28
«XANIΩTIKA NEA», Παρασκευή 16 Μαρτίου 2012
1928-1932:
Η “χρυσή τετραετία” του Ελευθερίου Βενιζέλου
ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΕΡΓΑ ΚΑΙ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΣΤΗ ΦΤΩΧΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Γράφει ο ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΕΜΜ. ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ*
ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ Μέχρι το 1920 η ελληνική οικονομία, “παρά τους πολέμους, αλλά και εξαιτίας των πολέμων”, είχε πετύχει υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Οι νέες προοπτικές που διανοίγονταν για το ελληνικό κράτος με την επέκτασή του στην Ανατολική Θράκη και στη Μικρά Ασία είχαν δώσει τεράστια ώθηση στην ανάπτυξη και στην ίδρυση πολλών επιχειρήσεων. Η αισιοδοξία, που επικρατούσε την εποχή εκείνη, αντικατοπτρίζεται στη μεγάλη άνοδο του Χρηματιστηρίου Αθηνών και στην ίδρυση πολλών νέων τραπεζών, που έφθασαν τις 16. Σ’ αυτό συνετέλεσε και ο Νόμος 2190/1920 «περί ανωνύμων εταιριών», που διασφάλισε το θεσμικό πλαίσιο για τη μετατροπή πολλών επιχειρήσεων σε ανώνυμες εταιρείες και δημιούργησε κατάλληλο κλίμα για μεγάλες επενδύσεις. Η Ελλάδα, είχε αποκτήσει τότε ακόμα και εταιρεία κατασκευής αυτοκινήτων, ενώ σε εξέλιξη βρίσκονταν σχέδια δημιουργίας νέων ναυπηγείων, ίδρυση αυτοκινητοβιομηχανιών και άλλων μεγάλων βιομηχανικών επιχειρήσεων. Όλα αυτά βρέθηκαν ξαφνικά στο κενό. Μετά την εκλογική ήττα του Βενιζέλου, το Νοέμβριο του 1920, το σκηνικό αλλάζει ριζικά. Η επάνοδος του γερμανόφιλου Βασιλιά Κωνσταντίνου στο θρόνο ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων μεταξύ των κυβερνήσεων και της κοινής γνώμης της Ευρώπης. Στα μάτια των ευρωπαϊκών λαών ο Κωνσταντίνος ήταν ο μισητότερος άνθρωπος στην Ευρώπη μετά τον Αυτοκράτορα της Γερμανίας Γουλιέλμο, αφού οι Ευρωπαίοι τον θεωρούσαν υπεύθυνο για την παράταση του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου με κόστος εκατομμύρια νεκρούς. Ευθύς μετά την επιστροφή του Βασιλιά, η Αγγλία και η Γαλλία διέρρηξαν κάθε συμμαχικό δεσμό με την Ελλάδα, ενώ αρνήθηκαν να αποδώσουν νόμιμες απαιτήσεις, ύψους 24 εκατομμυρίων λιρών, τις οποίες είχε η Ελλάδα απέναντί τους. Επιπλέον, η Γαλλία παρακράτησε οφειλή 10 εκατομμυρίων λιρών την οποία είχε προς την Ελλάδα. Πόσα δηλαδή κολοσσιαία για την εποχή εκείνη, απολύτως αναγκαία για τη διεξαγωγή της Μικρασιατικής εκστρατείας. Οι Βασιλικές Κυβερνήσεις, ανυπόληπτες διεθνώς, στην προσπάθειά τους να κερδίσουν την πολυπόθητη διπλωματική αναγνώριση από τις Ευρωπαϊκές Κυβερνήσεις, αποδέχθηκαν αδιαμαρτύρητα τη δήμευση των οικονομικών απαιτήσεων που είχε η Ελλάδα· σαν να μην έφθανε αυτό, δεν είχαν ούτε το στοιχειώδες σθένος να προβούν σε αντίποινα διακόπτοντας την καταβολή των δό-
Αφιξη προσφύγων στην Ελλάδα. Το 30% των κατοίκων της Ελλάδας ήταν πρόσφυγες. Το βάρος της αποκατάστασής τους ήταν δυσβάσταχτο και για την πιο ισχυρή οικονομία. (Προσφυγική Ελλάδα: Φωτογραφίες από το αρχείο του Κ.Μ.Σ.).
Οι πρώτες προσπάθειες προσωρινής στέγασης των προσφύγων στα Θεωρία του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά. (Προσφυγική Ελλάδα: Φωτογραφίες από το αρχείο του Κ.Μ.Σ.).
σεων του εξωτερικού χρέους της χώρας. Οι συνέπειες ήταν δραματικές για την οικονομική αντοχή της χώρας. Οι διεθνείς χρηματαγορές απέσυραν την εμπιστοσύνη τους προς τη δραχμή, με αποτέλεσμα να επικρατήσει ένα όργιο κερδοσκοπίας από ιδιώτες, ελληνικές και ξένες τράπεζες, σε βάρος της ελληνικής οικονομίας. Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις οι αντίπαλοι του Βενιζέλου συνέχισαν τη Μικρασιατική εκστρατεία προβαίνοντας σε τεράστιες στρατιωτικές δαπάνες, σε μια περίοδο που τα έσοδα από τους άμεσους φόρους είχαν καταρρεύσει, οι τιμές των εξαγώγιμων ελληνικών προϊόντων (λάδι, κρασί, καπνός, σταφίδα) είχαν εκμηδενισθεί και η δραχμή είχε υποτιμηθεί κατά 85%. Όποια σπασμωδικά μέτρα και αν έλαβαν οι αντίπαλοι του Βενιζέλου, τόσο στο στρατιωτικό όσο και στον οικονομικό τομέα, η κατάσταση δεν ήταν πλέον αναστρέψιμη.
Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΟ ΧΕΙΛΟΣ ΤΟΥ ΓΚΡΕΜΟΥ Οι Κυβερνήσεις που κλήθηκαν να διαχειριστούν τη βαριά ήττα της Ελλάδος στη Μικρά Ασία το 1922 βρέθηκαν αντιμέτωπες με τη μεγαλύτερη καταστροφή που είχε υποστεί στην ιστορία του το Ελληνικό Έθνος. Το κόστος της αποκατάστασης των προσφύγων ήταν τεράστιο και η σύναψη νέων δανείων, με επαχθείς όρους πολλές φορές, απολύτως αναγκαία. Σ’ αυτά τα προβλήματα προστέθηκε η πολιτική αστάθεια, που την πυροδοτούσαν τα αλλεπάλληλα στρατιωτικά κινήματα φιλόδοξων αξιωματικών, που διεκδικούσαν το ρόλο του «σωτήρα». Μετά τη δικτατορία του στρατηγού Θ. Πάγκαλου, η οικονομία βρισκόταν στο χείλος του γκρεμού και η Οικουμενική Κυβέρνηση του 1926 ήταν υποχρεωμένη να λάβει αποφασιστικά μέτρα για τη σταθεροποίηση της οικονομίας ώστε να καταστεί
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στο Βερολίνο με το Γερμανό καγκελάριο H. Muller, 1929. Ο Ελληνας πρωθυπουργός απαίτησε και πέτυχε στη Χάγη το 1929 η Ελλάδα να γίνει ο κύριος δικαιούχος των πολεμικών επανορθώσεων από τις ηττημένες χώρες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου (Γερμανία, Αυστρία κ.λπ.) και μάλιστα σε ποσοστό 75%. Για τις γερμανικές επανορθώσεις του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, μετά το 1945, όλες οι κυβερνήσεις απέτυχαν οικτρά. (Αρχείο Ιδρύματος «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος»).
δυνατή η συνέχιση του διεθνούς δανεισμού. Η Κοινωνία των Εθνών (Κ.τ.Ε., πρόδρομος του σημερινού Ο.Η.Ε.), με την οποία διαπραγματεύθηκε η Ελληνική Κυβέρνηση, έθεσε σκληρούς όρους: οικονομική εξυγίανση, ρύθμιση των πολεμικών δανείων της Ελλάδος, σταθεροποίηση του νομίσματος και ένταξή του στον κανόνα του χρυσού, μεταρρύθμιση του τραπεζικού συστήματος και ίδρυση κεντρικής τράπεζας. Η Οικουμενική Κυβέρνηση προχώρησε σε ορισμένες από τις μεταρρυθμίσεις που απαίτησε η Κ.τ.Ε., ρύθμισε τα πολεμικά χρέη και σε ένα βαθμό σταθεροποίησε την οικονομία. Όμως, η γενική κατάσταση της οικονομίας εξακολουθούσε να είναι κρίσιμη και το φάσμα μιας γενικευμένης κατάρρευσης στεκόταν απειλητικό πάνω από την Ελλάδα. Είχε σημάνει και πάλι η ώρα του Ελευθερίου Βενιζέλου.
ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ: ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΕ ΜΙΑ ΚΑΤΕΣΤΡΑΜΜΕΝΗ ΧΩΡΑ Από το 1920, εκτός από κάποια διαλείμματα, ο Βενιζέλος ζούσε αυτοεξόριστος στο Παρίσι. Το 1927 επιστρέφει στα Χανιά ανακαινίζει το σπίτι του στη Χαλέπα και το 1928 θριαμβεύει στις βουλευτικές εκλογές και γίνεται ξανά Πρωθυπουργός της Ελλάδος. Όταν επανήλθε στην εξουσία, σχεδόν το 30% του πληθυσμού της χώρας, περίπου 1.400.000 άνθρωποι, ήταν πρόσφυγες. Το μέγεθος της τραγωδίας μπορεί να το υπολογίσει κανείς αν φαντασθεί στη σημερινή Ελλάδα να φθάνουν ξαφνικά 3.000.000 Έλληνες άστεγοι και χωρίς ελάχιστη περιουσία. Το βάρος της αποκατάστασης αυτών των δυστυχισμένων ανθρώπων ήταν δυ-
σβάσταχτο ακόμα και για μια πανίσχυρη οικονομία· πόσο μάλλον για την Ελλάδα, που είχε μεταβληθεί σε μια πάμφτωχη χώρα με εξαθλιωμένους ανθρώπους, σημαδεμένους από την καταστροφή. Ο Βενιζέλος έθεσε σε εφαρμογή ένα μεγαλεπήβολο πρόγραμμα ανοικοδόμησης της χώρας. Για πρώτη φορά Ελληνική Κυβέρνηση μελέτησε και επεξεργάστηκε ένα μακροπρόθεσμο εθνικό σχέδιο, το οποίο συνδύαζε τη δραστική οικονομική εξυγίανση, την αξιοποίηση των αναπτυξιακών δυνατοτήτων της χώρας και την εξυπηρέτηση του ελληνικού δημόσιου χρέους. Αυτοί οι στόχοι προϋπέθεταν: πολιτική σταθερότητα, αποκατάσταση του διεθνούς κύρους της Ελλάδας, σταθεροποίηση του νομίσματος και εκτέλεση μεγάλων αναπτυξιακών έργων. Σε κάθε περίπτωση όμως προείχε η έξοδος της χώρας από τη διεθνή απομόνωση και ανυποληψία, δεδομένου ότι οι σχέσεις με τις Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής και τα βαλκανικά κράτη ήταν στο χαμηλότερο επίπεδο. Η Ιταλία του Μουσολίνι φερόταν με ταπεινωτικό τρόπο, ενώ η Γιουγκοσλαβία ήγειρε απαράδεκτες αξιώσεις στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Με την Τουρκία υπήρχαν τεράστιες εκκρεμότητες, ενώ με τη Βουλγαρία τυπικώς υπήρχε καθεστώς εμπόλεμης κατάστασης. Η αποκατάσταση ομαλών σχέσεων με τις Μεγάλες Δυνάμεις και τις Βαλκανικές χώρες ήταν το πρώτο μεγάλο επίτευγμα του Έλληνα Πρωθυπουργού. Το επόμενο μεγάλο βήμα έγινε και πάλι εκτός συνόρων. Ο Βενιζέλος πέτυχε στη Χάγη το 1929 αυτό που δεν έχουν καταφέρει όλες οι Ελληνικές Κυβερνήσεις από το 1945 μέχρι σήμερα, σε σχέση με τις απαιτήσεις της Ελλάδος απέναντι στη