών περιφερειών), φορολογούμενα είδη, εξαγόμενα είδη, εισαγόμενα είδη, εισαγωγή - εξαγωγή περί χαρτοσήμου. Στο έκτο μέρος ο συντάκτης της Χωρογραφίας αντιγράφει σπουδαίες άμεσες ιστορικές πηγές, δυσεύρετες για την εποχή του: τη συνθήκη αλώσεως της

90. Σχετικά βλ. Αριστείδου Κ. Κριάρη, Γεωγραφία της Κρήτης φυσική και πολιτική. Εν Αθήναις 1910. (3η έκδοση), Εμμανουήλ Γ. Γενεράλι δ.φ., (γυμνασιάρχου εν Χανίοις), Επίτομος Γεωγραφία της Νήσου Κρήτης μετά γεωγραφικού χάρτου προς χρήσιν της εν τοις ανωτέροις δημοτικοίς σχολείοις αμφοτέρων των φυλών, γυμνασίοις και γυμνασιακοίς παρθεναγωγείοις της Κρήτης σπουδαζούσης νεολαίας. Εν Αθήναις 1914. (έκδοση 9η). 91. Στα τεμένη των Χανίων αναφέρονταν και κάποια αποσπάσματα της τουρκικής ιστορίας του 17ου αιώνα του Μουσταφά Ναΐμ ή Νειμά. Βλ. Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης, « Τα Χανιά κατά την άλωσιν», εφημ. Χανίων Πατρίς 15.10.1901, αρ. φ. 254, σ. 2. Σχετικά επίσης βλ. Π. Χιδίρογλου, «Ιστορικά τινά του Ναϊμά δια τα μουσουλμανικά τεμένη των Χανίων», Κρητικά Χρονικά ΚΑ, 1969, σ. 243 – 252.

ΑΛΙΓΙΖΑΚΗ ΣΤΕΛΛΑ

Κρήτης υπό των Τούρκων, το πρωτόκολλον του 1841, το φιρμάνιον του 1868, τα αυτοκρατορικά διατάγματα του 1868, του 1871, το 55 άρθρον της Βερολινείου Συνθήκης, τη σύμβαση της Χαλέπας (2/10/1878) και άλλα έγγραφα των ετών 1878,1879. Γενικά οι πηγές που χρησιμοποίησε μπορούν να διακριθούν σε άμεσες και έμμεσες. Οι άμεσες περιλαμβάνουν: α) επίσημα κείμενα και βιβλία της Γενικής Διοικήσεως Κρήτης, β) συλλογή πληροφοριών από προσωπικές μαρτυρίες. Καθώς ο Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης εργαζόταν στο Γενικό Λογιστήριο Κρήτης, χρησιμοποίησε βιβλία της Γενικής Διοικήσεως απρόσιτα σε άλλους και μάλιστα αναφέρει ότι τη συλλογή του υλικού του την αντιμετώπισε με πολύ ευμενή διάθεση ο Γενικός Διοικητής. 'Ετσι, μπόρεσε να χρησιμοποιήσει: το Βιβλίο των μουκατάδων, που βρισκόταν στο Γενικό Λογιστήριο, τα Επίσημα Πρακτικά της Ενοικιάσεως των Φόρων, τον Κρητικό Κώδικα, καθώς και άλλα βιβλία του Κεντρικού Λογιστηρίου, όπως το Βιβλίο των Υπαλλήλων της Κρήτης, τα Πρακτικά των Γενικών Συνελεύσεων, τα σχέδια των Προϋπολογισμών, όπως αυτόν του 1880, που διασώζεται σε εντυπωσιακή μορφή, τον Ειδικό Κανονισμό των Χριστιανικών Δημογεροντιών, τον Καταρτισμό του κατά ξηράν ταχυδρομείου. Με δεδομένη τη γραφειοκρατική εμμονή των Οθωμανών τα στοιχεία αυτά μπορούν να είναι πραγματικά πολύτιμα. Επίσης αναφέρει ότι κράτησε σημειώσεις "παρά του Εβκαφίου", από το Κτηματολόγιο της Οθωμανικής Διοικήσεως, που αναφέρει και ο Ν. Σταυράκης.92 Τα στοιχεία αυτά σημειώνεται ότι στον Καλαϊσάκη παραδόθηκαν μετά από παρέμβαση του Γενικού Διοικητή Κρήτης. Ο ίδιος διαβεβαιώνει ότι επίσης συνέλεξε και χρησιμοποίησε πληροφορίες από τελωνιακούς ή άλλους υπαλλήλους, και από ειδικά γραφεία. Προφανώς σημαντική πηγή ήταν γι' αυτόν τα "Κρητικά Ημερολόγια", που κατονομάζει. Αυτά ήταν εκδόσεις της Γενικής Διοικήσεως Κρήτης, στις οποίες καταγράφονταν στατιστικές ή άλλες διοικητικές πληροφορίες. Συγκεκριμένα ο ίδιος ο Καλαϊσάκης γράφει ότι ο Οργανικός Νόμος προέβλεπε τον ετήσιο "καταρτισμόν τακτικής ετησίας στατιστικής της Νήσου" 'όμως, εκδόθηκε μόνο ένα τέτοιο ημερολόγιο σύμφωνα με τον ίδιο (ο Ν. Σταυράκης πάντως αναφέρει δυο επίσημα Κρητικά Ημερολόγια των ετών 1875, 1876, επί Ρεούφ πασά.). Ακόμη κι' αυτά, ωστόσο, δεν θεωρούνται από τον Καλαϊσάκη αξιόπιστες πηγές, αν και χρησιμοποιεί διάφορα στοιχεία τους, όπως ο αριθμός οικιών, εργαστηρίων και ελαιοτριβείων. Προαναφέρθηκαν στα περιεχόμενα της "Χωρογραφίας και Καταστατικής..." όσα επίσημα έγγραφα. αντιγράφει ο Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης στο έκτο μέρος

92. Ν Σταυράκης, Στατιστική…, σ. 198.

«ΕΛΑΣΣΟΝΕΣ» ΛΟΓΙΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΣΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟΠΟΥΣ ΜΟΥΣΕΙΑ - ΑΡΧΕΙΑ

του έργου. Για τις προσωπικές μαρτυρίες μπορούμε να πούμε ότι στο έργο του είχαν πράγματι ιδιαίτερη σημασία, αφού θα ήταν αδύνατο να συλλεχθούν με διαφορετικό τρόπο ορισμένα στοιχεία της οικονομικής κυρίως δραστηριότητας. Ως προς τις άλλες δημοσιευμένες πηγές, ο ίδιος αναφέρει αρκετά έργα εκδομένα που τον χρησίμεψαν. Συγκεκριμένα καταγράφει στοιχεία από το έργο του Δάπερ, που δεν κατονομάζεται ο τίτλος του, αντέγραψε καταλόγους αρχαίων πόλεων από περιηγητικά κείμενα, καθώς και γεωγραφικές πληροφορίες, (π.χ. Spratt). Στο κείμενο της Χωρογραφίας επανειλημμένα αναφέρεται η Ιστορία του Μ. Βερνάρδου, ενώ επίσης χρησιμοποιήθηκαν βιβλία των Savary, Χουρμούζη, Κριτοβουλίδου, Χουσείν Κιαμή Βέη.93 Ο συγγραφέας αναφέρει ότι εκείνη την εποχή ο Χουσεΐν Κιαμή Βέης, συγγραφέας μιας τουρκικής ιστορίας της Κρήτης, ήταν «διοικητής Ηρακλείου», πράγμα που δεν επιβεβαιώνεται. Ωστόσο σχετική πληροφορία για την ιστορία αυτή φαίνεται να διασώζει σημείωμα που δημοσίευσε η εφημερίδα Νεολόγος της Κωνσταντινούπολης. Εκεί καταγράφεται ότι ο συγγραφέας «της τουρκιστί εκδιδομένης ιστορίας της Κρήτης απ’ αυτών των αρχαιοτάτων χρόνων» Χουσεΐν βέης Χαιδέραγάκης το 1872 διορίστηκε πρόεδρος του εμποροδικείου Χανίων λόγω παραίτησης του προκατόχου του και ότι εξέμαθε και την ελληνικήν γλώσσαν, εκ των συγγραμμάτων της οποίας «φαίνεται αρυσθείς τα πλείστα της ιστορίας αυτού».94 Επίσης ο Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης αναφέρει μεταξύ των ιστορικών που συμβουλεύθηκε τον Ψιλάκη, αν και είναι γνωστό ότι εκείνος δεν είχε δημοσιεύσει την Ιστορία του κατά την περίοδο της συγγραφής της Χωρογραφίας. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο Καλαϊσάκης είχε μελετήσει μεμονωμένα κείμενα του Βασιλείου Ψιλάκη ή έκανε και μεταγενέστερες προσθήκες στον Πρόλογό της Χωρογραφίας, όπου τον αναφέρει. Ε) Το αρχείο Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη στο ΙΑΚ Το αρχείο Καλαϊσάκη στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, όπου βρίσκεται η Χωρογραφία, περιλαμβάνει συνολικά τρεις ογκώδεις φακέλους, εκ των οποίων ο πρώτος περιέχει:95 την εκτενή συλλογή των επιγραφών και αποτυπώσεων του συλλέκτη και ερευνητή. Εξαιρετικής σημασίας είναι οι βενετικές και τουρκικές επιγραφές της πόλης των Χανίων που κατέγραψε και επεξεργάστηκε. Ορισμένες

93. Παύλου Π. Χιδίρογλου, «Σημαίνοντες Τουρκοκρήτες» Κρητικά Χρονικά 1972, σ. 474. Στ. Αλιγιζάκη, «Girid Tarihi» ένα τουρκικό βιβλίο με θέμα την ιστορία της Κρήτης. Ετήσια Έκδοση του Δήμου Χανίων, Χανιά 1987, σ. 58 – 63. 94. Εφημερίδα Κων/πόλεως, Νεολόγος, Τετάρτη 14/26 Ιουνίου αρ. 1037. Έτος 6ον 1872, σ.1.(Την πολύτιμη πληροφορία οφείλω στο φίλο, συνάδελφο Μανόλη Βουρλιώτη.) 95. ΙΑΚ, Ιστορική Συλλογή 35, φάκ.Α, Ιστορικά, επιγραφές, έγγραφα διάφορα.

ΑΛΙΓΙΖΑΚΗ ΣΤΕΛΛΑ

έχει αξιοποιήσει και περιλάβει στη Χωρογραφία του, άλλες αποτέλεσαν αντικείμενο ειδικών δημοσιεύσεων. Γι’ αυτές επίσης διασώζονται επιστολές του Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη προς τον Γεώργιο Λελεδάκη,96 εκδότη του Κρητικού Αστέρα. Σώζεται επίσης απόσπασμα «εκ του κώδικος της Ιεράς Μονής της Χειρόγραφο οργανόγραμμα της Γενικής Διοικήσεως. ΙΑΚ, Ζωοδόχου Πηγής» και μεΙστορική Συλλογή τ. 35, Αρχείο Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη, Φακ. Β' ταγραφή του, καθώς και έγγραφα άλλα: Διάφορα έντυπα της Ανωτέρας Διευθύνσεως Οικονομικών: έντυπο της Συμβάσεως της Χαλέπας στην οθωμανική και στην ελληνική γλώσσα, εκτενές φυλλάδιο με τίτλο «Προτάσεις Κληρονόμων Φερήτ Αγαζαντέ κατά Ιμβραχήμ Υιού Φεϊζή δήθεν Σακήρ Αγαζαντέ, εκ του δικηγορικού γραφείου Ιωάννου Αντωνακάκη. (έντυπο εφημ. Χανίων) και υποφάκελος με σημειώσεις περί Κρήτης. Σε αυτόν καταχωρούνται πλήθος εντύπων με οικονομικά στοιχεία και πίνακες της καμπής του 20ού αιώνα: υπολογισμοί των μεταβιβάσεων των μουσουλμανικών περιουσιών σε Χριστιανούς, υπολογισμοί αξίας περιουσιών και κατάλογοι των συμβολαιογάφων ανά νομό και ανά περιοχή της Κρήτης , που συνέταξαν τα σχετικά συμβόλαια, καθώς και μία σπουδαία καταγραφή όλων των τουρκικών και ελληνοτουρκικών εφημερίδων από τα χρόνια της αιγυπτιακής κατοχής. Σε αυτόν περιέχονται επίσης πρωτότυπα έγγραφα της περιόδου 1829 – 1830, υποφάκελος με τίτλο «Αποκορωνιώτικα», το «Αφιερωτήριον των Σφακίων του 1868», το οποίο ο ίδιος δημοσίευσε, έγγραφα με μνημειώδη εντυπωσιακή μορφή όπως ο «Προϋπολογισμός των εσόδων και εξόδων της νομαρχίας Κρήτης διά τον χρόνον 1295, από 1ης Μαρτίου 1879 έως 1ης Μαρτίου 1880», ένα «εθνολογικόν σημειωματάριον» με χειρόγραφες σημειώσεις αναφερόμενες κυρίως σε λαογραφικά θέματα (π.χ. βαφική, κομμωτήρια κ.α.). Περιλαμβάνεται επίσης έντυπος έγχρωμος χάρτης της Ευρώπης στη γερμανική γλώσσα, χειρόγραφα και έγγραφα της περιόδου 1906 – 1908, σύμφωνα με την εξωτερική ένδειξη του φακέλου. Η συλλογή των εγγράφων από την κι-

96. Πρόκειται για επιστολές του 1908.

«ΕΛΑΣΣΟΝΕΣ» ΛΟΓΙΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΣΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟΠΟΥΣ ΜΟΥΣΕΙΑ - ΑΡΧΕΙΑ

νητοποίηση του Θερίσου περιλαμβάνει μεμονωμένα φύλλα της ίδιας της εφημερίδας Θέρισον, άρθρα και ειδήσεις όπως οι αναφορές στο θέμα του εκούσιου εκπατρισμού των λιποτακτών χωροφυλάκων, στο θέμα των όρων της συζητούμενης με τους προξένους παράδοσης των όπλων των επαναστατών και της αναγνώρισης της αμνηστίας97 και προγενέστερο «Έκτακτον Παράρτημα του Κήρυκα» με δηλώσεις του Βενιζέλου για την αποκάλυψη συκοφαντιών του πριγκιπικού περιβάλλοντος εναντίον του. 98 Περιέχεται επίσης φάκελος με δημοσιεύματα του Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη στην Εστία, στη Φιλολογική Πατρίδα, στον Κρητικό Αστέρα και αλλού. Ωστόσο να επισημανθεί ότι αυτά τα δημοσιεύματα είναι ελάχιστα από όσα ο ίδιος είχε κάνει και δεν έχουν καταταχθεί σε χρονολογιοκή σειρά. Παρόλα αυτά είναι χρήσιμο ότι εκεί έχουν τοποθετηθεί λιγοστά αποκόμματα σε σχέση με την τύχη του αρχείου και της βιβλιοθήκης του κατά τη δεκαετία του 1920 – 1930, για τα οποία έγινε λόγος στην αρχή αυτού του άρθρου. Στο φάκελο αυτόν διασώζεται ακόμη φάκελος με πατριαρχικά σιγίλια με οθωμανικά και ελληνικά έντυπα της περιόδου 1876 – 1878, με τοπικές δραστηριότητες από το Χρυσόστομο και την εφημερίδα Λευκά Όρη. Ο δεύτερος μεγάλος φάκελος του Αρχείου99 περιλαμβάνει την προαναφερθείσα Χωρογραφία, ένα ευρετήριο Νομοθετικών Διαταγμάτων της Επισήμου Εφημερίδος της Κρητικής Πολιτείας του έτους 1900, και τρεις ακόμη χάρτινους φακέλους με ποικίλο περιεχόμενο. Εδώ βρίσκεται μια εκτενής καταγραφή περί «Φραγκομασόνων αντιγραφέντων εκ του Λεξ. Εγκυκλοπαιδείας υπό Γ.Ιακ. Καλαϊσάκη, εν Χανίοις Κρήτης 1871»,100 οι φάκελοι με όλη την έρευνα του περί πασάδων, ποικίλα «εθνογραφικά χειρόγραφα», με σημειώσεις για διάφορα ζητήματα. Εδώ περιλαμβάνονται επίσης ευρετήρια των νομοθετημάτων της Κρητικής πολιτείας, άλλα καθαρογραμμένα και άλλα προχειρότερα. Σε αυτά και πάλι έχουν ιδιαίτερη σημασία όσα αναφέρονται στα δικαιώματα των παλιννοστούντων Μουσουλμάνων. Ο ίδιος σημειώνει ότι κάποια από τα στοιχεία του προέρχονται από μεταφράσεις «εκ της τουρκικής». Στο φάκελο υπάρχει επίσης υποφάκελος με τίτλο «διάφορα αδημοσίευτα», που περιλαμβάνει σημειώσεις και αποκόμματα εφημερίδων. Άλλα ευρήματα του αρχείου: Σημειώσεις μελέτης αποσπασμάτων από αρχαίους συγγραφείς ή από εγκυκλοπαίδειες της εποχής, ποικίλες σημειώσεις ιστορικού περιεχομένου από τα γεγονότα των κρητικών επαναστάσεων, καταγραφές λεξικογραφικές όπως οι «Ιταλικαί Λέξεις εν τη κρητική διαλέκτω», άρθρα με λα-

97. Μονόφυλλα προκηρύξεων ή αποκόμματα εφημερίδων, 30.11.1905. 98. Επιστολές Χ. Πωλογιώργη, Ε. Κ. Βενιζέλου, Έκτακτον Παράρτημα Κήρυκος, 7.12.1902. 99. ΙΑΚ, Ιστορική Συλλογή 35, Β, διάφορα. ΙΑΚ. 100. ΙΑΚ, Ιστορική Συλλογή 35, φάκ. β.

ΑΛΙΓΙΖΑΚΗ ΣΤΕΛΛΑ

ογραφικές ή σχετικές αναφορές π.χ. «ο προορισμός των γυναικών εν ταις επαρχίαις», όπου γίνεται λόγος για την αναγκαία ετοιμασία των προικιών, για τις οικιακές και αγροτικές εργασίες, αλλά και για τη σηροτροφία και την επεξεργασία του μεταξιού. Χαρακτηριστικό είναι ότι υπάρχουν χειρόγραφα με την ημερομηνία 26.6.1912, δείγμα ότι έως λείπει λεζάντα τις τελευταίες ημέρες της ζωής του εργαζόταν πνευματικά. Σώζονται επίσης σχέδια διαλέξεων, που δεν γνωρίζουμε πώς και πότε δόθηκαν, αντίτυπα των δημοσιευμάτων και των σχετικών χειρογράφων, καθώς και επιστολές. Ευκαιριακά και ενδεικτικά αναφέρουμε την επιστολή προς Αρτεμησία Λανδράκη, που περιλαμβάνει υπόσχεση για συνεργασία στο περιοδικό Σπινθήρ πιθανόν με θέμα τα ονόματα των Μουσουλμανίδων. Στην επιστολή του ο Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης δηλώνει ότι από καιρό έχει παύσει να δημοσιεύει και να γίνεται συνδρομητής περιοδικών, αλλά προτίθεται να κάμει εξαίρεση για τον Σπινθήρα. Ενδιαφέρον είναι επίσης ότι διασώζονται δύο δείγματα λογοτεχνικής γραφής του Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη : έντυπο μονόφυλλο με ποίημα για το φίλο του Θεοδ. Σπανούδητου 1890101 και ένα χειρόγραφο ποιητικό θεατρικό έργο που έχει συνθέσει και υπογράφει ο ίδιος.102 Το έργο αναφέρεται σε μεσαιωνικά θέματα σχετικά με το Δεσποτάτο του Μυστρά και τους Βενετούς, καταλήγει με ζητωκραυγές για τη Βενετία και τη φράση «Η αυλαία πίπτει». Τέλος». Ο τρίτος φάκελος του Αρχείου103 φέρει ένα υποφάκελο με τη σημείωση

101. «Εντυπώσεις μετά τον θάνατον του αειμνήστου Θεοδοσίου Σπανούδη, Εν Χανίοις τη 19η Σεπτεμβρίου 1890». Ιστορική Συλλογή 35, Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης, Β, διάφορα. ΙΑΚ. 102. Να σημειωθεί πάντως ότι ο γραφικός χαρακτήρας δεν φαίνεται δικός του. Μοιάζει περισσότερο να έχει αντιγραφεί πιθανότατα από την αδελφή του, αν συσχετίσουμε το γραφικό χαρακτήρα εκτενέστατων κειμένων, στα οποία σημειώνει ότι η αντιγραφή έγινε από την Ευανθία Ιακώβου Καλαϊσάκη. «Μαγδαληνή και Άγγελος , δράμα εις πράξιν μίαν και μέρη δύο». ΙΑΚ, Ιστορική Συλλογή 35, Β, διάφορα. 103. ΙΑΚ, Ιστορική Συλλογή 35, φάκ. Γ Διάφορα…, 3.

100

«ΕΛΑΣΣΟΝΕΣ» ΛΟΓΙΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΣΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟΠΟΥΣ ΜΟΥΣΕΙΑ - ΑΡΧΕΙΑ

«Λαογραφικά κ.λ.π. Ευανθίας Καλαϊσάκη» και περιέχει πλήθος συρραμμένα φύλλα με τους τίτλους: Κρητικές Μαντινάδες, Κρητικά Τραγούδια, Κρητικές Μαντινάδες β’, του Ρίζου το τραγούδι, Κρητικά μοιρολόγια και κρητικά ριζίτικα τραγούδια, Κρητικαί παροιμίαι, Αποφθέγματα. Σε άλλη ομάδα εγγράφων περιλαμβάνεται καταγραφή λέξεων της κρητικής διαλέκτου με αλφαβητική σειρά και με χρονολογική ένδειξη 1892, που φέρει την υπογραφή του Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη. Εμπεριέχονται διαφορετικές χειρόγραφες σημειώσεις με κρητικά δίστιχα και παροιμίες, φάκελος με την ένδειξη «Ευανθίας Καλϊσάκη Διάφορα», που περιέχει ερωταποκρίσεις και γνωμικά. Εκεί σημειώνεται με καλλιγραφικά γράμματα «Ευανθία Καλαϊσάκη 17.11.1884». Περιλαμβάνονται επίσης ρομαντικά πένθιμα ποιήματα, υποφάκελοι με «εθνολογικές»104 σημειώσεις, εκ των οποίων κάποιες είναι δακτυλογραφημένες, φάκελος με τον τίτλο «Παραμύθια, γηθειές, ποιήματα, παροιμίαι Αγλ. Κυρμιζάκη»105 και με την ένδειξη ότι δημοσιεύθηκαν στη ΝΑ 1935, χειρόγραφη συλλογή κρητικών φράσεων του Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη, με την επισήμανση: «εν Χανίοις 1892». Στ. Αντί επιλόγου Σήμερα βρίσκουμε στο ΙΑΚ το αρχείο Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη, το οποίο παρουσιάστηκε, καθώς και άλλα αρχεία «ελασσόνων» τοπικών λογίων, των οποίων όμως είναι εμφανής η αξία και η σημαντική επιρροή του έργου τους. Με τη συγγραφική τους παραγωγή και την ερευνητική τους διάθεση έχουν προσελκύσει στο χώρο των γραμμάτων μεγάλους και καταξιωμένους συγκαιρινούς, καθώς και μεταγενέστερους επιστήμονες. Επίσης σε πολλές περιπτώσεις διακρίνεται η αξιολόγηση της προσφοράς τους από αξιότερους και διασημότερους μελετητές ποικίλων επίσης εποχών. Όλα τα ευρήματα και τα σημειώματά τους ταυτοχρόνως αναδεικνύουν μια πτυχή του ιστορικού παρελθόντος, με μεγάλη αξία για τους μελετητές της κοινωνικής και οικονομικής ιστορίας, της κοινωνικής ανθρωπολογίας και των σημερινών προσεγγίσεων του χθες, που δεν βάζει στο επίκεντρο μόνο τις πολιτικές εξελίξεις και τα μεγάλα γεγονότα της κάθε εποχής. Παρά την έλλειψη ή την απώλεια εγγράφων ή και κειμηλίων τα τοπικά αρχεία – μουσεία επιτέλεσαν και εξακολουθούν να επιτελούν ως σήμερα τον προαναφερθέντα σπουδαίο σκοπό ως θησαυροφυλάκια της μνήμης και της ιστορίας του τόπου. Το ζήτημα και το στοίχημα της δικής μας εποχής είναι η περι-

104. Ο όρος χρησιμοποιείται ευρύτατα στο αρχείο με την έννοια των λαογραφικών σημειώσεων. Άλλωστε την εποχή αυτή δεν έχει καθιερωθεί ακόμη ο σχετικός όρος, που σήμερα θα μπορούσε να θεωρείται και συγγενής της έννοιας της κοινωνικής ανθρωπολογίας. 105. Η Αγλαΐα Κυρμιζάκη είναι γνωστή Χανιώτισσα λογοτέχνις της εποχής με πλούσια τοπική δράση.

101

ΑΛΙΓΙΖΑΚΗ ΣΤΕΛΛΑ

φρούρηση των περιεχομένων τους, αλλά και η ανάδειξη των θησαυρών τους στο ευρύ κοινό. Και τα δυο αποτελούν σήμερα το χρέος της γενιάς μας για το μέλλον του τόπου. Αυτός πρέπει να είναι και ο στόχος του ΙΑΚ σήμερα, αυτός είναι και ο σκοπός των δράσεων και των κινητοποιήσεων του Συλλόγου των Φίλων του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης. Αυτή πρέπει να είναι και η έγνοια της πολιτείας αλλά και της τοπικής κοινωνίας, συνολικά. Ας σημειωθεί πάντως ευκαιριακά ότι παρόμοιες με το Αρχείο Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη106 σώζονται και άλλες συλλογές «ελασσόνων λογίων της τοπικής περιφέρειας», που αξίζει να αναδειχθούν και να αξιοποιηθούν από τους ερευνητές.

Σωζόμενος κώδικας τον οποίο δημοσίευσε ο Γ. Ιακ. Καλαϊσάκης IAK, Αρχείο Γ. Ιακ. Καλαϊσάκη, Ιστορική Συλλογή 35, φάκ. Α'

106. Εργασία για μια αναλυτική καταγραφή των δημοσιευμάτων του Γ.Ιακ. Καλαϊσάκη είναι υπό δημοσίευση.

102

ΑΛΙΓΙΖΑΚΗΣ Κ. ΑΓΗΣΙΛΑΟΣ Ιατρός ορθοπεδικός, πολιτισμολόγος

ΔΥΟ ΠΡΩΤΟΣΕΛΙΔΑ ΑΡΘΡΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΩΜΑΔΑΚΗ ΣΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΚΗΡΥΞ» ΤΟ 1930 Εισαγωγή Η περίοπτη θέση της ορειχάλκινης προτομής του Νίκου Τωμαδάκη στην πλατεία Πατριάρχου Αθηναγόρα μπροστά από την Μητρόπολη Χανίων υπενθυμίζει την μεγάλη προσφορά του στην πνευματική ζωή των Χανίων και της Ελλάδας. Ειδικά στα Χανιά, εκτός από την αρθρογραφία στον τοπικό Τύπο, ανέλαβε και την διεύθυνση του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης κατά την περίοδο 1933-1946 και καθώς φέτος συμπληρώνονται εκατό χρόνια από την ίδρυσή του αξίζει να μνημονευθεί το έργο του. Η παρούσα μελέτη φωτίζει την προσωπικότητά του σε νεαρή ηλικία, καθώς τα δυο άρθρα του στην εφημερίδα «Κήρυξ» δημοσιεύθηκαν μόλις είχε πάρει το πτυχίο του. Βιογραφικό Ο Νίκος Τωμαδάκης γεννήθηκε στα Χανιά το 1907 και φοίτησε στο Γυμνάσιο Χανίων, έχοντας γυμνασιάρχη τον γνωστό λόγιο Εμμανουήλ Γενεράλι, ο οποίος τον παρότρυνε να συνεχίσει τις σπουδές του. Μετά από επιτυχείς εξετάσεις πέρασε στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών το 1924 από όπου αποφοίτησε το 1929 και συνέχισε με τη διδακτορική διατριβή «Εκδόσεις και χειρόγραφα του Διονυσίου Σολωμού», που ολοκληρώθηκε το 1935. Ήδη από το 1933 είχε αναλάβει τη διεύθυνση του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης, την οποία διατήρησε μέχρι το 1946 όπως προαναφέρθηκε. Κατά τη διετία 1938-1940 μετέβη στην Πίζα της Ιταλίας με υποτροφία για μεταπτυχιακές σπουδές. Από το 1947 έως το 1950 διετέλεσε διευθυντής των Γενικών Αρχείων του Κράτους. Από αυτή τη θέση […]άφησε έντονη τη Ο Νικόλαος Τωμαδάκης.

103

ΑΛΙΓΙΖΑΚΗΣ Κ. ΑΓΗΣΙΛΑΟΣ

σφραγίδα και προσφορά του, ενώ συνέβαλε επίσης στην εύρυθμη λειτουργία των τοπικών Αρχείων στην Κέρκυρα, τη Λευκάδα, τα Γιάννενα, την Πάτρα, το Αίγιο, τη Χαλκίδα, κι αλλού.1 Το 1950 εκλέχθηκε πανεπιστημιακός καθηγητής στην νεοϊδρυθείσα έδρα Βυζαντινής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ακολούθησε πλήθος διακρίσεων και τιμητικών θέσεων, όπως τρεις φορές κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής, πρόεδρος της Εταιρείας Ιστορικών Σπουδών του νεώτερου ελληνισμού, επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου στο Μιλάνο, ξένος εταίρος της Ακαδημίας Γραμμάτων, Τεχνώνκαι Επιστημών του Πανεπιστημίου στο Παλέρμο, σύμβουλος της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας Ελλάδος και διευθυντής του Δελτίου της, Γενικός Γραμματέας και αργότερα Πρόεδρος της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών και Διευθυντής της Επετηρίδας της, πρόεδρος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού «Μνημοσύνη», Αντεπιστέλλον μέλος του Ανατολικού Ινστιτούτου του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας, Σύμβουλος της εν Αθήναις Γλωσσικής Εταιρείας, Εταίρος της Αρχαιολογικής Εταιρείας, της Λαογραφικής Εταιρείας, της Αρχαιολογικής Χριστιανικής Εταιρείας, της Εταιρείας των Φίλων του Λαού, μέλος του Φιλολογικού Συλλόγου ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ και μέλος πολλών άλλων σωματείων και φορέων, μεταξύ των οποίων και στο Προεδρείο του Φιλολογικού Συλλόγου ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ.2 Επίσης, ήταν εκδότης του επιστημονικού περιοδικού «Αθηνά», ενώ συχνά έγραφε ποίηση με το ψευδώνυμο Νίκος Θεοδωράκος.3 Ο Νίκος Τωμαδάκης δημοσίευσε πάνω από χίλια άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά και εφημερίδες, ολοκληρώνοντας και 65 αυτοτελή έργα. Απεβίωσε το 1993 στην Αθήνα.4 Τα άρθρα στον «Κήρυκα» Ο Νίκος Τωμαδάκης (1907-1993) είχε μόλις ολοκληρώσει τις σπουδές του στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (1929) όταν δημοσίευσε δυο πρωτοσέλιδα άρθρα στην εφημερίδα «Κήρυξ» στις 5/1/1930 και στις 25/3/1930, αντίστοιχα. Ο μετέπειτα διευθυντής του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης στο πρώτο άρθρο κάνει μια ενδιαφέρουσα ανασκόπηση της πανελλήνιας πνευματικής κίνησης του 1929, με αναφορές σε λογοτεχνικά βιβλία, περιοδικά, εγκυκλοπαίδειες και στη θεατρική κίνηση. Στο δεύτερο άρθρο παρουσιάζει μια

1. Ζ. Σημανδηράκη, Στο Δάσκαλο και μέντορά μου... 2. Ζ. Σημανδηράκη, ό.π. 3. Γ. Λυβιάκης, Α. Πλυμάκης, Πλατεία ΠατριάρχουΑθηναγόρα - Νικόλαος Τωμαδάκης, http://www.haniotika-nea.gr/platia-patriarchou-athinagora-nikolaos-tomadakis,3/82020. 4. Τωμαδάκης Νικόλαος, Εθνικό Κέντρο Βιβλίου. Αρχείο Ελλήνων Λογοτεχνών, http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=400, 4/8/2020.

104

ΔΥΟ ΠΡΩΤΟΣΕΛΙΔΑ ΑΡΘΡΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΩΜΑΔΑΚΗ ΣΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΚΗΡΥΞ» ΤΟ 1930

σύντομη βιογραφία του Σολωμού, η οποία ήταν μέρος της διδακτορικής του διατριβής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ο Τωμαδάκης πολύ σύντομα έγραψε και τρίτο άρθρο στην εφημερίδα «Κήρυξ» με θέμα «Αθλητισμός και όχι ποδόσφαιρο», το οποίο έχει ήδη δημοσιευθεί και δεν θα μας απασχολήσει, υπεραμυνόμενος της αξίας του κλασικού αθλητισμού και του κλασικού ιδεώδους της άσκησης στη διαπαιδαγώγηση των νέων, ενώ ταυτόχρονα καυτηρίαζε τα δεινά του ποδοσφαίρου.5 «Απολογισμός του Φιλολογικού 1929» Οι Χανιώτες διάβασαν με ενδιαφέρον το εκτενές πρωτοσέλιδο αφιέρωμα «Απολογισμός του φιλολογικού 1929» του νέου φιλόλογου συμπολίτη τους στην εφημερίδα «Κήρυξ» (5/1/1930).6 Το άρθρο ήταν στη δημοτική και επιχειρούσε έναν φιλολογικό απολογισμό της παρελθούσης χρονιάς, ξεκινώντας από το Λεξικό του Ελευθερουδάκη και την Εγκυκλοπαίδεια του «Πυρσού». Το πρώτο εξέδωσε τον Ζ' Τόμο και το δεύτερο τον ΙΒ' Τόμο. Τα λεξικά ήταν σημαντικά διότι, όπως είναι γνωστό, υπήρχε η γνωστή διγλωσσία της επίσημης καθαρεύουσας του δημοσίου τομέα και των μορφωμένων, και της δημοτικής γλώσσας του λαού. Με άλλα λόγια, τα λεξικά αποτελούσαν τη γέφυρα των δύο γλωσσικών μορφών και βοηθούσαν τόσο τους μορφωμένους όσο και τους αμόρφωτους στην κατανόηση της νέας ελληνικής. Θα περάσουν άλλα 46 χρόνια μέχρι να καθιερωθεί οριστικά με νόμο του κράτους η Δημοτική (1976). Ακολούθησαν τα ημερολόγια του ποιητή Δροσίνη και της Ένωσης Συντακτών, το ιστορικό περιοδικό «Ελληνικά», το οποίο δεχόταν άρθρα στη Δημοτική, ενώ πληθώρα επιστημονικών περιοδικών φανέρωναν μια ρωμαλέα πνευματική κίνηση. Τέτοια περιοδικά ήταν: η «Λαογραφία», η «Επετηρίς των Βυζαντινών Σπουδών», το «Δελτίο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας», τα πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών στο περιοδικό «Αθηνά» και το ιστορικό περιοδικό «Ιστορία». Ο Τωμαδάκης στο μέλλον θα συνεργαζόταν με κάποια από αυτά, όταν θα γινόταν καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ακόμα, εκδόθηκαν τα επαρχιακά περιοδικά «Ηπερωτικά Χρονικά», «Το Αρχείον του Πόντου» και τα «Θρακικά». Εδώ φαίνεται η προβολή της επαρχιακής λογοτεχνικής κίνησης, η οποία επέτρεπε τη γνωριμία των Χανιωτών αναγνωστών με την πνευματική κίνηση της Ηπείρου, της Θράκης και του μακρινού Πόντου. Ο αρθρογράφος με τον τρόπο αυτό μείωνε το πνευματικό χάσμα της πρωτεύουσας με την επαρχία, ενώ ταυτόχρονα υποδείκνυε παραδείγματα προς μίμηση και για την Κρήτη, η οποία δεν κατάφερε να εκδώσει

5. Α. Αλιγιζάκης, Ποδοσφαιρικό Ημερολόγιο Χανίων (1898-1945), εκδ. «Χανιώτικα νέα», Χανιά 2020. 6. Ν.Τωμαδάκης, Απολογισμός του Φιλολογικού 1929, «Κήρυξ» 5/1/1930.

105

ΑΛΙΓΙΖΑΚΗΣ Κ. ΑΓΗΣΙΛΑΟΣ

το περιοδικό «Κρητικά», όπως άλλωστε δεν εκδόθηκε και το περιοδικό «Θεσσαλικά Χρονικά». Τα φιλολογικά περιοδικά ήταν επίσης παρόντα με κορυφαία τη «Νέα Εστία», την «Πρωτοπορεία» του Φώτη Γιοφύλλη, η οποία φιλοξένησε στις στήλες της τα τελευταία άρθρα του Γιάννη Ψυχάρη, το νεανικό περιοδικό η «Πνοή» που δημοσίευσε διηγήματα του Τερζάκη κι ένα πεζό του Μ. Ράπτη, η «Αλεξανδρινή Τέχνη» (από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου), καθώς και η «Ιόνιος Ανθολογία» (από τη Ζάκυνθο) που είχε την εκλεκτή συνεργασία του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου, ο οποίος δημοσίευσε την μετάφραση του Θουκυδίδη. Η αναφορά στο περιοδικό «Αλεξανδρινή Τέχνη» φανερώνει την ακμάζουσα ελληνική παροικία της Αιγύπτου και τη στενή της σχέση με την Ελλάδα. Σύμφωνα με τον Τωμαδάκη τα «Ελληνικά Γράμματα» είχαν γίνει […]λαϊκό περιοδικό σε αξιοθρήνητα χάλια που άδικα προσπάθησε να αναδείξει αντιπάλους των επιφανών μας λογοτεχνών-κατάντησε να γίνει εβδομαδιαίο φυλλάδιο που δεν έχει σχέση με τους πρώτους του καλούς τόμους, ούτε με τους παλιούς του συνεργάτες. Όσον αφορά στο κλασικό φιλολογικό περιοδικό «Νουμάς» ξαναεκδόθηκε από τον Πάνο Ταγκόπουλο, γιό του Δημήτρη, ο οποίος είχε την ίδια λογοτεχνική αξία με τον πατέρα του. Εντούτοις, το περιοδικό δεν ήταν αξιόλογο, καθώς […]οι Ταγκόπουλοι μπορεί να είναι σαν αγωνιστές καλοί, όχι όμως και σαν κριτικοί ή λογοτέχνες[…].7 Υπήρχε και ένα γαλλόφωνο φιλολογικό περιοδικό που εξέδιδε ο Ρουσσέλ, το οποίο όμως δεν κατονομάζεται. Ο Τωμαδάκης, λεπτομερής και ακριβής στην έρευνά του, αναφέρει και περιοδικά τα οποία δεν εκδόθηκαν, όπως η «Αναγέννηση» του Γληνού, η «Νέα Επιθεώρηση» των Αριστερών και η «Σύγχρονη Σκέψη» του υπερπόντιου Ελληνισμού του Σικάγου. Εδώ φαίνεται ότι τα περιοδικά με αριστερή ιδεολογία δεν ήταν ευπρόσδεκτα. Άλλωστε, στις 25/7/1929 η κυβέρνηση Βενιζέλου είχε ψηφίσει το γνωστό «Ιδιώνυμο», δηλαδή τον νόμο 4229 «Περί μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών» που αντιμετώπιζε τον κομμουνισμό ως ειδικό αδίκημα.8 Στη συνέχεια, ο Τωμαδάκης ασχολήθηκε με τους εκδοτικούς οίκους και τις εκδόσεις τους. Ο εκδοτικός οίκος Ελευθερουδάκη συνέχισε να εκδίδει τις επιφυλλίδες του, ενώ ο οίκος Καλλέργη εξέδωσε […]σειρά με από μελέτες 48 σελίδων αυτοτελείς, κακομεταφρασμένες και δύσπεπτες[…].9 Ο οίκος Γκοβόστη, 7. Ο «Νουμάς» εκδιδόταν από το 1903 ως το 1931με δυο διακοπές, το 1917-1918 και 19241929. Το περιοδικό αγωνίστηκε για την επικράτηση της δημοτικής γλώσσας και ταυτίστηκε με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση (βλ. http://kosmopolis.lis.upatras.gr/index.php/noumas, 6/8/2020). 8. Γ. Πετρόπουλος, «Το Ιδιώνυμο», https://www.rizospastis.gr/story.do?id=1341062, 4/8/2020. 9. Ο εκδοτικός οίκος Ελευθερουδάκη ιδρύθηκε το 1910 και το 1930 εγκαινίασε τη σειρά «Επιστήμαι, Γράμματα, Τέχναι», φέρνοντας την Ελλάδα του Μεσοπολέμου σε επαφή με τη διεθνή διανόηση (βλ. https://www.oldbooks.gr/component/userlist/cc/view/15, 6/8/2020).

106

ΔΥΟ ΠΡΩΤΟΣΕΛΙΔΑ ΑΡΘΡΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΩΜΑΔΑΚΗ ΣΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΚΗΡΥΞ» ΤΟ 1930

γνωστός από τις μεταφράσεις κοινωνικών και φιλολογικών έργων, είχε συνεργαστεί με το μηνιαίο περιοδικό «Σύγχρονη Σκέψη», παρουσιάζοντας μια σειρά μελετών, κακοτυπωμένων και με γλωσσικά λάθη.10 Σημαντική η «Έρευνα» του αλεξανδρινού οίκου Κασιγόνη, ο οποίος έδωσε μια σειρά από βιβλιαράκια καλοτυπωμένα χωρίς ορθογραφικά λάθη. Επίσης, το γνωστό τυπογραφείο «Εστία»11 παρουσίασε μια σειρά από μελέτες με τίτλο «Για να γνωρίσουμε τον Παλαμά». Ο Κωστής Παλαμάς εξέδωσε μια συλλογή τραγουδιών «τον κύκλο των τετρασνίχων» που έτυχε ευνοϊκής κριτικής, ανατύπωσε μια συλλογή διηγημάτων και εξέδωσε μια νέα ποιητική συλλογή το 1930, η οποία όμως θα κρινόταν τον επόμενο χρόνο. Επίσης, έγραψε άρθρα σε πολλά περιοδικά, τραγούδια, ενώ μεταφράστηκαν στα γαλλικά για την Αίγυπτο η μελέτη του για τον Βύρωνα και στα αγγλικά για τις ΗΠΑ η ποιητική συλλογή «Ο Τάφος». Το ίδιο έργο μεταφράστηκε στα γαλλικά για τη Γαλλία από τον Μπωντρύ. Επίσης, το 1930 θα προήδρευε στην Ακαδημία Αθηνών. Αναμφίβολα αποτελούσε τη δεσπόζουσα μορφή των ελληνικών γραμμάτων το 1929, γι’ αυτό το Νόμπελ «δεν είναι μακριά», σύμφωνα με τον Τωμαδάκη. Την περασμένη χρονιά ξεχώρισε και ο Παύλος Νιρβάνας, ο οποίος εξέδωσε τα απομνημονεύματά του, όπως και ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, ο οποίος παρουσίασε το νέο του μυθιστόρημα «Μυστικοί Αρραβώνες» που ήταν άτονο μα ενδιαφέρον. Ακολουθεί μια αναφορά στους νέους λογοτέχνες, οι οποίοι πρωτοεμφανίστηκαν το 1929. Ο Ζώτος, ο Ανθίας, ο Μαγγανάρης, κ.ά., έδωσαν ποιητικές συλλογές, ενώ στην πεζογραφία διακρίθηκαν ο Μελάς, ο Νικολαϊδης, ο Τερζάκης, ο Καστανάκης και ο Βεϊνόγλου. Ο Τωμαδάκης βρήκε ενδιαφέροντα και τα βιβλία των Κυριαζή, Αθάνα και Μπεκέ. Εκτός από τα βιβλία δημοσιεύθηκαν σε περιοδικά διηγήματα και δράματα. Συγκεκριμένα, το διήγημα του νεαρού Λακόπουλου στη «Νέα Εστία» και φέτος, το 1930, ένα άλλο διήγημα στο ημερολόγιο του Δροσίνη. Αξιόλογα ήταν και το διήγημα του Μ. Ράπτη στη «Νέα Επιθεώρηση», καθώς και το δράμα «Η Σκλάβα» της Β. Μιτσοτάκη στη «Νέα Εστία». Η τελευταία ήταν η μοναδική γυναίκα λογοτέχνης που αναφερόταν στην φιλολογική ανασκόπηση του 1929. Εδώ η συμπαρουσίαση των καταξιωμένων λογοτεχνών, Παλαμά και Ξενόπουλου, με τους νέους συναδέλφους τους

10. Ο εκδοτικός οίκος Γκοβόστη ιδρύθηκε το 1926 από τον Κώστα Γκοβόστη, ο οποίος είχε αριστερή ιδεολογία (βλ. https://www.govostis.gr, 6/8/2020). 11. Η «Νέα Εστία» είναι το μακροβιότερο ελληνικό περιοδικό. Πρωτοεκδόθηκε το 1927 και συνεχίζει μέχρι σήμερα. Ιδρυτής του ήταν ο Κωνσταντίνος Σαραντόπουλος και διευθυντής την πρώτη πενταετία ο Γρηγόρης Ξενόπουλος. Αξιολογείται ως το εγκυρότερο περιοδικό των γραμμάτων κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου (βλ. https://el.wikipedia.org/wiki, 6/8/2020).

107

ΑΛΙΓΙΖΑΚΗΣ Κ. ΑΓΗΣΙΛΑΟΣ

δείχνει ότι οι μεν πρώτοι συνέχιζαν να πρωταγωνιστούν στα ελληνικά γράμματα, ενώ οι δεύτεροι ακολουθούσαν επάξια τα βήματά τους. Αξιόλογες ήταν και οι επιστημονικές εκδόσεις, όπως το «Συντακτικό» του Αχιλλέα Τζάρτζανου, το πρώτο συντακτικό της δημοτικής, η «Στιχουργική» του Ηλία Βουτιερίδη, η οποία είχε ελλείψεις και η μελέτη των δημοτικών τραγουδιών του Ιωάννη Αποστολάκη. Κι εδώ είναι εμφανής η ενασχόληση με την ελληνική γλώσσα και τα προβλήματά της, λόγω της συνύπαρξης της καθαρεύουσας και της δημοτικής. Ενδιαφέροντα ήταν και τρία λαογραφικά βιβλία: «Εντυπώσεις» από ένα ταξίδι στα Άγραφα του Λουκόπουλου γραμμένο στη δημοτική, «Λαϊκή διακοσμητική» του Χατζημιχάλη και «Λαϊκή Αρχιτεκτονική» του ζωγράφου Μαλέα. Η ενασχόληση με τη λαογραφία και το δημοτικό τραγούδι είναι αξιοσημείωτη, καθώς το κίνημα του μοντερνισμού στην Ευρώπη είχε ήδη κάνει την εμφάνισή του στην Ελλάδα, με αποτέλεσμα τη μελέτη των ηθών και εθίμων του λαού. Σημαντικό γεγονός αποτέλεσε και η εκλογή της Σοφίας Αντωνιάδου (1895-1972) ως καθηγήτρια στην έδρα της Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Λάϊντεν στην Ολλανδίας. Εδώ φαίνεται ότι ο νέος φιλόλογος είχε στενές σχέσεις με τις εξελίξεις στην επιστήμη του στο εξωτερικό, γεγονός το οποίο εξηγεί τις μεταπτυχιακές του σπουδές στην Πίζα (1938-1940). Ο Τωμαδάκης αναφέρεται και στη θεατρική κίνηση, η οποία σύμφωνα με την εκτίμησή του ήταν μεγάλη, αλλά όχι ποιοτική. Ξεχώρισε ο θεατρικός συγγραφέας Τίμος Μωραϊτίνης με την «Αιώνια Ζωή», ενώ ο Παπαντωνίου υπερέβη κάθε ανοησία με τον «Όρκο του πεθαμένου», έργο βασισμένο σε δημοτικό τραγούδι. Οι υπόλοιποι συγγραφείς δεν έφτασαν παλιές των επιτυχίες. Ο Τωμαδάκης δεν μπόρεσε να δει κανένα θεατρικό έργο από νέους συγγραφείς, αλλά διάβασε μερικά. Σύμφωνα με τη γνώμη του ξεχώρισαν το δράμα της Β. Μιτσοτάκη, το οποίο προαναφέρθηκε, ενώ η ίδια διακρίθηκε στο διαγωνισμό τα «Νέας Εστίας» με ένα άλλο τρίπρακτο δράμα. Η μεγάλη τραγωδός Μαρίκα Κοτοπούλη και ο Δημήτρης Μυράτ με τη συνεργασία τους στην «Ελευθέρα Σκηνή» έδωσαν εξαιρετικές παραστάσεις. Πιο σημαντικές ήταν αυτές των ξένων συγγραφέων, το «Σιμούν» του Λένορμαν και το «Τέλος του ταξιδιού» του Σέριφ. Τα ελληνικά έργα που ανέβασαν, αν και παίχτηκαν πολλές βραδιές, δεν ήταν καλά, ενώ το χειρότερο, η κακή διασκευή του Κουκούλα στις «Όρνιθες» του Αριστοφάνη, κατέβηκε πολύ νωρίς. Είναι φανερό ότι η παραμονή στην Αθήνα επέτρεψε στον Τωμαδάκη την ενασχόληση με το θέατρο κι αυτό εξηγεί τη θεατρική κριτική. Το άρθρο αναφέρεται και στους θανάτους επιφανών ανθρώπων του πνεύματος, όπως ο πατριάρχης του δημοτικισμού Γιάννης Ψυχάρης στον οποίο αφιερώθηκαν πολλά τεύχη πολλών περιοδικών, καθώς έγινε θετική κριτική από όλουςγια τον «δάσκαλο». Ειδικά για τον Ψυχάρη ο Τωμαδάκης αναφέρει: Ο Ψυχάρης χωρίζει σε τεύχος τη λογοτεχνία μας σε δύο. Και ως αρχηγός κι ως λογοτέ-

108

ΔΥΟ ΠΡΩΤΟΣΕΛΙΔΑ ΑΡΘΡΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΩΜΑΔΑΚΗ ΣΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΚΗΡΥΞ» ΤΟ 1930

χνης κι ως πολεμιστής είναι πάντα ενδιαφέρον.12 Το 1929 αποδήμησε ένας άλλος σημαντικός άνθρωπος των γραμμάτων ο Καθηγητής Θ. Κακριδής, ο οποίος ήταν ένθερμος δημοτικιστής και υποστηρικτής των Λατινικών σπουδών. Επίσης, ο καλός διηγηματογράφος και Ακαδημαϊκός Αλέξανδρος Μωραϊτίδης, του οποίου το διήγημα «Ο μοναχός Ανδρόνικος» στεκόταν ισάξια με τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη. Πέθανε ακόμα και ο βυζαντινολόγος Ξενοφών Σιδερίδης. Από τα παραπάνω είναι φανερό ότι ο Νικόλαος Τωμαδάκης στον φιλολογικό του απολογισμό για το 1929 ξεδιπλώνει την κριτική του σκέψη, τις γνώσεις του και την επιστημονική του κατάρτιση. Ταυτόχρονα, παρουσιάζει βήμα-βήμα την πνευματική κίνηση της Ελλάδας και του απόδημου ελληνισμού στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και στο Σικάγο των ΗΠΑ πριν από 90 χρόνια. Η προσπάθεια του αγκαλιάζει τόσο τους καταξιωμένους όσο και τους νέους δημιουργούς, ενώ δεν παραλείπει και τη θεατρική κριτική. Σημαντική είναι και η μνημόνευση των εκλιπόντων αξιόλογων δημιουργών ώστε να παρουσιαστεί η προσφορά τους. Η μεγάλη πνευματική κίνηση της χώρας τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή αναμφίβολα οφείλεται στην «Χρυσή Τετραετία» της κυβέρνησης Βενιζέλου (1928-1932), καθώς τότε γίνονται τα μεγάλα δημόσια έργα, χτίζονται δεκάδες σχολικές αίθουσες (τότε κατασκευάστηκαν τα σχολεία της οδού Κοραή), κ.λπ.

Ο Διονύσιος Σολωμός και ο «Ύμνος εις την ελευθερίαν».

12. Ο Γιάννης Ψυχάρης το 1888 εξέδωσε το πεζογράφημα «Το ταξίδι μου» στη δημοτική, έργο ορόσημο για το κίνημα του δημοτικισμού του οποίου υπήρξε υπέρμαχος.

109

ΑΛΙΓΙΖΑΚΗΣ Κ. ΑΓΗΣΙΛΑΟΣ

«Ο Σολωμός και η Κρήτη» Δύο μήνες αργότερα και συγκεκριμένα στην επέτειο της 25ης Μαρτίου 1930 ο έγκριτος φιλόλογος δημοσίευσε στην ίδια εφημερίδα το πρωτοσέλιδο άρθρο «Ο Σολωμός και η Κρήτη» στην καθαρεύουσα, αναφέροντας ότι σύντομα θα εκδώσει μια βιογραφία του ποιητή με τον εκδοτικό οίκο Ελευθερουδάκη.13 Σε αυτό το αφιέρωμα παρουσιάζει ένα βιογραφικό του ποιητή υπενθυμίζοντας ότι γεννήθηκε το 1798 στην Ζάκυνθο και πέθανε το 1857 στην Κέρκυρα. Ο συνθέτης του εθνικού ύμνου είχε κρητική καταγωγή και τα τελευταία τριάντα χρόνια, σύμφωνα με τον Τωμαδάκη, είχε σημειωθεί μεγάλη πρόοδος στη μελέτη του έργου του, αλλά και στη βιογραφία του, η οποία είχε εμπλουτισθεί με νέα στοιχεία από τους Ζακυνθινούς ιστοριοδίφες Σπύρο Δε Βιάζη και τον Λεωνίδα Ζώη. […]Είναι λοιπόν γνωστό, αναφέρει ο Τωμαδάκης, ότι η οικογένεια του ποιητού, καταγόμενη εκ της μεσημβρινής Ιταλίας, εγκατεστάθη εις την Κρήτην, όπου ευρίσκομεν διακλαδώσεις αυτής. Ο μακαρίτης Ξανθουδίδης έχει δημοσιεύσει επιγραφήν εξ Ιεράπετρας, οικογενείας Σολωμού. Υπήρχαν όμως και αρχειακές πηγές, οι οποίες ανέφεραν ότι κατά την υποδούλωση της Κρήτης από τους Τούρκους το 1669, οι Σολωμοί όπως και πολλοί Ενετοί, καθώς και Βενετοκρητικοί έφυγαν και βρήκαν καταφύγιο στην Πελοπόννησο και τα Επτάνησα. Η οικογένεια του Σολωμού πήγε στα βενετοκρατούμενα Επτάνησα, όπου ο πατέρας του Διονυσίου Νικόλαος, με δουκικό διάταγμα στις 18 Μαρτίου 1785 πήρε τον τίτλο του κόμη και γράφηκε στο librο d’ orο της αριστοκρατίας. Η Κρήτη για τον Σολωμό, εκτός από τόπος καταγωγής, αποτέλεσε και πηγή έμπνευσης για τη σύνθεση του μεγάλου ποιήματος «Ο Κρητικός». Το σημαντικό στοιχείο που παραθέτει ο Τωμαδάκης στο άρθρο είναι ότι η αρχική ονομασία του ποιήματος ήταν «La Canea» (τα Χανιά). Δυστυχώς, χάθηκαν τα πρώτα δεκαεπτά μέρη της σύνθεσης και σώθηκαν μόνο τα πέντε. Το ποίημα αναφέρεται στα ερωτικά πάθη και τα δεινοπαθήματα των Κρητικών προσφύγων. Αξιοσημείωτο είναι ότι και ο μαθητής του Σολωμού Γεράσιμος Μαρκοράς συνέθεσε ένα επικολυρικό ποίημα τον «Όρκο» με το ίδιο θέμα. Στη συνέχεια, ο Τωμαδάκης παραθέτει μερικούς στίχους του «Κρητικού»: Τ’ αδέρφια μου τα δυνατά οι Τούρκοι μου τα’ αδράξαν την αδερφή μου ατίμασαν κι αμέσως την εσφάξαν τον γέροντα τον κύρη μου εκάψανε το βράδι και την αυγή μου ρίξανε

13. Ν. Τωμαδάκης, «Ο Σολωμός και η Κρήτη», «Κήρυξ» 25/3/1930.

110

ΔΥΟ ΠΡΩΤΟΣΕΛΙΔΑ ΑΡΘΡΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΩΜΑΔΑΚΗ ΣΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΚΗΡΥΞ» ΤΟ 1930

τη μάνα στο πηγάδι. Στην Κρήτη[...] Μακριά ‘πόκειθ’ εγίομισα τις χούφτες μου και βγήκα[…]. Υπήρχε όμως κι άλλο σχεδίασμα του «Κρητικού», το οποίο γράφηκε το 1833 όταν η Κρήτη βρισκόταν υπό αιγυπτιακή κατοχή και αναφερόταν στην επίσκεψη του βασιλιά των Ελλήνων στην Κέρκυρα.Φαντάζεται, λοιπόν, ο ποιητής ότι ενώ όλοι οι Κερκυραίοι γιορτάζουν χαρμόσυνα τον ερχομό του νέου βασιλέως της Ελλάδας, ο οποίος περνά από την Κέρκυραν ένας γέρων Κρητικός αποστρεφόμενος την κοινήν χαράν φεύγει εις ένα εξωκκλήσι κι εκεί κλαίει την δουλείαν της μητρικής του γης: Η Κρήτη, λέγει, η γη ναι της Αντρειάς για ξαναπέστο αντίλαλε ιερέα της εκκλησιάς Ας γίνει αίμα το κρασί στου γάμου το ποτήρι Ώ παλικάρι, φεύγα. Πάρε μια φούχτα από τη γη την ποθητή σου κι έβγα. Δυστυχώς, όπως αναφέρει ο Τωμαδάκης, δεν σώζεται κάποιο άλλο μέρος του ποιήματος. Παρόλα αυτά εδώ φαίνεται η αποσπασματικότητα της ποίησης του Σολωμού στα πλαίσια του ρομαντικού λογοτεχνικού κινήματος του 19ου αιώνα. Επίσης, σήμερα είναι γνωστές οι επιρροές του γερμανικού ιδεαλισμού (η φιλοσοφία του Hegel) στη σολωμική ποίηση, ειδικά κατά την κερκυραϊκή περίοδο της δημιουργίας του, καθώς και η δραματικότητα.14 Ο Χανιώτης λόγιος αναφέρθηκε και στην επιρροή της λογοτεχνίας της κρητικής αναγέννησης στο έργο του Σολωμού και συγκεκριμένα στο κορυφαίο της δημιούργημα τον «Ερωτόκριτο», ως ακόμα ένα σημείο αναφοράς για τη σχέση του με την Κρήτη. Ο Τωμαδάκης θεωρούσε ότι ο Σολωμός «δανειζόταν» τη δεκαπεντασύλλαβη ομοιοκαταληξία και το γλωσσικό ιδίωμα από τον Βιτσέντζο Κορνάρο. Σημαντική ήταν και η ιταλική έκδοση των ποιημάτων του Σολωμού το 1866 για τους κρητικούς πρόσφυγες του ολοκαυτώματος του Αρκαδίου όταν ο Σολωμός είχε πεθάνει. Κλείνοντας το άρθρο ο αρθρογράφος απηύθυνε έκκληση στους τρείς μεγάλους δήμους του νησιού για την ονοματοθεσία κεντρικών οδών με το όνομα του εθνικού ποιητή, καθώς το 1930 γιόρταζαν την εκατονταετηρίδα της επανάστασης του 1821, της οποίας ο Διονύσιος Σολωμός υπήρξεν ο μεγαλύτερος ψάλτης. Από τα παραπάνω είναι φανερό ότι ήδη από το 1930 ο Τωμαδάκης ερευνούσε και δούλευε πάνω στη μελλοντική του διατριβή, καθώς ο Σολωμός είχε τραβήξει το ενδιαφέρον του. Είχε εντοπίσει αρχειακές πηγές και προχωρούσε με 14. Ε. Γαραντούδης, Η ποίηση του Διονυσίου Σολωμού στο Γράμματα ΙΙ Νεοελληνική Φιλολογία (19ος&20ος αιώνας), ΕΑΠ Πάτρα 2008, σ. 85-110.

111

ΑΛΙΓΙΖΑΚΗΣ Κ. ΑΓΗΣΙΛΑΟΣ

μεθοδικά βήματα στη μελέτη τόσο της βιογραφίας όσο και του έργου του Σολωμού. Γνώριζε τις επιρροές του Σολωμού στους μαθητές του, γι’ αυτό έκανε μια μικρή αναφορά στον Μαρκορά. Η μνεία στον Ξανθουδίδη οφείλεται στο γεγονός ότι ο κρητικός ιστοριοδίφης, αρχαιολόγος και λόγιος το 1915 είχε ανατυπώσει μια καινούργια έκδοση του «Ερωτόκριτου», που όπως σωστά επισημαίνει ο Τωμαδάκης άσκησε άμεση επιρροή στον «Κρητικό».15 Η χρήση της καθαρεύουσας αντί της δημοτικής πιθανόν εξηγείται από το γεγονός ότι αυτή ήταν η γλώσσα των αρχειακών πηγών. Επίσης, η διατριβή του έπρεπε να είναι στην επίσημη γλώσσα τόσο του κράτους όσο και της ακαδημαϊκής κοινότητας, δηλαδή την καθαρεύουσα. ΠΗΓΕΣ -

Αλιγιζάκης Α., Ποδοσφαιρικό Ημερολόγιο Χανίων (1898-1945), εκδ. «Χανιώτικα νέα», Χανιά 2020. Γαραντούδης Ε., Η ποίηση του Διονυσίου Σολωμού στο Γράμματα ΙΙ Νεοελληνική Φιλολογία (19ος&20ος αιώνας), ΕΑΠ Πάτρα 2008. Λυβιάκης Γ., Πλυμάκης Α., Πλατεία Πατριάρχου Αθηναγόρα- Νικόλαος Τωμαδάκης, http://www.haniotika-nea.gr/platia-patriarchou-athinagora-nikolaos-tomadakis, 3/8/2020. Ξανθουδίδης Στέφανος, https://www.openbook.gr/tag/stefanos-xanthoydidis, 5/8/2020. Πετρόπουλος Γ., Το Ιδιώνυμο, https://www.rizospastis.gr/story.do?id=1341062, 4/8/2020. Σημανδηράκη Ζ., Στο Δάσκαλο και μέντορά μου.... Τωμαδάκης Ν., Απολογισμός του φιλολογικού 1929, «Κήρυξ» 5/1/1930. Τωμαδάκης Ν., Ο Σολωμός και η Κρήτη, «Κήρυξ» 25/3/1930. Τωμαδάκης Νικόλαος, Εθνικό Κέντρο Βιβλίου. Αρχείο Ελλήνων Λογοτεχνών, http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=400, 4/8/2020. http://kosmopolis.lis.upatras.gr/index.php/noumas, 6/8/2020. https://www.oldbooks.gr/component/userlist/cc/view/15, 6/8/2020. https://www.govostis.gr, 6/8/2020. https://el.wikipedia.org/wiki, 6/8/2020.

15. Στέφανος Ξανθουδίδης, https://www.openbook.gr/tag/stefanos-xanthoydidis, 5/8/2020.

112

ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗΣ Γ. ΙΩΑΝΝΗΣ Επιτ. Σχολικός Σύμβουλος Μαθηματικών

ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ (1898-1913) Να εννοείται εν Κρητικόν κοιλόν Κρητικού σίτου προς 21 οκάς (V.G.) ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην παρούσα μελέτη θα ερευνήσουμε τις μονάδες μέτρησης την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας (1898-1913). Ο λόγος της επιλογής αυτού του μικρού χρονικού διαστήματος, είναι η απίστευτη ποικιλία και ονοματολογία, των μονάδων μέτρησης. Ιδιαίτερη έμφαση θα δώσουμε στη μέτρηση των εκτάσεων. Η εποχή χαρακτηρίζεται, από την απαλλαγή της Κρήτης από τον οθωμανικό ζυγό, τη ραγδαία εισαγωγή της τεχνολογίας, που βελτίωσε την οικονομία του νησιού και από την οργανωτική και επιστημονική κυριαρχία της Ευρώπης. Η έρευνα στηρίχτηκε σε υλικό του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης (ΙΑΚ), σε πηγές του Ινστιτούτου Κρητικού Δικαίου, σε συζητήσεις με γεωργούς και σε προσωπικές μελέτες και εμπειρίες. ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ Το δεύτερο μισό του 19ου αι. στην Ευρώπη κυριάρχησε φιλοσοφικό ρεύμα του θετικισμού, που πρέσβευε την πίστη στην επιστήμη και την τεχνολογική πρόοδο. Ισχυριζόταν ότι ο κόσμος αποτελείται από παρατηρήσιμα και μετρήσιμα φαινόμενα και από σχέσεις μεταξύ των φαινομένων. Στο πλαίσιο αυτό για την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας, ήταν αναγκαίο ένα αξιόπιστο μετρικό σύστημα. Το μετρικό σύστημα είναι ένα σύνολο μονάδων και οργάνων με το οποίο απεικονίζουμε μία ιδιότητα ποσότητας σε ένα σύνολο αριθμών.1 Τα μετρικά συστήματα προϋπήρχαν πάνω από 2,5 χιλιετίες των νομισματικών συστημάτων. Το πρώτο μέρος της Ευρώπης, που εφαρμόστηκαν, πριν 4000 χρόνια, ήταν η Μινωική Κρήτη. Οι Μινωίτες πέτυχαν ένα τεράστιο διανοητικό άλμα, όταν με τον ζυγό δύο πλαστίγγων και σταθμά, κατανόησαν τη διάταξη, αναίρεσαν τη βαρύτητα, και απεικόνισαν μία ποσότητα λιναριού στο αριθμητικό τους σύστημα.2 Έκτοτε, στην πορεία των αιώνων, ο ζυγός με δύο πλάστιγγες παρά-

1. Δεν θα παρεμβάλουμε εμπόδια, αναπτύσσοντας το μαθηματικό και φυσικό μέρος της εργασίας. 2. Βρέθηκαν δύο ζυγοί, στην Κνωσό και το Μοναστηράκι και δεκάδες, λίθινα και μολύβδινα σταθμά.

113

ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗΣ Γ. ΙΩΑΝΝΗΣ

μεινε το όργανο της απόλυτης ακρίβειας και η μέτρηση του βάρους έγινε ο ακρογωνιαίος λίθος του εμπορίου. Στην μελέτη, ως οδηγό παράσταση των μονάδων, θα θεωρήσουμε το γαλλικό σύστημα (SI) που ισχύει στη χώρα μας. Στη Γαλλία το 1790 η Εθνική Συνέλευση, απαίτησε από την Ακαδημία των Επιστημών να προτείνει τυποποιημένες μονάδες για τα μέτρα και τα σταθμά. Το 1791 παρουσιάστηκε στην Ακαδημία το νέο σύστημα με αρχικές μονάδες, μήκους το μέτρο (m), μάζας το γραμμάριο (g), όγκου το λίτρο (l) και χρόνου το δευτερόλεπτο (s). Το σύστημα έγινε γνωστό ως «Δεκαδικό Μετρικό Σύστημα», από τον ελληνικό όρο μέτρο. Το 1960 ονομάστηκε, International System of Units (S.I.), το οποίο θα αναφέρουμε απλά ως Μετρικό Σύστημα. Οι νέες μονάδες απεικόνιζαν την τάση της απαλλαγής από τις παλιές φεουδαρχικές επιλογές και τη διάσπαση της παράδοσης χιλιετιών που στηριζόταν σε γεωγραφικές και τοπικές προτιμήσεις. Το Σύστημα άρχισε να διαδίδεται μετά το Συνέδριο Μέτρων και Σταθμών (Convention of the Metre) στις 20 Μαΐου 1875, στο Παρίσι. Από τότε επίσημα ίσχυαν στην Κρήτη τα «νέα αρσήνια», διότι υπογράφτηκαν από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η Ελλάδα είχε θεσμοθετήσει το Μετρικό Σύστημα το 1836. Το παράδοξο είναι ότι οι Οθωμανοί, αντιγράφοντας την Ελλάδα, ονόμασαν τις γαλλικές μονάδες, με ονόματα οθωμανικών μονάδων. Οι οποίες είχαν διαφορετικές ισοδυναμίες. Στο τέλος του 19ου αι. στην Κρήτη λειτουργούσαν 4 μετρικά συστήματα και παράλληλα ένα πλήθος από άλλες μετρικές μονάδες ποικίλης καταγωγής και προέλευσης. Αυτή η πολυπλοκότητα δεν υπήρξε στα άλλα μέρη της Ελλάδας. Η Κρητική Πολιτεία γνωρίζοντας την ιδιαιτερότητα του θέματος, δεν έδειξε τον ίδιο ζήλο για τα μέτρα και τα σταθμά, όπως έκανε με τα νομίσματα. Δεν υπήρξε παρέμβαση για την άμεση εφαρμογή του Μετρικού Συστήματος. Η εισαγωγή του γινόταν χαλαρά. Ωστόσο, η εισαγωγή της τεχνολογίας έκανε επιτακτική την ανάγκη της μέτρησης των νέων μεγεθών, που σχετίζονταν με εφαρμογές Φυσικής και Χημείας. Οι βουλευτές στις συνεδριάσεις της Κρητικής Βουλής παρουσιάζονται αμήχανοι μπροστά στην πολύπλοκη ονοματολογία των νέων μονάδων και στις τοπικές διαφορές των παλαιών. Εκτός από την τεχνολογία μία νέα κατάσταση έφερε στο προσκήνιο τις μετρήσεις. Το 1898 με την αποχώρηση του τουρκικού στρατού, χιλιάδες Μουσουλμάνοι εγκαταλείπουν την Κρήτη και τα κτήματα τους αγοράζονται βιαστικά από τους Χριστιανούς. Τα συμβόλαια μεταβίβασης συντάσσονται σε μία απίστευτη ποικιλία μονάδων. Δεν βοηθούσαν οι γνώσεις και οι περιστάσεις για ακριβείς μετρήσεις και εισαγωγή καινοτομιών. Μία παράκαμψη των μετρήσεων ήταν η μεταβίβαση των κτημάτων με «λόγω τιμής ή αντρίστικα», χωρίς χαρτιά μετρήσεων, ή στην τύχη «κουτουρού», όπως και η αναγωγή του κεσιμιού (περιουσίας) σε 24 καράτια. Όπως συνέβη με τον Χασάν Κιαμή το 1899, ο οποίος για τα ακίνητα στη συνοικία Αράπ

114

ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ (1898-1913)

Τσαμισί των Χανίων, ισχυρίζεται ότι:3 περιελθόντα εις εμέ εκ κληρονομιάς και εξ αγορας εκτός τα δέκα έξ καράτια (εικοστά τέταρτα) και πέντε όγδοα του καρατίου και εν όγδοον του ογδόου καρατίου της κατοικίας και του μαγαζίου.... Επί πλέον, το νέο Σύστημα χρειαζόταν μαθηματικούς υπολογισμούς και κατανόηση της έννοιας της μονάδας και της διάστασης, που άπτονται της Μεταφυσικής των μετρήσεων. Η εφαρμογή του στη Κρήτη παρουσίασε δυσκολίες. Όμως ήταν αναγκαίο, τα νέα μηχανήματα, ατμομηχανές, ηλεκτρισμός, φωταέριο, ποτά, φάρμακα, αυτοκίνητα απαιτούσαν νέες μετρήσεις. Για τη μελέτη των δυσκολιών είναι αναγκαία μία μερική θεώρηση του Μετρικού Συστήματος της Ελλάδας. ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑΣ ΣΤΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 1836 Με το Διάταγμα, 56 της 16ης Οκτωβρίου 1836, του Όθωνα, «Περί Μέτρων και Σταθμών», καθορίστηκε επίσημα ότι το σύστημα που θα ίσχυε στην Ελλάδα θα είναι το γαλλικό «Δεκαδικό Μετρικό». Η αλλαγή θεωρήθηκε επιβεβλημένη, διότι εκτός από την ανάγκη εκσυγχρονισμού, οι πήχεις, οι οκάδες και τα δράμια θύμιζαν την Τουρκοκρατία. Επί πλέον, είναι γνωστό ότι ο Όθωνας έτρεφε θαυμασμό για την Αρχαία Ελλάδα, το σύστημα έπρεπε να αποτελεί αντανάκλαση του αρχαίου πολιτισμού. Από το σημείο αυτό άρχισε μία υπερβολή, καθώς τα γαλλικά μέτρα πήραν αρχαία ελληνικά ονόματα. Οι αρχαίες ονομασίες πρόσθεσαν μία ακόμη αιτία δυσκολίας και σύγχυσης, την οποία ο νομοθέτης θέλησε να αμβλύνει με τον επιθετικό προσδιορισμό «βασιλικά». Το Διάταγμα αποτελείται από 16 άρθρα, από τα οποία τα 3 πρώτα αφορούν το Μετρικό Σύστημα, ενώ τα υπόλοιπα θέματα εφαρμογών. Το άρθρο 3 έδινε τις ισοδυναμίες με το οθωμανικό σύστημα. ΔΙΑΤΑΓΜΑ - Περί μέτρων και σταθμών ΟΘΩΝ - Ελέω Θεού - ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Λαμβάνοντες την γνώμην του Συμβουλίου της Επικρατίας περί μέτρων και σταθμών αποφασίσαμεν και διατάττομεν τα εξής. Αρθρ. 1 Το σύστημα μέτρων και σταθμών του Βασιλείου θέλει είναι εις το εξής το μετρικόν. Ως βάση αυτού είναι το γαλλικόν μέτρον, το οποίον ονομάζεται πήχυς και είναι ίσο με δεκάκις εκατομμυριοστόν μέρος του τόξου του μεσημβρινού, το οποίον περιλαμβάνεται μεταξύ του ισημερινού και του αρκτικού πόλου. Τα νέα μέτρα και σταθμά θέλουν έχει την επονομασίαν «βασιλικά». Αρθρ. 2 Αι ονομασίαι και αμοιβαίαι σχέσεις των νέων μέτρων και σταθμών ορίσθησαν ως εξής.

3. ΙΑΚ, Αρχείο Κεντρικού Μεταφραστικού Γραφείου. Βιβλίο Μεταφράσεων Συμβολαίων, Φακ. 001.

115

ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗΣ Γ. ΙΩΑΝΝΗΣ

Πίναξ του βασιλικού συστήματος των μέτρων και σταθμών Μέτρα μήκους (Ελληνική ονομασία ) Γαλλική ονομασία (σε μετάφραση) Πήχυς μέτρον Παλάμη = 1/10 του πήχεως υποδεκάμετρον Δάκτυλος = 1/100 του πήχεως υφεκατόμετρον Γραμμή = 1/1000 του πήχεως υποχιλιόμετρον Μέτρα πορείας Στάδιον = 1000 πήχεις χιλιόμετρον Σχοινίς = 10000 πήχεις μυριόμετρον Μέτρα επιφάνειας Τετραγωνικός πήχυς τετραγωνικόν μέτρον Στρέμμα = 1000 τετραγωνικούς πήχεις τετραγωνικό χιλιόμετρον Μέτρα στερεών και ρευστών - Ι. Γενικά Λίτρα = 1/1000 του κυβικού πήχεως, ή εν κυβικόν υποδεκάμετρον (λίτρα) (1. 1/3 λίτρας είναι ίση με μίαν οκάν ή 1. λίτρα = 3/4 της οκάς). Κοτύλη = 1/10 λίτρας. υποδεκάλιτρον Μύστρον = 1/100 λίτρας υφεκατόλιτρον Κύβος = 1/1000 λίτρας υποχιλιόμετρον Ιδίως για τα γεννήματα Κοιλόν= 100 λίτρας ή 1/10 κυβικού πήχεως εκατόλιτρον Σταθμά 1. Διά τα πολύτιμα πράγματα Δραχμή ίση με το ειδικόν βάρος του κύβου ή 1/1000 λίτρας καθαρού ύδατος ή 1/10000000 κυβικού πήχεως (gramme). Οβολός = 1/10 της δραχμής υποδεκάδραχμον Κόκκος = 1/100 της δραχ. υφεκατόδραχμον 2. Δια τας συνήθεις πραγματείας Μνα = 1500 δραχ., ήτοι 468 3/4 παλαιά δράμια, εν και ήμισυ χιλιόδραχμον. Διά τας μεγάλας ποσότητας Τάλαντον = 100 μνας καντάριον (quintal) Τόνος = 1000 μνας τόνος (tonneau) Το Μετρικό Σύστημα ήταν μία σοβαρή προσπάθεια εκσυγχρονισμού της κοινωνίας. Οι μετρήσεις δεν συνδέουν μόνο τη θεωρία με την πράξη, δεν αφορούν μόνο εμπορικές συναλλαγές για την ικανοποίηση υλικών αναγκών, αγγίζουν θέματα σχέσεων και θεσμών, όπως η αδικία και η δικαιοσύνη. Την Τουρκοκρατία στην Κρήτη και πέτρες ήταν επίσημα, σταθμά οκάδων. Το πρόβλημα ήταν ότι οι νέες μονάδες είχαν ετικέτες παλαιότερες των παλαιών μονάδων. ΝΕΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΑΛΙΕΣ ΣΥΓΧΥΣΕΙΣ Όλα τα μετρικά συστήματα είναι αυθαίρετα και όλες οι μετρήσεις είναι

116

ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ (1898-1913)

σχετικές. Κατά τον Umberto Eco, οι μετρήσεις είναι: ψευδείς βεβαιώσεις της βεβαιότητας. Όμως, οι μονάδες είναι αναγκαίες και πρέπει με τα μετρητικά μέσα, να παίρνουμε μετρήσεις με σχετική ακρίβεια και αξιοπιστία. Ο νομοθέτης ονόμασε όλες τις γαλλικές μονάδες με αρχαία ελληνικά ονόματα. Η μονάδα του μήκους, το μέτρο, ονομάστηκε με το ομηρικό όνομα πήχης. Αυτό σήμαινε ότι ένας ακόμη πήχυς θα προστίθετο σε άλλους τέσσερεις. Το χιλιόμετρο ονομάστηκε στάδιο, το οποίο ως αρχαίο μέτρο ήταν σε χρήση στην Κρήτη και τα σχολικά βιβλία, ίσο με 185 μέτρα. Τα 10 χιλιόμετρα ονομάστηκαν σχοινίς, που παραπέμπει στον αρχαίο σχοίνο των 40 σταδίων ή το βυζαντινό σχοινίον των 21 μέτρων. Εισάγεται η μινωική μονάδα βάρους μίνα, με το αθηναϊκό όνομα μνα. Το λίτρο ονομάστηκε με τον ελληνικό σικελικό όρο λίτρα, που παραπέμπει στη μονάδα βάρους του Βυζαντίου. Το γραμμάριο ορίστηκε ως δραχμή, ενώ το δράμι ήταν ήδη η δραχμή των Πτολεμαίων. Το μινωικό τάλαντο ονομάστηκε καντάρι. Παρέμεινε η σύγχυση μεταξύ των εννοιών όγκου και βάρους. Η μία οκά βάρους είναι ίση με 4/3 λίτρας, όπου η λίτρα (λίτρο) ορίστηκε ως μονάδα όγκου. Το κοιλό ίσο με 100 λίτρα, ορίστηκε και για τα γεννήματα. Η οκά και το κοιλό, θα λειτουργούσαν και ως δοχεία, μετρητές.4 Το Διάταγμα άφηνε περιθώρια εφαρμογής.5 Η Κρητική Πολιτεία αντιμετώπισε ανάλογα με την περίπτωση την εφαρμογή του, οι Κρήτες με σκεπτικισμό. Πολλές συμβατικές μονάδες ήταν αγγεία του κρητικού οίκου, βασικής έννοιας του Ελληνισμού, που έχει τις ρίζες της στο ομηρικό παρελθόν. Οι χρήσεις των αγγείων διά μέσου των αιώνων μεταφέρουν κοινωνικές και οικονομικές πληροφορίες του κρητικού οίκου. Στην κοινωνία δημιουργήθηκαν οι τάσεις, της απόρριψης και της αποδοχής. Την τάση απόρριψης εκφράζει νωρίς το 1860, ο Ανδρέας Παπαδόπουλος:6 Η Ελληνική κυβέρνηση εισήγαγε το δεκαδικόν σύστημα, όπερ όμως ξένον εις τας έξεις του λαού και αντιβαίνον εις τας προσλήψεις του έμεινεν ανεφάρμοστον… Το ύφος είναι ρητορικό και υπάρχει η υπερβολή. Η ουσία των λόγων του ανταποκρίνεται εν μέρει στην αλήθεια. ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ Στην Κρήτη την αποδοχή του Μετρικού Συστήματος βοήθησε το κοσμοπολίτικο περιβάλλον, με την άφιξη των ξένων δυνάμεων και η ανάπτυξη του διε-

4. Γιάννης Γ. Καλογεράκης, Οι Φυσικομαθηματικές γνώσεις στην Κρήτη κατά την Κλασσική Οθωμανική Περίοδο, (1669-1830) , Εν Χανίοις, τ. 13 περίοδος 3η , Χανιά 2019, σ. 65. 5. Δόθηκαν παρατάσεις εφαρμογής. Στις 28, στις 10 Αυγούστου 1837, δημοσιεύεται Διάταγμα με το οποίο δίνεται παράταση στο προϋπάρχουν οθωμανικό σύστημα. 6. Ανδ. Παπαδόπουλος-Βρετός, Μαρίνος, AthenesModerne, 1860, σ.104 (Βιβλιοθήκη anemi)

117

ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗΣ Γ. ΙΩΑΝΝΗΣ

θνούς εμπορίου. Στην κοινωνία ήταν διάχυτος ένας δυναμισμός, που εκδηλωνόταν στην οργάνωση της Πολιτείας με τη μεγαλοφυΐα του Ελευθερίου Βενιζέλου, την οικονομία με τον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό και στο ιδεολογικό επίπεδο με το ηρωικό ιδεώδες. Η ζωτικότητα της κοινωνίας είναι ένας παράγοντας που όταν δοθεί η ευκαιρία περνάει στο προσκήνιο και ενεργοποιεί τη δημιουργική συνδρομή της Ιστορίας.7 Η Κρήτη είχε εμπορικές συναλλαγές το διάστημα (1908-1912) με την Ευρώπη, που κάλυπταν το 47,42 % των εξαγωγών και το 55,51% των εισαγωγών. Πρώτη χώρα εξαγωγών με 18,2%, παρέμενε η Αίγυπτος. Επίσης το Μετρικό Σύστημα εφάρμοσαν οι μηχανικοί οι οποίοι ανέλαβαν μεγάλα τεχνικά έργα στο νησί. Με βραδύ ρυθμό έγινε η εισαγωγή στα σχολικά βιβλία. Η εγκαθίδρυση των Μουσών στην Κρήτη σημειώθηκε το διάστημα (1870-1878), με τη συμβολή των Μονών.8 Το 1885, το δυναμικό των χριστιανικών σχολείων περιελάμβανε 337 δημοτικά, 16 ελληνικά και 4 πλήρη γυμνάσια. Την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας έγινε επανάσταση στην εκπαίδευση. Το 1901 ιδρύθηκε Διδασκαλείο στο Ηράκλειο, Σχολή Χωροφυλακής στα Χανιά, ενώ λειτουργούσε ήδη η Εκκλησιαστική Σχολή (1892) στην Αγία Τριάδα και η Γαλλική Σχολή στα Χανιά. Από τα αναλυτικά προγράμματα φαίνεται ότι στις Σχολές διδάχτηκε το Μετρικό Σύστημα. Κλασσικό βιβλίο των Δημοτικών, ήταν η «Στοιχειώδης Αριθμητική» του Αθ. Γεράκη (1879). Στο βιβλίο σχολιάζει τα παλιά μέτρα:9 να αποσκορακισθώσι τα έτι πάρ΄ ημίν εν χρήσει ανώμαλα και λίαν ακανόνιστα μέτρα και σταθμά. Η διατύπωση είναι υπερβολική. Το βιβλίο περιείχε τα νέα γραμμικά μέτρα, παράλληλα με τους οθωμανικούς πήχεις και τις οκάδες. Όμοια τακτική ακολουθεί το χανιώτικο βιβλίο «Αριθμητικών Ασκήσεων και Προβλημάτων» του Κ. Παπαδάκη, περιέχει γρόσια και οκάδες, ενώ τυπώθηκε το 1900. Ήταν δύσκολες για τους μαθητές Δημοτικού οι νέες μονάδες.10 Στα προσεγμένα βιβλία του Γυμνασίου το 1902, «Στοιχεία Γεωμετρίας» και «Στοιχεία Άλγεβρας» του Ιωαν. Χατζιδάκη (1844-1921), συνυπάρχουν μέτρα και οκάδες. Όπως στην άσκηση: Πόσας οκάδας ύδατος χωρεί βαρέλιον του οποίου το μεν μήκος είναι 3/2 μέτρα οι δε εσωτερικαί διάμετροι 0,60 εις τα άκρα και 0,70 εις το μέσον. Η Φυσική Γυμνασίων το 1892 του Κ. Ζιώγα «Πρακτικά Μαθήματα Φυσικής Πειραματικής» είχε καλή παρουσίαση των εννοιών, αλλά χωρίς μονάδες μέτρησης. Στο ίδιο πνεύμα ήταν και

7. CipollaM. Carlo, Η Ευρώπη πριν από τη βιομηχανική επανάσταση, κοινωνία και οικονομία 1000 - 1700 μ.Χ. Θεμέλιο, 1988, σ.161. 8. ΙΑΚ. Ε.Ε.Κ.Π. σ. 1063. 9. Αθ. Γεράκη, Στοιχειώδης Αριθμητική, Εν. Αθήναις , 1865. 10. Κων. Παπαδάκης, Αριθμητικών Ασκήσεων και Προβλημάτων, Χανιά 1900, σ.27. Ο Κ. Παπαδάκης ήταν καθηγητής Μαθηματικών του Γυμνασίου Χανίων και συγγραφέας. Ήταν φίλος του Ε. Βενιζέλου.

118

ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ (1898-1913)

η «Στοιχειώδης Χημεία» του Ι.Α. Ιλλίδου το1894. Το 1900 ιδρύθηκε στα Χανιά ισραηλίτικο σχολείο από τον Ηλία Όσμον.11 Είναι βέβαιο ότι διδάχτηκε το εβραϊκό μετρικό σύστημα, που περιέχεται όλο στην Παλαιά Διαθήκη. Οι Οθωμανοί στην Κρήτη ίδρυσαν στα τζαμιά τα σχολεία maktab με θρησκευτικό πρόγραμμα και τα τύπου madrese με ισλαμικό περιεχόμενο. Όμως επικρατούσε πνευματικός λήθαργος. Με τη μεταρρύθμιση Tanzimat (1839-1876), που προωθούσε ο γνωστός στην Κρήτη Βεζίρης, Ααλής Μεχμέτ πασάς (18151871), ιδρύθηκαν τα Ρουστιγέ (rusdiye) ως τριτάξια γυμνάσια.12 Στην Κρήτη ιδρύθηκαν 4 Ρουστιγέ και 3 Παρθεναγωγεία, στα οποία διδάχτηκαν τα νέα και τα παλαιά μέτρα, με την τουρκική ορολογία. Στο τέλος του 19ου αι. εμφανίζονται τα Idiadis ως τριτάξια λύκεια. Δεν έχουμε στοιχεία για τη λειτουργία τους στην Κρήτη. Το 1869 ιδρύθηκαν τα Mekteb-i Sultani, με σκοπό να προετοιμάζουν μαθητές για το ανύπαρκτο οθωμανικό πανεπιστήμιο. Ιδρύθηκαν ελάχιστα ένα από αυτά στην Κρήτη. Είναι πιθανόν ο πονηρός Ααλής πασάς, να προωθούσε την ίδρυση πανεπιστημίου στην Κρήτη. Όμως, η Tanzimat και η εφαρμογή των νέων μέτρων πάγωσαν με τον σουλτάνο Abdulhamid (1875-1909), ο οποίος επανέφερε τον αυστηρό ισλαμισμό και τον οθωμανισμό. ΜΟΝΑΔΕΣ ΒΑΡΟΥΣ - ΜΑΖΑΣ Πολλές φορές η μέτρηση υποκρύπτει βαθύτερες φυσικές έννοιες. Όπως είναι το βάρος, το οποίο είναι δύναμη (διάνυσμα), ως αποτέλεσμα της δράσης της βαρύτητας στην ύλη, και η μάζα η οποία είναι ιδιότητα της ύλης (μονόμετρο). Ο ζυγός με δύο πλάστιγγες ίδιας γεωμετρίας, όταν… ισορρόπου του πήχεως γινομένου… μετρά μάζα, ενώ το καντάρι μετρά βάρος. Στην Κρήτη μάζες μετρούσαν οι φαρμακοποιοί και οι χρυσοχόοι (κουγιουτζήδες) και βάρη οι έμποροι. Επειδή σε πρακτικό επίπεδο η διάκριση είναι δύσκολη και η διαφορά μη σημαντική, θα αναφέρουμε κάθε μέτρηση ως βάρος. Τα νέα μέτρα χώρισαν τις μονάδες βάρους από τα νομίσματα. Τα ονόματα και οι σταθμικοί κανόνες των νομισμάτων προέρχονται από την πρακτική του ζυγίσματος. Η μινωική μονάδα βάρους μίνα των 483g, έγινε το ελληνικό λογιστικό νόμισμα μνα. Ο στατήρας δηλώνει αυτό που ισορροπεί τoν ζυγό, ήταν μονάδα βάρους, στη συνέχεια αργυρό νόμισμα, που κυκλοφορούσε στην Κρήτη 5 αιώνες. Την περίοδο που μελετούμε ήταν όργανο και μονάδα βάρους. Στα έγγραφα της Κρητικής Πολιτείας, αναφέρονται μονάδες βάρους, που ανήκουν στο Μετρικό Σύστημα όπως και σε συμβατικές μονάδες. Είναι εμφανής

11. Ε.Ε.Κ.Π., 5 Απριλίου 1900 , Α΄, Αριθ. 16. 12. Lathiful Khuluq, Modernization of Education in the Late Ottoman Empire, Al-Jamiab, V.43, No 1.

119

ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗΣ Γ. ΙΩΑΝΝΗΣ

η χρήση αγγείων μετρητών, που επέτεινε τη σύγχυση, μεταξύ βάρους και όγκου στα γεμάτα αγγεία. Στη συνέχεια θα αναφέρουμε τα βασικά μέτρα βάρους στην Κρήτη: 1. Το Χιλιόγραμμο ή Χιλιόδραχμο ή Kilogramme ή Κιλό ή Yeni Okka Η επίσημη μονάδα μέτρησης βάρους ήταν η μνα, ίση με 1,5 χιλιόγραμμο. Το χιλιόγραμμο καθιερώθηκε διότι εμφανίστηκε στο περιοδικό «Ερμής ο Κερδώος» πριν την επανάσταση του 1821. Το περιοδικό περιείχε στήλη με θέματα Φυσικής. Ήταν η βασική μονάδα βάρους και αναφέρεται στα έγγραφα που αφορούν εξαγωγές αγαθών, όχι όμως και στο εσωτερικό εμπόριο. Όπως εξαγωγές της επαρχίας Μεραμβέλου από τον Αγ. Νικόλαο, το διάστημα 1 Ιουνίου 1899 μέχρι 31 Μάιου 1900:13 1) Έλαιον χιλιογρ. 211963 5) Ακονόπετραι χιλιογρ. 374499 2) Χαρούπι χιλιογρ. 1395895 7) Σάπων χιλιογρ. 11637 3) Αμυγδαλόψυχα χιλιογρ. 204 10) Τυρός χιλιογρ. 686 Πρόκειται για μεγάλη ποσότητα χαρουπιών και της φημισμένης οξείας λίθου από το όρος Όξος κοντά στην Ελούντα, γνωστό πέτρωμα από τη Ρωμαϊκή Εποχή. Το χιλιόγραμμο περιέχει 1000 γαλλόγραμμα, (γραμμάρια, g), τα οποία ήταν σε χρήση στη ζύγιση φαρμάκων και χημικών ενώσεων. Την εποχή αυτή υπήρξε ραγδαία εισαγωγή συσκευασμάτων αυτών των κατηγοριών. Σε πίνακα διατίμησης φαρμάκων αναφέρεται:14 Pyrollique πυρογαλλικό οξύ, 0,01gr αξίας 0,15. Το kilo (gramme) ονομάστηκε κιλό, χωρίς να ταυτίζεται με κανένα άλλο κοιλό. Για να λειτουργήσει το χιλιόγραμμο στους ζυγούς, χρειαζόταν νέα σταθμά. Τα όργανα, τα βαθμολογημένα σε οκάδες, όπως ήταν το καντάρι, δεν ήταν αποτελεσματικά. 2. Το Παλαιό Κοίλο ή Βυζαντινό κοιλό ή Κρητικό Κοιλό Στο τέλος του 19ου αι. στην Κρήτη ήταν σε χρήση 4 κοιλά. Το παλαιό κοιλό, το βασιλικό κοιλό, το νέο οθωμανικό κοιλό και το κιλό. Το παλαιό κοιλό με μορφή κυλινδρικού δοχείου ήταν μονάδα βάρους προϊόντων σε κοκκώδη μορφή. Στο Βυζάντιο, αναφέρεται στο «Λεξικό» του Ιωάννη Ζωναρά: μέτρον τινές το κοιλόν. Περιέχεται και σε ανώνυμο βυζαντινό χειρόγραφο Αριθμητικής των αρχών του 15ου αι., που περιέχει προβλήματα.15 Ένα πρόβλημα αναφέρει: Το κοιλό το σιτίον πουλιέται αγ΄ κάνει ψωμί λίτρας ε΄ όταν γένη το κοιλόν η΄ πόσες

13. ΙΑΚ, Επίσημη Εφημερίδα Κρητικής Πολιτείας. 3 Ιανουαρίου 1901. Αρ. 1. Στη συνέχεια ΕΕΚΠ. 14. ΙΑΚ, ΕΕΚΠ, 7 Φεβρουαρίου 1901, Αρ.8. 15. Χέρμπερτ Χούνγκερ-Κούρτ Φόγκελ, Κώδιξ Φιλ. Ελ.65, Εθνική Αυστριακή Βιβλιοθήκη.

120

ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ (1898-1913)

λίτρες μέλλει να πουληθεί το ψωμί είς το άσπρον. Ήταν η εποχή που οι Βυζαντινοί της Πόλης αγόραζαν τον άρτο. Η δωρεά διανομή άρτου είχε σταματήσει πριν από αιώνες. Τη Ενετοκρατία το 1610, αναφέρεται στο «Γεωπονικό» του Αγαπίου Μοναχού του Κρητός. Την Τουρκοκρατία ήταν γνωστό ως πολιτικό κοιλό (keyl istabuli ή kiles) τυποποιημένο σε 20 οκάδες σίτου. Την αιγυπτιοκρατία ονομαζόταν κρητικό κοιλό και αναφέρεται στην εφημερίδα Vaka-i Giritiye (αρ. 82): να εννοείται εν Κρητικόν κοιλόν Κρητικού σίτου προς 21 οκάς ως το Ρώσσικον, και της ομοίας κριθής προς 16 1/2 οκάδες. Συνεπώς το βυζαντινό κοιλό, που υιοθέτησαν οι Ρώσοι ήταν 21 οκάδες. Στο άρθρο 3 του Διατάγματος του 1836, ο νομοθέτης συνδέει το παλαιό κοιλό με τα νέα μέτρα: «δ) Το παλαιόν κοιλόν = 33,166 λίτρας» και επειδή ορίζει τη λίτρα ίση με 3/4 της οκάς, το παλαιό κοιλό ήταν ίσο με 24,87 οκάδες σίτου. Το παλαιό κοιλό εφαρμοζόταν στην Κρήτη, αλλά με τη βυζαντινή ισοδυναμία 20-22 οκάδες σίτου. Για τα άλλα προϊόντα λόγω των διαφορετικών ειδικών βαρών άλλαζε το βάρος. Όπως φαίνεται στο παρακάτω Διάταγμα:16 Περί φορολογίας των αροτριώντων ζώων. Χανιά 2 Ιουνίου 1900 Αρθρ. 1ε. Διά τα δημητριακά, ξηρά όσπρια, βάμβακα, σισάμιον, λινάριον, καρπούζια,πέπονας και ξυλάγγουρα επιβάλλεται φόρος επί των αροτριώντων κτηνών κατά ζεύγη: Επί παραγωγής εις κοιλά Εισπρακτέος φόρος εις δραχμάς Τάξις Α΄ 1- 30 .........................................................................9 Β΄ 31-50........................................................................14 Γ΄ 51-60 ........................................................................15 ................................................................................................. ΙΑ΄ 201 και άνω .............................................................40. Έκαστον κοιλόν υπολογιζόταν σε 13 οκάδες βρώμης, 17 οκάδες κριθάρι και 20 οκάδες σίτου, σίκαλης, ροβίου και βίκου. Είναι παραλλαγή ρωμαϊκού νόμου, που εφαρμοζόταν πολλούς αιώνες στην Κρήτη. Το παλαιό κοιλό είχε μόνο μία υποδιαίρεση, το μεσοκοίλι, γνωστό και ως δεκάτη. Ήταν δύσχρηστο σε τοπικές λαϊκές συναλλαγές, όπως ήταν τα παζάρια.17 3. Το Μουζούρι Το μουζούρι ήταν το βάρος σίτου που περιέχεται στο αντίστοιχο δοχείο. Κατά τους Κρήτες ήταν «μία κοσκινιά καρπός». Αναφέρεται ως μετρητής, ήδη

16. Κρητικός Κώδιξ ΙΙΙ, Περίοδος Γ΄ Κρητική Πολιτεία (1898 – 1912), Τάλως, τ. ΣΤ΄ σ.547. 17. Στα Χανιά διασώθηκε ένα κοιλό, που ανήκει στη συλλογή Βασιλείου Μουντάκη.

121

ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗΣ Γ. ΙΩΑΝΝΗΣ

τη Βυζαντινή Εποχή, από τον Κ. Πορφυρογέννητο.18 Ερευνητές του 19ου αι. το συσχετίζουν με λατινικές πηγές. Ο Α. Κοραής θεωρεί ότι προέρχεται από το λατινικό missorium. Το βέβαιο είναι ότι ήταν σε μεγάλη χρήση, μετά την επικράτηση των Δυτικών τον 13ο αι. στην Κρήτη και το Αιγαίο. Αντικατέστησε σταδιακά τον ρωμαϊκό σπόριμο μόδιο. Το μουζούρι παρέμεινε μονάδα βάρους της καθημερινής ζωής, στο γύρισμα του 19ου αι. ισοδύναμο με 14-15 οκάδες σίτου. Από άγνοια διαχρονικά το συνέχεαν με το κοιλό, με συνέπεια να δημιουργούνται απορίες στις συνεδριάσεις της Κρητικής Βουλής. Ο βουλευτής Μ. Σακλαμπανάκης σε νομοσχέδιο φορολογίας του σίτου, διερωτάται αν υπάρχει διαφορά μεταξύ των δύο μονάδων:19 Εις Μεσσαράν… παράγουσι δε κατά το σύνηθες μεν 1000 κοιλά ή 1000 μουζούρια δεν γνωρίζω αν υπάρχη μεγάλη διαφορά. Βέβαια η διαφορά ήταν πολύ μεγάλη, ήταν διαφορετικές μονάδες. Το πλεονέκτημα του μουζουριού ήταν ότι είχε τρείς υποδιαιρέσεις. Αποτελούσε ένα τοπικό μετρικό υποσύστημα. Αυτές ήταν. Το πινάκιο, κεραμικό σκεύος του οποίου η χωρητικότητα σε σίτο ήταν ίση με το μισό του μουζουριού. Το πρατικό ή κάρτα, ήταν αγγείο που αντιστοιχούσε σε σίτο ίσο με το ένα τέταρτο του μουζουριού. Το πρατικό ονόμαζαν και με το βενετσιάνικο όνομα κάρτα. Το αξαϊ ή αξάγι, ήταν ίσο με το ένα όγδοο ή ένα δέκατο έκτο του μουζουριού. Επειδή το αξάϊ θεωρήθηκε μέσο κλοπών από τους μυλωνάδες, απαγορεύτηκε με αυστηρό Διάταγμα η χρήση του στους μύλους. Ωστόσο: αλεστικά φουρνιάρικα του μυλωνά είναι η πίτα 4. Η Παλαιά Οκά ή Eski Okka ή Osmanli Oka Η σελτζούκικη οκά (eski okka) συνέχισε τη διαχρονική πορεία στην Κρητική Πολιτεία., ως μονάδα βάρους. Οι Οθωμανοί της Κρήτης την ονόμαζαν οσμαλού οκά. Το μεγάλο πλεονέκτημα ήταν η σταθερή ισοδυναμία με 400 δραχμές των Πτολεμαίων, βάρους 3,2 g εκάστη, που μέσω των Αράβων ονομάστηκαν δράμια (δραχμές, δράμες, δραρέμια, dirhems) όπως και οι πολλοί διαιρέτες των 400 δραμιών, που δεν παρατηρείται στις άλλες μονάδες. Υπήρχαν πολλές κατηγορίες ορειχάλκινων σταθμών σε δράμια με συνέπεια να διευκολύνονται οι εμπορικές συναλλαγές. Το ορειχάλκινο σταθμίο των 100 δραμιών ήταν γνωστό ως ratl rumi (320g), δηλαδή ήταν η βυζαντινή αργυρική λίτρα Ο Α. Μιχελιδάκης στη Συνεδρίαση στις 17 Ιουλίου 1901, αναφέρει: το κοιλόν δεν είναι μέτρον καθολικόν εις την Κρήτην, διότι εις το Ηράκλειον έχουν μουζούρι, εδώ κοιλόν. Η οκά όμως είναι καθολικόν μέτρον... Αν και η Πολιτεία προσπαθούσε να επιβάλει το

18. Κ. Πορφυρογέννητου, Έκθεσις της Βασιλείου Τάξεως, στιχ. 472, 8. 19. ΙΑΚ, Ε.Ε.Κ.Π. σ. 1254.

122

ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ (1898-1913)

χιλιόγραμμο, οι υπηρεσίες στο εσωτερικό του νησιού αναφερόταν σε οκάδες. Σε δημοπρασία προϊόντων του Γεωργικού Τμήματος, των Κάμπων Κυδωνίας τον Ιούλιο 1900 χρησιμοποιείται η οκά:20 Διακήρυξις Δημοπρασίας Εκτίθενται εις φανερόν δημόσιον πλειστηριασμόν συμφώνως τω υπ.΄ αρίθμ. 74 Νόμω και τη παρούση διακηρύει τα επόμενα προϊόντα. Α) 30 κεφάλια τυριού της Α΄ περιόδου περί τας 200 οκάδας. Β) 95 κεφάλια τυρού της Β΄ περιόδου περί τας 300 οκάδας. Γ) 2 βαρέλια φέτα περί τας 150 οκάδας. Δ) 2 τενεκέδες βουτύρου περί τας 150 οκάδας. Αι προσφοραί γίνονται κατ΄ οκάν εις χρυσάς δραχμάς. Είναι πρώιμη εφαρμογή αρχών της μαρζιναλιστικής επανάστασης που εκδηλώθηκε στο τέλος του 19ου αι., η τιμή των αγαθών καθορίζονταν, με ανοικτές διαδικασίες, από το κόστος παραγωγής και την οριακή χρησιμότητα. Η οκά υπήρξε και δοχείο μετρητής, πήλινο ή μεταλλικό που χωρούσε μία οκά λάδι. Παρέμεινε στο εμπόριο μέχρι στις 31 Μαρτίου 1959, στα σχολικά βιβλία μέχρι το 1965. 5. Το Καντάρι ή Στατήρας ή Ρωμαϊκή Πλάστιγγα Ο στατήρας, που όπως αναφέραμε ήταν μονάδα βάρους και νόμισμα, απαγορεύτηκε, με το άρθρο 5 του Διατάγματος του 1836, ως όργανο και μονάδα μέτρησης του βάρους, διότι ήταν βαθμολογημένο σε οκάδες. Στην Κρήτη μεταξύ του νόμου και της παράδοσης, επεκράτησε η παράδοση. Ήταν βασικό όργανο και μονάδα μέτρησης του βάρους των προϊόντων του κρητικού νοικοκυριού, της Διοίκησης και του εμπορίου με την Αίγυπτο. Επίσημα καθορίστηκε ότι, οι 44 οκάδες κάθε στατήρα, αντιστοιχούν 56 κιλά.21 Για βαριά προϊόντα ήταν σε χρήση με το καντάρι το ξύλινο σιρίκι, που τοποθετούσαν στους ώμους δύο άντρες. Το καντάρι αυτό δεν έχει σχέση με το καντάριον του Όθωνα, που βάπτισε τάλαντο (μινωικό), ίσο με 100 μνας. Αν και στην Κρήτη υπήρχαν και άλλα καντάρια, όπως το «λαϊδινό» των 166 οκάδων. ΜΟΝΑΔΕΣ ΜΗΚΟΥΣ Με την έναρξη του 20ου αι. οι καινοτομίες στον τομέα των μεταφορών εισβάλλουν ορμητικά στην Κρήτη. Η μορφή των πόλεων αλλάζει, μέρος των τειχών πέφτει. Η δημιουργία δρόμων για τα κάρα με ένα άξονα τις σούστες, με δύο άξονες τους αραμπάδες, τα αμάξια vis-a-vis, τις άμαξες λαντώ, τα ποδήλατα

20. ΙΑΚ, Ε.Ε.Κ.Π. 3 Ιουλίου 1900, Αριθ.31. 21. Κρητικός Κώδιξ ΙΙΙ, Περίοδος Γ΄ Κρητική Πολιτεία (1898 – 1912), Τάλως, τ. ΣΤ΄, σ. 163.

123

ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗΣ Γ. ΙΩΑΝΝΗΣ

και το 1910 τα αυτοκίνητα στα Χανιά και το 1912 στο Ηράκλειο, έκαναν αναγκαία την εφαρμογή του γαλλικού μέτρου. Ήδη το 1900 η αφετηρία στο Καλέ Καπίσι των αμαξιών vis-a-vis δημιουργεί πρόβλημα. Το 1900 άρχισε η κατασκευή αμαξωτών δρόμων σκυρόστρωσης με κύλινδρο. Με πρώτες κατασκευές ήταν οι δρόμοι Χανιά –Χαλέπα και Ηράκλειο – Κνωσό. Άρχισε η κατασκευή μεγάλων τεχνικών έργων, όπως οι πέτρινες και σιδερένιες γέφυρες, οι μεγαλοπρεπείς ναοί, η Αγορά των Χανίων με τελικά σχέδια του μηχανικού Κ. Δρανδάκη.22 Ακόμη κατοικιών από την ανερχόμενη χριστιανική αστική τάξη. Το 1905 ο μηχανικός Μιχ. Σαββάκης (1863-1942) προτείνει τη σύναψη δανείου για την κατασκευή τοπικών σιδηροδρόμων και αμαξιτών οδών μήκους 1000 χιλιομέτρων.23 Τα σημαντικότερα μέτρα μήκους ήταν τα παρακάτω: 1. Βασιλικός Πήχης ή Γαλλικό Μέτρο ή Μέτρο Στην Κρήτη το 1900 ήταν σε χρήση 5 πήχεις. (αρσίν, ενδεζέ, τεκτονικός, βασιλικός, νεοτουρκικός). Το γαλλικό μέτρο διαιρείται σε 100 υφεκατόμετρα (εκατοστά) και 1000 υποχιλιόμετρα (χιλιοστά). Στο άρθρο 3 του Διατάγματος, ορίζονται οι σχέσεις του μέτρου με τους πήχεις.: β) Ο μικρός πήχης ενδεζέ, είναι 0,648 βασ. πήχεως. Ο μεγάλος πήχης αρσίν είναι 0,669 βασιλ. πήχεως. Είναι και ο άλλος πήχυς …εργάζοντο ξυλουργοί =0,75 του βασ. πήχεως. Ο ενδεζέ ήταν ο βυζαντινός βασιλικός πήχυς. Σε τυπικά έγγραφα γράφονται οι σωστές αλλά κακόηχες μεταφράσεις. Όπως στον Καταστατικό Νόμο, της εν Κρήτη Ορθοδόξου Εκκλησίας, που αναφέρει:24 Εκάστη μονή έχει σφραγίδα διαμέτρου τριακονταπέντε υποχιλιομέτρων εν τω μέσω μεν την εικόνα του Αγίου της Μονής, κύκλω δε «Ιερά Μονή(δείνα)» διηρημένη εις τρία τμήματα, ων εν κρατεί έκαστον των μελών του Συμβουλίου της Μονής. Σε κακοτυχίες της ζωής, όταν έχουν αίσιο τέλος, ο Ύπατος Αρμοστής εκφράζει την ευαρέσκειά του, μετρώντας σε μέτρα:25 Ο υπεν/ρχης Δε Μαρία Φραγκίσκος, χωρίς ποσώς να διστάση κατήλθε με προφανή κίνδυνο ενός φρέατος βάθους μέτρων 12 εις θέσιν «Κουμ Καπί» και διέσωσε τον Γρηγόριον Νικολαΐδη όστις είχε πέσει εντός. Στα σχολικά βιβλία συνυπήρχαν τα μέτρα και οι πήχεις μέχρι το 1965.

22. Σημανδηράκη Ζαχαρένια, Η Δημοτική Αγορά Χανίων, Χανιά 1993. 23. ΙΑΚ, Εφημερίδα, Ελλάς, 21-Ιανουαρίου-1905 24. ΙΑΚ, Ε.Ε.Κ.Π., 20 Δεκεμβρίου 1900 , Αριθ. 72. 25. ΙΑΚ, ΕΕΚΠ, 26 Σεπτεμβρίου 1899.

124

ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ (1898-1913)

2. Το Στρατιωτικό Βήμα Το βήμα ως μονάδα μήκους αναφέρεται τον 6 αι. π.Χ. στον «Ομηρικό Ύμνο εις Ερμήν» που επιβεβαιώνει την πανάρχαια ελληνική προέλευσή του. Πέρασε στο ρωμαϊκό - βυζαντινό Passus, ίσο με 0,74 m. Ως στρατιωτικό βήμα στην Κρητική Πολιτεία συνδέεται με τον ημερήσιο δρόμο των εμπόρων, τις αλλαγές αλόγων και με το ηρωικό ιδεώδες. Το εφάρμοζαν οι «βηματιστές», οι ταχυδρόμοι, η Κρητική Χωροφυλακή και ήταν μονάδα μέτρησης στη σχολική Γεωμετρία της εποχής.26 3. Το Αγγλικό – Ναυτικό Μίλι (Nautical Mile) Το αγγλικό μίλι είναι η μονάδα μέτρησης των θαλασσίων αποστάσεων την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας. Είναι πολλαπλάσιο της αρχαίας ελληνικής μονάδας στάδιο, ισοδύναμο με 10 στάδια, δηλαδή 1852 m. Η κακή κατάσταση των χερσαίων οδών, που δυσκόλευαν τα ζώα, τα κάρα και η ανυπαρξία σιδηροδρόμου, έκανε αναγκαία τη μεταφορά ανθρώπων και προϊόντων μεταξύ των παραλιακών τόπων με μικρά ατμόπλοια, τα οποία περιέπλεαν το νησί και άραζαν στα μικρά και μεγάλα λιμάνια. Με το Διάταγμα στις 28 Ιουνίου 1900 Περί κυρώσεως της συμβάσεως της ακτοπλοΐας Κρήτης καθορίζονται με ακρίβεια οι αποστάσεις σε αγγλικά μίλια μεταξύ όλων των παραθαλασσίων λιμανιών της Κρήτης. Επίσης ρυθμίζονται τα αντίστοιχα ναύλα και κόμιστρα ανάλογα με το βάρος, τα χιλιόγραμμα και τα μίλια:27 Αποστάσεις των διαφόρων λιμένων και όρμων Χανιά – Κολυμπάρι Αγγλ. μιλ. 12 Κολυμπάρι – Καστέλλι Αγγλ. μιλ. 23 .................................................................................................................... Μακρυγιαλός – Ιεράπετρα Αγγλ. μιλ. 13 Πολλαπλάσιο του αγγλικού μιλίου είναι η λεύγα ισοδύναμη με 3 αγγλικά μίλια. 4. Η Ώρα Ο χρόνος περιστροφής της Γης, γύρω από τον άξονα της, υπήρξε πανάρχαια μέθοδος μέτρησης αποστάσεων. Ήδη τον 6ου π.Χ. αι. στο έργο «Περίπλους» του Σκύλακα Κορυανδέα αναφέρεται: Διάπλους δε από Λακεδαίμονος έως επί το ακρωτήριον της Κρήτης εφ ω έστι πόλις Φαλάσαρνας ημέρας δρόμος. Στην Κρήτη το 1901 με Διάταγμα του Ηγεμόνα οι καμπάνες των εκκλησιών δήλωναν τη μεσημβρία. Σύντομα τα μηχανικά ρολόγια των εκκλησιών αντικατέ-

26. Κων. Παπαδάκη, Επίτομος Πρακτική Γεωμετρία, Εν Χανίοις 1900, σ. 15. 27. Κρητικός Κώδιξ ΙΙΙ, Περίοδος Γ΄ Κρητική Πολιτεία (1898 – 1912), Τάλως, τ. ΣΤ΄, σ. 591.

125

ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗΣ Γ. ΙΩΑΝΝΗΣ

στησαν τις καμπάνες. Το 1924 η πόλη των Χανίων, ακολουθώντας τη βενετσιάνικη παράδοση, απόκτησε σε περίοπτη θέση πύργο με ρολόι. Λόγω της ανυπαρξίας της έννοιας της διάστασης, με βάση τον τύπο της Φυσικής (s = vt) θεωρώντας την ταχύτητα σταθερή, η ώρα θεωρήθηκε μονάδα μέτρησης του διαστήματος. Η μέση τιμή μεταβιβάσεων, έδινε ικανοποιητικά αποτελέσματα. Η ώρα αναφέρεται στο Διάταγμα στις 26-1-1909, που αφορά τις αποστάσεις χωριών από τις έδρες των δικαστηρίων:28 ΠΙΝΑΞ Των συντομωτέρων αποστάσεων εις ώρας των κάτωθι κωμών και χωρίων από τον εις υπάγονται Ειρηνοδικείου, Πρωτοδικείου και Κακουργοδικείου. ΕΙΡΗΝΟΔΙΚΕΙΟΝ ΑΛΙΚΙΑΝΟΥ Από του Ειρηνοδ. Από του Πρωτοδικ. Από του Κακουργιοδ. Ώραι Λεπ. Ώραι Λεπ. Ώραι Λεπ. Αγυιά 45 1 30 1 30 Αποθήκες 1 30 3 30 3 30 Βατόλακκος 30 2 30 3 30 Βλαχερωνίτισσα 3 3 15 3 15 ..................................................................................................................................... Σύντομα, τα αυτοκίνητα εφοδιασμένα με χιλιομετρητή θα άλλαζαν τα δεδομένα. ΜΟΝΑΔΕΣ ΟΓΚΟΥ – ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Όπως έχουμε ήδη αναφέρει διά μέσου των αιώνων υπάρχει σύγχυση, των εννοιών του όγκου και της χωρητικότητας. Ο όγκος είναι η ποσότητα του χώρου που καταλαμβάνει ένα αντικείμενο. Η χωρητικότητα είναι η ποσότητα που χωρεί όταν είναι πλήρης μία οντότητα (container) και δεν θεωρείται μαθηματικός όρος. Μπορούμε να τη μετρήσουμε με διάφορες μονάδες. Η χωρητικότητα της Κρητικής Βουλής ήταν 200 άτομα και ενός κρητικού πλοίου 2000 κιντάλια. Στο Μετρικό Σύστημα ορίζονται μονάδες όγκου βασισμένες στον κύβο με ακμή τη μονάδα μήκους. Ιστορικά δεν αναφέρονται κυβικά αγγεία. Το μόνο κάπως συμβατό σχήμα είχε το συρτάρι τραπεζιού για την παρασκευή οικιακού σαπουνιού. Τα συμβατικά μέτρα παρέμειναν και ανήκαν σε δύο κατηγορίες, σε μέτρα διακίνησης - εμπορίου και σε μέτρα αποθήκευσης. Είναι αυτονόητο ότι καμιά συμβατική μονάδα δεν ορίστηκε με την αυστηρή έννοια της μονάδας στη Φυσική. Στο τέλος του 19ου αι. άρχισαν οι γεωμετρικές μετρήσεις του όγκου, σε τεχνικά έργα. 1. Το Κυβικό Μέτρο - Το Εκατόλιτρο ή Βασιλικό Κοιλό ή Νέο Κοιλό Το κυβικό μέτρο είναι άμεσα παράγωγη μονάδα του μέτρου. Η ιδέα από 28. Κρητικός Κώδιξ ΙΙΙ, Περίοδος Γ΄ Κρητική Πολιτεία (1898 – 1912), Τάλως, τ. ΣΤ σ. 1670.

126

ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ (1898-1913)

τη μονάδα μήκους να υπολογίζουμε τον όγκο προέρχεται από το αρχαίο αιγυπτιακό hekat = 4,8 λίτρα, με βάση πήλινα σφαιρικά αγγεία και το μήκος μεγίστου κύκλου σε royal cubit. Ένα cubit ήταν ίσο με 52,3 εκατ. Δεν υπήρχε όργανο μέτρησης, μόνο τύποι Γεωμετρίας και κατανόηση των διαστάσεων του χώρου. Στα πιθάρια και τα βαρέλια, ήταν δύσκολο να βρουν τον όγκο σε κυβικά μέτρα, τον υπολόγιζαν με δοχεία μετρητές ή τον εκτιμούσαν διαισθητικά.29 Το κυβικό μέτρο αναφέρεται σε έγγραφο στις 2 Σεπτεμβρίου 1899, προς τη Διεύθυνση των Οικονομικών:30 Η επιφάνεια της λίμνης Κουρνά τον χειμώνα ανέρχεται σε 1200 – 1400 στρέμματα … βάθος 10 μ. περιέχει δε 12000000 κ.μ. ύδατος. Στην περίπου κυκλική λίμνη μέτρησαν την απόσταση σε μέτρα αντιδιαμετρικών σημείων και εκτίμησαν την ακτίνα σε 618,2 m. Βρήκαν την επιφάνεια του νερού 1200 στρέμματα και με τον τύπο του κυλίνδρου τον όγκο του νερού 12000000 κ.μ. Υποδιαίρεση είναι το νέο κοιλό το οποίο ορίστηκε ως: Κοιλόν =100 λίτρας ή 1/10 κυβικού πήχεως. Η ιδέα του νομοθέτη να το συνδέσει με τα γεννήματα, το τοποθετεί και στους μετρητές. Στη Συνεδρία στις 22 Ιουνίου 1901, με θέμα τους δασμούς στα εξαγόμενα προϊόντα, αναφέρεται στη μέτρηση βρώμης: 18) Βρώμη τα 100 κοιλά νέα δραχ. 2.47.70. Αν δε πρόκειται για σύγχυση, με το πλήθος των μονάδων, τότε αναφέρονται στο εκατόλιτρο. Στο ίδιο έγγραφο το μετάξι ζυγίζεται σε χιλιόγραμμα. 2. Η Λίτρα ή Λίτρο ή Μαστραπάς Η λίτρα στο Διάταγμα, δηλαδή το λίτρο, ήταν μονάδα μέτρησης του όγκου. Η Λίτρα ήταν ίση με το 1/1000 του κυβικού πήχη (κυβικού μέτρου). Ως στερεό ήταν κύβος ακμής 10 εκατοστών. Ήταν σε χρήση στα αλκοολούχα ποτά, όπως φαίνεται στον Νόμο για το κονιάκ και τα ηδύποτα: Του Κίρσχ31 η πώλησις απαγορεύεται όταν ενέχη υδροκυανικόν οξύ άνω των 10 εκατοστογράμμων κατά λίτρον. Επιβεβαιώνεται η παραγωγή μεγάλης ποικιλίας ποτών στην Κρήτη και η λειτουργία του Κρατικού Χημείου στα Χανιά, με τον Ιωάννη Βαμβακά, που ιδρύθηκε την εποχή του Αλεξ. Καραθοδωρή. Το 1911 κυκλοφορεί το διυλισμένο γάλα, πρώτης ποιότητος: εις κυτία της ημισείας λίτρας μάρκας «κοπέλας». Πέρα από το υπονοούμενο της διαφήμισης, η Χημεία είχε προχωρήσει. Οι Κρήτες είχαν

29. Βλέπε και άσκηση γεωμετρίας Ιωαν. Χατζηδάκη που έχουμε αναφέρει προηγουμένως. 30. ΙΑΚ, Ε.Ε.Κ.Π., 2 Σεπτεμβρίου 1899, τ. 76. Αναφορά του Διευθυντή του Γεωργικού Σταθμού Αττικής και Βοιωτίας, Αριστείδη Θ. Μουρατόγλου. 31. Το κίρσχ ήταν είδος μπράντυ από φρούτα, το άφηναν 3-5 χρόνια σε ξύλινα βαρέλια, για παλαίωση.

127

ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗΣ Γ. ΙΩΑΝΝΗΣ

και το δοχείο λίτρα (λίτρο) που το ταύτισαν με τον ορειχάλκινο μαστραπά. Ο μαστραπάς ως αγγείο έχει μία πορεία στην Κρήτη 4000 χρόνων. Είναι η μινωική πρόχους, με ευρύ στόμιο και μία λαβή. Την εποχή που μελετούμε με την αυτοτέλεια και οικονομική ανεξαρτησία του κρητικού οίκου, έγινε το βασικό επιτραπέζιο δοχείο νερού και οίνου. Τότε πέρασε στα κρητικά αστικά άσματα, τα ταμπαχανιώτικα, όπως στον χαλεπιανό αμανέ.32 3. To Μουζουράκι Το μουζουράκι ως όρος υπερίσχυσε το σημαινόμενο, δηλαδή είναι αυτό που μετρά, που άλλαξε το είδος της μέτρησης. Το μουζούρι μετρά βάρος το μουζουράκι μετρά όγκο. Ήταν δοχείο από λευκοσίδηρο ή πήλινο, κυλινδρικού σχήματος. Συμβατική μονάδα όγκου μικρών ποσοτήτων λαδιού, κρασιού και μονάδα όγκου του λαδιού για την παρασκευή του φαγητού. Μουζουράκια που διασώθηκαν είναι 200 κυβ. εκατοστά. Ήταν σε χρήση στη μέτρηση των ακριβών αποσταγμάτων, που έβαζαν σε μπουκάλια όπως, από τη λεβάντα το καραμπάσι (karabas), το φασκομηλέλαιο, το δαφνέλαιο, το θυμέλαιο που έβγαζαν την αιθέρια ουσία θυμόλη. Τα αποστάγματα πουλούσαν οι αχτάρηδες με ένα δοχειάκι, γνωστό ως «οκαδάκι» ή δακτυλήθρα. 4. Το Μίστατο ή Λαδικό Μέτρο Το δοχείο μίστατο από ορείχαλκο, ως μετρητής του όγκου, καθιερώθηκε διότι μετρούσε συγκεκριμένα υγρά, οίνο και έλαιο. Το μίστατο ήταν σε χρήση στην Κρήτη από τη Βυζαντινή Εποχή. Οι Βενετοί το βρήκαν και το υιοθέτησαν, ως ένα ημιεπίσημο μέτρο. Κρητικό έγγραφο το 1271, το αναφέρει ως μονάδα μέτρησης:33 Η χήρα Αγγέλου Βιτάλη οφείλει εις τον Ιουδαίον Μιχάλη, 100 μίστατα κρασί εκ των αμπελώνων της εις το χωρίον Καταλαγάρι. Το μίστατο της Candia di Creti αναφέρει και ο Francesco Pegolotti το 1339, στο «Pratica della Mercatura»,34 με το σχόλιο ότι δεν είναι ομοιόμορφο σε όλη την Κρήτη. Ερευνητές του 19ου αιώνα το συσχετίζουν με λατινικές πηγές. Το 1892 ο Hippolyte Noiret35 το συσχετίζει με το mestato και αναφέρει κρητικό έγγραφο του 1380: buta mistatorum 42 qui sunt quarte XII. Ο Δ. Πετρόπουλος ετυμολογεί το μίστατο από το ημί-στατον, το στατόν, από το ίστημι, αυτό που είναι όρθιο. Στην Κρήτη αυτό που «στέκει» είναι το σωστό. Άποψη που δέχεται ο Ε. Κριαράς, στο Λεξικό της

32. «Τα βάσανα μου χαίρομαι» που αποδίδει ο Στέλιος Φουσταλιέρης και σήμερα ο Στέλιος Λαϊνάκης. 33. A. Lombardo, Documenti della Colonia Veneziana di Crete, p. 119. 34. Francesco Pegoloti, Pratica della Mercatura. 1339, p. 106. 35. Hippolyte Noiret, Documents Inedits Domination Venitienne En Crete de 1380 a 1485, Paris 1892.

128

ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ (1898-1913)

Μεσαιωνικής Γλώσσας.36 Ανάλογη έννοια έχει το βυζαντινό σκυφωτό νόμισμα ιστάμενον (975-1025). Τον 19ο αι. στην Κρήτη το ονομαζόταν και λαδικό μέτρο. Στη Δυτική Κρήτη χωρούσε, 10–12 οκάδες κρασί και 9–10 οκάδες λάδι. Η χρήση του δημιούργησε «αναλογίες μέσα στις αναλογίες». Όπως, όταν οι ελιές ήταν πεντομιστατούσες η βεδέμα ήταν καλή, στα λιομαζώματα το ένα μίστατο λάδι αναλογούσε σε 4 μεροκάματα και ως ισοδύναμο αξιών καθόριζε το επίπεδο της προίκας. Μία προσπάθεια να καταργηθεί στις 1 Μαΐου 1894, απέτυχε. Επειδή το 1898 πολλά μίστατα δεν ήταν θεωρημένα, ως ακριβή:37 διατάσσεται εις το εξής όπως η πώλησις του ελαιολάδου γίνεται διά ζυγίσεως αντί διά μιστάτων. Η διαταγή ελάχιστα ίσχυσε. Το μίστατο είχε υποδιαιρέσεις, το κουρούπι και το κάρτο. 5. Το Κουρούπι ή Κορύπη Το κουρούπι είναι η αρχαία ελληνική κόρυμβος, η μεσαιωνική κορύπη, ποτέ δεν έλλειψε από την Κρήτη. Στην Κρητική Πολιτεία ήταν σε χρήση δύο ειδών κουρούπια. Το ένα ήταν μεταλλικό της φάμπρικας, που χωρούσε 5 οκάδες λάδι, το μισό του μίστατου και ήταν μετρητής παραγωγής και παρακράτησης του λαδιού. Το άλλο ήταν το πήλινο κουρούπι του κρητικού οίκου, των 5 οκάδων λάδι. Η καθιέρωσή του οφείλεται στη χρήση, αποτελούσε αγγείο αποθήκευσης και συντήρησης τροφίμων. Όπως λαδιού, τυριού, μυζήθρας, σύγκλινων, βουτύρου. Επίσης το βρίσκουμε σε συμβάσεις δανεισμού λαδιού, το λεγόμενο «τρικούρουπο λάδι», όπου ο οφειλέτης όταν δανειζόταν δύο κουρούπια λάδι έπρεπε να επιστρέψει τρία. Τα «τραπεζικά γραφεία» δανεισμού, κατά τον Φουρναράκη, ήταν τα «ελαιομαγαζεία». Το σταμνί και το κουρούπι συνδέονται με τις τελετουργίες καθαρμού και μαντείας της αρχαίας Ελλάδας. Στην Κρήτη είναι τα αγγεία της γιορτής του κλήδωνα.38 Δεν λείπει και από τα κρητικά κάλαντα: «κι από το πιθαράκι σου λάδι ένα κουρουπάκι». Καθόλου ευκαταφρόνητη ποσότητα. 6. Το Κάρτο ή Κάρτα Το κάρτο ήταν σε χρήση ως δοχείο και μονάδα μέτρησης την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας. Ήταν από χαλκό ή από λευκοσίδηρο και ήταν μετρητής όγκου για το κρασί, το γάλα και το λάδι.39 Η χωρητικότητα του ήταν 2,5 οκάδες λάδι. Έφερε λαβή και το σχήμα του ήταν κύλινδρος ή μισός κύλινδρος με επίπεδη επιφάνεια, που διερχόταν από τον άξονα του. Ήταν μονάδα στα μιτάτα 36. Ο Α. Ξανθινάκης θεωρεί ότι ίσως προέρχεται από το βενετικό mistute< λατ. mistus = ανάμικτος. Ο Στεφ. Ξανθουδίδης θεωρεί ότι προέρχεται από το ιταλ. mestato<mestare = ανακατεύω. 37. ΙΑΚ. Εφημερίς, Ρέθυμνον 24 Νοεμβρίου 1898. 38. Σταμάτης Αποστολάκης, Διαδοχικές Λαογραφικές Δημοσιεύσεις, στα Χανιώτικα Νέα. 39. Κανάκη Ι. Γερονιμάκη, Κρητική Λαογραφία, Ηράκλειο 2008, σ. 308.

129

ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗΣ Γ. ΙΩΑΝΝΗΣ

και τις φάμπρικές για την παρακράτηση των δικαιωμάτων, η φράση: «εμείς καρτίζουμε από τις δέκα» σημαίνει κράτηση 10%, μετρούμενη με κάρτο. Σταδιακά σήμαινε και με το δοχείο της οκάς. 7. Το Σταμνί ή Πήλινο Μίστατο Το σταμνί ως μονάδα χωρητικότητας στην Ανατολική Κρήτη, ήταν το αντίστοιχο του μίστατου. Ήταν από άργιλο με μορφή μαγειρικού αμφορέα της Υστερομινωικής ΙΙΙ, με πλατύ στόμιο, της τάξης των 12 οκάδων ελαίου. Είναι χαρακτηριστικός ο διάλογος στη Συνεδρία στις 13 Ιουνίου 1901, για φορολογικά ζητήματα, στην Κρητική Βουλή: Γ Κοκκινάκης (Πεδιάδα Ηρακλείου) …το έλαιον πρέπει να εκτιμηθή δι΄ έν έκαστον μουζούρι , πόσον αναλογούν- τρεις οκάδες, ή τέσσερες ή δύο ή μία και ημίσεια». Χ. Πλουμίδης (Χανιά) Με το μουζούρι το λάδι; Γ. Κοκκινάκης Σας παρακαλώ να προσέχετε. Δια να υπολογιστεί ο φόρος ο δημοτικόςπρέπει να γίνει εις υπολογισμός πόσον έλαιον … αναλογεί εις έκαστον μουζούριον. Δηλαδή πόσο πηγαίνει το μουζούρι. Δεν έχουν μίστατα εκεί αλλά σταμνιά. Πράγματι, μετρητής ελαίου στο Ηράκλειο ήταν το σταμνί, διαφορετικό από το μίστατο των Χανίων και τελείως ασύμβατο με το μουζούρι των δημητριακών. Η αντίφαση των εννοιών όγκου και χωρητικότητας επιβεβαιώνει τη δυναμική της σύγχυσης στην κατανόηση των μονάδων. Στο Λασίθι το σταμνί χωρούσε 12 οκάδες λάδι. Το σταμνί ως μετρητής λαδιού ήταν μεγαλύτερο από το μεταλλικό μίστατο. 8. Το Ασκί ή Ασκός ή Τουλούμι Το ασκί συνεχίζει διά μέσου των αιώνων, ως συμβατική μονάδα μέτρηση του όγκου του οίνου και του λαδιού. Σε ορισμένα μέρη ονομαζόταν τουλούμι. Ήταν από δέρμα κατσικιών, το οποίο μετά από ειδική κατεργασία έραβαν οι ασκοράφτες.40 Το ασκί χωρούσε 35 οκάδες οίνου. Ήταν σε χρήση μέχρι το 1970 στο εσωτερικό εμπόριο του νησιού, από τους κιρατζήδες. Μετέφεραν με ημιόνους 2 ασκιά σε κάθε ζώο, μέσα από τα αρχαία κρητικά μονοπάτια, που συνέδεαν χωριά, εμπορικά κέντρα, παζάρια και πανηγύρια. Υπήρχε Διάταγμα για το φορτίο των όνων, μέχρι 70 οκάδες και των ημιόνων μέχρι 90 οκάδες. Κατά τους Κρήτες: «το καλό ασκί βάνει λάδι και κρασί».

40. Αντ. Ξανθινάκης, Λεξικό ερμηνευτικό και ετυμολογικό του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2000.

130

ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ (1898-1913)

ΜΟΝΑΔΕΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΣ Με την σύσταση Υπηρεσίας Δημοσίων Έργων και την κατοχύρωση του επαγγέλματος του πολιτικού μηχανικού καθιερώνεται η εφαρμογή του μέτρου και της Γεωμετρίας στον υπολογισμό των εμβαδών.41 Τα γραμμικά μέτρα απάλλαξαν την έκταση των αγρών από την ποιότητα των εδαφών, που βασιζόταν στο φορολογικό σύστημα του Gaius Diocletianus (284-305), γνωστό ως σύστημα του ζυγού (jucum). Η έκταση των αγρών στο Βυζάντιο εξαρτιόνταν από τη γονιμότητα και όριζαν το μόδιο ως φορολογικό όρο, με τρείς διαφορετικές τιμές έκτασης. Στα συμβόλαια και τις εφημερίδες εμφανίζονται τα νέα μέτρα επιφανειών, αλλά υπάρχουν και τα συμβατικά. Στατιστικά υπερισχύουν το κοιλό, η οκά, το μουζούρι και το τετρ. μέτρο. Σε ειδικές περιοχές, ήταν σε χρήση τα βυζαντινά «νομίσματα γης». Όπως, η χρηματική μονάδα, το γρόσι: εις θέσιν Τρυπητην χειμάδιον τριών και ημίσεως γροσίων.42 Δηλαδή, το ετήσιο ενοίκιο ήταν 3,5 γρόσια. Η τιμή 3,5 ήταν συνάρτηση της έκτασης, της γεωλογίας και της χλωρίδας. Στα χωράφια δεν υπήρχε η έννοια της οριζόντιας προβολής. Οι βασικές μονάδες ήταν οι παρακάτω: 1. Το Τετραγωνικό Μέτρο ή Βασιλικός Τετραγωνικός Πήχης Το τετραγωνικό μέτρο είναι άμεσα παράγωγη μονάδα του μέτρου. Δεν υπήρχε ειδικό όργανο. Η μέτρηση ήταν έργο της Γεωμετρίας με όργανο το γαλλικό μέτρο του μήκους και κατανόηση της έννοιας των 2 διαστάσεων. Ήταν η μονάδα των μηχανικών, για τη μέτρηση εκτάσεων τεχνικών έργων και οικιών βουλευτών, εμπόρων και της ανερχόμενης αστικής τάξης. Στη Συνεδρία στις 17 Ιουλίου 1901 εγκρίνεται μία επένδυση: η εγκατάσταση ιχθυοτροφείου στη θέση Τσιφτέ μοναστήρι (Σούδα) η έκταση του μέσα στη θάλασσα ήταν 5600 τ.μ. Πρόκειται για οικονομική καινοτομία μέσα στη θάλασσα, που απεικονίζει τη δυναμικότητα της κοινωνίας. 2. Το Βασιλικό Στρέμμα ή Στρέμμα Το βασιλικό στρέμμα ήταν η επίσημη μονάδα μέτρησης των μεγάλων επιφανειών, ισοδύναμο με 1000 τετρ. βασιλικούς πήχεις. Ήταν σε χρήση στις πολλές άδειες για μεταλλευτικές έρευνες στην Κρήτη. Σε Διάταγμα στις 30 Αυγούστου 1899 για την χορήγηση άδειας για έρευνες αναφέρεται ότι:43 Β. Με-

41. Κρητικός Κώδιξ ΙΙΙ, Περίοδος Γ΄ Κρητική Πολιτεία (1898 – 1912), ΤΑΛΩΣ, τ. ΣΤ΄ σ.837. 42. ΙΑΚ, Εφημερίς, Ελλάς, 26 Μαρτίου 1904. 43. ΙΑΚ, Ε.Ε.Κ.Π. 30 Αυγούστου 1899 , Αριθ. 75.

131

ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗΣ Γ. ΙΩΑΝΝΗΣ

ταλλούχου χώρου κειμένου κατά τας θέσεις Τζιτζιφές και Κουμαρές της περιφέρειας του χωριού Καστέλας, του Δήμου Μαθέ, της επαρχίας Αποκορώνου, εκτάσεως στρεμμάτων βασιλικών 769 και μέτρων τετραγωνικών 979 ως λεπτομερώς περιγράφεται εν τω σχετικώ εις διπλούν διαγράμματι του μηχανικού. Είναι έκταση που έχει μετρηθεί με ακρίβεια, από μηχανικό. Ανάλογη άδεια έλαβε το 1902 και ο Κων. Μάνος για έρευνες στα Νοχιά. 3. Η Οκά ή Παλαιά Οκά Η οκά υπήρξε και μονάδα μέτρησης των επιφανειών. Την έκταση υπολογίζουμε στην επόμενη ενότητα. Ήταν σε χρήση σε κήπους και σε ποτιστικούς αγρούς. Έτσι, στα Γριμπιλιανά βρίσκουμε:44 ημισείας ως έγγιστα οκάς αγκιναρόκηπον. Στα ορεινά άγονα εδάφη η οκά αντιστοιχούσε σε μεγάλη έκταση. Ήταν η «οκά της Μαδάρας», που απεικόνιζε την έκταση σε αριθμό βάρους κτηνοτροφικού προϊόντος. Σε πλειστηριασμό στην εφημερίδα «Ελλάς» της 26 Μαρτίου 1904 αναφέρεται ότι: Εις θέσιν Γκίγκιλον μαδάραν (θερινή βοσκή) τριών οκάδων. Εννοούσε το ετήσιο ενοίκιο ήταν τριών οκάδων τυρί, το λεγόμενο νόμι:45 Η τοπογραφία της περιοχής βεβαιώνει μεγάλη έκταση. Η θερινή βοσκή γινόταν στο χαμηλό τμήμα του Γκίγκιλου, με ορεινή βλάστηση (μαρουλίδες, λουτσιές, δίκταμο, κακισκάλε, μαλοτήρα,..). Παράλληλα οι οικονομικές συνθήκες του 19ου αι., έγιναν αιτία να χρησιμοποιηθεί η οκά επίσημα ως μέσο απεικόνισης των αξιών, όπως της αξίας μίας φάμπρικας, ενός νερόμυλου, μίας χαλέπας.46 Η αξία υπολογιζόταν με βάση την οκά και στη συνέχεια γινόταν η κατανομή των μεριδίων σε δράμια, στους συνιδιοκτήτες της επιχείρησης. Συνεπώς, έχουμε τη μονάδα βάρους και σε μία κοινωνική – οικονομική λειτουργία. 4. Το Μουζούρι Το μουζούρι εξακολουθούσε την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας να είναι σε χρήση ως μονάδα επιφανείας, την οποία υπολογίζουμε στην επόμενη ενότητα. Βρήκε εφαρμογή στα ιδιωτικά συμβόλαια και τις δημοπρασίες εκμίσθωσης κρατικών γαιών. Όπως η παρακάτω, που αφορά το 1899 κτήματα στην Τάμπια του Ηρακλείου47 της οικογένειας του πορθητή Κιουπρουλού: 4. Οι εντός του περιβόλου του από βορράν προς Νότον α΄ προμαχώνος (Τάμπιας) κείμενοι αγροί εκτάσεως 2 μουζουρίων και οι εντός της πέριξ αυτού ζώνης εκτάσεως 5 μουζου-

44. ΙΑΚ, Νέα Έρευνα, 18 Δεκεμβρίου 1901. 45. Κανάκη Ι. Γερονιμάκη, Κρητική Λαογραφία, Ηράκλειο 2008, σ.. 86. 46. Ανδρέα Πατεράκη, Συμβατικές μονάδες μέσα δημιουργίας λαϊκού πολιτισμού, δημοσιεύσεις στην εφημερίδα, Πατρίς, Ηρακλείου. 47. ΙΑΚ, Ε.Ε.Κ.Π., 17 Οκτωβρίου 1899, Αριθ. 94.

132

ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ (1898-1913)

ρίων. Η Διοίκηση, που προωθεί τα νέα μέτρα, δεν ακολουθεί πάντα την εκσυγχρονιστική προσπάθεια. Η χρήση του μουζουριού δημιουργούσε μία ευχέρεια και στην αισθητική εκτίμηση των εκτάσεων. 5. Το Κοιλό ή Παλαιό κοιλό Στην Κρήτη το κοιλό διά μέσου των αιώνων είχε πολλές και διαφορετικές έννοιες. Ήταν και μονάδα μέτρησης επιφανειών, τυπικά ήταν η έκταση που καταλάμβανε κατά την σπορά το αγγείο κοιλό γεμάτο σίτο. Την έκταση υπολογίζουμε στην επόμενη ενότητα. Ήταν σε χρήση στα χωράφια σίτου και τους ελαιώνες. Σε έγγραφο του 1902, που αφορούσε βακούφικα κτήματα στο χωρίο Πηγή αναφέρεται:48 εις θέσιν Γράμπελα χωράφιον ενός κοιλού περιέχον είκοσι δύο ελαιόδεντρα.... Στις ορεινές χαλέπες, θερινής βοσκής, κάθε τοποθεσία αποτελούσε μία αυτοτελή περίπτωση η οποία εκφραζόταν με ένα ισοδύναμο αξιών, που ορισμένες φορές ήταν το «κοιλό της χαλέπας». Στην Ασή Γωνιά εκτιμάται η έκταση:49 μίας χαλέπας 20 κοιλών ως έγγιστα. Πρόκειται για έκταση, όχι για ποσότητα τυριού. Η χρήση του κοιλού στη μέτρηση εδαφών είναι πολύπλοκο θέμα και σχετίζεται με τη φορολογία των ζευγών, των «αροτριώντων βοών». Στην Κρήτη απλοποιήθηκε στα κοιλά που έσπερναν. Το 1900 καταγράφτηκαν στην Κρήτη 17456 ζεύγη αροτριώντων κτηνών. 6. Ο Εργάτης ή Μεροδούλι ή Καπαλίκι Το ημερήσιο έργο ενός εργάτη, ήταν η Βυζαντινή, μονάδα, μέτρησης της έκτασης των αμπελιών στην Κρήτη. Υπάρχουν δυσκολίες για να εκτιμηθεί με ακρίβεια η έκταση. α) Στο τέλος του χειμώνα αρχή της άνοιξης, η μέρα ήταν ακόμη μικρότερη από τη νύκτα. Διότι: «Αλλοίμονο του Ματροκλαδευτή και τ΄ Απριλοσκαμένου». β) Εξαρτιόνταν από την κοινωνική έννοια του εργάτη. γ) Την ποιότητα των εργαλείων. δ) Την τοπογραφία και τη γεωλογία του αμπελιού. Οι καλλιεργητές εκτιμούν ότι ένας εργάτης σε μία μέρα έσκαβε έκταση 400-480 κλημάτων, φυτεμένα σε απόσταση 0,85-0,90 m μεταξύ τους ή δύο «καρίκια». Δηλαδή, σε ένα εργάτη αντιστοιχούσε έκταση της τάξης των 340 τετρ. μέτρα. Πρέπει να αναφέρουμε ότι η γη, που έσκαβαν δεν ήταν κατ΄ ανάγκη και η ιδιοκτησία η οποία, αν υπήρχαν, περιελάμβανε και τους φράχτες της περιμέτρου του αμπελιού. Οι φράχτες ήταν «ξερολιθιές» πλάτους 0,5m. ή δέντρα, κυρίως συκιές. Στην περίπτωση αυτή η έκταση ενός εργάτη εκτιμάται σε 350τετρ. μέτρα. Η

48. ΙΑΚ, Βιβλίον Μεταφρασθέντων Τουρκικών Συμβολαίων Δήμου Πηγής Ρεθύμνου. 13 Μαρτίου 1902. 49. ΙΑΚ, Εφημερίδα Ελλάς, 18 Ιουνίου 1904

133

ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗΣ Γ. ΙΩΑΝΝΗΣ

έκταση αυτή είναι συμβατή με την παραγωγικότητα της εποχής αυτής. Η έκταση ενός εργάτη απόφερε 180 οκάδες οίνου. Οι οθωμανοί είχαν το ημερήσιο σκάψιμο γενικών εδαφών, όχι αμπελιών, το capalic ίσο με 250 τετρ. μέτρα. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΕΔΑΦΩΝ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ Η μαζική αναχώρηση του οθωμανικού πληθυσμού από την Κρήτη και η αδυναμία ευρείας εφαρμογής του Μετρικού Συστήματος, είχε ως αποτέλεσμα την εφαρμογή ενός πλήθους μονάδων μέτρησης των αγροτικών εκτάσεων. Επίσης έγιναν πολλοί πλειστηριασμοί, που οφειλόταν σε ανεξόφλητα δάνεια. Στα φύλλα των τοπικών εφημερίδων, υπάρχουν αναφορές γαιών και ένα μωσαϊκό μονάδων μέτρησης, που απεικονίζουν τη συσσωρεμένη διά μέσου των αιώνων πολυπλοκότητα των μονάδων επιφανειών.50 Ένα μικρό δείγμα δέκα διαφορετικών μονάδων, είναι το παρακάτω: Ζουνάκη… .εις θέσιν Κουκιδιά ενός κοιλού χωράφιον με ένα ελαιόνδρεον και ένα δρυν. (ΙΑΚ, Ελλάς 21 Ιανουαρίου1905) στον Κρουσώνα…μίαν άμπελον… εκτάσεως 10 εργατών μετά συνεχομένης ποταμίδας μιάς πινακιάς... (ΙΑΚ, Ελπίς, 28 Οκτωβρίου 1910, αρ. 13) στο Κοντομαρί …δέκα τρία ελαιόδενδρα με την γην των και δύο καρτών Χωράφιον. εν περιβόλιον εκτάσεως τριών ως έγγιστα οκάδων στο χωρίο Ρούστικα. εις θέσιν Καμαράκι ήτοι δέκα εννέα (19) ελαιόδεντρα με την γην των και ενός πινακίου ανοικτόν χωράφιον. ( ΙΑΚ, Ελλάς, 6 Δεκεμβρίου 1903). Ιεραπέτρου… εις θέσιν Τραπέζα Λαγκάδι αγρός 20 ως έγγιστα μουζουρίων. (ΙΑΚ, Μίνως, 17 Αυγούστου 1885). εις Βουκολιές …χωράφιον μίας κάρτας (ΙΑΚ, Ελλάς, 24 Ιανουαρίου 1904) Εις Βατόλακο …έχον έκτασιν 9,000 τετρ. Μέτρων και εμπεριέχον 216 πορτακαλέας 8 ελαιόδεντρα και 40 διάφορα άλλα δέντρα (ΙΑΚ, Ελλάς, 26 Ιανουαρίου 1902). εις Μουλιανά … ενός οικήματος ερειπωμένους γηπέδου διακοσίων πήχεων… (ΙΑΚ Νέα Έρευνα, 25 Μάιου 1901). Ινναχωρίων… χωράφιον ποτιστικόν εκατόν δραμιών ως έγγιστα. (ΙΑΚ, Ελλάς, 18 Ιουνίου 1904). Όλες οι παραπάνω αναφορές περιέγραφαν τις «σεφίδες», τα σύνορα. Είναι βέβαιο ότι κάποιες από τις εκτιμήσεις να έχουν επηρεαστεί από το οθωμανικό φορολογικό σύστημα, για τα δικαιώματα του ζευγαριού (resm-i cift). Το οθωμανικό σύστημα στηρίζονταν στο αντίστοιχο βυζαντινό του μοδιού και

50. Για τη δυσκολία και πολυπλοκότητα του θέματος είναι χαρακτηριστική η αλληλογραφία του Ινστιτούτου Κρητικού Δικαίου με τους αρμοδίους θεσμικούς φορείς του Υπουργείου Δικαιοσύνης.

134

ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ (1898-1913)

είχε ως βάση τρεις κατηγορίες γονιμότητας των εδαφών.51 Κάθε κατηγορία περιείχε ένα διάστημα έκτασης μετρούμενης σε donum (eski donum, 912 τετρ. μέτρα.) κάθε τόπος είχε μία τιμή, σε ένα από τα διαστήματα. Τα διαστήματα καθόριζαν φορολογικές μονάδες. Επί πλέον ορισμένες φορές οι συμβαλλόμενοι για διαφόρους λόγους δεν ανάφεραν την πραγματική επιφάνεια στα έγγραφα. Ακόμη τα έγγραφα δεν ήταν πάντα ακριβή, κυρίως καθόριζαν τις σεφίδες, τα σύνορα και λιγότερο την έκταση. Εκτός από τις πολλές μονάδες δεν υπήρχε διαχρονικά σταθερή τιμή για την ίδια μονάδα σε όλη την Κρήτη. Γενικά, είναι δύσκολο να αξιολογήσουμε τον παράγοντα της αναξιόπιστης καταγραφής, διότι έχει πολλαπλές αιτίες. Αποτέλεσμα των πολλών μεταβλητών παραγόντων είναι η ασυμφωνία των ερευνητών και των γεωργών ως προς την ακριβή έκταση των συμβατικών μονάδων. Για τους παραπάνω λόγους, θα θεωρήσουμε μία διαδικασία εκτίμησης των εκτάσεων στην Κρήτη ημιεμπειρική. ΟΥΤΟΣ ΤΟΙ ΠΕΔΙΩΝ ΠΕΛΕΤΑΙ ΝΟΜΟΣ Η οθωμανική μονάδα βάρους η οκά έγινε μονάδα επιφανειών όταν έγινε προσπάθεια αντιστοίχησης με το μουζούρι. Επειδή η οκά ήταν σταθερή, λόγω της νομισματικής της βάσης, αντιπροσώπευε μία σταθερή ποσότητα σίτου. Η σπορά επηρεάζονταν από το έδαφος και τις βροχοπτώσεις. Θα υπολογίσουμε την έκταση μίας οκάς σπόριμου σίτου, με υπολογισμούς πάνω σε εμπειρικά δεδομένα των γεωργών. Η σπορά άρχιζε τον Νοέμβριο, κατά τον Ησίοδο όταν: «ήμος κόκκυξ κοκκύζει δρυός εν πετάλοισι», και επιδιώκονταν να είναι ομοιόμορφη. Στην Κρήτη γίνονταν με αροτριώντες βόες και αγελάδες μαζιέτες, με συγκεκριμένη θέση των δακτύλων του δεξιού χεριού και με ρυθμική κίνηση παράλληλη προς το έδαφος, μετά τη χάραξη με το αλέτρι της περιμέτρου του χωραφιού, του «όργου». Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες γεωργών, η πυκνότητα της σποράς του σίτου στα γόνιμα εδάφη με υψόμετρο περίπου μέχρι 500 μέτρα με μικρή κλίση έφτανε τους 8 σπόρους σε κάθε ίχνος οπλής του ζώου άροσης. Δηλαδή σε ένα ψευδόκυκλο διαμέτρου 14,6 εκατ. Αλλά, είναι γνωστό ότι ο κύκλος δεν καλύπτει πλήρως το επίπεδο. Για τον λόγο αυτό θεωρήσαμε το περιγεγραμμένο τετράγωνο στην οπλή πλευράς 14,6 εκατ., το οποίο έχει εμβαδόν 213,16 τετρ. εκατοστά. Το τετράγωνο υπερβαίνει τον ψευδόκυκλο της οπλής κατά 8% . Σε αυτό το ποσοστό αντιστοιχεί μισός επί πλέον κόκκος

51. Οι γαίες μετρούνταν με μονάδα το donumκαι παρουσιάζουν για φορολογικούς λόγους διακύμανση. Για την Α΄ κατηγορία πλούσια(a΄la) 30-80 dunum, για την Β΄ κατηγορία μέση (evsat) 80-120 donum, και για την Γ΄ κατηγορία πτωχή (edna) 100-150 donum. Το eski dunum ήταν 912 τετρ. μέτρα

135

ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗΣ Γ. ΙΩΑΝΝΗΣ

σίτου. Συνεπώς 8,5 κόκκοι αντιστοιχούν σε κάθε τετράγωνο της οπλής. Όμως δεν φυτρώνουν όλοι οι σπόροι, η φυτρωτικότητα κυμαίνεται στο 85-90%, όπως λένε οι γεωργοί: τα παχιά χωράφια κρατούν ένα μέρος του σπόρου. Αυτό δεν επηρεάζει τους υπολογισμούς. Η μία οκά έχει 1280g, περιέχει 30000 κόκκους σίτου και καλύπτει 3529 φορές το τετράγωνο.52 Άρα, η οκά καλύπτει στα εύφορα εδάφη επιφάνεια 75 τετρ. μέτρων. Σε λιγότερο γόνιμα εδάφη, όπως ήταν τα ημιορεινά, 500-900 μέτρα, τα λίγο κούσκουρα, αρκούσαν 4 σπόροι σε κάθε ίχνος πέλματος και αναλογικά 4,3 σπόροι στο τετράγωνο, η οκά καλύπτει 6976 φορές το τετράγωνο. Συνεπώς η οκά καλύπτει 150 τετρ. μέτρα. Με πυκνότητα μικρότερη από 4 κόκκους δεν ήταν πρόσφορη η σπορά.53 Άρα, στην Κρήτη η μία οκά σιτάρι κάλυπτε επιφάνεια 75 τετρ. μέτρα σε εύφορα εδάφη και τους κήπους, και 150 τετρ. μέτρα, σε ημιορεινά εδάφη μειωμένης γονιμότητας αλλά καλλιεργήσιμα. Με βάση την έκταση της μίας οκάς υπολογίζουμε τις εκτάσεις για το μουζούρι και το κρητικό κοιλό. Όπως, θα μας έλεγε ο Ησίοδος: Ούτος τοι πεδίων πέλεται νόμος. Το μουζούρι ρήγλι, με επικρατούσα τιμή και μέση τιμή 14,75 οκάδες, καλύπτει έκταση στα εύφορα πεδινά 1105 τετρ. μέτρα και στα ημιορεινά 2210τετρ. μέτρα. Το μουζούρι ήταν μονάδα δημητριακών και ελιών. Το κοιλό ίσο με 21 οκάδες σίτου, ήταν 1575τετρ. μέτρα στα πεδινά και στα ημιορεινά 3150τετρ.μέτρα. Ήταν μονάδα εκτάσεων δημητριακών, ελιών, ανοικτών χωραφιών. Σε άλλη κατηγορία ανήκουν οι κατάλληλες κυρίως για βοσκή εκτάσεις. Όπως είναι τα άνω από 900 μέτρα μέχρι τα 1200 μέτρα και τα άγονα ασβεστολιθικά εδάφη. Από προφορικές πληροφορίες και έγγραφα του 19ου αι., οι τιμές ήταν κατά 2,5 φορές μεγαλύτερες από την αντίστοιχη τιμή της πεδινής έκτασης.54 Η οκά αντιστοιχούσε σε 187 τετρ. μέτρα, το μουζούρι σε 2750 τετρ. μέτρα και το κοιλό σε 3938 τετρ. μέτρα. Ανάλογα υπολογίζονται και οι υποδιαιρέσεις των παραπάνω μονάδων. Τέλος η «οκά και το κοιλό της Μαδάρας» είναι πολύ μεγαλύτερες εκτάσεις και εξαρτώνται από τη χλωρίδα και το γεωλογικό ανάγλυφο και μόνο τοπικά ορίζονται. Οι συμβατικές μονάδες εδαφών ήταν σε χρήση στην Κρήτη μέχρι το 1940, αλλά δεν είχαν οριστεί επίσημα οι σχέσεις των μονάδων αυτών με το τετρ. μέτρο.

52. Το βάρος 1000 κόκκων σιταριού εξαρτάται από την ποικιλία. Άρα και ο αριθμός των κόκκων που αναλογών σε μία οκά. Βλέπε, Γρηγορίου Παλαιολόγου, Γεωργική και οικιακή Οικονομία, 1830. 53. Έχουν γίνει ελάχιστες μικρές στρογγυλοποιήσεις για πρακτικούς λόγους. 54. Ανδρέα Πατεράκη, Συμβατικές μονάδες μέσα δημιουργίας λαϊκού πολιτισμού. Διαδοχικές δημοσιεύσεις στην εφημερίδα, Πατρίς Ηρακλείου.

136

ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ (1898-1913)

ΜΟΝΑΔΕΣ ΠΑΡΟΧΗΣ Η επίσημη μονάδα μέτρησης της παροχής μίας πηγής ήταν ο αριθμός των οκάδων ύδατος ανά δευτερόλεπτο. Το 1901 η δυναμικότητα των πηγών της Αγυιάς ήταν 15 οκάδες ύδατος το δευτερόλεπτο. Στα μαγκανοπήγαδα, που παρείχαν λιγότερο νερό, μετρούσαν την παροχή σε κυβικά μέτρα το 24ωρο. Η απόδοση τους ήταν 22-30 κυβ. μέτρα το 24ωρο. Στην περιοχή των Χανίων υπήρχαν δεκάδες πηγάδια όλων των ειδών. Στην ύπαιθρο εφαρμοζόταν το «νομπέτι», η σειρά και υπήρχαν δύο ειδών κατανομές νερού. α) Σε πλούσιες με συνεχή ροή πηγές η κατανομή γινόταν με μερισμό των ωρών το 24ωρο. Όπως φαίνεται σε έγγραφο της περιοχής Σπανιάκου Σελίνου το 1904:55 11) Από του «Λιόντα» την βρύσην δύο ώρες νερόν καθ΄ έκαστο Σάββατον. Ήταν μία πλούσια πηγή που τροφοδοτούσε και το υπάρχον τζαμί. β) Σε αδύνατες πηγές υπήρχαν στέρνες συλλογής και συναντάμε ως νομπέτι, την έκφραση: ορίζει νερό από επτά ένα. Δηλαδή, ορίζει με σειρά, νερό μίας μέρας την εβδομάδα. ΕΠΙΛΟΓΙΚΑ Είναι δύσκολο να εγκλωβίσουμε μία Ιστορία 4000 χρόνων σε ένα μικρό χρονικό διάστημα και σε λίγες σελίδες. Η Κρήτη έχει δημιουργήσει την έννοια της μέτρησης στην Ευρώπη. Στην Κρήτη οι μονάδες μετρήσεις είναι ένα στοιχείο μακράς διάρκειας, που αντιστάθηκε σε κλυδωνισμούς που επέφεραν οι κατακτητές. Οι Κρήτες δεχόταν τα νομίσματά τους αλλά σπάνια τις μονάδες. Ήταν μία αδιάπτωτη κληρονομιά που λειτουργούσε για τις πρακτικές ανάγκες, αλλά και ως πηγή έμπνευσης του λαϊκού πολιτισμού. Στην πορεία των αιώνων κάθε μονάδα μετέφερε πολλές ονομασίες, έννοιες και ισοδυναμίες. Την εποχή της Κρητικής Πολιτείας έρχονταν, ταυτόχρονα και μαζικά, νέα εργαλεία, τεχνουργήματα, μηχανές, χημικά και διαδικασίες. Το πλήθος των συμβατικών μονάδων ήταν εμπόδιο για την οικονομία, που είχε συνδεθεί με το διεθνές κεφάλαιο. Η περιπετειώδης καθιέρωση του Μετρικού Συστήματος (SI) μέχρι το 1959, ήταν μία σοβαρή εκσυγχρονιστική προσπάθεια.

55. ΙΑΚ, Ελλάς, 11 Ιουνίου 1904.

137

ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗΣ Γ. ΙΩΑΝΝΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ -

Αποστολάκης, Σταμ. Διαδοχικές Λαογραφικές Δημοσιεύσεις, στα Χανιώτικα Νέα. Γεράκης, Αθανάσιος, Στοιχειώδης Αριθμητική, Εν. Αθήναις, 1865. Cipolla, M. Carlo, Η Ευρώπη πριν από τη βιομηχανική επανάσταση, κοινωνία και οικονομία 1000 - 1700 μ.Χ. Θεμέλιο, Αθήνα 1988. Γερονιμάκης, Ι. Κανάκης, Κρητική Λαογραφία, Ηράκλειο 2008. Καλογεράκης, Γ. Γιάννης, Οι Φυσικομαθηματικές γνώσεις στην Κρήτη κατά την Κλασσική Οθωμανική Περίοδο, (1669-1830), Εν Χανίοις, τ. 13, Χανιά 2019. Lathiful, Khuluq, Modernization of Education in the Late Ottoman Empire, Al-Jamiab, V.43, No 1. Lombardo, Antonino, Documenti della Colonia Veneziana di Creta, 1271. Noiret, Hippolyte, Documents Inedits Domination Venitienne En Crete de 1380 a 1485, Paris 1892. Ξανθινάκης, Αντώνιος, Λεξικό Ερμηνευτικό και Ετυμολογικό του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2000. Παπαδάκης, Κωνσταντίνος, Αριθμητικών Ασκήσεων και Προβλημάτων, Χανιά 1900. Παπαδάκης Κωνσταντίνος, Επίτομος Πρακτική Γεωμετρία, Χανιά 1900. Παπαδόπουλος-Βρετός, Ανδρέας, Μαρίνος, Athenes Moderne, Αθήνα 1860. Παπαμανουσάκης, Στρατής, Επιμέλεια, Κρητικός Κώδιξ ΙΙΙ, Περίοδος Γ΄ Κρητική Πολιτεία (1898 – 1912), Τάλως, τ. ΣΤ, Χανιά. Πατεράκης, Ανδρέας, Συμβατικές μονάδες μέσα δημιουργίας λαϊκού πολιτισμού, διαδοχικές δημοσιεύσεις στην εφημερίδα, Πατρίς, Ηρακλείου. Pegoloti, Francesco, Pratica della Mercatura.1339. Ed. Cambridge Massachusetts, 1936. Σημανδηράκη, Ζαχαρένια, Η Δημοτική Αγορά Χανίων, Χανιά 1993. Χατζηδάκη, Ιωάννου, Στοιχειώδης Γεωμετρία, Εν Αθήναις 1902. Χούνγκερ-Κούρτ Φόγκελ, Χέρμπερτ, Κώδιξ Φιλ.Ελ. 65, Εθνική Αυστριακή Βιβλιοθήκη.

138

ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ Φιλόλογος

ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΧΑΝΙΩΝ Από την ανασφάλεια του ενοικίου και την απειλή της κατάργησης στην ασφάλεια της ιδιοκτησίας και στη μονιμότητα Στους μαθητές μου Θα ξεκινήσω παράδοξα τούτο το μελέτημα, αντιγράφοντας από τον λογαριασμό του 1ου Γυμνασίου Χανίων στο facebook (14 Σεπτεμβρίου του 2020) την ευχή για την έναρξη της φετινής σχολικής χρονιάς, χρονιάς κορωνοϊού, και δύο φωτογραφίες της ημέρας εκείνης: «Καλή σχολική χρονιά λοιπόν, ίσως από τις πιο δύσκολες φέτος. Είμαστε τυχεροί ως 1ο Γυμνάσιο, με μεγάλες αίθουσες που χωράνε τα παιδιά να κάθονται ένα ένα στο θρανίο, καθώς και με τη μεγαλύτερη ίσως αυλή. Ευχόμαστε όλα αυτά να βοηθήσουν σε ομαλότερη προσαρμογή. Δυστυχώς κάτι τέτοιο δεν ισχύει στα περισσότερα σχολεία».

Εικόνες 1-2. Αίθουσες διδασκαλίας στο κτήριο του 1ου Γυμνασίου Χανίων 14.9.2020

Η ευχή εστιάζει σε μια μεγάλη αλήθεια, στην τύχη των άνετων αιθουσών και της μεγάλης αυλής που διαθέτει το 1ο Γυμνάσιο, ενώ άλλα σχολεία ίσως τα στερούνται. Αυτή η καλή τύχη του έλαχε μετά από ποικίλες και θλιβερές στεγαστικές περιπέτειες, που είχαν ξεκινήσει από την αρχή κιόλας της ίδρυσής του και διήρκεσαν ένα τέταρτο σχεδόν του αιώνα. Αυτό είναι το θέμα τούτου του κειμένου.1 1. Το μελέτημα αυτό βασίστηκε κυρίως σε έρευνα που είχα κάνει προ δεκαπενταετίας περίπου στα αρχεία που αναφέρονται στις υποσημειώσεις και στις πηγές.

139

ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

Στη διάρκεια της ύστερης τουρκοκρατίας οι προσπάθειες της χριστιανικής κοινότητας των Χανίων να αποκτήσουν στην πόλη τους πλήρες δημόσιο, τετρατάξιο τότε, γυμνάσιο ευοδώθηκαν μόνο τον Σεπτέμβριο του 1887, όταν προστέθηκε και η τελευταία (ανωτέρα) Δ΄ τάξη. Στις 23 του ίδιου μήνα έγιναν επίσημα τα εγκαίνια του νεοσύστατου Γυμνασίου, με την ονομασία Ελληνικόν Γυμνάσιον Χανίων. Δυο μήνες σχεδόν αργότερα (29 Νοεμβρίου) το Πανεπιστήμιο Αθηνών το αναγνώρισε ως ισότιμο με τα γυμνάσια του ελληνικού βασιλείου.2 Ήδη όμως από την απόφαση των χριστιανών πληρεξουσίων της Κρήτης για ίδρυση της Α΄ δημόσιας γυμνασιακής τάξης3 διαφαινόταν το οξύ και δυσεπίλυτο πρόβλημα της στέγασης, που θα ταλάνιζε για μια περίπου εικοσιπενταετία το ίδιο το Γυμνάσιο και τη χριστιανική κοινότητα των Χανίων. Οι ιστορικές συγκυρίες έλυσαν ανέλπιστα και διά παντός το πρόβλημα της μόνιμης εγκατάστασής του. Από το Μεγ ά λο Αρσεν ά λι σ τη σ υν οικ ία Κασ τ έ λ ι Όταν το σχολικό έτος 1883-1884 πρωτολειτούργησε η Α΄ δημόσια γυμνασιακή τάξη, δεν αποτελούσε την αρχή ενός εν εξελίξει Γυμνασίου, αλλά διοικητικά ανήκε στο Ελληνικό Σχολείο και οι μαθητές χρησιμοποιούσαν τον ίδιο ευρύχωρο νεόδμητο πρώτο όροφο στο Μεγάλο Αρσενάλι, στο βενετσιάνικο λιμάνι της πόλης,4 που επί διοικήσεως του Ρεούφ πασά είχε ανεγερθεί και είχε εγκαινιασθεί μεγαλοπρεπώς στις 28.5.1875.5 Όταν μετά μια πενταετία το Γυμνάσιο έγινε πλήρες, μεταφέρθηκε και η Α΄ τάξη στο ίδιο κτήριο με τις ιδιοσυντήρητες Β΄ και Γ΄ τάξεις, που ήδη στεγάζονταν σε οίκημα που νοίκιαζε η κοινότητα με 420 γρόσια το μήνα.6 Για τη θέση του κτηρίου εκείνου υπάρχουν έμμεσες μαρτυρίες: ο Γενικός Διοικητής Κωστάκης Ανθόπουλος πασάς είχε ήδη από τις 5.2.1886 ορίσει για τις εκλογές των δημογερόντων της 5ης Φεβρουαρίου του 1887 ως τόπο ψηφοφορίας των Χριστιανών της συνοικίας Αγά Τζαμή «το κατά την συνοικίαν Καστέλλι

2. Περισσότερα στα μελετήματά μου: «Το Πανεπιστήμιο Αθηνών και τα Γυμνάσια της Κρήτης. (1879-1895)», στο Ἐν Χανίοις, τόμος 1, 2007, σ. 120-135 και «Ἑλληνικό Σχολεῖο καὶ γυμνασιακὲς τάξεις στὴν πόλη τῶν Χανίων κατὰ τὸν 19ο αἰ.» Ἐν Χανίοις, τόμος 13ος, 2019, σ. 87-114:112. 3. Ιστορικό Αρχείο Κρήτης (στο εξής ΙΑΚ), Αρχείο Εφημερίδων, Ἐφημερὶς τῆς Γενικῆς Διοικήσεως τῆς Κρήτης, 2.6.1883, Διάταγμα μὲ ἀρ. πρωτ. 667 καὶ ἀρ. διεκπ. 1082. 4. Ἐφημερὶς Αθηνών, 1.11.1874, Πανόπη Ερμούπολης Σύρου, 7.8.1875, 21.8.1875, 4.9.1875 και Άμυνα Χανίων, 3 Οκτ. 1886, σ. 1. 5. Ἐφημερὶς, 21.6.1875, σ. 6. 6. Για να γίνει αντιληπτό το ύψος του ενοικίου, αναφέρω ότι ο μισθός του καθηγητή ήταν 1500 γρόσια το μήνα, βλ. υποσημ. 2 «Ἑλληνικό Σχολεῖο...», σ. 111.

140

ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΧΑΝΙΩΝ

κατάστημα του Γυμνασίου».7 Στο κτήριο εκείνο στο Καστέλι λειτούργησε, ως φαίνεται, και το τετρατάξιο πια Γυμνάσιο μέχρι και το σχολικό έτος 1895-96.8 Όμως οι επίσημες τελικές (προαγωγικές και απολυτήριες) προφορικές εξετάσεις του Ιουνίου, ανοικτές στο κοινό τότε, γίνονταν μέχρι και τον Ιούνιο του 1895 στη μεγάλη αίθουσα του Ελληνικού Σχολείου στο Αρσενάλι, όπως και των υπολοίπων χριστιανικών σχολείων της πόλης, βάσει προγράμματος που καθόριζε η τμηματική εφορία.9 Οι λεηλασίες και οι σφαγές του 1896-1897 από τους Τούρκους εναντίον των επαναστατημένων Κρητικών ανέκοψαν απότομα (20.1.1897)10 τη συνέχιση της λειτουργίας του Γυμνασίου, όπως άλλωστε και όλων των σχολείων της Κρήτης, για το μακρύ διάστημα 1896-98 μέχρι την αυτονομία του νησιού και τον ερχομό του πρίγκιπα αρμοστή Γεωργίου (9.12.1898). Από τη σ τοά τσάρου σ το πα λιό επισκ οπ είο των Αγ ίων Αν αργ ύρων Με την πυρπόληση της συνοικίας του Καστελιού από τους Τούρκους είχαν καταστραφεί όλα τα κτήρια, τα παλιά βενετσιάνικα και τα καινούργια κοινοτικά (της επισκοπής, της δημογεροντίας, του παρθεναγωγείου) γύρω από τη μητρόπολη της Τριμάρτυρης, το κτήριο του Γυμνασίου στο Καστέλι και μαζί μ’ αυτό «κατεστράφησαν πλην άλλων και τα διδακτικά όργανα και σκεύη[…]».12 Όταν ο τόπος ειρήνευσε, ο τσάρος Νικόλαος Β΄ χρηματοδότησε την ανέ-

7. ΙΑΚ, Αρχείο Εφημερίδων, Κρήτη, Ἐφημερὶς τῆς Γενικῆς Διοικήσεως τῆς Κρήτης, αρ. 839, 7.2.1887, σ. 2. Ως Γυμνάσιο θεωρούσαν μόνο τις ιδιοσυντήρητες Β΄ και Γ΄ τάξεις. 8. Οι χριστιανοί της συνοικίας του Αγά-Τζαμή το 1889 και το 1891 κλήθηκαν να ψηφίσουν πάλι στο «κατάστημα του Γυμνασίου», βλ. ΙΑΚ, Αρχείο Εφημερίδων, Κρήτη..., ό.π. αρ. 990, 997, 16 και 26.1889 και αρ. 1224, 25.1.1891. 9. ΙΑΚ, Αρχείο Εφημερίδων, Λευκὰ Ὄρη, Χανιά 6, 13, 20 και 27.6.1887, 7.6.1889, σ. 3. 10. Οι εξετάσεις του Ιουνίου του 1896 δεν έγιναν, λόγω της «καταστάσεως τοῦ τόπου, ἕνεκα τῆς ὁποίας [ὁ σύλλογος τῶν καθηγητῶν] ἠναγκάσθη νὰ διακόψῃ τὰ μαθήματα ἀπὸ τῆς 13ης Μαΐου 1896 καὶ ἤδη ἀδυνατεῖ νὰ προβῇ εἰς ἐξετάσεις ἐπὶ προβιβασμῷ, ἀπεφάσισε ν’ ἀναβάλλῃ αὐτὰς μέχρις οὗ αἱ περιστάσεις ἐπιτρέψωσιν τὴν διεξαγωγὴν αὐτῶν. Ἐν Χανίοις τῇ 10ῃ Ἰουνίου 1896», συνεδρία ΙΔ΄, στο Πρωτόκολλον συνεδριάσεων τοῦ συλλόγου τῶν καθηγητῶν τοῦ Γυμνασίου Χανίων. Αρχείο του 1ου Γυμνασίου Χανίων (φυλάσσεται στο 1ο Γυμνάσιο), Το νέο σχολικό έτος 1896-1897 άρχισε στις 21 Οκτωβρίου 1896, έγιναν οι αναβληθείσες εξετάσεις καιγράφτηκαν 30 μαθητές στις τρεις πρώτες τάξεις. Συνεδρία Β΄, στο ίδιο. Και ΙΑΚ, Αρχείο Γυμνασίου Χανίων, φάκελος 49, υποφάκελος Τίτλοι εγγραφής, αρ. 11, Πιστοποιητικόν: «Ὁ […] διετέλεσε μαθητής μέχρι της 20ης Ιανουαρίου 1897 ότε τα μαθήματα διεκόπησαν. Εν Χανίοις τη 24η Οκτωβρίου 1899. 11. Ο θεμέλιος λίθος είχε τεθεί στις 11Απριλίου 1893, ΙΑΚ Αρχείο Εφημερίδων, εφ. Μεσόγειος Χανίων αρ.69, 9.4.1893. 12. Πάροδος, Παιδαγωγικόν και Επιστημονικόν Περιοδικόν, τεύχος 1, εν Χανίοις 1 Μαρτίου 1901, σελ. 8.

141

ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

γερση ενός συγκροτήματος νέων κτηρίων στη θέση των κατεστραμμένων, γύρω από μια στοά που πήρε το όνομά του.13 Εκεί εγκαταστάθηκαν τα γραφεία της Επισκοπής, το Δημοτικό σχολείο και το Παρθεναγωγείο της πόλης. Όμως για το Γυμνάσιο δεν υπήρξε ούτε χώρος ούτε πρόβλεψη. Οι μαθητές του είχαν κατά πολύ αυξηθεί, αφού ο νέος περί παιδείας νόμος του 1899, συγχώνευσε το τετρατάξιο γυμνάσιο με το τριτάξιο Ελληνικό Σχολείο μετατρέποντάς το υποχρεωτικά σε επτατάξιο. Έτσι από τον Οκτώβρη του 1899 και για δύο χρόνια στεγαζόταν στο ίδιο κτήριο με το Παρθεναγωγείο στη στοά του τσάρου.

Εικόνα 3. Οι μαθητές του Γυμνασίου Χανίων στο κτήριο της στοάς του τσάρου (Πηγή: Η Κρήτη στο γύρισμα του αιώνα, έκδ. Φιλολογικού Συλλόγου «Ο Χρυσόστομος», 1988)

Το αποτέλεσμα ήταν οι μαθητές και οι μαθήτριες των δύο σχολείων να ασφυκτιούν τόσο, ώστε η λειτουργία και των δύο να είναι προβληματική. Με την αρχή της επόμενης σχολικής χρονιάς ο επίσκοπος Κυδωνίας και Αποκορώνου

13. Τα κτήρια αυτά εγκαινιάστηκαν τον Μάιο του 1900.

142

ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΧΑΝΙΩΝ

Νικηφόρος, ως πρόεδρος της χριστιανικής Κοινότητας, σε έγγραφό του προς τον δήμαρχο Χανίων Μεχμέτ Χαμηντβεηζαδέ με ημερομηνία 25.9.1900 διαμαρτυρόταν: «ὅτι τὸ Γυμνάσιον καὶ τὸ ἀνώτερον Παρθεναγωγεῖον συνεσφηνωμένα ἀμφότερα ἐν οἰκοδομήματι προορισμένῳ μόνον διὰ Παρθεναγωγεῖον δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ συνυπάρξωσιν ἐπὶ πολύ, ἐὰν ἔμελλον τελεσφόρως νὰ ἐπιδιώξωσιν ὃν ἑκάτερον προτίθενται σκοπόν, καὶ ὅτι κατὰ τὸ ἤδη ἀρξάμενον σχολικὸν ἔτος αἱ ἐκπαιδευτικαὶ ἀνάγκαι παρίστανται τοιαῦται ὥστε ἀποβαίνει ἀπολύτως ἀδύνατος ἡ περαιτέρω ἐν τῷ αὐτῷ συνύπαρξις τῶν δύο τούτων ἐκπαιδευτηρίων, ἀλλ’ ὅτι καίτοι ἀπὸ πέρυσι κατέγιναν ἀνενδότως πρὸς ἀνεύρεσιν ἑτέρου καταλλήλου διὰ Γυμνάσιον οἰκήματος, δὲν κατέστη δυνατὸν οὔτε ἐν τῇ πόλει οὔτε εἰς τὰ πέριξ αὐτῆς ν’ ἀνεύρωσιν οἴκημα κατάλληλον ὁπωσδήποτε διὰ τὸν σκοπὸν τοῦτον, μόνον δὲ τὸ ἐν τῷ Δημοτικῷ κήπῳ κτίριον, τὸ χρησιμεῦσαν δι’ ἔκθεσιν,14 διαρρυθμιζόμενον καταλλήλως, συγκεντροῖ ὅλα τὰ πλεονεκτήματα διὰ Γυμνάσιον, παρακαλεῖ δ’ ἵνα παραχωρηθῇ τῇ Κοινότητι τὸ Δημοτικὸν τοῦτο κτίριον15 διὰ τὸν εἰρημένον σκοπὸν ἢ καὶ ἐνοικιασθῆ».16 Η πρόταση του επισκόπου συζητήθηκε στο δημοτικό συμβούλιο17, έγινε αποδεκτή κατά πλειοψηφία σε έκτακτη συνεδρίασή του (29 .9.1900) και εξουσιοδοτήθηκε ο δήμαρχος να συμφωνήσει με τον επίσκοπο να νοικιαστεί το κτήριο του Κήπου με την προϋπόθεση να μην: «αὐλίζηται ἀπὸ τῆς κοινῆς τοῦ Δημοτικοῦ κήπου θύρας, ἀλλ’ ὅτι πρέπει ἐντελώς ν’ ἀποχωρισθῇ ἀπὸ τὸν κῆπον, ἐξευρισκομένης νέας αὐτοῦ εἰσόδου ἀπὸ τοῦ πεδίου τοῦ Ἄρεως [...] καὶ νὰ ἀποχωρισθῇ τελείως ἀπὸ τοῦ Δημο-

14. Στο κτήριο εκείνο και σε άλλο που προστέθηκε στο παρακείμενο οικόπεδο του Μάνου είχε φιλοξενηθεί η διεθνής κρητική έκθεση (έναρξη 18.4.1900) τεχνών και βιομηχανικών, εμπορικών προϊόντων (Σ. τ. σ.). 15. Το ακαλαίσθητο εκείνο κτήριο, βορειοδυτικά του Κήπου, είχε κτισθεί σε μικρό χρονικό διάστημα το 1889 από τον Σακίρ πασά, για να φιλοξενήσει θεατρικές παραστάσεις, αφού η Χριστιανική Κοινότητα είχε αρνηθεί τότε να παραχωρήσει τη μεγάλη αίθουσα του Ελληνικού Σχολείου για το σκοπό αυτό. Το κτήριο κατέρρευσε το 1911 (Σ. τ. σ.). 16. Αρχείο Δημοτικής Βιβλιοθήκης Χανίων, Πρακτικά συνεδριάσεων Δημοτικού Συμβουλίου Χανίων, τόμος 1900-1901, 1-80, αρ. πρακτ. 33/29.9.1900, αρ. απόφ. 170 όπου η πράξη του δημάρχου με αρ. 1853 του 1900, με την οποία παραπέμπει το έγγραφο του επισκόπου στο δημοτικό συμβούλιο. (Η ορθογραφία στα παραθέματα δεν προσαρμόστηκε στη σημερινή). 17. Αρχείο Δημοτικής Βιβλιοθήκης Χανίων, Πρακτικά συνεδριάσεων Δημοτικού Συμβουλίου Χανίων, τόμος 1900-1901, 1-80, αρ. πρακτ. 31/26.9.1900, αρ. απόφ. 150.

143

ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

τικοῦ κήπου διὰ κιγκλίδων. Ἀναγνωρίζει τὸ κατεπεῖγον τῆς περιστάσεως καὶ τοὺς εἰδικοὺς λόγους τοὺς ἐπιτρέποντας ἵνα ἡ τοιαύτη ἐνοικίασις γίνει δι' απευθείας συμφωνιῶν ἄνευ δημοπρασίας, [...] ὑπὸ τὸν ὅρον ὅτι οὐδεμία δαπάνη διαρρυθμίσεως ἢ ἐπισκευῆς τοῦ κτιρίου, ἀποχωρισμοῦ αὐτοῦ ἀπὸ τοῦ Δημ. Κήπου, καὶ κατασκευῆς τῆς ἀπὸ τοῦ πεδίου τοῦ Ἄρεως νέας εἰσόδου θέλει ἐπιβαρύνει τὸν Δῆμον».18 Η λύση εκείνη τελικά δεν πραγματοποιήθηκε, αφού τον Δεκέμβρη του 1900 εγκρίθηκε παμψηφεί από το δημοτικό συμβούλιο η παραχώρηση του κτηρίου εκείνου στον Πέτρο Παπαναστασίου, για να το χρησιμοποιήσει μέχρι τις 10 Φεβρουαρίου 1901 ως χειμερινό θέατρο, με μηνιαίο ενοίκιο 20 δρχ.19 Τον Μάρτη του ίδιου έτους, ύστερα από σχετικό αίτημα της Διεύθυνσης των Οικονομικών, ο δήμαρχος παραχώρησε το κτήριο του Κήπου για τις συνελεύσεις της Κρητικής Βουλής και σχεδόν αμέσως ξεκίνησε η ανακαίνιση και διαρρύθμιση της αίθουσας συνεδριάσεων.20 Στις 19 Μαΐου 1901 η Βουλή άρχισε πανηγυρικά τις εργασίες της, με κύριο θέμα την Ένωση.21 Έτσι αποκλείστηκε η χρήση του κτηρίου του Κήπου για τη στέγαση του Γυμνασίου και το πρόβλημα για τα δύο σχολεία εξακολουθούσε να παραμένει ζωντανό και καυτό· η ανάγκη για απομάκρυνση του Γυμνασίου από το Παρθεναγωγείο γινόταν καθημερινά όλο και πιο επιτακτική. Αντιλαμβανόμενος τη σοβαρότητα της κατάστασης ο έλληνας αρχιτέκτονας Ν. Σαλίβερος, που ανήκε στο επιτελείο του Αρμοστή της Κρήτης πρίγκηπα Γεωργίου, προσπάθησε να δώσει μια μόνιμη λύση στο πρόβλημα. Υπέβαλε έκθεση, μέσω του συμβούλου της Παιδείας Αντωνίου Βορεάδη, προς το Ηγεμονικό Συμβούλιο, με την οποία πρότεινε να ανεγερθεί άλλο διδακτήριο για το Γυμνάσιο και για το Δημοτικό σχολείο στον χώρο του πεδίου του Άρεως, όπου υπήρχε και το Γυμναστήριο των σχολείων. Το Συμβούλιο παρέπεμψε την πρόταση στο τμήμα Δημοσίων Έργων, προκειμένου να τη λάβει υπόψη στον σχεδιασμό της νέας ρυμοτομίας της πόλης. Η πρόταση δεν υλοποιήθηκε, ενώ η αύξηση του αριθμού των μαθητών του Γυμνασίου και των μαθητριών του Παρθεναγωγείου ήδη από τον Σεπτέμβριο του 1901 έκανε ακόμη πιο πιεστική την μετακίνηση του Γυμνασίου σε άλλο κτήριο. Έτσι, όταν περί τα τέλη του ίδιου μήνα η Επισκοπή μετακόμισε στο νέο

18. Αρχείο Δημοτικής Βιβλιοθήκης Χανίων, Πρακτικά συνεδριάσεων Δημοτικού Συμβουλίου Χανίων, τόμος 1900-1901, 1-80, αρ. πρακτ. 33/29.9.1900, αρ. απόφ. 170. 19. Αρχείο Δημοτικής Βιβλιοθήκης Χανίων, Πρακτικά συνεδριάσεων Δημοτικού Συμβουλίου Χανίων, τόμος 1900-1901, 1-80, αρ. πρακτ . 40/12.12.1900, αρ. πράξ. 104. 20. ΙΑΚ, Αρχείο εφημερίδων Χανίων, εφ. Πατρὶς 29.3.1901, σ. 2. 21. Στο ίδιο, Πατρὶς 16 και 21.5.1901.

144

ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΧΑΝΙΩΝ

κτήριο των χριστιανικών κοινοτικών καταστημάτων στη στοά του τσάρου, η Κοινοτική Επιτροπεία αποφάσισε να ενοικιάσει για το Γυμνάσιο το παλιό επισκοπείο στα στενά των Αγίων Αναργύρων, που αποτελούνταν από συγκρότημα σπιτιών γύρω από μια μικρή αυλή.22 Η πρόσβαση στο κτήριο για τους μαθητές από τη ΧαΕικόνα 4. Το παλιό επισκοπείο λέπα ήταν δαιδαλώδης και χροστα στενά των Αγίων Αναργύρων (φωτ. Α. Κ. 2006) νοβόρα. Εισέρχονταν από τη μοναδική πύλη του Καλέ Καπισί (σημερινή οδό Μουσούρων) και διασχίζοντας τον Κάτωλα, τα Πεταλάδικα (σημερινή οδό Τσουδεών), τον γαλλικό στρατώνα και τα στενοσόκακα της συνοικίας, έφταναν στο διδακτήριο, αφού είχαν κάνει μεγάλο κύκλο. Λίγα χρόνια αργότερα, για να συντομευθεί η διαδρομή, υπήρξε σχέδιο να γίνει ρήγμα στο νότιο τείχος, στη συμβολή της οδού Χαλέπας (σημερινής Ελ. Βενιζέλου) με τη σημερινή οδό Δασκαλογιάννη. Όμως οι Γάλλοι που είχαν τον στρατώνα τους σε επαφή με το νότιο τείχος και την τάφρο αντιδρούσαν επίμονα. Τελικά, στα μέσα του 1907, η δημοτική αρχή, κατόπιν διαπραγματεύσεων, έπεισε τον αρχηγό των γαλλικών στρατευμάτων να επιτρέψει τη διάνοιξη μικρού μόνο ρήγματος, που θα το φρουρούσε γάλλος στρατιώτης. Οι Γάλλοι εφοδίασαν μετά κάθε μαθητή του Γυμνασίου με ειδικό πάσο, που όφειλε να επιδεικνύει στον φρουρό, για να εισέλθει. Μια γέφυρα από το σημείο του ρήγματος και πάνω από τη νότια τάφρο διευκόλυνε τη διάβασή τους. Το σημαντικότερο όμως πρόβλημα για τους μαθητές του Γυμνασίου δεν ήταν η πρόσβαση σ’ αυτό, αλλά το ίδιο το κτήριο της παλιάς Επισκοπής, που από την αρχή είχε χαρακτηρισθεί ως «τρώγλη» και είχε κριθεί ακατάλληλο να στεγάσει σχολείο. Έντονες διαμαρτυρίες δημοσιεύονταν στις τοπικές εφημερίδες για την κατάστασή του και για την ανθυγιεινή θέση του, ανάμεσα σε δρόμους στενούς με ψηλά κτήρια που εμπόδιζαν να μπει στις αίθουσες ήλιος, φως και αέρας. Ιδιαίτερα τα έτη 1906 και1907 ήταν εξαιρετικά ταραχώδη, αφού και τα μαθήματα, λόγω ανεπάρκειας αιθουσών, γίνονταν εκ περιτροπής, όπως θα δούμε ότι καταγγέλλει βουλευτής στην κρητική Βουλή.

22. Στο ίδιο, Πατρίς, 29.9.1901, σ. 2 και "Οἱ Ἅγιοι Ἀνάργυροι", Ἀνεξάρτητος 9.6.1912.

145

ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

Τον Οκτώβριο του 1906 σε δύο άρθρα του στην τοπική εφημερίδα Ἐλεύθερον Βῆμα ο διευθυντής και συντάκης της Ε.Δ.Φραντζεσκάκης αναφερόταν στο γεγονός και στηλίτευε την αδιαφορία της Κοινοτικής Επιτροπείας Χανίων· στο πρώτο, με τίτλο «Τὸ Γυμνάσιον θὰ κλεισθῇ, ἐὰν ἡ Ἐπιτροπὴ τῆς Κοινότητος δὲν φροντίσῃ περὶ τοῦ οἰκήματος», έγραφε: «[...] Καὶ δὲν εἶναι ἐφέτος αὐτὸ τὸ ζήτημα εἶναι τέσσαρα, εἶναι πέντε, ἕξ, δὲν ἠξέρομεν καὶ ἡμεῖς πόσα ἔτη ὅπου ἡ Ἐπιτροπὴ αὕτη, ἡ ὑπὸ τὴν προεδρείαν τοῦ Θεοφιλεστάτου Ἐπισκόπου διαρκῶς διατελοῦσα, δὲν ἐννοεῖ ἢ κάλλιον δὲν θέλει νὰ ἐννοήσῃ τὴν ὑπὸ τοῦ Νόμου ὑποχρέωσίν της νὰ φροντίζῃ περὶ τῶν οἰκημάτων τῶ σχολείων ἐν γένει, ὡς γίνεται τοῦτο εἰς ὅλας τὰς πόλεις καὶ τὰ χωρία τῆς Νήσου. Ἔσωσε καὶ εὑρῆκε μίαν τρώγλην, ἓν λαβυρινθῶδες οἴκημα ἄχρηστον διὰ πᾶσαν χρῆσιν, (ἀφοῦ τοῦτο ἐγκατελείφθη ἀπὸ Ἐπισκοπῆς ὅπου ἦτο, ὡς ἀνθυγιεινὸν καὶ στενόκοπον ὑπ’ αὐτοῦ τοῦ Θεοφιλεστάτου Ἐπισκόπου) ὅπως χώσῃ μέσα εἰς τὰ ἀνήλια, τὰ μὴ ἀεριζόμενα οὐδὲ φωτιζόμενα ἐπαρκῶς, τὰ στενὰ καὶ πληκτικώτατα δωμάτια αὐτοῦ τὰ ἔχοντα τὴν ἀτυχίαν πλάσματα νὰ φοιτῶσιν εἰς τὸ Γυμνάσιον Χανίων. Καὶ δὲν ἐννοεῖ ἡ ἄκαμπτος, ἡ ἄστοργος, ἡ κακουργοῦσα δύναταί τις εἰπεῖν καρδία τῆς Ἐπιτροπῆς ταύτης, οὔτε νὰ ἀλλάξῃ οἴκημα, οὔτε νὰ ἐνοικιάσῃ παραπλεύρως ἄλλα οἰκήματα διὰ νὰ χωροῦν οἱ δυστυχεῖς μαθηταί. Ἦσαν τὸ πρῶτον 150 μαθηταὶ Γυμνασίου καὶ ἡ Ἐπιτροπὴ εὑρῆκεν ὅτι χωροῦν εἰς τὴν παλαιὰν Ἐπισκοπὴν νὰ διδάσκωνται· ἀδιάφορον διὰ τοὺς ὅρους τῆς ὑγιεινῆς, αὐτὰ ἦσαν ψιλὰ πράγματα δι’ αὐτήν. Ἔγιναν τὸ ἑπόμενον 200 καὶ πάλιν ἐχώρουν κατὰ τὴν στενὴν κεφαλὴν τῆς Ἐπισκοπῆς εἰς τὸ αὐτὸ οἴκημα καὶ ἄς ἐστέκοντο καὶ μερικοὶ ἐκ τῶν μαθητῶν ὄρθιοι. Τί τάχα ἐπείραζεν; Ἀναβιβάζονται εἰς 250 οἱ μαθηταὶ καὶ πάλιν οἱ κ. Ἐπίτροποι εὑρίσκουν ὅτι ἐὰν ἐνοικιασθῇ ἡ κουζίνα τῆς παραπλεύρως οἰκίας ἠδύναντον νὰ χωρέσουν. Ἀνέρχονται βραδύτερον εἰς 280, κάμνει ἡ Ἐπιτροπὴ νέαν γενναιοδωρίαν καὶ ἐνοικιάζει ἀκόμη καὶ τὸ δωμάτιον τῆς παραπλεύρως οἰκίας. Ἐφέτος οἱ μαθηταὶ ἀνῆλθον εἰς 312 καὶ μένουν 5 ἢ 6 ἀκόμη νὰ ἐγγραφῶσι, ἀναγγέλλεται τοῦτο ἐγκαίρως πρὸς τὴν Ἐπιτροπήν, ἀλλ’ αὕτη ἔχει ἐξαντλήσει τὴν μακροθυμίαν της καὶ δὲν ἐννοεῖ νὰ δώσῃ οὔτε ἓν λεπτὸν διὰ νὰ ἐνοικιάσῃ ἄλλην τινὰ παρακείμενην οἰκίαν, οὔτε φροντίζει νὰ εὕρῃ ἄλλο οἴκημα εὐπρόσωπον, ὑγιεινὸν καὶ εὐρύχωρον νὰ μεταθέσῃ τὸ Γυμνάσιον. Παραπονοῦνται οἱ καθηγηταί, φωνάζουν οἱ μαθηταί, ἀδημονεῖ ἡ κοινωνία, ἐξεγείρεται ὁ τύπος, διατάσσουσιν αἱ προϊστάμεναι ἀρχαί, ἀλλ’ ὅλα αὐτὰ πηγαίνουν στὸν βρόντον, ὅλα δὲν ἐξασκοῦν καμμίαν συγκίνησιν εἰς τὴν Κοι-

146

ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΧΑΝΙΩΝ

νοτικὴ Ἐπιτροπὴν Χανίων, ἡ ὁποία ἐξακολουθεῖ νὰ ἐπιμένῃ ἀρνουμένη ὅπως συμμορφωθῇ πρὸς ὅ,τι ἐπιβάλλει τὸ στοιχειῶδες καθῆκον τοῦ ἀνθρωπισμοῦ, πρὸς ὅ,τι ἀντιλαμβάνεται καὶ ἡ κοινοτέρα διάνοια. Ἤδη, μὴ ὑπολειπομένου ἄλλου μέσου πρὸς ἐξαναγκασμὸν τῆς Ἐπιτροπῆς καὶ ἄρσιν ἑνὸς κακοῦ ὅπερ οὐδαμοῦ ἀλλαχοῦ συνέβη ἢ θὰ συμβῇ, (νὰ ὑπἀρχῃ δηλαδὴ Γυμνάσιον εἰς τρώγλας καὶ ταύτας ἀνικάνους νὰ χωρέσωσι τοὺς φοιτῶντας μαθητὰς χωρὶς νὰ δίδουν μιὰν δυάραν οἱ ἐπὶ τούτῳ ἐπιτετραμμένοι καὶ καθῆκον ἔχοντες ἐκ τοῦ Νόμου) ἀπεφασίσθη νὰ κλεισθῇ τὸ Γυμνάσιον ὑπὸ τῆς Ἀνωτέρας Διευθύνσεως τῆς Παιδείας, ἥτις πάνυ δικαίως φρονεῖ ὅτι μὴ ὑπάρχοντος κτηρίου καταλλήλου, δὲν δύναται νὰ ὑφίσταται Γυμνάσιον διὰ νὰ καταστρέφωνται ἀπὸ ἀπόψεως ὑγείας οἱ μαθηταὶ καὶ ἡ διδασκαλία νὰ γίνεται ἐλλείψει χώρου ἀτελής. Ἴδωμεν θὰ συγκινηθῇ ἐκ τῆς ἀποφάσεως ταύτης ὁ Θεοφιλέστατος Ἐπίσκοπος Κυδωνίας καὶ Ἀποκορώνου καὶ οἱ τοῦτον ἀκολουθοῦντες καὶ ἀρνούμενοι Ἐπίτροποι, ἢ θὰ ἀναγκασθοῦν μαθηταὶ καὶ γονεῖς, Καθηγηταὶ καὶ Κοινωνία νὰ τοῖς ἐπιβληθῶσι νὰ ἀλλάξωσι πορείαν ἐπὶ τοῦ ζητήματος τούτου;»23 Στο δεύτερο άρθρο του, μια εβδομάδα, αργότερα επανελάμβανε το ίδιο αυστηρά: «Τὸ ζήτημα τοῦ οἰκήματος τοῦ Γυμνασίου λαμβάνει ὁσημέραι διαστάσεις καὶ τροπὴν ἥτις ἀσφαλῶς θὰ γεννήσῃ πράγματα εἰς τὴν ἡμετέραν κοινωνίαν, ἐὰν δὲν λυθῇ ταχέως. Ὁ κ. Σύμβουλος τῆς Παιδείας μετὰ τοῦ Γραμματέως του καὶ τοῦ Ἀστυϊάτρου μετέβαινον τὴν παρελθοῦσαν Τετάρτην εἰς τὸ Γυμνάσιον ὅπως ἐξ ἰδίας ἀντιλήψεως ἐκτιμήσωσι τὴν κατάστασιν εἰς ἣν εὑρίσκεται τοῦτο.[...] Ἡ ἐκ τῆς ἐπισκέψεως ταύτης ἐντύπωσις ὑπῆρξεν ἀλγεινοτάτη δι’ ὅλους. Εἶναι κάτι ἀπερίγραπτον καὶ μυθῶδες ἡ κατάστασις εἰς ἣν εὗρεν ὁ κ. Σύμβουλος τούς τε διδάσκοντας καὶ διδασκομένους ἐξ αἰτίας τοῦ τρωγλοδυτικοῦ αὐτοῦ οἰκήματος, ὅπερ τὸ μέχρι τυφλώσεως ἐξιχθὲν ἀδικαιολόγητον πεῖσμα τῆς Ἐπιτροπῆς ἐξακολουθεῖ νὰ εὑρίσκῃ μέγαρον ἴσως!»24 Μετά από τέτοια δημοσιεύματα, και αρκετά καθυστερημένα, το θέμα απασχόλησε τους βουλευτές της Κρητικής Πολιτείας. Ας παρακολουθήσουμε τη σχετική συζήτησή τους στη συνεδρίαση της 30ης Οκτωβρίου του 1906: «Μ. Αναστασάκης. Ἐπερωτώ τὸν κ. Σύμβουλον [ὑπουργὸ] ἐπὶ τῆς Παιδείας

23. ΙΑΚ, Αρχείο εφημερίδων Χανίων, Ἐλεύθερον Βῆμα, 14.10.1906, σ. 3. 24. ΙΑΚ, Αρχείο εφημερίδων Χανίων, εφ. Ἐλεύθερον Βῆμα, 21.10.1906, σ. 2.

147

ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

τίνες ἐνέργειαι ἐγένοντο διὰ τὸ οἴκημα τοῦ Γυμνασίου Χανίων τὸ ὁποῖον ὡς βεβαιούμεθα εἶναι ἀνεπαρκέστατον διὰ τὸν σκοπὸν δι’ ὃν προωρίσθη; Εἶναι ἀληθὲς ὅτι εἰς μίαν ἢ δύο τάξεις τοῦ Γυμνασίου δὲν γίνονται παραδόσεις ἢ τρεῖς ἡμέρας μόνον τῆς ἑβδομάδος καὶ πῶς νομίζει ὅτι πρέπει νὰ λυθῇ αὐτὸ τὸ ζήτημα τὸ ὁποῖον ἐνδιαφέρει τὴν κοινωνίαν οὐ μόνον τῆς πόλεως τῶν Χανίων ἀλλὰ καὶ τῶν Ἐπαρχιῶν, διότι οἱ μαθηταὶ κατὰ τὸ πλεῖστον εἰσὶν ἐκ τῶν νομῶν Χανίων, Σφακίων καὶ ἐκ τοῦ τῆς Ρεθύμνης ἔτι; Δεν γίνονται τακτικῶς μαθήματα, ἀλλὰ τρεῖς ἡμέρας μόνον τὴν ἑβδομάδα γίνονται μαθήματα διά τινας μόνον τάξεις. Ἄλλως τε εἶναι ἀνεπαρκῆ καὶ τὰ δωμάτια. Βενιζέλος. Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι ἡ εὐθύνη εἶναι εἰς τὴν κοινότητα· δὲν πταίει ὁ Σύμβουλος. Χ. Πωλογιώργης. Ἡ κοινότης ὑποχρεοῦται νὰ εὕρῃ οἴκημα κατάλληλον. Πρόεδρος [Αντώνιος Μιχελιδάκης]. Ἡ κοινότης ὑποχρεοῦται νὰ εὕρῃ τὸ κατάλληλον οἴκημα. Ἀρκοῦσι τὰ ἄλλα βάρη ὅπου ἔχομεν».25 Το φλέγον εκείνο ζήτημα είχε βαλτώσει και οι μαθητές πνίγονταν στις ακατάλληλες αίθουσες του παλιού επισκοπείου κι ας ήταν κάποτε ενετικό αρχοντικό. Αγωνιώδης ήταν και η έκκληση του επιθεωρητή Χανίων για ανέγερση διδακτηρίου στην έκθεση που απέστειλε το επόμενο έτος προς τον Γενικό επιθεωρητή Αντώνιο Γιάνναρη: «Ὁ συναγελασμὸς [τῶν μαθητῶν] ἐν ταῖς μικραῖς ἀνηλίοις καὶ ἀνθυγιειναῖς αἰθούσαις τῶν παρὰ τοὺς Ἁγίους Ἀναργύρους οἰκημάτων πλείστων κακῶν πρόξενος γίγνεται, παραβλάπτων καὶ τὴν ὑγείαν τῶν μαθητῶν καὶ παραλύων τὴν πειθαρχίαν» και παρακαλούσε «νὰ φροντίσῃ ἵνα διὰ νόμου ἐπιτραπῇ δαπάναις τοῦ Δημοσίου νὰ ἀνεγερθῇ οἰκοδόμημα ὑπέρ τοῦ Γυμνασίου».26 Από τους Αγ ίους Αν αργ ύρους σ το Κουμ-Καπί Κι ενώ το νέο σχολικό έτος 1907-1908 άρχιζε για το Γυμνάσιο Χανίων στο ίδιο φρικαλέο και «ελεεινό» κτήριο, οι ποικίλες διαμαρτυρίες της τοπικής κοινωνίας συνεχίζονταν μέσω του καθημερινού Τύπου ακόμη πιο έντονα για «τὰ ἀνήλια καὶ σκοτεινὰ καὶ ἀνθυγιεινὰ δωμάτια τοῦ μπουδρουμίου», στα οποία «ἐπὶ ὀκταετίαν λειτουργεῖ τὸ Γυμνάσιον» και οι μαθητές του εξακολουθούσαν να στοιβά-

25. ΙΑΚ,Αρχείο Εφημερίδων Χανίων, Ἐπίσημος Ἐφημερὶς τῆς Κρητικῆς Πολιτείας, τεῦχος Δ΄ Εστενογραφημένα πρακτικά της Β΄ Συντακτικῆς των Κρητών Συνελεύσεως, 30.10.1906, σ. 120. 26. Ἐκπαιδευτικὸν Δελτίον τοῦ «Κρητικοῦ Ἀστέρα», τ. 6, Χανιά 31 Μαρτίου 1908, «Τα σχολικά κτίρια», σ. 1-2: 2

148

ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΧΑΝΙΩΝ

ζονται σ’ αυτό «δίκην ἑσπεριδοειδῶν φρούτων». Καλούνταν δε και οι γονείς να μην είναι τόσο ανεκτικοί, αλλά νὰ εξεγερθούν ὅλοι, σύσσωμοι «ὡς εἷς ἄνθρωπος», για να απαιτήσουν κατάλληλα οικήματα, αντί «φονευτήρια», όπως θα χαρακτήριζε παρόμοια κτήρια, τρία χρόνια αργότερα, ο Γενικός Επιθεωρητής της Παιδείας Ἐμμ. Γενεράλις.27 Η μεγάλη αναστάτωση που είχε προκληθεί οδήγησε τη Βουλή των Κρητών στην ψήφιση (7.11.1907) της πρότασης του βουλευτή Χανίων Εμμ. Παπαγιαννάκη «ὅπως χορηγήσῃ τὸ Δημόσιον τὸ ποσὸν τῶν 2000 δραχμῶν ἵνα χρησιμεύσῃ δι’ ἐνοίκιον καταλλήλου γυμνασιακοῦ καταστήματος Χανίων, σωθῶσι δὲ οὕτω οἱ ὑπερτριακόσιοι28 μαθηταὶ καὶ καθηγηταὶ τοῦ Γυμνασίου Χανίων».29 Το νέο κτήριο που βρέθηκε τελικά για ενοικίαση είχε θεωρηθεί πιο κατάλληλο από εκείνο στους Αγίους Αναργύρους. Ήταν η μεγάλη οικία των Λιμανρεϊζαδέ, εκτός των τειχών, στην οδό Χαλέπας, (το κτήριο στη σημερινή οδό Ελευθερίου Βενιζέλου 36-38). Το Αρχηγεῖο της Χωροφυλακής, που μέχρι τότε στεγαζόταν εκεί, θα μεταφερόταν στο παλαιό διοικητήριο εντός των τειχών. Η πρόταση είχε μεν γίνει δεκτή από τη Βουλή, αλλά δεν είχε επικροτηθεί από την τοπική κοινωνία, κυρίως λόγω της θέσης της. Οι εφημερίδες σχολίαζαν αρνητικά την επιλογή εκείνη. Αντιρρήσεις σοβαρές υπήρχαν και για το ύψος του ενοικίου και για την πρόθεση του ιδιοκτήτη να εκμεταλλευτεί το δημόσιο. Ο διευθυντής και συντάκτης της τοπικής εφημερίδας Ελεύθερον Βήμα καυτηρίαζε το γεγονός και πρότεινε να εγκατασταθεί το Γυμνάσιο στο κτήριο του Φιρκά: «Ὁ κύριος τοῦ οἰκήματος ἀπὸ 100 εἰκοσόφραγκα ἐνοίκιον ζητεῖ τώρα 150, δὲν νομίζομεν ἄλλωστε καὶ ἡμεῖς μετὰ τῶν διδασκόντων καὶ πολλῶν ἄλλων ὅτι ἡ συνοικία ἐκείνη εἶνε κατάλληλος διὰ Γυμνάσιον. Τὸ καλλίτερον θὰ ἦτο, ἐὰν ὁ πρόξενος τῆς Γαλλίας μετὰ τοῦ Ντελαροὺ Συνταγματάρχου συγκατετίθεντο νὰ ἔδιδον τὸ οἴκημα τοῦ Δημοσίου «Φιρκᾶ», ὅπως χρησιμεύσῃ διὰ Γυμνάσιον. Μία τοιαύτη ἐνέργεια ἐκ μέρους τῶν ἁρμοδίων δὲν θὰ ἦτο ἄσκοπος καὶ ἴσως θὰ ἐστέφετο ὑπὸ ἐπιτυχίας, ἐὰν προέβαινον καταλλήλως εἰς αὐτήν».30

27. ΙΑΚ, Αρχείο Εφημερίδων, Παράρτημα τῆς Ἐφημερίδος τῆς Κυβερνήσεως ἐν Κρήτῃ, τχ. δεύτερον, αρ. 39/22.7.1910, Έκθεση αρ. πρ. 258/10.6.1910 προς την Ανωτ. Διεύθυνσιν της Παιδείας, σ. 383-391:389. 28. 313 μαθητές αναφέρει η εφημερίδα των Χανίων Νέα Ἔρευνα, 11.3.1908, σ. 2 (Σ. τ. σ.). 29. ΙΑΚ, Αρχείο εφημερίδων, Ἐπίσημος Ἐφημερὶς τῆς Κρητικῆς Πολιτείας /Εστενογραφημένα Πρακτικά της Βουλής των Κρητών, Α΄ Τακτικής Συνόδου (1907), Συνεδρίαση 6 και 7.11.1907, σ. 260 και 269. 30. ΙΑΚ, Ἐλεύθερον Βῆμα, 15.12.1907, σ. 2 [από τυπογραφικό λάθος στην κορυφή της σ. 2 αναγράφεται 1 Δεκεμβρίου 1907, αντί 15...].

149

ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

Δυο μήνες αργότερα, όταν πια το Γυμνάσιο ετοιμαζόταν να μεταστεγασθεί στο κτήριο Λιμανρεϊζαδέ, ο δημοσιογράφος Σπυρίδων Μαλατάκης, διευθυντής και συντάκτης της Νέας Έρευνας, σχολίαζε επίσης αρνητικά όχι μόνο το ύψος του ενοικίου αλλά και την ακατάλληλη θέση στο Κουμ-Καπί (μακριά από την πόλη και σε περιοχή αμφιβόλου ηθικότητας) και πρότεινε να συναφθεί δάνειο από την Πολιτεία, για να κτισθεί εξ αρχής ευπρεπές κτήριο για το Γυμνάσιο: «Τὸ οἴκημα [το παλιό επισκοπείο] εἰς τὸ ὁποῖον σήμερον εὑρίσκεται κρίνεται ὑπὸ τῶν ἁρμοδίων ἀκατάλληλον διὰ τὸν σκοπὸν διὰ τὸν ὁποῖον προορίζεται. Κατεβλήθησαν προσπάθειαι ὅπως εὑρεθῇ οἴκημα πληροῦν τοὺς ὅρους γυμνασιακοῦ καταστήματος εὐπροσώπου καὶ ἀξίου τοῦ προορισμοῦ του, καθ’ ἃ δὲ πληροφορούμεθα ἐξερεύθη μὲν ὡς τοιοῦτον τὸ ἐν τῇ συνοικίᾳ Κουμ-Καπί, ὅπου τέως ἦτο τὸ Ἀρχηγεῖον τῆς Χωροφυλακῆς, ἀλλά, πλὴν τοῦ ὅτι τὸ ἀπαιτούμενον ὑπὸ τοῦ ἰδιοκτήτου ἐνοίκιον εἶναι ὑπέρογκον καὶ ὑπερβαίνει τὴν ὑπὸ τῆς Βουλῆς ψηφισθεῖσαν πίστωσιν, προεβλήθησαν ἀντιρρήσεις καὶ κατὰ τῆς καταλληλότητος αὐτοῦ, λόγῳ τῆς μεμακρυσμένης καὶ ἔξω τῆς πόλεως συνοικίας ἐν ᾗ κεῖται τοῦτο, οὗ ἕνεκα οἱ μαθηταὶ ὅπως μεταβῶσιν ἐκεῖ θὰ διέρχωνται δι’ὁδῶν καὶ συνοικιῶν οὐχὶ ἀψόγου ἠθικότητος. Νομίζομεν ὅτι ἡ Κυβέρνησις ἐπιτακτικὸν νὰ μεριμνήσῃ περὶ ριζικωτέρας λύσεως τοῦ γυμνασιακοῦ καταστήματος. Τὰ ἐνοίκια τὰ ὁποῖα ἡ κοινότης Χανίων καὶ ἡ Πολιτεία δαπανῶσι πρὸς ἐκμίσθωσιν ξένων οἰκημάτων, τὰ ὁποῖα πάντοτε θὰ εἶναι ἀκατάλληλα, δύνανται νὰ διατεθῶσιν διὰ τὴν ὑπηρεσίαν δανείου ἐπαρκοῦς πρὸς ἀνέγερσιν οἰκήματος εὐπρεποῦς καὶ ἀνταποκρινομένου εἰς τὰς ἐκπαιδευτικὰς ἀνάγκας».31 Τελικά η μεταστέγαση του Γυμνασίου πραγματοποιήθηκε στη μέση της σχολικής χρονιάς, τον Μάρτιο του 1908. Αν και το κτήριο ήταν υγιεινότερο από το προηγούμενο, δεν ήταν καθόλου κατάλληλο για σχολείο. Ήταν μόνο μια λύση ανάγκης, για να μην τεθεί σε κίνδυνο η ίδια η ύπαρξη του Γυμνασίου, και επιλέχθηκε κάτω από πιέσεις μαθητών και καθηγητών και της γενικής κατακραυγής για το προηγούμενο κτήριο. Και ο ιδιοκτήτης την εκμεταλλεύτηκε προς το συμφέρον του. Δυόμιση σχεδόν μήνες μετά τη μετακόμιση του Γυμνασίου εκεί, ο Σύμβουλος (δηλαδή ο υπουργός) Παιδείας Νεσιμή Φαρφουράκης στη συνεδρίαση της Κρητικής Βουλής (30.5.1908) υπέβαλε νέο νομοσχέδιο «Περὶ πληρωμῆς ἐνοικίου τοῦ Γυμνασίου Χανίων», προκειμένου να εγκριθεί συμπληρωματική πίστωση για το υψηλότερο απαιτούμενο ενοίκιο:

31. ΙΑΚ, Νέα Ἔρευνα Χανίων, 14.2.1908, σ. 2.

150

ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΧΑΝΙΩΝ

«Πέρυσιν ἡ Βουλὴ ἐχορήγησε 2.000 δρ. διὰ νόμου πρὸς πληρωμὴν τοῦ ἐνοικίου τοῦ τρέχοντος ἔτους. Ἡ κυβέρνησις λοιπὸν σύμφωνα μὲ τὸν νόμον τοῦτον ἠθέλησε νὰ ἐνοικιάσῃ οἴκημα καὶ νὰ ἐξοδεύσῃ τὰ χρήματα αὐτά, ἀλλὰ δὲν ἔφθασαν. Ἀπ’ ἐναντίας διὰ νὰ εὕρωμεν κατάλληλον οἴκημα διὰ τὸ Γυμνάσιον ἐνοικιάσαμεν δύο οἰκήματα τὰ ὁποῖα εἶναι πλησίον τὸ ἓν μὲ τὸ ἄλλο τοῦ αὐτοῦ ἰδιοκτήτου καὶ μὲ τὸν ὁποῖον ἐσυμφωνήσαμεν νὰ πάρωμεν τὸ σπίτι αὐτὸ ἐπὶ τρία ἔτη καὶ 4 χιλ. δραχμῶν ἐτησίου μισθώματος». Ας παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τον σύντομο διάλογο επί του θέματος μεταξύ κάποιων βουλευτών και τη σκέψη για κατάργηση του Γυμνασίου Χανίων αλλά και τη λεπτή και πικρή ειρωνεία του Ελ. Βενιζέλου: Ἐλ. Βενιζέλος: Πολὺ τυχηρὸν εἶναι αὐτὸ τὸ σπίτι. Χ. Πωλογεώργης: Δυστυχῶς δὲν ὑπῆρχον ἄλλα. Ἐγὼ μάλιστα ἀπετάθην πρὸς τὸν Παπαδερὸν καὶ δυστυχῶς δὲν ἠδυνήθημεν νὰ εὕρωμεν. Ἄλλωστε ὅλα αὐτὰ ἐγένοντο ὑπὸ τὴν ἔγκρισιν τῆς Βουλῆς. Ἐμμ. Παπαδερός: Θὰ προτιμήσωμεν νὰ καταργηθῇ τὸ Γυμνάσιον τῶν Χανίων παρὰ νὰ δίδεται αὐτὸ τὸ ποσόν. Νεσ. Φαρφουράκης: Ἐκτὸς τούτου τὸ νομοσχέδιον τοῦτο κανονίζει καὶ τὸν τρόπον τῆς εἰσπράξεως τοῦ ἐνοικίου αὐτοῦ παρὰ τῶν μαθητῶν. Ἐλ. Βενιζέλος: Νὰ κάμωμεν τοὺς γονεῖς τῶν μαθητῶν φόρου ὑποτελεῖς γιὰ νὰ πληρώνουν τὸ ἐνοίκιον εἰς τὸν ἰδιοκτήτην! Νεσ. Φαρφουράκης: Τὴν ἐνοικίασιν ταύτην ἐνηργήσαμεν ὑπὸ τὸν ὅρον νὰ ἐγκριθῇ ὑπὸ τῆς Βουλῆς. Διὰ τοῦτο καὶ ζητῶ τὴν ἐπικύρωσιν τῆς συμβάσεως ταύτης».32 Σε επόμενη συνεδρίαση της Βουλής (17.7.1908) ο βουλευτής Εμμ. Παπαδερός επανερχόμενος στο θέμα αναθεώρησε και συνέστησε «εἰς τὸν Σύμβουλον τῆς Παιδείας ὅπως ἐν συνεννοήσει μετὰ τῆς Χριστιανικῆς Κοινότητος Χανίων μεριμνήσῃ περὶ ἐνοικιάσεως οἰκήματος διὰ τὸ Γυμνάσιον Χανίων».33 Το οξύ πρόβλημα ανάγκασε τον Σύμβουλο της Παιδείας, μετά από πέντε μέρες, να ζητήσει «ὅπως κηρυχθῇ κατεπεῖγον καὶ ἀναγραφῇ εἰς τὴν ἡμερησίαν διάταξιν τῆς σήμερον νομοσχέδιον ‘περὶ ἐνοικιάσεως οἰκήματος διὰ τὸ Γυμνάσιον Χανίων’», με τη διόρθωση του ποσού σε 3.333 δρχ., αντί των 4.000 δρχ. που είχε προτείνει στις 30 Μαΐου, για πληρωμή ενοικίων 16 μηνών.

32. ΙΑΚ, Ἐπίσημος Ἐφημερὶς τῆς Κρητικῆς Πολιτείας /Εστενογραφημένα Πρακτικά της Βουλής των Κρητών. Περίοδος Α΄ - Σύνοδος Β΄, (1908), συνεδρίαση 30.5.1908, σ. 22. 33. στο ίδιο, συνεδρίαση 17.7.1908, σ. 245.

151

ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

Η Βουλή ενέκρινε «τὴν συναφθεῖσαν σύμβασιν μεταξὺ τοῦ Δημοσίου καὶ τῶν ἰδιοκτητῶν Λιμανρεϊσάκιδων, δυνάμει τοῦ ὑπ’ ἀριθ, 48216 συμβολαίου τοῦ συμβολαιογράφου Χανίων Ι.Θ. Κουφάκη διὰ χρονικὸν διάστημα 16 μηνῶν ἀπὸ τῆς συντάξεως τοῦ ἐνοικιαστηρίου34 μέχρι της 9ης Ἰουλίου 1909».35 Την επόμενη μέρα, αναγράφτηκε και η σχετική πίστωση.

Εικόνα 5. Το αρχηγείο της χωροφυλακής, οίκημα Λιμανρεϊζαδέ (Πηγή: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος»)

Στο κτήριο εκείνο θα λειτουργούσε το Γυμνάσιο για δυόμιση περίπου χρόνια, έντεκα μήνες δηλαδή παραπάνω από τον αρχικά συμφωνημένο χρόνο, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Από το Κουμ-Καπί σ τον εν τός των τ ειχών πρώην γ α λ λικ ό σ τρατών α Η ευκαιρία για μόνιμη στέγαση του Γυμνασίου Χανίων σε κατάλληλο κτήριο δόθηκε στις 13 Ιουλίου του 1909, όταν αποχώρησαν και τα τελευταία διεθνή στρατεύματα από την Κρήτη. Τα δέκα κτήρια που χρησιμοποιούσαν, ανάμεσά τους τρεις στρατώνες, ο γαλλικός και ο ρωσικός εντός των τειχών και ο ιταλικός εκτός, πέρασαν στην ιδιοκτησία του Δημοσίου. Άμεσες ήταν και οι προτάσεις για χρησιμοποίησή τους, προκειμένου να μειωθούν οι δαπάνες που το

34. Δηλαδή στις 9 Μαρτίου 1908. (Σ. τ. σ.). 35. Στο ίδιο Ἐπίσημος Ἐφημερὶς τῆς Κρητικῆς Πολιτείας /Εστενογραφημένα Πρακτικά της Βουλής των Κρητών. Περίοδος Α΄ - Σύνοδος Β΄(1908), συνεδρίαση 22.7.1908, σ. 285.

152

ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΧΑΝΙΩΝ

Δημόσιο κατέβαλλε για ενοίκια σε ιδιώτες ιδιοκτήτες. Τον Ιούνιο του 1909, λίγο πριν αναχωρήσουν τα ξένα στρατεύματα από τα Χανιά, ο γυμνασιάρχης του Γυμνασίου Χανίων Εμμανουήλ Γενεράλις (τον επόμενο χρόνο θα γίνει επιθεωρητής), απέστειλε έγγραφο36 προς την Ανωτάτη Διεύθυνση της Παιδείας, με το οποίο υπενθύμιζε το φλέγον ζήτημα της στέγασης του Γυμνασίου, αφού το μισθωτήριο συμβόλαιο έληγε στις 9 Ιουλίου 1909 και την επομένη όφειλε να παραδώσει τα κλειδιά στον ιδιοκτήτη Λιμανρεϊζαδέ.

Εικόνα 6. Ο γαλλικός στρατώνας σε επαφή με το νότιο τείχος της πόλης των Χανίων

Στο έγγραφό του κατέθετε τεκμηριωμένα τις προτάσεις του για την προτίμησή του στον ιταλικό στρατώνα, ενώ απέρριπτε ως τελείως ακατάλληλο τον γαλλικό στρατώνα, που ίσως άλλοι προτιμούσαν. Συγκεκριμένα: Α. Θεωρούσε ακατάλληλο τον γαλλικό στρατώνα για διδακτήριο για τρεις λόγους: 1ον. Δεν είχε αυλή. 2ον. Βρισκόταν εντός των τειχών και δίπλα στις δυσώδεις τάφρους. 3ον. Γειτόνευε με τους οίκους της ανοχής στα στενά της συνοικίας των Αγίων Αναργύρων. Β. Θεωρούσε καταλληλότερο τον ιταλικό στρατώνα, διότι: 1ον. Διέθετε μεγάλη αυλή, κατάλληλη για τα διαλείμματα, η οποία θα μπορούσε να κλείνει κατά τη διάρκεια λειτουργίας του σχολείου και επιπλέον υπήρχε η δυνατότητα να κτισθεί γυμναστήριο εντός της ή έστω στο γειτονικό Πεδίον του Άρεως. 2ον. 36. ΙΑΚ, Αρχείο Γυμνασίου Χανίων, φακ. 2 Αλληλογραφία 1909-1911, αρ. 266/139, Ιούνιος 1909.

153

ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

Είχε ευρύχωρες αίθουσες και μια μεγάλη κεντρική, που έδινε τη δυνατότητα να χρησιμοποιείται άλλοτε ως εκκλησία, άλλοτε για να γίνονται από τους καθηγητές για τους μαθητές αναγνώσεις βιβλίων, άλλοτε για να ασκούνται οι μαθητές στη διαλεκτική και την ερμηνευτική. 3ον. Ήταν μακριά από κάθε ύποπτο κέντρο που θα έβαζε σε κίνδυνο την ηθική των νέων. 4ον. Διευκόλυνε το ίδιο την πρόσβαση των μαθητών που κατοικούσαν είτε εντός της πόλης είτε στη Χαλέπα. 5ον. Υπήρχε χώρος να στεγαστεί εκεί και το ένα από τα δυο Ελληνικά Σχολεία της πόλης. 6ον. Οι μετατροπές που θα απαιτούνταν δεν ήταν δαπανηρές, αφού χρειαζόταν μόνο μεγέθυνση των παραθύρων και περίφραξη της αυλής.

Εικόνα 7. Ο ιταλικός στρατώνας εκτός των τειχών της πόλης των Χανίων

Στις 10 Ιουνίου του 1910, ένδεκα ακριβώς μήνες μετά τη λήξη του μισθωτηρίου συμβολαίου, ο γυμνασιάρχης παρέδωσε «τὰ κλειδιὰ τοῦ οἰκήματος Λιμανρεϊζαδέ, ἐν ᾧ ἐλειτούργει μέχρι τοῦδε τὸ Γυμνάσιον Χανίων».37 Δυο μήνες σχεδόν αργότερα «χορηγεῖται ἐπὶ τοῦ εἰδικοῦ προϋπολογισμοῦ τῶν ἐξόδων τῆς Ἀν. Διευθ. τῆς Παιδείας τῆς χρήσεως 1909 ἔκτακτος πίστωσις δρ. 444,45 ‘‘πρὸς ἀποπληρωμὴν τοῦ ἐνοικίου τοῦ οἰκήματος τοῦ χρησιμεύοντος ὡς Γυμνάσιον Χανίων’’.38

37. ΙΑΚ, Αρχείο Γυμνασίου Χανίων, φακ. 53, Απόδειξη παράδοσης του κλειδιού. 38. ΙΑΚ, Παράρτημα τῆς Ἐφημερίδος τῆς Κυβερνήσεως τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ἐν Κρήτῃ, τεύχος Α΄, 25.9.1910, αρ. 53, σ. 230, αρ. διατάγ. 137/18.9.1910 και αρ. απόφ. της έγκρισης 420/21.9.1910.

154

ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΧΑΝΙΩΝ

Μετά την αποχώρηση όλων των ξένων στρατευμάτων οι σχετικές συζητήσεις για τη χρήση των στρατώνων και των άλλων κτηρίων εντάθηκαν. Ειδικά δε για την επιλογή του πιο κατάλληλου οικοδομήματος για μεταστέγαση του Γυμνασίου η εφημερίδα Νέα Έρευνα, αντίθετα με την πρόταση του Γενεράλι, δημοσίευσε εκτενές άρθρο με τίτλο «Οἱ στρατῶνες καὶ τὸ οἴκημα τοῦ Γυμνασίου» όπου επιχειρηματολογώντας πρότεινε να χρησιμοποιηθεί η δυτική πτέρυγα του γαλλικού στρατώνα. «Κυρίαρχον ἀληθῶς καταντᾷ τὸ ζήτημα τοῦ οἰκήματος τοῦ Γυμνασίου. Διότι μανθάνομεν ὅτι ἤρχισε νὰ γίνηται σκέψις νὰ μείνῃ τὸ Γυμνάσιον εἰς τὸ Κοὺμ-Καπί, εἰς τόσον ἀκατάλληλον μέρος, καὶ νὰ πληρώνῃ τὸ δημόσιον βαρύτατα ἐνοίκια δι’ αὐτό, ἐνῶ μένουν τόσοι καὶ τόσοι στρατῶνες κενοί. Εἶναι πρῶτον ὁ ἀνατολικώτατος στρατὼν ὅπου ἔμενε ὁ ἐκ Ρεθύμνης ἐλθὼν λόχος τῶν Ρώσων, δεύτερον τὸ στρατιωτικὸν τουρκικὸν νοσοκομεῖον, τρίτος ὁ ἄλλοτε στρατὼν τῆς μουσικῆς, τέταρτος μικρὸς στρατὼν κάτωθεν τοῦ Ν.Α. προμαχῶνος (ὅπου ἄλλοτε τὸ πυροβολικὸν τῶν Τούρκων), πέμπτος ὁ στρατὼν ἐν τῷ ὁποίῳ ἡ ἐξωτερικὴ μοιραρχία, ἕκτος ὁ μέγας πρώην γαλλικὸς στρατών, ἕβδομον τὸ σύστημα τῶν στρατώνων τῶν Ρώσων παρὰ τὸ ρῆγμα τῆς ὁδοῦ Ποτιὲ καὶ τὰ ἄνωθεν αὐτῶν οἰκήματα, τὰ χρησιμεύσαντα διὰ νοσοκομεῖον, ἐσχάτως ἐπισκευασθέντα ὑπ’ αὐτῶν τῶν Ρώσων, ὄγδοος ὁ στρατὼν τοῦ Τοπανᾶ, ὅπου ἔμεινεν καὶ ἡ σχολὴ τῆς χωροφυλακῆς, ἔνατος ὁ Φιρκᾶς, ὅπου ἀπεφασίσθη νὰ καθιδρυθῇ ἡ διεύθυνσις τῶν ταχυδρομείων, καὶ δέκατος ὁ μέγας τοῦ κήπου στρατὼν ἐν τῷ ὁποίῳ ἀνέτως ἐστρατωνίσθη ὅλον τὸ τάγμα τῆς πολιτοφυλακῆς (ἀφοῦ ἐχώρουν εἰς αὐτὸν 860 Ἰταλοί). Ὥστε εἶναι ὑπεραρκετὰ οἰκήματα δι’ ὅλας τὰς δημοσίας ἀνάγκας, καὶ διὰ στρατιωτικὸν νοσοκομεῖον, καὶ καπνοκοπτήριον, καὶ σχολεῖα κτλ. κτλ. Ἐξ ὅλων αὐτῶν τὸ μόνον οἰκοδόμημα, ὅπερ εἶναι δυνατὸν νὰ χρησιμοποιηθῇ διὰ Γυμνάσιον, εἶναι ὄχι τὸ πρώην στρατιωτικὸν νοσοκομεῖον, ἐν μέσῳ τῆς διαφθορᾶς, ἀλλ’ ὁ πρώην μέγας γαλλικὸς στρατὼν (καὶ κυρίως μόνον τὸ ἀπὸ τῆς δυτικῆς εἰσόδου αὐτοῦ μέχρι τοῦ ρήγματος μέρος)· τούτου δὲ ἓν μέρος μόνον διετέθη ὡς κεντρικὸς σταθμός· διότι, λέγουν, εἶναι πλησίον Σπλάντζιας. Ἀλλ’ ἀνεξαρτήτως τοῦ ὅτι εἶναι σταθμὸς εἰς αὐτὴν τὴν Σπλάντζιαν, ἀνεξαρτήτως τοῦ ὅτι δύναται πρὸς τοῦτο νὰ χρησιμεύσῃ, ὁ παλαιὸς στρατὼν τῆς μουσικῆς, ἀνεξαρτήτως τοῦ ὅτι καὶ ἄλλος τις στρατὼν δύναται νὰ χρησιμοποιηθῇ, καθ’ ὅσον ἦτο ἐπὶ ἔτη ὁ κεντρικὸς σταθμὸς εἰς Καστέλλι καὶ δι’ οὐδεμίαν ρητὴν ἀνάγκην ἢ αἰτίαν ἐγένετο ἡ μετάθεσίς του παρὰ τὸ Ἀγὰ Τζαμισί, πάλιν προτιμότερον εἶναι νὰ δίδῃ τὸ δημόσιον 25 περίπου εἰκοσόφραγκα δι’ ἐνοίκιον σταθμοῦ 35 χωροφυλάκων παρὰ ἑκατοντάδας εἰκοσοφράγκων διὰ γυμνασιακὸν κατάστημα, ὁ δὲ στρατὼν νὰ μένῃ σχεδὸν κενός, ἐνῶ δύναται νὰ γίνῃ γυμνασιακὸν κατάστημα πολὺ καλύτε-

155

ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

ρον καὶ ὑπὸ πᾶσαν ἔποψιν τελειότερον ἐκπληροῦν τὸν προορισμόν του τοῦ νῦν γυμνασιακοῦ καταστήματος. Ὅσον ἀφορᾷ τὰ πυρομαχικά, διὰ τὴν ἐναπόθεσιν τῶν ὁποίων μανθάνομεν ὅτι προορίζεται ὁ σταθμὸς οὗτος, φρονοῦμεν ὅτι πολὺ εὐκόλως δύναται νὰ εὑρεθῇ κατάλληλον δι’ αὐτὰ μέρος, εἴτε εἰς τοὺς ρωσικοὺς στρατῶνας εἴτε καὶ ὅπου ἐφύλαττον οἱ Τοῦρκοι τὰ ἰδικά των εἰς πολὺ μεγαλυτέρας ποσότητας, διότι, ἐπαναλαμβάνομεν, εἶναι ἁμαρτία καὶ προδίδει ἔλλειψιν πνεύματος οἰκονομίας ἡ σπατάλη τόσων χιλιάδων δραχμῶν πρὸς πληρωμὴν ἐνοικίου διὰ Γυμνάσιον, καθ’ ὃν χρόνον τόσα δημόσια κτίρια μένουσι κενά».39 Και ενώ για τη χρήση των περισσοτέρων κτηρίων η Εκτελεστική Επιτροπή, με πρόεδρο τον Ελ. Βενιζέλο, αποφάνθηκε στη συνεδρίαση τής 18ης Ιουλίου 1909, για τη χρήση του γαλλικού στρατώνα δεν έλαβε τότε καμιά απόφαση, εκτός από τη χρήση των αποθηκών του, δηλαδή των θολωτών ισόγειων χώρων, όπου αποφάσισε «να τοποθετηθῶσι τὰ ἐκλογικὰ εἴδη ἐκκενωμένου τοῦ ὑπὸ τῆς Πολιτείας μεμισθωμένου οἰκήματος τοῦ Θεοδ. Μανουσακάκη».40 Τελικά, με καθυστέρηση αποφασίστηκε να γίνει μετατροπή του γαλλικού στρατώνα σε Γυμνάσιο. Πριν όμως αρχίσει το έργο της μετατροπής, έπρεπε να διευρυνθεί το μικρό ρήγμα του 1907, στο νότιο τείχος. Την άδεια τώρα θα την έδινε ο νομάρχης, στον οποίον ο δήμαρχος Χανίων, μετά μια εβδομάδα από την αναχώρηση των στρατευμάτων, υπέβαλε το σχετικό έγγραφο του μηχανικού του Δήμου: «Κύριε Δήμαρχε, γνωστὸν τυγχάνει ὑμῖν ἡ ἀνάγκη τῆς ἀποπερατώσεως τοῦ ρήγματος Σπλάντζιας τοῦ μέλλοντος νὰ ἑνώσῃ τὰς ὁδοὺς Χαλέπας καὶ Σπλάντζιας καὶ μέχρι μὲν σήμερον ἡ μὴ ἀποπεράτωσις ἐδικαιολογεῖτο ἐκ τῆς ἀρνήσεως τῆς γαλλικῆς στρατιωτικῆς ἀρχῆς ἥτις κατεῖχε καὶ ἐχρησιμοποίει ὡς στρατῶνα τὸ κτήριον διὰ μέσου σχεδὸν τοῦ ὁποίου θὰ διήρχετο ἡ ὁδὸς τοῦ ρήγματος, ἂν καὶ ὁ Δῆμος πολλάκις προέβη εἰς διαβήματα παρ’ αὐτῇ διὰ τὴν κατεδάφισιν τοῦ τμήματος δι’ οὗ θέλει διέλθει ἡ ἐν λόγῳ ὁδὸς τοῦ ρήγματος [πρόκειται για τη σημερινή οδό Δασκαλογιάννη]. Σήμερον ἀρθέντος τοῦ ἐν λόγῳ κωλύματος διὰ τῆς ἐκκενώσεως τοῦ εἰρημένου κτιρίου κατόπιν τῆς ἀναχωρήσεως τῶν Διεθνῶν στρατευμάτων, ὁ Δῆμος δέον νὰ προβῇ ὡς τάχιστα εἰς τὴν ἀποπεράτωσιν τοῦ ρήγματος μέλλοντος νὰ ἐξυπηρετήσῃ σπουδαίως τὴν συγκοινωνίαν τῆς ἔσω καὶ ἔξω πό-

39. ΙΑΚ, Νέα Ἔρευνα Χανίων, αρ. 584, 25.8.1909. 40. ΙΑΚ, Θυρίς Δημοσίων έργων 1909, Πρακτικό ἀρ. 80 της 18 Ιουλίου 1909, αρ. πρωτ. 80, απόφαση της εκτελεστικής επιτροπής αρ. 558.

156

ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΧΑΝΙΩΝ

λεως καὶ τὴν ὑγιεινὴν τῶν πέριξ τῆς ὁδοῦ ταύτης τμημάτων τῆς πόλεως καὶ ἰδίως τῶν παρ’ αὐτὸ συνοικιῶν Σπλάντζιας καὶ Ἁγίων Ἀναργύρων. Πρὸς τοῦτο ἤδη ἀπαιτεῖται ἡ συνεννόησις της Δημοτικῆς Ἀρχῆς μετὰ τῆς Κυβερνήσεως διὰ τὸν καθορισμὸν τῶν ὅρων τῆς κατεδαφίσεως τοῦ μέρους τοῦ Στρατῶνος, δι’ οὗ θέλει διέλθει ἡ ὁδὸς τοῦ ρήγματος καὶ τῆς ἀπαιτουμένης δαπάνης καὶ παρακαλῶ ὑμᾶς ὅπως ἐνεργήσητε πρὸς τὸν σκοπὸν τοῦτον τὰ δέοντα ἵνα δυνηθῶμεν νὰ προβῶμεν εἰς τὴν ὅσον ἔνεστι ταχίστην ἀποπεράτωσιν τοῦ ἐν προκειμένῳ ἔργου».41 Στις 21.9.1909 υπογράφτηκε από τον νομομηχανικό Μ. Σαββάκη και από τον διευθυντή των Δημοσίων Έργων Λ. Φιγγάρι ο επίσημος προϋπολογισμός της απαιτούμενης δαπάνης για τη μετατροπή του γαλλικού στρατώνα σε Γυμνάσιο, ύψους 10.000 δρχ.,42 και δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως στις 7.11.1909.43 Η αποπληρωμή του θα διαρκούσε περίπου δύο χρόνια.44 Πριν όμως ακόμη δημοσιευτεί, ο επί των εσωτερικών επίτροπος (υπουργός) Μ. Καψάλης προκήρυξε για τις 15 Οκτωβρίου 1909 μειοδοτική τελειωτική δημοπρασία για τα έργα μετατροπής.45 Εν τω μεταξύ το Γυμνάσιο εξακολουθούσε να λειτουργεί στο νοικιασμένο κτήριο των Λιμανρεϊζαδέ, ενώ γυμνασιάρχης, καθηγητές και μαθητές είχαν στραμμένο το ενδιαφέρον και το βλέμμα τους στο μελλοντικό διδακτήριο στον πρώην γαλλικό στρατώνα. Στο Αρχείο του Γυμνασίου βρέθηκε αχρονολόγητο

41. ΙΑΚ, Θυρίς Δημοσίων έργων 1909, Δημαρχία Χανίων, έγγραφο αρ. πρωτ. 1627/973, 20.7.1909 με συνημμένο έγγραφο του μηχανικού, αρ. πρ. 1621/20.7.1909. Όταν λίγα χρόνια μετά, με την ανέγερση της δημοτικής Αγοράς, το ρήγμα θα διευρυνθεί, η εφημερίδα Ἀνεξάρτητος, 29.11.1914, (ΙΑΚ, Αρχείο Εφημερίδων), θα γράψει για την επικινδυνότητα του κενού: «Εἰς μερικὰ μέρη ἀπὸ τὸ ρῆγμα τοῦ Γυμνασίου μέχρι τοῦ ἄκρου τῆς παρὰ τὴν Ἀγορὰν πλατείας τὰ παραπέτα τοῦ δρόμου, ἂς τὰ εἴπωμεν ἔτσι, κατεστράφησαν, χαίνει δὲ ἐπικινδύνως τὸ βάραθρον τοῦ χάνδακος πρὸ τῶν ποδῶν ἑνὸς ἀπροσέκτου ἢ μεθυσμένου διαβάτου. Πρὶν ἀνασύρωμεν ἀπὸ ἐκεῖ κάτω κανέν κοκκαλοτσακισμένον τοιοῦτον δὲν διατάσσεται ἡ ἐπιδιόρθωσις;» 42. Για να γίνει αντιληπτό το ύψος του προϋπολογισμού ας συγκριθεί με τον μηνιαίο μισθό του δασκάλου που δεν άγγιζε τις 100 δρχ. 43. ΙΑΚ, Αρχείο Εφημερίδων, Βασίλειον τῆς Ἑλλάδος, Παράρτημα τῆς Ἐφημερίδος τῆς Κυβερνήσεως τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ἐν Κρήτῃ,τχ. Α΄, αρ. 69, Ἐν Χανίοις 7.11.1909, σ. 237. 44. Βλ. π.χ. την πίστωση 1000 δρχ. του 1910, ΙΑΚ, Αρχείο Εφημερίδων, Βασίλειον τῆς Ἑλλάδος, Παράρτημα τῆς Ἐφημερίδος τῆς Κυβερνήσεως τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ἐν Κρήτῃ του έτους 1911/Επίσημα Πρακτικά Συνελεύσεως των Ελλήνων εν Κρήτη. Γ΄ Σύνοδος, Συνεδρίασις ΙΑ΄ της 25ης Οκτωβρίου 1911, «Πίναξ ἀναπληρωματικῶν πιστώσεων χορηγουμένων ἐπὶ τῆς χρήσεως τοῦ ἔτους 1910» της Ανωτέρας Διευθύνσεως Οικονομικών/ Γενικόν Λογιστήριον, σ. 42. 45. ΙΑΚ, Βασίλειον τῆς Ἑλλάδος, Παράρτημα τῆς Ἐφημερίδος τῆς Κυβερνήσεως τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ἐν Κρήτῃ, τεύχος τρίτον, αρ. 84, Εν Χανίοις 26.9.1909, σ. 1, διακήρυξη αρ. πρωτ. 3702/2936.

157

ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

και ανυπόγραφο έγγραφο,46 με τις εξής προτάσεις (εικόνα 8.):

3. 4.

«Ἐκτὸς τῶν ὑπὸ κατασκευὴν ἔργων ἐν τῷ πρώην γαλλικῷ στρατῶνι τῷ μετατρεπομένῳ εἰς οἴκημα τοῦ Γυμνασίου εἶναι ἀπαραίτητος ἀνάγκη νὰ γίνωσιν καὶ τὰ ἑπόμενα πρόσθετα ἔργα: Νὰ διορθωθῇ κλιμακωτὸν τὸ δάπεδον τῆς αἰθούσης τῆς φυσικῆς, μετὰ καταλλήλων ἰδίου τύπου θρανίων συνημμένων πρὸς τὸ δάπεδον. Ὄπισθεν τῆς ἕδρας τοῦ διδάσκοντος νὰ γίνῃ σειρὰ προθηκῶν διὰ τὰ ὄργανα τῆς διδασκαλίας. Πρὸς δέ, τὰ παράθυρα τῆς αἰθούσης ταύτης πρέπει νὰ ἔχωσι παραθυρόφυλλα ἑρμητικῶς κλείοντα, ἵνα σχηματίζεται σκοτεινὸς θάλαμος, χρήσιμος διὰ τὴν διδασκαλίαν ὡρισμένων μαθημάτων τῆς φυσικῆς. Εἶναι ἀνάγκη νὰ ὑπάρχῃ δωμάτιον ἐπιστάτου ἀπέναντι τοῦ γραφείου τῆς διευθύνσεως. Ἵνα δὲ μὴ ἐκ τῆς κατασκευῆς τοῦ δωματίου τούτου σμικρυνθῇ ἡ μεγάλη αἴθουσα, εἶναι δυνατὸν νὰ γίνῃ τὸ δωμάτιον τοῦτο διὰ θυρωμάτων ξυλίνων, ἅτινα ὅταν παρουσιάζεται ἀνάγκη, εὐκόλως θὰ αἴρωνται ἐκ τοῦ μέσου. Διὰ λόγους εὐνοήτους δύο ἐκ τῶν ὑπαρχόντων ἀποχωρητηρίων νὰ διασκευσθῶσι καὶ νὰ ἔχωσιν ἰδιαιτέραν εἴσοδον, ὥστε νὰ χρησιμεύωσι διὰ τὸ διδάσκον προσωπικόν. Εἰς πᾶν σχολεῖον εἶναι ἀπαραίτητος ἡ αὐλή. Ὅ,τι εἶναι ὁ λιμὴν διὰ τὴν ἐμπορικὴν πόλιν, ὅ,τι ὁ πνεύμων διὰ τὸν ζῶντα ὀργανισμόν, τὸ αὐτὸ εἶναι ἡ αὐλὴ διὰ τὸ σχολεῖον. Ἄνευ αὐτῆς οὔτε ἐπιτήρησις τῶν μαθητῶν δύναται νὰ γίνῃ κατὰ τὰ διαλείμματα, οὔτε σχολικὸς βίος ν’ ἀναπτυχθῇ, οὔτε πλεῖσται μικραὶ ἀταξίαι, ξέναι πολλάκις ἐπήρειαι, πολυειδεῖς ἀταξίαι κ.τ.τ. νὰ προληφθῶσιν. Ἀφοῦ δὲ λαμπρὸς ὑπάρχει πρὸς τοῦτο χῶρος, τὸ πρὸ τοῦ Γυμνασίου μέρος τοῦ τείχους, θὰ ἦτο σπουδαία παράλειψις νὰ μὴ χρησιμοποιηθῇ. Πρὸς τοῦτο δ’ εἶναι ἀνάγκη νὰ κλεισθῶσιν διὰ τοίχου α) Δυτικῶς τοῦ οἰκοδομήματος πρὸς τὴν ὁδὸν Πεταλάδικα, τὸ μεταξὺ οἰκοδομήματος καὶ τοῦ τείχους μέρος, τοποθετουμένης αὐτόθι θύρας. β) ἄνωθεν αὐτοῦ μικρὸν μέρος τοῦ τείχους γ) ἀνατολικῶς τὸ μεταξὺ τοῦ οἰκοδομήματος καὶ τοῦ τείχους μέρους δ) τὸ ἐπὶ τοῦ τείχους ἄνωθεν τοῦ ρήγματος μέρος καταλειπομένης καὶ ἐνταῦθα θύρας. Νὰ ἐκχωματισθῇ τὸ ἐπὶ τὸ τεῖχος ἀντικρὺ τοῦ Γυμνασίου πρόχωμα ἵνα γίνωνται αἱ γυμναστικαὶ ἀσκήσεις τῶν μαθητῶν ἐν αὐτῷ. Τὸ οὑτωσὶ δὲ κατασκευασθησόμενον Γυμναστήριον πρέπει νὰ ἔχῃ ὑπόστεγον ἵνα τοποθετηθῶσι

46. Το κείμενο των προτάσεων και ο συνημμένος προϋπολογισμός του έργου έχει συνταχθεί εκ μέρους του Γυμνασίου από τον φιλόλογο καθηγητή του Γυμνασίου Παύλο Βαλάκη, όπως προδίδει ο γραφικός χαρακτήρας του, από σύγκριση που έγινε με άλλα ενυπόγραφα κείμενα του ιδίου.

158

ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΧΑΝΙΩΝ

τὰ ὄργανα τῆς γυμναστικῆς. Τελείως δὲ νὰ χωρίζηται τὸ Γυμναστήριον ἀπὸ τῆς λοιπῆς αὐλῆς. Εἶναι δὲ τοιαύτη ἡ διάθεσις τοῦ τείχους, ὥστε διὰ μικρᾶς σχετικῶς δαπάνης εἶναι δυνατὸν νὰ διευθετηθῇ τὸ Γυμναστήριον πρὸς τὸ νότιον μέρος τῆς πρὸ τοῦ οἰκήματος βρύσεως. Περὶ τῶν δύο δωματίων πρὸς ἀνατολὰς τοῦ Εικόνα 8. Τμήμα των χειρόγραφων προτάσεων οἰκοδομήματος, τῶν συνεχομένων μετὰ τῆς μεγάλης αἰθούσης δὲν κάμνομεν λόγον, διότι ἡ ὁριστικὴ αὐτῶν διευθέτησις συνδέεται ἀναποσπάστως μὲ τὴν κατασκευὴν τῆς ἀνατολικῆς προσόψεως τοῦ ὅλου οἰκοδομήματος καὶ τὴν κατεδάφισιν τοῦ ἑτοιμορρόπου ὄγκου, ὅστις βαρὺς ἀντιτίθεται εἰς τὴν ἐλευθέραν διὰ τοῦ γενομένου ρήγματος δίοδον. 6. Ἐν τέλει δὲ πρέπει νὰ σημειωθῇ ὅτι πρὸς πλήρη ἀσφάλειαν τοῦ γραφείου, ἀπόπειραι κατὰ τοῦ ὁποίου δὲν εἶναι ἀπίθανον νὰ γίνωσιν, ὅπως ἔγιναν κατὰ τὸ παρελθόν, εἶναι ἀνάγκη νὰ ἀσφαλισθῶσι διὰ σιδηρῶν κιγκλίδων οὐ μόνον τὰ δυτικὰ παράθυρα τοῦ οἰκοδομήματος, ἀλλὰ καὶ τὰ ἑκατέρωθεν τῆς γεφύρας τοιαῦτα».47 Οι προτάσεις συνοδεύονταν από το ειδικό τετρασέλιδο έντυπο των Δημοσίων Έργων της Ανωτέρας Διευθύνσεως των Εσωτερικών με λεπτομερέστατο αχρονολόγητο προϋπολογισμό όλων των εργασιών που προτείνονταν και άλλων αυτονόητων (επιχρίσματα, υδροχρωματισμοί, ελαιοχρωματισμοί, πλακοστρώσεις κ.ά.) ύψους 11.843,88 δρχ., δηλαδή 1.843, 88 δρχ. πάνω από τον αρχικό προϋπολογισμό. Η μετατροπή άρχισε τον χειμώνα του 1910. Κι ενώ οι εργασίες συνεχίζονταν, με αργούς ρυθμούς είναι η αλήθεια, ο φιλόλογος καθηγητής και βουλευτής Ηρακλείου Αντώνιος Βορεάδης κατέθεσε στη συνεδρίαση της Κρητικής Βουλής την εξής πρόταση κατάργησης, που ακόμη και σήμερα εντυπωσιάζει.

47. ΙΑΚ, Αρχείο Γυμνασίου Χανίων, φακ. 53. Ως χρονολογία συμπεραίνεται το καλοκαίρι του 1909 και πάντως προ του Σεπτεμβρίου.

159

ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

«Ἐπειδὴ πλεονάζει ἐν Κρήτῃ ἡ κλασικὴ ἐκπαίδευσις, τουναντίον δὲ στερούμεθα ἐντελῶς πρακτικῶν γεωργικῶν, ἐμπορικῶν καὶ γεωργικῶν σχολῶν, διά ταῦτα προτείνομεν ὅπως καταργηθῶσι τὰ ἐν Κρήτῃ Γυμνάσια πλὴν τοῦ ἐν Ἡρακλείῳ, ἱδρυθῇ δὲ εἰς ἑκάστην πόλιν, ἐν ᾖ σήμερον λειτουργεῖ Γυμνάσιον, ἀνὰ μία πρακτικὴ ἐμπορικὴ ἢ βιομηχανικὴ ἢ γεωργικὴ σχολή».48 Φαίνεται πως η πρόταση δεν εισακούστηκε και τα έργα συνεχίζονταν με έντονες διαμαρτυρίες για την καθυστέρηση, επειδή το δημόσιο ταμείο επιβαρυνόταν και με τα έξοδα των εργολάβων και με το υψηλό ενοίκιο του Γυμνασίου. Η μετατροπή ολοκληρώθηκε βιαστικά, με κακοτεχνίες και παραλείψεις. Η νέα σχολική χρονιά 1910-1911 βρήκε το Γυμνάσιο στο νέο κτήριο με τις οκτώ αίθουσες διδασκαλίας, το εργαστήριο φυσικής, τα γραφεία διευθυντή και καθηγητών και τη μεγάλη αίθουσα τελετών. Όμως πριν αρχίσουν τα μαθήματα, στις αρχές του Σεπτεμβρίου, με την πρώτη βροχή πλημμύρισαν οι αίθουσες διδασκαλίας, «ἐπειδὴ οἱ ἐργολάβοι Νικόλαος καὶ Ἀνδρέας Κοντάκης δὲν ἐπεσκεύασαν, καίπερ ὑποχρεούμενοι, την στέγην τοῦ ἡμετέρου Γυμνασίου, τὰ ὕδατα τῆς βροχῆς τῆς πεσούσης κατὰ τὴν χθεσινὴν νύκτα ἄφθονα εἰσέρρευσαν ἐντὸς τῶν αἰθουσῶν αὐτοῦ», σύμφωνα με το έγγραφο διαμαρτυρίας του γυμνασιάρχη Κυριάκου Χελιουδάκη.49 Η Ανωτέρα Διεύθυνσις δεν ανταποκρίθηκε στο παραπάνω έγγραφο, γι’ αυτό εκείνος αναγκάστηκε, μετά από νέα ισχυρή βροχόπτωση την τελευταία μέρα του Σεπτέμβρη, να στείλει δεύτερο έγγραφο και να δηλώσει ότι το καθήκον τού επέβαλλε να διακόψει τα μαθήματα: «Τὰ ὕδατα τῆς χθεσινῆς βροχῆς εἰσέρρευσαν ἀφθονώτατα εἰς τὰς αἰθούσας τῶν παραδόσεων καὶ εἰς τὴν μεγάλην αἴθουσαν. Ἐπειδὴ δὲ ἐκ τούτου ἡ διδασκαλία καθίσταται ἀδύνατος, ἐθεώρησα ὅτι τὸ ὑπὲρ τῆς ὑγείας τῶν μαθητῶν καθῆκόν μου ἐπέβαλέ μοι νὰ διακόψω τὰ μαθήματα ἀπό ... [τα αποσιωπητικά είναι του εγγράφου] μέχρις ὅτου ἡ κατάστασις τῶν δωματίων ἐπιτρέψει τὴν ἐπανάληψιν αὐτῶν».50 Ενάμιση μήνα αργότερα ο γυμνασιάρχης έστειλε και τρίτο έγγραφο, διαμαρτυρόμενος έντονα ότι οι εργολάβοι έστειλαν έναν κτίστη:

48. ΙΑΚ, Αρχείο Εφημερίδων, Βασίλειον τῆς Ἑλλάδος, Παράρτημα τῆς Ἐφημερίδος τῆς Κυβερνήσεως τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ἐν Κρήτῃ, 1910, Επίσημα Πρακτικά της Συνελεύσεως των Ελλήνων εν Κρήτῃ, Συνεδρίαση της 4.5.1910, σ. 14. 49. ΙΑΚ, Αρχείο Γυμνασίου Χανίων, φακ. 3, Έγγραφο αρ. πρ 6/20 της 6.9.1910. 50. ΙΑΚ, Αρχείο Γυμνασίου Χανίων, φακ. 3, έγγραφο με αρ. πρ. 76/54 της 1.10.1910.

160

ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΧΑΝΙΩΝ

«ὅστις εἰργάσθη ἐπὶ μίαν μόνον ἡμέραν εἰς ἐπισκευὴν τῆς στέγης καὶ τινα Ὀθωμανὸν πρὸ ὀλίγων ἡμερῶν, ὅστις ἔχρισεν δι’ ἀσβέστου τὰς βάσεις τῶν φωταγωγῶν, ἐργασθεὶς ἐπὶ τρεῖς περίπου ὥρας, ἐνῶ, ὡς μανθάνω, διὰ τὴν ἐπισκευὴν τῆς στέγης ἐχορηγήθη πίστωσις δρ. ὀγδοήκοντα. Ἐπειδὴ δὲ τὰ ὕδατα τῆς χθεσινῆς καὶ σημερινῆς βροχῆς [δηλ. 10 και 11 Νοεμβρίου 1910] ἀφθονώτατα εἰσερχόμενα καὶ πάλιν εἰς τὰς αἰθούσας καὶ ἐκ τούτου τὰ διδακτικὰ ὄργανα ἐβλάβησαν καὶ παρακωλύεται ἡ κανονικὴ λειτουργία τοῦ ἐκπαιδευτηρίου, παρακαλῶ εὐσεβάστως νὰ σταλῇ ὡς τάχιστα μηχανικός, ὄστις νὰ ὑποβάλῃ ἔκθεσιν περὶ τῆς καταστάσεως τῆς στέγης τοῦ Γυμνασίου καὶ περὶ τῆς ὑπὸ τοῦ ἐργολάβου γενομένης ἐπισκευῆς αὐτῆς».51 Η μέριμνα του γυμνασιάρχη για το κτήριο και τον περιβάλλοντα χώρο του Γυμνασίου ήταν συνεχής. Αναμένοντας να γίνουν οι δέουσες εργασίες στη στέγη του κτηρίου, ζήτησε από τον δήμαρχο Χανίων να επιτρέψει να χρησιμοποιηθεί «προσωρινῶς ὡς ἀγροκήπιον του Γυμνασίου μέρος τοῦ προμαχῶνος τοῦ πρὸς νότον τοῦ Γυμνασίου κειμένου καὶ μετὰ τῆς αὐλῆς αὐτοῦ συνεχομένου».52 Και λίγες μέρες αργότερα παρεκάλεσε τον επιθεωρητή Γεωργίας να αναθέσει στην υπηρεσία του τη φύτευση μερικών δενδρυλλίων στην αυλή.53 Είναι αξιοπαρατήρητο το γεγονός ότι ο γυμνασιάρχης την ίδια ημέρα που αιτείται τα δενδρύλλια συντάσσει και τρίτο έγγραφο προς τον υπουργό Παιδείας, επειδή δεν είχε ανταποκριθεί στα

Εικόνα 9. Το έγγραφο για την τέλεση των εγκαινίων

51. ΙΑΚ, Αρχείο Γυμνασίου Χανίων, φακ. 3, έγγραφο με αρ πρ. 93/46 της 11.11.1910. 52. Στο ίδιο, αρ, 38, έγγραρο με αρ. πρ. 97/48 της 22.11.1910. 53. Στο ίδιο, αρ. 43, έγγραφο με αρ. 107/52 της 8.12.1910.

161

ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

δύο προηγούμενα, αναφέροντάς του ότι «ἡ ὀροφὴ διαβρεχομένη, ὡς σήμερον διαβρέχεται ἐκ τῶν ὀμβρίων ὑδάτων, θὰ καταστραφῇ, ἐὰν μὴ ἐγκαίρως ληφθῇ ἡ δέουσα μέριμνα παρὰ τῶν ἁρμοδίων».54 Και ο μεν επιθεωρητής Γεωργίας, παρά το γεγονός ότι η υπηρεσία του δεν διέθετε το ανάλογο προσωπικό, απάντησε αμέσως ότι «ἐν καιρῷ θὰ προβῇ εἰς τὴν φυτείαν αὐτῶν»,55 η δε Ανωτέρα Διεύθυνση Παιδείας όχι μόνο δεν είχε ενδιαφερθεί για τις απαραίτητες και επείγουσες κατασκευαστικές και διορθωτικές εργασίες, αλλά καθώς πλησίαζε η εορτή των Τριών Ιεραρχών ζήτησε από τον γυμνασιάρχη αυτή «νὰ συνδυασθῇ πρὸς πανηγυρικὴν τέλεσιν τῶν ἐγκαινίων»56 στη μεγάλη αίθουσα τελετών. Ο γυμνασιάρχης, ενοχλημένος από την αδιαφορία που είχε προηγηθεί για την κατάσταση του κτηρίου, αρνήθηκε με παρρησία μια τέτοια φιέστα που θα γινόταν μόνο για το θεαθήναι και απάντησε ότι «δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ συνδυασθῇ ἡ τελετὴ τῶν ἐγκαινίων τοῦ Γυμνασίου μετὰ τῆς ἑορτῆς τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν […]».57 Έτσι και έγινε, όπως αναφέρουν και οι εφημερίδες της εποχής (π.χ. η Νέα Έρευνα, 4.2.1911). Η αν επάρκ ε ια του διδακτηρίου Με την έναρξη του δεύτερου σχολικού έτους 1911-1912 φάνηκε η ανεπάρκειά του νέου διδακτηρίου. Οι κτηριακές ανάγκες του Γυμνασίου δεν καλύπτονταν. Οι μαθητές είχαν αυξηθεί στους 400, αλλά δεν υπήρχε πρόβλεψη για περισσότερες αίθουσες διδασκαλίας. Ο γυμνασιάρχης πρότεινε ως λύση ανάγκης να χωρίσει πρόχειρα με σανίδες ένα τμήμα 47 τ.μ. από τη μεγάλη αίθουσα τελετών, για να δημιουργηθεί με «ξύλινον διαχώρισμα» ένατη αίθουσα. Ζητούσε δε για τον σκοπό αυτό πίστωση 50 δρχ., επισυνάπτοντας στην αίτηση και τον σχετικό προϋπολογισμό για τα αναγκαία έξοδα (πλακόστρωση αίθουσας, σανίδες, δοκίδες, γιαρμάδες, καρφιά, μεταφορικά και εργατικά).58 Η έγκριση δόθηκε,59 αλλά καθώς το έργο καθυστερούσε, δημιουργούνταν συνεχώς νέες ανάγκες· έτσι σε άλλο έγγραφό του «μετὰ παρέλευσιν τόσου χρόνου», ανέφερε ότι θεώρησε αναγκαίο να επιδιορθώσει «τινὰ τῶν σκευῶν του Γυμνασίου, ἤτοι θρανία, χαρτοθέτας, τραπέζας, τὴν βι-

54. ΙΑΚ, έγγραφο με αρ. πρ 108/53 της 8.12.1910. 55. ΙΑΚ, αρ. 44, Αλληλογραφία από 30/6/1910-24/12/1910, έγγραφο του τμήματος Γεωργίας προς τον γυμνασιάρχη με αρ. πρ. 4073/1010 της 11.12.1910. 56. Στο ίδιο, έγγραφο αρ. πρ. 77/50 της 12.1.1911. 57. Στο ίδιο, έγγραφο με αρ. πρ. 131/59 της 14.1.1911. 58. Στο ίδιο, έγγραφα με αρ. πρ. 4233/2311 της 20.9.1911 και 60/48 της 23.9.1911. 59. Στο ίδιο, έγγραφα της Ανωτέρας Διευθύνσεως της Παιδείας, αρ. πρ. 4614/2572 της 30.9.1911, και αρ. πρ. 117/73 της 16.1.1912.

162

ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΧΑΝΙΩΝ

βλιοθήκην» και να κάνει «μικρὰς τινας ἐπισκευὰς ἐν τῷ οἰκήματι τοῦ Γυμνασίου, οἷον ὑαλοπίνακάς τινας, θύρας κ.τ.τ.»,60 συνολικής δαπάνης 106,10 δρχ., για την οποία ζητούσε έγκριση, υποβάλλοντας και τα απαιτούμενα δικαιολογητικά. Φαίνεται πως οι εργασίες στην κεραμοσκεπή έγιναν στις διακοπές των Χριστουγέννων του 1911, με ευθύνη του νέου νομαρχιακού μηχανικού Γεωργίου Καρυωτάκη, ο οποίος είχε και πρόσθετο ενδιαφέρον για την καλή κατάσταση του διδακτηρίου, αφού ο γιος του φοιτούσε σ’ αυτό.61 Όταν άνοιξαν τα σχολεία ο νομομηχανικός Γ. Καρυωτάκης ζήτησε από τον γυμνασιάρχη να τον ενημερώσει «ἐὰν κατὰ τὰς ἐπισυμβάσας βροχὰς [στις 6, 7, και 8 Ιανουαρίου 1912] εἰσῆλθον τὰ ὄμβρια ὕδατα ἐντὸς τῶν αἰθουσῶν ἔκ τε τῶν ἐν τῇ στέγῃ φωταγωγῶν καὶ τῶν κεράμων».62 Δεν είχαν εισέλθει, ο εργάτης είχε εργασθεί αποτελεσματικά.63

Εικόνα 10. Το Ενδεικτικό του Κώστα Γ. Καρυωτάκη του 1911-1912.

Το γ υμν ασ τήριο κ α ι ο περίβολος-αυλή του Γυμν ασίου Στα τέλη του Νοεμβρίου του 1910 και κατά τη συνεδρίαση της Βουλής των Κρητών είχε ήδη υποβληθεί από τον βουλευτή Ε. Παπαγιάννη [sic αντί Παπαγιαννάκη] η εξής πρόταση: «Προτείνω ὅπως ἀναγραφῇ πίστωσις ἐκ δραχμῶν ἓξ

60. ΙΑΚ, πρόχειρο του προηγούμενου (16.1.1912) εγγράφου προς τον κύριον Επίτροπον, με τον γραφικό χαρακτήρα του καθηγητή Παύλου Βαλάκη. 61. Πρόκειται τον ποιητή Κώστα Γ. Καρυωτάκη. Στο ΙΑΚ, Αρχείο Γυμνασίου Χανίων, βρίσκεται το ενδεικτικό του, εικόνα 10. 62. ΙΑΚ Αρχείο Γυμνασίου Χανίων, φακ. 3, έγγρ. Δημόσια Έργα (1η Περιφ.), αρ. 63/44 της 9.1.1912. 63. Στο ίδιο, έγγραφο τού γυμνασιάρχη με αρ. πρ. 116/72 της 10.1.1912.

163

ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

χιλιάδων ἐπὶ τοῦ εἰδικοῦ προϋπολογισμοῦ τῶν Δημοσίων Ἔργων τῆς Ἀνωτάτης Διευθύνσεως τῶν Ἐσωτερικῶν διὰ τὴν κατασκευὴν γυμναστηρίου πρὸς ἐκγύμνασιν καὶ ἄσκησιν τῶν μαθητῶν τοῦ Γυμνασίου Χανίων κατὰ τὸ σουηδικὸν σύστημα».64 Η πρόταση είχε γίνει δεκτή και παραπέμφθηκε στην Επιτροπή των Οικονομικών. Μεταξύ του διδακτηρίου και του τείχους ανοιγόταν μικρό γήπεδο 70μ. μήκους και 19μ. πλάτους που ανήκε στον Δήμο Χανίων, ο οποίος είχε ήδη αρχίσει τα έργα της κατεδάφισης του προμαχώνα Piatta Forma για την ανέγερση της Νέας Αγοράς. Όταν ένα χρόνο περίπου μετά (Σεπτέμβριος 1911) η διαταγή όρισε ως υπεύθυνους τους γυμνασιάρχες να εφαρμόσουν το παλιότερο αναλυτικό πρόγραμμα του 1899 για τη Γυμναστική και τους γυμναστικούς και αθλητικούς αγώνες,65 ο γυμνασιάρχης απέστειλε έγγραφο προς τον δήμο αιτούμενος «ὅπως παραχωρηθῇ εἰς τὸ Γυμνάσιον τὸ πρὸς νότον αὐτοῦ κείμενον πρόχωμα τοῦ φρουρίου ἵνα ἱδρυθῇ γυμναστήριον εἰς ὃ θὰ ἀσκῶνται εἰς τὴν γυμναστικὴν οἱ φοιτῶντες εἰς τὸ Γυμνάσιον μαθηταί».66 Ο μηχανικός του δήμου με την υπ’ αρ. 329/1912 έκθεσή του ἀποφάνθηκε «ὅτι τὸ τμῆμα τοῦ πρὸς νότον τοῦ Διδακτηρίου τοῦ Γυμνασίου χώρου, μήκους ἑβδομήντα περίπου μέτρων τετραγωνικῶν καὶ μέσου πλάτους δεκαεννέα ὡς ἐμφαίνεται εἰς τὸ συνυποβαλλόμενον σχεδιάγραμμα, δύναται νὰ παραχωρηθῇ δι’ ὃν σκοπὸν ζητεῖται μέχρις οὗ ὁ δῆμος ἤθελε λάβει τυχὸν ἀνάγκην τοῦ γηπέδου τούτου χάριν κοινωφελοῦς τινος ἔργου». Και αφού η κυριότητα του γηπέδου παρέμενε στον δήμο, η απόφαση για την παραχώρηση της χρήσης του από το Γυμνάσιο ελήφθη ομόφωνα, «διότι οὕτω ἐξυπηρετεῖται κοινὸς σκοπὸς, χάριν δὲ κοινοῦ σκοποῦ παρεχωρήθησαν καὶ εἰς τὸν Δῆμον τὰ τμήματα τοῦ φρουρίου».67 Το νότιο τείχος της πόλης δεν είχε ακόμη κατεδαφιστεί και βρισκόταν σε μικρή απόσταση από τα παράθυρα των αιθουσών του πρώην γαλλικού στρατώνα και από τα βλέμματα των μαθητών του Γυμνασίου. Πίσω από το τείχος έχαινε η

64. ΙΑΚ, Αρχείο Εφημερίδων, Βασίλειον τῆς Ἑλλάδος, Παράρτημα τῆς Ἐφημερίδος τῆς Κυβερνήσεως τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ἐν Κρήτῃ / Επίσημα Πρακτικά της συνελεύσεως των Ελλήνων εν Κρήτῃ, 1910, Συνεδρίαση 27.11.1910, σ. 92-93. 65. Στο ίδιο, Παράρτημα τῆς Ἐφημερίδος τῆς Κυβερνήσεως τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος ἐν Κρήτη, τχ. Α΄ αρ. 67/15.9.1911, σ. 1, αρ. διαταγής 90: «Καθιστῶμεν δ’ ὑπευθύνους διὰ τὴν τήρησιν τῶν κατωτέρω διατάξεων τῆς παρούσης διαταγῆς τοὺς Γυμνασιάρχας». 66. Αρχείο Δημοτικής Βιβλιοθήκης Χανίων, Πρακτικά Δημοτικού συμβουλίου 1912 τόμ. 1-34, αρ. πρακτ. 3/20.3.1912, έγγραφο γυμνασιάρχη αρ. πρωτ. 279/1912, αρ. απόφασης 33. 67. Στο ίδιο, αρ. πρακτ. 3/20.3.1912, αρ. απόφ. 33, τόμος 1912, 1-34.

164

ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΧΑΝΙΩΝ

βαθιά τάφρος, όπου εκτός από την καλλιέργεια των λαχανικών, έρρεε ανοικτός δυσώδης υπόνομος. Όταν άρχισε η κατεδάφισή του τείχους, οι μεν Χανιώτες χαίρονταν, γιατί καταρριπτόταν το σύμβολο της κατάκτησης και της καταπίεσης αιώνων,68 ο δε γυμνασιάρχης, ως άγρυπνος φρουρός των συμφερόντων του Γυμνασίου, παρακολουθούσε τα τεκταινόμενα και τις παρανομίες. Στα τέλη του Μαρτίου του 1912 έστειλε στον νομομηχανικό Γ. Καρυωτάκη το εξής καταγγελτικό έγγραφο: «Λαμβάνω τὴν τιμὴν νὰ γνωρίσω ὑμῖν διὰ τὰ περαιτέρω, ὅτι ὁ ἐργολάβος ὁ ἀναλαβὼν τὴν ἐκχωμάτωσιν τοῦ προμαχῶνος τοῦ πρὸς Ν. τοῦ ἡμετέρου Γυμνασίου κειμένου, ἤρξατο σήμερον ἀποκομίζειν καὶ τοὺς λίθους τοῦ τοίχου τοῦ ἐπικλινοῦς στηρίζοντας τὴν βορείαν πλευρὰν τοῦ προμαχῶνος τούτου, εἰ καὶ οὐδὲν δικαίωμα ἔχει ἐπὶ τούτων, ὡς μανθάνω. Οἱ λίθοι δὲ οὗτοι ἐκτὸς τοῦ ὄτι ἔχουσιν ἀξίαν ὡς κατειργασμένοι (καὶ μάλιστα οἱ τῆς κλίμακος τῆς ἀγούσης εἰς τὸν προειρημένον προμαχῶνα), θὰ χρησιμεύσωσι ἡμῖν εἰς ἀνέγερσιν τοῦ τοίχου, δι’ οὗ θὰ περιβάλλωμεν τὸ Γυμναστήριον».69 Όταν έγινε η επιχωμάτωση της νότιας τάφρου, σχηματίστηκε ένας μεγάλος περίβολος που χρησιμοποιούνταν κανονικά από το Γυμνάσιο. Τότε αποφασίστηκε, για την ασφάλεια των μαθητών, να περικλειστεί από την ανατολική πλευρά και να τοποθετηθεί εκεί70 η άρτι κατεδαφισθείσα ενετική πύλη του λιμανιού, παρά τις αντιδράσεις ορισμένων, που τη θεωρούσαν απομεινάρι «τῆς ἀτιμωτέρας δεσποτείας».71 Αυτή ήταν και η επιθυμία του γυμνασιάρχη, αντί για

68. «Ὥστε τὸ πρὸ τοῦ Γυμνασίου μέρος τοῦ φρουρίου θὰ καταρριφθῇ, ἰσοπεδουμένου τοῦ κάτωθεν χάνδακος; Οὕτω σιγὰ σιγὰ ἡ πόλις ἀπαλλάσσεται τοῦ περιβάλλοντος αὐτὴν κλοιοῦ τῶν τειχῶν καὶ ἀναπνέει ἐλευθέρα, ὕστερον ἀπὸ τόσων αἰώνων ἀσφυκτικὸν περιορισμὸς ἐντὸς τοῦ τεραστίου τῶν φρουρίων ὄγκου» ΙΑΚ, Αρχείο Εφημερίδων Χανίων, Ἀνεξάρτητος, αρ. 11 της 29/11/1914, σ. 2. 69. ΙΑΚ, Αρχείο Γυμνασίου Χανίων, φακ. 3, αρ. 26, έγγραφο του γυμνασιάρχη αρ. πρ. 158/95 της 27.3.1912. 70. Πρόκειται για την ανατολική είσοδο στον περίβολο του Γυμνασίου από τη σημερινή οδό Δασκαλογιάννη. 71. «Ὥστε ὑπάρχει ἰδέα νὰ τοποθετηθῇ παρὰ τὸ Γυμνάσιον καὶ ἡ κατεδαφισθεῖσα ἑνετικὴ θύρα τῆς εὐρυνθείσης εἰσόδου τοῦ λιμένος; Τί στοργή, ἀλήθεια, πρὸς ἀναστήλωσιν καὶ διαιώνισιν ὅλων αὐτῶν τῶν σαραβάλων ἀπομειναρίων τῆς ἀτιμωτέρας δεσποτείας ποὺ εἶδεν ἡ Κρήτη! Ἐλπίζομεν ὅτι ἡ ἰδέα θὰ μείνῃ μόνον ὡς τοιαύτη, διότι ἐν ἐναντίᾳ περιπτώσει δὲν ἔχει τι ἄλλο νὰ κάμνῃ ὁ κόσμος παρὰ νὰ οἰκτείρῃ τὴν ἑνετομανίαν αὐτήν» ΙΑΚ, Αρχείο Εφημερίδων, Ἀνεξάρτητος, αρ. 7 της 1/11/1914, σ. 2. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής οι Γερμανοί κατέστρεψαν την ενετική πύλη, για να εισέρχονται άνετα τα στρατιωτικά αυτοκίνητά τους.Τμήμα της, στ’ αριστερά του εισερχόμενου, σώζεται ακόμη.

165

ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

Εικόνα 11. Η πύλη του λιμανιού πριν κατεδαφιστεί

Εικόνα 12. Η δυτική είσοδος του γαλλικού στρατώνα το 1898.

Εικόνα 13. Το έγγραφο για την ενετική πύλη

τον κλειστό διάδομο του Γυμνασίου,72 ίσως γιατί ήταν πιο μεγαλοπρεπής, ίσως γιατί ήταν ιστορική.

72. Για την είσοδο από την ενετική πύλη είχαν αντίρρηση ο επί των δημοσίων έργων αρμόδιος, ο Διευθυντής των Δημοσίων Έργων και ο Γενικός Διοικητής και τον κάλεσαν να μεταβεί για συνεννόηση «εἰς τὸ Γραφεῖον του [του Διευθυντή], ὅπου ὑπάρχει ἡ μελέτη [...]», ΙΑΚ, Αρχείο Γυμνασίου Χανίων, φακ. 53, αρ. 20α. έγγραφο απρωτοκόλλητο: Δημόσια Έργα (1η Περιφέρεια), Ἐν Χανίοις 26.2.1913, εικόνα 13.

166

ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΧΑΝΙΩΝ

Εικόνα 14. Η ανατολική είσοδος του Γυμνασίου με την ενετική πύλη (1914;)

Συν εχε ίς βε λτιώσεις κ α ι α λ λαγ ές • Στον περίβ ολο-αυλή Σμικρύνσεις της έκτασής του, αλλαγές και βελτιώσεις γίνονταν συνεχώς στον μεγάλο περίβολο νότια του κτηρίου. Το 1922, δέκα χρόνια μετά το κτίσιμό του, ο νότιος περιβολότοιχος έπεσε. Το υπουργείο Συγκοινωνίας / Διεύθυνσις Δημοσίων Έργων ενέκρινε τον σχετικό προϋπολογισμό της Σχολικής Επιτροπείας του Γυμνασίου για την απαιτούμενη δαπάνη και διέθεσε ειδικό κονδύλι ύψους 2.300 δρχ. «διὰ τὴν κατεδάφισιν τοῦ ἑτοιμορρόπου τμήματος τοῦ νοτίου κιγκλιδωτοῦ περιβολοτοίχου καὶ ἀνακατασκευὴ τούτου ώς καὶ τοῦ καταπεσόντος».73 Οι δύο πρώτες διακηρύξεις μειοδοσίας τον Φεβρουάριο του 1923 απέβησαν άγονες λόγω του χαμηλού ποσού, ακο-

Εικόνα 15. Ό,τι έχει απομείνει από την ενετική πύληστη σημερινή ανατολική είσοδο (φωτ. Α. Κ. 2006)

73. ΙΑΚ, Αρχείο Γυμνασίου Χανίων, φακ. 32, υποφ. 2 /Υπουργείο Συγκοινωνίας/Διεύθυνσις Δημοσίων Έργων/Προϋπολογισμός, 10.11.1922. Κοινοποίηση απόφασης συνημμένη σε έγγραφο των Δημοσίων Έργων/Γραφείο νομομηχανικού Χανίων, αρ. πρ. 97/128 της 19.1.1923. Τηλεγράφημα no 8688/29.1.1923 του υπουργού Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Ι. Σιώτη, προς τον γυμνασιάρχη Αριστογείτονα Κατσούλη για την κατάθεση του ποσού.

167

ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

Εικόνα 16. Τοπογραφικόν Διάγραμμα, 1938. ΙΑΚ

λούθησε και τρίτη74 με αυξημένο ποσό κατά 20%75 στην οποία και πάλι ουδείς προσήλθε. Το έργο δυο μήνες αργότερα παραχωρήθηκε σε εργολάβο, υπογράφτηκε σχετικό συμφωνητικό76 και παραδόθηκε οριστικά τον Ιούνιο του 1923.77 Οι εργασίες περιλάμβαναν κατεδάφιση του ετοιμόρροπου τμήματος, του νότιου κιγκλιδώματος του περιβολότοιχου και ανακατασκευή του (τοιχοποιία δι’ υπαρχόντων λίθων, ανατοποθέτησις ξεστής λιθοδομής, νέα ξεστή λιθοδομή προς αναπλήρωσιν της απολεσθείσης, ανατοποθέτησις μιας σιδηράς διφύλλου κυρίας θύρας και ελαιοβαφή της, ανατοποθέτηση κιγκλιδωμάτων). Αναγκαστική ακατασκευή του περιβολότοιχου έγινε και το 1938 λόγω «τῆς ρυμοτομούμενης νοτίας πλευρᾶς του»· τότε κόπηκαν και τα 37 πεύκα·78 επρόκειτο μάλλον για εκείνα που είχαν

φυτευθεί το 1910. Το 1971 η νότια πλευρά της αυλής περιορίστηκε και πάλι με τη νέα ρυμοτόμηση, για να διαπλατυνθεί η παρακείμενη οδός Ελ. Βενιζέλου, και ο περιβολότοιχος επανακτασκευάστηκε. To 1991-1992, με κονδύλια των Μεσογειακών Ολοκληρωμένων Προ-

74. ΙΑΚ, Αρχείο Εφημερίδων, Νέα Ἔρευνα, 8.2 και 2.3.1923 η πρώτη και η δεύτερη διακήρυξη και η τρίτη 29.3.1923. 75. Πράξις τετάρτη/28.3.1923 της Σχολ. Επιτροπείας, ΙΑΚ, Αρχείο Γυμνασίου Χανίων, φακ. 32, υποφ. 2. 76. Χαρτοσημασμένο Συμφωνητικό, με ημερομηνία 17.4.1923,μεταξύ του προέδρου της Σχολ. Επιτροπείας, του γυμνασιάρχη ως γραμματέως και του εργολάβου Εμμ. Μουσουράκη, ΙΑΚ, Αρχείο Γυμνασίου Χανίων, φακ. 32, υποφ. 2. 77. ΙΑΚ, Αρχείο Γυμνασίου Χανίων, φακ. 32, υποφ. 2, Υπουργείο Συγκοινωνίας/Δημόσια Έργα/Συγκριτικός πίναξ 1.5.1923. και Πρωτόκολλον προσωρινής και οριστικής παραλαβής 28.6.1923. 78. «Τοπογραφικόν Διάγραμμα τῆς ρυμοτομουμένης νοτίας πλευρᾶς περιβόλου Γυμνασίου Αρρένων, κατ' εφαρμογὴν τοῦ ἀπὸ 19 Ἰουλίου 1927 Διατάγματος ἐγκ. σχεδίου»που υπογράφουν ο μηχανικός του δήμου Χανίων στις 20.2.1838 και δυο μέρες μετά ο μηχανικός της πόλεως. ΙΑΚ, Αρχείο Α΄ Γυμνασίου Χανίων, Φακ. 136. (βλ. εικόνα 16).

168

ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΧΑΝΙΩΝ

γραμμάτων (ΜΟΠ), έγιναν μεγάλα έργα στον περίβολο του Γυμνασίου. Αφού επισκευάστηκαν οι μαντρότοιχοι του περιβόλου και οι καγκελόπορτες, δημιουργήθηκε ένας μεγάλος αθλητικός χώρος. Κατασκευάστηκαν γήπεδα, δύο για μπάσκετ ολυμπιακών διαστάσεων 15Χ28 μ., δύο για βόλεϋ 9Χ18 μ. και ένα για μπάντιμτον 13,40Χ6,10 μ. Τοποθετήθηκαν στη δυτική πλαϊνή αυλή δύο μόνιμα γρανιτένια τραπέζια πινγκ-πονγκ και ένα υπαίθριο σκάκι με πλάκες μαρμάρου 0,40Χ0,40 μ. Για τον στίβο χαράκτηκε οβάλ διάδρομος 200 μ. με τρεις διαδρομές καθώς και σκάμμα 3Χ8 μ. με βαλβίδες για απλούν και τριπλούν άλμα. Για επαρκή φωτισμό όλου του αύλειου αθλητικού χώρου, ώστε να μπορεί να χρησιμοποιείται και τα βράδια, τοποθετήτηκαν ειδικές κολόνες με προβολείς. Τα εγκαίνια του έργου έγιναν στις 8 Οκτωβρίου 1992.79 • Σ το δ ι δ ακτ ή ρ ι ο Στα τέλη της δεκαετίας του 1920, όταν οι ανάγκες για αίθουσες διδασκαλίας είχαν αυξηθεί, η μεγάλη βόρεια αίθουσα Τελετών διαιρέθηκε σε τρεις αίθουσες διδασκαλίας. Κατά το 1929-1930 ο Γενικός Διοικητής Κρήτης Γεώργιος Κατεχάκης αποφάσισε την ριζική ανακαίνιση του πρώην γαλλικού στρατώνα, την οποία επέβλεπε ο ίδιος, όπως αναγράφεται στα δημοσιεύματα της εποχής. Τότε πήρε το κτήριο εξωτερικά τη σημερινή μορφή του. Στο παλιό μακρόστενο κτήριο προστέθηκαν δύο πτέρυγες, μία ανατολικά και μία δυτικά κι έτσι διαμορφώθηκε σε σχήμα Π. Οι αίθουσες διδασκαλίας αυξήθηκαν, αφού σε κάθε νέα πτέρυγα δημιουργήθηκαν τρεις ακόμη αίθουσες. Του δε κεντρικού κτηρίου οι νότιες αίθουσες ήταν «ἀπλέτως φωτιζόμεναι διὰ παραθύρων πρωτοφανῶν καὶ μοναδικῶν εἰς τὸ εἶδος των, ὥστε νὰ νομίζει τις ὅτι εὑρίσκεται ἐν ὑπαίθρῳ. Ἀποφεύγεται ὁ θόρυβος καὶ ἡ τύρβη ἀπὸ βορράν». Η μεγάλη βόρεια αίθουσα Τελετών όχι μόνον «ἀπηλευθερώθη» αλλά «ἐπεξετάθη», ώστε να μπορεί να εγκατασταθεί και κινηματογράφος για τους μαθητές. Επιπλέον, τότε κατασκευάστηκαν στο κτήριο και οι τέσσερις είσοδοί του με τις σκάλες «διὰ τὴν συντομωτέραν κυκλοφορίαν τῶν 500 μαθητῶν». Έτσι «τὸ ἐκπαιδευτήριον προσέλαβεν ὄψιν νεωτεριστικοῦ σχολείου ἐκ θεμελίων οἰκοδομηθέντος καὶ οὐχὶ μετατραπέντος ἀπὸ στρατῶνος εἰς τοιοῦτον περικαλλὲς καθίδρυμα», που συμπληρώνεται «διὰ τῆς ὑπερόχου καὶ λίαν εὐεργετικῆς αὐλῆς, τῶν λουτήρων, τῶν ἀνθώνων, τῶν δέντρων, τῶν κήπων, τοῦ ἡρώου καὶ τῶν ἀρίστων ἐποπτικῶν μέσων…».80

79. Ρεπορτάζ 8.10.1992 στις εφημερίδες: Χανιώτικα νέα, Αγώνας της Κρήτης, Χανιώτικη Ελευθεροτυπία. 80. Παρατηρητής των Χανίων, 30 Δεκεμβρίου 1930.

169

ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

Εικόνα 17.Τοκτήριο του (1ου) Γυμνασίου Χανίων μετά τη γενική ανακαίνισή του (1991-1992).

Το 1938 ο γυμνασιάρχης Κυριάκος Χελιουδάκης, εφαρμόζοντας διαταγή του υπουργείου παιδείας, δήλωσε γραπτά ότι «Τὸ διδακτήριον τοῦ Γυμνασίου Ἀρρένων [...] ἀνήκει εἰς τὸ Γυμνάσιον ἀπὸ τοῦ ἔτους 1910 ὡς περιουσία τοῦ τότε Δημοσίου αἱ δὲ ἀποθῆκαι [δηλ. οι θολωτές αίθουσες του ισογείου] ἀπὸ τοῦ ἔτους 1938 [...]». Το κτήριο που βλέπουμε σήμερα στο κέντρο της πόλης των Χανίων, δίπλα στην Αγορά, δεν είναι ο τροποποιημένος στρατώνας του 1910, αλλά το ανακαινισμένο του 1930 με τη νέα αρχιτεκτονική μορφή. Από τότε όμως και κατά διαστήματα γίνονται οι αναγκαίες επισκευές, όπως μετά τη γερμανική κατοχή, γιατί οι γερμανοί κατακτητές του είχαν προκαλέσει πολλές φθορές. Μεγάλες επισκευές και μετατροπές (στέγη, μεσοτοιχίες, παράθυρα και φεγγίτες, αίθουσα τελετών-αμφιθέατρο,81 θέρμανση) άρχισαν το καλοκαίρι του 1971 επί γυμνασιαρχίας του δραστήριου μαθηματικού Γεωργίου Σταυρουλάκη,

81. Η αμφιθεατρική εκείνη αίθουσα στη βόρεια πλευρά του κτηρίου χρησιμοποιούνταν ως εργαστήριο Χημείας και Φυσικής, γι’ αυτό είχε καθιερωθεί να ονομάζεται «Χημείο». Τα καθίσματα, από βαρύ ξύλο, ήταν πακτωμένα στο πλακόστρωτο δάπεδο, ενώ όλη την ανατολική πλευρά της αίθουσας έπιανε ένα μεγάλο, μακρύ και ψηλό τραπέζι για τα πειράματα. Το 1971 η τότε Σχολική Εφορεία αποφάσισε να «αποξηλώσει» τα καθίσματα της αίθουσας, διότι «ἐκρίθη ὑπὸ τοῦ κ. Σχολιάτρου ἀνθυγιεινὴ καὶ ἀκατάλληλος», Πρακτικό Σχολικής Εφορείας του Α΄ Γυμνασίου Αρρένων Χανίων 10/18-9-1971. Η αίθουσα κατατμήθηκε στα τρία, σε δύο μικρές αίθουσες διδασκαλίας και σε μια μεγάλη, με διπλή χρήση, ως εργαστήριο Φυσικοχημείας και ως αίθουσα διδασκαλίας, όποτε υπήρχε ανάγκη.

170

ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΧΑΝΙΩΝ

με αυτεπιστασία του, και διήρκεσαν μέχρι τον Φεβρουάριο του 1972. Το σχολείο φιλοξενήθηκε όλο το πρώτο εξάμηνο στις εγκαταστάσεις του Πρεβαντορίου στη συνοικία του Αη-Γιάννη, ενώ η πλούσια βιβλιοθήκη του αποθηκεύτηκε προσωρινά στις αποθήκες–θόλους. Το 1991-1992 έγιναν και εργασίες συντήρησης και ανάδειξης των όψεων του κτηρίου. Στις 29 Οκτωβρίου του 2005, σε συνεργασία του Γυμνασίου και της Σχολικής Επιτροπής με την 28η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Κρήτης, άρχισε η αποκατάσταση, για χρήση του Εικόνα 18. Η εσωτερική νότια πλευρά της ανακαινιαίθουσας, προορισμένης σχολείου, πέντε βενετσιάνικων σμένης το 2006 θολωτής ου Γυμνασίου (φωτ. Α. Κ. 2006). για Μουσείο του 1 θολωτών ισόγειων κτισμάτων με πρόσβαση από την αυλή του Γυμνασίου, την οποία αποκατάσταση και η ίδια η Εφορεία ήδη από το 1988 είχε υποδείξει. Έτσι, υπό την επίβλεψη της Εφορείας, με αρωγό την τεχνική υπηρεσία του δήμου Χανίων, και αυτεπιστασία της διευθύντριας του Γυμνασίου, τον Ιούνιο του 2006 ολοκληρώθηκαν στον τελευταίο δυτικό θόλο και στους πρώτους τέσσερεις ανατολικούς οι εξής εργασίες αποκατάστασης:82 διάνοιξη και συμπλήρωσή των αρχικών ανοιγμάτων και ανάδειξη των αρχιτεκτονικών στοιχείων τους (των σωζομένων λίθινων πλαισίων παραθύρων και θύρας), αντικατάσταση των παλαιών επιχρισμάτων με νέα, επίστρωση δαπέδου με πλακίδια τύπου cotto, κτλ. Ο πρώτος θόλος προοριζόταν για Μουσείο του Γυμνασίου και οι υπόλοιποι για άλλες χρήσεις (αίθουσες Τεχνολογίας, Αισθητικής Αγωγής και κλειστής αίθουσας Γυμναστικής και Αποδυτηρίων). *** 82. Αρ. πρ. 659/30.6.2006 του 1ου Γυμνασίου Χανίων για την απόφαση αρ. πρ. 466/28.6.2006 της 28ης Εφορείας Β.Α. Βλ. περισσότερα στο Ημερολόγιο 2002-2003 του Διευθυντή του Γυμνασίου: Οκτ. 2005-Ιούνιος 2006 σ. 104 κ.ε. και σε φωτογραφικό λεύκωμα της περιόδου. Αρχείο 1ου Γυμνασίου Χανίων. Και στο «Έργα στο κτίριο του σχολείου μας: Αποκατάσταση στα θολωτά κτίσματα του κτιρίου», Μαθητικοί Παλμοί, μαθητικό περιοδικό του 1ου Γυμνασίου Χανίων, τχ. 20, Άνοιξη-Καλοκαίρι 2006, σ. 32-34.

171

ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

Η απόκτηση ιδιόκτητης στέγης το 1910 έλυσε για το Γυμνάσιο το πρόβλημα της στέγασής του, αλλά όπως κάθε ιδιοκτησία απαιτούσε και απαιτεί διαρκή φροντίδα για συντήρηση και βελτίωση. Και όπως είδαμε, μέχρι σήμερα την παρείχαν με ένθερμο ζήλο οι περισσότεροι γυμνασιάρχες και διευθυντές. Εδώ και μια δεκαπενταετία περίπου η ιδιοκτησία του κτηρίου του Γυμνασίου και των θολωτών ισόγειων χώρων καθώς και τα εισοδήματα που αποφέρουν όσοι ενοικιάζονται ως καταστήματα (οι έχοντες είσοδο βόρεια, εκτός του διδακτηρίου), έχει περάσει υποχρεωτικά στον δήμο Χανίων και στη Σχολική Επιτροπή του δήμου, η οποία έχει αναλάβει και κάθε φροντίδα για την καλή κατάσταση του διδακτηρίου και των θόλων που χρησιμοποιεί το Γυμνάσιο. Και οφείλω να υπενθυμίσω ότι η απόφαση της Κρητικής Βουλής το καλοκαίρι του 1909 όριζε σαφώς ότι ο πρώην γαλλικός στρατώνας μετατρέπεται αποκλειστικά σε διδακτήριο για τη στέγαση του Γυμνασίου της πόλης των Χανίων, απόφαση που απέκλειε και αποκλείει κάθε άλλη χρήση του. ΠΗΓΕΣ • • • •

Ιστορικό Αρχείο Κρήτης (αρχείο Γυμνασίου Χανίων και αρχείο Εφημερίδων) Αρχείο 1ου Γυμνασίου Χανίων Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων, Αρχείο (Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου) και παλιά περιοδικά Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων (Εφημερίδες)

Τμήμα αρχιτεκτονικού σχεδίου του νομομηχανικού Μ. Σαββάκη (12.5.1930) για την ανακαίνιση του "Εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Χανίων". (Πηγή: ΙΑΚ)

172

ΜΑΡΙΝΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ Αρχαιολόγος - Νομισματολόγος

ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΣΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΙΑΚ Πρόλογος Με αφορμή την σπουδαία επέτειο των 100 χρόνων ευδόκιμης λειτουργίας του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης (1920-2020) δίδεται η ευκαιρία να ανατρέξουμε στη νομισματική του συλλογή και να επικεντρωθούμε ειδικότερα στην περίοδο της Κρητικής Πολιτείας (1898-1913).1 Η επιλογή αυτή σχετίζεται με την κομβική θέση που διαδραμάτισε η περίοδος της Αυτονομίας στην μετέπειτα ιστορική πορεία του νησιού, ως μεταβατικού σταδίου προς την Ένωση. Άλλωστε, μεγάλο μέρος του περιεχομένου του Αρχείου αναδεικνύει την περίοδο αυτή, κατά την οποία πρωτεύουσα της Κρήτης ήταν τα Χανιά. Οι καινοτομίες που επέφερε η Κρητική Πολιτεία κυρίως στον τομέα του νομοθετικού και διοικητικού έργου είναι αξιοθαύμαστες μέχρι σήμερα. Ανάμεσα στα πολλά σπάνια και πολύτιμα εκθέματά του, με επίκεντρο φυσικά τα περίπου 1.000.000 έγγραφα, το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης διαφυλάττει και μια σημαντικότατη νομισματική συλλογή, αποτελούμενη από κέρματα διάφορων ιστορικών περιόδων (αρχαίας, μεσαιωνικής και νεότερης Ελλάδας, καθώς και της περιόδου της τουρκοκρατίας), αλλά και πολλά σύγχρονα χαρτονομίσματα (19ου-20ου αι.). Οι νομισματικές συνθήκες στην Κρήτη πριν από την Ένωση (1866-1913) Στην Κρήτη κατά τον τελευταίο αιώνα της τουρκικής κυριαρχίας, αλλά και μέχρι την «προενωτική» περίοδο2 κυκλοφορούσε ως συναλλακτικά αποδεκτή μια πλειάδα νομισμάτων, διαφόρων αξιών, υποδιαιρέσεων, κραμάτων και

1. Ευχαριστίες οφείλονται στην προϊσταμένη-βιβλιοθηκονόμο του ΙΑΚ, κ. Μαρία Αγάθου, καθώς και στον φιλόλογο-αρχειονόμο κ. Κωνσταντίνο Φουρναράκη, για τη βοήθειά τους και την παροχή πληροφοριών κατά την επίσκεψή του γράφοντος στο Αρχείο. Επίσης στην κ. Ζαχαρένια Σημανδηράκη, τ. Προϊσταμένη του ΙΑΚ και νυν Ειδ. Συνεργάτιδα των ΓΑΚ για τις χρήσιμες παρατηρήσεις της. 2. Η «προενωτική» φάση ξεκινάει συμβατικά από την επανάσταση του 1866, συνεχίζεται με την Σύμβαση της Χαλέπας το 1878 και την επίτευξη της αυτονομίας το 1898, καταλήγοντας στην πολυπόθητη Ένωση (1η Δεκεμβρίου 1913).

173

ΜΑΡΙΝΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

εθνοτήτων, τα οποία και αποταμιεύονταν (τουρκικά,3 ευρωπαϊκά,4 αλλά και του Ελληνικού Βασιλείου5). Βασική πηγή πληροφοριών για τη χρήση των νομισματικών μονάδων αποτελούν ασφαλώς τα κατάστιχα με το «δούναι και λαβείν», τα βερεσέδια των καταστηματαρχών και των εμπόρων, των δικηγόρων (διαθήκες), των συμβολαιογράφων (αγοραπωλησίες, προικοσύμφωνα, απογραφές περιουσιών) και άλλων επαγγελματικών τάξεων.6 Η μεταβατική περίοδος από τον «Οργανικό Νόμο» μέχρι την Αυτονομία είναι πλήρης από δραματικά και αιματηρά γεγονότα, που απασχόλησαν και εξακολουθούν να απασχολούν την γραφίδα των ιστορικών.7 Με την άφιξη του Πρίγκιπα Γεωργίου, δευτερότοκου υιού του βασιλιά Γεωργίου Α’, ως Ύπατου Αρμοστή, την 9η Δεκεμβρίου του 1898, δρομολογήθηκαν οι κατάλληλες συνθήκες για την οικονομική ανάκαμψη και τη δημοσιονομική οργάνωση της νεοσύστατης Κρητικής Πολιτείας.8 Στο νομισματικό συνονθύλευμα9 που επικρατούσε μέχρι τότε προσπάθησε

3. Όπως ενδεικτικά: Τα γρόσια, τα οποία ήταν ασημένια και αντιστοιχούσαν στο 1/100 της (εκατόγροσης) τουρκικής λίρας. Το γρόσι υποδιαιρέιτο σε 40 παράδες. Η χρυσή εκατόγροση λίρα (τουρκική ή σουλτανική), που έκοψε στον πέμπτο χρόνο της βασιλείας του ο Αμπντούλ Μετζίτ το 1844, κυκλοφόρησε μέχρι το 1923. Είχε ως κύρια υποδιαίρεση το 20γροσο ή τουρκικό τάληρο, ή «νόμισμα αργυρούν» ή «μετζήτι». Υπήρξε με τις οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν στο β’ μισό του 18ου αι. το βασικότερο μέσο των οικονομικών συναλλαγών στο νησί. Και σύμφωνα με τον νομισματολόγο Κλεάνθη Σιδηρόπουλο, 2001, σελ. 243: …είναι το μόνο νόμισμα, μαζί με τα τουρκικά χρυσά, που κατάφερε να επιβιώσει ακόμα και στο «μη φιλικό» περιβάλλον της Κρητικής Πολιτείας. 4. Π.χ. Χρυσές Λίρες της Μ. Βρετανίας, Γαλλικά Φράγκα, ισπανικά ρεάλια, Αυστρο-ουγγρικά τάληρα της Μαρίας Θηρεσίας και Γερμανικά αντίστοιχα, Ιταλικά πεντόλιρα, ρούβλια κ.ά. 5. Κυκλοφορούσαν κυρίως τα νομίσματα του Γεωργίου του Α’ της Ελλάδος, τα οποία αποτέλεσαν πρότυπο για αυτά της Κρητικής Πολιτείας. 6. Και ακόμα το πολύτιμο αρχείο της Χριστιανικής Ορφανικής Τράπεζας που φυλάσσεται στην Βικελαία Δημοτική βιβλιοθήκη Ηρακλείου. Βλ. Σιδηρόπουλος 2001, σελ. 242. 7. Αποκορύφωμα της τουρκικής βαρβαρότητας υπήρξαν οι σφαγές του Ηρακλείου, κατά την 25η Αυγούστου του 1898, όπου οι εξαγριωμένοι Τούρκοι πυρπόλησαν την πόλη, κατέστρεψαν κτήρια, λεηλάτησαν καταστήματα, βανδάλησαν χριστιανικούς ναούς και κοιμητήρια, έσφαξαν πλέον των 700 προκρίτων, ιερωμένων και απλών πολιτών. Ανάμεσα στους σφαγιασθέντες υπήρξαν και Βρετανοί πολίτες, όπως και ο υποπρόξενος της Αγγλίας, Λυσίμαχος Καλοκαιρινός. Τα τραγικά αυτά γεγονότα ενεργοποίησαν καθοριστικά την κοινή γνώμη της Ευρώπης υπέρ της λύσης του Κρητικού Ζητήματος. 8. Με το διάταγμα υπ’ αρ. 1/25 Δεκεμβρίου 1898 ορίστηκε 16μελής επιτροπή, με τη συμμετοχή και του Ελευθερίου Βενιζέλου, η οποία ανέλαβε την προπαρασκευή του Συντάγματος της Κρητικής Πολιτείας. Στις 17 Απριλίου του 1899 σχηματίστηκε η πρώτη Κυβέρνηση της Κρήτης. 9. Οι μικρές υποδιαιρέσεις του γροσίου είχαν παρουσιάσει ένα σοβαρό συναλλαγματικό θέμα. Είχε γεμίσει η αγορά με «επιμιγή» κέρματα, όπως χαλκάργυρα, των οποίων η αγοραστική αξία δεν αντιστοιχούσε στην ονομαστική, δημιουργώντας έτσι την αίσθηση «χάους». Βλ. Σιδηρόπουλος 2001, σελ. 243-244.

174

ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΣΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΙΑΚ

να βάλει τέλος η απόφαση της Αρμοστείας για την κοπή των κρητικών νομισμάτων, ώστε να επιτευχθεί η οικονομική αυτονομία του νησιού και η απεξάρτησή του από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Το Διάταγμα της 17ης Απριλίου του 1900, το οποίο καταχωρήθηκε στην «Επίσημον Εφημερίδα της Κρητικής Πολιτείας», όριζε ως αποκλειστικό προνόμιό της, την κοπή νομισμάτων. Παρατίθεται απόσπασμα του συγκεκριμένου διατάγματος: Αρ. Νόμου 157 (17 Απριλίου 1900): Αποφασίζομεν και διατάσσομεν. Αρθρ.1. Το δικαίωμα του κόπτειν νόμισμα είναι αποκλειστικόνπρονόμιον της Πολιτείας. Αρθρ.2. Νομισματική μονάς της Κρητικής Πολιτείας είναι η Δραχμή, υποδιαιρουμένη εις εκατόν ίσα μέρη ή λεπτά. Αρθρ. 3. Ορίζονται τα επόμενα είδη Κρητικών νομισμάτων: α) Χρυσά των 20 και των 10 Δραχμών.10 β) Αργυρά των 5 και των 2 Δραχμών της 1 Δραχμής, της ½ Δραχμής ή των 50 λεπτών. γ) Νικέλεια (μίγμα νίκελ και χαλκού) των 20, των 10, των 5 λεπτών. δ) Χαλκά (μίγμα χαλκού, κασσιτέρου, ψευδαργύρου) των 2 λεπτών και του 1 λεπτού. Αρθρ.4. Το βάρος, ο τίτλος, η διάμετρος, η επί πλέον ή έλαττον ανοχή του τε βάρους και τίτλου ορίζονται ως έπεται…. Αρθρ. 5. Τα χρυσά νομίσματα είναι δεκτά υποχρεωτικώς υπό τε του δημοσίου ταμείου και των ιδιωτών κατά την επ’ αυτών σημειουμένην αξίαν. Αρθρ. 6. Τα αργυρά νομίσματα εισί δεκτά υποχρεωτικώς υπό μεν του δημοσίου απεριορίστως, υπό δε των ιδιωτών μόνον μέχρι πεντήκοντα δραχμών δι’ εκάστην πληρωμήν. Οι ιδιώται δεν υποχρεούνται να δέχονται τα νομίσματα ταύτα οσάκις τα επ’ αυτών εμβλήματα εξηφανίσθησαν ή το βάρος των εμειώθη ένεκα της τριβής κατά εν τοις εκατόν πλέον της ορισθείσης εν άρθρω 4 ανοχής. Αρθρ: 7. Τα νικέλεια νομίσματα εισί δεκτά υπό τε του δημοσίου και των ιδιωτών μέχρι της ποσότητος 7 δραχμών δι’ εκάστην πληρωμήν. Αρθρ. 8. Τα χαλκά νομίσματα εισί δεκτά υποχρεωτικώς υπό τε του δημοσίου και των ιδιωτών μέχρι της ποσότητος μίας δραχμής δι’ εκάστην πληρωμήν. Αρθρ. 9 Τα ταμεία της Πολιτείας υποχρεούνται πάντοτε να δέχονται και να ανταλλάσσωσιν εις την ονομαστικήν αυτών αξίαν τα νομίσματα, ων τα εμβλήματα εξηφανίσθησαν ή ων το βάρος, ως εκ της τριβής εμειώθη, πέραν της νομίμου ανοχής, εφ’ όσον δεν αποδεικνύεται, ότι η εξαφάνισις των εμβλημάτων ή η μείωσις του βάρους είναι αποτέλεσμα δόλιας ενέργειας………. 10. Τελικά δεν κόπηκαν καθόλου χρυσά νομίσματα, όπως αρχικά προβλεπόταν.

175

ΜΑΡΙΝΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

Το νομισματικό σύστημα της Κρητικής Πολιτείας αντιστοιχούσε απόλυτα με αυτό του Ελληνικού Βασιλείου. Ως νομισματική μονάδα ορίστηκε η Δραχμή, υποδιαιρεμένη σε 100 λεπτά. Η επιλογή αυτή φανερώνει την άρρηκτη σύνδεση της Κρήτης με την Ελληνική οικονομική και κατ’ επέκταση πολιτική πραγματικότητα. Επιπροσθέτως, υποδηλώνει την σταθερή προσπάθεια επίτευξης της πολυπόθητης Ένωσης. Μεταλλικά κέρματα κόπηκαν μόνο κατά τα έτη 1900 και 1901. Εντύπωση προκαλεί ότι δεν κόπηκαν νέα νομίσματα στην Κρήτη μετά τα έτη αυτά, ούτε μετά την απομάκρυνση του Πρίγκιπα Γεωργίου και την ανάληψη της Αρμοστείας από τον Αλέξανδρο Ζαΐμη το 1906. Συνέχισαν να κυκλοφορούν τα ήδη υπάρχοντα νομίσματα για αρκετά χρόνια μετά, όπως θα δούμε παρακάτω. Οι μικρές υποδιαιρέσεις του 1 και των 2 λεπτών είχαν κατασκευαστεί από κράμα χαλκού (εικ. 1-2), ενώ οι μεσαίες των 5, 10, 20 λεπτών από κράμα χαλκού και νικελίου (εικ. 3-5). Τυπώθηκαν σε δύο διαδοχικές φάσεις: το 1900 και το 1901. Η εμπρόσθια όψη στα χάλκινα (1, 2 λεπτά) και χαλκονικέλινα νομίσματα (5, 10 20 λεπτά) φέρει την βασιλική κορώνα με σταυρό άνωθεν και με την επιγραφή ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, ενώ από κάτω αναγράφεται το έτος κοπής. Στην πίσω όψη αναγράφεται στο κέντρο η νομισματική αξία εντός στεφάνου. Και τις δύο όψεις περιβάλλει πλαίσιο από στιγμές (κουκίδες). Οι μεγαλύτερες νομισματικές αξίες, των 50 λεπτών, της 1 δραχμής, των 2 και 5 δραχμών, οι οποίες είναι αργυρές, τυπώθηκαν το 1901.11 Απεικονίζουν την κεφαλή του Πρίγκιπα Γεωργίου στην εμπρόσθια όψη με την επιγραφή: ΠΡΙΓΚΗΨ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΥΠΑΤΟΣ ΑΡΜΟΣΤΗΣ ΕΝ ΚΡΗΤΗ και από κάτω το έτος κοπής. Και οι δύο όψεις τους περιβάλλονται από στικτό πλαίσιο. Στην οπίσθια όψη της μικρότερης αργυρής κοπής, αυτής των 50 λεπτών, αποτυπώνεται στο κέντρο η σημαία – έμβλημα της Κρητικής Πολιτείας με την βασιλική κορώνα άνωθεν (εικ. 6). Επιπροσθέτως, στον οπισθότυπο των αργυρών κοπών των 1, 2 και 5 δραχμών εμφανίζεται η σημαία της Κρητικής Πολιτείας και το στέμμα πλαισιωμένα από δύο αγάλματα του Ηρακλή, που συμβολικά προστατεύουν το έμβλημα (εικ. 7-9). Πρόκειται για παραλλαγή του θυρεού του Βασιλείου της Ελλάδος, της δυναστείας των Γλύξμπουργκ, ο οποίος εμφανίζεται ήδη από το 1863. Ο αργυρός σταυρός σε κυανό φόντο συνδυάζεται με την βασιλική κορώνα από πάνω, με σταυρό άνωθεν της. Η μοναδική διαφορά στα κρητικά νομίσματα είναι ότι στο πάνω αριστερά τεταρτημόριο της σημαίας διακρίνεται το άστρο με τις 5 ακτίνες. Το πάνω αριστερά κόκκινο τεταρτημόριο στη σημαία της Κρητικής Πολιτείας συμβολίζει τον μουσουλμανικό πληθυσμό

11. Στο αρχικό σχέδιο του διατάγματος «Περί νομισματικού συστήματος», που είδαμε παραπάνω, ορίζεται στο Άρθρο 6 ότι: τα αργυρά νομίσματα εισίν δεκτά υπό μεν του δημοσίου απεριορίστως, υπό δε των ιδιωτών μέχρι πεντήκοντα δραχμών δι’ εκάστην πληρωμήν.

176

ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΣΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΙΑΚ

(1/4), ενώ τα 3 γαλάζια τεταρτημόρια τον χριστιανικό πληθυσμό του νησιού (3/4).12 Στον οπισθότυπο όλων των αργυρών κοπών αναγράφεται στο πεδίο «ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ», ενώ στο έξεργο, κάτω από την παράσταση, αναγράφεται η αξία. Ολόκληρη η νομισματική σειρά της Κρητικής Πολιτείας τυπώθηκε στο Παρισινό νομισματοκοπείο. Οι παραστάσεις είναι έργο του Γάλλου χαράκτη Borrel, ο οποίος υπέγραψε στα ελληνικά (Α. Βορρέλ). Άλλωστε η Ελλάδα συμμετείχε στη λεγόμενη Λατινική Νομισματική Ένωση και άρα διατηρούσε στενές επαφές με το ευρωπαϊκό οικονομικό γίγνεσθαι.13 Τα χαρτονομίσματα της Κρητικής Πολιτείας τυπώνονταν μεταξύ 1901 και 1917. Εκδόθηκαν από την Αγγλική εταιρεία Brandbury Wilkinson & Co Ltd. Για την κατασκευή τους είχε δημιουργηθεί μακέτα προτύπου η οποία εγκρίθηκε.14 Στις 4 γωνίες του πλαισίου της κύριας όψης αναγράφεται η αξία. Στο κέντρο εικονίζεται ο βασιλικός θυρεός. Η μόνη διαφορά είναι η προσθήκη άστρου σε ερυθρό φόντο στο πάνω αριστερά τεταρτημόριο του εθνοσήμου, όπως είδαμε αντίστοιχα να συμβαίνει στα κέρματα. Εντός «μεταλλίου» ή «δισκαρίου», δηλαδή κυκλικού πλαισίου, εικονίζεται δεξιά ο Πρίγκιπας Γεώργιος και αριστερά εναλλάσσονται μυθολογικές μορφές αντιγραμμένες από διάφορα αρχαία Κρητικά νομίσματα (εικ. 10-13). Από κάτω αναγράφεται η αξία ολογράφως και η φράση Πληρωτέες επί τη εμφανίσει, Εν Χανίοις και η ημερομηνία: Υπέγραφαν ο Ηγεμονικός Επίτροπος, ο Διοικητής της Τράπεζας και ο Ταμίας. Σε ορισμένες περιπτώσεις υπογράφει στη θέση του Ταμία ο Κ. Φούμης, ο οποίος άλλωστε διετέλεσε και Σύμβουλος επί των Οικονομικών. Η δευτερεύουσα όψη των χαρτονομισμάτων φέρει περίτεχνο φυτικό σχέδιο που πλαισιώνει «μετάλλιο» στο κέντρο με παράσταση κρητικού λαβυρίνθου, που προέρχεται από αρχαίο νόμισμα της Κνωσού. Πλαισιώνεται από τη γαλλική επιγραφή: “Banquede Crete” και την αξία: π.χ. “Drachmes Vingt Cinq” ή “Drachmes Cent”. Στις 4 γωνίες αναγράφεται ξανά η αξία με αριθμούς (25 ή 100). Να σημειωθεί εδώ ότι, εκτός των τραπεζογραμματίων που εξετάσαμε, ανταλλακτική αξία είχαν επίσης τα Γραμμάτια του Πατριωτικού δανείου της Επανάστασης του Θερίσου του 1905.15 12. Σύμφωνα μάλιστα με τα Πρακτικά της Κρητικής Βουλής και συγκεκριμένα της «Επιτροπής Σχεδίου Πολιτεύματος» (01 Ιανουαρίου 1899), που φυλάσσονται στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, η μία εκ των 5 ακτίνων του αστέρα προβλεπόταν να είναι διπλασία των άλλων, ώστε να συμβολίζει το αστέρι της Βηθλεέμ, κατόπιν πρότασης του Ελευθερίου Βενιζέλου μετά από εισήγηση των Μεγάλων Δυνάμεων. 13. Κοκκινάκης 1999, σελ. 106. Στη Λατινική νομισματική Ένωση συμμετείχαν οι εξής χώρες: Γαλλία, Ιταλία, Βέλγιο, Ελβετία, Ελλάδα. Είχαν θεσπίσει την παράλληλη κοπή χρυσού και αργυρού νομίσματος με αντιστοιχία 1 γρ. χρυσού προς 15 ½ γρ. αργύρου. 14. Νοταράς 2005, σελ. 256, εικ. 13. 15. Παναγιωτάκης 1998, 94. Νοταράς 2005, σελ. 262-263.

177

ΜΑΡΙΝΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

Τόσο τα μεταλλικά κέρματα όσο και τα χαρτονομίσματα συνέχισαν να κυκλοφορούν για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά την Ένωση. Αποσύρθηκαν ως ακολούθως: Βάση του Διατάγματος της 6ης Μαρτίου 1923, τα χάλκινα και χαλκονικέλινα έπαψαν να κυκλοφορούν στις 30 Ιουνίου του 1923, ενώ τα αργυρά κυκλοφορούσαν μέχρι τις 23 Ιουλίου 1929 και απεσύρθησαν με τον Νόμο 4234/1929. Κατά την ίδια χρονική περίοδο απεσύρθησαν και τα Κρητικά χαρτονομίσματα. Συλλογή Ιστορικού Αρχείου Κρήτης Κέρματα της Κρητικής Πολιτείας Όσον αφορά τα μεταλλικά κέρματα της περιόδου της Κρητικής Πολιτείας, το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης διαθέτει 18 κέρματα, στη θήκη με αρ. 387, που συμπληρώνουν την πλήρη νομισματική σειρά. Από κάθε αξία έχουν τοποθετηθεί 2 νομίσματα ώστε να είναι ορατός τόσο ο εμπροσθότυπος όσο και ο οπισθότυπος τους. Η κατάσταση διατήρησης του κέρματος των 50 λεπτών δεν είναι καλή, καθώς είναι δυσδιάκριτος ο οπισθότυπος (εικ. 6). Σε κάποιο βαθμό είναι φθαρμένος και ο εμπροσθότυπος των κερμάτωντης 1 δραχμής και των 2 δραχμών,με ίχνη οξείδωσης (εικ. 7-9). Προφανώς τα νομίσματα αυτά είχαν κυκλοφορήσει αρκετά πριν αποσυρθούν και δωρηθούν στη Συλλογή του ΙΑΚ. Τα 18 κέρματα αποτελούν δωρεά του Κωνσταντίνου Καλεμικέρη. Για τους δωρητές δεν διαθέτουμε δυστυχώς περισσότερα στοιχεία. Εικόνες νομισμάτων Χάλκινα

Εικ. 1

Τα νομίσματα του ενός λεπτού φέρουν στην εμπρόσθια όψη κορώνα με την συνοδευτική επιγραφή ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ και το έτος κοπής. Στην πίσω όψη

178

ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΣΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΙΑΚ

αναγράφουν την αξία και το αρχικό Α, πλαισιωμένα με κλαδιά ελιάς και δάφνης. Η σύνθεση του μετάλλου τους είναι: 95% χαλκός, 4% κασσίτερος και 1% ψευδάργυρος. Βάρος 1 γρ. Διάμετρος 15 χιλ. Ποσότητα: 1900: 289.283 τεμάχια. 1901: 1.710.717

Εικ. 2

Τα νομίσματα των δύο λεπτών φέρουν στην κύρια όψη την κορώνα και την επιγραφή «ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ» με την χρονολογία από κάτω. Στην άλλη όψη αναγράφουν την αξία και χαμηλότερα το γράμμα Α, πλαισιωμένα με κλαδιά ελιάς και δάφνης. Η σύνθεση του μετάλλου τους είναι: 95% χαλκός, 4% κασσίτερος και 1% ψευδάργυρος. Βάρος 2 γρ. Διάμετρος 20 χιλ. Ποσότητα: 1900: 793.078 1901: 706.922 Χαλκονικέλινα

Εικ. 3

179

ΜΑΡΙΝΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

Τα νομίσματα των πέντε λεπτών φέρουν στην μια όψη την κορώνα, και την επιγραφή ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, με το έτος κοπής από κάτω. Στην άλλη όψη αναγράφουν την αξία, και χαμηλότερα το γράμμα Α, πλαισιωμένα με κλαδιά ελιάς και δάφνης. Η σύνθεση του μετάλλου τους είναι: 75% χαλκός και 25% νικέλιο. Βάρος 2 γρ. Διάμετρος 17 χιλ. Ποσότητα: 1900: 4.000.000

Εικ. 4

Τα νομίσματα των δέκα λεπτών φέρουν στην μια όψη κορώνα και την επιγραφή ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, με το έτος κοπής από κάτω. Στην άλλη όψη αναγράφουν την αξία και χαμηλότερα το γράμμα Α, πλαισιωμένα με κλαδιά ελιάς και δάφνης. Η σύνθεση του μετάλλου τους είναι: 75% χαλκός και 25% νικέλιο. Βάρος 3 γρ. Διάμετρος 19χιλ. Ποσότητα: 1900: 2.000.000.

Εικ. 5

Τα νομίσματα των είκοσι λεπτών φέρουν στην μια όψη κορώνα και την επιγραφή ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, με το έτος κοπής από κάτω. Στην άλλη όψη αναγρά-

180

ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΣΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΙΑΚ

φουν τηναξία και το γράμμα Α χαμηλότερα, πλαισιωμένα με κλαδιά ελιάς και δάφνης. Η σύνθεση του μετάλλου τους είναι: 75% χαλκός και 25% νικέλιο. Βάρος 4 γρ. Διάμετρος 21 χιλ. Ποσότητα: 1900: 1.250.000 Αργυρά

Εικ. 6

Τα νομίσματα των πενήντα λεπτών φέρουν στην μια όψη την προτομή του Πρίγκιπα Αρμοστή Γεωργίου, την ημερομηνία από κάτω και την επιγραφή ΠΡΙΓΚΗΨ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΥΠΑΤΟΣ ΑΡΜΟΣΤΗΣ ΕΝ ΚΡΗΤΗ περιμετρικά. Στην άλλη όψη φέρουν τη σημαία της Κρητικής Πολιτείας με την κορώνα άνωθεν, τηναξία από κάτω, και την επιγραφή ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ περιμετρικά, εντός στικτού κύκλου. Η σύνθεση του μετάλλου τους είναι: 0,835 άργυρος και 0,165 χαλκός. Βάρος 2,5 γρ.Διάμετρος 18 χιλ. Ποσότητα: 1901: 600.000

Εικ. 7

181

ΜΑΡΙΝΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

Τα νομίσματα της μίας δραχμής φέρουν στη μια όψη την προτομή του Πρίγκιπα Αρμοστή Γεωργίου, την ημερομηνία από κάτω και την επιγραφή ΠΡΙΓΚΗΨ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΥΠΑΤΟΣ ΑΡΜΟΣΤΗΣ ΕΝ ΚΡΗΤΗ περιμετρικά. Στην άλλη όψη φέρουν τον βασιλικό θυρεό, τηναξία, και την επιγραφή ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ. Η σύνθεση του μετάλλου τους είναι: 0,835 άργυρος και 0,165 χαλκός. Βάρος 5 γρ. Διάμετρος 23 χιλ. Ποσότητα: 1901: 500.000

Εικ. 8 16

Τα νομίσματα των δύο δραχμών φέρουν στην μια όψη την προτομή του Πρίγκιπα Αρμοστή Γεωργίου, με την ημερομηνία από κάτω, και αναγράφουν περιμετρικά ΠΡΙΓΚΗΨ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΥΠΑΤΟΣ ΑΡΜΟΣΤΗΣ ΕΝ ΚΡΗΤΗ. Στην άλλη όψη φέρουν τον βασιλικό θυρεό, την αξία, και την επιγραφή ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ. Η σύνθεση του μετάλλου τους είναι: 0,835 άργυρος και 0, 165 χαλκός. Βάρος 10 γρ. Διάμετρος 27 χιλ. Ποσότητα: 1901: 175.000

Εικ. 9

16. Οι 5 δραχμές ήταν το μεγαλύτερο μεταλλικό νόμισμα της Κρητικής Πολιτείας.

182

ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΣΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΙΑΚ

Τα νομίσματα των πέντε δραχμών φέρουν στην μια όψη την προτομή του Πρίγκιπα Αρμοστή Γεωργίου, την ημερομηνία από κάτω, και αναγράφουν ΠΡΙΓΚΗΨ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΥΠΑΤΟΣ ΑΡΜΟΣΤΗΣ ΕΝ ΚΡΗΤΗ. Στην άλλη όψη φέρουν τον βασιλικό θυρεό, τηναξία, και την επιγραφή ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ. Η σύνθεση του μετάλλου τους είναι: 0,900 άργυρος και 0,100 χαλκός. Βάρος 25 γρ. Διάμετρος 37 χιλ. Ποσότητα: 1901: 150.000 Χαρτονομίσματα της Κρητικής Πολιτείας Στη νομισματική συλλογή του ΙΑΚ φυλάσσονται 5 χαρτονομίσματα των 25 δραχμών και 2 των 100 δραχμών σε ειδική οριζόντια προθήκη (με αριθμό εκθέματος 388). Δωρήθηκαν στο Αρχείο από τον Γεώργιο Καρδαμάκη το έτος 1966. Είναι τοποθετημένα εναλλάξ έτσι ώστε να φαίνονται και οι δύο όψεις. (εικ. 10-12). Εντός επιτοίχιου κάδρου φυλάσσονται επίσης 2 χαρτονομίσματα των 25 και 2 των 100 δραχμών (εικ. 13). Τοποθετήθηκαν εναλλάξ έτσι ώστε να είναι ορατές οι δύο διακριτές όψεις. Στο αριστερό «μετάλλιο» της κύριας όψης εικονίζεται είτε ο ένθρονος Μίνως (στις 25 δραχμές), με βάση τους στατήρες της Κνωσού (εικ. 10-11), είτε η προτομή Διός (στις 100 δραχμές), που αποτελεί αντίγραφο από αργυρούς στατήρες της αρχαίας Ελεύθερνας ή της Ιεράπυτνας (εικ. 12).12 Το κάδρο μαζί με τα χαρτονομίσματα αυτά αποτελεί δωρεά Κοκολογιάννη, τέως διευθυντή της Εθνικής Τράπεζας (εικ. 13). Μέσω της εικονογραφίας των χαρτονομισμάτων επιδιώκεται επομένως η σύνδεση της Κρητικής Πολιτείας με την ένδοξη αρχαιότητα του νησιού, ώστε να τονιστεί η άρρηκτη ιστορική συνέχεια. Εικόνες χαρτονομισμάτων (Τραπεζογραμματίων) Εικ. 10-12: Τα επτά χαρτονομίσματα της Κρητικής Πολιτείας, όπως διατάσσονται στην οριζόντια νομισματική προθήκη του ΙΑΚ (με κωδικό εκθέματος αρ. 388). Δωρεά Γ. Καρδαμάκη. Οι ημερομηνίες έκδοσης των συγκεκριμένων σειρών τραπεζογραμματίων είναι οι εξής: 7 Σεπτεμβρίου 1911 / 26 Σεπτεμβρίου 1912 / 26 Μαρτίου 1915 / 26 Σεπτεμβρίου 1915. Ένα από αυτά δεν αναγράφει ημερομηνία και παρουσιάζει φθορά.

17. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι αρχαίες πόλεις, Ελεύθερνα και Ιεράπυτνα, απεικονίζουν στον εμπροσθότυπο των αργυρών τους στατήρων (δηλαδή διδράχμων μειωμένου αιγινήτικου βάρους περ. 11 γρ.) την ίδια κεφαλή Διός, που αποτυπώθηκε από την ίδια σφραγίδα.

183

ΜΑΡΙΝΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

Εικ. 10

184

ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΣΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΙΑΚ

Εικ. 11

Εικ. 12

185

ΜΑΡΙΝΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

Το επιτοίχιο κάδρο με τα τέσσερα χαρτονομίσματα της Κρητικής Πολιτείας (2 εικοσιπεντάδραχμα και 2 εκατοστάδραχμα). Οι όψεις τους φαίνονται εναλλάξ. Ημερομηνίες έκδοσης: 26 Μαρτίου 1915 και 26 Σεπτεμβρίου 1915 αντίστοιχα. Δωρεά Κοκολογιάννη, τέως Διευθυντή καταστήματος της Εθνικής Τράπεζας.

Εικ. 13

Η ενεπίγραφη πλάκα του κτηρίου της Τράπεζας Κρήτης Στην ίδρυση της Τράπεζας Κρήτης το 1899, με έδρα τα Χανιά, πρωτοστάτησε η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος με τη συνεργασία Άγγλων τραπεζιτών. Για να οργανώσει το νομισματικό και οικονομικό σύστημα της Κρητικής Πολιτείας, κατέφθασε στο νησί ο Άγγλοςφιλέλληνας Eduard Law, ο οποίος μαζί με τον Στέφανο Στρέιτ, διευθυντή της Εθνικής Τράπεζας τότε, πρωτοστάτησαν στην εξεύρεση των αναγκαίων κεφαλαίων για την ίδρυση της Τράπεζας Κρήτης.18 Στην αυλή του ΙΑΚ φυλάσσεται ο ενεπίγραφος, θεμέλιος λίθος του κτηρίου της Τράπεζας Κρήτης με χρονολογία 1902 (εικ. 14). Αναγράφεται το εξής κείμενο:

186

ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΣΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΙΑΚ

Εικ. 14

Επί βασιλόπαιδος Γεωργίου της Ελλάδος Υπάτου Αρμοστού εν Κρήτη. Διοικητού Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος Στ. Στρέιτ Και Διοικητού Τραπέζης Κρήτης Ι. Δ. Σακελαρίου, Ο θεμέλιος λίθος Καταστήματος Τραπέζης Κρήτης Ετέθη τη 5η Αυγούστου 1902. Το νεοκλασικό κτήριο,όπου στεγαζόταν η Τράπεζα, ήταν έργο του φημισμένου Χανιώτη αρχιτέκτονα Αντώνιου Μουντάκη.19 Δυστυχώς, το περίτεχνο αυτό κτήριο κατεδαφίστηκε το 1969 και στη θέση του οικοδομήθηκε η σύγχρονη Εφορία Χανίων. Πρώτος διοικητής της Τράπεζας Κρήτης διετέλεσε ο Ιωάννης Σακελλαρίου μεταξύ των ετών 1899 και 1907. Αντίστοιχα, διευθυντής της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος εκείνη την περίοδο ήταν ο Στέφανος Στρέιτ, μεταξύ των ετών 1896 και 1910.20 18. Νοταράς 2005, σελ. 253. 19. Νοταράς 2005, σελ. 248, αρ. 2. Έχουν σωθεί μάλιστα τα αρχιτεκτονικά σχέδια του κτηρίου, που φυλάσσονται στο αρχείο της Ε.Τ.Ε. 20. Ο Ιωάννης Σακελλαρίου είχε διατελέσει αρχικά διευθυντής του λογιστηρίου της Εθνικής Τράπεζας, πριν αναλάβει τη διεύθυνση της νεοσύστατης Τράπεζας Κρήτης το 1899. Απ’ την άλλη, ο Στέφανος Στρέιτ (1835-1920), γιος του Βαυαρού αξιωματικού, Ιωάννη-Αλέξανδρου Στρέιτ, γεννήθηκε στην Πάτρα και υπήρξε διαπρεπής νομικός. Διετέλεσε καθηγητής συνταγματικού και διεθνούς δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, καθώς επίσης Υπουργός Οικονομικών της Κυβέρνησης Ζαΐμη (1897). Γιος του, από την Βικτωρία Λόντου, ήταν ο επίσης διακεκριμένος νομικός, Γεώργιος Στρέιτ (1868-1948).

187

ΜΑΡΙΝΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

Η Τράπεζα Κρήτης συνέχισε να λειτουργεί και μετά την Ένωση του 1913, ώσπου εν τέλει συγχωνεύτηκε με την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος το 1919, παραχωρώντας της έτσι το εκδοτικό δικαίωμα. Επίλογος Κλείνοντας ελπίζουμε να συνεχιστεί απρόσκοπτα η δράση του ΙΑΚ και στην επόμενη εκατονταετηρίδα, με στόχο τη διαφύλαξη των πολύτιμων αρχειακών τεκμηρίων της ιστορίας και της παράδοσης του τόπου μας. Ευελπιστούμε επίσης να λυθούν άμεσα τα προβλήματα των κτηριακών υποδομών κτλ., ώστε να μπορεί να επιτελεί το έργο του όπως πραγματικά αξίζει, επ’ ωφελεία όχι μόνο των ειδικών μελετητών, αλλά και ευρύτερα της κοινωνίας. Να αναφέρουμε επίσης ότι θα ήταν πολύ χρήσιμη η αναλυτικότερη δημοσίευση της νομισματικής συλλογής του ΙΑΚ, από την αρχαιότητα ως τη σύγχρονη εποχή. Ευελπιστούμε αυτό να πραγματοποιηθεί στο προσεχές μέλλον. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ -

Κοκκινάκης Ι., Νόμισμα και κοινωνία στην Κρήτη (1899-1906), Τα Ιστορικά 30, τευχ. 6, 1999, 83-124. Νοταράς Γ., Το ελληνικό χαρτονόμισμα, μια διαδρομή, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2005. Παναγιωτάκης Γ., Η Κρήτη στις αρχές και τα τέλη του 20ου αι., Ηράκλειο 1998. Σιδηρόπουλος Κλ., Συναλλαγές και αποταμιεύματα στα χρόνια πριν την Ένωση, στο ΤρούληςΜιχ. (επιμ.), Πρακτικά συμποσίου: 90 χρόνια από την Ένωση της Κρήτης με την ελεύθερη Ελλάδα, 5-7 Δεκεμβρίου 2003, Ρέθυμνο 2007, 279-339. Σιδηρόπουλος Κλ., Από τη Νομισματική Βαβέλ στη δραχμική αυτονομία: Οι νομισματικές συνθήκες στην Προ-ενωτική Κρήτη (1870-1913), στο Δετοράκης Θ.- Καλοκαιρινός Αλ. (εκδ.), Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου: Η τελευταία φάση του Κρητικού Ζητήματος, Ηράκλειο, Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών 2001, 241-277. Η Παρουσία της Εθνικής τράπεζας στην Κρήτη, (Λεύκωμα), Αθήνα 2014 (χωρίς όνομα συγγραφέα).

188

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

Έρευνα - Φωτ. Υλικό - Επιμέλεια: Ζαχαρένια Σημανδηράκη

189

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

Τα κτήρια του ΙΑΚ και οι πρωτοπόροι

Το Διευθυντήριο Μέγαρο

Ο Νικόλαος Παπαδάκης το 1915. Ιδρυτής και πρώτος Διευθυντής ΙΑΚ (1920 - 1933)

Το Παλαιό Τελωνείο

Νικόλαος Β. Τωμαδάκης. Διευθυντής ΙΑΚ (1933 - 1946)

190

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

Πορτρέτο του Νικολάου Παπαδάκη (ΙΑΚ)

Το νυν κτήριο του ΙΑΚ (1959 - σήμερα)

191

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

Εκδόσεις του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης

192

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

193

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

Αρχειακές Συλλογές - Χαρακτηριστικά έγγραφα

194

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

195

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

Αρχείο Κρητικού Τύπου (1831-Σήμερα) - Χαρακτηριστικά έντυπα

196

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

197

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

Φωτογραφική Συλλογή - Χαρακτηριστικές εικόνες

198

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

199

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

Ιστορική και Λαογραφική Μουσειακή Συλλογή

200

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

201

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

202

Σύλλογος “Φίλοι του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης” Ο Σύλλογος «Φίλοι Ιστορικού Αρχείου Κρήτης» τελεί υπό την αιγίδα του ΓΑΚ – Ιστορικού Αρχείου Κρήτης και έχει έδρα τα Χανιά και συγκεκριμένα το νεοκλασικό κτήριο της οδού Ι. Σφακιανάκη 20, όπου στεγάζεται και το ίδιο το ΙΑΚ. Βασικός σκοπός της σύστασής του το 2013, είναι η με κάθε τρόπο υποστήριξη του επιστημονικού και πολιτιστικού έργου του ΙΑΚ, η οικονομική ενίσχυσή του για την κάλυψη λειτουργικών αναγκών και την έκδοση βιβλίων, καθώς και για την αγορά αρχειακών ευρημάτων, τη διοργάνωση εκδηλώσεων, προκειμένου να δημιουργηθούν δεσμοί και σχέσεις του ΙΑΚ με την τοπική εκπαιδευτική κοινότητα, τους φορείς της εκπαίδευσης όλων των βαθμίδων σε πανελλαδική κλίμακα και την κοινωνία συνολικά. Με την έως τώρα δράση του ο Σύλλογος έχει βοηθήσει και τη λειτουργία του Αρχείου και έχει στηρίξει τους αγώνες των εργαζομένων για την επίλυση χρόνιων προβλημάτων. Έχει κάνει παρεμβάσεις στην τοπική αυτοδιοίκηση, στους κατά καιρούς φορείς της πολιτικής εξουσίας σε τοπικό επίπεδο, αλλά και στο Υπουργείο Παιδείας και την Εφορεία των Γενικών Αρχείων του Κράτους (ΓΑΚ), έτσι ώστε όλοι να γνωρίζουν την πραγματική διάσταση των προβλημάτων, αναμένοντας να αναλάβουν ο καθένας τις ευθύνες που του αναλογούν. Στην παραπάνω συνεισφορά πρέπει να ενταχθεί η πρόσφατη απόκτηση ενός μηχανήματος ψηφιοποίησης, προσφορά της Περιφέρειας Κρήτης. Έτσι κατέστη δυνατή, με τις πρακτικές ασκήσεις φοιτητών συναφών σχολών, εθελοντών αποφοίτων και μεταπτυχιακών σπουδαστών η ψηφιοποίηση πολλών σημαντικών αρχειακών συλλογών του ΙΑΚ. Επίσης με πρότασή του προς τα ΕΛΤΑ περιλήφθηκε έκδοση γραμματοσήμου που απεικονίζει το κτήριο του ΙΑΚ, στην Αναμνηστική Σειρά Γραμματοσήμων «Επέτειοι Γεγονότα», με αφορμή τα 100 χρόνια από την ίδρυσή του. Αυτό δημοσιεύεται και στην παρούσα περιοδική έκδοση. Ο Σύλλογος πραγματοποίησε εκδήλωση με τη συνεργασία ερευνητών από το αρχείο - Μουσείο Ύδρας και το Πανεπιστήμιο Κρήτης, η οποία αποτέλεσε ευκαιρία προβολής όχι μόνο των προβλημάτων του Αρχείου, αλλά και των προοπτικών μετασχηματισμού του σε ένα δυναμικό παράγοντα έρευνας, εκπαιδευτικών δράσεων και πολιτισμικής παραγωγής σε πανελλήνια κλίμακα. Παρά την επίμονη δραστηριοποίηση του ΔΣ του Συλλόγου καθ’ όλα τα χρόνια της δράσης του και παρά τις προτάσεις και δεσμεύσεις των εκάστοτε διαφορετικών πολιτικών και κυβερνητικών παραγόντων, το μεγάλο κτηριακό πρόβλημα δεν έχει επιλυθεί έως σήμερα, 100 χρόνια από την ίδρυση του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης. Η προσπάθεια όμως συνεχίζεται με τη συναίσθηση ότι σε αυτό περιφρουρούνται και διασώζονται θησαυροί ανεκτίμητης αξίας της ιστορίας, της μνήμης και της παράδοσης του τόπου μας. Το σημερινό ΔΣ του Συλλόγου αποτελείται από τους: Γιάννη Πλατσιδάκη, (πρόεδρο), Αγγελική Καραθανάση – Μανουσάκη, (αντιπρόεδρο), Στέλλα Αλιγιζάκη, (γενική γραμματέα), Χρήστο Μαχαιρίδη, (ταμία), Μέλπω Σκουλά, (ειδική γραμματέα), Κώστα Νικάκη, (μέλος).

203

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

Ιστορικό Αρχείο Κρήτης Ι. Σφακιανάκη 20, Τ.Κ. 73134 Χανιά Κρήτης Τηλ. 28210 52606 e-mail: history@gak.chan.sch.gr ιστότοπος: gak.chan.sch.gr

204

ΙΣΤΟΡΙΚΑ - ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ

205

ΙΣΤΟΡΙΚΑ - ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ

ΛΙΜΑΝΤΖΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΙΟΣ Η Κρήτη στην εξωτερική πολιτική της Αυστροουγγαρίας στα τέλη του 19ου αιώνα (1878-1901). ΜΠΑΤΖΕΛΗ ΑΝΝΑ Οψεις του Κρητικού Ζητήματος (1821-1866). Από την διεθνοποίηση στο κίνημα των αντεπαναστατών. ΣΦΑΚΙΩΤΑΚΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ Η Εβραϊκή οπτική στην Οθωμανική κατάκτηση της Κρήτης. ΨΑΡΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Τα Νεώρια και ο Ναύσταθμος Χανίων κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας.

206

Δρ. ΛΙΜΑΝΤΖΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Τουρκολόγος - Ιστορικός

H ΚΡΗΤΗ ΣΤΗΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΥΣΤΡΟΟΥΓΓΑΡΙΑΣ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ (1878-1901) Τα τελευταία χρόνια έχουν δημοσιευτεί αρκετά βιβλία, άρθρα και ανακοινώσεις για το Κρητικό Ζήτημα, αλλά σπάνια η ενασχόληση των ερευνητών και των ιστορικών φτάνει μέχρι την εξωτερική πολιτική των πιο «άγνωστων» ευρωπαϊκών δυνάμεων που ενεπλάκησαν και έπαιξαν ρόλο σε αυτό. Το παρόν κείμενο φιλοδοξεί να καλύψει εν μέρει αυτό το «κενό», αναζητώντας εάν και κατά πόσο η Αυστροουγγαρία είχε κάποια συγκεκριμένη πολιτική ως προς τα ζητήματα της Κρήτης στα τέλη του 19ου αιώνα, πώς αυτή προέκυψε και πώς εφαρμόστηκε. Εν προκειμένω, παίρνουμε ως δεδομένο ότι η Αυστρία -ή Αυστροουγγαρία από το 1867 και εξής- ενδιαφερόταν «παραδοσιακά» για κάθε εδαφικό και πολιτικό ζήτημα στην Ευρώπη, όπως άλλωστε υπαγόρευε η γεωγραφική της θέση στο κέντρο της «Γηραιάς Ηπείρου». Η ήττα της από την Πρωσία το καλοκαίρι του 1866 και η ένωση των γερμανικών κρατιδίων υπό την τελευταία το 1871 απέκλεισε κάθε προοπτική επέκτασής της προς τα δυτικά και τα βόρεια, ενώ η ενοποίηση της Ιταλίας κατά το ίδιο περίπου διάστημα (1859-1871) απέκλεισε αντίστοιχα κάθε προοπτική επέκτασης προς τα νοτιοδυτικά.1 Κατά συνέπεια, ο μόνος χώρος όπου η Αυστροουγγαρία μπορούσε πλέον να επεκταθεί ή να διευρύνει τα ερείσματά της ήταν τα Βαλκάνια, μια περιοχή στην οποία η Ρωσία είχε αρχίσει να διεισδύει τουλάχιστον έναν αιώνα πριν, προβαλλόμενη ως «προστάτιδα» των Ορθόδοξων χριστιανών και δη των Σλάβων. Το πρώτο μεγάλο βήμα της Βιέννης προς την περιοχή αυτή έγινε με αφορμή την ανατολική κρίση του 1875-1878, η οποία ξεκίνησε με μια εξέγερση αγροτών στην Ερζεγοβίνη τον Ιούλιο του 1875, επεκτάθηκε στη Βουλγαρία τον Απρίλιο του 1876 και απέκτησε διεθνείς διαστάσεις μετά την κήρυξη πολέμου κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τη Ρωσία τον Απρίλιο του 1877. Οι ρωσικές νίκες στα Βαλκάνια και τον Καύκασο ενθάρρυναν τους χριστιανούς της Κρήτης να πάρουν τα όπλα και να διεκδικήσουν τη βελτίωση της θέσης τους, αλλά η Βρετανία άσκησε ισχυρές πιέσεις στην Ελλάδα να μην ενθαρρύνει τις κινήσεις αυτές και να μην εκμεταλλευτεί την κατάσταση για να καταλάβει περιοχές στη Θεσσαλία ή την Ήπειρο. Ανήσυχες για το καθεστώς που η Ρωσία επέβαλε στους Οθωμανούς με τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (3 Μαρτίου 1878), 1. J. Aldred, British Imperial and Foreign Policy 1846-1980, 2004, σελ. 37.

207

ΛΙΜΑΝΤΖΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

η Αυστροουγγαρία και η Βρετανία φάνηκαν διατεθειμένες να αναλάβουν ένοπλη δράση για να αποτρέψουν την εφαρμογή της συνθήκης. Η εξέλιξη αυτή αποτράπηκε χάρη στην πρόταση του Γερμανού καγκελάριου Όττο φον Μπίσμαρκ (Otto von Bismark) να μεσολαβήσει, η οποία είχε ως αποτέλεσμα τη σύγκληση του Συνεδρίου του Βερολίνου, όπου οι εκπρόσωποι των έξι Δυνάμεων (Αυστροουγγαρία, Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία και Ρωσία) συμφώνησαν ένα νέο εδαφικό καθεστώς για τα Βαλκάνια. Η Συνθήκη του Βερολίνου και η Κρήτη Κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου (13 Ιουνίου - 13 Ιουλίου 1878) ο υπουργός Εξωτερικών της Αυστροουγγαρίας Γκιούλα Αντράσι (Gyula Andrássy) υποστήριξε ότι η χώρα του «έπρεπε» να καταλάβει τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη για «λόγους ασφάλειας».2 Οι άλλες Δυνάμεις δέχτηκαν τη θέση αυτή, αν και ο κύριος λόγος για αυτό δεν ήταν ότι συμφωνούσαν με τη Βιέννη, αλλά ότι ήθελαν να τη χρησιμοποιήσουν ως αντίβαρο στην επιρροή της Ρωσίας και να αποκαταστήσουν μια αίσθηση «ισορροπίας» στην περιοχή. Στο ίδιο πλαίσιο, οι Δυνάμεις αποφάσισαν ότι η Αυστροουγγαρία θα καταλάμβανε επίσης το σαντζάκι του Νόβι Παζάρ, μια ορεινή περιοχή μεταξύ Σερβίας και Μαυροβουνίου που θα παρέμεινε υπό οθωμανική διοίκηση,4 ενώ παράλληλα περιόρισαν σημαντικά τη Μεγάλη Βουλγαρία που προέβλεπε η Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, δημιουργώντας μια δεύτερη ηγεμονία με το όνομα Ανατολική Ρωμυλία και όρισαν ότι η Μακεδονία θα «επέστρεφε» υπό άμεση οθωμανική διοίκηση. Ως προς τις ελληνικές διεκδικήσεις, οι εκπρόσωποι της Ρωσίας πρότειναν την παραχώρηση της Κρήτης στην Ελλάδα, ώστε να περιορίσουν την επέκτασή της προς βορρά και να μείνει ανοιχτός ο δρόμος για τη μελλοντική διεκδίκηση της Μακεδονίας από τη Βουλγαρία.4 Ο Γάλλος υπουργός Εξωτερικών Γουίλιαμ 2. Σύμφωνα με τα επιχειρήματα που ανέπτυξε ο Αντράσι, η αυτόνομη οργάνωση των δύο επαρχιών (όπως προέβλεπε η Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου) ήταν αδύνατη λόγω κοινωνικών και θρησκευτικών διαφορών του πληθυσμού τους. Ο πρόσφατος πόλεμος (1875-1878) είχε διευρύνει το χάσμα μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών, ενώ η Πύλη και ο σουλτάνος είχαν αποδειχθεί ανίκανοι να εισαγάγουν και να εφαρμόσουν τις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις. Η συνέχιση των συγκρούσεων μπορούσε να οδηγήσει στην ένωση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης με τη Σερβία και το Μαυροβούνιο, ευνοώντας τη δημιουργία ενός μεγάλου σλαβικού κράτους που θα λειτουργούσε αποσταθεροποιητικά για τη Δυαδική Μοναρχία. M. Stojanović, The Great Powers and the Balkans 1875-1878, 1968, σελ. 249. 3. Καταλαμβάνοντας το σαντζάκι του Νόβι Παζάρ, η Αυστροουγγαρία εξασφάλισε ότι η Σερβία και το Μαυροβούνιο δεν θα είχαν κοινά σύνορα, απομακρύνοντας -ή έστω αποθαρρύνοντας- την προοπτική ένωσης των δύο χωρών, ιδέα δημοφιλή και γνωστή ως Ujedinjenje (ενοποίηση). 4. Κ. Αιλιανός, Η Αυστρο-Ουγγαρία και η προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Ηπείρου 18781881, 1988, σελ. 50.

208

H ΚΡΗΤΗ ΣΤΗΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΥΣΤΡΟΟΥΓΓΑΡΙΑΣ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ (1878-1901)

Γουάντιγκτον (William Henry Waddington) και ο Αντράσι συμφώνησαν με την πρόταση αυτή, παρότι ο τελευταίος είχε οδηγίες από την κυβέρνησή του να μην απομακρυνθεί από τις βρετανικές θέσεις.5 Η Βρετανία αντιτάχθηκε στην εκχώρηση της Κρήτης στην Ελλάδα, υποστηρίζοντας ότι η τελευταία έπρεπε να επεκταθεί με τρόπο που δε θα ανέτρεπε την ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή. Τελικά, οι Δυνάμεις αποφάσισαν η Κρήτη να παραμείνει υπό οθωμανική κυριαρχία, αν και με παραχωρήσεις υπέρ των ντόπιων χριστιανών. Την απόφαση αυτή κωδικοποίησε το Άρθρο 23 της Συνθήκης του Βερολίνου (13 Ιουλίου 1878), το οποίο ανέφερε ότι η Υψηλή Πύλη υποχρεούται να εφαρμόσει αυστηρώς εν τη Νήσω Κρήτη τον Οργανικόν Κανονισμόν του 1868, μετά των τροποποιήσεων όσαι ήθελον κριθή αναγκαίαι.6 Οι Δυνάμεις γνώριζαν ότι η διευθέτηση αυτή δεν ικανοποιούσε τους χριστιανούς του νησιού, γι’ αυτό και αναγνώρισαν στον εαυτό τους δικαίωμα συλλογικής επέμβασης στην Κρήτη, καλλιεργώντας την αίσθηση ότι θα παρακολουθούσαν τις εξελίξεις και θα επέμβαιναν αν παρατηρούνταν νέες συγκρούσεις στο νησί.7 Ισορροπίες και δίκτυα συμμαχιών στην Ευρώπη Παρότι η πολιτική του Αντράσι αποτιμήθηκε θετικά από τους σύγχρονους και τους διαδόχους του, πολλοί Ούγγροι ανησυχούσαν ότι η κατοχή της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και του Νόβι Παζάρ θα ενέπλεκε την Αυστροουγγαρία ακόμα περισσότερο στα ζητήματα των Βαλκανίων, καθιστώντας τον κίνδυνο μιας σύγκρουσης με τη Ρωσία ακόμα πιο υπαρκτό και άμεσο. Υποκύπτοντας στις αντιδράσεις των Ούγγρων συμπατριωτών του, ο Αντράσι έδωσε την παραίτησή του στον αυτοκράτορα Φραγκίσκο Ιωσήφ (Franz Joseph) στις 8 Οκτωβρίου 1879, αλλά μόνο αφού είχε υπογράψει μία μέρα νωρίτερα αμυντική συμμαχία με τη Γερμανία, η οποία έμεινε γνωστή «Διπλή Συμμαχία» (Doppelte Allianz ή Zweibund) και αποτέλεσε το θεμέλιο της εξωτερικής πολιτικής της Δυαδικής Μοναρχίας για τα επόμενα 35 χρόνια.

5. Η Αυστροουγγαρία φαινόταν να ευνοεί την «άνοδο» των ελληνικών συνόρων προς βορρά, ώστε να συγκρατήσει την κάθοδο των Σλάβων - και κατ’ επέκταση της Ρωσίας- προς το Αιγαίο. Λ. Διβάνη, Η Εδαφική Ολοκλήρωση της Ελλάδας, 2010, σελ. 239. 6. H. Couturier, Η Κρήτη και η θέσις αυτής εξ απόψεως του Διεθνούς Δικαίου, 1911, σελ. 71. 7. Από την άλλη, η διευθέτηση αυτή ικανοποίησε την Πύλη, η οποία έστειλε στο νησί ως εκπροσώπους της τον Μουχτάρ πασά, τον Σελίμ εφέντη και τον τέως Γενικό Διοικητή Κρήτης, Κωστή Αδοσίδη πασά, προκειμένου να διαπραγματευτούν με τους χριστιανούς πληρεξούσιους τις τροποποιήσεις στον Οργανικό Νόμο. Το αποτέλεσμα των σχετικών επαφών ήταν η Σύμβαση της Χαλέπας, η οποία υπογράφτηκε στο ομώνυμο προάστιο των Χανίων στις 3 /14 Οκτωβρίου 1878. Για περισσότερα σχετικά με το πως λειτούργησε και εξελίχθηκε το καθεστώς αυτό, βλέπε Μ. Περάκης, Το τέλος της οθωμανικής Κρήτης, 2008 και Γ. Λιμαντζάκης, Το Κρητικό Ζήτημα 1868-1913, από τα πεδία των μαχών στη διεθνή διπλωματία, 2020.

209

ΛΙΜΑΝΤΖΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

Τον Αντράσι διαδέχτηκε στο υπουργείο Εξωτερικών -επίσης γνωστό με το μετωνύμιο Ballhausplatz- ο βαρώνος Χάινριχ φον Χάιμερλε (Baron Heinrich Karl von Haymerle), ο οποίος δεν διαφοροποιήθηκε σημαντικά από την πολιτική του προκατόχου του.8 Σημαντικό ρόλο ως προς τη διεύρυνση της συμμαχίας έπαιξε ωστόσο ο Γερμανός καγκελάριος Μπίσμαρκ, ο οποίος έκανε τους Ιταλούς να πιστέψουν ότι μπορούσαν να εγκατασταθούν μόνιμα στην Τυνησία, ενώ παράλληλα ενθάρρυνε τους Γάλλους να την καταλάβουν. Όταν αυτό συνέβη τον Μάιο του 1881, η Ιταλία αιφνιδιάστηκε και αντέδρασε έντονα, αναζητώντας μια συμμαχία που θα την εξασφάλιζε από μονομερείς ενέργειες στο μέλλον. Ο Μπίσμαρκ έδειξε πρόθυμος να συζητήσει μια τέτοια προοπτική, αλλά εξήγησε στην ιταλική κυβέρνηση ότι ο «δρόμος προς το Βερολίνο περνάει από τη Βιέννη». Ιεραρχώντας τις ανάγκες της και δίνοντας προτεραιότητα στην ασφάλεια και την αποικιακή της εξάπλωση, η Ρώμη αποφάσισε να εγκαταλείψει τις διεκδικήσεις της επί των «αλύτρωτων επαρχιών» του Τρεντίνο και της Ίστρια και το 1882 προσχώρησε στη γερμανοαυστριακή συμμαχία, που στο εξής έγινε γνωστή ως «Τριπλή Συμμαχία» (Dreibund).9 Σημαντικό ρόλο στην επίτευξη της συμμαχίας με την Ιταλία έπαιξε ο κόμης Γκούσταβ Ζίγκμουντ Κάλνοκι (Gustav Sigmund Graf Kálnoky), ο οποίος διαδέχτηκε τον φον Χάιμερλε στο υπουργείο Εξωτερικών της Δυαδικής Μοναρχίας το 1881 και προσπάθησε να βελτιώσει τις σχέσεις της χώρας του με τη Ρωσία. Λόγω της πολιτικής του αυτής, ο Κάλνοκι κατηγορήθηκε από μερίδα Ούγγρων για φιλορωσισμό, αν και στην πραγματικότητα κατάφερε να περιορίσει την επιρροή της Ρωσίας στα Βαλκάνια, προσεγγίζοντας τη Σερβία και τη Ρουμανία και προτείνοντάς τους αμοιβαία επωφελείς οικονομικές συμφωνίες που οδήγησαν στη στενότερη σύνδεση τους με τη Δυαδική Μοναρχία.10 Στο πλαίσιο της πολιτικής

8. Πριν αναλάβει υπουργός Εξωτερικών, ο φον Χάιμερλε είχε διατελέσει πρέσβης στην Κοπεγχάγη (1864), εκπρόσωπος του αυτοκράτορα στις συνομιλίες με την Πρωσία που οδήγησαν στη Συνθήκη της Πράγας (1866), γραμματέας των διπλωματικών αποστολών της Αυστροουυγγαρίας στην Κωνσταντινούπολη (1868), την Αθήνα (1869), τη Χάγη (1872) και τη Ρώμη (1877), ενώ εκπροσώπησε την Αυστροουγγαρία στο Συνέδριο του Βερολίνου (1878). 9. Παρότι επρόκειτο για σημαντική διπλωματική επιτυχία, οι όροι της συμφωνίας αυτής ήταν αρκετά περίπλοκοι. Εάν η Ιταλία δεχόταν επίθεση από τη Γαλλία, οι άλλες δύο συμβαλλόμενες δυνάμεις θα παρείχαν τη βοήθειά τους. Αν ο πόλεμος ξεσπούσε μετά από επίθεση της Γαλλίας κατά της Γερμανίας, η Ιταλία θα έπρεπε να επέμβει στο πλευρό της Γερμανίας. Ωστόσο, δεν ήταν υποχρεωμένη να επέμβει στο πλευρό της Αυστροουγγαρίας, παρά μόνο αν αυτή δεχόταν επίθεση ταυτόχρονα και από τη Ρωσία και από τη Γαλλία. S. Berstein, P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης, τόμος Β΄, 1997, σελ. 159. 10. Αξιοποιώντας και προβάλλοντας έξυπνα τα οφέλη της οικονομικής αλληλεπίδρασης, η Βιέννη κατάφερε να περιορίσει τη ρωσική επιρροή στις δύο χώρες, ενώ παράλληλα αποθάρρυνε τις βλέψεις τους στα εδάφη της. (Η Σερβία διεκδικούσε τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και τη Βοϊβοδίνα, ενώ η Ρουμανία τη Μπουκοβίνα και την Τρανσυλβανία).

210

H ΚΡΗΤΗ ΣΤΗΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΥΣΤΡΟΟΥΓΓΑΡΙΑΣ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ (1878-1901)

αυτής, η Βιέννη ενθάρρυνε το Βελιγράδι να αντιδράσει δυναμικά στην προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας από τη Βουλγαρία τον Σεπτέμβριο του 1885, εκτιμώντας ότι μια περιορισμένη σύγκρουση με την τελευταία θα ευνοούσε την «αποζημίωση» και επέκταση της Σερβίας προς τα νότια. Η εκτίμηση αυτή δεν επαληθεύτηκε, καθώς η Σερβία ηττήθηκε στον σύντομο πόλεμο που ακολούθησε και η Βιέννη αναγκάστηκε να παρέμβει, ζητώντας την αποκατάσταση του προηγούμενου εδαφικού καθεστώτος (status quo ante bellum) και απειλώντας τη Βουλγαρία με πόλεμο.11 Δύο χρόνια αργότερα, η Αυστροουγγαρία ενίσχυσε τη διεθνή θέση της υπογράφοντας τις «Μεσογειακές Συμφωνίες» (Mittelmeerentente), με τις οποίες η Βρετανία, η Ιταλία, η Αυστροουγγαρία και η Ισπανία εγγυήθηκαν από κοινού το εδαφικό καθεστώς (status quo) στον μεσογειακό χώρο και την ελευθερία διάπλου των Στενών (των Δαρδανελλίων και του Βοσπόρου).12 Παρότι οι συμφωνίες αυτές δεν ανέφεραν κάποια συγκεκριμένη χώρα ως απειλή, οι εγγυήσεις που παρείχαν οι συμβαλλόμενοι ως προς τη διατήρηση της οθωμανικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία και της επικυριαρχίας του σουλτάνου στη Βουλγαρία «φωτογράφιζαν» τη Ρωσία, ενώ η σύμπραξη της Ισπανίας και η αναφορά σε προστασία των «κεκτημένων ιταλικών δικαιωμάτων» στην περιοχή αναφερόταν σαφώς στη Γαλλία. Αντιλαμβανόμενες ότι είχε αρχίσει να διαμορφώνεται μια δυσμενής ισορροπία σε βάρος τους, η Ρωσία και η Γαλλία αποφάσισαν να προσεγγίσουν η μία την άλλη, με αποτέλεσμα την υπογραφή μιας διμερούς αμυντικής συμμαχίας τον Αύγουστο του 1892, η οποία στηριζόταν στην παροχή αμοιβαίων εγγυήσεων για υποστήριξη σε περίπτωση που η μία από τις δύο εμπλεκόταν σε πόλεμο με τη Γερμανία. Το Κρητικό Ζήτημα επανέρχεται στο προσκήνιο Στο μεταξύ, το καλοκαίρι του 1889 εκδηλώθηκε στην Κρήτη νέα εξέγερση των χριστιανών, η οποία είχε κατά βάση πολιτικά κίνητρα.13 Ο Γενικός Διοικη-

11. Η στάση αυτή ενίσχυσε σημαντικά την αυστριακή επιρροή στο Βελιγράδι, αν και αυτή εξασθένισε μετά την παραίτηση του βασιλιά Μίλαν (Milan Obrenović) από τον θρόνο το 1889. S. Pavlowitch, Ιστορία των Βαλκανίων 1804-1945, 2005, σελ. 182. 12. Η πρώτη από αυτές τις συμφωνίες υπογράφτηκε στις 12 Φεβρουαρίου 1887 μεταξύ Βρετανίας και Ιταλίας, ενώ ακολούθησε η Αυστροουγγαρία στις 24 Μαρτίου και η Ισπανία στις 4 Μαΐου. 13. Στις εκλογές που έγιναν την άνοιξη του 1888 κέρδισαν για πρώτη φορά οι Φιλελεύθεροι. Οι Συντηρητικοί αμφισβήτησαν το αποτέλεσμα, στάση που ώθησε τους Φιλελεύθερους να προκηρύξουν νέες εκλογές για τον Απρίλιο του 1889, ως αποτέλεσμα των οποίων εξασφάλισαν άνετη πλειοψηφία στην Συνέλευση. Θέλοντας να αποτρέψουν τη διακυβέρνηση του νησιού από τους Φιλελεύθερους, ορισμένοι Συντηρητικοί χριστιανοί κατέθεσαν στις 6 Μαΐου 1889 (π.η.) υπόμνημα στο οποίο ανέφεραν ότι στο εξής θα απείχαν από τις εργασίες της

211

ΛΙΜΑΝΤΖΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

τής Σαρτίνσκι πασάς προσπάθησε να την αποτρέψει και ο Έλληνας πρωθυπουργός Χαρίλαος Τρικούπης να την αποθαρρύνει, αλλά τον Ιούλιο ο μετριοπαθής Σαρτίνσκι αντικαταστάθηκε από τον αδιάλλακτο Μεχμέτ Σακίρ πασά (Mehmet Şakir Paşa), ο οποίος κήρυξε τον στρατιωτικό νόμο και κατέστειλε άγρια την εξέγερση, ενώ ο σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ Β΄ (Abdülhamid II) τροποποίησε και ουσιαστικά ακύρωσε τις περισσότερες διατάξεις της Σύμβασης της Χαλέπας. Υπό την πίεση αυτών των γεγονότων, η Ελλάδα ζήτησε από τις Δυνάμεις να επέμβουν στην Κρήτη, δηλώνοντας ότι αν αυτές δεν το έκαναν, θα επενέβαινε η ίδια.14 Η Βρετανία, η Αυστροουγγαρία και η Ρωσία απέρριψαν την προοπτική μιας επέμβασης, αλλά προσφέρθηκαν να μεσολαβήσουν. Η Γαλλία και η Γερμανία ήταν ακόμα πιο αρνητικές, καθώς δήλωσαν ότι το ζήτημα ήταν εσωτερικό και δεν υπήρχε λόγος για επέμβαση, με αποτέλεσμα η Ελλάδα να λάβει το -δυσάρεστο πλην σαφές- μήνυμα να μην εμπλακεί.15 Κάτι παρόμοιο συνέβη πάλι επτά χρόνια αργότερα, όταν στις αρχές Μαΐου του 1896 ένοπλοι χριστιανοί υπό τη Μεταπολιτευτική Επιτροπή προέβησαν στην πολιορκία του Βάμου (4-18 Μαΐου π.η.) και οι Οθωμανοί προέβησαν σε σφαγή των χριστιανών των Χανίων ως αντίποινα. Σοκαρισμένοι από τη βία και τις καταστροφές στα Χανιά, στις 24 Μαΐου (ν.η.) οι πρόξενοι των Δυνάμεων -μεταξύ των οποίων και ο Γενικός Πρόξενος της Αυστροουγγαρίας Ιούλιος Πίντερ (Julius Pinter)- ζήτησαν από τις κυβερνήσεις τους την αποστολή πολεμικών πλοίων των Δυνάμεων στην Κρήτη, προκειμένου να αποκτήσουν τον έλεγχο της κατάστασης και να αναγκάσουν τους αντιμαχόμενους να σταματήσουν τις συγκρούσεις.16 Η Βρετανία, η Γαλλία, η Ιταλία και η Ρωσία ανταποκρίθηκαν θετικά στην πρωτοβουλία και πρόσφεραν πλοία, αλλά λόγω των ενστάσεων της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας η αποστολή μερικών πλοίων δεν εξελίχθηκε σε επέμβαση.17 Η κατάσταση φάνηκε να εξομαλύνεται μετά την εκχώρηση του «Νέου Πολιτεύματος» από τον σουλτάνο στα τέλη Αυγούστου, αλλά το φθινόπωρο του

Συνέλευσης, ενώ λίγο αργότερα κήρυξαν την ένωση, ώστε να καταστήσουν δύσκολη ή και αδύνατη τη συνεργασία των Φιλελευθέρων με τις οθωμανικές αρχές. Για περισσότερα σχετικά με την κίνηση αυτή και τα αποτελέσματά της, βλέπε Γ. Λιμαντζάκης, Το Κρητικό Ζήτημα 1868-1913, από τα πεδία των μαχών στη διεθνή διπλωματία, 2020, σελ. 103-111. 14. Η Ελλάδα υπολόγιζε εμφανώς στην ευμένεια της Γερμανίας, καθώς ο διάδοχος Κωνσταντίνος είχε μόλις παντρευτεί την αδερφή του αυτοκράτορα Γουλιέλμου Β΄ Σοφία και η Αθήνα θεωρούσε ότι το γεγονός αυτό αναβάθμισε τη στρατηγική σχέση της Ελλάδας με το Βερολίνο. 15. J. F. Cazenove, L’historique de l’Occupation Internationale de la Crète, 1908, σελ. 45. 16. J. F. Cazenove, L’historique de l’Occupation Internationale de la Crète, 1908, σελ. 93. 17. Παρότι διαφώνησε με την ιδέα για από κοινού επέμβαση, η Αυστροουγγαρία έστειλε τα πολεμικά της πλοία Kaiserin und Königin Maria Theresia και Sebenico στα Χανιά και το Ρέθυμνο αντίστοιχα. RKM, Die k. und k. Streitkräfte auf und vor Kreta 1897/1898, 1901, σελ. 15.

212

H ΚΡΗΤΗ ΣΤΗΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΥΣΤΡΟΟΥΓΓΑΡΙΑΣ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ (1878-1901)

ίδιου έτους πολλοί μουσουλμάνοι άρχισαν να αμφισβητούν την ισχύ του και να επιχειρούν την ανατροπή του. Η εκδήλωση νέων συγκρούσεων και σφαγών στο Ηράκλειο (12 Ιανουαρίου 1897 π.η.), το Ρέθυμνο (18 Ιανουαρίου π.η.) και τα Χανιά (23 και 24 Ιανουαρίου π.η.) δεν κατάφερε να πείσει τις Δυνάμεις για την αναγκαιότητα μιας επέμβασης, αλλά η αποστολή ενός ελληνικού εκστρατευτικού σώματος στις αρχές Φεβρουαρίου υπήρξε πολύ πιο αποτελεσματική ως προς αυτό. Η παρουσία τακτικού ελληνικού στρατού στο νησί αποτελούσε ένα τετελεσμένο (fait accompli) που μπορούσε να οδηγήσει στην ένωση του νησιού με την Ελλάδα, αλλά και σε πόλεμο της τελευταίας με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Θέλοντας να αποτρέψουν μια τέτοια εξέλιξη, οι Δυνάμεις ξεκίνησαν εντατικές επαφές μεταξύ τους, κατά τις οποίες εξέτασαν αρκετές επιλογές, μεταξύ των οποίων ο ναυτικός αποκλεισμός ή και βομβαρδισμός του Πειραιά, ώστε να αναγκαστεί η ελληνική κυβέρνηση να «συνεργαστεί».18 Στο μεταξύ, η εγκατάσταση του ελληνικού στρατού στο δυτικό άκρο του Κόλπου Χανίων προκάλεσε μεγάλη ανησυχία στον Γενικό Διοικητή Κρήτης Γεώργιο Βέροβιτς, ο οποίος αδυνατούσε να ελέγξει την κατάσταση. Μετά από αρκετές εκκλήσεις προς την Πύλη, ο Βέροβιτς αποφάσισε να εγκαταλείψει το νησί, αφήνοντας ως τοποτηρητή τον Ισμαήλ Χακκί μπέη (İsmail Hakkı Bey). Η αποχώρησή του σήμανε την de facto κατάλυση των οθωμανικών πολιτικών αρχών στην Κρήτη, η οποία ενθάρρυνε την απείθεια των χριστιανών και επέτεινε την ανησυχία των μουσουλμάνων. Προκειμένου να καλυφθεί αυτό το «κενό εξουσίας», ο νέος υπουργός Εξωτερικών της Αυστροουγγαρίας Άγκενορ Γκολουχόφσκι (Agenor Maria Gołuchowski) πρότεινε να αναλάβει προσωρινά τη διοίκηση του νησιού μια «διεθνής επιτροπή», η οποία θα μπορούσε να αποτελείται από τους προξένους των Δυνάμεων στην Κρήτη.19 Η Βρετανία απέρριψε την πρόταση, θεωρώντας ότι αποτελεί ουσιαστικά μια παρέμβαση προς όφελος του σουλτάνου και ενάντια στους ντόπιους χριστιανούς, ενώ η Γαλλία υποστήριξε ότι το κύριο πρόβλημα ήταν η εξασφάλιση της συνεργασίας των μουσουλμάνων, οι οποίοι συνέχιζαν να συρρέουν στις πόλεις και να προβαίνουν σε βιαιοπραγίες κατά των χριστιανών.20

18. Συγκεκριμένα, ο Γερμανός αυτοκράτορας Γουλιέλμος Β΄ (Wilhelm II) υποστήριξε ότι η απάντηση στην απερίσκεπτη αυτή κίνηση [της Ελλάδας] θα έπρεπε να είναι η αποστολή κανονιοφόρων στον Πειραιά, ώστε να αναγκαστεί η ελληνική κυβέρνηση να ανακαλέσει το εκστρατευτικό σώμα από την Κρήτη. Η γερμανική κυβέρνηση δεν υιοθέτησε πλήρως τη θέση αυτή, αλλά οι Γερμανοί πρότειναν επανειλημμένα τον αποκλεισμό του Πειραιά, ανάγοντας την ιδέα αυτή σε κεντρικό στοιχείο της πολιτικής τους στο Κρητικό Ζήτημα. 19. J. F. Cazenove, L’historique de l’Occupation Internationale de la Crète, 1908, σελ. 359. 20. V. Βérard, Κρητικές Υποθέσεις, 2010 (α΄ έκδοση 1900), σελ. 133-134.

213

ΛΙΜΑΝΤΖΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

Οι Δυνάμεις αποφασίζουν να επέμβουν στρατιωτικά στην Κρήτη Παρότι μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης στην Ευρώπη ένιωθε συμπάθεια για τα αιτήματα και τη δράση των χριστιανών επαναστατών, οι κυβερνήσεις των Δυνάμεων δεν μπορούσαν να αποδεχτούν την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν μπορούσε να ανακτήσει το νησί με στρατιωτικά μέσα, αλλά μπορούσε να εισβάλει στη Θεσσαλία, περίπτωση κατά την οποία μπορεί να κινητοποιούνταν τα άλλα βαλκανικά κράτη, με ανοιχτό το ενδεχόμενο να εμπλακούν μία ή περισσότερες Δυνάμεις. Θέλοντας να αποτρέψει μια τέτοια εξέλιξη, η γερμανική κυβέρνηση ενθάρρυνε τη Ρωσία να αναλάβει κάποια πρωτοβουλία, δηλώνοντας εκ των προτέρων ότι αυτή και οι σύμμαχοί της θα τη στήριζαν. Η Ρωσία ανταποκρίθηκε προτείνοντας μια από κοινού επέμβαση στην Κρήτη, την οποία οι Δυνάμεις θα καταλάμβαναν και θα κρατούσαν «ως παρακαταθήκη» (en depôt) μέχρι οι αντιμαχόμενοι να συμφωνήσουν μια νέα πολιτική διευθέτηση. Οι υπόλοιπες Δυνάμεις συμφώνησαν με το σχέδιο αυτό, και μέσα σε μερικές μέρες άρχισαν να κινούνται προς την Κρήτη δεκάδες πολεμικά πλοία πέντε ευρωπαϊκών στόλων, μεταξύ των οποίων και ο αυστροουγγρικός (k.u.k Kriegsmarine). Ο υπουργός Εξωτερικών της Αυστροουγγαρίας έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επίτευξη αυτής της συμφωνίας, καθώς το αμέσως προηγούμενο διάστημα είχε καταφέρει να βελτιώσει τις σχέσεις της χώρας του με τη Ρωσία και να διατηρήσει καλές σχέσεις με τη Βρετανία.21 Ως προς το Κρητικό Ζήτημα, ο Γκολουχόφσκι υποστήριξε ότι έπρεπε να υπάρξει συνεννόηση μεταξύ των Δυνάμεων πριν αναληφθεί οποιαδήποτε ενέργεια, τασσόμενος κατά της μεμονωμένης δράσης μίας ή περισσότερων Δυνάμεων. Πιστός στη συνεννόηση που ο ίδιος προέκρινε, δεν υπαναχώρησε όταν η Ρωσία πρότεινε από κοινού επέμβαση, αλλά δεσμεύτηκε ότι η χώρα του θα συμμετείχε στη διεθνή επέμβαση όπως και όσο και οι άλλες Δυνάμεις. Σε εφαρμογή της παραπάνω απόφασης, στις αρχές Φεβρουαρίου του 1897 άρχισαν να συγκεντρώνονται αρκετά πολεμικά πλοία έξω από το λιμάνι των Χανίων, τα οποία συγκρότησαν έναν «διεθνή στόλο» (Escadron International), τη διοίκηση του οποίου ανέλαβε - ως αρχαιότερος - ο Ιταλός αντιναύαρχος Φελίτσε Κανεβάρο (Felice Napoleone Canevaro). Η Αυστροουγγαρία συμμετείχε σε αυτή τη δύναμη με οκτώ πλοία του αυστροουγγρικού στόλου (τα Kaiserin und Königin Maria Theresia, Kronprinzessin Erzherzogin Stephanie, Sebenico, Satellit, 21. Υποστηρίζοντας ότι καμία δύναμη δεν έπρεπε να αντιμετωπίζει και να διεκδικεί τα Βαλκάνια ως χώρο αποκλειστικής της επιρροής, ο Γκολουχόφσκι κατάφερε να εξαλείψει ένα αίτιο μακροχρόνιας έντασης μεταξύ των δύο χωρών, καταφέρνοντας να υπογραφεί σχετική συμφωνία με τη Ρωσία τον Απρίλιο του 1897, οπότε και μετέβη στην Αγία Πετρούπολη συνοδεύοντας τον αυτοκράτορα Φραγκίσκο Ιωσήφ.

214

H ΚΡΗΤΗ ΣΤΗΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΥΣΤΡΟΟΥΓΓΑΡΙΑΣ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ (1878-1901)

Elster, Tiger, Blitz και Sperber) υπό τη διοίκηση του αντιναυάρχου Γιόχαν φον Χίνκε (Johann von Hinke), ο οποίος επίσης συμμετείχε στο «Συμβούλιο των Ναυάρχων» (Conseil des Amiraux), ένα όργανο που σχηματίστηκε με τη συμμετοχή όλων των διοικητών των επιμέρους στόλων και ανέλαβε προσωρινά αρκετές από τις εξουσίες που ασκούσε έως τότε η οθωμανική Γενική Διοίκηση. Μια από τις πρώτες ενέργειες που αποφάσισε το όργανο αυτό ήταν η κατάληψη της πόλης των Χανίων, η οποία έγινε με συμμετοχή 450 ανδρών από πέντε Δυνάμεις στις 3 / 15 Φεβρουαρίου 1897.22 Τέσσερις μέρες αργότερα, χριστιανοί επαναστάτες κατέλαβαν το ύψωμα του Προφήτη Ηλία και ενεπλάκησαν σε αψιμαχίες με τους μουσουλμάνους στην περιοχή του πύργου Βεντουρή. Η εξέλιξη αυτή θορύβησε τον διοικητή του διεθνούς στόλου, ο οποίος διέταξε στις 9 / 21 Φεβρουαρίου τα ευρωπαϊκά πολεμικά πλοία που βρίσκονταν έξω από τα Χανιά να κανονιοβολήσουν τις θέσεις των επαναστατών. Στην επιχείρηση συμμετείχαν τα βρετανικά τορπιλοβόλα Dryad και Harrier, το βρετανικό θωρηκτό Revenge, το ρωσικό θωρηκτό Imparator Aleksandr II, το αυστροουγγρικό καταδρομικό Kaiserin und Königin Maria Theresia και το γερμανικό τορπιλοβόλο Kaiserin Augusta, το οποίο μόλις είχε φτάσει στην Κρήτη.23 Οι πηγές διίστανται ως προς τα θύματα και τον απολογισμό του βομβαρδισμού, αλλά σε κάθε περίπτωση αυτός προκάλεσε οδυνηρή εντύπωση στην ελληνική και ευρωπαϊκή κοινή γνώμη, με ορισμένους να αναφέρονται σε «Αντιναυαρίνο».24 Πρωτοβουλίες των Δυνάμεων για διπλωματική διευθέτηση Έχοντας αποτρέψει την προέλαση του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος και των επαναστατών προς τα Χανιά, οι Δυνάμεις επιχείρησαν να διευθετήσουν την κρίση με διπλωματικά μέσα. Στο πλαίσιο αυτό, στις 18 Φεβρουαρίου 1897 ο γραμματέας της αυστροουγγρικής πρεσβείας στην Αθήνα, συνοδευόμενος από τους γραμματείς των πρεσβειών των άλλων Δυνάμεων, επέδωσε στον Έλληνα υπουργό Εξωτερικών Αλέξανδρο Σκουζέ διακοίνωση στην οποία αναφερόταν

22. Στην επιχείρηση αυτή πρόσφεραν από 100 άνδρες η Βρετανία, η Γαλλία, η Ιταλία και η Ρωσία, και 50 η Αυστροουγγαρία, ενώ η Γερμανία δεσμεύτηκε να στείλει ένα πλοίο και 50 άνδρες αργότερα. Με δεδομένο ότι η δύναμη αυτή δεν ήταν σε θέση να εξασφαλίσει την άμυνα της πόλης, η παρουσία των ευρωπαϊκών στρατευμάτων στα Χανιά απέβλεπε περισσότερο στο να αποθαρρύνει την περαιτέρω προέλαση των ελλαδικών τμημάτων, αλλά και να δείξει στους αντιμαχόμενους ότι οι Δυνάμεις είχαν πλέον αναλάβει τον έλεγχο της κατάστασης. 23. V. Βérard, Κρητικές Υποθέσεις, 2010 (α΄ έκδοση 1900), σελ. 41-42. 24. Η εφημερίδα Άστυ έγραφε σχετικά στις 10 Φεβρουαρίου (π.η.): Η σκιαιά, η βάναυσος, η άτιμος βία εξησκήθη κατά της χριστιανοσύνης. Οι Ευρωπαίοι, ηνωμένοι και σύμφωνοι, συνεμάχησαν με τους Τούρκους διά να καταπνίξουν εν αίματι τον αγώνα χριστιανικού λαού υπέρ της ελευθερίας. Ας χειροκρωτήσωσιν οι λαοί το επαίσχυντον θέαμα! Ας ανευφημήση ο πολιτισμός το έργον των ηνωμένων στόλων εν Χανίοις!

215

ΛΙΜΑΝΤΖΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

ότι οι κυβερνήσεις των Δυνάμεων συνεννοήθησαν όπως καθορίσωσι τρόπον κοινής ενεργείας σκοπούσης να θέση τέρμα εις κατάστασιν, ην δεν εξήρτατο απ’ αυτών να προλάβωσιν, αλλά της οποίας η παράτασις θα ήτο ικανή να διακυβεύσει σοβαρώς την ειρήνην της Ευρώπης. Στο ίδιο κείμενο οι Δυνάμεις δήλωναν ότι Η Κρήτη δεν δύναται κατ’ ουδεμίαν περίπτωσιν να ενωθή μετά της Ελλάδος, αλλά Ένεκα των αργοποριών τας οποίας η Τουρκία επήνεγκεν εις την εφαρμογήν των μεταρρυθμίσεων, αίτινες απεφασίσθησαν εκ συμφώνου μετ’ αυτής, και αι οποίαι δεν δύνανται πλέον να προσαρμοσθώσιν εις κατάστασιν πραγμάτων μεταβληθείσαν έκτοτε, αι Δυνάμεις απεφάσισαν, καίτοι διατηρούσαι την ακεραιότηταν του Οθωμανικού Κράτους, να προικήσωσι την Κρήτην δι’ αυτονόμου πολιτεύματος απολύτως πραγματικού, προωρισμένου να εξασφαλίση Κυβέρνησιν χωριστήν υπό την Υψηλήν επικυριαρχίαν του σουλτάνου.25 Ωστόσο, οι Δυνάμεις όριζαν ότι αυτό δεν μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνο διά της ανακλήσεως των Ελληνικών πλοίων και στρατευμάτων, άτινα ευρίσκονται νυν εις τα ύδατα ή επί του εδάφους της νήσου, κατειλημμένης υπό των Δυνάμεων. Η απαίτηση αυτή έφερε την ελληνική κυβέρνηση σε δύσκολη θέση, καθώς καλούνταν να απομακρύνει τις δυνάμεις της από την Κρήτη χωρίς να εξασφαλίζει κάποιο απτό πολιτικό αντάλλαγμα, αλλά μόνο μια ασαφή δέσμευση των Δυνάμεων ότι θα απέδιδαν στην Κρήτη «πραγματική αυτονομία». Εκτός από την Ελλάδα, επιφυλάξεις είχε και η Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία δήλωσε ότι αποδέχεται κατ’ αρχήν την αυτονομίαν υπό την κυριαρχίαν του σουλτάνου, αποφεύγοντας όμως τον όρο «επικυριαρχία» (suzeraineté) που αναφερόταν στη διακοίνωση των Δυνάμεων και αντικαθιστώντας τον με τον αυστηρότερο «κυριαρχία» (souveraineté).26 Ο ναυτικός αποκλεισμός και οι ζώνες κατοχής των Δυνάμεων Μη ικανοποιημένες από τον τρόπο που η Ελλάδα και η Οθωμανική Αυτοκρατορία ανταποκρίθηκαν στην πρωτοβουλία τους, οι Δυνάμεις αναζήτησαν τρόπους να επιβάλουν τις αποφάσεις τους έμπρακτα (de facto) με όσο το δυνατόν μικρότερο κόστος. Μια σημαντική διέξοδο ως προς αυτό πρόσφεραν οι ευρωπαίοι ναύαρχοι, οι οποίοι πρότειναν τον ναυτικό αποκλεισμό της Κρήτης, ώστε να μην μπορεί καμία πλευρά να ενισχυθεί σε τρόφιμα ή πολεμοφόδια, κι έτσι να αναγκαστούν να σταματήσουν τις εχθροπραξίες. Οι κυβερνήσεις των

25. Εφημερίδα Εφημερίς, Αθήνα, 19 Φεβρουαρίου 1897, «Η διακοίνωσις των Δυνάμεων». 26. Παρότι φαινομενικά μικρή, η διόρθωση αυτή είχε ιδιαίτερη σημασία, καθώς ο όρος κυριαρχία συνεπαγόταν την αναγνώριση ενός άμεσου και ουσιαστικού ελέγχου από τον σουλτάνο στην Κρήτη, ενώ ο όρος επικυριαρχία σήμαινε ότι ο έλεγχος αυτός θα ήταν συμβολικός και στην πράξη αμελητέος ή και ανύπαρκτος.

216

H ΚΡΗΤΗ ΣΤΗΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΥΣΤΡΟΟΥΓΓΑΡΙΑΣ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ (1878-1901)

Δυνάμεων ενέκριναν το σχέδιο αυτό, το οποίο τέθηκε σε εφαρμογή στις 20 Μαρτίου 1897. Τα πλοία του αυστροουγγρικού στόλου ανέλαβαν την επιτήρηση των δυτικών και βορειοδυτικών ακτών του νομού Χανίων από το Ακρωτήριο Σπάθα μέχρι το Ελαφονήσι (περιοχή που χοντρικά καλύπτει τις ακτές της επαρχίας Κισάμου), ενώ οι άλλες Δυνάμεις αντίστοιχους τομείς που εκτείνονταν ανατολικά μέχρι την επαρχία Σητείας.27 Στο μεταξύ, οι Δυνάμεις άρχισαν να διαφωνούν ως προς τον όγκο και την εντολή των στρατευμάτων τους στην Κρήτη. Ορισμένες -όπως η Γερμανία- δεν ήθελαν να διαθέσουν μεγάλο αριθμό στρατευμάτων για μεγάλο διάστημα, ενώ άλλες -όπως η Ιταλία και η Ρωσία- ήταν πρόθυμες να στείλουν χιλιάδες άνδρες για απροσδιόριστο διάστημα. Η Αυστροουγγαρία βρισκόταν κάπου στη «μέση», καθώς δεν είχε αντίρρηση να συμβάλει με σημαντικό αριθμό δυνάμεων, αν αυτό χρειαζόταν, αλλά δεν ήθελε να εγκλωβιστεί σε μια παρατεταμένη κατοχή της Κρήτης χωρίς να υπάρχει πολιτική διευθέτηση. Στο πλαίσιο αυτό, η Βιέννη ανακοίνωσε στις 11 Μαρτίου 1897 ότι ο αριθμός των 600 ανδρών που είχε ήδη στείλει ή βρισκόταν καθ’ οδόν έπρεπε να θεωρείται ο μέγιστος δυνατός με τον οποίο μπορούσε να συμβάλει στη διεθνή δύναμη, ενώ έθεσε τον περιορισμό ότι τα στρατεύματά της μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν μόνο για να αντικαταστήσουν αποσπάσματα που είχαν αποβιβαστεί σε παραλιακές πόλεις ή οχυρά, καθώς η Αυστροουγγαρία δεν επιθυμούσε να εμπλακεί είτε μόνη είτε από κοινού με άλλη δύναμη σε επιχειρήσεις που απέβλεπαν στην ολοκληρωτική κατάληψη του νησιού.28 Λαμβάνοντας υπόψη αυτούς τους περιορισμούς, οι ευρωπαίοι ναύαρχοι επιχείρησαν να οργανώσουν την εγκατάσταση των «διεθνών» στρατευμάτων κατά τρόπο που να προκύπτουν συμπαγείς «τομείς ευθύνης» (domaines de responsabilité).29 Αρχικά πρότειναν να ανατεθεί στην Αυστροουγγαρία ένας τομέας στα δυτικά των Χανίων που συνέπιπτε χοντρικά με την επαρχία Κισάμου, αλλά λόγω του μικρού αριθμού των δυνάμεών της προτίμησαν τελικά να της δώσουν μια «εξέχουσα θέση» στην ανατολική πλευρά της «διεθνούς ζώνης»

27. Συγκεκριμένα, η Ρωσία ανέλαβε την επιτήρηση των ακτών από το Ακρωτήριο Μελέχα μέχρι το Αμμούδι Ηρακλείου (ανατολικά της Αγ. Πελαγίας), η Βρετανία τις ακτές από το Αμμούδι μέχρι το Ακρωτήρι Αγ. Ιωάννη Μιραμπέλου, η Γαλλία τις ακτές από τον Αγ. Ιωάννη μέχρι το Ακρωτήριο Πλάκα (ανατολικά του Παλαίκαστρου Σητείας) και η Ιταλία τις ακτές από το Ακρωτήριο Πλάκα μέχρι τον Μύρτο Ιεράπετρας. Εκτός της διανομής έμειναν δύο θαλάσσιες περιοχές, μία στον Κόλπο Χανίων (από το Ακρωτήριο Σπάθα ως το Ακρωτήρι) και μία στα νότια της Κρήτης (από το Ελαφονήσι ως τον Μύρτο), οι οποίες χαρακτηρίστηκαν «περιοχές υπό διεθνή επιτήρηση» (zones sous surveillance internationale) και τέθηκαν υπό την κοινή εποπτεία και των έξι μοιρών του Διεθνούς Στόλου. 28. J. F. Cazenove, L’historique de l’Occupation Internationale de la Crète, 1908, σελ. 155. 29. Με βάση αυτή την πρώτη κατανομή, η Βρετανία ανέλαβε τον τομέα του Ηρακλείου (πόλη και ενδοχώρα), η Ρωσία τον τομέα του Ρεθύμνου (πόλη και ενδοχώρα αντίστοιχα), η Γαλλία τις επαρχίες Μιραμπέλλου και Σητείας και η Ιταλία τις επαρχίες Ιεράπετρας και Βιάννου.

217

ΛΙΜΑΝΤΖΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

(zone internationale) με επίκεντρο τον ναύσταθμο Σούδας.30 Στην περιοχή αυτή εγκαταστάθηκε για έναν περίπου χρόνο (Μάρτιος 1897 - Μάρτιος 1898) το 2ο τάγμα του 87ου συντάγματος πεζικού του αυστροουγγρικού στρατού (Landstreitkräfte Österreich-Ungarns), το οποίο αποτελούνταν από 19 αξιωματικούς και υπαξιωματικούς, 656 στρατιώτες και 2 γιατρούς.31 Διοικητής της δύναμης αυτής ορίστηκε ο συνταγματάρχης Γκουξκ (Guxck), ενώ αυτή διατέθηκε στη γύρω περιοχή ως εξής: δύο λόχοι εγκαταστάθηκαν στον ναύσταθμο Σούδας, ένας εκ των οποίων ήταν ο λόχος διοικήσεως, ένας λόχος στα Χανιά και άλλος ένας στο Ακρωτήρι, κοντά στις Κορακιές.32 Γερμανία και Αυστροουγγαρία αποσύρουν τις δυνάμεις τους από την Κρήτη Παρότι οι ευρωπαίοι ναύαρχοι σχεδίαζαν αρχικά να αναθέσουν την περιοχή της Σούδας στη Γερμανία, ο εξαιρετικά μικρός αριθμός δυνάμεων που διέθεσε (μόλις ένα πλοίο και πενήντα άνδρες) και η διστακτικότητα με την οποία αντιμετώπισε το όλο εγχείρημα τους ώθησε να μην της αναθέσουν «τομέα ευθύνης». Το Βερολίνο δεν δυσαρεστήθηκε με την εξέλιξη αυτή, αλλά αντιθέτως, φάνηκε να επιδιώκει την υποβάθμιση της στρατιωτικής παρουσίας και των άλλων Δυνάμεων, αποβλέποντας στον τερματισμό της διεθνούς επέμβασης και την αποκατάσταση της οθωμανικής κυριαρχίας. Ο κύριος λόγος για αυτό ήταν ότι η Γερμανία αντιλαμβανόταν την Οθωμανική Αυτοκρατορία ως σημαντικό δυνάμει σύμμαχο, και στο πλαίσιο αυτό έτεινε να θεωρεί ότι η παράταση της διεθνούς κατοχής της Κρήτης υπέσκαπτε και αντιστρατευόταν τα δικαιώματα και συμφέροντά της στο νησί.33 Στο ίδιο πλαίσιο, το Βερολίνο «υπενθύμισε» ότι η επέμβαση των Δυνάμεων στην Κρήτη είχε ως σκοπό την αποτροπή ενός πολέμου μεταξύ Ελλάδας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και όχι την αντικατάσταση των οθωμανικών αρχών στην Κρήτη από ευρωπαϊκές. Οι άλλες Δυνάμεις ωστόσο δεν συμμερίζονταν την οπτική αυτή, αλλά αντιθέτως, απέβλεπαν στη διαμόρφωση ενός νέου 30. Οι πρώτες στρατιωτικές εγκαταστάσεις στην περιοχή της Σούδας χτίστηκαν το 1870 κατόπιν πρωτοβουλίας του Χουσεΐν Αβνί πασά (Hüseyin Avni Paşa), ενώ δύο χρόνια αργότερα εγκαινιάστηκε ναύσταθμος από τον σουλτάνο Αβδούλ Αζίζ (Abdülaziz). Οι εγκαταστάσεις αυτές θα πρέπει να ήταν σε καλή κατάσταση το 1897, όταν εγκαταστάθηκαν σε αυτές ευρωπαϊκά στρατεύματα, ενώ οι τελευταίοι Οθωμανοί στρατιώτες αποχώρησαν τον Νοέμβριο του 1898. 31. Με δεδομένο ότι η Σούδα και οι περιοχές γύρω της μαστίζονταν από την ελονοσία, ο διοικητής του 2ου τάγματος απέσπασε πέντε άνδρες σε ειδικό υγειονομικό τμήμα (Sanitätstruppe) που συγκροτήθηκε για την περίθαλψη των στρατιωτών της στον ναύσταθμο Σούδας. 32. RKM, Die k. und k. Streitkräfte auf und vor Kreta 1897/1898, 1901, σελ. 157. 33. Σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση αυτής της θεώρησης έπαιξε η πολιτική Drang nach Osten (Πορεία προς Ανατολάς), η οποία απέβλεπε στη δημιουργία μιας σφαίρας επιρροής της Γερμανίας στη Μέση Ανατολή, η οποία θα είχε ως πυρήνα την Οθωμανική Αυτοκρατορία και θα μπορούσε να επεκταθεί προς τα γειτονικά ή εξαρτώμενα από αυτήν εδάφη, όπως την Αίγυπτο, το Μαρόκο ή την Περσία.

218

H ΚΡΗΤΗ ΣΤΗΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΥΣΤΡΟΟΥΓΓΑΡΙΑΣ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ (1878-1901)

καθεστώτος που θα είχε χαρακτηριστικά βιωσιμότητας, ώστε να μη χρειάζεται να επεμβαίνουν συνέχεια. Δυσαρεστημένη από τη διαρκή ενίσχυση των στρατευμάτων των άλλων Δυνάμεων, στις αρχές Απριλίου του 1897 η Γερμανία ανακοίνωσε ότι δεν ήταν διατεθειμένη να υποστηρίξει μια παρατεταμένη διεθνή κατοχή του νησιού και στις 29 Απριλίου 1897 το Kaiserin Augusta αναχώρησε από την Κρήτη.34 Παρότι οι συμμαχικοί δεσμοί μεταξύ Γερμανίας και Αυστροουγγαρίας δεν επέβαλαν στη δεύτερη να αντιμετωπίσει το ίδιο δίλημμα με τον ίδιο τρόπο, η απόφαση της γερμανικής κυβέρνησης να αποσύρει τα στρατεύματά της από την Κρήτη ώθησε τη Βιέννη να επανεξετάσει τη σκοπιμότητα της παρουσίας των στρατευμάτων της στο νησί. Με δεδομένο ότι η Δυαδική Μοναρχία δεν είχε σημαντικά πολιτικά ή οικονομικά συμφέροντα στην Κρήτη, η Βιέννη έκρινε ότι το κόστος της συμμετοχής της στη διεθνή κατοχή και η έκθεση των στρατιωτών της σε πιθανούς κινδύνους δεν της απέφεραν αντίστοιχα οφέλη, ή τουλάχιστον όχι τέτοια που να δικαιολογούν τη στρατιωτική της παρουσία εκεί.35 Κατά συνέπεια, έναν περίπου χρόνο μετά την εκδήλωση της διεθνούς επέμβασης και με αφορμή τη διαφωνία της για το διάδοχο καθεστώς (δηλαδή το αν θα έπρεπε να διοριστεί Ύπατος Αρμοστής ως εντολοδόχος των Δυνάμεων στην Κρήτη), η Βιέννη αποφάσισε τον Μάρτιο του 1898 να αποσύρει τα στρατεύματά της από την Κρήτη, εκκένωση που ολοκληρώθηκε στις 12 Απριλίου, οπότε και έγινε αποχαιρετιστήρια τελετή στα Χανιά, παρουσία του Γενικού Προξένου της Αυστροουγγαρίας Ιούλιου Πίντερ και του υποπροξένου Ρεμί Κβιατκόφσκι (Remy Kwiatkowski).36 Η Αυστροουγγαρία σε διεθνείς επιχειρήσεις μετά την Κρήτη Σε αντίθεση με ό,τι περίμεναν πολλοί, η αποχώρηση των αυστροουγγρικών στρατευμάτων από την Κρήτη δεν σηματοδότησε την περαιτέρω «δορυφοροποίηση» της Δυαδικής Μοναρχίας και το τέλος της συμμετοχής της σε διεθνείς επιχειρήσεις. Αντιθέτως, ο υπουργός Εξωτερικών Γκολουχόφσκι υποστήριξε ότι το εμπορικό ναυτικό της έπρεπε να εντείνει και επεκτείνει τις δραστηριότητές του, ώστε να εξασφαλίσει τον σεβασμό της αυστριακής σημαίας όπου τα συμφέροντά της χρειάζονταν προστασία.37 Η δήλωση αυτή θα μπορούσε να ερμηνευ-

34. Με το πλοίο αυτό αναχώρησαν 35 από τους 50 άνδρες που η Γερμανία είχε διαθέσει στη διεθνή δύναμη, ενώ 10 ναύτες παρέμειναν στα Χανιά «για τη φύλαξη της γερμανικής σημαίας» και άλλοι 5 στο οχυρό της Σούδας. RKM, Die k. und k. Streitkräfte auf und vor Kreta 1897/1898, 1901, σελ. 157. 35. L. Sondhaus, The Naval Policy of Austria-Hungary, 1867–1918, 1994, σελ. 132. 36. RKM, Die k. und k. Streitkräfte auf und vor Kreta 1897/1898, 1901, σελ. 217-221. 37. Η. Chisholm (ed.), “Goluchowski Agenor, Count”, Encyclopedia Britannica, 1911, σελ. 228.

219

ΛΙΜΑΝΤΖΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

τεί ως πρόθεση της Βιέννης να εμπλακεί σε νέες ναυτικές περιπέτειες, αλλά ο Γκολουχόφσκι υπήρξε αρκετά προσεκτικός στο να διευκρινίσει ότι η Αυστροουγγαρία δεν σκόπευε να ανταγωνιστεί τις άλλες ναυτικές δυνάμεις στη Μεσόγειο (όπως τη Βρετανία, την Ιταλία ή τη Γαλλία), αλλά να συνεργαστεί μαζί τους, όπου αυτό ήταν δυνατό.38 Πράγματι, έναν περίπου χρόνο μετά την αποχώρηση των δυνάμεών της από την Κρήτη, η Αυστροουγγαρία συμμετείχε σε μια από κοινού επέμβαση οκτώ κρατών στην Κίνα, η οποία είχε στόχο να άρει την πολιορκία των ευρωπαϊκών πρεσβειών στο Πεκίνο και να καταστείλει το κίνημα των Μπόξερ (Boxer), το οποίο υποστήριξε εκ των υστέρων η αυτοκράτειρα Ντάουαγκερ Τσισί (Dowager Cixi) της δυναστείας των Τσινγκ (Qing).39 Η διεθνής επέμβαση στην Κίνα διήρκεσε «μόλις» 15 μήνες (Ιούνιος 1900-Σεπτέμβριος 1901), αλλά σε αυτήν συμμετείχαν συνολικά 45 με 50 χιλιάδες άνδρες, δηλαδή πολλαπλάσιοι απ’ ότι στην Κρήτη σε οποιαδήποτε δεδομένη στιγμή. Η Αυστροουγγαρία συμμετείχε στις επιχειρήσεις με τέσσερα πλοία (τα Kaiserin und Königin Maria Theresia, Kaiserin Elisabeth, Aspern και Zenta) και 296 άνδρες, ενώ για τις ανάγκες των στρατιωτικών επιχειρήσεων στην περιοχή του Τιεντζίν (Tianjin) τον Απρίλιο του 1900 εγκαταστάθηκε ως εφεδρεία ένας λόχος του αυστροουγγρικού στρατού στη ρωσική βάση του Πορτ Άρθουρ (Lüshun), όπου παρέμεινε μέχρι το τέλος των επιχειρήσεων.40 Μια αποτίμηση της εξωτερικής πολιτικής της Αυστροουγγαρίας Επιχειρώντας μια αποτίμηση της εξωτερικής πολιτικής της Αυστροουγγαρίας στα τέλη του 19ου αιώνα, οφείλουμε να παρατηρήσουμε ότι αυτή δεν ήταν γενικά σταθερή, αλλά διαμορφωνόταν και εφαρμόζονταν ανάλογα με το ποιος ήταν ο εκάστοτε υπουργός Εξωτερικών και κατά πόσο συμφωνούσαν ή διαφωνούσαν μαζί του οι ελίτ στα δύο κέντρα εξουσίας εντός της Δυαδικής Μοναρχίας, τη Βιέννη και τη Βουδαπέστη. Ο κυριότερος λόγος για αυτό ήταν το αποκεντρωτικό σύστημα που δημιουργήθηκε με τον Συμβιβασμό του 1867 (Ausgleich), ο οποίος -σε αντίθεση με τις προσδοκίες πολλών- δεν οδήγησε στη στενότερη και αποτελεσματικότερη συνεργασία των δύο συνιστωσών της Δυαδικής

38. Παράλληλα, ο Γκολουχόφσκι διείδε την απειλή του αμερικανικού οικονομικού ανταγωνισμού και υποστήριξε ότι η Ευρώπη έπρεπε να πάρει έγκαιρα και από κοινού μέτρα για να τον αντιμετωπίσει ή αποτρέψει. Όπως παραπάνω. 39. Οι χώρες που συμμετείχαν στη «συμμαχία των οκτώ κρατών» ήταν η Αυστροουγγαρία, η Βρετανία, η Γαλλία, η Γερμανία, οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, η Ιαπωνία, η Ιταλία και η Ρωσία. 40. Για περισσότερα σχετικά με την επέμβαση αυτή, βλέπε Joseph Esherick, The Origins of the Boxer Uprising, 1987, και Peter Harrington, Peking 1900: The Boxer Rebellion, 2001.

220

H ΚΡΗΤΗ ΣΤΗΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΥΣΤΡΟΟΥΓΓΑΡΙΑΣ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ (1878-1901)

Μοναρχίας (της Αυστρίας και της Ουγγαρίας), αλλά αντιθέτως, ενθάρρυνε και άλλα έθνη (όπως οι Τσέχοι, οι Σλοβάκοι, οι Πολωνοί, οι Ουκρανοί, οι Ρουμάνοι, οι Κροάτες και οι Σλοβένοι) να επιδιώξουν την εθνική τους αποκατάσταση εντός ή εκτός της Αυστροουγγαρίας. Σε μια προσπάθεια να αποτρέψει και ανασχέσει τις διασπαστικές τάσεις στο εσωτερικό της, η Αυστροουγγαρία «επένδυσε» στη συμμαχία με την πρώην αντίπαλό της Γερμανία, η οποία αποτέλεσε σημαντικό στήριγμα για τη Δυαδική Μοναρχία σε περιόδους κρίσης, αλλά από την άλλη δημιούργησε πρόσθετα προβλήματα στην αυστροουγγρική πολιτική, καθώς οι δύσκολες σχέσεις της με τη Γαλλία και τη Βρετανία περιόρισαν σημαντικά τη συνεργασία με αυτές ή τη διεθνή υποστήριξη που θα μπορούσε να λάβει από αυτές. Ακόμα πιο δύσκολες αποδείχτηκαν οι σχέσεις με την Ιταλία, η οποία είχε βλέψεις όχι μόνο σε αυστριακά εδάφη (όπως το Τρεντίνο, η Ίστρια και η Δαλματία), αλλά και σε περιοχές των Βαλκανίων νοτιότερα (όπως η Αλβανία και το Μαυροβούνιο), με αποτέλεσμα η Βιέννη να πρέπει είτε να συνεκτιμά τα συμφέροντα της Ρώμης και κάπως να την ικανοποιεί, είτε να αδιαφορεί για αυτά και να δημιουργεί πρόσθετη ένταση στις διμερείς σχέσεις. Οι ισορροπίες αυτές αναπόφευκτα επηρέαζαν και επηρεάζονταν από τις εξελίξεις στο Ανατολικό Ζήτημα και τα Βαλκάνια ειδικότερα, όπου τα συμφέροντα της Αυστροουγγαρίας ήταν συνήθως αντίθετα από αυτά της Ρωσίας. Κύριος στόχος της Βιέννης σε αυτή την περιοχή ήταν η δημιουργία μιας σφαίρας επιρροής που θα περιλάμβανε τα γειτονικά βαλκανικά κράτη (Μαυροβούνιο, Σερβία και Ρουμανία) και θα εκτεινόταν νότια μέχρι την Αλβανία και τη Μακεδονία, μέσω των οποίων η Αυστροουγγαρία θα αποκτούσε τον έλεγχο της εισόδου της Αδριατικής (Στενό του Οτράντο) και του βόρειου Αιγαίου. Κύριοι ανταγωνιστές της Βιέννης στις περιοχές αυτές ήταν η Βουλγαρία (στη Μακεδονία) και η Ιταλία (στην Αλβανία), γι’ αυτό και η Βιέννη τασσόταν υπέρ της επέκτασης της Ελλάδας προς τα βόρεια (προς την Ήπειρο και τη Θεσσαλία), αλλά όχι μέχρι τη Μακεδονία, καθώς σκόπευε να την ελέγξει -έμμεσα ή άμεσα- η ίδια. Θέλοντας να «απεγκλωβιστεί» από τα ζητήματα του γεωγραφικού της περίγυρου και να επιβεβαιώσει ή αναβαθμίσει το διεθνές κύρος της, επί θητείας Γκολουχόφσκι η Αυστροουγγαρία ενεπλάκη ενεργά σε διεθνείς επεμβάσεις, χωρίς ωστόσο να έχει σαφές πρόγραμμα ή στόχους ως προς το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Η πολιτική που ακολούθησε -τόσο επίσημα, σε επίπεδο υπουργείου, όσο και σε τοπικό επίπεδο, διά του προξένου της, Ιούλιου Πίντερ- έδειξε ότι η Βιέννη έβλεπε με συμπάθεια τα αιτήματα των χριστιανών της Κρήτης, αλλά δεν μπορούσε να διαφοροποιηθεί σημαντικά από την πολιτική της Γερμανίας, η οποία είχε θέσει ως προτεραιότητα τη διατήρηση της ακεραιότητας του οθωμανικού κράτους. Ο περιορισμός αυτός έγινε πιο εμφανής όταν η Γερμανία απέσυρε τις δυνάμεις της από την Κρήτη, απόφαση που ώθησε την Αυστροουγγαρία

221

ΛΙΜΑΝΤΖΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

να κάνει το ίδιο έναν περίπου χρόνο αργότερα. Έκτοτε το ενδιαφέρον της Αυστροουγγαρίας για την Κρήτη περιορίστηκε σημαντικά, αν και η Βιέννη ανέλαβε σημαντικό παρασκηνιακό ρόλο στην εκδήλωση του ενωτικού κινήματος του 1908, για δικούς της λόγους. Η «πολιτική ισορροπιών» που ακολούθησαν οι Κάλνοκι και Γκολουχόφσκι αμφισβητήθηκε από τον διάδοχο του τελευταίου, Αλόις Λέξα φον Έρενταλ (Alois Lexa von Aehrenthal), που ανέλαβε υπουργός Εξωτερικών το 1906. Ο Έρενταλ ακολούθησε μια αρκετά πιο δυναμική -αν όχι επιθετική- εξωτερική πολιτική στα Βαλκάνια, η οποία έφερε την Αυστροουγγαρία στα πρόθυρα μιας αναμέτρησης με τη Ρωσία το φθινόπωρο του 1908, όταν η Αυστροουγγαρία προσάρτησε τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η Βουλγαρία ανακηρύχθηκε ανεξάρτητο βασίλειο και η Κρήτη κήρυξε μονομερώς την ένωση με την Ελλάδα.41 Η Ρωσία αντέδρασε και ζήτησε την ακύρωση των γεγονότων αυτών, αλλά η Γερμανία παρενέβη υπέρ της Αυστροουγγαρίας, αναγκάζοντας τη Ρωσία να αναδιπλωθεί και να αποδεχτεί τα τετελεσμένα. Ωστόσο, η λεγόμενη «Βοσνιακή Κρίση» (Bosnische Annexionskrise) τραυμάτισε σοβαρά τις διμερείς σχέσεις, δημιουργώντας ένα βεβαρημένο προηγούμενο που περιόρισε αρκετά τα περιθώρια ελιγμών κατά τα επόμενα χρόνια. ΠΗΓΕΣ -

Αιλιανός Κωνσταντίνος, Η Αυστρο-Ουγγαρία και η προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Ηπείρου, 1878-1881, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη, 1988. Αλιγιζάκη Στέλλα, Η επαναστατική προκήρυξη της 22ας Σεπτεμβρίου 1908, ιστορική μελέτη βραβευμένη σε διαγωνισμό στη μνήμη του Εμμ. Ξηρά, 1982. Albertini Luigi, The Origins of the War of 1914, 1st edition 1952, Enigma Books, New York, 2005. Βérard Victor, Les Affaires de Crète, Editeur Armand Colin et cie, Paris, 1900, μεταφρασμένο στα ελληνικά ως Κρητικές Υποθέσεις, Το Βήμα, Αθήνα, 2010. Berstein Serge, Milza Pierre, Ιστορία της Ευρώπης, τόμος Β΄, Η ευρωπαϊκή συμφωνία και η Ευρώπη των Εθνών, 1815-1919, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997. Cazenove Joseph Ferréol, L’historique de l’Occupation Internationale de la Crète, Service Historique de la Défense à Vincennes, 1910. Chisholm Hugh (ed.), “Goluchowski Agenor, Count”, Encyclopedia Britannica, 11 edition, Cambridge University Press, 1911, σελ. 227-228. Couturier Henri, Η Κρήτη και η θέσις αυτής εξ απόψεως του Διεθνούς Δικαίου, μετάφραση Τιμόθεου Βενέρη, Ηράκλειον, 1911. Διβάνη Λένα, Η Εδαφική Ολοκλήρωση της Ελλάδας (1830-1947), Εκδόσεις Καστανιώτη, β΄ έκδοση, Αθήνα, 2010. k.u.k. ReichsKriegs-Ministerium (RKM), Die k. und k. Streitkräfte auf und vor Kreta 1897/1898, Wien, 1901.

41. Για περισσότερα σχετικά με το πώς η Κρήτη ενεπλάκη στις εξελίξεις αυτές και ποια στάση τήρησαν η κρητική και η ελληνική κυβέρνηση, βλέπε Στέλλα Αλιγιζάκη, Η επαναστατική προκήρυξη της 22ας Σεπτεμβρίου 1908, 1982.

222

H ΚΡΗΤΗ ΣΤΗΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΥΣΤΡΟΟΥΓΓΑΡΙΑΣ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ (1878-1901)

Λιμαντζάκης Γιώργος, Το Κρητικό Ζήτημα 1868-1913, από τα πεδία των μαχών στη διεθνή διπλωματία», Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», Δήμος Αποκορώνου, Κοινωφελές Ίδρυμα «Αγία Σοφία», 2020. Νικολακάκης Δημήτρης, Το “Κρητικό Ζήτημα” την περίοδο 1897-1898, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Χανίων, β΄ έκδοση, Χανιά, 2006. Pavlowitch Stevan, Ιστορία των Βαλκανίων 1804-1945, μετάφραση Λ. Χασιώτης, επιμέλεια Κ. Σκορδύλης, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2005. Sondhaus Lawrence, The Naval Policy of Austria-Hungary, 1867–1918, Purdue University Press, West Lafayette, Indiana, 1994. Stojanović Mihailo, The Great Powers and the Balkans 1875-1878, Cambridge University Press 1939, reprinted 1968.

Γκιούλα Αντράσι (Gyula Andrássy de Csíkszentkirály et Krasznahorka), υπουργός Εξωτερικών της Αυστροουγγαρίας 1871-1879

Χάινριχ φον Χάιμερλε (Baron Heinrich Karl von Haymerle) υπουργός Εξωτερικών της Αυστροουγγαρίας 1879-1881

Γκούσταβ Ζίγκμουντ Κάλνοκι (Gustav Sigmund Graf Kálnoky), υπουργός Εξωτερικών της Αυστροουγγαρίας 1881-1895

Άγκενορ Γκολουχόφσκι (Agenor Maria Gołuchowski), υπουργός Εξωτερικών της Αυστροουγγαρίας 1895-1905

223

ΛΙΜΑΝΤΖΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

Στρατιώτες του 7ου λόχου του 2ου τάγματος του 87ου συντάγματος του αυστροουγγρικού στρατού (Landstreitkräfte Österreich-Ungarns) στον Ναύσταθμο Σούδας

Το θωρακισμένο καταδρομικό Kaiserin und Königin Maria Theresia σε φωτογραφία του 1899 στη βάση του στην Pola (σήμερα Pula στην Κροατία)

Στιγμιότυπο από την τελευταία επιθεώρηση των αυστροουγγρικών στρατευμάτων στα Χανιά στις 12 Απριλίου 1898

224

ΜΠΑΤΖΕΛΗ ΑΝΝΑ Διδάκτωρ Ιστορίας ΑΠΘ

ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ (1821-1866). ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΩΝ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΤΩΝ Η Κρήτη έγινε οθωμανική επαρχία το 1669, με εξαίρεση το λιμάνι της Σούδας και τα νησάκια της Γραμβούσας και της Σπιναλόγκας, τα οποία τέθηκαν υπό σουλτανική κυριαρχία το 1718.1 Ήδη από τα πρώτα χρόνια της κατάκτησης, αρκετοί Κρητικοί είχαν ασπαστεί το Ισλάμ και οι περιβόητοι αυτοί Τουρκοκρήτες πολλές φορές αποδείχθηκαν αγριότεροι και σκληρότεροι από τους ίδιους τους μουσουλμάνους. Πριν την έκρηξη της ελληνικής επανάστασης του 1821, οι Τουρκοκρητικοί, μαζί με τους Οθωμανούς Τούρκους, αποτελούσαν περίπου το 30% του συνολικού πληθυσμού, γεγονός που είχε αρνητικές συνέπειες για τον ντόπιο χριστιανικό πληθυσμό: οι Τούρκοι, ειδικά εκείνοι του Χάνδακα, οι οποίοι προέρχονται όλοι από αρνησίθρησκους (με εξαίρεση κάποιους λίγους που είχαν διοριστεί σε δημόσια αξιώματα) και οι οποίοι είναι, όπως εν γένει οι προσήλυτοι, οι πιο ενθουσιώδεις και γεμάτο ζήλο πιστοί του νέου δόγματος, μπορούν να δολοφονήσουν εν ψυχρώ κάποιο συνάνθρωπό τους, που ως πτώμα τους φαίνεται ιερός. Οι συνθήκες διαβίωσης γίνονταν οξύτερες και από τη δράση των δύο ισχυρότερων γενιτσαρικών ταγμάτων: των αυτοκρατορικών γενιτσάρων (ντεργκιάχ-ι αλί) και των ντόπιων γενιτσάρων (γερλί). Τα τάγματα αυτά, τα οποία, σύμφωνα με μαρτυρίες, το 1699 μόνο στην πόλη του Χάνδακα αριθμούσαν 2.500 μέλη, είχαν ξεφύγει από τον έλεγχο της Κεντρικής Διοίκησης, με αποτέλεσμα, όταν ξέσπασε η επανάσταση των Ελλήνων, να ήταν δύσκολο για τον Σουλτάνο να θέσει και πάλι το νησί υπό την κυριαρχία του.2 Παράλληλα, η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε ήδη αρχίσει να βιώνει τις συνέπειες της εσωτερικής της παρακμής.3 Πριν την εξέγερση των Ελλήνων υπηκόων, είχε ξεσπάσει και κατασταλεί η πρώτη σερβική επανάσταση (1804-1813).

1. Βλ. αναλυτικά: Ι. Χασιώτης, Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις και η οθωμανική αυτοκρατορία, Το πρόβλημα της κυριαρχίας στη Μεσόγειο από τα μέσα του 15ου ως τις αρχές του 19ου αιώνα, Θεσσαλονίκη 2005, σσ. 95-103, 206-218. Για το Αρχείο του Δούκα της Κρήτης πρβ. Ι. Ψαράς, Θεωρία και μεθοδολογία της ιστορίας, Θεσσαλονίκη 2001, σσ. 100-102. 2. M. Greene, Κρήτη: ένας κοινός κόσμος, Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι στη Μεσόγειο των Πρώιμων Νεότερων Χρόνων, Αθήνα 2005, σσ. 93-95, 171, 178-185. 3. Για τα αίτια της εσωτερικής αποσταθεροποίησης της αυτοκρατορίας, βλ. Ι. Χασιώτης, όπ. π., σσ. 157-168.

225

ΜΠΑΤΖΕΛΗ ΑΝΝΑ

Ο Σουλτάνος, Μαχμούτ Β`, αποκατέστησε την εξουσία του στα σερβικά εδάφη για μόλις δύο χρόνια. Το 1815, οι Σέρβοι προσπάθησαν εκ νέου να αποσχιστούν από το κράτος του και οι προσπάθειες τους ήταν σε πλήρη εξέλιξη στα χρόνια του ελληνικού αγώνα. Συνεπώς, η Υψηλή Πύλη αγωνιζόταν να διατηρήσει την ακεραιότητα της αυτοκρατορίας σε περισσότερα από ένα μέτωπα, συμπεριλαμβανομένου και του μετώπου στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Έτσι, αναπόφευκτα, μετά και την εμπλοκή των Μεγάλων Δυνάμεων, αναγκάστηκε να προβεί σε παραχωρήσεις.4 Τέλος, στην οθωμανική επαρχία της Αιγύπτου, είχε ήδη επικρατήσει ο Μουχάμαντ Άλη (1805), ο οποίος το 1811 έσφαξε τους εναπομείναντες Μαμελούκους, και, μετά τη λήξη του ρωσοτουρκικού πολέμου (1806-1812), η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε αναγκαστεί να παραχωρήσει στον τσάρο τη Βεσσαραβία.5 Γενικότερα, οι εξελίξεις του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, έφθειραν το γόητρο και τη δύναμη του Οθωμανικού Κράτους και τα σύνορά του βαθμιαία συρρικνώθηκαν. Η περίοδος αυτή, από αρκετούς Τούρκους μελετητές, δε θεωρείται ως μια περίοδος παρακμής, αλλά προεργασίας και δημιουργίας της σύγχρονης Τουρκίας. Από την άλλη στην ελληνική βιβλιογραφία, η καταγραφή της οθωμανικής οπτικής των τεκταινόμενων είτε εκλείπει είτε είναι αποσπασματική. Στο παρόν άρθρο λοιπόν αποτυπώνεται το Κρητικό Ζήτημα από την τουρκική σκοπιά (ως το 1866), όπως αυτή αποδίδεται μέσα από την μεταφρασμένη βιβλιογραφία. 2. 1821-1830: Η ελληνική επανάσταση και ο αγώνας στην Κρήτη: Αν και η ελληνική επανάσταση είχε ουσιαστικό ρόλο στο μετασχηματισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, υπάρχουν πολύ λίγες σχετικές τουρκικές μελέτες, σε αντιπαραβολή με το αντίστοιχο, και εύλογα πλούσιο, ελληνικό υλικό, όπου περιορισμένα έχουν αξιοποιηθεί οθωμανικές πηγές. Παρά το γεγονός ότι στα κεντρικά οθωμανικά αρχεία είναι αρχειοθετημένα περισσότερα από 50.000 έγγραφα για την ελληνική εξέγερση μόνο στην κατηγορία των αυτοκρατορικών διαταγμάτων, των Χάτι Χουμαγιούν.6

4. Μ. Νυσταζοπούλου – Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί Λαοί, Από την τουρκική κατάκτηση στην εθνική τους αποκατάσταση (14ος-19ος αι.), Θεσσαλονίκη 2000, σσ. 234-238 D. Djordjevic, Ιστορία της Σερβίας 1800-1918, Θεσσαλονίκη 2001, σσ. 19-71. 5. S. Shaw, E. Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, volume: II: Reform, Revolution, and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808-1975, Cambridge 1977, σσ. 9-14• D. Quataert, The Age of Reforms, 1812-1914, στο συλλογικό τόμο: An economic and social history of the Ottoman Empire, 1300-1914, επιμέλεια: H. Inalcik, D Quataert, Cambridge 1994, σσ. 768-769. 6. H. Erdem, Μη λογίζετε τους Έλληνες σκαφτιάδες της γης, Οι αντιδράσεις της οθωμανικής εξουσίας στην Ελληνική Επανάσταση, στο συλλογικό τόμο: Ελλάδα και Τουρκία: Πολίτης και Έθνος-Κράτος, επιμέλεια: Θ. Δραγώνα και Φ. Μπίρτεκ, Αθήνα 2000, σ. 135.

226

ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ (1821-1866). ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΩΝ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΤΩΝ

Οι αντιδράσεις της Υψηλής Πύλης στην επανάσταση των Ελλήνων, λοιπόν, κατά τον Hakan Erdem, πρέπει να αντιμετωπίστηκε με βάση το νομικό πλαίσιο της Sheriat (Σαρία ή Ιερός Νόμος του Ισλάμ7). Καθώς, οι Έλληνες με την εξέγερσή τους ακύρωναν την τζιμμά (dhimma / zimmet), τη συμφωνία, δηλαδή, που καθόριζε τις σχέσεις τους ως zimmis (προστατευόμενες μειονότητες) με το ισλαμικό δίκαιο. Έτσι, η ανάκληση της συμφωνίας, σήμαινε την επαναφορά της κατάστασης που ίσχυε πριν την ένταξή τους στο οθωμανικό κράτος: οι Έλληνες από τζιμμήδες γίνονταν και πάλι χαρμπήδες (harbis: μη μουσουλμάνοι, εμπόλεμοι αντίπαλοι), εχθροί της Υψηλής Πύλης, με τις προβλεπόμενες συνέπειες (συμπεριλαμβανομένου και εξορίες, δημεύσεις περιουσιών, συλλήψεις κ.λ.π.). Ωστόσο, η εφαρμογή των κανόνων της Sheriat για το νόμο του πολέμου, δεν γινόταν πάντα χωρίς προβλήματα και παραβιάσεις. Ο Σουλτάνος μπορούσε μεν να καθοδηγεί τα στρατεύματά του με τη γλώσσα του τζιχάντ (cihad: ιερός πόλεμος), αλλά δεν ήταν πάντα σε θέση να τα ελέγχει, για παράδειγμα: Οθωμανοί στρατιώτες λεηλάτησαν αμνηστευμένα χωριά των ραγιάδων στη Χίο, το 1822. Επιπλέον, σύμφωνα με οθωμανικά έγγραφα, η σουλτανική κυβέρνηση, προχώρησε στην εφαρμογή μιας σειράς μέτρων κατά των Ελλήνων της επικράτειάς της, τα οποία ήταν εκτός του πλαισίου της dhimma. Ένα από τα μέτρα αυτά ήταν ο αποκλεισμός τους από τις δημόσιες υπηρεσίες, γεγονός που υποδηλώνει την απώλεια εμπιστοσύνης στους Έλληνες υπηκόους της, η οποία συνέπεσε με την επιθυμία των ιθυνόντων της τουρκικής διοίκησης να κινητοποιήσουν τη μουσουλμανική κοινή γνώμη εναντίον τους. Η κινητοποίηση των μουσουλμάνων αποτελούσε δικλείδα ασφαλείας για τον Σουλτάνο, καθώς με τη συντήρηση της κατάστασης του φόβου και της ανασφάλειας, μπορούσε να αποτρέψει αρκετές νέες απόπειρες ανταρσίας των ραγιάδων (με την πραγματοποίηση π. χ. προληπτικών ελέγχων για όπλα που ενδεχομένως να είχαν στην κατοχή τους οι ραγιάδες κ. ά.).8 Ανάλογη ήταν και η αντίδραση του Σουλτάνου, Μαχμούτ Β` (1808-1839), στη συμμετοχή της Κρήτης στην ελληνική επανάσταση. Στην ενότητα αυτή δε θα γίνει αναλυτική παράθεση των γεγονότων, αλλά θα δοθεί έμφαση στις εξελίξεις που σχετίζονται με την απόδοση της οθωμανικής οπτικής σε σχέση με το κρητικό πρόβλημα. Οι Κρητικοί, λοιπόν, αποφάσισαν την πραγματοποίηση εξέγερσης στις 15 Απριλίου 1821, αλλά ως επίσημη ημερομηνία έναρξης του αγώνα τους

7. Λ. Σταυριανός, Τα Βαλκάνια από το 1453 και μετά, μετάφραση: Ε. Δελιβάνη, ιστορική επιμέλεια: Β. Γούναρης, Θεσσαλονίκη 2007, σσ. 197-198: «[…] Η Σαρία ή Ιερός Νόμος του Ισλάμ, βασιζόταν στο λόγο του Θεού – το Κοράνιο – και στα λόγια του Μωάμεθ – το Χαντίθ […] Στην πράξη, η Σαρία σύντομα έπεσε σε αχρηστία, τουλάχιστον ως πολιτικός θεσμός […]». 8. H. Erdem, όπ. π., σσ. 135-141, 146-154.

227

ΜΠΑΤΖΕΛΗ ΑΝΝΑ

θεωρείται η 14η Ιουνίου. Η απάντηση της οθωμανικής διοίκησης ήταν άμεση και σύμφωνη με τους κανόνες της Sheriat για το νόμο του πολέμου και στις 24 Ιουνίου 1821, τα οθωμανικά στρατεύματα σημειώνουν την πρώτη σημαντική νίκη τους στο Ηράκλειο. Η διατήρηση της κυριαρχίας στην Κρήτη ήταν πολύ σημαντική για την Υψηλή Πύλη, καθώς η γεωγραφική της θέση την καθιστούσε «κλειδί» στο σταυροδρόμι των θαλάσσιων εμπορικών δρόμων. Όμως, παρά τις πρώτες επιτυχίες των Οθωμανών, η κρητική εξέγερση, σύντομα, γενικεύτηκε και οι επαναστάτες οργανώθηκαν πολιτικά, ορίζοντας ως πρώτο Γενικό Διοικητή Κρήτης τον Μιχαήλ Κομνηνό (ή Αφεντούλη ή Αφεντούλιεφ). Το 1822, η οθωμανική κυβέρνηση αδύναμη να ελέγξει την κατάσταση στην Κρήτη εξ’ αιτίας και του γεωγραφικού της ανάγλυφου (δυσπρόσιτοι ορεινοί όγκοι, βράχοι και απότομες ακτές), της γεωγραφικής της θέσης (μεγάλη απόσταση από το κύριο γεωγραφικό κορμό της αυτοκρατορίας) και των παράλληλων πολεμικών μετώπων, στράφηκε στον ηγεμόνα της Αιγύπτου Μουχάμαντ Άλη (1805-1848) και ζήτησε τη συνδρομή του. Ο Μουχάμαντ Άλη ανταποκρίθηκε στην παράκληση του Μαχμούτ Β` και τον Μάιο του 1822, αιγυπτιακός στρατός αποβιβάστηκε στην αποστάτισσα οθωμανική επαρχία. Η σύμπραξη των αιγυπτιακών στρατευμάτων με τα οθωμανικά, έφερε νέες επιτυχίες στο σουλτανικό στρατόπεδο. Μάλιστα, στα τέλη Μαΐου 1824, ο διοικητής του τουρκοαιγυπτιακού στρατού, Χουσεΐν Βέης, υποστήριξε ότι κατέπνιξε την επανάσταση των Κρητών.9 Ωστόσο, η οθωμανική διοίκηση δε μπόρεσε να θέσει υπό τον έλεγχό της τα τάγματα των αυτοκρατορικών γενιτσάρων (ντεργκιάχ-ι αλί) και των ντόπιων γενιτσάρων (γερλί), τα οποία δρούσαν αυτοβούλως. Χαρακτηριστική πάνω σε αυτό είναι η επιστολή, προς την Υψηλή Πύλη, του διοικητή του φρουρίου του Ηρακλείου (της Κάντιας), Χασίμ Πασά, στην οποία εξέφραζε τα παράπονά του για την ανεξέλεγκτη δράση των γενιτσάρων και την αδυναμία της οθωμανικής διοίκησης να τους περιορίσει και να αποτρέψει τη σφαγή αθώων ραγιάδων στο Ηράκλειο και στα Χανιά (1824). Η πράξη αυτή των γενιτσάρων δεν είχε την έγκριση της Κεντρικής Οθωμανικής Διοίκησης και αποτελούσε παραβίαση των κανόνων της Sheriat για το νόμο του πολέμου.10 Γενικότερα, οι γενίτσαροι, και

9. Δ. Κόκκινος, Η Ελληνική Επανάστασις, τ. Α`, Αθήναι 1950, σσ. 611-612˙ Ν. Τωμαδάκης, Τα εν Κρήτη πολιτεύματα (1821-1824) (Μιχαήλ Αφεντούλιεφ, Μανόλης Τουμπάζης, Πέτρος Σκυλίτζης – Ομηρίδης και Γ. Καλαμαράς), Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας Ελλάδος 15 (1961), σσ. 3-51˙ Σ. Παπαμανουσάκης, Η ξενοκρατία στην Κρήτη, Αθήνα 1979, σσ. 26-37˙ Σ. Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, τόμος δεύτερος, Από την εισβολή του Ομέρ Βρυώνη στην Αττική ως και την πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου, επιμέλεια: Γ. Κουσουνέλος, Κ. Τσαούσης, Αθήνα 1993, σσ. 100-104, 201-206, 261-265˙ Του ιδίου, Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, τόμος τρίτος, Από το θάνατο του Δράμαλη ως και τη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου, επιμέλεια: Γ. Κουσουνέλος, Κ. Τσαούσης, Αθήνα 1993, σσ. 92-100, 149-150. 10. H. Erdem, όπ. π., σ. 144.

228

ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ (1821-1866). ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΩΝ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΤΩΝ

σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας, είχαν ξεφύγει από τον έλεγχο του Κέντρου και, σε ορισμένες επαρχίες, είχαν πρωταγωνιστικό οικονομικό και πολιτικό ρόλο. Μάλιστα, κάποιοι από αυτούς ήταν σε θέση να ελέγχουν ντόπιους κυβερνήτες και να ανατρέπουν Μεγάλους Βεζίρηδες, ακόμα και Σουλτάνους. Έτσι, το 1826, ο Μαχμούτ Β` προχώρησε στην κατάργηση του σώματος των γενιτσάρων, με την βίαιη εξόντωσή τους.11 Εν τω μεταξύ, στην Κρήτη ενώ φαινόταν ότι η εξέγερση είχε κατασταλεί και ότι οι ενέργειες των αποστατών είχαν περιοριστεί σε ήσσονος σημασίας επιθέσεις σε χωριά και φρούρια των Οθωμανών Τούρκων, το καλοκαίρι του 1825, οι Κρητικοί ανασυντάχθηκαν και ξεκίνησε μια νέα φάση του αγώνα τους. Στη διάρκεια της λεγόμενης περιόδου της Γραμβούσας (1825-1828), λοιπόν, οι Κρήτες σημείωσαν σημαντικές επιτυχίες σε βάρος των οθωμανικών στρατευμάτων. Επιπρόσθετα, η κατάσταση γινόταν δυσχερέστερη για την Οθωμανική Αυτοκρατορία, μετά και την εμπλοκή των Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες θέλησαν να εκμεταλλευτούν τις εσωτερικές της αναταράξεις προς ιδίων όφελος. Έτσι, το 1826, η Υψηλή Πύλη αναγκάστηκε να υποχωρήσει στις απαιτήσεις του τσάρου Νικόλαου Α` και να προχωρήσει στην παραχώρηση εσωτερικής αυτονομίας για τους Σέρβους υπηκόους. Επιπλέον, αναγκάστηκε να εκχωρήσει το δικαίωμα της προστασίας της Μολδαβίας, της Βλαχίας και της Σερβίας στη Ρωσία (Σύμβαση του Άκκερμαν). Ένα χρόνο μετά, η Αυτοκρατορία υπέστη νέο ισχυρό πλήγμα με την καταστροφή12 του στόλου της στη ναυμαχία του Ναυαρίνου. Πλέον, η επέμβαση των Δυνάμεων στα εσωτερικά της ζητήματα έγινε απροκάλυπτη και οι πιέσεις των, σε σχέση με το ελληνικό πρόβλημα, οξύτερες. Με τις εξελίξεις αυτές,

11. S. Shaw, E. Shaw, όπ. π., σσ. 20-21˙ D. Quataert, Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, Οι τελευταίοι αιώνες, 1700-1922, Αθήνα 2006, σσ. 241-243. 12. Πρβ. Ζ. Τσιρπανλής, Η Ευρώπη και ο κόσμος (1814-1914), Τα πολιτικά, διπλωματικά, οικονομικά, κοινωνικά πλαίσια και οι διεθνείς σχέσεις, Θεσσαλονίκη 1993, σσ. 116-118: «Η ναυμαχία του Ναυαρίνου κατά τον αντιναύαρχο του ρωσικού στόλου Λ. Π. Χέιντεν […] Επί του πλοίου «Αζόφ», στον όρμο του Ναυαρίνου 13/25 Οκτωβρίου 1827. Κύριε κόμη. Το γεγονός που αναγγέλλω σήμερα στον Αυτοκράτορα είναι και ένδοξο για το Ναυτικό της Αυτού Μεγαλειότητας, αλλά και αποφασιστικό για την τύχη, όπως φαίνεται, των χωρών αυτών εδώ. Ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος, με πάνω από 120 πλοία μεγάλου εκτοπίσματος, καταστράφηκε ολοκληρωτικά στις 8 του μηνός, στο λιμάνι του Ναυαρίνου, μετά από φοβερό αγώνα που οι ενωμένοι στόλοι αναγκάστηκαν να δώσουν, και ο οποίος κράτησε γύρω στις τέσσερις ώρες. Πολυάριθμες και σοβαρές θα είναι οι συνέπειες από το απρόσμενος αυτό γεγονός. […] Η σύγκρουση γενικεύτηκε και έπρεπε να τελειώσει, όπως και τελείωσε […] Ωστόσο οι ίδιοι οι Τούρκοι κατέληξαν στη διαπίστωση ότι δεν ήταν καθόλου στα σχέδια των συμμάχων η καταστροφή του στόλου τους […] Ανυπολόγιστες είναι οι απώλειες που υπέστησαν ο σουλτάνος και ο πασάς της Αιγύπτου σε πλοία, ανθρώπους και πολεμοφόδια […]».

229

ΜΠΑΤΖΕΛΗ ΑΝΝΑ

οι προσπάθειες των Κρητικών για απόσχιση από το Οθωμανικό Κράτος, εντατικοποιήθηκαν.13 Ο αγώνας του Σουλτάνου να επαναφέρει την τάξη στην Κρήτη, είχε μια, πρόσκαιρη, ευνοϊκή τροπή στις αρχές του 1828, με την καταστροφή του στόλου των ραγιάδων και την απόσπαση του φρουρίου της Γραμβούσας από τους Βρετανούς. Όμως, οι Κρητικοί δεν ήταν πρόθυμοι να καταθέσουν τα όπλα, με αποτέλεσμα λίγους μήνες μετά να έχουν θέσει υπό τον πλήρη έλεγχό τους σχεδόν ολόκληρη τη νήσο, εκτός από τα τρία μεγάλα φρούρια (των Χανίων, του Ηρακλείου και του Ρεθύμνου), στα οποία είχαν καταφύγει οι Οθωμανοί Τούρκοι. Πρέπει να σημειωθεί ότι την επικράτηση των επαναστατών ευνόησε και η συγκεκριμένη χρονική συγκυρία, καθώς, η Υψηλή Πύλη δεν ήταν σε θέση να αντιδράσει δυναμικά εξ’ αιτίας του νέου Ρωσοτουρκικού πολέμου, ο οποίος, κατά την περίοδο αυτή ήταν σε πλήρη εξέλιξη.14 Τελικά, η ελληνική υπόθεση υποβοηθήθηκε από τους ανταγωνισμούς των Μεγάλων Δυνάμεων: με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου και τη Συνθήκη της Αδριανουπόλεως (1829) αναγνωρίστηκε η αυτονομία της Ελλάδας και ένα χρόνο μετά αποφασίστηκε η ανακήρυξή της σε ανεξάρτητο βασίλειο. Όμως, με ενέργειες, κυρίως της βρετανικής διπλωματίας, η Κρήτη δεν συμπεριλήφθηκε στην επικράτεια του ελληνικού βασιλείου. Έτσι, το Κρητικόν Συμβούλιον με διαβήματα και συνεχείς εκκλήσεις προς τις Μεγάλες Δυνάμεις, απαίτησε την ένωση με την Ελλάδα. Τότε, εισήχθη και ο όρος «Κρητικό Ζήτημα» στην ευρωπαϊκή διπλωματία. Ωστόσο, οι Δυνάμεις δεν επέτρεψαν την ένωση. Άλλωστε, ο Μαχμούτ Β`, είχε ήδη παραχωρήσει στον ηγεμόνα της Αιγύπτου τη διοίκηση της νήσου. Είναι χαρακτηριστική η παρακάτω προκήρυξη του Κρητικού Συμβουλίου Προς Έλληνας: Η Κρήτη ήτο και είναι μέρος αδιάσπαστον της Ελλάδος αυτής, ως συναγωνισθείσα και συναγωνιζόμενη με τα λοιπά επαναστατημένα μέρη από την αρχήν, ώστε δεν ημπορεί τις να εννοήση πως εις διαφόρους πράξεις πληρεξουσίων των σεβαστών τούτον μοναρχών η Κρήτη παρεσιωπήθη διόλου, ενώ ακόμη μάλιστα έχει τον εξολοθρευτικόν πόλεμον εις τους κόλπους της και οι Τούρκοι είναι περιωρισμένοι εις μόνα τα φρούριά των από τους Έλληνας … Ημείς δεν ευρίσκομεν αλλού την σωτηρίαν μας παρά εις τα όπλα μας και εις αυτόν τον έντιμον θάνατον˙ και αν η χριστιανοσύνη μας παραδώση εις την ασπλαγχνίαν των Τούρκων, αφ’ ου κατασφάξωμεν απαθώς τας γυναίκας, τα τέκνα και τους γέροντάς μας, ας 13. Σ. Παπαμανουσάκης, όπ. π., σσ. 26-37˙ Σ. Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, τόμος τέταρτος, Από τη Γ` Εθνική Συνέλευση στην Επίδαυρο ως την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας, επιμέλεια: Γ. Κουσουνέλος, Κ. Τσαούσης, Αθήνα 1993, σσ. 64-65, 207-209˙ Ι. Κολιόπουλος, Ιστορία της Ελλάδος από το 1800, τεύχος β`, Η διαμόρφωση και η άσκηση της εθνικής πολιτικής, Θεσσαλονίκη 2002, σσ. 51-54. 14. Σ. Παπαμανουσάκης, Αυτόθι, σσ. 26-37˙ Σ. Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, τόμος τέταρτος,…, Αυτόθι, σσ. 248-254, 285-287˙ Ι. Κολιόπουλος, Αυτόθι, σσ. 55-59.

230

ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ (1821-1866). ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΩΝ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΤΩΝ

γενώμεν και ημείς θύματα, αλλά θύματα ένδοξα σταθερότητος και των απαραγράπτων δικαίων μας.15 Τέλος, αξίζει να σημειωθεί και το ότι η Ελληνική Επανάσταση συνέβαλε στην ανάπτυξη ή στην εξέλιξη της οθωμανικής πολιτικής γλώσσας. Οι διακηρύξεις, οι επιστολές και οι προκηρύξεις των ραγιάδων που είχαν ενεργό συμμετοχή στην ελληνική εξέγερση, κίνησαν το ενδιαφέρον της οθωμανικής διοίκησης. Γεγονός το οποίο καταδεικνύεται από τις πολυάριθμες οθωμανικές μεταφράσεις τέτοιων ελληνικών εγγράφων. Οι μεταφράσεις κάποιων όρων και λέξεων αποτελούσαν νεολογισμούς για την οθωμανική πολιτική γλώσσα, δίχως αυτό να σημαίνει ότι η παλιότερη ορολογία είχε πέσει σε αχρηστία ή ότι ορισμένοι από τους όρους αυτούς δεν προϋπήρχαν στην πολιτική γλώσσα των Οθωμανών. Ωστόσο, θεωρείται δεδομένο ότι αρκετοί από αυτούς τους όρους, ήταν άγνωστοι στην οθωμανική πολιτική γλώσσα και ιδεολογία και προκύπτουν διάφορα ερωτήματα: για παράδειγμα, με ποιον τρόπο αντιλαμβάνονταν οι Οθωμανοί τις έννοιες αυτές και ποια σημασία τους απέδιδαν˙ και αν, τελικά, επηρεάστηκαν από την νέα ορολογία του εθνικισμού. Κλείνοντας, θα αναφέρουμε τους πιο χαρακτηριστικούς όρους: hukuk-u milliye (εθνικά δίκαια), esnaf-i mutenevvia-i millet (διάφορες τάξεις του έθνους), duvel-i muazzamay-i Hristiyaniyye (Μεγάλες Δυνάμεις της Χριστιανοσύνης), serbestiyet (ελευθερία), istiklal (ανεξαρτησία), millet (έθνος), vatan (πατρίδα), kavim (λαός), amme (κοινό), κ. ά.16 3. 1830-1840: Αιγυπτιοκρατία: Ο Μαχμούτ Β` αναγκάστηκε να παραχωρήσει τη διοίκηση της Κρήτης στον Μουχάμαντ Άλη, ως αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες που του είχε προσφέρει στην Κρήτη και στην Πελοπόννησο (Πρωτόκολλο του Λονδίνου, 1830). Ο Αιγύπτιος Ηγεμόνας φιλοδοξούσε να μονιμοποιήσει τη νέα κατάσταση, καθώς η κατοχή της Κρήτης ήταν ένα γεγονός μεγάλης οικονομικής και πολιτικής σημασίας για τη χώρα του. Έτσι, προχώρησε στη λήψη ορισμένων μέτρων, προκειμένου να εξασφαλίσει την ηρεμία στο νησί και να προσεταιριστεί τους κατοίκους του.17 Καταρχάς, ο Μουχάμαντ Άλη χορήγησε γενική αμνηστία σε όλους τους κατοίκους του νησιού, χριστιανούς και μουσουλμάνους. Ως Πολιτικό Διοικητή Κρήτης διόρισε τον Μουσταφά Ναϊλή πασά, ο οποίος αργότερα έλαβε το προσωνύμιο Γκιριτλής (= Κρητικός < οθωμανικό Girit = Κρήτη). Παράλληλα, προχώρησε στην ίδρυση τεσσάρων διοικητικών συμβουλίων, τους λεγόμενους

15. S. Shaw, E. Shaw, όπ. π., σσ. 30-32˙ Θ. Δετοράκη, Ιστορία της Κρήτης, Αθήνα 1986, σσ. 349351˙ Ι. Χασιώτης, Μεταξύ οθωμανικής κυριαρχίας και ευρωπαϊκής πρόκλησης, ο ελληνικός κόσμος στα χρόνια της τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 239˙ D. Quataert, όπ. π., σσ. 100-101. 16. H. Erdem, όπ. π., σσ. 154-163. 17. Encyclopaedia of Islam, τόμ. III, σ. 1086˙ Θ. Δετοράκη, όπ. π., σ. 351.

231

ΜΠΑΤΖΕΛΗ ΑΝΝΑ

σουράδες: από ένα στα Χανιά και το Ηράκλειο και δύο μικρότερα στο Ρέθυμνο και στα Σφακιά. Στα συμβούλια αυτά, δικαίωμα συμμετοχής είχαν, εκτός φυσικά από τους Οθωμανούς αξιωματούχους, ένας χριστιανός και ένας μουσουλμάνος από την κάθε επαρχία. Επιπλέον, ως Στρατιωτικό Διοικητή Κρήτης τοποθέτησε τον Οσμάν Νουρ-Ελ-Ντιν βέη. Ακόμη, έθεσε σε εφαρμογή ένα πρόγραμμα μεγάλων κοινωφελών έργων. Έτσι, δρόμοι, γέφυρες, υδραγωγεία κ. λ. π. άρχισαν να κατασκευάζονται στο νησί. Eίναι γεγονός ότι η κατασκευή δημοσίων έργων, σε τέτοια έκταση, είχε να γίνει από την εποχή της Βενετοκρατίας. Επιπρόσθετα, ειδικές ρυθμίσεις επέβαλε σε θέματα παιδείας, δικαιοσύνης, δημόσιας υγείας και κοινωνικής πρόνοιας, οι οποίες, θεωρητικά τουλάχιστον, ήταν ισότιμες για μουσουλμάνους και χριστιανούς. Τέλος, η αιγυπτιακή διοίκηση εξέδωσε την πρώτη κρητική εφημερίδα (1831), η οποία ήταν δίγλωσση και είχε την ονομασία «Βακάι Γκιρίτ» («Εφημερίδα της Κρήτης»), και στα 1832-1833 έκανε απογραφή του πληθυσμού.18 Η αιγυπτιακή διοίκηση, λοιπόν, επιδίωκε να διασφαλίσει την εσωτερική γαλήνη στην Κρήτη, με μέτρα, φαινομενικά, ισότιμα για χριστιανούς και μουσουλμάνους. Είναι χαρακτηριστικό το παρακάτω κείμενο: Μουσταφά Πασάς και Οσμάν Νουρετήν Μπέης, Προς τους Χριστιανούς της Επαρχίας: Στοχαζόμενοι ότι ζητείτε και θέλετε την ανακαίνισιν των εκκλησιών σας από ημάς, δια να κάμνετε το Προσκύνημά σας ελευθέρως κατά την Θρησκεία σας. Ημείς κατά το πνεύμα του Μεχμενταλή Εφένδη μας (του οποίου η μόνη ελπίδα είναι εις το να εύρωσιν οι άνθρωποι της Κρήτης ησυχίαν, ανάπαυσιν και ελευθερίαν) σας ωμιλήσαμεν πολλές φορές ότι θέλομεν από καρδίας να ζήτε ελευθέρως και με ευχαρίστησιν. Το ίδιον σας λέγομεν και τώρα, δια περισσοτέραν σας βεβαιότητα, να ζήτε με κάθε άνεσιν και ελευθερίαν και να έχετε την άδειαν να ανακαινίσετε και να ανακτίσετε τας Εκκλησίας σας, όπως έχετε τον τρόπον και θέλετε, μένοντες ακαταζήτητοι, χωρίς καμμίαν υποψίαν και φόβον, δια όσα μοναστήρια καινούργια εκάμετε προτήτερα. Έτζι πληροφορηθέντες ακολουθήσατε να κάνετε ελευθέρως το έργον σας, κατά το ζήτημά σας, και κατά την όρεξίν σας. Και κατά τούτο μένομεν και ημείς ευχαριστημένοι, με εδικήν σας ευχαρίστησιν. Δια τούτο σας δίδομεν το παρόν μας μπουγιουρουλτού, βουλλωμένον από ημάς δια ασφάλειαν. Εν Χανίοις την 16 Φεβρουαρίου 1831.19

18. Σ. Παπαμανουσάκης, όπ. π., σσ. 45-49˙ Θ. Δετοράκη, Αυτόθι, σσ. 351-352. 19. Ν. Τωμαδάκης, Ιστορία της Εκκλησίας της Κρήτης επί Τουρκοκρατίας (1645-1898), τόμος πρώτος, Αι πηγαί (ανθολογία ανέκδοτων και εκδεδομένων κειμένων, ιστορικών εγγράφων, ενθυμήσεων κλπ. Μετ’ εισαγωγής, βιβλιογραφίας και πινάκων), εν Αθήναις 1974, σ. 259.

232

ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ (1821-1866). ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΩΝ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΤΩΝ

Όμως, παρά τις διακηρύξεις του Μουχάμαντ Άλη -ότι στόχος της νέας Διοίκησης ήταν να γίνουν όλες οι απαραίτητες διεργασίες προκειμένου όλοι οι άνθρωποι της Κρήτης, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, να εξασφαλίσουν την ησυχίαν, ανάπαυσιν και ελευθερίαν- στην πράξη οι μουσουλμάνοι αποτελούσαν την πλειοψηφία στα διοικητικά συμβούλια και, γενικότερα, είχαν περισσότερα προνόμια. Με αποτέλεσμα, πολλοί Κρητικοί να αναγκαστούν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους και να μετοικήσουν στο Ελληνικό Βασίλειο. Όμως, και μουσουλμάνοι, οι οποίοι δεν ήταν ευχαριστημένοι από τη νέα τάξη πραγμάτων έφυγαν από το νησί.20 Ο φιλόδοξος Ηγεμόνας της Αιγύπτου, δεν επεδίωκε απλά την εδραίωση της διοίκησής του στην Κρήτη, αλλά, επιπρόσθετα, επιθυμούσε την κατάληψη και άλλων εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Συγκεκριμένα, σκόπευε να αποσπάσει συριακές επαρχίες, ως αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες του στην Υψηλή Πύλη στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης, όπως ακριβώς είχε γίνει και με την περίπτωση της Κρήτης. Έτσι, μεταξύ 1831-1833, σημειώνεται η πρώτη Αιγυπτιακή Κρίση. Ο Σουλτάνος δεν ήταν σε θέση να προστατέψει αποτελεσματικά το κράτος του, αλλά, μετά την παρέμβαση του τσάρου, δόθηκε τέλος στον πόλεμο. Η Συνθήκη Συμμαχίας του Ουνκιάρ – Ισκελεσή (Ιούλιος, 1833), μεταξύ Ρωσίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δεν εξασφάλισε, απλά, την υποστήριξη του τσάρου στον Μαχμούτ Β`, αλλά, κατά κάποιο τρόπο, ευνόησε την αύξηση της παρεμβατικότητας της Ρωσίας στα εσωτερικά ζητήματα του οθωμανικού κράτους, με την απαγόρευση διέλευσης ξένων πολεμικών πλοίων, εκτός των ρωσικών, στα Στενά.21 Έτσι, με ενέργειες της ρωσικής διπλωματίας, ο Σουλτάνος παραχώρησε νέα προνόμια στους Σέρβους υπηκόους του και το χειμώνα του 1833-1834 έγινε η χάραξη των σερβικών συνόρων.22 Ο Μαχμούτ Β`, λοιπόν, είχε να αντιμετωπίσει μια δύσκολη κατάσταση κατά την περίοδο αυτή, καθώς η Αυτοκρατορία του είχε αρχίσει να συρρικνώνεται, οι υπήκοοί του, κυρίως αυτοί που κατοικούσαν στη Χερσόνησο του Αίμου, είχαν ξεκινήσει τις προσπάθειες της εθνικής τους απελευθέρωσης και, επιπλέον, ήταν έρμαιο των διαθέσεων των δυτικών Δυνάμεων. Συνεπώς, εικάζουμε ότι το πρόβλημα της Κρήτης ήταν σταγόνα στον ωκεανό σε σχέση με τα άλλα σημαντικότερα ζητήματα, τα οποία έπρεπε και να επιλύσει ο Σουλτάνος. Άλλωστε, στα έτη αυτά, την ευθύνη της διοίκησης της νήσου είχε ο Αιγύπτιος Ηγεμόνας. Ωστόσο, δεν πρέπει να ήταν ευχάριστο για την Υψηλή Πύλη το γεγονός αυτό, ειδικά μετά την αιγυπτιακή κρίση.

20. Θ. Δετοράκη, όπ. π., σσ. 351-352. 21. S. Shaw, E. Shaw, όπ. π., σσ. 32-34˙ D. Quataert, όπ. π., σσ. 101-102. 22. Γ. Κατσόβσκα – Μαλιγκούδη, Οι Σλάβοι των Βαλκανίων, Εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό τους, Αθήνα 2004, σσ. 126-127.

233

ΜΠΑΤΖΕΛΗ ΑΝΝΑ

Πάντως, προβλήματα είχε και ο Μουχάμαντ Άλη. Λίγους μήνες μετά την ήττα του στον πόλεμο με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, ξέσπασε το λεγόμενο Κίνημα των Μουρνιών (ή Κίνημα των Μουρνιδών), στην Κρήτη. Οι κάτοικοι του νησιού, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, με ειρηνικές διαδηλώσεις, θέλησαν να αντιδράσουν στη βαριά φορολογία, η οποία είχε επιβληθεί προκειμένου να υλοποιηθεί το πρόγραμμα κατασκευής μεγάλων κοινωφελών έργων. Ταυτόχρονα, οι διαδηλωτές κατέθεσαν αναφορές στις Μεγάλες Δυνάμεις, στις οποίες διαμαρτύρονταν για τις συνθήκες διαβίωσής τους και ζητούσαν τη συνδρομή τους. Σύντομα, όμως, οι διαδηλώσεις αυτές έλαβαν τον χαρακτήρα γενικής διαμαρτυρίας για τις αυθαιρεσίες της αιγυπτιακής διοικητικής και στρατιωτικής εξουσίας. Οι διοικητές της Κρήτης, λοιπόν, αντέδρασαν στις διαμαρτυρίες αυτές με συλλήψεις και απαγχονισμούς χριστιανών και μουσουλμάνων, και, έτσι, επανέφεραν την τάξη με τη βία. Η Μεγάλη Βρετανία, η οποία θεωρούσε τον έλεγχο της Κρήτης ως ζήτημα κεφαλαιώδους σημασίας για την διασφάλιση των εμπορικών της συμφερόντων, εκμεταλλεύτηκε τη συγκεκριμένη συγκυρία και, μέσω του γενικού προξένου της στην Αίγυπτο, έθεσε, ανεπιτυχώς, ζήτημα επαναφοράς της νήσου στη σουλτανική κυριαρχία.23 Γενικότερα, μέχρι και την λήξη της Αιγυπτιοκρατίας, στο νησί επικρατούσε μια επίπλαστη ηρεμία και οι συνθήκες διαβίωσης του ντόπιου πληθυσμού ήταν ιδιαίτερα δύσκολες. Είναι χαρακτηριστική η μαρτυρία ενός Βρετανού περιηγητή: Όσο μεγάλες και να ήταν οι προσπάθειες του Μωχάμετ Άλυ να εμπνεύσει εμπιστοσύνη και να οδηγήσει στην ευημερία το νησί, αυτό παραμένει σχεδόν στην ίδια κατάσταση ερήμωσης που το άφησε ο τερματισμός της πρόσφατης μακροχρόνιας και αιματηρής διαμάχης ανάμεσα στους Έλληνες και τους Μουσουλμάνους κατοίκους του. Μεγάλα χωριά που μόλις λίγα χρόνια πριν αριθμούσαν εκατοντάδες οικογένειες, δεν έχουν και πολλούς κατοίκους τώρα πια [όχι κατοίκους αλλά] … προστατευμένους όπως όπως σε τοίχους ετοιμόρροπους. Δε βλέπεις ούτε ένα τζαμί έξω από τις οχυρωμένες πόλεις˙ μόνο καμιά εκκλησία που και που, άσκεπη όμως και ερειπωμένη. Τα πηγάδια είναι μπαζωμένα ως πάνω, οι δεξαμενές και τα αρδευτικά αυλάκια καταστρεμμένα, οι δρόμοι, οι γέφυρες και τα υδραγωγεία αχρηστευμένα. Βλέπεις αμπέλια ξεριζωμένα, ελαιόδεντρα κομμένα και ριγμένα στο έδαφος ή σε τέτοιο βαθμό παραμελημένα, ώστε μένουν άκαρπα και δεν προσφέρουν τίποτα. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει τίποτα πιο αξιοθρήνητο από την κατάσταση της Κρήτης˙ και τίποτα δε θα μπορούσε ν’ απεικονίσει παραστατικότερα τα δεινά που προκαλεί ένας εμφύλιος πόλεμος.24

23. Θ. Δετοράκη, όπ. π., σσ. 352-355˙ Μ. Σταυρινού, Η αγγλική πολιτική και το Κρητικό Ζήτημα, 1839-1841, Αθήνα 1986, σσ. 57-58. 24. C. Rochfort, Περιηγήσεις στην Κρήτη, (ένα άγνωστο οδοιπορικό του 1834), μετάφραση: Λ. Εκκεκάκη, εισαγωγή – σχόλια: Γ. Εκκεκάκης, Ρέθυμνο 1995, σσ. 121-123.

234

ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ (1821-1866). ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΩΝ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΤΩΝ

Παράλληλα, η Μεγάλη Βρετανία συνέχιζε τις προσπάθειές της, με αμείωτη ένταση, προκειμένου να θέσει την Κρήτη υπό τον έλεγχό της, ως αντίβαρο της ρωσικής διείσδυσης στη Μεσόγειο. Έτσι, Άγγλοι διπλωμάτες, επανειλημμένα έθεσαν ζήτημα αντικατάστασης της αιγυπτιακής διοίκησης, όχι απαραίτητα με οθωμανική, εκμεταλλευόμενοι και τη δυσαρέσκεια του ντόπιου πληθυσμού, μουσουλμάνων και χριστιανών. Γενικότερα, οι μουσουλμάνοι, εύλογα, επιθυμούσαν την επαναφορά της σουλτανικής κυριαρχίας. Αντίθετα, οι χριστιανοί της Κρήτης, δεν ήθελαν ούτε αιγυπτιακή, ούτε οθωμανική διοίκηση και επιζητούσαν την ένωση με την Ελλάδα. Όμως, ήταν διατεθειμένοι να δεχτούν προσωρινές μεταρρυθμίσεις και διοικήσεις μέχρι την τελική επίλυση του Κρητικού Ζητήματος. Μάλιστα, τον Αύγουστο του 1839, μέλη της Επιτροπής των Κρητών της Αθήνας, βλέποντας ότι η ένωση με την Ελλάδα δε θα γινόταν άμεσα, και μη αντέχοντας άλλο την αιγυπτιακή διοίκηση και μη επιθυμώντας την επαναφορά της οθωμανικής, υπέβαλαν υπόμνημα στη Μεγάλη Βρετανία, με το οποίο ζητούσαν να τεθεί το νησί υπό την προστασία της, είτε υπό τον τύπο της αποικιακής κατοχής, είτε με την ανακήρυξη της Κρήτης σε βρετανικό προτεκτοράτο. Τελικά, η νέα φάση στην οποία εισήλθε το Ανατολικό Ζήτημα, εξ’ αιτίας της αιγυπτιακής κρίσης (1839-1841), δεν άφησε περιθώρια για συνέχιση των διαπραγματεύσεων.25 Το 1839 ο Μουχάμαντ Άλη κήρυξε και πάλι τον πόλεμο στον Σουλτάνο. Γρήγορα τα αιγυπτιακά στρατεύματα επικράτησαν έναντι των οθωμανικών. Όμως, η Αυτοκρατορία ευνοήθηκε από την πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες, στην πλειοψηφία τους, επιθυμούσαν τη διατήρηση της ακεραιότητάς της. Έτσι, ο Αιγύπτιος ηγεμόνας έχασε όσες οθωμανικές επαρχίες είχε αποσπάσει, συμπεριλαμβανομένου και της Κρήτης, η οποία τέθηκε εκ νέου υπό οθωμανική κυριαρχία (Συνθήκη του Λονδίνου, 1840). Επιπρόσθετα, στη διάρκεια της αιγυπτιακής κρίσης, ο Αμπντούλμετζίτ Α`, με ενέργειες, κυρίως, της Μεγάλης Βρετανίας προχώρησε στην έκδοση ενός μεταρρυθμιστικού διατάγματος του Χάτι Σερίφ του Γκιουλχανέ, με το οποίο εγκαινιάστηκε η λεγόμενη περίοδος του Τανζιμάτ (1839-1876), και, σε γενικές γραμμές προέβλεπε την ισοτιμία των χριστιανών και μουσουλμάνων υπηκόων της Αυτοκρατορίας, την εγγύηση της τιμής, της περιουσίας και της ζωής όλων των κατοίκων της οθωμανικής επικράτειας, τον καθορισμό ενός πάγιου συστήματος είσπραξης φόρων κ. λ. π.26 Εν τω μεταξύ, στην Κρήτη, προτού υπογραφεί η Συνθήκη του Λονδίνου, πρώην εξόριστοι οπλαρχηγοί, είχαν αποφασίσει την πραγματοποίηση μιας νέας επανάστασης. Η εξέγερση εκδηλώθηκε, τελικά, στις 22 Φεβρουαρίου 1841. Οι

25. Μ. Σταυρινού, όπ. π., σσ. 60-68. 26. Ι. Μουρέλλου, Ιστορία της Κρήτης, τόμ. 2ος, Αθήνα 1950, σσ. 950-952˙ S. Shaw, E. Shaw, όπ. π., σσ. 49-51, 55-61.

235

ΜΠΑΤΖΕΛΗ ΑΝΝΑ

διεργασίες αυτές είναι γνωστές ως η επανάσταση του Χαιρέτη και του Βασιλογεώργη, οι οποίοι είχαν οργανώσει το κίνημα στη δυτική και ανατολική Κρήτη αντίστοιχα. Όμως, και αυτή η προσπάθεια δεν είχε αποτέλεσμα, καθώς, είχε ήδη αποφασιστεί από τις Μεγάλες Δυνάμεις το μέλλον της νήσου, με την επαναφορά της οθωμανικής διοίκησης. Έτσι, στις 5 Απριλίου, οι επαναστάτες κατέθεσαν τα όπλα και υπέβαλαν νέα υπομνήματα στις ευρωπαϊκές δυνάμεις.27 Η επαναφορά της Κρήτης στην οθωμανική επικράτεια, πρέπει να ήταν μια πολύ ευχάριστη εξέλιξη για τον Σουλτάνο, ο οποίος, πέρα από τις εξωτερικές παρεμβάσεις, είχε να αντιμετωπίσει διάφορα εσωτερικά ζητήματα: νέες αλυτρωτικές κινήσεις υπηκόων,28 προβλήματα στην εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων του Τανζιμάτ, αντιδράσεις μουσουλμάνων και χριστιανών για τις διατάξεις του μεταρρυθμιστικού διατάγματος του «Χάτι Σερίφ του Γκιουλχανέ», κ. λ. π.29 4. 1841-1866: Επαναφορά οθωμανικής διοίκησης: Η επαναφορά της οθωμανικής εξουσίας, δεν συνοδεύτηκε από αλλαγές στον τρόπο άσκησης της διοίκησης, η οποία διατηρήθηκε στις βασικές αρχές της. Η συντήρηση της εσωτερικής αυτής κατάστασης, ίσως, να οφείλεται και στο διορισμό του Μουσταφά Ναϊλή πασά ως Πολιτικό Διοικητή Κρήτης, για ακόμη μία φορά (1842). Ο Μουσταφά πασάς παρέμεινε στη θέση αυτή για περίπου οκτώ χρόνια. Κατά τη διάρκεια της θητείας του, παρατηρήθηκε επαναστατικός αναβρασμός στην Κρήτη, χωρίς ωστόσο να σημειωθεί κάποια γενικευμένη εξέγερση (σε αντίθεση με τα αντίστοιχα κινήματα των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών,30 τα όποια η Υψηλή Πύλη κατέστειλε με τη συνδρομή του τσάρου). Τα κινήματα αυτά πραγματοποιήθηκαν υπό το φως των εξελίξεων31 του 1848 στην Ευρώπη.32 Το 1850, ο Μουσταφά Ναϊλή πασάς ανέλαβε καθήκοντα Μεγάλου Βεζίρη και ο Αμπντούλμετζίτ Α`, τοποθέτησε στη θέση του τον Σαλίχ Βαμίκ πασά. Ο νέος Πολιτικός Διοικητής Κρήτης, επέβαλε ορισμένες σημαντικές διοικητικές μεταρρυθμίσεις. Καταρχάς, το 1851, μετέφερε, για στρατιωτικούς, κυρίως, λόγους,

25. Μ. Σταυρινού, όπ. π., σσ. 60-68. 26. Ι. Μουρέλλου, Ιστορία της Κρήτης, τόμ. 2ος, Αθήνα 1950, σσ. 950-952˙ S. Shaw, E. Shaw, όπ. π., σσ. 49-51, 55-61. 27. Ι. Μουρέλλου, Αυτόθι, σσ. 950-952˙ Θ. Δετοράκη, όπ. π., σσ. 355-356. 28. Μ. Νυσταζοπούλου – Πελεκίδου, όπ. π., σσ. 210-211. 29. Μ. Λάσκαρις, Το Ανατολικόν Ζήτημα 1800-1923, τόμος Α` (1800-1878), Θεσσαλονίκη 2006, σσ. 212-213. 30. Μ. Νυσταζοπούλου – Πελεκίδου, όπ. π., σσ. 242-245. 31. Βλ. αναλυτικά: E. Burns, Ευρωπαϊκή Ιστορία, Ο Δυτικός Πολιτισμός: Νεότεροι Χρόνοι, Θεσσαλονίκη 2006, σσ. 584-591, 623-632. 32. Ι. Μουρέλλου, όπ. π., σσ. 952-954˙ Θ. Δετοράκη, όπ. π., σ. 357.

236

ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ (1821-1866). ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΩΝ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΤΩΝ

την πρωτεύουσα του εγιαλετίου της Κρήτης από το Ηράκλειο στα Χανιά. Η επιλογή των Χανίων δεν ήταν τυχαία, καθώς εκεί βρισκόταν το μεγάλο λιμάνι της Σούδας, όπου είχαν αγκυροβολήσει οι στόλοι των δυτικών Δυνάμεων. Επιπλέον, το νησί διαιρέθηκε σε 23 καζάδες. Στις πρωτεύουσες των καζάδων, τοποθετήθηκαν οι έδρες των έπαρχων, οι οποίοι πλαισιώνονταν από έναν μουλούκμπαση (μουσουλμάνο φρούραρχο) και έναν καστελκιαγασή (χριστιανό φρούραρχο). Τέλος, τα επαρχιακά συμβούλια, απέκτησαν εκτεταμένες αρμοδιότητες: διοικητικές, δικαστικές, αστυνομικές και οικονομικές. Με την εισαγωγή των ρυθμίσεων αυτών και με την εξασφάλιση της ηρεμίας και της ασφάλειας στο νησί, ο Σαλίχ Βαμίκ πασάς ήταν αγαπητός στους κατοίκους της Κρήτης. Όμως, όταν ο Βελή πασάς, ο γιος του Μουσταφά Ναϊλή πασά, αντικατέστησε τον Σαλίχ Βαμίκ πασά, τότε επανήλθε το καθεστώς τρόμου στη νήσο (1852).33 Ο Κριμαϊκός πόλεμος (1853-1856) και η έκδοση μιας νέας δέσμης μεταρρυθμιστικών μέτρων, ήταν γεγονότα, τα οποία είχαν άμεσο αντίκτυπο και στην κρητική υπόθεση. Το 1853, λοιπόν, με αφορμή την εισβολή του τσάρου Νικόλαου στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, ο Σουλτάνος, Αμπντούλμετζίτ Α`, κήρυξε τον πόλεμο κατά της Ρωσίας. Στον πόλεμο συμμετείχαν, στο πλευρό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία. Τελικά, η τσαρική Ρωσία, αναγκάστηκε να προχωρήσει σε συνθηκολόγηση και τον Μάρτιο του 1856 υπογράφτηκε η Συνθήκη των Παρισίων, η οποία, μεταξύ άλλων, προέβλεπε: τη διατήρηση του εδαφικού status quo του οθωμανικού κράτους (ως χώρα ισότιμη με τα ευρωπαϊκά κράτη)˙ την αποδοχή από ευρωπαϊκής πλευράς των νέων μεταρρυθμιστικών μέτρων, γνωστών ως Χάτι-Χουμαγιούν (τα οποία, επιγραμματικά, προέβλεπαν: θρησκευτική ισότητα έναντι του νόμου, αναμόρφωση της αστυνομίας, αναδιοργάνωση του στρατού, της οικονομίας και του φορολογικού συστήματος), τα μέτρα αυτά προώθησε ο Σουλτάνος λίγους μήνες πριν την υπογραφή της Συνθήκης, την ουδετεροποίηση της Μαύρης Θάλασσας, τον έλεγχο της ναυσιπλοΐας στο Δούναβη από μια διεθνή επιτροπή κ. λ. π.34 Η εφαρμογή του Χάτι-Χουμαγιούν του 1856, είναι ένας σημαντικός σταθμός στην οθωμανική ιστορία. Με τη νέα δέσμη μεταρρυθμιστικών μέτρων, επαναλήφθηκαν οι παλιές διακηρύξεις για ισοτιμία χριστιανών και μουσουλμάνων, για ελευθερία άσκησης της θρησκείας και για εγγύηση της ζωής, της τιμής και της περιουσίας όλων των υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Κεντρική Διοίκηση οργανώθηκε σε υπουργεία, με επιμέρους υπηρεσίες, κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Η διοικητική διαίρεση σε βιλαέτια, σαντζάκια, καζάδες και ναχίες διατηρήθηκε. Όμως, πλέον, οι διοικητές τους, οι οποίοι ορίζονταν από το

33. Αυτόθι. 34. R. Davison, Reform in the Ottoman Empire 1856-1876, Princeton University Press 1963, σσ. 52-80˙ S. Shaw, E. Shaw, όπ. π., σσ. 138-141.

237

ΜΠΑΤΖΕΛΗ ΑΝΝΑ

Κέντρο, ασκούσαν τα καθήκοντά τους με τη συνδρομή συμβουλίων, στα οποία είχαν δικαίωμα συμμετοχής και μη μουσουλμάνοι. Οι μη μουσουλμάνοι υπήκοοι είχαν, επιπλέον, το δικαίωμα πρόσβασης σε δημόσιες υπηρεσίες, εφόσον, βέβαια, είχαν τα απαραίτητα προσόντα. Ακόμη, η δικαιοσύνη και η παιδεία εκκοσμικεύθηκαν, ο στρατός και τα μη μουσουλμανικά Μιλλέτ αναδιοργανώθηκαν.35 Όμως, για την υλοποίηση των προγραμμάτων αυτών, η Υψηλή Πύλη προχώρησε στη σύναψη εξωτερικών δανείων, εξογκώνοντας το δημόσιο χρέος της. Ακόμη, αν και ο κύριος σκοπός των μεταρρυθμίσεων της ήταν η εξασφάλιση της ακεραιότητας της Αυτοκρατορίας, με την αποκλιμάκωση των εθνικιστικών και αλυτρωτικών κινήσεων των υπηκόων, στην πράξη, ειδικά στην περιοχή της Χερσονήσου του Αίμου, απέτυχε. Ωστόσο, χάρη στις διεργασίες αυτές, εξασφαλίστηκε, για το οθωμανικό κράτος, ένα οργανωμένο και εκσυγχρονισμένο στράτευμα και, επιπρόσθετα, το σημαντικότερο είναι ότι οι μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ εκκόλαψαν τον τουρκικό εθνικισμό.36 Τα παραπάνω μέτρα, ευνόησαν και την κρητική υπόθεση, από ελληνικής πλευράς. Αν και η εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων του Χάτι-Χουμαγιούν στο νησί καταστρατηγούνταν, οι χριστιανοί κάτοικοι, εκμεταλλευόμενοι τις διατάξεις αυτές, χρησιμοποιούσαν κάθε παραβίαση του Χάτι-Χουμαγιούν ως αφορμή για μια νέα εξέγερση. Τακτική, την οποία ακολούθησαν μέχρι και την εποχή της αναγνώρισης της αυτονομίας τους (1898).37 Το 1858, λοιπόν, μετά από μια περίοδο ηρεμίας, η Οθωμανική Αυτοκρατορία κλήθηκε να αντιμετωπίσει ένα νέο επαναστατικό κίνημα στην Κρήτη. Ο Σουλτάνος, σίγουρα, δεν επιθυμούσε ταραχές, καθώς ήταν απασχολημένος και με τα άλλα εσωτερικά ζητήματα της αυτοκρατορίας του. Έτσι, κατά τα επόμενα χρόνια, προχώρησε σε παραχωρήσεις, προκειμένου να εκτονωθεί η κρίση. Αφορμή για ξεσπάσει το λεγόμενο Κίνημα του Μαυρογένη (από το όνομα του πρωτεργάτη του, του οπλαρχηγού Εμμανουήλ Μαυρογένη), ήταν η απροθυμία του Πολιτικού Διοικητή Κρήτης, Βελή πασά, να θέσει σε εφαρμογή τα μέτρα του Χάτι-Χουμαγιούν. Η κατάσταση εκτραχύνθηκε και από την επιβολή νέων φόρων και την απαγόρευση της κυκλοφορίας. Τον Απρίλιο του 1858, 5.000 κάτοικοι του νησιού συγκεντρώθηκαν στα Χανιά και αποφάσισαν την σύνταξη και αποστολή νέων υπομνημάτων διαμαρτυρίας στον Σουλτάνο και στους προξένους των ευρωπαϊκών Δυνάμεων. Ο Βελή πασάς, θέλησε να καταστείλει το κίνημα με τη βία, όμως, συνάντησε την αντίδραση του σερασκέρη (στρατιωτικού διοικητή) της Κρήτης. Ο Σουλτάνος, θέλοντας να αποτρέψει μια ενδεχόμενη μετεξέλιξη του κινήματος σε μια γενικευμένη επανάσταση, απέστειλε, τον Ιούνιο

35. R. Davison, Αυτόθι, σσ. 52-80, 81-113, 114-135. 36. Μ. Λάσκαρις, όπ. π., σσ. 214-215˙ Λ. Σταυριανός, όπ. π., 735-748. 37. Θ. Δετοράκη, όπ. π., σ. 358.

238

ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ (1821-1866). ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΩΝ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΤΩΝ

του 1858, εκπροσώπους του στο νησί, προκειμένου να διαπραγματευτούν με τους κατοίκους.38 Κύρια αποστολή των απεσταλμένων του Αμπντούλμετζίτ Α`, ήταν να επαναφέρουν την τάξη στη νήσο. Έτσι, απομάκρυναν τον Βελή πασά και στη θέση του τοποθέτησαν τον Σαμή πασά, ο οποίος άρχισε αμέσως διαπραγματεύσεις με τον οπλαρχηγό Μανουσογιαννάκη. Απότοκο των διεργασιών αυτών, ήταν η έκδοση ενός ειδικού φιρμανιού, στις 7 Ιουλίου 1858, σύμφωνα με το οποίο ο Σουλτάνος παραχωρούσε στους υπηκόους του στην Κρήτη, θρησκευτικά, φορολογικά, διοικητικά και δικαστικά προνόμια. Επιπλέον, κατοχυρώθηκε το δικαίωμα της οπλοφορίας και για τους χριστιανούς κατοίκους και προβλεπόταν η σύσταση Δημογεροντιών. Ο θεσμός των Δημογεροντιών, ήταν μεγάλης πολιτιστικής σημασίας για τους χριστιανούς και τους μουσουλμάνους της Κρήτης. Αν και, στη διαθέσιμη βιβλιογραφία, γίνεται λόγος μόνο για τις Δημογεροντίες των χριστιανών, υποθέτουμε ότι ανάλογη οργάνωση και ρόλο είχαν και οι αντίστοιχες Δημογεροντίες των μουσουλμάνων. Σύμφωνα, λοιπόν, με το σουλτανικό φιρμάνι του 1858, προβλεπόταν η σύσταση τριών Δημογεροντιών, με έδρες τις τρεις μεγαλύτερες πόλεις της Κρήτης: στα Χανιά και στο Ηράκλειο, όπου οι Δημογεροντίες ήταν εφταμελείς, και στο Ρέθυμνο, όπου οι Δημογέροντες ήταν έξι. Οι Δημογεροντίες των χριστιανών ήταν σε άμεση εξάρτηση από την Εκκλησία, συνεπώς, ένα μέλος από κάθε Δημογεροντία ήταν κληρικός, και υποδεικνυόταν από αυτήν. Τα υπόλοιπα μέλη, αναδεικνύονταν από εκλεκτορικά σώματα. Μέλη των εκλεκτορικών αυτών σωμάτων ήταν επιφανείς και, συνήθως, πλούσιοι χριστιανοί, εκπρόσωποι των συντεχνιών ή των εμπόρων. Οι Δημογέροντες αυτοί, ανέλαβαν να φέρουν εις πέρας το σημαντικό έργο της κοινωνικής πρόνοιας και της παιδείας, με την ίδρυση σχολείων και νοσοκομείων. Τέλος, είχαν σοβαρό και ουσιαστικό ρόλο σε θέματα κληρονομικού και οικογενειακού δικαίου.39 Από το 1858, μέχρι και την έκρηξη της κρητικής επανάστασης του 18661869, δεν έχουμε κάποια νέα διοικητική μεταρρύθμιση ή αλλαγή, από οθωμανικής πλευράς, στην Κρήτη, ούτε πραγματοποιείται κάποιο νέο κίνημα στο νησί από τους χριστιανούς υπηκόους του Σουλτάνου (παρόλο που, το 1861, διορίζεται νέος Πολιτικός Διοικητής Κρήτης ο Ισμαήλ Πασάς). Γενικότερα, πρέπει να τονιστεί το γεγονός ότι το επαναστατικό κίνημα στην Κρήτη εξογκωνόταν σταθερά κάτω από μια φαινομενική γαλήνη. Αξίζει, ακόμη, να γίνει μια σύντομη μνεία στην κίνηση των λεγόμενων αντεπαναστατών της Κρήτης (1858-1866). Σύμφωνα με τα μέλη της κίνησης αυτής, οι αντεπαναστάτες επιθυμούσαν την ειρηνική διευθέτηση του Κρητικού Ζητή-

38. Ι. Μουρέλλου, όπ. π., σσ. 966-968˙ Θ. Δετοράκη, όπ. π., σσ. 258-359. 39. Αυτόθι.

239

ΜΠΑΤΖΕΛΗ ΑΝΝΑ

ματος, με την μετατροπή της Κρήτης σε νησιωτικό κράτος, υπό τη βρετανική κηδεμονία. Υποστηριχτές της ιδέας αυτής ήταν λαϊκοί και κληρικοί, όχι απαραίτητα κρητικής καταγωγής, όπως, π. χ. ο μητροπολίτης Διονύσιος Χαριτωνίδης. Ψυχή των αντεπαναστατών θεωρείται η Ελισάβετ Κονταξάκη ή Βασιλακοπούλα, δασκάλα στο επάγγελμα. Ουσιαστικά, όμως, ο υποκινητής αυτού του κινήματος ήταν ο Βρετανός πρόξενος στα Χανιά, Henry Ongley. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι η Μεγάλη Βρετανία δεν είχε εγκαταλείψει τις προσπάθειες της να θέσει το νησί υπό τον άμεσο έλεγχό της. Τελικά, η κίνηση αυτή δεν είχε την λαϊκή υποστήριξη και εξασθένησε.40 Στο σημείο αυτό αξίζει να γίνει μια ιδιαίτερη μνεία στις σχέσεις μεταξύ των μουσουλμάνων και των χριστιανών της νήσου. Σύμφωνα με μια απογραφή41 του 1857-1858, η οποία πρέπει να γίνει δεκτή με επιφύλαξη, η κατανομή του πληθυσμού της Κρήτης42 ήταν η ακόλουθη:

Αρχικά, πρέπει να σημειωθεί ότι οι χριστιανοί και οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της Κρήτης είχαν αρκετά κοινά χαρακτηριστικά. Κατά πρώτον, είχαν κοινή γλώσσα και καταγωγή, καθώς η πλειοψηφία των μουσουλμάνων ήταν Τουρκοκρητικοί. Ένα μικρό, μόνο, τμήμα του μουσουλμανικού πληθυσμού ήταν τουρκικής καταγωγής και επρόκειτο, ουσιαστικά, για στρατιώτες, οι οποίοι παρέμειναν στο νησί μετά το πέρας των εχθροπραξιών. Ακόμα, αν και είχαν πραγματοποιηθεί εποικισμοί της νήσου από μουσουλμάνους, κατά τα κατοπινά χρόνια, οι εποικισμοί αυτοί ήταν μικρής έκτασης και, έτσι, δεν μετέβαλαν την πληθυσμιακή σύνθεση. Ένα δεύτερο κοινό γνώρισμα, μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών ήταν οι ομοιότητες στις καθημερινές τους συνήθειες, στα έθιμα και στα ρούχα. Ήταν σύνηθες φαινόμενο οι μεικτοί γάμοι, οι κουμπαριές, η συμβίωση στις ίδιες συνοικίες και οι οικονομικές συνεργασίες. Συχνά, οι μουσουλμάνοι της Κρήτης, κατανάλωναν χοιρινό και έπιναν κρασί, όπως ακριβώς έκαναν και οι χριστιανοί. Ωστόσο, θα ήταν λάθος να ερμηνευτούν οι σχέσεις μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων, ως φιλικές. Σε αρκετές περιπτώσεις, οι εκατέρωθεν συναναστροφές ήταν λύση ανάγκης.43 Επιπλέον, αν και η κοινή εξαθλίωση ένωνε

40. Θ. Δετοράκη, Αυτόθι, σ. 359. 41. Κ. Καλλιατάκη - Μερτικοπούλου, Ελληνικός αλυτρωτισμός και οθωμανικές μεταρρυθμίσεις, Η περίπτωση της Κρήτης 1868-1877, Αθήνα 1988, σ. 43. 42. Πρβ. με τις στατιστικές που παραδίδει ο D. Dakin, Η ενοποίηση της Ελλάδας 1700-1923, Αθήνα 2005, σ. 168: το 1821 υπήρχαν 160.000 μουσουλμάνοι και 129.000 χριστιανοί, το 1866 η αναλογία ήταν περίπου 60.000 προς 200.000. Γενικότερα, οι αριθμοί διαφέρουν από μελέτη σε μελέτη και πρέπει να γίνονται αποδεκτοί με επιφύλαξη. 43. Κ. Καλλιατάκη - Μερτικοπούλου, όπ. π., σσ. 86-87.

240

ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ (1821-1866). ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΩΝ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΤΩΝ

τη μουσουλμανική και χριστιανική αγροτική τάξη, κανένα αίσθημα συναδέλφωσης δεν υποκαθιστούσε την αμοιβαία περιφρόνηση που το ένα μέρος ένιωθε για το άλλο. Πάντως, οι μουσουλμάνοι πρόκριτοι καταπίεζαν χριστιανούς και μουσουλμάνους με τα ίδια μέσα και την ίδια ένταση. Σε καμία περίπτωση, δεν μεροληπτούσαν υπέρ του μουσουλμανικού στοιχείου. Παρά τις παραπάνω συγκλίσεις, οι σχέσεις μεταξύ των δύο πολυπληθέστερων θρησκευτικών ομάδων της Κρήτης, κατά γενική ομολογία, ήταν εχθρικές, όχι μόνο εξ’ αιτίας της διαφορετικής πίστης, αλλά και εξ’ αιτίας του διαφορετικού εθνικού αισθήματος και του διαφορετικού ιδεολογικού υπόβαθρου. Ενδεικτικό παράδειγμα της κατάστασης που επικρατούσε, είναι το γεγονός ότι ο τραυματισμός ενός μουσουλμάνου από χριστιανό, και το αντίστροφο, αντιμετωπιζόταν ως ένα επεισόδιο μεγάλης εθνικής σημασίας. Μία ακόμη πολύ σημαντική πηγή εντάσεων ήταν ο θρησκευτικός φανατισμός, των μουσουλμάνων, κυρίως. Οι μουσουλμάνοι της Κρήτης, οι οποίοι στην πλειοψηφία τους ήταν εξισλαμισμένοι Κρητικοί, χρησιμοποιούσαν τη θρησκεία προκειμένου να αποσπάσουν πολιτικά και οικονομικά οφέλη. Ωστόσο, ο ενδεχόμενος κίνδυνος να θιγούν τα κατεστημένα συμφέροντά τους από χριστιανούς, ευνόησε την ανάπτυξη ενός θρησκευτικού φανατισμού. Έτσι, στο όνομα της πίστης, οι μουσουλμάνοι αυθαιρετούσαν εις βάρος των χριστιανών και, σε περιόδους κρίσης, οι πρακτικές τους γίνονταν σκληρότερες. Οι μουσουλμάνοι του Ρεθύμνου, ήταν περισσότερο φανατικοί από τους μουσουλμάνους που κατοικούσαν σε άλλες κρητικές περιοχές. Εν μέρει, ο αυξημένος φανατισμός των Ρεθεμνιωτών μουσουλμάνων, ίσως να αιτιολογείται από το γεγονός ότι αποτελούσαν την πλειοψηφία. Αντίθετα, στις πόλεις των Χανίων και του Ηρακλείου, οι μουσουλμάνοι ανήκαν στα κατώτερα οικονομικά στρώματα, οι περισσότεροι από αυτούς ήταν χρεωμένοι σε χριστιανούς συμπατριώτες τους και επεδίωκαν τις εντάσεις και τις αναταραχές, με απώτερο στόχο να παραγραφούν τα χρέη τους. Στις ανατολικές επαρχίες της νήσου, οι εκατέρωθεν σχέσεις ήταν ομαλότερες. Συνήθως, οι μουσουλμάνοι μπέηδες ήταν αυτοί που προκαλούσαν αναταράξεις και συντηρούσαν έριδες, προκειμένου να εξυπηρετήσουν προσωπικά οικονομικοπολιτικά συμφέροντα. Από την άλλη πλευρά, οι χριστιανοί της Κρήτης, απέδιδαν άλλη σημασία στη θρησκεία, διαφορετική από τους μουσουλμάνους. Για τους χριστιανούς η διατήρηση της πίστης, της θρησκευτικής παράδοσης και των θρησκευτικών συμβόλων, ήταν ένας τρόπος να επιβιώσει ο εθνισμός τους στους αιώνες της ξενοκρατίας. Επιπλέον, δεν υπήρχε καμία προοπτική προσέγγισης και σε πολιτικό επίπεδο, καθώς, οι μουσουλμάνοι δε συμμερίζονταν τον αγώνα των χριστιανών για απόσχιση από το οθωμανικό κράτος. Γενικότερα, οι μουσουλμάνοι επιθυμούσαν τη διατήρηση της σουλτανικής κυριαρχίας και, κατ’ επέκταση, τη διατήρηση των προνομίων τους. Κάθε ευνοϊκή, για τους χριστιανούς, πολιτική,

241

ΜΠΑΤΖΕΛΗ ΑΝΝΑ

οικονομική ή διοικητική ρύθμιση, δεν ήταν, εύλογα, αρεστή. Συχνά, απλοί μουσουλμάνοι παρέβλεπαν και δεν διαμαρτύρονταν για αυθαιρεσίες ομόθρησκών τους, για να μην ευνοηθεί η αντίπαλη ομάδα. Τέλος, διαφορές, υπήρχαν και μεταξύ των χριστιανών: πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές. Δεν ήταν σπάνιο φαινόμενο, για παράδειγμα, η διάσπασή τους εξ’ αιτίας μικροπολιτικών ή στρατιωτικών συμφερόντων. Γεγονός, το οποίο εκμεταλλεύτηκαν οι μουσουλμάνοι.44 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ -

E. Burns, Ευρωπαϊκή Ιστορία, Ο Δυτικός Πολιτισμός: Νεότεροι Χρόνοι, Θεσσαλονίκη 2006. D. Dakin, Η ενοποίηση της Ελλάδας 1700-1923, Αθήνα 2005. R. Davison, Reform in the Ottoman Empire 1856-1876, Princeton University Press 1963. Θ. Δετοράκη, Ιστορία της Κρήτης, Αθήνα 1986. D. Djordjevic, Ιστορία της Σερβίας 1800-1918, Θεσσαλονίκη 2001. Encyclopaedia of Islam, τόμ. III. H. Erdem, Μη λογίζετε τους Έλληνες σκαφτιάδες της γης», Οι αντιδράσεις της οθωμανικής εξουσίας στην Ελληνική Επανάσταση, στο συλλογικό τόμο: Ελλάδα και Τουρκία: Πολίτης και Έθνος-Κράτος, επιμέλεια: Θ. Δραγώνα και Φ. Μπίρτεκ, Αθήνα 2000. M. Greene, Κρήτη: ένας κοινός κόσμος, Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι στη Μεσόγειο των Πρώιμων Νεότερων Χρόνων, Αθήνα 2005. Κ. Καλλιατάκη - Μερτικοπούλου, Ελληνικός αλυτρωτισμός και οθωμανικές μεταρρυθμίσεις, Η περίπτωση της Κρήτης 1868-1877, Αθήνα 1988. Γ. Κατσόβσκα - Μαλιγκούδη, Οι Σλάβοι των Βαλκανίων, Εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό τους, Αθήνα 2004. Δ. Κόκκινος, Η Ελληνική Επανάστασις, τ. Α`, Αθήναι 1950. Ι. Κολιόπουλος, Ιστορία της Ελλάδος από το 1800, τεύχος β`, Η διαμόρφωση και η άσκηση της εθνικής πολιτικής, Θεσσαλονίκη 2002. Μ. Λάσκαρις, Το Ανατολικόν Ζήτημα 1800-1923, τόμος Α` (1800-1878), Θεσσαλονίκη 2006. Ι. Μουρέλλου, Ιστορία της Κρήτης, τόμ. 2ος, Αθήνα 1950. Μ. Νυσταζοπούλου - Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί Λαοί, Από την τουρκική κατάκτηση στην εθνική τους αποκατάσταση (14ος-19ος αι.), Θεσσαλονίκη 2000. Σ. Παπαμανουσάκης, Η ξενοκρατία στην Κρήτη, Αθήνα 1979. D. Quataert, The Age of Reforms, 1812-1914, στο συλλογικό τόμο: An economic and social history of the Ottoman Empire, 1300-1914, επιμέλεια: H. Inalcik, D Quataert, Cambridge 1994. D. Quataert, Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, Οι τελευταίοι αιώνες, 1700-1922, Αθήνα 2006,

44. Κ. Καλλιατάκη - Μερτικοπούλου, Αυτόθι, σσ. 87-89, 93-93, 101-103.

242

ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ (1821-1866). ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΩΝ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΤΩΝ

C. Rochfort, Περιηγήσεις στην Κρήτη, (ένα άγνωστο οδοιπορικό του 1834), μετάφραση: Λ. Εκκεκάκη, εισαγωγή – σχόλια: Γ. Εκκεκάκης, Ρέθυμνο 1995. S. Shaw, E. Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, volume: II: Reform, Revolution, and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808-1975, Cambridge 1977. Λ. Σταυριανός, Τα Βαλκάνια από το 1453 και μετά, μετάφραση: Ε. Δελιβάνη, ιστορική επιμέλεια: Β. Γούναρης, Θεσσαλονίκη 2007. Μ. Σταυρινού, Η αγγλική πολιτική και το Κρητικό Ζήτημα, 1839-1841, Αθήνα 1986. Σ. Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, τόμος δεύτερος, Από την εισβολή του Ομέρ Βρυώνη στην Αττική ως και την πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου, επιμέλεια: Γ. Κουσουνέλος, Κ. Τσαούσης, Αθήνα 1993. Σ. Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, τόμος τρίτος, Από το θάνατο του Δράμαλη ως και τη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου, επιμέλεια: Γ. Κουσουνέλος, Κ. Τσαούσης, Αθήνα 1993. Σ. Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, τόμος τέταρτος, Από τη Γ` Εθνική Συνέλευση στην Επίδαυρο ως την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας, επιμέλεια: Γ. Κουσουνέλος, Κ. Τσαούσης, Αθήνα 1993. Ζ. Τσιρπανλής, Η Ευρώπη και ο κόσμος (1814-1914), Τα πολιτικά, διπλωματικά, οικονομικά, κοινωνικά πλαίσια και οι διεθνείς σχέσεις, Θεσσαλονίκη 1993. Ν. Τωμαδάκης, Τα εν Κρήτη πολιτεύματα (1821-1824) (Μιχαήλ Αφεντούλιεφ, Μανόλης Τουμπάζης, Πέτρος Σκυλίτζης – Ομηρίδης και Γ. Καλαμαράς), Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας Ελλάδος 15 (1961). Ν. Τωμαδάκης, Ιστορία της Εκκλησίας της Κρήτης επί Τουρκοκρατίας (1645-1898), τόμος πρώτος, Αι πηγαί (ανθολογία ανέκδοτων και εκδεδομένων κειμένων, ιστορικών εγγράφων, ενθυμήσεων κλπ. Μετ’ εισαγωγής, βιβλιογραφίας και πινάκων), εν Αθήναις 1974. Ι. Χασιώτης, Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις και η οθωμανική αυτοκρατορία, Το πρόβλημα της κυριαρχίας στη Μεσόγειο από τα μέσα του 15ου ως τις αρχές του 19ου αιώνα, Θεσσαλονίκη 2005. Ι. Χασιώτης, Μεταξύ οθωμανικής κυριαρχίας και ευρωπαϊκής πρόκλησης, ο ελληνικός κόσμος στα χρόνια της τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 2001. Ι. Ψαράς, Θεωρία και μεθοδολογία της ιστορίας, Θεσσαλονίκη 2001.

243

ΜΠΑΤΖΕΛΗ ΑΝΝΑ

Πορτρέτο του Σουλτάνου Μαχμούτ Β΄ (πηγή: Μουσείο Pera, Τουρκία)

244

ΣΦΑΚΙΩΤΑΚΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ Φιλόλογος, ΜΑ Τουρκολογίας Πανεπ. Κρήτης

Η ΕΒΡΑΪΚΗ ΟΠΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ...και εγώ ήρθα στα τουρκικά εδάφη που είναι ευλογημένα από το Θεό και γεμάτα με όλα τα καλά.1 Η παρούσα εργασία αφορά σε μια από τις πιο μικρές μειονοτικές ομάδες του πληθυσμού του Ηρακλείου κατά την Οθωμανική κατάκτηση, τους Εβραίους. Θα εξετάσω το πώς αντιμετώπισε την αλλαγή καθεστώτος αυτή η ομάδα των κατοίκων της πόλης, αλλά κυρίως το πώς η βενετική και η οθωμανική εξουσία αντιμετώπιζαν την ιδιαίτερη αυτή ομάδα ανθρώπων. Οι Εβραίοι σε κανένα μέρος του κόσμου δεν αποτελούσαν πλειονότητα του πληθυσμού. Παντού αποτελούσαν μειονότητα και μάλιστα γενικά μικρή, με εξαίρεση την οθωμανική Θεσσαλονίκη. Ποτέ δεν είχαν έναν τόπο ή ένα κράτος ως τόπο αναφοράς και προστασίας των κοινοτήτων τους ανά τον κόσμο. Έχοντας ζήσει σε πολλά διαφορετικά μέρη και κάτω από διαφορετικά καθεστώτα, έχουν διαμορφώσει μικρές κοινότητες, κλεισμένες στον εαυτό τους που προσπαθούν να επιβιώσουν διατηρώντας πεισματικά τα στοιχεία που τους κάνουν να ξεχωρίζουν από τον υπόλοιπο πληθυσμό. Το κύριο τέτοιο στοιχείο είναι η θρησκεία.2 1. Το κείμενο που ακολουθεί είναι μια πιο αναλυτική μορφή της παρουσίασης που έκανα στις 20 Αυγούστου 2019 στο Πολιτιστικό Συνεδριακό Κέντρο Ηρακλείου, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του Δήμου Ηρακλείου με τον γενικό τίτλο « 5+1 πολιτισμοί». Οι εκδηλώσεις του 2019 ήταν αφιερωμένες στην επέτειο της Οθωμανικής κατάκτησης του Ηρακλείου (Χάνδακα) το 1669 και η ημερίδα που συμμετείχα είχε τον τίτλο «Από την Ενετική Candia, στην Οθωμανική Kandiye». Η εκδήλωση αυτή ήταν προάγγελος του μεγάλου συνεδρίου με το ίδιο θέμα, που έγινε στο Ηράκλειο το Νοέμβριο του 2019. 2. Για την εβραϊκή κοινότητα του Ηρακλείου βλ. Σφακιωτάκης Σταύρος, Η εβραϊκή κοινότητα του Ηρακλείου, 17ος -18ος αιώνας, ανέκδοτη διπλωματική εργασία, Ρέθυμνο 2017, αναρτημένη στον δικτυακό τόπο: https://elocus.lib.uoc.gr/search/?search_type=simple&search_help=&display_mode=overview&wf _step=init&show_hidden=0&number=10&keep_number=&cclterm1=%CE%A3%CE%A6%CE%9 1%CE%9A%CE%99%CE%A9%CE%A4%CE%86%CE%9A%CE%97%CE%A3&cclterm2=&cclter m3=&cclterm4=&cclterm5=&cclterm6=&cclterm7=&cclterm8=&cclterm9=&cclfield1=term&cclfi eld2=&cclfield3=&cclfield4=&cclfield5=&cclfield6=&cclfield7=&cclfield8=&cclfield9=&cclop1=&c clop2=&cclop3=&cclop4=&cclop5=&cclop6=&cclop7=&cclop8=&display_help=0&offset=1&searc h_coll[metadata]=0&search_coll[dlib]=1&&stored_cclquery=&skin=&rss=0&store_query=1&sho w_form=&clone_file=&export_method=none&display_mode=detail&offset=1&number=1&keep_ number=10&old_offset=1&search_help=detail

245

ΣΦΑΚΙΩΤΑΚΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ

ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΕΒΡΑΪΚΩΝ ΟΜΑΔΩΝ Οι Εβραίοι δεν αποτελούσαν ποτέ μια ενιαία ομάδα-κοινότητα και οι μεταξύ τους διακρίσεις και αντιθέσεις συχνά δημιουργούσαν πολλά εσωτερικά προβλήματα αλλά και προβλήματα στις σχέσεις τους με τις αρχές. Οι Εβραίοι του σημερινού ελλαδικού χώρου ανήκουν κυρίως σε δύο μεγάλες ομάδες: ρωμανιώτες και σεφαραδίτες. Παλαιότεροι, αλλά λιγότεροι είναι οι ρωμανιώτες. Πολλοί από αυτούς πιστεύουν ότι έλκουν την καταγωγή τους από Εβραίους που μετανάστευσαν από την Παλαιστίνη, μετά την καταστροφή του δεύτερου ναού της Ιερουσαλήμ από τους Ρωμαίους το 70 μ.Χ. Η πλειονότητά τους μιλά ελληνικά.3 Σημαντική τομή στην παγκόσμια ιστορία των Εβραίων αποτελεί η εκδίωξή τους από την Ισπανία μετά το 1492. Οι εβραίοι που έφυγαν από την Ισπανία είναι οι σεφαραδίτες και αυτοί κατέφυγαν μαζικά στα οθωμανικά εδάφη. Ο σουλτάνος Βαγιαζίτ Β΄ (1481-1512) προσδοκούσε να επαναφέρει στην Οθωμανική Αυτοκρατορία την οικονομική και κοινωνική ισορροπία καλώντας εύπορους Εβραίους από την ΙσπαΒυζάντιο 10-11ος αιώνας νία. Γι’ αυτό, μετά τις επιτυχείς αλλά εξαντλητικές κατακτήσεις του προκατόχου του Μεχμέτ Β΄, εξέδωσε ένα διάταγμα με το οποίο καλωσόριζε τους σεφαραδίτες στα οθωμανικά εδάφη.4 H γλώσσα των σεφαραδιτών είναι τα Ladino ή Judezmo, που μοιάζουν γραμματικά με τα ισπανικά της Καστίλλης του 15ου αιώνα, αλλά με πολλά δάνεια από άλλες ρωμανικές γλώσσες αλλά και από τα εβραϊκά, τα αραμαϊκά και 3. K.E. Fleming, Ιστορία των ελλήνων εβραίων, μτφρ. Νίκος Γάσπαρης, Αθήνα 2009, 25-27, 75. 4. Ι. Σιμπή, Η έννοια της κοινότητας στους Εβραίους της Ελλάδας, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Αθήνα 2008. Στο ίδιο για τις εθιμικές διαφορές ανάμεσα σε ρωμανιώτες και σεφαραδίτες. Αφορούν έθιμα του γάμου, τα προσόντα των ραβίνων, τη διανομή της κληρονομιάς, τη σφαγή των ζώων (σελ. 145-152).

246

Η ΕΒΡΑΪΚΗ ΟΠΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

αργότερα από τα ελληνικά, τα τουρκικά και τις σλαβικές γλώσσες των περιοχών όπου εγκαταστάθηκαν Εβραίοι.5 Οι ρωμανιώτες αρχικά βοήθησαν και καλοδέχτηκαν τους σεφαραδίτες, κατά τα μέτρα του δυνατού, παρέχοντας κάθε δυνατή βοήθεια. Οι σεφαραδίτες, όντας περισσότεροι, προοδευτικά προσπάθησαν να επιβληθούν πολιτισμικά αλλά και θεσμικά στις κοινότητες και στα κοινά διοικητικά όργανα. Οι ρωμανιώτες προσπαθούν να διατηρήσουν, μάταια τις περισσότερες φορές, την ιδιαίτερη ταυτότητά τους. Υπάρχουν όμως αρκετά παραδείγματα προσπαθειών συνεργασίας των δύο ομάδων και ίδρυσης κοινών διοικητικών οργάνων, που θα ρύθμιζαν φορολογικά κυρίως θέματα και τις σχέσεις με τις αρχές.6 Βέβαια, είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι ελάχιστοι σεφαραδίτες ήρθαν στην Κρήτη ως την οθωμανική περίοδο, αφού η Κρήτη διοικούνταν από την καθολική Βενετία και για τους σεφαραδίτες θα ήταν εντελώς μάταιο να φύγουν από την Ισπανία λόγω διώξεων από τους καθολικούς βασιλείς και να καταφύγουν στην επίσης καθολική Βενετική επικράτεια. Ένας μικρός αριθμός ασκενάζι – Εβραίων από την Κεντρική και την Ανατολική Ευρώπη – ζούσαν επίσης στη Βαλκανική χερσόνησο από το 1400, όταν εκδιώχθηκαν από το Βασίλειο της Βαυαρίας. Ραβινικά έγγραφα των αρχών του 16ου αιώνα από την Κρήτη δείχνουν πως την εποχή εκείνη ζούσαν στο νησί ασκενάζι. Το 17ο αιώνα έρχονται στην Αυτοκρατορία περισσότεροι Εβραίοι ασκενάζι από την κεντρική Ευρώπη. Η ομάδα αυτή είναι ιδιαίτερα εσωστρεφής και συντηρητική και δεν αφομοιώνεται εύκολα από τις υπάρχουσες εβραϊκές κοινότητες. Δημιουργούν προβλήματα συμβίωσης και διαιρέσεις μέσα στις κοινότητες. Οι ασκενάζι είναι μια ομάδα με πολύ πιο αυστηρά ήθη σε θέματα διατροφής. Μιλούν γίντις, μια διάλεκτο με πολλά γερμανικά στοιχεία.7 Η διαφορετική προέλευση των Εβραίων δημιουργούσε εντάσεις και συγκρούσεις για διάφορα θέματα νομικά, εθιμικά π.χ. για το kashrut (τις ιδαίτερα αυστηρές εβραϊκές διατροφικές συνήθειες, πιο γνωστές ως κόσερ). Η διαίρεση αυτή των Εβραίων είναι μια από τις βασικές αιτίες για το ότι δεν υπάρχει κοινή κοινοτική εξουσία σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία, αφού υπάρχουν διαφορετικά έθιμα, παραδόσεις, εθιμικό δίκαιο ακόμα και

5. J. Phillips Cohen και S. Abrevaya Stein, Sephardi lives: A documentary history, 1700-1950, Στάνφορντ 2014, 6-7. 6. Ι. Σιμπή, ό.π., 165 7. Ασκενάζ είναι η μεσαιωνική ονομασία της Ρηνανίας. Ο Σ.Σ. Μοντεφιόρε, Ιερουσαλήμ: Η βιογραφία, Αθήνα 2014, 418, αναφέρει ότι το όνομα των ασκενάζι προέρχεται από τον Ασχενάζ, έναν απόγονο του Νώε στη Γένεση, που θεωρούνταν προπάτορας των βόρειων λαών. Επίσης βλ., S. Shaw, The Jews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic, Λονδίνο 1989, 124-127.

247

ΣΦΑΚΙΩΤΑΚΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ

Βυζάντιο 10-11ος αιώνας

γλώσσα ανάμεσα στις εβραϊκές κοινότητες.8 Οι διακρίσεις των εβραϊκών ομάδων δεν είναι απλά έθιμα χωρίς συνέπειες. Ακόμα και σήμερα οι διακρίσεις των διαφορετικών ομάδων δημιουργούν θέματα ακόμα και στην καθημερινή ζωή των Εβραίων με σοβαρές συνέπειες. Για παράδειγμα, το αν κάποιος τηρεί το κόσερ, αυτόματα περιορίζει τον κοινωνικό του κύκλο. Μπορεί να φάει μαζί με ανθρώπους που και αυτοί τηρούν το κόσερ. Άρα περιορίζεται ο κύκλος των ανθρώπων που μπορεί να καλέσει στο σπίτι του, ή τα σπίτια και οι δημόσιοι χώροι που αυτός μπορεί να πάει για φαγητό. Αν δούμε το θέμα ευρύτερα, υπάρχουν ζητήματα ακόμα και στην επιλογή συντρόφου. Είναι σχεδόν αδύνατο να συνυπάρξουν άτομα με διαφορετικές διατροφικές συνήθειες ή άτομα που έχουν διαφορετική άποψη για τον σεβασμό στην αργία του Σαββάτου.9 Στα όρια της Αυτοκρατορίας για πρώτη φορά για πάνω από χίλια χρόνια, ήρθαν σε άμεση επαφή εβραϊκές κοινότητες με τόσο διαφορετικά έθιμα και γλώσσες. Χρησιμοποιούν τα εβραϊκά ως γλώσσα της θρησκείας, αλλά πέρα από αυτό έχουν πολλές διαφορές σε πολλά ζητήματα και η ενοποίηση των διαφορετικών αυτών τοπικών παραδόσεων δεν είναι καθόλου εύκολη.10 Πέρα από τις πολιτισμικές διαφορές ασκενάζι και σεφαραδιτών, υπάρχει και οικονομικός αντα-

8. J. Barnai, On the history of the Jews in the Ottoman Empire, στο Sephardi Jews in the Ottoman Empire; Aspects of material culture, επιμ. E. Juhasz, Ιερουσαλήμ, 1990, 20. 9. Επίσης στο τείχος των Δακρύων στην Ιερουσαλήμ, υπάρχουν εντελώς διαχωρισμένοι χώροι με εντελώς διαφορετικές εισόδους, για προσευχή ανάλογα με την ομάδα στην οποία ανήκει το άτομο. Πιο συντηρητικοί, πιο μοντέρνοι (άνδρες και γυναίκες μαζί), ακόμα και διακριτοί χώροι (χωρισμένοι με ψηλό τοίχο) υπάρχουν ακόμα και στην παραλία του Τελ Αβίβ και μάλιστα η πλαζ των συντηρητικών γυναικών χωρίζεται με ένα ξύλινο φράκτη από την παραλία των gay. Και κάτι δυσάρεστο, στην Κατοχή ο ραβίνος Κορέτζ της Θεσσαλονίκης ήταν ασκενάζι. Η μεγάλη πλειοψηφία της κοινότητας της πόλης ήταν σεφαραδίτες. Έχει κατηγορηθεί πολλές φορές ο Κορέτζ ακόμα και ως προδότης της κοινότητας και ένα από τα επιχειρήματα των κατηγόρων είναι ακριβώς αυτή η διαφορά στην καταγωγή. 10. S. Shaw, The Jews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic, ό.π, 45-46. Δίνει και παραδείγματα διαφορών ασκεναζί-σεφαραδιτών στο διαζύγιο και τη διατροφή.

248

Η ΕΒΡΑΪΚΗ ΟΠΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

γωνισμός ανάμεσά τους, αφού κάθε ομάδα δραστηριοποιείται σε ορισμένα επαγγέλματα και ασχολίες.11 Μια άλλη ξεχωριστή ομάδα Εβραίων αποτελούν οι Καραΐτες. Οι Καραΐτες δέχονται μόνο τη Βίβλο και θεωρούν το Ταλμούδ και τα ραβινικά κείμενα χρήσιμα, μόνο σε περιπτώσεις που η Βίβλος δεν καλύπτει. Η κοινότητα αυτή είναι πιο αυστηρή και απομονωμένη και αποτελεί αντικείμενο αποστροφής από τους υπόλοιπους Εβραίους. Έχουν διαφορετικές αργίες και διαφορετικά τελετουργικά στο γάμο, συνεπώς και πρακτικά η συμβίωσή τους με άλλους Εβραίους είναι περίπλοκη.12 Την ύπαρξη της ιδιαίτερης αυτής ομάδας στο Ηράκλειο επιβεβαιώνει ο Εβλιγιά Τσελεμπί, όταν αναφέρει ότι υπάρχει στο Ηράκλειο μια συνοικία με επτά ενορίες, ενώ οι Καραΐτες Εβραίοι ζουν σε άλλη συνοικία. Για την ύπαρξη αυτής της ομάδας Εβραίων στο Ηράκλειο, οι μαρτυρίες είναι ελάχιστες. Στα τέλη του 17ου και στις αρχές του 18ου αιώνα εντοπίζεται ένα κύμα μετανάστευσης Εβραίων προς την οθωμανική επικράτεια από τις καθολικές ευρωπαϊκές χώρες. Πρόκειται για λίγα άτομα με υψηλή οικονομική και κοινωνική θέση, κυρίως εμπόρους, που διατηρούν την υπηκοότητα της χώρας προέλευσης τους και εξαιρούνται από την οθωμανική φορολογία. Είναι γνωστοί με τον όρο francos = ελεύθεροι, στα Ισπανικά ή από τη λέξη frenci = ο προερχόμενος από καθολική χώρα, στα οθωμανικά τουρκικά.13 Στην ομάδα αυτή εντάσσονται και γηγενείς Εβραίοι που λειτουργούν ως αντιπρόσωποι ευρωπαίων εμπόρων, απολαμβάνοντας, ως αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες τους, τη διπλωματική προστασία των ευρωπαϊκών χωρών.14 Οι Εβραίοι που γίνονταν υπήκοοι ξένης χώρας πλήρωναν σημαντικά ποσά για την απόκτηση αυτής της προστασίας και ονομάζονταν μπερατλήδες. Αυτοί με επίσημο οθωμανικό έγγραφο, εξαιρούνταν από τους οθωμανικούς φόρους, τους περιορισμούς στην ενδυμασία και δεν υπάγονταν στην οθωμανική δικαιο-

11. Z. Keren, On the history of the Jewish community in Vidin, Etudes Balkaniques, 1 (1996), 85. 12. A. Zajaczowski, Karaims: origin and history, στο Turkish-Jewish encounters. Studies on Turkish-Jewish relations through the ages, επιμ. M. Tütüncü, Χάαρλεμ 2001, 53-54, 73, S. Shaw, The Jews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic, ό.π, 47. Για την καραϊτική πίστη και τις πολιτισμικές διαφορές και τα έθιμα βλ. στο ίδιο, Μ. Gammer, The Karaites of Crimea during the Crimean War: a French report, 66. 13. Μ. Rozen, The Ottoman Jews, στο The Cambridge history of Turkey. Volume 3: The later Ottoman Empire, 1603-183, επιμ. S. N. Faroqhi, Καίμπριτζ 2006, 256. 14. S. Shaw, The Jews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic, ό.π., 141-144. Ο ορισμός για τους francos είναι διαφορετικός στο Rozen, The Ottoman Jews, ό.π., 259. Σε αυτό αναφέρεται πως με την ονομασία francos εννοούνται οι Εβραίοι που ήρθαν από το Λιβόρνο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και διατήρησαν την ιδιαίτερη ιταλική τους κουλτούρα και γλώσσα για δεκαετίες.

249

ΣΦΑΚΙΩΤΑΚΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ

σύνη. Προκαλούσαν τη δυσαρέσκεια των ομοεθνών τους συχνά, επειδή η αποχώρησή τους από τα πλαίσια της κοινότητας επιβάρυνε τα υπόλοιπα μέλη με το ποσό των φόρων τους. Το φαινόμενο εντοπίζεται κυρίως μετά το 1720.15 Όλες αυτές οι διαφορετικές ομάδες εντοπίζονται ακόμα και στην μικρή κοινότητα του Ηρακλείου κατά τη βενετική και οθωμανική περίοδο. Με την αναφορά αυτή θέλω να καταστήσω σαφές ότι είναι σχεδόν αδύνατο να μιλάμε για εβραϊκή κοινότητα με την έννοια της ενωμένης ομογενούς ομάδας όταν τα μέλη της έχουν τόσο διαφορετικό υπόβαθρο. Μπορεί οι χριστιανοί και οι μουσουλμάνοι να τους αντιμετωπίζουν ως ενιαία ομάδα αλλά αυτό δεν είναι πραγματικότητα ακόμα και στη μικρή κοινότητα του Ηρακλείου. ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ 1204-1669 Ας δούμε τώρα μερικά στοιχεία για την αντιμετώπιση που είχε η εβραϊκή κοινότητα από τις αρχές κατά τη βενετική και την οθωμανική περίοδο. Θετική ήταν σε γενικές γραμμές η πολιτική της Βενετίας προς τους Εβραίους συγκρινόμενη με την αντιμετώπισή τους σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, αφού αποσκοπούσε κυρίως στη συστηματική εκμετάλλευση των εβραϊκών κεφαλαίων, στη φορολόγησή τους και στη συμβολή τους στη γενικότερη ανάπτυξη των τοπικών αστικών κέντρων. Οι Εβραίοι κατοικούν σε ιδιαίτερα τμήματα των πόλεων, έξω από τα οποία δεν είχαν δικαίωμα κατοχής ακινήτων, ενώ παράλληλα είναι οργανωμένοι σε τοπικές κοινότητες με εκλεγμένους αξιωματούχους, οι οποίοι τους εκπροσωπούν ενώπιον των βενετικών αρχών.16 Επί βενετοκρατίας οι Εβραίοι έμποροι ασχολούνταν με το εξαγωγικό εμπόριο σιτηρών από την Κρήτη. Ασχολούνται επίσης με την παραγωγή και πώληση τυριού σύμφωνα με τα έθιμα του κόσερ. Η πλειονότητα είναι τεχνίτες και υπάρχουν και άτομα με υψηλή επαγγελματική θέση (γιατροί, δικηγόροι).17 Αφού οι Εβραίοι ασχολήθηκαν με το εμπόριο, μεγάλο μέρος της οικονομικής τους δραστηριότητας λάμβανε χώρα στο λιμάνι. Η συνοικία τους άρχισε να επεκτείνεται προς την περιοχή του λιμανιού, αλλά τους επιβλήθηκαν πιο αυστηρά περιοριστικά μέτρα και η συνοικία αναδιπλώθηκε στο χώρο που καταλάμβανε αρχικά και από τον οποίο δεν ξέφυγε μέχρι το τέλος της στον 20ό αιώνα.18

15. M. Mazower, Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων: χριστιανοί, μουσουλμάνοι και εβραίοι, 14301950, μτφρ. Κ. Κουρεμένος, Αθήνα 2006, 164 16. Α. Λαμπροπούλου και Κ. Τσικνάκης (επιμ.), Η εβραϊκή παρουσία στον ελλαδικό χώρο (4ος-19ος αι.), Αθήνα 2008, 14. 17. Κ. Χρηστάκης, Κρητών επιχειρείν: ιστορία και εμπόριο στην Κρήτη από την προϊστορία έως τις αρχές του 20ού αιώνα, Ηράκλειο 2008, 178, 192. 18. Z. Ankori, Jews and the Jewish community in the history of medieval Crete, στο Πεπραγμένα Β΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, τ. 3, Αθήνα 1968, 329, 355-57. O ίδιος συγγραφέας στο Ankori,

250

Η ΕΒΡΑΪΚΗ ΟΠΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Η εσωτερική διαφοροποίηση της κοινότητας φαίνεται στο Ηράκλειο και από τον αριθμό των συναγωγών. Η γενική εβραϊκή πρακτική είναι ότι λειτουργεί χωριστή συναγωγή για κάθε διακριτή ομάδα του εβραϊκού πληθυσμού. Συνήθως η διάκριση έχει να κάνει με τον αρχικό τόπο καταγωγής των μελών της κάθε ομάδας. Για τη μικρή κοινότητα του Ηρακλείου ξέρουμε ότι ιδρύεται συναγωγή των ασκενάζι μετά το 1360-1370.19 Το 1369 αναφέρεται η συναγωγή Kritiko. Η ονομασία Kritiko τεκμηριώνει ότι σ’ αυτή τουλάχιστον τη συναγωγή κυριαρχούσαν ελληνόφωνοι Εβραίοι. Το 1400 χτίστηκε η Allemaniko από την οικογένεια Delmedigo που ήταν γερμανικής καταγωγής.Το 1481 αναφέρονται τέσσερεις συναγωγές, όλες στον κεντρικό δρόμο της συνοικίας. Ως το 1529 τα ονόματα των συναγωγών έχουν αλλάξει. Αναφέρονται η Μεγάλη, των Ιερέων, η Γερμανική και η Υψηλή.20 Η εβραϊκή συνοικία γύρω στο 1550 παραμένει κοντά στη θάλασσα, αλλά με πιο όμορφα σπίτια και κτήρια. Αυτή η εικόνα αφορά όμως τα σπίτια των εύπορων Εβραίων και σίγουρα όχι όλη τη συνοικία. Η πραγματικότητα είναι ότι στη συνοικία αυτή υπάρχει μεγάλο πρόβλημα χώρου, αφού μεγάλος αριθμός κατοίκων ζει σε πολύ μικρό χώρο, όπου υπάρχουν καταστήματα και συναγωγές. Ο συνωστισμός

Θεασσαλονίκη 19ος αιώνας

The living and the dead: The story of Hebrew inscriptions in Crete, Proceedings of the American Academy of Jewish Research, 38-39 (1970-71), 1-100, αναλύει επιγραφές που αναφέρονται στη βενετική περίοδο όπου καταγράφονται τα επώνυμα των προσώπων, π.χ. Κούλη. 19. I. Ta Shma, Rabbinic literature in the Late Byzantine and Early Ottoman periods, στο Jews, Turks, Ottomans. A shared history, 15th through the 20th century, επιμ. Α. Levy, Σίρακιουζ 2002, 53, 56. 20. J. Starr, Jewish life in Crete under the rule of Venice, Proceedings of the American Academy of Jewish Research, 12 (1942), 98-99.

251

ΣΦΑΚΙΩΤΑΚΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ

Θεασσαλονίκη 19ος αιώνας

είναι τόσο έντονος ώστε δημιουργεί πολλά ζητήματα για την υγιεινή διαβίωση των κατοίκων που αυξάνονται με τη μετανάστευση Εβραίων από άλλες περιοχές.21 Οι βενετικές αρχές σε οικονομικά ζητήματα θεωρούν την κοινότητα ενιαίο φορέα και απαιτούν φόρους και εισφορές, ανάλογα με τον αριθμό των μελών της. Η κοινότητα διοικείται από ένα συμβούλιο επτά ή οκτώ ατόμων, θεσμός που υπάρχει ως το τέλος της βενετοκρατίας και εκλέγει τον condestabulo (κοντόσταυλος).22 Ο Schoenfeld καταγράφει τα άτομα που έγιναν κοντόσταυλοι και σχεδόν όλοι ανήκουν σε ρωμανιώτικες οικογένειες ή σε οικογένειες που ζουν για αιώνες στην Κρήτη.23 Οι Βενετοί κάνουν διακρίσεις εναντίον των Εβραίων και τους κατηγορούν ότι ευνοούν τους Οθωμανούς. Επιβάλλονται διαρκώς περιορισμοί στα δικαιώματα των Εβραίων και είναι αρκετά συχνές οι βίαιες ενέργειες εναντίον τους. Επειδή θεωρούνται υποστηρικτές των Οθωμανών, τους επιβάλλεται να πληρώσουν ως «τιμωρία» τα έξοδα των Βενετών για τον πόλεμο με αυτούς το 1538.24 Τότε οι Εβραίοι κατηγορήθηκαν ότι κρύβουν

21. Z. Ankori, From Zudecha to Yahudi Mahallesi: The Jewish Quarter of Candia in the seventeenth century (A chapter in the history of Cretan Jewry under Muslim rule), στο Salo Wittmayer Baron Jubilee Volume-English Section, επιμ. S. Lieberman , Ιερουσαλήμ 1975, 83-85. Για εβραϊκά οικήματα στο Ηράκλειο και φωτογραφίες τους βλ. G. Gerola, Βενετικά μνημεία της Κρήτης (εκκλησίες), μτφρ. Στ. Σπανάκης, Ηράκλειο 1993, τόμ. Ι, LII και 200. 22. J. Starr, Jewish life in Crete under the rule of Venice, ό.π., 101, 108. 23. A. J. Schoenfeld, Immigration and assimilation in the Jewish community of late Venetian Crete (15th-17th centuries), Journal of Modern Greek Studies, 25/1 (2007), 11. 24. S. Shaw, The Jews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic, ό.π., 24.

252

Η ΕΒΡΑΪΚΗ ΟΠΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Τούρκους κατασκόπους στη συνοικία τους και οι χριστιανοί τους επιτέθηκαν. Δεν υπήρξαν θύματα, αλλά το γεγονός έγινε αφορμή για την καθιέρωση τοπικής εορτής (πουρίμ) για τη σωτηρία της κοινότητας.25 Οι Εβραίοι είχαν να αντιμετωπίσουν ταυτόχρονα την καταπίεση των βενετικών αρχών, που επέβαλαν έκτακτη φορολογία και άλλα περιοριστικά μέτρα και τις κατηγορίες των ορθοδόξων χριστιανών Κρητικών για βεβήλωση των χριστιανικών συμβόλων, για τελετουργικούς φόνους παιδιών κ.ά. Οι ηγέτες των Εβραίων βρίσκονταν ανάμεσα σε διασταυρούμενα πυρά και έπρεπε συχνά να διαλέξουν ανάμεσα στο μικρότερο κακό για το συμφέρον της κοινότητάς τους. Το 1567 ο ορθόδοξος μητροπολίτης Μητροφάνης εκδίδει εγκύκλιο ζητώντας ισότιμη μεταχείριση των Εβραίων, παρέχοντας προστασία από άδικες κατηγορίες και αποτρέποντας την κακή τους μεταχείριση από την πλευρά των χριστιανών. Κατηγορούνται και επίσημα ως υποκινητές του βενετοτουρκικού πολέμου το 1570-1573 από τον δόγη Alvise Mocenigo.26 Ο Giacomo Foscarini το 1574-1577 επιβάλλει αυστηρούς περιορισμούς στους Εβραίους, που υποχρεώνονται είτε να γίνουν χριστιανοί είτε να ζουν σε απομονωμένες περιοχές της Κρήτης, χωρίς αυτή η απειλή να πραγματοποιηθεί τελικά.27 ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Οι Κρήτες Εβραίοι θα κληθούν μετά το 1669 να ζήσουν κάτω από το καθεστώς που οργάνωσαν οι Οθωμανοί, το οποίο έχει ήδη διαμορφωθεί για τους Εβραίους της υπόλοιπης Αυτοκρατορίας. Η πολιτική των Οθωμανών προς τους Εβραίους είναι εντελώς διαφορετική από αυτή των χριστιανικών ευρωπαϊκών χωρών της περιόδου αυτής. Οι Εβραίοι αποδέχονται πρόθυμα την οθωμανική διοίκηση και μάλιστα προσπαθούν να βρουν τρόπους ώστε να οργανώσουν καλύτερα την κοινοτική τους διοίκηση μέσα στα πλαίσια των κανόνων που ορίζουν οι οθωμανικές αρχές. Ο ραβίνος της Αδριανούπολης Yitzhak Şarfati (Τσαρφάτ είναι η Γαλλία στα εβραϊκά) καλεί στα μέσα του 15ου αιώνα τους Εβραίους της Γερμανίας να μεταναστεύσουν στα οθωμανικά εδάφη λέγοντας ...και εγώ ήρθα στα τουρκικά εδάφη που είναι ευλογημένα από το Θεό και γεμάτα με όλα τα καλά. Εδώ βρήκα ανάπαυση και ευτυχία. Η Τουρκία μπορεί να γίνει και για σας η γη της ειρήνης. Εδώ στη χώρα των Τούρκων δεν έχουμε κανένα παράπονο. Έχουμε μεγάλες περιουσίες, πολύς χρυσός και άργυρος βρίσκονται στα χέρια μας. Δεν πιεζόμαστε από

25. J. Starr, Jewish life in Crete under the rule of Venice, ό.π, 67-69, 82. 26. Κ. Γ. Τσικνάκης, Oι Εβραίοι του Χάνδακα το 16ο αιώνα, στο Ο ελληνικός εβραϊσμός. Επιστημονικό συμπόσιο (3 και 4 Απριλίου 1998), Αθήνα 1999, 230. 27. J. Starr, Jewish life in Crete under the rule of Venice, ό.π, 70 ,73.

253

ΣΦΑΚΙΩΤΑΚΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ

βαρείς φόρους και το εμπόριό μας είναι ελεύθερο και ανεμπόδιστο, πλούσιοι είναι οι καρποί της γης. Τα πάντα είναι φθηνά και ο καθένας μας ζει σε ειρήνη και ελευθερία.... Τονίζει επίσης ότι τα οθωμανικά εδάφη είναι σχετικά κοντά στην Ιερουσαλήμ και ότι το ταξίδι ως την ιερή γη των Εβραίων μπορεί να γίνει εύκολα από την ξηρά μέσα από την οθωμανική επικράτεια.28 Οι διάφορες ομάδες των Εβραίων δεν είναι πάντα σε αρμονικές σχέσεις μεταξύ τους και αυτό φαίνεται και από τις προσφωνήσεις που χρησιμοποιούν μεταξύ τους, όπως καταγράφονται στις πηγές. Οι ισπανοεβραίοι αποκαλούν τους ρωμανιώτες Εβραίους toshavim, ger, griegos, ντόπιους ή Έλληνες, με κάπως υποτιμητική χροιά. Και οι ρωμανιώτες τους αποκαλούν με τη σειρά τους megorashim, που σημαίνει οι εκδιωχθέντες.29 Οι σχέσεις με τις άλλες θρησκευτικές κοινότητες δεν είναι πάντα αρμονικές. Οι φυσικές καταστροφές προκαλούν έξαρση του θρησκευτικού συναισθήματος, αφού θεωρούνται τιμωρία του Θεού για τις αμαρτίες των ανθρώπων. Συχνά οι Εβραίοι της Κρήτης θεωρήθηκαν αίτιοι φυσικών καταστροφών. Υπάρχει σε χειρόγραφο στο Ηράκλειο (ΙΜΚ 669), ο λόγος του Μελετίου, Πατριάρχη Αλεξανδρείας, κατά των Εβραίων με χρονολογική ένδειξη 1683. Πρόκειται για απολογητικό κείμενο, υπέρ της χριστιανικής πίστης και κατά των Εβραίων με αρκετή διάδοση στις σλαβικές και ελληνικές χώρες.30 ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΩΣ ΖΙΜΜΗΔΕΣ Οι Οθωμανοί προσέφεραν στις εβραϊκές κοινότητες ένα ευνοϊκό πλαίσιο ζωής, ακολουθώντας τις προδιαγραφές συνύπαρξης με τους «λαούς της Βίβλου», που η μουσουλμανική θρησκεία υποβάλλει για τους πιστούς της. Οι Οθωμανοί παραχωρούσαν ελευθερία άσκησης των θρησκευτικών καθηκόντων και των κοινοτικών παραδόσεων, μέσα σε ένα πλαίσιο δεσμεύσεων και υποχρεώσεων των υπηκόων προς το κράτος και ως προς το κυρίαρχο σε αυτό μουσουλμανικό στοιχείο. Η οθωμανική αυτή αντίληψη και πρακτική, που αποκρυσταλλώθηκε στην επίσημη οργάνωση των μιλλέτ και η σχετική προστασία που αυτή παρείχε στη διαφύλαξη της ζωής και της αξιοπρέπειας των υπηκόων της, αποτέλεσε από νωρίς το σημαντικότερο πόλο έλξης των καταδιωκόμενων από την καθολική Ευρώπη Εβραίων. Οι Οθωμανοί μπόρεσαν γρήγορα να διακρίνουν τη χρησιμότητα των Εβραίων για την οικονομία κυρίως της Αυτοκρατορίας και να τους επιφυλάξουν ιδιαίτερη μεταχείριση.

28. S. Shaw, The Jews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic, ό.π., 31. 29. B. Lewis, The Jews of Islam, Princeton University Press, Πρίνστον 1984, 126-128. 30. Θ. Δετοράκης, Περιγραφικός κατάλογος των χειρογράφων των βιβλιοθηκών της πόλεως Ηρακλείου Κρήτης, Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, ΜΓ΄ (1977-1978), 202-203, 209.

254

Η ΕΒΡΑΪΚΗ ΟΠΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Οι Εβραίοι δεν συνδέονται ούτε με την Ορθοδοξία ούτε με τον Καθολικισμό. Βρίσκουν στους Οθωμανούς έναν προστάτη και υποστηρικτή και οι Οθωμανοί στους Εβραίους μια πολύτιμη ομάδα πιστών αλλόθρησκων υπηκόων. Ως sadık millet, πιστό δηλαδή, χαρακτηρίζεται από τους Οθωμανούς το εβραϊκό μιλλέτ και συνδέεται στενά με το μουσουλμανικό. Η κοινωνική θέση του ρωμανιώτη Εβραίου δεν διέφερε σημαντικά από αυτή των ορθοδόξων γειτόνων του, το 14ο και 15ο αιώνα. Έχουν θρησκευτικά δικαιώματα και κοινοτική ελευθερία, αλλά ανήκουν στο χώρο των «άπιστων» ζιμμήδων, με όλες τις κοινωνικές διακρίσεις που αυτό συνεπάγεται: Απαγόρευση της χρήσης αλόγου, ρούχα λιγότερο πολυτελή, κατοικίες ταπεινότερες από των μουσουλμάνων, μικρότερη ισχύς της μαρτυρίας τους στα μουσουλμανικά δικαστήρια, μεγαλύτερα τελωνειακά τέλη από αυτά των μουσουλμάνων εμπόρων.31 Η αποδοχή από τους Οθωμανούς της κοινοτικής-ενοριακής οργάνωσης των Εβραίων είναι ένα ακόμα δείγμα της ρεαλιστικής πολιτικής των Οθωμανών, απέναντι σε θέματα καθημερινής ζωής. Αφού το σύστημα αυτό εξυπηρετεί και τους Εβραίους σεβόμενο τις παραδόσεις τους, αλλά και τις οθωμανικές αρχές στην επιβολή ελέγχου και τη συλλογή των φόρων, δεν υπάρχει λόγος να αλλάξει.32 Οι Εβραίοι είναι κατώτεροι αλλά προστατευμένοι μέσα στο καθεστώς των ζιμμήδων.33 Οι μουσουλμάνοι έχουν προκαταλήψεις εναντίον τους και π.χ. ορκίζονται «αν λένε ψέματα, να μεταμορφωθούν σε Εβραίους».33 Οι Εβραίοι ζουν μέσα στο οθωμανικό κράτος μια ζωή με δύο όψεις. Ζουν και συμβιώνουν με τους υπόλοιπους υπηκόους του κράτους, υπακούουν στους νόμους και στην κρατική εξουσία, ενώ ταυτόχρονα προσπαθούν να διατηρήσουν την πολιτισμική και θρησκευτική τους ιδιαιτερότητα στα πλαίσια των ιδιαίτερα εσωστρεφών κοινοτήτων τους. Η ανάμειξη με τους άλλους πληθυσμούς θεωρείται δείγμα χαμηλής ηθικής. Π.χ. Εβραίες που μιλάνε τουρκικά ή ελληνικά, αποδοκιμάζονται σε ραβινικά κείμενα. Γενικά πάντως επειδή οι εβραίοι αποτελούν μειονότητα είναι λογικό να επηρεάζονται από την κουλτούρα της πλειονότητας.34 Το σύστημα των μιλλέτ οδήγησε στην απομόνωση των κοινοτήτων. Περιόρισε στο ελάχιστο τις διακοινοτικές επαφές και έτσι οδήγησε στην καλλιέργεια προκαταλήψεων ανάμεσα στις θρησκείες. Κάθε κοινότητα εργαζόταν για το δικό της αποκλειστικά συμφέρον, που πολύ συχνά ερχόταν σε αντίθεση με τα

31. M.Ευθυμίου, Εβραίοι και χριστιανοί στα τουρκοκρατούμενα νησιά του Ν.Α. Αιγαίου: οι δύσκολες πλευρές μιας γόνιμης συνύπαρξης, Τροχαλία, Αθήνα 1992, 25-28, 99. 32. H. Gerber, Crossing borders: Jews and Muslims in Ottoman law, economy and society, Isis Press, Κωνσταντινούπολη 2008, 52. 33. I. Σιμπή, Η έννοια της κοινότητας στους Εβραίους της Ελλάδας, ό.π., 204, 219 και Cohen, Jewish life under Islam, Harvard University Press, Καίμπριτζ 1984,137. 34. M. Rozen, The Ottoman Jews, 259-260.

255

ΣΦΑΚΙΩΤΑΚΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ

Κωνσταντινούπολη 18-19ος αιώνας

συμφέροντα των γειτόνων της. Οι συνέπειες του συστήματος αυτού θα φανούν κατά την περίοδο αποσύνθεσης της Αυτοκρατορίας. Ορθόδοξοι, Εβραίοι και Αρμένιοι μπορεί να ζούσαν στην ίδια πόλη, ακόμα και στην ίδια γειτονιά, αλλά υπήρχαν θρησκευτικά, γλωσσικά και ιδεολογικά «τείχη» ανάμεσά τους. Οι Εβραίοι δεν έγιναν θύματα μαζικών διώξεων ποτέ στο οθωμανικό κράτος. Όμως στη λαϊκή παράδοση η εικόνα του Εβραίου δεν είναι ιδιαίτερα κολακευτική. Σε μύθους, τραγούδια, ακόμα και στο θέατρο σκιών, ο Εβραίος είναι κακόβουλος, φοβητσιάρης, τσιγκούνης, δεν μιλάει καλά τουρκικά ή ελληνικά, ζει απομονωμένος και αυτό δημιουργεί υποψίες και φόβο για τις κακές του προθέσεις. Τους αναγνωρίζεται ως θετική η προσήλωση στη θρησκεία και την παράδοσή τους. Παρά τις όποιες διακρίσεις και στερεότυπα, οι Εβραίοι είναι ενταγμένοι στην κοινωνική ζωή των πόλεων και κυρίως στην οικονομία. Συνεργάζονται με αλλόθρησκους, γνωρίζουν το νομικό πλαίσιο της χώρας και προσφεύγουν στις αρχές όταν χρειάζεται. Τα συναισθήματα των μουσουλμάνων για τους Εβραίους ίσως ήταν αρνητικά, αλλά όχι εχθρικά. Ο Εβραίος μπορεί να είναι επιδέξιος, πανούργος, μνησίκακος αλλά σε καμία περίπτωση άτομο άξιο φόβου. Ο Εβραίος μπορεί να είναι γελοίος, μίζερος, παραδόπιστος αλλά όχι επίφοβος.35 ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΟ

Επαναλαμβάνεται η γενική διαπίστωση ότι οι οθωμανικές αρχές αντιμετωπίζουν τους Εβραίους σαν ομογενή ομάδα και γι’ αυτό προσκομίζονται ως

35. M. Ευθυμίου, Εβραίοι και χριστιανοί στα τουρκοκρατούμενα νησιά του Ν.Α. Αιγαίου, ό.π., 105.

256

Η ΕΒΡΑΪΚΗ ΟΠΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

τεκμήρια υποθέσεις από το ιεροδικείο Ηρακλείου όπου αναφέρονται οι Εβραίοι ως ομάδα. Εντοπίζονται λίγες τέτοιες περιπτώσεις όπου δηλαδή οι εβραίοι εμφανίζονται ως κοινότητα. Στην καταχώριση αρ. 1121 με ημερομηνία 16/08/1693 οι εβραίοι καταφέρονται εναντίον του ίδιου του ιεροδίκη για καταπάτηση εβραϊκών περιουσιών λόγω διαφορετικής ερμηνείας του κληρονομικού δικαίου ανάμεσα στις δύο θρησκείες και στην καταχώριση αρ. 1311 με ημερομηνία 11/09/1695 οι εβραίοι αιτούνται την άδεια επισκευής της συναγωγής. Και στις δύο περιπτώσεις αναφέρονται αρκετοί εβραίοι σαν άτομα και όχι σαν αξιωματούχοι της κοινότητας. Σε όποιες άλλες καταχωρίσεις αναφέρονται οι εβραίοι ομαδικά, το θέμα αφορά την καταβολή φόρων, άρα είναι μια προσέγγιση από τις αρχές προς την κοινότητα, αγνοώντας εντελώς τα εσωτερικά δίκτυα της κοινότητας.36 ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ Αυτά ακριβώς τα δίκτυα και οι δομές είναι αρκετά πολύπλοκες. Σε κάθε κοινότητα υπάρχει ο ραβίνος (hakhamim ή marbizei Torah), οι ma’arikhim που ασχολούνται με τη φορολογία και οι ka(k)hya που μεσολαβούν προς τις οθωμανικές αρχές. O ραβίνος δεν είναι ιερέας. Είναι ερμηνευτής και δάσκαλος των ιερών κειμένων. Επιλέγεται από την κοινότητα με κριτήριο τα ατομικά του προσόντα (μόρφωση, ηθική) και πληρώνεται από την κοινότητα. Οι αποφάσεις του σε δικαστικά θέματα είναι ηθικά μόνο δεσμευτικές. Σε κάθε κοινότητα υπήρχε το Ma’amad ένα συμβούλιο από εκλεγμένα πρόσωπα που ασχολούνταν με νομικά ζητήματα. Βασικές αρμοδιότητες του συμβουλίου αυτού είναι η συλλογή των φόρων και η επιλογή ραβίνου για την κοινότητα. Σε θρησκευτικά ζητήματα επικρατεί ισότητα στις αποφάσεις, αλλά σε οικονομικά σαφώς βαρύνει περισσότερο η γνώμη προσώπων με οικονομική επιφάνεια. Τελικά οι αποφάσεις παίρνονται, όπως σε μια οικογένεια, με την ομόφωνη λίγο πολύ σιωπηρή και άρρητη συναίνεση των συνελεύσεων. Για την εκλογή των συμβουλίων δεν υπάρχει πάγια και ομοιόμορφη διαδικασία. Επιλέγονται τα πιο χρήσιμα άτομα στο συλλογικό συμφέρον καταλήγοντας έτσι σε μια μορφή αριστοκρατικής διακυβέρνησης.37 Η οθωμανική διοίκηση δείχνει ανοχή ακόμα και εύνοια στην κοινοτική

36. Ν. Σταυρινίδης, Μεταφράσεις τουρκικών ιστορικών εγγράφων, αφορώντων εις την ιστορία της Κρήτης, 5 τόμοι, Ηράκλειο 1984-1987 (α΄ έκδοση: 1975-1985). 37. Γ. Νεχαμά, Ιστορία των ισραηλιτών της Σαλονίκης, 3 τόμοι, University Studio Press – Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2000, 303-304. Για το συμβούλιο ma’amad και τις αρμοδιότητές του βλ. και Ι. Σιμπή, Η έννοια της κοινότητας στους Εβραίους της Ελλάδας, ό.π., 313.

257

ΣΦΑΚΙΩΤΑΚΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ

οργάνωση των Εβραίων, όσο αυτή δεν παραβαίνει τους νόμους του κράτους και όσο παρέχει ένα μηχανισμό συλλογής των φόρων. Η έλλειψη ανώτερης διακοινοτικής εβραϊκής ηγεσίας δίνει μια αίσθηση κοινοτικής αυτονομίας, αφού κάθε τοπική κοινότητα είναι ελεύθερη να επιλέξει τους ηγέτες της και να επιλύσει τα δικά της ζητήματα, χωρίς να καταφεύγει σε ανώτερες θρησκευτικές ή πολιτικές αρχές. Δεν υπάρχει ακόμα και σήμερα ανώτατη θρησκευτική εξουσία στην εβραϊκή θρησκεία. Κάθε κοινότητα είναι αυτόνομη και μπορεί να ακολουθεί δικούς της κανόνες. Οι αρχές συχνά εκμεταλλεύτηκαν τις ενδοκοινοτικές διαφορές, για να ελέγχουν τις εβραϊκές κοινότητες.38 Κάθε συναγωγή αποτελεί διαφορετική ενορία. Οι ενορίες- συναγωγές παρά το ότι μπορεί να βρίσκονται ακόμα και στον ίδιο δρόμο είναι κλεισμένες σε «αδιαπέραστα τείχη». Αντί να εργάζονται για τη συσπείρωση των δυνάμεών τους, οι συναγωγές απομονώνονται και καταλήγουν συχνά σε ανταγωνισμούς Σμύρνη 19ος αιώνας και διχόνοιες. Η συνεργασία για κάποιο κοινό στόχο είναι σπάνια. Αυτός ο κατακερματισμός αφήνει τους Εβραίους ανυπεράσπιστους απέναντι στην απληστία των οθωμανών υπαλλήλων.39 Παραδειγματικά αναφέρω ότι στο Ηράκλειο γνωρίζουμε την ύπαρξη της συναγωγής κάτω από το παλιό Ξενία, αλλά η δεύτερη συναγωγή υπάρχουν ενδείξεις ότι ήταν ή απέναντι κοντά στο σημερινό Ιστορικό μουσείο ή ακόμα και δίπλα στο χώρο που μέχρι πρόσφατα υπήρχε

38. J.Hacker, Jewish autonomy in the Ottoman Empire: Its scope and limits. Jewish courts from the sixteenth to the eighteenth centuries, στο A. Levy (επιμ.), The Jews of the Ottoman Empire, The Darwin Press (in cooperation with The Institute of Turkish Studies), Πρίνστον και Ουάσιγκτον 1994, 186. 39. Γ. Νεχαμά, Ιστορία των ισραηλιτών της Σαλονίκης, ό.π., τ. 1, 171, 185.

258

Η ΕΒΡΑΪΚΗ ΟΠΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

κλαμπ. Στα Χανιά οι δύο συναγωγές είναι πραγματικά η μια απέναντι στην άλλη. Η ρωμανιώτικη etz hayyim αναστηλώθηκε και λειτουργεί, ενώ η σεφαραδίτικη beth shalom (σπίτι της ειρήνης) καταστράφηκε ολοσχερώς και σήμερα στο χώρο της λειτουργεί εστιατόριο. Στο Ηράκλειο οι Εβραίοι εκμεταλλεύτηκαν το κενό που άφησαν όσοι κάτοικοι έφυγαν κατά τη διάρκεια του Κρητικού Πολέμου και επεκτάθηκαν οικιστικά πέρα από τα όρια της συνοικίας τους. Η εβραϊκή συνοικία βρίσκεται σε μια περιοχή που αποτελούσε στόχο των πολιορκητών, οπότε είναι δεδομένο ότι πολλά από τα κτίριά της θα είχαν υποστεί πολλές ζημιές. Οι Εβραίοι αυξάνονται αριθμητικά μετά την κατάκτηση και οι Οθωμανοί τους επιτρέπουν να εγκατασταθούν και σε άλλες συνοικίες της πόλης. Έτσι από τα πρώτα χρόνια μετά την κατάκτηση βλέπουμε Εβραίους να αγοράζουν οικήματα σε άλλες συνοικίες, καλύπτοντας το οικιστικό κενό και παράλληλα συμβάλλοντας στην οικονομία της πόλης, αφού πληρώνουν φόρους. Η συνοικία τους παύει να είναι κλειστό γκέτο και ονομάζεται στα τουρκικά Yahudi Mahallesi ή Sultan İbrahim Mahallesi από τον κοντινό ναό του Αγίου Πέτρου που μετατρέπεται σε τζαμί προς τιμή του σουλτάνου Ιμπραήμ (1640-1648), στα χρόνια του οποίου ξεκίνησε η πολιορκία του Ηρακλείου.40 Οι συνοικίες γενικά κατοικούνται από μεικτό πληθυσμό. Δεν εφαρμόστηκε αυστηρά ο θρησκευτικός διαχωρισμός, παρόλο που το σύστημα αυτό διευκόλυνε τη συλλογή των φόρων. Ίσως αυτό να οφείλεται στην ερήμωση της πόλης λόγω της μακρόχρονης πολιορκίας και στην γρήγορη προσπάθεια εποικισμού της από τους Οθωμανούς, οπότε δεν τηρήθηκαν αυστηρά τα ισλαμικά έθιμα για το διαχωρισμό των κοινοτήτων. Για να προσελκύσουν πληθυσμό στην ερημωμένη πόλη του Ηρακλείου, οι Οθωμανοί πουλούσαν με ευνοϊκούς όρους περιουσίες μέσα στην πόλη. Στα ιεροδικαστικά κείμενα μαρτυρούνται τέτοιες συναλλαγές. Π.χ., το 1670 Εβραίοι αγοράζουν τέσσερεις ιδιοκτησίες, που είχαν εγκαταλειφθεί από τους χριστιανούς ιδιοκτήτες τους. Οι Εβραίοι έχουν δικαίωμα πια να κατέχουν περιουσία μέσα στην πόλη.41 Οι Εβραίοι της Κρήτης δεν είχαν λόγους να είναι εχθρικοί προς τους Οθωμανούς, αφού αυτοί γενικά είχαν δείξει εύνοια προς το εβραϊκό στοιχείο σε σχέση με τους Βενετούς. Η κατάκτηση της Κρήτης ενώνει ξανά όλο το χώρο των Βαλκανίων και της ανατολικής Μεσογείου κάτω από την ίδια εξουσία και συνδέει ξανά την κοινότητα της Κρήτης με τις ρωμανιώτικες κοινότητες της ηπειρωτικής χώρας. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία προσέφερε στους Εβραίους έναν ενιαίο χώρο διαβίωσης και δράσης σε όλα τα Βαλκάνια, την Ανατολική Μεσόγειο

40. Ζ. Ankori, From Zudecha to Yahudi Mahallesi, ό.π., 86-87, 91-92. 41. Μ. Greene, A shared world: Christians and Muslims in the early modern Mediterranean, Princeton University Press, Πρίνστον 2002, 85 (καταχώριση Τ.Α.Η. 2,137).

259

ΣΦΑΚΙΩΤΑΚΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ

και τη Μέση Ανατολή. Για πρώτη φορά εβραϊκές κοινότητες με διαφορετική πολιτισμική παράδοση βρίσκονται κάτω από την ίδια κρατική εξουσία. Οι Εβραίοι της Κρήτης είχαν επαφές οικονομικές και πολιτισμικές με τις κοινότητες στο υπόλοιπο κράτος και ιδίως στην Παλαιστίνη. Οι Οθωμανοί πρόσφεραν στους Εβραίους άσυλο και ασφάλεια, αλλά τοποθετώντας τους και αυτοί σε ένα υποδεέστερο στρώμα της οθωμανικής κοινωνίας. Οι Εβραίοι, μην έχοντας και πολλές επιλογές, αποδέχονται την κατάσταση αυτή και γίνονται υπήκοοι β΄ κατηγορίας, που ζουν όμως ασφαλείς και προστατευμένοι στην οθωμανική επικράτεια. Οι Εβραίοι ζουν πιο κοντά στους μουσουλμάνους παρά στους χριστιανούς, με τους οποίους συχνά ανταγωνίζονται, έχοντας τα ίδια συμφέροντα και διεκδικώντας τα ίδια προνόμια (θρησκευτικά και φορολογικά) και ισότιμα αξιώματα (κυρίως κοινοτικά). Η έλλειψη επαφών με τις άλλες πληθυσμιακές ομάδες είναι συχνά επιδίωξη των ίδιων των Εβραίων. Ο περιχαρακωμένος τρόπος ζωής τους μέσα στα αυστηρά πλαίσια των κοινοτήτων τους δεν επιτρέπει στις άλλες κοινότητες να τους γνωρίσουν, να τους κατανοήσουν πραγματικά και συνεπώς να τους αποδεχτούν και να τους προστατεύσουν όταν χρειάστηκε.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΠΗΓΕΣ -

Σταυρινίδης, Νικόλαος, Μεταφράσεις τουρκικών ιστορικών εγγράφων, αφορώντων εις την ιστορία της Κρήτης. Τόμος Δ΄. Έγγραφα της περιόδου 1715-1752, Εγίρας 1127-1165, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, Ηράκλειο 1984. Σταυρινίδης, Νικόλαος, Μεταφράσεις τουρκικών ιστορικών εγγράφων, αφορώντων εις την ιστορία της Κρήτης. Τόμος Ε΄. Έγγραφα της περιόδου 1752-1765, Εγίρας 1165- 1179, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, Ηράκλειο 1985. Σταυρινίδης, Νικόλαος, Μεταφράσεις τουρκικών ιστορικών εγγράφων, αφορώντων εις την ιστορία της Κρήτης. Τόμος Α΄. Έγγραφα της περιόδου 1657-1672, Εγίρας 1067-1082, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, Ηράκλειο 1986. Σταυρινίδης, Νικόλαος, Μεταφράσεις τουρκικών ιστορικών εγγράφων, αφορώντων εις την ιστορία της Κρήτης. Τόμος Β΄. Έγγραφα της περιόδου 1672-1694, Εγίρας 1083-1105, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, Ηράκλειο 1986. Σταυρινίδης, Νικόλαος, Μεταφράσεις τουρκικών ιστορικών εγγράφων, αφορώντων εις την ιστορία της Κρήτης. Τόμος Γ΄. Έγγραφα της περιόδου 1694-1715, Εγίρας 1105- 112, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, Ηράκλειο 1987.

260

Η ΕΒΡΑΪΚΗ ΟΠΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΑΡΘΡΑ -

Δετοράκης, Θεοχάρης, Περιγραφικός κατάλογος των χειρογράφων των βιβλιοθηκών της πόλεως Ηρακλείου Κρήτης, Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 43 (1977-78) Αθήνα 1977-78, 188-229. Ευθυμίου, Μαρία, Εβραίοι και χριστιανοί στα τουρκοκρατούμενα νησιά του Ν.Α. Αιγαίου: οι δύσκολες πλευρές μιας γόνιμης συνύπαρξης, Τροχαλία, Αθήνα 1992. Λαμπροπούλου, Άννα και Κώστας Τσικνάκης (επιμ.), Η εβραϊκή παρουσία στον ελλαδικό χώρο (4ος-19ος αι.), Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών/Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών – Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού, Αθήνα 2008. Λούπης, Δημήτρης, Εβλιά Τσελεμπί. Οδοιπορικό στην Ελλάδα, 1668-1671. Πελοπόννησος, νησιά Ιονίου, Κρήτη, Κυκλάδες, νησιά Ανατολικού Αιγαίου, Eκδόσεις Εκάτη, Αθήνα 1994. Μοντεφιόρε, Σάιμον Σίμπαγκ, Ιερουσαλήμ. Η βιογραφία, Ωκεανίδα, Αθήνα 2014. Νεχαμά, Γιοζέφ, Ιστορία των ισραηλιτών της Σαλονίκης, 3 τόμοι, University Studio Press – Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2000. Σιμπή, Ιακώβ, Η έννοια της κοινότητας στους Εβραίους της Ελλάδας, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο-Τμήμα Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Αθήνα 2008. Σφακιωτάκης Σταύρος, Η εβραϊκή κοινότητα του Ηρακλείου, 17ος -18ος αιώνας, ανέκδοτη διπλωματική εργασία, Ρέθυμνο 2017, αναρτημένη στον δικτυακό τόπο https://elocus.lib.uoc.gr/search/?search_type=simple&search_help=&display_mode=overv iew&wf_step=init&show_hidden=0&number=10&keep_number=&cclterm1=%CE %A3%CE%A6%CE%91%CE%9A%CE%99%CE%A9%CE%A4%CE%86%CE%9A%CE%9 7%CE%A3&cclterm2=&cclterm3=&cclterm4=&cclterm5=&cclterm6=&cclterm7=&cclter m8=&cclterm9=&cclfield1=term&cclfield2=&cclfield3=&cclfield4=&cclfield5=&cclfield6= &cclfield7=&cclfield8=&cclfield9=&cclop1=&cclop2=&cclop3=&cclop4=&cclop5=&cclop 6=&cclop7=&cclop8=&display_help=0&offset=1&search_coll[metadata]=0&search_coll[ dlib]=1&&stored_cclquery=&skin=&rss=0&store_query=1&show_form=&clone_file=&e xport_method=none&display_mode=detail&offset=1&number=1&keep_number=10&ol d_offset=1&search_help=detail Τσικνάκης, Κώστας Γ., Οι Εβραίοι του Χάνδακα το 16ο αιώνα, Ο ελληνικός εβραϊσμός. Επιστημονικό συμπόσιο (3 και 4 Απρıλίου 1998), Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1999, 225-249. Χρηστάκης, Κωστής, Κρητών επιχειρείν: ιστορία και εμπόριο στην Κρήτη από την προϊστορία έως τις αρχές του 20ού αιώνα, Επιμελητήριο Ηρακλείου, Ηράκλειο 2008. Fleming, Katherine Elizabeth, Ιστορία των ελλήνων εβραίων, μτφρ. Νίκος Γάσπαρης, Οδυσσέας, Αθήνα 2009. Gerola, Giussepe, Βενετικά μνημεία της Κρήτης (εκκλησίες), μτφρ. Στέργιος Σπανάκης, Mazower, Μark, Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων: χριστιανοί, μουσουλμάνοι και εβραίοι, 1430-1950, μτφρ. Κώστας Κουρεμένος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006. Ankori, Zvi, Jews and the Jewish community in the history of medieval Crete, στο Πεπραγμένα του Β΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, τ. 3, Φιλολογικός Σύλλογος «Ο Χρυσόστομος», Αθήνα 1968, 312-367. Ankori, Zvi, The living and the dead: The story of Hebrew inscriptions in Crete, Proceedings of the American Academy of Jewish Research, 38-39 (1970-71), 1-100.

261

ΣΦΑΚΙΩΤΑΚΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ

Ankori, Zvi, From Zudecha to Yahudi Mahallesi: The Jewish quarter of Candia in the seventeenth century (a chapter in the history of Cretan Jewry under Muslim rule), στο S. Lieberman (επιμ.), Salo Wittmayer Baron Jubilee Volume-English Section, American Academy for Jewish Research 1, Ιερουσαλήμ 1975, 63-127. Barnai, Jacob, On the history of the Jews in the Ottoman Empire, στο E. Juhasz (επιμ.), Sephardi Jews in the Ottoman Empire; Aspects of material culture, The Israel Museum, Ιερουσαλήμ, 1990, 19-28. Cohen, Amnon, Jewish life under Islam: Jerusalem in the sixteenth century, Harvard University Press, Καίμπριτζ 1984. Gerber, Haim, Crossing borders: Jews and Muslims in Ottoman law, economy and society, Isis Press, Κωνσταντινούπολη 2008. Greene, Molly, A shared world: Christians and Muslims in the early modern Mediterranean, Princeton University Press, Πρίνστον 2002. Το βιβλίο έχει μεταφραστεί και στα ελληνικά: Greene, Molly, Κρήτη, ένας κοινός κόσμος. Xριστιανοί και μουσουλμάνοι στη Μεσόγειο των πρώιμων νεώτερων χρόνων, μτφρ. Ελένη Γκαρά και Θέμις Γκέκου, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 2005. Hacker, Joseph R., Jewish autonomy in the Ottoman Empire: Its scope and limits. Jewish courts from the sixteenth to the eighteenth centuries, στο A. Levy (επιμ.), The Jews of the Ottoman Empire, The Darwin Press (in cooperation with The Institute of Turkish Studies), Πρίνστον και Ουάσιγκτον 1994, 153-202. Keren, Zvi, On the history of the Jewish community in Vidin, Etudes Balkaniques, 1 (1996), 80-87. Levy, Avigdor (επιμ.), Jews, Turks, Ottomans. A shared history, 15th through the 20th century, Syracuse University Press, Σύρακιους 2002. Lewis, Bernard, The Jews of Islam, Princeton University Press, Πρίνστον 1984. Phillips Cohen, Julia και Sarah Abrevaya Stein, Sephardi lives: A documentary history, 17001950, Stanford University Press, Στάνφορντ 2014. Rozen, Minna, The Ottoman Jews, στο S. N. Faroqhi (επιμ.), The Cambridge history of Turkey. Volume 3: The later Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge University Press, Καίμπριτζ 2006, 256-271. Schoenfeld, A.J., Immigration and assimilation in the Jewish community of late Venetian Crete (15th-17th centuries), Journal of Modern Greek Studies, 25/1 (2007), 1-15. Shaw, Stanford, The Jews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic, Macmillan, Λονδίνο 1989. Starr, Joshua, Jewish life in Crete under the rule of Venice, Proceedings of the American Academy of Jewish Research, 12 (1942), 59-114. Tütüncü, Mehmet (επιμ.), Turkish-Jewish encounters. Studies on Turkish-Jewish relations through the ages, SOTA, Χάαρλεμ 2001. Ta Shma, Israel Moses, Rabbinic literature in the Late Byzantine and Early Ottoman periods, στο Α. Levy (επιμ.), Jews, Turks, Ottomans. A shared history, 15th through the 20th century, Syracuse University Press, Σίρακιουζ 2002, 52-60.

Οι εικόνες προέρχονται από το Stavroulakis Nikos, Sephardi and Romaniote Jewish Costumes in Greece and Turkey, Athens, The Jewish museum of Greece, 1986.

262

ΨΑΡΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Αρχαιολόγος

ΤΑ ΝΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΣ ΧΑΝΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ Η Βενετία, μια κατ’ εξοχήν νησιωτική δύναμη, αναπτύχθηκε πάνω σε ένα σύμπλεγμα 118 περίπου μικρών νησιών, που βρίσκονται εντός της ομώνυμης λιμνοθάλασσας (laguna), που εκτείνεται κατά μήκος των βόρειων ακτών της Αδριατικής. Η γεωλογική σύσταση των περισσοτέρων νησιών είναι αμμώδης, ενώ άλλων είναι ελώδης ή βραχώδης, που τα καθιστούσαν στην ουσία ακατάλληλα τόσο για κατοίκιση, όσο και για καλλιέργειες. Προσέφεραν όμως στους πληθυσμούς της ενδοχώρας της κοιλάδας του Βένετο ένα φυσικό καταφύγιο, απαραίτητο λόγω των συχνών βαρβαρικών επιδρομών, κυρίως από νομαδικές φυλές Ούννων, κατά τον 5ο αιώνα μ. Χ.. Οι κάτοικοι των νησιών αυτών, προκειμένου να βελτιώσουν τις συνθήκες διαβίωσης, πραγματοποίησαν διαχρονικά μια σειρά από πρωτοφανή και μοναδικά σε έκταση αντιπλημμυρικά και αποστραγγιστικά έργα, όπως εκβαθύνσεις, αποξηράνσεις και διανοίξεις καναλιών, μετασχηματίζοντας έτσι μεγάλες φυσικές εκτάσεις σε αστικές. Πολλοί μελετητές της Βενετικής περιόδου χαρακτήρισαν εύστοχα τη Βενετία ως την πόλη χωρίς γη.1 Η λιμνοθάλασσα από τη μια παρείχε φυσική προστασία και καταφύγιο στους κατοίκους, από την άλλη όμως δημιουργούσε μια απομόνωση και ένα περιορισμό σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις, καθώς δεν υπήρχε η δυνατότητα να παραχθούν αγροτικά προϊόντα ικανά να καλύψουν τις ζωτικές τους ανάγκες. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η στροφή των κατοίκων προς το εμπόριο ήταν μονόδρομος, αναζητώντας αγορές στις παραπλήσιες περιοχές της Αδριατικής, επεκτείνοντας σταδιακά τις δραστηριότητες τους και στα μεγάλα εμπορικά κέντρα της Μεσογείου και της Ανατολής. Το υγρό στοιχείο θα αποτελέσει το θεμελιώδη παράγοντα της θαλασσοκρατορίας των Βενετών, καθιστώντας τους από τα τέλη του 12ου αιώνα σε μια υπολογίσιμη δύναμη στον ευρωπαϊκό και μεσογειακό χώρο, χάρη των εμπορικών δραστηριοτήτων και της ναυτικής τους ισχύος. Λίγο πριν από την Τέταρτη Σταυροφορία (1204), η Κρήτη είχε παραχωρηθεί από τον Αλέξιο Άγγελο, γιό του Ισαακίου Β΄, ως αντάλλαγμα στους σταυροφόρους προκειμένου να εξασφαλίσει τη βοήθειά τους στην επιστροφή του πατέρα του στο θρόνο του Βυζαντίου. Έτσι η Κρήτη πέρασε στον Βονιφάτιο, μαρκίωνα του Μομφερράτου, ο οποίος για να επιτύχει την υποστήριξη της Βε-

1. Μαλτέζου, Η Βενετία, 8.

263

ΨΑΡΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

νετίας στη διένεξη του με τον Λατίνο αυτοκράτορα Βαλδουίνο της Φλάνδρας, την παραχώρησε στη Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου, έναντι χαμηλού χρηματικού ποσού.2 Η συνθήκη αυτή έδινε στη Βενετία την αφορμή να δημιουργήσει στην Ανατολική Μεσόγειο τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την εδραίωση και εξάπλωση του εμπορίου, καθώς και των ναυτικών της δραστηριοτήτων, αποκτώντας ένα σημαντικό κέντρο θαλάσσιας συγκοινωνίας και εμπορίου, ισχυροποιώντας παράλληλα την παρουσία της στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Μέχρι και το 15ο αιώνα η θαλάσσια κυριαρχία της Βενετίας ήταν αναμφισβήτητη στις παράκτιες περιοχές της Αδριατικής, του Ιονίου και Αιγαίου πελάγους, δημιουργώντας εμπορικούς σταθμούς για την τροφοδοσία της μητρόπολης, καθώς και ναυπηγοεπισκευαστικά κέντρα του βενετικού στόλου. Η διεξαγωγή του εμπορίου στις μακρινές πόλεις της Ανατολικής Μεσογείου, γινόταν μέσω οργανωμένων νηοπομπών με τη συνοδεία γαλερών. Σημαντικό ρόλο στον ανεφοδιασμό των πλοίων έπαιζαν τα λιμάνια του Αιγαίου (Μεθώνη, Κορώνη, Χαλκίδα), της Κρήτης (Χάνδακας, Χανίων), της Ρόδου και της Κύπρου. Μετά την εκδίωξη των Γενουατών το 1211 από την Κρήτη, η Βενετία προσπάθησε να εδραιώσει την κυριαρχία της στο νησί, κάτι το οποίο δεν ήταν εύκολο καθώς είχε να αντιμετωπίσει ένα πληθυσμό που διακρίνονταν για το ανυπότακτο και φιλελεύθερο πνεύμα του, αλλά και το ισχυρό, θρησκευτικό του φρόνημα. Επί πλέον στις τάξεις των αρχόντων υπήρχαν ικανοί αρχηγοί, πολλοί από τους οποίους κατάγονταν από μεγάλες βυζαντινές οικογένειες. Η άρνηση των Κρητικών να υποταχτούν στο ζυγό των ξένων κατακτητών, είχε σαν επακόλουθο την άμεση αντίδραση τους σε μια μακροχρόνια σειρά επαναστατικών κινημάτων, που διήρκησαν από τον 13ο μέχρι και τον 16ο αιώνα, τα οποία είχαν άλλοτε εθνικό και άλλοτε κοινωνικό χαρακτήρα. Η Κρήτη λόγω της θέσης της στην Ανατολική Μεσόγειο, αποτελούσε μια από τις σημαντικότερες κτήσεις της Βενετίας, ως διαμετακομιστικός σταθμός και ως σταθμός ανεφοδιασμού των εμπορικών της πλοίων, στο μακρινό ταξίδι από και προς τις χώρες της Ανατολής, τα νησιά του Βορείου Αιγαίου και την Αίγυπτο. Συγχρόνως αποτελούσε και εμπορικό κέντρο, καθώς παρήγαγε όλα τα προϊόντα των μεσογειακών χωρών όπως κρασί, λάδι, σιτάρι, μέλι, βαμβάκι και άλλα, πραγματοποιώντας σημαντικές εξαγωγές, οι οποίες της προσέφεραν οικονομική ευημερία και οικοδομική ανάπτυξη, κυρίως στις πόλεις των βορείων ακτών του νησιού. Η μεγάλη αυτή κίνηση που δημιουργήθηκε στα λιμάνια του Χάνδακα, των Χανίων και του Ρεθύμνου, οδήγησε τους Βενετούς να λάβουν όλα εκείνα τα απαραίτητα μέτρα, προκειμένου να γίνουν λειτουργικά και κυρίως ασφαλή για τα πλοία τους, αλλά και για τους κατοίκους των πόλεων αυτών.3 Για 2. Μαλτέζου, Η Κρήτη κατά τη Βενετοκρατία, 108. 3. Andrianakis, Gli arsenali veneziani a Creta, 191.

264

ΤΑ ΝΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΣ ΧΑΝΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

το λόγο αυτό, η Βενετία μετά την εδραίωση της κυριαρχίας της στο νησί, μερίμνησε για τη φύλαξη των στρατηγικών σημείων και ιδιαίτερα των μεγάλων πόλεων με την κατασκευή οχυρωματικών, λιμενικών, κοινωνικών και εκκλησιαστικών έργων. Οι παράγοντες που καθόρισαν την κατοίκηση της πόλης των Χανίων από την αρχαιότητα ήταν, η φυσική διαμόρφωση της θαλάσσιας λεκάνης, που περικλείεται από μια σειρά υφάλους, εκτεινόμενους από ανατολικά προς δυτικά, σε όλο σχεδόν το μήκος της βόρειας πλευράς της, ο υπερκείμενος λόφος του «Καστελίου», που προσέφερε την απαραίτητη φυσική προστασία στους κατοίκους και η πλούσια ενδοχώρα. Τα στοιχεία αυτά καθόρισαν την ανάπτυξη οικισμού, ήδη από την 3η χιλιετία π.Χ., σύμφωνα με τα ευρήματα των ανασκαφικών ερευνών, αναδεικνύοντας την πόλη των Χανίων ως μια από τις αρχαιότερες πόλεις της Μεσογείου4. Η διαχρονική σημασία του λιμανιού, γίνεται αντιληπτή από τα διάφορα έργα που πραγματοποιήθηκαν προκειμένου να εξασφαλίσουν στους εκάστοτε κατακτητές την προστασία του στόλου τους, τον έλεγχο της πόλης και την ασφαλή διακίνηση των εμπορευμάτων. Μια τέτοια κατασκευή, από τις παλαιότερες που διασώζονται στο βορειοδυτικό όριο της λιμενικής λεκάνης, είναι το εναπομείναν τμήμα ενός κυκλικού πύργου, η κατασκευή του οποίου αποδίδεται στους Γενοβέζους κατακτητές και χρονολογείται στις αρχές του 13ου αιώνα.5 Ένα μέρος του πύργου έχει θεμελιωθεί πάνω σε βράχια, μερικώς λαξευμένα, προκειμένου να αποτελέσουν τη βάση της τοιχοποιίας του, η οποία χαμηλά είναι επικλινής και κάθετη στο ανώτερο τμήμα. Ο πύργος αυτός, λόγω της σχετικά μακρινής απόστασης από την είσοδο του λιμανιού, αλλά και η εξέλιξη της οχυρωματικής αρχιτεκτονικής, τον καθιστούσαν ανεπαρκή για την αποτελεσματική προστασία του λιμανιού, κάτι που επισήμαναν αργότερα αρκετοί προβλεπτές και μηχανικοί της Βενετίας, προτείνοντας ένα νέο, αρτιότερο οχυρωματικό έργο στη συγκεκριμένη θέση. Από τις πρώτες δεκαετίες της εγκατάστασης των Βενετών στα Χανιά, ξεκίνησε μια μακροχρόνια αλληλογραφία με τη μητρόπολη, στην οποία εκθέτονταν τα σημαντικότερα προβλήματα, ζητώντας παράλληλα την έγκριση και τη χρηματοδότηση μιας σειράς επισκευαστικών και κατασκευαστικών έργων, τα οποία θα συνέβαλαν στην ασφάλεια και στην καλύτερη λειτουργία του λιμανιού, εξυπηρετώντας τις ολοένα αυξανόμενες ανάγκες της πόλης. Τα προβλήματα εντοπίζονται στην ενίσχυση του βόρειου μετώπου του λιμανιού, καθώς οι ύφαλοι που το οριοθετούν, δεν προσέφεραν επαρκή προστασία στα ευρισκόμενα σε αυτό πλοία, ιδιαίτερα κατά τη χειμερινή περίοδο που είναι εκτεθειμένο

4. Ανδρεαδάκη – Βλαζάκη Μ., Χανιά (Κυδωνία), 5. 5. G. Gerola, Monumenti, vol. I, 166 – 169, Ανδριανάκης, Η παλιά πόλη των Χανίων, 77, Ψαράκης, Φρούριο Φιρκά, 200-202.

265

ΨΑΡΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

στους βόρειους ανέμους του πελάγους. Η προτεινόμενη λύση ήταν η κατασκευή ενός λιμενοβραχίονα, ικανού να προστατεύει τη βόρεια πλευρά του λιμανιού. Επίσης ένα θέμα που απασχόλησε για πολλά χρόνια τις αρχές, ήταν το μεγάλο άνοιγμα της εισόδου του λιμανιού, εξ αιτίας του οποίου δημιουργούνταν πολλά προβλήματα στα πλοία, καθώς και στα κτίρια της παραλίας. Το σημαντικότερο όμως από τα προβλήματα που αντιμετώπιζε το λιμάνι ήταν το μικρό βάθος, ιδιαίτερα της ανατολικής λεκάνης, που γινόταν εντονότερο με τις προσχώσεις των ομβρίων, των υπονόμων της πόλης, καθώς και από τη συσσώρευση άμμου που εισέρχονταν με τον κυματισμό από την ανοιχτή ανατολική πλευρά του (Εικ. 1). Το Μάιο του 1302 η Βενετία ανταποκρινόμενη στο αίτημα του Ρέκτορα των Χανίων Marino Gradenigo,6 εξασφάλισε τους απαραίτητους πόρους για διάφορες εργασίες στο λιμάνι. Το ίδιο έπραξε και το 1318 στέλνοντας χρήματα από

Εικ. 1 Κάτοψη των Χανίων, E. Mormori 1580 – 90, Βενετία Archivio di Stato.

το Χάνδακα για εργασίες στο λιμενοβραχίονα. Ένας από τους ανασταλτικούς παράγοντες της συνεχής χρηματοδότησης των εργασιών, ήταν οι επαναστατικές ενέργειες εναντίον των Βενετών, όπως των κατοίκων των Σφακίων το 1319, με αποτέλεσμα οι προσχώσεις να καταστήσουν ένα μεγάλο μέρος του λιμανιού μη λειτουργικό. Στα επόμενα χρόνια η Βενετία διαφοροποίησε τη στάση της όσον 6. Gerola, Monumenti, vol. IV, 99.

266

ΤΑ ΝΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΣ ΧΑΝΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

αφορά στην αποστολή χρημάτων για το λιμάνι, προτείνοντας την επιβολή φόρων προκειμένου να καλυφθεί το κόστος των εργασιών. Η φοροεισπρακτική αυτή στάση της Βενετίας, δυσαρέστησε ακόμα και τους ίδιους τους αποίκους, οι οποίοι εξεγέρθηκαν μαζί με τους ντόπιους στη γνωστή επανάσταση του Αγίου Τίτου (1363-1366), οι συνέπιες της οποίας είχαν αντίκτυπο και στο λιμάνι, αναγκάζοντας τα πλοία να ελλιμενίζονται στο Χάνδακα. Με την πάροδο των χρόνων, η Βενετία αντιλήφθηκε τη σημασία, αλλά και τις ανάγκες του λιμανιού, αποστέλλοντας ένα πλοίο στις 2 Ιουλίου του 1423, το οποίο θα αναλάμβανε τις εργασίες περιορισμού της εισόδου του λιμένα, καθώς όπως επισημαίνεται το άνοιγμα ήταν περίπου 80 βήματα.7 Το 1515, μετά από μια μακρά περίοδο ανακωχής των επαναστατικών κινημάτων στο νησί, η Γερουσία επιδοκιμάζοντας την πρωτοβουλία του κυβερνήτη Bernardo Barbarigo να εκβαθύνει το λιμάνι και να κατασκευάσει τοιχίο με επάλξεις στο λιμενοβραχίονα, απέστειλε τα απαραίτητα υλικά προκειμένου να ολοκληρωθούν οι εργασίες. Τον Οκτώβριο του 1532 ο στρατιωτικός διοικητής Alessandro Contarini, κρίνοντας ότι ο προϋπάρχων κυκλικός πύργος στα βορειοδυτικά της εισόδου του λιμανιού δεν επαρκούσε για την προστασία του, πρότεινε να κατασκευαστεί στην ίδια θέση ένα οχυρωματικό έργο ικανό να αποτρέψει κάθε εχθρικό κίνδυνο για το λιμάνι. Η πρόταση αυτή έγινε αποδεκτή λίγο αργότερα από τον μηχανικό Michele Sanmicheli, που ανέλαβε τη σχεδίαση της οχύρωσης της πόλης το 1538, συμπεριλαμβάνοντας τον κυκλικό πύργο στην προτεινόμενη κατασκευή ενός Revellino, δηλαδή ενός οχυρωματικού έργου που θα προστάτευε αποτελεσματικά την είσοδο του λιμανιού. Ο Ρέκτορας των Χανίων Antonio Barbarigo, επανέλαβε το 1549 την ανάγκη να συνεχιστούν οι εκβαθύνσεις του λιμανιού και ο περιορισμός του ανοίγματος της εισόδου του, ενώ υπέβαλε προτάσεις για την κατασκευή αποχετευτικών έργων, στα οποία συμπεριλαμβάνονταν η δημιουργία χώρου όπου θα παροχετεύονταν τα νερά της βροχής, για την αποφυγή μεταφοράς χωμάτων και πετρών στο λιμάνι.8 Για την αντιμετώπιση του ίδιου προβλήματος ο Leonardo Loredan έθεσε το θέμα της κατασκευής ενός αγωγού στην Πύλη της Άμμου και ενός ακόμα στην περιοχή της Piattaforma (ο προμαχώνας στο μέσο της νότιας πλευράς της οχύρωσης), προκειμένου να περιοριστούν οι προσχώσεις του λιμανιού, οδηγώντας τα νερά της πόλης σε περιοχές εκτός των τειχών και εκτός λιμένα. Για την ανανέωση των υδάτων της ανατολικής λεκάνης, οι Βενετοί πραγματοποίησαν ένα άνοιγμα στις ξέρες του βόρειου τμήματος του λιμενοβραχίονα, το οποίο αποτυπώνεται στους περισσότερους χάρτες, επιλύοντας εν μέρει και με φυσικό τρόπο, τον καθαρισμό του συγκεκριμένου τμήματος του λιμανιού.

7. Gerola, Monumenti, vol. IV, 100. 8. Παπαδία – Λάλα, Το διαμέρισμα των Χανίων, 71.

267

ΨΑΡΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

Ένα από τα μέτρα προστασίας που έλαβε η Γερουσία το 1569 για το λιμάνι, ήταν να στείλει μια αλυσίδα μήκους 40 βημάτων, με τον κάθε κρίκο να ζυγίζει 20 λίβρες (περίπου 9 κιλά), προκειμένου να χρησιμοποιείται στο κλείσιμο της εισόδου του λιμανιού σε περίπτωση εχθρικού κινδύνου.9 Η αλυσίδα αποτυπώνεται σε αρκετούς χάρτες της εποχής. Βλέποντας η Βενετία ότι οι επαναλαμβανόμενες εργασίες στο λιμάνι δεν επέφεραν τα προσδοκώμενα αποτελέσματα, αποφάσισε να διακόψει τη χρηματοδότηση τους για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, με αποτέλεσμα τον Αύγουστο του 1581 στην έκθεση που απέστειλε στη Γερουσία ο Ρέκτορας Χανίων Pietro Lando, αναγκάστηκε να περιγράψει τη δεινή κατάσταση που βρισκόταν το λιμάνι, επισημαίνοντας ότι από αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο το ένα τρίτο του από τα πλοία. Στην έκθεση του Γενικού Προβλεπτή Zuanne Mocenigo, που υποβλήθηκε στο Συμβούλιο στις 17 Απριλίου 1589, τονίζεται η χρησιμότητα των λιμανιών της Κρήτης για τη Βενετία, ενώ προτείνεται παράλληλα ο τρόπος των εργασιών, βάση των γνωστών τεχνικών που εφάρμοζε η Βενετία σε ανάλογες περιπτώσεις, σημειώνοντας χαρακτηριστικά, … τόσον ο λιμήν του Χάνδακος όσον και ο λιμήν των Χανίων έχουν γεμίσει κατά το ήμισυ από χώματα, μολονότι μέχρι σήμερον δαπανώνται κατ’ έτος σεβαστά ποσά για την εκβάθυνσή των, …επειδή δεν είναι εκμεταλλεύσιμοι σε αυτή την κατάσταση που βρίσκονται σήμερα (οι λιμένες), νομίζω ότι επιβάλλεται να τους εκβαθύνουμε τμηματικώς δια πασσαλώσεων, με τον ίδιο τρόπο που συνήθως εκβαθύνονται οι διώρυγες στη Βενετία, …όταν τους εκβαθύνουμε και χρησιμοποιείται ολόκληρη η λεκάνη τους, θα μπορούν να περιλάβουν αμφότεροι 250 γαλέρες, με τα κουπιά συνεπτυγμένα, ενώ στη σημερινή κατάσταση δεν μπορούν να περιλάβουν ούτε εκατό. Το έργο αυτό είναι χρήσιμο τόσο εν καιρώ πολέμου όσο και εν καιρώ ειρήνης.10 Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο τρόπος εξεύρεσης χρηματοδότησης των εργασιών που προτείνει, ...Επειδή το έργο θα απαιτήσει μεγάλες δαπάνες, θεωρώ σκόπιμο την επιβολή φορολογίας σε ολόκληρο το Βασίλειο προς χρηματοδότηση αυτού, …πρέπει να υποχρεωθούν οι ιδιοκτήτες των πλοίων που θέλουν να καθαρίσουν ή να επισκευάσουν τα πλοία των εντός των λιμένων, να γεμίζουν και να μεταφέρουν δι’ εξόδων των μακράν των λιμένων τούτων, τρεις φορτηγίδες ίλη.11 Το 1590 η Γερουσία αποφάσισε το κλείσιμο της ανατολικής πλευράς του λιμανιού (περιοχή Lagognissi ή Laconissi), προκειμένου να περιοριστούν οι προσχώσεις της άμμου, με την κατασκευή ενός νέου οχυρωματικού περιβόλου στο χώρο του οποίου θα κατασκευάζονταν αργότερα τα νέα νεώρια. Τα επόμενα χρόνια διατυπώνονται οι ίδιες επικλήσεις και λαμβάνονται οι ίδιες

9. Gerola, Monumenti, vol. IV, 101. 10. Σπανάκη, Μνημεία, τ. Ι, 177. 11. Σπανάκη, Μνημεία, τ. Ι, 179.

268

ΤΑ ΝΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΣ ΧΑΝΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

απαντήσεις από τη Γερουσία, χωρίς να βρίσκονται λύσεις στα συνηθισμένα προβλήματα του λιμανιού. Ο Γενικός Προβλεπτής Nicolό Donά στις 13 Ιουλίου 1593 περιγράφει στην έκθεσή του την άσχημη κατάσταση του λιμανιού, αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι μπροστά από τα νεώρια το βάθος του νερού ήταν μόνο δυο μέτρα, ενώ η κυκλική βάση του φάρου στην οποία ήταν προσαρτημένη η αλυσίδα που έκλεινε την είσοδο του λιμανιού, καθώς και ένα μέρος του λιμενοβραχίονα, είχαν τόσες ζημιές από τον κυματισμό, που έδειχναν έτοιμα να καταρρεύσουν. Στο ίδιο πνεύμα ήταν και η έκθεση του πρώην Capitano του Χάνδακα και Προβλεπτή Χανίων Filippo Pasqualigo το 1594 προς τη Βενετική Γερουσία, αναφέροντας ότι, ...Το λιμάνι βρίσκεται σε τέτοια κακή κατάσταση με τις προσχώσεις, που με δυσκολία μπορούν οι γαλέρες των τελευταίων ταρσανάδων να καθελκυστούν, γι’ αυτό θεωρώ απαραίτητο ότι πρέπει να βαθύνει. Πριν όμως είναι ανάγκη να βρεθεί τρόπος να αλλάξουν κατεύθυνση τα νερά και να μην τρέχουν μέσα στο λιμάνι οι ακαθαρσίες της πόλης όταν βρέχει, αλλιώς κάθε δαπάνη θα πηγαίνει στον άνεμο.12 Ο Γενικός Προβλεπτής Κρήτης Benetto Moro, πραγματοποίησε εκτεταμένες εργασίες σε τμήματα του λιμανιού που είχαν ασχοληθεί οι προκάτοχοι του τα οποία αναφέρονται λεπτομερώς στην έκθεσή του στις 25 Ιουνίου 1602, … το λιμάνι είναι περιορισμένο και ασφαλισμένο, ικανό να χωρέσει εβδομήντα γαλέρες, με το revelino του (Φρούριο Φιρκά) στο στόμιο, που προστατεύει και φρουρεί την είσοδό του και δεσπόζει σε ολόκληρο το εσωτερικό, εξασφαλίζοντας το τμήμα εκείνο της πολιτείας, που βρίσκεται πάνω από το μόλο, ... το λιμάνι έχει ανακαινιστεί, το στόμιο του είναι ελεύθερο και εξασφαλισμένο για εκατό χρόνια, ο φάρος του στερεώθηκε και η porporella του (τεχνητός υποθαλάσσιος μόλος) επισκευάστηκε, που ήταν τόσο καταστραμμένη ώστε να χρειαστούν για την επισκευή της 122 μαούνες πέτρες.13 Το κλείσιμο και η διαμόρφωση της περιοχής του ανατολικού τμήματος του λιμανιού (Lacognissi), σύμφωνα με την απόφαση που έλαβε η Γερουσία το 1590, ήταν ένα έργο καθοριστικής σημασίας, τόσο για τη λειτουργία και την ασφάλεια του λιμανιού, όσο και για την εξεύρεση χώρου θεμελίωσης νέων νεωρίων. Το μεγαλύτερο μέρος της διαμόρφωσης του χώρου αυτού πραγματοποιήθηκε με υλικά και πέτρες που βγήκαν από τον εκβραχισμό τμήματος του λόφου στα δυτικά των νεωρίων, προκειμένου να κατασκευαστεί το τελευταίο νεώριο (Μεγάλο Αρσενάλι), από το συγκρότημα των 17 νεωρίων. Στην περιοχή του Λακονησίου, ο Moro κατασκεύασε μια traversa (τεχνητό κυματοθραύστη), στην επέκταση του λιμενοβραχίονα προς τα ανατολικά, προκειμένου να προστατεύσει το λιμάνι από πιθανή εχθρική προσβολή, αλλά προπάντων να σταματήσει τις προσχώσεις χαλικιών και άμμου που

12. Σπανάκη, Μνημεία, τ. ΙΙΙ, 131. 13. Σπανάκη, Μνημεία, τ. ΙV, 28, 29.

269

ΨΑΡΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

Εικ. 2 Ανατολική άποψη της traversa στις αρχές του 20ου αιώνα.

συσσώρευε ο κυματισμός στο εσωτερικό του λιμανιού (Εικ. 2). Ο χώρος που δημιουργήθηκε ανάμεσα στην traversa και στο βόρειο μέτωπο του προμαχώνα Michiele, ήταν αρκετός να χωρέσει πέντε θόλους ταρσανάδων. Ενδιαφέρουσες είναι οι πληροφορίες του Benetto Moro, σχετικά με τις εργασίες και το χρόνο που απαιτήθηκε για να πραγματοποιηθούν, …η θεμελίωση του ήταν κοπιαστική γιατί ήταν ανάγκη να εργάζονται κάτω από το νερό, σε πολλά σημεία τέσσερα και περισσότερα πόδια. Το έργο τελείωσε σε διάστημα λιγότερο από τρεις μήνες, Ιούλιο, Αύγουστο και μισό Σεπτέμβριο, …και η δαπάνη σε σχέση με το έργο ήταν μικρή.14 Η άποψη του Francesco Basilicata για την κατάσταση του λιμανιού, όπως διατυπώθηκε το 1630 στην έκθεση που υπέβαλε στον τότε Γενικό Στρατιωτικό Διοικητή Pietro Giustiniano, είναι σημαντική λόγω της ιδιότητας του, καθώς υπηρετούσε στην Κρήτη ως μηχανικός των δημοσίων έργων, έχοντας προσωπική αντίληψη των θεμάτων και των προβλημάτων των φρουρίων, καθώς και των επιμέρους έργων της Κρήτης. Συγκεκριμένα αναφέρει, ...Το λιμάνι χωρεί 40 γαλέρες, γιατί το μισό μπορεί να πει κανείς, είναι επιχωματωμένο κι έχει ανάγκη να ενισχυθεί. Είναι ανάγκη να φροντίσουν για να ρθεί σε τέτοια κατάσταση, ώστε σε περίπτωση ανάγκης, να μπορεί μαζί με το λιμάνι του Χάνδακα, να χωρέσουν και

14. Σπανάκη, Μνημεία, τ. ΙV, 33, 34.

270

ΤΑ ΝΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΣ ΧΑΝΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

να διαφυλάξουν το στόλο, από τον οποίο επαναλαμβάνω εξαρτάται η σωτηρία του Βασιλείου αυτού.15 Δυο σημαντικές και χαρακτηριστικές κατασκευές επί του λιμενοβραχίονα, που συνέβαλλαν στην ασφάλεια του λιμανιού, είναι ο φάρος στο δυτικό του όριο και ο προμαχώνας του Αγίου Νικολάου περίπου στο μέσο. Οι πληροφορίες για το φάρο της βενετικής περιόδου είναι περιορισμένες και αφορούν όπως είδαμε, στις μακροχρόνιες εργασίες στερέωσης της βάσης του και στην κατασκευή της porporella. Όσον αφορά στη μορφή και στο ύψος του δεν υπάρχουν πληροφορίες, μπορούμε όμως να έχουμε άποψη μόνο από χάρτες και σχέδια της εποχής,16 όπως αυτό του Φραγκισκανού μοναχού και κοσμογράφου Vincenzo Coronelli το 1689 (Εικ. 3). Ο φάρος ήταν θεμελιωμένος πάνω σε υπερυψωμένη τετράπλευρη

Εικ. 3 Φανταστική απεικόνιση του λιμανιού των Χανίων και του βενετικού φάρου από ανατολικά, V. Coronelli 1689.

βάση, κατασκευασμένη από λαξευτούς, ορθογωνισμένους ψαμμόλιθους, ίδιας σύστασης με αυτούς των ενετικών τειχών. Ο κυλινδρικός κορμός του είχε πυργοειδή μορφή, περιμετρικά του οποίου ανοίγονταν μικροί φωτιστικοί φεγγίτες, ενώ η απόληξη του κατέληγε σε θόλο. Στην ανατολική πλευρά της βάσης, σώ15. Σπανάκη, Μνημεία, τ. V, 104. 16. Gerola, Monumenti, vol. IV, 121.

271

ΨΑΡΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

ζεται η πέτρινη σκάλα που οδηγεί από τον εσωτερικό διάδρομο του λιμενοβραχίονα στο ανώτερο επίπεδο της βάσης του φάρου, που οριοθετείται περιμετρικά από το cordone (διάζωμα ημικυκλικής διατομής). Από τον αρχικό φάρο διατηρείται σήμερα σε καλή κατάσταση η βάση του, μετά και τις τελευταίες αναστηλωτικές εργασίες. Στο μέσο περίπου του λιμενοβραχίονα διαμορφώθηκε μια μικρή αμυντική κατασκευή (revellino), που σε συνδυασμό με το revellino del porto (Φρούριο Φιρκά) προστάτευαν την είσοδο του λιμανιού.17 Ο προμαχώνας αυτός πήρε την ονομασία από το μονόχωρο ναό του Αγίου Νικολάου, που υπάρχει στο μέσο του χώρου και διατηρείται σήμερα κάτω από μεταγενέστερες επιχωματώσεις. Για την αρχική μορφή του προμαχώνα αντλούμε στοιχεία από τους χάρτες του 16ου και 17ου αιώνα όπως, του E. Mormori 1580-90 (Εικ. 1), του F. Basilicata 1618 (Εικ. 4), του Leone Leoni 1639 (Εικ. 7), του V. Coronelli 1689 και άλλων. Η κάτοψη του προμαχώνα ήταν σχεδόν τριγωνική, με την κορυφή του να είναι στραμμένη προς το βορρά, ενώ στην ανατολική και δυτική πλευρά υπάρχουν κανονιοθυρίδες, η νότια πλευρά προς το μέρος του λιμανιού ήταν ανοιχτή, δηλαδή δεν έφερε τοιχοποιία. Όλα τα παραπάνω έργα που σχεδίασαν και πραγματοποίησαν οι Βενετικές αρχές της πόλης και αφορούσαν στη βελτίωση του λιμανιού των Χανίων, είχαν ένα βασικό σκοπό, από τη μια να παρέχουν προστασία στα πλοία τους κατά τις δύσκολες καιρικές συνθήκες Εικ. 4 Ο προμαχώνας του Αγίου Νικολάου του Μόλου. και από την άλλη, ο ελλιμενιΛεπτομέρεια από το χάρτη των Χανίων σμός ενός σημαντικού αριθμού του Francesco Basilicata 1618. πολεμικών πλοίων θα έδινε τη σιγουριά της ασφάλειας στους κατοίκους της πόλης, καθώς οι Βενετοί θα είχαν μια ικανή, αποτρεπτική δύναμη μακριά από τη Βενετία, σε κατάσταση σχετικής ετοιμότητας, η οποία θα μπορούσε να επέμβει όταν χρειαζόταν, κερδίζοντας το χρόνο που απαιτείτο μέχρι να φθάσει η βοήθεια από τη Βενετία. Παράλληλα οι ναύσταθμοι αυτοί διαθέτοντας την κατάλληλη τεχνική οργάνωση θα μπορούσαν να προσφέρουν τις απαραίτητες επισκευαστικές εργασίες στα πλοία και στον εξοπλισμό τους, αξιοποιώντας τη χειμερινή περίοδο που τα ταξίδια ήταν περιορισμένα. Απαραίτητη προϋπόθεση των παραπάνω ήταν να δημιουργηθούν οι κατάλληλες υποδομές, κάτι που ήταν αρκετά δύσκολο, όπως διαπιστώνεται στις εκθέσεις των Προβλεπτών και των μηχανικών προς τη Γερουσία. Επίσης η δη17. Ανδριανάκης, Η παλιά πόλη των Χανίων, 85.

272

ΤΑ ΝΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΣ ΧΑΝΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

μιουργία στεγασμένων χώρων για την προστασία των πλοίων, ήταν ένα εγχείρημα που απαιτούσε κατάλληλες λιμενικές υποδομές, κατασκευαστικές τεχνογνωσίες, λόγω της φύσης των εργασιών, αφού ένα μέρος από αυτές πραγματοποιούνταν εντός της θάλασσας και το άλλο πλησίον αυτής, επίσης απαιτούσε εξειδικευμένο και έμπειρο τεχνικό προσωπικό, κατάλληλα υλικά και σημαντικά χρηματικά ποσά. Ήδη από το 1467, λίγα χρόνια μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης και μπροστά στον επικείμενο Τουρκικό κίνδυνο, η Βενετία αποφάσισε να εξοπλίσει και να ενισχύσει τις κτήσεις της με στόλο. Έτσι θεωρήθηκε απαραίτητη η κατασκευή νεωρίων (arsenali), στα λιμάνια του Χάνδακα, των Χανίων, της Κέρκυρας, της Χαλκίδας, καθώς και στις ακτές της Αδριατικής, στη Zara και στη Lesina. Στις αρχές του 16ου αιώνα, η κατάσταση άλλαξε τόσο στον Ελλαδικό χώρο όσο και στην Κύπρο, με τους Βενετούς να χάνουν τις σημαντικές βάσεις της Μεθώνης, της Κορώνης και του Ναυαρίνου το 1500, της Ρόδου το 1522, της Μονεμβασιάς και του Ναυπλίου το 1540, της Ναυπάκτου και της Αμμοχώστου στην Κύπρο το 1571, οι οποίες πέρασαν στα χέρια των Τούρκων. Τα λιμάνια αυτά είχαν μεγάλη σημασία για ένα κράτος ναυτικό και εμπορικό όπως ήταν η Βενετία, στην οποία όμως παρέμεινε η Κρήτη ως το μοναδικό ελεύθερο, χριστιανικό προπύργιο στην Ανατολή. Πόσο σημαντική θεωρούσαν οι Βενετοί την Κρήτη, το βλέπουμε από το πλήθος των οχυρωματικών έργων που πραγματοποίησαν σε όλο σχεδόν το νησί, αλλά και στις προσπάθειες που κατέβαλλαν να κατασκευάσουν όσο το δυνατόν περισσότερα νεώρια στα λιμάνια του Χάνδακα και των Χανίων, τα οποία θα προσέφεραν σημαντική ασφάλεια στο νησί, όπως τονίζονταν στο πλήθος των εγγράφων που διακινούνταν μεταξύ των αξιωματούχων της Κρήτης και της Βενετίας. Οι εκθέσεις των Γενικών Προβλεπτών και Δουκών της Κρήτης, εκτός από τις τεκμηριωμένες προτάσεις για αύξηση του αριθμού των νεωρίων, περιέχουν σημαντικά οικονομικά και τεχνικά στοιχεία που αφορούσαν στις νέες κατασκευές νεωρίων, αλλά και σε επισκευές των υφισταμένων. Οι πρώτες πληροφορίες για εργασίες στα νεώρια, αναφέρονται στην απόφαση της Γερουσίας να στείλει στο Ρέκτορα των Χανίων στις 15 Σεπτεμβρίου 1515, ξυλεία προκειμένου να στεγάσει τα δυο πρώτα νεώρια.18 Από την πληροφορία αυτή βλέπουμε ότι, για την αρχική στέγαση των νεωρίων, προβλέπονταν ξυλότυπος με κεραμίδια, όπως στεγάζονταν τα νεώρια στη Βενετία. Με αυτή όμως την πρόταση δεν συμφωνούσαν οι Ρέκορες του Χάνδακα, οι οποίοι θεωρούσαν ότι είναι προτιμότερο να δαπανηθούν περισσότερα χρήματα στη στέγαση των νεωρίων, κατασκευάζοντας πέτρινους θόλους, καθώς θα παρείχαν

18. Gerola, Monumenti, vol. IV, 139.

273

ΨΑΡΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

Εικ. 5 Χάρτης των Χανίων, άγνωστου χαρτογράφου, κατά το α΄ μισό 16ου αιώνα στον οποίο διακρίνονται τα πρώτα νεώρια. Torino, Archivio di Stato.

διπλά οφέλη στη Βενετία, οικονομία στη ξυλεία και περισσότερη αντοχή στο χρόνο, ενώ θα κινδύνευαν λιγότερο σε περίπτωση πυρκαγιάς. Έτσι τα δυο πρώτα νεώρια των Χανίων ολοκληρώθηκαν μόλις το 1528, όπως αποτυπώνονται σε χάρτη των αρχών του 16ου αιώνα (Εικ. 5), φέροντας πέτρινους θόλους, σύμφωνα με τις προτάσεις των Ρεκτόρων του Χάνδακα. Ο Ρέκτορας των Χανίων Μarc’ Αntonio Bernardo το 1536 αναφέρει στην έκθεσή του, ότι ολοκλήρωσε την κατασκευή ενός νεωρίου και παρέδωσε ακόμα δυο, η κατασκευή των οποίων βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο αφού απομένει η τοποθέτηση της στέγης τους.19 Στην ίδια έκθεση αναφέρει ότι, με την οικονομική πολιτική που εφάρμοσε κατόρθωσε να αυξήσει τις εισπράξεις του δημοσίου ταμείου και με το περίσσευμα που δημιουργήθηκε πέτυχε χωρίς δυσκολία τον εξοπλισμό δυο γαλερών, ο αριθμός των οποίων θα μπορούσε να φθάσει και τις έξι. Κατά τον Γ΄ Βενετοτουρκικό πολέμο (1537 - 1540), όπου οι Βόρειες Σποράδες, η Αίγινα, το Ναύπλιο, η Μονεμβασιά και οι Κυκλάδες, εκτός της Τήνου,

19. Πλουμίδης, Κατάλογος, 291, 294.

274

ΤΑ ΝΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΣ ΧΑΝΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

πέρασαν στην οθωμανική αυτοκρατορία, προβλημάτισε τους Βενετούς οι οποίοι σχεδίασαν και πραγματοποίησαν διάφορα οχυρωματικά έργα στα Χανιά, όπως τη νέα οχύρωση της πόλης, σε σχέδια του μηχανικού Michele Sanmicheli το 1538. Η Βενετία βλέποντας ότι το λιμάνι των Χανίων λόγω του μεγέθους του είχε τις προϋποθέσεις για την κατασκευή περισσοτέρων νεωρίων, αποφάσισε στις 19 Απριλίου 1547 την ανέγερση τριών ακόμα νεωρίων, στέλνοντας στις 30 Ιουλίου 1548 ξυλεία και τον απαραίτητο εξοπλισμό.20 Ο Ρέκτορας των Χανίων Leonardo Loredan (1550 –1554), κατόρθωσε να τελειώσει ένα ακόμα νεώριο, ανεβάζοντας τον αριθμό των τελειωμένων σε τρία. Επίσης φρόντισε να εξασφαλίσει χώρο για τα επόμενα νεώρια, εξαγοράζοντας το σπίτι του Vizzamano, μερικά ακόμα σπίτια και μια μικρή ορθόδοξη εκκλησία, έναντι του ποσού των 2.500 δουκάτων21. Δεδομένης της σπουδαιότητας των νεωρίων, πρότεινε την κατασκευή ακόμα έξι κοντά στον προμαχώνα του San Salvatore και άλλα τόσα πλησίον του προμαχώνα Sabbionara. Από αυτές τις προτάσεις φαίνεται ότι η πρώτη δεν είχε καμία τύχη, καθώς η κατασκευή νεωρίων στην περιοχή του San Salvatore είχε πολλά προβλήματα, με βασικότερο ότι θα βρισκόταν εκτός της προστασίας του λιμανιού και των τειχών και κατά συνέπεια θα ήταν ευπρόσβλητα στον εχθρό και στους βόρειους ανέμους του πελάγους. Ο προτεινόμενη κατασκευή νεωρίων πλησίον του προμαχώνα Sabbionara, πιθανότατα θα εννοούσε το χώρο που πολύ αργότερα διαμόρφωσε και θεμελίωσε τα πέντε νεώρια ο Benetto Moro. Η έντονη ανησυχία της Βενετίας για την ασφάλεια της Κρήτης, φαίνεται από την πυκνότητα και το περιεχόμενο των αναφορών των αξιωματούχων στα θέματα αυτά. Έτσι ο επόμενος Ρέκτορας Daniele Venier είχε την άποψη, ότι θα μπορούσαν να κατασκευαστούν ακόμα τέσσερα νεώρια δίπλα στα παλιά και ακόμα τέσσερα στον προμαχώνα του San Salvatore.22 Ένα στοιχείο που παρατηρούμε είναι, ότι οι δυο τελευταίοι Ρέκτορες έχουν την ίδια άποψη, προτείνοντας την κατασκευή νεωρίων κοντά στον προμαχώνα του San Salvatore, πρόταση που δεν επιβεβαιώνεται σήμερα, ούτε σημειώνεται κάποια ένδειξη σε χάρτες της βενετοκρατίας. Ο Προβλεπτής Luca Michiel, ο μηχανικός Giulio Savorgnan, καθώς και άλλοι Βενετοί μηχανικοί, είχαν την άποψη ότι θα ήταν καλύτερα να προστεθούν στην αριστερή πλευρά των τριών υφιστάμενων νεωρίων ακόμα δυο και στη δεξιά πλευρά τους άλλα έξι, αφού πρώτα καταβάλουν αποζημίωση 5.000 δουκάτων για την κατεδάφιση των παρακείμενων ιδιοκτησιών. Αυτό το τελευταίο σχέδιο

20. Gerola, Monumenti, vol. IV, 139. 21. Gerola, Monumenti, vol. IV, 139, Πλουμίδης, Η έκθεση του Ρέκτορα Χανίων Λεονάρδου Λορεντάν, 445. 22. Gerola, Monumenti, vol. IV, 140.

275

ΨΑΡΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

έγινε αποδεκτό από τη Γερουσία της Βενετίας, η οποία το 1568 έστειλε εκτός από ξυλεία και 4.000 δουκάτα για το σκοπό αυτό. Ο Ρέκτορας των Χανίων Bernardin Lippomano (1570 – 71), στην έκθεσή του επισημαίνει ότι, οι εργασίες έμειναν πίσω λόγω έλλειψης χρημάτων και ότι θα έπρεπε να γίνει η συντήρηση του λιμανιού και του ναυστάθμου. Χαρακτηριστικά αναφέρει ότι από τα οκτώ νεώρια που είχαν σχεδιαστεί στο παρελθόν, μόνο τα πέντεείχαν χτιστεί και σκεπαστεί με κεραμίδια ή σανίδια τα οποία συνεχώς έπεφταν. Προκειμένου να αποφευχθεί η ερείπωση των μισοτελειωμένων νεωρίων, ο Lippomano πρότεινε να σταλεί μια ποσότητα κεραμιδιών από τη Βενετία, τα οποία ήταν καλύτερης ποιότητας από τα κρητικά.23 Έτσι το 1575 υπήρχαν μόνο πέντε νεώρια και μάλιστα όχι τελειωμένα. Τα επόμενα χρόνια όλοι οι Βενετοί αξιωματούχοι φρόντισαν να επεκταθεί ο ναύσταθμος, με χρήματα και υλικά που στέλνονταν από τη Βενετία, αλλά και με αγγαρείες των κατοίκων. Ο Ρέκτορας Angelo Barozzi το 1576 κατασκεύασε δυο ακόμα νεώρια και θεμελίωσε τέσσερα νέα. Με τη σειρά του ο Jacopo Foscarini (1577-1579) ξεκίνησε άλλα τέσσερα νεώρια ζητώντας υλικά και χρήματα από τη Βενετία προκειμένου να ολοκληρωθούν. Έτσι το 1580 στα Χανιά υπήρχαν 11 νεώρια, τα οποία ο Ρέκτορας Pietro Lando προσπάθησε να τελειώσει, αντικαθιστώντας τις ξύλινες σκεπές τους με πέτρινους θόλους.24 Το 1582 ο αριθμός των νεωρίων ανέρχονταν σε 13 και η Βενετία εξακολουθούσε να στέλνει χρήματα και ξυλεία για να συμπληρωθεί το 1584 ο προβλεπόμενος από τους μηχανικούς αριθμός των 15 νεωρίων. Ο Γενικός Προβλεπτής Zuanne Mocenigo, στην έκθεση του στις 17 Απριλίου 1589 κάνει λόγο για 15 τελειωμένα νεώρια χάρη στην επιμέλεια και στο ενδιαφέρον του Gio. Dominico Cigognα.25 Ένα αξιοπρόσεκτο στοιχείο της έκθεσης είναι, ότι στοσυγκρότημα των νεωρίων βρίσκεται ακόμα ένας ημιτελής θόλος, ο οποίος είναι τόσο μικρός που δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για γαλέρες, παρά χρησιμοποιείται άλλοτε σαν φυλακή και άλλοτε σαν νοσοκομείο. Επίσης αναφέρει ότι στα νεώρια των δυο πόλεων της Κρήτης υπάρχουν 27 γαλέρες, 13 στο Χάνδακα και 14 στα Χανιά. Ενδιαφέρουσα επίσης είναι η άποψή του ότι θα πρέπει να επεκταθούν τα νεώρια και στις δυο πόλεις, για να μπορούν να περιλάβουν 50 γαλέρες ή όσο το δυνατόν περισσότερες. Στην έκθεση του πρώην Capitano του Χάνδακα και Προβλεπτή Χανίων Filippo Pasqualigo το 1594, περιγράφεται η κατάσταση των πλοίων που βρίσκονται στα νεώρια των Χανίων, αναφέροντας χαρακτηριστικά, «...Στους ταρσανάδες της πόλης αυτής άφησα τρεις γαλέρες και μια γαλεότα (μικρή πολεμική

23. Γιαννόπουλος, Η Κρήτη κατά τον τέταρτο Βενετοτουρκικό πόλεμο, 98. 24. Gerola, Monumenti, vol. IV, 140. 25. Σπανάκη, Μνημεία, τ. Ι, 167-171.

276

ΤΑ ΝΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΣ ΧΑΝΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

γαλέρα), η οποία θα προσφέρει καλές υπηρεσίες, αν παρουσιαστεί ανάγκη, μα από τις τρεις γαλέρες δεν πρέπει να περιμένει κανένας καμιά υπηρεσία, γιατί είναι όλες σάπιες, σε σημείο που δεν αντέχουν επισκευή.26 Οι εργασίες κατασκευής νέων νεωρίων σταμάτησαν το 1595 για μερικά χρόνια εξ’ αιτίας ενός μεγάλου σεισμού, προκειμένου να επισκευαστούν οι ζημιές που προκλήθηκαν στα υφιστάμενα. Ο Προβλεπτής Benedetto Dolfin στην έκθεσή του το 1598αναφέρει ότι, από τα 16 νεώρια τα 11 έχουν θόλους, ενώ τα 5 φέρουν ξύλινες στέγες καλυμμένες με κεραμίδια. Επίσης πρότεινε την κατασκευή ενός ακόμα νεωρίου.27 Όπως διαπιστώνουμε στην έκθεση αυτή, οι Βενετοί συνέχισαν μέχρι το τέλος του 16ου αιώνα να χρησιμοποιούν κεραμίδια για την προσωρινή στέγαση τους, μέχρι την εξεύρεση πόρων για την τελική στέγαση με θόλους. Ο επόμενος Γενικός Προβλεπτής BenettoMoro, κατόρθωσε το φθινόπωρο του 1599 να ολοκληρώσει το νότιο συγκρότημα με την κατασκευή του 17ου νεωρίου, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στην έκθεσή του στις 25 Ιουνίου 1602, ...Στο λιμάνι αυτό υπάρχουν 17 θόλοι ταρσανάδες, κάτω από τους οποίους βρίσκονται 15 γαλέρες και μια γαλεότα, …Από τους ταρσανάδες αυτούς συνέχισα και τελείωσα ένα, κοντά στην τελευταία πλευρά των παλαιών ταρσανάδων προς τη δύση, που τον είχε αρχίσει ο ίδιος εκλαμπρότατος Γενικός Προβλεπτής Grimani (εδώ αναφέρεται στην κατασκευή του τελευταίου νεωρίου προς τα δυτικά, του Μεγάλου Αρσεναλιού). Για να προχωρήσει όμως το έργο αυτό χρειάστηκε να κοπεί ένα τμήμα του λόφου, που έπιανε το χώρο, στον οποίο έπρεπε να επεκταθεί ο ταρσανάς αυτός για να φτάσει το βάθος των άλλων.28 Ο Moro σχεδίασε και ξεκίνησε τις εργασίες για την κατασκευή πέντε ακόμα νεωρίων, σε χώρο που διαμόρφωσε ανατολικά του λιμανιού, στην περιοχή Lagonissi ή Laconissi, βόρεια του προμαχώνα Mocenigo. Η επέκταση του συγκροτήματος των νεωρίων στην ανατολική πλευρά του λιμανιού, ήταν πολύ σημαντική για την πόλη, καθώς έδινε μια υπεροχή τριών νεωρίων περισσοτέρων από αυτά του Χάνδακα, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, …η Γαληνότητά σας θα αποκτήσει σύντομα σ’ εκείνη την πόλη, μαζί με τους 16 παλιούς, το νέο που τελείωσε και τους πέντε, που άρχισε η κατασκευή τους, 22 συνολικά θόλουςταρσανάδων και όταν τελειώσουν οι καινούργιοι του Χάντακα θα έχει το Βασίλειο 41 συνολικά. Στο χάρτη του Angelo degli Oddi το 1601, σημειώνονται για πρώτη φορά τα δυο συγκροτήματα των νεωρίων (Εικ. 6) και στην έκθεση του Ρέκτορα των Χανίων Simeone Capello το 1607 επισημαίνεται ότι οι τοιχοποιίες των νεωρίων

26. Σπανάκη, Μνημεία, τ. ΙΙΙ, 132-133. 27. Πλουμίδης, Τα Χανιά στα τέλη του ΙΣΤ αιώνα, 82. 28. Σπανάκη, Μνημεία, τ. IV, 29-33.

277

ΨΑΡΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

Εικ. 6 Χάρτης των Χανίων του Angelo degli Oddi, 1601.

του Moro είχαν φθάσει σε ύψος για να προστεθούν οι θόλοι.29 Η κατασκευή όμως των θόλων ήταν μια χρονοβόρα εργασία που εξαρτιόταν από πολλούς παράγοντες και αυτό διαπιστώνεται από τους χρόνους που τελείωσαν οι δυο θόλοι, καθώς το 1612 τελείωσε ο πρώτος θόλος, σύμφωνα με την αναφορά του Προβλεπτή Giangiacomo Zane και το 1614 τελείωσε ο δεύτερος, σύμφωνα με την έκθεση του Ρέκτορα Stefano Tiepolo. Το 1629 στην έκθεσή του Γενικού Προβλεπτή Κρήτης Francesco Moresini αναφέρεται ότι οι δυο ταρσανάδες του Χάνδακα και των Χανίων, διατηρούνται με όλα τους τα εφόδια και σε αυτούς βρίσκονται 39 γαλέρες.30 Όπως διαπιστώνεται στις εκθέσεις των Βενετών αξιωματούχων, η κατάσταση και ο εξοπλισμός των νεωρίων βελτιώνεται διαρκώς στις πρώτες δεκαετίες του 17ου αιώνα, καθώς πλέον ο Τουρκικός κίνδυνος για το νησί είναι ορατός. Στην έκθεση του μηχανικού Francesco Basilicata31 που υποβλήθηκε το 1630 στον Γενικό Capitano του Χάνδακα Pietro Giustiniano, αναφέρεται ότι υπήρχαν 18 νεώρια σε καλή κατάσταση, εκτός από τα 5 που βρίσκονται στα ανα-

29. Gerola, Monumenti, vol. IV, 142. 30. Σπανάκη, Μνημεία, τ. ΙΙ, 58-59. 31. Ο FrancescoBasilicata έζησε στην Κρήτη από τις αρχές του 1600 μέχρι το 1638 και σαν μηχανικός των δημοσίων έργων επισκεπτόταν τα φρούρια για τα οποία είχε ιδία αντίληψη. Συνεπώς οι χάρτες που σχεδίασε, πραγματοποιήθηκαν μετά από αυτοψία και προσωπική μελέτη και ως εκ τούτου ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα (Σπανάκης, Μνημεία, τ. V, 321).

278

ΤΑ ΝΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΣ ΧΑΝΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

Εικ. 7 Σχέδιο του λιμανιού των Χανίων με τα νεώρια. Leone Leoni 1639.

τολικά του λιμανιού (πάνω στο νησάκι Λακονήσι) τα οποία δεν έχουν ακόμα τελειώσει.32 Λόγω της ιδιότητας του Basilicata, η άποψή τουγια τα νεώρια είναι σημαντική, στην οποία επισημαίνεται ότι, ...Στο ζήτημα της άμυνας του Βασιλείου της Κρήτης πέφτει το θέμα των ταρσανάδων, όσο και το θέμα του εξοπλισμού των γαλερών, που θα πρέπει να εξοπλιστούν 50 γαλέρες (για όλη την Κρήτη), … και οι 50 θόλοι όπως και τα αρσίλι εφοδιασμένα με όλες τις ετοιμασίες τους και τα εξαρτήματά τους, δίχως να υπάρχει αφορμή σε καιρό ανάγκης να σκεφτεί κανείς να τα στείλει από τη Βενετία, πράγμα που δεν μπορεί να γίνει παρά μόνο με καθυστέρηση. Θα συμβούλευα όμως να φροντίσουν να μεγαλώσουν και τον ένα και τον άλλο τους ταρσανάδες για να μπορέσουν να περιλάβουν και τα 50 αρσίλια. Στο σχέδιο του Leone Leoni το 1639, αποτυπώνεται με μεγάλη ακρίβεια το λιμάνι των Χανίων, με όλες τις επιμέρους εγκαταστάσεις και τα δυο συγκροτήματα των νεωρίων (Εικ. 7). Η πρόσβαση στον εσωτερικό χώρο του συγκροτήματος των νεωρίων, από την πλευρά της πόλης, πραγματοποιούνταν μέσω μιας πύλης (Porta del Mare – Πύλη της Θάλασσας ή του Γιαλού) που βρισκόταν στο μέσο περίπου της νότιας πλευράς του συγκροτήματος και πιθανότατα μιας ακόμα που υπήρχε στη δυ-

32. Σπανάκης, Μνημεία, τ. V, 243-246.

279

ΨΑΡΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

τική πλευρά του «Μεγάλου Αρσεναλιού». Άποψη της εξωτερικής πλευράς της πρώτης πύλης έχουμε από φωτογραφίες των τελευταίων χρόνων του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα, όπως αυτή του G. Gerola.33 (Εικ. 8) Η κατασκευή της πύλης αποτελείτο από μεγάλους λαξευτούς λίθους, των οποίων η επιφάνεια διακοσμείται με την τεχνική του (bugnato – αβαθείς, κυκλικές οπές). Πάνω από το τοξωτό υπέρθυρο, διακρίνονται δυο διαζώματα που κοσμούνταν με στέμματα των οποίων η διακόσμηση είχε καταστραφεί, όπως

Εικ. 8 Porta del Mare – Πύλη της Θάλασσας ή του Γιαλού, Αρχείο G. Gerola, 1900.

παρατηρεί ο Gerola. Στην τοιχοποιία δεξιά της πύλης υπήρχε μεγάλο ορθογώνιο παράθυρο και κάτω από αυτό κρήνη με χτιστή δεξαμενή, των χρόνων της τουρκοκρατίας. Από την επιβλητική αυτή πύλη, σήμερα σώζεται μικρό τμήμα της δυτικής παραστάδας, ενσωματωμένο στην παρακείμενη οικοδομή, στο τέλος της σημερινής οδού Δασκαλογιάννη. Στην εσωτερική, ανατολική πλευρά της πύλης, στο πάχος της τοιχοποιίας του νεωρίου, υπάρχει χτιστή, ορθογώνια κόγχη με ενδιαφέρον λαξευτό διάκοσμο (Εικ. 9). Οι ορθογώνιες παραστάδες της κόγχης, απολήγουν σε κιονόκρανα κορινθιακού τύπου, πάνω στα οποία στηρίζεται ημι-

33. Gerola, Monumenti, vol. IV, 144.

280

Εικ. 9 Εικονοστάσι εσωτερικά της Πύλης της Θάλασσας.

ΤΑ ΝΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΣ ΧΑΝΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

Εικ. 10 Πύλη στη δυτική τοιχοποιία του «Μεγάλου Αρσεναλιού». Λεπτομέρεια από τη φωτογραφία του William Stillman 1865 - 68, Μουσείο Paul Getty.

κυκλική επίστεψη. Τα τρίγωνα που σχηματίζονται στο ανώτερο τμήμα, μεταξύ ορθογωνίου πλαισίου και ημικυκλικού τόξου, φέρουν εκατέρωθεν από μια ανάγλυφη πτερωτή μορφή (putti). Η κόγχη αυτή χρησιμοποιούνταν την περίοδο της ενετοκρατίας ως εικονοστάσι. Η δεύτερη πύλη στα δυτικά του συγκροτήματος διακρίνεται στη φωτογραφία του William Stillman 1860-69 (Εικ. 10), η οποίας φέρει την ίδια χαρακτηριστική διακόσμηση με την προηγούμενη. Σήμερα η πύλη διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση, εκτός από το αέτωμα που πιθανότατα καθαιρέθηκε το 1872 κατά τη μετατροπή του νεωρίου σε σχολείο της χριστιανικής κοινότητας κατόπιν μεσολάβησης του Τούρκου Διοικητή Κρήτης Ρεούφ Πασά. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΝΕΩΡΙΩΝ Οι ναύσταθμοι εκτός του ότι χρησίμευαν κυρίως για τη συντήρηση των πολεμικών πλοίων, αποτελούσαν τα θεμέλια της άμυνας των κτήσεων και κατά συνέπεια της οικονομίας της Βενετίας. Ο αριθμός των τεχνιτών που απασχολούνταν στα νεώρια κατά τους 16ο και 17ο αιώνες δεν ήταν σταθερός, εξαρτιόνταν κυρίως από τις επιλογές της Βενετίας, αλλά και από τις φυσικές συγκυρίες όπως σεισμοί, επιδημίες κ.λ.π. Το 1571 ο Γενικός Προβλεπτής Lorenzo da Mulla αναφέρει στην έκθεσή του ότι στο ναύσταθμο των Χανίων υπήρχαν 35 καλαφάτες (αυτοί που σφράγιζαν τις ρωγμές των ξύλινων τοιχωμάτων των

281

ΨΑΡΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

πλοίων) και 30 μαραγκοί.34 Η ψυχή των νεωρίων ήταν το τεχνικό προσωπικό (maestranze), όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Γενικός Προβλεπτής Κρήτης Zuanne Mocenigo το 1589, επισημαίνοντας ότι, θα πρέπει να ληφθεί μέριμνα για την πλήρη συγκρότησή του, διαφορετικά άδικα δαπανήθηκαν τόσα χρήματα και άδικα θα σταθμεύουν οι γαλέρες εκεί με τα εξαρτήματά τους35. Εκτιμά επίσης ότι για την άμυνα της νήσου θα πρέπει να διατηρείται στα λιμάνια της στόλος 50 περίπου γαλερών.36 Από αυτή την αναφορά και μόνο αντιλαμβανόμαστε πόσο σημαντική για τη λειτουργία των νεωρίων ήταν η επάνδρωση τους με κατάλληλο προσωπικό. Οι εργαζόμενοι στα ναυπηγεία αποτελούσαν ένα κοινωνικό σύνολο που είχε τη δική του δομή και οργάνωση και αυτό γιατί εκτός από τους τεχνίτες (μαραγκούς, καλαφάτες, κατασκευαστές κουπιών), υπήρχε και το διοικητικό προσωπικό, με τον armiraglio (λιμενάρχη) που ήταν ο υπεύθυνος του χώρου, του προσωπικού και των υλικών με ισόβια θητεία.37 Στους τεχνίτες ανώτερος ήταν ο πρωτομάστορας κάθε επαγγέλματος, ενώ κατώτεροι ήταν οι βοηθοί – μαθητές. Η καλή οργάνωση των ναυπηγείων βρισκόταν σε άμεση εξάρτηση με την προσωπικότητα των εκάστοτε διοικητών τους. Δεν είναι τυχαία η πρόταση του ρέκτορα των Χανίων Bernardin Lippomano (1570 – 71), να τοποθετήσει επικεφαλή του ναυστάθμου ένα Βενετό ευγενή από τα Χανιά, ο οποίος με το κύρος του θα ανταποκρινόταν καλύτερα στις ανάγκες και στα προβλήματα που θα παρουσιάζονταν.38 Με την αύξηση του αριθμού των νεωρίων, αυξάνονταν και οι ανάγκες για μόνιμη επάνδρωση των συνεργείων με κατάλληλο και εξειδικευμένο προσωπικό, καθώς και των προμηθειών των απαραίτητων υλικών για την επισκευή των πλοίων και των εξαρτημάτων τους. Η Κρήτη λόγω της ναυτικής της παράδοσης, διέθετε το απαραίτητο ανθρώπινο δυναμικό, άξιους τεχνίτες και ικανούς ναυτικούς, οι οποίοι θα μπορούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στα νεώρια. Επί πλέον διέθετε κατάλληλη ξυλεία καλύπτοντας αρκετές από τις ανάγκες επισκευής των πλοίων, ενώ τα ειδικά τεμάχια ξύλων και τα απαραίτητα σιδηρικά εισάγονταν από τη Βενετία. Μια ενδιαφέρουσα έρευνα σχετικά με τον ανεφοδιασμό των περιφερειακών ναυπηγείων της Βενετίας, όπως της Ζάρας και της Λεζίνας στην Κροατία, της Κέρκυρας και της Κρήτης (Χάνδακας, Χανίων), την περίοδο 1572 - 1599, αποδεικνύει ότι τις μεγαλύτερες ποσότητες υλικών απορροφούσαν τα Κρητικά ναυπηγεία.39 Η αύξηση των επισκευαστικών, αλλά και κατασκευαστικών δραστηριοτήτων στα νεώρια της Κρήτης, προς τα τέλη

34. Γιαννόπουλος, Η Κρήτη κατά τον τέταρτο Βενετοτουρκικό πόλεμο, 108,109, υποσημ. 7. 35. Σπανάκης, Μνημεία, τ. I, 171 – 175. 36. Σπανάκης, Μνημεία, τ. I, 155. 37. Πανοπούλου, Τεχνίτες ναυπηγείων Χάνδακα και Χανίων, 175,176. 38. Γιαννόπουλος, Η Κρήτη κατά τον τέταρτο Βενετοτουρκικό πόλεμο, 98. 39. Rossi, Rifornimenti marittimi agli arsenali, 432-435.

282

ΤΑ ΝΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΣ ΧΑΝΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

του 16ου αιώνα, δημιουργούσε προβλήματα καθώς υπήρχε έλλειψη ειδικευμένων τεχνιτών. Συγκεκριμένα το 1589 υπήρχαν μόνο 24 μαραγκοί στο Χάνδακα και στα Χανιά ακόμα λιγότεροι, ενώ οι κατασκευαστές κουπιών ήταν μόνο 6 και στις δυο πόλεις. Σύμφωνα με τονMocenigo, ο ελάχιστος αριθμός μονίμων τεχνιτών σε κάθε νεώσοικο θα πρέπει να ήταν 16 μαραγκοί, 10 καλαφάτες και 6 κατασκευαστές κουπιών, για τη συνεχή απασχόληση των οποίων πρότεινε την κατασκευή μιας γαλέρας στο Χάνδακα και μιας στα Χανιά. Προκειμένου το προσωπικό να έχει συνεχή απασχόληση, πρότεινε επίσης να επισκευάζονται στους ναυστάθμους του νησιού και εμπορικά πλοία και τα ξύλα που στέλνονταν από τη Βενετία (κυρίως τα αποξηραμένα για την κατασκευή των κουπιών), να έρχονται στην Κρήτη ακατέργαστα. Έτσι οι τεχνίτες θα μπορούσαν να εργάζονται και σε ιδιωτικές εργασίες όταν υπήρχε χρόνος, ενώ θα είχαν την υποχρέωση να έχουν ένα παραγιό, ο οποίος μετά από κατάλληλη εκπαίδευση θα περνούσε στην κάστα των τεχνιτών. Εξαιτίας της επιδημίας της πανούκλας του 1592 παρατηρείται μεγάλη μείωση των συνεργείων των νεωρίων και όπως επισημαίνει απαισιόδοξα ο Filippo Pasqualigo το 1594, θα περάσουν αρκετά χρόνια για να επιστρέψουν στην προηγούμενη κατάσταση. Στην έκθεση του Προβλεπτή Χανίων Benedetto Dolfin το 1598, αναφέρεται ότι στο ναύσταθμο φιλοξενούνται 15 γαλέρες από τις οποίες οι 13 ήταν σε καλή κατάσταση, ενώ το ναυπηγείο απασχολούσε ένα λιμενάρχη (almiraglio), ένα διαχειριστή υλικού (masser), έναν αρχιμαραγκό, 10 ξυλουργούς, 32 καλαφάτες και 1 κατασκευαστή κουπιών.40 Πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες μας παρέχει ο Γενικός Προβλεπτής BenettoMoro στην έκθεσή του (1602) για την ποιότητα και την ποσότητα της ξυλείας που υπήρχε στην Κρήτη, η οποία δεν είχε αξιολογηθεί σωστά τα προηγούμενα χρόνια. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι, …στρεβλή ξυλεία υπάρχει στην Κρήτη άριστης και σπάνιας ποιότητας και σε ποσότητα αρκετή για να ναυπηγηθούν 50 γαλέρες.41 Επίσης αναφέρει ότι, …για τη ναυπήγηση των τριών νέων γαλερών, προμηθεύτηκαν ένα μέρος της απαιτούμενης ξυλείας από την Κέρκυρα, πριν ανακαλύψουν ότι υπήρχε στην Κρήτη τέτοια ξυλεία και σε αρκετές ποσότητες. Ο Francesco Basilicata στην εκτενή αναφορά του προς τη Γερουσία της Βενετίας το 1630, τονίζει την ανάγκη να επανδρωθούν τα ναυπηγεία με καλαφάτες, γιατί σπάνιζαν αυτοί οι τεχνίτες, λόγω της σιτοδείας των τελευταίων χρόνων, της μικρής εμπορικής κίνησης και των χαμηλών μισθών, με αποτέλεσμα να βρίσκουν εργασία σε άλλες χώρες και μάλιστα στην Κωνσταντινούπολη.42 Την ίδια άποψή ως προς την αναγκαιότητα των τεχνιτών στους ταρσανάδες είχε και ο

40. Πλουμίδης, Τα Χανιά στα τέλη του ΙΣΤ αιώνα, 82-83. 41. Σπανάκης, Μνημεία, τ. IV, 156. 42. Σπανάκης, Μνημεία, τ. V, 247-252.

283

ΨΑΡΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

Zuanne Mocenigo, αναφέροντας ότι αν δεν μπορέσει η Γαληνοτάτη να εξασφαλίσει την παραμονή τεχνιτών για τη συντήρηση και τις επισκευές των γαλερών και του εξοπλισμού τους, τότε αδίκως έκτισε και συντηρεί τους ταρσανάδες ξοδεύοντας τόσα χρήματα. Κατά το 17ο αιώνα παρατηρείται άνοδος του αριθμού των τεχνιτών στα νεώρια, σε αντίθεση με τον προηγούμενο αιώνα, στοιχείο που δείχνει τις προθέσεις της Βενετίας να βελτιώσει την άμυνα της Κρήτης. Χαρακτηριστική είναι η έκθεση του Γενικού Προβλεπτή Κρήτης Isepo Civran (1639), στην οποία αναφέρει ότι στους ταρσανάδες των Χανίων υπηρετεί υπεύθυνος διοικητής, 39 καλαφάτες, 19 μαραγκοί και 11 τεχνίτες για κουπιά με τους απαραίτητους βοηθούς, ενώ υπήρχαν 17 γαλέρες από τις οποίες οι 7 είναι σε καλή κατάσταση, ενώ οι υπόλοιπες 10 χρήζουν επισκευής.43 ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ Η Τουρκική κατάκτηση της Κρήτης διέκοψε οριστικά τα προγραμματισμένα από τους Βενετούς δημόσια και ιδιωτικά έργα και κατά συνέπεια ανέκοψε την πλούσια κρητική αναγέννηση, με αποτέλεσμα να ακολουθήσει η Κρήτη την κοινή μοίρα του Έθνους. Στα μεγάλα αστικά κέντρα της Κρήτης εγκαταστάθηκαν κυρίως Τούρκοι, μεταφέροντας τις δικές τους πολιτιστικές συνήθειες και αρχιτεκτονικές παραδόσεις, με αποτέλεσμα αρκετά ανατολίτικα στοιχεία να ενταχθούν σε παλαιά και νέα κτίρια, προσδίδοντας το ανάλογο χρώμα στις πόλεις. Το λιμάνι των Χανίων όπως παρατηρούν οι περισσότεροι από τους περιηγητές που επισκεφτήκαν την πόλη, είχε αφεθεί για μεγάλο χρονικό διάστημα σε πλήρη εγκατάλειψη, χωρίς καμιά επισκευή ή συντήρηση, με τις ανάλογες συνέπειες να είναι ορατές και στα νεώρια, που έχασαν την αρχική τους χρήση. Ενδιαφέρον ως προς τις επιμέρους σχεδιαστικές λεπτομέρειες των νεωρίων παρουσιάζει ανώνυμος Γαλλικός χάρτης των Χανίων, που χρονολογείται το 18ο αιώνα (Εικ. 11). Η κατάσταση αυτή άλλαξε κάπως, όταν με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (3 Φεβρουαρίου 1830) παραχωρήθηκε η Κρήτη στον αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μωχάμετ Άλη, ως αντάλλαγμα των υπηρεσιών που προσέφερε στο σουλτάνο για την καταστολή της ελληνικής επανάστασης, στην Πελοπόννησο και στην Κρήτη. Η περίοδος αυτή (1830 – 1840), υπήρξε για το νησί μια περίοδος ανασυγκρότησης, καθώς ένα ευρύ πρόγραμμα κοινωφελών έργων άρχισε να εφαρμόζεται όπως δρόμοι, γέφυρες, υδραγωγεία, λιμενικά και άλλα έργα, αποσκοπώντας στη βελτίωση της οικονομίας με την αύξηση των εξαγώγιμων προϊόντων του νησιού. Το 1838 ο Μωχάμετ Άλη δαπάνησε 1.146.000

43. Σπανάκης, Η έκθεση του Γενικού Προβλεπτή Isepo Civran, 382.

284

ΤΑ ΝΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΣ ΧΑΝΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

Εικ. 11 Γαλλικός, ανώνυμος χάρτης των Χανίων, 18ος αιώνας, όπου σχεδιάζονται τομές των νεωρίων.

γρόσια για την επισκευή του λιμανιού και του λιμενοβραχίονα των Χανίων, στα οποία δεν συμπεριλαμβάνονται τα 380.000 γρόσια που ξοδεύτηκαν για την εκβάθυνση της λεκάνης και τα 50.000 γρόσια που δαπανήθηκαν για τη συντήρηση των νεωρίων.44 Οι εργασίες αυτές συνέβαλαν στο να καταστεί το λιμάνι των Χανίων το κεντρικό λιμάνι της Κρήτης, έχοντας τη μεγαλύτερη εμπορική κίνηση από τα υπόλοιπα λιμάνια.45 Την περίοδο αυτή κατασκευάζεται ο νέος φάρος σε μορφή μιναρέ, πάνω στη βάση του ενετικού,46 ο οποίος έπεσε το 1834 κατά τη διάρκεια μιας «θυελλώδους νύχτας», όπως μας πληροφορεί ο Robert Pashley47 που βρισκόταν στο νησί. Με τη Συνθήκη του Λονδίνου στις 3 Ιουλίου 1840, οι Μεγάλες Δυνάμεις που για ιδιαίτερους η κάθε μια λόγους είχαν ταχθεί κατά του διαμελισμού της Τουρκίας, αποφάσισαν να αποσπάσουν την Κρήτη από την αιγυπτιακή κατοχή και να την επαναφέρουν στη σουλτανική κυριαρχία. Στα επό-

44. Σταυράκης, Στατιστική, 157, υποσημ. 1. 45. Ράσεντ, Η Κρήτη υπό την Αιγυπτιακήν εξουσίαν, 51. 46. Ράσεντ, Η Κρήτη υπό την Αιγυπτιακήν εξουσίαν, 73, Ανδριανάκης, Η παλιά πόλη των Χανίων, 89-90, Μανούσακας, Φωτοαναδρομές, αρ. 52, 24. 2. 2006. 47. Pashley, Ταξίδια στην Κρήτη, τ. Α΄, 25, υποσημ. 6.

285

ΨΑΡΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

μενα χρόνια, εγκαταλείπεται πάλι το λιμάνι, χωρίς να γίνεται καμιά συντήρηση, με την υποβάθμιση του ρόλου του να έχει άμεσες συνέπειες και στα νεώρια, τα οποία μετατρέπονται σε αποθήκες του τελωνίου.48 Ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τα νεώρια μας δίνει ο Αμερικανός περιηγητής Bayard Taylor το 1858, που βρήκε 15 νεώρια από το συγκρότημα των 17, από τα οποία μόνο τα 11 ήταν ακέραια, ενώ τα νεώρια του Moro ήταν καλυμμένα με άμμο και δε μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν.49 Επίσης ο πρόξενος της Αμερικής στα Χανιά την περίοδο 1865-68 William Stillman αναφέρει χαρακτηριστικά, Οι σεισμοί έχουν διαλύσει τα τοιχώματά τους, ενώ η φθορά έχει διαδεχθεί την αχρηστία. Και καθώς το λιμάνι έχει τώρα «γεμίσει» σε σημείο που μόνο μικρό σκάφος μπορεί να μπει στην πιο μακρινή απ’ αυτές τις καμάρες, οι περισσότεροι νεώσοικοι έχουν στεγνό δάπεδο ως έξω, στις εισόδους τους, ενώ το σημερινό ναυπηγείο λειτουργεί στον κενό χώρο που άφησε η πτώση δυο ή τριών απ’ αυτούς.50 Από το φωτογραφικό του αρχείο προέρχεται η άποψη του λιμανιού, στην οποία εκτός των άλλων, διακρίνονται τα δυο ολοκληρωμένα νεώρια του Moro και από το συγκρότημα των 17, φαίνεται το τελευταίο από δυτικά, το «Μεγάλο Αρσενάλι» πριν καθαιρεθεί ο θόλος και

Εικ. 12 Δυτική άποψη του λιμανιού και των νεωρίων από τον William Stillman 1865 –1868, Μουσείο Paul Getty.

48. Ψιλάκης, Ιστορία της Κρήτης, τ. Β΄, 410, υποσημ. 1, … (τα νεώρια) πλέον ευρίσκονται εις ελεεινήν κατάστασιν και συν τω χρόνω ερειπούμενοι και χρησιμεύοντες ως ιπποστάσια και ονοστάσια, πολλάκις χρησιμοποιούνται ως αποθήκαι εκμισθούμενοι εις εμπόρους. Κατά τα τελευταία δε έτη χρησιμοποιούνται ως αποθήκαι του τελωνείου των Χανίων. Ένας μόνον παρεχωρήθη μετά την τριετή του 1866 επανάστασιν εις την Χριστιανικήν Κοινότητα (Μεγάλο Αρσενάλι), η οποία ίδρυσε εις τον δεύτερον όροφον Δημοτικήν και Ελληνικήν Σχολήν. 49. Taylor, Εικόνες, 330. 50. Stillman, Ημέρες της Κρήτης, 10, 11.

286

ΤΑ ΝΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΣ ΧΑΝΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

Εικ. 13 Άποψη του λιμανιού και των νεωρίων από δυτικά. Τέλη 19ου αιώνα.

πριν κατεδαφιστούν τα νεώρια, στο χώρο των οποίων κτίστηκε το «Παλιό Τελωνείο» στη σημερινή πλατεία Κατεχάκη (Εικ. 12). Καθοριστικής σημασίας για το μέλλον του λιμανιού των Χανίων, ήταν η δημιουργία του Τουρκικού Ναυστάθμου στη Σούδα, ο οποίος ολοκληρώθηκε το 1872 από τον Ρεούφ Πασά και εγκαινιάστηκε τον επόμενο χρόνο από τον Σουλτάνο Αμπντούλ Αζίζ,51 με αποτέλεσμα να μεταφερθούν εκεί οι περισσότερες δραστηριότητες, καθώς το λιμάνι της Σούδας ήταν μεγαλύτερο και ασφαλέστερο, αφήνοντας στη μοίρα του το λιμάνι των Χανίων (Εικ. 13). Η έλλειψη συντήρησης του λιμανιού και η υποβάθμιση του ρόλου των νεωρίων, συνετέλεσαν στην εγκατάλειψη της αρχικής τους χρήσης και στη μετατροπή τους σε στρατιωτικές αποθήκες και αργότερα σε αποθήκες του τελωνείου. Οι συνέπειες τις παρακμής του λιμανιού των Χανίων, φαίνονται ακόμα και στον προμαχώνα του Αγίου Νικολάου του Μόλου, τον οποίο αφού περιτοίχισαν οι Τούρκοι από όλες τις πλευρές και κατασκεύασαν ένα μακρόστενο κτίριο κατά μήκος της ανατολικής πλευράς (Εικ. 14), επιχωμάτωσαν εξωτερικά το βενετικό ναό και εν μέρει τις κανονιοθυρίδες, χρησιμοποιώντας το χώρο και ως τόπο εκτελέσεων Μουσουλμάνων52. Από την περιγραφή του Γάλλου περιηγητή Josef M. Tancoigne,

51. Σταυράκης, Στατιστική, 18, 19, Ποταμιτάκης, Το λιμάνι της Σούδας, 44. 52. Φουρναράκης, Τα Χανιά μας, 15.

287

ΨΑΡΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

Εικ. 14 Νότια άποψη του προμαχώνα Αγίου Νικολάου του Μόλου. Αρχές 20ου αιώνα.

Εικ. 15 Τα νεώρια του Moro στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα.

288

ΤΑ ΝΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΣ ΧΑΝΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

πληροφορούμαστε εκτός από την ασυνήθιστη χρήση του προμαχώνα, ως τόπο εκτελέσεως γενιτσάρων και την Τουρκική ονομασία του χώρου, τον οποίο ονόμαζαν «Σου – Κουλέ» (Πύργος του νερού)53. Η περιοχή των νεωρίων ήταν γνωστή μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα ως «χιόνες», ενώ η περιοχή των νεωρίων του Moro ονομαζόταν «λιβιέρες» (Εικ. 15). Η πιθανή εξήγηση της ονομασίας «χιόνες», προερχόταν από τις μολύβδινες επικαλύψεις των θόλων των νεωρίων, οι οποίες όταν έβρεχε και υπό το φως του ήλιου, φαίνονταν σαν να ήταν χιονισμένες. Τις μολύβδινες επικαλύψεις αφαίρεσαν οι Τούρκοι προκειμένου να τις επαναχρησιμοποιήσουν στην κατασκευή βολίδων για τα τυφέκια τους.54 Στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας, η βόρεια όψη των νεωρίων πήρε τη

Εικ. 16 Άποψη των Nεωρίων από ανατολικά στα τέλη του 19ου αιώνα

53. Εκκεκάκης, Τα Χανιά του 1811, Χανιώτικα Νέα, 29. 8. 2008, ...όταν ένας γενίτσαρος καταδικάζεται σε θάνατο …οδηγείται στο οχυρό που ονομάζεται Σου – Κουλές και είναι χτισμένο πάνω στους βράχους, όπως και ο μώλος του λιμανιού των Χανίων ...τη στιγμή που ο κατάδικος αφήνει την τελευταία του πνοή, ένας αξιωματικός της φρουράς που βρίσκεται πάνω σ’ αυτό το οχυρό σηκώνει ένα φανάρι δίδοντας το σύνθημα [στον κανονιέρη], ένας κανονιοβολισμός ειδοποιεί τότε τον Πασά και την πόλη ολόκληρη ότι η εκτέλεση περατώθηκε. 54. Δημοτάκης, Χανιά, 68.

289

ΨΑΡΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

σημερινή της μορφή με το κλείσιμο της βόρειας πλευράς. Αργότερα η διαμόρφωση του κρηπιδώματος απέκοψε το συγκρότημα από την άμεση γειτνίασή του με τη θάλασσα (Εικ. 16). Τα νεώρια είναι επιμήκεις, πετρόκτιστες, θολωτές κατασκευές, με τον κατά μήκος άξονα στραμμένο προς τη θάλασσα, οι οποίες επικοινωνούσαν μεταξύ τους με 6 τοξωτά ανοίγματα στο πάχος των μεσότοιχων (Εικ. 17). Σήμερα αρκετά από αυτά τα ανοίγματα διατηρούνται κλειστά, ενώ σε άλλα έχουν τροποποιηθεί οι διαστάσεις, λόγω μεταγενέστερων επεμβάσεων και χρήσεων των χώρων. Το εσωτερικό τους μήκος είναι περίπου 47 μέτρα, ενώ το πλάτος όπως και το ύψος είναι περίπου 9 μέτρα. Το δάπεδο πιθανότατα ήταν χωμάτινο, ελαφρά επικλιΕικ. 17 Άποψη των εσωτερικών ανοιγμάτων νές προς τη θάλασσα, η οποία επικοινωνίας μεταξύ των νεωρίων. G. Gerola, εισχωρούσε στο εσωτερικό τους σε αρχές 20ου αιώνα. αρκετό βάθος, προκειμένου να διευκολύνεται η ανάσυρση και η καθέλκυση των πλοίων. Στοιχεία των εσωτερικών χώρων των νεωρίων όπως της στάθμης των δαπέδων και των υλικών επίστρωσης τους δεν έχουμε προς το παρόν, λόγω μη διεξαγωγής έρευνας. Η κλίση των δαπέδων των νεωρίων προς την κατεύθυνση της θάλασσας, είναι εμφανής τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά και ιδιαίτερα πάνω από τους θόλους, οι οποίοι είναι καλυμμένοι με υδραυλικό κονίαμα (κουρασάνι) και φέρουν πέτρινες υδρορροές μόνο στις μεσοτοιχίες της βόρειας πλευράς. Οι απολήξεις των θόλων στη βόρεια και νότια πλευρά, καταλήγουν σε τριγωνικά αετώματα, τονισμένα με πέτρινα γείσα. Η νότια τοιχοποιία του κάθε νεωρίου φέρει στο μέσο μια είσοδο και πάνω από αυτή δυο συμμετρικά τοποθετημένα παράθυρα και ένα στρογγυλό φεγγίτη (occulus), στο μέσο της κορυφής του αετώματος. Η διάταξη αυτή έχει αλλοιωθεί σε μερικά νεώρια λόγω των μεταγενέστερων επεμβάσεων.

290

ΤΑ ΝΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΣ ΧΑΝΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ -

Ανδρεαδάκη – Βλαζάκη, Χανιά (Κυδωνία): Ανδρεαδάκη – Βλαζάκη M., Χανιά (Κυδωνία) περιήγηση σε χώρους αρχαίας μνήμης, Υπουργείο Πολιτισμού & Τουρισμού – ΚΕ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Ανδριανάκης, Η παλιά πόλη των Χανίων: Ανδριανάκης Μιχ., Η παλιά πόλη των Χανίων, Εκδόσεις Αδάμ, Αθήνα 1997. Γιαννόπουλος, Η Κρήτη κατά τον τέταρτο Βενετοτουρκικό πόλεμο: Γιαννόπουλος Ι. Γ., Η Κρήτη κατά τον τέταρτο Βενετοτουρκικό πόλεμο (1570 – 1571), Αθήνα 1978. Δημοτάκης, Χανιά: Δημοτάκης Γεώργιος, Χανιά στο γύρισμα του χρόνου, Αθήνα 1969. Εκκεκάκης, Τα Χανιά του 1811: Εκκεκάκης Γ., Στη μνήμη του Μιχάλη Γρηγοράκη, Τα Χανιά του 1811 κατά τον περιηγητή Tancoigne, Χανιώτικα Νέα, 29. 8. 2008. Μαλτέζου, Η Βενετία: Μαλτέζου Χρ., Η Βενετία των Ελλήνων, Εκδόσεις Μίλητος, Αθήνα 1998. Μαλτέζου, Η Κρήτη κατά τη Βενετοκρατία: Μαλτέζου Χρ., Η Κρήτη στη διάρκεια της περιόδου της Βενετοκρατίας (1211 - 1669), στο Κρήτη Ιστορία και Πολιτισμός, Σύνδεσμος Τοπικών Ενώσεων Δήμων και Κοινοτήτων Κρήτης 1988, 105 – 161. Μανούσακας, Φωτοαναδρομές: Μανούσακας Μαν., Φωτο αναδρομές στα παλιά Χανιά, Χανιώτικα Νέα. Πανοπούλου, Τεχνίτες ναυπηγείων Χάνδακα και Χανίων: Πανοπούλου Αγγελική,Οι τεχνίτες των ναυπηγείων του Χάνδακα και των Χανίων κατά το 16ο και 17ο αιώνα, Κρητική Εστία τ. 3, Χανιά 1989/90, 173-194. Παπαδία – Λάλα, Το διαμέρισμα των Χανίων: Παπαδία – Λάλα Α.,Το διαμέρισμα των Χανίων στα μέσα του ΙΣΤ αιώνα. Η έκθεση του Ρέκτορα Χανίων A. Barbarigo (1549), Θησαυρίσματα, τ. 19, Βενετία 1982, 62-77. Πλουμίδης, Η έκθεση του Ρέκτορα Χανίων Λεονάρδου Λορεντάν: Πλουμίδης Γεώργιος, Η έκθεση του Ρέκτορα Χανίων Λεονάρδου Λορεντάν (1554), Κρητικά Χρονικά, τόμος ΚΔ, τεύχος ΙΙ, Ηράκλειο 1972, 435 – 447. Πλουμίδης, Τα Χανιά στα τέλη του ΙΣΤ αιώνα: Πλουμίδης Γεώργιος, Τα Χανιά στα τέλη του ΙΣΤ αιώνα. Η έκθεση του Προβλεπτή B. Dolfin (1598), «Δωδώνη», τ. Β΄, Ιωάννινα 1973, 77-102. Πλουμίδης, Κατάλογος: Πλουμίδης Γεώργιος, Κατάλογος στρατευσίμων Χανίων και Αποκορώνου στην έκθεση του Ρέκτορα M. A. Bernardo (1536), Κρητικά Χρονικά, τ. ΚΕ, τεύχος ΙΙ, Ηράκλειο 1973, 291 – 351. Ποταμιτάκης, Το λιμάνι της Σούδας: Ποταμιτάκης Μιχ., Το λιμάνι της Σούδας στο πέρασμα του χρόνου – Σύντομο οδοιπορικό, Χανιά Ιούνης 1996. Ράσεντ, Η Κρήτη υπό την Αιγυπτιακήν εξουσίαν: Ράσεντ Ζ. Ι., Η Κρήτη υπό την Αιγυπτιακήν εξουσίαν 1830 - 1840, Ηράκλειο 1978. Σπανάκης, Μνημεία: Σπανάκης Στέργιος, Μνημεία της Κρητικής Ιστορίας, Έκθεση του Γενικού Προβλεπτή Zuanne Mocenigonel 17 Aprile 1589, τομ. I, Ηράκλειο Κρήτης 1940, τομ.

291

ΨΑΡΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

ΙΙ, Έκθεση του Γενικού Προβλεπτή Francesco Moresini nel 1629, Ηράκλειο Κρήτης 1950, τομ. ΙΙΙ, Ηράκλειο Κρήτης 1953, τομ. IV, Έκθεση του Προβλεπτή Χανίων Filippo Pasqualigo nel 1594, Ηράκλειο Κρήτης 1953, τομ. V, Έκθεση του Γενικού Προβλεπτή Benetto Moro nel 25 Giugno 1602, Ηράκλειο Κρήτης 1958. Σπανάκης, Η έκθεση του Γενικού Προβλεπτή Isepo Civran: Σπανάκης Στέργιος, Η έκθεση του Γενικού Προβλεπτή Κρήτης IsepoCivran του 1639, Κρητικά Χρονικά, τ. ΚΑ 1969, Ηράκλειο, 365 – 458. Σταυράκης, Στατιστική: Σταυράκης Νικόλαος, Στατιστική του πληθυσμού της Κρήτης, Αθήνησι 1890. Φουρναράκης, Τα Χανιά μας: Φουρναράκης Κων/νος, Τα Χανιά μας, Εν Χανίοις 1928. Ψαράκης, Φρούριο Φιρκά: Ψαράκης Κωνσταντίνος, Φρούριο Φιρκά, Κρητική Εστία, Περίοδος Δ΄, τ. 10, Χανιά 2004, 197 – 226. Ψιλάκης, Ιστορία της Κρήτης: Ψιλάκη Βασιλείου, Ιστορία της Κρήτης Από της απωτάτης αρχαιότητος μέχρι των καθ’ ημάς χρόνων, Αθήναι, [χ.χ.] Andrianakis, Gli arsenali veneziani a Creta: Andrianakis Michalis,Gli arsenali veneziani a Creta, στο Gli arsenali oltremarini della Serenissima, Approvvigionamenti e strutture cantieristiche per la flotta veneziana (secoli XVI – XVII), επιμ.: M. Ferrari Bravo – S. Tosato, Milano 2010, 191 – 199. Gerola, Monumenti: Gerola Giuseppe, Monumenti Veneti nell’ isola di Creta, vol. I, Venezia 1905, vol. IV, Venezia 1932 – 1940, 99-106, 121-122, 137-146. Pashley, Ταξίδια στην Κρήτη: Pashley Robert, Ταξίδια στην Κρήτη, τ. Α΄, Ηράκλειο 1991. Rossi, Rifornimenti marittimi agli arsenali: Rossi Franco,Rifornimenti marittimi agli arsenali Venezini del Levante, στο Venezia e Creta, Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti, Venezia 1998, 415-442. Stillman, Ημέρες της Κρήτης: Stillman W. J., Ημέρες της Κρήτης (1865 - 1868), Μετάφραση Λίζα Εκκεκάκη, Ρέθυμνο 2002. Taylor, Εικόνες: Taylor Bayard, Εικόνες από τα Χανιά του 1858, Απόσπασμα από το βιβλίο: Travels in Greece and Russia with an excursion to Crete, NewYork, 1889, Μετάφραση: Λίζα Εκκεκάκη, Ελλωτία, Χανιά 1993, 325-342.

292

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ

293

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ

ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Η διδασκαλία και τα μουσικά εγχειρίδια της ψαλτικής τέχνης στα Χανιά στα τέλη του 19ου αι. έως την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας. ΚΟΛΛΙΝΤΖΑΣ ΛΥΚ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ιερά Μονή Ζωοδόχου Πηγής της πτωχής ή των μοναζουσών. ΦΡΑΔΕΛΛΟΣ Π. ΧΡΗΣΤΟΣ Η Ιερά Μονή Χρυσοπηγής Χανίων. Περίοδοι ακμής και παρακμής από της ιδρύσεώς της μέχρι σήμερα. ΨΑΡΟΥΔΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ Κρητική Σχολή Αγιογραφίας. Ιστορική επισκόπηση.

294

ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Καθηγητής μουσικής

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΜΟΥΣΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ ΤΗΣ ΨΑΛΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΣΤΑ ΧΑΝΙΑ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ ΕΩΣ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ1 Την διδαχή της ψαλτικής τέχνης στα Χανιά πραγματεύεται το παρόν κείμενο, παρουσιάζοντας άγνωστους έως σήμερα μουσικούς, κληρικούς, ψάλτες και μουσικοδιδασκάλους, που έδρασαν στις μονές, στα δημόσια διδακτήρια και τους ιδιωτικούς χώρους, σε μια συγκεκριμένη και ιδιαίτερη περίοδο για την ιστορία της Κρήτης, από τα τέλη του 19ου αι. μέχρι την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας. Γίνεται επίσης αναφορά στη χρήση και το περιεχόμενο των μουσικών διδακτικών εντύπων και χειρογράφων εγχειριδίων, που χρησιμοποιήθηκαν τότε, ως παιδαγωγικά εργαλεία της εκπαιδευτικής πράξης. Οι γραπτές και οι προφορικές πηγές που σκιαγραφούν την μελέτη αυτή, είναι ελάχιστες έως και μηδαμινές, καθώς τα λιγοστά στοιχεία αναδύονται σε χρόνους σκληρούς και επώδυνους, μέσα από τον ανελέητο στίβο των αγώνων επιβίωσης και των αιματοκυλισμένων επαναστάσεων του κρητικού λαού. Αυτονόητο είναι, τα περισσότερα τεκμήρια να έχουν χαθεί και καταστραφεί. Παρά ταύτα, συλλέξαμε τα απαραίτητα στοιχεία, ώστε να συμπληρώσουμε την ελλειμματική αυτή ιστορική πτυχή της χανιώτικης ψαλτικής τέχνης. Η μουσική παράδοση της Κρήτης – Ενετοκρατία-Τουρκοκρατία Η Κρήτη ανέκαθεν απετέλεσε την κοιτίδα της μουσικής τέχνης, από την αρχαιότητα και κυρίως στην Μινωική εποχή. Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή του Ρωμαίου σοφιστή Κλαύδιου Αιλιανού:2 Κρήτες τους παίδας τους ελευθέρους μανθάνειν πρώτον τους νόμους εκέλευον μετά μελωδίας, ίνα εκ της μουσικής ψυ-

1. Το κείμενο αποτελεί επεξεργασία της ομότιτλης εισήγησής μου, που εκφωνήθηκε στο 3ο Ιεροψαλτικό Συνέδριο Κρήτης που πραγματοποιήθηκε στο Ρέθυμνο στις 7-8 Φεβρουαρίου 2020, σε διοργάνωση της Ιεράς Μητρόπολης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου, του Συνδέσμου Ιεροψαλτών Νομού Χανίων «Γεώργιος ο Κρης» και του Σωματείου Ιεροψαλτών Νομού Ηρακλείου «Ανδρέας ο Κρήτης», με γενικότερο θέμα «Μια πολυεπίπεδη επιστημονική και καλλιτεχνική θεώρηση της Ψαλτικής Τέχνης», υπό την αιγίδα της Ιεράς Επαρχιακής Συνόδου της Εκκλησίας Κρήτης. 2. Κλαύδιος Αιλιανός (175-235 μ.Χ). Ρωμαίος συγγραφέας και διδάσκαλος της Ρητορικής που άκμασε επί Σεπτιμίου Σεβήρου.

295

ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

χαγωγούνται και ευκολότερον αυτούς τη μνήμη διαλαμβάνουσι και ίνα μη τι των κεκωλυμένων πράξαντες αγνοία πεποιηκέναι την απολογίας έχωσι. Δεύτερον δε μάθημα έταξαν τους των Θεών ύμνους μανθάνειν…3. Η Μουσική παράδοση της Κρήτης ως ιδιαίτερο και πολύτιμο πολιτισμικό κληροδότημα που παραδόθηκε από τους παλαιότερους, εξελίχθηκε κατά τα χρόνια της Βενετοκρατίας σε μια αλληλοσυγκρουόμενη και ενίοτε αλληλένδετη ροπή, σε τέσσερα μουσικά ρεύματα: 1) την ψαλτική τέχνη της ορθόδοξης ανατολικής εκκλησίας, 2) την δυτικότροπη εκκλησιαστική μουσική των καθολικών, 3) τα κοσμικά αστικά μεσαιωνικά τραγούδια και τέλος 4) τα παραδοσιακά άσματα των Κρητών Η πρώτη περίπτωση έχει να επιδείξει μεγάλες μορφές της τέχνης αυτής, από εγχώριους, αλλά και από μουσικούς που κατέφθασαν στην Κρήτη από την Κωνσταντινούπολη, δημιουργώντας ένα ιδιαίτερο μουσικό ύφος, όπως ο Ιωάννης Λάσκαρης, ο Ιωάννης Πλουσιαδινός και κυρίως ο τελευταίος Λαμπαδάριος της Αγίας Σοφίας στα χρόνια της Αλώσεως Μανουήλ ο Χρυσάφης, ο οποίος εδραίωσε και ενδυνάμωσε στην Κρήτη την περίφημη Κωνσταντινουπολίτικη παράδοση. Η Κρήτη παρέμεινε ο μοναδικός ελληνικός χώρος, τουλάχιστον τους πρώτους αιώνες μετά την άλωση, που επιδίδεται σε μια ξεχωριστή ενασχόληση στη διατήρηση και διάδοση αλλά και την άνθηση της ψαλτικής τέχνης, πριν ξανα επιστρέψει η σκυτάλη στη βασιλεύουσα, στα χρόνια του πρώιμου νεοελληνικού διαφωτισμού από τα τέλη του 17ου αι΄ και εξής. Ο Χρύσανθος από την Μάδυτο αναφέρει αυτή την ακμή της ψαλτικής γράφοντας χαρακτηριστικά ότι, όταν εξέλιπεν από Κωνσταντινουπόλεως η έμμουσος ψαλμωδία εσώζετο εν ταις εκκλησίαις ταις κατά Πελοπόννησον και Κρήτην…4 Η μουσική βρισκόταν σε τέτοια ανάπτυξη στην ενετοκρατία που κοντά στον Πρωτοπαπά, υπήρχε απαραίτητακαι μουσικός -πρωτοψάλτης.5 Αν και πολλά ιστορικά πρόσωπα μουσικών αναφέρονται ήδη από την περίοδο αυτή, όπως προκύπτει και από τα πολυπληθή κρητικά χειρόγραφα, η αναφορά και τα στοιχεία για τους μουσικούς που έδρασαν στα Χανιά ιδιαίτερα κατά την Κρητική Αναγέννηση, είναι πενιχρά παρ ότι τα Χανιά, είχαν τους περισσό-

3. Aeliani, Varia Historia, Heraclidis Pontici et Nicolai Damasceni, editio nova, Halae, in Libraria Orphanotrophei, 1826, ΧΧΧΙΧ, σ.37. 4. Χρυσάνθου Αρχιεπισκόπου Δυρραχίου, Θεωρητικόν Μέγα της Μουσικής, Τεργέστη 1832, σ. XLII. 5. Ν. Τωμαδάκη, Επισκοπή και Επίσκοποι, Κρητικά Χρονικά, τ. ΙΑ΄, Ηράκλειο 1957, σ.8.

296

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΜΟΥΣΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ ΤΗΣ ΨΑΛΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΣΤΑ ΧΑΝΙΑ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ου ΑΙ. ΕΩΣ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ

τερο αφοσιωμένους και φανατικούς ορθοδόξους. Σίγουρο είναι ότι από τον 15ο αι. είχε διαμορφωθεί ένα ξεχωριστό ψαλτικό ύφος, «ως ψάλλεται εν Κυδωνία» όπως δηλώνουν οι επιγραφές κάποιων χειρογράφων. Από τα πρόσωπα αυτά που δραστηριοποιήθηκαν στα Χανιά ξεχωρίζoυν ο Κωνσταντίν Χανιώτης (16ος αι) ο Ρεθυμνιώτης Αντώνιος Επισκοπόπουλος πρωτοψάλτης Κυδωνίας (ακμή 15401590 περίπου) και οι υιοί του Βενέδικτος και Λέων και αυτοί πρωτοψάλτες Κυδωνίας.6 Μετά την λυσσαλέα κατάκτηση της Κρήτης από τους Τούρκους, μνημονεύονται τα πρόσωπα του Αρσενίου επισκόπου Κυδωνίας του Λημναίου στα 17007, του Ιερομόναχου Μεθοδίου του Χανιώτη γύρω στα 17128 του Φιλίππου Τζαγκαρόλου του μελογράφου όπως τον ονομάζει ο Τωμαδάκης στα 17509 και του Μανουήλ από την Κυδωνία στα 179110. Επίσης κατά την τελευταία έρευνά μας, εντοπίστηκαν στους χειρόγραφους κώδικες της Ι. Μ Αγίας Τριάδος των Τσαγκαρόλων δυο μοναχοί που είχαν αντιγράψει και καλλιγραφήσει στις Σπέτσες δυο ανθολογίες, κατά τα έτη 1821 και 1830 αντίστοιχα. Πρόκειται για τον Συμεών Ιερομόναχο Αγιοτριαδίτη, ο οποίος φέρεται και ως μελοποιός δύο συνθέσεων, και τον μαθητή του Παρθένιο Ιερομόναχο τον Κρήτα11. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε το πέρασμα του μεγάλου δασκάλου και πρωτοψάλτου Κρήτης Κωνσταντίνου Ψαρουδάκη το 1831, το 1837 και το 1841-51 ως αρχιδιδασκάλου της επισκοπικής των Αμερικανών εκκλησίας.12

6. Βλ. Μανόλη Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα Εκκλησιαστικής Μουσικής 1453-1820, Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Αθήνα 1980, σσ.28-29, επίσης Γ. Χατζηθεοδώρου, «Η Κρητική μουσική σχολή και οι Κρήτες ψάλτες», Παράκλητος τ. 11, έτος ΙΑ’ τεύχος 33, Ρέθυμνο 1981, σσ. 45-51, πρβλ. επίσης Ν. Παναγιωτάκη, Η παιδεία και η μουσική στην Κρήτη κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας, Κρήτη 1990, σσ. 76-79· για περισσότερα στοιχεία και μελέτη , βλ.το εξαιρετικό πόνημα του Εμμ. Γιαννοπούλου, Η Άνθηση της Ψαλτικής Τέχνης στην Κρήτη (1566-1699), Ίδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας, Μελέται 11, εκδίδει ο Γρ. Στάθης, Αθήνα 2003. 7. Ν. Τωμαδάκη, Επισκοπή και…, σσ.19-20. 8. Εμμ. Γιαννοπούλου, Η άνθηση… σσ. 282-283 9. Ν. Τωμαδάκη, Επισκοπή και.. σ.41. 10. Ο.π σ.284 11. Πρόκειται για δυο Ανθολογίες από τους οκτώ χειρόγραφους κώδικες, των αποκειμένων στην πλούσια βιβλιοθήκη της Πατριαρχικής Σταυροπηγιακής Ιεράς Μονής της Αγίας Τριάδος των Τσαγκαρόλων (αρ. χφφ.7 και 8)· για περισσότερα στοιχεία, βλ. Ι. Καστρινάκη «Τα χειρόγραφα Ψαλτικής Τέχνης της Ιεράς Μονής Αγίας Τριάδος των Τσαγκαρόλων» Απόστολος Τίτος, περίοδος Γ, τεύχος 37, Ηράκλειο 2018, πρακτικά 2ου Ιεροψαλτικού Συνεδρίου Κρήτης με θέμα: «Η ψαλτική Τέχνη στη Σύγχρονη Εκκλησιαστική και Κοινωνική Πραγματικότητα», Χανιά 2016. 12. Ο Ψαρουδάκης αρχικά βρέθηκε στη δυτική Κρήτη για να διευθετήσει διάφορα οικονομικά θέματα της αδελφής του η οποία διέμενε στα Χανιά, ενώ για δέκα έτη δίδαξε ως αρχιδιδάσκαλος της επισκοπικής των Αμερικανών εκκλησίας, ωστόσο σε καμία πηγή δεν αναφέρεται η μουσική του δράση κατά την παραμονή του στα Χανιά, παρ όλο που θεωρείται ένας από

297

ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

Αρχικά, η μουσική, όπως και τα γράμματα διδάσκονταν από διδασκάλους, κυρίως ιερείς αμόρφωτους μεν, αλλά αφοσιωμένους και προσκολλημένους στην ορθόδοξη πίστη και ασκούσαν μεγάλη επιρροή στον λαό. Δίδασκαν ιδιωτικώς στους οίκους ή σε διδακτήρια που είχε οργανώσει η εκκλησία, χωρίς ωρολόγιο πρόγραμμα, αυτοσχεδιάζοντας και περιοριζόμενοι εις ανάγνωσιν, σπανίως και γραφήν από το ψαλτήριο και την οκτώηχο.

Δάσκαλος με τους μαθητές του Πηγή: Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων

Στο φυλλάδιο που εξέδωσε η Κρητική Πολιτεία στα Χανιά το 1904, βεβαιώνεται μεταξύ άλλων, ότι στα χρόνια εκείνα, η εκπαίδευσις εν Κρήτη περιορίζετο εις τα λεγόμενα κοινά γράμματα, άτινα ο ιερεύς εκάστου χωρίου, σπανιώτερον δε κοσμικός, ευτυχήσας να τύχει εν τη ξένη ανωτέρας τινός παιδεύ-

τους μεγαλύτερους δασκάλους της ψαλτικής τέχνης και ταυτόχρονα ο διαμορφωτής του ψαλτικού κρητικού ύφους την εποχή εκείνη· βλ. σχετικά, Συνοπτική βιογραφία Γεωργίου Χατζή Ιωάννου Ψαρουδάκη, ερανισθείσα εκ των υπομνημάτων αυτού, Αθήναι 1871, βλ. επίσης για τον Ψαρουδάκη αλλά και για την αμερικάνικη σχολή, Αγγελική Καραθανάση, Η Αμερικάνικη Σχολή Κρήτης (1837-1843), από τον πόλεμο του τσαγιού στον Πρώτο Πόλεμο του Οπίου, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2018 και επίσης της ιδίας συγγραφέως «Ελληνικό Σχολείο και Γυμνασιακές Τάξεις στην πόλη των Χανίων κατά τον 19ο αιώνα (μετά το 1830), Ιστορικές συνθήκες και πρόσωπα», Εν Χανίοις, ετήσια έκδοση του Δήμου Χανίων, τ. 13, Χανιά 2019, σσ. 88-90.

298

σεως εδίδασκεν εν τω οίκω αυτού επ αμοιβή…13 Στην δεκαετία από το 1855 μέχρι την επανάσταση του 1866, γίνεται κάποια προσπάθεια οργάνωσης της παιδείας με την συμμετοχή κληρικών, στον διψασμένο για την εγγράμματη ανόρθωση του ορθόδοξου κρητικού λαού, ενώ οι ιερές μονές που δίκαια χαρακτηρίσθηκαν «φωτεινοί φάροι», είχαν σηκώσει το βάρος τόσο των απελευθερωτικών αγώνων όσο και του δύσκολου αυτού έργου της παιδείας, ιδρύοντας ελληνικά σχολεία τόσο μέσα στον χώρο των μονών όσο στα χωριά και τις πόλεις, μορφώνοντας αρχικά τα στελέχη της, και έπειτα τους ψάλτες, τους αναγνώστες και κυρίως τον ορθόδοξο λαό.14 Διδακτήρια – μουσικές σχολές – πρόσωπα. Από το 1832 ήδη, υπήρξε σχολείο στην ιερά μονή Οδηγήτριας στην Γωνιά Κισσάμου15. Η ίδρυση όμως της ιερατικής σχολής το 1892 στην Αγία Τριάδα στα

Δάσκαλος με τους μαθητές του Πηγή: Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων

13. Κρητική Πολιτεία, Ανωτέρα Διεύθυνσις της Παιδείας και της Δικαιοσύνης, Η εν Κρήτη Εκπαίδευσις, 14. Για την προσφορά της εκκλησίας στην παιδεία και τον κρητικό λαό, βλ. π. Μιχαήλ Βλαβογιλάκη, Εκκλησία και Αγώνες της Κρήτης 1856-1905, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος», Ιερά Μητρόπολις Κυδωνίας και Αποκορώνου, Χανιά 2011. 15. Από το σχολείο αυτό, αποφοίτησαν ο Μητροπολίτης Αθηνών Μισαήλ Αποστολίδης και ο Παρθένιος Περίδης· σχετικά με τα ελληνικά σχολεία στην Κρήτη την περίοδο εκείνη, βλ. ό.π., Μ. Βλαβογιλάκη Εκκλησία και Αγώνες…σσ. 74-75.

299

ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

Χανιά,16 ενώ ήδη λειτουργούσε με έξοδα της μονής, ελληνικό σχολείο από το 1862,17 έδωσε μεγάλη ώθηση τόσο στην γενική όσο και στη μουσική παιδεία και δη στην πατρώα εκκλησιαστική μας μουσική. Στα πεπραγμένα της σχολής που δημοσιεύθηκαν στο δεύτερο έτος της λειτουργίας της, σχετικά με τη ύπαρξη μουσικοδιδασκάλων, σημειώνεται ότι πρώτον η Εκκλησιαστική ασματική εκτός της άλλης αυτής μορφωτικής ιδιότητος υποβοηθούσα και εις την καλήν απαγγελία, ανάγκη δια των Ιεροσπουδαστών να γείνη γνωστόν εν ταις επαρχίαις όπου ελλείψει μουσικοδιδασκάλων δεν υπάρχουσιν οι ανεκτώς πως ψάλλοντες.18 Στα πρακτικά του επόμενου σχολικού έτους(1894-95), συμπληρωματικά καθορίζονται τα μαθήματα και οι διδάσκοντες.19 Πρώτος δάσκαλος μουσικής είναι ο αδελφός της μονής π. Νεόφυτος, μουσικοδιδάσκαλος όπως ο ίδιος συνυπογράφει, ο οποίος ανέλαβε το σπουδαιότατον μάθημα της Μουσικής όθεν εδίδαξε μετά ζήλου κατά τα λεγόμενα του δραστήριου σχολάρχη, μακαριστού και μετέπειτα επισκόπου Ρεθύμνης Αρχ. Χρύσανθου Τσεπετάκη. Αργότερα ο Αρχιμανδρίτης κ. Στέφανος Γιαζούζης, διπλωματούχος της θεολογικής σχολής της Χάλκης, ανέλαβεν εκτός των μουσικών, άτινα τέως εδίδασκεν ο πανοσ[ιολογιώτατος] κ. Νεόφυτος Ιερονόναχος, την Ιεράν και Εκκλησιαστικήν Ιστορίαν, τα γεωγραφικά και τα τεχνικά μαθήματα, ανακουφίσας τον κ. Διευθυντήν και τους λοιπούς κ.κ Καθηγητάς. Χαρακτηριστική είναι και η μνεία που γίνεται για τον διορισμό του Στεφάνου, τούτο μόνον λέγομεν ενταύθα ότι ήτο λίαν ευτυχής η σχολή αποκτήσασα εφέτος ειδικόν της εκκλησιαστικής μουσικής20. Αργότερα τον συναντάμε να διορίζεται στην ιδιωτική Ιερατική Σχολή του Αγίου Πνεύματος της επαρχίας Αγίου Βασιλείου. Η πνευματική αυτή δραστηριότητα σημαδεύεται επίσης, με την επανίδρυση της σχολής με το ειδικό Διάταγμα της Κρητικής Πολιτείας το 1899. Το 1903 ακολουθεί ο διορισμός του Ευθύμιου Φουτάκη εκ της Ριζαρείου Σχολής προερχόμενος καθηγητής της Εκκλησιαστικής Μουσικής, μετατεθείς από το δημοτικό σχολείο Μεσκλών Κυδωνίας, εις το εν Αγία Τριάδι πρότυπον δημο-

16. Αντίστοιχα λειτούργησε από το 1836, «η εν τη κατά την επισκοπήν Λάμπης και Σφακίων Ι.Μ Αγίου Πνεύματος Σχολή, Ιερατική Σχολή», «κατ απαίτηση της ιδρυσάσης και συντηρούσης αυτήν Ι. Μ Πρέβελης, βλ. σχετικά, «Η εν τη κατά την επισκοπήν Λάμπης και Σφακίων Ι.Μ Αγίου Πνεύματος Σχολή της Ιεράς και Σταυροπηγιακής μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου», εν Ρεθύμνη 1899, με την επωνυμία Ιερατική Σχολή όπως ετέθη στο Πρακτικό του 1887. 17. Χφ. κώδικας της Ι.Μ Αγίας Τριάδος Τζαγκαρόλων, αρ.16 (βιβλίο ληψοδοσίας), 1838-1849. 18. Ιεροδιδασκαλείον εν Αγία Τριάδι, τα κατά το δεύτερον έτος 1893-1894, εν Χανίοις, Τυπογραφείον της Γεν. Διοικήσεως Κρήτης 1894 σ.9. 19. Ιεροδιδασκαλείον εν Αγία Τριάδι, τα κατά το τρίτον έτος 1894-1895, εν Χανίοις, Τυπογραφείον της Γεν. Διοικήσεως Κρήτης. 1896, σ.21. 20. ό.π., σσ.12.

300

Μαθητές του Ιεροδιδασκαλείου Αγ. Τριάδος με το διευθυντή Χρύσανθο Τσεπετάκη αριστερά, μπροστά στο ηγουμενείο της Μονής (1899), πηγή : Μ. Μακράκη, Κρητών Παιδεία, Ηράκλειο 2013.

τικόν σχολείον, επί μηνιαίω μισθώ δρχ. 120 τη αιτήσει του.21 Σ αυτήν την περίοδο αξίζει να αναφέρουμε επίσης μια σπουδαία προσωπικότητα, ενός εκ των κορυφαίων καθηγητών της σχολής και των καλύτερων εκπαιδευτικών των Γυμνασίων στα Χανιά, Ρεθύμνου και Σητείας, ο ιεροπρεπέστατος και φλογερός θεολόγος Αρχιμανδρίτης π. Μάξιμος Μαρκαντωνάκης. Κατά τις μαρτυρίες των μαθητών του, υπήρξε άριστος γνώστης και εκτελεστής της Ψαλτικής μουσικολογιώτατος και καλλίφωνος ταυτόχρονα και βροντόφωνος. Υπηρέτησε επίσης ως δεξιός ψάλτης στον Ι. Ν. των Αγίων Αναργύρων, ενώ παρέδιδε μαθήματα ψαλτικής ιδιαιτέρως σ’ αυτούς που είχαν την κλίση.22 Η μουσική δραστηριότητα κατά τις αναφορές παλαιότερων μαθητών, συνεχιζόταν κατά τις ελεύθερες ώρες στα διάφορα διαμερίσματα της σχολής, όπου ακουγόντουσαν μελίρρυτα άσματα από τα διάφορα ιδιόμελα από τους ήχους της οκτωήχου, στην διάρκεια της βραδινής μελέτης.23 είναι γνωστό ότι η παράδοση

21. Επίσημος εφημερίς της Κρητικής Πολιτείας, έτος Ε΄, τεύχος δεύτερον, αριθ. φύλλου 34, «Διάταγμα περί διορισμού, μεταθέσεως και αποδοχής παραιτήσεως και απολύσεως διδασκάλων, καθηγητών και Ελληνοδιδασκάλων» εν Χανίοις τη 23 Σεπτεμβρίου 1903· βλ. επίσης, Ευάγγ. Δελάκη, Το Ιεροδιδασκαλείο Κρήτης, το κατά την πρώτη και δευτέρα περίοδο της λειτουργίας αυτού, Άγιος Ματθαίος Χανίων 1998, σ. 589. 22. Ευάγγ. Δελάκη, Το Ιεροδιδασκαλείο…, ό.π., σσ. 544-546. 23. Ευάγγ. Δελάκη, Το Ιεροδιδασκαλείο…, ό.π., σ. 1012.

301

ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

αυτή, διήρκησε κατά την ώρα της μουσικής μελέτης, ακόμα και όταν η σχολή μεταφέρθηκε στον Άγιο Ματθαίο. Στην Μητρόπολη Χανίων πριν το 1913, έψαλε ο Νικόλαος Κουερίνι, ο οποίος στην προμετωπίδα ενός μουσικού εγχειριδίου που εξέδωσε στην Αθήνα το 1913 δηλώνει πρώην Πρωτοψάλτης Χανίων, Σύρου και διευθυντού της εν Κρήτη Εκκλησιαστικής Μουσικής Σχολής.24 Από το παραπάνω δηλώνεται ότι υπηρέτησε ως πρωτοψάλτης στο αναλόγιο του Ι. Ν. των Εισοδίων, πριν την έκδοση του εγχειριδίου του, αφού τότε έψαλε στην Αθήνα και συγκεκριμένα στον ναό της Γεννήσεως του Χριστού όπως δηλώνει σε ένα απολυτίκιο που παραθέτει στο πόνημά του. Επίσης είναι σίγουρο (χρειάζεται φυσικά περαιτέρω διερεύνηση) ότι στα πρώτα χρόνια της Κρητικής πολιτείας, λειτουργούσε σχολή βυζαντινής μουσικής στην Κρήτη όπου ο ίδιος, υποθέτουμε, δίδασκε ως διευθυντής. Κατά την άποψή μας η σχολή αυτή έδρευε στα Χανιά, για τον απλούστατο λόγο, ότι τότε ήταν πρωτεύουσα της Κρητικής Πολιτείας και επίσης ο ίδιος σίγουρα διέμενε στα Χανιά αφού υπήρξε πρωτοψάλτης Χανίων. Τον Κουερίνι διαδέχθηκε, ο Κωνσταντινουπολίτης Παναγιώτης Παπαευθυμίου και ακολούθησαν αργότερα αρκετοί ψάλτες από την Πόλη και την Σμύρνη, όπως ο περίφημος Λάμπρος Σχοινάς με την υπέροχη και γλυκιά φωνή, ο περίφημος Δημήτριος Λαμψακηνός, κ.α. Σύμφωνα με την μαρτυρία του μεγάλου μουσικοπαιδαγωγού Ιωάννη Μανιουδάκη, υπήρχε τότε η συνήθεια από τον επίσκοπο να προσλαμβάνονται φημισμένοι ψάλτες στους μεγάλους ναούς.25 Είναι γνωστό ότι και στα επόμενα χρόνια ήρθαν στα Χανιά σπουδαίοι πρωτο-

24. Νικολάου Α. Κουερίνι, Ύμνοι και Ωδαί, εν Αθήναις 1913, βλ. επίσης Γεωργίου Χατζηθεοδώρου, Βιβλιογραφία Βυζαντινής Μουσικής, περίοδος β’ (1900-1999), Νεάπολις Κρήτης 2018, σ. 53. 25. Ιωάννη Μανιουδάκη, Στο πέρασμα του χρόνου, Χανιά 1987, σ. 63.

302

ψάλτες και δάσκαλοι, όπως ο Νικόλαος Δασκαλάκης, ο Γεώργιος Χατζηθεοδώρου26 και ο Ιάκωβος Γιαμαίος ο Πάτμιος, συνεχίζοντας έτσι την ψαλτική αυτή παράδοση. Παράλληλα διδακτική δραστηριότητα φαίνεται να υπάρχει και στη Κίσσαμο σε ιδιωτικούς χώρους και σε μουσικές σχολές, όπως αποκαλύπτουν τα χφφ που θα εξετάσουμε παρακάτω, με δασκάλους τον Στέφανο Μυλωνάκη στο Καστέλι Κισάμου και τον Ιεροδιάκονο Προκόπιο. Ο πρώτος γράφει το 1905 στον επίτιτλο του χφ του: Ανατασιματάριον αργόν και σύντομον· Μελοποιηθέν παρά Πέτρου Λαμπαδαρίου του Πελοποννησίου επιδιορθωθέν δε παρά Ιωάννου Πρωτοψάλτου της του Χριστού Μ. Εκκλησίας εκδίδεται νυν δια του πολυγράφου χάριν των μαθητών της Μουσικής Σχολής Καστελλίου Κισσάμου.27 Διδακτέα ύλη – αναλυτικά προγράμματα Με την πρωτοποριακή δημοσίευση, αναλυτικών προγραμμάτων και νομοθετημάτων περί παιδείας από την διοίκηση της Κρητικής Πολιτείας, με διάταγμα του Ύπατου Αρμοστή εν Κρήτη το 1901, καθορίζεται μεταξύ άλλων η κατά τας διαφόρους τάξεις κατανομή των μαθημάτων, η διδακτέα ύλη, το ωρολόγιο και αναλυτικό πρόγραμμα διδασκαλίας.28 Τα προγράμματα αυτά εφαρμό-

26. Ο Ελλογιμώτατος Άρχων Μαΐστωρ της ΜτΧΕ, όχι μόνον συνέβαλε στην διατήρηση και τη διάδοση της ψαλτικής τέχνης στα Χανιά, αλλά πρωτοστάτησε στην αναβάθμιση και στη διαμόρφωση της νέας τάξης πραγμάτων σε πρακτικό, θεωρητικό και επιστημονικό επίπεδο της ψαλτικής τέχνης· έψαλε ως πρωτοψάλτης στον Μητροπολιτικό ναό των Εισοδίων, ίδρυσε τον σύνδεσμο Ιεροψαλτών Χανίων «Γεώργιος ο Κρής» (1975) και την Σχολή της Βυζαντινής Μουσικής της Ιεράς Μητροπόλεως Κυδωνίας και Αποκορώνου (1976) όπου ως διευθυντής και δάσκαλος ανέδειξε πολλούς μαθητές. 27. Τον χφ κώδικα αρ. 4 του Προκοπίου, όπως και άλλους τρεις κώδικες ήσσονος για την παλαιογραφία σημασίας στη νέα γραφή, τους εντόπισα και φωτογράφισα στην βιβλιοθήκη της Σταυροπηγιακής Ι. Μ. Οδηγήτριας στην Γωνιά Κισάμου. Μόλις ταυτοποιηθούν, θα γίνει σχετική ανακοίνωση. 28. Επίσημος εφημερίς της Κρητικής Πολιτείας, έτος Γ΄, τεύχος πρώτον, αριθ. φύλλου 93, εν Χανίοις τη 28 Δεκεμβρίου 1901 αριθ. 143, Διάταγμα περί αναλυτικού προγράμματος του εν Αγία Τριάδι Ιεροδιδασκαλείου εν Χανίοις τη 20 Δεκεμβρίου 1901.

303

ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

στηκαν σε ολόκληρη την Κρήτη. Ακόμα και στο δημοτικό διδασκόταν εκτός του μαθήματος της ωδικής και η εκκλησιαστική μουσική, όπου οι μαθητές μάθαιναν απλούς ύμνους, όπως τροπάρια και απολυτίκια. Στην εκκλησιαστική εκπαίδευση μάλιστα διδασκόταν ακόμα η ωδική και η οργανική μουσική. Είναι αξιοπρόσεκτο ότι σχετικά με την βυζαντινή μουσική, εκδόθηκαν αρκετά αναλυτικά προγράμματα. Ένα από αυτά φαίνεται στον παρακάτω πίνακα ανά τάξη29: Από τον παρακάτω πίνακα επισημαίνονται τρία στοιχεία: 1. Η διδακτέα ύλη κατά μεγάλο μέρος, συμπίπτει με την σημερινή όπως διδάσκεται στα ωδεία και στις μουσικές σχολές. Βασίζεται καθ ύλην, στα γνωστά μουσικά βιβλία που χρησιμοποιούμε σήμερα. 2. Σε κάθε έτος γίνεται χρήση της πρακτικής εφαρμογής της διδακτέας

29. Διάταγμα…ό.π.

304

ύλης, απαραίτητης για την αποτελεσματική μουσική εξάσκηση, είτε στην πρακτική ερμηνεία τροπαριακών ύμνων, είτε στη συμμετοχή των μαθητών στην λειτουργική ζωή, κάτι που σήμερα στην μεγαλύτερη πλειοψηφία δεν τηρείται. 3. Οι μαθητές της τελευταίας τάξης, της Ανωτέρας, δεν διδάσκονται την μουσική, αφού την έχουν ήδη διδαχθεί, αλλά εφαρμόζουν «τα δεδιδαγμένα» αφού θα διορισθούν ψάλτες στην εκκλησία. Το στοιχείο αυτό μας δείχνει το υψηλό επίπεδο εκμάθησης των μουσικών σπουδών, όπου ο σπουδαστής, αφού διδαχθεί με σχολαστικότητα και άρτια την εν λόγω ύλη, θεωρητικά και πρακτικά, μπορεί πλέον να ανταποκριθεί στο δύσκολο λειτούργημα του ψάλτου στον ναό. Είναι χρήσιμο εδώ να αναφέρω, ότι κατά την δική μου φοίτηση στη σχολή, ενθυμούμαι αυτή την δυναμική της σοβαρής και άρτιας διδασκαλίας του μακαριστού δασκάλου μας, πατρός Αντωνίου Τσουρλάκη, ο οποίος μας προετοίμαζε για να διακονούμε τα αναλόγια της πόλης και της περιφέρειας των Χανίων. Διδακτικά Εγχειρίδια Τα διδακτικά βιβλία και τα εγχειρίδια που βρισκόταν σε χρήση, μαζί με δυο ακόμα χειρόγραφα που εντοπίσαμε στην τελευταία έρευνά μας, για την διδασκαλία της εκκλησιαστικής μουσικής στα Χανιά, είναι τα παρακάτω: Α) ΕΝΤΥΠΑ

Β) ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ

305

ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

Παρακάτω επιχειρείται η συνοπτική περιγραφή κατά το περιεχομένο τους: Α) Τα Έντυπα 1. Η Χρηστομάθεια του διάσημου τότε Ιωάννη Σακελαρίδη30 που η γ΄ της έκδοση δημοσιεύθηκε το 1895, συμπληρωθείσα και ακριβώτερον ρυθμιθείσα, ήταν το περισσότερο διαδομένο διδακτικό βιβλίο για την εκμάθηση της ψαλτικής τέχνης την περίοδο εκείνη. Το έργο αυτό αποτελεί το πρώτο εκδοτικό εγχείρημα για την μετέπειτα πολυπληθέστατη εκδοτική του παραγωγή. Ιδιαίτερα η τελευταία αυτή έκδοση, είναι πρωτοποριακή και μεθοδική, με την απαραίτητη και ωφέλιμη για την διδασκαλία της ύλη. Σε ένα τόμο συμπεριλαμβάνει τους απαραίτητους ύμνους των εγκυκλίων μαθημάτων ανά τάξη, του Αναστασιματαρίου, του Ειρμολογίου μεταξύ των οποίων προσόμοια και απολυτίκια καθώς και μέλη της Θ. Λειτουργίας, για τη σωστότερη εκγύμναση των σπουδαστών. Η εν λόγω έκδοση διευκόλυνε τους μαθητές ώστε να μην προμηθεύονται όλα τα απαραίτητα βιβλία, καθότι ήταν δυσεύρετα την εποχή εκείνη και ταυτόχρονα είχαν μεγάλο κόστος. Αρχικά ο Σακελαρίδης διατηρεί, με ελάχιστες διασκευές και επεμβάσεις, τα κλασικά κείμενα, χωρίς να καινοτομεί όπως έγινε στις μεταγενέστερες εκδόσεις του. Η παιδαγωγική τομή που εγκαινιάζει εδώ, είναι ότι η θεωρία εισάγεται πριν από το κάθε μέλος βοηθώντας επικουρικά τους μαθητές να κατανοούν και να συνδέουν την πράξη με τη θεωρία. Η εκδοτική του αυτή προσπάθεια, πρέπει να επισημάνω εδώ, αποτελεί ένα ιδιαίτερο παιδαγωγικό ψαλτικό βιβλίο για την εποχή του για μια γόνιμη μελέτη του γνωστικού αντικειμένου. 2. Στο μάθημα της ωδικής, δίδασκαν τη θεωρία, τα μονόφωνα και δίφωνα ασμάτα και προσευχές όπως ο εθνικός, ο κρητικός και ο βασιλικός ύμνος, το εκ-

30. Ι. Θ. Σακελαρίδου, Χρηστομάθεια Εκκλησιαστικής Μουσικής, εκδ. Γ΄, εν Αθήναις 1895· περισσότερα για τον Ι. Σακελλαρίδη βλ. Ο υμνωδός και μουσικοδιδάσκαλος Ιωάννης Σακελλαρίδης (1853-1939), Λόγοι Εκφωνηθέντες κατά το Φιλολογικόν του Μνημόσυνον εν τω Παρνασσώ τη 12η Ιουνίου 1939, Αθήναι 1940.

306

κλησάκι, επουράνιε Θεέ κ.α. Η «Ευτέρπη»31 εμπεριείχε μέσα στις 40 σελίδες συλλογή εκλεκτών ποιημάτων διαφόρων ποιητών, που εκδόθηκε στα Χανιά το 1903, προς χρήσιν της σπουδαζούσης νεότητος. Σκοπός του μαθήματος ήταν να ενδυναμώσουν και να καλλιεργήσουν τη θρησκευτική συνείδηση των μαθητών, καθώς και να προετοιμάσουν τις εκάστοτε εκδηλώσεις των εθνικών εορτών. Β) Τα χειρόγραφα - περιεχόμενο 1. Το χφ. της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Χανίων,32 διαθέτει 50 διαφάνειες ενώ ο τίτλος και ο γραφέας δηλώνονται στην προμετωπίδα: Κρηπίς και Αναστασιματάριον Αργόν και Σύντομον. Κατά θεωρίας και πράξιν Εκκλησιαστικής Μουσικής, υπό Στεφάνου Μυλωνάκη Καστελίω Κισάμω Κρήτης 1905.33 Το περιεχόμενό του αφορά επιλογές του Αναστασιματαρίου του Ιωάννη στον α΄ ήχο, προς ανάγκην των μαθητών της σχολής. Δεν γνωρίζουμε αν σε κάποια άλλα χφφ. αντέγραψε ή θα είχε σκοπό μελλοντικά να αντιγράψει και τους υπόλοιπους ήχους. Πεποίθησή μας είναι ότι η πορεία της έρευνας θα αποκαλύψει σύντομα τα απόκρυφα στοιχεία. Ο κώδικας διαθέτει επιπλέον, στοιχεία από το Μεγάλο Τυπικό και στη συνέχεια συνεχίζει με το θεωρητικό μέρος, με βάση την Κρηπίδα του Φωκαέως, όπου περιληπτικά αναπτύσσονται μέσα σε 14 σελίδες τα οκτώ από τα είκοσι κεφάλαια. Εν κατακλείδι επισυνάπτεται επίσης το λειτουργικόν μέρος περιέχον τα υπό των ιεροψαλτών, εν αγία λειτουργία ψαλλόμενα», ενώ στο τέλος παραθέτει

31. Ευτέρπη, ήτοι Συλλογή εκλεκτών ποιημάτων διαφόρων ποιητών, Πυρρίχη, Δίστιχα Κρητικά, ρυθμιζόμενα προς τον πυρρίχιον χορόν, εκδότης Σταύρος Α. Ανδρουλικάκης, εν Χανίοις 1903. 32. Ευχαριστούμε ιδιαίτερα την Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων για την ευγενή παραχώρηση του υλικού που αφορά στο περιεχόμενο των εφημερίδων της Κρητικής Πολιτείας, τα πεπραγμένα του Ιεροδιδασκαλείου της Αγίας Τριάδος, καθώς και τις ψηφιακές διαφάνιες των χειρογράφων. 33. Τα δύο χειρόγραφα του Στεφάνου Μυλωνάκη, τα βρήκα στην βιβλιοθήκη Χανίων σε ψηφιακή μορφή και είχαν παραδοθεί από την Μάλμειο βιβλιοθήκη Χανίων με αριθμ. 6104/635, η οποία λειτούργησε μέχρι το 1971 με ιδρυτή της τον Χανιώτη λόγιο και συλλέκτη Αντώνιο Μάλμο (1901-1971).

307

ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

το μάθημα τον δεσπότην……..φήμη παλαιά. 2. Το δεύτερο χφ. αρ. 49 του ιδίου, έχει τον τίτλο Χειρόγραφον Εκκλησιαστικής Μουσικής είναι αχρόνιστο και γράφτηκε στο Καστέλλι. Πρόκειται για χφ. τετράδιο της Θ. Λειτουργίας για την πρακτική εξάσκηση των μαθητών όπως επισημαίνεται στην πρώτη διαφάνεια: Τετράδιον περιέχον τα υπό των ιεροψαλτών, εν αγία και ιερά λειτουργία ψαλλόμενα. Περιέχει ένα χειρουβικό του Θ. Φωκαέως σε ήχο Α’ (διαφ. 12), λειτουρ-

Η προμετωπίδα του χειρογράφου του Στ. Μυλωνάκη, Καστέλλι 1905, πηγή: Δημ. Βιβλ. Χανίων

γικά σε πλ. δ΄ (διαφ.16) και κοινωνικό σε ήχο Α’ (διαφ.21). Ολόκληρη η ύλη έχει συμπεριληφθεί μέσα και στο λειτουργικόν του προηγουμένου χφ. που ήδη αναφέραμε. 4. Το χφ. αρ. 4 της Ι. Μ. Γωνιάς,34 είναι έργον «Προκοπίου Ιεροδιακόνου» όπως προσυπογράφει στο φ. 46 verso. Δεν γνωρίζουμε αν ο γραφέας ήταν μοναχός της μονής ούτε γνωρίζουμε περισσότερα στοιχεία για το πρόσωπό του. Προφορικές πηγές αναφέρουν ότι κα-

Χειρόγραφο του Στ. Μυλωνάκη, διαφ. 8, πηγή: Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων

34. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τον Άγιο Κισάμου κ. Αμφιλόχιο που μου επέτρεψε να ερευνήσω και να ψηλαφίσω τα τεκμήρια της πλούσιας βιβλιοθήκης της μονής, καθώς και τους αδελφούς της μονής, αρχιμανδρίτη π. Χρύσανθο και π. Νικηφόρο για την φιλοξενία και την αγάπη που έδειξαν κατά τη διάρκεια της έρευνας μου στη μονή.

308

Χειρόγραφο του Προκοπίου (v46- r47), πηγή: Βιβλιοθήκη Ι. Μ. Γωνιάς

ταγόταν από τη Σμύρνη. Το σίγουρο είναι ότι δίδασκε εγκύκλια μαθήματα ψαλτικής τέχνης όπως αναγράφονται στα κενά φύλλα του χφ. του, όπου συνέταξε έναν πίνακα 28 ημερήσιων και μηνιαίων μουσικών μαθημάτων με χρηματική αμοιβή, έναντι τεσσάρων δόσεων όπως φαίνεται στην πάνω δεξιά ώα (φφ. 60 r και v). Στα επόμενα σημειογραφικά φύλλα συντάσσει επίσης διάφορα «Σχολικά Μουσικά Μαθήματα» (φφ. 63r-64r) του σχολικού έτους 1909-10, που περιλαμβάνεται η καθ ύλην διδασκαλία του με μαθήματα του τελευταίου έτους σπουδών. Τα μαθήματα αυτά του παραπάνω σχολικού έτους μας κάνει να υποθέσουμε, ότι περίπου τότε ή και λίγο νωρίτερα μπορεί να γράφτηκε ο χαρτώος αυτός κώδικας, ο οποίος βρίσκεται σε καλή σχετικά κατάσταση. Το περιεχόμενο του, μελοποιήθηκε ή και επεξεργάσθηκε από τον γραφέα και αφορά κυρίως δοξαστικά δεσποτικών και θεομητορικών εορτών, δοξολογίες σύντομες κ.α. Άξιοπρόσεκτη είναι η σύντομη δοξολογία του μητροπολίτη Σάμου Αθανασίου Καπουράλη, σε ήχο α’ με τελικές καταλήξεις στον τροχό της υπάτης.35 35. Η Δοξολογία του Αθανασίου Καπουράλη (1848-1903), δημοσιεύθηκε στην Νέα Ανθολογία από τον Εμμ. Βαμβουδάκη το 1921 στην Σάμο (σ. 397), σε ήχο πρώτο τρίφωνο μετ’ εναρμονίων καταλήξεων· η δοξολογία αυτή ψαλλόταν συχνά στη Χίο από τους πρωτοψάλτες Νικόλαο Χατζησταμάτη, Λεωνίδα Σφήκα και Σταμάτη Αμπαζή· η δημοσίευση της εν λόγω δοξολογίας, μας ενθαρρύνει την άποψη ότι ο Προκόπιος πιθανόν να υπήρξε μαθητής του διακεκριμένου ιεράρχη.

309

ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

Είναι φανερό, ότι και στους τρεις χφφ. κώδικες, τα μέλη αντιγράφηκαν προς χρήση των σπουδαστών για την πρακτική τους εξάσκηση και την μουσική τους προετοιμασία. Αξιοσημείωτο επίσης είναι ότι σε όλα τα χειρόγραφα υπάρχουν πολυχρονισμοί στον Ύπατο Αρμοστή της Κρητικής Πολιτείας Πρίγκιπα Γεώργιο. Επίλογος Η ψαλτική τέχνη γνωστή ως βυζαντινή μουσική, αποτελεί ένα απόλυτα πολύτιμο πνευματικό και πολιτιστικό κληροδότημα που διανθίζει την πλούσιαμουσική παράδοση του τόπου μας. Τα στοιχεία τα οποία περισυλλέγησαν, έπειτα από ενδελεχή αναγκαία αναδίφηση, μελέτη και έρευνα των πρωτογενών πηγών, φυσικά και χρήζουν περαιτέρω έρευνας και διερεύνησης, ωστόσο έρχονται να ποτίσουν ένα άνυδρο και απρόσωπο μέχρι πρότινος μουσικό τοπίο της τοπικής μας ψαλτικής παράδοσης. Η έρευνα αυτή προσφέρει το έναυσμα για την απαρχή μιας ρηξικέλευθης μελέτης στους ψαλτικούς μουσικούς αμπελώνες των Χανίων σύμφωνα με την επιστημονική δεοντολογία της ιστορικής μουσικολογίας, αλλά και της μουσικής παιδαγωγικής, ως κλάδος της εφαρμοσμένης μουσικολογίας. Πέρα όμως από την καταγραφή αυτής της απαιτούμενης και απαραίτητης ιστορικό-μουσικολογικής μελέτης, οφείλουμε να πλέξουμε τα εγκώμια αλλά και να εκφράσουμε την ευαρέσκεια μας, σ όλους αυτούς τους ανώνυμους και επώνυμους αγαθούς εκκλησιαστικούς άνδρες, που έδρασαν στα Χανιά σε χαλεπούς καιρούς, από την ύστερη περίοδο της Τουρκοκρατίας έως την ιστορική Ένωση της Κρητικής γης. Έχουμε τη πεποίθηση ότι συμβάλαμε έστω και ελάχιστα, στην δημοσιοποίηση αυτής της ιστορικής πορείας, αλλά και στην πλατύτερη γνώση της καθόλου πολιτισμικής δημιουργίας και έκφρασης, τόσο του νεοελληνικού κόσμου, αλλά και ειδικότερα της κρητικής και χανιώτικης καλλιτεχνικής και ιεροψαλτικής οικογένειας.

310

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ -

Aeliani, Varia Historia, Heraclidis Pontici et Nicolai Damasceni, editio nova, Halae, in Libraria Orphanotrophei, 1826. Ανδρουλικάκης Σ., Ευτέρπη, ήτοι Συλλογή εκλεκτών ποιημάτων διαφόρων ποιητών, Πυρρίχη, Δίστιχα Κρητικά, ρυθμιζόμενα προς τον πυρρίχιον χορόν, εν Χανίοις 1903. Γιαννόπουλος Εμμ., Η Άνθηση της Ψαλτικής Τέχνης στην Κρήτη (1566-1699), Ίδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας, Μελέται 11, εκδίδει ο Γρ. Στάθης, Αθήνα 2003. Βαμβουδάκη Εμμ., Νέα Ανθολογία, Σάμος 1921. Βλαβογιλάκης Μ., Εκκλησία και Αγώνες της Κρήτης 1856-1905, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος», Ιερά Μητρόπολις Κυδωνίας και Αποκορώνου, Χανιά 2011. Δελάκης Ευάγγ, Το Ιεροδιδασκαλείο Κρήτης, το κατά την πρώτη και δευτέρα περίοδο της λειτουργίας αυτού, Άγιος Ματθαίος Χανίων 1998. Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων, ψηφιακοί χειρόγραφοι κώδικες Στεφάνου Μυλωνάκη αρ. 11 και 49. Επίσημος εφημερίς της Κρητικής Πολιτείας, έτος Γ΄, τεύχος πρώτον, αριθ. φύλλου 93, εν Χανίοις τη 28 Δεκεμβρίου 1901 αριθ. 143, Διάταγμα περί αναλυτικού προγράμματος του εν Αγία Τριάδι Ιεροδιδασκαλείου εν Χανίοις τη 20 Δεκεμβρίου 1901. Επίσημος εφημερίς της Κρητικής Πολιτείας, έτος Ε΄, τεύχος δεύτερον, αριθ. φύλλου 34, Διάταγμα περί διορισμού, μεταθέσεως και αποδοχής παραιτήσεως και απολύσεως διδασκάλων, καθηγητών και Ελληνοδιδασκάλων εν Χανίοις τη 23 Σεπτεμβρίου 1903. Η Ανέμη: Ψηφιακή Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης για το ΝεότεροΕλληνισμό. Η εν τη κατά την επισκοπήν Λάμπης και Σφακίων Ι.Μ Αγίου Πνεύματος Σχολή της Ιεράς και Σταυροπηγιακής μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, εν Ρεθύμνη 1899. Ιεροδιδασκαλείον εν Αγία Τριάδι, τα κατά το δεύτερον έτος 1893-1894, εν Χανίοις, Τυπογραφείον της Γεν. Διοικήσεως Κρήτης 1894. Ιεροδιδασκαλείον εν Αγία Τριάδι, τα κατά το τρίτον έτος 1894-1895, εν Χανίοις, Τυπογραφείον της Γεν. Διοικήσεως Κρήτης. 1896. Καραθανάση Α., Η Αμερικάνικη Σχολή Κρήτης (1837-1843), από τον πόλεμο του τσαγιού στον Πρώτο Πόλεμο του Οπίου, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2018. Καραθανάση Α., Ελληνικό Σχολείο και Γυμνασιακές Τάξεις στην πόλη των Χανίων κατά τον 19ο αιώνα (μετά το 1830)· Ιστορικές συνθήκες και πρόσωπα, Εν Χανίοις, ετήσια έκδοση του Δήμου Χανίων, τ. 13, Χανιά 2019. Κασσιμάτης Π., Ιστορική επισκόπησις της εν Κρήτη Εκπαιδεύσεως, Αθήναι 1953. Καστρινάκης Ι. Τα χειρόγραφα Ψαλτικής Τέχνης της Ιεράς Μονής Αγίας Τριάδος των Τσαγκαρόλων Απόστολος Τίτος, περίοδος Γ, τεύχος 37, πρακτικά 2ου Ιεροψαλτικού Συνεδρίου Κρήτης, Ηράκλειο 2018. Κουερίνι Ν., Ύμνοι και Ωδαί, εν Αθήναις 1913. Κρητική Πολιτεία, Ανωτέρα Διεύθυνσις της Παιδείας και της Δικαιοσύνης, Η εν Κρήτη

311

ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

Εκπαίδευσις, εν Χανίοις, εκ του τυπογραφείου της Κρητικής Πολιτείας 1904. Μανιουδάκη Ι., Στο πέρασμα του χρόνου, Χανιά 1987. Μακράκη Μ., Κρητών Παιδεία, Ηράκλειο 2013. Παναγιωτάκη Ν., Η παιδεία και η μουσική στην Κρήτη κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας, Κρήτη 1990. Σακελαρίδου Ι., Χρηστομάθεια Εκκλησιαστικής Μουσικής, εκδ. Γ΄, εν Αθήναις 1895. Συνοπτική βιογραφία Γεωργίου Χατζή Ιωάννου Ψαρουδάκη, ερανισθείσα εκ των υπομνημάτων αυτού, Αθήναι 1871. Τωμαδάκης Ν., Επισκοπή και Επίσκοποι, Κρητικά Χρονικά, τ. ΙΑ΄, Ηράκλειο 1957. Χατζηγιακουμής Μ., Χειρόγραφα Εκκλησιαστικής Μουσικής 1453-1820, Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Αθήνα 1980. Χατζηθεοδώρου Γ., Η Κρητική μουσική σχολή και οι Κρήτες ψάλτες, Παράκλητος τ. 11, έτος ΙΑ’ τεύχος 33, Ρέθυμνο 1981 Χατζηθεοδώρου Γ., Αντώνιος Επισκοπόπουλος, πρωτοψάλτης Κυδωνίας (16ος αι.), Μαρτυρία, τεύχη 27,28 Χανιά 1981. Χατζηθεοδώρου Γ., Βιβλιογραφία Βυζαντινής Μουσικής, περίοδος β’ (1900-1999), Νεάπολις Κρήτης 2018. Χρυσάνθου Αρχιεπισκόπου Δυρραχίου, Θεωρητικόν Μέγα της Μουσικής, Τεργέστη 1832 Χφ. κώδικας της Ι.Μ Αγίας Τριάδος Τζαγκαρόλων, αρ. 16 (βιβλίο ληψοδοσίας), 1838-1849. Χφ κώδικα Ι.Μ Γωνιάς, Προκοπίου Ιερομονάχου, αρ. 4 και , 1909-10.

312

ΚΟΛΛΙΝΤΖΑΣ ΛΥΚ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Υπ. Διδάκτορας Βυζ. Μουσικολογίας Α.Π.Θ.

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ ΤΗΣ ΠΤΩΧΗΣ Ή ΤΩΝ ΜΟΝΑΖΟΥΣΩΝ. Η εν πολλοίς άγνωστη μονή εντός του χωριού των Μουρνιών. Εισαγωγή Με αφορμή τα 30 έτη από τα εγκαίνια του ανακαινισθέντος Ιερού Ναού της Ζωοδόχου Πηγής Μουρνιών της Ιεράς Μητροπόλεως Κυδωνίας και Αποκορώνου, θεώρησα χρήσιμο και ενδιαφέρον να παρουσιαστούν συγκεντρωτικά ορισμένες πληροφορίες για την ιστορία, της άγνωστης σε πολλούς, Μονής Ζωοδόχου Πηγής των Μουρνιών, σε ανάμνηση της οποίας ανεγέρθη στα μέσα του Κ΄ αι. και λίγα μέτρα βορειοδυτικότερα ο ομώνυμος νέος ενοριακός ναός του χωριού. Οι Μουρνιές, και η ευρύτερη περιοχή γύρω από αυτές, υπήρξαν τόπος με έντονη μοναστική κίνηση και άνθηση. Αδιαμφισβήτητοι μάρτυρες αυτού είναι τα διάσπαρτα μεγάλα (χαρακτηρισμός τόσο σε μέγεθος όσο και για την ιστορική, πνευματική και πολιτιστική συμβολή στον τόπο) μοναστηριακά συγκροτήματα αλλά και πολλά άλλα μικρότερα ήδη από την όψιμη ενετική περίοδο. Ο Μιχάλης Ανδριανάκης μας επισημαίνει την ύπαρξη αρκετών μοναστηριακών συγκροτημάτων στην ευρύτερη περιοχή της πεδιάδας, τα οποία ανήκουν κυρίως σε άλλες μεγαλύτερες μονές, αλλά και ιδιωτικά συγκροτήματα, γνωστά επίσης ως μετόχια.1 Οι σπουδαιότερες διαχρονικά Μονές της περιοχής είναι εκείνες του Αγίου Ελευθερίου, της Ζωοδόχου Πηγής του Χαρτοφύλακος και της Αγίας Μονής του Σαρακηνού. Όλες οι παραπάνω έριζαν ως προς το ιδιοκτησιακό καθεστώς του χωριού των Μουρνιών. Στο μέσο του χωριού αυτού υπήρχε και δρούσε, ησύχως και παράλληλα με αυτό μία μικρή γυναικεία αδελφότητα σε ένα ταπεινό μοναστήρι, που ήταν αφιερωμένο στη Ζωοδόχο Πηγή. Χειρόγραφες πηγές - ΙΣΤ΄ έως ΙΗ΄ αι. Η εν λόγω Μονή περιγράφεται σε διάφορες χειρόγραφες πηγές με τα

1. Μιχάλη Ανδριανάκη, Το Σιναϊτικό Μετόχι της Αγίας Τριάδας στα Περιβόλια Χανίων Κρήτης, Σιναϊτικά Μετόχια σε Κρήτη και Κύπρο, έκδοση: Ίδρυμα Όρους Σινά – Σιναϊτικό Αρχείο Μνημείων, σελ. 116-117.

313

ΚΟΛΛΙΝΤΖΑΣ ΛΥΚ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

προσωνύμια μεσοχωριανή,2 της πτωχής ή των μοναζουσών. Όλοι οι παραπάνω χαρακτηρισμοί μας παρέχουν από μόνοι τους σημαντικές πληροφορίες για το μοναστήρι. Επρόκειτο για γυναικείο μοναστήρι,3 σε αντίθεση με το ανδρικό μοναστήρι (έως και το γ΄ τέταρτο του Κ΄αι.) του Χαρτοφύλακος, διανύοντας μία πορεία άρρηκτα συνδεδεμένη με εκείνη του χωριού των Μουρνιών. Επίσης ένα άλλο χαρακτηριστικό του ήταν ότι βρισκόταν εντός του χωριού των Μουρνιών. Το φαινόμενο αυτό δεν θα πρέπει να μας παραξενεύει, καθώς επί Ενετοκρατίας οι γυναικείες μονές στην Κρήτη βρίσκονταν συνήθως εντός ή πλησίον πόλεων ή χωριών. Επίσης, όπως θα δούμε παρακάτω, πολλές γυναικείες μονές, ανάμεσά τους και αυτή των Μουρνιών, βρίσκονταν υπό την προστασία ή δικαιοδοσία αντρικών μοναστηριών. Άλλωστε, επί Ενετοκρατίας οι γυναίκες συχνά κατέφευγαν σε μοναστήρια, τα οποία διαχειρίζονταν τα περιουσιακά στοιχεία των μοναχών. Οι τελευταίες απολάμβαναν κάποιας ασφάλειας εντός της μοναστηριακής κοινότητας καθώς και ευκαιρία για μόρφωση και εκπαίδευση.4 Θεωρείται δεδομένο, σύμφωνα με τις έως τώρα πηγές, ότι το μοναστήρι ήταν ελάσσονος σπουδαιότητος και κατ’ επέκταση φτωχότερο ως προς τα οικονομικά και ιδιοκτησιακά του σε σύγκριση με το ομώνυμο μοναστήρι της Χρυσοπηγής (Χαρτοφύλακος). Τα προσωνύμια που δόθηκαν και καθιερώθηκαν από τον ίδιο τον λαό για αυτές τις δύο μονές αποτυπώνουν με γλαφυρή ακρίβεια τη μεταξύ τους σύγκριση: Πτωχή – Χρυσοπηγή. Κατά τους ΙΣΤ΄ και ΙΖ΄ αι. θα πρέπει να υπήρχε ζωηρή οικονομική δραστηριότητα στο χωριό των Μουρνιών, όπως και σε όλη την ύπαιθρο γύρω από την πόλη των Χανίων, λαμβάνοντας υπόψη τη σημασία των αγροτοπαραγωγικών δραστηριοτήτων για την εποχή εκείνη. Θα πρέπει να υπογραμμιστεί η θέση των αγροτών στην Κρήτη την περίοδο εκείνη, και κατ’ επέκταση και των Μουρνιανών. Κατά τους παραπάνω αιώνες, οι χωρικοί στην Κρήτη κατατάσσονταν σε τρεις κατηγορίες: Στους άγραφους (agrafi), στους απελεύθερους (franchi) και στους παροίκους (villain, parici), οι οποίοι ήταν στη δούλεψη του δημοσίου (villain comunis) ή των ιδιωτών (villain militum). Επίσης οι χωρικοί ήταν υποχρεωμένοι καταβολής φόρων και αγγαρειών.5 Όλα τα παραπάνω συνετέλεσαν

2. Ακόμη και σήμερα οι γηραιότεροι κάτοικοι του χωριού αναφέρονται στην Παναγία τη Μεσοχωρίτισσα ή Μεσοχωριανή. 3. Ήδη στην απογραφή των ναών και των μονών του 1637 γίνεται αναφορά για 24 μοναχούς, εκ των οποίων οκτώ ιερομόναχοι. Μόλις το 1976 η Μονή Ζωοδόχου Πηγής μετατράπηκε σε γυναικεία έπειτα από απόφαση της Ιεράς Συνόδου. 4. Κωνσταντίνου Λαμπρινού, Οι γυναίκες της ανώτερης τάξης στη βενετοκρατούμενη Κρήτη, Νομικό-κοινωνική θέση, Αντιλήψεις, Συμπεριφορές (16ος-17ος), Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά 7 (2004), σσ. 76-77. 5. Για περισσότερα βλ. Χρύσας Α. Μαλτέζου, Η Κρήτη κατά τη Βενετοκρατία (1211 – 1669), Σύνδεσμος Δήμων και Κοινοτήτων Κρήτης, Σεπτέμβριος 1990.

314

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ ΤΗΣ ΠΤΩΧΗΣ Ή ΤΩΝ ΜΟΝΑΖΟΥΣΩΝ.

στο να είναι δύσκολη και ανυπόφορη η καθημερινότητα και αβέβαιο το μέλλον των κατοίκων της υπαίθρου. Τα Χανιά έως τις αρχές του ΙΣΤ΄ αι. υπήρξαν ένα αραιοκατοικημένο διοικητικό κέντρο της βενετοκρατούμενης δυτικής Κρήτης, ενώ αργότερα - παρά την οικονομική, πνευματική και κοινωνική τους ανάπτυξη - ο πυρήνας των ανώτερων στρωμάτων της πόλης συνέχισαν να είναι οι ευγενείς-φεουδάρχες με τις μεγάλες εκτάσεις στην ύπαιθρο.6 Πιθανότατα, λοιπόν, να υπήρξε πρόσφορο έδαφος για την ίδρυση μοναστηριού στο εύφορο και παραγωγικό χωριό των Μουρνιών. Όπως βλέπουμε παρακάτω, το χωριό υπήρξε για πολλούς αιώνες πηγή εσόδων και οικονομικής στήριξης των γειτονικών μεγάλων Μονών, συνεπαίρνοντας σε αυτό του το ρόλο και την εγχώρια μικρή μονή. Το χωριό Μουρνιές αναφέρεται από τον Φραντσίσκο Μπαρότσι το 1577 ως Murnes,7 ενώ λίγο αργότερα στην απογραφή του 1583 8 του Πέτρου Καστροφύλακα (ο οποίος με την ιδιότητα του λογιστή (rasonato) διενήργησε την απογραφή της Κρήτης και των νησιών του Ιονίου για λογαριασμό των συνδίκων (sindici) Zuanne Gritti και Giulio Garzoni) είχε 290 κατοίκους. Σε μία από τις πολλές εξεγέρσεις στο νησί, το1570, αναφέρεται ότι Μετά τών Ενετών υνεζεστράτευον καί τινες αρχοντορρωμαϊοι τών Χανίων καί της Ρέθυμνου, όντα χαμερπή περισαίνοντα τους Ενετούς, έν οίς καί ο Ματθαίος Καλλέργης άγων χωρικούς τινας εξ Ακρωτηρίου, έκ Μουρνιών καί Κισσάμου. στρατολογηθέντες διά τής βίας μάλλον.9 Η εξέγερση αυτή δεν είναι άλλη από εκείνη με επικεφαλής τον Γεώργιο Καντανολέοντα. Σε εκείνα τα γεγονότα συμμετείχε με το μέρος του ισχυρού γαιοκτήμονα και ένας ντόπιος από το γειτονικό χωριό Φωτεινιακό. Το Φωτεινιακό βρισκόταν στη σημερινή τοποθεσία νότια του νοσοκομείου Χανίων. Εκεί υπάρχει σήμερα ο δίκλιτος ναός των αγίων Νικολάου και Σπυρίδωνος καθώς και ερείπια του οικισμού. Εκείνος ο πολεμιστής είχε οριστεί capitano contra fures (καπετάνιος κατά των κλεφτών), δηλαδή αρμόδιος αξιωματούχος για την εποπτεία της αγροτικής ασφάλειας και τη δίωξη του εγκλήματος στην ύπαιθρο.10

6. Αναστασίας Παπαδία - Λάλα, Cittadini και κάτοικοι πόλεων. Κοινωνική διαστρωμάτωση στα βενετοκρατούμενα Χανιά (μέσα 16ου - 17ου αι.), Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Ιστορίας Νεοελληνική Πόλη της Εταιρείας Μελέτης Νέου Ελληνισμού, Αθήνα 1985, σελ. 61. 7. Francesco Barozzi, Βενετικές πηγές της Κρητικής Ιστορίας – 3, Descrittione dell’ Isola di Creta (Περιγραφή της Κρήτης) 1577/8. επιμέλεια Στέφανος Κακλαμάνης. Ηράκλειο: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, 2004 8. Pietro Castrofilaca, Deserittione del Regno di Candia, cod. Marc. It. VI, 156 coli. 6005, 9. Τηλέμαχου Μ. Τσιχλάκη, Ιστορία της Κρητικής Επαναστάσεως, Τύποις «Ανατολής», Σύρος 1891, σελ. 252. 10. Μιχαήλ Κλειδωνάρη, Η αστυνόμευση στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη, περιοδικό “Αστυνομική Ανασκόπηση”, εκδ. Αρχηγείο Ε.Α., Μάιος/Ιούνιος 2013, έτος 30ο, σελ. 87.

315

ΚΟΛΛΙΝΤΖΑΣ ΛΥΚ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

Μετα την αποτυχία της εξέγερσης ο Γενικός Προβλεπτής της Κρήτης (Provveditore) Marino Cavalli προέβη σε σκληρά αντίποινα. Θύματα αυτών των καταστροφών υπήρξαν και οι κάτοικοι του Φωτεινιακού με ολική καταστροφή του χωριού τους και σφαγές. Δεν γνωρίζουμε εάν επηρεάστηκαν οι Μουρνιές από εκείνα τα γεγονότα που λάβανε χώρα στο γειτονικό χωριό. Πολλοί από τους εκτοπισμένους, πιθανότατα, θα βρήκαν καταφύγιο εκεί. Η σχέση των δύο χωριών διαφαίνεται και από ένα πρόσωπο. Ένας ιερομόναχος, ο Γεράσιμος Φωτεινόπουλος, πρέπει να ανήκε στην οικογένεια των Φωτεινών, έδρα των οποίων ήταν το Φωτεινιακό. Σχεδόν σύγχρονο με τις παραπάνω πηγές είναι το νοταριακό έγγραφο του Μανουήλ Χαρτοφύλακα του 1595, σύμφωνα με το οποίο η Ζωοδόχος Πηγή Μουρνιών ανήκε στον ιερομόναχο Γεράσιμο Φωτεινόπουλο.11 Ο τελευταίος παραχώρησε ως προικώο τη μονή στον γαμπρό του Νικόλαο Μεσάρχο. Ο Μεσάρχος δεν ήθελε να διαμείνει στο χωριό ώστε να οφικιάρει τη μονή, με αποτέλεσμα ο Φωτεινόπουλος να αφιερώσει τη Ζωοδόχο Πηγή Μουρνιών στη Μονή Αγίου Ελευθερίου.12 Εν τούτοις δε ξεκαθαρίζοντας ότι επιδή και ο ευλαβέστατος κυρ νικόλαος μεσάρχος του αυτού γαμβρός δεν ήθελεν να υπάγη να κατηκήσει εις το χωρίον μουρνών, οδιανά οφικιάρει το έτερον μοναστήριον του αυτού κυρ γερασίμου ονομαζόμενον της ζωοδώχου πηγής κατά την δήλωσιν και εγρήκησιν του αυτού πρηκοσυνφώνου θέλει και το αυτόν μοναστήριον της ζωοδόχου πηγής μετά πασών των δικαιωμάτων αυτού να γρηκάται αποσφαλησμένον εις την παρούσαν αφιέρωσιν τα δικαιώματα και πενεφίκια του αυτού μοναστηρίου να προφρουρεί και να γυρεύει πάντοτε ο ιερομόναχος, ή ο ηγούμενος που θέλει ήσται εις το μοναστήριον του αγίου ελευθερίου, και αυτό να το γουβερνάρει με φόβον θεού. οδιά το καλιότερον, ποιώντας καθέν χρόνον όλας τας εορτάς της παναγίας, και ξεχωριστά την καθολικήν εορτήν όπου είναι την παρασκήν της διακενησήμου. Παρ’ όλα αυτά, ο Άγιος Ελευθέριος φαίνεται το 1637 να ανήκει στο Μανόλη Μεσσάργλιο13 και κατ’ επέκταση και η Ζωοδόχος Πηγή Μουρνιών. Στην απογραφή του 1637 αναφέρεται: 65. c. Geromonaco Eftimio Suridi dal cl. (ενν. casale) Murnes offitiator della ch. (ενν. chiesa) di S. Liberal in ditto cl. de r. (ενν. raggion) de Manoli Messarglio et ha cura d’ anime et d’ intrada cert. et inc. (ενν. certa et incerta = βεβαία και

11. Ήταν συνηθισμένο το φαινόμενο μοναστήρια με τις παρακείμενες αγροτικές περιουσίες να περνούν στα χέρια μεγαλύτερων μονών ή και μεμονωμένων κληρικών ώστε να μην κατασχεθούν από τους κατακτητές. 12. Νίκου Ψιλάκη, Μοναστήρια και ερημητήρια της Κρήτης, τόμος Β΄, εκδ. Καρμάνωρ, Ηράκλειο 2002, σελ. 287. 13. Μαρίας Χαιρέτη, Η απογραφή των ναών και των μονών της περιοχής Χανίων του έτους 1637, ΕΕΒΣ Λς΄, 1968, σελ. 350.

316

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ ΤΗΣ ΠΤΩΧΗΣ Ή ΤΩΝ ΜΟΝΑΖΟΥΣΩΝ.

αβεβαία) vino mistati 20 et oglio mistati 4014. μτφρ.: Ο ιερομόναχος Ευθύμιος Σ(Ζ)ουρίδης από το χωριό Μουρνιές εκπρόσωπος του ναού του αγίου Ελευθερίου στο ίδιο χωριό (ενν. Μουρνιές) ιδιοκτησία του Μανώλη Μεσσάργλιο15 και φροντίζει τις ψυχές και τη σοδειά «βεβαία και αβεβαία» μικτό κρασί 20 και μικτό ελαιόλαδο 40. Και ενώ στην ίδια απογραφή γίνεται αναφορά και στους υπόλοιπους ναούς και μοναστήρια των Μουρνιών, όπως εκείνου του Μιχαήλ Αρχάγγελου,16 του προφήτη Ηλία,17 του αγίου Γεωργίου18 και της Αγίας Μονής,19 δεν υπάρχει αντίστοιχη αναφορά για τη μονή της Ζωοδόχου Πηγής Μουρνιών, γεγονός που μας κάνει να υποψιαστούμε ότι το μοναστήρι έχει περιέλθει σε πλήρη παρακμή. Τέλος, άξιο προσοχής είναι το σχόλιο του Γάλλου βοτανολόγου Tournefort, ο οποίος στις αρχές του ΙΗ΄αι. επισκέφθηκε μεταξύ άλλων ελληνικών νησιών και την Κρήτη. Στο πόνημά του Relation d’ un voyage du Levant αναφέρει το μοναστήρι του Αγίου Ελευθερίου ως Επισκοπική έδρα των Κυδωνιών!20 Σίγουρα πρόκειται για μία παρεξήγηση, καθώς από καμία άλλη πηγή δεν επιβεβαιώνεται αυτό. Κατά το Νίκο Ψιλάκη,21 ίσως πρόκειται για μία ανάμνηση του Επισκόπου Μαρτυρίου, ο οποίος διέμενε στη Μονή πριν το 1600. Τα τρία Πατριαρχικά Σιγίλλια Στην Ιερά Μονή Ζωοδόχου Πηγής του Χαρτοφύλακος βρίσκονται τρία

14. Μαρίας Χαιρέτη, Η απογραφή των ναών και των μονών της περιοχής Χανίων του έτους 1637, ΕΕΒΣ Λς΄, 1968, σελ. 350. 15. Το Μεσσάργλιο φαίνεται να είναι παραφθορά του ονόματος Μεσσάρχος. 16. c. geromonaco Geremia Cuttagliano offitiator della ch. Di S. Michel Arcangelo di r. sua apresso il cl. Murgnes …. - μετάφραση: ο ιερομόναχος Ιερεμίας Κουταλιανός εκπρόσωπος του ναού του αγίου Μιχαήλ Αρχαγγέλου στο χωριό Μουρνιές … 17. c. calogero Matheo Megaloconomo commorante nel monasterio di S. Illia presso il cl. Murnes, ha cura di uno geromonaco et uno calogero… - μετάφραση: ο καλόγερος Ματθαίος Μεγαλοοικονόμος διαμένει στο μοναστήρι του «αγίου» Ηλία κοντά στο χωριό Μουρνιές, φροντίζει ένα ιερομόναχο και ένα καλόγερο… 18. c. calogero Melettio Larando et da in nota offitiar una ch. Di S. Zorgi di Murnies di r. delli nobili Signori Zaccaria Molin et Bernardin Vergano… - μετάφραση: ο καλόγερος Μελέτιος Larando και ένα σημείωμα εκπροσώπησης ενός ναού του αγίου Γεωργίου (Γιώργη) στις Μουρνιές, ιδιοκτησία των των ευγενών Κυρίων Zaccaria Molin et Bernardin Vergano… 19. c. geromonaco Matteo Scordili commorante nel monasterio di SantaMoni nel cl. Murgnes… - μετάφραση: ο ιερομόναχος Ματθαίος Σκορδίλης που διαμένει στο μοναστήρι της Αγίας Μονής στο χωριό Μουρνιές… 20.M. Pitton de Tournefort, Relation d’ un voyage du Levant, fait par ordr du roy, Tome premier, A Paris, de l’ imprimerie royale, M. DCCXVIL, σελ. 30 21. Νίκου Ψιλάκη, Μοναστήρια και ερημητήρια της Κρήτης, τόμος Β΄, εκδ. Καρμάνωρ, Ηράκλειο 2002, σελ. 289.

317

ΚΟΛΛΙΝΤΖΑΣ ΛΥΚ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

Πατριαρχικά Σιγίλλια, τα οποία συντάχθησαν επί τουρκοκρατίας και αναφέρονται στο ιδιοκτησιακό και κανονικό καθεστώς των μοναστηριών της Χρυσοπηγής και του Αγίου Ελευθερίου Μουρνιών. Μέσα από αυτά διαφαίνεται και η μοιραία σύνδεση του χωριού των Μουρνιών με τις παραπάνω Μονές. Στο Σιγγίλιον του Πατριάρχου Ιακώβου του έτους 168122 μπορεί κανείς να εστιάσει στα εξής σημεία: Επειδή τοιγαρούν και τανύν ανηνέχθη ημίν, ότι εν τη μητροπόλει κρήτης, κατά την περιοχήν κυδωνίαις, εις χωρίον καλούμενον μουρναίς (ενν. Μουρνιές) κείται ιερόν μοναστήριον, επ’ ονόματι του αγίου ιερομάρτυρος Ελευθερίου περιθαλπόμενον υπό τινος εναρέτου ανδρός, ευθυμίου ιερομονάχου την κλήσιν προ χρόνων πολλών και όστις ιδίοις αναλώμασι πολλοίς και μακροτέροις ιδρώσι, προ της αλώσεώς τε της αυτής νήσου και μετά την άλωσιν πολλώ πλέον διαγωνισάμενος έρωτι θείω και ζήλω της ευσεβείας… Κάποιος ιερομόναχος Ευθύμιος, όντας λίαν ευσεβής αλλά και δραστήριος, προστάτευσε, ανέπτυξε και ανέδειξε τη Μονή του Αγίου Ελευθερίου Μουρνιών. Χρονικά η παρουσία του Ευθυμίου τοποθετείται σε ένα αόριστο διάστημα πριν έως και αρκετά μετά την άλωση. Δε μπορεί κανείς να είναι σίγουρος εάν ο ιερομόναχος Ευθύμιος ήταν ο ιδρυτής της Μονής, ή ήταν ο Ηγούμενος την εποχή σύνταξης του Συγιλλίου, ώστε να προσδιορίσουμε και την ίδρυση της Μονής. Επίσης, δε μπορούμε να επιβεβαιώσουμε την ταύτιση των δύο μοναχών με το ίδιο όνομα (ιερομόναχος Ευθύμιος Ζουρίδης – Απογραφή 1637 / ιερομόναχος Ευθύμιος-Σιγγίλιο 1681). Η διαφορά περίπου μίας πεντηκονταετίας που υπάρχει ανάμεσα στις δύο πηγές, μας κάνει να συμπεράνουμε ότι πρόκειται για δύο διαφορετικά πρόσωπα. …ανθ’ ών προσπεσών μετά των συνασκουμένω αυτώ πατέρων, λίαν θερμώς εδεήθησαν καθυποτάξαι αυτό τω πατριαρχικώ και οικουμενικώ θρόνω διά σταυροπηγιακής δυνάμεως, και αξίας, και παραδούναι τη προστασία, και δεφενδεύσει της πατριαρχικής κηδεμονίας, προσενεγκόντες έτι και γράμμα του κατά τόπον ιερωτάτου μητροπολίτου κρήτης κυρ νικηφόρου, δι’ ού δίδωσιν άδειαν αυτοίς σταυροπήγιον πατριαρχικόν εκτελέσαι το αυτό μοναστήριον μετά του εν ω κείται χωρίου του καλουμένου μουρναίς, και των υποκειμένων αυτώ μετοχίων, ευκτηρίων τε και παραλαυρίων και συνενώσαι αυτό τη παρακειμένη σεβασμία πατριαρχική και σταυροπηγιακή μονή της ζωοδόχου πηγής, τη καλουμένη του χαρτοφύλακος ούτω συμφωνησάντων των εν εκατέροις τοις μοναστηρίοις συναθλούντων πατέρων, όπως διά της συναφείας και ενώσεως ταύτης, θάτερον παρά θατέρου βοηθούμενον και συναντιλαμβανόμενον, κρατεωτέραν έχωσιν αμφότερα και διαρκεστέραν την διαβίωσιν. 22. Στεφάνου Ξανθουδίδη, Δουκικά διατάγματα, πατριαρχικά σιγίλλια και γράμματα Χρυσοπηγής, Χριστιανική Κρήτη, τ. Β΄(1913), σσ. 211-217.

318

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ ΤΗΣ ΠΤΩΧΗΣ Ή ΤΩΝ ΜΟΝΑΖΟΥΣΩΝ.

Οι μοναχοί των δύο Μονών ζήτησαν από τον Πατριάρχη από κοινού την ένωση των Μοναστηριών συμπεριλαμβανομένων των μετοχιών τους και του χωριού Μουρνιές. Όντως το αίτημά τους έγινε δεκτό με το παρόν Σιγίλλιον, με το οποίο ορίστηκαν ως σταυροπηγιακά. … και δή γράφομεν και αποφαινόμεθα συνοδικώς μετά των περί ημάς ιεροτάτων αρχιερέων και υπερτίμων των εν αγίω πνεύματι αγαπητών ημών αδελφών, και συλλειτουργών, ίνα το διαληφθέν ιερόν μοναστήριον του αγ. Ιερομάρτυρος Ελευθερίου συν τω χωρίω μουρναίς και τοις μετοχείοις αυτού, οίον της ζωοδόχου πηγής των μοναζουσών, του αρχιστρατήγου Μιχαήλ, της αγ. Παρασκευής, πτωχής λεγομένης και ετέροις παραλαυρίοις και ευκτηρίοις οίκοις μετά πάντων των κτημάτων και αφιερωμάτων αυτού… Γίνεται ρητώς και λεπτομερώς αναφορά στο χωριό Μουρνιές και στη Ζωοδόχο Πηγή των μοναζουσών ως μετόχι του μοναστηριακού συμπλέγματος Ζωοδόχου Πηγής του Χαρτοφύλακος - Αγίου Ελευθερίου, και κατ’ επέκταση καθίστανται με το σιγίλλιο αυτό σταυροπηγιακά και εξαρτώμενα αυτών. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1700, υπήρξε μία διένεξη ανάμεσα στις μονές του Αγίου Ελευθερίου και Ζωοδόχου Πηγής Χρυσοπηγής και τον Επίσκοπο Κυδωνίας σχετικά με τα έσοδα από τους γάμους στις Μουρνιές. Το θέμα έφθασε στον Πατριάρχη, Καλλίνικο τον Β΄, ο οποίος αποφάσισε ότι όταν ο γάμος γινόταν στις Μουρνιές, ανεξάρτητα εάν το ανδρόγυνο προερχόταν από το χωριό, τα δικαιώματα θα εισπράτονταν από τους μοναχούς. Όταν οι νεόνυμφοι προέρχονταν από τις Μουρνιές αλλά παντρεύονταν σε άλλη περιοχή, τα δικαιώματα ανήκαν στον Επίσκοπο.23 Το βασικό ζήτημα, για το οποίο συντάχθηκε επί Πατριαρχείας Γαβριήλ του Γ΄ το 1706 το Β΄ Σιγίλλιο,24 είναι η διαφωνία της αδελφότητας του Αγίου Ελευθερίου με τον Επίσκοπο Κυδωνίας Εφραίμ για το χωριό των Μουρνιών. Ο επίσκοπος Κυδωνίας ζήτησε και κατάφερε πρόσκαιρα να εκδοθεί συνοδικό έγγραφο με το οποίο οι Μουρνιές παραχωρούνταν στην οικεία Επισκοπή. Οι μοναχοί του Αγίου Ελευθερίου ζήτησαν την επαναφορά του χωριού στο προηγούμενο καθεστώς, της διατήρησής του ως σταυροπηγιακό ώστε να συμμετέχει και αυτό στη συντήρηση του μοναστηριού. Κατά την επανάσταση του 1770 Μαίου οί Τούρκοι εξήλθον τήν 17 του μηνός (ενν. Μαίου) και μέρος μεν επορεύθησαν είς τό χωρίον Μουρνιαίς τής

23. Στεφάνου Ξανθουδίδη, Δουκικά διατάγματα, πατριαρχικά σιγίλια και γράμματα Χρυσοπηγής, Χριστιανική Κρήτη, τ. Β΄ (1913), σσ. 232-233. Επίσης, Νίκου Ψιλάκη, Μοναστήρια και ερημητήρια της Κρήτης, τόμος Β΄, εκδ. Καρμάνωρ, Ηράκλειο 2002, σελ. 262. 24. Στεφάνου Ξανθουδίδη, Δουκικά διατάγματα, πατριαρχικά σιγίλια και γράμματα Χρυσοπηγής, Χριστιανική Κρήτη, τ. Β΄ (1913), σσ. 217-222.

319

ΚΟΛΛΙΝΤΖΑΣ ΛΥΚ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

Κυδωνίας...25 όπου τις επόμενες ημέρες ακολούθησαν μάχες στην γύρω περιοχή. Καθώς οι συγκρούσεις είχαν γενικευθεί στο νησί, και βλέποντας οι Τούρκοι τις επιτυχίες των εξεγερθέντων Ελλήνων στις άλλες επαρχίες, πυρπόλησαν με εκδικητική μανία τα μοναστήρια της Χρυσοπηγής, του αγίου Ελευθερίου και της Αγίας Μονής, όπως και περιουσίες Χριστιανών στις Μουρνιές.26 Το 1778 το χωριό Μουρνιές υπήρξε για άλλη μία φορά το μήλο της έριδος ανάμεσα στα τρία μεγάλα μοναστήρια της Χρυσοπηγής, του Αγίου Ελευθερίου και της Αγίας Μονής και τον Επίσκοπο. Ο λόγος ήταν πάλι οικονομικός.27 Το ζήτημα διευθετήθηκε με πατριαρχική επιστολή του Πατριάρχη Σωφρονίου του Β΄ προς τις αδελφότητες του Αγίου Ελευθερίου και της Αγίας Μονής και τους γέροντες και προεστώτες του σταυροπηγιακού χωρίου Μουρναίς28 έπειτα από προσφυγή των μοναχών της Χρυσοπηγής. Στο Γ΄ και τελευταίο Σιγίλλιο του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄ το έτος 1797,29 γίνεται λόγος πάλι για τη σταυροπηγιακή ιδιότητα του χωριού Μουρνιές. Αξιοπρόσεκτα είναι τα παρακάτω: Διακρίνεται μία προπόρευση του Αγίου Ελευθερίου σε σύγκριση με την Ζωοδόχο Πηγή του Χαρτοφύλακος. Επίσης τονίζεται η παρουσία των Μουρνιών πάντα με την αναφορά του μοναστηριού του Αγίου Ελευθερίου: …του ιερού και σεβασμίου μοναστηρίου του αγ. Ιερομάρτυρος Ελευθερίου εις χωρίουν μουρναίς… ούτως ήδη η ρηθείσα μονή της ζωοδόχου πηγής και του αγίου ιερομάρτυρος ελευθερίου μετά του ειρημένου χωρίου μουρναίς… ίνα το ρηθέν μοναστήριον το εν τη επισκοπή Κυδωνίας του αγίου ιερομάρτυρος ελευθερίου το εις χωρίον μουρναίς, μετά του χωρίου εν ω κείται, και μετά της συννειμένης αυτώ μονής της ζωοδόχου πηγής της καλουμένης του χαρτοφύλακος… Πιθανότατα ο Γρηγόριος ο Ε΄ αναφέροντας επανειλημμένως στην επιστολή τις Μουρνιές μετά τη μονή του Αγίου Ελευθερίου, να ήθελε να τονίσει την άρρηκτη σχέση και αλληλεπίδραση των δύο. Τέλος, το μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής εντός του χωριού των Μουρνιών σε αυτό το Σιγίλλιο αναφέρεται ως της Πτωχηάς, χαρακτηρισμός που στο Α΄ Σιγίλλιο είχε χρεωθεί στο ναό της Αγίας Παρασκευής στο χωριό Γαρίπα. Πι-

25. Τηλέμαχου Μ. Τσιχλάκη, Ιστορία της Κρητικής Επαναστάσεως, Τύποις «Ανατολής», Σύρος 1891, σσ. 308-309. 26. Τηλέμαχου Μ. Τσιχλάκη, Ιστορία της Κρητικής Επαναστάσεως, Τύποις «Ανατολής», Σύρος 1891, σελ. 314. 27. Στεφάνου Ξανθουδίδη, Δουκικά διατάγματα, πατριαρχικά σιγίλια και γράμματα Χρυσοπηγής, Χριστιανική Κρήτη, τ. Β΄ (1913), σσ. 233-234. 28. Νίκου Ψιλάκη, Μοναστήρια και ερημητήρια της Κρήτης, τόμος Β΄, εκδ. Καρμάνωρ, Ηράκλειο 2002, σελ. 266. 29. Στεφάνου Ξανθουδίδη, Δουκικά διατάγματα, πατριαρχικά σιγίλια και γράμματα Χρυσοπηγής, Χριστιανική Κρήτη, τ. Β΄ (1913), σσ. 222-229.

320

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ ΤΗΣ ΠΤΩΧΗΣ Ή ΤΩΝ ΜΟΝΑΖΟΥΣΩΝ.

θανότατα ο χαρακτηρισμός να ανήκει στη Μονή της Ζωοδόχου Πηγής σε αντίθεση με την ομώνυμη πλούσια Μονή της Χρυσοπηγής. Το ανέκδοτο κτηματολόγιο του 1871 της Ιεράς Μονής Ζωοδόχου Πηγής του Χαρτοφύλακος Στα αρχεία της Ιεράς Μονής Ζωοδόχου Πηγής Χρυσοπηγής φυλάσσονται σημαντικά έγγραφα σχετικά με την ύπαρξη, το ιδιοκτησιακό καθεστώς αλλά και τη δραστηριότητα τόσο της Μονής του Αγίου Ελευθερίου, όσο και του ίδιου του χωριού των Μουρνιών, του οποίου η μοίρα υπήρξε άρρηκτα συνδεδεμένη με εκείνη των δύο προαναφερθέντων μοναστηριακών μονάδων.30 Συγκεκριμένα, το ανέκδοτο κτηματολόγιο του 1871 της Μονής31 με τον τίτλο: Κτηματολόγιον τῶν ἀκινήτων/ τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς, τῆς ἐπιλεγομένης/ Χρυσοπηγῆς,/ Ἰωάννου τοῦ Χαρτοφύλακος, τοῦ Κτίτορος τῆς/ 5 Σταυροπηγίου ταύτης Μονῆς·/ Ἐγγραφὲν τῷ 1871 κατὰ μήνα Μάρτιον,/ ὑπὸ τοῦ πατριαρχικοῦ Ἐξάρχου Γρηγορίου Φωτεινοῦ. Σε αυτό το έγγραφο υπάρχει η αναφορά σε ένα παλαιό μοναστήρι εντός του χωριού Μουρνιές με τη λεπτομερή και γλαφυρή περιγραφή: Ἐν τῇ κώμῃ Μουρνιῶν ὑπάρχει ναὸς τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς, πτω/ χῆς καλουμένης, παρὰ δὲ τῇ αὐλῇ τοῦ ναοῦ δύο κελλία τὸ/ ἓν ἐρείπιον καί περιβόλιον ἐμπεριέχον ἓως τριῶν κοιλῶν/ γῆν καί δένδρα διακόσια δεκαεπτὰ, ὧν τὰ μὲν ἑκατὸν/ δεκαπέντε πορτοκαλλὲαι, τὰ δὲ ἑβδομήκοντα τέσσαρα/ λεμονέαι, καί τὰ εἰκοσιοκτὼ διάφορα ζανερίαι, καί βερυκοκίαι/ καί ῥοϊδίαι καί μία πιστυκιά καί μία χειμωνοσυκῆ.32 Από την παραπάνω περιγραφή συμπεραίνει κανείς ότι ως τα τέλη του ΙΘ΄αι. υπήρχαν εντός των Μουρνιών ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής πλαισιωμένος από ένα μεγάλο περιβόλι με ποικιλία δέντρων και δύο κελλιά, το ένα ερειπωμένο. Το παραπάνω χωρίο εμπεριέχεται στο ευρύτερο κομμάτι του Κτηματολογίου, το οποίο αναφέρεται στο περιουσιολόγιο της Ιεράς Μονής του Αγίου Ελευθερίου. Υπονοείται κατ’ αυτόν τον τρόπο για άλλη μία φορά η άμεση σχέση των

30. Στεφάνου Ξανθουδίδη, Δουκικά διατάγματα, πατριαρχικά σιγίλια και γράμματα Χρυσοπηγής, Χριστιανική Κρήτη, τ. Β΄ (1913), σσ. 195-236 31. Βλ. σχετικά: Νεκτάριου Νικολακάκη, Ο Διοργανισμός των Ι. Μονών της Κρήτης (1870): Η περίπτωση της Ι. Μ. Ζωοδόχου Πηγής Χανίων (Χρυσοπηγής) με βάση το ανέκδοτο αρχείο της. 32. Ο.π., σελ. 148.

321

ΚΟΛΛΙΝΤΖΑΣ ΛΥΚ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

Μουρνιών και της εντός αυτού Μονής Ζωοδόχου Πηγής με τον Άγιο Ελευθέριο. Τελευταία πηγή, την οποία παρουσιάζουμε στην παρούσα εργασία είναι ο κώδικας της Αγίας Μονής του Σαρακηνού33 όπου γίνεται συχνά αναφορά σε ονόματα καλογριών από το Μοναστήρι των Καλογράδων, χωρίς να διευκρινίζεται εάν πρόκειται για το μοναστήρι των Μουρνιών ή για το γυναικείο μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Βήτα (Κορακιών). Πιθανότατα, πάλι σύμφωνα με το Νίκο Ψιλάκη,34 πρόκειται για τη Μονή Κορακιών, επειδή δεν στοιχειοθετείται από πουθενά η σύσταση συγκροτημένης μονής στις Μουρνιές, χωρίς ο παραπάνω ισχυρισμός να επιβεβαιώνεται έως σήμερα. Επίλογος Η μοίρα της γυναικείας μονής της Ζωοδόχου Πηγής και της αδελφότητας αυτής, της οποίας μόνο ψηφίδες και ισχνά σημάδια έχουν φθάσει ως τις μέρες μας, υπήρξε συνυφασμένη με τη μοίρα του χωριού των Μουρνιών και των κατοίκων του. Στο σημείο του γκρεμισμένου παλαιού ιερού ναού, οι κάτοικοι του χωριού είχαν κατασκευάσει ένα εικονοστάσιο προς τιμήν της Παναγίας της Ζωοδόχου Πηγής, ενώ μόλις λίγα χρόνια πριν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, χαράχθηκε και πέρασε πάνω από τα απομεινάρια του ναού του παλαιού μοναστηριού της Ζωοδόχου Πηγής της μεσοχωριανής, της πτωχής ή των μοναζουσών, ο κεντρικός δρόμος του χωριού για να ενώσει οδικά την πόλη των Χανίων με την περιοχή των Κεραμιών, όπως φαίνεται στην παρακάτω οριζοντιογραφία των δημοσίων έργων του 1925 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ), ωθώντας τον καθένα σε λογισμούς αλλά και μοιραίους συμβολισμούς. Αυτό το σχέδιο του 1925 αποτελεί και το μοναδικό τεκμήριο, που μας μαρτυρεί την ακριβή τοποθεσία και τις διαστάσεις τόσο του παλαιού ναού, όσο και του περιβάλλοντα χώρου. Το έφερε έτσι ο χρόνος και τα γεγονότα, αλλά και η Θεία Πρόνοια, να ξαναζωντανέψει η μνήμη αυτού του ταπεινού μοναστηριού μέσα από την κατασκευή και εγκαίνια ενός περίλαμπρου και περικαλλούς ομώνυμου ναού, αιώνες μετά, μόλις λίγα μέτρα από τα θεμέλια του παλαιού ναού. Το οικόπεδο όπου ανεγέρθη ο νέος ενοριακός ναός δωρήθηκε από τον Οργανισμό Μοναστηριακής Περιουσίας και αποτελούσε πιθανότατα μέρος του προαύλιου και περιβολιού της παλαιάς Μονής.

33. Περισσότερα για την Αγία Μονή βλ. Μαρεντάκη Παναγιώτη, Η Αγία Μονή του Σαρακηνού, το μετόχι της Μεγίστης Λαύρας στις Μουρνιές Χανίων, Χανιά 2005. 34. Νίκου Ψιλάκη, Μοναστήρια και ερημητήρια της Κρήτης, τόμος Β΄, εκδ. Καρμανώρ, Ηράκλειο 2002, σελ. 297.

322

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ ΤΗΣ ΠΤΩΧΗΣ Ή ΤΩΝ ΜΟΝΑΖΟΥΣΩΝ.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Το σπίτι του Ελευθέριου Βενιζέλου στις Μουρνιές (φωτ. 1911 - Frédéric Boissonnas). Το σοκάκι μπροστά από μισογκρεμισμένο σπίτι του εθνάρχη κατέληγε μετά από 100 μέτρα στο περιβόλι και στον παλαιό ναό της Ζωοδόχου Πηγής της Μεσοχωριανής.

Λεπτομέρεια του σχεδίου του 1925 χάραξης του δρόμου Χανίων – Κεραμειών. Φαίνεται η εκκλησία της Παναγίας, καθώς και το περιβόλι Αγίου Ελευθερίου - πιθανότατα περιβόλι της Παναγίας της Μεσοχωριανής.

323

ΚΟΛΛΙΝΤΖΑΣ ΛΥΚ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ -

Ανδριανάκη Μιχάλη, Το Σιναϊτικό Μετόχι της Αγίας Τριάδας στα Περιβόλια Χανίων Κρήτης, Σιναϊτικά Μετόχια σε Κρήτη και Κύπρο, έκδοση Ίδρυμα Όρους Σινά – Σιναϊτικό Αρχείο Μνημείων Κλειδωνάρη Μιχαήλ, Η αστυνόμευση στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη, περιοδικό Αστυνομική Ανασκόπηση, εκδ. Αρχηγείο Ε.Α., Μάιος/Ιούνιος 2013, έτος 30ο Λαμπρινός Κωνσταντίνος, Οι γυναίκες της ανώτερης τάξης στη βενετοκρατούμενη Κρήτη, Νομικό-κοινωνική θέση. Αντιλήψεις. Συμπεριφορές (16ος-17ος), Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά 7 (2004) Μαλτέζου Α. Χρύσας, Η Κρήτη κατά τη Βενετοκρατία (1211 – 1669), Σύνδεσμος Δήμων και Κοινοτήτων Κρήτης, Σεπτέμβριος 1990 Μαρεντάκη Παναγιώτη, Η Αγία Μονή του Σαρακηνού, το μετόχι της Μεγίστης Λαύρας στις Μουρνιές Χανίων, Χανιά 2005 Νικολακάκη Νεκτάριου, Ο Διοργανισμός των Ι. Μονών της Κρήτης (1870): Η περίπτωση της Ι. Μ. Ζωοδόχου Πηγής Χανίων (Χρυσοπηγής) με βάση το ανέκδοτο αρχείο της, διδακτορική διατριβή, Α.Π.Θ. Θεολογική Σχολή, Θεσσαλονίκη 2016 Ξανθουδίδη Στεφάνου, Δουκικά διατάγματα, πατριαρχικά σιγίλια και γράμματα Χρυσοπηγής, Χριστιανική Κρήτη, τ. Β΄ (1913) Παπαδία - Λάλα Αναστασίας, Cittadini και κάτοικοι πόλεων. Κοινωνική διαστρωμάτωση στα βενετοκρατούμενα Χανιά (μέσα 16ου - 17ου αι.), Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Ιστορίας Νεοελληνική Πόλη της Εταιρείας Μελέτης Νέου Ελληνισμού, Αθήνα 1985 Τσιχλάκη Μ. Τηλέμαχου, Ιστορία της Κρητικής Επαναστάσεως, Τύποις «Ανατολής», Σύρος 1891 Χαιρέτη Μαρίας, Η απογραφή των ναών και των μονών της περιοχής Χανίων του έτους 1637, ΕΕΒΣ Λς΄, 1968 Ψιλάκη Νίκου, Μοναστήρια και ερημητήρια της Κρήτης, τόμος Β΄, εκδ. Καρμάνωρ, Ηράκλειο 2002 Αντιπεριφέρεια Χανίων, Τμήμα δημοσίων έργων: Οριζοντιογραφία Μουρνιών - Αγ. Βαρβάρας μετά Κτηματολογικού Διαγράμματος, εν Χανιοίς 1925 Barozzi Francesco, Βενετικές πηγές της Κρητικής Ιστορίας – 3, Descrittione dell’ Isola di Creta (Περιγραφή της Κρήτης) 1577/8, επιμέλεια Στέφανος Κακλαμάνης, Ηράκλειο: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, 2004 Castrofilaca Pietro, Descrittione del Regno di Candia, cod. Marc. It. VI, 156 coli. 6005 M. Pitton de Tournefort, Relation d’ un voyage du Levant, fait par ordre du roy, Tome premier, A Paris, de l’ imprimerie royale, M. DCCXVIL (πηγή: https://gallica.bnf.fr/)

324

ΦΡΑΔΕΛΛΟΣ Π. ΧΡΗΣΤΟΣ Θεολόγος – Eκπαιδευτικός

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΧΡΥΣΟΠΗΓΗΣ ΧΑΝΙΩΝ Περίοδοι ακμής και παρακμής από της ιδρύσεώς της μέχρι σήμερα Το προσωπικό ενδιαφέρον μου για την Ιερά Μονή Παναγίας Χρυσοπηγής Χανίων πηγάζει από το γεγονός ότι την επισκέπτομαι από το 1990 και ότι συνδέομαι πνευματικά και - ας μου επιτραπεί να πω - αισθητικά, με την αδελφότητα. Δεν πρόκειται, όμως, μόνο για την κοινή μας πίστη. Με καλεί κοντά της ο τρόπος που οι μοναχές αυτές αντιμετωπίζουν τα ασήμαντα και αυτά που ο πολύς κόσμος προσπερνά και δε βλέπει καν. Γιατί, για τις μοναχές αυτής της κοινότητας, λίθος ον απεδοκίμασαν οι οικοδομούντες ούτος εγενήθη εις κεφαλήν γωνίας (Ψαλμ. 117, 22). Θα αποτολμήσω να πω – και ας μου το συγχωρήσει ο αναγνώστης - ότι δεν μπορείς να εκφράσεις σοβαρή θεολογία, εάν δε ξέρεις τί να κάνεις τις πέτρες, αν δε σου λέει τίποτα η έκρηξη της άνοιξης στα ασήμαντα λουλούδια που φυτρώνουν στα γκρεμνά, αν δε μπορείς να χαμογελάς στον ήλιο και τους ανθρώπους, αν δε βλέπεις, εν τέλει, τα πάντα σαν τον ίδιο το Χριστό. Μελετώντας, λοιπόν, κανείς τις φάσεις που πέρασε το μοναστήρι αυτό στη μακραίωνη ιστορία του βρίσκεται να βαδίζει πάνω στην ιστορική πορεία του τόπου μας, των Χανίων. Για το λόγο αυτό θα επιχειρήσουμε μια εισαγωγή, απαραίτητη, όμως, στον αναγνώστη για να μπει στο κλίμα της ίδρυσης και λειτουργίας της μονής. ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ Η Κρήτη στα χέρια των Ενετών Η Κρήτη, ως κομμάτι της Ρωμανίας, της επονομαζόμενης εκ των υστέρων Βυζαντινής αυτοκρατορίας, βρισκόταν ήδη από τις αρχές του 13ου αι. υπό ξένη κατοχή, μια και ο Αλέξιος Άγγελος την είχε δωρίσει (!) στο Βονιφάτιο Μομφερατικό, ηγέτη της Δ΄ Σταυροφορίας, προκειμένου να έχει την υποστήριξή του στην ανακατάληψη του θρόνου και αποκατάσταση σ΄αυτόν του πατέρα του, Ισαακίου Β΄ ο οποίος είχε εκθρονιστεί από τον Αλέξιο Γ΄ Άγγελο. Στη συνέχεια ο Βονιφάτιος την παραχώρησε κι αυτός με τη σειρά του στους Βενετούς (Refutatio Cretae).1 Έτσι, από τότε και με ένα μικρό διάλειμμα Γενουατικής κατάληψης

1. Χρ. Μαλτέζου, Η Κρήτη στη διάρκεια της περιόδου της Βενετοκρατίας (1211 -1669), εκδ. Συνδέσμου Τοπικών Ενώσεων Δήμων και Κοινοτήτων Κρήτης, 1990, σ. 10

325

ΦΡΑΔΕΛΛΟΣ Π. ΧΡΗΣΤΟΣ

(1206-1211), αρχίζει για την Κρήτη μια μακρά περίοδος Βενετικής κατοχής, η οποία έληξε με την άλωση του Χάνδακα το 1669 από τους Τούρκους. Η Εκκλησία της Κρήτης στα χρόνια της Ενετοκρατίας α. Πρώιμη ενετοκρατία Οι Βενετοί κατακτητές της Κρήτης ανήκαν – ή τουλάχιστον έτσι έλεγαν2 - στο Ρωμαιοκαθολικό δόγμα και οι Κρήτες στο Ορθόδοξο. Το σχίσμα των Εκκλησιών (1054) χρονικά δεν απέχει πολύ από την περίοδο την οποία εξετάζουμε και τα θρησκευτικά πάθη σίγουρα ήταν οξυμένα. Η Βενετία δεν άργησε να διαπιστώσει ότι ένας πολύ ισχυρός παράγοντας ενότητας του κρητικού λαού ήταν η πίστη του, η οποία εκφραζόταν μέσα από την Ορθόδοξη Εκκλησία. Οι Κρήτες, τόσο πριν, όσο και μετά την κατάκτησή τους από τη Βενετία, είχαν στραμμένο το βλέμμα τους προς το εθναρχικό τους κέντρο, που δεν ήταν άλλο από το Οικουμενικό πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Για το λόγο αυτό τα μέτρα που πήρε η Γαληνοτάτη Δημοκρατία ήταν πολύ σκληρά και αποσκοπούσαν στο να αποκόψουν τους ορθοδόξους Κρήτες από τις πνευματικές και πολιτισμικές πηγές τους: την Εκκλησία και το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.

Η μονή Χρυσοπηγής. 2. Σ.τ.Σ : Οι Βενετοί έλεγαν για τον εαυτό τους “siamo prima veneziani e poi cristiani”, δηλ. «είμαστε πρώτα Βενετοί και μετά χριστιανοί» (βλ. και Θ. Δετοράκη, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1990, σ. 198).

326

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΧΡΥΣΟΠΗΓΗΣ ΧΑΝΙΩΝ

Έτσι, έλαβε μια σειρά μέτρα με σκοπό να περιορίσει την επιρροή της Εκκλησίας στο λαό της Κρήτης: α) Κατήργησε τις ορθόδοξες επισκοπές, β) απαγόρευσε την παρουσία ορθοδόξων αρχιερέων,3 γ) απαγόρευσε τη χειροτονία ιερέων στο νησί και δ) στέρησε την ορθόδοξη εκκλησία από την περιουσία της.4 Τα μέτρα, όμως, αυτά δεν απέδωσαν, τελικά, τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Ήταν τόσο ριζωμένη η ορθόδοξη συνείδηση στους Κρήτες ώστε να έχουμε στο νησί το εξής φαινόμενο: λατινικές επισκοπές χωρίς πιστούς και ορθόδοξο λαό χωρίς επισκόπους.5 Τα δε ορθόδοξα μοναστήρια – κατά την πρώιμη περίοδο της ενετοκρατίας - είχαν περιέλθει σε μεγάλη ένδεια, καθώς είχαν αποστερηθεί των περιουσιακών τους στοιχείων με αποτέλεσμα τα περισσότερα από αυτά να μην καταφέρουν να επιβιώσουν και τελικά να διαλυθούν. Η δε προπαγάνδα των καθολικών να προσεταιριστούν τους ορθόδοξους έφτασε στο απόγειό της. Μάλιστα, ο Πάπας Ιννοκέντιος Γ΄, προκειμένου να τονώσει τον καθολικισμό του νησιού, ανακήρυξε το προσκύνημα του Αγίου Τίτου στο Χάνδακα, ισάξιο και ισόκυρο με το προσκύνημα των Αγίων Τόπων, ικανό δε, ώστε να παίρνει ο πιστός το απαιτούμενο συγχωροχάρτι. Παράλληλα, πολυάριθμα καθολικά μοναστήρια ιδρύθηκαν στα αστικά κέντρα του νησιού, αποτελώντας μόνιμη πηγή θρησκευτικού προσηλυτισμού.6 Από τους εναπομείναντες λειτουργούς της ορθόδοξης εκκλησίας, τους δε πρωτοπαπάδες και πρωτοψάλτες, (ουνίτες στην πλειοψηφία τους) τους κατέστησε δημόσιους λειτουργούς, οι οποίοι μισθοδοτούνταν από το κράτος και δήλωναν πίστη και υπακοή σ΄αυτό,7 με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει για τη συνοχή και ενότητα των ορθόδοξων κοινοτήτων. β. Ύστερη ενετοκρατία Τα πράγματα, όμως, άρχισαν να αλλάζουν από το 16ο αιώνα και μετά, κατά την ύστερη περίοδο της παρουσίας των Βενετών στο νησί. Η σκληρή πολιτική εναντίον του γηγενούς ορθοδόξου πληθυσμού κατά τους πρώτους αιώνες της Βενετοκρατίας, όχι μόνο δεν έκαμψε το φρόνημά του, αλλά συντήρησε σε μεγάλο βαθμό την αμοιβαία καχυποψία μεταξύ των Ελλήνων και των Ενετών, πράγμα που οδήγησε στην ισχυροποίηση της Ορθοδοξίας. Αντιθέτως, δεν

3. E. Tea, Δύο Νέα Βιβλία περί της Εκκλησίας Κρήτης επί Ενετοκρατίας, Περιοδ. «Χριστιανική Κρήτη», έτος Β΄, τεύχος Α΄, σ. 257 και στο ίδιο βλ. του G. Gerola, τεύχος Α΄, σ. 299 4. Προσκυνητάριο, Ιεράς Σταυροπηγιακής Μονής Ζωοδόχου Πηγής –Χρυσοπηγής, Χανιά 2006, σ. 21 5. E. Tea, ό. π., σ. 258 6. Θ. Δετοράκη, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1990, σσ. 198-199 7. Χρ. Μαλτέζου, ό.π., σ. 51.

327

ΦΡΑΔΕΛΛΟΣ Π. ΧΡΗΣΤΟΣ

ήταν σπάνιο το φαινόμενο, αρκετοί Ενετοί και μάλιστα ευγενείς, να προσέρχονται στο ορθόδοξο δόγμα.8 Καθοριστικός παράγων της αλλαγής της πολιτικής της Βενετίας υπήρξε ο αυξανόμενος τουρκικός κίνδυνος. Εκείνη την περίοδο δεν υπήρχε κανείς που να μην πιστεύει ότι οι Τούρκοι δε θα βραδύνουν για πολύ ακόμα την επίθεσή τους για να καταλάβουν την Κρήτη. Είχαν, άλλωστε, επιχειρήσει ανεπιτυχώς στα 1571, κατά τον 4ο Τουρκοβενετικό πόλεμο, να καταλάβουν το νησί, αφήνοντας πίσω τους καμένη γη. Εκτός από τα ορεινά χωριά, όλη η γύρω από την πόλη των Χανίων περιοχή λεηλατήθηκε. Μάλιστα δύο χρόνια μετά την εισβολή, τα χωριά παρέμεναν ακόμα ερειπωμένα, με αρκετούς από τους διασωθέντες που κατέφυγαν στην πόλη, να λιμοκτονούν. Η δε πόλη του Ρεθύμνου πυρπολήθηκε ολοσχερώς. Οι Τούρκοι έφυγαν, παίρνοντας μαζί τους οκτώ χιλιάδες αιχμαλώτους.9 Η βενετική διοίκηση ήξερε καλά, λοιπόν, πως η άμυνα του νησιού δε θα ήταν ποτέ αρκετά ισχυρή και αποτελεσματική χωρίς την ενεργό συμμετοχή του ντόπιου πληθυσμού. Έτσι, η άκαμπτη στάση της απέναντι στους υπόδουλους Έλληνες άρχισε να αλλάζει, παραχωρώντας τους αρκετές – θρησκευτικές κυρίως – ελευθερίες. Αυτό συντέλεσε στην ανάπτυξη του μοναχισμού10 και της ορθόδοξης Εκκλησίας εν γένει. Τα προνόμια που δόθηκαν απάλλασσαν τους μοναχούς και τους ιερείς από την αγγαρεία της θάλασσας, τις αγγαρείες γενικά και τη συμμετοχή στις τοπικές πολιτοφυλακές.11 Στα 1616 ο δούκας της Κρήτης Βερνάρδος Venier σε έκθεσή του σημειώνει ότι τόσο πολύ αυξήθηκε ο αριθμός των Ελλήνων ιερέων, ώστε σε κάθε μικρό χωριό υπήρχαν τουλάχιστον πέντε ιερείς, ενώ τα μεγάλα χωριά διέθεταν ακόμα και είκοσι.12 Έτσι, νέα μοναστήρια ιδρύθηκαν και κάποια παλαιά μπόρεσαν να αναβιώσουν και να συντηρηθούν. Παράλληλα, παρατηρήθηκε μεγάλη αύξηση της πνευματικής παραγωγής στο νησί στη ζωγραφική, στη λογοτεχνία, στο θέατρο. ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΧΡΥΣΟΠΗΓΗΣ Ο κτήτορας, Ιωάννης Χαρτοφύλακας Μέσα σ΄αυτό το κλίμα ιδρύθηκε και το μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής

8. Βλ. Δημοκρατία του Αγίου Τίτου (1363) στο έργο των Στ. Ξανθουδίδη – Θ. Λουλουδάκη, Ιστορία της Κρήτης, σσ.72-73 καθώς και Η αποστασία του Αγ. Τίτου (1363 -1366), στο έργο του Θ. Δετοράκη, Ιστορία της Κρήτης, σσ 187 -190. 9. Χρ. Μαλτέζου, ό.π, σ. 58. 10. Σ.τ.Σ : Βέβαια, πολλοί προσελάμβαναν το μοναχικό σχήμα για να αποφύγουν τη «θητεία της θάλασσας» στα φοβερά κάτεργα, δηλ. ως κωπηλάτες στις γαλέρες των Ενετών, πράγμα που οδήγησε σε ένα ευκαιριακό, θα λέγαμε, μοναχισμό. (βλ. Ν. Ψιλάκη, Μοναστήρια και Ερημητήρια της Κρήτης, τόμος Β΄, σ. 255). 11. Ν. Παναγιωτάκη, Η Παιδεία και η Μουσική στην Κρήτη κατά τη Βενετοκρατία, 1990, σ. 42 12. Στο ίδιο, σ. 42

328

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΧΡΥΣΟΠΗΓΗΣ ΧΑΝΙΩΝ

Χανίων. Κτισμένη σε μια περιοχή ιδιαίτερου φυσικού κάλους, τρία μόλις χιλιόμετρα από την πόλη των Χανίων. Την ακριβή χρονολογία ίδρυσής της δεν τη γνωρίζουμε. Η πρώτη επίσημη μαρτυρία της ύπαρξής της απαντάται σε μια επιστολή του κρητικού πατριάρχη Αλεξανδρείας Μελετίου Πηγά προς τον ιερομόναχο της μονής Διονύσιο, με χρονολογία 1584.13 Θεωρούμε ότι η ίδρυσή της ανάγεται στη δεκαετία 1550-1560. Σ΄αυτό, συνηγορεί το αίτημα προς την ενετική διοίκηση του κτήτορα και ευεργέτη της, ιατρού Ιωάννου Χαροφύλακα, το έτος 1608, να του παραχωρηθεί η επιστασία της, διότι αποτελούσε καθίδρυμα που είχαν ιδρύσει πρόγονοί του πενήντα χρόνια νωρίτερα.14 Η Βενετική Σύγκλητος έκανε τελικά το αίτημά του δεκτό, τρία χρόνια αργότερα, στις 8 Μαρτίου 1611. Δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι αν όντως η μονή είχε ιδρυθεί από προγόνους του Ιωάννη Χαρτοφύλακα ή αυτό αποτέλεσε πρόφαση του φιλομόναχου ιατρού να αναστηλώσει και να «προικίσει» τη μονή. Ίσως, μάλιστα, το μοναστήρι να είχε καταστραφεί κατά την τουρκική επιδρομή του 1571 (πράγμα κατά τη γνώμη μας αρκετά πιθανό), οπότε και ο Ιωάννης θέλησε να το αναστηλώσει. Συνθήκες ίδρυσης και λειτουργίας Ποιος ήταν, όμως, ο Ιωάννης Χαρτοφύλακας, του οποίου το αίτημα ικανοποίησε η Βενετία; Πρόκειται για ένα σημαίνον μέλος της τοπικής κοινωνίας, με σπουδές ιατρικής και φιλοσοφίας στην Ιταλία και με μεγάλη προσφορά στην πόλη, ειδικά κατά την επιδημία πανώλης που ενέσκηψε στην Κρήτη κατά τα έτη 1592 - 159515. Όλα αυτά σε συνδυασμό με το ότι είχε υπηρετήσει στο ιταλικό στρατιωτικό νοσοκομείο της πόλης και με το ότι η οικογένειά του είχε συνεισφέρει οικονομικά προς την πολιτεία «όταν παρέστη ανάγκη», οδήγησαν τη Βενετική Διοίκηση να του απονείμει τον τίτλο της Κρητικής Ευγένειας (nobile cretense).16 Τελικά, ύστερα από δύο αιτήσεις του δόθηκε, τελικά, η άδεια να ανακατασκευάσει τη μονή η οποία απ΄ότι φαίνεται δεν μπορούσε να αυτοσυντηρηθεί. Έχουμε ήδη αναφέρει τα προσκόμματα που οι Βενετοί δημιουργούσαν στους ορθοδόξους και στην τέλεση των θρησκευτικών τους εθίμων. Ωστόσο, βρισκόμαστε πια στην καμπή της βενετικής πολιτικής προς τους Έλληνες ορθοδόξους

13. Σ. Ξανθουδίδη, Δουκικά Διατάγματα , Πατριαρχικά Σιγίλια και Γράμματα Χρυσοπηγής, περιοδ. «Χριστιανική Κρήτη», έτος Β΄, τεύχος Α΄, Ηράκλειο 1913, σσ. 235-236 14. Προσκυνητάριο, Ιεράς Σταυροπηγιακής Μονής Ζωοδόχου Πηγής –Χρυσοπηγής, Χανιά 2006, σ. 25. 15. Θ. Δετοράκη, Η Πανώλη εν Κρήτη. Συμβολή εις την Ιστορίαν των Επιδημιών της Νήσου, Ανατύπωση από την Επιστημ. Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπ. Αθηνών του έτους 1970 -1971, Αθήνα 1971, σ.126 16. Ν. Ψιλάκη, Μοναστήρια και Ερημητήρια της Κρήτης, τόμος Β΄, εκδ. Καρμάνωρ, Β΄έκδ., Ηράκλειο 2002, σ. 256

329

ΦΡΑΔΕΛΛΟΣ Π. ΧΡΗΣΤΟΣ

και τα εμπόδια μειώνονται, χωρίς βέβαια, ποτέ να εκλείψουν. Και εδώ οι κρατικές παρεμβάσεις είναι ολοφάνερες: α. Αν και ο Χαρτοφύλακας είναι σημαίνον πρόσωπο και αποδεδειγμένα έχει συμβάλει στο κοινό καλό και την προκοπή του βασιλείου (παρά το γεγονός ότι σαν Έλληνας ορθόδοξος θα μπορούσε να απέχει από το να είναι χρήσιμος στους κατακτητές), εντούτοις μόνο μετά από δύο αιτήσεις του γίνεται δεκτό το αίτημά του για την επισκευή της μονής. β. Τα κτήματα τα οποία θα αφιέρωνε στη μονή, ερευνήθηκαν εξονυχιστικά για το αν είναι «καθαρά» από φορολογικής άποψης (guarnigione =φόρος άμυνας) και αν δεν διεκδικούνταν από άλλους Ενετούς φεουδάρχες. γ. Τόσο στις δύο αιτήσεις του Χαρτοφύλακα, όσο και στη διακρίβωση του Ρέκτωρα Χανίων Benito Pesaro,17 αλλά και στη διαβεβαίωση του Γενικού Προβλεπτή Κρήτης Gieronimo Capello,18 γίνεται σαφής αναφορά στο ότι τόσο τα κτήματα, όσο και τα πρόσωπα των μοναχών υπάγονται στην απόλυτη δικαιοδοσία του Δόγη της Βενετίας και των εκπροσώπων του στο νησί.19 Είναι, νομίζουμε, πέρα από φανερό, ότι τα όποια γραφειοκρατικά εμπόδια και η χρονική καθυστέρηση της απόφασης, αποσκοπούσαν στο να αποτρέπουν κάθε προσπάθεια των ορθοδόξων (εν προκειμένω και του Ι. Χαρτοφύλακα) να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής τους, να διασφαλίσουν κατά το δυνατόν την εκκλησιαστική τους ανεξαρτησία και να ενισχύσουν το φρόνημα των υπόδουλων ομοδόξων τους. Ταυτόχρονα, δε χάνουν ευκαιρία να θυμίζουν στους Έλληνες ότι είναι υπόδουλοι και ότι ανήκουν – ως res (=πράγμα) – στην απόλυτη εξουσία του Δόγη και των τοπικών αντιπροσώπων του. Θάνατος Χαρτοφύλακα, αποδιοργάνωση και 1η ερήμωση της μονής Ο Ιωάννης Χαρτοφύλακας αναδείχθηκε σε μεγάλο ευεργέτη της μονής και γι΄αυτό δικαίως θεωρείται ο κτήτοράς της. Μάλιστα το μοναστήρι έμεινε στην ιστορία, ως ιερά μονή Παναγίας Χρυσοπηγής του Χαρτοφύλακος. Ανοικοδόμησε τη μονή, περίπου στη σημερινή της μορφή, το δε οικόσημό του κοσμεί μέχρι και σήμερα το υπέρθυρο της πύλης του μοναστηριού. Επιπλέον, την προίκισε με αρκετά μεγάλη κτηματική περιουσία, ώστε να διαθέτει εκτάσεις πενήντα μουζου-

17. Στο ίδιο, σ. 258 18. Στο ίδιο, σ. 258 19. Τα κτήματα ταύτα και τα πρόσωπα αυτά των μοναχών, οφείλουσι να υπόκεινται εις την απόλυτον δικαιοδοσίαν και κυριότητα της Αυθεντίας των Δημοσίων Αντιπροσώπων, ως και ό,τι άλλο κοσμικόν αγαθόν έχουσι, και μόνη η επικαρπία οφείλει να χρησιμεύει προς συντήρησιν των μοναχών αυτών, όπως ταπεινώς ικέτευσαν Σ. Ξανθουδίδη ό. π. σ. 207

330

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΧΡΥΣΟΠΗΓΗΣ ΧΑΝΙΩΝ

Το υπέρθυρο της μονής με το οικόσημο του Χαρτοφύλακα και το επίγραμμα: Πηγής ζωής ούσα δοχείον, Παρθένε κόσμω, ζωόν ύδωρ προχέεις, ούποτε παυόμενον. Αιέν γαρ ρει νούσους τας πικράς θεραπεύον πάντων των μερόπων πίστει επερχομένων

ριών (mire ο campi).20 Σημαντικό για τη μονή στοιχείο είναι ότι ο Χαρτοφύλακας επέβαλε με το κύρος και την προσφορά του στη μονή το κοινοβιακό σύστημα, αλλά και ένα ήθος μοναχικό το οποίο φαίνεται να απουσίαζε από πολλές μονές εκείνης της περιόδου. Αυτό γιατί πολλοί Κρήτες γίνονταν μοναχοί, όχι από ασκητική ή φιλομόναχη διάθεση, αλλά για να αποφύγουν τις αγγαρείες. Το νέο αυτό ήθος που επέβαλε ο Ιωάννης καταγράφτηκε στον Κώδικα της Μονής, ο οποίος όμως καταστράφηκε από τη φθορά του χρόνου, αλλά και τις αλλεπάλληλες προσπάθειες να διαφυλαχθεί από τις καταστροφές που υπέστη η μονή. Το πνεύμα, όμως, του πρώτου αυτού Κώδικα διεσώθη στο νέο Κώδικα της μονής, τον οποίο συνέγραψε ο ιερομόναχος και μετέπειτα επίσκοπος Κυδωνίας, Κάλλιστος Φυντίκης το 1843. Έτσι, το μοναστήρι της Χρυσοπηγής μπήκε σε μια εποχή ακμής χάρη στη βοήθεια, το φιλομόναχο πνεύμα και την προσωπικότητα

20. Σ. Ξανθουδίδη, ό.π., σσ. 206 – 207. Σ.τ.Σ.: Μουζούρι (εκ του Mesure) = μονάδα μέτρησης έκτασης υπολογιζόμενο στα 3,3 στρέμματα. Περισσότερα στο Ν. Παπαδάκης, Το οικόσημο του Χαρτοφύλακος και η Μονή Χρυσοπηγής, Περιοδικόν Δελτίον Βιβλιοθήκης Κρητικού Φιλολογικού Συλλόγου εν Χανίοις 1/1 (1927), 19-30 και στο Μ. Χαιρέτη, Αι Ορθόδοξαι μοναί της Κυδωνίας κατά την Απογραφήν του έτους 1637, Αθήνα 1973, σημ. 2, σ. 572.

331

ΦΡΑΔΕΛΛΟΣ Π. ΧΡΗΣΤΟΣ

του Ιωάννη Χαρτοφύλακα. Όμως, η ακμή αυτή δεν κράτησε πολύ. Ο Ιωάννης πέθανε το έτος 1612 και δύο μόλις ημέρες μετά το θάνατό του η συνοδεία της μονής βίωσε μια μεγάλη κρίση που επρόκειτο να την οδηγήσει στην πρώτη (θα ακολουθήσουν και άλλες) διάλυσή της. Οι περισσότεροι αδελφοί της μονής αρνούμενοι να ζουν σύμφωνα με το κοινοβιακό σύστημα, εγκατέλειψαν τη μονή. Μάλιστα, ο Γενικός Προβλεπτής Zan Giacomo Zane σε επιστολή του προς το Δόγη της Βενετίας, με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1612, παρατηρεί ότι η ερήμωση της μονής επήλθε επειδή οι μοναχοί προτίμησαν να στερηθούν την άνεση που είχαν από τα εισοδήματα παρά να υπαχθούν στις υποχρεώσεις της κοινοβιακής ζωής.21 Όμως, η ερήμωση αυτή της Χρυσοπηγής δεν κράτησε πολύ. Εικοσιπέντε χρόνια μετά η μονή βρέθηκε να αριθμεί εικοσιτέσσερις μοναχούς και μια σημαντική κτηματική περιουσία εκατό μουζουριών καλλιεργήσιμης γης και αμπελιών έκτασης τριάντα μουζουριών. Διέθετε, επίσης, δύο ελαιοτριβεία, σπίτι στην πόλη των Χανίων για τις ανάγκες της μονής και δύο μετόχια που της ανήκουν ακόμα και σήμερα, τα οποία έχει αναδείξει και αναστηλώσει πλήρως η αδελφότητα σήμερα: η μονή της Αγίας Κυριακής στα Ποτιστήρια και τα σπήλαια των Αγίων Επτά Παίδων στο Παλιόκαστρο.22 Επίσης, διέθετε ετήσια εισοδήματα από ενοίκια ύψους πεντακοσίων υπέρπυρων.23 Την ακμή του μοναστηριού εκείνη την εποχή επιβεβαιώνει η παρουσία στην αδελφότητα του σπουδαίου λογίου Νεόφυτου Σκορδίλη, καθώς και η δημιουργία εικόνων υψηλής καλλιτεχνικής αξίας από τον αγιογράφο Εμμανουήλ Σκορδίλη.24 Όμως, κι αυτή η περίοδος ακμής δεν κράτησε πολύ. Οκτώ μόλις χρόνια μετά την απογραφή του 1637, οι Τούρκοι ήταν έξω από τα τείχη της πόλης των Χανίων. Η ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ Η συμμετοχή της μονής στην άμυνα και η 2η ερήμωση. Ήταν Ιούνιος του 1645 όταν η τουρκική αρμάδα κατέπλεε στον κόλπο των Χανίων. Η πολιορκία της πόλης είχε αρχίσει. Τα χωριά και οι γύρω από τα τείχη

21. Ν. Ψιλάκη, ό. π., σ. 258 και Προσκυνητάριον Ι.Μ Χρυσοπηγής, ό.π, σ.28. 22. Μ. Χαιρέτη, Αι Ορθόδοξαι Μοναί της Κυδωνίας κατά την Απογραφήν του έτους 1637, εκδ. Τυπογραφείου Αδελφών Μυρτίδη, Αθήνα 1973, σ. 571 και σ. 575. 23. Της ιδίας, Η Απογραφή των Ναών και των Μονών της Περιοχής Χανίων του έτους 1637, εκδ. Τυπογραφείου Αδελφών Μυρτίδη, Αθήνα 1968, παρ. 51, σ.349. [c. papa Manusso Xamodi q. Gianni et da in nota offitiar la ch. De S. Zorgi, sto Cortodachi (πιθανώς να εννοεί Χορδάκι) de r. de Costa Stavrachi press oil monasterio de Madonna de Chrysopigi et ha cura d’ anime et anco d’ entrada cert. et inc. perp. 500]. 24. Προσκυνητάριον, Ι.Μ Χρυσοπηγής, ό.π, σ.28

332

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΧΡΥΣΟΠΗΓΗΣ ΧΑΝΙΩΝ

Μονή Αγίας Κυριακής στο Βαρύπετρο Χανίων.

περιοχές γνώρισαν τη καταστροφική μανία των νέων εισβολέων. Η μονή Χρυσοπηγής, όντας έξω από τα τείχη της πόλης διέτρεχε τον κίνδυνο της μερικής ή ολικής καταστροφής. Οι Τούρκοι γνωρίζοντας την απέχθεια που έτρεφαν οι Κρητικοί για τους Ενετούς δυνάστες τους, ειδικά οι χωρικοί και οι κατοικούντες την ύπαιθρο, και θέλοντας να τους προσεταιριστούν ώστε να συναντήσουν μειωμένη αντίσταση από αυτούς, κάθε τι ενετικό (κτίσματα κρατικά και εκκλησιαστικά) το θεωρούσαν λάφυρο πολέμου και ή το κατέστρεφαν ή (περί των θρησκευτικών ιδρυμάτων) το μετέτρεπαν σε τέμενος (τζαμί). Φυσικά, από τη μανία τους δε γλύτωσαν εν τέλει οι Κρητικοί, παρά το γεγονός ότι τους θεωρούσαν αιχμαλώτους των Ενετών. Από τις πηγές γνωρίζουμε ότι οι μοναχοί της Χρυσοπηγής, με αρχηγό τον ηγούμενο Φιλόθεο Σκούφο, έλαβαν ενεργό συμμετοχή στην άμυνα της πόλης. Από το γεγονός, όμως, ότι η μονή δεν καταστράφηκε από τους Τούρκους ίσως να σημαίνει ότι οι εισβολείς δεν πληροφορήθηκαν την αντιστασιακή δράση των μοναχών της. Από τους τριάντα τέσσερις μοναχούς που πολέμησαν, επέζησαν μόνο ο ηγούμενος και άλλοι δύο, οι οποίοι μετά την παράδοση της πόλης στις 22 Αυγούστου 1645, κατέφυγαν στο οχυρό νησάκι της Σούδας. Από επιστολή του προς τις ενετικές αρχές με αίτημά του για παροχή βοηθήματος από τη Γαληνοτάτη λόγω της ένδειάς του, μαθαίνουμε για την αντιστασιακή του δράση και την περιπλάνησή του σε Χάνδακα (ως εμψυχωτής της αντίστασης και κατάσκοπος) και Βενετία. Τελικά ο Φιλόθεος κατέληξε στη βενετοκρατούμενη Ζάκυνθο όπου και τελείωσε τον βίο του.25 Στη διαθήκη του διαβάζουμε την ύστατη επιθυμία του να επιστραφούν στη Χρυσοπηγή κειμήλια της μονής τα οποία είχε περισώσει ο ίδιος ώστε να μην έχει να δώσει κόντον (= λογαριασμό, λόγο) του

25. Ν. Ψιλάκη, ό. π., σσ. 259 – 260.

333

ΦΡΑΔΕΛΛΟΣ Π. ΧΡΗΣΤΟΣ

"Ο λιθοβολισμός του Αγ. Στεφάνου, έργο του ηγουμένου της Χρυσοπηγής Φιλοθέου Σκούφου" (ενδιαφέρον παρουσιάζει η απεικόνιση των εκτελεστών του Αγ. Στεφάνου ως Τούρκων).

αφέντος του Θεού εν τη φοβερά ημέρα της κρίσεως.26 Έτσι, στα 1645, το μοναστήρι της Παναγίας Χρυσοπηγής ερημώθηκε για δεύτερη φορά. Αλλά και αυτή τη φορά η ερήμωσή του δεν φαίνεται να κράτησε πολλά χρόνια. Εννέα χρόνια μετά την εγκατάλειψή του, στα 1654, γίνεται Πατριαρχικό Σταυροπήγιο, ιδιότητα, όμως, που χρειάστηκε να επικυρωθεί τρεις φορές με αντίστοιχα Πατριαρχικά Σιγίλια κατά τα έτη 1681, 1706 και 1797.27 26. Μ. Μανούσακα, Η Διαθήκη του Φιλόθεου Σκούφου, Επετηρίς Εταιρείας Κρητικών Σπουδών, Ανάτυπον εκ του Γ΄ Τόμου, Αθήνα 1940, σσ. 300-301. 27. Προσκυνητάριον Ι.Μ Χρυσοπηγής, ό.π., σσ. 30 -35

334

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΧΡΥΣΟΠΗΓΗΣ ΧΑΝΙΩΝ

Τα πρώτα χρόνια της τουρκικής κατοχής και η 3η ερήμωση Παρά το γεγονός ότι οι Τούρκοι σε σχέση με τους Βενετούς ήταν, αρχικά τουλάχιστον, στο θρησκευτικό πεδίο πιο ανεκτικοί προς τους κατακτημένους Έλληνες Ρωμιούς - ανεκτικότητα που πήγαζε από το Κοράνι προς τους λαούς της Βίβλου, χριστιανούς και εβραίους - εντούτοις η περίοδος της τουρκικής κατοχής του νησιού βρίθει αιματοχυσίας, βίας και παντοειδούς βαρβαρότητας προς τον κρητικό λαό. Η Εκκλησία της Κρήτης, ως αναπόσπαστο κομμάτι του Οικουμενικού Πατριαρχείου, έγινε κι αυτή αποδέκτης των όποιων προνομίων απολάμβανε η μητέρα Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως. Έτσι: • Για πρώτη φορά από το 1204 εγκαταστάθηκαν ορθόδοξοι επίσκοποι στο νησί. • Οι εκκλησίες των ορθοδόξων διατηρήθηκαν ως επί το πλείστον, σε αντίθεση με τα ενετικά θρησκευτικά ιδρύματα (ναοί και μονές) τα οποία είτε καταστράφηκαν, είτε άλλαξαν χρήση, είτε έγιναν τζαμιά. • Οι ακολουθίες και τα μυστήρια μπορούσαν να τελούνται απρόσκοπτα, με εξαίρεση τη χρήση καμπανών. Μόνη περίπτωση στην Κρήτη όπου εκκλησιαστικό καθίδρυμα μπορούσε να χρησιμοποιεί καμπάνα ήταν η μονή Αρκαδίου Ρεθύμνου, γι΄αυτό και οι Τούρκοι την ονόμαζαν Çanli (= καμπάνα) manastir. Όμως, δεν εξαιρέθηκαν από τη βαριά φορολογία που επέβαλε ο κατακτητής σε όλους ανεξαιρέτως του ραγιάδες. Ελάχιστα μοναστήρια επιβίωσαν, κυρίως τα μεγάλα και πλούσια, εξαιτίας της βαριάς φορολογίας, των έκτακτων εισφορών και των πλούσιων δώρων προς τους Τούρκους αξιωματούχους για την προστασία τους από την απληστία και εκδικητική μανία των τοπικών αγάδων και γενιτσάρων. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, μάλιστα, προκειμένου να προστατεύσει (στα πλαίσια του εφικτού) τα μοναστήρια τα έθετε υπό την αιγίδα του κάνοντάς τα Σταυροπηγιακά.28 Παρ΄όλα αυτά, οι Τούρκοι απαγόρευαν τις επισκευές των ναών και μοναστηριών και μόνο ύστερα από ειδική άδεια και, βέβαια, με την καταβολή υπέρογκων ποσών, που υπερέβαιναν κατά πολύ το κόστος των επισκευών, μπορούσαν αυτές να πραγματοποιηθούν. Μέσα σ΄αυτή την ιστορική πραγματικότητα γίνεται κατανοητή η κίνηση του Οικουμενικού Πατριαρχείου να αποστείλει Σιγίλια, με πρώτο εκείνο του 1681,29 με τα οποία κάνει τη Χρυσοπηγή Σταυροπήγιο, αλλά και τη συνενώνει με το πλησιόχωρο μοναστήρι του Αγ. Ελευθερίου Μουρνιών.30 Από αυτό εξάγουμε 28. Θ. Δετοράκη, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1990, σ. 422. 29. Σ. Ξανθουδίδη, Δουκικά Διατάγματα, Πατριαρχικά Σιγίλια και Γράμματα Χρυσοπηγής, Περιοδ. «Χριστιανική Κρήτη», έτος Β΄, τεύχος Α΄, εκδ. Τυπογραφείου Στυλ. Αλεξίου, Ηράκλειο 1913, σ. 211 κ. εξ. 30. Σ. τ. Σ. : Σε κτήματα της μονής κτίστηκε και λειτουργεί σήμερα το Γενικό Νοσοκομείο Χανίων, το οποίο βρίσκεται δίπλα στη μονή του Αγ. Ελευθερίου.

335

ΦΡΑΔΕΛΛΟΣ Π. ΧΡΗΣΤΟΣ

Το καθολικό της πάλαι ποτέ μονής του Αγ. Ελευθερίου Μουρνιών.

το συμπέρασμα ότι η επιβίωση των δύο αδελφοτήτων διαφαινόταν αδύνατη και η συνένωσή τους κρίθηκε επιτακτική, ώστε δια της ενώσεως ταύτης, θάτερον παρά θατέρου βοηθούμενον και συναντιλαμβανόμενον, κρατεωτέραν έχωσιν αμφότερα και διαρκεστέραν την διαβίωσιν.31 Βέβαια, η σταυροπηγιακή ιδιότητά της δεν απέτρεψε την ασυδοσία και την αυθαιρεσία του διεφθαρμένου τουρκικού κατεστημένου. Στη συλλογή τουρκικών εγγράφων των ετών 1684 - 1686 του Ν. Σταυρινίδη, διαβάζουμε περιπτώσεις αυθαιρεσιών, όπως εκείνη του Χασάν Αγά, ο οποίος είχε παράνομα εισπράξει από τις μονές Μπαλή (=μέλι) Μαναστήρ [βλ. Γκουβερνέτο], Σελβιλή (=Κυππαρίσι) Μαναστήρ [βλ. Αγ. Τριάδος Τζαγκαρόλων], Ακ (=λευκό) Μαναστήρ (πιθανώς η μονή Γωνιάς) και Κουμπελή (= τρουλαίος) Μαναστήρ [βλ. Παναγίας Χρυσοπηγής] το ποσό των 2.314 γροσίων. Παραδόξως και ύστερα από συμβιβασμό, το ιεροδικείο επιδίκασε στον Χασάν Αγά την επιστροφή 1.300 γροσίων προς αυτά στα μοναστήρια.32 Μέσα σ΄αυτό το κλίμα προσπαθούσε να επιβιώσει το υπόδουλο γένος και η ορθόδοξη Εκκλησία στην Κρήτη. Η παρουσία των Τούρκων, ειδικά μετά και την κατάληψη του Χάνδακα το 1669 - ύστερα από τη μακροβιότερη πολιορκία πόλεως στην ανθρώπινη ιστορία!33 - έμοιαζε να παγιώνεται και μαζί μ΄αυτή και

31. Στο ίδιο, σ. 213. 32. Ν. Σταυρινίδη, Μεταφράσεις Τουρκικών Ιστορικών Εγγράφων, τόμ. Β΄, εκδ. Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης Ηρακλείου, 1976, σσ. 332 - 333. 33. Σ.τ.Σ: Η πολιορκία του Χάνδακα διήρκεσε εικοσιπέντε ολόκληρα χρόνια.

336

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΧΡΥΣΟΠΗΓΗΣ ΧΑΝΙΩΝ

η αναλγησία της εξουσίας τους προς τους υπόδουλους Έλληνες. Οι Βενετοί, όμως, έφεραν βαρέως την απώλεια της Κρήτης και δεν έπαψαν να σχεδιάζουν την ανακατάληψή της. Το εγχείρημα αυτό ανέλαβε στα 1692 ο Ενετός ναύαρχος Domenico Mocenigo. Σαράντα ημέρες κράτησε η πολιορκία των Χανίων από τους Ενετούς, από τον Ιούλιο μέχρι το Σεπτέμβριο του ιδίου έτους. Δεν ήταν λίγοι οι Κρητικοί που βοήθησαν, όπως μπόρεσαν, στην πολιορκία. Τελικά, όμως, όταν ο Mocenigo διαπίστωσε ότι δεν μπορούσε να ανακαταλάβει την πόλη, αναχώρησε λύνοντας την πολιορκία στις 7 Σεπτεμβρίου, εγκαταλείποντας τους Κρητικούς στο έλεος των Τούρκων. Νωρίτερα, προκειμένου να αποκλείσει την περίπτωση οχύρωσής τους στο μοναστήρι της Χρυσοπηγής, του έβαλε φωτιά και το έκαψε. Οι δε μοναχοί του διασκορπίστηκαν για να σωθούν. Ο Κωδικογράφος της μονής Ιερόθεος, ο οποίος μας διέσωσε το περιστατικό δεν κρύβει την οργή του: ο άθλιος Μιτζηνίγος εδιέταξε και επυρπολίθη η Ζωοδόχος Πηγή, και ανεχώρισε.34 Για τρίτη φορά στην ιστορία της η ιερά μονή Παναγίας Χρυσοπηγής ερημωνόταν, τούτη τη φορά φλεγόμενη. 18ος αι. Η αναδιοργάνωση Μετά την καταστροφή της από τον Mocenigo (1692) το μοναστήρι κατάφερε να επαναλειτουργήσει μόλις στις αρχές του 18ου αιώνα, ύστερα από την εγκαταβίωση σ΄αυτή τεσσάρων κατά σάρκα αδελφών από το γειτονικό χωριό Νεροκούρου. Πρόκειται για τους αδελφούς Διονύσιο, Μαρτινιανό, Άνθιμο και Γεννάδιο Καψαλώνη. Ο Κώδικας της μονής αναφέρει ως πρώτο ηγούμενο τον Διονύσιο, ο οποίος και την ανακαίνισε διεξόδων και δαπάνης αυτού.35 Οι επισκευές που πραγματοποιήθηκαν από τους αδελφούς Καψαλώνη ήταν ευθέως ανάλογες προς τις καταστροφές που υπέστη η μονή. Έτσι, δεν θα ήταν υπερβολή αν τους θεωρήσει κανείς ως δεύτερους κτήτορες και ευεργέτες της. Με το τέλος του 18ου αιώνα τελειώνει και η περίοδος που χαρακτηρίζεται από τους ιστορικούς ως Pax Ottomanica.36 Μια περίοδος σχετικής ειρήνης την οποία επέβαλε η απόλυτη κυριαρχία των Οθωμανών στην περιοχή της ανατολικής μεσογείου. Όμως, οι Ρωσοτουρκικοί πόλεμοι που ακολούθησαν και που οδήγησαν σε Συνθήκες ευεργετικές για τους υπόδουλους χριστιανούς, όπως εκείνη του Καρλοβιτς (1699), του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) και του Ιασίου (1792) βοήθησαν στην πνευματική ανάπτυξη των ρωμιών και συνέβαλαν στην

34. Ν. Ψιλάκη, ό. π. σ. 262. 35. Προσκυνητάριον, ό. π. σ. 32. Σ. τ. Σ. : Στα κείμενα της περιόδου που παραθέτουμε έχουμε διατηρήσει το γλωσσικό ύφος και την ορθογραφία τους. 36. Μητροπ. Ανδρέα Νανάκη, Το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην Ύστερη Οθωμανική Αυτοκρατορία, εκδ. Μπαρμπουνάκη, Θεσ/νίκη 2013, σ. 150.

337

ΦΡΑΔΕΛΛΟΣ Π. ΧΡΗΣΤΟΣ

οικοδόμηση ναών, μονών και εκπαιδευτηρίων37. Βέβαια, η Κρήτη δεν έπαψε να είναι πεδίο ταραχών και επαναστάσεων, με κορυφαία για το 18ο αιώνα την επανάσταση του Δασκαλογιάννη (1770) με αφορμή τα γνωστά Ορλωφικά. Οι σφαγές δεν έλειψαν, αλλά δεν έχουμε κάποια ένδειξη για καταστροφή της μονής κατά τη διάρκεια αυτής της επανάστασης. Έτσι, η περίοδος μέχρι και το 1770 υπήρξε, μάλλον, ευεργετική για τη μονή, αλλά και γενικά για τον ορθόδοξο μοναχισμό της Κρήτης. Οι Έλληνες ραγιάδες προκειμένου να προστατεύσουν τις περιουσίες τους από την αρπακτική μανία των Τούρκων συχνά τις μεταβίβαζαν στα μοναστήρια. Έτσι, η Χρυσοπηγή αύξησε την περιουσία της, πράγμα που βοήθησε στο να ακμάσει και πάλι. Όμως, ούτε και αυτός ο αιώνας (18ος) έμελε να κλείσει ειρηνικά για το πολύπαθο μοναστήρι της Παναγίας Χρυσοπηγής. Μας έχει διασωθεί μια κρίση που πέρασε η μονή, μετά την προαναφερθείσα επανάσταση, οι λεπτομέρειες της οποίας δε μας είναι γνωστές. Την αναφέρουμε, όμως, εδώ γιατί σύμφωνα με τις πηγές η κρίση αυτή έφερε το μοναστήρι πολύ κοντά στον αφανισμό. Ξέρουμε μόνο, ότι επί ηγουμενίας του Μαρτινιανού, του μετέπειτα και επισκόπου Κυδωνίας, ξέσπασε σκάνδαλο με αφορμή τα οικονομικά της μονής. Φαίνεται ότι η κακοδιαχείριση του Μαρτινιανού, οδήγησε τη μονή πολύ κοντά στον οικονομικό της μαρασμό, πράγμα που προκάλεσε την καθαίρεσή του από τη Σύνοδο του Πατριαρχείου, επί πατριαρχίας Σοφρωνίου,38 στις 13 Μαρτίου 1780. Η συνοδική πράξη αν και δεν καταγράφει με λεπτομέρειες όσα καταγγέλλονται εναντίον του Μαρτινιανού, θεωρεί ότι όσα μεν ειργάσατο αφανιστικά και ολέθρια τω αυτώ μοναστηρίω περιττόν διηγείσθαι, ως τοις πάσι κατάδηλα, χρέη επί χρέεσι προσεπιφορτίσας αυτώ.39 Ενδιαφέρον παρουσιάζει το ότι η παραίτηση του Μαρτινιανού καθυστέρησε να υποβληθεί κατά τρία έτη. Το σύντομο έγγραφο της παραίτησής του με το οποίο δηλώνει ότι αβιάστως παραιτείται τον ησύχιον προελόμενος βίον,40 έχει ημερομηνία Σεπτέμβριος του 1783. Αλλά και πάλι, η σπουδαία αυτή μονή βρήκε το δρόμο της και επανέκτησε την αίγλη και τη θέση της στην ιστορία, ανάμεσα στο πλήρωμα των Ρωμιών των Χανίων. Μάλιστα, για την προστασία της - κατά το δυνατόν - από καταπατήσεις, ίσως και κατασχέσεις, ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριος Ε΄ ο μετέπειτα και ιερομάρτυρας - απέστειλε Σιγίλιο με ημερομηνία 1η Δεκεμβρίου του 1797, με το οποίο επιβεβαιώνει τη Σταυροπηγιακή ιδιότητα της μονής (παρά

37. Στο ίδιο, σ. 158 38. ΣτΣ: Πρόκειται για τον Πατριάρχη Σωφρόνιο Β΄ (1775-1780) ο οποίος επέδειξε ζήλο στα θέματα παιδείας αλλά και στο νοικοκύρεμα των οικονομικών του Πατριαρχείου. 39. βλ. Ν. Τωμαδάκη, Ιστορία της Εκκλησίας της Κρήτης επί Τουρκοκρατίας (1645 -1898), Α΄ τόμος, εκδ. Τυπογραφείου Ιορδάνου Μυρτίδη, Αθήνα 1971, σ.452 40. Στο ίδιο, σ. 454.

338

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΧΡΥΣΟΠΗΓΗΣ ΧΑΝΙΩΝ

πάντων γιγνώσκεται ημέτερον πατριαρχικόν σταυροπηγιακόν, αδούλωτον ακαταπάτητον και όλως ανενόχλητον) μαζί με το μοναστήρι του Αγ. Ελευθερίου Μουρνιών με το οποίο ήταν συνενωμένο από το 1681 και καταγράφει τα μετόχια της.41 Αρχές 19ου αι. Υποχρεωτική «φιλοξενία» Γενιτσάρων – Φόνοι και λεηλασίες Από το πολύ σημαντικό βιβλίο «Χωρογραφία της Κρήτης» αγνώστου συγγραφέα, το οποίο γράφτηκε στα 1818, λίγο πριν την έναρξη του μεγάλου ξεσηκωμού, πληροφορούμαστε ότι η μονή είχε σαράντα μοναχούς, διέθετε ελαιώνα 1οο.οοο δέντρων, καθώς και έντεκα μετόχια.42 Μια τέτοια περιουσία δε θα μπορούσε να μη ερεθίσει την άπληστη συνείδηση των κατακτητών. Έτσι, παρά τις συστάσεις - ακόμα και των Σουλτάνων (ύστερα από πιέσεις του αρχηγού του

Tύποι και στολές Γενιτσάρων

41. Σ. Ξανθουδίδη, ό.π., σσ. 222 -226. 42. Αγνώστου, Χωρογραφία της Κρήτης, Συνταχθείσα τω 1818 υπό Ζαχαρίου Πρακτικίδου, εκδ. Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος, Ηράκλειο 1983, σ. 60.

339

ΦΡΑΔΕΛΛΟΣ Π. ΧΡΗΣΤΟΣ

Rum millet, δηλ. του Οικουμενικού Πατριάρχη), οι οποίοι με Φιρμάνια που εξέδιδαν ήδη από τα μέσα του 17ου αιώνα προσπαθούσαν να περιορίσουν τις τουρκικές αυθαιρεσίες, κυρίως των γενιτσάρων43 - οι βιαιοπραγίες, οι αρπαγές και οι εξευτελισμοί δεν έλειπαν από την καθημερινότητα των ραγιάδων και φυσικά των μονών και των μοναχών τους. Αυτοί, όμως, που συχνότατα πλειοδοτούσαν σε βαρβαρότητα ήταν οι εξωμότες, οι κοινώς λεγόμενοι Τουρκοκρητικοί.44 Χαρακτηριστικά είναι δύο επεισόδια, ανάμεσα στα άλλα, που μας διασώζει ο Νικόλαος Τωμαδάκης στην Ιστορία της Εκκλησίας Κρήτης επί Τουρκοκρατίας (1645 – 1898) και που αφορούν στο μοναστήρι της Χρυσοπηγής: Ευωχούμενοι δε άλλοτε εν τω μοναστηρίω της Χρυσοπηγής, ο Ομέρης, Τούρκος εκ γενετής, και ο Γιουσούφης, εξωμότης εκ χριστιανών, εφόνευσαν αυθωρί τον ηγούμενον Διονύσιον και τον Χαράλαμπον της παπαδιάς, ως μη προσενεγκόντας αυτοίς εξαίρετον οίνον. Ενώ αλλού: … ο δε Χασάν –βεγής παρομοίως τον ηγούμενον της Χρυσοπηγής Γεράσιμον, εξερχόμενον του ναού, άνδρα παιδείας και ικανότητος, διότι αντέκρουσεν ούτος (ο ηγούμενος) τον διορισμόν εκείνου (του Χασάν - βεγή) ως επιστάτου (σούμπαση) εις το μοναστήριον, επικινδύνου (όντος) ένεκα προηγουμένων φόνων, δια μυστικής παρακλήσεως προς τον Ιμβραϊμην Σοφτάν, εφορεύοντα τότε εφ΄όλων των μοναστηρίων, όστις επρόδωκε τω φονεί τους μυστικούς λόγους του ηγουμένου.45 Το γεγονός ότι η θέση του μοναστηριού ήταν πολύ κοντά στην πόλη των Χανίων, την έκανε εύκολα προσβάσιμη σ΄αυτούς που εισέρχονταν, αλλά και σ΄αυτούς που αναχωρούσαν από αυτή. Έτσι, η υποχρεωτική «φιλοξενία» Τούρκων «παλικαράδων», γενιτσάρων, αλλά και παντός Τούρκου ή Τουρκοκρητικού που ήθελε να διανυκτερεύσει ή να φάει ανέξοδα, έγινε αναπόδραστη συνήθεια για τους αδελφούς της μονής. Ενδεικτικό της ασυδοσίας και της ατιμωρησίας των γενιτσάρων είναι το ότι μέσα σε πέντε χρόνια σκότωσαν τρεις ηγούμενους της μονής. Εκτός, όμως, από τα μεγάλα έξοδα «φιλοξενίας» που αναφέραμε, συχνότατα επιβάλλονταν στο μοναστήρι και πρόστιμα (τουρκ. cereme, τζερεμέδες ή τζερεμεντισμοί) για ασήμαντες αφορμές, για την απoπληρωμή των οποίων το μοναστήρι αναγκαζόταν να δανειστεί από Τούρκους αγάδες, αλλά και κάποιους πλούσιους Έλληνες (οι οποίοι δεν έχαναν την ευκαιρία - σε αγαστή συνεργασία με τους κατακτητές - να πλουτίζουν), με τόκους και όρους δυσβάστακτους. Οι διάφορες αφορμές για πρόστιμα ήταν γελοίες και με προσβλητικές (ακόμα και της στοιχειώδους νοημοσύνης) αιτιάσεις όπως: φόρος αίματος δια τους αποθνή-

43. Βλ. Ν. Σταυρινίδη, Ανέκδοτα Έγγραφα της Τουρκοκρατίας εν Κρήτη των ετών 1684 -1686, Κρητικά Χρονικά, εκδ. Α. Γ. Καλοκαιρινός, Ηράκλειο 1948, σσ. 326 - 327 44. Σ.τ.Σ : Ο συντάκτης της Χωρογραφίας του ονομάζει «Ελληνοθωμανούς» (βλ. Χωρογραφία της Κρήτης, ό. π. σ. 49) οι δε Τούρκοι τους ονόμαζαν «μπουρμάδες» (= γυρισμένοι, εξωμότες). 45. Ν. Τωμαδάκη, ό.π., σσ. 162 – 163.

340

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΧΡΥΣΟΠΗΓΗΣ ΧΑΝΙΩΝ

σκοντας συνεπεία απανθρακώσεων, πνιγμού εν ύδατι, κατασπαράξεως υπό αγρίου θηρίου ή λόγω καταρεύσεως τοίχου τινός, είτε διότι κατέπεσεν τις εκ του όνου ή του ίππου του ή διότι επλήγη υπό κεραυνού, καθώς και δια τους αυτοκτονούντας.46 Ειδικά, το φόρο αίματος, θα τον εισέπρατταν από τη μονή ακόμα και αν οι Τουρκοκρητικοί πάνω στο μεθύσι τους αλληλοσκοτώνονταν εντός του μοναστηριού.47 Επίσης, εισέπρατταν φόρο άλατος, (πράγμα που είχε απαγορευτεί με αυτοκρατορικό φιρμάνι), εισέπρατταν φόρο αλλοδαπών, (εάν δε οι κάτοικοι μεταβαίνουν από τινός χωρίου εις άλλον), καθώς και χρήματα για χορήγηση άδειας ταφής. Συγκλονιστικό είναι το περιστατικό που αναφέρει ο Ν. Ψιλάκης στο έργο του Μοναστήρια και Ερημητήρια της Κρήτης,48 και που παραπέμπει στο Βασίλειο Ψιλάκη, του οποίου ο πατέρας ήταν παρών στο συμβάν, που ακολουθεί λίγο πριν το 1821. Την ημέρα του Πάσχα και ενώ οι αδελφοί της μονής συνέτρωγαν στο προαύλιο χώρο, ένα μπουλούκι έφιππων «ξεκουκούλωτων» (έτσι ονόμαζαν στην Κρήτη τους Γενίτσαρους) εισέβαλε από την πύλη και κατέσφαξε τους μοναχούς. Πάνω στον αναβρασμό, κάποιοι κατάφεραν και γλύτωσαν, μαζί και ο πατέρας του Β. Ψιλάκη και μαζί του, ο νεαρός τότε, Βασίλειος Χάλης από το Θέρισο, ο οποίος φοιτούσε στο σχολείο που λειτουργούσε εντός της μονής. Ο νεαρός αυτός, αντικρίζοντας την απροκάλυπτη σφαγή, πέταξε το σκούφο του σπουδαστή και ορκίστηκε εκδίκηση. Στην επανάσταση του 1821, αλλά και μετά, ο Βασίλειος Χάλης, πραγματοποίησε τον όρκο του.49 Συμμετοχή στην επανάσταση του 1821 – 4η ερήμωση Η ασυδοσία των γενιτσάρων, των τουρκοκρητικών και των αγάδων στα χρόνια πριν την έκρηξη της επανάστασης του 1821, δε φαίνεται να άφησε πολλά περιθώρια στην αδελφότητα της Χρυσοπηγής να ελπίζει σε μια συνύπαρξη με τους Τούρκους στοιχειωδώς πολιτισμένη. Το ίδιο και για τον ηγούμενό της Άνθιμο Κατζηφάρη, ο οποίος έλαβε μέρος στις προεπαναστατικές συνελεύσεις των Κρητών στα Σφακιά, τον Απρίλιο του 1821, αλλά και διακρίθηκε στις πολεμικές

46. Ν. Σταυρινίδη, ό. π., σσ. 330 – 331. 47. Σ. τ. Σ. : Οι Τουρκοκρητικοί δε θεωρούνταν από τους Τούρκους καλοί μουσουλμάνοι γιατί παρά το γεγονός ότι είχαν αποκηρύξει την πατρώα τους πίστη και είχαν ασπασθεί το Ισλάμ, εντούτοις οι περισσότεροι από αυτούς δεν εγκατέλειπαν τη συνήθειά τους να πίνουν κρασί ακόμα και να τρώνε χοιρινό κρέας, πράγμα που απαγορεύεται από το Κοράνι. 48. Ν. Ψιλάκη, ό. π. σ. 270. 49. Σ. τ. Σ. : Τα αδέλφια Βασίλειος, Ιωάννης και Στέφανος Χάλης πρωτοστάτησαν στην επανάσταση του 1821. Ο Βασίλης έλαβε μέρος σε πολλές μάχες στην Κρήτη, αλλά και στην ηπειρωτική Ελλάδα. Ο δε Στέφανος, είναι ο συνθέτης του γνωστού αντάρτικου τραγουδιού Πότε θα κάμει ξαστεριά.

341

ΦΡΑΔΕΛΛΟΣ Π. ΧΡΗΣΤΟΣ

συγκρούσεις που ακολούθησαν.50 Έτσι, με την έναρξη του αγώνα το μοναστήρι έγινε ορμητήριο επαναστατών. Οι μεν νεότεροι αδελφοί της μονής με ηγέτη τον ηγούμενο Άνθιμο εντάχθηκαν στις επαναστατικές ομάδες, οι δε ηλικιωμένοι μοναχοί βρήκαν καταφύγιο στα χωριά τους για να σωθούν. Όμως, τη 16η (Ιουνίου) εξελθόντες εκ των Χανίων οι εχθροί, έκαυσαν οι άσπλαχνοι, το ιερόν Μοναστήριον της Χρυσοπηγής, αρπάσαντες και όσα εύρον μικρά σκεύη.51 Ο Γιάννης Τσίβης, στο έργο του «Χανιά 1252 - 1940» αναφέρει τη σύλληψη του ηγουμένου της μονής μαζί με τον Επίσκοπο Κυδωνίας Καλλίνικο Σαρπάκη, και τους ηγουμένους των μονών Γωνιάς Κισσάμου και Γουβερνέτου Ακρωτηρίου, καθώς και πολλών άλλων κληρικών.52 Ο Κώδικας της μονής διασώζει την τραγικότητα των στιγμών: Και ελθούσις της ελληνηκής επαναστάσεως του 21 επυρπολίθη η Μονή μετά των οικιμάτων αυτής και ουδέν ήχνος έμινε ημή μόνον η καμαρόπορτα. Τα δε ελεώδενδραν, έκοψαν και εξερίζοσαν και έκαψαν οι οθωμανοί, ένεκα όπου τους ήχαν οι χριστιανοί πολιορκιμένους εντός της πόλεος, και εκ των τριών χιλιάδων άφισαν μόνον 7 ρύζας. Έμινε δε και μιαν ελεωσοχώρα εις το σκοτινώ λεγόμενον λιόφυτω, την οποίαν με αφθερεσίαν την επίρε ο πραϊμαγάς σωπτάς.53 Την ίδια μοίρα είχαν και οι αμπελώνες της μονής οι οποίοι ξεριζώθηκαν ολοσχερώς. Από την καταστροφική μανία δεν γλύτωσαν ούτε οι πέτρες. Γκρέμιζαν τους τοίχους και τα οικήματα και έπαιρναν τις πελεκημένες πέτρες για να οικοδομήσουν σπίτια και μαντρότοιχους στα Χανιά. Για τέταρτη φορά στην ιστορία του το μοναστήρι της Παναγίας Χρυσοπηγής ερημωνόταν και πάλι φλεγόμενο. Παρέμεινε δε σ΄αυτή την κατάσταση καθ΄όλη τη διάρκεια του αγώνα και μέχρι το 1826. Τότε, δειλά δειλά, εμφανίστηκαν οι πρώτοι πατέρες, όσοι είχαν διασωθεί. Πρόκειται για τους Χρύσανθο Τζεπετάκη, Άνθιμο Κοντάκη και Νεόφυτο Τζεράκη. Η επαναλειτουργία, όμως, της μονής ήταν αδύνατη. Χρήματα δεν υπήρχαν και τρόπος να βρεθούν δεν υπήρχε άλλος από το δανεισμό. Και τις να δώση εις ημάς χείρα βοηθείας; εν ω πάντες είμεθα ομοιοπαθείς; αναρωτιέται ο συγγραφέας του Κώδικα.54 Η αδελφότητα της Χρυσοπηγής και εκείνης του μετοχίου της Αγ. Ελευθερίου, συνενώθηκαν για να αντιμετωπίσουν την εμπερίστατη κατάσταση. Τέτοια ήταν, φαίνεται, η έκταση της καταστροφής του μοναστηριού, που ο ηγού-

50. Θ. Δετοράκη, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1990, σ. 428. 51. Μνημεία Κρητικών Επαναστάσεων – Επανάστασις 1821-1830, Τόμ. Α΄,1821-1822, επιμέλεια: Εμμανουήλ Πρωτοψάλτη & Αναστασίας Γιαννουδάκη–Φαλτάιτς, εκδ. Ιστορικής Λαογραφικής και Αρχαιολογικής Εταιρείας Κρήτης, Αθήνα 1977, σ. 220. 52. Γ. Τσίβη, Χανιά 1252-1940, εκδ. Γνώση, γ΄έκδ., Αθήνα 1993, σ. 146. 53. Ν. Ψιλάκη, Μοναστήρια και Ερημητήρια της Κρήτης, τόμος Β΄, εκδ. Καρμάνωρ, Β΄έκδ., Ηράκλειο 2002, σ. 271. (Σ.τ.Σ.: στο απόσπασμα αυτό αλλά και γενικά στις πηγές που παρατίθενται διατηρήθηκε η ορθογραφία τους) 54. Στο ίδιο, σ. 271.

342

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΧΡΥΣΟΠΗΓΗΣ ΧΑΝΙΩΝ

μενος εγκαταστάθηκε στον Άγ. Ελευθέριο. Εκεί τον βρήκε μαζί με πέντε μοναχούς και ο Άγγλος περιηγητής Robert Pashley στα 1834 που επισκέφθηκε τη μονή του Αγ. Ελευθερίου και που αναφέρει στις σημειώσεις του ότι το κυρίως μοναστήρι (βλ. Χρυσοπηγή) έχει προ πολλού ερημωθεί.55 Ο επίλογος της περιόδου ανήκει και πάλι στον κωδικογράφο της μονής: …το μέλλον είναι άδηλον!56 Οι μετά την επανάσταση του 1821 δεκαετίες μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα. Στα 1831 η Κρήτη δόθηκε στο βασιλιά της Αυγύπτου Μοχάμετ Αλή σαν δώρο για τη βοήθεια που πρόσφερε προς την Πύλη στην προσπάθειά της να καταστείλει το 1821 τον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων. Κατά τη δεκαετία που ακολούθησε, η Κρήτη υπήρξε επαρχία του Βασιλείου της Αιγύπτου. Η αιγυπτιακή διοίκηση σε γενικές γραμμές υπήρξε ανεκτική προς το γηγενή χριστιανικό πληθυσμό. Οι κατεστραμμένες από την επανάσταση υποδομές του νησιού άρχισαν κάπως να ανασυγκροτούνται και να γίνονται τα πρώτα έργα υποδομής στην Κρήτη από τα χρόνια της Ενετοκρατίας (οι Τούρκοι δεν διακρίθηκαν σ΄αυτόν τον τομέα). Επιπλέον, επετράπησαν οι επισκευές ναών και μοναστηριών χωρίς ιδιαίτερη γραφειοκρατία και διοικητικά προσκόμματα. Παρά την αλλαγή του καθεστώτος, όμως, όπως προαναφέραμε, το μοναστήρι της Χρυσοπηγής στα 1834 ήταν ακόμα ερειπωμένο με τον ηγούμενό της να έχει την έδρα του στο Αγ. Ελευθέριο Μουρνιών. Οι πρώτες επισκευές της μονής άρχισαν στα 1838 όταν ο ιερομόναχος Νίκανδρος επισκεύασε και εγκαταβίωσε σε ένα κελί της. Χρήματα, όμως, δεν υπήρχαν. Έτσι, η «προθυμία» των τοκογλύφων, οι οποίοι δάνειζαν με υψηλότατους τόκους, εξοικονόμησε στη μονή κάποια χρήματα για την πραγματοποίηση στοιχειωδών επισκευών. Όμως, η αδυναμία αποπληρωμής των δανείων και των τόκων τους θα οδηγούσε με μαθηματική ακρίβεια στην ολοκληρωτική απώλεια – μέσω κατασχέσεων – των όποιων περιουσιακών στοιχείων είχαν απομείνει σ΄αυτή και άρα σε μια νέα ερήμωση. Έτσι, η αδελφότητα αποφάσισε να πουλήσει μέρος των ακινήτων της, σπιτιών και χωραφιών. Η άδεια δόθηκε το 1840 από τον Πατριάρχη Γρηγόριο Στ΄ (δεν πρέπει ξεχνάμε ότι το μοναστήρι ήταν και παραμένει Σταυροπήγιο, οπότε και αναφέρεται απευθείας στον Οικουμενικό Πατριάρχη, τον οποίο και μνημονεύει κατά τη Θ. Λειτουργία και τις Ακολουθίες της, και έτσι αποφασίστηκε η πώληση ενός μετοχίου στις Καλύβες Αποκορώνου και κάποιων σπιτιών στο χωριό Μουρνιές. Στα 1841 η Κρήτη επανέρχεται στα χέρια των Οθωμανών Τούρκων. Όμως, νέα εποχή για τη μονή θα ανατείλει μόλις στα 1848, όταν στις 23 Αυγούστου θα

55. R. Pashley, Ταξίδια στην Κρήτη, εκδ. Βικελαίας Βιβλιοθήκης, Ηράκλειο 1991, τ. Α΄, σ. 36 56. Ν. Ψιλάκη, ό.π., σ. 271.

343

ΦΡΑΔΕΛΛΟΣ Π. ΧΡΗΣΤΟΣ

μεταφερθεί, οριστικά πια, η έδρα του ηγουμένου (αρχιμ. Νικοδήμου) στο φυσικό της χώρο: τη Χρυσοπηγή! Οι επισκευές που έγιναν ήταν σημαντικές. Αναστηλώθηκε το μισοκατεστραμένο καθολικό (πράγμα που κόστισε, σύμφωνα με τον Κώδικα του Ιεροθέου, 16.386 γρόσια57) και άρχισαν να χτίζονται κελιά, ξαναφυτεύτηκαν τα χωράφια και αγοράστηκαν νέα. Στα 1863, επί ηγουμενίας Γενναδίου Τζανουκάκη, οικοδομούνται ο νάρθηκας και τα παρακείμενα παρεκκλήσια. Στα 1866 έχουμε την έκρηξη άλλης μιας μεγάλης επανάστασης στην Κρήτη με αποκορύφωμα τη θυσία στο μοναστήρι του Αρκαδίου στο Ρέθυμνο. Ο αγώνας κράτησε τρία χρόνια (1866 -1869). Παραδόξως, η ιστορία δεν επεφύλασσε για τη μονή Χρυσοπηγής ακόμα μια καταστροφή. Η περίοδος της Δημογεροντίας Χανίων Στα 1871 τη διαχείριση των κτημάτων της μονής όπως και όλων των μονών αναλαμβάνει η Δημογεροντία Χανίων. Πρόκειται για ένα θεσμό που καθιερώθηκε με σουλτανικό φιρμάνι στα 1858 ύστερα από πίεση των μεγάλων Δυνάμεων και την εφαρμογή του Οργανικού Νόμου και είχε ως αποτέλεσμα τη σχετική αυτοδιαχείριση των χριστιανών σε θέματα κοινωνικής πρόνοιας, εκπαίδευσης και οικογενειακού δικαίου. Στα 1874 παραχωρούνται - μάλλον, υφαρπάζονται - από τη μονή κτήματα για την κατασκευή και λειτουργία σχολείου στα Χανιά. Απ΄ότι φαίνεται, η λειτουργία των Δημογεροντιών προκάλεσε διαφωνίες και αντιπαραθέσεις σχετικά με τη διαχείριση των μοναστηριακών περιουσιών και κτημάτων. Μάλιστα, στα 1882, οι μεγάλες μονές του νομού Χανίων, της Χρυσοπηγής, της Αγίας Τριάδος, του Γουβερνέτου και της Γωνιάς διαμαρτυρήθηκαν για τις, παρά τη σύμφωνη γνώμη τους, εκτεταμένες ενοικιάσεις των περιουσιών τους, από τη Δημογεροντία.58 Ο 19ος αιώνας θα κλείσει για τη μονή με ένα σοβαρό κίνδυνο: την τελευταία επανάσταση των Κρητών, που οδήγησε στον ατυχή πόλεμο του 1897. Οι Χρυσοπηγίτες μοναχοί κατέφυγαν στα βουνά ή προκειμένου να σωθούν διέφυγαν στην ελεύθερη Ελλάδα. Στη μονή παρέμειναν τρεις ηλικιωμένοι αδελφοί: ο ηγούμενος Κάλλιστος και οι ιερομόναχοι Ιερόθεος και Σεραφείμ. Το νέο παράδοξο της ιστορίας είναι ότι αυτή τη φορά το μοναστήρι σώθηκε από τους Τούρκους ατάκτους (Βασιβουζούκους) διότι ευηρεστήθη η τουρκική κυβέρνισην και έστυλε στρατιώτας ηζάμιδες και εφύλαγαν την Μονήν.59 Περισσότερες λεπτομέρειες δε διαθέτουμε για εκείνη την περίοδο.

57. Ν. Ψιλάκη, ό.π. σ. 275. 58. Προσκυνητάριο, ό.π. σ. 42. 59. Στο ίδιο, σ. 43.

344

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΧΡΥΣΟΠΗΓΗΣ ΧΑΝΙΩΝ

20ος ΑΙΩΝΑΣ Απελευθέρωση και Μοναστηριακή Επιτροπεία Χανίων Ο 20ος αιώνας, ο πιο περιπετειώδης και σαρωτικός της ανθρώπινης ιστορίας, δε χαρίστηκε σε κανένα. Ειδικά η ελληνική ιστορία για άλλη μια φορά φάνηκε να καθορίζεται από το πιο σταθερό στοιχείο που πάντα τη χαρακτήριζε: την αστάθεια. Η Κρήτη οδεύει ολοταχώς στο να αποτινάξει τον μέχρι τότε δυνάστη της, την πάλαι ποτέ κραταιά Οθωμανική αυτοκρατορία. Μέσα σε αυτή την πολιτική και κοινωνική αστάθεια, η μονή της Παναγίας Χρυσοπηγής οδηγείται για άλλη μια φορά σε παρακμή. Η διαχείριση της περιουσίας της από τρίτους έχει συρρικνώσει τον αριθμό των εγκαταβιούντων σ΄ αυτή μοναχών. Μοιάζει να ισορροπεί μεταξύ στοιχειώδους διαβίωσης και διάλυσης. Πολλά μοναστήρια της Κρήτης δεν κατάφεραν να επιβιώσουν, ανάμεσά τους οι μονές Ιερουσαλήμ, Βωσάκου, Αγ. Κυριακής Χαλέπας, Διοσκουρίου και άλλες. Στην καταστροφική για τον Ελληνισμό δεκαετία του 1920 και μετά τη Μικρασιατική τραγωδία, τα πράγματα για την Ελλάδα είναι εξαιρετικά δύσκολα. Η Κρήτη, σχεδόν διαλυμένη από τις συνεχείς επαναστάσεις και την από τον 13ο αιώνα ατέρμονη ξένη κατοχή, έχει από το 1913 ενσωματωθεί στον εθνικό κορμό. Η ένδεια των προσφύγων και η ανάγκη επιβίωσής τους οδηγεί σε πολιτικές επιλογές του μη χείρον βέλτιστον. Έτσι, ιδρύθηκαν Μοναστηριακές Επιτροπείες στους νομούς της Κρήτης οι οποίες προέβαιναν σε εκποιήσεις μοναστηριακών κτημάτων και περιουσιών για

Αγ. Κυριακή Χαλέπας Χανίων. Σε α΄πλάνο διακρίνονται τα ερείπια του καθολικού της παλαιάς μονής.

345

ΦΡΑΔΕΛΛΟΣ Π. ΧΡΗΣΤΟΣ

την ενίσχυση είτε των ίδιων των μονών είτε του Μοναστηριακού Ταμείου Χανίων.60 Από μια πρώτη μελέτη των εγγράφων - εκδοθέντων και μη - που μπορέσαμε να βρούμε, φαίνεται ότι οι Επιτροπείες αυτές αντικατέστησαν κατά κάποιο τρόπο τις Χριστιανικές Δημογεροντίες που είχαν ιδρυθεί (μαζί με αντίστοιχες μουσουλμανικές) κατά τις τελευταίες δεκαετίες της τουρκικής κατοχής. Τα έσοδα από τις εκτάσεις ή τα άλλα περιουσιακά στοιχεία των μονών που εκποιούνταν πήγαιναν κατά 50% στις ίδιες τις μονές και το άλλο 50% στο Μοναστηριακό Ταμείο Χανίων.61 Ταμείον Εφέδρων Πολεμιστών Στις 22 Ιουνίου 1925 η Δ’ Συντακτική Συνέλευση με το νόμο 3345 Περί Ταμείων Εφέδρων Πολεμιστών Κρήτης (ΕτΚ Α 158) που ψήφισε, ίδρυσε στους τέσσερεις νομούς της Κρήτης Ταμεία, με σκοπό την παραχώρησιν γης σε συνεταιρισμούς ή ομάδας εφέδρων ή και σε εφέδρους πολεμιστάς ατομικώς με σκοπό την βελτίωσιν ανεξαρτήτου οικονομικής καταστάσεως των εφέδρων πολεμιστών.62 Στο άρθρο 5 του νόμου αυτού διαβάζουμε: Η περιουσία και οι πόροι του Ταμείου αποτελούνται: α) Εκ των 3/5 εξ αδιανεμήτου πάντων των εν τη περιφερεία του οικείου Νομού κειμένων αγροτικών μοναστηριακών κτημάτων άτινα θεωρούνται απαλλοτριωθέντα αναγκαστικώς υπέρ του Ταμείου τα οποία μεταβιβάζονται κατά πλήρη κυριότητα στο Ταμείον άνευ ειδικής περί απαλλοτριώσεως αποφάσεως ή άλλης διαδικασίας.63 Ένα ακόμα ελληνικό παράδοξο, είναι ότι η Ελληνική πολιτεία δεν εκποιεί ή παραχωρεί δικές της εκτάσεις που έχει εν αφθονία, αλλά προτιμά να εκποιεί εκκλησιαστικές γαίες. Στην περίπτωση, βέβαια, της Κρήτης η εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι δεν υφίστανται δημόσιες γαίες στο νησί.64 Οι συνέπειες του νόμου αυτού είναι προφανείς. Το μοναστήρι αποστερήθηκε για ακόμα μια φορά του μεγαλύτερου μέρους της περιουσίας του και οδηγήθηκε σε μαρασμό. Γερμανική Κατοχή και 5η ερήμωση Το Μάιο του 1941 ξεκινά η από αέρος εισβολή στην Κρήτη ενός ακόμα κατακτητή. Πρόκειται για τη ναζιστική Γερμανία. Όπως και στην περίπτωση των Τούρκων, η εισβολή ξεκίνησε από τα Χανιά και επεκτάθηκε βαθμηδόν σε όλο το

60. Βλ. σχετικό έγγραφο στο παράρτημα της παρούσης εργασίας. 61. Βλ. Ανέκδοτο έγγραφο του Υπουργείου Εκκλησιαστικών και της Δημόσιας Εκπαιδεύσεως, 30 - 7- 1924, αρ.πρ. 40528 (βλ. παράρτημα της παρούσας εργασίας). 62. Νόμοι και Διατάγματα περί των Ταμείων Εφ. Πολεμιστών Κρήτης, Χανιά 1926, άρθρ.3, σ.3. 63. Νόμοι και Διατάγματα περί των Ταμείων Εφ. Πολεμιστών Κρήτης, Χανιά 1926, άρθρ. 5σ. 5

346

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΧΡΥΣΟΠΗΓΗΣ ΧΑΝΙΩΝ

νησί.64 Η Χρυσοπηγή του Χαρτοφύλακα βρέθηκε για άλλη μια φορά στη δίνη του πολέμου. Οι Γερμανοί επέλεξαν το μοναστήρι για διοικητήριό τους. Οι μοναχοί αναγκάστηκαν να το εγκαταλείψουν για πέμπτη φορά στην ιστορία του. Οι νέοι κατακτητές –όπως συμβαίνει άλλωστε με όλους τους κατακτητές - αλλοίωσαν την αρχιτεκτονική του φυσιογνωμία προσαρμόζοντάς το στις ανάγκες τους. Τα κτίσματα και η περιουσία της ήταν στη διάθεση των Γερμανών αλλά και μετά την αποχώρησή τους στην αρπακτική διάθεση επιτηδείων που βρήκαν ευκαιρία να καρπωθούν ό,τι δεν τους ανήκε. Οι φυσικές φθορές, η αδυναμία συντήρησης της μονής μετά την απελευθέρωση από τους ελάχιστους μοναχούς που επέστρεψαν και οι καταπατήσεις έκαναν το όμορφο μοναστήρι να μοιάζει σκιά του εαυτού του. Ανασύσταση της μονής και σημερινή νέα περίοδος ακμής

Μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρος – Το Κάστρο.

Όλα αυτά μέχρι το 1976, χρονιά που μια νέα αδελφότητα – γυναικεία αυτή τη φορά - υπό την ηγουμενία της γερόντισσας Θεοσέμνης, σηματοδότησε την ιστορική συνέχεια της μονής Χρυσοπηγής. Οι τρεις μοναχές που έμειναν στα ερειπωμένα κελιά της μονής, που έσκαβαν τη χέρσα γη χωρίς μέσα και βοήθεια,

64. Βλ. Θ. Κοντογιαννόπουλου, Το Ιδιοκτησιακό της Μονής Τοπλού, εφημ. ΕΣΤΙΑ, αρ.φυλ. 38212 -38214.

347

ΦΡΑΔΕΛΛΟΣ Π. ΧΡΗΣΤΟΣ

Το Κάστρο από αέρος.

κατάφεραν σύντομα να συστήσουν μια εύρωστη και πολυπληθή αδελφότητα, η οποία έχει κερδίσει τη θέση της στην τοπική Εκκλησία και ζωή των Χανίων. Η αδελφότητα είναι παγκοίνως και διεθνώς γνωστή για τις εκδόσεις της, τα χρυσοκέντητα έργα της, τις αγιογραφίες (φορητές και τοιχογραφίες), την παραγωγή βιολογικών προϊόντων, ιδιαιτέρως του ελαιολάδου. Σήμερα, υπό την εμπνευσμένη ηγουμενία της γερόντισσας Θεοξένης, η οποία εξελέγη ηγουμένη το 2000, μετά την κοίμηση της γερόντισσας Θεοσέμνης, η αδελφότητα αριθμεί περί τις πενήντα αδελφές. Στην αδελφότητα υπάρχουν και αδελφές από διάφορα μέρη του κόσμου, δείχνοντας τον οικουμενικό χαρακτήρα της Ορθοδοξίας. Όμως, η περιοχή γύρω από το μοναστήρι οικοδομήθηκε και η περιαστική ανάπτυξη (sic) το έχει πια, σχεδόν, αγκαλιάσει. Ίσως, γι΄αυτό η αδελφότητα των μοναζουσών της Παναγίας Χρυσοπηγής εξήλθε του οίκου της και οικοδόμησε νέα μονή στον Κάστελλο (Παλαιόκαστρο), στην περιοχή Βαρύπετρο Χανίων. Η επιλογή της τοποθεσίας έγινε με την υπόδειξη του Αγ. Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτη, με τον οποίο η αδελφότητα είχε μακρά και θερμή πνευματική σχέση και επικοινωνία. Η μετακίνηση αυτή, βέβαια, δεν σήμανε την εγκατάλειψη του μοναστηριού της Παναγίας της Χρυσοπηγής. Ομάδα

348

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΧΡΥΣΟΠΗΓΗΣ ΧΑΝΙΩΝ

αδελφών της μονής εγκαταβιοί εκ περιτροπής στο μοναστήρι το οποίο λειτουργεί ακαταπαύστως τα μυστήρια της Εκκλησίας του Χριστού και σε απόλυτη κοινωνία με τον κύριο σώμα της αδελφότητας που ζει στο νέο μοναστηριακό συγκρότημα, στο Κάστρο, όπως το λέμε. Τί κι αν το νέο μοναστήρι είναι αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος, για το χανιώτικο λαό, η αδελφότητα εξακολουθεί να φέρει το βαρύ σαν ιστορία όνομα, της Ιεράς Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής της Παναγίας Χρυσοπηγής του Χαρτοφύλακος. Είθε να στέκει απαρασάλευτη προς δόξαν Θεού εις αιώνας αιώνων. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ -

Αγνώστου, Χωρογραφία της Κρήτης, Συνταχθείσα τω 1818 υπό Ζαχαρίου Πρακτικίδου, εκδ. Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος, Ηράκλειο 1983 Ανέκδοτα Χειρόγραφα Εκποιητήρια Μοναστικής Περιουσίας Νομού Χανίων, Γενικά Αρχεία του Κράτους, 1918 -1924. Gerola Giseppe, Χρονολογική κατάταξις των Επισκόπων Κρήτης κατά την Ενετικήν Εποχήν, (Δύο Νέα Βιβλία περί της Εκκλησίας Κρήτης επί Ενετοκρατίας), Περιοδικό «Χριστιανική Κρήτη», έτος Β΄, τεύχος Α΄, εκδ. Τυπογραφείου Στυλ. Αλεξίου, Ηράκλειο 1913 Δετοράκης Θεοχάρης, Η Πανώλη εν Κρήτη. Συμβολή εις την Ιστορίαν των Επιδημιών της Νήσου, Ανατύπωσις εκ της Επιστημ. Επετηρίδος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπ. Αθηνών του έτους 1970 -1971, Αθήνα 1971. Του ιδίου, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1990. Θεοτόκης Σπυρίδων, Η Κρήτη το 1570, περιοδ. «Hμερολόγιον της Mεγάλης Ελλάδος», τεύχ. 12, Αθήνα 1933. Μαλτέζου Χρύσα, Η Κρήτη στη διάρκεια της περιόδου της Βενετοκρατίας (1211 -1669), εκδ. Συνδέσμου Τοπικών Ενώσεων Δήμων και Κοινοτήτων Κρήτης, 1990. Μανούσακας Μανώλης, Η Διαθήκη του Φιλόθεου Σκούφου, Επετηρίς Εταιρείας Κρητικών Σπουδών, Ανάτυπον εκ του Γ΄ Τόμου, Αθήνα 1940. Νανάκης Ανδρέας, Το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην Ύστερη Οθωμανική Αυτοκρατορία, εκδ. Μπαρμπουνάκη, Θεσ/νίκη 2013 Νόμοι και Διατάγματα περί των Ταμείων Εφέδρων Πολεμιστών Κρήτης, Τύποις Εφεδρικού Αγώνος, Χανιά 1926 Ξανθουδίδης Στέφανος, Δουκικά Διατάγματα, Πατριαρχικά Σιγίλια και Γράμματα Χρυσοπηγής, Περιοδικό «Χριστιανική Κρήτη», έτος Β΄, τεύχος Α΄, εκδ. Τυπογραφείου Στυλ. Αλεξίου, Ηράκλειο 1913 Ξανθουδίδης Στέφανος –Λουλουδάκης Θεόδωρος, Ιστορία της Κρήτης –Από τη νεολιθική εποχή, 1972. Ξηρουχάκης Αγαθάγγελος, Η Βενετούμενη Ανατολή Κρήτη και Επτάνησος, εκδ. Φοίνικας, Αθήνα 1934

349

ΦΡΑΔΕΛΛΟΣ Π. ΧΡΗΣΤΟΣ

Παναγιωτάκης Μ. Νικόλαος, Η Παιδεία και η Μουσική στην Κρήτη κατά τη Βενετοκρατία, εκδ. Συνδέσμου Τοπικών Ενώσεων Δήμων και Κοινοτήτων Κρήτης, Κρήτη 1990. Παπαδάκης Ι. Νικόλαος, Το Οικόσημον του Χαρτοφύλακος και η Μονή Χρυσοπηγής, Περιοδικόν Δελτίον Βιβλιοθήκης Κρητικού Φιλολογικού Συλλόγου εν Χανίοις 1/1 (1927), 19-30., I.A.K. Pashley Robert, Ταξίδια στην Κρήτη, εκδ. Βικελαίας Βιβλ/θήκης, Ηράκλειο 1991, τ. Α΄ Προσκυνητάριο, Ιεράς Σταυροπηγιακής Μονής Ζωοδόχου Πηγής –Χρυσοπηγής, Χανιά 2006 Πρωτοψάλτης Εμμανουήλ & Γιαννουδάκη –Φαλτάιτς Αναστασία (επιμελητές) Μνημεία Κρητικών Επαναστάσεων –Επανάστασις 1821-1830, Τόμος Α΄,1821-1822, εκδ. Ιστορικής Λαογραφικής και Αρχαιολογικής Εταιρείας Κρήτης, Αθήνα 1977 Σταυρινίδης Νικόλαος, Μεταφράσεις Τουρκικών Ιστορικών Εγγράφων, τόμος Β΄, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, Ηράκλειο 1976 Του ιδίου, Ανέκδοτα Έγγραφα της Τουρκοκρατίας εν Κρήτη των ετών 1684 -1686, Κρητικά Χρονικά, εκδ. Α. Γ. Καλοκαιρινός, Ηράκλειο 1948 Tea Eva, Δοκίμιον επί της θρησκευτικής ιστορίας της Κρήτης από του 1590-1630, (Δύο Νέα Βιβλία περί της Εκκλησίας Κρήτης επί Ενετοκρατίας), Περιοδικό «Χριστιανική Κρήτη», έτος Β΄, τεύχος Α΄, εκδ. Τυπογραφείου Στυλ. Αλεξίου, Ηράκλειο 1913 Τσίβης Δ. Γιάννης, Χανιά 1252-1940, γ΄έκδ., εκδ. Γνώση, Αθήνα 1993. Τωμαδάκης Νικόλαος, Ιστορία της Εκκλησίας της Κρήτης επί Τουρκοκρατίας (1645 -1898), Α΄ τόμος, εκδ. Τυπογραφείου Ιορδάνου Μυρτίδη, Αθήνα 1971. Χαιρέτη Μαρία, Η Απογραφή των Ναών και των Μονών της Περιοχής Χανίων του έτους 1637, εκδ. Τυπογραφείου Αδελφών Μυρτίδη, Αθήνα 1968. Της ιδίας, Αι Ορθόδοξαι Μοναί της Κυδωνίας κατά την Απογραφήν του έτους 1637, εκδ. Τυπογραφείου Αδελφών Μυρτίδη, Αθήνα 1973. Ψιλάκης Νίκος, Μοναστήρια και Ερημητήρια της Κρήτης, τόμος Β΄, Καρμάνωρ, Β΄έκδοση, Ηράκλειο 2002.

350

ΨΑΡΟΥΔΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ Πλοίαρχος ΠΝ

ΚΡΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑΣ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αγιογραφία ονομάζουμε την τέχνη της απεικόνισης ιερών προσώπων ή θρησκευτικών παραστάσεων, θεμάτων. Οι αγιογραφίες αντλούν τα θέματα τους από τη ζωή και κυρίως τα θαύματα των ανδρών και γυναικών που αγιοποιήθηκαν από την Εκκλησία. Η αγιογραφία είναι κεντρικής σημασίας για την Ορθόδοξη παράδοση και λιγότερο στις Δυτικές Χριστιανικές παραδόσεις, όπως η Ρωμαιοκαθολική και Αγγλικανική. Σύμφωνα με την Ορθόδοξη παράδοση, η αγιογραφική εικόνα δεν στοχεύει στην ρεαλιστική αναπαράσταση ενός προσώπου αλλά έχει πρωτίστως πνευματική σημειολογία αφού μέσω αυτής μπορούμε να επικοινωνήσουμε με τον Θεό και τους Αγίους Του. ΕΞΕΛΙΞΗ Η βυζαντινή καλλιτεχνική παράδοση συνεχίστηκε σε νέα κέντρα που δημιουργήθηκαν εκτός της οθωμανικής επικράτειας και κυρίως στην Κρήτη στην οποία μετανάστευσαν Κωνσταντινοπολίτες μετά την Άλωση της ζωγράφοι μεταλαμπαδεύοντας την τέχνη της αγιογραφίας. Η πολιτιστική ανάπτυξη της Κρήτης ήρθε λοιπόν ως απόρροια αφενός της ακμής των Ιταλικών πόλεων, κυρίως της Βενετίας, και αφετέρου της ιστορικής συγκυρίας που χαρακτηρίστηκε από τη μετανάστευση και εγκατάσταση στο νησί του πιο ζωογόνου, θα λέγαμε, ελληνικού πληθυσμού. Επιπλέον, η συγκυρία αυτή φαίνεται πως βοήθησε στο να αλλάξει η οπτική γωνία με την οποία οι Έλληνες έβλεπαν του Ενετούς κατακτητές σε σχέση με τους Τούρκους, κάτι που είχε ως άμεση συνέπεια τη διεύρυνση του ορίζοντα προς τα Δυτικά πρότυπα. Προς αυτή την κατεύθυνση βοήθησε και η γεωγραφική θέση της Κρήτης, τα λιμάνια της οποίας - κυρίως της Κυδωνίας (Χανίων) και του Χάνδακα (Ηρακλείου) - με τον καιρό εξελίχθηκαν σε μεγάλους συγκοινωνιακούς κόμβους μεταξύ Δύσης και Ανατολής, βοηθώντας έτσι στην ανάπτυξη μιας πλούσιας εμποροαστικής τάξης με πνευματικά και καλλιτεχνικά ενδιαφέροντα. Έως το 1669, χρονολογία κατά την οποία η Ενετοκρατούμενη από το 1210 Κρήτη υποτάχτηκε στους Οθωμανούς, και για τέσσερις περίπου αιώνες, στο νησί

351

ΨΑΡΟΥΔΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ

πραγματοποιήθηκε μια σημαντική αναπτυξιακή δραστηριότητα που κορυφώθηκε περί τα μέσα του 16ου αιώνα. Στο διάστημα αυτό, η ακμή των οικονομικών δραστηριοτήτων και του εμπορίου, η αναβάθμιση των τρόπων παραγωγής και η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, είχαν ως ένα βαθμό, αντίκτυπο και στην πνευματική και καλλιτεχνική δημιουργία. Παράλληλα, παρατηρήθηκε μια διαφορετική συμπεριφορά στις προτιμήσεις των ανθρώπων αλλά και στις προσλαμβάνουσες παραστάσεις τους απέναντι στο έργο τέΕικ. 1 Χαρακτηριστικό δείγμα Κρητικής Σχολής, χνης, που σταδιακά έχασε την (Ανδρέας Παβίας) αποκλειστικά λατρευτική του αποστολή (αναφορικά με έργα θρησκευτικού περιεχομένου), αποκτώντας, ως επί το πλείστον, εμπορευματική ή και συλλεκτική αξία. Στο πλαίσιο αυτό, πρωταρχική θέση στις προτιμήσεις του κοινού, λόγω της ευχρηστίας της και της μικρής σχετικά αγοραστικής της αξίας, κατέλαβε η φορητή εικόνα. Στα τέλη του 15ουαιώνα, οι επαφές με τη Βενετία έφεραν επιρροές της Αναγεννησιακής Ιταλικής ζωγραφικής στην Κρήτη, σε επίπεδο τεχνοτροπίας και θεματογραφίας, οι οποίες συνδυάστηκαν με τη βυζαντινή παράδοση, διαμορφώνοντας ένα εντελώς ξεχωριστό ύφος κατά τον 16ο και 17ο μ.Χ. αιώνα, αυτό που ονομάζουμε Κρητική Σχολή Ζωγραφικής (Εικ. 1). Τα βασικά εκφραστικά της στοιχεία κυμαίνονταν μεταξύ του Υστεροπαλαιολόγιου φορμαλισμού και των νεωτερισμών που εισήγαγε η Μακεδονική Σχολή1 (Εικ. 2) στα τέλη περίπου του 15ουαιώνα, τα οποία άρχισαν να ανα-

1. Η Μακεδονική Σχολή γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, άνθισε κυρίως στην Μακεδονία μεταξύ του 11ουκαι 13ουαιώνα, με κέντρο την Θεσσαλονίκη και πέρασε και στη Σερβία. Η τεχνοτροπία αυτή χαρακτηρίζεται από έντονα χρώματα με πλατιά σαρκώματα και φωτίσματα, τα δε ισκιωμένα μέρη είναι μικρότερης έκτασης και δεν χωρίζονται απότομα από το φως. Ο προπλασμός είναι φτιαγμένος από ανοιχτόχρωμη ωμή σιέννα ή υποπράσινος. Τα σώματα διαγράφονται κάτω από τα ενδύματα. Η πτυχολογία είναι πλούσια και διακοσμείται με θεαματική λεπτομέρεια, ενώ παρατηρούνται ένταση, κίνηση, ελευθερία, πλούσια χρώματα και έντονη έκφραση της ψυχολογικής καταστάσεως των εικονιζόμενων προσώπων. Το πρόσωπο και τα ενδύματα είναι πλατιά φωτισμένα, γι' αυτό και την ονομάζουν «πλατιά τεχνοτροπία». Υποστηρίχθηκε η άποψη ότι η τέχνη αυτή υπήρξε ιδιαίτερα συμπαθής στους λογίους,

352

ΚΡΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑΣ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

πτύσσονται σταδιακά σε μια νέα δομή, αντιπαραβάλλοντας στην παλιά σχηματοποιημένη απόδοση των εικονογραφικών μοτίβων και στην υπερβατική σημασιοδότησή τους, μια πρωτοφανέρωτη εξωτερική χάρη και προσομοίωση με την ανθρώπινη μορφή. Αν και δεν εγκαταλείπεται πλήρως η στατικότητα του βυζαντινού φορμαλισμού, εντούτοις, η κίνηση υπεισέρχεται, οι στάσεις απο- Εικ. 2 Χαρακτηριστικό δείγμα Μακεδονικής Σχολής, δίδονται με περισσότερη (Μανουήλ Πανσέληνος, Ι.Ν. Πρωτάτου Καρυές Αγ. Όρος) άνεση και ζωντάνια, οι όγκοι ισορροπούν επιτυχημένα και η πτυχολογία, αν και γραμμική ή λιτή, χαρακτηρίζεται από πλαστικότητα. Βασική μέριμνα των ζωγράφων της Κρητικής Σχολής υπήρξε η αποδέσμευση από το υπερβατικό και συμβολικό στοιχείο και η υιοθέτηση της αφηγηματικότητας και της τρισδιάστατης προοπτικής. Η απόδοσή τους συμπεριλάμβανε τον χρωματισμό, που αν και τοποθετείται ή κατασκευάζεται με τον παραδοσιακό τρόπο (χρυσό φόντο και τεχνική της αυγοτέμπερας2), σε αρκετές περιπτώσεις διασπάται και αναλύεται στα συστατικά του, παίζοντας διακριτικά με το φως και τους τονισμούς των συμπληρωματικών. Υπό τους όρους αυτούς, η διάθεση για μια ρεαλιστικότερη αντιμετώπιση της φόρμας ήρθε με τη σειρά της να διατυπώσει μια διαφορετική κοσμοθεώρηση με στόχο την έκφραση του ανθρώπινου στοιχείου, της υπόστασής του ως φυσικού υποκειμένου.

στις μορφωμένες τάξεις και τους αυλικούς. Κύριοι εκφραστές της υπήρξαν ο Μανουήλ Πανσέληνος (ο οποίος αγιογράφησε το παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου Θεσσαλονίκης και το ναό του Πρωτάτου), ο Μιχαήλ Αστραπάς και ο αδελφός του Ευτύχιος, που αγιογράφησαν στη Σερβία, ο Γεώργιος Καλλιέργης κ.α. 2. Η τέμπερα είναι τεχνική στη ζωγραφική. Σύμφωνα με αυτήν, αντί για λάδι, ως συγκολλητική ουσία των χρωμάτων, χρησιμοποιείται ζωική κόλλα, αυγό, ιχθυόκολλα, γάλα, γόμα διαλυμένη σε νέφτι, κερί κλπ. Αν η συγκολλητική ουσία είναι το αβγό τότε ονομάζεται αυγοτέμπερα. Για την παρασκευή της αβγοτέμπερας χρειάζεται ένας κρόκος φρέσκου αβγού κότας, ο οποίος αφού καθαριστεί καλά από το ασπράδι που είναι κολλημένο πάνω του, αναμειγνύεται με μια ή δυο κουταλιές της σούπας κρύο νερό και δυο ή τρεις σταγόνες ξίδι. Αυτό δρα ως συντηρητικό και καθιστά το μείγμα λιγότερο λιπαρό, με αποτέλεσμα να γίνεται πιο εύκολο στη χρήση του.

353

ΨΑΡΟΥΔΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ

Αποτέλεσε παλαιά παράδοση τα σημαντικά μοναστήρια της ηπειρωτικής Ελλάδας να επιλέγουν τους άριστους καλλιτέχνες για τη διακόσμηση τους. Το δεύτερο τέταρτο του 16ου αιώνα θα απευθυνθούν στους ήδη φημισμένους ζωγράφους της Κρήτης, οι οποίοι θα αναπτύξουν αυτήν την περίοδο ένα πλήρες εικονογραφικό πρόγραμμα για την διακόσμηση ναών, προσαρμόζοντας την τεχνική των φορητών εικόνων στις απαιτήσεις της εντοίχειας μνημειακής ζωγραφικής. Στη ζωγραφική των Κρητικών, όσο προχωρεί ο καιρός, τόσο η παρουσία της ανθρώπινης μορφής αποβαίνει περισσότερο κυριαρχική. Το τοπίο, τα κτήρια, οι πόλεις και τα έπιπλα περιορίζονται, με τάση να αποτελούν στα έργα του 16ου αιώνα βοηθητικά σκηνογραφήματα. Υπάρχει μία ανθρωποκεντρική τάση. Κύρια χαρακτηριστικά είναι οι σκοτεινότεροι προπλασμοί, κυρίως στα πρόσωπα, όπου χρησιμοποιείται το καφέ και όχι το πράσινο χρώμα της Μακεδονικής Σχολής. Η τέχνη είναι απλή, με μυστικό ασκητικό χαρακτήρα. Το φως είναι πλέον λιγοστό και μοιάζει να πηγάζει από κάποιο βάθος, στοιχείο που υποβάλλει στον θεατή αποφατισμό3 και βαθιά κατάνυξη. ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΑ Κύρια γνωρίσματα της σχολής είναι η τελειότητα των μορφών, οι οποίες αποδίδονται πιο γήινες. Η τεχνοτροπία είναι πιο αυστηρή, αφαιρετική, λιτή, με δυνατά χρώματα και έντονες αντιθέσεις. Οι μορφές είναι ψηλόλιγνες, λιπόσαρκες και διαθέτουν μια χαρακτηριστική ασκητική ευγένεια. Στις εικόνες δεν υπάρχει προσπάθεια να δημιουργηθεί τρίτη διάσταση. Πρόκειται ουσιαστικά για επίπεδη σύνθεση, όπου με ελαφρά φωτοσκίαση οι μορφές αναδύονται σαν ανάγλυφες. Τη δομή την οργανώνει ένας γεωμετρικής υφής καμβάς, που λειτουργεί σαν στερεός σκελετός. Αποτελείται από μελετημένους άξονες, κατακόρυφους,

3. Αποφατισμός: η τάση να αποφεύγει κανείς να μιλά (στην προκειμένη περίπτωση, να ζωγραφίζει) για τον Θεό. Οι όροιVia Negativa (βία νεγκατίβα, λατινική έκφραση που σημαίνει "αρνητική οδός"), αρνητική θεολογία ή αποφατική θεολογία περιγράφουν τη θρησκευτική αντίληψη ή θεολογική άποψη που επιχειρεί να περιγράψει τον Θεό μέσω της άρνησης, να αναφερθεί στον Θεό χρησιμοποιώντας αποκλειστικά όρους που περιγράφουν το τί δεν θα μπορούσε να λεχθεί για τον Θεό. Το αντίθετο της αποφατικής θεολογίας είναι η καταφατική. Να σημειωθεί ότι ο όρος αρνητική θεολογία δεν συνηθίζεται στην ανατολή. Αντίθετα χρησιμοποιείται περισσότερο ο όρος αποφατική θεολογία. Γίνεται, δηλαδή, η απόπειρα να αποκτηθεί και να εκφραστεί γνώση για τον Θεό μέσω της περιγραφής του τί δεν είναι ο Θεός (απόφαση), παρά μέσω της περιγραφής του τί είναι ο Θεός. Η αποφατική παράδοση συνήθως ευθυγραμμίζεται με την προσέγγιση του μυστικισμού, ο οποίος επικεντρώνεται στην αυθόρμητη ή την καλλιεργούμενη ατομική εμπειρία της θεϊκής πραγματικότητας πέρα από την σφαίρα της συνηθισμένης αντίληψης, μιας εμπειρίας που συχνά δεν μεταδίδεται μέσα από τις δομές των παραδοσιακών οργανωμένων θρησκειών.

354

ΚΡΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑΣ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

Εικ 3, 4 Δείγματα αγιογραφιών Κρητικής τεχνοτροπίας (Θεοφάνης ο Κρής), Τα Πάθη του Χριστού, Ι.Μ. Σταυρονικήτα Αγ. Όρος 16ος αιώνας και Το Πάσχα Ι.Μ. Αγ. Νικολάου, Μετέωρα 16ος αιώνας.

οριζόντιους, διαγώνιους και με υπολογισμένες αντιστοιχίες και ανταποκρίσεις. Υπάρχει στις κινήσεις, στις στάσεις, στις χειρονομίες των ανθρώπων και στη μορφή του κάθε φορέματος αλλά και στη διάταξη των αρχιτεκτονημάτων, του τοπίου και των άλλων στοιχείων που παριστάνονται. Με τον τρόπο αυτό, η σύνθεση γίνεται πιο στερεή και πιο σφιχτοδεμένη. Τη σύνθεση εμψυχώνει ένας γαλήνιος ρυθμός, καθώς όλα υποτάσσονται σε μία μουσικού χαρακτήρα ρυθμική κίνηση. Υπάρχει ευρυθμία (Εικ. 3, 4). Η τεχνοτροπία στο σύνολό της εξελίσσεται με βάση τα Βυζαντινά πρότυπα. Ο καλλιτέχνης όμως, σαν ο πρώτος ουσιαστικός καινοτόμος στον τομέα της μεταβυζαντινής τοιχογραφίας, ιδίως σε ορισμένες από τις πρώιμες προσπά-

Εικ. 5 Ιερά Μονή Σταυρονικήτα

355

ΨΑΡΟΥΔΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ

θειές του, προχώρησε σε νέες εκφραστικές περιοχές επηρεασμένος από την ιταλική Αναγέννηση και τις προοδευτικές τάσεις της Μακεδονικής Σχολής. Σύμφωνα με την ανθρωποκεντρική τάση που χαρακτηρίζει τις συνθέσεις, οι μοναχικές μορφές γίνονται όχι μόνο πιο πολυάριθμες και πυκνές, αλλά και προβάλλονται περισσότερο με την κλίμακα του μεγέθους τους σε σχέση με τις σκηνές. Οι μορφές αυτές θα μπορούσαν να χωριστούν: α) σε όσες λειτουργούν σαν λατρευτικές εικόνες και β) σε όλες τις άλλες που εικονίζονται στους τοίχους, στα τόξα και στον τρούλο. Σε όλες τις κατηγορίες αγίων είναι κοινά τα “μέτρα του ανθρώπου”, δηλαδή οι αναλογίες στα μέρη του σώματος και μεταξύ τους και με το σύνολο. Από δειγματολογικές μετρήσεις συνάγεται ότι στις τοιχογραφίες της Μονής Σταυρονικήτα (Εικ. 5) υπάρχει ένας σταθερός κανόνας, που τηρείται όμως με αρκετή ελευθερία. Ο κορμός είναι διπλάσιος από την κεφαλή και τα πόδια, ενώ από τη μέση και κάτω, είναι διπλάσια από τον κορμό. Με τις αναλογίες αυτές το κεφάλι είναι σχετικά μικρό, η μέση ψηλά και τα πόδια είναι μάλλον υψηλά, με τους μηρούς και τις κνήμες ίσα. ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ Στη ζωγραφική αποτελεί μια μέθοδο χρησιμοποίησης των χρωμάτων, ιδιαίτερα στη βυζαντινή αγιογραφίατης Κρητικής Σχολής. Σύμφωνα με αυτή, τα τέσσερα βασικά χρώματα είναι η ώχρα, το χονδροκόκκινο, η λάκα και το κιννάβαρι, από τα οποία παράγονται όλα τα υπόλοιπα χρώματα κι οι αποχρώσεις τους. Τα χρώματα αυτά βρίσκονται στη φύση και δίνουν ένα αρμονικό αποτέλεσμα στο εκάστοτε έργο, ενώ επίσης χρησιμοποιούνται το μαύρο και το λευκό τιτανίου. Οι Κρητικοί αγιογράφοι είχαν μια λιτότητα και στη χρήση των χρωμάτων σε σύγκριση με αυτούς της Μακεδονικής Σχολής. Όσοι μετέβησαν στη Δύση για κάποιο χρονικό διάστημα επηρεάστηκαν από το ρεύμα της Αναγέννησης κι έτσι έπειτα χρησιμοποιούσαν κι άλλα χρώματα. Χαρακτηριστικό δείγμα της Κρητικής τεχνοτροπίας είναι η αγιογράφηση του Αγίου Μανουήλ του Σφακιανού όπως αυτή περιγράφεται σε επόμενο κεφάλαιο. Βασικοί θεμελιωτές της Κρητικής Σχολής ήταν οι: Ανδρέας Παβίας, Θεοφάνης Στρελίτζας, Μιχαήλ Δαμασκηνός, Γεώργιος Κλόντζας, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Εμμανουήλ Λαμπάρδος, Ηλίας Μόσκος, Φιλόθεος Σκούφος, Εμμανουήλ Τζάνες, Θεόδωρος Πουλάκης και Στέφανος Τζαγκαρόλας. ΚΥΡΙΟΙ ΕΚΦΡΑΣΤΕΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΒΙΑΣ Ο Ανδρέας Παβίας υπήρξε σημαντικός αγιογράφος που έδρασε στον Χάν-

356

ΚΡΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑΣ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

δακα (Ηράκλειο Κρήτης) κατά το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα, όπου και ξεκίνησε τις καλλιτεχνικές σπουδές του για να τις ολοκληρώσει στην Ιταλία. Εκεί μυήθηκε στα μυστικά της τέχνης του Quattrocento4, ζωγραφίζοντας κυρίως φορητές εικόνες. Θεωρείτο διδάσκαλος της τέχνης αλλά και των γραμμάτων και η εκλεκτή του πελατεία αποτελείτο από πλούσιους αστούς και ευγενείς. Το έργο του είναι ολιγάριθμο αλλά ποιοτικά υψηλό, ωστόσο η καλλιτεχνική του δραστηριότητα ήταν μακρόχρονη οπότε είναι πιθανόν να υποθέσει κανείς ότι ακόμη λανθάνουν έργα σε δυτικές κυρίως εκκληΕικ. 6 : Παβίας Α. Η Σταύρωση, β' μισό 15ου αιώνα σίες ή σε ιδιωτικές συλλογές. Αυγοτέμπερα σε ξύλο, 83,5 x 59 εκ. (Κληροδότημα Ο Ανδρέας Παβίας είχε την Αλεξάνδρου Σούτζου, Εθνική Πινακοθήκη). ικανότητα να ζωγραφίζει σε ποικίλες τεχνοτροπίες. Δημιούργησε εικονογραφικούς τύπους – πρότυπα για τις επόμενες γενιές (Σταύρωση –pieta). Το έργο του χαρακτηρίζεται συχνά από έντονη ρεαλιστική διάθεση, που οφείλεται σε μία παλαιότερη τάση, αντικλασικού χαρακτήρα, της Παλαιολόγειας ζωγραφικής. Στα «ιταλοκρητικά» έργα του ακολουθεί την υστερογοτθική τεχνοτροπία, που ο ρεαλισμός της ταιριάζει με την καλλιτεχνική του ιδιοσυγκρασία (Εικ. 6). ΘΟΦΑΝΗΣ ΣΤΡΕΛΙΝΤΖΑΣ ο ΚΡΗΣ (ή Μπαθά) Σε παράλληλο με του Παβία δρόμο, αναπτύχθηκαν οι προσανατολισμοί του αγιογράφου Θεοφάνη Στρελίντζα του Κρήτα (ή Μπαθά), που θεωρείται ένας από τους κυριότερους εκφραστές της Κρητικής Σχολής, με σημαντική δράση σε διάφορα σημεία της ελληνικής επικράτειας (Εικ. 7). Ο μοναχός πρέπει να γεννήθηκε στο Ηράκλειο μέσα στην τελευταία δεκαπενταετία του 15ου αιώνα και

4. Ο 15ος αιώνας στην ιταλική τέχνη είναι γνωστότερος ως Κουατροτσέντο (Quattrocento, από το ιταλικό Quattro = 4 & cento = 100, δηλ., 400) που προτιμούσαν να χρησιμοποιούν οι Ιταλοί καλλιτέχνες αναφερόμενοι στον 15ο αιώνα. Ονομάζεται και Πρώιμη Αναγέννηση, ενώ πολλοί τον εντάσσουν στην καθαυτό Αναγέννηση μαζί με τον 16ο αιώνα. Οπωσδήποτε η τέχνη του Κουατροτσέντο έχει περισσότερα αναγεννησιακά παρά μεσαιωνικά γνωρίσματα, αν και ορισμένοι την χαρακτηρίζουν και ως την τελευταία φάση της μεσαιωνικής τέχνης.

357

ΨΑΡΟΥΔΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ

Εικ. 7 : Ο Ελκόμενος, Ι. Μονή Σταυρονικήτα, Θεοφάνους του Κρητός

Εικ. 8 Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου

ακολούθησε το οικογενειακό επάγγελμα της ζωγραφικής. Η πρώτη μνεία του αγιογράφου Θεοφάνη βρίσκεται στην κτητορική επιγραφή στο καθολικό της Μονής του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά στα Μετέωρα (Εικ. 8 9), το 1527. Το 1535 ιστορεί το καθολικό της Ι. Μονής Μεγίστης Λαύρας στο Άγιο Όρος (Εικ. 10), όπου και εγκαταστάθηκε με τους δυο γιούς του. Ο Θεοφάνης ο Κρητικός

Εικ. 9 Κτητορική επιγραφή στο καθολικό της Μονής του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά στα Μετέωρα

Εικ. 10Ι. Μονής Μεγίστης Λαύρας

358

ΚΡΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑΣ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

φαίνεται να είναι ο πρώτος ολοκληρωμένος συνεχιστής των παλαιών μαστόρων. Φέρει το πνεύμα τους χωρίς να μιμείται την εποχή τους. Ζωγραφίζει μέσα στο πνεύμα της Ορθόδοξης Λατρείας. Η χαρμολύπη5, το γνησιότερο αίσθημα της Πίστεώς μας, διαπνέει όλη του τη ζωγραφική. ΜΙΧΑΗΛ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ Ο πιο καινοτόμος, όμως, και ίσως ο σημαντικότερος μεταξύ των ζωγράφων της φορητής εικόνας της Κρητικής Σχολής, θεωρείται από πολλούς ο Μιχαήλ Δαμασκηνός (Εικ. 11). Γεννήθηκε στον Χάνδακα γύρω στα 1540 και διδάχτηκε την τέχνη της ζωγραφικής στην Σχολή της Αγίας Αικατερίνης των Σιναΐτων6 (Εικ. 12). Στα έργα του αναδεικνύεται η θαυμαστή συνύπαρξη της βυζαντινής αγιογραφίας με τις τεχνικές της δυτικής ζωγραφικής και της αναγεννησιακής τέχνης. Έχει φιλοτεχνήσει πολλά έργα τα οποία βρίσκονται σκόρπια σε συλλογές, από τον Άγιο Γεώργιο της Βενετίας, το Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών έως και τη Εικ. 11 : Μιχαήλ Δαμασκηνός, Η Αποτομή της κεφαλής του Ιωάννου του Προδρόμου

5. Χαρμολύπη: το ταυτόχρονο αίσθημα χαράς και λύπης για το οποίο μιλούν οι Πατέρες της Εκκλησίας 6. Η Σιναία Σχολή (αλλιώς Σιναϊτική Σχολή της Αγίας Αικατερίνης και Γραμματική και Ζωγραφική Σχολή) ιδρύθηκε από Σιναΐτες μοναχούς, το 1550, στο Σιναϊτικό Μετόχι της Μονής της Αγίας Αικατερίνης στο Ηράκλειο της Κρήτης, όταν δόγης στο νησί ήταν ο Φραγκίσκος Δονάτος. Οι μαθητές της Σχολής διδάσκονταν Θεολογία, Εκκλησιαστική Βυζαντινή Μουσική, Αρχαία Ελληνικά, Λατινικά, Φιλοσοφία, Ρητορική και πιθανώς την εβραϊκή και την αραβική γλώσσα. Μαθητές υπήρξαν μεταξύ άλλων ο Μελέτιος Πηγάς, ο Κύριλλος Λούκαρις, ο Αθανάσιος Πατελάρος, ο Γεράσιμος Σπαρταλιώτης, ο Μιχαήλ Δαμασκηνός, ο Γεώργιος Κλώντζας και ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος. Η Σιναία Σχολή, την οποία προστάτευσαν με διατάγματά τους όλοι οι Βενετοί δόγηδες της Κρήτης, έπαψε να λειτουργεί στα μέσα του 17ου αιώνα.

359

ΨΑΡΟΥΔΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ

Εικ. 12: Σχολή της Αγίας Αικατερίνης των Σιναΐτων

Βυζαντινή Συλλογή της Αγίας Αικατερίνης των Σιναΐτων, όπου εκτίθενται έξι από τις σημαντικότερες εικόνες του οι οποίες ανήκαν στην Μονή Βροντησίου7 (Εικ. 13) όπου φαίνεται να εργάστηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα στο εκεί εργαστήριο της Μονής. Χάρη στη Μονή Βροντησίου διασώθηκαν μερικές

Εικ. 13. Μονή Βροντησίου

Εικ 14. Μιχαήλ Δαμασκηνός, Η προσκύνηση των Μάγων

Εικ. 15. Μιχαήλ Δαμασκηνός, Μη μου Άπτου 16ος αιώνας

7. H Ιερά Μονή Βροντησίου είναι ανδρική μονή στην επαρχία Καινουργίου, ανάμεσα στα χωριά Ζαρός και Βορίζα, στους νότιους πρόποδες του Ψηλορείτη, σε υψόμετρο 550 μ.

360

ΚΡΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑΣ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

αντιπροσωπευτικές εικόνες του μεγάλου Κρητικού ζωγράφου Μιχαήλ Δαμασκηνού. Πρόκειται για τις εξής: Προσκύνησις των Μάγων (Εικ. 14), Μη μου άπτου (Εικ 15), Α' Οικουμενική Σύνοδος (Εικ. 16), Μυστικός Δείπνος (Εικ. 17), Καιόμενη βάτος, Θεία Λειτουργία. Εκλεκτικός, οξυδερκής και μυημένος στην

Εικ. 16 Μιχαήλ Δαμασκηνός, Α΄ Οικουμενική σύνοδος 1591

Εικ. 17 Μιχαήλ Δαμασκηνός, Μυστικός Δείπνος

τέχνη της «περιπλάνησης», ο Δαμασκηνός ανέλαβε να αναθεωρήσει ως προς τη βαθύτερη ουσία τους τις πρωταρχικές σημασίες της Βυζαντινής κοσμοαντίληψης, βασισμένος σε καθαρά αισθητικές αξίες. Χρώματα ζωντανά, ζεστά στις αποχρώσεις τους και πρόσωπα ευλαβικά ή σκεπτικά, έρχονται έτσι να διασπάσουν τη μονοτονία της παράστασης, που αναδεικνύει τις λεπτομέρειες και τα αφηγηματικά μοτίβα ως το ίδιο επιβεβλημένα για την ανάδειξη της προβληματικής του θέματος. ΔΟΜΗΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ Η σύντομη αυτή αναδρομή θα κλείσει με την αναφορά στον μεγάλο Κρητικό ζωγράφο, Δομήνικο Θεοτοκόπουλο. Γεννήθηκε πιθανότατα το 1541 στο Ηράκλειο της Κρήτης, την εποχή της Βενετοκρατίας. Η ημερομηνία γέννησής του προκύπτει όχι από κάποιο επίσημο έγγραφο της εποχής αλλά με βάση μία ιδιόχειρη σημείωση του, σύμφωνα με την οποία το 1606 ήταν 65 ετών. Ο πατέρας του, Γεώργιος Θεοτοκόπουλος, ήταν φοροσυλλέκτης και έμ-

361

Εικ. 18 : El Greco, Ο Χριστός με το σταυρό

ΨΑΡΟΥΔΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ

πορος. Για τη μητέρα του δεν διαθέτουμε πληροφορίες, ενώ άγνωστη παραμένει και η ταυτότητα μιας ενδεχόμενης πρώτης, Ελληνίδας συζύγου του. Υφολογικά, η τεχνοτροπία του El Greco θεωρείται έκφραση της Βενετικής σχολής και του μανιερισμού8, όπως αυτό διαμορφώθηκε στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Παράλληλα, χαρακτηρίζεται από προσωπικά στοιχεία, προϊόντα της τάσης του για πρωτοτυπία. Έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του μακριά από την πατρίδα του, δημιουργώντας το κύριο σώμα του (Εικ 18) έργου του στην Ιταλία και στην Ισπανία. ΑΓΙΟΣ ΜΑΝΟΥΗΛ ο εκ ΣΦΑΚΙΩΝ της ΚΡΗΤΗΣ

Εικ 19 : Μανόλης Κιαγιαδάκης, Άγιος Μανουήλ ο εκ Σφακίων της Κρήτης. Τοιχογραφία από το καθολικό της Ι. Μονής οσίας Χρυσοβαλάντου στο Ηράκλειο.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της Κρητικής σχολής αποτελεί η αγιογράφηση ενός νεομάρτυρα του Μανουήλ εκ Σφακίων (Εικ 19-20-21-22). Βλέπουμε την τετραχρωμία καθώς και τα παράγωγα αυτής. Η προσπάθεια να αποδοθεί όσο το δυνατό τελειότητα στην μορφή με απώτερο σκοπό να αποδοθεί πιο γήινη μέσα από την αυστηρή τεχνοτροπία, η οποία είναι αφαιρετική, λιτή, με δυνατά χρώματα και έντονες αντιθέσεις. Η μορφή είναι ψιλόλιγνη και ιδιαιτέρως λιπόσαρκη διαθέτοντας μια χαρακτηριστική ασκητική ευγένεια. Διακρίνουμε την προσπάθεια να μην δημιουργηθεί τρίτη διάσταση. Πρόκειται ουσιαστικά για επίπεδη σύνθεση, όπου με ελαφρά φωτοσκίαση η μορφή αναδύεται σαν ανάγλυφη. Γεννήθηκε στο χωριό Καλλικράτης στα Σφακιά και μικρό παιδί βρέθηκε στους Τούρκους, οι οποίοι με τη

8. Ο Μανιερισμός (ιταλ.: Manierismo) είναι καλλιτεχνικό ρεύμα που αναπτύχθηκε κατά την τελευταία περίοδο της Αναγέννησης και ειδικότερα το χρονικό διάστημα, από τη δεκαετία του 1520 ως το 1600 περίπου. Ο Μανιερισμός είχε ως καταγωγή την Ιταλία, με κέντρα τη Ρώμη και τη Φλωρεντία και αποτέλεσε κατά κάποιο τρόπο μία αντίδραση στην αισθητική της ώριμης Αναγέννησης, σηματοδοτώντας παράλληλα την μετάβαση στην μπαρόκ εποχή.

362

ΚΡΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑΣ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

Εικ 20-21-22 Ελένη Αντωνακάκη, Άγιος Μανουήλ ο Σφακιανός, Τοιχογραφίες από τον Ιερό Ναό της Αγίας Βαρβάρας Ναυστάθμου Κρήτης. Ελένη Αντωνακάκη Μυρτιά Ηρακλείου

βία τον έκαναν μουσουλμάνο. Μόλις κατάλαβε τι είχε γίνει, νεαρός πλέον, κατόρθωσε να δραπετεύσει. Πήγε στην Μύκονο, όπου παντρεύτηκε και απόκτησε 6 παιδιά και ζούσε χριστιανικά με φόβο Θεού. Η γυναίκα του όμως τον πρόδωσε, εκείνος πήρε τα παιδιά του και χωρίς να την κατηγορήσει εγκαταστάθηκε σε άλλη οικία. Ο αδελφός όμως της γυναίκας του με μίσος, τον πρόδωσε στους Τούρκους οι οποίοι τον συνέλαβαν, τον έφεραν στον πασά της Χίου κι εκεί με παρρησία ομολόγησε την χριστιανική πίστη του. Οι Τούρκοι τον βασάνισαν σκληρά μα ο Μανουήλ τους έλεγε: ''Προτιμώ να πεθάνω για την πίστη μου και

Εικ. 23 Σταυροπηγιακή Μονή Ξενοφώντος

Εικ. 24 Ιερός Ναός Αγίου Μανουήλ εκ Σφακίων

363

ΨΑΡΟΥΔΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ

να σώσω την ψυχή μου, παρά να την προδώσω και να είμαι κολασμένος αιώνια''. Ήταν 15 Μαρτίου του έτους1792, όταν ο μακάριος Μανουήλ Σφακιανός εισήλθε στην χορεία των Νεομαρτύρων. Χειρόγραφο για το μαρτύριο του Αγίου βρίσκεται στη βιβλιοθήκη της Μονής Ξενοφώντος του Αγίου Όρους (Εικ. 23). Ο Άγιος τιμάται τόσο στη Χίο όπου μαρτύρησε, όσο και στην Κρήτη9 (Στο οροπέδιο της Μάρης) όπου υπάρχει και Ιερός Ναός στην χάρη του (Εικ. 24). ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η Κρητική Σχολή, κυριάρχησε στα μεγάλα κέντρα της Ορθοδοξίας, αφού, όπως παραπάνω αναφερθήκαμε, διαμορφώθηκε στην Κρήτη στα τέλη του 15ου και τις αρχές τού 16ου αιώνα. Ιδεαλιστική και περισσότερο συντηρητική από τη Μακεδονική Σχολή, αγαπήθηκε από τούς συντηρητικούς και ιδιαίτερα από τους μοναχούς, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν θαυμάσια έργα τέχνης στην Κωνσταντινούπολη, το Άγιο Όρος, τα Μετέωρα, τη Σερβία, τη Βουλγαρία κ.ά. Το φως δεν διαχέεται πλέον όπως στη «Μακεδονική σχολή», πλατιά στα πρόσωπα και τα ενδύματα των αγίων. Επικεντρώνεται στην υποστατική δύναμη ώστε να δίδεται μεγαλύτερη έμφαση. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι μορφές των αγίων προσώπων να δείχνουν περισσότερο ασκητικές, περισσότερο ιεροπρεπείς. Η παράδοση συνεχίζεται από πολλούς αγιογράφους που στα μεταβυζαντινά χρόνια έγιναν δημιουργοί σπουδαίων έργων, με κύριο χαρακτηριστικό την ισχυρή πνευματική δύναμη, την αληθινή καλλιτεχνική έμπνευση και το μυστικό βάθος. Όπως και να ερευνήσουμε την Ορθόδοξη ζωγραφική, είτε υπό την συμβολική, ζωγραφική, ιστορική,δογματική θεολογική, αφηγηματική ή υπό οιαδήποτε τεχνοτροπία και τεχνική της, πάντοτε θα διαπιστώσουμε ότι αποσκοπούσε και αποσκοπεί στην "παροχή" των ορθοδόξων αληθειών, εφόσον σκοπός της είναι η παράσταση της κατηγορίας του αγίου, που είναι αναλλοίωτη και αμετάτρεπτη.

9. Στο οροπέδιο της Μάρης σε υψόμετρο 1136 μέτρα θα συναντήσουμε την εκκλησία του Αγίου Μανουήλ εκ Σφακίων, ενώ η μνήμη του Αγίου Μανουήλ τιμάται στις 15 Μαρτίου ημέρα του μαρτυρίου του, σε αυτό τον ναό έχουν πάρει απόφαση να τιμούν τον Άγιο την επομένη Κυριακή της κοίμησης της Θεοτόκου τις 15 Αυγούστου, αυτό γιατί στις 15 Μαρτίου, τα βουνά γύρο από το οροπέδιο, και ίσως ο ναός του Αγίου είναι ακόμα περίκλειστος από χιόνια. Ο ναός του Αγίου Μανουήλ εκ Σφακίων χτίστηκε πρόσφατα από τους απόγονους Σφακιανών που έφυγαν από τα Σφακιά λόγω κάποιας επανάστασης και εγκαταστάθηκαν στο μέρος αυτό. Ο ναός και η περιφέρεια του οροπεδίου της Μάρης, ανήκουν σε ένα από τα 18 χωριά του οροπεδίου Λασιθίου το Καμινάκι, μάλιστα από το Καμινάκι υπάρχει ασφαλτοστρωμένος δρόμος μέχρι και 150 μέτρα πριν από την εκκλησία.

364

ΚΡΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑΣ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

Επόμενο είναι ο χαρακτήρας της να παραμένει ανέκαθεν ο ίδιος στα βασικά του χαρακτηριστικά. Πολλές φορές άλλαζε "ενδύματα και μορφολογία", όμως η ουσία της, συνισταμένη στην έκφραση του ουρανίου και αιώνιου πνευματικού κόσμου, παρέμεινε πάντοτε η ίδια. Την ουσία ακριβώς αυτή και τον υψηλό χαρακτήρα της τονίζει ο αντιρεαλιστικός τρόπος έκφρασής της. Παρατηρούμε δηλ. ότι αγνοεί το φυσικό χώρο και τον πραγματικό χρόνο. Κινείται σε ιδεατό μεταφυσικό χώρο και σε λειτουργικό χρόνο. Τα όρη και οι λόφοι σχηματοποιούνται, τα φυτά και τα ζώα εικονίζονται γεωμετρικά. Τα σχέδια και η εκτέλεση καθώς και το χρυσό βάθος φανερώνουν την προσπάθεια του αγιογράφου να απομακρύνει την παράστασή του από τον επίγειο κόσμο. Από την Βασιλεύουσα η τέχνη πέρασε στον Μυστρά κατά τα τέλη του 14ου αιώνα. Εκεί απέκτησε πιο στενό χαρακτήρα και έδωσε την Κρητική Σχολή. Η Σχολή αυτή παραμένει περισσότερο πιστή στον βυζαντινό ιδεαλισμό. Είναι τέχνη συντηρητική, με χαρακτηριστικά τις συγκρατημένες κινήσεις, τη λιτότητα, την ευγένεια των προσώπων και γενικά την προσήλωση στη βυζαντινή παράδοση. Το φως στη στενή τεχνοτροπία είναι λιγοστό και μοιάζει να πηγάζει από κάποιο βάθος, στοιχείο που υποβάλει τον πιστό σε βαθιά κατάνυξη. Θεωρήθηκε ως η τέχνη των μοναχικών κύκλων. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ -

Krausse C. Anna, Ιστορία της ζωγραφικής από την Αναγέννηση έως σήμερα, εκδ. KONEMANN GOMBRICH E. H., Το χρονικό της τέχνης, εκδ. ΜΙΕΤ Η Kαθημερινή, Επτά ημέρες, Αφιέρωμα Η Κρητική Σχολή Ζωγραφικής Μανούσακα Μ., Δύο άγνωστα έργα του Γερ. Βλάχου, Κρητικά Χρονικά Η/1954 Μαρίνη Ν. Σπυρίδωνος, Ερμηνεύοντας την εικόνα, εκδ. Γρηγόρη, 2015 Μερτύρη Α., Συνοπτική παρουσίαση των εκφάσεων και του χαρακτήρα της Μεταβυζαντινής τέχνης, διπλωματική εργασία, Αθήνα 1988. Εγκυκλοπαίδεια «ΔΟΜΗ» Δομίνικος Θεοτοκόπουλος “El Greco” ΤΕΣΣΕΡΑ ΠΙ ΕΙΔΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2009 Ιστοσελίδα Wikipedia http://texnografia.blogspot.gr/2014/01/blog-post_15.html http://www.olympia.gr/ http://ppspa.weebly.com/uploads/2/6/3/6/26366972/art-chretien-2g-gymn.pdf http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%BF%CF%81%CF%84%CF%81%CE%B1%CE%AF %CF%84%CE%B1_%CE%A6%CE%B1%CE%B3%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CE%BC https://sites.google.com/site/byzantineiconsandchurchmurals/archeio-kallitechnikesdrasteriotetas/arthra--meletes/e-anagennese-ton-palaiologon/e-anagennese-tonpalaiologon-meros-b/e-tourkokratia-kai-e-legomene-kretike-schole

365

ΨΑΡΟΥΔΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ

http://frontoffice-147.dev.edu.uoc.gr/history/cretan.html https://www.pemptousia.gr/ http://giannisserfanto.blogspot.com/2014/06/blog-post_7782.html https://ipy.gr http://www.ekbmm.gr https://antifono.gr

Ελένη Αντωνακάκη, Παναγία η επτάσπαθη. Ιερός Ναός Αγίου Δημητρίου, Κάτω Νευροκοπίου Δράμας 2017

366

ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

367

ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΜΑΡΙΝΑΚΗ ΕΜΜ. ΣΤΕΛΛΑ Κρητικό θέατρο και Ακαδημίες. Ιταλικές επιδράσεις - ομοιότητες και διαφορές. ΜΑΥΡΟΦΡΥΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Παραδοσιακή μελισσοκομία με κυψέλες κινητής κηρήθρας στη δυτική Κρήτη. ΤΡΟΥΛΗ ΣΟΦΙΑ - ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Επισκέψεις νηπιαγωγείων σε χώρους πολιτισμού της Κρήτης. Κριτήρια επιλογής και δυσκολίες εφαρμογής. ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ ΗΛ. ΚΩΣΤΗΣ To μακροτοπωνύμιο “Δαμνώνι” επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου. ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΜΙΧ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Το ηρωϊκό και χριστιανικό ήθος της κοινωνίας της Κρήτης και του Ρεθύμνου μέσα από το “Χρονικό μιας Πολιτείας” και την “Παντέρμη Κρήτη” του Π. Πρεβελάκη. ΧΟΥΔΑΛΑΚΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ Η ιστορία ενός πιάνου στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων.

368

ΜΑΡΙΝΑΚΗ ΕΜΜ. ΣΤΕΛΛΑ Ιστοριοδίφης

ΚΡΗΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΑΚΑΔΗΜΙΕΣ. ΙΤΑΛΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ – ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ 1) Οι Ακαδημίες της Αναγέννησης και η συμβολή τους Στις Ιταλικές Ακαδημίες της Αναγέννησης ανήκει η τιμή για την άνθιση των Ελληνικών και Λατινικών σπουδών στη Δύση, για την θεατρική παρουσίαση αρχαίων και αναγεννησιακών έργων, αλλά και για την ανάπτυξη γενικότερα του κλασικού πνεύματος. Ήταν όμιλοι λογίων ή ομάδες σπουδαστών που μαθήτευαν κοντά σε φιλοσόφους. Η Πλατωνική Ακαδημία της αρχαίας Αθήνας ήταν αυτή που επηρέασε καθοριστικά τη δημιουργία και τη λειτουργία τους. Ένας από τους πρωτοπόρους στην ίδρυση Αναγεννησιακών Ακαδημιών υπήρξε ο Ιταλός εκδότης Άλδος Μανούτιος.1 Μία από τις σημαντικότερες ήταν η Accademia Olimpica, ή οποία ιδρύθηκε στη Βιτσέντζα, στο Βένετο, από τον περιώνυμο αρχιτέκτονα της περιόδου εκείνης, Andrea Palladio (1508-1570).2 Μάλιστα, το Teatro Olimpico, που η Ακαδημία κατασκεύασε, σώζεται ακόμα στη Βιτσέντζα, ως ένα από τα πραγματικά ωραιότερα μνημεία της Αναγέννησης. Ένα από τα πιο γνωστά μέλη της Ακαδημίας αυτής ήταν ο γιατρός και φιλόσοφος Onorio Belli.3

1. Η Ακαδημία του ιδρύθηκε γύρω στο 1500 στην Βενετία και απετέλεσε σταθμό για τη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων στην Ευρώπη (είναι γνωστή και ως Νεοακαδημία). Το 1/3 των μελών της ήταν Έλληνες και κυρίως Κρητικοί (Μάρκος Μουσούρος, Ιωάννης Γρηγορόπουλος, Δημήτριος Δούκας κ.ά.). Το Καταστατικό της ήταν γραμμένο στο Ελληνικά και υποχρέωνε τα μέλη της να ομιλούν μόνο Ελληνικά στις συνεδριάσεις, προβλέποντας μάλιστα πρόστιμο για τους παραβάτες. 2. Ο Andrea Palladio (30 Νοεμβρίου 1508 - 19 Αυγούστου 1580) ήταν ο σπουδαίος αρχιτέκτονας της Αναγέννησης, στον οποίο αποδίδονται πολλά σημαντικά μνημεία ανά την Ιταλική επικράτεια, τόσο ιδιωτικά όσο και δημόσια. Ξεχωριστό ασφαλώς έργο του αποτελεί η “Villa Rotonda”. Εξίσου σημαντικός ήταν και ο Sebastiano Serlio, γνωστός κυρίως για τα αρχιτεκτονικά του βιβλία στον τομέα της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής των Μονών της Κρήτης. 3. Γεννήθηκε το 1550 στη Βιτσέντζα και ανήκε σε μια οικογένεια με σπουδαία πνευματική και επιστημονική παράδοση. Η Ακαδημία του ανέθεσε το 1580 τη συγγραφή ενός Ιντερμεδίου για την παράσταση του Οιδίποδα στο Teatro Olimpico. Από το 1583 μέχρι το 1597 εγκαταστάθηκε στην Κρήτη και υπηρέτησε ως προσωπικός γιατρός του Γενικού Προβλεπτή Luigi Grimani. Είναι γνωστός και για τις αρχαιολογικές του έρευνες, όπως την καταγραφή των αρχαίων θεάτρων της Κρήτης.

369

ΜΑΡΙΝΑΚΗ ΕΜΜ. ΣΤΕΛΛΑ

Άλλες σημαντικές Ακαδημίες που ιδρύθηκαν στις μεγάλες Ιταλικές πόλεις ήταν:4 Η “Platonica”5 και η “della Crusca” της Φλωρεντίας. Η “di Storia e di Archeologia dei Lincei“ της Ρώμης.6 Η “degli Innominati” της Πάρμας (των Ανώνυμων). H “dei Rinascenti” της Πάντοβας (των Αναγεννημένων). H “degli Intrepidi” και η “degli Attizzati” της Φερράρας (των Ατρόμητων και των Δραστήριων). H “degli Intronati” της Σιέννας και αρκετές άλλες (π.χ. των “Filareti” της Φερράρας, των “Stabili”, των “Potenti”, των “Ricovrati” της Πάντοβας, των “Incogniti” της Βενετίας κ.ά.7). Η αξιολογότερη από τις δραστηριότητες των ανωτέρω Ακαδημιών ήταν ασφαλώς η ενίσχυση και η διάδοση της δραματικής τέχνης, μέσω της παρουσίασης θεατρικών έργων και της παρότρυνσης των μελών τους να γράψουν δικά τους. Στην συμβολή των Ακαδημιών αυτών πρέπει να προστεθεί και η γνωριμία με τα κείμενα του αρχαίου Ελληνικού θεάτρου, με τα έργα των φιλοσόφων και βέβαια με το Αριστοτελικό έργο. Επομένως, η εξέλιξη του Ιταλικού θεάτρου, όπως βέβαια και την Όπερας αργότερα, βρισκόταν σε μεγάλο βαθμό στα χέρια των Ακαδημιών. Απεδείχθη ότι η θεατροφιλία και η πολύπλευρη πνευματική δραστηριότητα των μελών τους υπήρξε από πολλές απόψεις ευεργετική.8 Γνωστή είναι άλλωστε η δραστηριότητα της Ακαδημίας της Ρώμης όπου, με την πρωτοβουλία του ουμανιστή Pomponius Laetus, ανέβαιναν θεατρικές παραστάσεις των κωμωδιών του Πλαύτου και του Τερέντιου. Η Ρωμαϊκή τραγωδία ...που δεν έχει τίποτα το κοινό με τα υπέροχα προϊόντα της πνευματικής μεγαλοφυίας των Ελλήνων..., όπως λέει χαρακτηριστικά ο Γερμανός ποιητής A.W. Schlegel, είχε γεννηθεί κατά την περίοδο της τυραννίας

4. Για τις Ακαδημίες αυτές βλ. Παναγιωτάκης 1966, σελ. 40-45. 5. Βλ. Παναγιωτάκης 1966, σελ. 41. Ιδρύθηκε το 1442 από τον Cosimo των Μεδίκων, μετά από την σύνοδο της Φλωρεντίας, αφού πέρασαν από την πόλη αυτή ο Πλήθων και ο Βησσαρίων. Μέλη της διετέλεσαν πολλοί διάσημοι Έλληνες λόγιοι. 6. Η Ακαδημία αυτή αναβίωσε κατά τον 19ο αι. και επικεντρώθηκε σε αρχαιολογικές μελέτες, μεταξύ άλλων και στην Κρήτη, εκδίδοντας Πρακτικά, που περιελάμβαναν άρθρα διακεκριμένων Ιταλών αρχαιολόγων, όπως του Federico Halbherr. 7. Δηλαδή: Των Ένθρονων, Των Φιλάρετων, των Σταθερών, των Ισχυρών, των Αναρρωσάντων, των Άγνωστων κ.ά. 8. Αρκεί να αναφερθεί ότι η κωμωδία “Gli Ingannatti”, δηλαδή «Οι εξαπατημένοι», που ήταν συλλογικό έργο των μελών της Accademia Intronati της Σιέννας, το 1531, μεταφράστηκε στα Γαλλικά το 1543 και αποτέλεσε μια από τις πρώτες σημαντικές διεισδύσεις της Ιταλικής κωμωδίας στη Γαλλία, που επέδρασε θετικά στην εξέλιξη του Γαλλικού θεάτρου.

370

ΚΡΗΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΑΚΑΔΗΜΙΕΣ. ΙΤΑΛΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ – ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ

του Νέρωνα (που διετέλεσε αυτοκράτορας μεταξύ 54-68 μ.Χ.). Ο Ρωμαίος ποιητής Σενέκας (4 π.Χ. – 65 μ.Χ.) διαμόρφωσε το συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος ως «τραγωδία φρίκης». Σε κάποιες ανάλογες τυραννικές κυβερνήσεις «μικροαρχοντάδων» γεννήθηκε και η Ιταλική Αναγεννησιακή τραγωδία. Οι Ακαδημίες δεν κατάφεραν να διευρύνουν θεαματικά την περιορισμένη απήχηση της λόγιας δραματουργίας. Όσο και αν η Αναγέννηση πλάτυνε τους ορίζοντες της Παιδείας, το ποσοστό των μορφωμένων ήταν σχετικά μικρό σε σύγκριση με τον γενικό πληθυσμό. Συχνά όχι μόνο οι άνθρωποι του λαού και της υπαίθρου αλλά ακόμα και οι αστοί δεν ήταν σε θέση να καταλάβουν, να εκτιμήσουν την σπουδαιότητά του θεάτρου, ούτε βέβαια να το απολαύσουν. Στην πνευματική και καλλιτεχνική – θεατρική δραστηριότητα που προσέφερε η μητρόπολη Βενετία δεν ήταν δυνατόν να μείνουν αμέτοχοι οι Έλληνες. Μια μαρτυρία του 1580 αναφέρει πως η Ελληνική παροικία της πόλης αριθμούσε 15.000 κατοίκους και πως ήταν η πολυπληθέστερη ξένη παροικία.9 Οι Έλληνες θα διαδραματίσουν σπουδαίο ρόλο και στον αιώνα που ακολούθησε την ακμή του Βενετικού ουμανισμού και σ’ αυτό θα συντελέσει καθοριστικά η διάδοση της Ελληνομάθειας.10 Αλλά και η ολοένα μεγαλύτερη προσέλευση Ελλήνων σπουδαστών στα Πανεπιστήμια της Πάντοβας και της Ρώμης. Η ενεργός αυτή ανάμειξη των Ελλήνων στην Ιταλική πνευματική δημιουργία επεκτάθηκε μέχρι την συγγραφή Ιταλικών έργων και μάλιστα από Κρητικούς. Όπως η περίπτωση του Ρεθύμνιου Αντωνίου Πάνδημου, ο οποίος έγγραψε το έργο “Amorosa Fede” το 1619, για τον γάμο της Κρητικοπούλας αρχόντισσας Καλλέργας Καλλέργη με τον Βενετοκρητικό ευπατρίδη Francesco Quarini.11 Όπως επίσης εμφανίζονται Ιταλικά έργα γραμμένα από Ιταλούς συγγραφείς στα Ελληνικά.12 Είναι η περίοδος που κάνουν την εμφάνισή τους στα

9. Να σημειωθεί ότι κατά την περίοδο αυτή η Βενετία αριθμούσε σχεδόν 190.000 κατοίκους! Ανάμεσα στους Έλληνες κατοίκους της συγκαταλέγονται και αρκετοί ορθόδοξοι Ιταλοσπουδασμένοι ιερωμένοι της Κρήτης, ουμανιστές –λόγιοι, που ήταν κάτοχοι της αρχαιοελληνικής παιδείας και κληρονόμοι της Βυζαντινής παράδοσης και διατηρούσαν σταθερά δεσμούς με τη Δύση. 10. Στην προσπάθεια διάδοσης της Ελληνομάθειας, σπουδαίο ρόλο διαδραμάτισε μεταξύ άλλων, ο Ν. Σοφιανός. Για να ανεβάσει το επίπεδο των λαϊκών τάξεων στις Τουρκοκρατούμενες περιοχές, τύπωσε στο τυπογραφείο του στη Βενετία, το 1544, μετάφραση στην ελληνική καθομιλουμένη τον «Παιδαγωγό», που βασίστηκε στο «Περί παίδων αγωγής» του Πλουτάρχου. 11. Σ’ αυτούς τους «δίγλωσσους» ανήκουν οι Βενετοκρητικοί Giovanni Giustiniani και Francesco Bozza. Ο δεύτερος είναι γνωστός για την τραγωδία του “Fedra”, που τυπώθηκε το 1578. Ακόμη, κάποιοι Ιταλοί λόγιοι έγραφαν συχνά στα ελληνικά. Όπως ο μαθητής του Ruzzante, συγγραφέας Antonio da Molino. 12. Ενδεικτικά αναφέρουμε το χειρόγραφο της κωμωδίας “I Tre Tiranni” του Agostino Ricchi (1530-1533), το οποίο δημοσίευσε ο Ιταλός ελληνιστής φιλόλογος Mario Vitti. Το κείμενο της Ε’ Πράξης είναι γραμμένο στα ελληνικά από τον καταγόμενο εκ Κερκύρας λόγιο, Νικόλαο Σοφιάνο.

371

ΜΑΡΙΝΑΚΗ ΕΜΜ. ΣΤΕΛΛΑ

έργα της Ιταλικής δραματουργίας οι Έλληνες ήρωες. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι Έλληνες και Κρήτες λόγιοι και διανοούμενοι με την άφιξή τους στην Ιταλία δεν παρέλειπαν να γίνουν ενεργά μέλη των Ακαδημιών.13 Ένα παρόμοιο πνευματικό ίδρυμα δεν άργησε να ιδρυθεί και στην Κρήτη. Η πρωτοβουλία ανήκε στον Βενετοκρητικό ευγενή Francesco Barozzi (1537-1604), ο οποίος το 1562 ίδρυσε στο Ρέθυμνο την Ακαδημία των Vivi (δηλαδή των ζωντανών-ασυμβίβαστων).14 Θέλησε μ’ αυτόν τον τρόπο, μετά την επιστροφή στη γενέτειρά του από την Πάντοβα, όπου σπούδασε αστρονομία, μαθηματικά και φιλοσοφία, να δημιουργήσει ένα πνευματικό φυτώριο όμοιο μ’ αυτά που υπήρχαν στην Ιταλία, ώστε μέσω αυτού να αναπτυχθούν τα γράμματα, οι τέχνες και το θέατρο στην Κρήτη. Ο ίδιος δίδαξε και δημοσίευσε διάφορα μαθηματικά συγγράμματα και μαζί με άλλους Ρεθύμνιους έπαιξαν σημαντικότατο ρόλο στην πνευματική ζωή του νησιού. Για την Ακαδημία των Vivi, ευελπιστούμε οι μελλοντικές έρευνες των ειδικών μελετητών να μας διαφωτίσουν περισσότερο, όσον αφορά τη δράση και τα μέλη της, αφού οι ιστορικοί την χαρακτηρίζουν ως «Το πρώτο πνευματικό ίδρυμα στον Ελληνικό χώρο». Αντίστοιχο πνευματικό ίδρυμα δεν άργησε να λειτουργήσει και στο Μεγάλο Κάστρο (Χάνδακα). Ήταν η Ακαδημία των Stravaganti ή Estravaganti (των υπερβολικών), που δημιούργησε το 1590 ο Βενετοκρητικός nobili Ανδρέας Κορνάρος, ο οποίος υπήρξε μάλιστα και πρώτος Πρόεδρός της.15 Στεγάστηκε στη Λότζια (στην Λέσχη των Ενετών ευγενών, όπου σήμερα στεγάζεται το Δημαρχείο Ηρακλείου) και μέλη της διετέλεσαν πλείστες πνευματικές και επιστημονικές προσωπικότητες της πόλης. Η συμβολή της στην Κρητική πνευματική ακμή, κατά κοινή ομολογία των ιστορικών, υπήρξε μεγάλη και αδιαμφισβήτητη. Η δημιουργική αυτή πνευματική της πορεία διήρκεσε εβδομήντα ολόκληρα χρόνια,

13. Μέλη Ιταλικών Ακαδημιών υπήρξαν επίσης και πολλοί άλλοι, όπως ενδεικτικά, ο Κρητικός λόγιος Φραγκίσκος Πόρτος της Firaleti. Ο Μάξιμος Μαργούνιος της Stabili. Οι Ι. Γραδενίγος, Ι. Κιγάλας και Ι. Κωτούνιος της Ricovrati. Όπως επίσης οι Κρήτες, Νικόλαος Βλαστός, Ζαχαρίας Καλλέργης, Μάρκος Μουσούρος κ.ά. 14. Ο Barozzi τύπωσε το πρώτο βιβλίο του στην Πάντοβα το 1558 με θέμα την αξία της φιλοσοφίας. Το αφιέρωσε στον καθηγητή του Marco Antonio Passeri, ο οποίος δίδασκε το «Περί Ψυχής» του Αριστοτέλη. Το 1629 ο υιός του Ιάκωβος, πούλησε τα χειρόγραφά του στον Άγγλο, G. Herbert. Για τη δράση του Barozzi, βλ. και Καλογεράκης Ι., στο Εν Χανίοις, 2014. 15. Ο Ανδέας Κορνάρος ήταν γόνος της πασίγνωστης αρχοντικής οικογένειας από την οποία καταγόταν επίσης, ο ποιητής του «Ερωτόκριτου», Βιτσέντζος, πιθανότατα αδελφός του. Όπως επίσης ο σπουδαίος αγιογράφος Ιωάννης που έδρασε στην Ι.Μ. Ακρωτηριανής Τοπλού. Στην ίδια οικογένεια ανήκαν και ορισμένοι αξιωματούχοι. Ανάμεσα στα κείμενα του λογίου Ανδρέα Κορνάρου συγκαταλέγεται και «η Ιστορία της Κρήτης». Πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την Βενετοκρατούμενη Κρήτη αποτελεί η διαθήκη του.

372

ΚΡΗΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΑΚΑΔΗΜΙΕΣ. ΙΤΑΛΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ – ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ

έως την Άλωση του Μεγάλου Κάστρου από τις βάρβαρες τουρκικές ορδές (1669). Αλλά και στα Χανιά λειτούργησε το 1632 η Ακαδημία των “Sterili”, της οποίας η δράση ήταν ολιγόχρονη και «στείρα», εξαιτίας του γεγονότος της κατάληψης της Δυτικής Κρήτης από τους Τούρκους, λίγα χρόνια αργότερα (1645), και της επακόλουθης μαύρης τουρκικής νύχτας που επικράτησε στο νησί για 267 ολόκληρα χρόνια. Κλείνοντας την σύντομη αναφορά στις Κρητικές Ακαδημίες, αξίζει να παρατεθεί μια αφιέρωση, ενδεικτική της φήμης τους, την οποία κάνει ο Ρεθύμνιος ιατρός και φιλόσοφος Δανιήλ Φουρλάνος στο 2ο βιβλίο του, που τυπώθηκε στο Αννόβερο της Γερμανίας το 1605:16 Nobilissimis doctissimisque viris Accademicis Cretensibus Δηλαδή: Στους ευγενέστατους και ελλογιμώτατους Κυρίους Ακαδημαϊκούς της Κρήτης. Όλα αυτά λοιπόν συνέβαιναν σε ένα ολοζώντανο νησί του 16ου αιώνα με έντονη κοινωνική ζωή, με αναπτυγμένη κοινωνία και παιδεία και με ακμαία εμπορική δραστηριότητα, σε βαθμό που οι πόλεις του να θυμίζουν τις Ιταλικές. Μέσα σ’ αυτήν την πνευματική ικμάδα, ασφαλώς πρωταγωνιστικό ρόλο είχαν οι μορφωμένοι κάθε πόλης. Απόδειξη γι’ αυτό αποτελούν τα κατάστιχα των νοταρίων (συμβολαιογράφων. Ενδεικτικά: Μόνο στα κατάστιχα του Καστρινού συμβολαιογράφου Μιχαήλ Μαρά, από τα 19 που διασώθηκαν επί συνόλου 41, αναφέρονται τα ονόματα 148 νοταρίων, 68 ιατρών, 63 δικηγόρων και 41 ζωγράφων.17 Εξ αυτών οι 20 ιατροί και οι 22 δικηγόροι ήταν απόφοιτοι Ιταλικών Πα-

16. Βλ. Παναγιωτάκης 1966, σελ. 46-47. Το πρώτο βιβλίο του λόγιου Δ. Φουρλάνου τυπώθηκε το 1574 στη Βενετία και ήταν η Λατινική έκδοση στο «Περί ζώων μορίων» του Αριστοτέλη. Ενώ στο δεύτερο, το οποίο αφιερώνει στους Ακαδημαϊκούς της Κρήτης περιλαμβάνει δέκα έργα του Θεόφραστου. 17. Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, πολλοί διανοούμενοι και καλλιτέχνες κατέφυγαν στην Ελληνική επικράτεια (κυρίως στο Μυστρά και στην Κρήτη), καθώς επίσης στις χώρες της Δύσης ή στη Ρωσία. Το ίδιο έπραξαν και οι περισσότεροι άρχοντες, όσοι γλίτωσαν από την σφαγή και όσοι δεν συνεργάστηκαν με τον κατακτητή. Τέτοιες οικογένειες αρχόντων ήταν: του Λάσκαρη, οι Καντακουζηνοί, του Ιωάννη Μόσχου, του Ιωάννη Αργυρόπουλου, του Μανουήλ Χρυσολωρά κ.ά. Ακόμα, αρκετοί ζωγράφοι προτίμησαν να εγκατασταθούν στην Κρήτη για να εξασκήσουν την τέχνη τους. Συνεργαζόμενοι και επηρεαζόμενοι από τους ζωγράφους του νησιού, συνέβαλαν καθοριστικά στη σταδιακή δημιουργία της φημισμένης «Κρητικής Σχολής». Κύριοι εκπρόσωποί της ήταν: Ο Μιχαήλ Δαμασκηνός, ο Θεοφάνης, ο Εμμανουήλ Τζάνες, ο Γεώργιος Κλότζας, ο Ιερεμίας Παλλαδάς, ο Εμμανουήλ Λαμπάρδος, ο Άγγελος Ακοτάντος, ο Χανιώτης Θεόδωρος Πουλάκης, ο Ανδρέας Ρίτζος, ο Γεράσιμος Παλαιόκαππας κ.ά.

373

ΜΑΡΙΝΑΚΗ ΕΜΜ. ΣΤΕΛΛΑ

νεπιστημίων. Ενώ και οι περισσότεροι εκ των υπολοίπων είχαν επισκεφτεί την Ιταλία και είχαν έρθει σε επαφή με το Αναγεννησιακό πνεύμα. 2) Το θέατρο στην Κρήτη 2Α) Στοιχεία και μαρτυρίες για τις παραστάσεις των έργων Η Ιταλική Αναγέννηση μετέδωσε μια λαμπρότατη πνευματική άνθιση σε μία από τις αποικίες της Βενετίας, την Κρήτη, εφόσον από τις Αναγεννησιακές καταβολές προήλθε η μεγάλη πνευματική ακμή με τα έργα του Κρητικού Θεάτρου. Η Κρητική τραγωδία, σε αντίθεση με τις Ιταλικές καταβολές της, αποτελεί μια γνήσια έκφραση δημοτικού τραγουδιού, γεμάτη λυρισμό, ανθρώπινα αισθήματα και ρομαντισμό. Ο στίχος των κειμένων είναι ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος με ομοιοκαταληξία (πολιτικός). Η σχέση που υπήρξε ανάμεσα στις Ακαδημίες και την ακμή της Κρητικής Λογοτεχνίας ήταν μεγάλη και ασφαλώς αδιαμφισβήτητη. Δεν μπορεί άλλωστε να είναι τυχαίο το γεγονός ότι η ίδρυση πνευματικών αυτών ιδρυμάτων συμπίπτει ακριβώς χρονολογικά με την εμφάνιση των έργων του Κρητικού Θεάτρου. Όπως επίσης δεν μπορεί να είναι τυχαίο το γεγονός ότι η τόσο ώριμη Κρητική δραματουργία είχε τόσο αιφνίδια εμφάνιση. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο G. Morgan: Η Ερωφίλη του Γ. Χορτάτζη είναι αδύνατον να ξεπετάχτηκε πάνοπλη...18 Το γεγονός που συνηγορεί στα ανωτέρω είναι ότι το Κρητικό Θέατρο και η Κρητική λογοτεχνία της περιόδου της ακμής, σίγουρα δεν είχε λαϊκή, αλλά λόγια προέλευση. Μυστήριο παραμένει, παρ’ όλες τις φιλολογικές πηγές, ο τρόπος και ο χώρος που δίνονταν οι παραστάσεις των έργων. Οι μελετητές πιθανολογούν ότι στο Κάστρο παιζόταν Ιταλικές και Βενετσιάνικες κωμωδίες και ενδεχομένως κάποιος θίασος Commedia dell’ arte να έδινε παραστάσεις στις πόλεις του νησιού στα τέλη του 16ου αι. (1580 και εξής), πάντως πριν από την εμφάνιση των έργων της ακμής. Το βέβαιο πάντως είναι πως τα έργα του Κρητικού θεάτρου γράφτηκαν για να παρασταθούν πρωτίστως και όχι απλώς για να τυπωθούν. Μια εικόνα των παραστάσεων αυτών μας παρουσιάζει ο Κ. Σάθας που γράφει πως ο «Στάθης»: εγράφη και εδιδάχθη εν Κρήτη υπό θιάσου ηθοποιών περιερχομένων τας πόλεις, και διδασκόντων κωμικά ως επί το πλείστων δράματα. Οι ηθοποιοί έψαλλον τα Intermedes και οι χοροί παντομιμικώς παριστώντες τα λεγόμενα ballets, συνε-

18. Ο Στυλιανός Αλεξίου γράφει για την «Ερωφίλη» πως: Χρειάζεται κάποια ένταση της προσοχής για να παρακολουθήσει κάποιος αυτόν τον λόγο χωρίς να του ξεφύγει τίποτε από το νόημα της, και υπάρχουν κομμάτια που είναι αμφίβολο αν τα κατάλαβε ποτέ γλωσσικά ο απλός άνθρωπος του λαού – ο χωρικός…

374

ΚΡΗΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΑΚΑΔΗΜΙΕΣ. ΙΤΑΛΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ – ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ

πλέκοντο προς αλλήλους… Επίσης, ο Νικόλαος Κομνηνός-Παπαδόπουλος αναφέρει ότι όπως ο ίδιος θυμάται: Η Ερωφίλη παραστάθηκε πολλές φορές στον Χάνδακα και πάντα άρεσε… Μας είναι ωστόσο κάπως δύσκολο να φανταστούμε ακριβώς ήταν οι παραστάσεις αυτές, οι σκηνικές τεχνικές (εφέ), οι σκηνοθετικές μέθοδοι και οι θεατρικοί χώροι. Στην Δύση, κατά την ίδια περίοδο, την θεατρική ζωή και κίνηση την συγκροτούσαν οι αυλικοί θίασοι (των πριγκίπων), οι επαγγελματικοί θίασοι (που είχαν κρατική επιχορήγηση), οι θίασοι των ακαδημαϊκών ιδρυμάτων με ερασιτέχνες ηθοποιούς και τέλος οι θίασοι των πλανόδιων γυρολόγων θεατρίνων. Οι τελευταίοι αντιπροσώπευαν την Commedia dell’ arte και προσέφεραν, κυρίως στην ύπαιθρο, τη συνήθως μέτρια καλλιτεχνική τους δραστηριότητα. Δεν υπάρχουν δυστυχώς σαφείς μαρτυρίες για το ποιο είδος θιάσων ευδοκιμούσε στην Κρήτη. Το πιθανότερο είναι να υπήρχαν όλα.19 Κυρίως όμως υπήρχε η επιχορήγηση των πλουσίων αστών, αν κρίνουμε από τη δράση των Ακαδημιών, στις οποίες οι αστοί αυτοί ήταν μέλη. Η δράση των ευκατάστατων χορηγών τεκμηριώνεται μέσα από τους προλόγους των έργων και βέβαια από τις θερμές αφιερώσεις των συγγραφέων προς τα διάφορα σημαντικά πρόσωπα της Κρητικής κοινωνίας.20 Η βεβαιότητα ότι τα έργα του Κρητικού θεάτρου γράφτηκαν για να παρασταθούν, απορρέει και από την ίδια την φιλολογική ανάλυσή τους με βάση: 1) Τα θεατρικά και αφιερωματικά στοιχεία των Προλόγων. 2) Τις σκηνικές οδηγίες που περιέχουν. Σε αρκετά σημεία δε, εντοπίζονται ξεκάθαρες οδηγίες παιξίματος, που θα λέγαμε ότι θυμίζουν αντίστοιχες, μεταγενέστερες οδηγίες του Στανισλάβσκι. 3) Η διανομή των ρόλων του κάθε προσώπου – ηθοποιού. 4) Η αναφορά του Ι.Α. Τρωίλου που έγραψε πως: …το έργο μου σε θέατρο δεν

19. Μια θεατρική πτυχή λιγότερο φωτισμένη, είναι αυτή των θεατρικών μονολόγων ή διαλόγων, όπως οι λεγόμενες Ιταλικές «εκλογές - ecloghe». Ομοίως και στην Κρήτη απαγγέλλονταν από σκηνής. Τέτοιο ποίημα ήταν ο «Φαλλίδος» που αναφέρεται στον γνωστό «Νανιανό κώδικα ή codex Nanianus», και παρεμβάλλεται ανάμεσα στον «Γύπαρη» δηλαδή την «Πανώρια» και τον «Στάθη». 20. Οι συγγραφείς αφιέρωναν στους πλούσιους Κρήτες χορηγούς τιμητικές αφιερώσεις για να τους ευχαριστήσουν. Στο πλαίσιο αυτό, ο Γ. Χορτάτζης αφιερώνει την «Πανώρια» στον ευγενή, Μαρκαντώνιο Βιάρο, ενώ λίγο αργότερα την «Ερωφίλη» του, στον Χανιώτη δικηγόρο Ιωάννη Μόρμορη ή Μουρμούρη. Αντίστοιχα, ο Ι.Α. Τρωίλος αφιερώνει τον «Ροδολίνο» του στον εξοχότατο Θωμά Φλαγγίνη. Ακολούθως, ο Μ.Α. Φώσκολος, τιμά τον Βενετό Νικολό Ντεμέτζο (De Mezzo). Τέλος, στον «Ζήνωνα», ο άγνωστος συγγραφέας επαινεί τον Βενετοκρητικό μαχητή, Κατερήν Κορνάρο.

375

ΜΑΡΙΝΑΚΗ ΕΜΜ. ΣΤΕΛΛΑ

άφηκα να βγαίνει, να γυρίζει… Η άρνηση αυτή του συγγραφέα του «Ροδολίνου» είναι όντως πολύ σημαντική. 5) Οι Κρητικές κωμωδίες και το ποιμενικό δράμα επιλογίζονται. Όπως ο Αριστοφάνης, ο Πλαύτος και ο Σαίξπηρ, ομοίως και οι Κρήτες συγγραφείς, στο τέλος του έργου τους, απευθύνονται στους θεατές τους. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτό του «Κατζούρμπου»: …Νυχτιά καλή και φχαριστιές περίσσες δίδομέ σας, γιατί εκαταδεχτήκατε τόση ώρα να σταθείτε, στην κωμωδία μας σήμερα να μας αφουγκραστείτε, παρακαλώντας σας πολλά, να κάμετε όλοι ομάδι, αν είναι και σας άρεσε, κάποιο μικρό σημάδι…». Όπως επίσης στον πρόλογο του Φορτουνάτου, οι ηθοποιοί προετοιμάζουν τους θεατές, πως τελειώνοντας η παράσταση επιθυμούν απ’ αυτούς: « Ως είναι το συνήθι σας και θέλει η ευγενειά σας, φκαριστημένη ακρόαση να ‘χωμε απ’ όνομά σας... Αυτά είναι τα κύρια αποδεικτικά στοιχεία που μαρτυρούν περίτρανα πως κάποια πρόσωπα συγκεντρώθηκαν για να αφουγκραστούν μια κωμωδία, που παρουσίαζαν ηθοποιοί, οι οποίοι καληνύχτιζαν τους θεατές και τους ζητούσαν να τους ευχαριστήσουν ομαδικά. Και βέβαια ένα απλώς τυπωμένο λογοτεχνικό έργο δεν θα μπορούσε να ακούγεται, ούτε οι αναγνώστες του να εκδηλώσουν συγχρόνως (και μάλιστα ομάδι) την ευχαρίστησή τους. Μία άλλη σημαντικότατη απόδειξη ότι τα έργα παίζονταν είναι τα Ιντερμέδια (Intermezzo – Intermedes). Αναφέρονται τελευταία γιατί αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι τους. Πρόκειται για μια θεατρική ιδιορρυθμία, δεδομένου ότι παρεμβάλλονται ανάμεσα στις Πράξεις του κυρίως έργου. Τους αξίζει επομένως μια πιο εμπεριστατωμένη παρουσίαση, γι’ αυτό τους αφιερώνεται το επόμενο υποκεφάλαιο της παρούσας εργασίας. 2Β) Τα Ιντερμέδια Σύμφωνα με παλιές ιστορικές πηγές, το 1471 που πρωτοπαίχτηκε ο «Αμφιτρύων» του Πλαύτου, συνοδευόταν από μορέσκες, δηλαδή χορούς και αναπαραστάσεις μαχών. Οι ειδικοί μελετητές διαπιστώνουν ότι οι μορέσκες αυτές κατάγονταν από το Βυζάντιο, που αργότερα τις κληροδότησε στη Δύση.21 Σ’ αυτήν την άποψη συνηγορεί και μια αφήγηση του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου σχετικά με τις τελετές της βυζαντινής αυλής, όπου μιλάει για κάποιο «Γοτ-

21. Μορέσκες – Moresca: Είναι τεχνικός όρος και υποδηλώνει τα δρώμενα (τους χορούς, τα τραγούδια και τις αναπαραστάσεις μαχών επί σκηνής), ανάμεσα στις Πράξεις του θεατρικού έργου, που στόχο έχουν να το εμπλουτίσουν. Πιστεύεται ότι ο όρος Moresca συνδέεται με Μαυριτανικό χορό, στον οποίο οι χορευτές έβαφαν τα πρόσωπά τους (Μόρους). Βλ. Bancroft-Marcus R., στο Holton 1999, σελ. 196.

376

ΚΡΗΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΑΚΑΔΗΜΙΕΣ. ΙΤΑΛΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ – ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ

θικό Δείπνο». Άλλωστε η μονοτονία των Αναγεννησιακών τραγωδιών είναι αυτή που βοήθησε τα Ιντερμέδια να εισέλθουν σταδιακά μέσα στα έργα και εν τέλει να καθιερωθούν. Εξαιτίας μάλιστα της εύκολης υπόθεσής τους και της διασκέδασης που προσέφεραν στον θεατή, με την πάροδο του χρόνου εκτόπισαν τον ποιητικό λόγο από την πρωταγωνιστική θέση του, σε βαθμό που να γίνουν ο κύριος πόλος έλξης της παράστασης. Ορισμένες φορές σε σημείο που οι θεατές μόλις και μετά βίας να «ανέχονται» την παρεμβολή της βασικής υπόθεσης του έργου ανάμεσά τους. Αργότερα η μόδα διαδόθηκε και στην Αγγλία, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τα Ιντερμέδια στα έργα του Σαίξπηρ.22 Η εξάπλωση και η επικράτηση αυτών των Ιντερμεδίων ήταν εις βάρος του έργου, γεγονός που επιτάχυνε την παρακμή της Αναγεννησιακής τραγωδίας και υπήρξε προπομπός του μελοδράματος (Όπερας) ήδη από τον 17ο αι. Το Κρητικό θέατρο μας έδωσε συνολικά 18 Ιντερμέδια.23 Στα Κρητικά έργα που συνήθως είναι Πεντάπρακτα, τα Ιντερμέδια είναι τέσσερα. Δεν τα συναντούμε σε όλα τα έργα του Κρητικού θεάτρου με την ίδια μορφή και θεματολογία, αφού το καθένα άντλησε την επίδρασή του από διαφορετικό χώρο, εποχή, γεγονός, συνθήκη, συγγραφέα. Σε αντίθεση με τα Ιταλικά πρότυπά τους, τα Κρητικά Ιντερμέδια περιέχουν 2-3 επεισόδια και η λεκτική τους ποιότητα υπερτερεί. Η πεντάδα των Ιντερμεδίων της «Πανώριας» έχουν μυθολογική πλοκή, ενώ του «Κατζούρμπου» περιγράφουν σκηνές στην Ιερουσαλήμ μεταξύ Τούρκων και Χριστιανών. Αντίθετα στον «Ροδολίνο» δεν υπάρχουν, καθώς έχουν αντικατασταθεί από χορικά (από 3 σονέτα, που θεωρούνται τα πρώτα της Ελληνικής ποίησης). Η τετράδα των Ιντερμεδίων της «Ερωφίλης» είναι επηρεασμένη από το έργο του T. Tasso “Gerusalemme Liberata”. Ενώ η τετράδα του «Φορτουνάτου» έχει ως θέμα τον Τρωικό πόλεμο. Αντίστοιχα, τα δύο του «Στάθη» περιγράφουν ένα επεισόδιο μεταξύ του Πριάμου και του Μενέλαου για την Ελένη και την συμπλοκή που ακολούθησε στην Τροία. Πολλές από τις σκηνές που περιγράφονται στα Κρητικά Ιντερμέδια έχουν επιρροή και από το έργο του Dell’ Anguillara, “Metamorfosi d’ Ovidio” (Οι Μεταμορφώσεις του Οβιδίου), 1561.

22. Απαντούν στην παντομίμα του «Άμλετ», στις τρεις θεές του έργου «Τρικυμία» και στα αυτοσχέδια με τις μάγισσες στον «Μάκβεθ». 23. Βασικά διακοσμητικά σκηνικά θέματα των Κρητικών Ιντερμεδίων ήταν τα δάση (έρωτας στη Ίδη), το παλάτι, οι θρησκευτικές διενέξεις, το στρατόπεδο στον πόλεμο κ.ά. Ο έρωτας εμφανίζεται ως θέμα σε 8 από αυτά, ο πόλεμος σε 5, σε 3 υπάρχει αίσια έκβαση και σε 2 τραγικό τέλος. Στην Κρήτη όπως και στα Επτάνησα, τα Ιντερμέδια ήταν γνωστά από τον 15ο αι., αλλά καθιερώθηκαν στο θέατρο από το 1600 και εξής, όταν οι Κρήτες συγγραφείς τα ενσωμάτωσαν στα έργα τους. Παρείχαν μάλιστα και σαφείς σκηνοθετικές οδηγίες για τους ηθοποιούς.

377

ΜΑΡΙΝΑΚΗ ΕΜΜ. ΣΤΕΛΛΑ

Οι Βενετοί λάτρευαν τα θεάματα και τις μεταμφιέσεις, όπως στα καρναβάλια και στις μεγάλες εορτές. Γνωρίζουμε την διοργάνωση της «γκιόστρας», τουλάχιστον μία φορά στα Χανιά (1594) και μία στο Κάστρο (1588).24 Ορισμένες μεγάλες εκδηλώσεις περιελάμβαναν επίσης παραστάσεις με θεαματικά Ιντερμέδια, με τη συμμετοχή πολυπρόσωπων θιάσων, που λάμβαναν χώρα σε πλατείες ή σε αυλές των επαύλεων των ευγενών, με την ευκαιρία κάποιων επετείων ή αριστοκρατικών γάμων. Τα Ιντερμέδια κατείχαν ξεχωριστή θέση στις εκδηλώσεις αυτές και έχριζαν εξαιρετικής προτίμησης από τους θεατές. Να σημειωθεί τέλος ότι μέχρι σήμερα η φιλολογική έρευνα διεθνώς αναγνωρίζει μια σπάνια λογοτεχνική αξία στα Κρητικά Ιντερμέδια, τα οποία χαρακτηρίζονται ως «μια πολύτιμη μικρή παγκόσμια θεατρική κληρονομιά». Ακριβώς επειδή η παγκόσμια λογοτεχνία έχει να επιδείξει και να υπερηφανευτεί για πολύ λίγα τέτοια ποιητικά δείγματα και μάλιστα τόσο αξιόλογα και «ζωντανά». Συγκρίνοντας τα με τα Ιταλικά Ιντερμέδια, αναμφισβήτητα τα Κρητικά κερδίζουν σε θέμα, σε δράση και σε διάλογο. Και τέλος μια ακόμα σημαντική παρατήρηση: Αν τα έργα του Κρητικού Θεάτρου, τα οποία θα παρουσιαστούν στη συνέχεια συνοπτικά, δεν είχαν γραφτεί για να παρασταθούν, τα Ιντερμέδια δεν θα είχαν κανένα απολύτως λόγο ύπαρξης ανάμεσα στις Πράξεις τους. 3) Ιταλικό και Κρητικό Θέατρο Τα πρότυπα, οι επιδράσεις και οι διαφορές Το Αναγεννησιακό θέατρο είναι ένα φαινόμενο της Δύσης, που ξεκίνησε από την μίμηση των Αρχαίων Ελληνικών προτύπων. Μέσω της εξάπλωσης της θετικής επιρροής της Αναγέννησης στην Ευρώπη, το πνεύμα της μεταλαμπαδεύτηκε και στην Βενετοκρατούμενη Κρήτη, διαμορφώνοντας καθοριστικά την πολιτιστική εξέλιξη του νησιού. Είδαμε πόσο καθοριστικό ρόλο έπαιξαν οι Ιταλοσπουδασμένοι Κρήτες λόγιοι, οι Βενετοκρητικοί Ακαδημαϊκοί, αλλά και οι ευκατάστατοι πάτρωνες των τεχνών στην υλοποίηση αυτού του πνευματικού θαύματος για την Κρήτη. Τα Ιταλικά θεατρικά έργα ήταν κυρίως αυτά που χρησίμευαν ως πρότυπα στους συγγραφείς των Κρητικών έργων της περιόδου εκείνης (16ος – αρχές 17ου αι.). Η ειδοποιός διαφορά που τα διακρίνει είναι ότι ο Κρητικός δημιουργός, από κάποιο σημείο και μετά, αφήνει την δική του φαντασία να κυριαρχήσει στην

24. Η περίφημή Γκιόστρα των Χανίων διεξήχθη τον Απρίλιο του 1594, κατά την περίοδο του Καρναβαλιού, και περιγράφεται σε ένα ποίημα κρητικής έμπνευσης, αν και γραμμένο σε ιταλική γλώσσα, του Gian Carlo Persio με τίτλο: “La nobilissama barriera della Canea”.

378

ΚΡΗΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΑΚΑΔΗΜΙΕΣ. ΙΤΑΛΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ – ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ

πλοκή, προσαρμόζοντας την δομή του έργου στην τοπική, Ελληνική παράδοση. Στη συνέχεια θα εξεταστούν συνοπτικά τα έργα του Κρητικού Θεάτρου, ώστε να αναδειχτούν οι επιρροές που δέχτηκαν από Ιταλικά πρότυπα. 3α) Οι Κωμωδίες25 Στην Ιταλία η κωμωδία ως λογοτεχνικό είδος «έζησε» κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο26 και ακολούθως πέρασε στο Βυζάντιο με τους μίμους, γνωρίζοντας δύο κύριες μορφές: Την λόγια και την λαϊκή. Η λόγια, η “commedia erudita”, στηριζόταν στον γραπτό λόγο και εμπεριείχε στοιχεία από αρχαίες πηγές. Αντίθετα, η λαϊκή, η “commedia dell’ arte”, είχε την βάση της στην παντομίμα, στον αυτοσχεδιασμό και την διακωμώδηση της καθημερινής ζωής. Ανάμεσα σ’ αυτά τα δύο είδη, συγγραφείς όπως ο Angelo Beolco (ή Ruzzante) και ο Andrea Calmo, δημιούργησαν ένα νέο είδος, το οποίο εμπλούτισαν με τοπικά παραδοσιακά και διαλεκτικά στοιχεία.27 Απ’ αυτή την εμπλουτισμένη νέα μορφή της, την commedia dialettale, κατάγονται οι κωμωδίες του Κρητικού Θεάτρου. Κοινά τους χαρακτηριστικά ήταν: 1) Η γλώσσα: Συνήθως λαϊκή και συχνά αθυρόστομη. Μόνο που στα Κρητικά έργα δεν συναντάται ο πολυδιαλεκτισμός των Ιταλικών τους προτύπων. 2) Η ταυτότητα των ηρώων και ηρωίδων με τους χαμένους γονείς. 3) Τα πρόσωπα με τις ίδιες περίπου ιδιότητες σ’ όλες τις κωμωδίες. Οι χαρακτήρες των ηρώων έχουν ελάχιστες διαφορές. 4) Η υπόθεση του έργου που συχνά είναι υποτυπώδης. 5) Στις Κρητικές κωμωδίες συναντούμε κι άλλα χαρακτηριστικά όπως: Η δραστηριότητα των ερωτευμένων. Οι Κρητικοί ήρωες είναι ρομαντικοί, αισθηματίες και συχνά μοιρολάτρες. 6) Οι δίδυμοι αδελφοί με τα μπερδέματά τους δεν υπάρχουν στα Κρητικά έργα. Ούτε η αλλαγή προσωπικότητας, το μασκάρεμα. Οι μεταμφιέσεις στα Κρητικά έργα είναι κυρίως ενδυματολογική.

25. Η παρουσίαση των έργων επιλέχτηκε να ξεκινήσει από τις κωμωδίες, διότι χρονολογικά φαίνεται να προηγούνται ελαφρώς, αφού ο «Κατζούρμπος» ανάγεται στα τέλη του 16ου αι.. Εξετάζονται κάπως πιο αναλυτικά, λόγω των ηθογραφικών –κοινωνικών τους στοιχείων. 26. Κύριοι εκπρόσωποι της Ρωμαϊκής κωμωδίας ήταν ο Πλαύτος και ο Τερέντιος, που έζησαν κατά τον 2ο αι. π.Χ. Οι Λατίνοι αυτοί συγγραφείς επηρεάστηκαν καθοριστικά από τις ελληνιστικές κωμωδίες του Μενάνδρου, από την λεγόμενη Μέση και Νέα Κωμωδία. Κάποιοι χαρακτήρες των Ιταλικών και των Κρητικών κωμωδιών πηγάζουν από τα έργα των Ρωμαίων (όπως ενδεικτικά ο καυχησιάρης στρατιώτης). 27. Κατά την χρονική περίοδο ανάμεσα στον 16ο και 17ο αι. μ.Χ. γράφτηκαν τα περισσότερα αριστουργήματα της κωμικής τέχνης στην Ευρώπη. Όπως: «Η Δωδέκατη νύχτα» του Σαίξπηρ, ο «Ταρτούφος» και ο «Αρχοντοχωριάτης» του «Μολιέρου», “I suppositi” δηλαδή οι «Υποθετικοί» του Αριόστο κ.ά.

379

ΜΑΡΙΝΑΚΗ ΕΜΜ. ΣΤΕΛΛΑ

7) Οι μεσάζοντες: Στα Κρητικά έργα ο ρόλος αυτός έχει ανατεθεί στις γυναίκες που αναδεικνύονται πιο πολυμήχανες και ευρηματικές από τους άνδρες «συναδέλφους» των Ιταλικών έργων. 8) Οι δούλοι: Οι Ιταλοί με τα πονηρά αστεία, τις συνωμοσίες και τις φάρσες λείπουν από τα Κρητικά έργα, στα οποία οι δούλοι παρουσιάζονται διαφορετικά. Είναι λιγότερο έξυπνοι, ψευτοπαλληκαράδες, αλαζόνες, λάτρεις της καλοπέρασης, καλοφαγάδες, και εγωιστές τεμπέληδες. 9) Τα πονηρά ερωτικά υπονοούμενα δεν είναι τόσο έκδηλα στα Κρητικά έργα όσα στα αντίστοιχα Ιταλικά. Οι κωμωδίες του Κρητικού θεάτρου μπορούν να θεωρηθούν σαν μια συνέχεια της κωμωδίας όπως την εγκαινίασε ο Αριστοφάνης, δίνοντας έμφαση στον ιδιωτικό βίο, κυρίως με τα τελευταία έργα της ζωής του. Την τάση αυτή την καθιέρωσαν ακολούθως οι ποιητές της Νέας Αττικής Κωμωδίας. Όπως και στα άλλα είδη θεάτρου, η Ιταλία είχε και εδώ το προβάδισμα. Ωστόσο, πρέπει να επισημανθεί ότι οι Κρητικές κωμωδίες δεν ακολουθούν πιστά τα Ιταλικά τους πρότυπα, αλλά διαφοροποιούνται ως προς: Α) Την έμπνευση. Στους Αναγεννησιακούς μύθους υπήρξε γρήγορη δράση, ηθογραφικά μηνύματα, άφθονο γέλιο, που δεν απαντώνται στον ίδιο βαθμό στις Κρητικές κωμωδίες. Δεν είναι ιδιαίτερα αισθητή η πολιτική σάτιρα της εποχής ούτε ο αυτοσχεδιασμός. Ενώ αντίθετα υπάρχουν αθυρόστομες φράσεις ή περιγραφές, χωρίς ωστόσο να καυτηριάζονται μ’ αυτόν τον τρόπο τα κακώς κείμενα, οι συμπεριφορές των αρχόντων κτλ., όπως έκανε ο Αριστοφάνης στα έργα του. Β) Το δίδαγμα: Μαζί την κωμική και ψυχαγωγική προϋπόθεση μιας κωμωδίας, σαφώς πρέπει να ενυπάρχει και η διδακτική. Αυτή την αρχαία άποψη καλλιέργησαν στα έργα τους και την καθιέρωσαν οι συγγραφείς, από τον Αριστοφάνη μέχρι τον Τερέντιο και τον Μολιέρο. Στις Κρητικές κωμωδίες αυτό το στοιχείο δεν είναι ιδιαίτερα εμφανές. Οι Κρήτες κωμωδιογράφοι περιορίζονται στο να απορρίπτουν τον παιδαγωγικό σκοπό και την ηθική αγωγή των θεατών τους, ενδιαφερόμενοι σχεδόν αποκλειστικά για την διασκέδασή τους. Το Κρητικό Θέατρο μας έδωσε τρεις αστικές κωμωδίες: Τον «Κατζούρμπο» του Γ. Χορτάτζη και Τον «Στάθη», ανωνύμου συγγραφέα. Τον «Φορτουνάτο» του Μ. Α. Φώσκολου, Είναι οι μόνες που έχουν διασωθεί και μελετηθεί, επομένως δεν αντιπροσωπεύουν το σύνολο της κωμωδιογραφίας στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη. Και στις τρεις Κρητικές κωμωδίες το κεντρικό θέμα αφορά περιπλοκές σε ερωτικές ιστορίες. «Κατζούρμπος» Ο «Κατζούρμπος» ή «Κατζάραπος» του Γ. Χορτάτζη αναπτύσσεται σε

380

ΚΡΗΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΑΚΑΔΗΜΙΕΣ. ΙΤΑΛΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ – ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ

2.348 στίχους. Εμφανίζει κάποιες Ιταλικές επιρροές, όπως από το έργο του Ariosto, Cassaria, χωρίς να είναι σαφές το ακριβές πρότυπο. Τα κυριότερα σημεία με έκδηλες επιδράσεις είναι αυτά που ο συγγραφέας περιγράφει μια μερίδα της «καλής κοινωνίας», των μεσοαστικών οικογενειών, οι οποίες ενίοτε συναναστρέφονταν με άτομα αμφιβόλου ηθικής, όπως την Πουλισένα, την Αννούσα, την Αρκολία κ.ά. Πιστεύεται ότι οι περιγραφές στο έργο δεν απείχαν πολύ από την πραγματικότητα της ζωής στο Μεγάλο Κάστρο. Αν και ο Λ. Πολίτης υποστηρίζει ότι ο Χορτάτζης δεν κάνει ρεαλιστική περιγραφή στο σημείο αυτό, ενσωματώνοντας άτομα του «υποκόσμου» με την «καλή κοινωνία» των μεσοαστών. Οι συναναστροφές αυτές είναι συνήθεις και στις άλλες δύο Κρητικές κωμωδίες. Ούτε ο Ruzzante, ούτε οι άλλοι Ιταλοί κωμωδιογράφοι, ούτε βέβαια οι Κρήτες δημιουργοί παραβιάζουν τον κανόνα που ορίζει ότι: Α) Ποτέ η Βενετοκρατούμενη αριστοκρατία, οι φεουδάρχες και οι αξιωματούχοι δεν πρέπει να γίνονται αντικείμενο χλευασμού και γελοιοποίησης. Β) Σχεδόν ποτέ στις κωμωδίες δεν εμφανίζονται χωρικοί, και όταν αυτό συμβαίνει είναι μόνο στο επίπεδο της ποιμενικής ποίησης. Γ) Όταν γίνεται αναφορά σε πρόσωπα που είναι εργάτες ή τεχνίτες, υπάρχει η τάση να εκπροσωπούνται εκτός σκηνής. Ο «Κατζούρμπος» στο οπτικό σκηνικό πεδίο μας παρουσιάζει ορισμένους πολύ χαρακτηριστικούς ανθρώπινους «τύπους»: -Της «προξενήτρας» Πουλισένας, που κρύβει τα πραγματικά της σχέδια για το ψυχοπαίδι της, την Κασσάνδρα, και με διάφορα ψέματα προσπαθεί να την εκμεταλλευτεί. -Του καυχησιάρη στρατιώτη που υπερηφανεύεται για τον ηρωισμό του. Τέτοια παραδείγματα στις Κρητικές κωμωδίες είναι: ο Κουστουλιέρης του «Κατζούρμπου», ο Μπράβος του «Στάθη» και ο Τζαβάρλας του «Φορτουνάτου». Ο τελευταίος διηγείται τα κατορθώματά του, υποστηρίζοντας ότι έχει σχέδιο να κατατροπώσει μόνος του τους Τούρκους. Έτσι, γελοιοποιείται απ’ όλους, ακόμα και από τον υπηρέτη του που λέει: Στέκεστε με παρηγοριά, αφέντες, φεουντάδοι, Γρήγορα σας εβγάνουμε και πιάνετε λιβάδι… -Του δασκάλου που υπερηφανεύεται για τις γνώσεις του και που διακηρύττει εγωιστικά τη μόρφωση και την γλωσσομάθειά του: Θέλεις φιλοσοφία, θέλεις αριθμητική, θέλεις αστρονομία; Logica και Retorica και Umanita κατέχω, ταίρι στη Matematica κάτεχε πως δεν έχω…, και ποσεντέρω (εκ του ιτ. Possedere δηλαδή κατέχω) γράμματα, Volgare και Latina, Ρωμαίικα και Φράγκικα, Σπανιόλα και Φραντσόζα και είμαι ποέτας φυσικός in verso et in prosa. Είναι άλλωστε γνωστό ότι οι δάσκαλοι στην Κρήτη χρησίμευαν και ως

381

ΜΑΡΙΝΑΚΗ ΕΜΜ. ΣΤΕΛΛΑ

ρήτορες σε εργοδότες-πολιτικούς για τους λόγους τους. Και πως χρησιμοποιούσαν μεγάλο αριθμό Λατινικών και Ιταλικών γλωσσικών δανείων στην ομιλία τους. Δεν ήταν λοιπόν απλά θεατρικός ήρωας, αλλά αντικατοπτρίζει υπαρκτά πρόσωπα της Κρητικής (και της Ιταλικής αντίστοιχα) κοινωνίας της εποχής. Στον «Κατζούρμπο» υπερισχύει το στοιχείο της φάρσας, όπως όταν ο φτερωτός γιος της θεάς Αφροδίτης βοηθά να εμπλέκονται σε διάφορες κωμικές καταστάσεις, τόσο οι γονείς όσο και τα ερωτευμένα παιδιά τους, Νικολό και Κασσάνδρα. Εκφράζουν τα συναισθήματά τους με λυρισμό και ποιητική διάθεση, που θυμίζουν κρητικές μαντινάδες: «Πρόβαλε κορασίδα μου, πρόβαλε πεθυμιά μου, να δώσεις φως στα μάτια μου και δρόσος στην καρδιά μου». Και έτσι όλα τελειώνουν ομαλά, ευτυχισμένα και διασκεδαστικά προς τέρψη του κοινού. Θα ήταν εύκολο να παραδεχτούμε επομένως ότι η Κρητική κωμωδία αντικατοπτρίζει πραγματικά κοινωνικά φαινόμενα και καταστάσεις που συνέβαιναν. Οποιαδήποτε όμως απόπειρα να ειδωθεί η θεματολογία του έργου ως πηγή πληροφοριών για την ευρύτερη κοινωνική ζωή και τους κατοίκους του Μεγάλου Κάστρου οφείλει να γίνεται με προσεκτικό τρόπο χωρίς γενικεύσεις. «Στάθης» Ο «Στάθης», αγνώστου συγγραφέα, είναι μια κωμωδία που παρουσιάζει κάποιες καινοτομίες. Η υπόθεσή της είναι περίπου παρεμφερής με τις άλλες δύο Κρητικές κωμωδίες.28 Είναι τρίπρακτη (τουλάχιστον στο σωζόμενο χειρόγραφό της), με 1240 στίχους, και ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν την άποψη ότι είναι επηρεασμένη από αρκετά έργα Ιταλών δημιουργών, αλλά και από την λεγόμενη “commedia ridicolosa”. Πρόκειται για έναν νέο τύπο κωμωδίας αρκετά δημοφιλή στις αρχές του 17ου αι., η οποία δεν είχε απομακρυνθεί από τα βασικά στοιχεία της “commedia dell’ arte”, όπως μάσκες – προσωπεία στους ηθοποιούς, ποικιλία τοπικών διαλέκτων, κτλ., που δεν είναι συνήθη στις άλλες Κρητικές κωμωδίες. Το είδος ευδοκίμησε στην Ιταλία, όπως και η “Comedia Pastorale” (ποιμενική κωμωδία), η οποία δεν συναντάται στην Κρήτη. Οι έμποροι πρωταγωνιστές στον «Στάθη», ο Γαβρίλης και ο Κύπριος Στάθης, είναι δυο φίλοι που πέρασαν πολλές περιπέτειες στα ταξίδια τους και στις εμπορικές τους δραστηριότητες και όλα αυτά τα διηγούνται. Για παράδειγμα ο Γαβρίλης προσπαθεί να πείσει τον φίλο του Στάθη, ότι ο Χρύσιππος ήταν το χα-

28. Ο άγνωστος συγγραφέας του «Στάθη» φαίνεται ότι ήταν γνώστης της Ιταλικής γραμματείας. Οι μελετητές υποστηρίζουν ότι επηρεάστηκε από πολλά έργα συγχρόνως: Ενδεικτικά: Από το έργο του Raffaelo Borgini, “L’ amante furioso”, 1583. Επίσης από το “La prigione d’ amore”, του Sforza Odii, 1590.

382

ΚΡΗΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΑΚΑΔΗΜΙΕΣ. ΙΤΑΛΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ – ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ

μένο παιδί του, που του πήραν οι Τούρκοι - πειρατές και εν τέλει εκείνος το απελευθέρωσε. Εν τέλει λύνονται κάποιες παρεξηγήσεις και σχεδιάζονται οι γάμοι του Χρύσιππου με την Λαμπρούσα και του Πάμφιλου με τη Φαίντρα. Το σωζόμενο χειρόγραφο του έργου δεν περιλαμβάνει το πρώτο μέρος της υπόθεσης. Φαίνεται ότι έχει υποστεί μεγάλες περικοπές. Στα μεταπολεμικά χρόνια αποκαταστάθηκε η αρχική του μορφή με βάση ορισμένα εσωτερικά στοιχεία από το κείμενο που έχει διασωθεί. Η θεματολογία και οι τύποι των πρωταγωνιστών του έργου (στρατιώτης, δάσκαλος, υπηρέτες/-τριες, προξενήτρα κ.ά.), ομοιάζουν αρκετά με τις δύο άλλες κωμωδίες. Ο θεατρικός ρέων λόγος και ή εύθυμη διάθεση (χιούμορ) βασίζεται ακριβώς στα πρόσωπα αυτά. Χαρακτηριστική είναι η σκηνή που ο δάσκαλος προβάλλει την μόρφωσή του και, ως συνήθως, υπερηφανεύεται γι’ αυτήν, προκαλώντας τους γέλωτες των παρευρισκομένων, ώσπου ο υπηρέτης του, ο Πετρούτσος, του λέει περιπαιχτικά: «Το πρώτο γράμμα ο γάιδαρος καημένε ορμήνεψέ σου, ah, ah, ah, φωνάζοντας και καταμούτζωνέ σου, (Β. 145-48). Το σωζόμενο χειρόγραφο του «Στάθη» περιλαμβάνει και δύο Ιντερμέδια με θέμα: Το πρώτη τη διαμάχη μιας ομάδας Τούρκων και Χριστιανών, ενώ το δεύτερο τον Τρωικό πόλεμο. Συγκεκριμένα τη συνάντηση του Μενέλαου και της Ελένης, σε μια προσπάθεια να την μεταπείσει να γυρίσει κοντά του. Εκείνη δεν το δέχεται, ο Πρίαμος αρνείται επίσης και έτσι ο Τρωικός πόλεμος ξεκινά. «Φορτουνάτος» Ο «Φορτουνάτος» του Μαρκαντώνιου Φώσκολου διαθέτει πολλά κοινά σημεία με τις άλλες δύο κωμωδίες του Κρητικού Θεάτρου. Είναι η εκτενέστερη Κρητική κωμωδία με 3.669 στίχους. Το Ιταλικό του πρότυπο δεν μας είναι γνωστό δεδομένου ότι ο Κρητικός δημιουργός άντλησε την έμπνευσή του από τους δρόμους που χάραξε η “commedia erudita” και επομένως οι μελετητές δύσκολα μπορούν να μιλήσουν για ένα συγκεκριμένο πρότυπο. Ωστόσο η Ιταλική επιρροή στο έργο είναι έκδηλη. Η υπόθεσή του εκτυλίσσεται γύρω από τον έρωτα του νεαρού Φορτουνάτου με την Πετρονέλλα, την οποία επιθυμεί για σύζυγο και ο γέρο-γιατρός Λούρας. Ακόμα εμπλέκονται αρκετοί άλλοι χαρακτήρες, όπως οι γονείς, οι υπηρέτριες και η μεσίτρια, την οποία ο γέρο-Λούρας προσπαθεί να πείσει να τον υποστηρίξει στα σχέδιά του. Όπως επίσης προσπαθεί να πείσει τους γύρω του, και την Πετρονέλλα βέβαια, ότι είναι ο πιο καταρτισμένος γιατρός, όταν ισχυρίζεται πως μόνο εκείνος μπορεί να θεραπεύσει την ασθενή Μηλιά, μητέρα της Πετρονέλλας, διότι οι συνάδελφοί του:

383

ΜΑΡΙΝΑΚΗ ΕΜΜ. ΣΤΕΛΛΑ

«..δεν ήσα πράτικοι, καθώς η τέχνη θέλει, μηδ΄ εστουδιάρα Γαληνό μηδέ και Αριστοτέλη, Ανδρόμαχο, Εσκουλάπιο, Αβιτσένα, Μιτριντάτη, Διοσκουρίδη θαυμαστό και το σοφό Ιπποκράτη…». Σε αντίθεση με τους δασκάλους, ο γιατρός δεν γίνεται αντικείμενο γελοιοποίησης, διότι τα σπουδαία ονόματα της αρχαιότητας είναι σεβαστά στο κοινό και έτσι προστατεύεται. Στο τέλος βέβαια η Πετρονέλλα θα παντρευτεί τον νεαρό Φορτουνάτο, αφού ο γιατρός μάθει πως ο γαμπρός είναι το χαμένο του παιδί, που του είχαν πάρει οι πειρατές όταν ήταν μωρό. Και έτσι δίνει την ευχή του για τον γάμο ευχαριστημένος.29 Στον «Φορτουνάτο» έχουμε μία πρωτοτυπία. Πρόκειται για το ηθικό δίδαγμα που μας παρουσιάζει στον πρόλογο η «Θεά Τύχη». Η οποία διακηρύττει ότι, ως ηθική δύναμη, βοηθά και ανταμείβει μόνο τους εργατικούς, τους τίμιους και κυρίως τους τολμηρούς! Αυτούς δηλαδή που κέρδισαν τα πλούτη και την κοινωνική τους θέση μόνο με τις δικές τους προσπάθειες (στίχ. 19-22 και 73-78). Το θέμα των τεσσάρων Ιντερμεδίων του έργου αφορά τον Τρωικό πόλεμο. Μάλιστα, στο τέλος του τέταρτου γίνεται σαφής παραλληλισμός ανάμεσα στην πολιορκία της Τροίας και του Μεγάλου Κάστρου, που τότε ζούσε τις τραγικές συνθήκες της Τουρκικής πολιορκίας. Ο Φώσκολος γεννήθηκε στον Χάνδακα γύρω στο 1597. Ήταν γνώστης της Ιταλικής και Λατινικής παιδείας, καθολικός στο δόγμα, όπως άλλωστε και η Βενετοκρητική οικογένειά του. Συμμετείχε στο συμβούλιο των Φεουδαρχών του νησιού και ανέπτυξε κοινωνική δράση. Διέθετε άλλωστε κτήματα στο Καινούργιο Χωριό Πεδιάδος. Διατηρούσε φιλικές σχέσεις με πολλούς διανοούμενους της Κρήτης, όπως με τον Αντώνιο Πάνδημο, συγγραφέα του έργου “Amorosa Fede”. Επίσης, με τον ηγούμενο της Ι. Μονής Ακρωτηριανής – Τοπλού, Γαβριήλ Παντόγαλο, καθώς και με τον Francesco Zeno, μέλος της Ακαδημίας των Stravaganti, και άλλους. Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα αν υπήρξε και ο ίδιος ο Φώσκολος μέλος της Ακαδημίας αυτής. Είναι πολύ πιθανό αν και δεν έχουν εντοπιστεί αποδεικτικά στοιχεία. Όπως επίσης δεν γνωρίζουμε αν ευσταθεί η άποψη ότι έλκει την καταγωγή του από την ομώνυμη Επτανησιακή οικογένεια, από την οποία καταγόταν ο σπουδαίος Ιταλός λόγιος, Ούγο Φώσκολος (1778-1827). Όταν οι Τούρκοι πάτησαν στην Δυτική Κρήτη έφυγε για κάποιο διάστημα

29.Εντύπωση προκαλεί πως ο Φώσκολος δεν προσπάθησε να αποφύγει τις βωμολοχίες και τα υπονοούμενα, μέσα στο αστικό, πολιτισμένο περιβάλλον του έργου του. Πιθανόν θέλησε να διασκεδάσει και να αποφορτίσει τους θεατές της παράστασης, η οποία ήταν προορισμένη να παιχτεί σε μια πολιορκημένη πόλη, που οι ηθικές και πνευματικές αξίες ίσως είχαν ατονίσει.

384

ΚΡΗΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΑΚΑΔΗΜΙΕΣ. ΙΤΑΛΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ – ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ

στη Βενετία. Λίγα χρόνια όμως μετά γύρισε στην ιδιαίτερη πατρίδα του, το 1652, όπου και απεβίωσε στο πολιορκημένο Κάστρο το 1662. 3β) Οι Τραγωδίες Το Κρητικό Θέατρο μας έδωσε επίσης τρεις Τραγωδίες: -Την «Ερωφίλη» του Γεώργιου Χορτάτζη, -Τον «Ροδολίνο» του Ι.Α. Τρωίλου -Τον «Ζήνωνα» αγνώστου συγγραφέα. «Ερωφίλη» Για την Κρητική τραγωδία «Ερωφίλη», η οποία αναπτύσσεται σε 3205 στίχους, μας είναι γνωστό το Ιταλικό πρότυπο. Πρόκειται για την τραγωδία του Giovanni Battista Giraldi “Orbecche”, στην οποία κυριαρχεί η συσσώρευση σκληρών και ανατριχιαστικών πράξεων επί σκηνής. Ο Κρητικός συγγραφέας απορρίπτει τις πράξεις αυτές και τις αντικαθιστά με ήπιες σκηνές συναισθηματισμού και λυρισμού. Παραθέτει επίσης γνωμολογικά αποφθέγματα. Η σύγκριση των δύο κειμένων οδήγησε τον Γερμανό καθηγητή Bursian στο συμπέρασμα ότι: «Το Ιταλικό δράμα υπερέχει από το Κρητικό ως προς την πλοκή και την σκηνική δράση. Αλλά στο Κρητικό υπερισχύει το γνωμολογικό και το ερωτικό-ελεγειακό στοιχείο περισσότερο από το δραματικό. Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης της Ελαττώματα του Ιταλικού έργου είναι «Ερωφίλης» του Γ. Χορτάτζη του 1637 η συσσώρευση μακάβριων πράξεων. Η σκληρότητα αυτή μετριάζεται στο στη Βενετία. (ο εκδότης υπογράφει ως εξής: ΕΝΕΤΙΗΣΙΝ, Παρά Αντωνίω τω Ιουλιανώ). Ελληνικό δράμα, τα χορικά του οποίου διακρίνονται για τον μεγάλο πλούτο ιδεών και την γνήσια ποιητική τους πνοή…». Πράγματι ο Γ. Χορτάτζης παρέλειψε επιμελώς τις σκηνές βίας και φρίκης, αποφεύγοντας όσο ήταν δυνατόν να τις συμπεριλάβει στο έργο του. Μόνο μία

385

ΜΑΡΙΝΑΚΗ ΕΜΜ. ΣΤΕΛΛΑ

τέτοια σκηνή διατήρησε: Κατά τη στιγμή που οι αυλικοί και οι γυναίκες της ακολουθίας της Ερωφίλης σκοτώνουν τον βασιλιά Φιλόγονο. Πρόκειται πραγματικά για την μοναδική τέτοια βίαιη περίπτωση στην νεοελληνική θεατρική σκηνή. Αντίστοιχα, αν ανατρέξουμε στην αρχαιότητα, θα θυμηθούμε πως και οι «Βάκχες» του Ευρυπίδη κατασπαράσσουν τον Πενθέα στα ….παρασκήνια. Αλλά ας μην ξεχνάμε πως οι «επί σκηνής» δολοφονίες και οι φρικαλεότητες αποτέλεσαν επίδραση από τα έργα του Ρωμαίου ποιητή Σενέκα, τα πρότυπα του οποίου ακολούθησαν οι Ιταλοί δραματουργοί της περιόδου της ύστερης Αναγέννησης. Στα χορικά του επίσης ο Χορτάτζης εξωτερικεύει έναν μεγάλο πλούτο ιδεών και ηθικών αξιών. Επηρεάζεται μεν από τους Ιταλούς ποιητές, χωρίς ωστόσο να φαντάζεται ότι παραφράζει ωδές από τον Σοφοκλή και τον Ευριπίδη, φερμένες από την Ιταλία ως αντιδάνεια. Παρ’ όλες όμως τις επιδράσεις αυτές, η «Ερωφίλη» του Χορτάτζη, αποτέλεσε τον ενδιάμεσο δρόμο του μας μετέφερε από το τελευταίο δράμα της αρχαίας Ελλάδας (την «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» του Ευριπίδη), στο πρώτο της νεώτερης Ελλάδας (την «Τρισεύγενη» του Παλαμά). «Ροδολίνος» Η δεύτερη Κρητική τραγωδία, «Βασιλεύς ο Ροδολίνος», είναι ένα έργο με 3232 στίχους. Ο συγγραφέας του ανήκε στην γνωστή, αστική οικογένεια του Ρεθύμνου. Γεννήθηκε το 1590 και υπήρξε διοικητικός αξιωματούχος των Βενετικών αρχών της Κρήτης. Μετά την κατάκτηση του Δυτικού τμήματος του νησιού από τους Τούρκους το 1645-46, έφυγε για τη Βενετία, όπου το 1647, τύπωσε το έργο του σε ένα από τα πιο γνωστά τότε τυπογραφεία της πόλης.30 Παρέμεινε στη Βενετία μέχρι τον θάνατό του, γύρω στο 1650. Το έργο «Ροδολίνος» γνώρισε μεγάλη επιτυχία ως ανάγνωσμα, παρόλο που οι φιλολογικές πηγές μας πληροφορούν ότι δεν παραστάθηκε ποτέ, σύμφωνα με την επιθυμία του συγγραφέα του, όπως την διατύπωσε στον Πρόλογό του. Το πρότυπο για το έργο του Τρωίλου μας είναι γνωστό επίσης. Πρόκειται για την τραγωδία “Il re Torrismondo” του Torquato Tasso. Ο Κρητικός συγγραφέας άντλησε έμπνευση από την πλοκή, την παράλληλη δράση και τα πρόσωπα του Ιταλικού έργου. Χρησιμοποίησε ολόκληρες διαλογικές σκηνές αναπλάθοντάς τις.31 Με βάση νεότερες έρευνες έχει υποστηριχτεί ότι ο Τρωίλος επηρεά-

30. (Βασιλευς ο Ρωδολίνος, τραγωδία συνθεμένη παρά Ιωάννη Ανδρέα τω Τρωίλω, Ενετίησι, παρ Ιωάννη Αντωνίω τω Ιουλιανώ, αχμζ). 31. Ο Μανούσος Μανούσακας επισημαίνει ότι: «παρέλειψε 10 σκηνές, τροποποίησε 6 και πρόσθεσε 11 δικές του, αναπλάθοντας τον ομοιοκατάληκτο ενδεκασύλλαβο του Ιταλικού προτύπου, σε ελληνικούς δεκαπεντασύλλαβους με Κρητικές ρίμες…».

386

ΚΡΗΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΑΚΑΔΗΜΙΕΣ. ΙΤΑΛΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ – ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ

Εικ. 2 α) Το εξώφυλλο του «Ροδολίνου», που αναγράφει ως τίτλο «Βασιλεύς ο Ρωδολίνος», τυπωμένο στη Βενετία το 1647, στο ίδιο τυπογραφείο με την «Ερωφίλη».

Εικ. 2 β) Η σελίδα της αφιέρωσης του «Ροδολίνου» του Τρωΐλου στον λόγιο «Θωμά τον Φλαγγήνην». Από την πρώτη έκδοση του έργου το 1647.

στηκε και ο ίδιος από τα έργα που άσκησαν επίδραση στον T. Tasso. Δηλαδή από τα γερμανικά μεσαιωνικά έπη των Νιμπελούγκεν και τις Σκανδιναβικές παραλλαγές τους, που βασίζονται σε μύθους της Βόρειας Ευρώπης. Τις παραδόσεις αυτές επεξεργάστηκαν αργότερα και άλλοι λογοτέχνες ή μουσικοί, όπως ενδεικτικά ο Χέμπελ (1813-1863), ο Ίψεν (1828-1906) και ο Βάγκνερ (1813-1883). Μια ουσιαστική διαφορά είναι ότι η Κρητική τραγωδία δεν εκτυλίσσεται στον Βορρά, αλλά στην Μεσογειακή Ανατολή (Μέμφιδα Αιγύπτου, Περσία, Καρχηδόνα). Ο Ιταλός δημιουργός, T. Tasso, ενσωματώνει στην αφήγησή του έργου του στοιχεία από τον μεσαιωνικό μύθο του «Τριστάνου και της Ιζόλδης», αλλά και από τον αρχαίο ελληνικό μύθο του Μακαρέα. Στο Ιταλικό πρότυπο του «Ροδολίνου», ο βασιλιάς Τορισμόνδος σμίγει με την Αλβίντα, σε μια σχέση αιμομικτική. Αντίστοιχα, στην τραγωδία του Ευρυπίδη «Αίολος», που σώζεται σε αποσπάσματα, ο Μακαρέας έσμιξε με την αδελφή του Κανάκη και εν τέλει αυτοκτόνησαν. Εδώ ακριβώς έγκειται η ουσιώδης ηθική

387

ΜΑΡΙΝΑΚΗ ΕΜΜ. ΣΤΕΛΛΑ

διαφορά του «Ροδολίνου», αφού ο ήρωας με την αγαπημένη του Αρετούσα δεν έχουν σχέση αιμομιξίας, καθώς ήταν ένα ζήτημα ανύπαρκτο στα Κρητικά έργα. «Ζήνων» Η Τρίτη τραγωδία του Κρητικού Θεάτρου, ο «Ζήνων», αγνώστου συγγραφέως, δεν φαίνεται να επηρεάστηκε άμεσα από Δυτικά πρότυπα. Αναπτύσσεται σε 2195 στίχους. Το θέμα της τραγωδίας πηγάζει από την βυζαντινή παράδοση.32 Μια μικρή μόνο επίδραση φαίνεται να είχε από το έργο «Ζήνων, η ατυχής φιλοδοξία» του Άγγλου Ιησουίτη Joseph Saymon,33 που κυκλοφόρησε το 1648, κατά την περίοδο που ο Κρόμγουελ έκλεινε τα θέατρα του Λονδίνου. Έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι αυτή η «ιστορική τραγωδία εξουσίας» συνδέει τα Κρητικά έργα με τον Επτανήσιο δραματουργό του 18ου αι., τον Πέτρο Κατσαΐτη. Πάντως στις πέντε πράξεις του έργου παρελαύνουν όλοι οι δολοπλόκοι, σφετεριστές του θρόνου, παρουσιάζοντας πλήθος ραδιουργίες και συνωμοσίες για την κατάληψη του. Ο «Ζήνωνας» θα μπορούσαμε να πούμε ότι παρουσιάζει κοινά στοιχεία στην θεματολογία του και στην πλοκή του με τις τάσεις που ανέδειξε ο Σενέκας. Ο αυτοκράτορας Ζήνων για να ανέβει στον θρόνο εξοντώνει με βίαιο τρόπο όλους τους άλλους διεκδικητές κατόπιν συνωμοσίας. Ενώ όμως πανηγυρίζει για τον θρίαμβο του, συλλαμβάνεται από τους στρατιώτες του και θάβεται ζωντανός, ενώ οι συνεργάτες του εκτελούνται όλοι. «Η ματωμένη μαρτυρία ετούτη δεν σας χώνει Και η σκοτεινή που βλέπετε σκηνή το βεβαιώνει…», λέει ο ηθοποιός απευθυνόμενος προς τους θεατές που παρακολουθούν. Ενώ στο τέλος, που όλα τα πρόσωπα έχουν πεθάνει, εμφανίζονται τα φαντάσματά τους. Ανάμεσα τους ο νέος αυτοκράτορας Αθανάσιος πανηγυρίζει για τη δική του μάταιη δόξα. Κι ενώ οι στρατηγοί του, που δωροδοκήθηκαν, τον ντύνουν την βασιλική πορφύρα και τον επευφημούν, είναι ευτυχείς διότι: «αυτός είναι πλια άξιος το σκήπτρο να βασταίνει, Γιατί με το χρυσάφι ντου, πάντα θα μας χορταίνει…». Η τραγωδία «Ζήνων» παρουσιάζει θα λέγαμε την πιο αδυσώπητη και δραματική όψη όσον αφορά την θεματική της, σε σχέση με τις δύο άλλες Κρητικές

32. Αναφέρεται στο τραγικό τέλος του αυτοκράτορα «Ζήνωνα» 474-491 μ.Χ. και στις ραδιουργίες της Βυζαντινής αυλής, μαζί με στοιχεία μυθοπλασίας. Οι ιστορικοί τοποθετούν την πρώτη παράσταση στη Ρώμη κατά το 1631, την έκδοσή του το 1648 και τις παραστάσεις του στην Ελλάδα (Ζάκυνθο) το 1683. Στο σύνολό του το έργο έχει 30 ρόλους ηθοποιών. 33. Ο οποίος ήταν επικεφαλής των Ρωμαιοκαθολικών επαρχιακών εκκλησιών της Αγγλίας. Έζησε μεταξύ 1595-1671.

388

ΚΡΗΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΑΚΑΔΗΜΙΕΣ. ΙΤΑΛΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ – ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ

τραγωδίες. Δεν εντυπωσιάζει τόσο με τα λεκτικά της μέρη, αλλά κυρίως με τα φρικτά που συμβαίνουν επί σκηνής και μαρτυρούν τον φθόνο που δημιουργεί η αναζήτηση της εξουσίας με κάθε τίμημα. Εκθέτει εγκληματικές καταστάσεις που συνέβαιναν διαχρονικά στο περιβάλλον των απολυταρχικών καθεστώτων. Οι δολοφονικές εξάρσεις που παρατηρούνται σε ορισμένα Αναγεννησιακά έργα, μπορούν να ειδωθούν ως μια υπόμνηση των ακραίων τάσεων που υποκρύπτονται μέσα στην ψυχή του ηγεμονικού και αδίστακτου ανθρώπου. 3γ) Ποιμενική ποίηση «Πανώρια» και «Βοσκοπούλα» Η Κρητική λογοτεχνία μας έχει χαρίσει δύο έργα «ποιμενικού» χαρακτήρα, μιας κατηγορίας κειμένων που εντάσσονται επίσης στις τάσεις της Αναγεννησιακής εποχής, δημιουργώντας ένα είδος «μόδας». Όπως στην Ιταλία, έτσι και στην Κρήτη αναπτύχθηκαν και τα δύο αυτά επιμέρους είδη: Α) Το Ποιμενικό Δράμα (Tragicommedia Pastorale) αλλά και Β) το Ποιμενικό Ειδύλλιο (Eclogue – Ecloga). Στην πρώτη κατηγορία εντάσσεται η «Πανώρια» του Γ. Χορτάτζη, ένα έργο 2572 στίχων, το πρότυπο της οποίας ήταν το έργο του Luigi Grotto “La Calisto”, του 1583.34 Συγκρίνοντας την «Πανώρια» με το Ιταλικό πρότυπό της, παρατηρούμε ότι ο Χορτάτζης δεν επεδίωξε να το μιμηθεί δουλικά. Από το κείμενό του απουσιάζουν αρκετοί θεοί και μύθοι που επιχωριάζουν στο Ιταλικό πρότυπο. Ακόμη και τα ονόματα των δύο ζευγαριών έχουν αντικατασταθεί με Κρητικά: Gemulo – Calisto με Γύπαρη – Πανώρια και Silvio – Selvaggia με Αλέξη – Ανθούσα. Το μόνο κοινό σημείο είναι η θεά Αφροδίτη, η οποία επεμβαίνει και στα δύο έργα, με τον φτερωτό της υιό, τον Έρωτα, που με το τόξο του αλλάζει γνώμη στις δυο βοσκοπούλες αντίστοιχα. Ο Γ. Χορτάτζης σε συνδυασμό με την λόγια καλλιέργειά του και παραμερίζοντας κάθε συμβατικό υπονοούμενο από το Ιταλικό έργο, προσθέτοντας στοιχεία της εθιμικής παράδοσης από την Κρητική ποιμενική ζωή, μας έδωσε ένα έργο που αναμφίβολα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως καρπός της τοπικής πλέον εξέλιξης του είδους της Ποιμενικής (ή Bουκολικής) ποίησης. Για την «Βοσκοπούλα», που ανήκει στην δεύτερη κατηγορία, το πρότυπό της δεν είναι πλήρως εξακριβωμένο. Πιθανότατα θα ήταν κάποιο Ιταλικό έργο με ανάλογο θέμα. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι ο Κρητικός συγγραφέας δεν το αντέγραψε πιστά, αλλά διαφοροποίησε αρκετά το κείμενό του, ώστε να εναρμονί-

34. Ο ίδιος συγγραφέας έγγραψε τον «Ισαάκ», που χρησίμευσε ως πρότυπο για το Κρητικό θρησκευτικό δράμα «Θυσία του Αβραάμ».

389

ΜΑΡΙΝΑΚΗ ΕΜΜ. ΣΤΕΛΛΑ

ζεται με την Κρητική παράδοση. Προσάρμοσε τη θεματολογία του στο πανέμορφο, ειδυλλιακό περιβάλλον της Κρητικής υπαίθρου. Δημιούργησε μια εξιδανίκευση για την ομορφιά της φύσης, με τα δάση, τα άνθη, τους κήπους, τα πουλιά. Στην εξοχή άλλωστε δεν ζούσαν μόνο ευτυχείς βοσκοί και βοσκοπούλες, αλλά εκεί έκτιζαν συχνά τις επαύλεις τους οι Βενετοκρητικοί ευγενείς, για να ελέγχουν τα κτήματά τους. Χαρακτηριστικές είναι μάλιστα οι περιγραφές τις Κρητικής υπαίθρου σε αναφορές περιηγητών, που κατά καιρούς επισκέφτηκαν το νησί.35 Αυτές οι ομορφιές του τοπίου και των αγροτικών περιουσιών υπέστησαν ανυπολόγιστες ζημιές μετά την Άλωση του 1669 από τους Τούρκους κατακτητές, όπως αναφέρει ο Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής, στο έργο του «Κρητικός Πόλεμος», θρηνώντας για τις βαρύτατες απώλειες των ντόπιων Κρητικών.36 Η «Βοσκοπούλα», η εύμορφη, όπως αποκαλείται, συγκροτείται από μόλις 476 ομοιοκατάληκτους ιαμβικούς εντεκασύλλαΕικ. 3) Εξώφυλλο της έκδοσης της «Βοσκοπούλας» με την αφιέρωση στον βους στίχους στο γλωσσικό ιδίωμα της Δυτικής Κρήτης. Είναι αφιερωμένη στον Αποκορωνίτη Νικόλαο Δρυμητινό. Αποκορωνιώτη Νικόλαο Δρυμητινό, ο Βενετία 1627.

35. Ο Φλωρεντινός περιηγητής Christoforo Buondelmonti, που επισκέφτηκε το νησί το 1415, αναφέρει πως ήταν κατάφυτο με πολλά καρποφόρα δέντρα, που αρδευόταν από 100 πηγές, οι οποίες ήταν κοντά σε μεγάλα χωριά. Το 1596 επισκέφτηκε την Κρήτη ο Fynes Moryson, αλλά και ο William Lithgow το 1610 και τους έκανε μεγάλη εντύπωση η αφθονία των κυπαρισσιών και των φαρμακευτικών βοτάνων πάνω στα βουνά, αλλά και οι βοσκοί με τα κοπάδια τους. Φαίνεται επομένως πως αυτά που οι συγγραφείς των ποιμενικών έργων περιγράφουν με τόσο λυρισμό δεν ήταν μόνο απλές λογοτεχνικές περιγραφές. 36. «Στιάν βάνασι στα λιόφυτα τα μοναστήρια σπούσαν και τα μετόχια τω φτωχώ εκαίγαν και χαλούσαν. Πηγαίνοντας εχουγιάζασι και τα χωριά εφεύγαν, κι αφίνασε τα σπίθια τως, κι οι Τούρκοι τα κουρσεύγαν. Τα δέντρα ξερριζώνασι τον κόσμο αφανίσαν, τη γην εμεταθέκασι, όπου κ’ αν επατήσαν».

390

ΚΡΗΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΑΚΑΔΗΜΙΕΣ. ΙΤΑΛΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ – ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ

οποίος ήταν ο χορηγός. Το έργο γνώρισε μεγάλη επιτυχία και διάδοση, ακόμα και πέρα από τα ελληνικά όρια. Τυπώθηκε στη Βενετία το 1628, μεταφράστηκε μάλιστα ακόμα και στα Λατινικά, το 1698, από τον λόγιο επίσκοπο της Avranches της Γαλλίας, Pierre Daniel Huet (1630-1721), ο οποίος το χαρακτήρισε ως «αληθινό μαργαριτάρι της λογοτεχνίας» και τους στίχους του ως « μικρά ρόδα στον κήπο των Μουσών». 3δ) Θρησκευτικό δράμα: «Η θυσία του Αβραάμ» Με την προσαρμογή στους κανόνες της Αναγεννησιακής δραματουργίας, δημιουργήθηκε μια περίτεχνη θεατρική μορφή, τα λεγόμενα «μυστήρια». Στην κατηγορία αυτή ανήκει και το Κρητικό έργο «Η Θυσία του Αβραάμ». Πρόκειται για το μόνο λογοτεχνικό έργο θρησκευτικού περιεχομένου που γράφτηκε στην Κρήτη, κατά τον 16ο- 17ο αι.37. Αντίθετα στη Δύση υπήρχαν αρκετά. Το έργο στερείται προλόγου, πράξεων και σκηνών. Επιπλέον δεν παραδίδεται το όνομα του συγγραφέα. Δομείται σε 1144 δεκαπεντασύλλαβους στίχους, μοιρασμένους σε ομοιοκατάληκτα δίστιχα, γραμμένους σε διάλεκτο της Ανατολικής Κρήτης. Γνώρισε τεράστια απήχηση και δεκάδες εκδόσεις κατά καιρούς.38 Ο προβληματισμός των μελετητών εξακολουθεί να υφίσταται σχετικά με την δημιουργό του συγκεκριμένου αριστουργήματος, παρόλο που πέρασαν 385 χρόνια από την έκδοσή του, το 1635. Στους δύο πρώτους στίχους από τους έξι πρόσθετους γράφει: «Στους χίλιους εξακόσιους τριάντα πέντε εγίνη in verso από ‘ναν Κρητικό..». Πιστεύεται όμως ότι εννοείται η αντιγραφή και όχι η αρχική συγγραφή του έργου, το οποίο αποδίδεται σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη στον Βιτσέντζο Κορνάρο.39 Παρ όλο που η απορία παραμένει: Γιατί δεν μας γνωστο-

37. Γνωρίζουμε ότι προϋπήρξαν δύο Κρητικά έργα θρησκευτικού περιεχομένου: α) Το «Θρήνος εις τα πάθη και την Σταύρωση του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού», του Μαρίνου Φαλιέρου. Είναι ένα έργο 404 στίχων που οι περισσότεροι αναφέρονται στον «Θρήνο της Παναγίας». Γράφτηκε γύρω στα 1395. β) Το έργο «Λόγοι παρακλητικοί εις τα τίμια και Άγια Πάθη του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και θρήνος της Υπεραγίας Θεοτόκου». Το έργο γράφτηκε κατά τον 15ο αι. και στους 112 στίχους τους ο άγνωστος συγγραφέας περιγράφει τα Άγια Πάθη, ακλουθώντας πιστά το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο. 38. Οι πρώτες ήταν στη Βενετία (1605, 1607, 1612). Από τον Νικόλαο Σάρρο στη Βενετία το 1696 και από τον Αντώνιο Βόρτολι το 1713. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι από το 1696, έως το 1874 έγιναν 37 εκδόσεις. Ακολούθησαν αρκετές νεώτερες, όπως του Λίνου Πολίτη το 1960. Επίσης έγιναν δεκάδες μεταφράσεις σε φυλλάδες που δεν τηρούσαν πάντα το αρχικό κείμενο, αλλά οι άνθρωποι τις διάβαζαν και απομνημόνευαν τους στίχους. Ενδεικτικά το 1800, στη Σερβία υπήρχε ένας μεταφραστής της «Θυσίας», ενώ στην Τουρκία τρεις, οι οποίοι απευθύνονταν στον χριστιανικό πληθυσμό. 39. Η άποψη υπέρ του Βιτσέντζου Κορνάρου, διατυπώθηκε για πρώτη φορά πειστικά από τον Στέφανο Ξανθουδίδη, την οποία ακολουθούν πολλοί Έλληνες και ξένοι φιλόλογοι μέχρι σήμερα.

391

ΜΑΡΙΝΑΚΗ ΕΜΜ. ΣΤΕΛΛΑ

ποίησε το όνομά του, όπως μας το φανερώνει στον Πρόλογο του «Ερωτοκρίτου»;. Ο συγγραφέας της «Θυσίας», αξιοποίησε ως πρότυπο του το δράμα «Ισαάκ» του Luigi Grotto. Ωστόσο, ο Κρητικός δημιουργός απομακρύνθηκε αρκετά από το Ιταλικό πρότυπο, αλλά και από την ένταση του θρησκευτικού μυστηρίου της Παλαιάς Διαθήκης, καθώς ο «Ισαάκ» χαρακτηρίζεται από τελετουργικά δρώμενα και αδιάκοπη υμνωδία. Στο Ιταλικό έργο το υπερφυσικό στοιχείο είναι διάχυτο και έτσι η δράση και το ανθρώπινο συναίσθημα περνάνε σε δεύτερη μοίρα. Στην Κρητική «Θυσία του Αβραάμ» συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Η δράση είναι συνεχής με φυσική διαδοχή των σκηνών και το ανθρώπινο συναίσθημα βρίσκεται στο επίκεντρο, με έμφαση στις ψυχολογικές μεταπτώσεις των Εικ. 4) Εξώφυλλο της έκδοσης της «Θυσίας ηρώων, στην σταθερότητα της πίστης του Αβραάμ», Βενετία 1713. Εις τυπογραφίαν και εν τέλει στη λύτρωση. Αντωνίου του Βόρτολι. Εκεί τυπώθηκε και Ο Αβραάμ του Grotto είναι ένας ο «Ερωτόκριτος» το ίδιο έτος. άνθρωπος με μεγάλη θρησκευτική πίστη, σεβασμό στον θεό και αγάπη στην οικογένειά του. Τα χαρακτηριστικά αυτά προβάλλονται εξίσου τόσο στο Ιταλικό πρότυπο, όσο και στο Κρητικό έργο. Θα λέγαμε ότι τα δύο αυτά πρόσωπα είναι σχεδόν ταυτόσημα. Η διαφορά που εκπλήσσει στον Κρητικό ήρωα είναι πως η πνευματική του υπόσταση και η ηθική του αντοχή αγγίζει τα πρότυπα του φιλοσόφου Ωριγένη και την χριστιανική τελείωση.40 Αντίθετα, η Σάρα της «Θυσίας» είναι πολύ διαφορετική από την Σάρα του Grotto, η οποία προσπαθεί να σώσει το παιδί της με το να γίνει αντίπαλος του Αβραάμ και να ενεργεί εναντίον του. Η Σάρα του Κρητικού έργου αν και αρνείται την θυσία του μοχανογιού της, εν τέλει πείθεται και βοηθά τον Αβραάμ να εκπληρώσει το θεϊκό θέλημα και προσπαθούν μαζί να αντιμετωπίσουν τον αβά-

40. Σύμφωνα με τον Bakker W., βλ. Holton 1999, σελ. 245.

392

ΚΡΗΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΑΚΑΔΗΜΙΕΣ. ΙΤΑΛΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ – ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ

σταχτο γονεϊκό πόνο. Ο θρήνος της είναι «τριμερής», καθώς εξελίσσεται σε τρία κλιμακούμενα στάδια: Όταν ακούει την δυσάρεστη είδηση από τον Άγγελο, όταν ετοιμάζει τον Ισαάκ και όταν τον αποχαιρετάει. Παρομοιάζεται επομένως με την μάνα της Χριστιανικής παράδοσης, την Παναγία. Με τον τρόπο ο ποιητής ανακαλεί στην σκηνή την εικόνα της αιώνιας μάνας, ως διαχρονικό σύμβολο του Ελληνισμού. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η «Θυσία» δεν είναι ένα έργο καθαρά και μόνο «θρησκευτικό», αλλά πρωτίστως ένα δράμα ανθρώπινο με φυσική συγχώνευση των Ελληνικών και Χριστιανικών δοξασιών. Δεν θα επεκταθούμε περισσότερο στην ανάλυση της υπόθεσης του έργου, καθότι είναι γνωστή. Θα επισημάνουμε μόνο ότι εξακολουθεί να απασχολεί την φιλολογική έρευνα με αμείωτο ενδιαφέρον. Ο Φώτος Πολίτης, στον οποίο ανήκει η τιμή της πρώτης θεατρικής παρουσίασης του έργου στην Αθήνα το 1930, το χαρακτήρισε ως: «Το καλύτερο δραματικό έργο που γράφτηκε στη γλώσσα μας, μετά από τις αρχαίες τραγωδίες». 3ε) Επικολυρική μυθιστορία: Ο «Ερωτόκριτος» του Β. Κορνάρου Το λογοτεχνικό είδος της έμμετρης μυθιστορίας αντιπροσωπεύεται στο Κρητικό θέατρο της Αναγεννησιακής περιόδου (16ου-17ου αι.) μόνο με τον «Ερωτόκριτο» του Β. Κορνάρου.41 Αντίστοιχα, προδρομικά κείμενα υπήρχαν ήδη από την αρχαιότητα μέχρι και τον πρώιμο Μεσαίωνα.42 Ο διαχρονικά κλασικός «Ερωτόκριτος», που αποτελείται από 10.012 δεκαπεντασύλλαβους στίχους, είναι αναμφισβήτητα το κορυφαίο και πιο ώριμο έργο της Μεταβυζαντινής μας ποίησης. Εμφανέστατες είναι σε αυτό το εκτενές πνευματικό δημιούργημα του Κορνάρου οι Δυτικές επιδράσεις. Πρότυπά του υπήρξαν: Το Γαλλικό έμμετρο μυθιστόρημα «Paris et Vienne”, του Pierre de la Cypède (Αμβέρσα 1478), καθώς και οι Ιταλικές μεταφράσεις: “Paride e Vienna”

41. Ο Βιτσέντζος Κορνάρος, υιός του Ιακώβου και αδελφός του Ανδρέα, γεννήθηκε στη Σητεία το 1553 και απεβίωσε το 1613 ή 1614 στον Χάνδακα. 42. Κάποια κείμενα που οι ειδικοί χαρακτηρίζουν ως «μυθιστορίες» γράφτηκαν κατά την αρχαιότητα. Δεν αποκλείεται να ήταν γνωστά στους Κρήτες δημιουργούς της Αναγέννησης. Ενδεικτικά: «Τα περί Χαιρέαν και Καλλιρόην» του Χαρίτωνα του 1ου αι. π.Χ. Κατά τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο, που άνθισε το λεγόμενο ελληνορωμαϊκό πνεύμα, δημιουργήθηκαν τα περισσότερα τέτοια έργα, όπως: Το «Δάφνις και Χλόη» του Λόγγου, τα «Εφεσιακά» του Ξενοφώντα, το «Κατά Λευκίππην και Κλειτοφώντα» του Αχιλλέα Τάτιου, που χρονολογούνται κατά τον 2ο αι. μ.Χ. Επίσης, τα «Αιθιοπικά» του Ηλιόδωρου του 4ου αι. μ.Χ. Πολύ αργότερα γράφτηκε το έργο: «Ο Βαρλαάμ, μια χριστιανική διασκευή για τον Βούδα και τον Ιωάσαφ», που αποδίδεται στον Ιωάννη Δαμασκηνό.

393

ΜΑΡΙΝΑΚΗ ΕΜΜ. ΣΤΕΛΛΑ

Εικ. 5 α– 5β) Εξώφυλλα δύο Ιταλικών εκδόσεων της γαλλικής μυθιστορίας “Paris et Vienne”, που αποτέλεσε βασικό πρότυπο του «Ερωτοκρίτου».

του Mario Teluccini (Γένουα 1571) και “Innamoramento di due fedelissimi amanti, Paris e Vienna” του Angelo Albani (Ρώμη 1621).43 Ο Πάρις και η Βιέννη του Ιταλικού προτύπου, όπως και ο Ερωτόκριτος με την Αρετούσα του Κρητικού έργου, είναι δύο ερωτευμένα ζευγάρια, που δοκιμάζονται από τις απρόβλεπτες εξελίξεις που απορρέουν από διάφορες στερεότυπες κοινωνικές συνθήκες. Ο πρώτος εκδότης του «Ερωτοκρίτου» στη Βενετία, το 1713, ο Αντώνιος Βόρτολι, μας πληροφορεί στο εξώφυλλο: «Έπος συνθεμένον από τον ποτέ ευγενέστατον Βιτσέντζον τον Κορνάρον». Και ο ίδιος ο συγγραφέας μας αυτοπαρουσιάζεται στον πρόλογο: «Βιτσέντζος είν’ ο ποιητής και στη γενιά Κορνάρος….». Μας έδωσε ένα αριστούργημα έμμετρου αφηγηματικού λόγου, με δύναμη περιγραφών και δράσης, λυρισμό, ποιητική πνοή και πλούσια ηθικά δι-

43. Είναι αρκετά πιθανό να επηρεάστηκε από το έργο του Albani ή και από άλλες μυθιστοριές. Ένας ενδιαφέρον φιλολογικός διάλογος έχει αναπτυχθεί σχετικά με την ακριβή χρονολογία συγγραφής του έργου. Ο Στ. Αλεξίου υποστηρίζει ότι γράφτηκε μετά τον γάμο του ποιητή με την Βενετή ευγενή Marieta Zen, που έγινε το 1587. Γενικότερα επικρατεί μια χρονολόγηση μεταξύ 1600-1610.

394

ΚΡΗΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΑΚΑΔΗΜΙΕΣ. ΙΤΑΛΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ – ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ

δάγματα. Ο Κορνάρος στο κορυφαίο ποιητικό του δημιούργημα ενδιαφέρεται να προβάλλει τον αγνό έρωτα, την φιλία και τον πατριωτισμό. Σε σύγκριση με τα Ιταλικά του πρότυπα, η δομή του «Ερωτοκρίτου» είναι ανώτερη, όσον αφορά την σαφή διάταξη των πέντε τμημάτων του και την αποφυγή περιττών επαναλήψεων. Η σκηνική απεικόνιση των χαρακτήρων και των συναισθημάτων των πρωταγωνιστών είναι εκπληκτικά εναργής. Επιπλέον, ο Κορνάρος «προίκησε» το έργο του με στοιχεία ανθρωπισμού, ρομαντισμού, υπέροχων λυρικών συνθέσεων και διαλόγων. Η πλοκή της αφήγησης με τον Έρωτα των δύο νέων (Ερωτόκριτου και Αρετούσας) και τα διάφορα στάδια που περνάει μέχρι το αίσιο τέλος, εκτυλίσσονται σε έναν φανταστικό χωροχρόνο εκτός Κρήτης. Συγκεκριμένα στην προχριστιανική Αθήνα, στην οποία βασιλεύει, ποιητική αδεία, ο Ηράκλης μαζί με την γυναίκα του, Αρτέμη, που είναι οι γονείς της πριγκίπισσας Αρετούσας.44 Η υπόθεση του έργου δεν θα μας απασχολήσει εδώ αναλυτικά καθώς είναι γνωστή. Δόθηκε περισσότερη έμφαση στην παρουσίαση άλλων έργων του Κρητικού Θεάτρου, λιγότερο γνωστών στο ευρύ κοινό, και επικεντρωθήκαμε κυρίως στην ανάλυση των διαφορών τους με τα Ιταλικά τους πρότυπα. Θα σταθούμε μόνο στο γεγονός ότι ο Κορνάρος μέσα από το αξεπέραστο έργο του μπόρεσε να αφομοιώσει δημιουργικά τις Δυτικές επιδράσεις, να προβάλλει την Κρητική ανδρεία, την ηθική και την φιλοτιμία. Μας κληροδότησε έτσι μια σπουδαία παρακαταθήκη, ένα δημιούργημα που αποτελεί μοναδικό ορόσημο, καθώς μαζί με την «Ερωφίλη» του Χορτάτζη συγκαταλέγονται δικαίως στα δύο σπουδαιότερα έργα της δημώδους Κρητικής λογοτεχνικής ακμής (16ου-17ου αι.). Ο Κορνάρος μπόρεσε να μεταμορφώσει με την ποιητική τέχνη του μια γαλλική μεσαιωνική μυθιστορία σ’ ένα λογοτεχνικό αριστούργημα της ύστερης Αναγεννησιακής Κρήτης. Σ΄ ένα έργο με διαχρονική πολιτιστική αξία, που μέχρι σήμερα εξακολουθεί να διαβάζεται, να παίζεται στο θεατρικό σανίδι, να τραγουδιέται και να συγκινεί. Αποτελεί, για σχεδόν τέσσερις αιώνες τώρα, ένα γοητευτικό φιλολογικό μυστήριο και μια συναρπαστική «περιπέτεια» ερευνών που συνεχίζεται αδιάκοπα. Επίλογος Επιχειρήθηκαν στην παρούσα εργασία κάποιες συγκρίσεις μεταξύ του Ιταλικού και του Κρητικού Αναγεννησιακού θεάτρου, σύμφωνα πάντα με την επίσημη φιλολογική έρευνα. Επισημάνθηκαν οι ομοιότητες και οι διαφορές που

44. «… Στους περασμένους τους καιρούς, στην πόλη της Αθήνας, ο Ηράκλης ήταν βασιλιάς, ο ξακουστός ο Ρήγας. Και της κυράς του το όνομα το λέγανε Αρτέμη, φρόνιμη ήταν κι όμορφη, μοσχομεγαλωμένη….».

395

ΜΑΡΙΝΑΚΗ ΕΜΜ. ΣΤΕΛΛΑ

παρουσιάζουν μεταξύ τους και οι επιδράσεις που δέχτηκε το δεύτερο, μέσω συγκεκριμένων προτύπων. Τονίστηκε στην αρχή ο ουσιαστικός ρόλος που διαδραμάτισαν οι Ακαδημίες στην ακμή της θεατρικής τέχνης και κουλτούρας. Με βάση όσα ειπώθηκαν παραπάνω, διαπιστώνουμε πως οι αλληλεπιδράσεις από την μία λογοτεχνία στην άλλη, καθώς επίσης από τον ένα πολιτισμό στον άλλο, δεν ήταν δυνατόν να παρέμεναν αδιαφοροποίητες και στάσιμες. Πολύ περισσότερο μάλιστα όταν η λογοτεχνία και κατ’ επέκταση ο πολιτισμός που δέχεται τις επιδράσεις αυτές είναι δημιουργικός και ολοζώντανος. Τότε μπορεί να τις αξιοποιεί ευεργετικά, να τις αφομοιώνει δημιουργικά και το σπουδαιότερο, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Βενετοκρατούμενης Κρήτης της Αναγέννησης, να έχει τη δύναμη να τις μεταμορφώνει και να τις ξαναζωντανεύει. Ωστόσο, η πνευματική αυτή άνθιση της Κρήτης- που ουσιαστικά υπήρξε και η βάση της νεοελληνικής πνευματικής αφύπνισης – σταμάτησε απροσδόκητα και τραγικά με την Τουρκική κατάκτηση του νησιού το 1669. Θα κλείσουμε με τα λόγια του μεγάλου μας ποιητή, Γ. Σεφέρη, ο οποίος αναφέρει πολύ χαρακτηριστικά: Πίσω από τον δεκαπεντασύλλαβο στίχο του Ερωτόκριτου, υπάρχουν χιλιάδες άνθρωποι που προσπάθησαν να μιλήσουν και άλλες τόσες χιλιάδες που ψέλλιζαν. Πόσοι αγιογράφοι έπρεπε να δουλέψουν για να γίνει ένας Θεοτοκόπουλος! Όταν τελείωνε η ζωή του ζωγράφου, ο Ερωτόκριτος είχε αρχίσει να γράφεται ή ετοιμαζόταν να γραφτεί. Δεν έχει σημασία άλλωστε. Το γεγονός που έχει τραγική σημασία είναι ότι, ύστερα από λίγα χρόνια, η άνθιση που είχε δώσει τον Θεοτοκόπουλο και τον στίχο του Ερωτόκριτου θερίζεται απότομα και τελειωτικά! Τέτοια είναι η μοίρα της Φυλής: Ολοένα να ετοιμάζεται μια άνθιση και ολοένα να την απειλεί ένας χαλασμός: Ο ατελείωτος διάλογος της Ελληνικής ιστορίας. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ -

Αλεξίου Στ., Η Κρητική λογοτεχνία και η εποχή της, Κρητικά Χρονικά Η’, 1954, σελ. 76-108. Ευαγγελάτου Σπ., Ο Ερωτόκριτος, Μελέτη για το Αμφιθέατρο, Αθήνα 1977. Παναγιωτάκης Ν., Οι Stravaganti του Κάστρου, περιοδικό Θέατρο, αρ. τευχ. 27-28, 1966, σελ. 39-50. Περάνθη Μιχ., Μεγάλη Ελληνική Ανθολογία της ποιήσεως, από την Άλωση ως σήμερα, τόμ. Α’, κεφ. Β (Κρητική λογοτεχνία), Αθήνα 1967. Σολωμού Αλ., Κρητικό Θέατρο, από τη φιλολογία στη σκηνή, εκδ. Πλειάς, Αθήνα 1973. Holton D. (επιμ.), Λογοτεχνία και κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999 (κυρίως τα άρθρα των: D. Holton, Χρ. Μαλτέζου, R. Bancroft-Marcus, A. Vincent, W. Pouchner, W. Bakker). Van Gemert A., Stamoulis A., Stijhorn D., Alting S. (επιμ.), Οδηγός έργων της Κρητικής λογοτεχνίας (1370-1690), Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας, Ηράκλειο 2002.

396

ΜΑΥΡΟΦΡΥΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Αρχαιολόγος, Υπ. Διδ. Οικογεωγραφίας

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ ΜΕ ΚΥΨΕΛΕΣ ΚΙΝΗΤΗΣ ΚΗΡΗΘΡΑΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΡΗΤΗ Οι κυψέλες κινητής κηρήθρας, οι οποίες χρησιμοποιούνταν παραδοσιακά μόνο σε ορισμένες περιοχές της νότιας Ελλάδας, διαθέτουν λοξά, συγκλίνοντα προς τη βάση, τοιχώματα και μια σειρά εφαπτόμενων μεταξύ τους πήχεων στην οροφή, στους οποίους οι μέλισσες προσκολλούν, ανά μια, τις κηρήθρες τους. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται κηρήθρες που κρέμονται από τους εν λόγω πήχεις και δύνανται να μετακινηθούν κατά το δοκούν, επιτρέποντας μελισσοκομικούς χειρισμούς,1 που σε άλλου τύπου παραδοσιακές κυψέλες είναι είτε αδύνατον να πραγματοποιηθούν, είτε πραγματοποιούνται με μεγάλη δυσκολία. Την πρώτη αναφορά σε κυψέλες κινητής κηρήθρας οφείλουμε στον Γάλλο περιηγητή Jacob Spon, ο οποίος τις συνάντησε, στην πλεκτή τους μορφή, το 1676 στην Αττική και τις περιέγραψε δύο χρόνια αργότερα στο χρονικό των περιηγήσεών του.2 Το 1682 ο Εγγλέζος George Wheler, συνοδοιπόρος στα ταξίδια του Spon, έκανε με τη σειρά του λόγο για τις ελληνικές αυτές κυψέλες και τον τρόπο λειτουργίας τους.3 Στα τέλη του 18ου αιώνα ο Συριανός αββάς Della Rocca (Δελλαρόκας), στο σημαντικό τρίτομο έργο του για τη μελισσοκομία, ανέφερε την ύπαρξη παρόμοιων κυψελών στο νησί της Κρήτης.4 Πριν λίγα σχετικά χρόνια είδε το φως της δημοσιότητας το χειρόγραφο απομνημόνευμα του Τζουάνε Παπαδόπουλου (Zuanne Papadopoli) υπό τον τίτλο L’Occio (Στον καιρό της σχόλης). Το έργο αυτό γράφηκε στην Πάδοβα, στα Ιταλικά, το 1696, όταν ο Παπαδόπουλος διένυε την όγδοη δεκαετία της ζωής του, και αφορά στις αναμνήσεις της νεότητας του συγγραφέα την περίοδο που ο ίδιος ζούσε στη βενετοκρατούμενη Κρήτη. Ο Παπαδόπουλος υπήρξε μελισσοκόμος στη Μεγαλόνησο, γεγονός που προσδίδει ξεχωριστή βαρύτητα στις σχετικές μαρτυρίες του.5

1. Όπως τον έλεγχο στο εσωτερικό της κυψέλης, τον εύκολο πολλαπλασιασμό των μελισσοσμηνών χωρίς κυνήγι αφεσμών, την αποτροπή της σμηνουργίας, τον εύκολο τρύγο, κ.ά. 2. Spon 1678, II, 224-225. 3. Wheler 1682, 412-413. 4. Della Rocca 1790, II, 466. Ο ίδιος δεν είχε δει τις κυψέλες, για τη χρήση τους ωστόσο στην Κρήτη γράφει πως «έχει επιβεβαιωθεί από περισσότερα του ενός άτομα». 5. Harissis & Mavrofridis 2012, 56.

397

ΜΑΥΡΟΦΡΥΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

Μελισσοκομία άσκησε στους Αστρακούς, κοντά στον Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο), από την ηλικία των 14 ετών, κατά πάσα πιθανότατα το 1632. Τις κυψέλες που χρησιμοποιούσε περιγράφει ως εξής: Στην Κρήτη αυτές [οι κυψέλες Γ.Μ.] ήταν πήλινα αγγεία, παρόμοια με εκείνα στα οποία φυτεύουν λεμονιές και πορτοκαλιές, αν και πολύ μικρότερα, με ένα κάΕΙΚ. 1. Η πήλινη κυψέλη κινητής κηρήθρας, «βρασκί», της λυμμα από το ίδιο υλικό, το Κρήτης (Μελισσοκομική Συλλογή στο Ινστιτούτο οποίο προεξείχε δύο δάκτυλα Γεωπονικών Επιστημών, φωτ. Γ. Μαυροφρύδης). περιμετρικά, ώστε το νερό να τρέχει έξω από το αγγείο όταν έβρεχε. Στη βάση υπήρχε η συνηθισμένη οπή ώστε οι μέλισσες να εισέρχονται και εξέρχονται και στο άνω μέρος τοποθετείτο ένας αριθμός από μικρούς ξύλινους πήχεις (cantinelle), δύο δάκτυλα σε πλάτος, πάνω στους οποίους έμπαινε το αναφερθέν κάλυμμα. Οι μέλισσες κατασκεύαζαν εσωτερικά τις κηρήθρες τους στο σχήμα της “foccacia”, με κάθε κηρήθρα να προσκολλάται στον δικό της πήχη.6 Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η περιγραφή του Παπαδόπουλου αφορά στις παραδοσιακές πήλινες κυψέλες κινητής κηρήθρας της κεντροδυτικής Κρήτης,7 γνωστές τον 20ο αιώνα ως «βρασκιά» και σπανιότερα ως «φρασκιά» ή «φλασκιά» ΕΙΚ. 2. Διάφοροι τύποι «βρασκιών» με το ένα εξ αυτών να (ΕΙΚ. 1, 2). Είναι μάλιστα η φέρει το πήλινο καπάκι του, τη «σαλιέρα» (Συλλογή στο παλαιότερη αναφορά σε πή- Ινστιτούτο Γεωπονικών Επιστημών, φωτ. Γ. Μαυροφρύδης).

6. Papadopoli, L’Occio 135v-136r. 7. Harissis & Mavrofridis 2012, 57· Χαρίσης & Μαυροφρύδης 2012, 271.

398

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ ΜΕ ΚΥΨΕΛΕΣ ΚΙΝΗΤΗΣ ΚΗΡΗΘΡΑΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

λινη κυψέλη κινητής κηρήθρας. Ο Παπαδόπουλος είναι επίσης ο πρώτος που αναφέρεται στο πλάτος των πήχεων – κηρηθροφορέων. Αυτό είναι σημαντικό διότι για να δημιουργηθούν κινητές κηρήθρες οι εν λόγω πήχεις θα πρέπει να έχουν συγκεκριμένο πλάτος,8 περί τα 3,5 εκ. Σε διαφορετική περίπτωση, εάν δηλαδή το πλάτος είναι μικρότερο οι μέλισσες θα κτίσουν τις κηρήθρες τους κάθετα ως προς τους πήχεις,9 εάν είναι μεγαλύτερο, θα προσθέσουν και άλλη κηρήθρα. Με το ιδιότυπο αλλά πρακτικό μέτρο για τον υπολογισμό του πλάτους των κηρηθροφορέων που αναφέρει ο Παπαδόπουλος, «δύο δάκτυλα», ήτοι το άθροισμα του πλάτους του δείκτη και μέσου δακτύλου, οι περισσότεροι των Ελλήνων χρηστών των παραδοσιακών κυψελών κινητής κηρήθρας προσδιόριζαν εμπειρικά το «διάστημα της μέλισσας» (bee space),10 την απαιτούμενη δηλαδή απόσταση που πρέπει να υφίσταται μεταξύ δύο κηρηθρών της μέλισσας Apis mellifera, ώστε τα έντομα να κυκλοφορούν ανάμεσά τους. Είναι ωστόσο ενδιαφέρον πως στην ίδια την Κρήτη, σε περιοχές των Χανίων τουλάχιστον, χρησιμοποιείτο τον 20ο αιώνα διαφορετικό μέτρο για τον υπολογισμό του ορθού πλάτους των κηρηθροφορέων, αυτό του μήκους του μεσαίου πήχη του αντίχειρα.11 Η αρχαιολογική σκαπάνη αποκάλυψε στην Κορινθία κάθετες πήλινες κυψέλες του 3ου προχριστιανικού αιώνα,12 οι οποίες, όπως απεδείχθη και πειραματικά,13 αποτελούσαν κυψέλες κινητής κηρήθρας.14 Οι κυψέλες αυτές ήταν λοιπόν γνωστές από την ελληνιστική, τουλάχιστον, περίοδο, εκείνο ωστόσο που προκαλεί εντύπωση είναι πως έχουν διαχρονικά καταγραφεί, για μελισσοκομία με την Apis mellifera, μόνο στον ελληνικό χώρο.15

8. Η μη κατανόηση της σημασίας του πλάτους των κηρηθροφορέων από τους Spon και Wheler δεν επέτρεψε την άμεση και ευρεία χρήση των κυψελών κινητής κηρήθρας στη Δύση· με βάση τις περιγραφές τους (και το σχέδιο που παραθέτει ο Wheler) δεν προέκυπταν κινητές κηρήθρες! Βλ. Crane 1999, 416-417· Μαυροφρύδης 2017β, 190-191. 9. Το γνωρίζουμε εξ ιδίας πείρας, όταν κατά την πειραματική άσκηση μελισσοκομίας με παρόμοιου τύπου κυψέλες χρησιμοποιήσαμε πήχεις μικρότερου πλάτους αφήνοντας μεταξύ τους κενό. 10. Το μέτρο αυτό έχει καταγραφεί στα Κύθηρα, την Αίγινα και την Τροιζηνία (Μαυροφρύδης 2017α, 307). 11. Ζυμβραγουδάκης 1979, 49· Μπίκος 2012α, 242. 12. Anderson-Stojanovic & Jones 2002, 349-451. 13. Mavrofridis 2013, 83-84. 14. Μαυροφρύδης 2013, 18-27 · Mavrofridis, υπό έκδοση. Σε παρόμοιες κυψέλες ανήκουν πιθανώς και κάποια τμήματα αγγείων από το Αγαθονήσι και τη Δήλο. 15. Στο βόρειο Βιετνάμ και τη νότια Κίνα έχει επίσης καταγραφεί η χρήση παραδοσιακών κυψελών κινητής κηρήθρας, για μελισσοκομία όμως με τη μικρή ασιατική μέλισσα Apis cerana, η οποία δεν έχει την τάση να προσκολλά τις κηρήθρες της (και) στα πλαϊνά τοιχώματα της κυψέλης όπως η Apis mellifera. Η παλαιότερη αναφορά στις κυψέλες αυτές ανάγεται στα τέλη του 19ου αιώνα. Βλ. Crane et al. 1993, 75-84· Μαυροφρύδης 2020, 316-320.

399

ΜΑΥΡΟΦΡΥΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

Παραδοσιακές κυψέλες κινητής κηρήθρας χρησιμοποιούνταν στα τέλη του 19ου και τον 20ο αιώνα σε ορισμένες μόνο περιοχές της Ελλάδας και συγκεκριμένα στην κεντροδυτική Κρήτη συμπεριλαμβανομένης της Γαύδου, στα Κύθηρα και τα Αντικύθηρα, στο ανατολικό και νότιο τμήμα της Πελοποννήσου, στα νησιά του Αργοσαρωνικού, στην Αττική και την Κέα.16 Σε κάποιες από τις περιοχές αυτές οι κυψέλες κινητής κηρήθρας ήταν ο μοναδικός τύπος χρησιμοποιούμενης κυψέλης, σε κάποιες άλλες ήταν σε παράλληλη χρήση με τύπους κυψελών σταθερής κηρήθρας. Στη δυτική Κρήτη υπήρξαν ο μοναδικός τύπος παραδοσιακής κυψέλης και κατασκευάζονταν από τρία υλικά: πηλό, βέργες και, σπανιότερα, σανίδες. Οι κυψέλες από τα δύο πρώτα υλικά ήταν στρογγυλής διατομής, ενώ αυτές από σανίδες τετραγωνικής ή ορθογώνιας. Τις πήλινες τις έφτιαχναν αγγειοπλάστες, τις πλεκτές καλαθοπλέκτες ή οι ίδιοι οι μελισσοκόμοι και τις σανιδένιες μελισσοκόμοι στην περιοχή των Σφακίων. Τα πήλινα ανάστομα «βρασκιά» κατασκεύαζαν κυρίως πλανόδιοι αγγειοπλάστες των χωριών Θραψανό Ηρακλείου και Μαργαρίτες Ρεθύμνου, οι οποίοι δημιουργούσαν συντεχνιακές ομάδες (βεντέμες) που περιτριγύριζαν το νησί πουλώντας τα αγγεία τους.17 Τα πλαϊνά τοιχώματα του «βρασκιού» ήταν επικλινή, συγκλίνοντα ελαφρώς προς τη βάση, προσδίδοντας στην κυψέλη σχήμα ανάστροφου κόλουρου κώνου.18 Το σχήμα αυτό, χαρακτηριστικό όλων των κυκλικής διατομής κυψελών κινητής κηρήθρας, ήταν απαραίτητο ώστε να μην προσκολλούν οι μέλισσες τις κηρήθρες τους (και) στα τοιχώματα της κυψέλης.19 Το ύψος του «βρασκιού» κυμαινόταν μεταξύ 37 και 40 εκατοστών, η εξωτερική διάμετρος του στομίου ήταν 40-48 εκ. και αυτή της βάσης 29-34 εκ.. Έφερε δύο κοντές λαβές, ενώ η είσοδος των μελισσών πραγματοποιείτο από στενόμακρο άνοιγμα πλησίον της βάσης του αγγείου, τον «ανθολόγο». Σε ύψος 10 περίπου εκ. πάνω από την είσοδο, υπήρχε συχνά μια κυκλική οπή, διαμέτρου περί το 1 εκ., που καλείτο «ανεμολόγος» και βοηθούσε στην καλύτερη αναπνοή του σμήνους (ΕΙΚ. 1). Στο στόμιο κάθε «βρασκιού» τοποθετούνταν 1020 ή 1121 πήχεις – κηρη-

16. Μαυροφρύδης 2017α, 300· του ιδίου 2019, 5. 17. Βαλλιάνος & Παδουβά 1986, 19-22. 18. O N. Nicolaidis (1955, 145-146) κάνει λόγο για αμφίστομες (χωρίς πυθμένα) πήλινες κάθετες κυψέλες στην Κρήτη που δεν αναφέρονται από κανέναν άλλον. Ωστόσο, το γεγονός πως δεν γνωρίζει τα ευρείας χρήσης ανάστομα «βρασκιά» του νησιού μαρτυρά πως κάνει λάθος, επηρεασμένος ίσως από τα μελισσοκόφινα του νησιού τα οποία στη μεγάλη τους πλειονότητα ήταν όντως αμφίστομα. 19. Η Apis mellifera, προσκολλά της κηρήθρες της, πέραν της οροφής, και στα πλαϊνά τοιχώματα της φωλιάς της. Όταν ωστόσο τα τοιχώματα αυτά είναι λοξά, συγκλίνοντα προς τη βάση, τότε τις προσκολλά μόνο από την οροφή και είναι έτσι εφικτή η δημιουργία κινητών κηρηθρών. 20. Ζυμβραγουδάκης 1979, 49· Ράμμου & Μπίκος 2000, 428· Bikos & Rammou 2002, 10· Μπίκος 2012α, 242-243. 21. Μαυρογένης 1979α, 20· του ιδίου 1979β, 244.

400

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ ΜΕ ΚΥΨΕΛΕΣ ΚΙΝΗΤΗΣ ΚΗΡΗΘΡΑΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

ΕΙΚ. 3. Πήχης – κηρηθροφορέας για κυψέλες κινητής κηρήθρας στη δυτική Κρήτη (Μελισσοκομική Συλλογή Ζυμβραγουδάκη, φωτ. Β. Σελλιανάκης).

θροφορείς που ονομάζονταν «κανόνια»22 ή «καντινέλες».23 Οι πήχεις αυτοί στην κάτω πλευρά δεν ήταν επίπεδοι αλλά καμπυλωτοί προς τα έξω (EIK. 3) ώστε να οδηγούνται ευκολότερα οι μέλισσες να «πιάσουν» από εκεί τις κηρήθρες τους.24 Με τα «βρασκιά» ασκείτο στη δυτική Κρήτη στατική μελισσοκομία. Σύμφωνα με τη μαρτυρία της Πόπης Παπαδοπούλου, η οποία βρέθηκε στο νησί από το 1937 έως το 1940, στα πλαίσια ενός προγράμματος του Υπουργείου Γεωργίας για τη διάδοση της σύγχρονης πλαισιοκυψέλης, «βρασκιά» χρησιμοποιούνταν στον Κίσσαμο, στις Βουκολιές, στο Σφηνάρι, στην Σκλαβοπούλα και στην Παλαιόχωρα.25 Πάνω από τους πήχεις των «βρασκιών» τοποθετούνταν συχνά, για προστασία από τη ζέστη και το κρύο, κλαδιά με φυλλώματα, πάχους 10 περίπου εκ., ομοιόμορφα πλεγμένα στην περιφέρεια ώστε να σχηματίζουν γείσωμα, συνδεόμενα στο κέντρο με μια ξύλινη βέργα.26 Ακολουθούσε η τοποθέτηση ενός ειδικού πήλινου καπακιού με δύο μικρές λαβές, της «σαλιέρας» (ΕΙΚ. 2). Τη «σαλιέρα» αυτή, γυρισμένη ανάποδα, χρησιμοποιούσε ο μελισσοκόμος και για

22. Φραντζεσκάκης 1903, 8· Λουκάκη 1964, χγφ.· Ruttner 1979, 221· Ζυμβραγουδάκης 1979, 49. 23. Σαββάκης 1994, 177, ο οποίος ετυμολογεί τη λέξη από την «κατίνα» (ραχοκοκαλιά). Η ονομασία «καντινέλες» πάντως για τους πήχεις - κηρηθροφορείς είναι ίδια με αυτήν (cantinelle) που χρησιμοποιεί στο ιταλικό του κείμενο ο Τζουάνες Παπαδόπουλος τον 17ο αιώνα. 24. Ruttner 1979, 221-222· Μαυρογένης 1979β, 244· Σελλιανάκης 1998, 24. 25. Βλ. Μπίκος 1996, 267· του ιδίου 2012α, 244. 26. Σελλιανάκης 1998, 25.

401

ΜΑΥΡΟΦΡΥΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

άλλες χρήσεις, όπως για τροφοδοσία των μελισσών αλλά και ως ποτίστρα νερού με τα απαραίτητα «φυλάκια» από ασφόδελο ώστε να μην πνίγονται τα έντομα.27 Συχνά εγχαρασσόταν στο «βρασκί», πάνω από την είσοδο των μελισσών, ένας σταυρός28 για προστασία και μακροημέρευση του μελισσιού και ως αποτροπαϊκό του φθόνου.29 Τα μελισσοκόφινα κινητής κηρήθρας ήταν στη δυτική Κρήτη αμφίστομα, δηλαδή ανοιχτά τόσο στην άνω πλευρά τους, όπου τοποθετούνταν οι κηρηθροφορείς, όσο και στην κάτω (ΕΙΚ. 4, 5). Στον νομό Χανίων υπήρχαν δύο μεγάλα καλαθοπλεκτικά κέντρα, το Σειρίλη και τα Πεμόνια, οι καλαθάδες των οποίων έπλεκαν και μελισσοκόφινα. Πέραν των δύο αυτών κέντρων ωστόσο, επαγγελματίες καλαθοπλέκτες υπήρχαν και στα χωριά Κεραμωτή, Εννιά Χωριά, Βουκολιές και Βαμβακόπουλο, ενώ μεμονωμένοι καλαθάδες βρίσκονταν από άκρη σε άκρη στον νομό.30 Για την κατασκευή των μελισσοκόφινων οι καλαθάδες μεταχειρίζονταν βέργες από «λυγιά» (λυγαριά) ή μυρτιά31 και ακόμη από «αστηράκους», «σχίνους» και «αργουλίδες» (αγριελιές).32 Σε κάποιες περιπτώσεις φαίνεται πως χρησιμοποιούνταν για υφάδι και σχίζες καλαμιού, όχι όμως συχνά, γεγονός που είχε προφανώς να κάνει με τη μικρότερη αντοχή τους στον χρόνο.33 Για το πλέξιμο των ΕΙΚ. 4. Αμφίστομο και ανάστομο μελισσοκόφινο. αμφίστομων κοφινιών οι καΔιακρίνονται επίσης η μάσκα, το καπνιστήρι και τα εργαλεία που χρησιμοποιούνταν παραδοσιακά στη δυτική λαθοπλέκτες στο Σειρίλη Κρήτη (Συλλογή Ζυμβραγουδάκη, φωτ. Β. Σελλιανάκης). χρησιμοποιούσαν ένα κα-

27. Ζυμβραγουδάκης 1979, 49· Ruttner 1979, 220-223· Σαββάκης 1994, 176-177· Ράμμου & Μπίκος 2000, 428-429. 28. Br. Adam 1983, 80 & Pl. VIII· Anderson-Stojanovic & Jones 2002, 247, fig. 3, 371, fig. 17a· Crane 1999, 397 fig. 39.2a. 29. Μαυροφρύδης 2007, 26. 30. Λεοντίδης 1986, 102-104. 31. Μαυρογένης 1979α, 21. 32. Λεοντίδης 1986, 103. 33. Περάκης 1973, χγφ.· Λεοντίδης 1986, 40.

402

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ ΜΕ ΚΥΨΕΛΕΣ ΚΙΝΗΤΗΣ ΚΗΡΗΘΡΑΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

λούπι στο οποίο στερεώνονταν οι 18 βέργες που αποτελούσαν τα στημόνια.34 Γύρω από τα στημόνια αυτά πλεκόταν ένας ανάστροφος κόλουρος κώνος χωρίς βάση που αποτελούσε το αμφίστομο βεργοκόφινο της περιοχής. Οι διαστάσεις του ήταν συνήθως 38 εκ. το ύψος, 42 εκ. η διάμετρος του στομίου και 32 εκ. η διάμετρος της, ανοικτής, βάσης.35 Αν και σπανίως, φαίνεται πως απαντούσαν και ανάστομα κοφίνια (με βάση)· ένα από αυτά (ΕΙΚ. 4) είχε στη μελισσοκομική συλλογή του, στις Κορακιές Ακρωτηρίου, ο γνωστός μελισσοκόμος Χρήστος Ζυμβραγουδάκης. Ο Τάσος Λεοντίδης ωστόσο, στη μελέτη του για τα κρητικά καλάθια, αναφέρει πως τα κοφίνια αυτά, τα οποία ήταν παρόμοια σε σχήμα με την «κανισκάρα»36 αλλά χωρίς λαβές, τοποθετούνταν ανάποδα, δηλαδή επίστομα, αφού πρώτα ο μελισσοκόμος άνοιγε μια ΕΙΚ. 5. Μελισσοκόμος μιας άλλης εποχής οπή στην οροφή τους για την είανασηκώνει κινητή κηρήθρα από μελισσοκόφινο σοδο των μελισσών. Ο ίδιος δεν (Αρχείο Θ. Μπίκου, φωτ. Χρ. Ζυμβραγουδάκης). είδε κάποιο μελισσοκόφινο τοποθετημένο με τον τρόπο που περιγράφει, εφόσον, όπως σημειώνει, η κατασκευή και η χρήση τους είχε σταματήσει αρκετά χρόνια πριν την επιτόπια έρευνά του.37 Παρόμοιο επίστομο μελισσοκόφινο ωστόσο δεν έχει αναφερθεί από κανέναν από όσους έχουν ασχοληθεί με την παραδοσιακή μελισσοκομία της Κρήτης, παρόλο που οι παραγωγή του και συνεπώς η χρήση του, στους δύο τουλάχιστον κεντρικούς νομούς της Κρήτης, φέρεται -κατά τον Λεοντίδη- να ήταν αξιοση-

34. Λεοντίδης 1986, 103. 35. Μαυρογένης 1979α, 21. 36. Η «κανισκάρα» είναι καλάθι γενικής οικιακής χρήσης. 37. Λεοντίδης 1986, 40, 89, 98.

403

ΜΑΥΡΟΦΡΥΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

μείωτη. Εκτός αυτού, ένα επίστομο μελισσοκόφινο38 με την είσοδο στην οροφή του(!), προσκρούει στη μελισσοκομική λογική, ενώ παρόμοιας λειτουργίας μελισσοκόφινο δεν έχει καταγραφεί πουθενά στον κόσμο. Νομίζουμε πως ο συγγραφέας κάνει εδώ λάθος, μεταφέροντας πιθανώς λανθασμένες πληροφορίες κάποιου ή κάποιων από τους καλαθοπλέκτες πληροφορητές του, οι οποίοι βέβαια δεν είναι απαραίτητο να γνώριζαν μελισσοκομία. Το γεγονός πως και το σχέδιο ενός αμφίστομου μελισσοκόφινου του νομού Χανίων που παραθέτει ο Λεοντίδης αποδίδεται με λανθασμένη (ανάποδη) την κλίση των πλαϊνών του τοιχωμάτων (όπως αποδίδεται το κοφίνι δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει ως κινητής κηρήθρας, όπως δηλαδή το χρησιμοποιούσαν οι τοπικοί μελισσοκόμοι) φανερώνει πως ο συγγραφέας δεν διέθετε γνώσεις μελισσοκομίας και ενισχύει την άποψή μας περί λάθους. Το μελισσοκόφινο λοιπόν που κατασκευαζόταν στο σχήμα της «κανισκάρας» ή, ορθότερα κατά τη γνώμη μας, στο σχήμα του πήλινου «βρασκιού», δεν μπορεί να λειτουργούσε παρά ως ανάστομο κινητής κηρήθρας, με πήχεις – κηρηθροφορείς στην οροφή του, όπως αυτό της συλλογής Ζυμβραγουδάκη. Σε αντίθεση με τα «βρασκιά», η μελισσοκομία με τα αμφίστομα κοφίνια στη δυτική Κρήτη ήταν κυρίως νομαδική,39 χωρίς ωστόσο να απουσιάζουν και περιπτώσεις στατικής μελισσοκομίας με κοφίνια, όπως στον Μουστάκο.40 Η πρώτη αναφορά που έχουμε υπ’ όψιν μας για τη νομαδική μελισσοκομία της περιοχής είναι του Εμμανουήλ Φραντζεσκάκη, ο οποίος δημοσίευσε στα Χανιά το 1903, υπό τον τίτλο Πρακτική μελισσοκομία, έργο του Georges de Layens, σε «ελευθέρα μετάφραση εκ του γαλλικού μετά πολλών παρατηρήσεων, προσθηκών και 73 εικόνων εν ιδιαιτέρω πίνακι». Πράγματι, ο συγγραφέας δεν ικανοποιείται με την απλή απόδοση του κειμένου στα Ελληνικά και παρεμβαίνει όπου

38. Σημειωτέον πως οι επίστομες παραδοσιακές κυψέλες, πλεκτές ή άλλου τύπου, ήταν παντελώς άγνωστες στην Κρήτη. Τη δεκαετία του 1980 ωστόσο, κάποιοι μελισσοκόμοι έφεραν στην Κρήτη από τη Χαλκιδική το νομαδικό κοφίνι της βόρειας Ελλάδας, το οποίο όμως δεν χρησιμοποιούσαν για παραδοσιακή άσκηση της μελισσοκομίας, αλλά ως εργαλείο στα πλαίσια της σύγχρονης μελισσοκομίας για την παραγωγή πρώιμων σμηνών την άνοιξη. Βλ. Crane 1999, 219, όπου και φωτογραφία Κρητικού μελισσοκόμου να μεταχειρίζεται, το 1986, επίστομο κοφίνι Χαλκιδικής (fig. 23.4.a). 39. Ο όρος νομαδική μελισσοκομία έχει καθιερωθεί στη χώρα μας για τη μετακινούμενη μελισσοκομία. Ο όρος αυτός ωστόσο δεν αντιστοιχεί κυριολεκτικά στο είδος της μελισσοκομίας που προσδιορίζει. Ο παραδοσιακός μελισσοκόμος (όπως αργότερα και ο σύγχρονος) δεν ήταν νομάς, ούτε καν ημι-νομάς, όρος που χρησιμοποιείται για τους κτηνοτρόφους της ηπειρωτικής κυρίως Ελλάδας. Η κύρια διαφορά έγκειται στο ότι ο μελισσοκόμος δεν είχε κύρια και δευτερεύουσα κατοικία όπως ο κτηνοτρόφος, αλλά ένα και μόνο σπίτι όπου διέμενε μόνιμα. Δεν έμενε με τα μελίσσια του στον τόπο όπου τα μετέφερε για νομή και συνήθως δεν τα επισκεπτόταν παρά μόνο για τον τρύγο και τη νέα μεταφορά που ακολουθούσε. 40. Περάκης 1973, χγφ.

404

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ ΜΕ ΚΥΨΕΛΕΣ ΚΙΝΗΤΗΣ ΚΗΡΗΘΡΑΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

θεωρεί σκόπιμο πως αυτό θα αποβεί επ’ ωφελεία των μελισσοκόμων της Κρήτης.41 Μεταξύ πολλών άλλων συμβουλεύει τους συντοπίτες του μελισσοκόμους, οι οποίοι μετέφεραν τα μελίσσια σε περιοχές με φθινοπωρινό ρείκι (ερεικώνες, ρεικιάδες) ώστε να λάβουν και δεύτερο τρύγο, να μην τρυγούν το μέλι της ερείκης (Εrica manipuliflora), το οποίο θεωρείτο τότε κατώτερης ποιότητας, αλλά να το αφήνουν στην κυψέλη για να έχει το μελίσσι άφθονη τροφή τον χειμώνα και να αρχίσει να γεννά νωρίτερα η βασίλισσα, γεγονός που θα είχε ως αποτέλεσμα να λάβουν τελικά περισσότερο και καλύτερης ποιότητας μέλι.42 Η νομαδική μελισσοκομία αναφέρεται από τον Φραντζεσκάκη ως μια εδραιωμένη πρακτική στη δυτική Κρήτη στις αρχές του 20ου αιώνα. Αυτό σημαίνει πως ασκείτο και στα τέλη, τουλάχιστον, του 19ου αιώνα. Τα μελισσοκόφινα στη δυτική Κρήτη μεταφέρονταν κυρίως από περιοχές με θυμάρι σε περιοχές με φθινοπωρινό ρείκι και αντίστροφα. Άλλες ανθοφορίες που εκμεταλλεύονταν, μεταφέροντας τα κοφίνια τους, μελισσοκόμοι της δυτικής Κρήτης ήταν αυτές της μαλοτήρας (Sideritis syriaca), του κρητικού δηλαδή τσαγιού του βουνού, και της καστανιάς. Τα μελίσσια από την περιοχή του Ακρωτηρίου, αφού τρυγούνταν στο πρώιμο τοπικό θυμάρι, μεταφέρονταν από ορισμένους μελισσοκόμους σε περιοχές όπου έθαλλε η μαλοτήρα. Οι περιοχές αυτές βρίσκονται στην Αποκορωνιώτικη Μαδάρα, περί τα χωριά Πεμόνια και Ραμνή, αλλά και σε υψηλότερα σημεία, όπως η θέση Γούρνες. Στη συνέχεια τα μελίσσια μετακινούνταν σε περιοχές με άφθονο φθινοπωρινό ρείκι, συνήθως γύρω από τα χωριά Πρασές, Νέα και Παλαιά Ρούματα, όπου άλλοι μελισσοκόμοι μετέφεραν μελίσσια απευθείας από το Ακρωτήρι.43 Οι μελισσοκόμοι της περιοχής δυτικά των Λευκών Ορέων εκμεταλλεύονταν την άνοιξη την ανθοφορία του δενδρώδους ρεικιού (Erica arborea), το οποίο απαντούσε στις ίδιες θέσεις με το φθινοπωρινό, και στη συνέχεια μετέφεραν τα κοφίνια τους σε περιοχές με θυμάρι, ιδίως περί το Κατωχώρι. Κάποιοι, ωστόσο, πριν τη μεταφορά στο θυμάρι, μετακινούσαν πρώτα τα μελίσσια τους στις καστανιές του χωριού Τοπόλια. Με την ολοκλήρωση της ανθοφορίας του θυμαριού, τα μελίσσια επιστρέφονταν για το φθινοπωρινό ρείκι και για διαχείμαση.44 Οι μεταφορές πραγματοποιούνταν με υποζύγια ή, σπανιότερα, με κάρα.

41. Για να γίνει μάλιστα το βιβλίο και οι μελισσοκομικοί μέθοδοι που αυτό πραγματεύεται «κτήμα του λαού», όπως γράφει, και να χρησιμεύσει σε «ανθρώπους ολιγογραμμάτους ή και εντελώς αγραμμάτους (οίοι οι μελισσοκόμοι της σήμερον)», η έκδοση συνοδευόταν από μεγάλο πίνακα με τις σημαντικότερες μελισσοκομικές εργασίες, ο οποίος μπορούσε να αναρτηθεί (Φραντζεσκάκης 1903, ε΄-στ΄). 42. Φραντζεσκάκης 1903, 46-47. 43. Σύμφωνα με τον πληροφορητή μας Μανώλη Ζυμβραγουδάκη. 44. Ό.π.

405

ΜΑΥΡΟΦΡΥΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

Στα υποζύγια φορτώνονταν επτά συνολικά κοφίνια, τα οποία ήταν καλυμμένα εξ ολοκλήρου με διάτρητο ύφασμα λιναριού (λινάτσα). Τα τέσσερα τοποθετούνταν, ανά δύο, στα πλάγια του σαμαριού και πάνω τους άλλα δύο σε οριζόντια όμως θέση. Το έβδομο τοποθετείτο, οριζόντια επίσης, στο μέσον του σαμαριού. Στα οριζόντια δινόταν προσοχή οι άξονες των πήχεων των κηρηθρών τους να είναι σε κάθετη θέση ως προς το έδαφος για να μην αποκοπούν οι κηρήθρες κατά τη διαδρομή. Η απόσταση που διανυόταν ήταν συνήθως 15-20 χιλιόμετρα που αντιστοιχούσε σε χρόνο 4-5 ωρών, ενώ οι μεταφορές γινόταν βράδυ, μετά τα μεσάνυκτα.45 Σε κάποιες περιπτώσεις που αφορούσαν στην εκμετάλλευση της μαλοτήρας, το τελικό τμήμα της μεταφοράς το αναλάμβανε, λόγω της φύσης του εδάφους, ο ίδιος ο μελισσοκόμος, κουβαλώντας δύο κοφίνια, από ένα σε κάθε ώμο, δεμένα μεταξύ τους με σκοινί.46 Τα κοφίνια τοποθετούνταν τον χειμώνα πάνω σε λίθινη πλάκα που ονομαζόταν «σκαμνί»,47 «πατηχάλι» ή -όταν πατούσαν σε επίπεδο βράχο- «πλακούρα».48 Η λίθινη αυτή βάση είχε μικρή κλίση ώστε να φεύγουν τα νερά της βροχής και να μη φυτρώνουν χόρτα (EIK. 6). Στα σημεία στα οποία η κυψέλη ακουμπούσε στη λίθινη βάση τοποθετείτο περιμετρικά λάσπη ή μείγμα λάσπης

ΕΙΚ. 6. «Μελισσόκηπος» με αμφίστομα κοφίνια κινητής κηρήθρας στο Καμπάνι Ακρωτηρίου το 1939 (Αρχείο Θ. Μπίκου, φωτ. Π. Παπαδοπούλου).

45. Μαυρογένης 1979α, 21. 46. Ζυμβραγουδάκης 1979, 50· Μπίκος 2012α, 245. 47. Στον Μουστάκο (Περάκης 1973, χγφ.). 48. Ζυμβραγουδάκης 1979, 50· Ράμμου & Μπίκος 2000, 429.

406

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ ΜΕ ΚΥΨΕΛΕΣ ΚΙΝΗΤΗΣ ΚΗΡΗΘΡΑΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

και σβουνιάς, εκτός από ένα άνοιγμα 10 περίπου εκατοστών που αποτελούσε τη δίοδο των μελισσών και καλούνταν «μελισσόθυρο». Το ίδιο το κοφίνι χριόταν εσωτερικά με σβουνιά και κοκκινόχωμα49 ή με μείγμα λάσπης από άσπρο χώμα (ασπρούγα), σβουνιά και άχυρο.50 Εξωτερικά χριόταν γύρω από τα δύο στόμια σε πλάτος περί τα 10 εκ. ενώ το μεσαίο τμήμα του παρέμενε εξωτερικά ως είχε για να αναπνέει το σμήνος, να μην προστίθεται βάρος και να μη σαπίζουν εύκολα οι βέργες.51

ΕΙΚ. 7. Παραδοσιακό μελισσοκομείο στα Σφακιά το 1921 αποτελούμενο από 14 μελισσοκόφινα και μια σανιδένια κυψέλη (Αρχείο της Βιβλιοθήκης της Ζυρίχης – Hs_1360-1491, φωτ. Hopf).

Πάνω από τους πήχεις, για μόνωση και προστασία από τα στοιχεία της φύσης, τοποθετούνταν θαμνόκλαδα και πάνω σε αυτά πέτρες, λίθινη πλάκα ή πήλινη «σαλιέρα» (ΕΙΚ. 7).52 Στο Φαράγγι της Σαμαριάς οι τοπικοί μελισσοκόμοι τοποθετούσαν για προστασία στα κοφίνια τους αντί θαμνόκλαδων φλοιούς πεύκων οι οποίοι ήταν ανθεκτικοί στον χρόνο. Είναι μάλιστα ακόμη εμφανή σε

49. Μαυρογένης 1979α, 21. 50. Ζυμβραγουδάκης 1979, 50· Ράμμου & Μπίκος 2000, 429. 51. Ό.π. 52. Φραντζεσκάκης 1903, 8.

407

ΜΑΥΡΟΦΡΥΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

αρκετά δέντρα της περιοχής τα ίχνη των τομών για την αφαίρεση του φλοιού.53 Οι σανιδένιες κυψέλες ήταν σχετικά σπάνιες και απαντούσαν στην περιοχή των Σφακίων. Διέθεταν σχήμα ανάστροφης κόλουρης πυραμίδας και κατασκευάζονταν από κυπαρισσόξυλο.54 Σανιδένιες κυψέλες κινητής κηρήθρας έχουν καταγραφεί και στο χωριό Θρόνος Ρεθύμνης, όπου όμως δημιουργούνταν με μετασκευή ξύλινων κιβωτίων διαφόρων μεγεθών.55 Το κύριο πλεονέκτημα των σανιδένιων κυψελών ήταν πως διέθεταν ισομήκεις κηρηθροφορείς, γεγονός που επέτρεπε στον μελισσοκόμο να τους μεταφέρει σε όποια θέση επιθυμούσε από τη μια κυψέλη στην άλλη και όχι σε συγκεκριμένες μόνο θέσεις όπως συνέβαινε στις κυκλικής διατομής, πήλινες και πλεκτές, κυψέλες. Η παλαιότερη μαρτυρία για τη χρήση σανιδένιων κυψελών κινητής κηρήθρας στα Σφακιά αφορά σε μια φωτογραφία (ΕΙΚ. 7) η οποία ελήφθη στην περιοχή από κάποιον φωτογράφο ονόματι Hopf, το πλέον πιθανό το 1921.56 Στη φωτογραφία αυτή εικονίζονται 15 συνολικά κυψέλες κινητής κηρήθρας, 14 μελισσοκόφινα και μια σανιδένια (η τελευταία στα δεξιά). Ο Χρήστος Ζυμβραγουδάκης είχε στη μελισσοκομική του συλλογή μερικές τέτοιες κυψέλες (ΕΙΚ. 8) τις οποίες φωτογράφησαν το 2000 οι αρχαιολόγοι Lucia Nixon και Simon Price.57 Ο ίδιος ο Ζυμβραγουδάκης είχε νωρίτερα παραδώσει στον ερευνητή της παραδοσιακής μας μελισσοκομίας Θανάση Μπίκο ασπρόμαυρες φωτογραφίες από τη συλλογή του, τις οποίες ο Μπίκος μας παραχώρησε με τη σειρά του το 2009 για να τις δημοσιεύσουμε.58 Στις εν λόγω φωτοστις οποίες EIK. 8. Σανιδένια κυψέλη κινητής κηρήθρας (Συλλογή γραφίες, εικονίζονται σανιδένιες κυψέΖυμβραγουδάκη, φωτ. Β. Σελλιανάκης).

53. Παπαβασιλείου 2008, 116. 54. Mavrofridis 2019, 6. 55. Μαυρογένης 1979β, 244. 56. Η φωτογραφία, υπό τον τίτλο «Bienestöcke bei Sphakia», υπάρχει στη Βιβλιοθήκη της Ζυρίχης στην Ελβετία (Record Name: Hs_1360-1491). 57. Nixon 2000, 1,9. 58. Βλ. Mavrofridis & Anagnostopoulos 2012, 483-485. Οι φωτογραφίες βρίσκονται σήμερα στο Αρχείο Θανάση Μπίκου, το οποίο ανήκει πλέον στην Ελληνική Επιστημονική Εταιρεία Μελισσοκομίας, φυλασσόμενο προσωρινά στο Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων.

408

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ ΜΕ ΚΥΨΕΛΕΣ ΚΙΝΗΤΗΣ ΚΗΡΗΘΡΑΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

λες κινητής κηρήθρας (ΕΙΚ. 9), υπάρχει, χειρόγραφα στην οπίσθια πλευρά τους, η χρονολογία 1969, που είναι προφανώς η χρονιά που τραβήχτηκαν. Δυστυχώς οι κυψέλες αυτές, οι οποίες ήταν πιθανώς οι τελευταίες του είδους τους, πλέον δεν υφίστανται. Τοποθετημένες σε εξωτερικό και απροστάτευτο χώρο σάπισαν και τελικά κάποια στιγμή πετάχτηκαν.59 Προέρχονταν από τα Σφακιά και ήταν τετραγωνικής διατομής.60 Οι κυψέλες κινητής κηΕΙΚ. 9. Σανιδένιες κυψέλες κινητής κηρήθρας από τα ρήθρας της δυτικής Κρήτης, Σφακιά (Αρχείο Θ. Μπίκου, όπως και γενικότερα όλες οι Συλλογή Ζυμβραγουδάκη, φωτ. άγνωστος). παραδοσιακές κυψέλες στην Κρήτη, τοποθετούνταν συχνά εντός περίκλειστων, με λιθόκτιστους τοίχους, χώρων που καλούνταν «μελισσόκηποι». Οι «μελισσόκηποι» προστάτευαν από κλέφτες, άνεμο, ζώα, ακόμη και από το κακό μάτι. Σε κάποιες περιπτώσεις οι «μελισσόκηποι» αυτοί έφεραν ασπαλάθους πάνω στους τοίχους τους, ως πρόσθετο αποτρεπτικό για τους κλέφτες.61 Η δημιουργία «μελισσόκηπων» φαίνεται πως έχει μακρά παράδοση στο νησί. Στα Σφακιά, στην περιοχή Ξεροβόθωνας, εντός ενός εγκαταλελειμμένου σήμερα «μελισσόκηπου» έχει ανευρεθεί αρχαία δεξαμενή και τμήματα αρχαίων κυψελών.62 Ο ίδιος χώρος φαίνεται να λειτουργούσε ως «μελισσόκηπος» ήδη από την αρχαιότητα. Οι «χώροι κυψελών» (beehive sites) της αρχαιότητας που εντοπίζουν στην Κρήτη οι αρχαιολόγοι είναι συνήθως περιφραγμένοι από χαμηλούς τοίχους που παραπέμπουν επίσης σε «μελισσόκηπους». Η ύπαρξη μάλιστα λιθόκτιστης περίφραξης αποτελεί ένα από τα κύρια γνωρίσματα για την ταυτοποίηση «χώρων κυψελών».63 Κοντά στην Αγία Ρουμέλη έχει εντοπιστεί

59. Σύμφωνα με τον Μανώλη Ζυμβραγουδάκη, υιό του Χρήστου, στον οποίο ανήκει πλέον η μελισσοκομική συλλογή. 60. Μαυροφρύδης 2017α, 314. 61. Μαυροφρύδης 2016, 199. 62. Price & Nixon, 2005, 675. 63. Francis 2016, 93-4

409

ΜΑΥΡΟΦΡΥΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

«μελισσόκηπος» σημειωμένος με βενετικό σημείο του 1.400 μ.Χ., ενώ εντός του έχει ανεβρεθεί ελληνιστικό νόμισμα, μάλλον της Λισσού, στη μια πλευρά του οποίου εικονίζεται μέλισσα.64 Μαρτυρίες για παρόμοιες κατασκευές απαντούν και στην αρχαία και βυζαντινή γραμματεία. Σε αυτές αναφέρονται ο Κολουμέλλας (1ος αι. μ.Χ.),65 o Παλλάδιος (4ος ή 5ος αι. μ.Χ.)66 και ο Φλωρεντίνος, ο οποίος φέρεται να έζησε στον 3ο αι. μ.Χ.,67 στα Γεωπονικά τού 10ου αι. μ.Χ.68. Κατά τον τρύγο στις κυψέλες κινητής κηρήθρας, ο μελισσοκόμος αφαιρούσε τις κηρήθρες από τους ακριανούς κηρηθροφορείς που είχαν μέλι, αφήνοντας τις κεντρικές (συνήθως τέσσερεις) που είχαν και γόνο για τις ανάγκες του μελισσιού.69 Τα ίδια περίπου αναφέρει τον 17ο αιώνα και ο Τζουάνες Παπαδόπουλος, σύμφωνα με τον οποίο λαμβανόταν στον τρύγο τα δύο τρίτα του μελιού της κυψέλης. Το υπόλοιπο ένα τρίτο που αφηνόταν στο μελίσσι θεωρείτο απολύτως επαρκής ποσότητα ώστε αυτό να διαχειμάσει δίχως προβλήματα.70 Για τον πολλαπλασιασμό των μελισσιών μεταφερόταν, την άνοιξη, μέρος των κηρηθρών με τον πληθυσμό των εντόμων σε μια άδεια κυψέλη, συνήθως οι μισές, διαδικασία που καλούνταν «μοίρασμα».71 Προσθέτονταν φυσικά πήχεις και στις δύο κυψέλες ώστε να συμπληρωθεί ο αριθμός τους. Ο Τζουάνες Παπαδόπουλος αναφέρει έναν αρκετά διαφορετικό χειρισμό. Κατ’ αυτόν ο μελισσοκόμος προετοίμαζε μια νέα κυψέλη τρίβοντας στο εσωτερικό της δενδρολίβανο και καλό κρασί και έβαζε τους πήχεις και το καπάκι. Προς το βράδυ έπαιρνε από μια γεμάτη κυψέλη έναν πήχη με την κηρήθρα και τις μέλισσες, προσέχοντας να βρίσκεται πάνω και «ένας από τους βασιλείς» του μελισσιού, και τον τοποθετούσε στη νέα κυψέλη. Το επόμενο πρωί, πάντα κατά τον Παπαδόπουλο, η κυψέλη ήταν σχεδόν γεμάτη από νέες μέλισσες οι οποίες έφευγαν από την παλιά κυψέλη για να ζήσουν στη νέα.72 Στο πνεύμα της εποχής του, δικαιολογημένα σε μεγάλο βαθμό, ο Παπαδόπουλος κάνει λόγο για «βασιλιά» του μελισσιού, εννοώντας βέβαια τη βασίλισσα. Αυτό που προκαλεί εντύπωση είναι πως δεν γνωρίζει πως το μελίσσι έχει μία μόνο μάνα – βασίλισσα και αναφέρεται σε πολλές.73

64. Nixon and Moody 2017, 490 65. Columella, De re rustica IX.5.3. 66. Palladius, Opus Agriculturae I.37. 67. Γερμανίδου 2016, 31. 68. Geoponica XV.2.9. 69. Mavrofridis 2019, 6. 70. Papadopoli, L’Occio 133v. 71. Φραντζεσκάκης 1903, 43. 72. Papadopoli, L’Occio 134r-134v. 73. Μαυροφρύδης 2014, 412.

410

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ ΜΕ ΚΥΨΕΛΕΣ ΚΙΝΗΤΗΣ ΚΗΡΗΘΡΑΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

Η ονομασία «βασιλιάς» που χρησιμοποιεί για τη βασίλισσα ο Παπαδόπουλος είχε επιβιώσει στην Κρήτη ως τον 20ο αιώνα,74 συνηθέστερα ωστόσο η βασίλισσα καλούνταν «πρώτος».75 Από την τελευταία ονομασία προέρχεται και η λέξη «πρωτιές», με την οποία ο Κρητικός μελισσοκόμος ονόμαζε τα βασιλικά κελιά.76 Άλλες μελισσοκομικού ενδιαφέροντος ονομασίες είναι ο «κέραθος» για τη γύρη, την οποία παλαιότερα οι μελισσοκόμοι, αγνοούντες τη χρήση της από τις μέλισσες, θεωρούσαν πως είναι ακατέργαστο κερί,77 πως από αυτήν δηλαδή δημιουργείται το κερί· η «κερόπολη»78 ή «τρόπολη» (παράλληλα με την «πρόπολη») για την πρόπολη· ο «αργός»79 και σε κάποιες περιπτώσεις «αρούβαλος» για τον κηφήνα· τα «κασοκέρια» (λερωμένα κεριά) για τις παλιές -μαυρισμένεςκηρήθρες· τα «πυτήματα» για τον γόνο που προέρχεται από εργάτριες μέλισσες ορφανού μελισσιού· και οι «μύγιες», εκτός τις ονομασίας «μέλισσες», για τις εργάτριες, ώστε να υπάρχει διαφοροποίηση, επειδή «μέλισσες» καλείται και ολόκληρο το μελίσσι.80 Οι μελισσοκόμοι της Κρήτης πίστευαν, λανθασμένα, πως στην κυψέλη δεν πρέπει να υπάρχει κανένα τμήμα άδειο διότι το μελίσσι φοβάται και γίνεται αμελές και οκνηρό.81 Είναι ενδιαφέρον πως την αντίληψη αυτή αναφέρει και ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος τον 1ο αιώνα μ.Χ, γράφοντας πως οι μέλισσες αποθαρρύνονται και εγκαταλείπουν την εργασία τους όταν η κυψέλη τους είναι μεγάλη και άδεια.82 Τα εργαλεία που μεταχειριζόταν ο μελισσοκόμος ήταν ο πήλινος «καπνούχος» (καπνιστήρι), ο οποίος διέθετε διπλό άνοιγμα· ένα μεγάλο από όπου φυσούσε ο μελισσοκόμος και ένα μικρότερο σωληνωτό δια του οποίου ο καπνός κατευθυνόταν στην κυψέλη (ΕΙΚ. 4, 8, 10).83 Ως καύσιμη ύλη χρησιμοποιείτο

74. Φραντζεσκάκης 1903, 24. 75. Φραντζεσκάκης ό.π.· Λουκάκη 1964, χγφ. 76. Φραντζεσκάκης 1903, 33. 77. Ζωγραφάκης 1891, χγφ.· Φραντζεσκάκης 1903, 26-27. Η ίδια λέξη για τη γύρη χρησιμοποιείται και στην Ανάφη (Οικονομίδης 1966, 632), ενώ η παρόμοια «κήρινθος» απαντά στον ψευδοΑριστοτέλη (Τῶν περὶ τὰ ζῷα ἱστοριῶν Θ.623b.24· Το Θ΄ βιβλίο δεν θεωρείται έργο του Αριστοτέλη. Φαίνεται πως προέρχεται από έργο του μαθητή του Θεόφραστου), από όπου αντλεί μάλλον και ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (Naturalis Historia XI.7) - «cerinthos» (βλ. Μαυροφρύδης 2018, 120-121). 78. Ζωγραφάκης 1891, χγφ. 79. Παλαιότερα πιστευόταν πως οι «αργοί» οδηγούν τις εργάτριες μέλισσες στην εργασία και μάλιστα επαγρυπνούν ώστε αυτές να δουλεύουν (Ζωγραφάκης 1891, χγφ.)! 80. Φραντζεσκάκης 1903, 24, 26-27, 29, 32. 81. Ό.π., 62. 82. Plinius, Naturalis Historia XXI.47. 83. Λουκάκη 1964, χγφ.· Ζυμβραγουδάκης 1979, 50. Παρεμφερή καπνιστήρια φαίνεται πως ήταν σε χρήση στο νησί από τη μινωική ήδη εποχή. Βλ. Tyree et al. 2012, 223-224.

411

ΜΑΥΡΟΦΡΥΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

ξερή κόπρος αλόγων ή «βουτσιά» (σβουνιά) αγελάδας.84 Το μεταλλικό εργαλείο που ήταν απαραίτητο για την εργασία του παραδοσιακού μελισσοκόμου υπήρχε σε διάφορες παραλλαγές, το βασικό ωστόσο χαρακτηριστικό όλων ήταν η ύπαρξη απολήξεων (υποτυπωδών πηρουνιών) στη μια τους άκρη (EIK. 4, 10). Το μήκος του ήταν αισθητά μεγαλύτερο των σύγχρονων ξέστρων, φτάνοντας τα 40-50 85 ΕΙΚ. 10. «Καπνούχος», «μουρίδα» και διάφορες εκδοχές εκατοστά. Η ονομασίες του στη δυτική Κρήτη ήταν: «κάτου παραδοσιακού μελισσοκομικού ξέστρου (Συλλογή τσουνας»,86 «κελπερί»87 και Ζυμβραγουδάκη, φωτ. Β. Σελλιανάκης). «διχάλι» ή «πηρούνι».88 Χρησιμοποιείτο βέβαια και η «μουρίδα», μάσκα που κατασκευαζόταν από κυρτά παράλληλα σύρματα (ΕΙΚ. 4, 10)89 ή αραχνοϊφασμένο λινό ύφασμα.90 Η κρητική μέλισσα, η Apis mellifera adami, η οποία δυστυχώς φαίνεται πως έχει πλέον χαθεί -λόγω επιμειξίας της με άλλες φυλές-, θεωρείτο «εξαιρετικά επιθετική» και συνεπώς η χρήση «μουρίδας» από τους ντόπιους μελισσοκόμους ήταν σχεδόν επιβεβλημένη.91 Ο τύπος της παραδοσιακής από σύρματα «μουρίδας» της Κρήτης απαντούσε σε ολόκληρο το Αιγαίο. Την παλαιότερη απεικόνιση και περιγραφή τής κατασκευής της οφείλουμε στον αββά Della Rocca.92 Ο ίδιος τη

84. Λουκάκη 1964, χγφ.· Πελεκανάκης 1964, χγφ.· Περάκης 1973, χγφ.· Ζυμβραγουδάκης 1979, 50. Το ίδιο υλικό, ξερή σβουνιά αγελάδας, χρησιμοποιούσε και ο Τζουάνες Παπαδόπουλος (Papadopoli, L’Occio 133v). 85. Μαυρογένης 1979β, 245. 86. Λουκάκη 1964, χγφ. 87. Περάκης 1973, χγφ. 88. Ζυμβραγουδάκης 1979, 51· Σελλιανάκης 1998, 34· Μπίκος 2012β, 318. 89. Φραντζεσκάκης 1903, 66· Ζυμβραγουδάκης 1979, 50· Σελλιανάκης 1998, 33-34, 36. 90. Ζυμβραγουδάκης 1979, 50· Σελλιανάκης 1998, 34. 91. Στην ιστοσελίδα του Μελισσοκομικού Συλλόγου Χανίων «Η Μέλισσα» (στο facebook) υπάρχει μικρής διάρκειας βίντεο του 1950, όπου σε «μελισσόκηπο» στο Χωρδάκι Ακρωτηρίου εικονίζονται μελισσοκόφινα και μελισσοκόμοι με τις παραδοσιακές «μουρίδες» να ανασηκώνουν κινητές κηρήθρες. 92. Della Rocca 1790, ΙΙ, 496-97 και III, pl. IV, fig. 4, 6.

412

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ ΜΕ ΚΥΨΕΛΕΣ ΚΙΝΗΤΗΣ ΚΗΡΗΘΡΑΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

θεωρεί ανώτερη από τις χρησιμοποιούμενες την εποχή του στη Γαλλία και παραθέτει την ενδιαφέρουσα πληροφορία πως ο εν λόγω τύπος μάσκας κατασκευαζόταν τότε, στα τέλη του 18ου αιώνα, σε μεγάλους αριθμούς από βιοτεχνίες της Σμύρνης που κάλυπταν τη ζήτηση σε ολόκληρο το Αρχιπέλαγος.93 Στη δυτική Κρήτη κατά τη στατική άσκηση της μελισσοκομίας πραγματοποιείτο ένας τρύγος, συνήθως μετά τα μέσα Αυγούστου.94 Ο Παπαδόπουλος ωστόσο αναφέρει για τη δεκαετία του 1630, στην κεντρική Κρήτη όμως, στους Αστρακούς Ηρακλείου, δύο τρύγους με στατική μελισσοκομία, έναν τον Μάιο, ο οποίος απέδιδε «μέλι λευκό σαν το χαρτί» και έναν τον Σεπτέμβριο όπου το μέλι διέθετε το χρώμα του «φρεσκοκομμένου χρυσού δουκάτου».95 Κατά τη νομαδική άσκησή της μελισσοκομίας πραγματοποιούνταν συνήθως δύο τρύγοι ετησίως. Οι τρυγημένες και συνθλιμμένες κηρήθρες, το λεγόμενο «σύγκερο», τοποθετούνταν σε ένα ασκί από δέρμα κατσίκας (αραγός) για τη μεταφορά από το μελισσοκομείο στο σπίτι του μελισσοκόμου.96 Εκεί πραγματοποιείτο η παραλαβή του μελιού από το «σύγκερο», δια της συμπίεσης με τα χέρια, και η αποθήκευσή του σε ειδικά αγγεία, «μελοπίθαρα» ή «μελοκουρούπες».97 Ένα υποπροϊόν του μελιού αποτελούσε η «χούμελη», η οποία παραγόταν από το μέλι που απέμενε στις συμπιεσμένες κηρήθρες.98 Η «χούμελη» καταναλωνόταν παλαιότερα στη θέση της ζάχαρης, την χρησιμοποιούσε όμως και ο μελισσοκόμος στην περίπτωση που παρίστατο ανάγκη να τροφοδοτήσει τα μελίσσια του.99 Η παραγωγή μελιού με τις κυψέλες κινητής κηρήθρας στις αρχές του περασμένου αιώνα μπορούσε να φτάσει, σε κάποιες εξαιρετικά καλές χρονιές, τις 6 οκάδες ανά κυψέλη, ήτοι τα 7,7 κιλά. Συνήθως όμως κυμαινόταν από 4 έως 5 οκάδες (5,1 - 6,4 κιλά).100 Κατά τη σύγχρονη μελισσοκομία, η παραγωγή μελιού ανά πλαισιοκυψέλη ανερχόταν, στα τέλη της δεκαετίας του 1970, στα 10 περίπου κιλά.101 Οι κύριοι εχθροί των μελισσών στην Κρήτη ήταν, και εξακολουθούν να είναι, οι σφήκες (Vespula germanica) και ιδίως οι «μπουμπούροι» ή «σβούροι»102 93. Ό.π., ΙΙ, 497. 94. Λεκάκη 1964, χγφ.· Αντωνιουδάκης 1964, χγφ.· Περάκης 1973, χγφ. 95. Papadopoli, L’Occio 135v. 96. Ζυμβραγουδάκης 1979, 51· Σελλιανάκης 1998, 34, 39. 97. Για περισσότερες πληροφορίες αναφορικά με τον τρόπο παραλαβής του μελιού και του κεριού όπως και για την αποθήκευση του μελιού στην Κρήτη βλ. Mavrofridis 2019, 10-11. 98. Τα υπολείμματα των κηρηθρών περιχύνονταν με ζεστό νερό ώστε να διαλυθεί το μέλι που ακόμη περιείχαν και στη συνέχεια το όλο μείγμα βραζόταν ώστε να δέσει και να δημιουργηθεί η «χούμελη». 99. Σελλιανάκης 1998, 39 100. Φραντζεσκάκης 1903, 16. 101. Ζυμβραγουδάκης 1979, 51. 102. Αντωνιουδάκης 1964, χγφ.· Πελεκανάκης 1964, χγφ.· Λουκάκη 1964, χγφ.· Περάκης 1973, χγφ.

413

ΜΑΥΡΟΦΡΥΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

(Vespa orientalis), οι οποίοι υπό συνθήκες μπορούσαν να προκαλέσουν μεγάλες καταστροφές στα μελισσοκομεία. Τα μέτρα που ελάμβανε ο μελισσοκόμος εναντίον τους περιελάμβαναν παγίδες και θανάτωσή τους.103 Στον Μουστάκο Χανίων προσέλκυαν τα εν λόγω έντομα με τον αφρό της «χούμελης», τον οποίον άπλωναν πάνω σε βράχους, και στη συνέχεια τα σκότωναν με τις «φούντες» (κλαδιά θάμνων).104 Σημαντικός εχθρός θεωρείτο και ο «άρκαλος» (ασβός, Meles meles arcalus). Αυτός έριχνε κάτω τις κυψέλες κινητής κηρήθρας, τις πλεκτές και τις πήλινες, και έτρωγε το μέλι δίχως να ενοχλείται από τα κεντρίσματα των μελισσών. Για να κρατήσουν λοιπόν τον «άρκαλο» μακριά από τις κυψέλες τους οι μελισσοκόμοι έστηναν σε κάποιες περιπτώσεις παγίδες, τις «αρκαλόπλακες». Άφηναν ορισμένες διαβάσεις στον «μελισσόκηπο» οι οποίες κατέληγαν σε κάποιο δόλωμα. Εισερχόμενος ο «άρκαλος» να δοκιμάσει τη λιχουδιά, έπεφτε πάνω του μια πλάκα και τον «πέτρωνε».105 Ο Κρητικός μελισσοκόμος φοβόταν τη βασκανία, το κακό μάτι, ιδίως την άνοιξη που τα μελίσσια αναπτύσσονταν. Ορισμένα από τα μέτρα που ελάμβανε κατά της βασκανίας ήταν η τοποθέτηση σε εμφανές σημείο, συχνά σε κάποιο δένδρο ή πάσσαλο, κρανίου αλόγου, μουλαριού ή τσακαλιού, κάποιο πήλινο ραγισμένο μαύρο σκεύος, τσόφλια αυγών ή μια «ασκελετούρα» (Scilla maritima).106 Όταν έβλεπε ότι κάτι δεν πήγαινε καλά στα μελίσσια του προσέτρεχε σε εκείνους που ήξεραν να ξεματιάζουν ή φώναζε ιερέα να τελέσει αγιασμό.107 Συνηθιζόταν επίσης να μεταφέρεται στο μελισσοκομείο το βαγί των Βαΐων και η ανθοδέσμη της εορτής του Σταυρού.108 Οι παραδοσιακοί μελισσοκόμοι της δυτικής Κρήτης μπορεί να μη γνώριζαν πολλά για τη ζωή των μελισσών και να είχαν αρκετές λανθασμένες αντιλήψεις, ασκούσαν ωστόσο μελισσοκομία με τον ορθολογικότερο και πλέον αποδοτικό τρόπο που έχει ποτέ καταγραφεί ως τη δημιουργία της σύγχρονης πλαισιοκυψέλης, αυτόν των κινητών κηρηθρών. Η σύγχρονη μελισσοκομία άλλωστε, τόσο στον ανεπτυγμένο όσο και στον αναπτυσσόμενο κόσμο, είναι γενικά παραδεκτό πως έλκει την καταγωγή της από τις κυψέλες κινητής κηρήθρας της Ελλάδας.109 Η σύγχρονη μελισσοκομία έκανε την εμφάνισή της στη δυτική Κρήτη το

103. Πελεκανάκης 1964, χγφ. 104. Περάκης 1973, χγφ. 105. Ό.π. 106. Περάκης 1973, χγφ.· Ζυμβραγουδάκης 1979, 51. 107. Πελεκανάκης 1964, χγφ. 108. Ζυμβραγουδάκης 1979, 51. 109. Crane 1999, 395-424· Mavrofridis & Anagnostopoulos 2012, 483-485· Μαυροφρύδης 2017β, 189-193· του ιδίου 2019, 4· Jones 2020, 16-17.

414

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ ΜΕ ΚΥΨΕΛΕΣ ΚΙΝΗΤΗΣ ΚΗΡΗΘΡΑΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

1901, πιθανώς λίγο νωρίτερα από ότι στην ελεύθερη τότε Ελλάδα.110 Την ξεκίνησαν ο Εμ. Φραντζεσκάκης λίγο έξω από τα Χανιά και ο Κ. Μάνος111 στην Πελεκαπίνα, για να ακολουθήσει το 1903 ο Βεξέτ Πασάς Σακήρ Ζαδέ.112 Όπως είναι σαφές, τα τρία πρώτα σύγχρονα μελισσοκομεία στην περιοχή των Χανίων εγκαθιδρύθηκαν από ανθρώπους που ανήκαν στην ελίτ της πόλης και όχι από παραδοσιακούς μελισσοκόμους κυψελών κινητής κηρήθρας. Η παραδοσιακή μελισσοκομία άρχισε να εγκαταλείπεται στη δυτική Κρήτη τη δεκαετία του 1930 με κρατική προτροπή και την επιδότηση της πλαισιοκυψέλης.113 Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος όμως και τα γεγονότα που ακολούθησαν στην Ελλάδα απετέλεσαν τροχοπέδη στην πορεία μετάβασης από την παραδοσιακή στη σύγχρονη μελισσοκομία. Η πορεία αυτή απέκτησε νέα δυναμική τη δεκαετία του 1950. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, το 1961 επί συνόλου 30.074 κυψελών στον νομό Χανίων οι εγχώριες κυψέλες (παραδοσιακές, αποκλειστικά κινητής κηρήθρας) ήταν 16.432,114 ήτοι σχεδόν το 55%. Δέκα χρόνια αργότερα, το 1971, επί συνόλου 33.630 κυψελών οι εγχώριες ήταν 8.352,115 σχεδόν το 25%. Το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς (1971) ο μεγάλος καύσωνας, με θερμοκρασία που έφτασε τους 46ᵒ C υπό σκιάν, οδήγησε στο λιώσιμο των κηρηθρών στα πήλινα «βρασκιά» και πολλοί από τους χρήστες τους τα εγκατέλειψαν μεταπηδώντας στην πλαισιοκυψέλη.116 Ένας δεύτερος λόγος εγκατάλειψης ειδικά των «βρασκιών» ήταν η αδυναμία τους να μετακινηθούν, λόγω βάρους και πιθανότητας να σπάσουν κατά τη μεταφορά, σε μια εποχή που η μελισσοκομία στην Κρήτη μετατρεπόταν σε αμιγώς νομαδική.117 Ένας ακόμη λόγος, ίσως ο σοβαρότερος, για την εγκατάλειψη όλων τον παραδοσιακών κυψελών, απετέλεσε η έλευση στη χώρα μας, στα τέλη της δεκαετίας του 1970, του βαρρόα (Varroa destructor), ενός παρασίτου των μελισσών από την Ινδοκίνα, το οποίο δεν ήταν εφικτό να αντιμετωπισθεί επιτυχώς σε συνθήκες παραδοσιακής μελισσοκομίας.118 Έτσι το 1981, από τις 29.607 συνολικά κυψέλες του νομού οι εγχώριες ήταν 1.915 (ποσοστό 6,47%),119 το 1991, επί συνόλου 34.268 κυψελών οι εγχώριες έφταναν μόλις τις 410, αντιπροσωπεύοντας το 1,20%120, ενώ το 2001 110. Μαυροφρύδη 2019, 249-250. 111. Ο Κ. Μάνος που αναφέρει ο Φραντζεσκάκης φαίνεται πως είναι ο Κωνσταντίνος Μάνος, ο οποίος διετέλεσε και Δήμαρχος Χανίων (1900-1902). Η έπαυλή του υφίσταται ακόμη στην Πελεκαπίνα. 112. Φραντζεσκάκης 1903, 12-13. 113. Μπίκος 1996, 267-269. 114. Γεωργική Στατιστική 1961, 191. 115. Γεωργική Στατιστική 1971, 85. 116. Σελλιανάκης 1998, 26· Μπίκος 2012α, 240-241. 117. Σαββάκης 1994β, 255. 118. Mavrofridis 1919, 12. 119. Γεωργική Στατιστική 1981, 85. 120. Γεωργική Στατιστική 1991, 89.

415

ΜΑΥΡΟΦΡΥΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

επί συνόλου 40.631 κυψελών οι εγχώριες ήταν 550,121 ήτοι το 1,35%. Στις μέρες μας παραδοσιακή μελισσοκομία επί της ουσίας δεν υφίσταται και μόνο κάποιοι μελισσοκόμοι, για λόγους διατήρησης της παράδοσης κυρίως, διατηρούν, παράλληλα με τις πλαισιοκυψέλες τους, ορισμένες κυψέλες κινητής κηρήθρας. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Οφείλουμε να εκφράσουμε τις θερμές μας ευχαριστίες: στο Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, όπως και στο Κέντρο Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, για τη δυνατότητα μελέτης αδημοσίευτων χειρογράφων του Αρχείων Χειρογράφων τους· στην Ελληνική Επιστημονική Εταιρεία Μελισσοκομίας, για τη δυνατότητα χρήσης εικόνων από τα Αρχεία του Θ. Μπίκου και της Π. Παπαδοπούλου που έχει στην κατοχή της· στον μελισσοκόμο Μανώλη Ζυμβραγουδάκη, για τις πολύτιμες πληροφορίες του τόσο για την παραδοσιακή νομαδική μελισσοκομία της δυτικής Κρήτης, όσο και για τα εκθέματα της μελισσοκομικής συλλογής του πατέρα του Χρήστου· και στον γεωπόνο Βαρδή Σελλιανάκη, για τη δυνατότητα χρήσης φωτογραφιών από την πτυχιακή του μελέτη στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. ΠΗΓΕΣ -

Αντωνιουδάκης 1964: Αντωνιουδάκης, Π., Λαογραφικά εκ Κρήτης. Χειρόγραφο Νο ΑΕ 2844, Αρχείο Χειρογράφων του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών. Αριστοτέλης, Τῶν περὶ τὰ ζῷα ἱστοριῶν: Αριστοτέλης, Τῶν περὶ τὰ ζῷα ἱστοριῶν Η, Θ, Ι. Αθήνα 1994 (Κάκτος). Γεωργική Στατιστική 1961: Γεωργική Στατιστική της Ελλάδος έτους 1961. Τεύχος δεύτερο, Αθήναι 1963 (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος). Γεωργική Στατιστική 1971: Γεωργική Στατιστική της Ελλάδος έτους 1971. Αθήναι 1974 (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος). Γεωργική Στατιστική 1981: Γεωργική Στατιστική της Ελλάδος έτους 1981. Αθήναι 1984 (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος). Γεωργική Στατιστική 1991: Γεωργική Στατιστική της Ελλάδος έτους 1991. Αθήνα 1995 (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος). Γεωργική Στατιστική 2001: Γεωργική Στατιστική της Ελλάδος έτους 2001. Πειραιάς 2006 (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος). Γεωπονικά: Geoponica sive Casiani Bassi scholastici de re rustica eclogae (έκδ. H. Beckh). Lipsiae 1895 [Biblioteca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana].

121. Γεωργική Στατιστική 2001, 97.

416

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ ΜΕ ΚΥΨΕΛΕΣ ΚΙΝΗΤΗΣ ΚΗΡΗΘΡΑΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

Columella, De re rustica: Columelle, De l’agriculture, Livre IX (έκδ. J. C. Dumont). Paris 2001 [Les Belles Lettres]. Ζωγραφάκης 1891: Ζωγραφάκης Ι., Αγριολούλουδα της Κρήτης. Χειρόγραφο Νο 39, Αρχείο Χειρογράφων του Κέντρου Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων της Ακαδημίας Αθηνών. Λουκάκη 1964: Λουκάκη, Μ., Λαογραφικά Κρήτης. Χειρόγραφο Νο ΑΕ 2839, Αρχείο Χειρογράφων του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών. Palladius, Opus agriculturae: Palladius, Traité d’agriculture, Livre I et II (έκδ. R. Martin). Paris 1976 [Les Belles Lettres]. Papadopoli, L’Occio: Zuanne Papadopoli, L’Occio (Time of Leisure). Memories of seventeenth-century Crete (Επιμ. A. Vincent). Venice 2007 (Hellenic Institute of Byzantine and Post-Byzantine Studies). Plinius, Naturalis Historia: Pline l’Ancien, Histoire naturelle, Livre XI (έκδ. A. Ernout – R. Périn), Paris 1947· Livre XXI (έκδ. J. André), Paris 1969 [Les Belles Lettres]. Πελεκανάκης 1964: Πελεκανάκης, Ε. Συλλογή λαογραφικής ύλης. Χειρόγραφο Νο ΑΕ 2854, Αρχείο Χειρογράφων του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών. Περάκης 1973: Περάκης, Γ., Λαογραφικά στοιχεία Μουστάκου Χανίων. Χειρόγραφο Νο ΑΕ 3676, Αρχείο Χειρογράφων του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Adam 1983: Adam brother, In search of the best strains of bees. Hamilton (Dadant & Sons). Anderson - Stojanovic & Jones 2002: Anderson – Stojanovic, V. R., Jones, J. E., Ancient beehives from Isthmia. Hesperia, 71(4): 345-376. Βαλλιάνος & Παδουβά 1986: Βαλλιάνος, Χ., Παδουβά, Μ., Τα κρητικά αγγεία του 19ου και 20ου αιώνα. Μορφολογική, κατασκευαστική μελέτη. Αθήνα (Μουσείο Κρητικής Εθνολογίας). Bikos & Rammou 2002: Bikos, Th., Rammou, E., Beehives of the Aegean islands. Bee World, 83(1): 5-13. Γερμανίδου 2016: Γερμανίδου, Σ., Βυζαντινός μελίρρυτος πολιτισμός. Αθήνα (Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών). Crane 1999: Crane, E., The world history of beekeeping and honey hunting. London (Duckworth). Crane et al. 1993: Crane, E., Van Luyen, V., Mulder, V., Traditional management of Apis cerana using movable-comb hives in Vietnam. Bee World, 74(2): 75-85. Della Rocca 1790: Della Rocca, ab., Traité complet sur les abeilles. III T., Paris (Bleuet père). Ζυμβραγουδάκης 1979: Ζυμβραγουδάκης, Χρ., Η μέλισσα και η μελισσοκομία της Κρήτης. Στο: Αφιέρωμα στην ελληνική μελισσοκομία. Αθήνα (Presfot), σ. 47-52. Francis 2016: Francis, J. E., Apiculture in Roman Crete. Στο: J. E. Francis, A. Kouremenos

417

ΜΑΥΡΟΦΡΥΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

(eds), Roman Crete: New Perspectives. Oxford and Philadelphia (Oxbow Books), σ. 83-100. Harissis & Mavrofridis 2012: Harissis, H. V., Mavrofridis, G., A 17th century testimony on the use of ceramic top-bar hives. Bee World, 53(1): 56-58. Jones 2020: Jones, R., Η μελισσοκομία στη Μεσόγειο από την αρχαιότητα ως σήμερα - Εισαγωγή. Στο: Χατζήνα, Φ., Μαυροφρύδης Γ. (Επιμ.), Η μελισσοκομία στη Μεσόγειο από την αρχαιότητα ως σήμερα. Αθήνα (ΕΛΓΟ «Δήμητρα»), σ. 14-17. Λεοντίδης 1986: Λεοντίδης, Τ., Τα κρητικά καλάθια. Μορφολογική, κατασκευαστική μελέτη. Αθήνα (Μουσείο Κρητικής Εθνολογίας). Μαυρογένης 1979α: Μαυρογένης, Γ., Μελισσοκομική τεχνική της μινωικής και της αρχαίας ελληνικής εποχής στο νησί της Κρήτης. Μελισσοκομική Ελλάς, 29(367): 20-21. Μαυρογένης 1979β: Μαυρογένης, Γ., Εγχώριες κυψέλες της δυτικής Κρήτης. Μελισσοκομική Ελλάς, 29(374-375): 244-245. Μαυροφρύδη 2019: Μαυροφρύδη, Μ., Η διάδοση της σύγχρονης μελισσοκομίας στην Ελλάδα. Μελισσοκομική Επιθεώρηση, 33(266): 249-254. Μαυροφρύδης 2007: Μαυροφρύδης, Γ., Προλήψεις και παραδόσεις των Ελλήνων μελισσοκόμων. Μελισσοκομική Επιθεώρηση, 21(1): 24-28. Μαυροφρύδης 2013: Μαυροφρύδης, Γ., Κυψέλες κινητής κηρήθρας στην αρχαία Ελλάδα. Αρχαιολογική Εφημερίς, Τ. 152: 15-27. Μαυροφρύδης 2014: Μαυροφρύδης, Γ., Μελισσοκομικές γνώσεις και πρακτικές των χρηστών κυψελών κινητής κηρήθρας του 17ου και 18ου αιώνα. Μελισσοκομική Επιθεώρηση, 28(6): 411-414. Μαυροφρύδης 2016: Μαυροφρύδης, Γ., Μελισσομαντριά. Μελισσοκομική Επιθεώρηση, 30(247): 196-200. Μαυροφρύδης 2017α: Μαυροφρύδης, Γ., Οι παραδοσιακές κυψέλες κινητής κηρήθρας. Πελοποννησιακά Γράμματα, Τ. 2: 299-334. Μαυροφρύδης 2017β: Μαυροφρύδης, Γ., Η επιρροή των ελληνικών κυψελών στην εξέλιξη της παγκόσμιας μελισσοκομίας. Μελισσοκομική Επιθεώρηση, 31(253): 189-193. Μαυροφρύδης 2018α: Μαυροφρύδης, Γ., Μέλισσα και μελισσοκομία στο έργο του Πλίνιου του Πρεσβύτερου. Μελισσοκομική Επιθεώρηση, 32(258): 119-124. Μαυροφρύδης 2018: Μαυροφρύδης, Γ., Παραδοσιακή μελισσοκομία. Αρχαιολογία & Τέχνες, 128: 66-79. Μαυροφρύδης 2019: Μαυροφρύδης, Γ., Η ελληνική παραδοσιακή μελισσοκομία και η συμβολή της στις διεθνείς εξελίξεις. Αθήνα 2019 (Ινστιτούτο Γεωπονικών Επιστημών). Μαυροφρύδης 2020: Μαυροφρύδης, Γ. Οι κυψέλες κινητής κηρήθρας της Άπω Ανατολής και η πιθανότητα σχέσης τους με τις αντίστοιχες ελληνικές. Μελισσοκομική Επιθεώρηση, 34 (273): 316-320. Mavrofridis 2013: Mavrofridis, G., Experimental Archaeology. Beekeeping with copies of ancient upright hives. Bee World, 90(4): 82-84. Mavrofridis 2019: Mavrofridis, G., Traditional beekeeping in Crete (17th – 20th century). Στο: Proceedings of the 12th International Congress of Cretan Studies, Heraklion, 21-25 Sept.

418

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ ΜΕ ΚΥΨΕΛΕΣ ΚΙΝΗΤΗΣ ΚΗΡΗΘΡΑΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

2016. Heraklion (Society of Cretan Historical Studies), σ. 1-15. Mavrofridis 2020: Mavrofridis, G., A new approach to the ancient Greek Beekeeping. Στο: Wallace-Hare, D. (Επιμ.), New Approaches to the Archaeology of Beekeeping. Oxford (Archaeopress), υπό έκδοση. Mavrofridis & Anagnostopoulos 2012: Mavrofridis, G., Anagnostopoulos, I. Th., The first top-bar hive with fully interchangeable combs. American Bee Journal, 152(5): 483-485. Μπίκος 1996: Μπίκος, Θ., Μελισσοκομικές καταγραφές. Μελισσοκομική Επιθεώρηση, 10(78): 267-272. Μπίκος 2012α: Μπίκος, Θ., Μελισσοκομικές καταγραφές. Μελισσοκομική Επιθεώρηση, 26(4): 240-246. Μπίκος 2012β: Μπίκος, Θ., Μελισσοκομικές καταγραφές. Μελισσοκομική Επιθεώρηση, 26(5): 318-321. Nicolaidis 1955: Nicolaidis, N. J., Facts about beekeeping in Greece. Bee World, 36(8): 141149. Nixon 2000: Nixon, L., Traditional bee-keeping in Shakia, SW Crete. Στο: Bee-keeping in the Graeco-Roman World, Conference at Oxford University, 7 Nov. 2000. http://sphakia.classics.ox.ac.uk./beeconf/nixon.html. Nixon & Moody 2017: Nixon, L., Moody, J., Cultural landscapes and resources in Sphakia, SW Crete: A diachronic perspective. Στο: From Maple to Olive, Proceedings of a Colloquium to Celebrate the 40th Anniversary of the Canadian Institute in Greece, Athens, 1011 June 2016. Athens (The Canadian Institute in Greece), σ. 485-504. Οικονομίδης 1966: Οικονομίδης Δ. Β., Η μελισσοκομία εν Νάξω και εν Ανάφη, Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, 5: 617-634. Παπαβασιλείου 2008: Παπαβασιλείου, Ε., Η μόνιμη κατοίκηση στα νεότερα χρόνια. Στο: Το Φαράγγι της Σαμαριάς. Χανιά (Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς), σ. 93128. Price & Nixon 2005: Price, S., Nixon, L., Ancient Greek Agricultural Terraces: Evidence from texts and archaeological survey. American Journal of Archaeology, 109(4): 665-694. Ράμμου & Μπίκος 2000: Ράμμου Αικ., Μπίκος Θ., Η Ελλάδα της μελισσοκομίας. Τρία χρόνια μελισσοκομικών καταγραφών. Στο: ΣΤ΄ Τριήμερο Εργασίας, Η μέλισσα και τα προϊόντα της, Νικήτη 12-15 Σεπτ. 1996. Αθήνα (Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ), σ. 423435. Ruttner 1979: Ruttner, F., Minoische und altgriechische Inkertechnik auf Kreta. Στο: Bienenmuseum und Geschihte der Bienenzucht, Internationales Symposium über Bienenwirtschaft, Freiburg 16-18 Aug. 1977. Bukarest (Apimondia), σ. 209-229. Σαββάκης 1994α: Σαββάκης, Κ., Ιστορική εξέλιξη της κυψέλης στη μελισσοκομία της Κρήτης. Μελισσοκομική Επιθεώρηση, 8(5): 175-180. Σαββάκης 1994β: Σαββάκης, Κ., Το τέλος του πήλινου δοχείου για τη μελισσοκομία της Κρήτης και η χρησιμοποίηση της κυψέλης τύπου Λάγκστροθ. Μελισσοκομική Επιθεώρηση, 8(6): 255-256.

419

ΜΑΥΡΟΦΡΥΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ

Σελλιανάκης 1998: Σελλιανάκης, Β., Ιστορία και εξέλιξη της μελισσοκομίας στη νήσο Κρήτη. Αδημοσίευτη πτυχιακή μελέτη στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Spon 1678: Spon, J., Voyage d’Italie, de Dalmatie, de Grèce, et du Levant, fait és années 1675 & 1676. III T., A Lyon 1678 (Antoine Cellier les fils). Tyree et al. 2012: Tyree, L., Robinson, H. L., Stamataki, P., Minoan bee smokers: An experimental approach. Στο: Mantzourani E., Betancourt, P. (Επιμ.), Philistor, Studies in Honor of Costis Davaras. Philadelphia (INSTAP Academic Press), σ. 223-232. Φραντζεσκάκης 1903: Φραντζεσκάκης, Ε. Δ., Πρακτική μελισσοκομία. Εν Χανίοις (Εκ του τυπογρ. «Η Πρόοδος»). Χαρίσης & Μαυροφρύδης 2012: Χαρίσης, Χ. Β., Μαυροφρύδης, Γ., Κυψέλες κινητής κηρήθρας στη βενετοκρατούμενη Κρήτη. Η μαρτυρία του Zuanne Papadopoli. Μελισσοκομική Επιθεώρηση, 26(4): 270-273. Wheler 1682: Wheler G., A journey into Greece. London (W. Cademan).

Μελισσοκομείο αμφίστομων μελισσοκόφινων και σύγχρονων κυψελών στις Πλακούρες Ακρωτηρίου το 1938 (Αρχείο Θ. Μπίκου, φωτ. Π. Παπαδοπούλου).

420

ΤΡΟΥΛΗ ΣΟΦΙΑ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

Δρ. Μουσειοπαιδαγωγικής

Καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης

ΕΠΙΣΚΕΨΕΙΣ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΩΝ ΣΕ ΧΩΡΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ. Κριτήρια επιλογής και δυσκολίες εφαρμογής Θεωρητικό πλαίσιο Η επίσκεψη σε χώρους πολιτισμού εντάσσεται στις δραστηριότητες που αναπτύσσονται στα νηπιαγωγεία, στο πλαίσιο της αναζήτησης πραγματικών βιωματικών εμπειριών και προσωπικής εμπλοκής για τα νήπια σε περιβάλλοντα μη τυπικής και άτυπης εκπαίδευσης στην κοινότητα. Η μάθηση μέσα από αυθεντικά αντικείμενα και σε χώρους ιστορικής αξίας ή φυσικού κάλους προσφέρει μοναδικά ερεθίσματα στα μικρά παιδιά. Ως χώρους πολιτισμού εννοούμε εκείνους που έχουν μια ιδιαίτερη πολιτισμική ταυτότητα, διαφυλάσσουν την ιστορία, την παράδοση και την πολιτισμική κληρονομιά ενός λαού και προσφέρουν ανάλογα ερεθίσματα στους επισκέπτες τους, εμπλουτίζοντας τις εμπειρίες και τις γνώσεις τους. Ανάμεσά τους είναι τα μνημεία, οι εκκλησίες, τα μουσεία, οι πινακοθήκες, τα ενυδρεία, οι βιβλιοθήκες κ.ά.). Ειδικότερα στα μουσεία αποδίδεται και ο ακόλουθος ορισμός από το Διεθνές Συμβούλιο των Μουσείων (ICOM), ο οποίος ψηφίστηκε το 2007. Μουσείο είναι «ένας μη κερδοσκοπικός μόνιμος θεσμός/οργανισμός/ίδρυμα [που βρίσκεται] στην υπηρεσία της κοινωνίας και της ανάπτυξής της, ανοιχτός στο κοινό, ο οποίος αποκτά, συντηρεί, ερευνά, προβάλλει και εκθέτει την υλική και άυλη κληρονομιά της ανθρωπότητας και του περιβάλλοντός της, με στόχο την εκπαίδευση, μελέτη και ψυχαγωγία» (Desvallées & Mairesse, 2014˙ ICOM, 2007). Στα αναλυτικά προγράμματα και στους οδηγούς νηπιαγωγών που έχουν κατά καιρούς εκδοθεί, προτείνεται η διοργάνωση επισκέψεων σε χώρους πολιτισμού. Έτσι, στο Πρόγραμμα Σπουδών του Νηπιαγωγείου του 1980 αναφέρεται ότι ο ρόλος του νηπιαγωγού είναι να οργανώνει περιπάτους και επισκέψεις με εκπαιδευτικό και ψυχαγωγικό σκοπό (ΠΔ 1980: 1733). Στο Πρόγραμμα του 1989 και στο σχετικό βιβλίο του νηπιαγωγού γίνεται ξεχωριστή μνεία στα μουσεία (ΠΔ 1989: 4475). Στο Δ.Ε.Π.Π.Σ. του 2003 αναφέρεται ότι στο πλαίσιο της επαφής των παιδιών με το ανθρωπογενές περιβάλλον, τα παιδιά απολαμβάνουν επισκέψεις σε μουσεία ή αρχαιολογικούς χώρους και επεξεργάζονται το πληροφοριακό - εκπαιδευτικό υλικό που τους διατίθεται, με σκοπό να παρατηρήσουν, να συγκρίνουν και να αναγνωρίσουν χρονικές έννοιες, το περιβάλλον, την τέχνη (ΥΠ.Ε.Π.Θ.-Π.Ι. 2003). Στον Οδηγό νηπιαγωγού του 2006 παρατίθε-

421

ΤΡΟΥΛΗ ΣΟΦΙΑ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

ται ως θεματική προσέγγιση η επίσκεψη στο μουσείο και αναφέρονται ενδεικτικά τρόποι με τους οποίους αυτή μπορεί να συνδεθεί με το αναλυτικό πρόγραμμα του νηπιαγωγείου και περιγράφονται οι στόχοι της και η οργάνωσή της. Παράλληλα, παρέχονται πληροφορίες για το πώς μπορεί να προκύψει μια επίσκεψη σε μουσείο και πώς μπορεί να οργανωθεί, ενώ γίνεται θετική αναφορά στα εκπαιδευτικά προγράμματα των μουσείων. Ειδικότερα, υπογραμμίζεται ότι τα προγράμματα έχουν στόχο τα παιδιά να μη μένουν απλοί θεατές και τα μουσεία από χώροι στείρας γνώσης να μετατραπούν σε χώρους δημιουργικής μάθησης, έμπνευσης και χαράς (Δαφέρμου, Κουλούρη & Μπασαγιάννη, 2006). Στον Οδηγό του Ολοήμερου Νηπιαγωγείου (Αλευριάδου, Βρυνιώτη, Κυρίδης, Σιβροπούλου-Θεοδοσιάδου & Χρυσαφίδης, 2008) αναφέρεται πως οι εκπαιδευτικές επισκέψεις σε μουσεία, θέατρα, ραδιοφωνικούς σταθμούς, ζωολογικούς κήπους κ.ά. αποτελούν σημαντικό μέρος της εργασίας που συντελείται στο ολοήμερο νηπιαγωγείο. Οι επισκέψεις σ’ αυτά τα νέα περιβάλλοντα παρέχουν τα κίνητρα στα παιδιά να αναπτύξουν πρωτοβουλίες, να αποκτήσουν νέες εμπειρίες μέσα από παιγνιώδεις δραστηριότητες ανακάλυψης και δημιουργίας. Δίνεται έμφαση και παρέχονται σύντομες οδηγίες για την προετοιμασία του/της νηπιαγωγού και των νηπίων, την πορεία της επίσκεψης και την επεξεργασία στην τάξη μετά την επίσκεψη. Οι περισσότερες δραστηριότητες συνδέονται με τη μαιευτική μέθοδο, την παρατήρηση και τη διατύπωση ερωτήσεων τόσο από τη νηπιαγωγό όσο και από τα ίδια τα παιδιά και μετις βιωματικές και ενεργητικές μεθόδους, όπως τις εικαστικές δραστηριότητες, τις κατασκευές και το θεατρικό παιχνίδι. Στο Νέο Πρόγραμμα Σπουδών του Νηπιαγωγείου το 2011 γίνεται μία μικρή αναφορά στις επισκέψεις σε αρχαιολογικούς χώρους ως ένα παράδειγμα κατάστασης καθημερινής ζωής (Μπιρμπίλη, 2011α). Στον Οδηγό Εκπαιδευτικού για το Πρόγραμμα Σπουδών του Νηπιαγωγείου αναφέρεται η επίσκεψη στο μουσείο ως μία επιλογή του/της εκπαιδευτικού ή ως μία πρόταση στα παιδιά για να αποτελέσει αφορμή για συζήτηση, π.χ. για ένα θέμα των μαθηματικών, όπως είναι η συμμετρία (Μπιρμπίλη, 2011β). Στον Οδηγό του Εκπαιδευτικού για το μάθημα των Εικαστικών αναφέρεται πως, στο πλαίσιο της εμπειρικο-βιωματικής προσέγγισης του μαθήματος των Εικαστικών, στο νηπιαγωγείο οργανώνονται επισκέψεις στη φύση, στην πόλη, στο μνημείο, στο μουσείο, στην έκθεση τέχνης, στο εργαστήρι του καλλιτέχνη (ΥΠ.Ε.Π.Θ.-ΙΕΠ 2011). Στη διδακτική μεθοδολογία προτείνεται οι μαθητές να αντλούν τις γνώσεις από διάφορες πηγές, μέσα από την εμπειρία, την παρατήρηση, τον πειραματισμό, την πληροφόρηση από μνημεία, μουσεία και εκθεσιακούς χώρους. Παρακινείται ο/η εκπαιδευτικός να συνδέει τη ζωή με την Τέχνη και να οργανώνει επισκέψεις σε χώρους πολιτισμού ανάλογα με τις ηλιακές ανάγκες της τάξης, προτρέποντας τα παιδιά για συνεργασία, αυτοσχεδιασμό και δημιουργική σκέψη (ΥΠ.Ε.Π.Θ.-ΙΕΠ 2011).

422

ΕΠΙΣΚEΨΕΙΣ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕIΩΝ ΣΕ ΧΩΡΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΚΑΙ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ

Στον αναθεωρημένο Πρόγραμμα Σπουδών του Νηπιαγωγείου το 2014 οι επισκέψεις σε βιβλιοθήκες, μουσεία, αρχαιολογικούς χώρους, πάρκα συνδέονται με τις καθημερινές καταστάσεις, που θεωρούνται άκρως σημαντικές καθώς προσφέρουν τη βάση για την ανάπτυξη αυθεντικών μαθησιακών εμπειριών και προωθούν τη διαθεματική μάθηση, τις διερευνήσεις και τη σύναψη συνδέσεων των νέων εμπειριών, της νέας μάθησης με την καθημερινή ζωή (Μπιρμπίλη, 2014α). Στον αναθεωρημένο Οδηγό του Εκπαιδευτικού του 2014 προτείνονται ενδεικτικές δραστηριότητες με προτάσεις για επισκέψεις στα μουσεία και σε χώρους πολιτιστικής κληρονομιάς τόσο στο πλαίσιο των Φυσικών Επιστημών όσο και των Τεχνών με χαρακτηριστικά στοιχεία τον διάλογο, τη συνεργασία της ομάδας και τη βιωματική μάθηση (Μπιρμπίλη, 2014β). Το Προεδρικό Διάταγμα του 2017 δίνει περισσότερες πληροφορίες για τη διοργάνωση διδακτικών επισκέψεων. Ειδικότερα, αναφέρεται πως οι διδακτικές επισκέψεις πραγματοποιούνται σε χώρους ιστορικής και πολιτιστικής αναφοράς ή σε χώρους τεχνολογικού ή επιστημονικού ενδιαφέροντος και έχουν σκοπό να διευρύνουν τον πολιτιστικό ορίζοντα των μαθητών και να τους ενθαρρύνουν να κατανοήσουν και εξοικειωθούν με τον φυσικό και κατασκευασμένο κόσμο. Προκειμένου οι διδακτικές επισκέψεις να ανταποκρίνονται σε παιδαγωγικούς και διδακτικούς στόχους απαιτείται ο κατάλληλος σχεδιασμός τους, ο οποίος θα πρέπει να περιλαμβάνει α) τους επιδιωκόμενους σκοπούς και στόχους, β) τις δραστηριότητες προετοιμασίας μελέτης του θέματος μέσα στην τάξη, γ) τις δραστηριότητες στον χώρο της επίσκεψης, και δ) την αποτίμηση της όλης διαδικασίας και την εξαγωγή των αναγκαίων εκτιμήσεων και ανατροφοδοτήσεων. Κάθε διδακτική επίσκεψη πραγματοποιείται με την προϋπόθεση ότι θα συμμετάσχουν σε αυτήν τουλάχιστον τα ¾ των μαθητών (ΠΔ 2017: 1855). Οι μεθοδολογικές προσεγγίσεις και τα ζητήματα που προκύπτουν από τη διοργάνωση επισκέψεων νηπίων σε χώρους πολιτισμού δεν έχουν μελετηθεί αρκετά. Ελάχιστες μελέτες έχουν πραγματοποιηθεί για τις απόψεις των εκπαιδευτικών και ιδιαίτερα των νηπιαγωγών σχετικά με την εκπαιδευτική αξία των μουσείων και τη αξιοποίηση των χώρων πολιτισμού ως εναλλακτικών χώρων μάθησης. Η Dardanou (2011) διερεύνησε τις αντιλήψεις νηπιαγωγών από τη Νορβηγία και την Ελλάδα σχετικά με τη μουσειακή μάθηση στο νηπιαγωγείο. Οι Έλληνες/ίδες νηπιαγωγοί φαίνονται στην πλειοψηφία τους ενημερωμένοι/ες για τα οφέλη της μουσειακής μάθησης από επιμορφωτικά σεμινάρια που παρακολούθησαν και οι ίδιοι/ες νιώθουν μεγαλύτερη ασφάλεια να επισκεφτούν μουσεία σε αντίθεση με εκείνους/ες που δεν έχουν αντίστοιχη επιμόρφωση. Ο οικονομικός παράγοντας, η έλλειψη ενημέρωσης για τα προγράμματα προσχολικής ηλικίας από την πλευρά των μουσείων αλλά και ο περιορισμός των επισκέψεων σε μία το μήνα δυσκολεύουν, συνήθως, την οργάνωση επισκέψεων σε μουσεία. Η Στεφάνου (2010) εντόπισε ότι εκπαιδευτικοί Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευ-

423

ΤΡΟΥΛΗ ΣΟΦΙΑ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

σης, αν και κατανοούν την αξία των επισκέψεων σε μουσεία, δεν οργανώνουν συχνά επισκέψεις, αντιμετωπίζοντας ως κύρια εμπόδια την απόσταση, οικονομικούς παράγοντες ή την έλλειψη ενημέρωσης και προσφοράς από την πλευρά των μουσείων. Οι Παπαδοπούλου, Καρνέζου και Αυγητίδου (2013) εντόπισαν ότι νηπιαγωγοί της περιοχής της Βέροιας οργάνωναν επισκέψεις σε αρχαιολογικά μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους (49%), λιγότερο σε λαογραφικά (19%) και ελάχιστα σε μουσεία Φυσικών Επιστημών και Τεχνολογίας (9%). Επέκτειναν την έρευνα της Καρνέζου (2010), που είχε προτείνει δύο μοντέλα για την περιγραφή του τρόπου οργάνωσης των επισκέψεων, το γνωστικό και το συναισθηματικό μοντέλο. Σύμφωνα με το γνωστικό μοντέλο οι εκπαιδευτικοί θεωρούν πως μία επίσκεψη στο μουσείο είναι συνέχεια της σχολικής εκπαίδευσης με στόχο την ενίσχυση της σχολικής γνώσης και υιοθετούν γι’ αυτό έναν διαμεσολαβητικό ρόλο. Σύμφωνα με το συναισθηματικό μοντέλο, οι εκπαιδευτικοί δίνουν βαρύτητα στα συναισθηματικά οφέλη της επίσκεψης, με στόχο τα παιδιά να περάσουν καλά στο μουσείο και να το αγαπήσουν. Ο ρόλος τους σ΄αυτήν την περίπτωση είναι συνοδευτικός και πιστεύουν πως η μάθηση στο μουσείο συνδέεται με τη φυσική παρουσία των αντικειμένων και τον ξεναγό (sic). Από την έρευνα προκύπτει πως οι περισσότεροι/ες νηπιαγωγοί έδωσαν βάρος στο γνωστικό μοντέλο για την οργάνωση μίας επίσκεψης στο μουσείο, επισημαίνοντας ωστόσο πως οι στόχοι τους δεν είναι μόνο γνωστικοί. Η Σηφάκη (2017), μελετώντας τις απόψεις εκπαιδευτικών της Θεσσαλονίκης για τα μουσεία, διαπίστωσε ότι ένα από τα κριτήρια επιλογής μουσείου προς επίσκεψη είναι η εφαρμογή μουσειοπαιδαγωγικού προγράμματος ενώ η συχνότερη επιλογή των εκπαιδευτικών είναι τα αρχαιολογικά μουσεία. Τις περισσότερες φορές η οργάνωση μιας επίσκεψης προκαλεί στους εκπαιδευτικούς άγχος, λόγω θεσμικών, οργανωτικών και γραφειοκρατικών εμποδίων. Ως λύση προτείνουν τη θεσμική εξασφάλιση της συνεργασίας εκπαιδευτικού και μουσειοπαιδαγωγού, ακόμα και για τη συν-επιμέλεια στον σχεδιασμό προγραμμάτων. Επισημαίνουν, ωστόσο, πως αυτή η συνεργασία δεν υπάρχει για την ώρα. Σκοπός και μεθοδολογία της έρευνας Προσδοκώντας να φωτίσουμε περισσότερο σημεία της σχέσης του νηπιαγωγείου και των χώρων πολιτισμού, έχουμε σχεδιάσει μία ευρύτερη έρευνα με σκοπό να εντοπίσουμε τις γνώσεις, απόψεις και τις πρακτικές των νηπιαγωγών που υπηρετούν σε νηπιαγωγεία της Κρήτης γι’ αυτό το θέμα. Σε προηγούμενη εργασία μας (Οικονομίδης & Τρούλη, υπό κρίση) διερευνήσαμε τις απόψεις των νηπιαγωγών για την προσφορά των επισκέψεων σε χώρους πολιτισμού στα παιδιά και για τη σύνδεση των επισκέψεων και δράσεων αυτών με το πρόγραμμα του νηπιαγωγείου. Στην εργασία αυτή θα παρουσιάσουμε τη συχνότητα και τον

424

ΕΠΙΣΚEΨΕΙΣ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕIΩΝ ΣΕ ΧΩΡΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΚΑΙ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ

τύπο των επισκέψεων νηπιαγωγείων της Κρήτης σε χώρους πολιτισμού, τα κριτήρια επιλογής των χώρων αυτών και τις κυριότερες δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι νηπιαγωγοί κατά την υλοποίηση των συγκεκριμένων επισκέψεων. Αντικείμενο της έρευνάς μας είναι η επίσκεψη σε χώρους πολιτισμού της Κρήτης ένεκα των εξής σχετικών χαρακτηριστικών που συγκεντρώνει το συγκεκριμένο νησί: Α) Διαθέτει ένα μεγάλο πλήθος χώρων πολιτισμού από διάφορες ιστορικές περιόδους (αρχαία, βυζαντινή, μεσαιωνική, νεότερη σύγχρονη περίοδος). Β) Διαθέτει μία εκτεταμένη ποικιλία χώρων πολιτισμού (αρχαιολογικοί χώροι, μουσεία, εκκλησίες, ενυδρείο, συλλογές κ.ά.). Η ποικιλία αυτή σε συνδυασμό με το πλήθος των χώρων παρέχει μία μεγάλη δυνατότητα επιλογών για επίσκεψη ανάλογα με τα ενδιαφέροντα των παιδιών. Γ) Οι χώροι πολιτισμού υπάρχουν διάσπαρτοι σε όλο το νησί της Κρήτης και δεν είναι συγκεντρωμένοι μόνο σε ένα τμήμα του, ενώ πολλοί από αυτούς βρίσκονται είτε εντός των πόλεων και των οικισμών του νησιού ή πολύ κοντά τους. Έτσι διευκολύνεται η επίσκεψη σχολικών μονάδων σε χώρους πολιτισμού ένεκα της εγγύτητάς τους με αυτούς. Δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν 80 νηπιαγωγοί που υπηρετούσαν σε δημόσια νηπιαγωγεία της Κρήτης κατά το σχολικό έτος 2018-2019 (δείγμα συμπτωματικό) και ως ερευνητικό εργαλείο χρησιμοποιήθηκε ερωτηματολόγιο κλειστού τύπου κλίμακας Likert (1=Διαφωνώ απολύτως, 2=Διαφωνώ, 3=Δεν είμαι βέβαιος/η, 4=Συμφωνώ, 5=Συμφωνώ απολύτως), το οποίο κατασκευάστηκε από τους ερευνητές, υποβλήθηκε σε πιλοτική εφαρμογή και διορθώσεις πριν από την τελική διανομή του στα υποκείμενα του δείγματος. Τα ερευνητικά δεδομένα που προέκυψαν κωδικοποιήθηκαν και αναλύθηκαν με το στατιστικό πακέτο SPSS (Νόβα-Καλτσούνη, 2006). Τα εκπαιδευτικά χαρακτηριστικά των 80 νηπιαγωγών του δείγματος έχουν ως ακολούθως: Από το σύνολο του δείγματος, ποσοστό 23,2% του δείγματος έχει σπουδάσει σε Σχολές Νηπιαγωγών διετούς φοίτησης και ποσοστό 76,8% έχει φοιτήσει σε πανεπιστημιακά Τμήματα Προσχολικής Εκπαίδευσης τετραετούς φοίτησης. Οι νηπιαγωγοί του δείγματός μας είναι όλες γυναίκες, ποσοστό 45,2% του δείγματος έχει 1 – 10 έτη υπηρεσίας στην εκπαίδευση, 31,5 % του δείγματος έχει 11-20 έτη υπηρεσίας και 23,3% έχει πάνω από 21 έτη υπηρεσίας. Μαθήματα Μουσειακής Αγωγής κατά τις βασικές σπουδές έχει λάβει το 27,5% του δείγματος, και επιμόρφωση στη Μουσειακή Αγωγή μετά τη λήψη του πτυχίου έχει λάβει το 31,2% του δείγματος.

425

ΤΡΟΥΛΗ ΣΟΦΙΑ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

Αποτελέσματα Το ερωτηματολόγιο τύπου κλίμακας Likert που συμπλήρωσαν οι νηπιαγωγοί περιείχε ερωτήματα σχετικά με τη συχνότητα επισκέψεων σε χώρους πολιτισμού, με τα κριτήρια επιλογής των χώρων αυτών και με τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν κατά την υλοποίηση των επισκέψεών τους. Παρακάτω παρουσιάζονται τα αποτελέσματα που προέκυψαν από τις απαντήσεις των νηπιαγωγών στις τρεις αντίστοιχες ερευνητικές ενότητες. Α) Συχνότητα, χώροι πολιτισμού και τρόπος επισκέψεων Θελήσαμε να διερευνήσουμε τη συχνότητα και τον τρόπο οργάνωσης των επισκέψεων νηπιαγωγείων σε χώρους πολιτισμού. Το 33,8% του δείγματος δήλωσε ότι οργανώνει επισκέψεις με το νηπιαγωγείο σε χώρους πολιτισμού τουλάχιστον μία φορά κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους, το 48,8% οργανώνει ανάλογες επισκέψεις δύο φορές μέσα στο σχολικό έτος, ενώ τρεις και παραπάνω φορές κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους οργανώνει επισκέψεις το 17,4%. Το παραπάνω εύρημα δείχνει ότι περίπου οι μισές νηπιαγωγοί του δείγματός μας διαμορφώνουν μία σταθερή σχέση των παιδιών με χώρους πολιτισμού. Πίνακας 1. Απόλυτες (Ν) και σχετικές (%) συχνότητες των νηπιαγωγών του δείγματος που οργανώνουν επισκέψεις σε χώρους πολιτισμού με το νηπιαγωγείο.

Ζητήσαμε από τις νηπιαγωγούς να επιλέξουν από μία πλειάδα χώρων πολιτισμού που υπάρχουν στην Κρήτη και να προσθέσουν και άλλους που έχουν επισκεφθεί και δεν υπάρχουν στο ερωτηματολόγιο. Από τον Πίνακα 1 φαίνεται ότι οι νηπιαγωγοί οργανώνουν επισκέψεις σε ποικίλους χώρους πολιτισμού με διαφορετική συχνότητα επιλογής ανά κατηγορία. Επίσης ανέφεραν ότι επισκέπτονται σπήλαια, ελαιοτριβεία, χώρους που διαθέτουν στοιχεία πολιτισμού αλλά δεν χαρακτηρίζονται ως πολιτιστικοί με την αυστηρή έννοια του όρου.

426

ΕΠΙΣΚEΨΕΙΣ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕIΩΝ ΣΕ ΧΩΡΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΚΑΙ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ

Ακολούθως θελήσαμε να διερευνήσουμε τον τρόπο με τον οποίο οργανώνουν την επίσκεψη του νηπιαγωγείου σε χώρους πολιτισμού όσον αφορά τρεις επιλογές: την απλή περιήγηση στον χώρο, την ξενάγηση από ειδικό, τη συμμετοχή των παιδιών σε εκπαιδευτικά προγράμματα. Από τις απαντήσεις προέκυψε ότι με ποσοστό 76,3% η συμμετοχή των παιδιών σε εκπαιδευτικό πρόγραμμα του χώρου πολιτισμού αποτελεί τον πλέον προτιμητέο τρόπο οργάνωσης επίσκεψης από τις νηπιαγωγούς. Ακολουθεί, με ποσοστό 65,0%, η ξενάγηση στον χώρο από ειδικό και έπεται με 26,3% η περιήγηση των παιδιών στον χώρο. Σε αυτή την ερώτηση οι νηπιαγωγοί είχαν τη δυνατότητα να επιλέξουν και τους τρεις εναλλακτικούς τρόπους οργάνωσης επισκέψεων, αφού η ποικιλία και η πολυτυπία των χώρων διαμορφώνουν διαφορετικές ανάγκες οργάνωσης των επισκέψεων σε αυτούς. Η υπεροχή των τρόπων επίσκεψης κατά τους οποίους ένα ειδικός (μουσειοπαιδαγωγός, ειδικός του χώρου, ξεναγός κ.ά.) εμπλέκεται και εμπλέκει ενεργά τα παιδιά κατά την επίσκεψή τους φαίνεται να είναι η κυρίαρχη επιλογή οργάνωσης της επίσκεψης από τις νηπιαγωγούς. Επομένως, γενικά οι νηπιαγωγοί επιλέγουν να οργανώνουν τις επισκέψεις σε χώρους πολιτισμού, αξιοποιώντας ειδικούς και εκπαιδευτικές δράσεις που προσφέρει ο χώρος. Β) Κριτήρια επιλογής χώρων πολιτισμού για επίσκεψη με το νηπιαγωγείο Οι νηπιαγωγοί του δείγματος κλήθηκαν να διατυπώσουν, χρησιμοποιώντας την πεντάβαθμη κλίμακα Likert, (1=Διαφωνώ απολύτως, 2=Διαφωνώ, 3=Δεν είμαι βέβαιος/η, 4=Συμφωνώ, 5=Συμφωνώ απολύτως) την άποψή τους για τα κριτήρια τα οποία λαμβάνουν υπόψη προκειμένου να επιλέξουν έναν χώρο πολιτισμού για επίσκεψη με το νηπιαγωγείο τους. Από τις απαντήσεις των νηπιαγωγών, όπως φαίνονται στον Πίνακα 2, προκύπτει ότι χρησιμοποιούν μία ποικιλία κριτηρίων, τα οποία θα μπορούσαμε να διακρίνουμε σε τρεις ομάδες: α) τα κριτήρια που σχετίζονται με τα παιδιά (ενδιαφέρον, ωφέλεια από την επίσκεψη) θεωρούνται τα σημαντικότερα, καθώς συγκεντρώνουν μέσο όρο απαντήσεων από Συμφωνώ έως και Συμφωνώ απολύτως, β) τα κριτήρια που σχετίζονται με τον χώρο πολιτισμού (απόσταση, διαρρύθμιση, εκπαιδευτικά προγράμματα) ακολουθούν σε σημαντικότητα, καθώς συγκεντρώνουν μέσο όρο απαντήσεωνγύρω στο Συμφωνώ, γ) το κριτήριο που σχετίζεται με τις σχετικές γνώσεις της ίδια της νηπιαγωγού θεωρείται το λιγότερο σημαντικό, καθώς συγκεντρώνει μέσο όρο απαντήσεων γύρω στο Δεν είμαι βέβαιος/η. Δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ των απόψεων των νηπιαγωγών για κάθε κριτήριο, παρά μόνο μία διαφοροποίηση σχετικά με το κριτήριο των μουσειοπαιδαγωγικών προγραμμάτων, το οποίο, όσες έχουν παρακολουθήσει μαθήματα και επιμορφώσεις Μουσειακής Αγωγής, το θεωρούν σημαντικότερο από τις υπόλοιπες νηπιαγωγούς. Το εύρημα ότι το κριτήριο αυτό

427

ΤΡΟΥΛΗ ΣΟΦΙΑ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

Πίνακας 2. Μέσοι όροι (Μ.Ο.) και τυπικές αποκλίσεις (Τ.Α.) των απόψεων των νηπιαγωγών του δείγματος σχετικά με τα κριτήρια επιλογής χώρων πολιτισμού για επίσκεψη με το νηπιαγωγείο.

συγκεντρώνει τον χαμηλότερο μέσο όρο (3,7), αλλά με μεγάλη τυπική απόκλιση (1,12) δεν έρχεται σε αντίθεση με το προηγούμενο εύρημα, σύμφωνα με το οποίο οι νηπιαγωγοί επιθυμούν να οργανώνουν τις επισκέψεις με συμμετοχή των παιδιών σε μουσειοπαιδαγωγικά προγράμματα, αλλά δείχνει ότι η συμμετοχή αυτή δεν αποτελεί ισχυρό κριτήριο για την επιλογή του χώρου πολιτισμού, καθώς, ως συνήθως, δεν έχουν αναπτυχθεί σε πολλούς χώρους πολιτισμού μουσειοπαιδαγωγικά προγράμματα για παιδιά προσχολικής ηλικίας, τουλάχιστον όχι στον βαθμό ανάπτυξης ανάλογων προγραμμάτων για παιδιά σχολικής ηλικίας. Επομένως, με βάση το δεδομένο αυτό, αν η προσφορά μουσειοπαιδαγωγικού προγράμματος θα ήταν το κύριο κριτήριο επιλογής της επίσκεψης σε χώρο πολιτισμού, πολλοί χώροι θα εξαιρούνταν ευθύς εξαρχής από τις επισκέψεις νηπιαγωγείων, ειδικότερα στην Περιφέρεια της Κρήτης. Γ) Δυσκολίες πραγματοποίησης μιας εκπαιδευτικής επίσκεψης σε χώρο πολιτισμού Ιδιαίτερα σημαντικός είναι ο εντοπισμός των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν οι νηπιαγωγοί κατά την πραγματοποίηση των επισκέψεων σε χώρους πολιτισμού. Κλήθηκαν να τοποθετηθούν απέναντι σε δυσκολίες που έχουν επισημανθεί, χρησιμοποιώντας την πεντάβαθμη κλίμακα Likert, και από τις απαντήσεις τους φαίνεται μεγάλος βαθμός δυσκολιών σε αρκετά ζητήματα. Από τον Πίνακα 3 προκύπτουν τρεις ομάδες δυσκολιών: α) δυσκολίες σχετικές με τον χώρο πολιτισμού (μετακίνηση προς αυτόν, διαρρύθμιση, μουσειοπαιδαγωγικά προγράμματα) που αποτελούν τις κυριότερες δυσκολίες, καθώς συγκεντρώνουν μέσο όρο απαντήσεων από Συμφωνώ έως και Συμφωνώ απολύτως, β) δυσκολίες σχετικές με διοικητικά θέματα (κόστος, έλλειψη βοήθειας, γραφειοκρατία) που συγκεντρώνουν μέσο όρο απαντήσεων γύρω στο Συμφωνώ, γ) δυσκολία που σχετίζεται με τη νηπιαγωγό και θεωρείται λιγότερο σημαντική,

428

ΕΠΙΣΚEΨΕΙΣ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕIΩΝ ΣΕ ΧΩΡΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΚΑΙ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ

Πίνακας 3. Μέσοι όροι (Μ.Ο.) και τυπικές αποκλίσεις (Τ.Α.) των απόψεων των νηπιαγωγών του δείγματος σχετικά με τιςδυσκολίες της επίσκεψης σε χώρου πολιτισμού.

καθώς συγκεντρώνει μέσο όρο απαντήσεων γύρω στο Δεν είμαι βέβαιος/η. Δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ των απόψεων των νηπιαγωγών για κάθε αναφερόμενη δυσκολία, ανάλογα με τα εκπαιδευτικά τους χαρακτηριστικά. Κύριο στοιχείο που προκύπτει από τα ευρήματα αυτά είναι ότι ο ίδιος ο χώρος πολιτισμού αποτελεί βασικό παράγοντα για την επιλογή και την πραγματοποίηση της επίσκεψης σε αυτόν ανάλογα με τα κριτήρια επιλογής που ικανοποιεί και τις δυσκολίες που δημιουργεί. Με αυτή την έννοια, τα αποτελέσματα του Πίνακα 3 συνάδουν με εκείνα του Πίνακα 2, όσον αφορά τον χώρο πολιτισμού και αναδεικνύουν τη σημασία των χαρακτηριστικών του για επισκέψεις νηπιαγωγείων. Συζήτηση Τα αποτελέσματα της έρευνάς μας οδηγούν σε ενδιαφέροντα ευρήματα σχετικά με τις πρακτικές των νηπιαγωγών όσον αφορά τους χώρους πολιτισμού, τη συχνότητα και τον τρόπο οργάνωσης των επισκέψεων, τα κριτήρια επιλογής και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι νηπιαγωγοί σχετικά με τις επισκέψεις των νηπιαγωγείων σε χώρους πολιτισμού. Όσον αφορά τους χώρους πολιτισμού που επισκέπτονται τα νηπιαγωγεία της Κρήτης, διαπιστώνεται μία αξιοσημείωτη ποικιλία, όχι πάντα σύμφωνα με τα αποτελέσματα άλλων ερευνών (Παπαδοπούλου, Καρνέζου & Αυγητίδου, 2013). Βέβαια, η Κρήτη προσφέρει μια εξαιρετική ποικιλία χώρων πολιτισμού, πολλοί από τους οποίους βρίσκονται είτε εντός των μεγάλων πόλεων της (π.χ. οι παλιές πόλεις, τα τείχη και τα κάστρα Χανίων, Ρεθύμνου, Ηρακλείου, μουσεία, εκκλησίες κ.ά.) που κάνουν πιο εύκολες τις επισκέψεις των νηπιαγωγείων ακόμα και

429

ΤΡΟΥΛΗ ΣΟΦΙΑ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

μετά από σύντομη πεζοπορία. Το στοιχείο αυτό και η προέλευση πολλών νηπιαγωγών του δείγματός μας από νηπιαγωγεία των πόλεων της Κρήτης ίσως να ερμηνεύει και την αρκετά ικανοποιητική συχνότητα επισκέψεων σε χώρους πολιτισμού. Θεωρούμε τη συχνότητα των 2-3 επισκέψεων σε χώρους πολιτισμού ικανοποιητική, διότι και άλλες επισκέψεις είναι ενδεχόμενο να γίνονται σε άλλους χώρους και για άλλους λόγους και αφορμές (π.χ. σε εργαστήριο, στη γειτονιά, στην παραλία, στο δάσος κ.ά.) και με δεδομένες τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι νηπιαγωγοί κατά την πραγματοποίησή τους (Dardanou, 2011˙ Στφάνου, 2010). Από το είδος των χώρων πολιτισμού που επισκέπτονται δίδεται η εντύπωση ότι αυτοί μάλλον έχουν σχέση με τα θέματα τα οποία επεξεργάζονται στο νηπιαγωγείο ή με στοιχεία που οι νηπιαγωγοί θεωρούν ότι βρίσκονται πιο κοντά στα ενδιαφέροντα των παιδιών. Η χρήση της μεθόδου της συνέντευξης θα μπορούσε να δώσει απαντήσεις στα σχετικά ερωτήματα που εγείρονται. Όσον αφορά τον τρόπο οργάνωσης της επίσκεψης όταν αυτή αναλαμβάνεται από τη νηπιαγωγό, καλό είναι να μην παραμένει σε μία απλή περιήγηση, αλλά η νηπιαγωγός να σχεδιάζει κατάλληλες δραστηριότητες που θα πραγματοποιούνται κατά την επίσκεψη στον χώρο πολιτισμού, στοχεύοντας στη βιωματική, συνεργατική, διερευνητική κι ανακαλυπτική μάθηση μέσα σε κλίμα ασφάλειας και ψυχαγωγίας (Τσίτουρη, 2002˙Δεληγιαννίδη, 2015), σχεδιάζοντας διαδρομές, αναδεικνύοντας συγκεκριμένα στοιχεία και σημεία του χώρου, συνδέοντας την επίσκεψη με την υπόλοιπη εκπαιδευτική διαδικασία του νηπιαγωγείου (Οικονομίδης, 2011). Η αξιοποίηση μουσειοπαιδαγωγού ή ξεναγού προϋποθέτει την αγαστή συνεργασία του ίδιου/της ίδιας με τη νηπιαγωγό, η οποία θα τον/την πληροφορήσει για τις πρότερες γνώσεις των παιδιών, τη σκοποθεσία της επίσκεψης, για τα πιθανά ενδιαφέροντα και για τα σχετικά χαρακτηριστικά των παιδιών, για τις δραστηριότητες που έχουν πραγματοποιηθεί κατά την προετοιμασία της επίσκεψης και για εκείνεςπου σχεδιάζονται για την επεξεργασία στης στο νηπιαγωγείο κ.ά., ώστε η ξενάγηση ή το μουσειοπαιδαγωγικό πρόγραμμα να προσαρμοστεί στις ανάγκες, τις ικανότητες και τα ενδιαφέροντα των παιδιών και στους στόχους της επίσκεψης (Οικονομίδης, 2011). Η συμμετοχή των παιδιών σε μουσειοπαιδαγωγικά προγράμματα που σχεδιάζονται από το αρμόδιο προσωπικό των χώρων πολιτισμού (κυρίως μουσειοπαιδαγωγούς, εμψυχωτές, αρχαιολόγους ή άλλους ειδικούς με το αντικείμενο του χώρου πολιτισμού) και εφαρμόζονται εντός του χώρου είναι σημαντική. Τα προγράμματα αυτά σχεδιάζονται με βάση τον χώρο και τα εκθέματά του, επιδιώκουν την εξοικείωση των επισκεπτών με τον χώρο, την ανάπτυξη των προσωπικών ικανοτήτων των επισκεπτών, τον εφοδιασμό τους με τρόπους για ανεξάρτητη μάθηση (Νάκου, 2001). Τα μουσειοπαιδαγωγικά προγράμματα στη-

430

ΕΠΙΣΚEΨΕΙΣ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕIΩΝ ΣΕ ΧΩΡΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΚΑΙ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ

ρίζονται σε μεθόδους ενεργητικής μάθησης, ακολουθούν τη θεματική προσέγγιση (π.χ. τα παιχνίδια των Αρχαίων), εφαρμόζουν παιγνιώδεις δραστηριότητες, προσαρμόζονται σε γνώσεις, ικανότητες, ενδιαφέροντα, ανάγκες και χαρακτηριστικά διαφορετικών ηλικιακών (κυρίως) ομάδων. Έτσι, στον ίδιο χώρο πολιτισμού είναι δυνατόν να λειτουργούν διαφορετικά προγράμματα για παιδιά διαφορετικών σχολικών ηλικιών και βαθμίδων και να συνδέονται με τη σχολική μάθηση και το αναλυτικό πρόγραμμα του σχολείου, χωρίς όμως να εξαρτώνται από αυτό (Βοσνίδης & Γκότσης, 2002˙ Πίνη, 2002˙ Hooper-Greenhill, 1999). Μέσω της εμπλοκής τους στα μουσειοπαιδαγωγικά προγράμματα των χώρων πολιτισμού τα παιδιά λειτουργούν βιωματικά, διερευνητικά, με κύριες εφαρμογές τον προβληματισμό, την έρευνα, την ανακάλυψη και τη δημιουργία (Hein, 1998˙ Νικονάνου, 2015). Έτσι, διαμορφώνεται ένα πλαίσιο που συνδυάζει την ψυχαγωγία με τη μάθηση, εφαρμόζονται οι έμμεσες μέθοδοι προσέγγισης της γνώσης, η μορφή της ομαδικής εργασίας και της διερεύνησης με την ενεργό συμμετοχή των παιδιών και χωρίς την πίεση της κατάκτησης της διδακτέας ύλης και της επίτευξης των μαθησιακών στόχων (Κοντογιάννη,1995˙ Σταυρουλάκη, 2002˙ Edson & Dean, 1996). Μέσω των εκπαιδευτικών προγραμμάτων οι χώροι πολιτισμού δίνουν έμφαση όχι μόνο στην πληροφόρηση αλλά και στη ψυχαγωγία (ιδιαίτερα) του μικρού επισκέπτη, επιχειρώντας συν τοις άλλοις να τον κερδίσουν και ως μελλοντικό επισκέπτη μέσω της ανάπτυξης μιας ευχάριστης πρώτης συνάντησης και σχέσης. Όσον αφορά τα κριτήρια επιλογής χώρων πολιτισμού για επίσκεψη, είναι πολύ σημαντικό ότι οι νηπιαγωγοί δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στο ενδιαφέρον των παιδιών και στην ωφέλεια που αυτά θα λάβουν από την επίσκεψη. Η θεματολογία, το αντικείμενο του χώρου πολιτισμού (π.χ. Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, Τεχνολογίας, Λαογραφικό, Αρχαιολογικό κ.ά.) αποτελεί πρώτιστο κριτήριο. Τα ενδιαφέροντα των παιδιών και το κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον του νηπιαγωγείου καθορίζουν την επιλογή του χώρου πολιτισμού. Σημαντικό είναι ο χώρος αυτός να ανταποκρίνεται στα ενδιαφέροντα των παιδιών (π.χ. έρευνες έδειξαν ότι μουσεία φυσικής ιστορία με εκθέματα δεινόσαυρους ελκύουν τα μικρά παιδιά, Black, 2009). Όμως, αν δεχθούμε ότι ο χώρος πολιτισμού προβάλλει τη ζωή της κοινωνίας και της φύσης και το νηπιαγωγείο οδηγεί σε επαφή το παιδί με την κοινωνία, οι χώροι πολιτισμού που αφορούν τη ζωή της κοινότητας θα πρέπει να είναι επισκέψιμοι από τα παιδιά. Θα υποστηρίξουμε ότι η επιλογή συγκεκριμένων θεματικών ενοτήτων, εκθεμάτων, διαδρομών ή και περιοδικών εκθέσεων είναι εκείνη που φαίνεται να απαντά πληρέστερα στην επιλογή του χώρου πολιτισμού με κριτήριο τη θεματολογία του και τα ενδιαφέροντα των παιδιών (Falk & Dierking, 1992˙ Μακρυγιάννη, 2005). Επίσης, από πολλές έρευνες έχει διαπιστωθεί ότι οι νηπιαγωγοί είναι πεπεισμένες για τη θετική επίδραση των επισκέψεων σε χώρους πολιτισμού σε ποι-

431

ΤΡΟΥΛΗ ΣΟΦΙΑ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

κίλες όψεις της ανάπτυξης και αγωγής των παιδιών, (Κοντογιάννη, 1995˙ Νάκου, 2000, 2006, 2008˙ Βούρη, 2002˙ Κολιόπουλος, 2005) και αναδεικνύεται η ιδιότητά τους ως χώρων μη τυπικής εκπαίδευσης (Κοντογιάννη, 1995˙ Νικονάνου, 2007˙ Hein, 1998). Η ανάπτυξη της πολιτισμικής συνείδησης των παιδιών (Edson & Dean, 1996˙ Hein, 1998˙ Δάλκος, 2000), ο εμπλουτισμός τους με ερεθίσματα αισθητικά (Κοντογιάννη, 1995˙ Καλούρη-Αντωνοπούλου, 1999) και γνωσιακά, σε συνδυασμό με την κοινωνική (Hooper-Greenhill, 1999˙ Salaman & Tutchell, 2005) και τη γλωσσική τους ανάπτυξη, καθιστούν το μουσείο έναν μαθησιακό χώρο, όπως έχει ήδη διαπιστωθεί (Dardanou 2011). Ιδιαίτερα η γνωσιακή διάσταση των επισκέψεων σημειώνει υψηλό βαθμό συμφωνίας, όπως έχει επισημανθεί (Παπαδοπούλου κ.ά., 2013˙ Οικονομίδης & Τρούλη, υπό κρίση). Σημαντικά χαρακτηριστικά του χώρου πολιτισμού (εκθέματα, διαρρύθμιση, απόσταση από το νηπιαγωγείο, μουσειοπαιδαγωγικά προγράμματα) μπορούν να αναδειχθούν τόσο σε βασικά κριτήρια επιλογής του για επίσκεψη νηπιαγωγείων όσο και σε παράγοντες που δυσκολεύουν την επίσκεψη, για αυτό και παρακάτω θα συζητηθούν με ενιαία προσέγγιση. Τα εκθέματα του χώρου πολιτισμού και ο τρόπος έκθεσής τους αποτελούν βασικό κριτήριο επιλογής για την επίσκεψη παιδιών προσχολικής ηλικίας. Το «βαρύ», «επίσημο» μουσείο των παλαιότερων μουσειολογικών αντιλήψεων (Οικονόμου, 2003˙ Νάκου, 2000) δεν προδιαθέτει τα παιδιά να το προσεγγίσουν με ευχαρίστηση (Edson & Dean, 1996˙ Κοντογιάννη, 1995). Στοιχεία που έχουν σχέση με τη μουσειολογική ταυτότητα της έκθεσης, όπως η τοποθέτηση των εκθεμάτων στο ύψος των παιδικών οφθαλμών, η αναπαράσταση γεωγραφικών χώρων, ιστορικών περιόδων, κοινωνικών και άλλων καταστάσεων που έχουν σχέση με τα εκθέματα (π.χ. σχεδιαστική απεικόνιση ενός εργαστηρίου αγγειοπλάστη, χρήσεων του εκτιθέμενου αγγείου, φωτογραφίες από την ανακάλυψή του) βοηθούν τα παιδιά να κατανοήσουν και να ενδιαφερθούν για τα εκθέματα (Caulton, 1998˙ Νάκου, 2000˙ Μαρκαντώνης, 1994˙ Αντζουλάτου-Ρετσίλα, 1986). Οι διαδρομές κι οι αίθουσες με μεγάλη πυκνότητα εκθεμάτων «φοβίζουν» τα παιδιά όσον αφορά τις συνέπειες μιας λανθασμένης κίνησής τους και δεν τους επιτρέπουν να νιώθουν ασφαλή και άνετα στον χώρο (Hooper & Greenhill, 1999). Αντίθετα, οι χώροι πολιτισμού που παρέχουν στο κοινό τους δυνατότητες για βιωματικές και αλληλεπιδραστικές διαδρομές προσελκύουν περισσότερο τα μικρά παιδιά, ιδιαίτερα όταν επιτρέπεται να αγγίζουν και να πειραματίζονται με τα εκθέματα (Shaffer 2019 ˙ Munley 2012 ˙ Caulton, 1998˙ Hein, 1998˙ Falk & Dierking, 1992). Ειδικά για χώρους πολιτισμού που έχουν σχέση με την τεχνολογία και τις φυσικές επιστήμες η χρήση τέτοιου τύπου εκθεμάτων φαίνεται ως μία πολύ ελκυστική παροχή προς το κοινό (Κολιόπουλος, 2005). Ο εξοπλισμένος με τον κατάλληλο τεχνολογικό εξοπλισμό χώρος πολιτισμού βοηθάει ιδίως το παιδί-επισκέπτη να γνωρίσει καλύτερα τα εκθέματα, την εποχή και τις

432

ΕΠΙΣΚEΨΕΙΣ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕIΩΝ ΣΕ ΧΩΡΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΚΑΙ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ

συνθήκες στις οποίες αυτά αναφέρονται μέσω προβολών, μαγνητοφωνήσεων, animation κ.ά. (Αντζουλάτου-Ρετσίλα, 1986). Έτσι, όχι μόνο δεν αποσπάται η προσοχή του παιδιού από το έκθεμα, αλλά ενισχύεται το ενδιαφέρον του για αυτό, αποκτά σαφέστερη εικόνα για αυτό και όσους εμπλέκονται στην κατασκευή, χρήση, καταστροφή και διατήρησή του, ενδυναμώνεται η συζήτηση, ενισχύεται η μάθηση. Η εξασφάλιση διαθέσιμου χώρου για δραστηριότητες των παιδιών μετά την επίσκεψη ή τη συμμετοχή στο μουσειοπαιδαγωγικό πρόγραμμα αποτελεί ένα ακόμα κριτήριο. Ο ελεύθερος χώρος χρειάζεται για τη χαλάρωση των παιδιών μετά τη διαδρομή στο μουσείο, την ανάπτυξη δραστηριοτήτων αισθητικών, εικαστικών, θεατρικών, αλληλεπιδραστικών με τα εκθέματα. Ο ελεύθερος χώρος μπορεί να γίνεται χώρος παιχνιδιού, ανακαλυπτικής, αλληλεπιδραστικής μάθησης και να δημιουργεί μια όμορφη ανάμνηση της επίσκεψης στο παιδί (Hein & Alexander, 1998˙ Κοντογιάννη, 1995˙ Μακρυγιάννη, 2005). Η ασφάλεια των παιδιών κατά την πρόσβαση και την επίσκεψη στον χώρο πολιτισμού αποκτά τόσο μεγαλύτερη σημασία όσο μικρότερα είναι τα παιδιάεπισκέπτες (Leeder, 2003˙ Κοντογιάννη, 1995) και όσο μεγαλύτερη είναι η απόσταση του χώρου από το νηπιαγωγείο. Το πρόβλημα της εύκολης, γρήγορης και ασφαλούς πρόσβασης στο μουσείο αντιμετωπίζεται και από τα απομακρυσμένα νηπιαγωγεία και από εκείνα που βρίσκονται στις πόλεις. Στο θέμα αυτό η συνεργασία των γονέων των παιδιών μπορεί να προσφέρει σημαντική βοήθεια. Αλλά και ο ίδιος ο χώρος πολιτισμού θα πρέπει να προσφέρει ασφάλεια και άνεση στα παιδιά-επισκέπτες. Έτσι, χώροι με πολλές σκάλες και επίπεδα με πυκνά τοποθετημένα εκθέματα δεν είναι ιδιαίτερα ασφαλείς για τα παιδιά και δεν τους επιτρέπουν να αισθανθούν άνετα στον χώρο (Black, 2009˙ Hein, 1998˙ Hein & Alexander, 1998˙ Olds, 1999). Οι χώροι πολιτισμού πρέπει να είναι προσβάσιμοι και σε παιδιά με ειδικές ανάγκες που μπορεί να φοιτούν στο νηπιαγωγείο. (π.χ. ανελκυστήρας, κεκλιμένοι διάδρομοι/ράμπες για τη μετακίνηση αναπηρικού καροτσιού μεγάλοι χώροι, ειδικοί βοηθητικοί χώροι) (Hooper & Greenhill, 1999˙ Mc Ginnis, 1999). Η εφαρμογή εκπαιδευτικών προγραμμάτων για παιδιά νηπιαγωγείου είναι σοβαρότατο κριτήριο για την επιλογή ενός χώρου πολιτισμού. Η νηπιαγωγός είναι ανάγκη να συνεργαστεί με τον/την υπεύθυνο/η των μουσειοπαιδαγωγικών προγραμμάτων του χώρου πολιτισμού, ώστε με βάση τη γνώση των ικανοτήτων, αναγκών και ενδιαφερόντων των παιδιών της τάξης της να συζητήσουν αν το πρόγραμμα του μουσείου ανταποκρίνεται στα παιδιά αυτά ή χρειάζεται τροποποίηση (Κοντογιάννη, 1995). Πρέπει, επίσης να μελετήσει τα σχετικά ενημερωτικά φυλλάδια του προγράμματος για να προετοιμάσει τα παιδιά στον βαθμό που χρειάζεται (να διαθέτουν βασικές σχετικές γνώσεις χωρίς να αποδυναμώνεται το ενδιαφέρον τους) για την επίσκεψη και για το εκπαιδευτικό πρό-

433

ΤΡΟΥΛΗ ΣΟΦΙΑ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

γραμμα, στο οποίο θα συμμετάσχει και η ίδια (Βέμη, 2006˙ Κουβέλη, 2000). Επίσης η συμμετοχή παιδιών με ειδικές ανάγκες στα εκπαιδευτικά προγράμματα έχει μεγάλη σημασία τόσο για τα ίδια όσο και για τα άλλα (The Accessible Museum, 1992˙ Black, 2009˙ Foundation de France – ICOM, 1991˙ Κοκκέβη-Φωτίου, 2002˙ Κοντογιάννη, 1995˙ Αντζουλάτου-Ρετσίλα, 1986). Αν η εφαρμογή κατάλληλου εκπαιδευτικού προγράμματος αποτελεί σοβαρό λόγο επιλογής του χώρου πολιτισμού, τί συμβαίνει στην περίπτωση όπου δεν προσφέρονται μουσειακά προγράμματα; Σαφώς και δεν απορρίπτεται η επίσκεψη στο μουσείο επειδή δεν παρέχεται η παραπάνω δυνατότητα (Μακρυγιάννη, 2005). Η νηπιαγωγός αναλαμβάνει να σχεδιάσει δραστηριότητες που θα υλοποιηθούν κατά την επίσκεψη στο μουσείο και θα οδηγήσουν τα παιδιά στην ψυχαγωγία και τη μάθηση. Ο σχεδιασμός τέτοιων δραστηριοτήτων απαιτεί από τη νηπιαγωγό καλή γνώση των παιδιών, των εκθεμάτων που θα προσεγγιστούν, των πλαισίων (ιστορικού, γεωγραφικού, κοινωνικού) εντός των οποίων διαμορφώθηκαν, δέχτηκαν και άσκησαν επιδράσεις, του χώρου του μουσείου όπου θα διεξαχθούν οι δραστηριότητες, οι οποίες πρέπει να κινούνται γύρω από ένα σαφές, κεντρικό και μη εκτεταμένο θέμα (Ψαρράκη-Μπελεσιώτη, 2002). Οι διοικητικού, οργανωτικού και οικονομικού τύπου δυσκολίες μιας επίσκεψης σε χώρο πολιτισμού έχουν επισημανθεί και από άλλες ελληνικές έρευνες (Σηφάκη, 2017˙ Στεφάνου, 2010˙ Dardanou, 2011. Η γραφειοκρατία που αφορά την άδεια εξόδου από το νηπιαγωγείο προς έναν χώρο πολιτισμού σαφώς είναι υπερβολική και ίσως αναγκαία, αλλά η εφαρμογή νόμων και σχετικών διατάξεων είναι απαραίτητη για την υλοποίηση των επισκέψεων. Το κόστος των επισκέψεων αναφέρεται στην κάλυψη της μετακίνησης προς και από τον χώρο πολιτισμού και είναι προφανές ότι πολλές οικογένειες, ειδικά κατά την εποχή της οικονομικής κρίσης που διανύουμε, αδυνατούν να ανταποκριθούν σε περαιτέρω επιβαρύνσεις που σχετίζονται με την παιδαγωγική διαδικασία και τη ζωή στο νηπιαγωγείο (αγορά γραφικής ύλης και άλλων υλικών, συμβολή στην αγορά πετρελαίου θέρμανσης και στην αντιμετώπιση έκτακτων αναγκών και εξόδων του νηπιαγωγείου, παρακολούθηση θεατρικών παραστάσεων κ.ά.) με αποτέλεσμα οι νηπιαγωγοί να αντιλαμβάνονται ότι μία επιπλέον οικονομική επιβάρυνση των οικογενειών αποτελεί αντικίνητρο για επίσκεψη με χρήση μέσων μεταφοράς σε χώρους πολιτισμού. Ίσως η διακριτική ενίσχυση των ασθενέστερων οικονομικά μαθητών από τον σύλλογο γονέων του νηπιαγωγείου (όπου αυτός λειτουργεί) να έδινε κάποια λύση στο πρόβλημα αυτό. Οι νηπιαγωγοί του δείγματός μας δεν είναι βέβαιες για το αν η έλλειψη γνώσεων σχετικών με τον προς επίσκεψη χώρο πολιτισμού μπορεί να αποτελέσει είτε κριτήριο επιλογής είτε δυσκολία για την επίσκεψη. Το εύρημα αυτό δεν ερμηνεύεται εύκολα, διότι θα μπορούσε είτε να σημαίνει ότι οι νηπιαγωγοί διαθέτουν ή, αν δε διαθέτουν, θα μπορούν να αποκτήσουν σχετικές με τον χώρο

434

ΕΠΙΣΚEΨΕΙΣ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕIΩΝ ΣΕ ΧΩΡΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΚΑΙ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ

πολιτισμού γνώσεις είτε ότι οι νηπιαγωγοί θεωρούν ότι η επίσκεψη απαιτεί μια διαδικασία στην οποία άλλοι παράγοντες (π.χ. μουσειοπαιδαγωγοί, ξεναγοί, ειδικοί, εκθέματα) παίζουν σημαντικότερο ρόλο από τη δική τους γνώση και ενδιαφέρον. Θεωρούμε ότι η πρώτη ερμηνεία ανοίγει μία αισιόδοξη οπτική, ενώ η δεύτερη μία απαισιόδοξη οπτική αποστασιοποίησης των νηπιαγωγών από τις επισκέψεις σε χώρους πολιτισμού. Σε κάθε περίπτωση, κατά τη διαδικασία επιλογής του χώρου πολιτισμού η νηπιαγωγός τον επισκέπτεται αρκετές φορές για να γνωρίσει τον χώρο και τις δυνατότητες που παρέχει (εκθέματα, προσβασιμότητα, βοηθητικούς χώρους: κυλικείο, WC, έξοδος κινδύνου) (Caulton, 1998). Η νηπιαγωγός, βέβαια, δεν έχει την ευρεία και σαφή γνώση περί ενός χώρου πολιτισμού, όπως τη διαθέτει ο υπεύθυνος ή ο ειδικός του χώρου. Η κατάλληλη μελέτη της/του νηπιαγωγού για τα εκθέματα, η προμήθεια με σχετικό υλικό για τον χώρο (προγράμματα, φυλλάδια κ.ά.), ο δανεισμός σχετικού υλικού προετοιμασίας των παιδιών, η συζήτηση με τους υπεύθυνους του χώρου πολιτισμού και τον ειδικό (μουσειοπαιδαγωγό, ξεναγό κ.ά.) σχετικά με τα χαρακτηριστικά των παιδιών, τα εκθέματα, τα εκπαιδευτικά προγράμματα (αν παρέχονται) θα βοηθήσει στον καλύτερο σχεδιασμό της εκπαιδευτικής επίσκεψης και των δραστηριοτήτων που θα περιλαμβάνει (Βέμη, 2006˙ Κοντογιάννη, 1995˙ ΨαράκηΜπελεσιώτη, 1994˙ Δάλκος, 2000˙ Μακρυγιάννη, 2005˙ Μαυροσκούφης, Μυρογιάννη, Γρόσδος & Σεϊτανίδου, 2014). Η έλλειψη διαφοροποιήσεων μεταξύ των νηπιαγωγών με κριτήριο τα εκπαιδευτικά τους χαρακτηριστικά, δείχνει για άλλη μία φορά (Οικονομίδης & Τρούλη, υπό κρίση) ότι συμπεριφέρονται ως ένα ενιαίο σώμα εργαζομένων, τους οποίους το ίδιο το επάγγελμά τους τούς ομογενοποιεί. Πάντως, η μη διαφοροποίηση νηπιαγωγών με σπουδές ή επιμόρφωση στη Μουσειακή Αγωγή από τις συναδέλφους τους χωρίς τις ανάλογες γνώσεις προβληματίζει. Συμπεράσματα – Περιορισμοί - Προτάσεις Κύριο συμπέρασμα της έρευνάς μας είναι ότι οι νηπιαγωγοί πραγματοποιούν επισκέψεις σε μια ποικιλία χώρων πολιτισμού της Κρήτης, καθώς αυτό διευκολύνεται και από την εγγύτητα αρκετών χώρων με τα νηπιαγωγεία και προτιμούν κατά τις επισκέψεις οι μαθητές να συμμετέχουν σε σχετικά μουσειοπαιδαγωγικά προγράμματα. Επιλέγουν τους προς επίσκεψη χώρους πολιτισμού με κριτήρια κυρίως τα ενδιαφέροντα των παιδιών και τα χαρακτηριστικά των χώρων, αλλά αντιμετωπίζουν πολλές δυσκολίες κατά την πραγματοποίηση των επισκέψεων αυτών, με κυριότερες εκείνες που σχετίζονται με χαρακτηριστικά των χώρων πολιτισμού και εκείνες που αφορούν την οργάνωση της μετακίνησης των παιδιών. Τα αποτελέσματα της έρευνάς μας, η οποία είναι επικεντρωμένη στην Κρήτη, δεν μπορούν να γενικευτούν με ασφάλεια για τις νηπιαγωγούς που υπη-

435

ΤΡΟΥΛΗ ΣΟΦΙΑ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

ρετούν σε όλο το νησί, διότι η συμμετοχή νηπιαγωγών που υπηρετούν στις μεγάλες πόλεις της Κρήτης είναι κυρίαρχη στο δείγμα της έρευνας. Ένα περισσότερο αντιπροσωπευτικό και τυχαίο δείγμα νηπιαγωγών είναι αναγκαίο για την εξαγωγή γενικεύσιμων συμπερασμάτων. Το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε ως ερευνητικό εργαλείο στην εργασία μας δεν μας έδωσε πάντα τη δυνατότητα για ευρύτερη ερμηνεία και για τη διερεύνηση περισσότερο λεπτομερών και εξειδικευμένων στοιχείων, αλλά μας περιόρισε στον εντοπισμό γενικών απόψεων των νηπιαγωγών. Η χρήση των ερευνητικών εργαλείων των συνεντεύξεων και της παρατήρησης θα μας βοηθήσουν να γνωρίσουμε και να ερμηνεύσουμε καλύτερα τον τρόπο με τον οποίο οι νηπιαγωγοί αντιμετωπίζουν τα ζητήματα που διερευνήσαμε. Για μια πιο συνολική προσέγγιση των ζητημάτων αυτών καλό θα ήταν να διερευνηθούν και οι αντίστοιχες απόψεις γονέων, παιδιών, αλλά και εκπαιδευτικών άλλων βαθμίδων (πρωτοβάθμιας, δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης) και να συγκριθούν με εκείνες των νηπιαγωγών. Η ένταξη του μαθήματος της Μουσειακής Αγωγής στις προπτυχιακές σπουδές και η ουσιαστική επιμόρφωση των εν ενεργεία νηπιαγωγών σε θέματα Μουσειακής Αγωγής είναι αναγκαία, ώστε να μπορούν οι νηπιαγωγοί να θέτουν τα κατάλληλα κριτήρια για την επιλογή χώρων πολιτισμού και να μπορούν να οργανώνουν καλύτερα επισκέψεις σε αυτούς, ειδικά στις περιπτώσεις όπου δεν μπορεί να υποστηριχθεί η επίσκεψη από μουσειοπαδαγωγικό πρόγραμμα ή από ειδικό του εκάστοτε συγκεκριμένου χώρου πολιτισμού (Παπαντωνίου, 2010). Η ενημέρωση των νηπιαγωγών από τους χώρους πολιτισμού της Κρήτης για τα μουσειοπαιδαγωγικά προγράμματα, τις μουσειοσκευές, το πληροφορικό υλικό έντυπο και ψηφιακό που αναπτύσσουν είναι βασική προϋπόθεση για την επιλογή και πραγματοποίηση μιας εκπαιδευτικής επίσκεψης. Από την άλλη, η ενημέρωση των ειδικών και των υπευθύνων χώρων πολιτισμού της Κρήτης για τα ενδιαφέροντα παιδιών προσχολικής ηλικίας, για το αναλυτικό πρόγραμμα, τον τρόπο εργασίας και το γενικότερο εκπαιδευτικό πλαίσιο του νηπιαγωγείου είναι αναγκαία για τη διαμόρφωση ελκυστικών εκπαιδευτικών δράσεων που θα συνδέονται καλύτερα με τη ζωή των παιδιών στο νηπιαγωγείο (McLean, 1997˙ Δάλκος, 2000). Καλό θα ήταν οι νηπιαγωγοί να συμμετέχουν στον σχεδιασμό και στην πειραματική εφαρμογή εκπαιδευτικών δράσεων στους χώρους πολιτισμού της Κρήτης, οι οποίες απευθύνονται στοχευμένα σε παιδιά προσχολικής ηλικίας (Δάλκος, 2000). Οι νηπιαγωγοί, εφόσον προσκληθούν, μπορούν να συνεισφέρουν με τις γνώσεις που διαθέτουν για τα παιδιά της συγκεκριμένης ηλικίας και ιδίως της συγκεκριμένης τοπικής κοινότητας, για τους τρόπους μάθησης, για το αναλυτικό πρόγραμμα του νηπιαγωγείου, ώστε να σχεδιαστούν οι καταλληλότερες κατά το δυνατόν εκπαιδευτικές δράσεις (Βέμη, 2006˙ Davis & Gardner, 1999). Θα ήταν επίσης ωφέλιμο και οι χώροι πολιτισμού της Κρήτης να υπο-

436

ΕΠΙΣΚEΨΕΙΣ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕIΩΝ ΣΕ ΧΩΡΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΚΑΙ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ

στηρίζουν με ποικίλο υλικό σχετικό τις νηπιαγωγούς, ώστε να σχεδιάζουν οι ίδιες το εκπαιδευτικό πρόγραμμα που προσειδιάζει περισσότερο στην τάξη τους μέσω και της εξ αποστάσεως μουσειακής μάθησης (Ψαρράκη-Μπελεσιώτη, 2002˙ Falk & Dierking, 1992). Η διαμόρφωση τοπικών δικτύων νηπιαγωγείων και χώρων πολιτισμού της Κρήτης όσον αφορά επισκέψεις, σχεδιασμό, εφαρμογή και αξιολόγηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων προτείνεται ως δράση που θεμελιώνει μία μονιμότερη συνεργασία μεταξύ ιδρυμάτων της ίδιας κοινότητας (Σταυρουλάκη, 2002˙ Hein, 1998) και δημιουργεί μία ευρύτερη αίσθηση στην τοπική κοινωνία (οικογένειες, Αρχαιολογική Υπηρεσία, Τοπική Αυτοδιοίκηση) για τη συνεργασία και το έργο που μέσω αυτής επιτελείται (Γκράτζιου, 1985). Ας μη ξεχνάμε ότι οι εκπαιδευτικές επισκέψειςσε χώρους πολιτισμού, ως φαίνεται από τη σχετική βιβλιογραφία, προσφέρουν θετικά στους εμπλεκόμενους φορείς και κυρίως στα παιδιά. Ειδικά στην Κρήτη με τον πλούτο και την ποικιλία των χώρων πολιτισμού που διαθέτει, η σύνδεση των δράσεων χώρων πολιτισμού και νηπιαγωγείων θα επιτρέψει την καλύτερη μεταξύ τους γνωριμία και συνεργασία, τον συντονισμό των δραστηριοτήτων τους, με συνέπεια θετικά αποτελέσματα για τα παιδιά προσχολικής ηλικίας στη σχέση τους με τους χώρους πολιτισμού. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ξενόγλωσση -

Caulton, T. (1998). Hands-on Exhibitions: Managing Interactive Museums and Science Centers. United States: Routledge. Dardanou, M. (2011). And why should I go to the museum? The museum as a learning arena for kindergarten. Examples from Norway and Greece.(Αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία). Πανεπιστήμιο του Troms. Falk, J. & Dierking, L. (2000). Learning from museums. Visitor experiences and themaking of meaning. New York: Altamira Press. Edson, G. & Dean, D. (1996). The handbook for museums. London: Routledge. Foumdation de France – ICOM, (1991). Museums without barriers. A new deal for disabled people. London: Routledge. Hein, G. (1998). Learning in the museum. London: Routledge. Hein G., Alexander, M. (1998). Museums: Places of Learning. Washington. D.C.: American Association of Museums. Hooper-Greenhill, E. (1999). Museums and their visitors. London: Routledge. ICOM (2007). ΙCOM Statutes, adopted by the 22nd General Assembly. (Vienna, Austria, 24 August 2007

437

ΤΡΟΥΛΗ ΣΟΦΙΑ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

McGinnis, (1999).The Disabling Society. Στο Hooper - Greenhill, E. (ed.). The Educational role of the Museum. London: Routledge, 2nd ed., 278-287. McLean (1977). Marketing the museum. London: Routledge. Munley, M. E., (2012). Early Learning in Museums. A Review of Literature. Smithsonian Institution’s Early Learning Collaborative Network and Smithsonian Early Enrichment Center. Retrieved from https://www.si.edu/Content/SEEC/docs/mem%20literature%20review%20early%20learning%20in%20museums%20final%204%2012%202012.pdf Olds A. R. (1999). Sending them Home Alive. In E. Hooper-Greenhill (Ed.). The Educational role of the Museum. London: Routledge, 2nd ed. 332-336. Salaman, A. & Tutchell, S. (2005). Planning educational visits. London: PaulChapman.

Ελληνόγλωσση -

Αλευριάδου, Αν., Βρυνιώτη, K., Κυρίδης, Αρ., Σιβροπούλου-Θεοδοσιάδου, Ειρ. & Χρυσαφίδης, Κ. (2008). Οδηγός Ολοήμερου Νηπιαγωγείου. Αθήνα: Ειδική Υπηρεσία Εφαρμογής Προγράμματων ΚΠΣ -Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων. Αντζουλάτου-Ρετσίλα, Ε. (1986). Λαογραφικά μουσεία και παιδεία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Βοσνίδης, Π. & Γκότσης, Στ. (2002). Αχαιολογικές εκπαιδευτικές δράσεις στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο. Στο Μουσείο – Σχολείο. 6ο Περιφερειακό Σεμινάριο. Καβάλα 2022 Σεπτεμβρίου 2002. Πρακτικά (93-97). Αθήνα: ΥΠ.Ε.Π.Θ. – ΥΠ.ΠΟ. – I.C.O.M. Ελληνικό Τμήμα – Δημοτικό Μουσείο Καβάλας. Βούρη, Σ. (2002). Μουσείο και συγκρότηση εθνικής ταυτότητας. Στο Γ. Κόκκινος & Ε. Αλεξάκη (Επιμ.), Διεπιστημονικές προσεγγίσεις στη μουσειακή αγωγή (55-65). Αθήνα: Μεταίχμιο. Black, G. (2009) Το ελκυστικό μουσείο. Μουσεία και επισκέπτες. (Μτφρ.: Σ. Κωτίδου). Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς. Γκράτζιου, Όλ. (1985). Τα αριστουγήματα μιλάνε μόνα τους. Αρχαιολογία και Τέχνες 16, 37-40. Δάλκος, Γ. (2000). Σχολείο και μουσείο. Αθήνα: Καστανιώτης. Δαφέρμου, Χ. Κουλούρη, Π & Μπασαγιάννη Ελ., (2006). Οδηγός νηπιαγωγού. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β. Ανακτήθηκε από: https://www.openbook.gr/odigos-nipiagwgou/. Δεληγιαννίδη, Β. (2015). Τα μουσεία και η μουσειολογία στη σύγχρονη κοινωνία. Νέες προκλήσεις, νέες σχέσης (Μέρος ΙΓ΄). Η μουσειακή εκπαίδευση στην προσχολική ηλικία. Πρακτικές στη συνάντηση μουσείου-νηπιαγωγείου. Αρχαιολογία. Δημοσίευση 19 Ιανουαρίου 2015. Ανακτήθηκε από: h t t p s : / / w w w. a r c h a i o l o g i a . g r / b l o g / 2 0 1 5 / 0 1 / 1 9 / % C F % 8 4 % C E % B 1 %CE%BC%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B5%CE%AF%CE%B1%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B7-%CE%BC%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B5% CE%B9%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B7-%CF%83%CF%8D%CE%B3-14/ Desvallées A. & Mairesse, F. (2014). Βασικές έννοιες της Μουσειολογίας. Διεθνές Συμβού-

438

ΕΠΙΣΚEΨΕΙΣ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕIΩΝ ΣΕ ΧΩΡΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΚΑΙ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ

λιο των Μουσείων. Ανακτήθηκε από http://edulab.sch.gr/stable/Museology_WEB_greek.pdf. Καρνέζου, Μ. (2010). Μελέτη της Οργάνωσης και της Πραγματοποιήσης Μαθητικών Επισκέψεων σε Επιστημονικά και Τεχνολογικά Μουσεία. Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή. Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας. Φλώρινα. Κολιόπουλος, Δ. (2005). Η διδακτική προσέγγιση του μουσείου φυσικών επιστημών. Αθήνα: Μεταίχμιο. Κοντογιάννη, Αλ. (1995). Μουσεία και σχολεία. Δεινόσαυροι κι αγγεία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Κοντογιάννη, Αμ. (2010). «Μα τι μπορούν να καταλάβουν, τόσο μικρά, στο μουσείο;». Ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για παιδιά προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας στο Αθανασάκειο αρχαιολογικό μουσείο Βόλου. Πρακτικά 2ου Διεθνούς Συνεδρίου Προσχολικής Αγωγής (22 - 24 Οκτωβρίου 2010) (162-175). Mac Donald, Sh. (Εd). (2012). Μουσεία και μουσειακές σπουδές. (Μτφρ.: Δ. Παπαβασιλείου). Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Πειραιώς. Μακρυγιάννη, Χ. (2005). Τα παιδιά του νηπιαγωγείου στο μουσείο: ανεπανάληπτη εμπειρία ή χάσιμο χρόνου; Στο Ελ. Παπαλεοντίου-Λουκά (Επιμ.), Σύγχρονες προσεγγίσεις στο πρόγραμμα του νηπιαγωγείου (183-200). Αθήνα: Τυπωθήτω - Γ. Δαρδανός. Μαρκαντώνης, Ι. (1994). Το μουσείο στο σχολείο του μέλλοντος. Στο Α΄ Συνάντηση Λαογραφικών Μουσείων των Χωρών της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Ο Ρόλος των Λαογραφικών Μουσείων της Ενωμένης Ευρώπης. 1-5 Οκτωβρίου 1992. Πρακτικά (265-272). Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Λαογραφικής Μουσειολογίας. Μαυροσκούφης, Δ., Μυρογιάννη, Ελ., Γρόσδος, Στ. & Σεϊτανίδου, Δ. (2014). Το μουσείο ήταν τέλειο! Διαπολισμικά Προγράμματα Σχολείων σε Μουσεία. Οδηγός Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων. Υ.ΠΑΙ.Θ.: Αθήνα. Μπιρμπίλη, Μ. (Επιμ.) (2011α). Πρόγραμμα Σπουδών Νηπιαγωγείου. Ανακτήθηκε από: http://ebooks.edu.gr/info/newps/%CE%A0%CF%81%CE%BF%CF%83%CF%87%CE%BF %CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%AE%20%20%CE%A0%CF%81%CF%8E%CF%84%C E%B7%20%CE%A3%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%AE%20%CE% 97%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%AF%CE%B1/1%CE%BF%20%CE%9C%CE%AD% CF%81%CE%BF%CF%82.pdf Μπιρμπιλη, Μ. (Επιμ.) (2011β). Οδηγός Εκπαιδευτικού για το Πρόγραμμα Σπουδών του Νηπιαγωγείου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. Ανακτήθηκε από: https://blogs.sch.gr/nipsam/files/2019/01/%CE%9F%CE%B4%CE%B7%CE%B3%CF%8C%C%82%CE%B3%CE%B9%CE%B1%CE%9D%CE%B7%CF%80%CE%B9%CE%B1%CE%B3%CF%89%CE %B3%CE%B5%CE%F%CE%BF-2011.pdf Μπιρμπίλη, Μ. (2014α). Πρόγραμμα Σπουδών Νηπιαγωγείου. ΕΣΠΑ 2007-13\Ε.Π. Ε&ΔΒΜ\Α.Π. 1-2-3 «ΝΕΟ ΣΧΟΛΕΙΟ (Σχολείο 21ου αιώνα) – Νέο Πρόγραμμα Σπουδών» MIS: 295450 Ανακτήθηκε από:http://iep.edu.gr/images/IEP/EPISTIMONIKI_YPIRESIA/Epist_Monades/A_Kyklos/Proshol_Agogi_nea/2019/meros_1_paidagogiko_plaisio.pdf.

439

ΤΡΟΥΛΗ ΣΟΦΙΑ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

Μπιρμπίλη, Μ. (2014β). Οδηγός Εκπαιδευτικού για το Πρόγραμμα Σπουδών του Νηπιαγωγείου. ΕΣΠΑ 2007-13\Ε.Π. Ε&ΔΒΜ\Α.Π. 1-2-3 «ΝΕΟ ΣΧΟΛΕΙΟ (Σχολείο 21ου αιώνα) – Νέο Πρόγραμμα Σπουδών» MIS: 295450 Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε. Κ. Τ.). Ανακτήθηκε από: http://repository.edulll.gr/edulll/bitstream/10795/1859/2/1859_%ce%9f%ce%94%ce%97% ce%93%ce%9f%ce%a3%20%ce%9d%ce%97%ce%a0%ce%99%ce%91%ce%93%ce%a9%ce %93%ce%9f%ce%a5.pdf Νάκου, Ε. (2000). Ιστορική γνώση και μουσείο. Μνήμων, 22, 221-237. Ανακτήθηκεαπό: file:///C:/Users/user/Downloads/8284-15124-1-SM.pdf Νάκου, Ε. (2006). Διδακτική της Ιστορίας, υλικός πολιτισμός και μουσεία. Στο Γ. Κόκκινος & Ειρ. Νάκου (Επιμ.), Προσεγγίζοντας την ιστορική εκπαίδευση στις αρχές του 21ου αιώνα (279-312). Αθήνα: Μεταίχμιο. Νάκου, Ε. (2008). Αξιοποίηση μουσείων και ιστορική εκπαίδευση στην προσχολική ηλικία. Στο Δ. Κακανά & Γ. Σιμούλη (Επιμ.), Η Προσχολική Εκπαίδευση στον 21ο Αιώνα. Θεωρητικές Προσεγγίσεις και Διδακτικές Πρακτικές (51-59). Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο Νικονάνου, Ν. (2007). Μουσειοπαιδαγωγική. Στο Π. Ξωχέλλης (Επιμ.), Λεξικό της Παιδαγωγικής (457-460), Θεσσαλονίκη: Αφοι Κυριακίδη. Νόβα-Καλτσούνη, Χ. (2006). Μεθοδολογία εμπειρικής έρευνας στις Κοινωνικές Επιστήμες. Ανάλυση δεδομένων με τη χρήση του SPSS 13. Αθήνα: Gutenberg. Οικονομίδης, Β. (2011). Μουσείο και Νηπιαγωγείο: διαδρομές τεμνόμενες ή ασύμπτωτες; Στο Ειρ. Γαβριλάκη (Επιμ.), Η Άνοιξη των Μουσείων. Συνάντηση για τα εκπαιδευτικά προγράμματα και τη μουσειακή αγωγή. Πρακτικά Συνεδρίου. Ρέθυμνο, 8-10 Μαΐου 2009. (125144). Ρέθυμνο: ΚΕ΄ εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων – Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνου. Οικονομίδης, Β. & Τρούλη, Κ. (υπό έκδοση). Επισκέψεις νηπιαγωγείων σε χώρους πολιτισμού: Απόψεις και πρακτικές νηπιαγωγών. Στο Πρακτικά του 16ου Διεθνούς Συνεδρίου της Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδος «Το σχολείο στη δημοκρατία, η δημοκρατία στο σχολείο», Βόλος, 29-30 Νοεμβρίου & 1 Δεκεμβρίου 2019. Οικονόμου, Μ. (2003). Μουσείο: αποθήκη ή ζωντανός οργανισμός; Μουσειολογικοί προβληματισμοί και ζητήματα. Αθήνα: Κριτική. Παπαντωνίου, Φ. (2010). Η μουσειακή εκπαίδευση στην προσχολική ηλικία: Οι βασικοί άξονες της διδασκαλίας της μουσειακής εκπαίδευσης στο Τμήμα Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Στο Μπ. Βέμη & Ειρ. Νάκου (Επιμ.), Μουσεία και Εκπαίδευση (27-35). Αθήνα: Νήσος. Παπαδοπούλου, Ν., Καρνέζου, Μ. & Αυγητίδου, Σ. (2013). Μελέτη των απόψεων των νηπιαγωγών για την οργάνωση επισκέψεων σε Μουσεία. Στο Π. Καριώτογλου & Π. Παπαδοπούλου (Επιμ.), Υπερβαίνοντας τα όρια της τυπικής και μη εκπαίδευσης στις Φυσικές Επιστήμες και το Περιβάλλον. Πρακτικά 7ου Πανελληνίου Συνεδρίου - Οι Φυσικές Επιστήμες στο Νηπιαγωγείο, σελ. 205-214, http://epublishing.ekt.gr/sites/ektpublishing/files/proceedings/7o_ebook-1.pdf.

440

ΕΠΙΣΚEΨΕΙΣ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕIΩΝ ΣΕ ΧΩΡΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΚΑΙ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ

Πίνη, Ε. (2002). Μουσείο και εκπαίδευση: ένα κοινό πεδίο δράσης. Στο Μουσείο – Σχολείο. 6ο Περιφερειακό Σεμινάριο. Καβάλα 20-22 Σεπτεμβρίου 2002. Πρακτικά (62-65). Αθήνα: ΥΠ.Ε.Π.Θ. – ΥΠ.ΠΟ. – I.C.O.M. Ελληνικό Τμήμα – Δημοτικό Μουσείο Καβάλας. Πρόγραμμα Σπουδών Νηπιαγωγείου. (2011). Παιδαγωγικό πλαίσιο και αρχές προγράμματος σπουδών νηπιαγωγείου. Νέο Σχολείο (Σχολείο 21ου αιώνα) – Νέο Πρόγραμμα Σπουδών. Με συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Προεδρικό Διάταγμα (1989). Προεδρικό Διάταγμα 486/1989. Αναλυτικό πρόγραμμα προσχολικής αγωγής. ΦΕΚ A 208/τ. Α΄ - 26.09.1989. σσ. 1729-1733 Ανακτήθηκε από http://www.pi-schools.gr/progr_spoudon_1899_1999/1989_208.pdf. Προεδρικό Διάταγμα (2017). Προεδρικό Διάταγμα 79/2017. Οργάνωση και λειτουργία νηπιαγωγείων και δημοτικών σχολείων. ΦΕΚ 109 – 1.8.2017. σσ. 1837-1880. Ανακτήθηκε από: https://www.e-nomothesia.gr/kat-ekpaideuse/protobathmia-ekpaideuse/proedrikodiatagma-79-2017-fek-109a-1-8-2017.html. Σηφάκη, Στ. (2017). Μουσείο και πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Οι απόψεις των εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης της Θεσσαλονίκης για τα μουσεία και τους μουσειοπαιδαγωγούς. Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή. Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Τμήμα Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας και Μουσειολογίας. Κέρκυρα. Ανακτήθηκε από: http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/42974#page/1/mode/2up. Shaffer, Ε. & Sharon, E. (2019). Το παιδί και το μουσείο. Θεωρητικές προσεγγίσεις και παιδαγωγικές πρακτικές. (Μτφρ.: Μίνα Καρδαμίτσα, Επιστ. Επιμ.: Κ. Μαλαφάντης. Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου - Καρδαμίτσα. Σταυρουλάκη, Φ. (2002). Εκπαιδευτικές δράσεις για το βυζαντινό πολιτισμό. Στο Στο Μουσείο – Σχολείο. 6ο Περιφερειακό Σεμινάριο. Καβάλα 20-22 Σεπτεμβρίου 2002. Πρακτικά (73-76). Αθήνα: Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, Υπουργείο Πολιτισμού, I.C.O.M. Ελληνικό Τμήμα, Δημοτικό Μουσείο Καβάλας. Στεφάνου, Ελ. (2010). Μουσείο και εκπαιδευτικοί: εμπειρική έρευνα στα Διδασκαλεία των ΠΤΔΕ. Επιστημονική Επετηρίδα Παιδαγωγικού Τμήματος Δ.Ε. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, 22, 121-150. Τσιτούρη, Α. (2002). Το μουσείο, ένα δυναμικό εργαλείο εκπαίδευσης. Στο Μουσείο – Σχολείο. 6ο Περιφερειακό Σεμινάριο. Καβάλα 20-22 Σεπτεμβρίου 2002. Πρακτικά (22-25). Αθήνα: ΥΠ.Ε.Π.Θ. – ΥΠ.ΠΟ. – I.C.O.M. Ελληνικό Τμήμα – Δημοτικό Μουσείο Καβάλας. Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων-Παιδαγωγικό Ινστιτούτο {ΥΠ.Ε.Π.Θ.Π.Ι.}, (2003). Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών (Δ.Ε.Π.Π.Σ.) για το Νηπιαγωγείο. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β. Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων–Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής {ΥΠ.Ε.Π.Θ.-ΙΕΠ.} (2011). Το νέο πρόγραμμα σπουδών για το μάθημα των Εικαστικών στην υποχρεωτική εκπαίδευση. Οδηγός εκπαιδευτικού: Νηπιαγωγείο, Δημοτικό, Γυμνάσιο. Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής. Αθήνα. Ανάκτηση από: http://repository.edulll.gr/edulll/handle/10795/1910. Ψαρράκη - Μπελεσιώτη, Ν. (1994). Εκπαιδευτικά προγράμματα στη Λαογραφική Συλ-

441

ΤΡΟΥΛΗ ΣΟΦΙΑ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

λογή του Μουσείου Μπενάκη. Στο Α΄ Συνάντηση Λαογραφικών Μουσείων των Χωρών της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Ο Ρόλος των Λαογραφικών Μουσείων της Ενωμένης Ευρώπης. 15 Οκτωβρίου 1992. Πρακτικά (331-339). Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Λαογραφικής Μουσειολογίας.

442

ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ ΗΛ. ΚΩΣΤΗΣ Συντ. Φιλόλογος - Θεολόγος - Συγγραφέας

ΤΟ ΜΑΚΡΟΤΟΠΩΝΥΜΙΟ «ΔΑΜΝΩΝΙ» ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ Tο σημερινό μικροτοπωνύμιο1 «Δαμνώνι» ανήκει στην κτηματική περιφέρεια των χωριών Λευκογείων, Μαριού και Μύρθιου, της επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου, αναφερόμενο στους τοπωνυμικούς καταλόγους και των τριών χωριών, στην περιοχή του οποίου όλα φέρονται να έχουν περιουσίες. Πρόκειται για σπανιότατο τοπωνύμιο. O Γ. Ν. Χατζιδάκις2 το ανάγει στους αρχαίους χρόνους από το Δαμνώνιον, του οποίου το δα-, όπως παρατηρεί, είναι ασφαλώς, δωρικό, αντί του αττικού δη- (Δημνώνιον)3 (Χατζιδάκις 1927: 3). Ο Νικόλαος Σταυράκης, πάλι, (Σταυράκης 1890: 82) το ίδιο τοπωνύμιο το σημειώνει ως Λάμων (-ωνος), Λαμνώνι ή Δαμνώνι (Ανών. εν Σταδ.: 326-328) (εικ. 1).

Εικ. 1 Αεροφ. Δαμνωνίου, στη θαυμάσια παραλία του οποίου εικονίζονται οι εκτεταμένες τουριστικές εγκαταστάσεις. Στο βάθος, στις κλιτύες του βουνού, διακρίνεται η Μύρθιος, το χωριό του γλωσσολόγου Γ. Χατζιδάκι. 1. Ουσιαστικά το σημερινό μικροτοπωνύμιο «Δαμνώνι» κατά την αρχαιότητα υπήρξε μακροτοπωνύμιο μιας σπουδαίας κρητικής πολιτείας, του Λάμωνος. 2. Το χωριό του οποίου - η Μύρθιος Αγίου Βασιλείου- έχει, όπως έχουμε ήδη σημειώσει, περιουσίες στην εν λόγω περιοχή. 3. Την άποψη αυτήν του Γ. Χατζιδάκι δεν αποδέχεται ο Δημήτριος Γεωργακάς, ο οποίος θεωρεί ότι δεν υπάγεται στα δωρικά στοιχεία, όπως θα δούμε στη συνέχεια του άρθρου μας.

443

ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ ΗΛ. ΚΩΣΤΗΣ

Η αρχαία πόλη Λάμων - σε εξέλιξη του ονόματος της οποίας ανάγει (όπως είδαμε παραπάνω) το σημερινό τοπωνύμιο «Δαμνώνι» ο Νικόλαος Σταυράκηςκατά τον Paul Faure ήταν λιμάνι στα νότια παράλια του νομού Ρεθύμνου, παρά τη σημερινή θέση Φοινικιάς (σημερινό χωριό Σελλιά),4 επαρχίας Αγίου Βασιλείου, σε απόσταση 150 σταδίων από το Ψυχίον (παρά το ακρωτήριο Μέλισσα) και 30 από την Απολλωνία [πλησίον της αρχαίας Λάππας (Σταυράκης 1890, 64)5], τις αρχαίες πόλεις του νομού Ρεθύμνου.

Εικ. 2. Δαμνώνι, επαρχίας Αγίου Βασιλείου, Ρεθύμνου.

Πάντως, η σημερινή θέση Φοινικιάς - ανάμεσα Σελλιών και Πλακιά - θα πρέπει να ορίζει τη θέση της αρχαίας πόλεως Φοίνικας- που κατά τον Στράβωνα (10, 475, 5) αναφέρεται ως Φοίνικας Λαμπαίων6 - και πρέπει σαφώς να διακριθεί από τον άλλο Φοίνικα, σημαντική, επίσης, αρχαία πόλη της περιοχής, τόπο βιβλικό, αναφερόμενο στις «Πράξεις Αποστόλων»,7 που θα τον συναντήσουμε 4. Ένεκα τούτου και η ονομασία του παλαιού (περί το 1880) και πρόσφατου (Καποδιστριακού) Δήμου Φοίνικος. Το εν λόγω, πάντως, χωριό Φοινικιάς [με 36 κατοίκους το 1881 (Σταυράκης, 1890, 27)] μπορεί εύλογα να μας ωθήσει στο να θεωρήσουμε ότι κατά την αρχαιότητα υπήρχε, εδώ, και άλλος Φοίνικας, πέραν αυτού των Σφακίων, όπως τον διέσωζε για ένδεκα χρόνια (1999- 2010) ο νεότερος Δήμος (Φοίνικος) της περιοχής. 5. Βέβαια, η Απολλωνία, κατά τον Στ. Βυζάντιο, τοποθετείται, κανονικά, παρά την αρχαία Ελεύθερνα του Ρεθύμνου, ενώ, κατ’ άλλους, τοποθετείται παρά την αρχαία Λάππα. Απολλωνία, πάντως, μαρτυρείται και στα βόρεια παράλια της Κρήτης, προς την Κνωσσό. Επειδή δε σε όλη σχεδόν τη Μεγαλόνησο υπήρχε λατρεία του Απόλλωνα, πολλές πόλεις ή τοποθεσίες φέρουν ταυτόχρονα το όνομα αυτό. 6. Προφανώς, για διάκριση από τον Φοίνικα των Σφακίων, γιατί ανήκε στους Λαμπαίους, τους κατοίκους, δηλαδή, της αρχαίας Λάμπης ή Λάππας, που ήταν στη θέση της σημερινής Αργυρούπολης. 7. Δύναιντο καταντήσαντες εις Φοίνικα παραχειμάσαι, λιμένα της Κρήτης βλέποντα κατά λίβα και κατά χώρον (Πράξεις Αποστόλων κζ΄, 12). Στον Φοίνικα, δηλαδή, «είχαν ελπίδα», μετά τους Καλούς Λιμένες, το πλοίο που μετέφερε προς Ρώμη τον Απόστολο Παύλο (και άλλους 276 επιβάτες) να παραχειμάσει.

444

ΤΟ ΜΑΚΡΟΤΟΠΩΝΥΜΙΟ «ΔΑΜΝΩΝΙ» ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

Εικ. 3. Ερείπια της αρχαίας πόλεως Φοίνικας, παρά το Λουτρό Χανίων. (Πράξεις Αποστόλων κζ΄, 12), ασφαλούς λιμένος παρά την θάλασσαν του Νότιου Κρητικού.

λίγο δυτικότερα του Φοινικιά, στην περιοχή των Σφακίων (σημερινό παραθαλάσσιο θέρετρο Λουτρό) (εικ. 2 και 3). Σήμερα η αρχαία Λάμων (> Λαμνώνι >Δαμνώνι) είναι σπουδαίος τουριστικός προορισμός, με θαυμάσια παραλία, με αμμουδιά 600, περίπου, μέτρων και άφθονα ξενοδοχεία και εστιατόρια και με ομώνυμο, μάλιστα, ξενοδοχείο («Λάμων»), για να υπενθυμίζει το ένδοξο της περιοχής παρελθόν. Ως Λαμνώνι, το έτος 1881, φέρεται, κατά Σταυράκη, με 99 κατοίκους (Σταυράκης 1890: 66). Στην περιοχή του Δαμνωνιού υπάρχει και το σπήλαιο Ταύρος,8 ενώ στη ίδια κτηματική περιφέρεια, των προαναφερθέντων γειτονικών χωριών Μαριού και Μύρθιου, αναφέρεται και η τοπωνυμική θέση: του Δαμνωνιού ο Λάκκος (εικ. 4). Η πόλη Λάμων θα άρχισε να κλονίζεται και να σβήνει, όταν και η pax romana είχε αρχίσει πια να καταλύεται. Θα διατηρήθηκε, όμως, και κατά τους πρώτους βυζαντινούς αιώνες σε αξιόλογη δραστηριότητα και όσο οι βυζαντινοί συνέχιζαν να κυριαρχούν στις θάλασσες. Όταν, όμως, οι πειρατικές επιδρομές άρχισαν να γίνονται μόνιμη κατάσταση για τα παράλια της Κρήτης, τότε η συρρίκνωση της πόλης αυτής θα κατάντησε ολοκληρωτική και, ίσως, πρέπει να τη

8. Διαστάσεων 25Χ25Χ12 και Αριθμό Σπηλαιολογικού Μητρώου Κρήτης (ΑΣΜΚ) 204.

445

ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ ΗΛ. ΚΩΣΤΗΣ

Εικ. 4. Δαμνώνι-Αεροφωτογραφία, στην οποία αναδεικνύονται η θαυμάσια αμμουδιά και οι φυσικές ομορφιές του τοπίου

συνδέσουμε με τις επιδρομές των Αράβων και την κατάληψη της νήσου Κρήτης από αυτούς.9 Ονοματολογικά, γύρω από τη σημερινή ενδιαφέρουσα και σπανιότατη ονομασία Δαμνώνι έχουν αναπτυχθεί διάφορες θεωρίες. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα αυτή του αείμνηστου καθηγητή της Γλωσσολογίας Δημήτρη Ι. Γεωργακά (19081990)10 - την οποία διατύπωσε με άρθρο του που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Ονόματα» της Ελληνικής Ονοματολογικής Εταιρείας - ότι, δηλαδή, το τοπωνύμιο προέρχεται από τον τύπο δαφνών που σημαίνει άλσος από δάφνες (Georgacas 1987: 61 και 67).11 Το υποκοριστικό δαφνώνιον (από το δαφνών), έδωσε 9. Μακρής: Διαδίκτυο 10. Ο Δημήτριος Γεωργακάς (1908-1990), από το Σιδηρόκαστρο Μεσσηνίας, ήταν από τους τελευταίους σημαντικούς εκπροσώπους της ιστορικής γλωσσολογίας. Μαθητής του Γ. Χατζιδάκι, ανήκε στη γενιά των Ν. Ανδριώτη, Ι. Θ. Κακριδή, Στ. Καψωμένου, Εμμ. Κριαρά, Λίνου Πολίτη και Αγαπητού Τσοπανάκη. 11. Και από τη θέση αυτήν θερμά ευχαριστώ τον κ. Ιωάννη Κ. Προμπονά, Ομότιμο Καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, για την υπόδειξη και αποστολή προς εμέ ανάτυπου της παραπάνω εργασίας του αείμνηστου D. j. Georgaca.

446

ΤΟ ΜΑΚΡΟΤΟΠΩΝΥΜΙΟ «ΔΑΜΝΩΝΙ» ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

το νεοελληνικό δαφνώνιν> δαφνώνι και από αυτόν τον τελευταίο τύπο δημιουργήθηκε το κρητικό τοπωνύμιο Δαμνώνι (και το Λαμνώνι). Ο Γεωργακάς υποστηρίζει την παραπάνω άποψή του, χωρίς, πάντως, και να την αποδεικνύει διά της ιστορικής ή της συγχρονικής φυσικής πραγματικότητας της περιοχής. Στηρίζεται σε γλωσσολογικά μόνο συμπεράσματα, συγκρίνοντας διαλεκτικό υλικό από άλλες περιοχές του ελληνικού χώρου, την Κύπρο, τον Πόντο και τα κάτω ιταλικά ιδιώματα, που του δίνουν, τελικά, ένα ασφαλές, θεωρώ, ετυμολογικό αποτέλεσμα. Γιατί, βέβαια, ο τόπος σήμερα μπορεί μεν να στερείται παντελώς δαφνώνων - όπως με πληροφόρησαν οι κάτοικοι της περιοχής - χωρίς, πάντως, αυτό και να αναιρεί την παραπάνω εκτεθείσα άποψη του αειμνήστου Γεωργακά, γιατί, όπως διεπίστωσα, ερευνώντας ειδικότερα την εν λόγω ενδιαφέρουσα ετυμολογική προσέγγιση,12 πράγματι, επιβεβαιώνεται η ιστορική παρουσία δαφνώνος στην περιοχή της γειτονικής Μύρθιου, χωριού του πρυτάνεως των γλωσσολόγων Γεωργίου Χατζιδάκι. Από το τοπωνυμικό, λοιπόν, θησαυροφυλάκιο της επαρχίας Αγίου Βασιλείου, στη Μύρθιο, σε νοταριακή πράξη της Ενετοκρατίας (Γρυντάκης 1994: 389), εντοπίσαμε μικροτοπωνύμιο στον Δ α φ ν έ, παντελώς άγνωστο σήμερα στο χωριό (Παπαδάκης 2011: 499). Και όμως, πρόκειται για ένα περιεκτικό τοπωνύμιο που μαρτυρεί, ακριβώς, την ύπαρξη δαφνώνος (γιατί όχι και δαφνώνων) στην περιοχή Μύρθιου - Λευκογείων κατά τα χρόνια της Ενετοκρατίας, ώστε θεωρώ ότι αυτό μας δίνει, ίσως, μιαν επιβεβαίωση της παραπάνω ετυμολογικής προσέγγισης του Δ. Ι. Γεωργακά. Δαμνώνι, λοιπόν, από προσηγορικό Δαφνώνι, που - παρότι σήμερα δεν παρατηρούνται φυτά δάφνης- αποδεικνύουμε, όμως, με τη μαρτυρία της ιστορίας την ύπαρξη δαφνώνων στην περιοχή από τα χρόνια της Ενετοκρατίας. Ορθότερη, πάντως - και σύμφωνη προς την ιστορική πραγματικότητα της περιοχής, που στους κόλπους της αναπτύχθηκε η προαναφερθείσα αρχαία πόλη Λάμων - φαίνεται η άποψη του Ν. Σταυράκη, που την ακολουθεί και ο Χ. Συμεωνίδης (Συμεωνίδης 2010: 801), ότι, δηλαδή, το Δαμνώνι αποτελεί νεότερη εξέλιξη του αρχ. Λάμωνος [Λάμων (-ωνος)> Λαμνώνι> Δαμνώνι)]. Όμως, η λογικοφανής αυτή προσέγγιση των Σταυράκη - Συμεωνίδη είναι, θεωρώ, ημιτελής, γιατί ξεκινά από τη μέση, δεδομένου ότι ετυμολογεί το τοπωνύμιο από το όνομα της αρχαίας πόλης Λάμων, που όμως την αρχή του (το όνομα της εν λόγω αρχαίας πόλεως), κατά την παραπάνω ετυμολόγηση του Γεωργακά, πρέπει να την έχει από: Λαμνώνι < δαφνώνι < δαφνώνιν < δαφνώνιον υποκορ. του δαφνών (ο). Να σημειώσουμε, περαιτέρω, ότι ο αμάρτυρός13 τύπος λαμνώνι (το) ση-

12. Αυτό έγινε στην πορεία της πολύχρονης έρευνάς μου περί τα τοπωνύμια των τριάντα εννέα χωριών της επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου (βλ. Κωστής Ηλ. Παπαδάκης: Τοπωνυμικό της Επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 2011, σελ. 656) 13. Που δεν εντοπίζεται, δεν μαρτυρείται σε υπάρχον γραπτό κείμενο.

447

ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ ΗΛ. ΚΩΣΤΗΣ

μαίνει περιοχή πλούσια σε σιτηρά (διαλεκτ. < λαμνί, το + επίθ. –ώνι). Λαμνί(ον), το - κατά Ανδριώτη - είναι υποκορ. του αρχαίου λάμνα, η < λατ. lamina, lamna, έλασμα, πλάκα. Το λαμνί χαρακτηρίζει πλαγιές που μοιάζουν με λαμνιά. Κατά τον Γεώργιο Πάγκαλο λαμνί, το= σωρός αλίχνιστων δημητριακών, ενώ και ο P. Faure συνδέει το λαμνί- λαμί με τον σιτοσωρό (Συμεωνίδης 2010: 801). Όπως και να έχει το πράγμα - σύμφωνα με την παραπάνω ετυμολογική προσέγγιση - το τοπωνύμιο απαιτεί να γράφεται με [ω] (Δαμνώνι) και σε καμιά περίπτωση με [ο], όπως, δυστυχώς, αναγράφεται κατά κόρον σε έντυπα και στο διαδίκτυο, ως σπουδαίος τουριστικός προορισμός στις μέρες μας.14 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ -

Georgacas, D. J. 1987: Tα τοπωνύμια σε –ΟΝΤΑΣ, -όndαs, -όdαs, Ονόματα 11, Αθήνα. Γρυντάκης, Γ. Μ. 1994: Το Πρωτόκολλο του Ρεθεμνιώτη νοτάριου Αντρέα Καλλέργη (16341646), Αθήνα. Μακρής, Χ. Διαδίκτυο: Η αρχαία πόλη Λάμων, Άγονη Γραμμή (https://agonigrammi.wordpress.com). Παπαδάκης, Κωστής Ηλ. 2011: Τοπωνυμικό της Επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου (και από 1/1/2011 Δήμου Αγίου Βασιλείου Περιφερειακής Ενότητας Ρεθύμνου), Ρέθυμνο, σελ. 656. [Εκδίδεται ως Ε΄ τόμος στη σειρά των Πρακτικών τού Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου για την επαρχία Αγίου Βασιλείου (Πλακιάς 2008)]. Σταυράκης, Ν. 1890: Στατιστική του πληθυσμού της Κρήτης, Αθήνησι. Συμεωνίδης, Χ. 2010: Ετυμολογικό Λεξικό των Νεοελληνικών Οικωνυμίων, τ. Α΄, Λευκωσία - Θεσσαλονίκη. Χατζιδάκις, Γ. Ν. 1927: Τοπωνυμίαι του χωρίου Μύρθιο, Περιοδικόν Δελτίον Βιβλιοθήκης Κρητικού Φιλολογικού Συλλόγου, Εν Χανίοις, τεύχ. Α΄.

14. Πβ. και τον παρατιθέμενο στο άρθρο μας αυτό χάρτη της Google (εικ. 2), όπου το τοπωνύμιο κακοποιείται, ακόμα μια φορά, αναγραφόμενο με [ο] (Δαμνόνι).

448

ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΜΙΧ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ιστορικός

ΤΟ ΗΡΩΪΚO ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚO HΘΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝIΑΣ ΤΗΣ ΚΡHΤΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΡΕΘYΜΝΟΥ ΜEΣΑ ΑΠO ΤΟ “ΧΡΟΝΙΚO ΜΙΑΣ ΠΟΛΙΤΕIΑΣ” ΚΑΙ ΤΗΝ “ΠΑΝΤEΡΜΗ ΚΡHΤΗ” ΤΟΥ Π. ΠΡΕΒΕΛAΚΗ Ο Παντελής Πρεβελάκης έζησε στο μεγαλύτερο μέρος του 20ου αι., αλλά μέσα στο έργο του αναβίωσε την ιστορία της Κρήτης και του Ρεθύμνου των χρόνων της ύστερης Τουρκοκρατίας μέχρι την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα και τα μετά από αυτήν. Ιστορικά το έργο του διανύει μιαν ευθεία γραμμή έως το 1940 με απαρχές στην Τουρκοκρατία,1645-1913. Bιώνοντας την ιστορία του νησιού και του γενέθλιου τόπου του ως το Β΄Π.Π. o Πρεβελάκης καθιστά εντονότερη και ιστορικότερη τη γραμμή πορείας της αφήγησης και του σκηνικού στην Παντέρμη Κρήτη, πιο χαλαρή και πιο συναισθηματική με παρεκβάσεις το Χρονικό μιας πολιτείας του 1938 πλην όμως δεν υστερεί σε ιστορικές και άλλες πληροφορίες για την εποχή του τέλους του 19ου αι και έως την εποχή του Μεταξά. Η Κρήτη και το Ρέθυμνο των έργων αυτών δεν υφίσταται εν πολλοίς σήμερα λόγω της τουριστικής επέλασης και της «οικονομικής ανάπτυξης» που αλλοίωσε τα ήθη και τα έθιμα του νησιού σε σημείο ώστε με ελαφράν την καρδίαν, αλλά γεμάτη την τσέπη να ξεπουλιέται στους ξένους η κρητική γη. Δεν πολέμησαν και δεν μόχθησαν γι’αυτό οι ήρωες που ηθογραφεί ο Πρεβελάκης και γι’αυτό το έργο του είναι επίκαιρο σε αυτούς τους καιρούς της αφιλίας και της κερδοσκοπίας. Στην Παντέρμη Κρήτη, το Χρονικό του Σηκωμού του 1866 οι ηθογραφικές εικόνες είναι πιο ηρωικές όπως η περιγραφή της σύναξης στα Μπουτσουνάρια: Στις πρώτες πέντε μέρες οι συναγμένοι είχανε περάσει τις τρεις χιλιάδες. Στη δεύτερη βδομάδα φτάξαν ίσαμε τις δώδεκα. Οι περισσότεροι είτανε στολισμένοι στάρματα-λαζαρίνες και μεσομάχαιρα, σπαθόβεργες ή σιδερένια τοπούζια-ότι είχεν ο καθένας από τον πατέρα του ή κερδεμένο με την αξία του.1 Βρισκόμαστε στις παραμονές του Σηκωμού. Και η εκκλησία δεν λείπει: Ο Παρθένιος ο Περίδης, η ψυχή του σηκωμού στάθηκε μπρος στην άγια πύλη και με γλώσσα που πότες έβγαζε φωτιά και πότες στάλαζε μέλι τους παρακινούσε να σηκώσουνε ψηλά την ψυχή τους σα να’ ταν η ώρα να κριθούνε. Ύστερα προσκάλεσε τον καθένα με τη σειρά του μέσα στο ιερό, τον έβαλε να γονατίσει και του φανέρωσε το φριχτό μυστικό. Μερικοί λιγοθυμήσανε να το ακούσουνε. Οι κατηχημένοι ζυγώσανε μπρος στα βημόθυρα, σκύψανε τα κεφάλια τους κι ο Παρθένιος τους διάβασε τον όρκο ένας 1. Παντέρμη Κρήτη. σ.11

449

ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΜΙΧ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

πίσω από τον άλλο με τα δάκρυα στα μάτια πήρε στο χέρι του το καλέμι κι έγραψε κάτω από τον όρκο το όνομά του...2. Βρισκόμαστε στην άνοιξη του 1866. Το επαναστατικό υπόμνημα στάλθηκε στον πασά της Κρήτης και αναμενόταν η απάντηση του Σουλτάνου. Το ήθος των συναγμένων που συνάχθηκαν στα Μπουτσουνάρια ήταν ηρωικό, χριστιανικό, ευσεβές και υπάκουο στο κάλεσμα της πατρίδας και της πίστης αν κρίνουμε από τους χαρακτηρισμούς του ανωτέρω χωρίου. Εδώ δε χωρούνε δισταγμοί, ο δεσπότης δεν αφήνει περιθώρια οπισθοχώρησης από τον ιερό σκοπό και ο ορκιζόμενος εννοεί μέσα από τα μύχια της ψυχής του ότι ορκίζεται, ελευθερία ή θάνατο. Η επανάσταση άρχισε και η εικόνα στα κρητικά χωριά είναι η εξής: Η Κρήτη σείστηκεν απ’άκρη σ’άκρη σα να’ κουγε τη σάλπιγγα του Αρχάγγελου. Τα παληκάρια μπαίναν αγκαλιαστά στις εκκλησιές, πιάνουνταν αλυσίδι μπροστά στο κόνισμα του Δεσπότη Χριστού κι αδερφοσμίγανε με την ευκή του παπά , τα αίματά τους. Οι γονέοι που’ χαν αβάφτιστα παιδιά τοιμάζανε μοναχοί τους τα φωτίκια και προσκαλούσανε γύρω στην κολυμπήθρα δέκα κι ως δεκαπέντε συντέκνους για να πληθαίνει η δικολογιά μπροστά στις δύσκολες μέρες…3. Πέραν αυτών των γενικών εικόνων του ηρωικού ήθους ο Πρεβελάκης εστιάζει και σε πρόσωπα, όπως ο Χατζημιχάλης Γιάνναρης για να τονίσει την απαοφασιστικότητα των ηρώων: Τον πρώτο μήνα του Σηκωμού το’ χεν η μοίρα του να θρηνήσει τον αδερφό του, τον καπετάν Αντώνη που σκοτώθηκε στη Μαλάξα. Εκεί στον τόπο που’ χε σωριαστεί ο Χατζημιχάλης γονάτισε, πήρε στη μια του φούχτα το χέρι του σκοτωμένου κι έκαμε με το δεξί το σταυρό του να δοξάσει το θεό που βρήκε καλό θάνατο τ’αδέρφι του. Την άλλη νύχτα πήγε πάνω στο μνήμα του, κάρφωσε στο χώμα τη μαχαίρα του και τονε ξενύχτισε - σημάδι πως έκαμε όρκο να πάρει το αίμα του πίσω.4 Προϊόντος του χρόνου της επανάστασης και της εισβολής του Μουσταφά στα ρεθεμνιώτικα με στόχο το Αρκάδι ο Πρεβελάκης μας δίνει μια πιο ρεαλιστική και ανθρώπινη ματιά του ήθους των Κρητών και των εθελοντών: Οι εθελοντές περνούσανε στ Ασκύφου μαύρες μέρες. Το ψωμί τους ήταν λιγοστό, το κρύος αβάσταχτο. Απάνω τους τα ρούχα είτανε λιωμένα από την τριβή, ξεσκισμένα στις τόσες κακοπάθειες. Μερικοί τους είχαν πορευτεί με τα τούρκικα σαλβάρια που’ χαν αρπάξει από τους σκοτωμένους. Άλλος εζάρωνε μέσα στο κρητικό καπότο που του’ χε χαρισμένο κανείς ψυχοπονιάρης που’ θαψε τον εδικό του. Τα πόδια τους πατούσανε τα χιόνια μες από την ξεσκισμένη ποδεμή τους. Είτανε θέμα παράξενο, να το γελάς και να το θαμάζεσαι…5

2. Ό.π.σ.14 3. Σ. 22 4. Σ. 33 5. Σ. 67

450

ΤΟ ΗΡΩΪΚΟ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΗΘΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ “ΧΡΟΝΙΚΟ ΜΙΑΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ” ΚΑΙ ΤΗΝ “ΠΑΝΤΕΡΜΗ ΚΡΗΤΗ” ΤΟΥ Π. ΠΡΕΒΕΛΑΚΗ

Το χριστιανικό και συνάμα πατριωτικό ήθος αποτυπώνεται στην τελευταία λειτουργία στο Αρκάδι στις 9 Νοεμβρίου 1866 με την αίσθηση του μελλοθανάτου χριστιανού σε όλους, μεγάλους και μικρούς: Την ταχινή θα ‘κούσετε τα κούρταλα! Ο γούμενος ήξερε καλά τί τους έφερνε η επόμενη μέρα που φωτοχάραζε…οι γυναίκες πέσανε στα γόνατα κι αρχίσανε τις στρωτές μετάνοιες. Η ακολουθία διαβάστηκε μέσα σε μια σιγαλιά που δεν την έκοβε παρά ο βρόντος από τα πυροβόλα. Ο γούμενος βγήκε στην άγια πύλη με το δισκοπότηρο σηκωμένο στο κούτελο. Πάνω στις πλάκες της εκκλησιάς μον’ ακουστήκανε τα πετρογόνατα των αντρώνπου ταπεινώνουνταν μπρος στο αίμα του Κυρίου. Γένηκεν τότες ένα πράμα που μήδε η γλώσσα μήδε το χαρτί το σηκώνουν. Ο ένας έπαιρνε τα’αλλουνού συχώρεση και σίμωνε να τονε μεταλάβει ο γούμενος. Σα να γενιότανε σ’άλλο κόσμο!.. Λησμονούσε ποιος είτανε κι αν είχε όνομα, μ’ έβλεπε μονάχα αδερφούς και συγγενάδια γύρω του. Ο καλόγερος κι ο λαϊκός, ο νοικοκύρης και ο παρασποριάρης είτανε την ώρα εκείνη τίποτας άλλο παρά η Κρήτη.6 Το ήθος των Τούρκων, ως αιμοβόρο και φοβερό, αποτυπώνεται σε πολλά σημεία των αφηγήσεων του χρονικού αυτού, όπως ταιριάζει στο ήθος του αιμοβόρου τυράννου. Ένα στιγμιότυπο της θηριωδίας είναι χαρακτηριστικό στην περίπτωση του μαρτυρικού θανάτου του καπετάν Σωπασή ή Κούβου που ο Μουσταφάς πασάς δεν ήθελε να σκοτώσει, αλλά ενέδωσε στις απαιτήσεις των πολεμιστών του: Τρέξανε στην αυλή, αρπάξανε τον καλόν άνδρα; Και τόνε σύρανε στο μαρτύριο. Στο δρόμο τόνε παραστολιάσανε, του σκίσανε το στήθος του και του ανασπάσανε την καρδιά.Ύστερα τόνε χώσανε στην κουφάλα μιας ελιάς και τόνε κάψανε μαζί με το δέντρο.7 Ο εχθρός θέλει την καρδιά του ήρωα, της Κρήτης, αλλά δεν μπορεί να υψωθεί στον ουρανό όπως ο καπετάν Σωπασής, ικανοποιείται με τα γήινα, ζωώδη ένστικτά του, όπως η αφαίρεση της καρδιάς και η κακοποίηση του σώματος του τιμημένου ήρωα. Ο ηρωισμός στο πρόσωπο των Λακκιωτών γυναικών δείχνει ευρύτερη εικόνα για το ήθος το ανδρειωμένο και την αγάπη για την πατρίδα: Μια δεκαριά Λακκιώτισες είχανε τρέξει μέσα στη φωτιά και πολεμούσανε πλάι στους άντρες, κι όσες δεν είχανε ντουφέκια σηκώνανε διπλόχερα τα κοτρώνια και τα σφεντουρίζανε μέσα στην τουρκοθημωνιά. Δυο καλόγριες, η Ερήνη και η Δεσποινιά, λαβώθηκαν από βόλι αγαρηνό κι όμως δεν σπάραξε το μάτι τους μπρος στο αίμα.8 Η κρητικιά γυναίκα, ακόμη και καλόγρια, δεν διαφέρει σε ηρωισμό και αυταπάρνηση από τον άνδρα στον αγώνα αυτό. Η τήρηση των παραδόσεων και των εθίμων ακόμη και στις δύσκολες στιγ-

6. Σ.90. 7. Σ.110. 8. Σ. 119.

451

ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΜΙΧ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

μές είναι χαρακτηριστικό του κρητικού ήθους σε όλο το έργο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της αναζήτησης των νεκρών γυναικοπαίδων και της ταφής με όποιο κόστος,το εξής: Μερικοί ψυχοπονιάρηδες πού’ χε παρακινήσει ο Χατζημιχάλης τρέχανε με κίντυνο της ζωής τους και γυρεύανε κείνα τα έρημα πλάσματα στους γκρεμούς και στους σπήλιους. Σκάβαν όπου βρίσκανε χώμα και τα θάφτανε με μιαν ευκή που ντους δίνανε για κερί και λιβάνι.9 Ο κρητικός επαναστάτης είναι και καλός χριστιανός με κίνδυνο της ζωής του και ανθρωπιά σαν τον ομηρικό μαχητή που θάβει τους νεκρούς του δείχνοντας την ιστορική συνέχεια σε όλο το εύρος των αιώνων. Με ανάλογες εικόνες και προσωπογραφίες των Κρητών επαναστατών, ενδεικτικές του ήθους τους σε όλα τα επίπεδα συνεχίζεται η Παντέρμη Κρήτη έως το τέλος της επανάστασης με χαρακτηριστικό τον ηρωισμό και τη θυσία στο Χαϊνόσπηλιο των επαναστατών με τον οποίο θα τελειώσουμε την αναφορά αυτή: Τό πε και το τραγούδι: Ανέβα πάνου στα βουνά να κάτσεις εις τσι στράτες Να ιδείς πουλιά πετούμενα στσοι δρόμους να περνούσι Τα κόκκαλα τω Χριστιανώ στα δόντια να βαστούσι Έτσι και η κρητική φύση αποκτά το ήθος των ανθρώπων της συμμετέχοντας στην μάχη για λευτεριά και διαδραματίζοντας ένα λυτρωτικό – απελευθερωτικό ρόλο μέσα από τα πουλιά των ορέων που διασώζουν τα ηρωικά κόκκαλα των αγωνιστών της Κρήτης να μην μαγαριστούν από τους Τούρκους. Ο Πρεβελάκης λοιπόν βίωσε αυτό το ηρωικό ήθος των Κρητικών πολεμιστών, το σκηνοθέτησε πολύ αδρά και απλά όπως άρμοζε στους ανθρώπους και τη φύση της Κρήτης. Δεν το στόλισε με φτιασίδια, αλλά το περίγραψε όπως το βίωσε ο ίδιος ως παιδί του Ρεθύμνου, της Πηγής μέσα από τα ακούσματα και τις διηγήσεις των διασωθέντων χωριανών του από το Αρκάδι του 1866 και μέσα σε αυτό το καμίνι της ψυχής του ο λογισμός και η πέννα απαθανάτισαν το Σηκωμό του 1866-69. Ένας κόσμος παλαιός, τα ήθη και τη νοοτροπία, δίνει τη θέση του σε έναν νέο ακολουθώντας τη διαδρομή της επαναστατικής Κρήτης του 1866-69 στην Παντέρμη Κρήτη μέσα από την ήρωά της τον Κωνσταντή που πολεμά για την ελευθερία και τη χριστιανική πίστη τον Τούρκο κατακτητή. Ο ηρωικός, πολεμικός χαρακτήρας του κρητικού του 19ου αι. αποτυπώνεται στην γενναιότητα, την αυταπάρνηση και την θυσία του καθημερινού ειρηνικού βίου για χάρη της πατρίδας και της πίστης υπό την ευλογία του γέροντα καθοδηγητή και εμψυχωτή του. Αυτή η εικόνα του χριστιανού, έλληνα και γενναίου λαού, ανδρών και γυναικών διατρέχει και κοσμεί την Παντέρμη Κρήτη και την κρητική ιστορία. Ο Πρεβελάκης μας έδωσε το χρονικό του Σηκωμού, μας έδωσε την ποιότητα ενός λαού που μάχεται για την ελευθερία και την πίστη. Αυτή η εικόνα δεν αλλάζει 9. Σ.186

452

ούτε στο Χρονικό μιας Πολιτείας αν και εδώ βιώνουμε μια πιο ειρηνική πραγματικότητα, το χρονικό μιας πόλης. Αφού λευτερώθηκε η Κρήτη, το Ρέθυμνο και η ιστορία του αποτελεί το θέμα του συγγραφέα μας στην δεκαετία του 1930, εφόσον το Χρονικό μιας Πολιτείας εκδίδεται το 1938 από την Εστία. Συντέθηκε την περίοδο στην οποία αποτυπώνεται η αλλαγή της κοινωνίας του Ρεθύμνου με την ανταλλαγή των πληθυσμών, το φευγιό των Τούρκων και τον ερχομό των Μικρασιατών προσφύγων στην πόλη. Στο Ρέθυμνο αφίχθηκαν και εγκαταστάθηκαν σε όλο το νομό περίπου 6000 και πλέον πρόσφυγες και έφεραν νέα ήθη, πιο ειρηνικά σε σχέση με τα κρητικά ήθη. Η στενή σχέση του προσφυγικού στοιχείου με τη θάλασσα, το ψάρεμα, ήλθε να συμπληρώσει τον ορεσίβιο χαρακτήρα των ντόπιων αλλά και να διδαχτεί από τις δυσκολίες του Κρητικού πελάγους στο οποίο αρκετοί έχασαν τη ζωή τους αψηφώντας το όπως λέει στην αρχή του Χρονικού ο Πρεβελάκης. Όμως, ενώ ο ίδιος ζει από κοντά τη νέα κοινωνική και οικονομική κατάσταση στο Ρέθυμνο, αν και βρισκόταν ως επί το πλείστον στην Αθήνα, θα περίμενε κανείς να σκιαγραφήσει τα νέα ήθη που έφεραν οι Μικρασιάτες στο Ρέθυμνο και την γενικότερη αλλαγή στην πόλη και τη χώρα. Ίσως δεν του άρεσαν, ίσως ήταν επιφυλακτικός έναντι των επήλυδων, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε δυστυχώς τί σκεφτόταν, κι έτσι δεν ξανασχολήθηκε με αυτούς, ενώ αποτελούσαν το ένα τρίτο των κατοίκων της πόλης. Αντίθετα επιμένει ηθογραφικά στην αποτύπωση της αστικής τρόπον τινα ζωής της πόλης με την επικέντρωσή του στις δραστηριότητες των αρχόντων της, των κοσμικών κύκλων, των ιερωμένων της, επιμέρους εικόνων της καθημερινής και χριστιανικής πλευράς της ζωής, ενώ βίωνε μια δύσκολη κατάσταση κοινωνικά με την αποκατάσταση τόσων προσφύγων και μάλιστα σε ένα περιβάλλον πολιτικής αστάθειας και αβεβαιότητας. Ίσως εδώ υποκρύπτονται δύο τινά για το συγγραφέα μας. Το ένα είναι η απογοήτευση του από την πολιτική κατάσταση, η οποία τον οδήγησε να στραφεί σε πιο ένδοξες στιγμές της πόλης του 19ου αι και των αρχών του 20ου αι, να καταδείξει και να υμνήσει πρόσωπα, όπως ο επίσκοπος Ιερόθεος, που κόσμησαν την πόλη και τη ζωή της με το έργο τους. Τα άλλο είναι η νοσταλγία ενός άλλου κόσμου που βίωσε τα παιδικά του χρόνια, ενός άλλου ήθους, κοσμικού και αστικού συνάμα, ηρωικού και τακτοποιημένου σε σχέση με την πόλη του 1930-1938. Οι πρόσφυγες δεν είχαν ακόμη τακτοποιηθεί στην πόλη10 και αυτό αλλοίωνε τον αστικό και τακτοποιημένο κόσμο του Ρεθύμνου, απογοήτευε τους ντόπιους και φυσικά το συγγραφέα μας. Η στροφή λοιπόν σε άλλες, λιγότερο απογοητευτικές ιστορικές περιόδους ήταν η φυγή και η παρηγοριά με 10. Βλ. Παναγιώτης Μιχ. Παρασκευάς, Οι πρόσφυγες του Ρεθύμνου τη δεκαετία 1930-1940, Παλίμψηστον 27,2011.

453

ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΜΙΧ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

τη δραματικότητα της επίγνωσης ότι παρήλθε αυτός ο κόσμος κι έδωσε τη θέση του σε άλλον, νέο, λιγότερο ελκυστικό ή τουλάχιστον άγνωστο ακόμη. Η νοσταλγία κυριαρχεί στο βιβλίο και ίσως και στις ψυχές των ρεθεμνιωτών της εποχής εκείνης. Ο συγγραφέας μας λοιπόν στην Παντέρμη Κρήτη, το χρονικό του σηκωμού του 1866-69, διεκτραγωδεί τον καημό, τα βάσανα και τις ηρωικές σελίδες των Κρητικών για ελευθερία που διαψεύσθηκαν, ενώ στην τριλογία Ο Κρητικός, το Δέντρο, η Πρώτη Λευτεριά ο αναγνώστης μπορεί να διδαχτεί την κρητική ιστορία του 19ου αι. μέσα από τους ήρωες των έργων αυτών με επιστέγασμα την Πολιτεία, δηλαδή την αυτόνομη Κρήτη (1898-1913). Ο Κρητικός πολεμιστής αλλά και νοικοκύρης, έμπορος, ιερωμένος, βοσκός και άρχοντας διακρίνεται ως άνθρωπος μοναδικός στα έργα αυτά του Πρεβελάκη δημιουργώντας ένα αξεπέραστο πρότυπο. Σε όλα αυτά τα έργα το κρητικό ήθος, η γενναιότητα, η λεβεντιά, η καρτερικότητα, ο πόνος και η χαρά, η αγάπη για την πατρίδα είναι πανταχού παρόντα. Όμως οι επαναστάσεις τέλειωσαν, η ελευθερία ήλθε στο νησί και ο Πρεβελάκης βίωσε την απομάκρυνση του τουρκικού στοιχείου με την Ανταλλαγή των πληθυσμών του 1923, τον ερχομό των προσφύγων και την Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Επειδή όμως γνώρισε στα παιδικά του χρόνια την συνύπαρξη του τουρκικού και ελληνικού στοιχείου, πολεμική αλλά και ειρηνική, που δεσμεύει το συγγραφέα μας σε μια ρομαντική θεώρηση της εποχής αυτής παρά το ότι και αυτός ήταν αναθρεμμένος με τη Μ. Ιδέα, όπως όλοι οι συγκαιρινοί του, δεν μπορεί να εγκαταλείψει εκείνα τα χρόνια των βιωμάτων του, τα εξιδανικεύει και τα υμνεί στο Χρονικό μιας πολιτείας. Όσον αφορά στο Χρονικό μιας Πολιτείας, αποτελεί το μοναδικό αντιπρόσωπο του είδους στη λογοτεχνία του Μεσοπολέμου αλλά και μετά από αυτόν. Κι εδώ το ήθος κυριαρχεί. Είναι πιο ειρηνικό από τα άλλα τρία έργα που αναφέραμε. Πλέον η Κρήτη και το Ρέθυμνο είναι ελεύθερα, αλλά για τον συγγραφέα μας είναι ευχαριστημένα; Πρόσφυγες ήρθαν στη θέση των Τούρκων που τους είχε συνηθίσει ο ρεθεμνιώτης, με άλλα ήθη κι έθιμα, άλλη νοοτροπία.11 Θέλει

11. Ήδη στα τέλη του 1923 είχαν φτάσει στην πόλη του Ρεθύμνου 3600 πρόσφυγες περίπου, αλλά η ροή δεν είχε σταματήσει και στα τέλη του 1925 είχε ανέλθει στις περίπου 6400 ψυχές. Μπορεί όμως οι πρόσφυγες να φόρτωσαν την πόλη και το Νομό με προβλήματα, όμως αναζωογόνησαν και την εμπορική κίνηση στο Ρέθυμνο, εικόνα της οποίας ο Ν. Ανδρουλιδάκης δίνει στη Δημοκρατία: Η αλήθεια πρέπει να λέγεται. Και η αλήθεια είναι ότι, αν οι πρόσφυγες έφεραν τη γδύμια, έφεραν και την κίνησιν. Και το καλοκαίρι στο μώλο και τώρα στις αγορές, η προσφυγική σιλουέτα ξεχωρίζει. Με την απλή απέριτη ενδυμασία τους, μια ρομπίτσα, ένα φουστανάκι, μοιάζουν θλιβερές εικόνες οίκτου που βέβαια είναι αξιαγάπητες... Μεταξύ των προσφύγων εκαλλιεργήθη ένα ορισμένο είδος εμπορίου. Τ’ αγόρια πωλούν πασατέμπο και λουστράρουν παπούτσια. Αυτοί πουλάνε και τις εφημερίδες. Τα κορίτσια πάλι πωλούν καπνά και σιγάρα... Οι μεγάλοι έχουν ανοίξει μαγαζάκια, άλλοι πάλι έχουν στήσει παράγκες από ξύλα

454

χρόνο να συνηθίσει κανείς την αλλαγή, προϊόν του Μεγάλου Πολέμου. Η απεικόνιση του ήθους των ρεθεμνιωτών ξεκινά από την πρώτη κιόλας παράγραφο: οι πολίτες του Ρεθύμνου ήταν άνθρωποι αγαθοί, σεμνοί και συνάμα περήφανοι, διαβασμένοι και καλότροποι, κοντολογίς είδος ποθητό μέσα στο φιλοτάραχο νησί. Σκοπός του Χρονικού είναι όπως λέει ο ίδιος να βάλεις στο νου σου το Ρέθεμνος και τους πολίτες του, σημερινούς κι αλλοτινούς, και να μελετήσεις τη μοίρα τους.12 Αυτή η μελέτη αρχίζει με την σύγχρονή του εμπορική εικόνα της πόλης, εικόνα ανθρώπων που κάθονται στην πόρτα των μαγαζιών τους, να κουβεντιάζουν με τον αντικρυνό, να ξεγελά τον οκνό καιρό και τα κεσάτια.13 Πιο συγκεκριμένη κάνει την εικόνα λέγοντας: Αγαθά γεροντάκια που’ χανε μια φορά αλισβερίσια με τη Χιό, με τη Σμύρνη, την Πόλη και το Τριέστι, κάθουνται σήμερα άνεργα μπροστά στις μόστρες τους μ’ ένα ξεσκονιστήρι στο χέρι ή με μια εφημερίδα ή μ’ άλλο τέτοιας λογής σύνεργο της καθιστάρικης ζωής, και μελετούν τα περασμένα.14 Ο κυρ Ιωάννης του Κόνσολα, του Σμυρνιού είναι παράδειγμα του πως άκμασε και πως ξέπεσε, ο Αμπρουζής ο Μοντσενίγος που κατάντησε γυρολόγος.15 Γενικεύοντας την εικόνα αυτή ο Πρεβελάκης αναδεικνύει τον οικονομικό μαρασμό της πόλης του Μεσοπολέμου και την κοινωνική κρίση που τον ακολουθεί και λέει ότι παρά τις αντιξοότητες αυτές με τέτοια ψιλομαθημένα καμώματα, μ’ακριβοχαιρετίσματα και με απογράμματα γινόταν το πάρε - δώσε ίσαμε τη μέρα που η φιλία και η τιμιότητα χάθηκαν από το πρόσωπο του κόσμου.16 Ο θεός έβαλε το χέρι του και σταμάτησε τον ξεπεσμό στην αρχοντογειτονιά, οδό Αρκαδίου σήμερα, Τσάρου στο Μεσοπόλεμο. Η αγορά της Μεγάλης Πόρτας διακρίνεται από την αγορά της οδού Αρκαδίου στο Χρονικό. Η πρώτη είναι λαϊκή, χωριάτικη, η δεύτερη αρχοντική ή έστω πρώην αρχοντική που διατηρεί τον αέρα αυτό στα 1938. Η περιγραφή του λαϊκού τύπου και του ήθους του περιλαμβάνει την ενδυμασία του, τις φωνές, τα φερσίματα του, τα όπλα του και παραπέμπει σε μιαν αφ’υψηλού θεώρηση του

κι άλλοι πουλάνε στους δρόμους Είδη μικρομπακαλικής. Και καφφενεία. Τα τουρκικά καφφενεία του Πλατάνου έχουν γίνει όλα προσφυγικά. Το μεγαλύτερο δε μπακάλικο στην πόλι μας διευθύνεται από τον εργατικότατο και επιχειρηματικότατο κ. Βασσάλο από τις Ν.Φώκες.... Στα χωριά έχουν γίνει διάφοροι συνοικισμοί. Ο μεγαλύτερος είναι στου Μαρουλά.... Και επανέρχεται ο Ανδρουλιδάκης στην έλλειψη εργαλείων για τη σπορά, ενώ δινόταν σπόρος για καλλιέργεια αποτυπώνοντας την αδυναμία του κράτους και των εδώ υπηρεσιών να επαρκέσουν. Ήδη στα τέλη του 1923 κάποιοι πρόσφυγες έχουν εγκατασταθεί στο Μαρουλά. Βλ.περισσότερα Π.Μ.Παρασκευάς, Αποτυπώσεις της προσφυγικής ιστορίας του Ρεθύμνου 1924-1930,Αντιδώρημα, τιμ.τόμος για Γ.Π.Εκκεκάκη, Ρέθυμνο 2013. 12. Χρονικό , σ. 15. 13. Ό.π.σ. 16. 14. σ. 17. 15. Σ.17. 16. Σ.22.

455

ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΜΙΧ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

τύπου αυτού από τον Πρεβελάκη. Θεωρείται δεδομένο γι’αυτόν ότι οι άνθρωποι αυτού του τύπου στο Ρέθυμνο ευδοκιμούν στην εξαπάτηση του άλλου, στο παζάρι, στην διοχέτευση κλοπιμαίων στην αγορά: Δυο-τρεις ώρες να σημάνει μεσημέρι τα πάντα είχανε νετάρει και οι αγαθοί νοικοκυρέοι ξεμύτιζαν, με τα ζεμπίλια στο χέρι, και με βαθιές χαιρετούρες δεξιά και ζερβά, να κάνουν τα ψώνια της ημέρας.17 Ο χαρακτηρισμός «αγαθοί» υποδηλώνει την οπτική γωνία του συγγραφέα μας για αγαπημένα πρόσωπα και φυσιογνωμίες της πόλης της νιότης του. Στο σημείο αυτό ο Πρεβελάκης γίνεται πιο αριστοκρατικός στην θεώρηση των πραγμάτων της πόλης και νοσταλγός της Τουρκικής παρουσίας των παλιότερων χρόνων λέγοντας Από τον καιρό που ήρθαν οι πρόσφυγες και φύγαν οι Τούρκοι, τα πράγματα άλλαξαν λιγουλάκι και η ηρωική τούτη χλαλοή πήρε να τουρκοφέρνει - διώξαμε ανθρώπους του τόπου και μας ήρθαν ξένα συνήθεια. Ο συγγραφέας μας εννοεί εδώ ότι άνθρωποι του τόπου ήταν οι Τούρκοι, κρητικής ή μη προελεύσεως, που είχαν τα μαγαζιά τους χωρίς διάκριση δίπλα - δίπλα με τους Ρωμηούς στην Αγορά. Επειδή πλέον αυτοί εξέλειπαν, ο Πρεβελάκης νοσταλγεί την εποχή εκείνη περιγράφοντας τον πλούτο και τη δύναμή τους, την ευαισθησία και την περηφάνια τους ως καβαλλαρέων. Ο Πρεβελάκης τους έζησε αρκετά και στη βάση αυτή βλέπει μειωτικά θα έλεγα τους πρόσφυγες της Μ. Ασίας με τη φράση Άλλος καιρός όλα τούτα, άλλες συνήθειες! Επιμένει μάλιστα στο θέμα αυτό, της αναπόλησης του τουρκικού ήθους με τη ρομαντική περιγραφή της νυχτερινής ζωής και διασκέδασής τους στον «Πλάτανο» με καφέδες και παραμύθια, με νάκλια. Οι Τούρκοι αφήνονται στη φαντασία του παραμυθά είτε ιστορεί είτε εντεψίζει με πονηρές ερωτικές ιστορίες. Οι προαιώνιοι εχθροί ημερεύουν και γαληνεύουν και γίνονται ειρηνικοί και απλοί άνθρωποι, δεν είναι πια κατακτητές. Εντύπωση προκαλεί πάντως η άρνηση ουσιαστικά του Πρεβελάκη να δει τον προσφυγικό κόσμο του Ρεθύμνου που αριθμούσε άνω των 6000 ψυχών για την πόλη μόνο με θετικό μάτι. Αυτό μπορεί να ερμηνευτεί είτε ως αποτέλεσμα της εσκεμμένης εμμονής με την τουρκική παρουσία η οποία κυριάρχησε σε όλο το έργο του είτε ειρηνικά είτε πολεμικά είτε ως αποτέλεσμα μιας αρνητικής τοποθέτησής του έναντι των προσφύγων του Ρεθύμνου που ουσιαστικά απουσιάζουν από το Χρονικό ως μη ώφειλε. Η τομή για την κοινωνία της Κρήτης και του Ρεθύμνου ήταν πολύ μεγάλη για να μπορεί να αγνοηθεί. Πιθανόν κι εκείνος να ανήκε στη χορεία των ντόπιων που αντιτίθεντο στην εγκατάστασή τους.18 Ποιητική αδεία λοιπόν δεν τον απασχόλησε το ζήτημα στο Χρονικό μιας πολι-

17. Σ.25. 18. Βλ.Π.Μ.Παρασκευάς, Η Μικρασιατική Καταστροφή και οι πρόσφυγες του Ρεθύμνου μέσα από το έργο του Γ. Καλομενόπουλου, το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη και Βουκέφαλοι και Άδεια Ηνιοχείας του Α.Νενεδάκη, Παλίμψηστον 24, 2010,110 κε.

456

τείας ούτε σε θέματα που η προσφυγική παρουσία ήταν καταλυτική. Ο Πρεβελάκης αγνοεί ηθελημένα την εμπορική και οικονομική προσφυγική παρουσία με την εικόνα της αγοράς του Ρεθύμνου τη στιγμή που ο τύπος της εποχής αναδεικνύει την ειρηνική συμβίωση ντόπιων και προσφύγων και μας απεικονίζει τα επαγγέλματά τους. Η απεικόνιση της αρχοντικής αγοράς, της οδού Τσάρου, γίνεται με φωτογραφικές αποτυπώσεις των ονομάτων, του παρουσιαστικού, του παλιού αρχοντικού ήθους, της λογιοσύνης, των προξένων και του πλούτου που διέκρινε όλους αυτούς καθώς και του ήθους που εξέπεμπαν τις εορτάσιμες ημέρες. Το Ρέθεμνος είχε τις πόρτες του ανοιχτές, έμπαινες δίχως να χτυπήσεις κι έβρισκες πάντα το νοικοκύρη και τη νοικοκυρά να σε προσμένουν στο κεφαλόσκαλο με το χαμόγελο στα χείλη και να χουν ανοιγμένο το σπίτι τους ξεπίτηδες για λόγου σου.19 Το ήθος του Δημήτρη Παντουβά από το Αψύ Χωριό περιγράφεται λεπτομερώς και ανάγεται σε ήθος της Κρήτης η παλληκαριά, η τόλμη αλλά και ο συμβιβασμός. Αυτά χαρακτηρίζουν την ιστορία του λιμανιού, του Κήπου, του ναυαγίων και των ανθρώπινων προσπαθειών που απέβησαν μοιραίες και λυπηρές. Στο δεύτερο μέρος του Χρονικού η θάλασσα συνεχίζει να ποτίζει τις σελίδες του με τη σύγκρουση των Μαλτέζων ψαράδων και των ρεθεμνιωτών για τα ψάρια της περιοχής που απέβη υπέρ των ρεθεμνιωτών. Οι πρόσφυγες φέρανε νέους τρόπους ψαρικής, το γρι-γρι ,και με αφορμή αυτό το νέο δεδομένο ο Πρεβελάκης περνά και πάλι στο τουρκικό στοιχείο και το ήθος του έναντι των προσφύγων της Μ. Ασίας που φτάσανε στην πόλη ως ξεριζωμένοι το 1922. Κάμανε τα πικρά γλυκά και δεν τους ξέφυγε παράπονο από το γεγονός ότι τα τζαμιά τους επιτάχτηκαν για τη στέγαση των ρημοσπίτιδων προσφύγων. Ο Πρεβελάκης βίωσε την ιστορική στιγμή της εξάλειψης του τουρκικού στοιχείου από την πόλη του και δεν έμεινε ασυγκίνητος από το δράμα των εκδιωκόμενων συμπατριωτών, έστω και Τούρκων, του. Όποιος πονεί, γαιδουρινά φωνάζει,20 απεικονίζοντας έτσι ότι και εκείνοι με θρήνο και κοπετό αναχώρησαν από τη γενέθλια πόλη το 1923. Επίκεντρο της συγκινητικής εικόνας ο μικρός Μεμέτης και η λουτράρισα της πόλης που τελικά παρέμειναν στην πόλη και δεν ανταλλάχτηκαν. Η ζωή όμως συνεχίζεται και οι πρόσφυγες πού’ ρθαν στο ποδάρι των Τούρκων βαρκάρηδων είταν άνθρωποι ήμεροι και τα νερά μας τα πήραν από φόβο.21 Αυτό το λέει φέρνοντας το παράδειγμα ότι οι πρόσφυγες βαρκάρηδες δεν αποβίβαζαν τους επιβάτες των πλοίων της γραμμής στην πόλη λόγω του φόβου τους για το πέλαγος με αποτέλεσμα να ταλαιπωρούνται και να έρχονται

19. Σ.50. 20. Σ.83. 21. Σ. 96

457

ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΜΙΧ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

μέσω Χανίων. Ουσιαστικά δηλαδή προς στιγμήν διακόπηκε η γραμμή των πλοίων για το Ρέθυμνο. Οι Τούρκοι του Ρεθύμνου συνεχίζουν να ζουν στο Χρονικό . Τα προσκυνήματά τους με επίκεντρο το λόφο του Ευληγιά του Χοχλίδη ιστορούνται λεπτομερώς καθώς και οι επισκέψεις των Μουσουλμάνων στο μεντρεσέ του. Οι μιναρέδες, έξι ή εφτά, όπως λέει, περιγράφονται στο Χρονικό με τη ματιά του Χριστιανού παιδιού που τόλμησε να ανεβεί σε αυτούς μετά το 1923.22 Ο χριστιανός ξυλουργός Θωμάς Κουφός και η τέχνη του ως λυροποιού και κατασκευαστή ξύλινων κλουβιών πουλιών είναι μια άλλη εικόνα του Χρονικού κάπως εστιασμένη σε ένα τεχνίτη σύμβολο της εποχής. Το τζαμί της Νερατζές, του Πλατάνου, ήταν στη γειτονιά του Πρεβελάκη, δίπλα στο σπίτι του και έτσι μπορεί κανείς να ερμηνεύσει τη ματιά του για το τουρκικό στοιχείο,την κίνηση της πόλης, τα τραγούδια, τους σκοπούς αλλά και το γκρέμισμα του μιναρέ από μια λυσσασμένη νοτιά. Αυτό το τελευταίο υποδηλώνει και την εγκατάλειψη, χρόνια, του μνημείου από το τουρκικό στοιχείο της πόλης που είχε ξεπέσει πολύ πριν την Ανταλλαγή.23 Ο ξεπεσμός αυτό αποτυπώνεται και στην αγραμματοσύνη των Τούρκων του Ρεθέμνους μέσα από τη δουλειά του κιατίπη, του καλαμαρά, στον οποίο συνέρρεαν και υπαγόρευαν οι Τούρκοι τις επιστολές τους.24 Μάλιστα ο Πρεβελάκης επαινεί τον κιατίπη διότι ήταν προβλεπτικός με έτοιμες φόρμες για κάθε περιεχόμενο επιστολής. Μάλιστα είχε φτιάξει και πρότυπο και για το γκρέμισμα του μεγάλου μιναρέ του Πλατάνου! Ο ανταγωνισμός των χριστιανών ρεθεμνιωτών να ξεπεράσουν τους Τούρκους τη πόλης σε θέματα ύψους και μεγαλείου των ναών τους ιστορείται από το συγγραφέα μας με την απαρίθμηση των εκκλησιών της πόλης και την ανοικοδόμηση του ναού των Τεσσάρων Μαρτύρων που τελικά έμεινε ημιτελής λόγω του υπερμεγέθους της κατασκευής και κατεδαφίστηκε μετά το 1945. Οι αγιογράφοι της πόλης λοιπόν λαμβάνουν κι εκείνοι τη θέση τους στο Χρονικό και ο Πρεβελάκης ως ιστορικός της τέχνης συνάμα αναλύει κάποιες από αυτές, όπως της Δευτέρας Παρουσίας, της Επιφάνειας και άλλες. Ο Δεσπότης και αγιογράφος Ιερόθεος αγιογράφησε στον τρούλο της Αγίας Βαρβάρας νηστεύοντας και προσευχόμενος τον Παντοκράτορα και όταν

22. Σ.104 23. Ο οικονομικός και κοινωνικός μαρασμός του τουρκικού στοιχείου στην Κρήτη γενικότερα αποτυπώνεται τόσο στην μεγάλη μείωση του πληθυσμού του, στις μεταναστεύσεις του στην άλλη Οθωμανική αυτοκρατορία πολύ πριν το ΑΠΠ και το ίδιο συνέβη και στην Κρήτη και στο Ρέθυμνο. Βλ. Ν. Ανδριώτης, Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι στην Κρήτη 1821-1924. Ένας αιώνας συνεχούς αναμέτρησης εντός κι εκτός του πεδίου της μάχης, Μνήμων, 2002, 62-94. 24. Σ. 110-111.

458

τον τελείωσε έπεσε χάμω και δεν τολμούσε να τον κοιτάξει.25 Πίστη και αγιογραφία πάνε μαζί κατά τον συγγραφέα μας και όχι μόνο. Επίσης ο Χρηστάκης ο Πηγιανός, ένας άλλος αγιογράφος αποτυπώνεται στο Χρονικό. Ίσως ως ένας φόρος τιμής στο συγχωριανό του αγιογράφο, διότι ο Πρεβελάκης είλκε την καταγωγή του από την Πηγή την οποία κατέστησε και σκηνή του δράματος στον Ήλιο του Θανάτου. Ως ιστορικός πλέον αισθανόμενος ο συγγραφέας μας, θεωρεί ότι η σχολική ιστορία που διδάσκεται δεν μπορεί να δώσει τους ανθρώπους να εννοήσουν το μεγαλείο της ανθρώπινης προσπάθειας.26 Κατόπιν αυτών των εικόνων ο Πρεβελάκης στο Χρονικό στρέφεται και στους μαστόρους της πόλης καί τους άλλους επαγγελματίες εστιάζοντας σε συγκεκριμένα πρόσωπα, σε τυπογράφους, στις λιτανείες στις οποίες οι συντεχνίες αυτών των μαστόρων και επαγγελματιών είχαν την δική τους εξέχουσα θέση με τα λάβαρά τους όπως και στις κηδείες. Επειδή όμως, όπως μας περιέγραψε, η φτώχεια μαστίζει την πόλη, ο συγγραφέας μας επαινεί τον ρεθεμνιώτη πολίτη που μελετά το γραφτό του υπομονετικά και καρτερόψυχα.27 Ο Πρεβελάκης φτάνει πιο πέρα ακόμη λέγοντας ο πολίτης του Ρεθέμνου έμαθε να γνωρίζει και να τιμά τα πράγματα για να έχει να τ’αποχαιρετίσει ένα - ένα με τ’όνομά του όταν θα’ ρχόταν η πικραμένη ώρα.28 Γι’αυτό ο ρεθεμνιώτης στόλισε το νεκροταφείο του ως κήπο με λογής λογής λουλούδια και δέντρα. Αυτό συνέχισε στη δεκαετία 1920-1930 μετατρέποντας το τουρκικό νεκροταφείο σε κήπο. Νίκησε η ζωή το θάνατο.29 Ουσιαστικά με αυτό τελειώνει και το Χρονικό. Κι ο λόγος μου, σοθετός και καλόδετος σα ζωντανό κορμί, να περάσει τη θύμησή του μεσ’από τη θάλασσα του καιρούκαθώς πέρασε από το φουσκωμένο νερό ο Άγιος Χριστόφορος το Θείο Βρέφος.30 Ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν τα ανωτέρω μπορούμε να πούμε ότι ο Πρεβελάκης πράγματι αποτύπωσε έναν κόσμο φανταστικό, εξωραϊσμένο από τη μια αλλά και υπαρκτό ως ένα σημείο τον οποίο βίωσε στην νιότη του και ανέδειξε την ιστορική πραγματικότητα της πόλης του Ρεθύμνου στο Μεσοπόλεμο σε όλα τα επίπεδα, το ήθος, την πραότητα, την εργατικότητα, την αρχοντιά των ανθρώπων της αλλά και τον οικονομικό μαρασμό της που όμως δεν αλλοίωσε το ήθος της, αγκάλιασε αναγκαστικά τους πρόσφυγες και νοσταλγούσε ακόμη και τους Τούρκους και το άρωμά τους που έφυγαν. Η εικόνα αυτή προσιδεάζει με

25. Σ.122-124. 26. Σ. 113. 27. Σ. 138. 28. Σ.139. 29. Σ. 142. 30. Σ. 143.

459

ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΜΙΧ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

ανάλογες εικόνες που έχομε για την πόλη από τον Γ. Καλομενόπουλο, τον Ανδρέα Νενεδάκη31 και τον Γιάννη Μανούσακα.32 Μπορούμε να πούμε ότι η εικόνα του Πρεβελάκη για το Ρέθυμνο είναι ρεαλιστική σε πολύ μεγάλο βαθμό αν και επενδυμένη με νοσταλγία, ρομαντισμό και συγκίνηση. Ο επερχόμενος πόλεμος άλλαξε την πόλη, την γκρέμισε, το ήθος της όμως δεν το άλλαξε, παρέμεινε σταθερή σε αυτό που είπε ο Πρεβελάκης να γνωρίζει και να τιμά τα πράματα, να μελετά το γραφτό του υπομονετικά και καρτερόψυχα.

Ο Πρεβελάκης νήπιο υπ’αριθ. 6 με τον αδελφό του Γεώργιο υπ’ αριθ. 7 πιασμένοι χέρι χέρι στο ιδιωτικό σχολείο της Αμαλίας Τζανιδάκη στο Ρέθυμνο το 1911. πηγήhttps://rethemnosnews.gr/2018/10 του Χάρη Ζαχ. Στρατιδάκη.

31. Α.Νενεδάκης, Βουκέφαλοι και Άδεια Ηνιοχείας. 32. Γιάννης Μανούσακας, Ο Χαλασμός, Δωρικός, Αθήνα 1978.

460

Η οικογένεια Γεωργίου Πρεβελάκη (Απρίλιος 1925)

461

ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΜΙΧ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

Ο Παντελής Πρεβελάκης μέλος ποδαοσφαιρικής ομάδας του Ρεθύμνου το 1923.

462

Ο Πρεβελάκης τη δεκετία του 1950

Πρεβελάκης και Καζαντζάκης, δεκαετία 1940-50

463

ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΜΙΧ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

Ο Πρεβελάκης νεαρός περί το 1920.

464

ΧΟΥΔΑΛAΚΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥH Προϊσταμένη Δημοτικών Βιβλιοθηκών Xανίων

Η ΙΣΤΟΡIΑ ΕΝOΣ ΠΙAΝΟΥ ΣΤΗ ΔΗΜΟΤΙΚH ΒΙΒΛΙΟΘHΚΗ ΧΑΝIΩΝ Η Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων για σχεδόν 70 χρόνια αποτέλεσε και αποτελεί σημείο αναφοράς για την πνευματική, ιστορική και πολιτισμική κληρονομιά της πόλης μας, διαθέτοντας τις υπηρεσίες της σε όλους τους πολίτες ισότιμα. Ο ιστορικός αυτός χώρος αποτελεί καύχημα της πόλης μας, καθώς συνδέει το χθες με το σήμερα διασώζοντας τον πνευματικό μας πλούτο και ακολουθώντας παράλληλα, τις εξελίξεις της τεχνολογίας. Μέσα σε έναν ανακαινισμένο και πλήρως εξοπλισμένο χώρο, με ποικίλες πολιτιστικές δραστηριότητες, εκδηλώσεις για παιδιά και ενήλικες, σεμινάρια, Λέσχες Ανάγνωσης, συνεργασίες με Πολιτιστικούς Φορείς, Ιδρύματα, Βιβλιοθήκες, Σχολεία, αναγνώστες, μαθητές, ερευνητές και επιστήμονες αποκτούν πρόσβαση σε καινοτόμες εφαρμογές και σε συνδυασμό με το πλούσιο υλικό της Βιβλιοθήκης δύνανται να πληροφορηθούν, να μάθουν, να προβληματιστούν και να κρίνουν. Στη Δημοτική μας Βιβλιοθήκη, έχουν δωριστεί, εκτός από έντυπο υλικό και συλλογές επιφανών ανδρών, όπως η προσωπική βιβλιοθήκη του Ελευθερίου Βενιζέλου όπως όλοι γνωρίζουμε, και πολλά έπιπλα εποχής, αντίκες, που κοσμούν τους χώρους της. Τον Ιανουάριο του 2014, η κα Ντόνα - Λίλιαν Καπόν, εγγονή του Μωυσή Μινέρμπο, δώρισε στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων ένα περίτεχνο πιάνο εποχής, με σκαλιστά ασημένια κηροπήγια και την επιγραφή στο εσωτερικό «ALLINGER a Strasbourg». Ο οίκος πιάνων Allinger ιδρύθηκε το 1830 στο Στρασβούργο και ήταν από τους πρωτοπόρους στην κατασκευή όρθιων πιάνο (όχι με ουρά). Το πιάνο συνοδεύεται με μια οικογενειακή φωτογραφία της οικογένειας και την επιγραφή: ΓΑΛΛΙΚΟ ΠΙΑΝΟ ΜΩΥΣΗ Α. ΜΙΝΕΡΒΟ - ΧΑΝΙΑ – ΑΡΧΕΣ 20ου ΑΙΩΝΑ ΔΩΡΙΖΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΓΓΟΝΗ ΤΟΥ ΝΤΟΝΑ – ΛΙΛΙΑΝ ΚΑΠΟΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΑΤΙΛΝΤΑ ΠΡΕΒΕ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ ΤΖΕΝΗΣ ΚΑΙ ΤΖΟΥΛΙΑΣ Σ. ΜΙΝΕΡΒΟ ΕΞΑΙΡΕΤΩΝ ΣΟΛΙΣΤ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΩΔΕΙΟΥ ΠΟΥ ΒΡΗΚΑΝ ΤΡΑΓΙΚΟ ΘΑΝΑΤΟ ΣΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΤΟΥ Α/Τ ΤΑΝΑΙΣ ΣΤΙΣ 9 ΙΟΥΝΙΟΥ 1944 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2014 Ο Μωυσής Αβραάμ Μινέρμπο, dei Minerbi (πατέρας), γεννήθηκε στη Ζά-

465

ΧΟΥΔΑΛAΚΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥH

Το πιάνο τοποθετήθηκε στο φουαγιέ της Βιβλιοθήκης, σε περίοπτη θέση, εμφανή σε κάθε επισκέπτη. Ένα πιάνο διαφορετικό, ένα πιάνο με ιστορία…ένα από τα πολλά πιάνα της οικογένειας Μινέρμπο…

κυνθο το 1864 και πέθανε στα Χανιά το 1938. Υπήρξε γόνος επιφανούς ιταλοεβραϊκής οικογένειας με έντονη παρουσία στις πόλεις Φερράρα, Λιβόρνο και Τεργέστη, ενώ ο κλάδος της Ελλάδος συμμετείχε στη διοίκηση της Κρήτης, επί ενετοκρατίας. Παντρεύτηκε την Δωροθέα Πασκουάλε Άλμπερτ στη Ζάκυνθο. Έκαναν οκτώ παιδιά από τα οποία επέζησαν μόνο τα τρία. Ο Αβραάμ - Αλμπέρτος, η Ελεονόρα - Πέρλα και η Μαζαλτόβ - Μαφάλντα. Το 1893 εγκαταλείπουν τη Ζάκυνθο και έρχονται στα Χανιά. Στα Χανιά ο Μωυσής Μινέρμπο μαζί με τον αδελφό του Σαμουήλ Μινέρμπο ασχολούνται με το εμπόριο και το 1896 εγκαινιάζουν το κατάστημα γενικού εμπορίου με την επωνυμία “Au Bon Marche”, πρωτοποριακό για την εποχή του, στην περιοχή Σαντριβάνι. Ο Μωυσής Μινέρμπο υπήρξε πρόεδρος της Εβραϊκής Κοινότητας Χανίων επί σειρά ετών, έως και το 1913, που έγινε η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Και αυτό διότι ήταν Ιταλός υπήκοος και δεν είχε το δικαίωμα να έχει αυτό το αξίωμα.

466

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΝΟΣ ΠΙΑΝΟΥ ΣΤΗ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΧΑΝΙΩΝ

Η οικογενειακή φωτογραφία σε ξύλινο πλαίσιο σκούρο καφέ, διπλά ανοιγόμενη, κοσμεί την επιφάνεια του πιάνου. Στο αριστερό μέρος αναγράφεται σύντομο ιστορικό της οικογένειας με τον καλλιγραφικό τίτλο: Fanigbia M. Minerbo

Με τον Ελευθέριο Βενιζέλο διατηρούσαν στενές φιλικές σχέσεις και ο Μωυσής Μινέρμπο στήριξε οικονομικά τον επαναστατικό αγώνα. Ας σημειωθεί ότι ο Ελευθέριος Βενιζέλος, προτού πολιτευτεί, εμφανίζεται ως νομικός σύμβουλος της Εβραϊκής Κοινότητας. Μάλιστα ο αδελφός του Σαμουήλ Μινέρμπο εμφανίζεται σε φωτογραφία με τον Βενιζέλο που είναι αναρτημένη στο σπίτι του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Χαλέπα. Ο Μωυσής Μινέρμπο πέθανε από κρυολόγημα σε ηλικία 74 ετών. Έμεινε γνωστός για το επιχειρηματικό του δαιμόνιο, την προσήνεια του χαρακτήρα του και τη φιλανθρωπική του δράση. Στην επόμενη φωτογραφία βλέπουμε να μας κοιτούν σοβαρά οκτώ πρόσωπα, τα οκτώ μέλη της οικογένειας Μινέρμπο: - Δωροθέα Πασκουάλε Άλμπερτ (μητέρα). Το γένος Πασκουάλε Άλμπερτ, γεννήθηκε το 1876. Μεγαλωμένη σαν πριγκίπισσα έζησε μια ζωή γεμάτη πίκρες. Δυστυχώς ένα ατυχές γεγονός με το υιό της Πασκουάλε, όταν αυτός ήταν σε μικρή ηλικία, της προκάλεσε εγκεφαλικό επεισόδιο με αποτέλεσμα να μείνει παράλυτη (φοβήθηκε ότι έπεσε το παιδί στο πηγάδι). Μάλιστα τα δυο τελευταία παιδιά τα γέννησε ενώ ήταν παράλυτη. Σημαντική βοήθεια στην οικογένεια πρόσφερε η οικονόμος τους, Χριστίνη Πανιε-

467

ΧΟΥΔΑΛAΚΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥH

ράκη, η οποία αργότερα πρόσφερε τις υπηρεσίες της στην οικογένεια Μανωλικάκη. Οι οικογένειες Μινέρμπο και Μανωλικάκη διατηρούσαν φιλικές σχέσεις και τα σπίτια τους βρίσκονταν πολύ κοντά. Έφυγε σε ηλικία 54 ετών, στις 18 Δεκεμβρίου 1934. - Αβραάμ Μινέρμπο (υιός). Το πρώτο παιδί της οικογένειας πέθανε βρέφος, στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. - Αβραάμ - Αλβέρτος Μινέρμπο (υιός). Γεννήθηκε το έτος 1900 και πέθανε το 1975. Παντρεύτηκε τη Βικτωρία Μινέρμπο, δεύτερη ξαδέλφη του, και εγκαταστάθηκε στα Χανιά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Φοίτησε στη Γαλλική Σχολή, διακρινόταν για τον μεστό λόγο του, τη συναρπαστική του διήγηση και τη βαθιά του πίστη στον Θεό. - Ερνέστο Μινέρμπο (υιός). Γεννήθηκε το έτος 1901 και πέθανε στην ηλικία των 18 ετών από ασθένεια στη Γένοβα κατά τη διάρκεια των σπουδών του, στις 3 Φεβρουαρίου 1919. - Ελεονόρα - Πέρλα Μινέρμπο Λεβί (κόρη). Γεννήθηκε το έτος 1903. Παντρεύτηκε τον Σιμόν Λεβί και έζησαν στην Αθήνα. Δεν είχαν παιδιά και υπεραγαπούσαν τα ανίψια τους. Πέθανε το έτος 1981. - Πασκουάλε Μινέρμπο (υιός). Γεννήθηκε το έτος 1906 και πέθανε σε ηλικία 17 ετών. Υπέφερε από φυματίωση και μεταφέρθηκε από τα Χανιά στο Μεράνο της Ιταλίας για να θεραπευτεί. Μετά την επιτυχία της θεραπείας του μεταφέρθηκε στο ξενοδοχείο «Esplanade», που δεχόταν αποθεραπευμένους για την αποκατάσταση της υγείας τους, και εκεί πέθανε από αναθυμιάσεις της σόμπας, στις 31 Δεκεμβρίου 1923.

468

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΝΟΣ ΠΙΑΝΟΥ ΣΤΗ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΧΑΝΙΩΝ

- Μαζαλτόβ - Μαφάλντα Μινέρμπο Καπόν (κόρη). Είναι η μητέρα της Λίλιαν Καπόν που δώρισε το πιάνο στη Βιβλιοθήκη. Γεννήθηκε το 1909 και πέθανε το έτος 2002, σε ηλικία 93 ετών. Φοίτησε στην Εμπορική Σχολή. Παντρεύτηκε τον Βενιαμίν Ισαάκ Καπόν από τη Θεσσαλονίκη το 1940 και εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα. Απόκτησαν 3 παιδιά, τον Ισαάκ Ροβέρτο (1941), τη Ντόνα Λίλιαν (1943) και τον Μωυσή (1948), υπεύθυνο των εκδόσεων «Καπόν». Η οικογένεια κατά την διάρκεια του πολέμου βοηθήθηκε από την οικογένεια Νίκου Παναγιώτου και την οικογένεια Στυλιανού Καψωμένου και έτσι διασώθηκε. - Ίλτα Μινέρμπο (κόρη). Το τρίτο κορίτσι της οικογένειας, γεννήθηκε το έτος 1915 και πέθανε 6 μηνών, σε ιατρική επέμβαση λόγω ασθενείας. - Ροντόλφος Μινέρμπο (υιός). Γεννήθηκε την 1η Ιανουαρίου 1917. Είναι το μωρό της φωτογραφίας. Πέθανε στην ηλικία των 2 ετών από ατύχημα, στις 31 Δεκεμβρίου 1918. Εντυπωσίαζε με τις ιδιαίτερες ικανότητες του στα μαθηματικά, καθώς είχε το χάρισμα να προσθέτει και να αφαιρεί αριθμούς ακόμα και τριών ψηφίων. Όπως αναφέραμε το ζεύγος απέκτησε οκτώ παιδιά από τα οποία επέζησαν μόνο τα τρία. Ο Αβραάμ Αλμπέρτος, η Ελεονόρα – Πέρλα και η Μαζαλτόβ – Μαφάλντα. Το πιάνο ο Μωυσής Μινέρμπο το αγόρασε στο Παρίσι, περίπου το 1910. Η οικογένεια είχε μουσική παιδεία και χρησιμοποιούσαν το πιάνο στο σπίτι. Το 1965, ο Αβραάμ Αλβέρτος Μινέρμπο, λίγο πριν το θάνατό του, άφησε το πιάνο στη Ματίλντα Γαλάνη – Πρέβε, οικογενειακή τους φίλη, αδελφή της Στέλλας Μανωλικάκη. Οι ανιψιές του Τζένη και Τζούλια, από τον αδερφό του Σαμουήλ Μινέρβο (1870-1944), χρησιμοποιούσαν το πιάνο, ήταν σολίστ του κρατικού Ωδείου. Δυστυχώς βρήκαν τραγικό θάνατο στο ναυάγιο του Α/Τ Τάναϊς, στις 9 Ιουνίου 1944. Τον Ιούνιο του 1944 οι Γερμανοί επιβίβασαν και έκλεισαν στα αμπάρια του πλοίου Τάναϊς 350 Εβραίους της Κρήτης και 250 Κρητικούς αντιστασιακούς και Ιταλούς. Στις 9 Ιουνίου 1944, το Τάναϊς, που έφυγε από τα Χανιά για το Άουσβιτς, βυθίστηκε στο πέλαγος, ανάμεσα στην Κρήτη και τη Σαντορίνη. Το πλοίο βυθίστηκε από βρετανικές τορπίλες, επειδή θεωρήθηκε ότι μετέφερε εφόδια για τον γερμανικό στρατό. Οι άνθρωποι χάθηκαν και μαζί τους χά-

469

ΧΟΥΔΑΛAΚΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥH

Το Τάναϊς θηκε και όλη η πολιτισμική εβραϊκή παράδοση της Κρήτης. Η κα Ντόνα - Λίλιαν Καπόν, κόρη του Βενιαμίν Ισαάκ Καπόν και της Μαζαλτόβ – Μαφάλντα, δώρισε το πιάνο στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων μετά τον θάνατο της Πρέβε, εκτιμώντας ότι δεν θα είχε νόημα να μεταφερθεί στην Αθήνα.

470

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΝΟΣ ΠΙΑΝΟΥ ΣΤΗ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΧΑΝΙΩΝ

Η κα Καπόν Η Ντόνα-Λίλιαν Καπόν, γόνος παλιάς Ελληνο-Εβραϊκής οικογένειας γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε Γαλλική Φιλολογία με δίπλωμα από την Σορβόννη και Αγγλική Φιλολογία στο Βρετανικό Συμβούλιο της Αθήνας με μεταπτυχιακό στο Λονδίνο. Δίδαξε επί σειρά ετών και ειδικεύτηκε σε ιατρικές μεταφράσεις. Διετέλεσε επί σειρά ετών μέλος των Διοικητικών Συμβουλίων της Ισραηλιτικής Κοινότητας Αθηνών και του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος από τη θέση της Γενικής Γραμματέως. Το 2018 τιμήθηκε από τον Ελληνικό Εβραϊσμό με ειδική πλακέτα, σε αναγνώριση του πολύπλευρου έργου της και την στήριξη που πρόσφερε στη δημιουργία του Μουσείου Ολοκαυτώματος Ελλάδος. Στην επικοινωνία που είχαμε με την κα Καπόν διέκρινα την αγωνία της για τη διάσωση της γραπτής και μνημειακής κληρονομιάς του Ελληνικού Εβραϊσμού. Το ενδιαφέρον της για την ιστορία των κοινοτήτων που καταστράφηκαν ολοσχερώς από τους Ναζί κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Την πρόθεση της να δωρίσει το πιάνο στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων για να κρατήσει τη μνήμη ζωντανή, την ιστορία του με την ευχή να βρεθεί και το πιάνο των αδικοχαμένων κοριτσιών Τζένης και Τζούλιας. Τελειώνοντας, αναφέρθηκε με ενθουσιασμό στη δημιουργία της νέας Βι-

471

ΧΟΥΔΑΛAΚΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥH

βλιοθήκης στο νεοκλασικό της οδού Τζανακάκη, όπου διέμενε μικρό χρονικό διάστημα στα παιδικά της χρόνια, καθώς και στην έκδοση του βιβλίου της που ετοιμάζεται αυτόν τον καιρό, με τίτλο: «Το αίνιγμα» - Από τον Τόμας Μπέκετ στην Αθήνα του 21ου αιώνα. Ο κ. Γιώργος Σαλτάρης, πιανίστας, καθηγητής της μουσικής Σχολής Art Musica, μοιράστηκε μαζί μας τις γνώσεις του. Μας ανέφερε ότι, στο μικρών διαστάσεων πιάνο -για οικονομία χώρουπάνω στα κλειδιά είναι αναγραμμένες οι νότες με τον αγγλοσαξονικό τρόπο γραφής αντί τον λατινικό, κάτι πολύ σπάνιο. Διαθέτει επίσης λιγότερα πλήκτρα, 82 τον αριθμό, υστερεί τριών πλήκτρων πιο πρίμα και τριών πλήκτρων πιο μπάσα, νότες που χρησιμοποιούνται λιγότερο, για οικονομία χώρου. Στο κλαβιέ, τα λευκά πλήκτρα από επίστρωση ελεφαντόδοντου, όπως συνηθιζόταν εκείνη την εποχή και τα μαύρα από έβενο ανεβάζουν την αξία του. Τα δύο κηροπήγια, στολισμένα περίτεχνα έρχονται σε αντίθεση με τη λιτότητα του πιάνου. Σπάνιο επίσης, τα δύο πορτάκια στο κάτω μέρος του πιάνου αντί ενός ενιαίου, που συνηθιζόταν. Δυστυχώς το πιάνο δεν είναι λειτουργικό, μόνο δυο -τρεις νότες μας χαρίζουν τη μουσική τους, και όπως μας διαβεβαίωσαν δεν επιδέχεται διορθώσεων. Η επιβλητικότητα και η ιστορία του, όμως, μαγνητίζει τα βλέμματα των επισκεπτών της Βιβλιοθήκης και των μικρών μαθητών που αναζητούν πληροφορίες για τη «ζωή» του. Ευχαριστώ θερμά την κα Καπόν για το μοίρασμα και τον κ. Σαλτάρη για τις εξιδεικευμένες γνώσεις του.

ΥΓ. Οι φωτογραφίες, εκτός του πιάνου, αναζητήθηκαν στο Διαδίκτυο.

472

ΤΟΜΟΣ 14ος

2020

ΕΤΗΣΙΑ EKΔΟΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΧΑΝΙΩΝ

ISSN 1791-311X

ΧΑΝΙΑ 2020

ΤΟΜΟΣ 14ος

ΠΕΡΙΟΔΟΣ 3η

ΧΑΝΙΑ 2020