Tα Aρxoντικά Xανιά

A KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995

2-32 AΦIEPΩMA Tα αρχοντικά Xανιά. Π -

ΦIEPΩMA

Tα αρχοντικά Xανιά

λη με μακραίωνη ιστορία, καλή ρυμοτομία και μορφα νεοκλασικά. Σταθμοί στην ιστορία της π λης.

H π λη στην αρχαι τητα.

Aπ τη δεκαετία του ’60 και μετά, άρχισαν συστηματικές αρχαιολογικές έρευνες με σημαντικά αποτελέσματα.

H εποχή της Bενετοκρατίας. Oι Kρητικοί βρίσκονται σε συνεχή επαφή με το πνευματικ κλίμα της αναγεννησιακής Eυρώπης.

H κρητική πολιτεία. H πορεία απ την αυτονομία της νήσου το 1898 έως την ένωση με την Eλλάδα το 1913.

Tα εφηβικά χρ νια του Bενιζέλου. H πολυεθνική Xαλέπα υπήρξε η μεγάλη διπλωματική σχολή, η οποία εξεπαίδευσε τον Eθνάρχη.

H θρυλική μάχη της Kρήτης. Tο θάρρος, η τ λμη και το πνεύμα αυτοθυσίας του κρητικού λαού,προκάλεσαν το παγκ σμιο ενδιαφέρον.

Aνάμεσα στο χθες και το σήμερα. Σ’ αυτή την π λη έζησε η Mαντάμ Oρτάνς, αλλά και ο Aντώνης Mάλμος, ο Σαλίμ, ο Aλί K γκο και η Aμπλάς...

Tα μοναστήρια των Xανίων. Mονές φρουριακού τύπου, διεδραμάτισαν καταλυτικ ρ λο στην εξέλιξη των ιστορικών γεγον των της νήσου.

Tα Xανιά έξω απ τα τείχη. Xαρακτηρίζονται ως «π λη της αρχιτεκτονικής», λ γω καλής ρυμοτομίας και διατήρησης πολλών και σημαντικών κτιρίων. Πνευματική και εκδοτική κίνηση. Λογοτεχνία, εικαστικά, μουσική, θέατρο, εκδ σεις και πολιτιστικές εκδηλώσεις, χαρακτηρίζουν τη ζωή της π λης. Προσωπική διαδρομή.

Eφηβικές μνήμες μπλέκονται με το σήμερα· τα Xανιά της συγγραφέως έχουν το δικ τους χρώμα...

H π λη μου, τα Xανιά.

Mνήμες απ τον Mεσοπ λεμο και μετά μεταφέρουν στην ατμ σφαιρα μιας άλλης εποχής.

Eξώφυλλο: Xανιά, παλιά π λη. (Φωτ.: Nίκος Kοκκαλιάς) Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995

Π λη με μακραίωνη ιστορία, καλή ρυμοτομία και μορφα νεοκλασικά

Tο Φρούριο του Φιρκά, και τμήμα της παλιάς π λης των Xανίων.

EINAI μια π λη με Iστορία· που συνέβαλε στη διαμ ρφωση χοντιά, ευγένεια· π λη φιλ ξενη και γοητευτική κατακτά τον της Iστορίας. Aρχοντική π λη τα Xανιά, χτισμένα στο βορειο- επισκέπτη και παραμένει αξέχαστη... δυτικ μέρος του νησιού, βρέθηκαν απ πολύ παλιά στο επίOι «Eπτά Hμέρες» της «Kαθημερινής» αφιερώνουν αυτή κεντρο πολλών συγκρούσεων. Kατακτητές διάφοροι, κατά την εβδομάδα τις σελίδες τους στα Xανιά. H έφορος αρχαιοκαιρούς, επιβουλεύτηκαν χι μ νο την π λη αλλά και ολ κλη- τήτων Mαρία - Aνδρεαδάκη Bλαζάκη γράφει για τον αρχαίο ρο το νησί. Pωμαίοι, Bυζαντινοί, Bενετοί, Aραβες, Tούρκοι πολιτισμ της, η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Kρήτης Xρύκαι Γερμανοί, διεκδίκησαν, κατάκτησαν σα Mαλτέζου αναφέρεται στην εποχή της και κύλησαν στο αίμα την π λη των XαBενετοκρατίας. H προϊσταμένη του IστοEπιμέλεια αφιερώματος: νίων, άφησαν πάνω της τα σημάδια τους. ρικού Aρχείου Kρήτης Zαχαρένια ΣημαΠEΓKY KOYNENAKH Στα τείχη, στην παλιά π λη, το αυθεντιντηράκη ιστορεί τα της Kρητικής Πολιτείκ τερο ίσως και πιο καλοδιατηρημένο ας, ενώ ένα κείμενο του καθηγητή Nικ. B. κομμάτι της, οι πολιτιστικές επιρροές των κατακτητών είναι α- Tωμαδάκη μιλάει για τα εφηβικά χρ νια του Eλευθερίου Bεκ μη εμφανείς. νιζέλου. O συγγραφέας Aπ στολος Σταματάκης γράφει για Kύριο χαρακτηριστικ της είναι η καλή ρυμοτομία και η τη Mάχη της Kρήτης που δ θηκε κυρίως στα Xανιά, ενώ στην διατήρηση των νεοκλασικών σπιτιών της. Στοιχεία που την πνευματική κίνηση της π λης αναφέρεται ο επίσης συγραφέκάνουν να ξεχωρίζει και της δίνουν τη δυνατ τητα να αποκα- ας Bασίλης Xαρωνίτης. Tην πολεοδομία της π λης, τα νεολείται «H π λη της αρχιτεκτονικής». Bέβαια, η ταχύτατη εξέ- κλασικά και τα νεώτερα μνημεία καταγράφει η αρχιτέκτων λιξή της, η αύξηση του τουρισμού, τα συνεχώς διευρυν μενα, Aιμιλία Kλάδου-Mπλέτσα, ενώ ο Nίκος Ψιλάκης αναφέρει την χωρίς σχεδιασμ , ρια της, αλλάζουν σιγά - σιγά τη φυσιο- ιστορία των μοναστηριών. Για τη σύγχρονη π λη γράφει η φιγνωμία της. Eτσι, έχει αποκτήσει πια λα τα προβλήματα μιας λ λογος και ιστορικ ς τέχνης Xρύσα Kακατσάκη, ενώ η συγμεγαλούπολης με κύριο το κυκλοφοριακ , ιδιαίτερα κατά γραφέας Mάρω Δούκα και η ποιήτρια Bικτώρια Θεοδώρου ετους καλοκαιρινούς μήνες. πιχειρούν τις προσωπικές διαδρομές τους στη γενέτειρα π λη, Ωστ σο, τα Xανιά δεν θα πάψουν ποτέ να αποπνέουν αρ- σε διαφορετικές μως εποχές...

Σταθμοί στην Iστορία της π λης A΄ ‚˘˙·ÓÙÈÓ‹ ÂÚ›Ô‰Ô˜ (330- 823).

H Kρήτη αποτελούσε την 11η απ τις 64 επαρχίες του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους και είχε 22 π λεις.

Aνάμεσα σ’ αυτές ήταν η Kυδωνία, δηλαδή τα Xανιά, έδρα και της ομώνυμης επισκοπής.

AÚ·‚ÔÎÚ·Ù›· (823- 961) H Kρήτη καταλήφθηκε σταδιακά απ τον Abu Xafs Omar που, έχοντας σαν ορμητήριο την Aλεξάνδρεια, αποβιβάστηκε στο νησί. H μοναδική πληροφορία απ εκείνη την εποχή για τα Xανιά προέρχεται απ τον Aραβα γεωγράφο του 12ου αιώνα Edrizi, που αναφέρει τι στην Kρήτη υπήρχαν δύο μ νο μεγάλες π λεις, η Babd El KhandaK (η π λη της τάφρου), δηλαδή ο Xάντακας (Hράκλειο) και η Babdh el Djobh (π λη του τυριού) που ταυτίζεται με τα Xανιά. Tο 961 ο Bυζαντιν ς στρατηγ ς Nικηφ ρος Φωκάς ανέκτησε το νησί. Eίχαν προηγηθεί πέντε αποτυχημένες εκστρατείες των Bυζαντινών μεταξύ του 825 και του 950.

B’ ‚˘˙·ÓÙÈÓ‹ ÂÚ›Ô‰Ô˜ (961-1204) Δημιουργήθηκε το Θέμα Kρήτης που είχε διοικητή δούκα. H έδρα της επισκοπής μεταφέρθηκε απ την Kυδωνία στην Aγιά, γεγον ς που αποδεικνύει τι εκείνη την εποχή η π λη είχε χάσει τη δύναμή της. Tον 11ο αιώνα, μετά την επανάσταση που επιχείρησαν οι Kρητικοί, στάλθηκαν δώδεκα αρχοντ πουλα απ την Kωνσταντινούπολη για την ασφάλεια του νησιού και τους παραχωρήθηκαν μεγάλα φέουδα.

Tο 1204, μετά την κατάλυση της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας απ τους Σταυροφ ρους, η Kρήτη δ θηκε απ τον Aλέξιο τον Δ’ στο Bονιφάτιο το Mομφερατικ εκπληρώνοντας συμφωνία τους. Στις 12 Aυγούστου του 1204, έπειτα απ συμβ λαιο που υπογράφηκε στην Aνδριανούπολη, η Kρήτη παραχωρήθηκε απ το Bονιφάτιο στους Bενετούς στη συμβολική τιμή των 1000 αργυρών μάρκων, σαν ανταμοιβή για την υποστήριξή τους στη διένεξή του με τον Bαλδουίνο, κ μη της Φλάνδρας. Δύο χρ νια αργ τερα και ενώ οι Bενετοί δεν είχαν ακ μη εγκατασταθεί στο νησί, ντας απασχολημένοι με τις άλλες κτήσεις τους, ο Γενουάτης πειρατής Eρρίκος Πεσκατ ρε κυρίευσε την Kρήτη και έκτισε 14 φρούρια για την προστασία της. Eπειτα απ τετράχρονο π λεμο με τους Bενετούς, οι Γενουάτες συνθηκολ γησαν και έφυγαν απ το νησί το 1210.

BÂÓÂÙÔÎÚ·Ù›· (1210-1645) Oι Bενετοί για να εξασφαλίσουν την κυριαρχία τους στην Kρήτη έστειλαν το 1211 τους πρώτους άποικους απ τη μητρ πολη και τους παραχώρησαν φέουδα. H Kρήτη δι-

«H επί του Σχεδίου του Nέου Συντάγματος Eπιτροπή της Συντακτικής των Kρητών Συνελεύσεως 1906 - 1907». Mεταξύ άλλων μέλη της οι Eλευθέριος Bενιζέλος, Kωνσταντίνος Mάνος και Kωστής Φούμας. H φωτογραφία είναι στην Πελεκαπίνα, στην έπαυλη του Kωνσταντίνου Mάνου.

αιρέθηκε σε έξι σεξτάρια η εξαρχίες. Tα Xανιά, ασήμαντη ακ μη π λη, ανήκαν στην εξαρχία του Dursoduro. Tην πρώτη αποίκηση των Bενετών ακολούθησαν άλλες τρεις, το 1222, το 1233 και το 1252. Σ’ εκείνους της τετάρτης αποίκησης παραχωρήθηκε η π λη των Xανίων. H π λη ανοικοδομήθηκε και οχυρώθηκε. Aποτελούσε την πρωτεύουσα του διαμερίσματος των Xανίων και περιλάμβανε τις καστελανίες της Kυδωνίας, του Aποκορώνου, της Kισάμου και του Σελίνου.

Aπέκτησε διοικητή με δύο συμβούλους και απ τα μέσα του 15ου αιώνα και προβλεπτή. Στη διάρκεια της βενετοκρατίας οι Kρητικοί έκαναν τρεις επαναστάσεις.

1211-17: Eπανάσταση των Aγιοστεφανιτών.

1217-19: Πρώτη επανάσταση των Σκορδιλών και των Mελισσηνών.

1222-23: Δεύτερη επανάσταση των Σκορδιλών.

1230-36: Tρίτη επανάσταση των Σκορδιλών που ονομάστηκε των «δύο Συβρίτων».

1262-65: Eπανάσταση με υποκινητή τον αυτοκράτορα του Bυζαντίου Mιχαήλ Παλαιολ γο. Aρχηγοί ήταν οι Xορτάτζες, οι Σκορδίλες και οι Mελισσηνοί.

1272-78 : Eπανάσταση των Xορτατζών.

1280-99: Eπανάσταση του Aλέξιου Kαλλέργη.

1319: Eπανάσταση των Σφακιανών.

1333: Eπανάσταση των Mαργαριτών (χωρι του νομού Pεθύμνης) που επεκτάθηκε σε ολ κληρη τη δυτική Kρήτη.

1341-47: Eπανάσταση του Λέοντα Kαλλέργη και των Ψαρομηλίγκων.

1366-67: Eπανάσταση των Kαλλέργηδων.

1453: Eπανάσταση του Σήφη Bλαστού.

1527: Eπανάσταση του Kαντανολέου.

Eκτ ς απ τις επαναστάσεις των Kρητικών, έγινε και η «αποστασία του Aγίου Tίτου» (1363/ 64), εξέγερση των Bενετών αποίκων εναντίον της μητρ πολης. Συχνές ήταν οι πειρατικές επιδρομές στις π λεις της Kρήτης. Στα Xανιά αποβιβάστηκαν με 25 γαλέρες Γενουάτες το 1266, λεηλάτησαν την π λη και κατέστρεψαν το παλάτι του ρέκτορα. Tο 1293, ο γενικ ς ναύαρχος Obertino Doria κυρίευσε τα Xανιά και παρέμεινε σ’ αυτά ένα χρ νο. Eκδιώχθηκε απ το δούκα της Kρήτης Aνδρέα Δάνδολο. Tο 1538, ο Xαϊρεντίν Mπαρμπαρ σα, έπειτα απ επιδρομή ζήτησε να του παραδοθούν τα Xανιά. Tο 1562 κάνει επιδρομή ο Δραγούτης και η π λη σώζεται με την υπεράσπιση του ρέκτορά της Luca Michiel. Aπ τις σημαντικ τερες επιδρομές ήταν εκείνη του Oυλατζαλή το 1571. Στις 23 Iουνίου του 1645, τουρκικ ς στρατ ς με αρχηγ τον Γιουσούφ πασά αποβιβάστηκε στα β ρεια παράλια της δυτικής Kρήτης, κοντά στο μοναστήρι της Γωνιάς.

Kυρίευσαν το οχυρωμένο νησί των Aγίων Θεοδώρων και πολι ρκησαν τα Xανιά. Στις 22 Aυγούστου του 1645, τα Xανιά έπειτα απ δίμηνη πολιορκία παραδ θηκαν στους Tούρκους.

Tο 1770 έγινε η πρώτη επανάσταση των Kρητικών εναντίον των Tούρκων με αρχηγ το Δασκαλογιάννη και στη συνέχεια το 1821 και το 1825. Για την καταστολή της τελευταίας επανάστασης ήρθε αιγυπτιακ ς στρατ ς υπ τον Nουρεντίν βέη. Σε αντάλλαγμα της υπηρεσίας που προσέφεραν οι Aιγύπτιοι στους Tούρκους, ο Σουλτάνος παραχώρησε την Kρήτη στον αντιβασιλιά της Aιγύπτου Mεχμέτ Aλή. H αιγυπτιακή κατοχή διήρκεσε εννέα χρ νια.

Mετά τη συνθήκη του Λονδίνου (Iούλιος 1840), η Kρήτη δ θηκε ξανά στους Tούρκους. Eτσι, αρχίζει μια νέα περίοδος κρητικών επαναστάσεων (1841, 1858, 1866/ 69, 1878,1895/ 96).

Tο 1850 μεταφέρθηκε η έδρα του βαλή της Kρήτης απ το Xάνδακα στα Xανιά, και το 1858 εκείνη του στρατιωτικού διοικητή και των αξιωματούχων του. Mε τον «οργανικ ν μο» του 1868, η Kρήτη διαιρέθηκε σε πέντε διοικήσεις (Λασιθίου, Hρακλείου, Pεθύμνου, Σφακίων και Xανίων). H διοίκηση των Xανίων περιλάμβανε την Kυδωνία, την Kίσαμο και το Σέλινο. Tον Iανουάριο του 1868 επεμβαίνουν οι Mεγάλες Δυνάμεις μετά την πυρπ ληση της χριστιανικής συνοικίας των Xανίων, που έγινε σε αντίποινα για το φ νο εν ς Tούρκου.

TÔ˘ÚÎÔÎÚ·Ù›· (1645- 1898) H τουρκική κατάκτηση του νησιού ολοκληρώθηκε στα 1669, με την κατάληψη του Xάνδακα. H Kρήτη διαιρέθηκε σε τέσσερα σαντζάκια (της Σητείας, του Xάνδακα, του Pεθύμνου και των Xανίων), τα οποία αργ τερα έγιναν τρία, με τη συγχώνευση της Σητείας με το Hράκλειο.

Tα σαντζάκια είχαν διοικητές πασάδες. Oι Δυτικοί προσπάθησαν πολλές φορές να ανακαταλάβουν το νησί, χωρίς ωστ σο να το καταφέρουν.

¢ÈÂıÓ‹˜ ηÙÔ¯‹ (1898-’99) Στα Xανιά υπήρχε μεικτ απ σπασμα διοίκησης, ενώ στα υπ λοιπα τμήματα του νησιού διοικούσε μια απ της Mεγάλες Δυνάμεις. Tο Δεκέμβριο του 1899 αποβιβάστηκε στα Xανιά ο πρίγκιπας Γεώργιος, ως ύπατος αρμοστής της Kρήτης.

KÚËÙÈ΋ ¶ÔÏÈÙ›· (1899- 1913) Στα 1905 έγινε η επανάσταση του Θερίσου και στις 14 Φεβρουαρίου του 1913 η Eνωση της Kρήτης με την Eλλάδα.

KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

3

Σπήλαιο της Aγίας Σοφίας Tοπολίων (αριστερά). Συνοικία Σπλάντζια των Xανίων. O τοιχογραφημένος πεσσ ς του αδύτου 1600 π.X. (δεξιά).

H π λη στην αρχαι τητα Aπ τη δεκαετία του ’60 και μετά άρχισαν συστηματικές αρχαιολογικές έρευνες με σημαντικά αποτελέσματα Tης Mαρίας Aνδρεαδάκη - Bλαζάκη Eφ ρου Aρχαιοτήτων Xανίων

«ιστ ρηται δ’ ο Mίνως νομοθέτης γενέσθαι σπουδαίος θαλαττοκρατήσαι τε πρώτος, τριχή δε διελών την νήσον εν εκάστω τω μέρει κτίσαι π λιν, την μεν Kνωσσ ν εν τω προς βορράν και την Aσίαν νεύοντι μέρει της νήσου, Φαιστ ν δ’ επί θαλάσσης εστραμμένην επί μεσημβρίαν, Kυδωνίαν δ’ εν τοις προς εσπέραν κεκλιμένοις τ ποις, καταντικρύ της Πελοποννήσου· και αυτή δ’ εστί προσβ ρειος»: Στράβων X.IV.8.

EΩΣ TA μέσα του 20ού αιώνα το αρχαιολογικ έργο στο νομ Xανίων ήταν πολύ μικρ , περιορισμένο κυρίως σε τυχαίες αποκαλύψεις ταφικών μνημείων, ή εντελώς περιστασιακές μικροανασκαφές σε θέσεις που ταυτίζονται με σημαντικές αρχαίες π λεις. M λις στη δεκαετία του ’60 άρχισαν να εντατικοποιούνται οι έρευνες. Kαθοριστικ γεγον ς υπήρξε η δημιουργία Eφορείας Aρχαιοτήτων για τη Δυτική Kρήτη. Παράλληλα η αυξαν μενη και συνεχώς επεκτειν μενη οικοδομική δραστηρι τητα υπήρξε η αιτία διενέργειας πολλών σωστικών ανασκαφών με αποτέλεσμα την αποκάλυψη αρχαιοτήτων σε άγνωστες θέσεις. Σίγουρη μαρτυρία για την εμφάνιση του πρώτου ανθρώπου στην

4

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995

Kρήτη πριν τη νεολιθική περίοδο δεν έχουμε έως σήμερα. Σε βραχώδες κοίλωμα κοντά στο χωρι Aσφέντου Σφακίων αναγνωρίστηκαν χαράγματα ζώων και άλλων συμβ λων, τα οποία ορισμένοι μελετητές αποδίδουν σε κυνηγούς της μεσολιθικής περι δου ενώ άλλοι τα τοποθετούν σε νεώτερες εποχές.

Nεολιθική περίοδος Για τη νεολιθική περίοδο (6100 2900 π.X.) τα αρχαιολογικά στοιχεία στο νομ πλουτίζονται διαρκώς. Oι πρώτοι γεωργοί αρχικά εγκαταστάθηκαν κοντά στις ακτές και στη συνέχεια προχώρησαν στην ορεινή ενδοχώρα.

Oι γνωστές νεολιθικές θέσεις είναι στο σύνολ τους σπήλαια (κάμπος Xανίων, Aκρωτήρι, Kεραμειά, Kίσαμος). Iχνη κατοίκησης ήδη απ το τέλος της νεολιθικής περι δου εντοπίστηκαν και ψηλά στις Mαδάρες, κοντά σε μιτάτα και πηγές.

Kατά τη μινωική εποχή (29001100 π.X.) η κατοίκηση επεκτάθηκε περισσ τερο. Σε τούτο συντέλεσε το πολύ εύφορο έδαφος και τα ασφαλή αγκυροβ λια. Tαυτ χρονα ο ορειν ς και δασώδης χαρακτήρας της δυτικ τερης Kρήτης ίσως δεν της επέτρεψε να αναπτυχθεί με τον ίδιο ρυθμ πως το κεντρικ τμήμα του νησιού. O πρωιμ τερος ανασκαμμένος μινωικ ς οικισμ ς βρί-

σκεται στο λ φο Nτέμπλα Bαρυπέτρου (υψ μετρο 542 μ.). Σημαντικοί επίσης πρώιμοι οικισμοί υπήρχαν κοντά στη Σκουραχλάδα Kεραμειών και στα Nοπήγεια Kισάμου που άρχισε να έρχεται στο φως με αφορμή την κατασκευή της νέας εθνικής οδού Xανίων-Kισάμου. Στην κοιλάδα των Nέων Pουμάτων αποκαλύφθηκε σημαντικ ς πρωτομινωικ ς τάφος που θυμίζει πολύ τους κυκλαδικούς. H έλλειψη πληροφοριών κατά το παρελθ ν για προϊστορικές θέσεις σε περιοχές της επαρχίας Σελίνου ήταν εντελώς συμπτωματική, οφειλ μενη κυρίως στην απουσία συστηματικής έρευνας. Aλλά και η δυσπρ σιτη περιοχή των Σφακίων δεν ήταν αποκομμένη απ τον πολιτισμ ήδη απ την αρχή της μινωικής εποχής. Πρωτομινωικ ς σταθμ ς έχει εντοπιστεί και στο ακατοίκητο νησάκι της Γαυδοπούλας. H Γαύδος, που ταυτίζεται απ τον ποιητή Kαλλίμαχο με τη μυθική Ωγυγία, το νησί της Kαλυψούς, φαίνεται τι πρωτοκατοικήθηκε στη νεολιθική εποχή.

Mινωική - μεσομινωική περίοδος O σημαντικ τερος μινωικ ς οικισμ ς ανασκάπτεται μέσα στην π λη των Xανίων (Kυδωνία), με κέντρο το λ φο Kαστέλι. H θέση του είναι ιδανική γιατί χι μ νο γειτονεύει με τη θάλασσα αλλά περιβάλ-

λεται και απ τον πλούσιο χανιώτικο κάμπο. O λ φος κατοικήθηκε αδιάκοπα απ τα πρωτομινωικά χρ νια έως σήμερα, με αποτέλεσμα τα ανασκαφικά στρώματα να είναι πάρα πολλά και συχνά πολύ λεπτά.

Kατά τη μεσομινωική περίοδο (2000-1600 π.X.) ο οικισμ ς αναπτύσσεται σε δυναμικ κέντρο. Eίναι η περίοδος κατά την οποία ιδρύονται τα ανάκτορα στην Kρήτη. Στις νοτιοανατολικές υπώρειες του λ φου, στη συνοικία Σπλάντζια, αποκαλύφθηκε ένα υπ γειο άδυτο ή, πως συνηθίζεται να λέγεται, μια «δεξαμενή καθαρμών», (εικ.2) η πρώτη για τη Δυτική Kρήτη. O πεσσ ς και οι τοίχοι ήταν διακοσμημένοι με τοιχογραφίες μέχρι το πλακ στρωτο δάπεδο. Tα θέματά τους είναι μίμηση ορθομαρμάρωσης χαμηλά και ζωφ ρος με τρέχουσα σπείρα ψηλ τερα, διάκοσμος μοιος με του άδυτου στη νοτιοανατολική πτέρυγα του ανακτ ρου της Kνωσού. Στην πρώτη φάση των υστερομινωικών χρ νων (1600-1450 π.X.), η π λη παρουσιάζει οργανωμένο πολεοδομικ σχέδιο κατά τετράγωνα, με επιμελημένες κατασκευές και πλούσιες κατοικίες. Tην καλύτερη εικ να δίνει η ελληνοσουηδική ανασκαφή στην πλατεία Aγίας Aικατερίνης. H εγκατάσταση καταστράφηκε ξαφνικά απ μεγάλη πυρκαγιά πως και πολλά κέντρα του νησιού. Στην περίοδο αυτή ανήκει αρχείο πήλινων πινακίδων γραμμικής

A΄ γραφής που υποδηλώνει την ύπαρξη ανακτ ρου στη γύρω περιοχή. Mαζί με μεγάλο αριθμ πήλινων σφαγισμάτων και δισκίων μαρτυρούν τη λειτουργία εν ς εξελιγμένου συστήματος διοικητικής οργάνωσης που είχε σχέση με τη συγκεντρωτική οικονομία του οικισμού.

Δίας και Δι νυσος Tον 14ο και 13ο αιώνα π.X. επικρατεί εντυπωσιακή ευημερία. Tα Xανιά εξελίσσονται σε ένα πολύ σημαντικ κέντρο με μυκηναϊκές, κυπριακές, συροφοινικικές, αιγυπτιακές και ιταλικές εισγωγές.

Eξαιρετικά σημαντικ γεγον ς για την ιστορία της π λης των Xανίων υπήρξε η ανεύρεση των πρώτων πινακίδων γραμμικής B΄ γραφής (1300 π.X.), που αναφέρονται οι θεοί Δίας και Δι νυσος, ιερ του Δία (Δίον), κύρια ανδρικά ον ματα σε σχέση με π λεις της Kρήτης και δέκα ζεύγη τροχών.

Kοντά στον Στύλο Aποκορώνου αναπτύχθηκε ο δεύτερος σε σπουδαι τητα μετά το Kαστέλι Xανίων μινωικ ς οικισμ ς που ίσως σχετίζεται με τη μινωική Aπτέρα. Aλλοι αξι λογοι οικισμοί είναι του Nεροκούρου Kυδωνίας και του Σαμωνά Aποκορώνου, συγκροτημένοι κατά γειτονιές.

Tρεις υστερομινωικοί θολωτοί τάφοι τοπαρχών έχουν ανασκαφεί στο νομ (Mάλεμε, Στύλος, Φυλακή). Oλοι βρέθηκαν συλημένοι αλλά στον τάφο της Φυλακής διασώθηκαν πολύτιμα μικροαντικείμενα.

Iδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν πλακίδια απ κ κκαλο ιπποπ ταμου που διακοσμούσαν ξύλινο κιβώτιο, με ανάγλυφες προτομές κρανοφ ρων πολεμιστών, σφίγγες και οκτώσχημες ασπίδες. Yπ γειοι θαλαμωτοί τάφοι της ίδιας εποχής έχουν βρεθεί μέσα στην π λη των Xανίων και στην περιοχή Aπτέρας Kαλυβών.

Π λη των Xανίων: πήλινα αγγεία του τοπικού εργαστηρίου του 1350 π.X. βρέθηκαν σε θαλαμωτ τάφο στην οδ Παλαμά.

Aνεξερεύνητοι οικισμοί Oι γνώσεις μας για τη γεωμετρική περίοδο (1000-700 π.X.) στο νομ Xανίων είναι λίγες. Tα περισσ τερα στοιχεία προέρχονται απ νεκροταφεία (M δι, Bούβες, Γαβαλομούρι, Aστρικας, Kαβούσι). Παρά τις λιγοστές μαρτυρίες και για τους γεωμετρικούς οικισμούς, ήδη απ τ τε τέθηκαν οι βάσεις για τη μετέπειτα οργάνωση των π λεων - κρατών.

Oπως προκύπτει απ τις γραπτές πηγές αλλά και απ τα ερείπια εκτεταμένων και ουσιαστικά ακ μη ανεξερεύνητων οικισμών, οι π λεις ήταν αρκετές σε αριθμ και τα ον ματα των περισσ τερων έχουν διασωθεί. Στα κλασικά χρ νια ήταν ισχυρές πλέον. O 4ος αιώνας και οι ελληνιστικοί χρ νοι υπήρξαν αιώνες ακμής για την τέχνη, παρά τους εμφύλιους σπαραγμούς. Mεγάλη ευημερία παρατηρείται κατά την περίοδο της ρωμαιοκρατίας, οπ τε κατασκευάζονται έργα και κτίρια μνημειώδη. Σπουδαι τερη ανάμεσα στις π λεις ήταν η Kυδωνία. H παράδοση την αναφέρει ως μια απ τις τρεις π λεις που ίδρυσε ο Mίνως στην

Aπτέρα: θολοσκέπαστη δεξαμενή και δημ σιο κτίριο.

Kρήτη, στοιχείο που της προσδίδει ζωή ήδη απ τα μινωικά χρ νια και που βεβαιώνεται απ την αναφορά του ον ματ ς της, πως και της Aπτέρας, σε κνωσιακές πινακίδες της γραμμικής B΄ γραφής. H ίδρυση της κλασικής Kυδωνίας αποδίδεται σε Σάμιους αποίκους, οι οποίοι εγκατέλειψαν το νησί τους το 524 π.X. ταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης. Mετά πέντε χρ νια οι Σάμιοι υποτάχθηκαν στους Aιγινήτες που έτρεξαν σε βοήθεια των ντ πιων, με τους οποίους τους ένωναν παλαιοί φυλετικοί και θρησκευτικοί δεσμοί. Tο νομα της Kυδωνίας αναφέρεται συχνά στις αντιδικές με-

ταξύ των κρητικών π λεων, αιτία της απομ νωσης της Kρήτης απ την ενεργή συμμετοχή της στα ελληνικά πράγματα. Eίναι ονομαστή η γενναία και επιτυχής αντίσταση των κατοίκων της στην πολιορκία των Pωμαίων υπ τον Mάρκο Aντώνιο το 74 π.X. Tελικά η π λη λεηλατήθηκε απ τον K ιντο Mέτελλο το 69 π.X., έπειτα απ νέα ηρωική αντίσταση. H θέση της προϊστορικής και κλασικής Kυδωνίας ταυτίζεται απ τους περισσ τερους μελετητές με τη σημερινή π λη των Xανίων. Παρ’ τι τα λείψανά της έχουν εξαφανιστεί στο μεγαλύτερο βαθμ απ την αλλεπάλληλη οικοδ μηση, τα

σποραδικά ευρήματα είναι εντυπωσιακά (αγάλματα, επιγραφές, ψηφιδωτά δάπεδα, τάφοι). Ξεχωρίζει ένας τύπος λαξευτού οικογενειακού τάφου της μεσαίας κοινωνικής τάξης που απαντά και στην Aλεξάνδρεια, την Kυρηναϊκή και την Kύπρο και χρονολογείται στο τέλος του 4ου αι. π.X. (εικ. 10-11).

O μύθος της Aπτέρας Kοντά στην Kυδωνία τοποθετούν οι αρχαίοι συγγραφείς τις π λεις Πολίχνα, Πέργαμον και Kεραία. Tα αρχαία ερείπια στα Mεσκλά KυδωΣυνέχεια στην 6η σελίδα KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

5

Συνέχεια απ την 5η σελίδα

νίας αποδίδονται συνήθως στην Kεραία. Για την Πολίχνα και το Πέργαμον οι απ ψεις διχάζονται. Oσοι ερευνητές τοποθετούν την Πολίχνα στο λ φο Aγίας Eιρήνης Γριμπιλιανών κοντά στο Kολυμπάρι, θέλουν το Πέργαμον στις Bρύσες Kυδωνίας και το αντίστροφο.

H Kυδωνία συν ρευε στα νοτιοανατολικά με την επικράτεια της Aπτέρας. Kατά την παράδοση το νομα στην π λη έδωσαν οι Σειρήνες, οι οποίες ηττήθηκαν απ τις Mούσες σε μουσικ αγώνα στην περιοχή και έβγαλαν τα πτερά τους, «αποπτερώθηκαν». Iσχυρά οχυρωματικά τείχη, μήκους περίπου τεσσάρων χιλιομέτρων, περιβάλλουν το υψίπεδο που απλων ταν η π λη.

Aρκετά είναι σήμερα τα ορατά αρχαία μνημεία. Στα ελληνιστικά χρ νια ανάγεται και η κατασκευή του θεάτρου της. Στο κέντρο της π λης σώζονται μεγάλες και επιβλητικές θολοσκέπαστες δεξαμενές και δημ σια κτίρια. H π λη καταστράφηκε τον 7ο αιώνα μ.X. απ σεισμ και το 823 δέχτηκε το τελειωτικ κτύπημα απ τους Σαρακηνούς. Eνα απ τα δύο λιμάνια της, η Mινώα, τοποθετείται στο σημεριν Mαράθι, στη β ρεια πλευρά του κ λπου της Σούδας. Aνατολικ τερα της Aπτέρας βρίσκονται οι π λεις Aμφίμαλα (Γεωργιούπολη) και Yδραμία (Δράμια).

Kίσαμος: ψηφιδωτ δάπεδο, «Oι ώρες» (2ος αιώνας μ.X.).

Στο φαράγγι της Σαμαριάς Tέσσερις ήταν οι σημαντικ τερες π λεις των Σφακίων κατά τα κλασικά και ελληνιστικά χρ νια: Aνώπολις, Aραδήν, Ποικιλάσιον και Tάρρα.

Tα ερείπια της Aνωπ λεως και Aράδενας βρίσκονται κοντά στα σημερινά ομώνυμα χωριά. Tο Ποικιλάσιον (υψ μετρο 400 μ.) κατοικήθηκε μ νο στα ελληνιστικά χρ νια.

Kατά την παράδοση, στην Tάρρα, χτισμένη στη σημερινή Aγία Pουμέλη, στην έξοδο του φαραγγιού της Σαμαριάς, κατέφυγαν ο Aπ λλων και η Aρτεμις για εξιλασμ μετά το φ νο του Πύθωνα στους Δελφούς.

Mέσα στο φαράγγι της Σαμαριάς, τ πο μοναδικού φυσικού κάλλους, εντοπίστηκε σε πηγή κοντά στο εκκλησάκι του Aγίου Nικολάου αρχαίο ιερ , ίσως του Aπ λλωνα, με χάλκινα κυρίως αναθήματα. Kατά τη ρωμαιοκρατία στα Σφακιά αναπτύχθηκαν παραθαλάσσιες π λεις, πως ο Φοίνιξ (Λουτρ ). Πολλές είναι οι αρχαίες θέσεις στην εύφορη περιοχή του Σελίνου, με σημαντικ τερη π λη την Eλυρο, κοντά στο Pοδοβάνι. Aπ εδώ προέρχεται ο μαρμάρινος υπερφυσικ ς ανδριάντας φιλοσ φου του Mουσείου Xανίων. Eπίνειά της υπήρξαν η Συία (Σούγια) και η Λισ ς. H Λισ ς απέκτησε μεγάλη φήμη χάρη στην ιαματική πηγή της και το ονομαστ Aσκληπιείο.

Mέσα σε ένα δυσπρ σιτο, θαυμαστ τοπίο ξεδιπλώνεται σε ερείπια λος ο αρχαίος οικισμ ς, ανέγγιχτος απ σοβαρές νεώτερες επεμβάσεις. Στο Aσληπιείο βρέθηκαν πολλά αναθήματα, κυρίως μικρά α-

6

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995

γάλματα. Στις σημαντικές π λεις του Σελίνου συμπεριλαμβάνονται ακ μη η Kάντανος, στη θέση της ομώνυμης σύγχρονης κωμ πολης και η Yρτακίνα, σε ύψωμα κοντά στα Tεμένια, με διπλ οχυρωματικ τείχος. Kοντά στα Tσισκιανά ανασκάπτεται υπαίθριο αγροτικ ιερ με πλήθος πήλινων ειδωλίων βοδιών σε ανεξάντλητη ποικιλία τύπων και μεγεθών.

H Πολυρρήνια

Δικτύναιο ιερ : άγαλμα της θεάς Aρτέμιδος (εποχή της Pωμαιοκρατίας).

Iσχυρ τερη π λη στην ακροδυτική Kρήτη θεωρείται η οχυρή Πολυρρήνια. Στον έλεγχ της περιήλθε στα ρωμαϊκά χρ νια το Δικτύνναιο ιερ , στο ακρωτήριο Σπάθα (κολπίσκος Mένιες), έως τ τε ελεγχ μενο απ την Kυδωνία. Aπ παράδοση εχθρ ς της Πολυρρήνιας η φημισμένη Φαλάσαρνα αποτελεί το κοντιν τερο σημείο της Kρήτης προς Πελοπ ννησο και Iταλία. Σήμερα το λιμάνι της και οι εγκαταστάσεις του βρίσκονται στη ξηρά, μετά την ανύψωση της δυτικής ακτής κατά 6-9 μ., μάλλον το 365 μ.X., ταν οι τεκτονικές πιέσεις που περιστασιακά ταλαιπωρούσαν την περιοχή, ξεπέρασαν τα ρια αντοχής. H π λη της Kισάμου, λιμάνι της Πολυρρήνιας, κάτω απ τη σημερινή ομώνυμη κωμ πολη, παρουσίασε λαμπρή ανάπτυξη στη Pωμαιοκρατία. Πολλά και εντυπωσιακά μνημεία αποκαλύπτονται καθημερινά κατά τις σωστικές ανασκαφές για οικοδ μηση. Aνάμεσά τους ξεχωρίζουν μοναδικά ψηφιδωτά δάπεδα με εκπληκτικές παραστάσεις, διάχυτες απ ένα διονυσιακ πνεύμα.

H εποχή της Bενετοκρατίας Oι Kρητικοί βρίσκονται σε συνεχή επαφή με το πνευματικ κλίμα της αναγεννησιακής Eυρώπης Tης Xρύσας Mαλτέζου Kαθηγήτριας Πανεπιστημίου

ΣTO ΔOYKIKO παλάτι της Bενετίας στον τοίχο της αίθουσας της Συγκλήτου, απεικονίζεται ο δ γης Pasquale Cicogna, ζωγραφισμένος απ τον Jacopo Palma il Giovane.

Eκτ ς απ τον Aγιο Mάρκο και τις προσωποποιημένες μορφές της Δικαιοσύνης και της Πίστης που εικονογραφούνται αγκαλιασμένες με την Eιρήνη, τον ανώτατο άρχοντα συντροφεύει η Kρήτη που παριστάνεται ως γυναίκα να κρατά σταφύλια και να έχει δίπλα της τον Λαβύρινθο.

H παρουσία της μεγαλονήσου σ’ αυτήν την παράσταση δεν δηλώνει μ νο τη σχέση της π λης των τεναγών με τη σπουδαι τερη κτήση της στη Mεσ γειο, αλλά συμβολίζει συγχρ νως τους δεσμούς του ίδιου του δ γη με την Kρήτη και ιδιαίτερα με την π λη των Xανιών. Γιατί, πριν ανέλθει στο δουκικ αξίωμα, ο Cicogna είχε διατελέσει δούκας της Kρήτης (1568-1571) και διοικητής Xανίων. Eίχε μάλιστα απ τη θέση αυτή προσφέρει τ σες υπηρεσίες, ώστε οι Xανιώτες είχαν αποφασίσει να ανεγείρουν στην π λη τους τον ανδριάντα του. «Kαι μαθένοντας εις την Bενετίαν οι φρονιμώτατοι αφέντες», γράφει ο Kρητικ ς ζωγράφος Γεώργιος Kλ τζας, «ταις μεγάλαις του αρεταίς... τον εψηφήσασι πρίντζηπε». Aπ «τζενεράλες», λοιπ ν, των Xανιών, ο Cicogna κατ ρθωσε να γίνει ο Γαλην τατος Πρίγκιπας της Bενετίας.

O αποικισμ ς της π λης H περίοδος της βενετοκρατίας στα Xανιά, της π λης που το νομά της προέρχεται πιθαν τατα απ το προελληνικ τοπωνύμιο «Aλχανία κώμη», αρχίζει θεωρητικά το 1252, σαράντα περίπου χρ νια μετά την πρώτη αποστολή Bενετών αποίκων στο νησί. Aπασχολημένοι με τα εσωτερικά προβλήματα της αποικίας τους κι αναγκασμένοι ν’ αντιμετωπίσουν την αντίδραση του πληθυσμού, οι Bενετοί επιδίωξαν την επέκτασή τους στη Δυτική Kρήτη με μεγάλη καθυστέρηση, αφού προηγουμένως είχαν δεχθεί να συμβιβαστούν με τους Kρητικούς επαναστάτες, αναγνωρίζοντας την κυρι τητα της κτηματικής τους περιουσίας. Σύμφωνα με το έγγραφο του αποικισμού του 1252, η περιοχή απ τη ρίζα Φλακής ώς τη θάλασσα στο ν τιο μέρος και απ ’κει ως το ακρωτήριο Σπάθα μαζί με τα νησιά των Γαύδων θα χωριζ ταν σε 90 φέουδα, απ τα οποία τα 75 θα μοιράζονταν στους Bενετούς αποίκους, ενώ τα υπ λοιπα 15 θα παρέμεναν στην ιδιοκτησία του δημοσίου. Oι

Eντολή του ρέκτορα Xανίων στα Eλληνικά του 1642.

Bενετοί άποικοι θα ανοικοδομούσαν την π λη των Xανιών και θα μοιράζονταν τον χώρο μεταξύ τους, με εξαίρεση αυτ ν που προοριζ ταν για την ανέγερση των δημοσίων κτιρίων, της εκκκλησίας και των οχυρώσεων.

Tέλος, η περιοχή γύρω απ την π λη θα χωριζ ταν σε δύο μέρη, απ τα οποία το ένα θα περιερχ ταν στο δημ σιο και το άλλο στους φεουδάρχες. H κατάκτηση των εδαφών αυτών υπολογιζ ταν να ολοκληρωθεί σε διάστημα δύο ετών.

Oπως μως αποδεικνύεται απ τα έγγραφα διανομής των φεούδων, η δυτική Kρήτη περιήλθε τελικά στους Bενετούς μετά απ τριετία και αφού είχαν γίνει απ την πλευρά των κατακτητών υποχωρήσεις.

Oικονομικ Kέντρο Στο έγγραφο του αποικισμού του 1252 τα Xανιά, τα οποία οι Bενετοί άποικοι καλούνται να ανοικοδομήσουν, μαρτυρούνται ως «π λη» (civitas). Στις αρχές του 14ου αιώνα ο πληθυσμ ς τους αναφέρεται ολιγάριθμος και η π λη, διοικητική έδρα των βενετικών αρχών και πρωτεύουσα του ομώνυμου διαμερίσματος, μνημονεύεται «σχεδ ν άδεια». H οριστική διαμ ρφωση των Xανίων ως αστικού κέντρου χρονολογείται τον 16ο αιώνα, ταν τα οχυρωματικά και άλλα δημ σια έργα απ τη μια μεριά και η εμπορική α-

νάπτυξη του λιμανιού απ την άλλη συντελούν στη μεταλλαγή της π λης σε οικονομικ κέντρο με πληθυσμ προσανατολισμένο χι πια προς την αγροτική οικονομία, αλλά προς τις εμπορικές, ναυτικές και λοιπές επαγγελματικές δραστηρι τητες που πρ σφεραν οι νέες εξελικτικές συνθήκες. Tο 1583 ο πληθυσμ ς της Kρήτης αριθμούσε 218.600 κατοίκους.

Tο διαμέρισμα των Xανιών, στο οποίο ανήκαν οι καστελλανίες Aποκορώνου, Kισάμου, Σελίνου, Φραγκοκάστελλου, καθώς και τα Σφακιά που αποτελούσαν ιδιαίτερη διοικητική μονάδα, μνημονεύεται με 263 χωριά και 43.560 κατοίκους. Στην ίδια την π λη κατοικούσαν 8.200 ψυχές. Για τα επ μενα χρ νια οι πηγές μας δίνουν τα ακ λουθα στοιχεία: Tο 1589 ο πληθυσμ ς του διαμερίσματος και της π λης των Xανιών ανέρχεται αντίστοιχα σε 36.000 και 6.000 άτομα. Tο 1608 το διαμέρισμα αναφέρεται με 37.000 κατοίκους, ενώ η π λη πάλι με 6.000 άτομα. Tο 1636 η π λη έχει 6.787 κατοίκους και ολ κληρο το διαμέρισμα 50.692 ψυχές. Λίγα χρ νια νωρίτερα, το 1630, ο στρατιωτικ ς αρχιτέκτονας Francesco Basilicata μας δίνει στην έκθεσή του προς τον υπεύθυνο για την άμυνα της Kρήτης Γενικ Kαπιτάνο, Pietro Giustinian, την ακ λουθη περιγραφή των Xανίων: «Tα Xανιά που

άλλοτε ονομάζονταν Kυδωνία είναι μεγαλ πρεπη και αρχαι τατη π λη του Bασιλείου. Tην περιβάλλουν πέντε προμαχώνες και πιαταφ ρμες που ονομάζονται: προμαχώνας Mαλιπιέρο, προμαχώνας Aγίας Λουκίας, πιαταφ ρμα προμαχώνας Σκιάβο, προμαχώνας Bιττούρη... Mέσα στην κυρίως π λη υπάρχει ένα καστέλλο παλι που περιβάλλεται απ τείχη και έχει καλά σπίτια. Στην πλατεία υπάρχει ωραι τατη κρήνη που το νερ της έρχεται με υδραγωγείο απ απ σταση τριών περίπου μιλίων... Tο λιμάνι της χωρεί 40 γαλέρες, γιατί το μισ είναι επιχωματωμένο κι έχει ανάγκη να ενισχυθεί...». Στη δεξιά πλευρά του λιμανιού, σύμφωνα με έμμετρη περιγραφή της γκι στρας που διοργανώθηκε στα Xανιά κατά την περίοδο του καρναβαλιού του 1594, υπήρχε ευρύχωρο γήπεδο κατάλληλο για την τέλεση αγώνων.

Eστία ταραχών Στα χωριά του διαμερίσματος των Xανιών, γράφει Bενετ ς αξιωματούχος στην έκθεσή του προς τη Σύγκλητο το 1563, ζούσαν οι πιο γενναίοι κάτοικοι του νησιού. «Δεν θα πρέπει να τους εμπιστεύεται κανείς», σημειώνει το 1549 στη δική του έκθεση ο ρέκτορας Xανίων, «ακ μη κι ταν παρουσιάζονται πιστ τατοι». Aπ τα πρώτα ήδη χρ νια της βενετικής κυριαρχίας στην Συνέχεια στην 8η σελίδα KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

7

Bενετικ ς χάρτης των Xανίων, αρχές του 17ου αιώνα. Συνέχεια απ την 7η σελίδα

Kρήτη το διαμέρισμα, ιδιαίτερα η ορεινή περιοχή των Σφακιών, συγκροτούσε εστία ταραχών και «σκανδάλων», σύμφωνα με την ορολογία των πηγών. Oι Σφακιανοί είχαν λάβει μέρος στα περισσ τερα απ τα επαναστατικά κινήματα που είχαν ξεσπάσει εναντίον της Bενετίας στη διάρκεια των πρώτων αιώνων της ξένης κατοχής και δεν στα-

μάτησαν ούτε κατά τους αιώνες που ακολούθησαν να εκδηλώνουν τις επαναστατικές τους διαθέσεις.

Eνδεικτικά αναφέρονται οι αγροτικές ταραχές των ετών 1509-1515 με επικεφαλής τις γνωστές οικογένειες του τ που, των K ντηδων, των Λιγνών, των Πατέρων και των Ψαρομηλίγγων, καθώς επίσης και η μεγάλη εξέγερση των χωρικών της Δυτικής Kρήτης των ετών 1526-

1528, γνωστή ως επανάσταση του Γεωργίου Γαδανολέου-Λυσσογιώργη. Mε βάση τις ιστορικές μαρτυρίες του κινήματος αυτού, που συνδέεται με την παρακμή του φεουδαρχικού συστήματος στην Kρήτη, ο Σπυρίδων Zαμπέλιος δημοσίευσε το 1871 το ιστορικ μυθιστ ρημα «Kρητικοί Γάμοι». Eρμηνεύοντας τα ιστορικά γεγον τα με το πνεύμα της εποχής του, ο Zαμπέλιος πα-

Tο άγαλμα του δούκα Pasquale Cicogna στα Xανιά. (Φανταστική απεικ νιση απ το ζωγράφο Γεώργιο Kλ ντζα).

8

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995

ρουσιάζει τον ήρωα του έργου «Kαντανολέο» ως τον οργανωτή της απελευθέρωσης ολ κληρου του υπ δουλου ελληνικού χώρου.

Δυσπιστία απέναντι στους Bενετούς Σε αντίθεση με το συμβολαιογραφικ αρχείο του Xάνδακα που έχει σωθεί και φωτίζει ποικιλοτρ πως τις κοινωνικές και οικονομικές δομές της περιοχής, το αντίστοιχο των Xανιών έχει χαθεί, με αποτέλεσμα οι γνώσεις μας να στηρίζονται συνήθως στα στοιχεία των επίσημων βενετικών πηγών.

Aν για την πρώτη χρονική περίοδο της βενετοκρατίας οι πληροφορίες που αντλούμε απ τα έγγραφα αναφέρονται κυρίως σε ζητήματα οργάνωσης του χώρου, για τον 16ο και 17ο αιώνα το διαθέσιμο τεκμηριωτικ υλικ επιτρέπει την ανίχνευση μιας πιο σύνθετης κοινωνικής πραγματικ τητας. Στα μέσα του 16ου αιώνα τα Xανιά εμφανίζονται ως σημαντικ εμπορικ κέντρο, απ’ που εξάγεται κρασί, λάδι και χυμ ς λεμονιών και νερατζιών προς τη Bενετία, Kωνσταντινούπολη, Φλάνδρα, Aλεξάνδρεια, Mάλτα, Σικελία. Tην εποχή μάλιστα κατά την οποία σημειώθηκε η μεγάλη σιτοδεία στην Aνατολική Mεσ γειο, λαθρέμποροι στα Xανιά διακινούσαν ποσ τητες σιταρι-

ού που έφταναν στο λιμάνι απ τη Δύση και την Tουρκία. H εικ να της οικονομικής ευεξίας μεταβάλλεται στις τελευταίες δεκαετίες του αιώνα και στις αρχές του επ μενου, ταν ο τουρκικ ς κλοι ς γύρω απ τις βενετικές κτήσεις γίνεται ολοένα και πιο ασφυκτικ ς. Στα γνωρίσματα της π λης εγγράφεται τώρα η περιορισμένη προσφορά εργασίας που παρατηρείται ιδιαίτερα στον σημαντικ για τις ανάγκες της Bενετίας τομέα της ναυπήγησης, αλλά και τα αισθήματα ανασφάλειας και δυσπιστίας των κατοίκων απέναντι στους Bενετούς. Aρκεί ν’ αναφερθεί τι το 1573, λίγα δηλαδή χρ νια μετά την τουρκική κατάκτηση της Kύπρου, ο ιερέας του ναού του Σωτήρα παρακινούσε τους Xανιώτες να εγκαταλείψουν τους Bενετούς και να ταχθούν με το μέρος των Tούρκων. Kι ακ μη τι το 1619 η Bενετία αναγκάστηκε να στείλει ξυλεία και άλλα υλικά στο ναυπηγείο των Xανιών, με σκοπ μεταξύ άλλων να απασχοληθούν και να συντηρηθούν οι μάστορες που ήταν άνεργοι.

H καταπιεστική απ την άλλη μεριά πολιτική που ακολούθησε η Bενετία στην ύπαιθρο και η αδυναμία της να επιλύσει τα ζωτικά προβλήματα των αγροτών με τη θέσπιση των ριζικών μέτρων που απαιτούσαν οι κρίσιμοι εκείνοι καιροί είχε ως αποτέλεσμα οι χωρικοί είτε να αδιαφορούν μπροστά στο ενδεχ μενο αλλαγής κυριαρχίας είτε να αντιμετωπίζουν ευνοϊκά τις εχθρικές εισβολές στο νησί.

Πολιτιστικές επιρροές H διμερής μ ρφωση των Kρητικών τους επέτρεπε να βρίσκονται σε συνεχή επαφή με το πνευματικ κλίμα που επικρατούσε στην αναγεννησιακή Eυρώπη. Tα παιδιά των αστικών και αρχοντικών οικογενειών συνέχιζαν τις σπουδές τους στις πανεπιστημιακές σχολές των ιταλικών π λεων και γύριζαν στην πατρίδα ως «ντοτ ροι της λέτζας», «αβοκάτοι» ή «αβογαδ ροι» και «ντοτ ροι της μεδιτσίνας». Aπ τους φοιτητές που μνημονεύονται στα μητρώα εγγραφής του πανεπιστημίου της Πάντοβας του 17ου αιώνα με την ένδειξη «Cydonicenses» αναφέρονται ενδεικτικά ο Παύλος Kασιμάτης, ο Γεώργιος Γαβαλάς, ο Iωάννης Πορφύριος, ο Θε δωρος Pάλλης, ο Iωάννης Σκορδίλης και ο Γεώργιος Bιδάλης. Aπ φοιτος ιταλικού πανεπιστημιου ήταν εξάλλου ο γιατρ ς Iωάννης Xαρτοφύλακας, ανακαινιστής της μονής της Zωοδ χου Πηγής Xρυσοπηγής, ο οποίος έλαβε την κρητική ευγένεια το 1608 έναντι των υπηρεσιών του στη διάρκεια επιδημίας πανούκλας, καθώς και ο διαπρεπής δικηγ ρος των Xανίων Iωάννης Mούρμουρης, στον οποίο αφιέρωσε ο Xορτάτζης την Eρωφύλη του. Eξοικειωμένοι με τα αγαθά του ιταλικού πολιτισμού, οι Kρητικοί αυτοί σπουδαστές συνέβαλαν αποφασιστικά στη διαμ ρφωση της πνευματικής ζωής των κρητικών π λεων. Hδη κατά τα ιταλικά πρ τυπα ιδρύθηκε το 1637 στα Xανιά η Aκαδημία των Sterili (Στείρων) σω-

Bενετικ ς χάρτης των Σφακίων, αρχές του 17ου αιώνα.

ματείο λογίων με σκοπ την καλλιέργεια των γραμμάτων. H σύσταση της Aκαδημίας, ανεξάρτητα απ τον επαρχιακ χαρακτήρα και τη βραχύχρονη δράση της, φανερώνει τον βαθμ επικοινωνίας των κατοίκων των Xανιών με τους κύκλους των Iταλών λογίων. Στα τέλη του προηγούμενου αιώνα ζούσε άλλωστε στα Xανιά μια σπουδαία προσωπικ τητα της Iταλίας, ο γιατρ ς και ιστοριοδίφης Oνώριος Belli. Mεγαλωμένος στο πνευματικ περιβάλλον της Vicenza, ο Belli παρέμεινε στην Kρήτη δεκαέξι χρ νια και επιδ θηκε σε αρχαιολογικές και βοτανολογικές

μελέτες, πραγματοποιώντας ανασκαφές, αποτυπώνοντας μνημεία και αντιγράφοντας επιγραφές.

Eιρηνική συνύπαρξη H αναθεώρηση απ τον 16ο αιώνα της θρησκευτικής πολιτικής της Bενετίας, που αποσκοπούσε στον προσεταιρισμ των υπηκ ων της για την αποτροπή της τουρκικής απειλής, καθώς και η χειραφέτηση των παραγωγικών τάξεων, με την επικράτηση οικονομικού και κοινωνικού περιβάλλοντος ανάλογου με αυτ που χαρακτήριζε την ίδια εποχή τις ιταλικές π λεις, οδήγησαν προοδευτικά στην ειρηνική συνύ-

παρξη του ελληνικού με το ξένο στοιχείο. Kαρπ ς της μακρ χρονης αυτής συμβίωσης ήταν η σύζευξη των δύο πολιτιστικών παραδ σεων που βεβαιώνεται περίτρανα απ την υψηλής ποι τητας τέχνη της εποχής.

H τουρκική κατάκτηση διέκοψε οριστικά τη διαδικασία του κοινού αυτού πολιτιστικού γίγνεσθαι με φορείς τα μέλη της κρητικής κοινωνίας. Tα Xανιά παραδ θηκαν στους Tούρκους τον Aύγουστο του 1645.

«Kι ο ήλιος έρριχνε φωθιά λες τσι μέρες κείνες» θα γράψει επιγραμματικά ο ποιητής του Kρητικού Πολέμου, Mαρίνος Tζάνε Mπουνιαλής.

KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

9

H Kρητική Πολιτεία H πορεία απ την αυτονομία της νήσου το 1898 έως την ένωση με την Eλλάδα το 1913

H αναχώρηση των τούρκικων στρατευμάτων απ τη Σούδα, στις 2 Nοεμβρίου του 1898.

Tης Zαχαρένιας Σημανδηράκη Προϊσταμένης του Iστορικού Aρχείου Kρήτης

H KPHTH αυτονομήθηκε το 1898, μετά την τελευταία επανάσταση των Kρητών εναντίον των Tούρκων (1897 - 1898). Oι Kρήτες, παρά τις διαφωνίες τους, είχαν αναγκασθεί να δεχθούν τη λύση της αυτονομίας που είχε προταθεί απ τις μεγάλες δυνάμεις και είχε απορριφθεί στο παρελθ ν. Kατά τα πρώτα χρ νια της αυτονομίας οι δυνάμεις διατηρούν τους τέσσερις τομείς που είχαν δημιουργήσει –αγγλικ , γαλλικ , ρωσικ και ιταλικ – και τα στρατεύματά τους σταθμεύουν στο νησί.

Tα Xανιά, πρωτεύουσα της Kρήτης απ το 1850 και εξής και η γύρω περιοχή γίνεται πολυεθνικ ς τομέας. H κρητική αυτονομία αρχίζει με την ανάληψη της διοίκησης της νεοσύστατης κρητικής πολιτείας απ τον ύπατο αρμοστή, Πρίγκιπα Γεώργιο, γιο του βασιλιά της Eλλάδας Γεωργίου, τον οποίο είχαν επιβάλει οι μεγάλες δυνάμεις, που αποβιβάζονται στο λιμάνι της Σούδας την 9η Δεκεμβρίου 1898.

Aρχίζει αμέσως να εκδίδεται η επίσημος εφημερίς της κρητικής πολιτείας - στο πρώτο φύλλο της στις 25 Δεκεμβρίου 1898, δημοσιεύεται και η προκήρυξη του Hγεμ να για την ανάληψη των καθηκ ντων του. Συγκροτείται επιτροπή για την παρασκευή σχεδίου πολιτεύματος και εκδίδεται διάταγμα για τη συγκρ τηση της κρητικής συνελεύσεως απ 138 χριστιανούς και 50 μουσουλμάνους πληρεξουσίους. Ως ημέρα εκλογών ορίζεται η 24η Iανουαρίου 1899. H κρητική βουλή στεγάζεται σε κτίσμα στο κέντρο του δημοτι-

10

κού κήπου των Xανίων και το προεδρείο της συνέλευσης των Kρητών αποτελείται απ ένα πρ εδρο, τρεις αντιπροέδρους και τρεις γραμματείς. Συντάσσεται το σύνταγμα της κρητικής πολιτείας και δημοσιεύεται στην επίσημη εφημερίδα (φ. 24/16-4-1899). Δημιουργείται σώμα κρητικής χωροφυλακής, ιδρύεται η τράπεζα Kρήτης και κυκλοφορεί η κρητική δραχμή. Στα δημ σια και στα ιδιωτικά κτίρια κυματίζει η σημαία της αυτονομίας, με λευκ σταυρ στη μέση και τα 3/4 της γαλάζια που συμβολίζουν τον ελληνικ πληθυσμ του νησιού, ενώ το κ κκινο 1/4 την μουσουλμανική μειον τητα. Συγκροτείται το συμβούλιο του ηγεμ να και συνιστώνται πέντε ανώτερες διευθύνσεις που αντιστοιχούν σε σημερινά υπουργεία. H ανωτέρα διεύθυνσις οικονομικών με σύμβουλο - υπουργ τον Kωνσταντίνο Φούμη, Συγκοινωνίας και Δημοσίας Aσφαλείας με σύμβουλο τον Xουσεΐν Γενιτσαράκη, Eσωτερικών με σύμβουλο τον Mανούσο Kούνδουρο, Δημοσίας Eκπαιδεύσεως και Θρησκευμάτων με σύμβουλο τον Nικ λαο Γιαμαλάκη και Δικαιοσύνης με σύμβουλο τον Eλευθέριο Bενιζέλο.

Eργα ανασυγκρ τησης Aυτή την εποχή, τα Xανιά είναι πνευματικ , διοικητικ , εμπορικ και βιομηχανικ κέντρο. O συνολικ ς πληθυσμ ς του νησιού είναι λίγο παραπάνω απ 300.000. «Πρωτεύουσα της επαρχίας, του δήμου και λης της νήσου είναι η π λις των Xανίων, έδρα του ηγεμ νος, των ανωτέρων πολιτικών και στρα-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995

τιωτικών αρχών της Nήσου, του Eπισκ που Kυδωνίας και Aποκορώνου, του Nομάρχου Xανίων και των Προξένων των Δυνάμεων, έχουσα 20.972 κατοίκους, εξ ων 11.219 Xριστιανοί, 9.112 Mωαμεθανοί και 641 Iσραηλίται...», αναφέρεται σε Γεωγραφία της εποχής.

Aλλά η μεσαιωνική π λη ασφυκτιά μέσα στα τείχη, μια νέα πολιτεία αρχίζει να σχηματίζεται απ έξω, προκαλούνται ρήγματα στο φρούριο, εκτελούνται έργα ανασυγκρ τησης και το αρχιτεκτονικ ρεύμα του νεοκλασικισμού έρχεται να προσθέσει τη σφραγίδα του στα Xανιά.

Tο πνευματικ και πολιτιστικ επίπεδο είναι σε υψηλ σημείο, λειτουργούν νέα σχολεία, το ποσοστ αναλφαβητισμού μικραίνει, έχει συγκροτηθεί απ το 1899 ο Φιλολογικ ς Σύλλογος «Xρυσ στομος» (ο μοναδικ ς σήμερα επιζών απ τους συλλ γους της εποχής αυτής), ενώ ιδρύονται λο και περισσ τερα πνευματικά, φιλανθρωπικά, αθλητικά και εργατικά σωματεία, διοργανώνονται πλείστες μουσικοφιλολογικές εσπερίδες και συναυλίες.

Eρχονται πολυμελείς, καλά καταρτισμένοι ξένοι και ελληνικοί θίασοι.

Mαθητές ανεβάζουν θεατρικές παραστάσεις αξιώσεων και μάλιστα στα Aρχαία Eλληνικά, έρχεται ο φωνογράφος και ο κινηματογράφος στην π λη. Kυκλοφορούν εφημερίδες και περιοδικά απ την Eλλάδα και την Eυρώπη, αλλά και Xανιώτικα, με αξιοθαύμαστη ύλη. Tο 1901 στα πρωτοπ ρα Xανιά γίνεται πρ ταση χειραφέτησης της γυναίκας στην Kρητική Bουλή, ενώ το 1902 η Aρτεμισία Λανδράκη, λογία και δραστηριοποιημένη, είναι η πρώτη γυ-

ναίκα που εκδίδει περιοδικ τον περίφημο «Σπινθήρα».

Kίνημα εναντίον του Aρμοστή Σταδιακά η διοίκηση του Aρμοστή Γεωργίου αρχίζει να γίνεται αυταρχική, καταργείται η ελευθεροτυπία, γίνονται συλλήψεις και φυλακίσεις αντιπολιτευομένων και ο ίδιος αποδεικνύεται αδιάλλακτος στις θέσεις του για το Kρητικ Zήτημα και τη μετάβαση της Kρήτης απ την Aυτονομία στην Eνωση, θέσεις που ήταν αντίθετες με αυτές του Bενιζέλου. O τελευταίος μάλιστα συνέταξε και δημοσίευσε πλείστα άρθρα στην εφημερίδα του, τον «Kήρυκα» – μεταξύ αυτών και την περίφημη σειρά άρθρων με τίτλο «Γεννηθήτω Φως». Oι διαφωνίες για τη χάραξη της πολιτικής ήταν τ σο έντονες, ώστε η σύγκρουση των δύο ανδρών υπήρξε αναπ φευκτη και στις 18/02/1901 ο Hγεμ νας, με οργισμένη ιδι γραφη απ φαση απολύει τον Σύμβουλ του της Δικαιοσύνης. Σχηματίσθηκε μια ισχυρή αντιπολίτευση, άρχισε να επέρχεται η σύρραξη και η δυσφορία να μεγαλώνει και προετοιμάζεται σιγά σιγά Kίνημα εναντίον του Aρμοστή. O τελευταίος μάλιστα δεν λαμβάνει υπ’ ψιν του εμπιστευτική αναφορά προκρίτων επαρχιών του νομού Xανίων στην οποία στηλίτευαν τα κακώς κείμενα και εξέφραζαν τις ανησυχίες τους. O Bενιζέλος και η Aντιπολίτευση καλούν το λα να διακηρύξει τον π θο του για την Eνωση και το Kίνημα του Θερίσου ξεσπά στις 10 Mαρτίου 1905 με πρωτεργάτες τους E. Bενιζέλο, K.

Φούμη και K. Mάνο. Λαοψηφίσματα έρχονται απ λη την Kρήτη, το Kίνημα γενικεύεται, στις προκηρύξεις του Aρμοστή χαρακτηρίζεται έκνομο, κανείς μως δεν «συνετίζεται» και έτσι εκδίδονται εντάλματα συλλήψεως των πρωτεργατών με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας.

Eκδίδονται το «Θέρισο» και η «Eφημερίδα της Eπαναστατικής Συνελεύσεως», γραμμάτια ενίσχυσης του αγώνα και γραμματ σημα για την κυκλοφορία της επαναστατικής αλληλογραφίας.

Tο Kίνημα λήγει το φθιν πωρο του 1905 και στις εκλογές της 7/5/1906 οι πρωτεργάτες του Θερίσου εκλέγονται βουλευτές – το κ μμα τους υπερίσχυσε στους νομούς Xανίων και Σφακίων αλλά ηττήθηκε στην υπ λοιπη Kρήτη.

Aλέξανδρος Zαΐμης O Πρίγκιπας Γεώργιος έφυγε τον Σεπτέμβριο του 1906 και ως νέος Yπατος Aρμοστής ανέλαβε ο Aλέξανδρος Zαΐμης, στον οποίο η B΄ Συντακτική Συνέλευση των Kρητών υπέβαλε το νέο Kρητικ Σύνταγμα και ο κρατικ ς μηχανισμ ς άρχισε και πάλι να λειτουργεί υποδειγματικά, ενώ συγκροτήθηκε και η Kρητική Πολιτοφυλακή, ο πρώτος τακτικ ς στρατ ς του Nησιού.

Aναχώρηση τωνξένων δυνάμεων Tον Iούλιο του 1908 άρχισαν να αποσύρονται και σε λιγ τερο απ ένα χρ νο είχαν φύγει τα διεθνή στρατεύματα ξηράς. Ως αντίκτυπος της προσάρτησης της Bοσνίας Eρζεγοβίνης απ την Aυστρία και της ανακήρυξης της Bουλγαρίας σε βασίλειο με προσάρτηση ταυτ χρονα και της Aνατολικής Pωμυλίας, ήλθε στις 24/9/1908 και ενώ ο Zαΐμης βρισκ ταν στην Aίγινα για διακοπές, η κήρυξη της ένωσης της Kρήτης με την Eλλάδα. H διακήρυξη δημοσιεύθηκε στην Eπίσημη Eφημερίδα (που τιτλοφορήθηκε εφεξής «Παράρτημα της Eφημερίδος της Kυβερνήσεως του Bασιλείου της Eλλάδος εν Kρήτη»), η Bουλή επικύρωσε τα ψηφίσματα και εξέδωσε ανάλογο ψήφισμα, οι αξιωματούχοι ορκίσθηκαν πίστη στον βασιλιά της Eλλάδας, καταργήθηκε το Kρητικ Σύνταγμα και εισήχθη το Eλληνικ . Yπεδείχθη στον Zαΐμη να μην επιστρέψει στην Kρήτη και σχηματίσθηκε διακομματική Kυβέρνηση απ τους E. Bενιζέλο, M. Πετυχάκη, Eμμ. Λογιάδη, X. Πωλογεώργη και Πρ εδρο τον Aντ. Mιχελιδάκη. Oι Kρήτες υπέστειλαν τη σημαία της Aυτονομίας και ύψωσαν στο φρούριο Φιρκά την ελληνική. H τελευταία, παρά τις σχετικές εντολές των Eυρωπαίων προξένων, δεν υπεστάλη, με αποτέλεσμα να καταβιβασθεί βίαια (έκοψαν τον ιστ ) απ ναύτες του ευρωπαϊκού στ λου.

H Kυβέρνηση παραιτήθηκε και ορίσθηκε τριμελής επιτροπή για την άσκηση της εξουσίας. Tην επιτροπή διαδέχθηκε κυβέρνηση που προκήρυξε αμέσως εκλογές, στις οποίες (Aνοιξη 1910) πλειοψήφησε το κ μμα του Bενιζέλου. Σχηματίσθηκε νέα κυβέρνηση, η οποία ανασχημα-

τίσθηκε λίγο αργ τερα ταν ο Bενιζέλος κλήθηκε απ τον Στρατιωτικ Σύνδεσμο στην Aθήνα, τέθηκε επικεφαλής των Φιλελευθέρων και ανέλαβε τις τύχες της Eλλάδας.

Kατά τα επ μενα χρ νια η Kρήτη διοικήθηκε απ τριμελείς επιτροπές, αλλά οι βουλευτές της, για διπλωματικούς λ γους, δεν γιν ταν δεκτοί στο Eλληνικ Kοινοβούλιο, ακ μη κι ταν Πρωθυπουργ ς ήταν ο E. Bενιζέλος. Eτσι το 1911 σημειώθηκε και νέα επαναστατική κινητοποίηση και δημιουργήθηκε Eπαναστατική Συνέλευση με ένοπλα τμήματα. Mε την έκρηξη των Bαλκανικών Πολέμων (1912) οι Kρήτες βουλευτές έγιναν δεκτοί στην Eλληνική Bουλή με ενθουσιασμ ενώ εστάλη ως Γενικ ς Διοικητής Kρήτης πλέον ο Στέφανος Δραγούμης.

Tο Kρητικ Zήτημα έληξε με την ευτυχή κατάληξη των Bαλκανικών Πολέμων. Mε το άρθρο 4 της Συνθήκης του Λονδίνου (30/5/1913) ο Σουλτάνος παραιτείτο των δικαιωμάτων του στην Kρήτη παραχωρώντας τα στις Mεγάλες Δυνάμεις, ενώ με ιδιαίτερη Συνθήκη μεταξύ Eλλάδας και Tουρκίας (1/11/1913) παραιτείτο κάθε δικαιώματος επικυριαρχίας στο Nησί.

Tην 1η Δεκεμβρίου 1913, παρουσία του τ τε βασιλιά της Eλλάδας Kωνσταντίνου και του Πρωθυπουργού E. Bενιζέλου, επισημοποιήθηκε και η τυπική πλέον ένωση της Kρήτης με την Eλλάδα, με την έπαρση της ελληνικής σημαίας στο φρούριο Φιρκά, μπροστά στα δακρυσμένα μάτια των πολύπαθων Kρητικών που έβλεπαν επιτέλους το αιματοποτισμένο νειρο αιώνων να πραγματοποιείται, γράφοντας και το τέλος τ σων αγώνων για την Λευτεριά τους και για το δικαίωμα να λέγονται Eλληνες.

O πρίγκιπας Γεώργιος περνά απ την οδ Kανεβάρο, στο Kαστέλλι, μετά την έξοδ του απ το διοικητήριο.

Δεξίωση αξιωματικών των «Προστάτιδων» Δυνάμεων, Aγγλίας, Pωσίας, Iταλίας και Γαλλίας, στο Δημοτικ Kήπο των Xανίων, στις 24 Iουνίου του 1908.

KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

11

Tα εφηβικά χρ νια του Bενιζέλου H πολυεθνική Xαλέπα υπήρξε η μεγάλη διπλωματική σχολή η οποία εξεπαίδευσε τον Eθνάρχη Tου Nικολάου B. Tωμαδάκη

AI ΠPOΣΩΠIKAI μου αναμνήσεις απ τον μέγαν Kρήτα (σ.σ. Eλευθέριο K. Bενιζέλο) ήσαν ολίγαι, αλλ’ έζησα επί τινας δεκαετηρίδας ου μ νον εις το αυτ περιβάλλον, αλλά και τους ανθρώπους του, τους φίλους του και τους αντιπάλους του.

Kαι επρ σεξα τον θαυμασμ ν των αντιπάλων του, υπερβαίνοντα πολλάκις τον των οπαδών και συνεργατών του. Mεταξύ του 1930 και 1940 ο συνήθης μου καθημεριν ς περίπατος ήταν η Xαλέπα, το Aκρωτήρι ή οι Mουρνιές, ο τ πος δηλαδή της γεννήσεως, της κατοικίας και της δράσεώς του. Tο Aκρωτήρι, ειδικώς, ο Προφήτ’ Hλίας, είναι και ο τ πος που ετάφη. Aνθρωποι ως ο Iωάννης Hλιάκης, ο Nικ λαος Πιστολάκης, ο Eμμανουήλ Mουντάκης μου ήσαν οικείοι .Eξ άλλου συνεζήτησα πολλάκις περί Bενιζέλου με τον αείμνηστον Πρίγκιπα Γεώργιον. Θα αναφέρω μερικάς αναμνήσεις μου.

Aεικίνητος Oταν ήταν εις το Θέρισον (1905), διηγείτο ο K.M. Φούμης, κατήρχετο μέχρι των Mουρνιών, εισέρχετο εις το χωρι , ένοπλος, πηδών τους φράκτες. Hτο άφοβος. Tον είδα να κοιμάται, μοι έλεγε ο Γεώργιος Mπαλαντίνος, άλλος Θερισιαν ς, με ανοιχτά τα μάτια. Aυτ δεν το είχα ίδει ποτέ και δεν το είδα έκτοτε.

Eις τον Προφήτ’ Hλία εφύλαε τη βάρδια του ως σκοπ ς, ως ο κοιν τερος των επαναστατών, εβεβαίωναν ο Πιστολάκης και ο Mουντάκης.

Oταν εις τα 1936 απέθανεν, είχεν αποφασισθή να τον θάψουν απέναντι απ το σπίτι του εις την Xαλέπαν.

Aς είναι αθάνατος η μνήμη του αγαπημένου του Hλιάκη, που επέμεινε να ταφή εις το Aκρωτήρι, έπεισε δε την αείμνηστον κυρίαν Eλεναν, διηγηθείς τι εσκ νταψεν εις το σημείον που ωρύχθη ο τάφος! Oλίγοι γνωρίζουν ίσως τι ο Πρίγκιψ Γεώργιος επεδίωξε τον Mάιον του 1941, κατά την μάχην της Kρήτης, να μείνη εις τα Xανιά και να φονευθή. Διατί; Διά να τον θάψουν οι Kρητικοί δίπλα στον Bενιζέλον! Mου το είπεν επανειλημμένως. O Mανούσος Kούντουρος εγλύτωσε τον αντίπαλ ν του εις τις Aρχάνες το 1897, τε θα έκαιαν ζωνταν ν τον Πρ εδρον της Kρητικής Συνελεύσεως οι ακαίρως ζητούντες να εγκαταλείψη το σύνθημα της Eνώσεως πληρεξούσιοι των Aνατολικών Eπαρχιών.

Aνεξίκακος

O Eλευθέριος Bενιζέλος στα νεανικά του χρ νια.

12

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995

Θέλετε αναμνήσεις και απ την ανάποδη; H μεγαλοψυχία και η ανωτερ της του Bενιζέλου προς τους αντιθέτους του ή τους αποστατήσαντας απ αυτ ν. Προ του 1928 -

ταν εκατέβηκε εις τα Xανιά, απ τους πρώτους που επεσκέφθη και αγκάλιασεν ήταν ο K. M. Φούμης, συναρχηγ ς του εις το Θέρισον, αντιβενιζελικ ς κατ πιν, τον οποίον ενήργησε να εκλέξουν εις την Γερουσίαν αριστίνδην. Oταν ο Bενιζέλος εισήλθε το πρώτον εις την Γενική Συνέλευσιν της Kρήτης (Bουλήν, 1889) είχε συνάδελφον τον εξ Aμαρίου κατ πιν γυμνασιάρχην Eμ. Γ. Γενεράλιν. Hταν τ τε και οι δύο ξυπ λητοι (φιλελεύθεροι), αλλά συν τω χρ νω, ο Γενεράλις έγινε συντηρητικ ς και το 1917, γυμνασιάρχης επιφανέστατος ων, μετετέθη δυσμενώς απ τα Xανιά εις την Tρίπολιν. Oι εκεί βενιζελικοί δεν τον έβλεπαν με καλ μάτι και τον κατήγγειλαν τι παρεκώλυε την οργάνωσιν των προσκ πων και το θέμα έφθασε εις την Bουλήν που επερωτών κυβερνητικ ς βουλευτής επετέθη σφ δρα κατά του Γενεράλι. O Bενιζέλος ηγέρθη, παραμέρισε τον υπουργ ν της Παιδείας, και απαντών εκάλυψε τον γυμνασιάρχην, τον οποίον εγκωμίασε θερμώς, παρά την πολιτικήν των αντίθεσιν. Περί δε τα 1935 τον εκάλεσεν εις την Xαλέπαν, συνέφαγον και τα είπαν! Aλλο: H Eλενα Bενιζέλου επήγε εις κοντσέρτο, εις το οποίον ετραγούδησε συμπαθής υψίφωνος, κ ρη αντιβενιζελικού πολιτευομένου των Xανίων. Aφού συνεβουλεύθη τον Πρ εδρον, της απένειμεν υποτροφίαν διά να σπουδάση μουσικήν εις το Παρίσι, παρά τας διαμαρτυρίας των «πιστών βενιζελικών», τι χρηματοδοτείται ο αντίθετος! Aλλωστε τούτο είχε πράξει ο ίδιος ο Πρ εδρος επανειλημμένως, βοηθήσας χρηματικώς συμπολίτας του, ανεξαρτήτως των πολιτικών των φρονημάτων.

Eις την ζωήν μου είδα προσωπικώς τον Eλευθ. K. Bενιζέλον, σον περίπου και τους Iωάννην Mεταξάν και Aλ. Παπάγον. Oμως ο πρώτος ήσκει προσωπικήν γοητείαν εις τον λα ν, άμεσον επιβολήν, εκινείτο εν μέσω αυτού με ευχέρειαν, την οποίαν ποτέ δεν επρ κειτο ν’ αποκτήσουν οι άλλοι. Ως προς τον δικτάτορα, ενθυμούμαι τι τον Nοέμβριον του 1936 εστάθη μετά συγκι-

O Eλευθέριος Bενιζέλος με την πρώτη του σύζυγο και μητέρα του γιού του Σοφοκλή, Mαρία.

νήσεως εις την αίθουσαν του Iστορικού Aρχείου Kρήτης εις τα Xανιά ( που κατ’ ανάγκην του εχρησίμευα ως ξεναγ ς, διευθυντής ών της υπηρεσίας) ενώπιον της εικ νος του Eλευθ. K. Bενιζέλου, φωτογραφίας περίπου του 1910, και μετά στιγμι-

H εφημερίδα του Eλευθερίου Bενιζέλου «Kήρυξ» στην οδ Xάληδων, στην οποία έγραφε τα πρώτα πύρινα άρθρα του για την απελευθέρωση της Kρήτης και την ένωσή της με την Eλλάδα.

αίαν περισυλλογήν μου είπεν: — Aυτήν την ηλικίαν είχεν ο αείμνηστος Πρ εδρος, ταν ήμην υπασπιστής του!

H εικών, η οποία υπάρχει ακ μη ανηρτημένη ύπερθεν του γραφείου του εις την (καθ’ υπ δειξίν μου) αίθουσαν των ενθυμίων του εις το Iστορικ ν Aρχείον Kρήτης των Xανίων, δεικνύει αβροτάτην φυσιογνωμίαν, της οποίας τα χείλη διανθίζει γλυκύπικρον αινιγματικ ν μειδίαμα. Oυδείς δύναται να φαντασθή τι ο Bενιζέλος της εν λ γω εικ νος είναι ο επαναστάτης του 1897 ή του 1905. Eάν μως διεξέλθη τις τας βίβλους, τας οποίας εξέδωκαν αι M. Δυνάμεις διά τα γεγον τα 1897-1898 τα σχετικά με το Kρητικ ν Zήτημα, και αναγνώση τα ιδιοχείρως υπ του Bενιζέλου συνταχθέντα υπομνήματα της Γενικής των Kρητών Συνελεύσεως ή του Eκτελεστικού, τ τε θα λύση το αίνιγμα. Eν τελευταία αναλύσει ο διπλωμάτης και ο αγωνιστής είναι εν και το αυτ , τα εκφραστικά μέσα είναι διάφορα. Kαι το πεδίον δράσεως το ίδιον.

H σχολή της Xαλέπας Aυτ το αλωνάκι της Xαλέπας της μετά το 1878, που ήδρευον οι πρ -

ξενοι των Mεγάλων Δυνάμεων, είναι η μεγάλη διπλωματική σχολή η οποία εξεπαίδευσε τον Bενιζέλον.

Tα Γενικά προξενεία και τα κονσολάτα της Xαλέπας, επηνδρωμένα με Aγγλους και Pώσους, ιδία, προξένους πρώτης γραμμής, παρακολουθούντα αγρύπνως το Aνατολικ ν ζήτημα απ της σκοπιάς της Kρήτης, δεχ μενα τας διαμαρτυρίας των Kρητών, μηχανορραφούντα, κατασκοπεύοντα, βοηθούντα, υποδεικνύοντα –κατά τας περιστάσεις, την πολιτικήν και τα συμφέροντα των αντιτιθεμένων προς αλλήλας M. Δυνάμεων– υπήρξαν τα φροντιστήρια της διπλωματίας και τους διεθνούς δικαίου, που ησκήθη ο Eλ. K. Bενιζέλος. O δε κ λπος της Σούδας και το Aκρωτήρι, αι συζητήσεις με τους ναυάρχους Kανεβάρο, Ποτιέ, Σκρ δλωφ και N ελ, η επί τ σους μήνας συνύπαρξις και ευγενής συνεργασία με άνδρα περινούστατον, τον πρ εδρον του εκτελεστικού ιατρ ν Iωάννην Σφακιανάκην, υπήρξεν η γενική δοκιμή της διαχειρίσεως των εθνικών ζητημάτων (1910 - 1920).

Tο Kρητικ ν ζήτημα ήτο τ τε κάτι παρ μοιον με το σημεριν ν θέμα του Bερολίνου και ηπείλει σύγκρουσιν των μεγάλων. O Bενιζέλος έζη την ψυχολογίαν των συμπατριωτών του Kρητών επαναστατών, εις το αίμα του έρρεε το θάρρος της πατριωτικής οικογενείας των Πλουμιδάκηδων του Θερίσου και η σωφροσύνη του λογίου εμπ ρου πατρ ς του. Tα διπλωματικά θέματα της Eυρώπης εγνώριζον τα καφενεία της Xαλέπας καλύτερον απ το επιτελείον της Nέας Hμέρας της Tεργέστης.

O Bενιζέλος ήτο δυνατ να συναναστρέφεται (και ζυγίζη τας απ ψεις του) μετά του αγγλοφίλου Kωσταρού Bολουδάκη και του ρωσοφίλου Xατζή Mιχάλη Γιάνναρη.

Eγνώριζε τας επιδιώξεις των Bρετανών εις την Aνατολήν, την σημασίαν της θαλάσσης δι’ αυτούς, τον ρ λον του κοινοβουλευτισμού, του Tύπου, της Kοινής Γνώμης. Eις αντιστοίχους περιπτώσεις ο Δημ. Γούναρης δεν είχε τοιαύτας ευκαιρίας.

Hφαίστειο δράσης H Kρήτη με την Iστορίαν της και τους αγώνας της, το διαρκές αυτ ηφαίστειον δράσεως και πατριωτισμού, ενεργείας και περισκέψεως, διεμ ρφωσε τον Eλευθέριον K. Bενιζέλον. O οποίος δεν της οφείλει απλώς την γέννησιν και τα θρέπτρα, πως και αυτή δεν του ώφειλε μ νον τον τάφον και την μνήμην.

Hτο βεβαίως εξαίρετος, ασυνήθης φύσις, μεγάλος. Kαι «οι μεγάλοι τα μεγάλα, καθώς πρέπει, επιθυμούν».

Tο τι δεν ωνειροπ λησεν απλώς, δεν έγραψε, δεν ερητ ρευσε, δεν εσχεδίασε μ νον, το τι επραγμάτωσε τα ιδικά του και τα ιδικά μας νειρα, και αυτ το οφείλει εις το θετικ ν στοιχείον του Kρητικού Λαού που η θεωρία γίνεται έργον... Σημείωση: Tο άρθρο είναι απ σπασμα απ το βιβλίο του καθηγητή Nικολάου B. Tωμαδάκη «O Bενιζέλος έφηβος», Eκδ σεις Kυδωνία, Aθήνα, 1964.

KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

13

H θρυλική μάχη της Kρήτης Tο θάρρος, η τ λμη και το πνεύμα αυτοθυσίας του κρητικού λαού προκάλεσαν το παγκ σμιο ενδιαφέρον Tου Σταμάτη Aπ. Aποστολάκη Δασκάλου, Λαογράφου

ΠENHNTA TEΣΣEPA χρ νια απ τη μάχη της Kρήτης και πενήντα απ την απελευθέρωση της Mεγαλονήσου απ τα γερμανικά στρατεύματα (1945-1995), δίνουν την ευκαιρία να σκύψουμε στα συγκλονιστικά και πρωτάκουστα γεγον τα της εποχής, ν’ αναμνησθούμε ημερών δ ξας και ν’ αποτίσουμε τον οφειλ μενο φ ρο τιμής στους ήρωες και μάρτυρες της μάχης και της τετράχρονης Eθνικής Aντίστασης.Oπως είναι γνωστ , «η γερμανική επίθεση απ τον αέρα κατά της Kρήτης, άρχισε το πρωί της 20ής Mαΐου 1941.

Yστερα απ σφοδρ βομβαρδισμ , πολυάριθμα σμήνη μεταφορικών αεροσκαφών άρχισαν να πραγματοποιούν ρίψεις αλεξιπτωτιστών στην περιοχή Xανίων-Mάλεμε. Tαυτ χρονα άρχισε και η προσγείωση ανεμοπλάνων με αερομεταφερ μενα τμήματα.

Eπακολούθησε σκληρ ς αγώνας, κατά τη διάρκεια του οποίου οι Γερμανοί κατ ρθωσαν να δημιουργήσουν ένα μικρ προγεφύρωμα ανατολικά του ποταμού Tαυρωνίτη και να θέσουν υπ τα πυρά τους το αεροδρ μιο Mάλεμε και το ύψωμα 107, δηλαδή το ζωτικ έδαφος της II Nεοζηλανδικής Mεραρχίας. Yστερα απ αυτ , οι βρετανικές δυνάμεις εγκατέλειψαν τη νύχτα 20/21 Mαΐου το ύψωμα 107 και συμπτύχθηκαν νοτιοανατολικά».

Tα γεγον τα της θρυλικής μάχης της Kρήτης (τελευταίο δεκαήμερο Mαΐου 1941) της παραδοξ τερης και αιματηρ τερης μάχης του B΄ Παγκοσμίου Πολέμου, εξελίχθηκαν σε συντομία ως εξής:

Tο δραματικ δεκαήμερο 20 Mαΐου: Aρχίζει η επίθεση. Tην 6.30 πρωινή, οι σταθμοί επιτήρησης αναφέρουν προσέγγιση αεροσκαφών. Aκολουθούν σφοδροί βομβαρδισμοί των Xανίων. Tην 7.30 πρωινή, πραγματοποιείται το πρωτοφανέρωτο πέσιμο των αλεξιπτωτιστών, Mάλεμε, Aγυιά, Γαλατά κ.λπ. περιοχές των Xανίων. Στους τομείς Pεθύμνης, Hρακλείου θα πέσουν μετά το μεσημέρι.

21 Mαΐου: Oι Γερμανοί εξακολουθούν να ρίχνουν το κύριο βάρος τους στο Mάλεμε. Mοίρα αγγλικού στ λου χτυπά γερμανική νηοπομπή 18 μίλια έξω των Xανίων, βυθίζονται 15 διάφορα σκάφη και πνίγονται 4.000 Γερμανοί.

22 Mαΐου: Kαταλαμβάνεται το Mάλεμε απ τους Γερμανούς. Aπ πειρα ανακατάληψής του απ τις ελληνοβρετανικές δυνάμεις αποτυγχάνει. O υποστράτηγος Pίγκελ, διοικητής των γερμανικών δυνάμεων στην Kρήτη, προσγειώνεται με το επιτελείο του στη δυτική χθη του

14

Tα Xανιά, την επομένη της κατάληψης της Kρήτης. Παντού ερείπια απ τους βομβαρδισμούς των Γερμανών. Xανιώτες, με φτυάρια, προσπαθούν να καθαρίσουν το δρ μο απ τις πέτρες και τα σίδερα, ύστερα απ διαταγή των δυνάμεων κατοχής.

π. Tαυρωνίτη.

23 Mαΐου: Tο αντιτορπιλικ «Nτικ ι» παίρνει απ την Aγ. Pουμέλη το βασιλιά και την ακολουθία του.

Tην ίδια μέρα οι Γερμανοί κινούνται προς Kάντανο.

24 Mαΐου: Oλα δείχνουν πως βρισκ μαστε στην αρχή του τέλους. Eνισχυμένες οι εχθρικές δυνάμεις ε-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995

δραιώνονται στον Γαλατά, το Mάλεμε, την Aγυιά κ.λπ. Στο Pέθυμνο η Xωροφυλακή επέδειξε ηρωική αντίσταση. Στο Hράκλειο η κατάσταση κρίσιμη. Oι ελληνικές δυνάμεις αρχίζουν να αποσύρονται. Oι ελεύθεροι σκοπευτές αγωνίζονται, αριστεύουν, σχηματίζουν ήδη ομάδες...

25 Mαΐου: Kάντανος και Γαλατάς έχουν ήδη καταληφθεί.

26 Mαΐου: O Φρέιμπεργκ με την είσοδο των Γερμανών στα Xανιά εισηγείται την εκκένωση του νησιού απ τα βρετανικά στρατεύματα, τα οποία ήδη οδεύουν προς Σούδα.

27 Mαΐου: Aποβιβάζεται στη Σούδα απ σπασμα καταδρομών υπ τον

Tο λιμάνι των Xανίων, μετά τους γερμανικούς βομβαρδισμούς. Σε πρώτο πλάνο ο Γερμαν ς φωτογραφίζει το ρημαγμένο τοπίο. Δεξιά, τα ερειπωμένα τουρκικά λουτρά.

συνταγματάρχη Λεϊμ κ απ 750 άνδρες, οπισθοφυλακή για την υποχώρηση των βρετανικών δυνάμεων απ την περιοχή Xανίων.

Eρχεται απ το στρατηγείο M. Aνατολής η διαταγή εκκένωσης του νησιού.

28 Mαΐου: Eλληνικά τμήματα και βρετανικές φάλαγγες απ Σφακιά φεύγουν για τη Λιβύη, Aίγυπτο, κλ.

Oι Γερμανοί καταλαμβάνουν τα Xανιά, εισέρχονται στην π λη της Pεθύμνης, βομβαρδίζουν πυκνά το Hράκλειο. Στη Σητεία αποβιβάζεται ιταλική μεραρχία.

29 Mαΐου: Kαταλαμβάνεται και το Hράκλειο. Oι Φρέιμπεργκ και Oυέστον αναχωρούν για την Aίγυπτο.

Hρωική αντίσταση Eτσι, ύστερα απ ποταμούς αιμάτων και πρωτάκουστα γεγον τα «έληξεν η μάχη της Kρήτης με την επικράτηση των γερμανικών δυνάμεων, παρά την γενναι τητα με την οποία πολέμησαν οι εκεί ελληνοβρετανικές δυνάμεις και την πείσμονα αντίσταση του ηρωικού κρητικού λαού, του οποίου το θάρρος, η τ λμη και το πνεύμα αυτοθυσίας υπήρξαν ανυπέρβλητα και προκάλεσαν τον θαυμασμ τ σο των Eλλήνων σο και λων των συμμάχων...». (ΓEΣ/ΔIΣ: «Eπίτομη Iστορία του Eλληνοϊταλικού και Eλληνογερμανικού πολέμου, 1940-41», Aθήνα, 1985, σελ. 262 κ.έ.).

Eπιλογικά πρέπει να υπενθυμίσουμε την επιτελική εκτίμηση του αποτελέσματος για τη μάχη της Kρήτης στην οποία τονίζεται τι: «Tο τίμημα

της νίκης αυτής ήταν τ σο σοβαρ , ώστε μέχρι το τέλος του πολέμου οι Γερμανοί δεν ξανατ λμησαν παρ μοια ενέργεια. H Kρήτη, πως αναγκάστηκε να ομολογήσει ο διοικητής του XI γερμανικού Σώματος Aεροπορίας, αντιπτέραρχος Στούντεντ, υπήρξε ο τάφος των Γερμανών αλεξιπτωτιστών...».

Bέβαια δεν παροράται τι, αυτή η μάχη και ο γενικ ς ξεσηκωμ ς της Kρήτης, με τις αμέτρητες ηρωικές αντιστάσεις και θυσίες της απ το 1941 ως το τέλος του πρώτου δεκαημέρου του Iούλη του 1945, πληρώθηκαν μ’ εκατ μβες θυσιών, ερημώσεις και εμπρησμούς χωριών, βομβαρδισμούς και εκτελέσεις, ποταμούς αιμάτων, ομήρους στα στρατ πεδα της Γερμανίας και μια απέραντη ορφάνια, καταστροφή και αβάσταχτη εξαθλίωση. Παρ’ λ’ αυτά, η κρητική ψυχή δε λύγισε, δε γονάτισε!

H Kρήτη των αγώνων και των αιμάτων που πάντα αισιοδοξεί και πάντα στέκει ορθή και αγονάτιστη, τραγουδεί τραγούδι ριζίτικο, ηρωικ , που λέει στις στροφές του: «—Xίτλερ να μην το καυχηθείς πως πάτησες την Kρήτη, ξαρμάτωτη την ηύρηκες κι ελλείπαν τα παιδιά της, στα ξένα πολεμούσανε, πάνω στην Aλβανία, μα πάλι πολεμήσανε...» και χορεύει με τη μοναδική λεβεντιά και το ασίγαστο πάθος της, τον πεντοζάλη, με τούτη τη μαντινάδα: «—Kρήτη να ’σαι περήφανη για τ’ άξια τα παιδιά σου, θεριά σε πολεμήσανε, μα πέσανε μπροστά σου».

Γερμανοί στρατιωτικοί, κατά την κατάληψη της Kρήτης, επιθεωρούν τα «έργα» της Λουφτβάφε. Eρείπια και αποκαΐδια, απ που πέρασαν τα «στούκας», τα βομβαρδιστικά κάθετης εφ ρμησης.

KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

15

Aνάμεσα στο χθες και το σήμερα Σ’ αυτή την π λη έζησε η Mαντάμ Oρτάνς, αλλά και ο Aντώνης Mάλμος, ο Σαλίμ, ο Aλί K γκο και η Aμπλάς...

Xορ ς σε κρητικ υφαντ , χράμι. Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης, Aθήνα.

Tης Xρύσας Kακατσάκη Φιλολ γου - Iστορικού Tέχνης

ΠPIN ο ήλιος αρχίσει να ανηφορίζει στη μετέωρη χώρα του ουρανού, το καράβι αράζει στη Σούδα. H Σούδα, πως κάθε λιμάνι, περικλείει μέσα της τη βιαστική στάση, το εφήμερο πέρασμα. H μ νιμη εγκατάσταση, η μακραίωνη πορεία, βρίσκονται σε απ σταση λίγων μ λις χιλιομέτρων στην π λη των Xανίων. O επισκέπτης δεν έχει παρά να διατρέξει την κεντρική λεωφ ρο για να την αντικρύσει. M νο που απ ’δω και πέρα πρέπει να είναι έτοιμος να ακούσει το μον λογο της ιστορίας.

Tης ιστορίας που πλανάται στις προσ ψεις των κτιρίων, κρύβεται στις σκοτεινές γωνιές των δρ μων, φωλιάζει ακ μη και στις φυλλωσιές των δένδρων. Στα βαθύσκιωτα πλατάνια της κεντρικής λεωφ ρου οι Bενετοί αλλά και οι Tούρκοι ανασκολ πιζαν τους Xανιώτες που αντιστέκονταν. Πάντα, οι λαοί, Mινωίτες και Mυκηναίοι, Pωμαίοι και Eλληνες, Σαρακηνοί και Bενετσιάνοι, Oθωμανοί και Eυρωπαίοι έσμιξαν μέσα στο αίμα.

Aπ κέντρο της π λης H ροή των αιώνων καταγράφεται στον αρχιτεκτονικ ιστ αβίαστα. Στην είσοδο της π λης οι Kουμπέδες, θολωτά κτίσματα, για την ταφή των επιφανών μουσουλμάνων. Πα-

16

ρά την κατά καιρούς θρησκευτική μισαλλοδοξία επέζησαν διάσπαρτα σ’ λη την π λη τζαμιά, καθολικοί ναοί, βυζαντινές εκκλησίες. Aκ μα και εβραϊκές συναγωγές, δείγμα του ανθούντος κάποτε εβραϊκού στοιχείου εξ ού και η συνοικία Oβριακή. H ψυχή επιστρέφει και το σώμα περιφέρεται στους φαρδείς και καλοχαραγμένους δρ μους, στις ανθισμένες αυλές, στις πράσινες πλατείες και τα πάρκα. Πρώτη στάση στον Kήπο, χώρο αναψυχής για τους Xανιώτες με το ψηλ πέτρινο ρολ ι να σημαδεύει το χρ νο. Στην ίδια ευθεία διακρίνεται η θολωτή στέγη του «Δεσποτικού», κατοικία του εκάστοτε μητροπολίτη Kυδωνίας και Aποκορώνου. O κλήρος στην Kρήτη δεν απουσίασε ποτέ απ τους λαϊκούς αγώνες και την κοινωνική ζωή. O νυν επίσκοπος Eιρηναίος το επιβεβαιώνει με τη διεθνιστική κοινωνική και πολιτιστική δράση του.

Kατηφορίζοντας υψώνεται μπροστά μας επιβλητική και μεγαλ πρεπη η Δημοτική Aγορά. Σ’ αυτ το σημείο χτυπά η καρδιά της π λης.

Eδώ γίνονται οι προεκλογικές συγκεντρώσεις, δίνουν τα ραντεβού τους οι κάτοικοι, εδώ πληροφορούνται οι κινηματογραφ φιλοι τις ταινίες που παίζονται, ακ μη και οι μηχαν βιοι την έχουν τη νύχτα σημείο εκκίνησης για τις σούζες. Aπ τα τοιχοκολλημένα νεκρώσιμα μαθαίνουν την απώλεια κάποιου συμπο-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995

λίτη τους για να συμμετάσχουν στο πάνδημο πένθος. H μνήμη των νεκρών ζωντανή και ακ μη περισσ τερο των θρύλων. Oπως της Mαντάμ Oρτάνς που έζησε και γνώρισε τις μεγάλες της δ ξες στο London Bar, στη θέση του σημερινού ξενοδοχείου «Kύδων». Στο φημισμένο αυτ καφέ σαντάν των αρχών του αιώνα αρτίστες φερμένες απ την Eυρώπη ψυχαγωγούσαν τους αξιωματικούς των στ λων. H Mαντάμ Oρτάνς ήταν η πρώτη που διάλεξε να κάνει στριπτίζ για την ψυχαγωγία τους.

Mάλμειος Bιβλιοθήκη Στα Xανιά, σχεδ ν ασυναίσθητα, το βήμα του επισκέπτη επιβραδύνεται. H π λη σου επιβάλλεται να την προσέξεις. Στα σιβανάδικα η μυρωδιά του δέρματος και παρακάτω το λιβάνι της Tριμάρτυρης. Eκεί κοντά το λαογραφικ Mουσείο της A. Mπικάκη, φτιαγμένο λο με τα χέρια της, αναπαριστά με τα κεντήματα και τις κούκλες αγροτικές ασχολίες και λαϊκά έθιμα. Eξάλλου πολλά στοιχεία του αγροτικού πολιτισμού, πως κάψιμο του Iούδα, θρησκευτικά πανηγύρια, έχουν ενσωματωθεί στον αστικ τρ πο ζωής. Aνατολικά η Σπλάντζια. O μιναρές σήμα κατατεθέν του παλιού τουρκομαχαλά. Kάπου εκεί, σ’ ένα κομμάτι του καθολικού μοναστηριού Madonna della Misericordia, που

Aποψη του λιμανιο παλιάς π λης των (Φωτ.: Nίκος Kοκκα

Tο γραφικ λιμάνι της π λης, στο βάθος ο περίφημος φάρος και το Φρούριο του Φιρκά.

ού και της ν Xανίων. αλιάς). οι Tούρκοι είχαν μετατρέψει σε κατοικίες, στεγαζ ταν η Mάλμειος Bιβλιοθήκη. O ιδρυτής της Aντώνης Mάλμος, με τη μυθιστορηματική βιογραφία, διέθετε το αλάθητο συλλεκτικ ένστικτο που του είχε χαρίσει το παρατσούκλι «χαρτοποντικ ς». Eίναι χαρακτηριστικ τι παραφύλαγε την υπηρέτρια του Bενιζέλου π τε θα βγάλει τα σκουπίδια για να πάρει σημειώματα, επιστολές, αντίγραφα διπλωματικών εγγράφων. Πάνω απ 6.000 τ μοι σπάνιων βιβλίων που αφορούσαν την Kρήτη και άλλα τ σα εβραϊκά, περιζήτητα σήμερα στη διεθνή βιβλιογραφία, χωρίς να υπολογίζονται τα βιβλία με άλλα θέματα, οι γκραβούρες και οι χάρτες ήταν το αποτέλεσμα του συλλεκτικού του πάθους. Tο 1972 παραχωρήθηκε στη Δημοτική Bιβλιοθήκη αλλά δυστυχώς ο Δήμος την κακομεταχειρίστηκε. Δεν υπογράφηκε καν πρωτ κολλο παραλαβής και πολλά βι-

βλία χάθηκαν στη μεταφορά. Σήμερα, στο εναπομείναν τμήμα του παλιού μοναστηριού, ο γνωστ ς κομμωτής και γλύπτης Kάρολος Kαμπελ πουλος ετοιμάζει ένα πολύκεντρο πολιτιστικ που ίσως ξαναζωντανέψει την παλιά πνευματική ικμάδα του κτιρίου. Eξάλλου αυτή η ικμάδα δεν έλειψε ποτέ απ τα Xανιά. Στο Σαντριβάνι η «Λέσχη Kονδυλάκη» είχε θαμώνες τον κ. Mάνο, τον A. Mινωτή, τον N. Kαζαντζάκη.

Eκεί που ακούγονταν οι κουβέντες των πρωτοπ ρων της καλλιτεχνικής κίνησης και οι πολιτικοί λ γοι του Bενιζέλου, μερικά χρ νια αργ τερα αντηχούσαν οι φωνές του Σαλίμ του πελώριου μαύρου με το αγαθ πρ σωπο. Tύπος γραφικ ς και περιθωριακ ς σαν τον Aλί K γκο το φοβερ βαρκάρη του λιμανιού με ψη ψυχοπομπού. Σαν τον Mάραθα που μοίραζε αχινούς στους περαστικούς. Σαν την Συνέχεια στην 18η σελίδα KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

17

Συνέχεια απ την 17η σελίδα

που λιάζονται στα μπαλκ νια δεν έχουν καμιά σχέση με το πολύβουο πλήθος που συγχρωτίζεται μερικά μέτρα παρακάτω. Στο Φιρκά κυματίζει σταθερά απ το 1913 η γαλαν λευκη. Tα σημάδια της μνήμης παντού. Για το καλ και το κακ . Oπως το «Γερμανικ πουλί», λίγο έξω απ την π λη σύμβολο της γερμανικής παρουσίας στο νησί.

Aμπλάς, την Tουρκάλα, που ψιθύριζε ξ ρκια και δεν θέλησε να γυρίσει στην πατρίδα της γιατί είχε αποκτήσει μια καινούργια.

Kαταπατήσεις Kαι δεν είχε άδικο. Γιατί τον τ πο τους οι Xανιώτες τον διαφέντεψαν και τον διαφεντεύουν με τον καλύτερο τρ πο. Tο κίνημα εναντίον των βάσεων, ειδικά μετά τη μεταπολίτευση, υπήρξε έντονο. H ομορφιά της π λης δεν οδηγεί υποχρεωτικά στην εξιδανίκευσή της. Aντίθετα, βοηθά στην επισήμανση της ωραιοποιημένης αυθαιρεσίας που γίνεται κάτω απ του «τουρισμού την ανοχή» και τις παράνομες μεθοδεύσεις προς ίδιον φελος. Tο «Ξενία» χτισμένο πάνω στο Bενετσιάνικο τείχος, το «Π ρτο Bενετσιάνο», μετά τα Nεώρια, τραν παράδειγμα καταπάτησης των ρων και των συνθηκών δ μησης. Eπίσης τα γραφικά χωριά, Γαλατάς, Πλατανιάς λίγο έξω απ την π λη μετέτρεψαν τους πορτοκαλεώνες και τους κήπους τους σε καλ γουστα πολλές φορές ξενοδοχεία και ενοικιαζ μενα δωμάτια. Oμως απέναντι σ’ λα αυτά οι Xανιώτες αναπτύσσουν αντισώματα. Γερά και στέρεα γιατί βασίζονται σε μια κουλτούρα αυτ νομη. H πατροπαράδοτη φιλοξενία αντιστέκεται στην τουριστική αλλοτρίωση. H περιφερειακή ανάπτυξη, έννοια αλλού φθαρμένη και αναξι πιστη, εδώ γίνεται εφικτή και ορατή. Tο αποδεικνύουν τα έργα του Δήμου, οι εταιρίες λαϊκής βάσης, οι γεωργικοί συνεταιρισμοί και οι πολιτιστικές επιχειρήσεις. H παράδοση, λαϊκή και έντεχνη, προφορική και γραπτή, δεν είναι δάνειο του παρελθ ντος που χρησιμεύει ως επετειακ περίβλημα ή ως εξαγώγιμο φολκλ ρ.

Eντάσσεται στην καθημεριν τητά τους και γίνεται τελικά λ γος ύπαρξης και κατάφαση ζωής. H μύηση αρχίζει απ πολύ νωρίς. Tο μοναδικ σ’ λη την Eλλάδα περιοδικ νηπιαγωγείου «Tο Xανιωτάκι» εξοικειώνει τα μικρά παιδιά με το περιβάλλον τους. Oι μαθητές των Λυκείων έχουν βγάλει περιοδικ «Mατιές στην π λη» και αναλαμβάνουν πρω-

Oπλοφορία – οπλοχρησία

Aδελίνα Γκιτάρ, η επονομαζ μενη Mαντάμ Oρτάνς, που με το στριπτίζ και τη γοητεία της είχε κατακτήσει τους ναυάρχους των Mεγάλων Δυνάμεων. Eγινε παγκοσμίως γνωστή απ τον Nίκο Kαζαντζάκη.

τοβουλίες για τη διάσωσή της. Στο πρ γραμμα του Πολυκλαδικού εντάχθηκε η παραδοσιακή μέθοδος παραγωγής τσικουδιάς. Aυτής που πολλοί την κουβαλούν στα αυτοκίνητα δια παν ενδεχ μενο κοινωνικής συναναστροφής.

Tα Xανιά είναι η π λη των οσμών και των ήχων. Oποιος έχει τα μάτια της ψυχής του ανοιχτά, μπορεί να ακούσει γέρους και γερ ντισσες να

Tο καφενείο « H κρητική μουσική», που στεγάζεται το «Eπαγγελματικ Σωματείο Mουσικών Kρητικής Mουσικής “O Xάρχαλης”», στα Xανιά της Kρήτης. (Φωτ.: Roberto Leydi).

18

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995

λένε απέξω τους 10.000 στίχους του Eρωτ κριτου. Στις παρέες αρκεί λίγη τσικουδιά και γραβιέρα για να αρχίσουν τα ριζίτικα. Eξάλλου η ελληνική μυθολογία τοποθετεί την γέννηση της μουσικής και του χορού στην Kρήτη. Eίναι γνωστ ς ο μύθος για τους χορούς και τα ργανα που κτυπούσαν οι Kουρήτες για να καλύψουν τα κλάματα του νεογέννητου Δία. Tελικά ίσως επικρατεί η μνήμη των γονιδίων, η ευαισθησία των κυττάρων. Σε καμιά άλλη π λη, δεν λειτουργούν τ σες πολλές ιδιωτικές σχολές παραδοσιακών χορών και οργάνων. Oι νέοι δεν ντρέπονται να χορεύουν και να τραγουδάνε τους σκοπούς του τ που τους. Στις αίθουσες του Ωδείου, πλάι στους ήχους του πιάνου και της κλασικής κιθάρας, ο Kώστας Mουντάκης δίδαξε πολλές γενιές τις «δοξαριές» της λύρας. Aνάμεσα στα εκατοντάδες μαγαζιά της προκυμαίας για λα τα γούστα και το καφενείο που στεγάζει το επαγγελματικ σωματείο των μουσικών.

Eδώ έμαθε ο Pος Nτέιλι να συνταιριάζει τις μελωδίες της λύρας με τους υπ λοιπους καημούς της Aνατολής. Περπατώντας στα στενά βενετσιάνικα σοκάκια πίσω απ το λιμάνι, τα βυθισμένα στη μεσαιωνική σιωπή και το μισ φως, η διάθεση αλλάζει. H ηρεμία της γειτονιάς, οι μυρωδιές των φαγητών, τα υφαντά

Eκεί κοντά το μάτι πέφτει σε μια πινακίδα διάτρητη απ σκάγια. Δίπλα ακριβώς μια άλλη πινακίδα της Tροχαίας, ειδικά κατασκευασμένη για την Kρήτη, γράφει: «Mην πυροβολείτε άσκοπα». Eίναι ίσως αναγκαίο να ξεκαθαρίσουμε τα πράγματα γύρω απ την οπλοφορία των Kρητικών και επομένως και των Xανιωτών. Eχει δημιουργηθεί μια ολ κληρη μυθολογία στην οποία μπερδεύονται η αλήθεια και τα στερε τυπα, οι φήμες και το βίαιο φολκλ ρ, με δυσδιάκριτα πολλές φορές ρια. Nαι, υπάρχουν κάποιοι Xανιώτες που οπλοφορούν και ακ μα περισσ τεροι εκείνοι που έχουν πλα. Δεν πρ κειται για λογοπαίγνιο. Oι πρώτοι (ίδιοι σε ποσοστ με τα άλλα μέρη της Eλλάδας αλλά με έντονη την κατάχρηση) πουλάνε προστασία στα μαγαζιά, σερβίρουν νταηλίκι και γενικά δεν διστάζουν να τα χρησιμοποιήσουν για την επίλυση των προσωπικών τους διαφορών. Oι άλλοι τα έχουν φυλαγμένα στα σπίτια τους και ρίχνουν «μπαλωθιές» σε γάμους, βαφτίσια ή προεκλογικές περιοδείες. Γι’ αυτούς τα πλα έχουν περάσει αρχετυπικά, εκτ ς απ μέσο αγώνων και ως τρ πος συναισθηματικής έκφρασης. Δεν ξεχνούν τι αυτά, ύστερα απ αμέτρητες εξεγέρσεις και κινήματα, τους χάρισαν την τελική νίκη και ένωση με την Eλλάδα. Kαι ξέρουν τι το χρωστάνε και στον Eλευθέριο Bενιζέλο, ο οποίος αναπαύεται μαζί με το γιο του Σοφοκλή ψηλά στο Aκρωτήρι. Tο πολιτικ του ραμα για ελευθερία και ανεξαρτησία βαραίνουν πολύ στη σκέψη των συμπολιτών του. Aκ μα δεν έχει καταλαγιάσει ο θ ρυβος απ τη δίκη για τα επεισ δια που έγιναν σε μια αντιαμερικανική διαδήλωση.

O επισκέπτης που θα πάει για προσκύνημα στον τάφο του θα περάσει απ το σπίτι του στη Xαλέπα. Δίπλα στο ανάκτορο του Γεωργίου, του πρώτου Aρμοστή και απέναντι η εκκλησία της Aγίας Mαγδαληνής, κτισμένη απ τη βασίλισσα Oλγα.

Aμέσως μετά η σειρά των αρχοντικών και των παλιών προξενείων. H ιστορία χωράει και σε λίγα τετραγωνικά. Eδώ δίπλα στους τάφους έρχονται οι Xανιώτες με το ανοιχτ πνεύμα και το καθαρ βλέμμα να ατενίσουν τους ορίζοντες και τους δρ μους της θάλασσας. Θετικιστές και ρομαντικοί, τοπικιστές και κοσμοπολίτες, ήρεμοι νοικοκυραίοι και μαχητικοί αγωνιστές ταν η περίσταση το απαιτεί. Aγναντεύοντας την π λη στο μυαλ μου τριγυρνάει ο στίχος του Σεφέρη: «Tα βράδια ο αγέρας πιάνει ένα περίεργο τραγούδι σαν ψυχές που κατάργησαν το θάνατο».

Tα μοναστήρια των Xανίων Mονές φρουριακού τύπου, διαδραμάτισαν καταλυτικ ρ λο στην εξέλιξη των ιστορικών γεγον των της νήσου Tου Nίκου Ψιλάκη Δημοσιογράφου - Συγγραφέα

ΣTHN περιοχή των Xανίων σώζονται τα πιο αντιπροσωπευτικά και πιο ολοκληρωμένα μοναστηριακά συγκροτήματα της Kρήτης. Mονές φρουριακού τύπου, σύμφωνα με τη μοναστηριακή αρχιτεκτονική που αναπτύχθηκε στα μεγάλα μοναστικά κέντρα της Oρθοδοξίας, διεδραμάτισαν καταλυτικ ρ λο στην εξέλιξη των ιστορικών γεγον των, ιδιαίτερα κατά τα τελευταία χρ νια της ενετικής κατοχής και την περίοδο της τουρκοκρατίας.

Oι μονές της Zωοδ χου Πηγής του Xαρτοφύλακος, της Kυρίας των Aγγέλων στο Γδερνέττο (Γουβερνέττο) και της Aγίας Tριάδας των Mουρτάρων ή Tζαγκαρ λων διατηρούν την αρχική τους μορφή, με μικρές ή μεγάλες επεμβάσεις που έγιναν στο πέρασμα των αιώνων.

Eκτ ς απ’ αυτές τις μεγάλες μονές στην περιοχή των Xανίων υπάρχουν ακ μη ζωντανά τα λείψανα μιας μεγάλης μοναστηριακής ιστορίας, που μπορεί να τη συναντήσει κανείς στα ερείπια σπουδαίων μονών, πως εκείνες της Aγίας Kυριακής, του Aγίου Eλευθερίου στις Mουρνιές, του Aγίου Γεωργίου στη Xαροδιά, της Περβολίτσας, του Aγίου Iωάννου του Eλεήμονα στο Γκαλαγκάδω, αλλά και τα μετ χια των μεγάλων μοναστικών κέντρων της Oρθοδοξίας (Aγία Mονή του Σαρακήνα-μετ χι της Mεγίστης Λαύρας, Aγιος Iωάννης Θεολ γος-μετ χι Πάτμου, Aγία Tριάδα Περβολίωνμετ χι της Aγίας Aικατερίνης Σινά). Δεν είναι γνωστ το π τε ιδρύθηκαν τα πρώτα μοναστήρια γύρω απ τα Xανιά. H αρχαι τερη μαρτυρία για μονή που ιδρύθηκε σε σχετικά κοντινή απ σταση απ τα Xανιά προέρχεται απ τη διαθήκη του τοπικού Oσίου Iωάννη του Ξένου ή Eρημίτη (10ος - 11ος αιώνας), ο οποίος ίδρυσε μοναστήρι στο χωρι Kουφ ς Kυδωνίας. Aπ το μοναστήρι αυτ σώζεται σήμερα μ νο το αναστηλωμένο καθολικ του.

Tο καθολικ Σημαντικ ρ λο στην εξέλιξη του μοναχισμού στην ευρύτερη περιοχή διεδραμάτισε το Aκρωτήρι, τ πος ορειν ς και άνυδρος, σε πολύ μικρή απ σταση απ την π λη των Xανίων. Πιθαν τατα να υπήρχαν εκεί σκήτες ερημιτών απ τη B΄ Bυζαντινή Περίοδο (961-1204). Σ’ ένα τέτοιο άγονο και τραχύ τ πο, μέσα στο φαράγγι του Kαθολικού, υπάρχει ένα απ τα σπουδαι τερα προσκυνήματα της δυτικής Kρήτης. Πρ κειται για το σπήλαιο του τοπικού Oσίου Iωάννη του Eρημίτη, ο οποίος κατά την παράδοση ασκήτευε στο ακρωτήρι, μέχρι που κάποιος κυνηγ ς που τον είδε αποστεωμέ-

O Aγιος Nικ λαος, διά χειρ ς Eμμανουήλ Iερέως Σκορδίλη, 17ος αιώνας. Mονή Xρυσοπηγής.

νο και κυρτωμένο, τον εξέλαβε για ζώο και τον σημάδεψε με το τ ξο του. Eκείνος κατάφερε να συρθεί μέχρι τη σκήτη του, ένα βαθύ σπήλαιο, που και εξέπνευσε. Δίπλα απ το σπήλαιο αυτ χτίστηκε ένα εντυπωσιακ συγκρ τημα που ανήκε στη Mονή Kυρίας των Aγγέλων (Γουβερνέττου). Eπειδή

το φαράγγι ήταν βαθύ και απ τομο, χτίστηκε μια μεγάλη γέφυρα που ενώνει τις δυο πλευρές του φαραγγιού. Eτσι, δημιουργήθηκε επίπεδος χώρος για τους πολυπληθείς προσκυνητές και οικοδομήθηκαν μερικά επίσης εντυπωσιακά κτίρια για την εξυπηρέτηση τ σο της μοναστικής κοιν τητας σο και των

προσκυνητών. Tα λαξευμένα στο βράχο σκαλοπάτια που οδηγούν ώς εδώ, καθώς και ο επίσης λαξευμένος στο βράχο να ς συμπληρώνουν την εικ να εν ς μοναδικού για τον ελληνικ χώρο τοπίου... Στις παρυφές των κρητικών π λεων συναντάμε λίγο πριν απ την Συνέχεια στην 20η σελίδα KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

19

Συνέχεια απ την 19η σελίδα

κατάκτηση του νησιού απ τους Tούρκους (μέσα του 17ου αιώνα) έναν ασυνήθιστα μεγάλο αριθμ ορθοδ ξων μοναστηριών. Γύρω απ το Xάνδακα (σημεριν Hράκλειο), το Pέθυμνο και τα Xανιά ιδρύονται και αναπτύσσονται δεκάδες μικρά και μεγάλα μοναστήρια ενώ μέσα στις ίδιες πολιτείες λειτουργούν τα καθολικά μοναστήρια των γνωστών «ταγμάτων» της Δύσης. Oι Δομηνικανοί φαίνεται να κυριαρχούν με μεγάλα μοναστηριακά συγκροτήματα, πως εκείνα του Aγίου Nικολάου Σπλάντζιας Xανίων, του Aγίου Πέτρου στο Xάνδακα, χωρίς να υστερούν οι Φραγκισκανοί.

Oι ορθ δοξοι μοναχοί που ζουν στις παρυφές των π λεων είναι συνήθως λ γιοι και διατηρούν επαφή με την εκπληκτική άνθηση των γραμμάτων και των τεχνών που παρατηρήθηκε στην Kρήτη μετά το 1453. Tα παραδείγματα του Γεράσιμου Bλάχου του Mαξίμου Mαργουνίου, του Iερεμία και του Λαυρέντιου Tζαγκαρ λων και του Φιλ θεου Σκούφου που ζουν σε μοναστήρια γύρω απ το Xάνδακα και τα Xανιά είναι ενδεικτικά. Ωστ σο, η εποχή της Eνετοκρατίας στην Kρήτη (1211-1645/1669) ήταν περίοδος οξύτητας και έντονων θρησκευτικών αντιπαραθέσεων ανάμεσα στους ορθοδ ξους και τους καθολικούς.

Oι τελευταίοι προσπαθούσαν με κάθε τρ πο να αλλοιώσουν το θρησκευτικ φρ νημα των Kρητών, έχοντας εν πολλοίς και τη συμπαράσταση του επίσημου ενετικού κράτους. H πολιτική του ενετικού κράτους φαίνεται να αλλάζει μετά το 1570 και την κατάληψη της Kύπρου απ τους Tούρκους. H αύξηση της τουρκικής δύναμης στο Aιγαίο ανησυχεί τους Eνετούς που επιδιώκουν πλέον να ακολουθήσουν μια πιο συνετή πολιτική απέναντι στους υπ δουλους Kρήτες. Σ’ λη την Kρήτη ανακαινίζονται και ιδρύονται δεκάδες μοναστήρια, ενώ οι Eνετοί επιδιώκουν πλέον μια σωστή οργάνωση του μοναστικού βίου. O κοινοβιακ ς μοναχισμ ς άρχισε να επιβάλλεται στα μεγάλα μοναστήρια γύρω απ τα Xανιά, με βασικούς πρωτεργάτες μερικούς μοναχούς της εποχής. H αρχή γίνεται απ την έρημη σήμερα μονή της Aγίας Kυριακής για να ακολουθήσουν η Kυρία των Aγγέλων, η Aγία Tριάδα των Mουρτάρων και άλλα...

H τουρκική απ βαση στην Kρήτη τον Iούνιο του 1645 ανοίγει μια καινούργια σελίδα στη μοναστηριακή ιστορία των Xανίων. Oι μοναχοί της Mονής Aγίου Bασιλείου αντιστέκονται με πάθος στους Oθωμανούς. Tο μοναστήρι τους κατεστράφη ολοσχερώς απ τον νέο κατακτητή. Tο ίδιο συμβαίνει και με τη Mονή Zωοδ χου Πηγής του Xαρτοφύλακα, μ νο που ο ηγούμενος της μονής αυτής κατάφερε να διαφύγει στα ενετοκρατούμενα Eπτάνησα και το μοναστήρι κατάφερε να αποφύγει την ολοκληρωτική καταστροφή.

Tα χρ νια που ακολούθησαν ήταν πολύ δύσκολα. H βαρύτατη φορολογία που επέβαλαν οι Tούρκοι σε συνδυασμ με την αφ ρητη καταπίεση των πρώτων χρ νων της

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995

H Mονή Γδερνέττου. Γενική άποψη του κτιριακού συγκροτήματος.

Tουρκοκρατίας, οδήγησαν στη διάλυση δεκάδων μικρών μοναστηριών της περιοχής. Tα περισσ τερα απ’ αυτά μετατρέπονται σε μετ χια (μοναστηριακά εξαρτήματα) των τριών μεγάλων μοναστηριών που κατάφεραν να επιβιώσουν: Tης Mονής Zωοδ χου Πηγής του Xαρτοφύλακα, της Kυρίας των Aγγέλων και της Aγίας Tριάδας των Mουρτάρων ή Tζαγκαρ λων.

H Mονή Zωοδ χου Πηγής Bρίσκεται πολύ κοντά στα Xανιά.

Eίναι μοναστήρι φρουριακής μορφής και στην κεντρική πύλη του βλέπουμε το οικ σημο του κτήτορά του, του ιατρού Iωάννη Xαρτοφύλακα, εν ς ανθρώπου που πρ σφερε σπουδαίες υπηρεσίες ταν, κατά το 1595 είχε ξεσπάσει στην Kρήτη μια μεγάλη επιδημία πανούκλας. H Eνετία τον τίμησε και του απένειμε τίτλο ευγενείας. Στη θέση του μοναστηριού υποθέτω τι υπήρχε κάποιο παλι μικρ μοναστήριο το οποίο και ανακαινίστηκε απ τον Xαρτοφύλακα. O τελευταίος παραχώρησε σημαντικές εκτάσεις στη μονή και δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξή της. O Iωάννης Xαρτοφύλακας συνέταξε «Tυπικ ν» με το οποίο καθορίζονταν οι συνθήκες λειτουργίας του μοναστηριού, οι υποχρεώσεις και τα δικαιώματα των μοναχών κ.ά. Tο «Tυπικ ν» αυτ χάθηκε, αλλά οι κατοπινοί μοναχοί φρ ντισαν να το ανανεώσουν και να το προσαρμ σουν στις ιδιαίτερες συνθήκες που είχαν διαμορφωθεί

στην Kρήτη επί Tουρκοκρατίας.

Aλλά και η «διασκευή» του αρχικού κειμένου που διασώθηκε παρέχει πολλές πληροφορίες για τον τρ πο διοίκησης της μονής, πως τον καθ ρισε ο Iωάννης Xαρτοφύλακας.

Aνάμεσα στις διατάξεις του «Tυπικού» ήταν και μια που προέβλεπε τη διδασκαλία των γραμμάτων μέσα στο μοναστήρι.

O σημεριν ς επισκέπτης μπορεί να δει το θαυμάσιο τρίκογχο καθολικ , ο πρ ναος του οποίου κατασκευάστηκε μ λις το 1863 (ο να ς είχε οικοδομηθεί κατά το 17ο αιώνα). Στο να σώζονται εικ νες του 19ου αιώνα και το υπέροχο ξυλ γλυπτο τέμπλο. Σπουδαίες εικ νες του 15ου, 16ου και 17ου αιώνα σώζονται στο μουσείο της μονής, που φυλάσσονται ιερά σκεύη, τα δουκικά διατάγματα της Xρυσοπηγής και παλιά χειρ γραφα βιβλία. Σήμερα είναι μονή γυναικών.

Oι καλ γριες, συντήρησαν τα κτίρια σεβ μενες την παλιά τους μορφή, οργάνωσαν τμήμα ηλεκτρονικών υπολογιστών για την έκδοση θρησκευτικών περιοδικών και έχουν εγκαταστήσει εργαστήριο αγιογραφίας, που απασχολούονται δέκα περίπου μοναχές. Tα έργα τους είναι θαυμάσια, πιστά αντίγραφα βυζαντινών εικ νων.

Iστορικές μαρτυρίες O 17ος αιώνας ήταν λαμπρή εποχή για τη Mονή Zωοδ χου Πηγής ή Xρυσοπηγής, πως επικράτησε να λέγεται. H ανοδική της πορεία, μως, έμελλε να ανακοπεί με βίαιο τρ πο ταν, το καλοκαίρι του 1645,

άρχισε η πολιορκία των Xανίων απ τους Tούρκους. Hγούμενος της Xρυσοπηγής ήταν εκείνα τα χρ νια ο Φιλ θεος Σκούφος, καλλιτέχνης αγιογράφος. O Φιλ θεος Σκούφος είχε διδαχθεί τη ζωγραφική στα Xανιά και πιθαν τατα διατηρούσε εργαστήριο μέσα στο μοναστήρι. Eικ νες του δεν σώθηκαν στη Xρυσοπηγή, αλλά μ νο στη Zάκυνθο, που κατέφυγε μετά την άλωση. Tα έργα του αυτά τον κατατάσσουν ανάμεσα στους σημαντικ τερους καλλιτέχνες αγιογράφους του 17ου αιώνα.

Tα έγγραφα των ενετικών αρχείων αποκάλυψαν και μιαν άλλη σημαντική πτυχή της προσωπικ τητας του Φιλ θεου. O ίδιος δεν ήταν μ νο μεγάλος ζωγράφος αλλά και καλ ς πολεμιστής. Mε ομάδα μοναχών πολέμησε τους Tούρκους, οχυρώθηκε στη μονή και προέβαλε αντίσταση στα σχέδια το κατακτητή.

Mε δυσκολία κατάφερε να διαφύγει και να καταλήξει στα Eπτάνησα, παίρνοντας μαζί του και κειμήλια της μονής για να μην πέσουν αυτά στα χέρια των Tούρκων.

H Mονή Xρυσοπηγής συγκαταλέγεται ανάμεσα στα ιερά καθιδρύματα εκείνα που υπέστησαν τα περισσ τερα δεινά απ τους κατά καιρούς κατακτητές. Tο 1692 και ενώ η Kρήτη είχε κατακτηθεί απ τους Tούρκους, αποβιβάστηκε στο νησί ο Eνετ ς Mοτσενίγος, ο οποίος κατέβαλε την πρώτη προσπάθεια απομάκρυνσης των Tούρκων. H προσπάθειά του απέτυχε και φεύγοντας έκαψε τη Mονή Xρυσοπηγής, προφανώς για να μην χρησιμοποιηθεί ως τ πος οχύρωσης των αντι-

πάλων του, Tούρκων. Tα επ μενα χρ νια ήταν πολύ δύσκολα. Tο Oικουμενικ Πατριαρχείο Kωνσταντινούπολης φρ ντισε να συνενώσει τη μονή με την κοντινή (σήμερα ερειπωμένη) Mονή Aγίου Eλευθερίου στο χωρι Mουρνιές. H Xρυσοπηγή έμεινε για αρκετά χρ νια έρημη και αναστηλώθηκε στις αρχές του 18ου αιώνα απ τα αδέλφια Kαψαλώνηδες που εγκαταστάθηκαν εκεί και μ νασαν. Λ γω της θέσης της κοντά στα Xανιά, που διέμεναν οι Tούρκοι γενίτσαροι, λεηλατήθηκε πολλές φορές και πολλοί μοναχοί σφαγιάστηκαν. Mια τέτοια σφαγή συνέβη πριν απ την επανάσταση του 1821. H επανάσταση αυτή έγινε αιτία να καταστραφεί και να ερημωθεί το μοναστήρι. Aπ τη δεκαετία του 1830 και μετά η μονή διεδραμάτισε σπουδαίο εκκλησιαστικ ρ λο. Oι ηγούμενοί της έγιναν διαδοχικά επίσκοποι Kυδωνίας (Xανίων). H παρακμή της άρχισε μετά το 1900 και στις αρχές της δεκαετίας του 1970 κ ντευε να διαλυθεί.

H εγκατάσταση των νέων καλογριών έδωσε καινούργια ζωή σ’ αυτ ν τον ιερ χώρο.

Mονή Aγίας Tριάδος Aπ τα πιο εντυπωσιακά και πιο καλά διατηρημένα μοναστήρια της Kρήτης. Bρίσκεται στο Aκρωτήρι και απέχει απ τα Xανιά 16 χλμ. H κλίση του εδάφους ανάγκασε τον αρχιτέκτονα να δημιουργήσει τριώροφα κτίσματα απ’ έξω και διώροφα απ το εσωτερικ της μονής. Mε τον τρ πο αυτ σχηματίστηκε η επίπεδη μοναστηριακή αυλή, στο κέντρο της οποίας βρίσκεται το ωραίο καθολικ της μονής. H εξωτερική είσοδος προσομοιάζει με δυτικά πρ τυπα, πράγμα που σημαίνει πως

Tμήμα της β ρειας πλευράς της Mονής Xρυσοπηγής. Διακρίνεται η κεντρική πύλη.

ο αρχιτέκτονας του 17ου αιώνα διέθετε μ ρφωση και μπορούσε να γνωρίζει τα βιβλία της Aρχιτεκτονικής που κυκλοφορούσαν στη δυτική Eυρώπη και επίσης μπορούσε να αξιοποιήσει τα νέα αρχιτεκτονικά ρεύματα χωρίς να αλλοιώσει την παραδοσιακή αρχιτεκτονική της ορθοδοξίας. Eντυπωσιακοί είναι και οι υπ λοιποι χώροι της μονής. H Tράπεζα, μια μεγάλη ορθογώνια αίθουσα στην οποία συνέτρωγαν λοι μαζί οι μοναχοί, μαρτυρεί το κοινοβιακ παρελθ ν του μοναστηριού.

Tο καθολικ είναι μεγάλος τρί-

H Mονή Aγίας Tριάδας Mουρτάρων – ή Tζαγκαρ λων.

κογχος να ς με δύο παρεκκλήσια και νάρθηκα. H οικοδ μηση του ναού δεν είχε ολοκληρωθεί ταν το 1645 κατέλαβαν οι Tούρκοι την Kρήτη. Oλοκληρώθηκε διακ σια χρ νια αργ τερα, ταν ο αντιβασιλέας της Aιγύπτου, Mεχμέτ Aλής (Mοχάμεντ Aλι) παραχώρησε κάποιες ελευθερίες στους υπ δουλους Kρήτες.

Tο κτιριακ συγκρ τημα της μονής είναι αρμονικ και καλοσχεδιασμένο, ώστε να εξυπηρετούνται λες οι ανάγκες της μοναστικής κοιν τητας, χωρίς να χρειάζεται να ε-

ξέρχεται κανείς, ιδιαίτερα σε περι δους εντάσεων. Oι αποθήκες για τα αγροτικά προϊ ντα, καθώς και οι εγκαταστάσεις επεξεργασίας των είναι προσαρμοσμένες στο ίδιο το συγκρ τημα. Kάτω απ τη μεγάλη πλακ στρωτη αυλή υπάρχουν οι δεξαμενές που συγκεντρώνονται τα νερά της βροχής, επειδή λο το Aκρωτήρι είναι άνυδρο και χωρίς φυσικές πηγές.

H ιστορία της μονής αρχίζει πολύ πριν απ τον 17ο αιώνα, χωρίς να γνωρίζουμε σήμερα την εποχή κατά την οποία ιδρύθηκε. Hταν, μως, μικρ μοναστήρι με μικρ αριθμ καλογήρων, το οποίο, κατά πάσα πιθαν τητα, ανήκε στην πλούσια οικογένεια των Mουρτάρων. Eξ άλλου, το νομα των Mουρτάρων έφερε για πολλους αιώνες η μονή, ενώ σήμερα έχει επικρατήσει ως επωνυμία το νομα των ανακαινιστών και αναδιοργανωτών της, Tζαγκαρ λων.

Oι ιερομ ναχοι Iερεμίας και Λαυρέντιος Tζαγκαρ λος διεδραμάτισαν σπουδαίο ρ λο στην ιστορική εξέλιξη της μονής.

M ναζαν στη Mονή Aγίας Kυριακής κοντά στα Xανιά, αλλά εκλήθησαν να αναλάβουν την οργάνωση της Aγίας Tριάδας σύμφωνα με τα πρ τυπα του κοινοβιακού συστήματος. Στη θύρα του πρ ναου μπορεί ο σημεριν ς επισκέπτης να διαβάσει την επιγραφή με τα ον ματά τους και τη χρονολογία 1643. Eίναι γραμμένη σε δύο γλώσσες, στα ελληνικά και τα λατινικά. Oι δύο αυτοί μοναχοί οργάνωσαν το μοναστικ βίο και ανέδειξαν τη μονή ανάμεσα στις μεγαλύτερες της Kρήτης.

H Tουρκοκρατία, που ήρθε πριν ολοκληρωθεί το έργο, ανέκοψε την πορεία της μονής. H παράδοση μάλιστα αναφέρει τι οι Tούρκοι φυλάκισαν έναν ηγούμενο ο οποίος προσπάθησε να πραγματοποιήσει οικοδομικές εργασίες και χρειάστηκε να πληρωθούν πολλά χρήματα για να αποφυλακιστεί.

KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

21

H περίφημη σταυροειδής Aγορά των Xανίων.

Tα Xανιά έξω απ τα τείχη Xαρακτηρίζονται ως «π λη της αρχιτεκτονικής» λ γω καλής ρυμοτομίας και διατήρησης σημαντικών κτιρίων Tης Aιμιλίας Kλάδου - Mπλέτσα Aρχιτέκτονος

Tο σπίτι του μηχανικού M. Σαββάκη. Σήμερα ονομάζεται «Δεσποτικ » και είναι η κατοικία του Mητροπολίτη Kυδωνίας και Aποκορώνου.

22

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995

H EYPYTEPH περιοχή της π λης των Xανίων κατοικείται συνέχεια απ τη νεολιθική εποχή μέχρι σήμερα. Στη συνεχή αυτή κατοίκηση συνέβαλαν οι ευνοϊκές συνθήκες του φυσικού περιβάλλοντος, πως παρουσία νερού, ύπαρξη καλής γεωργικής γης, κλίμα πρ σφορο για ανθρώπινη διαβίωση και εντατική καλλιέργεια και ο φυσικ ς ρμος της Σούδας με τη στρατηγική σημασία του.

Aπ τη μακραίωνη ιστορία της π λης υπάρχουν πολλά κατάλοιπα. Στην καρδιά της π λης διατηρείται και είναι ορατ ς συγκροτημένος πρωτομινωικ ς οικισμ ς η Mυνωική Kυδωνία. Στον ίδιο χώρο ακμάζει η ιστορική Kυδωνία σημαντικά δείγματα της οποίας προβάλλονται. Στο εσωτερικ τείχος της π λης είναι ορατά ακέραια μέλη αρχαίων κατασκευών που το κτίζουν και το συμπληρώνουν. Πιο ολοκληρωμένα δείγματα άφησε ο Mεσαίωνας και η τουρκοκρατία που συγκεντρωμένα και περιορισμένα απ τα Bενετσιάνικα τείχη αποτελούν την παλιά π λη των Xανίων απ τα σημαντικ τερα

μνημεία της Mεσογείου και της νοτιοανατολικής Eυρώπης. Στη νεώτερη ελληνική ιστορία 1830-1940 «Tα Xανιά έξω απ τα τείχη κατέχουν σημαντική θέση και δημιουργήθηκαν τα τελευταία 100 χρ νια».

Aπ τις πρώτες εγκαταστάσεις έξω απ τα τείχη της π λης υπήρξαν εκτ ς απ τα νεκροταφεία, η συνοικία των Λεπρών στο Bαρούσι και η εγκατάσταση των Xαλικούτηδων, στο Kουμ Kαπί. Eνα μονοπάτι δημιούργησε η κίνηση των πεζών για ένα περίπατο έξω απ τα τείχη και απ την π ρτα του Kαλέ Kαπισί προς το σημεριν κήπο. Tο 1870 ο Pεούφ Πασάς αξιοποιεί τον περίπατο δημιουργώντας τον Δημοτικ Kήπο σε ευρωπαϊκά πρ τυπα. Tο πρώτο έξω απ τα τείχη έργο της π λης.

O ιταλικ ς στρατώνας Tο 1884 ανατολικά του κήπου κτίζεται με σχέδια και επίβλεψη του Iταλού μηχανικού Nικ λαο Mαγκούζο ο ιταλικ ς στρατώνας. O ίδιος μηχανικ ς σχεδιάζει το στρατιωτικ νοσοκομείο της π λης, το οποίο μως με την ολοκλήρωσή του το 1900 με επίβλεψη του Xανιώτη μηχανικού Mιχάλη Σαββάκη στεγάζει τη Γενική Διοίκηση της Kρήτης.

Tο μέγαρο αυτ είναι το δεύτερο δημ σιο κτίριο μετά τον ιταλικ

στρατώνα που κτίστηκε έξω απ τα τείχη της π λης και με τη μορφολογία του επηρέασε πολύ και τη διάρθρωση του πρώτου σχεδίου της νέας π λης και τη χάραξη μερικών απ τους βασικούς οδικούς άξονες, καθώς και τη δημιουργία της πλατείας Δικαστηρίων. Nεώτερο μνημείο της π λης έχει συνδεθεί στενά με την ιστορία της και τα κοινωνικοπολιτικά γεγον τα που καθ ρισαν την τύχη της τα τελευταία 100 χρ νια.

H Xαλέπα O πλησιέστερος οικισμ ς προς τα Xανιά ήταν το χωρι της Xαλέπας, που μερικοί Aποκορωνιώτες αγρ τες έκτισαν σποραδικά κοντά στη θάλασσα, έχοντας ως επάγγελμα τη βυρσοδεψία. Σιγά σιγά η Xαλέπα λ γω του κλίματος και του φυσικού περιβάλλοντος, εξελίχθηκε στο κατ’ εξοχήν προάστιο των Xανίων, που κατοικούν μερικοί απ τους προξένους, τους εμπ ρους και τους εξαγωγείς, αλλά και τους επιφανείς Tούρκους και Aιγύπτιους. Στην ιστορία της Kρήτης απέκτησε σταθερή και διακεκριμένη θέση με τη «Σύμβαση της Xαλέπας» που υπογράφτηκε εδώ τον Oκτώβρη του 1878. Mετά το 1878 τα Γενικά Προξενεία και τα κονσολάτα της Xαλέπας, στελεχωμένα με προξένους πρώτης γραμμής υπήρξαν τα φροντιστήρια της διπλωματίας και του διεθνούς δικαίου που ασκήθηκε ο Eλευθέριος Bενιζέλος. Aμέσως μετά την υπογραφή της σύμβασης αρχίζουν να επιστρέφουν οι απ δημοι Kρήτες.

Oλοι αυτοί, που πλούτισαν με το εμπ ριο, καθώς και άλλοι ντ πιοι που κατά εποχές τιμήθηκαν με ξεχωριστά προν μια απ τους Tούρκους απετέλεσαν τον πυρήνα μιας νέας α-

O ιταλικ ς στρατώνας απ καρτ-ποστάλ της εποχής. Kτίστηκε το 1884 ανατολικά του Kήπου με σχέδια και επίβλεψη του Iταλού μηχανικού Nικ λαο Mαγκούζο.

στικής τάξης που γρήγορα απέκτησε συνείδηση της ύπαρξης και δύναμής της. Oι έμποροι K. Bενιζέλος, Θ. Mητσοτάκης, Γεώργιος Xορτάτζης, ο μηχανικ ς Λεωνίδας Λυγκούνης είναι απ τους πρώτους που κτίζουν τα σπίτια τους στη Xαλέπα, με Eυρωπαίους Mηχανικούς και πρ τυπα.

Tο σπίτι του Eλευθερίου Bενιζέλου κτίστηκε απ τον πατέρα του Kυριάκο και στέγασε τον ίδιο και τη γυναίκα του Mαρία. Δίπλα ακριβώς απ το σπίτι του Bενιζέλου βρίσκεται το κτίσμα που χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία του πρίγκιπα Γεωργίου κατά την παραμονή του στην Kρήτη και έκτοτε πέρασε στην ιστορία της π λης με την επωνυμία το «Παλάτι».

Aπέναντι ακριβώς απ το Παλάτι η εκκλησία της Aγίας Mαρίας Mαγδαληνής, ο ηγεμονικ ς να ς κτίστηκε στις αρχές του 1990, ταν ο Mεγάλος δούκας Γεώργιος πρ σφερε δέκα χιλιάδες ρούβλια και τα σχέδια για την ανέγερση μιας εκκλησίας αφιερωμένης στη Mαρία Mαγδαληνή σε ανάμνηση της διαμονής στα Xανιά της γυναίκας του Mεγάλης Δούκισσας Mαρίας. Στη Xαλέπα κτίστηκε μετά τον ηγεμονικ να και η εκκλησία του «λαού» η Eυαγγελίστρια με χρήματα εράνων σε Eυρώπη και Aμερική.

Tο σπίτι της οικογένειας Mαρκαντωνάκη στη χαρακτηριστική πλατεία Kαγιαλέ της Xαλέπας, κτίστηκε απ τον Aιγυπτιώτη βαμβακέμπορα Γεώργιο Xορτάτζη τα τέλη της τουρκικής κατοχής. Tο σπίτι διαμορφωμένο στον τύπο της βίλας με τις ξεν φερτες πυργοειδείς γεωμετρικές απολήξεις, περιβάλλεται απ κήπο φυτεμένο και διαμορφωμένο στα δυτικά πρ τυπα.

Tο σπίτι της Φλωρεντίνης Kαλούτση στον τύπο της βίλας κτίστηκε το 1900. H Φλωρεντίνη Kαλούτση -

Σκουλούδη είναι η κατ’ εξοχήν γυναικεία καλλιτεχνική προσωπικ τητα της εποχής. Zωγράφος, σπουδαγμένη στο Λονδίνο θα μεταφέρει στην Kρήτη τις ιδέες του ευρωπαϊκού πνεύματος. Λίγο παραπάνω βρίσκεται το σπίτι της βαρώνης Σβαρτς ή πως ον μαζαν οι εφημερίδες της εποχής Eλπίδα Mέλαινα. Aπ τις περισσ τερο ενδιαφέρουσες φυσιογνωμίες της εποχής η, φιλέσπλαχνη και ερωτευμένη με την Kρήτη, βαρώνη εκτ ς απ τα βιβλία της για την περιοχή και τους ανθρώπους της έκτισε ένα απ τα πιο ενδιαφέρονται κτίσματα της Xαλέπας στον τύπο της βίλας που στέγασε τις πιο αξι λογες κοινωνικές εκδηλώσεις της εποχής.

H Γαλαρία Tο σπίτι του, τούρκικο αρχοντικ

αγ ρασε απ τον Tούρκο Σοφτά το 1919 ο Kυριάκος Mητσοτάκης. Kοντά στον Πύργο της Xαλέπας, χρησιμοποιήθηκε και σαν στρατώνας για τη φιλοξενία αγήματος έτοιμου να επέμβει σε περίπτωση που θα δεχ ταν επίθεση η περιοχή απ

Aκρωτήρι. Λεγ ταν και Γαλαρία. Eδώ λέγεται

τι υπογράφτηκε το 1878 η Σύμβαση της Xαλέπας. Mετά την αγορά του απ τον Kυριάκο Mητσοτάκη επισκευάστηκε ριζικά και στεγάζει την οικογένειά του.

O κεντρικ ς διώροφος πυρήνας της Γαλλικής Σχολής του κτίσματος

που σήμερα στεγάζεται το Πολυτεχνείο Kρήτης κτίστηκε γύρω στα 1858 απ Aιγύπτιο έμπορα. Tο 1884 περιήλθε στην κυρι τητα των αδελφών του αγίου Iωσήφ και περίπου ένα αιώνα στέγαζε την Eλληνογαλλική Σχολή.

Mε μία απ τις σημαντικ τερες προσπάθειες αναστήλωσης και απο-

κατάστασης ιστορικών κτισμάτων της π λης, το Πολυτεχνείο Kρήτης στεγάζει σήμερα στις αίθουσες της Γαλλικής σχολής, τη σχολή Oρυκτών Π ρων και αίθουσα διαλέξεων.

Tο αγγλικ προξενείο στεγάστηκε στο σπίτι της Φαιναρέτης Mητσοτάκη που κτίστηκε στα πρ τυπα του «Παλατιού».

Aπέναντι ακριβώς βρίσκεται το κτίσμα που στέγασε το Eλληνικ

Προξενείο για αρκετά χρ νια.

Tο γερμανικ Προξενείο στέγαζε το νεοκλασικ κτίριο που κτίστηκε το 1870 απέναντι απ το ελληνικ

προξενείο. Kατά την κατάληψη της Kρήτης απ τους Γερμανούς στεγάζει το γερμανικ στρατηγείο και φιλοξενεί τον στρατάρχη P μελ. Aπ

το 1991 το κτίριο υποδειγματικά αναστηλωμένο απ τους σημερινούς ιδιοκτήτες παραδίδεται στους επισκέπτες της π λης ως βίλα «Aνδρομέδα».

Tο κτίσμα που στέγαζε την αυστριακή πρεσβεία κτίστηκε με πρ ξενο τον Mπέντερ στον τύπο της βίλας και στο δρ μο της Xαλέπας απ

τον Aυστριακ μηχανικ Mπιρίντα. Σήμερα είναι μετασκευασμένο σε ξενοδοχείο με ιδιαιτερ τητα και την ονομασία «Tο Δώμα».

O χωρισμ ς της π λης Tα τέλη του 1898 η Kρήτη αποκτά αυτονομία, ηγεμ να και σύνταγμα.

Kατά την απογραφή του 1900 τα Xανιά έχουν 12.276 κατ. χριστιανούς και 9.242 Tούρκους. Σ’ ολ κληρη την Kρήτη παρεπιδημούν 6.096 ξένοι απ τους οποίους 3.593 στα Xανιά κυρίως διπλωμάτες.

Tο σχέδιο της νέας π λης συνδέεται πάνω στην υφιστάμενη κατάσταση με τους οδικούς άξονες που ορίζουν ο κήπος, ο ιταλικ ς στρατώνας, Συνέχεια στην 25η σελίδα KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

23

Tο σπίτι του Eλευθερίου Bενιζέλου κτίστηκε απ τον πατέρα του Kυριάκο και στέγασε τον ίδιο και τη γυναίκα του Mαρία.

Aποψη της παλαιάς π λης των Xανίων. Aπ τα σημαντικ τερα μνημεία της Mεσογείου και της νοτιοανατολικής Eυρώπης.

24

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995

Tο σπίτι του βουλευτή M. Kούνδουρου. Kτίστηκε επί κρητικής πολιτείας

Aνάγλυφη παράσταση απ τον τάφο της Aικατερίνης Kαλαισάκη, έργο του I. Mαζακατέ. Στο νεκροταφείο του Aγίου Λουκά. Συνέχεια απ την 23η σελίδα

Tο σπίτι του βουλευτή N. Mπιστολάκη, σημεριν κτίριο του T.E.E., Tμήμα Δυτικής Kρήτης.

Tο σπίτι της Φλωρεντίνης Kαλούτση. Στον τύπο της βίλας κτίστηκε το 1900.

το διοικητήριο μέγαρο και η Xαλέπα,

που έχει εγκατασταθεί ο πρίγκιπας Γεώργιος.

Tον Aύγουστο του 1901 με το 34 διάταγμα της Kρητικής πολιτείας αρχίζει να ισχύει η ρυμοτομία της νέας π λης που δυστυχώς προβλέπεται η καθαίρεση της μεσημβρινής πλευράς των τειχών και η ανέγερση μεγάλης αγοράς επί της Piatta Forma.

H νέα π λη περιλαμβάνει κατοικίες και διοίκηση ενώ η παλιά αποτελεί το εμπορικ κέντρο ολ κληρου του συγκροτήματος.

Tα πρώτα σπίτια εκτ ς απ τις βίλες της Xαλέπας είναι οι διώροφες κατοικίες που κτίστηκαν στους κεντρικούς δρ μους της π λης κυρίως επί κρητικής πολιτείας απ βουλευτές, γιατρούς, δικηγ ρους και εμπ ρους. Aπ τα περισσ τερο χαρακτηριστικά τα σπίτια των βουλευτών Kούνδουρου, Πλουμιδάκη, Πωλογιώργη, Φούμη, Kατζουράκη, Mπιστολάκη, Παπαδ πετρου, το σπίτι του μηχανικού Σαββάκη σημεριν

δεσποτικ και άλλα.

Oλη η νεώτερη ιστορία της π λης συγκεντρώνεται ανάμεσα στα λίγα τετράγωνα, με τα ταφικά μνημεία του πρώτου, δεύτερου και τρίτου τμήματος του νεκροταφείου του Aγίου Λουκά. Πρ κειται για χαρακτηριστικά δείγματα γλυπτικής μαρμάρου του 19ου αιώνα, έργα των Φιλιππ τη, Mαλακατέ, Δημητριάδη και άλλων.

H π λη των Xανίων σήμερα, με μαρτυρίες σ’ ολ κληρο το φάσμα της ιστορίας της, δικαίως επέλεξε πολιτιστικ θεσμ προβολής στο Eθνικ Πολιτιστικ Δίκτυο π λεων «την αρχιτεκτονική». Π λεις πως τα Xανιά, με οργανωμένο και ορατ

πυρήνα ύπαρξης 4.500 χρ νων απ

σήμερα, δηλαδή με ορατ συγκροτημένο οικισμ απ την Πρωτομινωική περίοδο στην καρδιά της και στη συνέχεια πλούσια και καλοδιατηρημένη αρχιτεκτονική κληρονομιά, τα ιστορικά μεσαιωνικά και νεώτερα χρ νια, αποτελούν μία μοναδικ τητα στον τομέα του πολιτισμού και ειδικ τερα της αρχιτεκτονικής.

KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

25

Πνευματική και εκδοτική κίνηση Λογοτεχνία, εικαστικά, μουσική, θέατρο, εκδ σεις και πολιτιστικά χαρακτηρίζουν τη ζωή της π λης Tου Bασίλη Γ. Xαρωνίτη Συγγραφέα

TA XANIA δεν είναι πια μ νο η π λη «για τ’ άρματα» που ξεκίνησαν και παρέμειναν για αιώνες. Eίναι ταυτ χρονα και «για τα γράμματα», αφού η έντονη πνευματική τους δραστηρι τητα τα τοποθετεί σε μια αξιοζήλευτη θέση ανάμεσα στις περιφερειακές π λεις της χώρας μας.

Mια ειδικ τερη αναφορά, έστω και σύντομη, στις επιμέρους δημιουργίες θα επιβεβαιώσει τα παραπάνω.

Λογοτεχνία

H χορωδία Xανίων, σημαντική παρουσία στην πολιτιστική ζωή της π λης.

Aπ τους σημαντικ τερους λογοτέχνες μας, ο Γιώργης Mανουσάκης, έχει καταξιωθεί με το έργο του ως ένας πολύ αξι λογος ποιητής, πεζογράφος και δοκιμιογράφος. O Γιώργης Ψυχουντάκης με τα πεζογραφήματα και τη μεταφορά των ομηρικών επών στο κρητικ γλωσσικ ιδίωμα και η διηγηματογράφος Aρτεμισία Xαριτάκη-Kαψωμένου έχουν δώσει έργο που σίγουρα αντέχει στο χρ νο και προβάλλει τον τ πο, την παράδοση και το πνεύμα του.

Kοντά σ’ αυτούς, αρκετοί άλλοι δίδουν το «παρών» τους που είναι ταυτ χρονα και συνεισφορά της π λης μας στο πνευματικ παρ ν της χώρας.

Aλλοι εκφράζονται με στίχους (Bλαχάκη, Γεωργουδάκης, Kακάρογλου, Kακατσάκης, Nτουντουλάκη, Mαχαιρίδης, Mαραγκουδάκης...), άλλοι θητεύουν στον πεζ λ γο (Kαρτάκης, Pεμούνδος, Πιμπλή, Xατζηαγγελής, Xριστάκος...), άλλοι έχουν στρέψει το ενδιαφέρον τους στην έρευνα (Παπαμανουσάκης, Σημανδηράκη...) και άλλοι στην καταγραφή και μελέτη του λαογραφικού μας πλούτου (Γρηγοράκης, Πάτερου και ιδιαίτερα ο Aποστολάκης).

Tο δοκίμιο, ο στοχασμ ς, η κριτική έχουν και στα Xανιά αφοσιωμένους (Aναστασάκης, Xατζηνικολάου...). Παράλληλα, αρκετοί ασχολούνται με θέματα ιστορικά (Mαλεφάκης...). H Mάχη της Kρήτης εξακολουθεί ν’ αποτελεί πηγή έμπνευσης για τους Xανιώτες δημιουργούς, οι οποίοι με τα κείμενά τους κρατούν ζωντανή εκείνη τη μεγάλη ώρα του νησιού.

Eξω απ τα Xανιά και την Kρήτη, ζουν αρκετοί Xανιώτες δημιουργοί (Nικ. Aγγελής, Mάρω Bαμβουνάκη, Mάρω Δούκα, Bικτωρία Θεοδώρου, Aλκυ νη Παπαδάκη) που διατηρούν στενούς δεσμούς με τη γενέτειρα.

Zωγραφική - Γλυπτική - Kεραμική Tο συγκρ τημα «Kρητικές Mαδάρες» που ερμηνεύει ριζίτικα τραγούδια.

26

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995

Tα Xανιά που, πως έγραψε ο γιατρ ς-ποιητής K. Xιωτάκης «...τα χτίσαν / πολεμάρχοι / σε ώρες / π’ αντι-

Eργο του Mιχάλη Mανουσάκη απ την πρ σφατη σειρά του «N στος». Aκρυλικ και κάρβουνο σε ξύλο, 50x70 εκατ.

φέγγιζε η Kρήτη / ήλιους αθέριστους / και ποτάμια φωτιάς...», είναι η π λη της Aρχιτεκτονικής, ευτύχησαν και έχουν ένα αξι λογο ανθρώπινο δυναμικ στον εικαστικ χώρο: Zωγράφοι (Aνδρεαδάκης, Γρηγορ πουλος, Γιαννακάκης, Kαλούτσης, Kελαϊδής, Kουνάλης, Mυλωνογιάννη, Ξενάκης), γλύπτες (Aυγέρος, Mαρκαντωνάκης, Mαχαιρίδης, Ξενάκη, Παυλάκης), χαράκτες (Kαλπάκη - Γεωργουλάκη) και κεραμίστες (Nτουσάκης, Σκλαβενίτης), με το πλούσιο και πολύπλευρο έργο τους δημιουργούν μια ασυνήθιστη εικαστική κίνηση.

Tο πρώτο τρίμηνο του 1995 πραγματοποιήθηκαν έξι εκθέσεις ζωγραφικής σε δύο αίθουσες τέχνης (B. Mυλωνογιάννη, Φως-XρώμαΓραμμή). Παράλληλα με τους παραπάνω, αρκετοί «αυτοδίδακτοι» (Λιλικάκης, Mπραουδάκη) συνεχίζουν τα βήματα των προκατ χων τους (Γεροντάκη, Δρουδάκη), υπηρετούν με αγάπη την τέχνη και δημιουργούν έργο. Aξιοπρ σεκτο επίσης είναι το έργο των μαθητών του σπουδαστηρίου εικαστικών τεχνών «Xώρος».

Mουσική - Xορ ς - Θέατρο H «Xορωδία Xανίων», το «Bενιζέλειο Ωδείο» (με τις πολλές και αξι Συνέχεια στην 28η σελίδα

Xαρακτικ της Aναστασίας Kαλπάκη-Γεωργουλάκη.

KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

27

Συνέχεια απ την 27η σελίδα

λογες εμφανίσεις των μαθητών του) και η «Σχολή Mπαχ» (με την παιδική χορωδία της), προσφέρουν στους Xανιώτες το έντεχνο πολυφωνικ τραγούδι και την κλασική μουσική, ενώ οι «Kρητικές Mαδάρες» ζωντανεύουν το Pιζίτικο και τα μέλη του συλλ γου μουσικών «O Xάρχαλης» την κρητική μουσική.

Oσον αφορά στο χορ , κάθε καλοκαίρι (τα τελευταία χρ νια) πραγματοποιούνται φεστιβάλ και σεμινάρια σύγχρονου εκφραστικού χορού, καθώς και σεμινάρια μουσικοκινητικής, ενώ οι τοπικοί σύλλογοι διδάσκουν και παρουσιάζουν τους κρητικούς παραδοσιακούς χορούς με τη συνοδεία λύρας ή βιολιού και λαούτου.

Tέλος, σο κι αν δεν βρίσκονται στην καλύτερη ώρα τους τα χανιώτικα θεατρικά δρώμενα, υπάρχει αναζήτηση και προβληματισμ ς.

Tις τελευταίες δεκαετίες με την πρωτοπ ρο «Eταιρία Θεάτρου Kρήτης» (EΘEK), το «Δημοτικ Περιφερειακ Θέατρο Kρήτης» (ΔHΠEΘEK), το «Xανιώτικο Θεατρικ Eργαστήρι», το ερασιτεχνικ θέατρο «Aρένα», την πειραματική ομάδα «Aυλαία», την «Πειραματική Σκηνή» και το «Eρασιτεχνικ Θέατρο Σκιών», τα Xανιά γεύτηκαν πολλές και καλές παραστάσεις. Σήμερα, παρά την κάποια στασιμ τητα που παρατηρείται, το πρώτο τρίμηνο του 1995 ιδρύθηκε η ομάδα κουκλοθεάτρου «Xανιώτικο Παιδικ Σιντριβάνι», ανεβάστηκαν τρία έργα, πραγματοποιήθηκε σεμινάριο θεατρικής εκπαίδευσης και το μαθητικ φεστιβάλ θεατρικής, μουσικής και εικαστικής δημιουργίας.

O Φιλολογικ ς Σύλλογος «Xρυσ στομος» (ιδρ. 1899), το αρχαι τερο και σημαντικ τερο σωματείο της π λης και της Kρήτης (μέλος του και ο Eλευθ. Bενιζέλος), με τις διαλέξεις, τις εκθέσεις, τις εκδ σεις, τη διοργάνωση διεθνών Kρητολογικών συνεδρίων κ.λπ., σημάδεψε για δεκαετίες την πνευματική ζωή του τ που. Σήμερα έχει αναστείλει τη δραστηρι τητά του, αγωνίζεται για τη γρήγορη αποκατάσταση του ιδι κτητου κτιρίου του, ώστε να καταλάβει και πάλι τη θέση

28

που του αξίζει.

O «Σύνδεσμος για τη διάδοση των Kαλών Tεχνών στην Kρήτη» (ιδρ. 1924) με το «Bενιζέλειο Ωδείο». Στη μακρ χρονη πορεία τους έχουν προσφέρει σημαντικ τατο έργο. Tο Ωδείο (παράρτημα του Eλληνικού Ωδείου) εκπαιδεύει, (1995), 500 μαθητές στη μουσική, απασχολεί 36 καθηγητές και ενισχύει κάθε πνευματική προσπάθεια. Στο ιδι κτητο νεοκλασικ κτίρι του (δαπάνη Eλενας Bενιζέλου) φιλοξενούνται το ΔHΠEΘEK και η «Xορωδία Xανίων».

H «Iστορική, Λαογραφική και Aρχαιολογική Eταιρία Kρήτης» (IΛAEK). Aπ τους πιο δραστήριους συλλ γους της π λης. Eκδίδει βιβλία, πραγματοποιεί ξεναγήσεις, παρεμβάσεις, διαλέξεις και συγκεντρώνει υλικ για δημιουργία λαογραφικού μουσείου. Eκδίδει το περιοδικ «Kρητική Eστία».

H «Eνωση Πνευματικών Δημιουργών Xανίων», με αξι λογο έργο. Eκδίδει το περιοδικ «Πνευματικά Xανιά».

O «Σύνδεσμος Φιλολ γων». Σύλλογος επιμορφωτικ ς, πολιτιστικ ς. Eκδίδει το περιοδικο «Θαλλώ».

H «Xορωδία Xανίων» (ιδρ. 1928).

Mεικτή πολυφωνική Xορωδία, με

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995

πλούσια ιστορία, δράση και προσφορά.

Tο «Λύκειο Eλληνίδων», με πολύ αξι λογο έργο. Eχει χορευτικ τμήμα, εκδίδει βιβλία, διατηρεί βιβλιοθήκη και βεστιάριο με πλούσιο υλικ .

Oι «Kρητικές Mαδάρες». Σύλλογος καλλιτεχνικ ς, μορφωτι ς και λαογραφικ ς με ιδιαίτερη συμβολή στην προβολή και διάσωση των παραδοσιακών δημοτικών τραγουδιών της Δ. Kρήτης, των Pιζίτικων (πολλές εμφανίσεις, 13 μεγάλοι δίσκοι) καθώς και των κρητικών χορών. Tα τελευταία χρ νια συγκέντρωσε πλούσιο φωτογραφικ κ.α. υλικ (Kρητών αγωνιστών) που αποτελεί τη βάση του παραρτήματος του «Πολεμικού Mουσείου» στα Xανιά.

Eκτ ς απ τις «Kρητικές Mαδάρες», κρητικούς χορούς διδάσκουν και προβάλλουν οι σύλλογοι «Tουριστικ ς Σύνδεσμος Kρήτη», «Bρακοφ ρων», «Φίλων Kρητικής Λαϊκής Παράδοσης», «Ψηλορείτης» κ.α. Pιζίτικα τοπικοί παραδοσιακοί σύλλογοι των 5 επαρχιών.

O «Σύλλογος Iεροψαλτών». Eχει βυζαντινή χορωδία με αξι λογη προσφορά.

O «Πολιτισμικ ς Συνεταιρισμ ς N τος». Eίναι φορέας στήριξης και

προβολής πολιτιστικών εκδηλώσεων με αξιοπρ σεκτο έργο.

Kέντρο «Nίκος Kαζαντζάκης», για την προβολή των ιδεών και του έργου του μεγάλου Kρητικού συγγραφέα.

Kέντρο «Eυρωπαϊκών Πολιτιστικών Aνταλλαγών». (Πολιτιστικές ανταλλαγές, εκθέσεις, διαλέξεις κ.α.). Πέρα απ τα παραπάνω σωματεία που υπηρετούν τον πολιτισμ και το πνεύμα, προσφέρουν αξι λογο έργο η «Δημοτική Πολιτιστική Eπιχείρηση» (ΔHΠEX) (μουσικές, θεατρικές, κ.λπ. εκδηλώσεις, έκδοση βιβλίων και της επετηρίδας «Eλλωτία») το «Iνστιτούτο Kρητικού Δικαίου» (εκδίδει το υψηλής στάθμης περιοδικ «Tάλως») το «Iστορικ Aρχείο Kρήτης» (δημ σιο ίδρυμα με 500.000 έγγραφα, αρχείο κρητικού τύπου, βιβλιοθήκη με 8.000 τίτλους και πλούσια συλλογή, μουσειακ υλικ ιστορικού και λαογραφικού περιεχομένου), το «Πνευματικ Kέντρο της I. Mητροπ λεως Kυδωνίας & Aποκορώνου» (πλούσιο και πολύπλευρο έργο: Σεμινάρια, διαλέξεις, εκθέσεις, ραδιοφωνικ ς σταθμ «Mαρτυρία» κ.π.α.), η «Δημοτική Bιβλιοθήκη» (55.000 τίτλοι βιβλίων, 46.000 τ μοι περιοδικών), η «Παιδική Bιβλιοθήκη» (9.000 τίτλοι βιβλίων) καθώς και τα μουσεία «Aρχαιολογικ » και «Nαυτικ ».

Tέλος, το «Πολυτεχνείο Kρήης» και το «Mεσογειακ Aγρονομικ Iνστιτούτο» (MAIX) με τις ποικίλες εκδηλώσεις τους, προάγουν την πνευματική ζωή της π λης. Πρέπει ακ μη ν’ αναφερθούν και βρίσκονται εκτ ς π λεως η «Oρθ δοξος Aκαδημία Kρήτης» (ίδρυμα διεθνούς επιπέδου με ανυπολ γιστο έργο και προσφορά στην Oρθοδοξία και την Kρήτη: υψηλής στάθμης διεθνή συνέδρια, σεμινάρια, διαλέξεις) και το «Iδρυμα Aγία Σοφία» (εκδ σεις, σεμινάρια, διαλέξεις, κ.α. θέματα και προβλήματα κυρίως της επαρχ. Aποκορώνου).

Xανιώτικος Tύπος. α. Eφημερίδες Tα Xανιά πρωτοπορούν σε αριθμ εφημερίδων. Eκδίδονται ο «Aγώνας», ο «Δημοκράτης των Xανίων», ο «Kήρυξ», τα «Xανιώτικα Nέα», η «Xανιώτικη Eλευθεροτυπία» και η εβδομαδιαία «Aλήθεια». β. Περιοδικά Aξι λογες είναι και οι χανιώτικες περιοδικές εκδ σεις. Eιδικ τερα: H «Kρητική Eστία» και ο «Tάλως» είναι επιστημονικά έντυπα. Στο πρώτο «δημοσιεύονται πρωτ τυπες επιστημονικές μελέτες οι οποίες καλύπτουν λες τις φάσεις του κρητικού πολιτισμού» ενώ το δεύτερο είναι «επιστημονικ βήμα για την κρητολογική έρευνα στον τομέα του Δικαίου».

Tα «Πνευματικά Xανιά», το «Nεώριον», η «Eλλωτία» και το «Eρεισμα» είναι λογοτεχνικά περιοδικά ποικίλου περιεχομένου.

H «Θαλλώ» δημοσιεύει μελέτες που αναφέρονται στην επιστήμη της φιλολογίας και η «Mαρτυρία» της I. Mητροπ λεως, κείμενα Oρθοδοξίας.

Προσωπική διαδρομή Eφηβικές μνήμες μπλέκονται με το σήμερα. Tα Xανιά της συγγραφέως έχουν το δικ τους χρώμα...

Tης Mάρως Δούκα Συγγραφέως

EΠEITA απ χρ νια ξεκινάς πάλι απ την οδ Mαβίλη, πως έλεγαν τ τε το δρ μο σας, και π σο αγαπούσες τα σονέτα του Λορέντζου, του φλογερού και του επαναστάτη, σταματάς στο σταυροδρ μι, η ονομασία της κατηφ ρας που τρέχατε με τα τσέρκια δεν έχει αλλάξει, Kωστής Παλαμάς. Θυμάσαι τις παιδικές σου φίλες, τα παιχνίδια σας, «Δύο π ρτες έχει η ζωή» στη διαπασών, αλλά τ τε δεν ήξερες τον Kαζαντζίδη και το παράπον του, άκουγες μ νο τη φωνή του που γέμιζε τη γειτονιά, ταν ο κύριος Nάσος ήταν λυπημένος. Φτάνεις στην Kοραή, το δρ μο των σχολείων και κ βεις αριστερά στο δρ μο των παρελάσεων.

Kοντοστέκεσαι αντικριστά στο ρολ ι. Mπροστά σου δεν θα δεις τους φαντάρους που σας πείραζαν, εκείνο το στρατ πεδο έγινε τώρα πάρκο Eιρήνης και Φιλίας. Πίσω σου το Δημοτικ Στάδιο, ανθεστήρια, μουσικές και χοροί, μαθητικοί αγώνες, εκεί που η Σακοράφα επρ κειτο να καταρρίψει το παγκ σμιο ρεκ ρ στο ακ ντιο. Tο διώροφο κτίσμα στη γωνία του Σταδίου στεγάζει τον Oμιλο Aντισφαιρίσεως. Παλιά ήταν για τους πλουσίους και τους παράγοντες στην π λη, σήμερα άνοιξε την π ρτα του, ξηλώθηκαν και οι προστατευτικές καλαμιές απ τα κάγκελα. Περνάς απέναντι, ανεβαίνεις τα σκαλάκια του Kήπου. Δεξιά σου το καφενείο, γνώρισε δ ξες αυτ το καφενείο προτού να μαραζώσει, τραγούδια και ακροβατικά και χειροκροτήματα, αριστερά σου ο δημοτικ ς κινηματογράφος Kήπος.

Eκεί που σήμερα υπάρχει η λιμνούλα με τις πάπιες και τους κύκνους, υπήρχαν άλλοτε ουρητήρια.

Aργ τερα στο ίδιο σημείο, είχαν γίνει ανασκαφές, θυμάσαι τα ακρωτηριασμένα αγάλματα και προχωράς, πλησιάζεις στα κλουβιά με τα πιθηκάκια που ξεψειριάζονται αδιάφορα, βγαίνεις στο μεγάλο δρ μο. Πώς τον λένε; Δεν ξέρεις, δι τι ποτέ δεν χρειάστηκε να τον μάθεις. Oταν λέγατε πίσω απ τον Kήπο, εννοούσατε τούτο το δρ μο με τον κινηματογράφο «Eλληνίς». Ποτέ δεν μπήκες σ’ αυτ ν τον κινηματογράφο, δι τι πάντοτε έπαιζε στα χρ νια σου ταινίες καράτε. Παίρνεις μια κάθετο, ποια να ’ναι, και βγαίνεις στα Σιδηρουργεία. Σ’ ένα δρ μο μεγάλο βγαίνεις, αλλά πώς τον λένε δεν ξέρεις. Συνεχίζεις και στρίβεις δεξιά στο δρ μο με τον κινηματογράφο «Aπ λλωνα», στα καμαρίνια του «Aπ λλωνα» τ τε, η Bουγιουκλάκη και η Kαρέζη, ο Mπάρκουλης και ο Xρήστος Πάρλας. Iσια για λίγο, έπειτα αριστερά, προχωράς και φτάνεις στο νεκροτα-

H σημερινή ψη της παλιάς γραφικής γειτονιάς Σαμπιονάρα (Πύλη της Aμμου), κοντά στα βενετσιάνικα νεώρια. Eκεί διασκεδάζουν πολλοί απ τους τουρίστες που δέχεται κάθε χρ νο η π λη των Xανίων. (Φωτ. N. Kοκκαλιάς)

φείο του Aγίου Λουκά. Tα κυπαρίσσια, οι μυρτιές, το καντήλι, ο ασβέστης, τα τζιτζίκια και το χώμα, οι μαρμάρινοι σταυροί. Σε π σες φωτογραφίες θα μπορούσες να αποτυπώσεις τα Xανιά; Kάθεσαι στις ταφ πλακες και λογαριάζεις. Ψηλά στο Kαστέλλι η Πέμπτη Mεραρχία, τυφλά στενά πλακ στρωτα, οι μολ χες στα χαλάσματα, βομβαρδισμένα σπίτια, παιδιά ξυπ λητα, τραγούδια. T τε. Oι σπασμένες στάμνες με τα βασιλικά, ευωδιαστά γαρίφαλα και οι γειτ νισσες με κοπανέλια και δαντέλες κάθε απ γευμα. Tο τάβλι στο καψιμί των φαντάρων. Eπειτα οι ανασκαφές των Σουηδών στην πλατειούλα με το εικονοστάσι δίπλα στη βρύση. Tα αγιοκλήματα, οι ιβίσκοι και τα γιασεμιά, οι ντάλιες, οι ζήνιες και οι φούξιες που θα ανθίζουν.

H Σπλάντζια, τα Oβρέικα, ο Tοπανάς. Oι άνθρωποι που με το σούρουπο κατάβρεχαν τις πλάκες κι έβγαιναν για να αφουγκραστούν το πήγαιν’ έλα της θάλασσας, το πήγαιν’ έλα των ψυχών. Nαυάγια θρυλικά, οι τρατ βαρκες, αίμα και κατορθώματα, ο θαρραλέος Φάρος. O

πλάτανος του Aι–Nικ λα, σπιτάκια κολλητά, οι ορτανσίες, η Mητρ πολη και η στρατιωτική μπάντα, οι Aγιοι Aνάργυροι, το λιβάνι που σε πνίγει, τέμπλα κατάφορτα, το κατηχητικ , ο Eπιτάφιος, άμαξες και καβαλίνες και γιορντάνια χρωματιστά.

Kάγκελα, καγκελ πορτες, ρ πτρα χεράκια παγωμένα, μύτες βυζαντινές, φουφούλες σχολικές και γυμναστικές επιδείξεις, η οδ ς Kοραή στο σχ λασμα, ο παιδον μος, οι ποδιές και τα πηλήκια, τα μακροβούτια στη Xονολουλού και οι ωραίες συμμαθήτριες, Nίτσα του ρομαντικού Xάινε και Γωγώ που σ’ έχω χάσει, ματάκια που σας έχω λησμονήσει, χειμερινέ κινηματογράφε «Πάνθεον» και, ω «Pεγγίνα» στα σκοτεινά, φιλιά και ψιθυρίσματα, παράγκες, ντάπιες, καταφύγια, ο Xάρτης της Xαλέπας, το ρωσικ εκκλησάκι, η Nεράιδα, αχινιοί στην Aγία Kυριακή, Kεράδικα και Mαχαιράδικα, πάστες αμυγδάλου στα σκαλάκια της Aγοράς, ω Aγορά, μπουγάτσα του Iορδάνη, ω Aγιοι Aπ στολοι, παρέες, Kαλαθάς και Kαλαμάκι, βερμούτ, τσιγάρα χύμα Mατσάγκος απ το περίπτερο, you are the answer, Ξε-

ν πουλε και Kαζαντζάκη, Δημοτική Bιβλιοθήκη. Σεργιάνι Kυριακή στο Σιντριβάνι, Σάββατο απ γευμα απ νωρίς στου Mπ λαρη, Πλατεία Δικαστηρίων, βλέμματα και αγγίγματα στον αέρα, πασχαλιές, μποκαμβίλιες, αροκάριες και φοίνικες, ψιλή βροχή ασταμάτητη. Φασκ μηλο και μαχαιρίδες ψηλά στον Aγιο Iωάννη, εκδρομές με το σχολείο, υπήρξε, λένε, κάποτε εδώ το σανατ ριο του Kαψαλώνα, στάνες και πρ βατα τ τε, και σήμερα η π λη που μεγάλωσε και απλώθηκε.

Tο Aκρωτήρι, μπαλωθιές, αγριομάραθα και θυμάρι, το άγαλμα στους τάφους των Bενιζέλων, τα μοναστήρια. Kάτω να λάμπουν οι τρούλοι και να υψώνονται οι μιναρέδες, και ο ήλιος να βάφει τα νερά. Mινωίτες, Δωριείς και Pωμαίοι, Aραβες και ο Nικηφ ρος Φωκάς, Bενετοί και Γενουάτες και Tούρκοι, η Kυδωνία, Λα Kανέα, τα Xανιά. Πολιτισμοί που ήρθαν κι έδεσαν, ανθοί και μέλισσες, φαράγγια και ο Eλευθέριος Bενιζέλος.

Tα παιδιά του ορφανοτροφείου με τις γκρίζες στολές, κουρεμένα Συνέχεια στην 30η σελίδα KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

29

Στην άκρη του πλακ στρωτου της Πλατείας Σιντριβανιού, ένας μικρ ς ψαράς. Στο βάθος, ο πολυδιαφημισμένος Φάρος των Xανίων. (Φωτ.: N. Kοκκαλιάς) Συνέχεια απ την 29η σελίδα

Γραφική αυλή στην παλιά π λη των Xανίων. (Φωτ.: N. Kοκκαλιάς)

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995

γουλί, η Φιλαρμονική, κι εσύ ξοπίσω ακολουθώντας το ρυθμ . Eδώ που άλλοτε έβοσκαν άλογα και κατσίκες, το θέατρο της ανατολικής τάφρου, έπειτα το Kουμ Kαπί, σκυλιά αδέσποτα, σπιτάκια, τα Σφαγεία. Σήμερα λιμουζίνες, τραπεζάκια και πολύχρωμες ομπρέλες, η Πύλη της Aμμου, το Λιμάνι με τα μπαράκια. Φασαρία, βάρκες και κ τερα, τα Nεώρια. Aγριοσυκιές στα τείχη, μελαγχολικοί πλαν διοι, ανυποψίαστοι ξένοι, ψαροταβέρνες και εστιατ ρια, καφετέριες και ντισκοτέκ, πάνω κάτω οι παραθεριστές με τους Xανιώτες, φωταψίες, σούστα και πεντοζάλη, λαούτα και η λύρα, το Xαμάμ που έγινε ζαχαροπλαστείο, ο Φιρκάς που ήταν άλλοτε στρατώνας, έπαρση και υποστολή της σημαίας, ο Eθνικ ς Yμνος, τα βράχια, το Ξενία, ηλιοβασίλεμα στο κρητικ πέλαγος, το Mνημείο για τους πνιγμένους στη Φαλκονέρα, πολύβουη η παραλία της Nέας Xώρας, άμμος πατημένη, το γωνιακ κ κκινο σπίτι, το αγαπημένο σου, μαγαζιά, ταβέρνες, μυρωδιές, παγωτά.

Mάρτιος τσουχτερ ς, με άσπρα γάντια, σε πέντε λεπτά θα ξεκινήσει η παρέλαση απ την πλατεία Δικαστηρίων, παραταγμένες στη σειρά, ο κινηματογράφος «Oλύμπια», λίγο πιο κάτω το Δεσποτικ , αν ήσουν ομαδάρχισσα, έπρεπε να σηκώσεις σε ανάταση το δεξί χέρι και να χαιρετήσεις τους επισήμους στην εξέδρα, κι αν ήσουν πρώτη δεξιά, έπρεπε να στρίψεις δεξιά το κεφάλι σου, και συνεχίζατε, περνούσατε απ τα

Σφαιριστήρια, τη στρατιωτική λέσχη, την κλινική Γεωργιλαδάκη που είχε ξεψυχήσει ο πατέρας σου. M λις φτάνατε στην Eθνική Tράπεζα, αλλάζατε βηματισμ και καταλήγατε μπουλούκια στην Πλατεία της Aγοράς, τ τε υπήρχαν τα στιλβωτήρια, οι υπαίθριοι φωτογράφοι και οι άμαξες, σήμερα τα δημοτικά παρκ μετρα. Σηκώνεσαι απ τον τάφο και προχωράς, σ’ αρέσει πάντα να ρεμβάζεις κάτω απ’ τον ίσκιο των κυπαρισσιών και να διαβάζεις τις επιτύμβιες επιγραφές, να κοιτάζεις τις ξεθωριασμένες φωτογραφίες των πεθαμένων. Σε π σες αναμνήσεις θα μπορούσες να διαφυλάξεις την π λη που γεννήθηκες και μεγάλωσες; Eχεις αρχίσει προ πολλού να ξεχνάς, κι ίσως τα ουσιαστικ τερα να είναι σα εσύ δεν συγκράτησες.

Tα Xανιά εκείνα, οι χωματ δρομοι που έπαιξες, δεν θα ξαναϋπάρξουν. Σου φτάνουν μως τα γιασεμιά σε τούτη τη γωνιακή πολυκατοικία, πλάι στο εγκαταλειμμένο μονώροφο με τον θρασεμένο κήπο και τον σταυρ . Δίπλα του ακριβώς ο θεριν ς κινηματογράφος «Aττικ ν», μ’ ένα φεγγάρι στρογγυλ , τα λουλουδιασμένα γεράνια, τους ηλι σπορους και με τη σκιά της μαύρης γάτας στην άσπρη οθ νη.

Aκούς τη θάλασσα. Σε τούτα τα νερά και σε τούτα τα βράχια, πεταλίδες και καβούρια, τα πρώτα σκασιαρχεία και τα πρώτα ξενύχτια. H Kυδωνία, Λα Kανέα, τα Xανιά είναι για σένα το καβούκι σου, ο κ σμος λος.

H π λη μου τα Xανιά Mνήμες απ το μεσοπ λεμο και μετά, μεταφέρουν στην ατμ σφαιρα μιας άλλης εποχής Tης Bικτώριας Θεοδώρου Ποιήτριας

H KPHTH (η Kρατακή) είναι μια ήπειρος με λα της τα κλίματα και τα υψ μετρα, με λα τα χρώματα και τα είδη. Πρώτη π λη, απ τα δυτικά είναι τα Xανιά, η δική μου πρωτεύουσα. Eκεί γεννήθηκα κάποτε (εκτ ς χρ νου) γιατί λα για μένα είναι παρ ντα και σημερινά.

H π λη μου δεν βρίσκεται στα σύννεφα– δεν είναι η ευδαίμων Nεφελοκοκκυγία. Eίναι κτισμένη στο μυχ του πλατειού ανοιχτού κ λπου της Kυδωνίας, πάνω στα θεμέλια της αρχαίας Kυδωνίας. Γνωστ πως την έκτισαν Eνετοί σε σχήμα ορθογώνιο που ακολουθεί το σχήμα του κ λπου, με τείχη, πύργους και βαθειά τάφρο.

Tο σπίτι που ακούστηκε το πρώτο μου κλάμα υπάρχει ακ μη στην οδ (Kαπεταναίων) Xάληδων, κατεβαίνοντας αριστερά προς το Σαντριβάνι. Hταν παλαι . Tο είχαν κατοικήσει ενετικές και τουρκικές οικογένειες πριν απ μας. H σκάλα του ρθια πολύ, ξύλινη· το πάτωμα της τραπεζαρίας-κουζίνας στρωμένο με μαύρες πλάκες απ λάβα του Bεζούβιου. Mε παρ μοιες πλάκες ήταν στρωμένη και η προκυμαία.

Kρατώ τ’ αρώματα της π λης μου αξεθύμαστα. Πήγαζαν απ τη μεγαλ πρεπη αγορά με τη γυάλινη στέγη. Φρούτα, μπαχαρικά, ξηροί καρποί, τυριά, μέλια. Mανουσάκια (νάρκισσοι) το χειμώνα, φούλι, ζουλφαρί, γιασεμί το καλοκαίρι. O δυ σμος, τ’ αρωματικά βραστάρια, οι καφέδες μοσχοβολούσαν και νικούσαν τις οσμές απ τα κρέατα και τα αλιεύματα. Θυμάμαι την κομψ τητα και το γούστο των γυναικών που στολισμένες κατέβαιναν στο κέντρο, καθισμένη έξω απ το εργαστήρι του πατέρα μου, στα παπλωματάδικα. Στα Xανιά ήκμασε μια κοινωνία ντ πια και κοσμοπολίτικη. Nέες συνοικίες απλώνονταν έξω απ τα τείχη. Mε πρ σφυγες απ τη Mικρά Aσία, χωρικούς απ τα κατεστραμμένα, απ τις πρ σφατες επαναστάσεις, χωριά του Aποκ ρωνα, ναυτικούς απ τα Δωδεκάνησα, τεχνίτες απ τη Στερεά Eλλάδα.

Yπήρχαν ακ μα κατάλοιπα Tούρκων, Aιγύπτιων και Eνετών. Aρμένιοι και πολλοί Eβραίοι.

H ποικιλία αυτή του πληθυσμού αποτυπων ταν και στην π λη. Στη ρυμοτομία και στην αρχιτεκτονική των οικοδομημάτων της. Hταν δυτική και ανατολική. Oι Xανιώτες δεν ήταν μ νο για τ’ άρματα. Hταν και για τα γράμματα και για τη χαρά της ζωής σαν απ γονοι των μινωικών Kρητών. Xορωδίες και θίασοι μελοδράματος, κονσέρτα, μαντολίνα. Θυμάμαι τον παλι κινηματογράφο το «Iδαίον άντρον», τη σπηλαιώ-

H εκκλησία της Tριμάρτυρος, μητρ πολη των Xανίων, στην οδ Xάληδων, απέναντι απ το σπίτι της ποιήτριας. (Φωτ.: Nίκος Kοκκαλιάς)

δη αίθουσά του, τις βωβές ταινίες, τους θαυματοποιούς και το κουκλοθέατρο. Aπ την ταράτσα μας έβλεπα πολύ κοντά το τείχος και την τάπια, άκουγα να βουίζει η εβραϊκή συνοικία– ένας λαβύρινθος– με τα ψηλά σπίτια της που έδινε προς το λιμάνι, που υψώνονταν οι πρώην κατοικίες των Eνετών και τα διοικητικά κτίρια με τους θυρεούς, τις λατινικές επιγραφές, τα δίβολα παράθυρα και τις αίθουσες με τα μυτερά τ ξα. Aπέναντί μας ακριβώς η στοά της Tριμάρτυρης που δεν υπάρχει πια, χώρος της παιδικής μου φαντασίας.

Tελετές, λιτανείες, παρελάσεις, κάτω απ τα παράθυρά μας. H πομπή των ασπροντυμένων κοριτσιών στη γιορτή της Aγίας Δωρεάς, οι επιτάφιοι και τα λάβαρα της Aνάστασης ν’ αστράφτουν στον ήλιο. Eορτές και επέτειοι· της 25ης Mαρτίου, της Eνωσης με την Eλλάδα, του Aρκαδίου, με μουσικές εξαίσιες για την παιδική μου ακοή.

Πιο πάνω το μέγαρο του Φιλολογικού Συλλ γου ο Xρυσ στομος με την απέραντη σάλα· εστία Γραμμάτων και Tεχνών.

Mαύρα κρέπια ανέμιζαν στους φανοστάτες. Aκούω το πένθιμο εμβατήριο και τον υπ κωφο λυγμ των ανθρώπων που συνοδεύουν το φέρετρο του Eλευθερίου Bενιζέλου, στις 24 Mαρτίου του 1936.

Tο καλοκαίρι του ίδιου χρ νου η π λη θ’ αλλάξει χρώματα. Tα μαύρα κρέπια θα γίνουν γαλαν λευκα και ο διπλούς πέλεκυς το έμβλημα της εποχής. H δικτατορία θα επικρατήσει και στη φιλέορτη φιλελεύθερη π λη μου. Δεν θα την εμποδίσει ούτε η εξέγερση του 1938, ούτε οι αντιφασιστικές εκδηλώσεις των νέων. O φασισμ ς έχει εδραιωθεί στην καρδιά της Eυρώπης και στην Iταλία.

Mαθήτρια στο γυμνάσιο θ’ ακούσω την κήρυξη του πολέμου. Tις καμπάνες για τις νίκες του ελληνικού στρατού στην Aλβανία, τους

θρήνους απ τα σπίτια των θυμάτων. Tα σχολεία κλείνουν, αρχίζει ο αποκλεισμ ς, οι βομβαρδισμοί, η έξοδος των κατοίκων. Oι Γερμανοί κατέβηκαν ήδη στην Aθήνα. Eτοιμάζουν μέσα στο Mάη την εισβολή.

H μητέρα με στέλνει στα Tοπ λια της Kισσάμου μαζί με τα αδέλφια μου. Eρχεται η τρομερή ναζιστική ακρίδα. O ουραν ς σκοτεινιάζει.

Tεράστια οπλιταγωγά ακουμπούν πετώντας στα κυπαρίσσια. Πολυβολούν τους χωριανούς, που αιφνιδιασμένοι στην αρχή τα νομίζουν αμερικανικά! Kι αφού σκορπίσουν το δέος και το θειάφι ρίχνουν τους αλεξιπτωτιστές κοντά μας.

Aρχίζουν οι μάχες. Oι άνδρες τρέχουν προς τον κάμπο του Kαστελλιού για να υπερασπιστούν τα χώματά τους. Oι άμαχοι γυρεύουν σπήλαια και χαράδρες. Tα αεροπλάνα τους κυνηγούν. Mαίνεται ο π λεμος στον Kίσσαμο και στο Mάλεμε. Δέκα μέρες καίγονται τα Xανιά απ τις εμπρηστικές. Tα λάδια τρέχουν πύρινος ποταμ ς προς τη θάλασσα. Tο Kαστέλλι, η πλατεία Σπλάντζιας, ο να ς, τα πέτρινα αρχοντικά γύρω απ το Δημοτικ Kήπο σωριάζονται.

Tο εμπορικ κέντρο και ο συνοικισμ ς των προσφύγων. Tο κοιμητήριο του Aγίου Λουκά ανασκάβεται απ τις β μβες.

Tρεις δυνάμεις σφυροκοπούν το λιμάνι της Σούδας και τα Xανιά. Oι Iταλοί, οι Γερμανοί και οι Aγγλοι. Στέναξαν τα επικά ρη. Oι κάτοικοι, οι δημ σιοι υπάλληλοι που έπρεπε να συνεχίσουν τη δουλειά τους (και η μητέρα μας στο κλειστ σχολείο της) έτρεχαν αλλ φρονες στα «καταφύγια» με το ουρλιαχτ της σειρήνας. H Oβριακή ερήμωσε. Oι Eβραίοι συμπολίτες χάθηκαν, για μια «εξορία» χωρίς επιστροφή.

Hσουν αφύλακτη μητρική μου π λη. Πολύ ανοικτή και φιλ ξενη. Kατάσκοποι σε είχαν χαρτογραφήσει.

Hξεραν την κάθε σου πέτρα. Xτισμένη στον ανοιχτ γυαλ του κ λπου, εκτεθειμένη στους πειρατές.

H Σπάθα απ τα δυτικά, το πελώριο ακρωτήρι– σπαθί και τείχος, δεν σε έσωσε αυτή τη φορά. Tο Mάλεμε κυριεύθηκε παρά τη λυσσαλέα ανίσταση. Oι ορδές μπήκαν στο άδυτ σου.

Aνεξίκακη π λη· έδωσες χώμα στο Mάλεμε, στο ύψωμα 107, για να ταφούν με τιμές και γρανίτη οι κατακτητές σου. Aκ μα και σήμερα «ησυχάζουν» στον άρειο ύπνο τους. Πού είναι το μνημείο των πολιτών που σε υπερασπίστηκαν; Nα φέρω λουλούδια και ελεγεία. Nα προσεύχομαι για την Eιρήνη, την ευημερία σου...

Eυχαριστούμε τον Xρήστο Παπουτσάκη και το περιοδικ «Aντί» για την παροχή πληροφοριών στο ημερολ γιο της Π λης.

KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

31