L-istorja tax-Xjenza f'Malta by Charles Savona-Ventura

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

L-ISTORJA TAX-XJENZA F’MALTA

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

L-ISTORJA TAX-XJENZA F’MALTA Editjat minn

CHARLES SAVONA-VENTURA

Ma˙ru© mid-Dipartiment tat-Tag˙rif Partit Laburista 2003 3

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Jedd letterarju miΩmum mill-awturi Jedd editorjali miΩmum mid-Dipartiment tat-Tag˙rif Partit Laburista, 2003

Il-mija u tmien pubblikazzjoni Sensiela Kotba Soçjalisti – Dipartiment tat-Tag˙rif Partit Laburista

Disinn tal-Qoxra: K. Savona-Ventura

ISBN: 99932-17-06-9

Mitbug˙ fil-P.E.G. Ltd 4

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

WERREJ

Da˙la ..........................................................................

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna G. Lanfranco .......................................................

Ix-Xjenzi Naturali – Klima C. Savona-Ventura .............................................

Ix-Xjenzi Naturali – L-Astronomija F. Ventura ............................................................

Ix-Xjenzi Sperimentali – Kimika u FiΩika M. Sammut u C. Savona-Ventura ....................

105

Ix-Xjenzi Applikati – Il-Mediçina C. Savona-Ventura .............................................

125

Indiçi ta’ l-Ismijiet ....................................................

155

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

DAÓLA C. SAVONA-VENTURA

inn Ωmien il-qedem, il-bniedem ˙ass il-˙tie©a li jag˙ti ˙arsa sew madwaru u jitg˙allem dwar il-li©ijiet tan-natura. B’hekk biss seta’ jkampa u jimxi ’l quddiem f’ambjent mimli tweg˙ir. Fil-gΩejjer Maltin ukoll, naraw il-bidu ta’ l-istudju taxxjenza fi Ωmien pre-istoriku. L-ewwel ©gajta ta’ nies li waslu fil-gΩejjer tag˙na kellhom jag˙rblu u jiflu birreqqa l-proçess tan-natura ta’ madwarhom biex isibu dawk ix-xtieli tal-lokal li setg˙u jiswewlhom g˙al g˙anijiet ta’ ikel jew duwa. Hekk ukoll kien hemm il˙tie©a li bi studju w osservazzjoni jitg˙allem dwar iddrawwiet ta’ l-annimali domestiçi li ©ab mieg˙u lbniedem jew bhejjem slava©© li sabhom jg˙ixu filgΩejjer. Il-mixja lejn l-g˙arfien tax-xjenza fi Ωmien preistoriku la˙qet il-quççata tag˙ha fi Ωmien it-tempji. Hawn mhux biss il-komunità Maltija jidher li warrdet u kotrot bil-kbir min˙abba abbundanza agrikola li kienet ©ejja mir-raΩan ta’ l-ambjent, imma wkoll g˙amel passi ©gantin ’il quddiem fl-astronomija li tixhdu l7

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

orjentament tat-tempji lejn ix-xemx u l-qamar. Dawn it-tempji x’aktarx swew biex jg˙inu l-komunità tag˙raf il-wasla ta’ l-ista©uni u b’hekk ikunu jafu meta jkun wasal iΩ-Ωmien biex jiΩirghu l-g˙elieqi. Il-proçess talbini tat-tempji wkoll juri kemm din il-komunità preistorika imxiet ’il quddiem fix-xjenza tal-fiΩika bitthaddim ta’ tarjoli biex iΩidu ma’ sa˙˙et il-bniedem u b’hekk iwaqqfu dawk il-©ebel megalitiçi. It-tempji filbinja u fl-arti tag˙hom juru wkoll is-sens ta’ ©ometrija li kellu dan il-poplu. Il-˙idma tal-bniedem biex isir mid˙la tan-natura u x-xjenza li g˙amel fi Ωmien il-qedem imbag˙ad swiet b˙ala sisien g˙al dawk l-avvanzi li saru wara. Tara© ta’ avvanzi li wasslu l-bniedem g˙all-g˙erf li g˙andu llum u g˙al dak l-g˙erf li g˙ad irid jikseb. Intqal li l-bniedem ta’ llum huwa b˙al tifel wieqaf fuq spallejn ©gant, g˙aliex hu jista’ jara daqs kemm jara l-©gant u anke ftit iΩjed. Dan il-ktieb ji©bor fih il-mixja kif nafuha ta’ l-istudju tax-xjenza f’Malta. Il-kontributi g˙al dan il-ktieb i˙addnu ˙arsa lejn l-istudju tax-xjenzi naturali fil-qasam tal-flora u fawna, il-klima u l-astronomija. Idur dawra madwar l-istorja tax-xjenza sperimentali fil-qasam talkimika u l-fiΩika. Fl-a˙˙arnett il-ktieb jara kif dawn ixxjenzi ©ew applikati fil-qasam tal-mediçina. Nittama li dan ix-xog˙ol jiswa biex il-poplu tag˙na japprezza l-importanza tax-xjenza fil-˙ajja ta’ kuljum u japprezza l-kontribut ta’ missirijietna f’dan il-qasam fuq livell lokali u wkoll internazzjonali. 8

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna

IX-XJENZI NATURALI

FLORA U FAWNA GUIDO LANFRANCO

-g˙an ta’ din il-kitba huwa li fil-qosor nag˙tu ˙jiel tal-©rajja ta’ l-istudju tal-flora u l-fawna tag˙na. G˙alkemm hawn qeg˙din insemmu diversi kitbiet u pubblikazzjonijiet, dawn huma biss laktar me˙tiega g˙all-g˙anijiet ta’ dan l-artiklu. M’g˙andniex xi ng˙idu hemm bosta u bosta o˙rajn li qeg˙din jit˙allew barra min˙abba fl-ispazju. Minbarra dan, çerti xog˙olijiet hawn jissemmew biss bl-awtur u s-sena biex nuru l-mixja ta’ l-iΩvilupp skond iΩΩminijiet, ming˙ajr ma nid˙lu fl-irqaqat kollha. Niftakru li l-flora hija l-ve©etazzjoni li nistudjawha fixxjenza tal-botanika, filwaqt li l-fawna hija l-©abra ta’ annimali li nistudjawhom fiΩ-Ωoolo©ija. Flimkien dawn, l-aktar fl-img˙oddi konna nistudjawhom ta˙t l-isem aktar ©eneriku ta’ Storja Naturali. Id-differenza bejn storja naturali u xjenza naturali hi li x-xjenza naturali t˙addan wkoll il-©eolo©ija, meteorolo©ija u taqsimiet o˙ra tan-natura fiΩika madwarna, li ma j˙addnux 9

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

direttament l-annimali u l-˙xejjex; fil-Keenan Report tal1878 dwar l-edukazzjoni, g˙all-università kien su©©erit li flimkien mal-kimika dawn jin©abru kollha flimkien fil-Fakultà ta’ l-Arti. L-Istorja Naturali ta’ l-img˙oddi Kienet drawwa u sistema ©enerali, ukoll sa qabel ittieni gwerra dinjija, li fl-Università ta’ Malta, jkun hemm professur ta’ l-istorja naturali. F’dawk iΩ-Ωminijiet kienu jikkonçentraw ˙afna fuq il-klassifikazzjoni jew sistematika, u fuq anatomija jew morfolo©ija ta’ pjanti u annimali. Fil-kaz tal-pjanti, jew botanika, kienu jistudjawha wkoll g˙all-bΩonnijiet tal-farmaçija, imma ma kinux isiru esperimenti fiΩjolo©içi jew studji ekolo©içi kif nafuhom issa g˙ax dawn ix-xejriet taxxjenza prattika bdew aktar qrib Ωmienna. Ta’ qabilna kienu jistudjaw in-natura f’taqsimiet g˙al rashom b˙allikieku ming˙ajr l-ebda rabta bejniethom, u hekk kien g˙adu jsir ukoll fl-iskejjel primarji sas-snin ˙amsin, fejn kienu jitg˙allmu xi ˙a©a Ωg˙ira dwar xi nofs tuΩΩana organiΩmi iΩolati, mill-kotba jew bil-kitba biss, u rari ˙afna fil-prattika, sakemm f’nofs is-snin ˙amsin bdiet die˙la ix-xjenza elementari b’esperimenti sempliçi. Imma issa ma nistudjaw xejn maqtug˙ g˙alih, g˙ax kollox g˙andu rabta u relazzjoni ma’ bosta frieg˙i o˙rajn fiΩiçi u bijotiçi ambjentali, g˙ax in-natura madwarna, g˙alkemm mag˙mula minn bosta taqsimiet ta’ studju, hija tabil˙aqq ˙a©a wa˙da. Tant hu hekk, li meta l-bniedem jiΩbilançja parti mis-sistema naturali, jin˙olqu bosta riperkussjonijiet fuq il-bqija, u g˙alhekk 10

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna

ukoll da˙al l-istudju dwar l-ambjent ©enerali talbniedem, u meta nistudjaw il-flora u l-fawna nid˙lu wkoll fil-˙arsien tag˙hom b˙ala parti integrali millambjent. Jekk nist˙arr©u xi studji li saru dwar il-flora u l-fawna tal-gΩejjer Maltin, insibu li fil-bidu kollox kien ta˙t g˙amla ta’ ©abriet u listi ta’ speçi. Din kienet regola ©enerali fl-Ewropa kollha, fejn kull min kien jinteressa ru˙u fin-natura kien jibda ji©bor dak li jsib u jg˙aqqad kollezzjoni. L-ewwel muΩewijiet barranin ta’ l-istorja naturali kienu bdew bil-kollezzjonijiet im˙ollijin minn bosta vja©©aturi u nies privati u kienu jag˙mlu parti mill-universitajiet jew soçjetajiet xjentifiçi. StudjuΩi tal-botanika u taΩ-Ωoolo©ija kienu juΩaw ilkollezzjonijiet biex fuqhom jiktbu deskrizzjonijiet anatomiçi u dettalji g˙all-klassifikazzjoni, u kienu jippubblikaw kotba u listi ta’ annimali u ˙xejjex, bosta, li kienu jiswew ta’ referenza u g˙as-sejbien u t-tqassim ta’ l-ispeçi, imma ftit wisq kienu jistudjaw l-ambjent, il-fiΩjolo©ija jew il-bijokimika interna tag˙hom, l-aktar min˙abba li l-g˙odod tax-xjenza ma kinux g˙adhom avvanzati biΩΩejjed. L-Università ta’ Malta, kellha ilprofessur ta’ l-istorja naturali jmexxi fuq il-kriterji ta’ Ωmienu. Fi Ωmien l-Ordni ta’ San Ìwann, meta bdiet lIskola Medika, din kellha mag˙ha kollezzjoni ta’ ˙xejjex mediçinali imrawmin fil-foss ta’ Sant’Jiermu (li kien jissejja˙ ©nien botaniku), li kien beda Giuseppe Zammit u spiçça ma’ mewtu fl-1740. Meta ©ew l-IngliΩi kollox mar il-Furjana fejn beda l-©nien botaniku ta’ l-Argotti 11

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

fl-1805 minn Giacinto, u baqa’ dejjem estensjoni ta’ lUniversità sa meta fl-1973 saret taqliba mill-gvern li ˙a l-parti privata ta˙t id-Dipartiment tal-Biedja g˙al xi snin. Sar ˙afna taqlib mhux me˙tie©, imma wara re©a’ kollox g˙alli kien u qed jer©g˙u isiru sforzi biex il-Ìnien ta’ l-Argotti jer©a’ jservi ta’ ©nien botaniku ta˙t ittmexxija ta’ l-Università. Kollezzjonijiet Minbarra pjanti ˙ajjin mi©jubin minn barra, u ˙xejjex mediçinali g˙all-uΩu ta’ l-istudenti tal-farmaçija, f’dan il-©nien botaniku bdew jin©abru kollezzjonijiet ta’ pjanti mnixxfin, klassifikati u mi©burin minn botanisti Maltin, li ˙allewhom fil-©nien b˙ala erbarju ta’ referenza g˙allistudjuzi. Kollezzjonijiet tal-bidu b˙al ta’ Zerafa, Giacinto u Gulia, ntilef ˙afna materjal minnhom, bittbag˙bis Ωejjed u deterjorazzjoni, imma minn dawk ta’ Caruana Gatto u John Borg baqa’ l-ma©©oranza. Flistess post kienu bdew jinΩammu annimali bbalzmati lokali u barranin, fosthom g˙asafar, (li tag˙hom kien sar katalgu fl-1907), qroll, molluski u o˙rajn, biex iservu ta’ referenza fis-sistematika g˙all-istudenti ta’ l-istorja naturali, imma sar bosta taqlib, u fost o˙rajn xi eΩemplari ttie˙du fil-MuΩew ta’ l-Istorja Naturali li feta˙ fl-Imdina. Dan il-©nien u l-kollezzjonijiet tieg˙u kienu ta˙t ir-responsabbiltà ta’ min kien ikun ilprofessur ta’ l-istorja naturali skond it-tradizzjoni u komplew risponsabbli g˙alih dawk li kellhom din is-sedja sal-botaniku John Borg, g˙ax warajh aktar da˙let il-bijolo©ija, u bdiet tinbidel sewwa s-sistema ta’ 12

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna

Stefano Zerafa (1829-1859)

Alfredo Caruana Gatto (1868-1926)

John Borg (1873-1945)

tag˙lim u su©©etti. Bit-tibdil fis-sistemi ta’ studju u investigazzjoni tan-natura, bl-iΩvilupp kbir tax-xjenza ta’ l-ekolo©ija u l-istudju ta’ l-ambjent li saru fl-a˙˙ar nofs tas-seklu g˙oxrin, inbidel il-kunçett ta’ l-istorja naturali u ˙adet postha lbijolo©ija li tikkonçentra aktar fuq il-fiΩjolo©ija, bijokimika, ©enetika u ekolo©ija milli fuq issistematika u anatomija statika purament deskrittiva li kien hemm qabel. 13

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Kollezzjoni o˙ra ta’ kurΩitajiet naturali kienet filBiblijoteka Nazzjonali sa mill-ftu˙ tag˙ha fi Ωmien lOrdni. Minbarra xi fossili u o©©etti o˙ra, aktar tard kienet tinkludi l-kollezzjoni tal-molluski ta’ Mamo. FilBiblijoteka ta’ G˙awdex, f’nofs is-seklu dsatax, ©a kien hemm ukoll fossili u stampi dwar storja naturali. Meta fl-1905 feta˙ il-MuΩew Nazzjonali f’Xara Palace quddiem San Ìwann il-Belt, kien hemm taqsima ta’ l-istorja naturali. Fl-1922 il-muΩew ©ie trasferit filBer©a ta’ l-Italja, u fost l-erba’ taqsimiet b’kuratur kull wa˙da, kien hemm dik ta’ l-istorja naturali f’idejn Giuseppe Despott. Dan il-muΩew saritlu ˙sara kbira filgwerra. Fis-27 ta’ Ìunju 1973 feta˙ il-MuΩew Nazzjonali ta’ L-Istorja Naturali f’Vilhena Palace, lImdina.

Giuseppe Despott (1878-1936)

F’dan il-MuΩew in©abru molluski, g˙asafar, skeletri, mammiferi u friefet. It-taqsimiet talpaleontolo©ija u l©eologija biss kellhom preΩentazzjoni didattika, imma l-kumplament baqg˙u fuq stil Vittorjan ta’ dari; wara Ωdiedu taqsimiet o˙rajn. FinNaxxar, is-sur Anthony Sammut kien feta˙ Museum Ornithologicum

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna

Il-MuΩew Nazzjonali ta’ l-Istorja Naturali f’Vilhena Palace, l-Imdina.

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Melitense f’Labour Avenue, inawgurat fl-4 ta’ Settembru 1961, b’kollezzjoni kbira ta’ g˙asafar. L-aktar kollezzjonijiet kompliti u a©©ornati b˙alissa, huma privati, u fosthom hemm mill-isba˙ u mill-aktar tajbin ta’ molluski, flora, lepidotteri, insetti u artropodi o˙rajn, kollha jkopru d-diversi aspetti tal-flora u l-fawna, u jinkludu gruppi li qabel ma kinux ©ew studjati. Ilkollezzjonijiet ta’ issa m’g˙adhomx isiru bil-©abriet b˙ala skop, imma biss b˙ala mezz, u l-©bir u qbid ta’ organiΩmi isir b’metodi limitati u aççettabbli skond innormi moderni tal-konservazzjoni. L-Istudju tal-Flora Kif semmejna, qabel, l-ewwel interess fil-flora kien g˙all-farmaçija ta’ l-img˙oddi, imma barranin botanisti kienu jid˙lu aktar fis-sistematika, fid-deskrizzjoni u lfirxa tal-˙xejjex slava© mi©burin minnhom jew minn vja©©aturi ta’ Ωmienhom. Il-biçça l-kbira ta’ dawn ilvja©©aturi g˙onja lejn Malta aktar kienu jinteressawhom is-snien fossili tal-klieb il-ba˙ar u kurΩitajiet o˙ra, imma fis-sekli tmintax u dsatax kien hemm g˙add ©mielu ta’ nies li Ωaru l-gΩejjer tag˙na li riedu jsiru jafu aktar dwar il-˙xejjex indi©eni. U˙ud ©abru kollezzjonijiet u kitbu fuqhom, o˙rajn ©abruhom ming˙ajr ma kitbu dwarhom, u wkoll kien hemm dawk li kitbu dwarhom ming˙ajr ma ©abruhom. L-aktar speçi li jolqtu fil-g˙ajn dejjem kienu dawk li jag˙mlu l-fjuri u Ω-Ωerrieg˙a, li fil-klassifikazzjoni ta’ qabel il-gwerra kienu ji©bruhom ta˙t l-isem ta’ 16

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna

fanerogami (phanerogamia) imma issa b˙ala Spermatohgyta ji©ifieri pjanti li jag˙mlu Ω-Ωerrieg˙a. Dawn l-aktar li kienu jiktbu dwarhom. Il-bqija talve©etazzjoni kienu jikklassifikawha b˙ala krittogami (Cryptogamia), ji©ifieri li g˙andhom l-organi riproduttivi mo˙bijin, g˙ax ma jidhrux b˙all-fjuri; issa dawn ©eneralment mag˙rufin b˙ala Sporophyta li huma pjanti li jipproduçu spori minflok Ωerrieg˙a, u f’din it-taqsima jid˙lu g˙add kbir ta’ pjanti, li fost o˙rajn, l-aktar mag˙rufin huma l-algi, l-fungi, il-brijofiti u o˙rajn. L-aktar ta’ min isemmi fost dawk li ©abru ˙xejjex indi©eni Maltin u wkoll kitbu fuqhom, hemm Giov. Francesco Bonamico li kiteb l-ewwel notamenti dwar il-flora ta’ Malta Brevis notitia plantarum quae in Melitae et Gaulos (1670) li baqa’ manuskritt. Milli jidher kien jaf wkoll lil Boccone meta kien Malta. Fl-1674 Paulus Boccone kien ˙are© Icones et descriptiones rariorum plantarum Siciliae, Melitae, Galliea, … li fih g˙all-ewwel darba dehru erba’ illustrazzjonijiet ta’ pjanti rari Maltin, u fl-1697 il-Museo di piante rare nella Sicilia, Malta, Corsica, … Petrus Forskaal da˙˙al lista ta’ ftit speçi Maltin fil-Flora Aegyptiaco-Araba. li ˙areg wara mewtu, ukoll minn Louis Boisgelin (1805). F.P Cavollini fl-1684 irrepeta l-lista ta’ Buonomico u Ωied mag˙ha 83 speçi o˙ra. Giacinto g˙amel lista twila Plantae Insularum Melitae, Gaulos et Lampedosae ta’ speçi li jkopru Malta u Lampedusa, imma inqas minn nofshom kienu minn Malta (1806-1925). J. Dumont d’Urville ©ie Malta fl-1819, ©abar xi pjanti u ddeskriva 17

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta Petrus Forskaal (1732-1763) Naturalista barrani li ppubblika lista xjantifika ta’ fossili u pjanti Maltin.

g˙all-ewwel darba u˙ud minnhom. Stefano Zerafa kien l-ewwel botaniku Malti li g˙amel l-ewwel biçça xog˙ol fuq is-sistema Linneana g˙all- flora ta’ Malta Florae Melitensis Thesaurus fl-1827 u 1831, imma ˙allat likkultivati u l-indi©eni flimkien. Grech Delicata ˙are© lista fi Stokkolma ta’ xi 400 speçi, Plantae Melitae lectae … (1849), imma fl-1853 ippubblika il-Flora Melitensis sistens stirpes … b’aktar minn 700 speçi, Ωied fuq ilflora ta’ Zerafa, ikklassifikaha aktar naturali u ne˙˙a minnha l-ispeçi kultivati. Gavino Gulia ppubblika Repertorio Botanico Maltese (1855-56) u kien beda janalizza partijiet mill-flora, li ppubblika b˙ala Maltese Botany f’Il Barth (1871-1876). Kitbu xi ˙a©a o˙ra Cleghorn (1869) u Medlycott (1870), waqt li Duthie (1872-1875) Ωied ˙afna aktar speçi ma’ ta’ qablu, u 18

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna

elabora aktar is-speçi tal-gΩejjer ta’ G˙awdex u Kemmuna li qabel kienu ttraskurati. Stefano Sommier u Alfredo Caruana Gatto ppubblikaw il-Flora Melitensis Nova mill-aktar dettaljata (1915) li tinkludi wkoll listi twal ta’ sporofiti, ji©ifieri algi, fungi u brijofiti. Il-flora l-o˙ra li ˙arget kienet dik ta’ John Borg Descriptive Flora of The Maltese Islands (1927). Fl-1955, l-awtur preΩenti ˙are© Guide to The Flora of Malta li kien l-ewwel wie˙ed li kellu 300 illustrazzjoni ta’ pjanti lokali, li fl-1969 infirxu b’600 disinn, b˙ala Field Guide to the Wild Flowers of Malta. Fl-1977 ˙are© A Flora of The Maltese Islands ta’ Haslam, Sell u Wolseley imsejjes fuq dawk kollha ta’ qablu, li fiha Ωiedu erba’ speci g˙alkemm t˙allew barra 50. Mis-snin ˙amsin ’l hawn inkitbu g˙add ©mielu ta’ artikoli, teΩijiet u rapporti speçjalizzati minn g˙add ta’ studjuΩi lokali, li jinsabu mifruxin f’pubblikazzjonijiet lokali u barranin. Edwin Lanfranco kiteb g˙add kbir ta’ rapporti u artikoli dwar il-flora ta’ l-art u tal-ba˙ar; Michael Briffa, mill-1998, beda ja˙dem fuq il-Myxomycetes (Slime moulds), grupp primittiv ta’ fungi li jridu xog˙ol mikroskopiku. G˙add ©mielu ta’ botaniçi barranin kitbu dwar jew semmew l-ispeçi Maltin fl-istudji tag˙hom filMediterran, kellhom l-g˙ajnuna ta’ dawk Maltin li kienu jibag˙tulhom pjanti g˙ar-referenza. It-twaqqif tal-Malta Natural History Society of Malta fl-1962 serva biex flimkien mal-fawna, l-istudju tal-flora ˙a spinta sostanzjali ’l quddiem permezz ta’ pubblikazzjonijiet, ˙ar©iet, seminars, ta˙ditiet u wirjiet speçjalizzati. Issa hawn g˙add ©mielu ta’ universitarji ja˙dmu fuq aspetti varji tal-flora u tal-botanika lokali. 19

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

L-Istudju tal-Fawna Dawk li jistudjaw il-flora ©eneralment jinteressawhom pjanti f’diversi kategoriji, imma dawk li jistudjaw ilfawna (iΩ-Ωoolo©isti), g˙andhom aktar gruppi kbar u varjati minn fejn jag˙Ωlu u jispeçjalizzaw. Fost ilvertebrati (annimali bis-sinsla tad-dahar) l-aktar li jolqtu l-g˙ajn u l-interess, mhux biss fost in-naturalisti, imma wkoll fost il-poplu ©enerali, huma l-g˙asafar (studjati fl-ornitolo©ija) u l-˙ut )jistudjawhom fl-ittiolo©ija), billi g˙andhom assoçjazzjoni aktar fil-qrib mal-bniedem. Imma vertebrati o˙rajn, b˙al mammiferi (dawk li flok rix u skwami g˙andhom suf, b˙al friefet il-lejl, ©rieden, eçç.) u r-rettili (miksijin bl-iskwami jew qxur, b˙al sriep, wiΩa’, gremxul, eçç.) aktar jinteressaw liΩ-Ωoolo©isti u speçjalisti, g˙ax il-poplu jiddarras minnhom, jevitahom, u jeqridhom. Dawk li huma mix˙utin aktar lejn in-natura jifirxu ˙afna fuq l-insetti (entomolo©ija) speçjalment illepidotteri (friefet u ba˙rijiet), u l-koletteri (˙anfusiet), li huma mhux biss attraenti bid-dehra u l-varjetà taghhom, imma wkoll gruppi numeruΩi. Il-molluski (grupp li jinkludi bebbux, qarnit, eçç. li jistudjawhom fil-malakolo©ija) jattira bosta individwi li j˙obbu lba˙ar, imma l-aktar biex i©emmg˙u il-qxur tag˙hom (konkolo©ija). Saru studji tajbin, imma fuq skala inqas, fuq gruppi o˙ra ta’ organiΩmi artropodi, b˙al ortotteri, imenotteri, emitteri, ditteri, mirjapodi, kollemboli, krustaçi u fuq çelenterati, nematodi, u diversi o˙rajn. Dawn il-gruppi tal-fawna kollha nkiteb ˙afna dwarhom, 20

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna

imma mis-snin sebg˙in u tmenin ’l hawn, wara t-twaqqif ta’ l-g˙aqdiet ta’ storja naturali, u bl-immodernizzar tassistemi ta’ studju fl-Università u mezzi aktar façli g˙allistudju u l-komunikazzjoni, aktar infirex l-interess fuq dawk il-gruppi u taqsimiet ta’ annimali li qabel kienu biss listi u ftit kien sar xog˙ol fuqhom. Vertebrati MAMMALOÌIJA – Minbarra diversi vertebrati u invertebrati Gavino Gulia, da˙˙al xi mammiferi firRepertorio di Storia Naturale (1858-1859) sakemm Giovanni Gulia ˙are© l-Elenco dei Mammiferi Maltesi fin-Naturalista Maltese (1890). Il-kittieb preΩenti, minbarra kitbiet filgazzetti u ©urnali, ˙are© ilktejjeb Maltese Mammals (Central Mediterranean) (1969) li fih a©©orna l-informazzjoni, fost affarijiet o˙rajn il-friefet illejl, l-inçidenza tal-qanfud A. algirus li qabel dejjem kien ma˙sub li hu l-E. europaeus, u l-©urdien tar-raba’ Apodemus sylvaticus li dwaru kiteb ukoll C. Savona Ventura Giovanni Gulia fl-Animalia (1981). C. Savona Ventura kiteb 21

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

ukoll dwar id-delfini u cetacei o˙rajn fil-Potamon (19791985) u ukoll fuq il-friefet il-lejl fis-Central Mediterranean Naturalist (1984) u l-Potamon (1984). Importanti l-kitba ta’ P.J. Schembri ma’ S.P. Schembri dwar ix-shrews Maltin (©urdien ˙alqu twil), fis-Central Mediterranean Naturalist (1979) minbarra kitbiet o˙ra fil-Myotis (Berlin, 1997). Dwar il-friefet il-lejl, kompla studji u kitbiet speçjalizzati, John J. Borg, kif jidhru, fost o˙rajn, fil-Myotis (1997) u in-Naturalista Siciliano (1998). Fis-sena 2002 A.E. Baldacchino ma’ P.J. Schembri ˙are© l-ktieb “Anfibi, rettili u mammiferi fil-gΩejjer Maltin.” ORNITOLOÌIJA – Fl-1843, is-Società Medica d’Incoraggiamento, fir-rapporti li ppubblikat, fost ˙afna informazzjoni dwar temp, flora u prodotti, da˙˙let ukoll xi ˙a©a Ωg˙ira dwar l-g˙asafar matul is-sena, imma fl-istess sena, Antonio Schembri, li tag˙ha kien membru onorarju, ˙are© il-Catalogo Ornitologico del Gruppo di Malta, kif ukoll Quadro Geografico Ornotilogico …, u g˙alhekk b˙ala awtur ta’ l-ewwel xog˙ol xjentifiku dwar l-g˙asafar inqisuh b˙ala missier l-ornitolo©ija Maltija. Barranin kienu ppubblikaw xog˙lijiet importanti o˙ra dwar l-ornitolo©ija tag˙na, b˙al C.A. Wright fl-Ibis (1864-1874), J. Gibb fl-Ibis (1951), R. Blasius fl-Ornis (1895), E.L. Roberts The Birds of Malta (1954) u D.A. Bannerman (ma’ J.A. Vella Gaffiero) Birds of the Maltese Archipelago (1976). Fost Maltin li ˙ar©u kotba ornitolo©içi nsibu ’l N.Ardoino Gli Uccelli di Malta, elenco sinottico … (1928) li ppubblikahulu G. Despott. Giuseppe Despott kiteb 22

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna

Litografija ta’ Brockdorff tal-Kan©u ta’ Malta

˙afna dwar l-ornitolo©ija tag˙na fir-Rivista Italiana di Ornitologia (1932-1934) u fiΩ-Zoologist (1916), u C. De Lucca kiteb ir-Revised Checklist (1969) u fl-Ibis (1969). Joe Sultana kiteb fir-Red Data Book (1986), fil-Flora u Fawna ta’ Malta (1995), fil-Wild Life of the Maltese Islands (1996), u xog˙lijiet o˙ra, u l-ktieb L-G˙asafar ta’ Malta (2001); huwa u C. Gauci ˙ar©u L-G˙asafar (1979), A New Guide to the Birds of Malta (1982), u diversi kitbiet o˙ra mxerrdin. Mindu twaqqfet lG˙aqda Ornitolo©ika Maltija fl-1962, kiber l-interess flg˙asafar u l-istudju ta’ l-ornitolo©ija beda jsir aktar xjentifiku u aktar qrib l-ambjent ta’ l-g˙asafar permezz tal-bird-watching u l-bird ringing. Ir-rapporti dwar dawn ©ew ippubblikati f’Il-Merill. Sfortunatament Ωdiedu wkoll dawk li joqtlu l-g˙asafar g˙all-gost, 23

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

G.F. Abela (1582-1621)

Tpin©ija ta’ annimal li nstab il-Bajja tal-Mellie˙a u ta’ sinna ta’ “Ìgant”.

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna

su©©ett li ilu mal-˙amsin sena ji©bed ilmenti barranin u lokali fil-gazzetti u jibqa’ jaffettwa n-natura u tturiΩmu sakemm jibqa’ jaffettwa l-politikanti. ERPETOLOÌIJA – Ir-rettili qatt ma nteressaw lill-poplu ©enerali ˙lief biex isofru l-pre©udizzji bil-persekuzzjoni u qtil bla ra©uni. Ìeneralment, meta fil-fawna jitkellmu dwar ir-rettili, l-istudjuΩi jda˙˙lu wkoll l-amfibi, b˙ala pass evoluttiv bejn il-˙ut u r-rettili. Hawn Malta g˙andna biss speçi wa˙da, iΩ-Ωrin©, ukoll persegwitat, g˙alkemm fuq il-karta huwa protett mar-rettili. Kittieba antiki minn Ωmien l-Ordni u wara, ©ie li kienu jsemmu s-sriep, imma ©eneralment kienu ffissati fihom filkuntest tas-superstizzjonijiet u l-le©©endi assoçjati mallifg˙a ta’ San Pawl, u o˙rajn biss g˙amlu referenza g˙alihom ming˙ajr intenzjoni ta’ studju. L-erpetolo©ija bdiet tie˙u xejra aktar interessanti minn meta George Waring ippubblika Letters of a Naturalist from Malta and Sicily (1843) fejn iddiskuta l-gremxul lokali; dan kien l-istess Ωmien li is-Società Medica d’Incoraggiamento bdiet issemmi, ˙afna fil-qosor, fost organiΩmi o˙ra, ir-rettili assoçjati max-xhur. Gavino Gulia, fl-1858-1863 irrefera g˙ar-rettili fir-Repertorio di Storia Naturale li jwassal biss sa l-ittra K, u rrepetihom f’Il Barth (1873). Giovanni Gulia inkludihom fuq filProntuario di Storia Naturale (1889-90), u fl-1890, finNaturalista Maltese ippubblika Erpetologia Maltese, lewwel lista annotata. Giuseppe Despott kiteb I Nostri Rettili fl-Archivum Melitense (1912). Giovanni Gulia re©a’ rrefera g˙ar-rettili meta fil-kungress taΩ-Ωoolo©ija f’Monaco da˙˙al Uno Sguardo alla Zoologia delle Isole 25

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Maltesi (1914). Il-biçça xog˙ol definittiva saret minn Despott meta kiteb The Reptiles of the Maltese Islands f’The Zoologist (1915). Sadattant erpetolo©isti barranin bdew jistudjaw u jiktbu dwar ir-rettili tag˙na, l-aktar dwar il-gremxul endemiçi, b˙alma g˙amlu il-Baruni Fejervary De Bedriaga u Boulenger fost o˙rajn, u aktar riçenti, Robert Mertens, L.D. Brongersma, M.R.K. Lambert u Benedetto Lanza. F’nofs is-snin ˙amsin, ilkittieb preΩenti kiteb Reptiles, Amphibians of the Maltese Islands fil-Malta Year Book (1955), u fis-Sunday Times (May 1956 u Nov.-Dec. 1957), Pronostku Malti (1959) u pubblikazzjonijiet o˙rajn, u fis-snin ta’ wara komplew jiktbu, daqqa fuq gremxul, daqqa fuq ilkamaleonte, il-gremxul, jew aspetti o˙ra, P.J. Schembri u C. Savona Ventura f’diversi gazzetti u ©urnali lokali u barranin. Schembri u Lanfranco ttrattaw ir-rettili firRed Data Book for the Maltese Islands (1989) u fl-a˙˙ar rajna l-ktieb Ir-Rettili u L-amfibji tal-GΩejjer Maltin ta’ Alfred Baldacchino u Patrick J. Schembri li ˙ar©et l-SSCN (1993) u fis-sena 2002 kitbu l-“Amfibi, Rettili u mammiferi fil-gΩejjer Maltin”. Fil-Flora u Fawna ta’ Malta (1994) u Wildlife of the Maltese Islands (1996) dehru referenzi mill-kittieb preΩenti u P.J. Schembri dwar ir-rettili u amfibji fil-periklu. Saru ˙afna kitbiet u studji u pro©etti dwar aspetti differenti ta’ l-erpetolo©ija, u jidher li g˙ad hemm aktar xog˙ol g˙all-©ejjieni. ITTIJOLOÌIJA – L-ittijolo©ija bdiet b˙alma bdew ittaqsimiet ta’ l-istorja naturali l-o˙ra, ji©ifieri bil-listi jew enumerazzjonijiet. Fl-1838 deher A Catalogue of the 26

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna

Tpin©ija tal-˙uta Sargu minn Ωmien Neolitiku, Tempju ta’ Bu©ibba

Different Kinds of Fish of Malta and Gozo minn Gaetano Trapani, u warajh, Gavino Gulia da˙˙al ftit informazzjoni fir-Repertorio di Storia Naturale (18581862) sakemm ippubblika x-xog˙ol aktar elaborat Tentament Ichthyologie Melitensis (1861). Ibnu Giovanni Gulia g˙amel xi Ωidiet u a©©ornamenti f’diversi perjodiçi (1909). Imma kien Giuseppe Despott li ˙are© l-aktar lista komplita u annotata meta ppubblika The Ichthyology of Malta (1919). Fis-snin ˙amsin, ilkittieb preΩenti beda diversi kitbiet dwar il-flora u lfawna lokali kif ukoll fuq il-hut fit-Times of Malta (Lulju-Sett. 1955, Jan. 1956) u l-Pronostku (1956) fost o˙rajn; ˙are© ukoll il-ktieb A Complete Guide to the Fishes of Malta (1958, 1965, 1974) li kien l-ewwel xog˙ol bl-illustrazzjonijiet u warajh ie˙or aktar a©©ornat, The Fish Around Malta (1993, 1997). Fl-1999 ma’ Rio Sammut, Stanley Farrugia Randon ˙are© il-ktieb “Fishes of Maltese waters”. Fis-sena 2001, Farrugia Randon ˙are© “Il-˙ut ta’ Malta” u Sammut “Mediterranean Sea Fishes”. Il-BuΩaqq, ˙uta tal-ilma salmastru endemika g˙alina, kitbu dwarha J.L. Cilia (Potamon, 1986), L. Darmanin (Sunday Times, Marzu 27

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

1979) u C. Zammit ma’ H. Van Es (Killi News, U.K. 1980). Joseph L. Cilia kiteb studji siewja b’osservazzjonijiet ©odda fil-Potamon (1979) u fisCentral Mediterranean Naturalist (1990). Diversi barranin u Maltin g˙addasa u studjuΩi tal-˙ajja filba˙ar, kitbu l-osservazzjonijiet tag˙hom ukoll. Invertebrati Din it-taqsima ta’ annimali hija immensa, u tikkonsisti f’g˙add kbir ta’ diviΩjonijiet, ordnijiet u klassijiet, li kollha fihom mijiet jew eluf ta’ speçi. G˙alhekk g˙alkemm in-naturalisti jkunu familjari ma’ ˙afna millgruppi invertebrati, fl-istudji tag˙hom dejjem ikollhom jillimitaw ru˙hom g˙al xi ordni jew tnejn biss g˙ax ˙ajja wa˙da qatt ma tista’ tlahhaq ma’ kollox. Hemm bosta organiΩmi li jridu teknika u studji aktar difficli minn o˙rajn, l-aktar dawk mikroskopiçi, g˙alhekk normalment ma tantx kienu popolari fost in-naturalisti lokali ta’ l-img˙oddi, imma l-mezzi u l-eΩi©enzi moderni qed i˙ajru studenti universitarji li jsegwuhom aktar spiss. MALAKOLOÌIJA jew KONKOLOÌIJA – G˙alkemm saru xi studji riçenti dwar il-molluski, dan il-grupp ta’ annimali dejjem kien aktar popolari mil-lat talkonkolo©ija, ji©ifieri l-©bir tal-qxur tag˙hom. G˙alhekk fil-gΩejjer tag˙na kien hawn u g˙ad hawn kollezzjonijiet tajbin ta’ bebbux u arzell, mhux biss ta’ speçi lokali imma aktar ta’ dawk eΩotiçi minn kull parti tad-dinja. Twaqqfu g˙aqdiet tal-konkolo©ija fis-snin sebg˙in, 28

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna

imma ma rnexxilhomx jorganizzaw ru˙hom ˙lief g˙al ftit Ωmien. Kien hemm diversi kittieba li semmew xi ftit molluski komuni tal-ba˙ar, imma l-ewwel lista kienet dik imsejsa fuq il-kollezzjoni kbira ta’ Giuseppe Mamo li nqisuh b˙ala l-missier tal-konkolo©ija f’Malta. Nofs il-kollezzjoni tieg˙u, bis-sa˙˙a tal-gvernatur Reid, inxtrat mill-Biblijoteka Nazzjonali (g˙al tletin lira) biex tiΩdied ma’ l-o©©etti u kurΩitajiet o˙ra li ©a kien hemm, imma diversi tra©itti, trasferimenti, ˙afna jdejn u nuqqas ta’ effiçjenza l-eΩemplari li fadal minn tieg˙u jinsabu ta˙lita wa˙da ma’ o˙rajn fil-MuΩew ta’ lImdina. Meta miet ma la˙aq ˙alla l-ebda kitba, imma wara mewtu, Annetto Caruana, li kien mag˙ruf g˙allarkeolo©ija, imma ma kien jifhem xejn dwar il-molluski, mill-a˙jar li seta’ ˙ari©lu l-Enumeratio Ordnata Molluscorum Gaulo-Melitensium … (1867). Gavino Gulia kkritika dan ix-xog˙ol f’Il Barth (1870), u wara beda jikteb hu stess dwar dan il-grupp billi fl-istess ©urnal kiteb Sui Molluschi mangerecci di Malta, Conchigliologia Maltese, La conchigliologia sicula e delle isole adjecenti u Indice dei molluschi terrestri ed aquatici, kollha fl-1872. Fl-istess seklu kien hemm diversi referenzi g˙all-molluski lokali imsejsa fuq ta’ Mamo u Gulia, fosthom Giovanni Gulia li kiteb Frott tal-Ba˙ar ta’ Malta (1889) u li inkluda ukoll filProntuario … (1889-90), u ta’ barranin. Fis-seklu g˙oxrin, re©g˙u inqabdu t-truf tal-malakolo©ija meta Giuseppe Despott ˙are© il-Mollusca of Marsaxlokk filProceedings of the Malacological Society ta’ Londra (1919). Ma’ Alfredo Caruana Gatto, Despott fl-istess sena ˙are© lista aktar komplita Materiale per una 29

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Malacofauna Marina delle Isole Maltesi fl-Archivum Melitense (1919). Despott kompla jΩid xi a©©ustamenti sporadiçi sas-snin tletin. Fis-snin sittin, il-kittieb preΩenti beda jikteb artikli dwar il-molluski f’diversi gazzetti u ©urnali, u mat-twaqqif tan-Natural History Society u l-pubblikazzjonijiet tag˙ha, bdiet tidher aktar kitba fil-Maltese Naturalist ukoll minn Charles Cachia li g˙amel diversi kontribuzzjonijiet, sakemm ma’ Constantin Mifsud u Paul M. Sammut ˙are© il-ktieb The Marine Shelled Mollusca of the Maltese Islands f’Ωew© volumi (1991 u 1993) u fl-1993 Annotated Checklist of the Marine Mollusca of the Maltese Islants (fl-Awstrija). Fl-1999 Cachia ˙are© il-ktieb definittiv IlMolluski ta’ Malta. Constantin Mifsud ikkontribwixxa t-taqsima dwar il-molluski, fil-Flora u Fawna ta’ Malta (1994) u fit-traduzzjoni Wildlife of the Maltese Islands (1996). Il-molluski ta’ l-art, ta’ l-ilma ˙elu u salmastru studjawhom naturalisti aktar specjalizzati, fosthom naraw ix-xoghlijiet ta’ L. Benoit ma’ Gavino Gulia Indice dei Molluschi Terrestri ed Aquatici f’Il Barth (1872), E.F. Becher The Land and Freshwater Mollusca of the Maltese Islands fil-Journal of Conchology ta’ Londra (1884), Alfredo Caruana Gatto fil-Mediterranean Naturalist b˙al New Clausilidae from Malta, Maltese Caecilamellae ..., u Assiminea littorina, kollha fl-1892, u The Slugs of the Maltese Islands (1893). Komplew jidhru aktar xog˙lijiet fosthom ta’ L. Soos (1933), R. Altena (Olanda 1962), M.A. Thake (1985), K.H. Beckmann (1987), u G. Mandahl-Barth (1988), minbarra o˙rajn minn naturalisti barranin u lokali, fosthom P.J. Schembri, mifruxin f’pubblikazzjonijiet o˙ra lokali u barranin. 30

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna

ENTOMOLOÌIJA – Dan l-istudju huwa mill-aktar vast, g˙alhekk hawn ng˙idu biss li fuq kull familja u taqsimiet ohra ta’ nsetti sar xi studju, imma l-aktar ovvji huma il-lepidotteri (friefet u ba˙rijiet), koleotteri (˙niefes) u o˙rajn li l-aktar jolqtu l-g˙ajn. Óafna Maltin u barranin kienu u g˙adhom ji©bru dawn l-insetti g˙ax attraenti, imma dejjem kien hemm naturalisti li studjawhom xjentifikament. Lepidotteri – il-friefet u l-ba˙rijiet, l-aktar insetti sbie˙ u mlewna, l-ewwel ma kiteb dwarhom, g˙alkemm semma tliet speçi biss, kien George Waring, li ©a semmejna dwar il-bidu tal-erpetolo©ija, fil-ktieb Letters from Malta and Sicily (1843). Gavino Gulia g˙amel lista ta’ tnax-il speçi fil-Corso elementare di entomologia maltese dato nel palazzo di San Antonio (1858). Wara dawn, xi barranin o˙ra, b˙al W. Tallack, Ignatius Libassi, u o˙rajn komplew kitbu xi ˙a©a Ωg˙ira, imma l-aktar lista annotata u valida tal-bidu kienet dik ta’ Alfredo Caruana Gatto Prima Contribuzione alla Fauna Lepidotterologica dell’Isola di Malta (Siena 1891) dwar il-friefet, minbarra xi kitba o˙ra fil-Mediterranean Naturalist (1891,1892), sakemm fl-1905 g˙amel isSeconda Contribuzione alla Fauna Lepidotterologica dell’Isola di Malta dwar il-ba˙rijiet, u fl-1925 kiteb fuq raritajiet ta’ friefet fl-Archivum Melitense. Kitbiet o˙rajn saru minn P. De La Garde (1891), John Borg (1898-99), G.F. Mathew (1898) u T. Bainbrigge-Fletcher (1904), ittnejn fl-Entomologist, u fl-1916 g˙amel lista Adolf Andres, meta kien pri©unier f’Malta, u Paul Borg kiteb The Lepidoptera of the Maltese Islands (1932). Mill-1945 31

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

bdew jidhru il-kitbiet ta’ l-aqwa lepidotterista li kellna, Anthony Valletta, li baqa’ jistinka u jikteb sa ftit snin qabel ma miet fl-1988. G˙alkemm kiteb ˙afna f’gazzetti u ©urnali lokali, l-aktar li kkontribwixxa kien flEntomologist, Entomologist’s Record u o˙rajn barranin, biex fihom jirrekordja g˙add kbir ta’ speçi, l-aktar fost il-ba˙rijiet. Minbarra kotba dwar is-si©ar, fjuri u g˙asafar, ippubblika ukoll tnejn aktar importanti: The Butterflies of the Maltese Islands (1972), u The Moths of the Maltese Islands (1973). Kontemporanju mieg˙u kien hemm Carmelo DeLucca li beda jikteb dwar illepidotteri mill-1948 sas-snin sittin, imma kkonçentra aktar fuq il-ba˙rijiet iΩ-Ωg˙ar (Microepidoptera) li fuqhom Ωied ukoll A. Valletta. H.G. Amsel bejn l-1950 u 1955 iddeskriva microlepidoptera Maltin. Diversi Maltin o˙rajn studjaw u kitbu dwar il-lepidotteri, fosthom il-kittieb preΩenti fit-Times of Malta (Sett-Nov. 1954) u fis-serje Outdoor Life u Encounters With Nature fit-Times of Malta (1964-1966), u f’diversi pubblikazzjonijiet o˙ra; Guido Bonett fit-Times of Malta (Ott. 1976); Stephen Schembri fil-Lepidoptera Group u Central Mediterranean Naturalist (1977, 1986); C. Aquilina fil-Potamon u l-Bulletin of the Amateur Entomological Society (1980-1981); A. Catania fl-istess Bulletin (1992-1993); u P.M. Sammut, li mis-snin tmenin beda jippubblika kitbiet dwar dan il-qasam f’©urnali lokali u barranin, sakemm fis-sena 2000 ippubblika lktieb eΩawrenti ‘Il-Lepidoptera’. Koleotteri – Il-˙anfusiet jaffaxxinaw lin-naturalisti min˙abba l-varjetà kbira tag˙hom f’kull ambjent, u tant 32

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna

hemm minnhom li min jistudjahom ikollu jikkonçentra fuq grupp wie˙ed, jekk mhux ©ens wie˙ed. G˙alkemm Gavino Gulia kien semma xi ˙a©a dwar il-koleotteri fil-Corso elementare u fir-Repertorio di storia naturale (1858), kien Alfredo Caruana Gatto fl-1894 li ppubblika l-ewwel biçça xog˙ol sostanzjali, il-ktejjeb Common beetles of the Maltese Islands, u ma’ M. Cameron l-aktar lista twila u baΩika A List of the Coleoptera of the Maltese Islands fit-Transactions ta’ l-Entomological Society ta’ Londra (1907). Komplew jidhru annotamenti u Ωidiet minn Ωmien g˙all-ie˙or mill-istess Cameron (1912) u Caruana Gatto (1925), u fil-Potamon, News & Views, Maltese Naturalist minn G. Lanfranco, A. Valletta, G. Bonett, S.P. Schembri u o˙rajn, mis-snin sittin ’il quddiem. Barranin speçjalisti ukoll kitbu studji fuq familji ta’ koleotteri, b˙al S. Canzoneri (1979), P. Vienna (1983) u ma’ S.P. Schembri kitbu G. Sama (1986) u Paolo Magrini (1997). Joseph L. Cilia kiteb dwar ilkoleotteri fir-Red Data Book for the Maltese Islands (1989), u Stephen Schembri fil-Flora u Fawna ta’ Malta (1994) u fil-Wildlife of the Maltese Islands (1996), minbarra listi o˙rajn ta’ koleotteri fil-Boll. Soc.Entom. Ital. (1993). David Mifsud huwa l-aktar reçenti fost listudjuΩi tal-koleotteri, kif jidher, fost o˙rajn, fis-Central Mediterranean Naturalist (2000). Insetti o˙ra – Anthony Valletta ppubblika l-ewwel listi u notamenti dwar l-Odonata li jinkludu l-mazzarelli (dragonflies) fl-Entomologist (1949, 1952, 1957) u dwar l-Imenotteri (ΩnaΩan, na˙al, nemel, ecc.) flEntomologist’s Monthly Magazine (1971, 1979). F. 33

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Invrea (1966) kiteb dwar il-Mutillidi (tip ta’ na˙al qishom nemel), kif g˙amel ukoll Stephen Schembri. Schembri kiteb ukoll dwar in-nemel (myrmecofauna), l-aktar li speçjalizza b’kitbiet fl-1981 (Bollettino della Societa Entomologica Italiana), b’a©©ornamenti fuq li kitbu C. Emery (1924) u C. Baroni Urbani (1968), b’Ωidiet fl-1995. Kiteb ukoll dwar iΩ-ΩnaΩan (1991), l-Emitteri (shield bugs) (1992) u ditteri (1991). Dwar l-emitteri kiteb ukoll L. Tamanini (1966). Id-ditteri (dubbien, nemus, eçç.), bdew jissemmew l-aktar b˙ala speçi iΩolati, studjati b’konnessjoni ma’ l-agrikoltura, u saru listi ta’ çerti gruppi minnhom. Fost il-kitbiet kien hemm xog˙lijiet ta’ saru minn John Borg (1922), A. Caruana Gatto (1926), G. Micallef (1935), J. Cilia (1973), D. Dandria (1976, 1984), M.J. Ebejer (1988), L.J. Saliba (1963, 1976, 1977), J. L. Schembri (1979), P.J. Schembri (1984), S. Schembri (1978, 1979, 1982, 1983), u Paul Gatt (1991). L-ortotteri (©urati, grillijiet, wirdien eçç.) ssemmew wa˙diet minn Ωmien G. Gulia, imma l-ewwel xog˙lijiet sostanzjali jibqg˙u dawk ta’ A.Valletta fl-Entomologist (1954, 1955). Komplew Ωiedu xi speçi u informazzjoni fosthom il-kittieb preΩenti (1957), Stephen Schembri (1989) u o˙rajn. INVERTEBRATI OÓRA – Il-Krustaçi (grançi, gambli, iΩopodi, eçç.) Maltin kien beda xog˙ol sewwa fuqhom Gavino Gulia fl-1873, Indice dei Crostacei, f’Il-Barth, g˙alkemm kien semma xi ˙a©a dwarhom fir-Repertorio (1858) li wara da˙lu fil-Prontuario ta’ Giov. Gulia (1889). G.Despott kien g˙amel Ωidiet fl-Archivum Melitense (1930), u wara skiet twil, il-kittieb preΩenti kiteb serje 34

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna

fit-Times of Malta (Aug.-Sep.1954) u fil-Pronostku (1957). O˙rajn komplew jiktbu, fosthom E. Lanfranco (Potamon, 1979), H. Micallef & F. Evans (Marine Fauna, 1968), P.J. Schembri & E. Lanfranco (Centro, 1984) u Sandro Lanfranco, P.J. Schembri, J. Mertens (Brachiopods, Hydrobiologia, Belgium, 1991). S. Lanfranco g˙amel it-taqsima tal-Krustaci fil-Flora u Fawna ta’ Malta (1994) tradotta fil-Wildlife of the Maltese Islands (1996) u xog˙lijiet o˙ra dwar krustaçi ta’ l-ilma ˙elu. L-isopodi (˙nieΩer l-art) ˙adem fuqhom Domenico Caruso, Isopodi terrestri delle Isole Maltesi fl-Animalia (1975, 1982) u wkoll C. Hili f’In-Natura (1989). Hemm l-araknidi (brimb, skurpjuni), mirjapodi (çentupiedi u millipiedi) u bosta artropodi o˙rajn li sar xog˙ol fuqhom minn speçjalisti Maltin u barranin, u hemm ukoll annelidi, sponoΩ, u gruppi ta’ annimali o˙ra li ˙adem fuqhom P.J. Schembri. L-ekinodermi (rizzi, stilel), kiteb fuqhom P.J. Schembri b˙al Echinoidea f’Animalia (1978) u wkoll G. Zammit Maempel dwar l-Echionocardium g˙as-Soc. Tosc. Sc. Nat. (Pisa 1986). Iç-çelenterati jew knidarji (bram, artikli, qroll) inkiteb dwarhom mill-kittieb preΩenti fit-Times of Malta (Aug.-Sep. 1958) u l-Pronostklu (1960). G˙aqdiet G˙alkemm ikun hemm naturalisti individwali li jistudjaw u jiktbu dwar il-flora u l-fawna tag˙na, lg˙aqdiet jew soçjetajiet ikollhom effett aktar ©enerali g˙ax fihom jissie˙bu dawk ta’ l-istess interessi, u bilfondi li jin©abru jistg˙u isiru xog˙lijiet, attivitajiet u 35

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

pubblikazzjonijiet li normalment, bniedem wa˙du ma jkunx jista’ jag˙mel, u minbarra hekk isir aktar mag˙ruf u mifrux ix-xog˙ol tan-naturalisti. Hawn insemmu dawk l-g˙aqdiet l-aktar involuti direttament fl-iΩvilupp ta’ l-istudju tal-flora u l-fawna. Minbarra dawn lg˙aqdiet li jinteressawna direttament kien hemm u g˙ad hemm o˙rajn attivi imda˙˙lin aktar fil-˙arsien ta’ l-ambjent ©enerali jew pro©etti o˙rajn. Fost dawn ta’ l-a˙˙ar kien hemm il-Malta Shore Conservation Planning Group Convocation imwaqqaf fl-Università Tal-Qroqq, u saret laqg˙a fit-18 ta’Awissu fl-1973 mmexxija minn P. Dorn tal-Mediterranean Marine Parks bit-tama li jitwettaq pro©ett g˙al Marine Park f’Malta, imma kliem sar ˙afna u xog˙ol xejn, u spiçça kollox. Ìie iffurmat l-ICBP (Malta) International Council for Bird Preservation mag˙mul mill-MOS, NHSM, MGS f’Settembru 1963, biex jikkoordina front favur il-Óarsien ta’ l-G˙asafar. Il-Men of The Trees (Malta) li twaqqfet fl-1969 fi Ωmien meta kien hemm kampanja biex jit˙awlu ˙afna si©ar u ssir afforestazzjoni u l-kampanja tal-gvern Plant a Tree in Malta; issa din mag˙rufa b˙ala Tree Foundation (Malta) International. L-ECO (The Malta Ecological Foundation) twaqqfet fl1991 u tippubblika diversi xog˙lijiet biex tqajjem kuxjenza dwar l-ambjent uman; g˙andha ukoll sezzjoni f’G˙awdex. Hemm ukoll il-Moviment G˙all-Ambjent (Friends of The Earth – Malta) u GAIA li jinsistu fuq il˙arsien ta’ l-ambjent naturali. Il-Marine Life Care Group li twaqqaf fl-1993, jag˙mel attivitajiet g˙all-˙arsien talba˙ar u l-˙ajja li hemm fih, u dan l-a˙˙ar ing˙aqad manNature Trust. 36

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna

SOCIETÀ MEDICA D’INCORAGGIAMENTO DI MALTA tas-snin erbg˙in tas-seklu dsatax, kienet taqsima mill-Associazione Medica Maltese, u minnha ˙ar©et ukoll is-Società Economico-Agraria fl-1844, li fl1940 saret Agrarian Society. Din is-Società Medica fl1843 bdiet tippubblika Memorie bl-osservazzjonijiet fiΩiçi ta’ matul is-sena, li fosthom kien hemm aspetti naturali dwar flora u fawna ta’ Stefano Zerafa u Gio. Carlo Grech Delicata. Is-sezzjoni tas-Socjetà Agrarja waqqfet çentri sperimentali fil-Óamrun u Ω-Ûejtun, u kienet torganizza wirjiet agrikoli, b’hekk ©abet ’il quddiem l-interess dwar mard u aspetti o˙ra talbiedja. SOCIETY OF ARCHAEOLOGY, HISTORY AND NATURAL SCIENCE OF MALTA kienet twaqqfet fissnin sittin fl-istess seklu, mill-uffiçjal amministrattiv talgvern, imma spiççat malajr. MALTA ARCHAEOLOGICAL AND SCIENTIFIC SOCIETY kienet teΩisti fl-1901, u organizzat ftit laqg˙at fil-palazz tal-gvernatur. MALTA HISTORICAL AND SCIENTIFIC SOCIETY (SOCIETÀ SCIENTIFICO STORICA) twaqqfet fis-26 ta’ Ìunju 1909 minn Napuljun Tagliaferro, biex tippromovi interess fis-su©©etti xjentifiçi, arkeolo©içi u storiçi. Mill-1910 sal-1949, kienet tippubblika lArchivum Melitense li fih dehru g˙add ©mielu ta’ kitbiet awtorevoli dwar diversi aspetti ta’ l-istorja naturali lokali. Fl-1950 ©ie deçiΩ li minflok tkompli din 37

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

l-g˙aqda li kienet g˙oddha spiççat, titwaqqaf is-Socjeta’ Storika (Malta Historical Society) li g˙adha teΩisti sa llum, u li minflok tkompla l-Archivum bdiet to˙ro© ilMelita Historica li dwar l-istorja naturali ppubblikat ftit artikoli. THE GEOGRAPHICAL AND NATURAL HISTORY SOCIETY OF MALTA – Il-Malta Geographical Society (MGS) twaqqfet fl-1943, u g˙adha attiva ˙afna sa llum. Imma kien hemm ftit snin ’l hemm u ’l hawn meta battew l-attivitajiet. Fis-snin ˙amsin kien hawn ˙afna IngliΩi tar-Royal Air Force, Navy u d-dockyard, li kienu membri f’din is-socjetà, u fosthom kien hawn g˙add ©mielu li jinteressawhom l-g˙asafar u l-flora u l-fawna lokali, g˙ax f’pajjiΩhom kellhom kultura ta’ m˙abba g˙an-natura. G˙alhekk kienu jsiru ta˙ditiet dwar innatura u ˙ar©iet fil-kampanja apposta, u fis-snin 1957 u 1958, l-isem tal-Malta Geographical Society ©ie modifikat biex jakkomoda dawn l-eΩi©enzi, u sar The Malta Geographical and Natural History Society. Imma billi ma kienx mixtieq li l-g˙aqda tinbidel g˙al kollox mill-g˙anijiet tag˙ha ta’ meta twaqqfet fil-bidu, l-isem re©a’ lura g˙alli kien. Minbarra hekk, il-kittieb preΩenti, li kien imexxi l-attivitajiet ta’ din l-g˙aqda (MGS), ©a kellu f’mo˙˙u li jwaqqaf g˙aqda g˙all-istorja naturali biex tikkonçentra fuq il-flora u l-fawna tag˙na. Ìara li indipendentement bdiet tifforma il-Malta Ornithological Society li twaqqfet f’Jannar tal-1962, u g˙alhekk it-twaqqif tan-Natural History Society of Malta t˙alla g˙al Diçembru.

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna

MALTA ORNITHOLOGICAL SOCIETY (MOS) twaqqfet fil-25 ta’ Jannar 1962 u saret ukoll il-Gozo Branch fl-istess sena, li fl-1965 bdiet t˙addem il-Malta Bird Observatory u l-bird ringing bil-membri Maltin ikkwalifikati mill-British Trust for Ornithology. Flewwel sena u nofs il-kumitat kien g˙aΩel ir-rundun b˙ala l-emblema tieg˙u, imma mbag˙ad iddeçieda fuq il-merill, li ssu©©erixxa wkoll b˙ala l-g˙asfur nazzjonali. L-isem ta’ din l-g˙aqda nbidel u issa huwa Bird Life Malta, li hija partner tal-BirdLife International. Bdiet to˙ro© il-magazin Il-Merill f’April 1970 b’rapporti xjentifiçi u riΩultati tar-Ringing Group, u aktar tard ilBird’s Eye View (annwali, li beda f’Ottubru 1977), LG˙asafar (tal-Young Members Section), Il-Óuttafa, u ilBirdTalk, The Young Bird Lover (Newsletter), u lWoodchat. Isiru ta˙ditiet, ˙ar©iet, kampanji fil-gazzetti u fil-bera˙, su©©erimenti u protesti lill-awtoritajiet g˙all-˙arsien ta’ l-g˙asafar u l-ambjent naturali. IrriΩerva naturali ta’ l-G˙adira (li nfet˙et uffiçjalment fl1988), u Is-Simar f’San Pawl il-Bahar, jinfet˙u g˙allpubbliku u g˙all-iskejjel is-sena kollha minbarra s-sajf. Fost bosta attivitajiet o˙ra ©ew organizzati il-Bird Week Exhibition, 9-16 Marzu 1963 u o˙ra nfet˙et fl-24 ta’ Marzu 1965, filwaqt li f’G˙awdex saret wirja ta’ fotografija ornitolo©ika. Din l-g˙aqda dejjem ˙admet id f’id ma’ g˙aqdiet ambjentali o˙rajn, kif jidher hawn aktar ’il quddiem. NATURAL HISTORY SOCIETY OF MALTA (NHSM) twaqqfet mill-kittieb preΩenti waqt laqg˙a fil-British Council, fit-12 ta’ Diçembru 1962. Din bdiet torganizza 39

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

ta˙ditiet, diskussjonijiet, table shows, ˙ar©iet, field work, xandiriet, wirjiet u bdiet to˙ro© g˙add ta’ pubblikazzjonijiet, u mill-bidu tag˙ha addottat ilWidnet il-Ba˙ar b˙ala l-emblema tag˙ha u b˙ala lpjanta nazzjonali. Fost bosta attivitajiet, din l-g˙aqda bdiet to˙ro© Bibliography (1963) u g˙amlet kampanja dwar Filfla (1963). Mal-Cactus & Succulents Society of Malta kixfet ir˙ama li tfakkar lil botaniku John Borg f’Óal Balzan (Mejju 1965). Bdiet to˙ro© in-News & Views (1964) li mill-1974 beda ji©i nkorporat fil-Maltese Naturalist. Fl-1969 din l-g˙aqda ˙ejjiet Country Code for the Maltese Islands flimkien ma’ Memorandum on Practical Suggestions for the Preservation of the Flora and Fauna of the Maltese Islands. Ir˙ama o˙ra saret fl1971 fiΩ-Ûurrieq, flimkien mal-Kunsill Çiviku taΩÛurrieq, biex tfakkar l-ewwel çentinarju mill-mewt talbotaniku Stefano Zerafa. Fit-30 ta’ April 1971 saret inawgurazzjoni ta’ biçça art tad-dipartiment ta’ l-agrikoltura, fuq is-sur tal-©onna ta’ Sa Maison, biex fiha jit˙awlu u jinΩammu ˙xejjex slava© Maltin, imma kif jidher fil-kitba ta’ Marzu 1976 Report on govt. plot at Sa Maison adopted by NHSM for cons. of local flora l-g˙aqda g˙amlet il-parti tag˙ha, imma l-parti l-o˙ra ma kkoperatx aktar. Fl-4 ta’ Lulju 1971 sar seminar, f’Tar©a Gap, Future of Man’s Environment in Malta mal-MOS, MGS, u Din L-Art Óelwa; u ie˙or fit-8 ta’ Lulju 1973 fuq Nature Conservation in Malta flimkien mal- MOS, Din l-Art Óelwa, MGS, u Men of the Trees. Mid-19 sal-25 ta’ Novembru 1973 g˙amlet in-Nature Week, wkoll il40

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna

Botanical Art exhibition, l-ewwel wa˙da f’Malta taxxorta tag˙ha, fil-Main Guard, il-Belt. Fl-istess sena saru surveys fuq Manoel Island u l-GΩejjer ta’ San Pawl. Saret petizzjoni lill-awtoritajiet, f’Lulju 1975 g˙all-protezzjoni tal-Qabru ta’ l-Ilma Óelu. F’Jannar 1977 saret wirja ta’ tpin©ijiet dwar flora u fawna lokali, u o˙ra simili, fl-2130 Lulju 1978 Closer to Nature Exhibition b’taqsima dwar Giuseppe Despott d-darbtejn fl-Imdina. Fil-21 ta’ Novembru 1977 saret l-ewwel laqg˙a tal-Young members section. L-ewwel numru tal-Maltese Naturalist ˙are© fl-1970, u baqa’ jo˙ro© sal-1978, g˙ax f’Ìunju 1979 ˙a postu il-Potamon li baqa’ jo˙ro© sa l1989. Sadattant fl-1979 din l-g˙aqda bdiet tippubblika is-Central Mediterranean Naturalist wara li fl-1977 ˙are© suppliment tieg˙u fuq il-ba˙bu˙ Malti. Din lG˙aqda to˙ro© ukoll In-Natura. Fl-1973 ˙ar©et Widnet il-Ba˙ar il-pjanta nazzjonali ta’ Malta u wkoll Stefano Zerafa and the National Plant of Malta li tqassmu wkoll fl-iskejjel. F’Ottubru 1979 saret wirja dwar Marine Life fil-Youth Travel Circle Il-Belt. Fi Frar 1979 g˙amlet ilProposals for a Botanical section in the Natural History Museum lid-dipartiment tal-muΩewijiet, li m’g˙andniex xi ng˙idu, dwarha ma sar xejn. Min˙abba l-li©i li bdiet isse˙˙ min-Novembru ta’ l-1978 biex ma tintuΩax il-kelma Malta bla permess, l-isem ta’ l-g˙aqda nbidel f’SOCIETY FOR THE STUDY AND CONSERVATION OF NATURE (SSCN) u ©ie addottat fil-laqgha tal-25 ta’ Jannar 1979. F’din l-istess laqg˙a, il-fundatur li kien il-president sa mit-twaqqif tag˙ha, ma xtaqx jer©a’ jie˙u l-kariga, g˙alhekk ˙adu t-tmexxija 41

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Edwin Lanfranco b˙ala president u viçi president C. Savona-Ventura. Ukoll isem il-Maltese Naturalist inbidel f’Central Mediterranean Naturalist. Fl-ewwel ftit snin taΩ-Ωew© g˙aqdiet, MOS u NHSM li twaqqfu fl-1962, saru g˙add kbir ta’ attivitajiet, imma s-s˙ubija kienet g˙adha mhix kbira ˙afna, g˙alkemm sodisfaçenti, u g˙add ta’ membri msie˙ba fit-tnejn. Illaqg˙at kienu jsiru fis-sede tal-British Council fil-Belt. Fiç-çirkolari tal-MOS ta’ Jannar 1965, t˙abbar li l-MOS kellha l-˙sieb li ting˙aqad mal-NHSM. Flimkien fillaqg˙a ©enerali (21 ta’ Jannar 1965) u f’o˙rajn wara (17 ta’ Frar 1965 u 24 Marzu 1965) iddiskutew il-possibiltà li Ω-Ωew© soçjetajiet jing˙aqdu. Iç-çirkolarijiet g˙al dawn il-laqg˙at kienu jiffirmawhom is-segretarji rispettivi, sakemm l-MOS ©iet inkorporata man-NHSM fit-13 ta’ April 1965 (ara News & Views Sep. 1968), u iççirkolari ta’ Mejju 1965 (Circ.1/65) ˙ar©et b˙ala Natural History Society of Malta incorporating the Malta Ornithological Society, iffirmata mis-segretarju Dominic Cutajar, u fiha dehret il-formazzjoni talkumitat ©enerali u dak tat-taqsima ornitolo©ika. F’Settembru 1965, ˙ar©et Press Release ta˙t l-istess titlu taç-çirkularijiet, fejn ©ie mniedi Bird Ringing Course. Ir-Rapport tal-1966 tan-Natural History Society of Malta incorporating the Malta Ornithological Society wera li bosta mill-attivitajiet u x-xog˙ol kienu dwar l-g˙asafar. Sa dan iΩ-Ωmien Ωdiedu bosta membri IngliΩi interessati aktar fl-g˙asafar milli ˙a©’ o˙ra, u dawn, flimkien ma’ g˙aqdiet ornitolo©içi barranin, bdew jag˙tu aktar fondi g˙as-sezzjoni ornitolo©ika, li skond l-istatut kellhom 42

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna

jibqg˙u separati g˙alhekk. Ir-rapport tal-1967 li ˙are© fl-1968 kien juri li l-kumitat kien mg˙obbi b’Ωieda aktar ta’ xog˙ol ornitolo©iku u l-president fl-indirizz tieg˙u irrikmanda li wara li Ω-Ωew© soçjetajiet ˙admu flimkien, jidher li g˙all-ornitolo©ija kien je˙tieg li jsir kumitat separat, u g˙alhekk irrikmanda li Ω-Ωew© g˙aqdiet jer©g˙u jisseparaw. Din is-separazzjoni saret fil-25 ta’ Jannar 1968; g˙alhekk, il-kittieb preΩenti, li sa dak iΩ-Ωmien kien president taΩΩew© Soçjetajiet sa mit-twaqqif tag˙hom, baqa’ jie˙u ˙sieb l-NHSM, u Joe Attard ta’ l-MOS. Meta ˙are© Vol.1 Nru. 1 f’Marzu 1968 tal-Malta Ornithological Quarterly Bulletin fl-editorjal ©ie re©istrat li s-sena ta’ qabel, lMOS, “li kienet inkorporata man-Natural History Society” kienet to˙ro© News Letters (ara rapport MOS Dec. 1968). L-MOS li issa saret Bird Life Malta, u lNHSM li wara saret SSCN u fl-a˙˙ar iffurmat in-Nature Trust (Malta), sa mill-bidu kienu jorganizzaw attivitajiet flimkien, inkluΩa il-pubblikazzjoni tal-magazin “InNatura” u it-tnejn b˙alissa g˙andhom eluf ta’ membri u huma l-akbar Ωew© g˙aqdiet ambjentali. L-SSCN organizzat Nature Week o˙ra f’Lulju 1980, u fl-1981 ˙ar©et is-Suggestions For the Conservation of the Unique Flora Associated with Gozo Citadel preΩentat minn Edwin Lanfranco, fl-okkaΩjoni tal-UNESCO project for the conservation of Gozo Citadel. Fl-istess sena g˙amlet survey tal-Qawra u s-Salina. F’Mejju 1980 sar ir-Report on G˙adira min-Natural Environment Section tal-SSCN, ippreparat minn C. Savona-Ventura, S.P. Schembri, P.J. Schembri, J. Schembri u G. Lanfranco, 43

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

u f’Jannar 1981 ˙ar©et is-Second Report on G˙adira im˙ejji minn P.J. Schembri. L-SSCN ikkontribwiet rapport ta’ 27 faççata im˙ejji minn Edwin Lanfranco Conservation of the Maltese Flora, g˙all-okkaΩjoni tasseminar Building and Development Areas li sar filCorinthia Hotel fis-17 ta’ Ìunju 1985, u li fih ˙adu sehem ukoll l-MOS, Din l-Art Óelwa, Men of The Trees, Green Movement, u Wirt G˙awdex. Saru wkoll wirjiet Nature Photographer of the Year biex jinkora©©ixxu interess fin-natura ming˙ajr ma ssir ˙sara. NATURE TRUST (MALTA) (FONDAZZJONI NATURA) – Wara li mill-1997 saru diversi laqg˙at ta’ preparazzjoni, f’Jannar 1999 ©iet iffurmata din l-g˙aqda, mag˙mula mill-amalgamazzjoni ta’ l-Arbor (G˙aqda g˙all-˙arsien tas-si©ar u l-ambjent naturali), Verde, u aktar tard il-Marine Life Care Group mas-SSCN. Stabbiliet award g˙al politikant li fl-opinjoni tag˙ha jkun wera ru˙u l-aktar sinçier dwar il-˙arsien ta’ lambjent. Din in- Nature Trust tirrappreΩenta il-World Wild Life Fund f’Malta. To˙ro© Newsletter, Il-Grottlu u Il-Kampanja. Saret kampanja ta’ ta˙wil ta’ si©ar Maltin f’Wied G˙ollieqa fl-2000 (Green 2000). KLABB KONKILJA MALTA g˙amlet l-ewwel laqg˙a fit-12 ta’ Ìunju 1975 fil-British Council. Bdiet torganizza attivitajiet u tikkomunika ma’ g˙aqdiet simili barranin, u tippubblika Newsletter. G˙amlet sena affiljata manNatural History Society of Malta, imma sa nofs l-1977 marret lura sa ma spiççat. 44

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna

THE MALTA CONCHOLOGICAL SOCIETY twaqqfet f’Mejju 1978 minflok il-Klabb Konkilja Malta. Ìabret fiha bejn wie˙ed u ie˙or, l-istess membri ta’ qabilha, imma f’Novembru bidlet isimha g˙al NIVOSA CONCHOLOGICAL SOCIETY min˙abba li bdiet isse˙˙ il-li©i li ma tistax tintuΩa l-kelma “Malta” bla permess. Sal-1985, din l-g˙aqda kienet g˙adha teΩisti, torganizza laqg˙at u diskussjonijiet u to˙rog newsletter, “The Nivosa”. Minbarra soçjetajiet hawn ukoll diversi gruppi mhux uffiçjali li jinteressawhom l-insetti, il-friefet il-lejl, u o˙rajn. Studju u Konservazzjoni Sal-bidu tas-snin sittin meta twaqqfu l-MOS u l-NHSM ma’ l-istudju tan-natura kienet tispikka ˙afna ddrawwa antika li jsiru kollezzjonijiet privati jew filmuΩewijiet, u kienu su©©etti g˙all-ammirazzjoni ta’ min iΩurhom. Tabil˙aqq niftakru li l-ewwel wirja tal-MOS fl- 9-16 ta’ Marzu 1963 fl-iskola primarja tal-Furjana, kien hemm g˙add ta’ g˙asafar ibbalzmati, u fl-14 ta’ Marzu 1962 kienu organizzaw Ωjara fl-Ornithological Museum tas-Sur A Sammut, fin-Naxxar, filwaqt li lNHSM, fil-wirja li saret fid-da˙la tal-Muzew ta’ lArkeologija, 18-24 ta’ Novembru 1970, kien hemm kollezzjonijiet g˙all-wiri, ta’ eΩemplari mill-©eolo©ija, flora u fawna ta’ Malta. Imma mis-sena 1970 stess, iΩΩew© g˙aqdiet iddeçidew li ma jinkora©©ux aktar kollezzjonijiet g˙all-wiri, g˙ax bdiet die˙la aktar l-idea 45

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

tal-konservazzjoni, u l-©bir u l-qbid isiru biss b’metodi kontrollati u limitati mill-istudjuΩi speçjalizzati biss, u mhux kif kien isir qabel. Dawn l-g˙aqdiet bdew jorganizzaw wirjiet bir-ritratti dwar l-istorja naturali lokali, inkluΩi ukoll wirjiet ta’ arti botanika u naturali li minnhom saru diversi, u g˙all-ewwel darba f’Malta, min-NHSM / SSCN. Sadattant dawn l-g˙aqdiet li semmejna, bl-attitudni dejjem tinbidel favur in-natura fil-pajjiΩi moderni, bdew bil-kitba, wirjiet, lectures, seminars, diskussjonijiet u programmi fuq il-mezzi taxxandir, u attivitajiet o˙ra, ˙olqu ©enerazzjoni li tapprezza aktar l-ambjent naturali tag˙na, li lawtoritajiet ma setg˙ux jinjoraw, l-aktar meta beda jkun hemm aktar pressjoni mill-artijiet Ewropej biex Malta ta©©orna ru˙ha f’dan il-qasam. Il-kumitat ta’ l-MOS sa mill-1962 kellu sotto-kumitat biex ifassal modifikazzjonijiet u Ωidiet fil-le©islazzjoni g˙allprotezzjoni ta’ l-g˙asafar, g˙ax l-a˙˙ar lista ta’ xi g˙oxrin g˙asfur protett kienet fil-Government Notice 488 tal-3 ta’ Novembru 1936. L-NHSM fasslet proposti dwar il-protezzjoni tal-flora u l-fawna, imma lawtoritajiet li mag˙hom dawn l-g˙aqdiet kellhom bosta laqg˙at, baqg˙u jipprokrastinaw. Fl-1970 kien hemm il-European Conservation Year tal-Kunsill ta’ LEwropa, u l-gvern waqqaf National Committee for European Conservation Year 1970 fi ˙dan idDipartiment ta’ l-Agrikoltura, u fis-26 ta’ Marzu 1971 dan il-kumitat tbiddel ismu u sar National Environment Committee (ara News & Views 1971). Dawn l-g˙aqdiet kienu rappreΩentati u t-tnejn g˙amlu rapporti biex ji©u nkorporati fir-rapport nazzjonali, imma sar rapport kif 46

Ix-Xjenzi Naturali – Flora u Fawna

deherlu d-direttur ta’ l-agrikoltura u ta’ l-g˙aqdiet ma dehrux (ara “Report on Nature Conservation in Malta submitted for European Conservation Year 1970 through the Department of Agriculture and Fisheries” ma˙ru© mill-NHSM 1970). Fit-18 ta’ Settembru 1971 ˙are© sett bolli bil-merill u l-widnet il-ba˙ar, li kienu ©a ©ew mag˙Ωulin separatament minn-NHSM u l-MOS b˙ala simboli tag˙hom u nazzjonali. Mis-snin tmenin saru li©ijiet u regolamenti biex i˙arsu l-g˙asafar, ilmammiferi, rettili, amfibi, xi pjanti u green areas, fuq lart u fil-ba˙ar. Bil-mi©ja tat-televiΩjoni f’Malta (fl-19571958 mill-Italja u mill-1962 lokali) il-poplu beda jsir aktar edukat u konxju mill-bΩonn li japprezza l-ambjent naturali. Il-kittieb preΩenti beda l-programmi dwar innatura minn dik is-sena stess, u wara komplew o˙rajn. Hawn ukoll il-B.I.C.R.E.F (Biodiversity Conservation Group) li ja˙dem l-aktar fuq il-˙ajja fil-ba˙ar. B’diskussjonijiet fuq it-televiΩjoni u l-˙afna stazzjonijiet ©odda tar-radjo, il-poplu beda jie˙u sehem aktar attiv, u Ωdiedu l-membri fl-g˙aqdiet naturalisti u konservazzjonisti. Fl-iskejjel Ωdiedet l-idea talfieldwork, mhux biss konnessa mal-bijolo©ija, imma wkoll b˙ala mezz edukattiv. Mill-1977 dan seta jsir a˙jar ukoll bil-g˙ajnuna tal-Field Study Centre ta’ Villa Psaigon, Óad-Dingli fejn kien ji©i organizzat dan ixxog˙ol, mhux biss g˙all-istudenti, imma wkoll g˙allg˙alliema, imma din m’g˙adhiex tiffunzjona. AvviΩ legali ˙are© fil-Gazzetta tal-Gvern tat-8 ta’ Awissu 1980, b˙ala Kodiçi tal-Li©ijiet tal-Pulizija dwar il-Protezzjoni ta’ l-G˙asafar u ta’ Fniek Slava©©, u 47

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

warajh ˙ar©u diversi Ωidiet. Kienet saret l-Environment Protection Act (Att No. V tal-1991) u minnha ˙ar©u ukoll xi regolamenti g˙all-protezzjoni tal-flora u lfawna fl-1993, fejn issemmew ftit speçi endemiçi ta’ pjanti, il-qabru, Ωrin©, ballottra, qanfud, ©rieden ˙alqhom twil (shrews) u friefet il-lejl. G˙adhom isiru kampanji, seminars u attivitajiet o˙ra dwar il-˙arsien tal-wirt naturali tag˙na. Fost o˙rajn nistg˙u nsemmu s-seminar nazzjonali SOS for Maltese Flora (April 1999) mill-Università bi s˙ab mad-dipartiment g˙all-˙arsien ta’ l-ambjent u dak ta’ l-agrikoltura u sajd, li fih ˙adu sehem Edwin Lanfranco, Adriana Vella, Eman Calleja, Joseph Buhagiar, Darrin Stevens, Radmila Vujicic, Vanessa Mercieca, Marica Gatt u Gabriella Zammit, li laqg˙u x-xoghol tan-naturalisti stabbiliti ma’ dak ta’ studenti universitarji. Seminar nazzjonali ie˙or sar f’Novembru 1998 Is-Si©ar Maltin … L-UΩu u lImportanza li fih qraw studji Charles F. Grech, Edwin Lanfranco, Darrin Stevens ma’ Alfred Baldacchino, Peter Calamatta, Emanuel Piscopo u Joseph Borg. Dan kollu huwa avvanz kbir fuq iΩ-Ωminijiet ta’ qabel, imma jin˙tiegu wardens g˙an-natura u aktar kontrolli u infurzar mill-awtoritajiet. Waqt it-t˙ejjijiet biex isiru li©ijiet u jittie˙du deçiΩjonijiet jg˙addi ˙afna Ωmien, imma n-natura ma tistenniex, u tibqa’ tinqered ftit ftit madwarna, sakemm jasal il-jum meta ma’ dak li rridu n˙arsu jkun ©a spiçça g˙al dejjem. It-tellieqa hija bejn il-˙arsien u l-qerda tan-natura; jekk ma jirba˙x il˙arsien ta’ warajna jkollhom igawdu l-flora u l-fawna biss fir-ritratti, tpin©ijiet u kitbiet li ˙allew ta’ qabilhom. 48

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

IX-XJENZI NATURALI

KLIMA CHARLES SAVONA-VENTURA

s-sens ta’ klima jidher li hu parti integrali ta’ kwaΩi kull ˙lejqa. G˙alhekk insibu li l-g˙asafar g˙andhom xi mezz kif jindunaw li waslu l-Óarifa u rRebbieg˙a; u g˙alhekk i˙ejju rwie˙hom biex jemigraw. Jidher li g˙all-g˙asafar, il-messa©© li dalwaqt jasal iΩΩmien ta’ emigrazzjoni huwa bdil fit-tul tal-©urnata li jservi b˙ala Ωveljarin sta©jonali. L-istess mekkaniΩmu probabbli jservi lil dawk il-mammiferi li jid˙lu jorqdu matul ix-xitwa. Il-bniedem ukoll sa minn Ωmien il-preistorja wera li kien konxju g˙al bidla fil-klima ta’ l-ambjent tieg˙u. Dan sar iΩjed importanti meta l-bniedem beda ja˙dem l-art u b’hekk sar iΩjed dipendenti fuq il-klima. Hemm min jis˙aq li t-tempu Neolitiku ta’ l-Imnajdra serva b˙ala kalendarju g˙all-ista©uni biex jg˙in lill-Malti preistorku j˙ejji x-xog˙ol tar-raba’ tieg˙u1. L-osservazzjonijiet 1

G. Agius u F. Ventura: Investigation into the possible astronomical alignments of the Copper Age temples in Malta. Archaeoastronomy, iv(1)p.10-21, 1981.

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

In-nawfra©ju ta’ San Pawl fis-sena 60 W.K., l-ewwel tempesta deskritta li ˙akmet lil Malta

tal-bidwi fuq il-klima matul il-milja taΩ-Ωmien ©ew inkorporati f’sensiela ta’ qwiel Maltin, b˙al ng˙idu a˙na il-qwiel: “Meta l-qamar ikun immejjel juri li jkun ©ej ilmaltemp”; “Meta l-qamar irabbi l-qieg˙a tista’ tg˙id li hu ri˙ isfel”; “Meta jidhru l-kwiekeb kbar ix-xita tkun qrib”; “Meta jifta˙ il-Punent ikun g˙adda il-maltemp”; 50

Ix-Xjenzi Naturali - Klima

“S˙ab mill-Lbic ilma Ωgur i©ib”; “Il-beraq fil-Lbiç ix-xita j©ib”; “Meta tqattar ix-xita, is-sajda tkun f’waqqitha”. Barra minn hekk, in-nies ta’ r˙ula g˙adhom jimxu mar-rwiegel tat-temp, li huma sensiela ta’ regoli biex wie˙ed jkun jista jbassar ittemp tas-sena kollha fuq baΩi ta’ kif ikun it-temp matul ittlettax sa l-erbg˙a u g˙oxrin ta’ Diçembru2. L-ewwel pa©na ta’ Diversi awturi matul is-sekli Quintinus 1536 ktieb li iddeskrivew il-klima ta’ Malta. jinkludi deskrizzjoni L-ewwel tempesta mag˙rufa li tal-klima f’Malta ˙akmet lil Malta deskritta hija n-nawfra©ju ta’ San Pawl fis-sena 60 W.K. Jidher li l©ifen li fuqu kien hemm San Pawl u San Luqa in˙akem mill-maltemp li j©ib mieg˙u r-ri˙ mill-grigal. Jean Quitin d’Autun, fl-ewwel deskrizzjoni tieg˙u tal-gΩejjer fl-1536, jitkellem fuq il-klima ta’ Malta biex jg˙id li din kienet pjuttost tajba g˙as-sa˙˙a, partikolarment g˙al dawk li di©à jkunu mdorrija fiha. Ikompli biex jiddiskrivi l-qilla tar-ri˙, u r-rabta ta’ ri˙ mit-tramuntana max-xita. Jg˙id ukoll li l-Maltin qatt ma raw borra jew sil©3. Informazzjoni fuq fuq dwar il-klima ta’ Malta

J. Aquilina: A Comparative Dictionary of Maltese Proverbs. University of Malta, Malta, 1986, p.510-589. J. Quintin: Insulae Melitae descriptio. Lyons, 1536.

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

ing˙atat ukoll f’rapport li jiddeskrivi aspetti dwar Malta matul ix-xhur ta’ Ìunju sa Diçembru tas-sena 1568. Dan irrapport isemmi wkoll li sil© jew borra ma jinΩlu kwaΩi qatt filgΩejjer. Xita tinΩel matul ixxitwa, tant li din t˙addar irraba’; imma fis-sajf kwaΩi qatt ma tag˙mel xita4. Ûew© sekli wara, fl-1746, Giovanni Pietro Francesco Agius de Soldanis L-ewwel pa©na ta’ fuq f’manuskritt miΩmum filit-tempesti ppubblikat Biblijoteka ta’ G˙awdex jag˙ti Malta fl-1853 deskrizzjoni tal-klima li kienet prevalenti f’G˙awdex u jsemmi kif il-klima tal-gΩira kienet ikkonsidrata tajba g˙all-mard tat-tuberkulosi, deni, jew u©ig˙ fl-istonku5. Xog˙ol ie˙or marbut malklima, kienu deskrizzjonijiet ta’ tempesti notevoli li ˙akmu l-gΩejjer Maltin. Tempesta ta’ din ix-xorta kienet dik ta’ 29 ta’ Ottubru 1757, li tant werwret il-poplu u g˙amlet ˙sara li baqg˙et tissemma g˙all- inqas sal-1770 meta l-IngliΩ P. Brydone Ωar Malta g˙al ftit ©ranet. Dan ing˙ata ktieb Ωg˙ir jiddeskrivi l-maltempata u hu stess 4

Relatione dell’Isola di Malta et Religione dal primo giugno fino al primo decembre anno 1568: dove hebbe origine quella Religione, et spese, et entrate di essa. Go: A. Bonnici: Maltin u l-Inkizizzjoni f’nofs is-seklu sbatax. Klabb Kotba Maltin, Malta, p.208-211. G.P.F. Agius de Soldanis: Il Gozo Antico-modero e sacro-profano. 1746 verzjoni tradotta minn A. Bonnici: Gozo Ancient and Modern Religious and Profane. Media Centre Publ., Malta, 1999, p.80-81.

Ix-Xjenzi Naturali - Klima

kiteb dwar it-tempesta. Madwar mitejn ru˙ tilfu ˙ajjithom matul din ittempesta, u ˙afna xwieni, djar u knejjes sfaw meqruda6. L-ewwel osservazzjonijiet klimatografiçi fuq livell xjentifiku saru fl-a˙˙ar tasseklu tmintax. Il-kavallier ta’ l-Ordni ta’ San Ìwann Fra Deodat-Guy-SylvainDeodat de Dolomieu ex-Kavallier xjenzat Tancrede Gratet de Dolomieu li g˙ex bejn l-1750 u l-1801, ippubblika studju fl-1783 dwar il-klima ta’ Malta u inkluda diversi osservazzjonijiet li kien g˙amel. Dolomieu kien xjenzat li g˙amel xog˙ol siewi fl-istudju tal-©eolo©ija, mhux biss dik ta’ Malta imma wkoll dik ta’ l-Ewropa tant li ddeskriva l-minerali imsejja˙ warajh u anke parti mill-Alpi Taljani – id-Dolomiti hu wkoll imsejja˙ wara ismu7. Ix-xog˙ol ta’ Dolomieu fuq ilklima ta’ Malta ©ie kkwotat u amplifikat mit-tabib Claude Etiene Robert li ©ie mat-truppi FrançiΩi fl-1798. It-tabib Robert ˙a l-istudju tal-klima bis-serjetà g˙ax, kif kien prevalenti l-˙sieb f’dik l-epoka, hu kien jemmen li kienet teΩisti assoçjazzjoni bejn il-klima u l-mard. 6

P. Brydone: Tour through Sicily and Malta in a series of letters to William Beckford Esq of Somerly in Suffolk. Dublin, 1775, p.238-240. D. Dolomieu: Essai sur la temperature ou Momoire sur le climat de Malte. Go: Voyage aux iles des Lipari. Paris, 1783.

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

G˙alhekk g˙amel studju serju biex jipprova jqabbel ilmard prevalenti kull sta©un f’Malta mat-tip ta’ ri˙ li kien prevalenti. Hu Ωamm ukoll rekord ta’ temperaturi ta’ kuljum billi uΩa t-termometru ta’ Reaumur filBiblijoteka Pubblika ta’ Malta. Robert ma ppublikax losservazzjonijiet tieg˙u kollha, imma f’rapport li kiteb fl-1802 fuq il-mard prevalenti fil-gzejjer Maltin inkluda dettalji meterjolo©içi dwar l-ista©uni varji inkluΩ dettalji tar-ri˙ u t-temperatura ambjentali8. Kittieba o˙ra li kitbu dwar il-gΩejjer Maltin fil-bidu tasseklu dsatax ukoll taw deskrizzjoni tal-klima, partikolarment biex juru kemm il-gΩejjer kienu post ideali g˙all-konvallexenza mill-mard. G˙alhekk ilkittieb William Domeier fl-1810 ippubblika deskrizzjoni tal-klima b’mod ©enerali tal-gΩejjer u kkwota ttemperatura medja annwali b˙ala g˙oxrin grad Çentigrad u l-medja annwali tax-xita li til˙aq il-˙mistax il-pulzier9. Fit-28 ta’ Marzu tal-1813, il-vapur Malti San Nicola da˙al ix-Xatt ta’ Marsamxett b’g˙add ©mielu abbord ta’ nies morda bil-pesta. Waqt li ttie˙du miΩuri stretti ta’ kwarantina, il-marda xorta wa˙da nxterdet fil-pajjiΩ u qatlet madwar 4486 mill-popolazzjoni sakemm

C.E. Robert: Memoire sur la topographie physique et medicale de Malte. P. Didotlaine, Paris, 1802. W. Domeier: Observations on the climate, manners and amusements of Malta principally intended for the information of invalids repairing to that Island for the recovery of health. J. Callow, London, 1810.

Ix-Xjenzi Naturali - Klima

inqerdet g˙al kollox f’Settembru. Il-ka©un tal-marda kienet g˙adha ma ©ietx stabbilita. Óafna tobba kienu jemmnu li din kienet tinxtered b’kuntatt mal-marid; o˙rajn li l-pesta kienet tinxtered bil-klima. Informazzjoni meterjolo©ika, inkluΩ it-temperatura medja ta’ kull xahar u r-rwiefen prevalenti, in©abret g˙aΩ-Ωmien li kienet ta˙kem il-marda fil-gΩejjer Maltin u sussegwentament ©iet ippubblikata10. L-importanza li kienet ting˙ata lir-rabta bejn il-klima u l-mard wasslet biex diversi tobba u individwi bdew b’mod sistematiku ji©bru u ppubblikaw dettalji dwar aspetti tal-klima Maltija. Fl-1841 S. Schembri ippubblika sensiela ta’ osservazzjonijiet dwar it-temperatura mkejla fil-gΩejjer matul il-medda ta’ g˙oxrin sena 1820184011. Din hija l-ewwel ©abra dettaljata fuq medja ta’ snin g˙all-gΩejjer Maltin, u hija ˙asra li l-pubblikazzjoni ta’ din ir-riçerka intilfet. Wara l-1840 bi strument li po©©a fuq il-bejt ta’ l-Università fil-Belt Valletta, it-tabib Carlo Grech Delicata beda ji©bor tag˙rif dwar ix-xita li tinΩel fil-gΩejjer12. It-tliet snin qabel l-1841 kien Ωmien ta’ nixfa kbira, u dan possibilment g˙en biex tibda birreqqa r-riçerka dwar ix-xita fil-gΩejjer.

M.R. Montgomery: The British Colonial Library. Whittaker & Co., London, vol. vii, 1837. S. Schembri: Sulla temperatura dell’atmosfera nell’isola di Malta, memorie contenute I risultati delle osservazioni temometriche dall anno 1820 all’anno 1840. Malta, 1841. C. Grech Delicata: Della quantitá di acqua che cade annualmente in Malta. Malta, 1840.

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Kittieba o˙rajn komplew jiddeskrivu l-klima Maltija b’mod ©enerali. J. Clark fl-1841 kiteb fuq il-klima biex juri li l-gΩejjer Maltin kienu post addattat biex jg˙ixu lmorda13. Xjenzat ie˙or li g˙amel bosta studji dwar ilklima f’Malta kien it-tabib IngliΩ John Davy. Fl-1842 Davy, li b˙ala tabib tal-Militar kien stazzjonat Malta, g˙amel studju dwar ir-ri˙ differenti li ja˙kem il-pajjiΩ u l-ori©ini tieg˙u. Barra minn hekk, hu wkoll g˙amel diversi esperimenti biex jinvestiga l-effetti ˙Ωiena fuq is-sa˙˙a li allegament kienu ji©u mid-dawl tal-qamar14. Ix-xog˙ol li g˙amel Grech Delicata fl-1840 fuq ix-xita tkompla u l-informazzjoni bdiet ti©i ppubblikata filgazzetta Portafoglio Maltese; waqt li s-Soçjetà Medika ppubblikat diversi dettalji tal-klima li ˙akmet il-gΩejjer fis-sena 1843. Din l-informazzjoni tinkludi l-pressa atmosferika, it-temperatura medja, id-direzzjoni tar-ri˙, u l-ammont ta’ xita li niΩlet15. Fl-istess perjodu, tobba o˙ra kienu jΩommu rekords dwar il-klima fil-©lieda tag˙hom biex jiksbu tag˙rif dwar l-ori©ini tal-mard. Wie˙ed minn dawn it-tobba kien it-tabib navali IngliΩ Thomas Spencer Wells. Waqt il-mawra tieg˙u f’Malta bejn is-sena 1841 sa l-1847, Spencer Wells kiteb diversi 13 14

J. Clark: The sanative influence of climate. John Murray, London, 1841. J. Davy: Notes and observations on the Ionian Islands and Malta. Smith Eldar & Co., London, 1842; P. Cassar: Physiological and Pathological research at the General Military Hospital of Valletta, Malta in the early nineteenth century. Medi-Scope, 9: p.18-33, 1986. C. Grech Delicata: Della quantita di acqua che cade annualmente in Malta. Malta, 1840; Società Medica: Storia della Società Medica d’Incorragiamento di Malta. Malta, 1843.

Ix-Xjenzi Naturali - Klima

artikli fuq oqsma varji tal-mediçina. Tnejn minn dawn kienu rapporti tal-kundizzjonijiet mediçi li safaq wiççu mag˙hom Wells fl-isptar ta’ Bighi. F’dawn jinkludi osservazzjonijiet dettaljati dwar il-klima ta’ Malta g˙assnin 1842-1844 inkluΩ it-temperaturi minimi u massimi, il-pressa atmosferika, id-direzzjoni tar-ri˙, u l-g˙add ta’ ©ranet bix-xita. Spencer Wells ma sab l-ebda relazzjoni bejn il-klima u l-mard, però jinnota li ttuberkulosi u mard tas-sider ie˙or kien jiddeterjora waqt jew immedjatament wara ri˙ minn nofsinhar jew mix-xlokk16. Matul it-tieni parti tas-seklu dsatax saru bosta attentati biex il-©bir u l-pubblikazzjoni ta’ rekords dwar il-klima isiru b’mod iΩjed regolari. Barra minn hekk, waqt li tobba baqg˙u jie˙du interess fil-klima, studji meterjolo©içi bdew jsiru minn nies u dipartimenti barra l-qasam tal-mediçina. Ir-rekords tal-medja ta’ xita bdew ji©u ppubblikati kull sena wara l-1851 fil-Blue Books17, waqt li l-Engineers Reali waqqfu stazzjon meterjolo©iku il-Belt Valletta. It-tobba komplew bl-istudji klimatografiçi tag˙hom. Fl-1855, it-tabib Nikola Zammit ippubblika sensiela ta’ osservazzjonijiet fuq innida u l-evaporazzjoni g˙all-perjodu 1851-55. Din il-

W. Martin u T. Spencer Wells: Report of Cases treated in the Royal Naval Hospital, Malta. Edinburgh Medical Surgical Journal, 61:p.350390, 1844; T. Spencer Wells: Report of Cases treated in the Royal Naval Hospital, Malta, in 1843 and 1844. Edinburgh Medical Surgical Journal, 65:p.1-24, 1846. Returns of the average rainfall of Malta. Blue Book, 1880.

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

pubblikazzjoni m’hix aççessibli llum18. Il-ÌiΩwiti filKulle©© ta’ Sant’Ignazju fl-1883 waqqfu Ωew© osservatorji meterjolo©içi wie˙ed f’San Ìiljan Malta u l-ie˙or fis-Seminarju ta’ Victoria G˙awdex. Dan ittag˙rif g˙as-snin 1883-1902 ©ie ppubblikat f’Stonyhurst College Meteorological Reports u fil-Mediterranean Naturalist19. Id-Dipartiment ta’ l-Ilma beda fl-1888, wara inizjattiva ta’ Osbert Chadwick fl-1884, ukoll ji©bor b’mod regolari r-rekords ta’ kemm tinΩel xita. G˙al dan il-g˙an twaqqfu seba’ osservatorji tax-xita fuq l-g˙olja tar-Rabat u Óad-Dingli20. L-Uffiççju tal-Edukazzjoni wkoll kien ji©bor u jippubblika b’mod regolari irrekords dwar il-klima inkluΩ it-temperatura, ix-xita, u l-istat ©enerali ta’ l-atmosfera kif kien jidher flUniversità, il-Biblijoteka Pubblika, u l-Iskejjel Primarji ta’ Malta u G˙awdex. Dawn ir-rekords kienu ji©u ppubblikati fil-Malta Government Gazette kull xahar21. Attentat biex ti©i riveduta l-informazzjoni dwar il-klima f’Malta sar min-naturalista J.H. Cooke fl-189122. Waqt li kien beda moviment biex l-istudju tal-klima

18 19

20 21

N. Zammit: Ricerche Idrauliche. Malta, 1855. Stonyhurst College: Stonyhurst College Observatory Meteorological Reports, 1883-1902; Meteorological Report for 1892. Mediterranean Naturalist, 2(22):p.334-336, 1892; J. Scoles: Meteorological report. St. Ignatuis College. Mediterranean Naturalist, 2(22):p.345-346, 1893. O. Chadwick: Report on the rainfall of Malta. Malta, 1884. A.A. Caruana: Abstract of the Meteorological Observations. Malta Government Gazette 1895-1896 ©rapporti ta’ kull xahar. J.H. Cooke: The climate of the Maltese Islands. Mediterranean Naturalist, 1(11):p.157-159, 1892.

Ix-Xjenzi Naturali - Klima

ma tibqax id-dominju tattobba, l-assoçjazzjoni bejn il-klima u l-mard baqg˙et u t-tobba baqg˙u ji©bru l-informazzjoni meterjolo©ika. Meta dDipartiment tas-Sa˙˙a Pubblika ˙are© l-ewwel rapport tieg˙u dwar issa˙˙a tal-poplu fl-1896, dan ir-rapport kien jinkludi tag˙rif dwar il-klima li filbidu kien ji©i mi©bur mirJ.H. Cooke, Naturalista reverendu J. Dobson talseklu 18 Kullegg Sant’Ignazju u dDipartiment tad-Dwana. Ir-rapport meterjolo©iku baqa’ ji©i nkorporat firrapporti annwali tad-Dipartiment tas-Sa˙˙a sa nofs isseklu g˙oxrin, it-tag˙rif mi©bur mill-Osservatorju Meterjolo©iku23. Ir-Rapporti tad-Dipartiment tas-Sa˙˙a tas-seklu dsatax ukoll ikkummentaw fuq l-inçidenza g˙olja ta’ mard flimsaren matul ix-xhur tas-sajf. Kien ma˙sub li l-ka©un ta’ leinterite tat-tfal kien jinstab fil-˙amrija; u li meta lklima, partikolarment it-temperatura, tkun favorevoli 23

Dipartiment tas-Sa˙˙a: Annual Reports on the Health conditions of the Maltese Islands for the years 1896-1959. Government Printing Office, Malta, publikazzjoni annwali, 1897-1960, 64 volumi. Ippubblikat f’diversi sorsi.

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

il-marda tinxtered. Fl-1899, id-Dipartiment tas-Sa˙˙a kien qed jinvestiga fil-Ìonna tal-Argotti l-Furjana lkontribut tat-temperatura tal-˙amrija fuq il-marda ta’ l-enterite. It-temperaturi tal-˙amrija matul ix-xhur ta’ Lulju sa Settembru g˙as-snin 1899-1900 ©ew ippubblikati. Studji fuq il-kontribut possibbli bejn ilklima u d-deni rqiq saru mill-Kummissjoni dwar idDeni Rqiq. It-tabib R.W. Johnstone qabbel iltemperatura u x-xita medja g˙as-snin 1894-1903 malkaΩijiet tad-deni rqiq li ©raw fil-popolazzjoni çivili u militari, u wera li g˙al xi ra©uni seta’ kien hemm xi relazzjoni. IΩjed riΩultati dwar dan g˙as-snin 1905-1906 ©ew ukoll ippubblikati24. Barra mir-records li kienu jin©abru mid-Dipartiment ta’ l-Ilma u o˙rajn, l-Osservatorju Meterjolo©iku ta’ Malta fis-seklu dsatax li kien jag˙mel parti milLaboratorju FiΩiku tal-Università, kien ukoll ji©bor informazzjoni fuq il-klima. L-osservazzjonijiet li kienu jsiru hawn kienu wisq sporadiçi biex jkunu ta’ uΩu siewi. Fl-1900, il-Professur Napuljun Tagliaferro li kien id-Direttur ta’ l-Istruzzjoni Pubblika ˙atar lit-tabib Thomas Agius biex jorganizza l-Osservatorju fuq listandards ta’ l-Ingliterra. Wara ftit Ωmien, ix-xog˙ol biex jitwaqqaf l-Osservatorju Meterjolo©iku waqa’ ta˙t

Mediterranean Commission Fever (1905-1907): Reports of the Commission appointed by the Admiralty, the War Office and the Civil Government of Malta for the investigation of Mediterranean Fever under the supervision of an Advisory Committee of The Royal Society. Harrison & Sons, London, 7 volumi.

Ix-Xjenzi Naturali - Klima

C. Leach

T. Agius

Diretturi ta’ l-Osservatorju Meterjolo©iku fis-seklu 19

id-direzzjoni ta’ Cyril Leach. Bil-mod seba’ stazzjonijiet meterjolo©içi ©ew stabiliti g˙all-Università l-Belt, Furjana, Óal Lija, Ûejtun, Ûurrieq, Mdina, Naxxar, waqt li t-tag˙rif dwar ix-xita kienet tin©abar minn kull skola tal-Gvern. L-osservazzjonijiet jintbag˙tu lill-©urnali kollha f’Malta u f’çentri meterjolo©içi barra minn Malta. Wara medja ta’ g˙axar snin, Agius mill-©did ˙a f’idejh it-tmexxija. It-tabib Agius ippubblika bosta rapporti dwar il-klima ta’ Malta25. Il-waqfien tal-Osservatorju 25

T. Agius: Climate of Malta. Go: A. Macmillan (editur): Malta and Gibraltar illustrated. Collingridge, Londo, p.301-309, 1915.

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta STRUMENTI METERJOLOÌIÇI

Barometru

Recorder g˙ar-ri˙

Recorder g˙ad-dawl tax-xemx

Ix-Xjenzi Naturali - Klima

Meterjolo©iku ta’ Malta fil-bidu tas-seklu g˙oxrin g˙en biex tin©abar fuq baΩi xjentifika sensiela ta’ records dwar il-klima. Dawn servew biex diversi studjuΩi jag˙mlu riçerka fuq aspetti varji tal-klima, partikolarment wara l-˙amsinijiet tas-seklu g˙oxrin. Fl1952, l-osservazzjonijiet meterjolo©içi bdew jinΩammu mill-Uffiççju Meterjolo©iku tad-Dipartiment talAvjazzjoni Çivili f’Óal Luqa. L-importanza tal-klima, mhux biss lokali imma wkoll globali, fuq l-attivitajiet tal-bniedem issa ©iet aççettata. Ir-rwol tal-klima globali fuq il-©rajjiet tal-poplu Malti jidher biç-çar fi Ωmien il-pre-istorja. G˙al nofs it-tielet seklu Q.K. meta spiççaw ˙esrem bosta çiviltajiet madwar il-Mediterran inkluΩ dik tat-Tempji Neolitiçi ta’ Malta, jidher li kien hemm waqg˙a sinjifikanti fit-temperatura globali tad-dinja. Hemm min jis˙aq li din il-bidla fil-klima ©abet mag˙ha sitwazzjoni fejn il-biedja falliet bl-effett diΩastruΩ fuq is-soçjetà tallokal. Il-ka©un tal-waqg˙a fit-temperatura globali matul dan iΩ-zmien mhux mag˙ruf, imma seta’ kien riΩultat ta’ eruzzjoni ta’ xi vulkan u azzjoni tektonika firre©jun26. L-effetti tat-teknolo©ija matul dan l-a˙˙ar seklu ˙allew tibdil sinjifikanti fuq l-atmosfera; tibdil li g˙andu potenzjal qawwi li jimmodifika l-klima globali. L-effetti 26

C. Savona-Ventura: Global climate and history. Sunday Times, 25 ta’ Jannar 1998, p.16; A. Mifsud; S. Mifsud; C. Agius Sultana u C. SavonaVentura: Malta: Echoes of Plato’s Island. Prehistoric Society; Malta, 2000.

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

li wie˙ed qieg˙ed jara fil-klima llum jista’ jkun sinjal ta’ tibdil fl-atmosfera li ©ab il-bniedem innifsu. Min˙abba li huwa ma˙sub li r-re©jun tal-Mediterran se jkun wie˙ed mill-aktar affettwat ˙aΩin minn din ilbidla fil-klima, il-Gvern Malti kien sa˙aq fl-1992 li lproblema ti©i indirizzata mill-Ìnus Mag˙quda. Biblijografija D. Chetcuti; A. Buhagiar; P.J. Schembri; u F. Ventura: 1992 The Climate of the Maltese Islands: A Review. University of Malta: Malta. P.C. Lewis: 1966 The weather. Malta Year Book St. Michael’s College Publ., Malta; p. 295-307; u 1973, p. 349-361.

Ix-Xjenzi Naturali – L-Astronomija

IX-XJENZI NATURALI

L-ASTRONOMIJA FRANK VENTURA

a mill-eqdem Ωminijiet, in-nies mifruxa ma’ ˙afna artijiet urew interess fis-sema bil-lejl u filmovimenti tax-xemx u l-qamar. Huma raw kif g˙amlu biex jiksbu tag˙rif dwar is-sema li seta’ jkun ta’ siwi g˙alihom. Sabu li mill-movimenti setg˙u jo˙olqu kalendarju biex jurihom meta jkun wasal Ωmien il-˙art, iΩ-Ωriegh u l-˙sad, kif ukoll meta jkun wasal Ωmien il-festi u r-riti reli©juΩi tag˙hom. Sabu li setg˙u jqassmu l-kwiekeb f’kostellazzjonijiet u nnutaw li hemm ˙ames pjaneti dawk il-kwiekeb li ma jΩommux posthom fis-sema – jimxu minn kostellazzjoni g˙al o˙ra. Da˙˙lu f’mo˙˙hom li dawn il-movimenti talpjaneti kellhom effett fuq ir-rejiet u n-nies ta’ madwarhom, fuq is-sa˙˙a u l-mard, fuq il-biedja u ssajd, fuq l-im˙abba u l-mibeg˙da, u fuq tant affarijiet o˙ra. Hekk nibtet l-astrolo©ija, jew dak l-ist˙ajjil bla ra©uni mibni fuq l-ideja li b’xi mod id-destin talbnedmin marbut mal-movimenti ta’ l-istilel. Sabu ukoll kif juΩaw l-istilel biex imexxuhom fil-vja©©i bil-ba˙ar 65

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Tempju Megalitiku Mnajdra, forsi osservatorju astronomiku

’l bog˙od mix-xtut u hekk nibtet ix-xjenza tannavigazzjoni. IΩda, kien hemm nies o˙rajn, li minbarra li sfruttaw l-g˙arfien tag˙hom tas-sema g˙all-uΩu fil˙ajja ta’ kuljum, bdew jistaqsu kif minn dan l-g˙arfien setg˙u jitg˙allmu dwar il-forma ta’ l-univers, kif isibu d-distanzi tax-xemx u l-qamar, u kif setg˙u jkejlu kemm jista’ jkun eΩatt il-movimenti tax-xemx, tal-qamar u talpjaneti u b’hekk ibassru l-poΩizzjoni tag˙hom fis-sema. Fost l-ewwel li ttantaw iwie©bu dawn il-mistoqsijiet insibu n-nies tal-Mesopotamja, li kienu jg˙ixu fejn illum hemm l-Iraq, u warajhom il-Griegi. Kien hekk li nibtet ix-xjenza tal-astronomija. Dan kollu ©ara mijiet ta’ snin qabel Kristu, iΩda matul iΩ-Ωminijiet ta’ wara ukoll nsibu li l-astronomija dejjem kienet applikata fit-twaqqif u fit-tibdil tal-kalendarju, 66

Ix-Xjenzi Naturali – L-Astronomija

fil-kalkoli u fit-tbassir tal-astrolo©ija, u fin-navigazzjoni. Minbarra hekk, maΩ-Ωmien l-astronomija kibret b˙ala xjenza g˙alkemm kultant l-iΩvilupp mexa bil-mod jew waqaf g˙al ˙afna Ωmien sakemm re©a’ qabad u llum, b˙al xjenzi o˙ra, l-astronomija qed tikber b’rata mg˙a©©la. Wie˙ed mill-perijodi twal meta lastronomija ma tantx imxiet ’il quddiem kien bejn ittieni seklu wara Kristu (W.K.) u l-1500. Madwar is-sena 150 W.K., Klawdju Tolomew, Grieg li kien joqg˙od f’Lixandra, l-E©ittu, ©abar it-tag˙rif xjentifiku kollu dwar l-astronomija miksub sa Ωmienu fi ktieb bit-titlu Matematike Syntaxis. Fih ippreΩenta l-istruttura ta’ lunivers, li fasslu u rfinaw l-Griegi minn xi 500 sena qabel Kristu, bid-dinja wieqfa fiç-çentru u bil-qamar, ix-xemx, il-˙ames pjaneti u l-istilel jduru madwarha fi çrieki fuq çrieki. Biex jispjega kif ta˙dem din is-sistema ©eoçentrika (minn geos, li tfisser id-dinja), huwa ˙oloq sistema ta’ ©eometrija bbaΩata fuq it-teoremi tal-Griegi ta’ qablu. Wera kif biha tista’ tikkalkula il-poΩizzjonijiet fis-sema bi preçiΩjoni li kienet taqdi l-bΩonnijiet ta’ Ωmienu. Snin wara, min˙abba ttaqlib u l-©lied fid-dinja ta’ dak iΩ-Ωmien, dan ilktieb intilef g˙all-popli ta’ l-artijiet tal-punent,

Klawdju Tolomew

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

ji©ifieri l-Ewropa tal-lum. IΩda b’xorti tajba g˙adda f’idejn l-G˙arab li apprezzaw il-kobor xjentifiku u matematiku tieg˙u u tawh it-titlu ta’ l-Almagest, li jfisser l-aqwa. Huma qalbu l-ktieb g˙all-G˙arbi, uΩawh fit-tag˙lim, fir-riçerka, u fil-prattika tal-astronomija u tal-astrolo©ija. Xi astronomi G˙arab, fosthom Al Sufi (903-986 W.K.), Abu al Wafa (940-997/8), Ibn Junis (miet fl-1009) kisbu fama g˙aliex sabu teoremi ©eometriçi ©odda biex juΩaw fil-kalkoli tag˙hom, jew g˙allosservazzjonijiet li g˙amlu, jew g˙al kif uΩaw lastronomija biex isibu d-direzzjoni lejn Mekka minn kull post fid-dinja. Astronomu G˙arbi ie˙or, Ibn al-Hajtham mag˙ruf ukoll b˙ala Alhazen (965-1040) kiseb fama g˙all-kritika tieg˙u tal-Almagest. Huwa nnota li Tolomew kien sab kif jikkalkula l-movimenti tax-xemx, tal-qamar u talpjaneti wa˙da iΩda ma weriex kif dawn kollha jing˙aqdu flimkien f’mekkaniΩmu fiΩiku wie˙ed. B’hekk naraw li sal-bidu tat-tieni millennju, l-G˙arab kienu mg˙allmin fil-g˙erf li kien in©abar dwar lastronomija minn xi 600 sena Q.K. fi Ωmien il-BabiloniΩi sa Ωmienhom. Dan il-g˙erf mexa mag˙hom hekk kif bdew jie˙du ta˙t idejhom l-artijiet fuq ix-xatt tal-Afrika ta’ Fuq, Spanja, Sqallija, u fl-a˙˙ar waslu Malta fis-sena 870 Q.K. Ûmien il-G˙arab G˙alkemm wara l-waqg˙a ta’ Malta f’idejn l-G˙arab seta’ kien hemm xi Ωmien fis-seklu g˙axra meta l-gΩejjer 68

Ix-Xjenzi Naturali – L-Astronomija

tag˙na kienu diΩabitati, mal-bidu tal-ewwel millennju jidher li Malta bdiet tintela bin-nies u l-Imdina re©g˙et ˙adet ir-ru˙. Naturalment ir-reli©jon Islamika kienet ir-reli©jon uffiçjali tal-pajjiΩ. Skond din ir-reli©jon il-fidili kellhom isumu fix-xahar qaddis tar-Ramadan, li kien jimxi fuq kalendarju tal-qamar u kull xahar kien jibda meta jidher l-ewwel felli irqieq tal-qamar, kellhom jitolbu ˙ames darbiet kuljum f’˙inijiet speçifiçi, u meta jitolbu kellhom i˙arsu lejn id-direzzjoni tal-belt ta’ Mekka. L-astronomija kienet tid˙ol f’kull wa˙da minn dawn ir-regolamenti, u kif rajna l-G˙arab kellhom g˙arfien teoretiku u prattiku tal-astronomija. Nafu li f’moskej f’artijiet o˙ra kien jin˙atar muwaqqit, li kien astronomu responsabbli biex josserva l-movimenti tax-xemx u talqamar. B’hekk ikun jista’ jg˙id x’˙in ikun wasal il-˙in tat-talb. G˙alhekk ma niskantawx jekk fil-moskea ewlenija f’Malta ta’ dak iΩ-Ωmien kien hawn mexxej reli©juΩ li kien mid˙la sewwa tal-astronomija biex millosservazzjonijiet astronomiçi jiddeçiedi meta kellu jibda r-Ramadan, il-˙inijiet tat-talb, u jsib id-direzzjoni talMekka. Kull fejn marru l-G˙arab, minbarra l-astronomija xerrdu ukoll ˙afna snajja’, fosthom dik ta’ l-arlu©©ar. Minn kitba li waslet sa Ωmienna, insibu li f’Malta talbidu tas-seklu tnax ukoll kellna arlu©©ar li kien mid˙la tal-astronomija. Dan g˙amel arlo©© mekkaniku b’figura 69

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

ta’ tfajla li ddoqq is-sig˙at billi twaqqa’ boççi tal-metall fuq bieqja tal-bronΩ. Dan l-arlo©© sa˙˙ar lil Ωew© poeti Maltin ta’ dak iΩ-Ωmien, Abu al-Qasim Ibn Ramadan al-Maliti u Abdallah Ibn al-Samati al-Maliti li bejniethom qabblu din l-g˙anja spirtu pront: Jiena, Ibn Ramadan ng˙id lil Ibn al-Samati, Isa, ibqa sejjer b’din it-taqbila: It-tfajla li t˙abbat fuq il-bieqja tal-bronΩ, U Ibn as-Samati issokta: Hekk hi ©ibdet il-qlub ˙erqana. L-img˙allem li sawwarha, l-ewwel tela’ s-sema Kixef l-isferi, innota l-g˙eliem (taΩ-Ωodjaku) u l-gradi (ta’ l-elittiku). Minn dawn il-versi jidher çar li l-arlo©© kien mag˙mul b’seng˙a kbira u l-arlu©©ar kien mg˙allem dwar l-isferi tas-sema fejn kienu jduru x-xemx, il-qamar u l-pjaneti. Kien jaf ukoll dwar iΩ-Ωodjaku u l-elittiku. Ta’ l-ewwel hija l-faxxa tal-kostellazzjonijiet minn fejn tg˙addi xxemx matul is-sena. L-elittiku huwa ç-çirku imma©inarju fis-sema li juri l-mog˙dija eΩatta tax-xemx u l-gradi juru l-moviment tax-xemx minn jum g˙allie˙or. Dan kollu jsostni li f’Malta kien hawn nies ta’ çertu kultura li kienu japprezzaw ix-xog˙ol tal-arlu©©ar u l-poeΩija, u kellhom g˙arfien tal-prinçipji ta’ lastronomija. L-G˙arab ˙allewlna ukoll il-baΩi semitika ta’ l-ilsien 70

Ix-Xjenzi Naturali – L-Astronomija

Malti. Fost il-kliem semitiku li g˙adna nuΩaw sallum u li x’aktarx ©ej mill-ewwel sekli tat-tieni millennju, nsibu l-ismijiet ta’ dawk l-o©©etti li naraw fis-sema. Hekk insibu: • ix-xemx, il-qamar, il-kewkba u l-kwiekeb, il-kwiekeb fe©©ejja (meteori), il-kewkba bix-xuxa (kometa), ilkewkba ta’ filg˙axija u l-kewkba ta’ filg˙odu (ilpjaneta Venere), it-Trajja (il-grupp tal-kwiekeb mag˙ruf b˙ala l-Plejadi), il-kifs (l-eklissi), jikfes (jid˙ol fl-eklissi). U kliem ie˙or li jintuΩa sew fl-astronomija kif ukoll fiddiskors ta’ kuljum: • is-sema, bil-lejl, bin-nhar, is-seb˙, iΩ-Ωerniq, lg˙abex, u kliem ie˙or b˙al dawn. Dan il-wirt lingwistiku jfakkarna fi Ωmien meta lastronomija kienet iktar importanti g˙all-˙ajja ta’ kuljum. Ûmien il-Kavallieri ta’ San Ìwann (1530-1798) Mill-G˙arab naqbΩu g˙al Ωmien il-Kavallieri ta’ San Ìwann g˙aliex ma g˙andniex tag˙rif dwar lastronomija minn meta tkeççew l-G˙arab f’nofs is-seklu tlettax sa meta waslu l-kavallieri iktar minn 250 sena wara. IΩda nistg˙u ng˙idu li fl-artijiet l-o˙ra ftit li xejn kien qed isir progress fl-astronomija u kwaΩi xejn ma Ωdied ma’ dak li kienu jafu l-Griegi u l-G˙arab. Mhux 71

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

hekk nistg˙u ng˙idu g˙all-268 sena ta’ Ωmien ilkavallieri. Matul dak iΩ-Ωmien in˙ass il-bΩonn ta’ tibdil fil-kalendarju, fin-navigazzjoni, u fit-teorija dwar issistema ©eoçentrika ta’ l-univers, waqt li xorta baqa’ interess fl-astrolo©ija. Qabel ma n˙arsu lejn x’©ara f’Malta u l-kontribut Malti g˙all-astronomija, jaqbel li naraw fuq fuq x’©ara f’dawn l-oqsma f’dak iΩ-Ωmien. L-astronomi nsara ndunaw li l-kalendarju ma kienx tajjeb biΩΩejjed. Il-kalkoli tad-data tal-G˙id il-Kbir, likbar festa ta’ l-insara, kienet qed tag˙ti riΩultati li ma jaqblux mar-regola li l-festa ssir fl-ewwel Óadd wara lqamar kwinta li jse˙˙ wara l-ekwinozju tar-rebbieg˙a fil-21 ta’ Marzu. Fil-fatt ix-xemx kienet qed til˙aq lekwinozju xi g˙axart ijiem qabel il-21 ta’ Marzu. Kien hemm bΩonn, g˙alhekk, li l-kalendarju jinbidel, iΩda ˙add ma kien jaf kif. Fin-navigazzjoni, in˙ass il-bΩonn ta’ tag˙rif iktar preçiΩ tal-poΩizzjonijiet tal-gΩejjer, talportijiet, ix-xtut, l-iskolli u dak kollu li seta’ jag˙mel ittba˙˙ir iktar effiçjenti u ming˙ajr periklu. Dan seta’ jsir billi jinstabu l-koordinati ©eografiçi ta’ kull post ta’ interess u jsiru mapep nawtiçi ta’ min jorbot fuqhom. IΩda l-ikbar bidla saret fl-ideat dwar is-sistema ta’ lunivers m˙addna mill-astronomi. Fil-fatt fi Ωmien ilkavallieri saret rivoluzzjoni s˙i˙a fl-astronomija, li ˙adet ˙afna snin sakemm ©iet aççettata millawtoritajiet. Fil-qosor ˙afna, nistg˙u ng˙idu li kollox beda bil-kwiet fl-1543 bil-ktieb De Revolutionibus Orbium Coelestium tal-kanonku kattoliku Pollakk Nikolas Copernicus. Dan wera li jekk minflok id-dinja 72

Ix-Xjenzi Naturali – L-Astronomija

titpo©©a x-xemx wieqfa f’nofs l-univers tista’ ting˙ata spjegazzjoni ©eometrika a˙jar g˙allmovimenti tax-xemx, talqamar u tal-pjaneti kif jidhru mid-dinja. F’din issistema eljo-çentrika (minn helios li tfisser xemx), iddinja kienet meqjusa b˙allpjaneti l-o˙rajn, iddur fuqha nnifisha f’©urnata u fl-istess ˙in iddur dawra max-xemx f’sena. G˙allewwel din it-teorija, li kienet ippreΩentata b˙ala Nikolas Copernicus ipoteΩi biss, ftit kellha effett, g˙alkemm il-protestant Martin Luther ˙are© qatta bla ˙abel kontriha. IΩda din it-teorija ntuΩat millastronomu ÌermaniΩ Johann Kepler biex fl-1609 u ssnin ta’ wara jispjega fid-dettall l-orbita u l-movimenti tal-pjaneta Mars u jsib it-tliet li©ijiet li jirregolaw ilmovimenti tal-pjaneti kollha. Fl-istess Ωmien il-fiΩiku u l-astronomu Taljan Galileo Galilei g˙amel teleskopju fl-1609 u beda jag˙mel osservazzjonijiet tal-qamar, taxxemx, tat-Triq ta’ Sant’Anna, tal-pjaneta Ìove u talpjaneta Venere. Minn dak li ra wasal g˙all-konkluΩjoni li l-ipoteΩi ta’ Copernicus ma kienet ipoteΩi xejn iΩda il-verità, u ipprova jikkonvinçi lil kul˙add biex iwaqqg˙u s-sistema ©eoçentrika u flokha juΩaw issistema eljoçentrika. IΩda ©ara li fl-1616 l-InkwiΩizzjoni 73

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Galileo Galilei

Isaac Newton

ta’ Ruma qatg˙etha li Copernicus kien Ωbaljat u saret twissija lil Galileo biex ma jΩommx u ma jiddefendix is-sistema Kopernikana. Wara li nbidel il-Papa, fl-1632 Galileo ˙are© ktieb biex jispjega Ω-Ωew© sistemi. LInkiΩizzjoni mill-ewwel qabΩet fuqu u waslet g˙allkonkluΩjoni li Galileo ma semax mit-twissija li kienet saritlu. Talbitu jirrinunzja s-sistema Kopernikana, u meta g˙amel dan ikkundannatu g˙al g˙omru l-˙abs. Din is-sentenza nbidlet g˙al wa˙da ta’ arrest f’daru g˙al g˙omru. G˙alkemm Galileo, ta’ kwaΩi 70 sena, kellu jag˙laq ˙alqu, ix-xog˙ol mibdi minn Copernicus, minn Kepler u minnu stess tkompla fl-Ingilterra mill-fiΩiku Isaac Newton. Fl-1687 dan ta spejgazzjoni iddettaljata tal-li©ijiet li jirregolaw il-movimenti tal-pjaneti. B’hekk ir-rivoluzzjoni li bdiet fl-1543 waslet fil-milja tag˙ha kwaΩi 160 sena wara, fl-1687, u fet˙et il-bibien g˙al riçerka ©dida fl-astronomija u fil-fiΩika. Ir-Riforma tal-Kalendarju Il-kalendarju kien sar fi Ωmien Ìulju Çesare fis-sena 46 Q.K. u nbena fuq il-moviment tax-xemx matul is-sena 74

Ix-Xjenzi Naturali – L-Astronomija

li kien fiha 365 jum u kwart eΩatt, mqassma fi tliet snin ta’ 365 jum u sena ta’ 366 jum. IΩda fil-fatt ix-xemx tag˙mel id-dawra tag˙ha fi 365 jum u kwart nieqes ftit iktar minn ˙dax-il minuta. G˙alhekk matul is-snin, ixxemx dehret li qed tavvanza b’jum kull 128 sena fuq ilkalendarju. Sa nofs is-seklu sittax ix-xemx kienet avvanzat xi g˙axart ijiem. Hekk li x-xemx kienet til˙aq l-ekwatur tas-sema, jew l-ekwinozju, u tibda l-istagun tar-rebbieg˙a meta l-kalendarju kien juri l-11 ta’ Marzu. Min˙abba dan id-difett kien jinqala’ inkwiet dwar iddata tal-G˙id il-Kbir. Biex jaqtag˙ha darba g˙al dejjem, fl-1576 il-Papa Gregorju XIII waqqaf kummissjoni biex tag˙tih parir dwar it-tibdil li kien hemm bΩonn. Din kienet tikkonsisti minn prelati tal-Knisja, astronomi, matematiçi u avukat biex jaraw in-na˙at kollha talproblema. Fosthom kien hemm ukoll il-Patrijarka Injazju ta’ Antiokja fis-Sirja. Dan, minbarra li kien matematiku, kien jaf ilmediçina, l-astronomija u kellu tag˙rif tal-kalendarju tal-pajjiΩi tal-Lvant Nofsani. Il-Kummissjoni bdiet tilqa’ s-su©©erimenti minn ˙afna bnadi fosthom minn g˙and il-Patrijarka Injazju li kiteb l-idejat tieg˙u bl-G˙arbi. Kien hemm bΩonn g˙alhekk ta’ traduzzjoni ta’ dik il-kitba u tar-reazzjonijiet talIl-Papa Gregorju XIII 75

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

membri l-o˙rajn tal-kummissjoni. G˙al dan ix-xog˙ol tqabbad il-Malti Dun Leonardu Abela li bejn l-1577 u l1578 kien Vigarju Ìenerali f’Malta sakemm la˙aq l-Isqof Tumas Gargallo. Abela kien espert tal-lingwi tal-Lvant Nofsani u dak iΩ-Ωmien kien qieg˙ed Ruma. Wara sitt snin ta’ diskussjoni, l-kummissjoni qablet dwar it-tibdil li kellu jsir u kitbet dokument lill-Papa fi Frar 1582. Dan kellu l-firem tal-membri tal-kummissjoni u ta’ Abela, li ffirma b˙ala xhud tal-firma tal-Patrijarka Injazju, li kienet bl-G˙arbi. Naraw g˙alhekk li dan il-Malti da˙al fil-qalba tal-problema tal-kalendarju u g˙andna g˙ax na˙sbu li mhux biss kien espert tal-lingwi iΩda kellu g˙arfien biΩΩejjed tal-astronomija biex jifhem iddiskussjoni li kienet g˙addejja bejn Injazju u lkummissjoni. Fl-24 ta’ Frar 1582 il-Papa ffirma d-digriet biex ise˙˙ tibdil fil-kalendarju minn Ottubru. B’dan it-tibdil ilkalendarju l-antik kellu jitmexxa g˙axart ijiem ’il quddiem, hekk li l-g˙ada tal-Óamis, 4 ta’ Ottubru 1582 kellu jkun il-Ìimg˙a, 15 ta’ Ottubru. Minbarra hekk, is-sena bisestili ta’ 366 jum kellha tibqa’ sse˙˙ kull erba’ snin ˙lief g˙as-snin çentinarji li mhumiex diviΩibbli eΩatt b’400. G˙alhekk is-snin 1700, 1800 u 1900 ma kellhomx ikunu snin bisestili, waqt li s-snin 1600 u 2000 kienu bisestili. F’Malta, l-Kunsill tal-Ordni qatag˙ha li l-bidla sse˙˙ kif ordna l-Papa iΩda pajjiΩi o˙ra damu ssnin qabel g˙amlu l-bidla me˙tiega. Bil-kalendarju l©did, msejja˙ Gregorjan, ix-xemx u l-kalendarju jimxu flimkien g˙al eluf ta’ snin qabel ma jkun hemm bΩonn ta’ xi bidla o˙ra. 76

Ix-Xjenzi Naturali – L-Astronomija

Il-Kejl tal-Óin L-arlo©©i mekkaniçi kienu xi ˙a©a rari u jqumu ˙afna flus. Mhux hekk l-arlo©©i tax-xemx. Dawn setg˙u jsiru bi ftit flus iΩda kien hemm bΩonn tal-astronomija biex wie˙ed ikun jaf il-movimenti tax-xemx matul il-jum u matul is-sena u xi ftit matematika biex isiru l-kalkoli tat-tul tad-dellijiet tal-werrej u d-disinn tal-linji tassig˙at. Setg˙u jsiru ukoll bil-prattika ming˙ajr wie˙ed ma joqg˙od jid˙ol fil-matematika tas-su©©ett. F’Malta nsibu Ω-Ωew© kwalitajiet. L-arlo©©i tax-xemx vertikali huma l-iktar komuni u nsibuhom iddisinjati ma’ xi ˙ajt jew fuq xi ©ebla wieqfa mqeg˙da fit-tarf ta’ bejt. Inqas komuni huma l-arlo©©i orizzontali jew mimdudin ma’ l-art, waqt li g˙andna ukoll arlo©© tax-xemx tat-tip ekwatorjali u ie˙or li jin©arr.

Arlo©© tax-xemx f’Malta, 1659

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

L-iktar arlo©© tax-xemx antik li g˙andna jinstab fixXewkija, G˙awdex. Dan huwa mnaqqax bir-reqqa fuq ©ebla (44 çm x 35 çm) mwa˙˙la ma’ ˙ajt tan-Nofsinhar ta’ bini li x’aktarx kien torri antik. Dan i©ib id-data tas16 ta’ April 1546 u l-motto ENCHOR. It-tieni l-eqdem arlo©© jinstab imnaqqax mad-dahar tal-knisja talÌiΩwiti l-Belt fil-bini l-qadim tal-Università. Dan i©ib id-data tat-13 t’Awissu 1695 u g˙andu kitba ta’ Ωew© versi bil-Latin. Ma nafux min g˙amel dawn iΩ-Ωew© arlo©©i, iΩda min g˙amel l-arlo©© tal-Belt uΩa s-seng˙a biex isib id-direzzjoni tal-werrej tal-metall u jiddisinja l-linji tas-sig˙at skond il-faççata tal-˙ajt, li qed t˙ares kwaΩi lejn ix-Xlokk. Wara dawn insibu erba’ arlo©©i tax-xemx vertikali fil-Kunvent tal-patrijiet Dumnikani tar-Rabat, tnejn i˙arsu lejn il-Lvant, wie˙ed lejn inNofsinhar u ie˙or lejn il-Punent. Dawn kollha mag˙mula b’seng˙a kbira mill-Patri Benedetto Castronius fl-1717 meta dan id-Dumnikan minn Sqallija kien il-pirjol tal-kunvent tar-Rabat. Huwa kien mag˙ruf g˙all-˙ila tieg˙u fil-matematika u fil-Biblijoteka Nazzjonali nsibu ktieb tieg˙u dwar it-teorija tal-arlo©©i tax-xemx ta’ tipi differenti. Arlo©© tax-xemx mhux tassoltu, li jmur lura sa Ωmien il-kavallieri, kien jinstab fisSala tal-Gran Kunsill fil-Palazz, il-Belt. Dan kien jikkonsisti minn medda fl-art twila xi ˙mistax-il metru u wiesg˙a 13 çm, mag˙mula minn biççiet tal-ir˙am, waqt li minn toqba Ωg˙ira fis-saqaf kien jid˙ol ra©© dawl li jimxi mal-moviment tax-xemx u jaqa’ fuq din il-medda f’nofsinhar. Dan kien inqala’ meta l-art saret ta’ l-injam biex is-sala ssir sala tal-ballu, iΩda b’xorti tajba g˙andna tpin©ija bil-kulur li turi kif kien. F’dan il-kaΩ 78

Ix-Xjenzi Naturali – L-Astronomija

ukoll ma nafux min g˙amel dan l-arlo©©, iΩda nafu li kien sar b’seng˙a. F’Óal Lija hemm arlo©© tax-xemx mnaqqax fuq ˙ajt ta’ bini antik u ta˙tu hemm lapida bil-kliem Ame Don Pietro Hagius Domus Hec Reparata Est u d-data 1638. Arlo©© ie˙or li x’aktarx sar fi Ωmien il-kavallieri jinstab fuq ©ebla wieqfa fil-Palazz Verdala, il-Buskett. Dan huwa mnaqqax fuq ©ebla t˙ares lejn innofsinhar imqieg˙da fuq pilastru ˙dejn wa˙da midda˙liet tal-©nien. Wara Ωmien il-kavallieri saru ˙afna iktar arlo©©i taxxemx. Fl-1824 meta Patri Calcedonio Gulia Kappuççin tqabbad biex jirrestawra l-arlo©©i tax-xemx tal-Kunvent tad-Dumnikani fir-Rabat, g˙amel arlo©© li juri meta jkun sar nofsinhar. Litografija tal-1842 turi arlo©© taxxemx simili mal-bini tas-Segretarju Ewlieni tal-gvern fil-Belt fejn illum hemm il-KaΩin Malti. Sa llum stess dan il-KaΩin g˙andu arlo©© tax-xemx li juri nofsinhar, iΩda dan huwa xog˙ol ©did tal-1972 ta’ Dun Gorg Fenech wara li parti mill-faççata tal-KaΩin Malti kienet waqg˙et fil-gwerra. F’dan ix-xog˙ol, Dun Ìor© da˙˙al f’Malta g˙all-ewwel darba l-analemma fl-arlo©©i taxxemx. Din hija figura forma ta’ 8 m©ebbda u tg˙in lil min irid jaqra l-˙in eΩatt g˙aliex tikkore©i g˙allmoviment irregolari tax-xemx minn ©urnata g˙all-o˙ra. Dun Ìor© dejjem da˙˙al l-analemma fl-arlo©©i taxxemx kbar tieg˙u, fosthom insibu dak tal-Palazz presidenzjali ta’ San Anton (1978); mal-Knisja ta’ San Bastjan, Óal Qormi (1978); fid-Dar tal-Kleru, Fleur-deLys (1980); fis-Seminarju tal-Arçisqof, ir-Rabat (1984); ma’ dar privata fi Triq Aniçi, Hal Qormi (1984). Arlo©©i 79

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta Arlo©© tax-xemx malfaççata tal-Knisja ta’ San Bastjan, Qormi, ma˙dum fl-1978 minn Dun Ìor© Fenech.

o˙rajn mag˙mulin bis-seng˙a saru minn Charles G. Zammit, fosthom ma’ dar privata fi Triq Óal Tartarni, ir-Rabat (1933) u ma’ dar privata fi Triq Victor Denaro, l-Imsida (1968). Paul I. Micallef ukoll g˙amel xi arlo©©i tax-xemx, fosthom fl-Istitut Tekniku, f’Ra˙al Ìdid; arlo©© tax-xemx ekwatorjali fil-Liçeo Vassalli, u arlo©©i Ωg˙ar f’xi djar privati. Dawn jissemmew u jintwerew fi stampi fi ktieb ta’ Micallef li fih informazzjoni dwar xi sittin arlo©© tax-xemx madwar Malta. Insibu ukoll numru kbir ta’ arlo©©i tax-xemx fuq knejjes, djar u bini ie˙or fil-kampanja u postijiet o˙ra. Dawn l-arlo©©i huma xhieda ta’ l-interess fil-moviment tax-xemx u taxxewqa tal-bniedem biex juΩa u juri l-g˙erf li kiseb, u flistess ˙in isebba˙ l-ambjent ta’ madwaru. 80

Ix-Xjenzi Naturali – L-Astronomija

Il-Kosmografija u l-Ìeografija Fl-1582, l-G˙awdxi Antonino Saliba ippubblika inçizjoni kbira (86 çm x 56 çm) bi stampa fin-nofs u Ωew© kolonni ta’ kitba, wa˙da fuq kull na˙a ta’ l-istampa. Listampa turi tmien faxex fit-tond, wa˙da tmiss ma’ lo˙ra u çirku fin-nofs, li jirrapreΩentaw l-isferi ta’ lunivers mill-qamar ’l isfel skond it-teorija ta’ l-univers tal-filosfu Grieg Aristotle. Il-faxxa tan-nofs tirrapreΩenta l-wiçç tad-dinja u turi mappa ta’ l-artijiet tal-kontinenti ta’ l-Ewropa, l-Asja u l-Amerika. Ta˙t din il-faxxa hemm tliet faxex li juru il-Purgatorju u l-Limbu, u fin-nofs iççirku ta’ l-infern. Waqt li ’l fuq minn wiçç id-dinja hemm Ωew© faxex, jirrappreΩentaw l-isferi ta’ l-arja; faxx ie˙or iktar ’l fuq jirrapreΩenta l-isfera tal-kometi, il-kwiekeb fe©©ejja, u dwal o˙rajn li jidhru fis-sema; u l-faxx ta’ barra nett mimli ilsna tan-nar jirrappreΩenta l-isfera tannirien. Dan ix-xog˙ol huwa interessanti g˙ax jurina biç-çar kemm kienu g˙adhom qawwija l-idejat ta’ Aristotle u ta’ Tolomew. Id-dinja tidher wieqfa f’nofs l-univers blisferi madwarha, g˙alkemm fl-istampa ma jidhrux lisferi tal-qamar, tax-xemx, tal-pjaneti u tal-kwiekeb. Mill-isferi kollha li jidhru, l-iktar li jinteressawna huma t-tnejn ta’ barra. Wa˙da turi kif, skond Aristotle, lkometi huma b˙al fwar li jitla’ mid-dinja u meta jasal fl-isfera ta’ barra jaqbad u jiddi g˙al ftit taΩ-Ωmien biex wara jintefa g˙al kollox. Kull kometa msemmija kienet dehret tassew u kull wa˙da kienet assoçjata ma’ xi diΩastru jew mewt ta’ xi re jew re©ina. Skond Aristotle ukoll, l-isfera tan-nar tin˙oloq min˙abba li l-isfera tal81

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta Il-filosofu Grieg Aristotle

qamar t˙okk ma l-isfera tan-na˙a ta’ barra tad-dinja u s-s˙ana li tin˙oloq tinfexx fi fjammi tan-nar. Xog˙ol ie˙or Malti tal-a˙˙ar snin tas-seklu sittax li jag˙tina ˙jiel dwar l-astronomija ta’ dak iΩ-Ωmien huwa l-ktieb tal-1590, Opusculum Geographicum Rarum ta’ Fra Giovanni Myriti. Dan kien miktub g˙aΩ-Ωg˙aΩag˙ li qed jippreparaw g˙all-kors fl-università. Fl-ewwel parti Myriti jfisser xi prinçipji ˙fief ta’ l-astronomija u kif dawn jintuΩaw biex isiru il-mapep tad-dinja. Fit-tieni parti jiddiskrivi fil-qosor l-artijiet mag˙rufa fi Ωmienu li fosthom insibu l-artijiet ©odda fl-Amerika u fl-Oçean Indjan. Fl-istruttura ta’ l-univers li jaghti, Myriti juri d82

Ix-Xjenzi Naturali – L-Astronomija

dinja wieqfa fin-nofs u l-qamar, ix-xemx, il-pjaneti, u lkwiekeb jduru fi sferi madwarha skond l-idejat Aristoteljani, iΩda Ωied sfera fuq barra nett fejn insibu l-©enna bl-an©li u l-qaddisin. Wara jsemmi l-kuluri talpjaneti u bi stampi jiççaqilqu juri kif ise˙˙ eklissi u kif isir kejl ta’ angoli bi strument msejja˙ l-isfera armillari. Dan ix-xog˙ol jurina li Ω-Ωg˙aΩag˙ kienu jitg˙allmu xi ftit astronomija teoretika u prattika mal-©eografija. Dnub li ma nafux jekk kinux ikomplu jitg˙allmu dwar dawn l-oqsma fil-korsijiet tag˙hom fl-università. Ta˙lita ta’ Astronomija u Astrolo©ija M’hemmx dubju li wie˙ed mill-iktar kotba kurjuΩi miktuba f’Malta huwa l-iSpecula Melitensis Encyclica, titlu li jista’ jfisser ‘osservatorju Malti fit-tond’. Dan ilktieb huwa ta˙lita ta’ astrolo©ija ma’ xi ftit astronomija. Il-faççata tat-titlu turina li kien ippubblikat f’Napli fl1638 u li l-awtur tieg˙u kien il-Malti Salvatore Imbroll, il-Pirjol Ìenerali ta’ l-Ordni. Il-ktieb jiddiskrivi magna, mag˙mula mill-Ìizwita Atanasju Kircher meta kien Malta. L-awtur isej˙ilha ©abra ta’ strumenti fiΩiçi u matematiçi li bihom nistg˙u nippreΩentaw b’metodu ©did dak kollu li g˙andu x’jaqsam ma’ l-astronomija u l-fiΩika permezz ta’ roti u çrieki. Wara jfisser biçça biçça kif wie˙ed jista’ jsib, fost ˙afna affarijiet o˙ra, id-data bil-kalendarju Ìuljan u l-kalendarju Gregorjan, kif tista’ tikkalkula d-data tal-G˙id, kif tqabbel il-˙in ta’ Malta ma’ dak ta’ pajjiΩi o˙ra, kif isir it-tbassir astrolo©iku skond il-poΩizzjonijiet tal-pjaneti, meta jkun hemm bΩonn ta’ xi mediçina u ˙wejje© o˙ra li g˙andhom x’jaqsmu mas-sa˙˙a. Minn parti o˙ra tal-magna seta’ 83

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

jin©abar tag˙rif dwar rjie˙, tempesti, u tag˙rif dwar innavigazzjoni. Dan l-a˙˙ar inqalg˙et polemika dwar min kien veru lawtur g˙aliex instabu indikazzjonijiet li seta’ kien liskular ÌiΩwita Atanasju Kircher stess, li kien matematiku mag˙ruf u kien interessat fi-xjenzi. Dan Ωar Malta g˙al xi tmien xhur bejn l-1637 u l-1638 u seta’ ˙oloq dan l-istrument biex ig˙inu fit-tag˙lim, waqt li huwa possibbli li Imbroll kiteb id-direzzjonijiet li kien tah Kircher dwar kif g˙andu juΩa l-istrument. Intqal ukoll li l-ktieb m’hu ta’ l-ebda siwi g˙ax mimli ˙merijiet. Imma jiswa biex jurina kemm l-astrolo©i kienu ottimisti u fl-istess ˙in Ωbaljati fil-metodi tat-tbassir tag˙hom. L-Astronomija u n-Navigazzjoni Lejn l-a˙˙ar tas-seklu sbatax u l-bidu tas-seklu tmintax kien hemm interess qawwi fin-navigazzjoni. Il-pajjiΩi li kellhom kummerç kbir bil-ba˙ar u flotot navali biex i˙arsu dan il-kummerç, fosthom Franza, ˙assew ilbΩonn ta’ mapep nawtiçi eΩatti biex jit˙affef il-kummerç u jitnaqqas il-periklu ta’ nawfra©ju. Fl-1693, il-FrançiΩi qabbdu lil Jean-Matthieu de Chazelles, g˙alliem talidrografija f’Marsilja, biex imexxi spedizzjoni lejn ilGreçja, it-Turkija u l-E©ittu biex jin©abar tag˙rif dwar il-latitudni u l-lon©itudni ta’ postijiet mal-kosta ˙alli jsiru mapep tajbin ta’ dik in-na˙a tal-Mediterran. Fi triqtu lejn dawn l-artijiet de Chazelles g˙adda Malta u sab il-latitudni u l-lon©itudni ta’ gΩiritna b’metodi astronomiçi. L-istess g˙amel l-astronomu FrançiΩ Louis Feuillée meta Ωar Malta mid-19 ta’ Jannar sal-25 ta’ Frar 84

Ix-Xjenzi Naturali – L-Astronomija

1708. Huwa sab il-latitudni mill-osservazzjonijiet talaltitudni tal-kwiekeb Sirius, Rigel u ta’ kewkba o˙ra tiddi fl-ispalla ta’ Orjon (il-kostellazzjoni tal-Kaççatur), u mill-altitudni tax-xemx fuq il-meridjan. G˙amel ukoll Ωew© osservazzjonijiet tal-˙in lokali ta’ l-eklissi talqamar Io tal-pjaneta Ìove fit-22 ta’ Jannar u l-14 ta’ Frar 1708. Minnhom ikkalkula l-lon©itudni ta’ Malta middifferenza bejn il-˙in lokali ta’ dawn l-avvenimenti u l˙in lokali ta’ Parigi minn fejn kienu qed ji©u osservati minn Jean-Dominique Cassini, id-direttur talOsservatorju ta’ Pari©i. L-Ordni tal-Kavallieri ukoll kellu flotta organizzata u lesta g˙at-taqbid. Lejn it-tmien tas-seklu tmintax sa˙˙ew il-flotta billi armaw bil-vaxxelli, bastimenti kbar b’xi ˙amsin kanun jew iktar u b’tag˙mir tat-tba˙˙ir iktar sofistikat. G˙alhekk fl-1742 in˙olqot skola tannavigazzjoni u iktar tard, fl-1779 Ωdiedet skola talmatematika avvanzata u n-navigazzjoni fl-Università. Naturalment, wie˙ed mis-su©©etti tan-navigazzjoni mg˙allma fl-iskola u fl-Università kien l-astronomija. B’xorti tajba nafu x’kien mg˙allem g˙aliex g˙andna lktieb Trattato della Sfera ed introduzione alla navigazione per l’uso dei piloti miktub mill-g˙alliem innifsu, Giovanni Pagnini, fl-1743 u ippublikat f’Venezja fl-1750. Pagnini twieled f’Lucca, l-Italja iΩda sar çittadin Malti. Huwa qassam ix-xog˙ol f’Ωew© kotba, wie˙ed dwar lastronomija u d-dinja tag˙na u l-ie˙or dwar il-prattika tan-navigazzjoni bil-boxxla, l-osservazzjonijiet 85

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

astronomiçi u d-disinn tal-mapep nawtiçi. Fl-ewwel ktieb, Pagnini jag˙ti tag˙rif fil-qosor tal-movimenti taxxemx, tal-qamar u tal-pjaneti, isemmi l-kostellazjonijiet kollha mag˙rufa sa Ωmienu, u t-tqassim tal-kwiekeb skond kemm jiddu. Huwa jsemmi l-korrezzjonijiet li jridu jsiru fl-osservazzjonijiet tal-altitudni tax-xemx, talqamar u l-kwiekeb min˙abba r-rifrazzjoni u l-parallassi. Jag˙ti ftit tag˙rif dwar il-qmura tal-pjaneti Ìove u Saturnu li jidhru f’teleskopju. Wara jsemmi kif tista’ tinstab il-latitudni ta’ post mill-g˙oli tax-xemx jew ta’ xi kewkba fuq il-meridjan. Imbag˙ad jispjega tliet metodi biex tinstab il-lon©itudni. G˙alkemm ftit li xejn hemm matematika fil-ktieb, fil-bidu nett Pagnini javΩa lill-qarrejja li biex titg˙allem in-navigazzjoni trid tkun taf il-©eometrija, l-aritmetika, it-trigonometrija tal-pjan u t-trigonometrija sferika. Mill-kitba jidher li l-istudenti ta’ Pagnini kienu jkunu m˙arr©a tajjeb fit-teorija u lprattika tal-astronomija li kellhom bΩonn g˙annavigazzjoni. L-Osservatorju Astronomiku tal-Gran Mastru de Rohan Fl-1782, Deodat Dolomieu (1750-1801), Kommendatur fil-Lingwa ta’ Alvernja ˙ajjar lill-Gran Mastru De Rohan biex iwaqqaf f’Malta osservatorju astronomiku. Il-Gran Mastru ˙alla f’idejn Dolomieu biex jara x’hemm bΩonn u dan fid-9 ta’ Ìunju 1782 kiteb lill-astronomu mag˙ruf FrançiΩ Joseph-Jerome de Lalande g˙al parir dwar strumenti u ˙ti©ijiet o˙ra. L-Osservatorju kellu jinbena fuq it-turretta tal-Palazz fil-Belt u x-xog˙ol tal-©ebel sar minn Mejju sa Ottubru 1783. Inxtara kwadrant b’ra©© 86

Ix-Xjenzi Naturali â&#x20AC;&#x201C; L-Astronomija

Il-Gran Mastru Emmanuel de Rohan (1775â&#x20AC;&#x201C;1797)

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

ta’ tliet piedi minn Pari©i, li kien wie˙ed mill-iktar strumenti preçiΩi, u xi strumenti Ωg˙ar o˙ra. Billi l-iskop ewlieni tal-Osservatorju kien li ssir mappa eΩatta talkwiekeb, kien hemm bΩonn ukoll ta’ kronometru, jew arlo©© preçiΩ, iΩda s’issa ma nstabx dokument li juri li dan inxtara. Fuq su©©eriment ta’ Dolomieu, il-Gran Mastru ˙atar lil Jean-Auguste Dangos b˙ala d-direttur tal-Osservatorju. Dan kien kaptan fl-armata FrançiΩa m˙arre© fl-astronomija, l-fiΩika u l-matematika. Fl-1780, l-Akkademja tax-Xjenzi ta’ Pari©i, b’rikonoxximent talkontribut tieg˙u fl-astronomija, ˙atritu korrispondent tag˙ha u hekk sar membru ta’ din l-Akkademja presti©©juΩa. Dangos beda l-osservazzjonijiet ta’ kuljum malli lOsservatorju kien lest f’Ottubru 1783. IΩda b’xorti ˙aΩina ftit li xejn nafu x’kienu r-riΩultati li nkisbu g˙aliex intilfu, kif naraw iktar ’l quddiem. Il-ftit li nafu jo˙ro© minn Ωew© ©rajjiet speçjali li ©ibdu l-attenzjoni tad-dinja astronomika lejn l-Osservatorju u d-direttur tieg˙u. Fit-22 ta’ Jannar 1784, Dangos skopra kometa ©dida fil-kostellazzjoni Cetus (Il-Balena) u ˙abbar issejba tieg˙u fil-Journal des Sçavans tal-Akkademja taxXjenzi ta’ Pari©i. Huwa rnexxielu jsib il-kometa qabel l-astronomi mag˙rufa FrançiΩi Jean-Dominique Cassini, Pierre Méchain u Charles Messier, li lkoll bdew josservawha mill-24 ta’ Jannar ’il quddiem. Millosservazzjonijiet li saru, n˙admet l-orbita tal-kometa u dan il-kalkolu g˙en biex re©g˙et instabet fid-9 ta’ Mejju 1784 wara li kienet intilfet fid-dawl tax-xemx hekk kif g˙addiet minn warajha. G˙alkemm wara nstab li 88

Ix-Xjenzi Naturali – L-Astronomija

Dangos ma kienx l-ewwel astronomu li ra l-kometa, g˙ax kienet instabet qabel, is-sejba indipendenti tieg˙u uriet li l-Osservatorju ta’ Malta seta’ jkun ta’ siwi g˙alliΩvilupp ta’ l-astronomija. Din it-tama issa˙˙et ftit xhur wara fil-11 ta’ April 1784, meta Dangos ˙abbar is-sejba ta’ kometa o˙ra fil-kostellazzjoni Vulpecula (il-Volpi Ω-Ûg˙ir). Fl-ittra li bag˙at lil Charles Messier, f’Pari©i fil-15 ta’ April, Dangos ta l-poΩizzjonijiet tal-kometa fil11 u fil-15 ta’ April u stqarr li fil-jiem l-o˙ra raha xi minn daqqiet biss u ma setax ikejjel il-poΩizzjoni tag˙ha. Littra waslet kwaΩi xahar wara, fit-13 ta’ Mejju, u g˙alkemm Messier fittex il-kometa ma rahiex. Kulhadd ˙aseb li dan ©ara g˙ax il-kometa tbieg˙det mid-dinja jew li mxiet iktar lejn in-Nofsinhar u b’hekk ma kinitx tidher minn Pari©i. Sadanittant, Dangos kien baqa’ josserva l-kometa u sab erbatax-il poΩizzjoni tag˙ha sal1 ta’ Mejju 1784. Minnhom, Dangos ˙adem l-elementi, jew il-karatteristiçi, ta’ l-orbita tal-kometa u ippubblikahom. Huwa sab li din kienet kometa perjodika. Dan kien ifisser li fil-futur il-kometa setg˙et ter©a’ tersaq lejn ix-xemx u d-dinja u hekk ter©a’ tkun osservata mill-astronomi. G˙al ˙afna snin, tista’ tg˙id kul˙add nesa din il-kometa. IΩda g˙oxrin sena wara bdew il-mistoqsijiet dwar it-tieni sejba ta’ Dangos u dawn wasslu g˙al kontroversja kbira li g˙adha tissemma sa llum. Ix-xog˙ol tajjeb li kien qed isir fuq il-poΩizzjonijiet talkwiekeb g˙all-mappa tas-sema ntemm ˙esrem fit-13 ta’ Marzu 1789. Dakinhar l-Osservatorju ntlaqat minn sajjetta, ˙a n-nar u nqerdu r-re©istri kollha ˙lief g˙al xi 89

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

re©istri bl-osservazzjonijiet meteorolo©içi u xi folji o˙ra tal-karti li kienu f’kamra o˙ra. Din kienet id-daqqa talmewt ta’ l-Osservatorju li kien sewa ˙afna flus u daqqa ta’ ˙arta kbira ghal Dangos li kien g˙adda ˙afna sig˙at josserva u jikkalkula. Huwa re©a’ lura lejn belt twelidu, Tarbes, fi Franza u ftit tas-snin wara n˙atar professur tal-matematika fl-Ecolé Centrale hemmhekk. Huwa baqa’ jag˙mel osservazzjonijiet astronomiçi blistrumenti li ssellef mill-Akkademja tax-Xjenzi ta’ Pari©i, kif ukoll osservazzjonijiet u tbassir meteorolo©iku, u kejl tal-g˙oli tal-qçaçet tal-muntanji Pirinej mill-pressjoni atmosferika. Meta rtira minn dan ix-xog˙ol, in˙atar il-librar tal-belt ta’ Tarbes u baqa’ jΩomm dal-post sa mewtu fit-22 ta’ Settembru 1833. Fl-a˙˙ar snin ta’ ˙ajtu kien milqut mill-kontroversja li nqalg˙et dwar is-sejba tat-tieni kometa u waqt li kien baqa’ irrispettat f’beltu, tilef il-kredibilità tad-dinja xjentifika. Dan ©ara g˙aliex fl-1786 instabu ppubblikati f’riviΩta ÌermaniΩa l-erbatax-il osservazzjoni talkometa li Dangos qal li kienu ntilfu fin-nar li qered lOsservatorju. L-astronomu mag˙ruf J.F. Encke analizzahom u sab li minnhom ma tistax to˙ro© l-orbità tal-kometa sakemm ma ti˙ux id-distanza bejn id-dinja u x-xemx g˙axar darbiet ikbar eΩatt milli fil-fatt hi. Huwa xela lil Dangos li kien qarraq u li vvinta losservazzjonijiet g˙all-glorja li skopra kometa. Fiddiskussjoni li nqalg˙et kien hemm xi u˙ud li qabΩu g˙al Dangos, fosthom il-matematiku çelebri Carl F. Gauss, direttur tal-Osservatorju ta’ Berlin, li qal li veru kien hemm Ωball fil-kalkoli iΩda mhux bilfors ifisser li 90

Ix-Xjenzi Naturali – L-Astronomija

Dangos kien qarraq. Minkejja din id-difiΩa ta’ Gauss, kwaΩi l-astronomi kollha qablu li dak li g˙amel Dangos ma kienx xejn ˙lief qerq u tal-mist˙ija. G˙alhekk ©ara li Dangos baqa’ jissemma fl-istorja tal-astronomija min˙abba l-fama mhix mixtieqa li kiseb. IΩda l-vanta©© ta’ Osservatorju f’Malta ma ntesiex. Meta Napuljun ˙ataf lil Malta fl-1798 ippjana li minflok l-Università titwaqqaf Ecolé Centrale u osservatorju astronomiku mag˙ha biex jintuΩa fit-tag˙lim tan-navigazzjoni. Dawn il-pjanijiet sfaw fix-xejn hekk kif il-Maltin qamu kontra l-FrançiΩi sentejn wara. Is-Seklu Dsatax Fi Ωmien l-IngliΩi, fisseklu dsatax jispikka luΩu tal-astronomija biex jinstabu lkoordinati ©eografiçi ta’ Malta u osservazzjonijiet minn dilettanti Maltin u barranin ig˙ixu f’Malta. IΩda l-iktar xog˙ol importanti sar mill-IngliΩ William Lassell bit-teleskopji kbar li ©ab mieg˙u waqt Ωew© Ωjajjar twal f’Malta. William Lassell

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Il-Koordinati Ìeografiçi ta’ Malta Fl-1816 kien stazzjonat f’Malta il-Kaptan William Henry Smyth tal-flotta IngliΩa. Tliet snin qabel kien ing˙ata linkarigu biex jist˙arre© il-kosta ta’ Sqallija bil-g˙an li jiddisinja mappi idrografiçi tag˙ha. Dan ix-xog˙ol intlaqa’ tajjeb u Smyth da˙˙al f’mo˙˙u li jifrex dan ixxog˙ol ma’ l-artijiet tal-madwar sakemm fl-a˙˙ar tin˙oloq mappa nawtika ta’ min jorbot fuqha tal-Ba˙ar Mediterran kollu. Biex jintla˙aq dan il-g˙an kien hemm bΩonn li jsiru osservazzjonijiet astronomiçi biex jinstabu l-latitudni u l-lon©itudni ta’ ˙afna lokalitajiet mal-kosta tal-Mediterran. Il-baΩi tieg˙u waqqafha fit-turretta talPalazz fil-Belt fejn qabel kien hemm l-Osservatorju ta’ de Rohan u l-kronometri kien jikkalibrahom mal-˙in lokali ta’ Malta fuq ix-xatt tal-Birgu. Fl-istess Ωmien l-awtoritajiet tal-flotta FrançiΩa qabbdu lill-Kaptan Pierre-Henri Gauttier-Duport biex jibda sensiela ta’ esplorazzjonijiet idrografiçi tal-Ba˙ar Mediterran u tal-Ba˙ar l-Iswed. Gauttier kellu ta˙t ilkmand tieg˙u tmien astronomi fuq il-bastiment La Chevrette. Fil-bidu ta’ Ìunju 1816, La Chevrette da˙let g˙all-ewwel darba f’Malta u Smyth iltaqa’ ma’ Gauttier. Iddeçidew li jikkollaboraw u Gauttier tella’ strument astronomiku forma ta’ çirku bit-teleskopju fit-turretta tal-Palazz biex jikkonferma l-latitudni ta’ Malta li kien sab Smyth. Ir-riΩultati tat-tnejn qablu perfettament. Fid9 ta’ Ìunju 1816 se˙˙et eklissi totali tal-qamar u Smyth qabbel il-˙inijiet tal-faΩijiet ewlenin ta’ l-eklissi li osserva ma’ dawk tat-tmien astronomi fuq La Chevrette biex jara jekk il-metodi tieg˙u kinux preçiΩi. Il-˙inijiet qablu 92

Ix-Xjenzi Naturali – L-Astronomija

sa sekonda jew inqas, b’hekk Smyth ˙assu m˙ejji biΩΩejjed biex iwettaq il-g˙an tieg˙u. Fl-ist˙arri© tieg˙u li ˙a xi ˙ames snin Gauttier g˙adda Malta mill-inqas erba’ darbiet o˙ra u kull darba kejjel l-lon©itudni ta’ gΩiritna. Dan g˙aliex, waqt li l-latitudni tista’ titkejjel b’mod ˙afif mill-g˙oli tax-xemx jew talkwiekeb, il-kejl tal-lon©itudni jitlob osservazzjonijiet preçiΩi tal-˙in ta’ xi eklissi jew differenzi bejn il-˙in lokali u l-˙in tal-baΩi minn fejn ikun ikkalibrat ilkronometru. Minn na˙a l-o˙ra, Smyth beda l-vja©©i tieg˙u fil-Mediterran u sab il-koordinati ta’ bosta lokalitajiet fuq ix-xatt u l-gΩejjer tal-Mediterran. Ilkollaborazzjoni bejn Smyth u Gauttier kibret fl-1820 bi ftehim formali g˙alkemm kull wie˙ed minnhom ippubblika mapep nawtiçi tal-Mediterran kollu u talgΩejjer separatament. Matul l-istess perjodu, fl-1818 kien hawn Malta stazzjonat Christian Carl Ludwig Rümker, li g˙alkemm kien ÌermaniΩ, kien inga©©at b˙ala ‘G˙alliem talKadetti tal-Ba˙ar’ fuq il-bastiment IngliΩ Albion. Huwa kien astronomu u matematiku tajjeb. Waqt li kien Malta g˙amel g˙add ta’ osservazzjonijiet u ppubblikahom firriviΩti xjentifiçi ewlenin, il-Correspondance Astronomique u l-Edinburgh Philosophical Journal. Huwa osserva l-˙inijiet tal-faΩijiet prinçipali ta’ l-eklissi tax-xemx tal-5 ta’ Mejju 1818, li kien ukoll osservat minn Pari©i u minn Greenwich, l-Ingilterra; sab il-˙in eΩatt ta’ Ωew© okkultazzjonijiet tal-qamar, ji©ifieri meta lqamar g˙atta Ωew© kwiekeb tal-kostellazjoni Aries, li 93

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

kienu osservati ukoll minn Firenze; u tnax-il okkultazzjoni o˙ra li ma kinux osservati minn postijiet o˙rajn. Kif rajna, fl-istess Ωmien, il-Kaptan Gauttier kejjel id-differenza fil-˙inijiet lokali bejn Toulon, fi Franza u Malta (fl-1817, l-1819 u l-1820) u bejn Formentera, wa˙da mill-gΩejjer Baleariçi u Malta (fl1818). Iktar tard, il-kap tal-in©iniera idrografiçi tal-flotta Franciza, M.P. Daussy uΩa l-osservazzjonijiet ta’ Rümker u ta’ Gauttier biex jikteb rapport dwar illon©itudni ta’ Malta u l-gΩejjer ta’ Milo u ta’ Korfu. Il-pubblikazzjonijiet ta’ Rümker g˙enuh biex, meta fl1819 intemm l-inga©© tieg˙u mal-flotta IngliΩa, ing˙aqad ma’ Sir Thomas Brisbane, il-Gvernatur il-©did ta’ New South Wales, fl-Awstralja fejn dan tal-a˙˙ar ried iwaqqaf osservatorju astronomiku. Hemmhekk Rümker skopra kometa li r-ritorn tag˙ha kien imbassar minn J.F. Encke u g˙amel xog˙ol siewi fuq il-katalgu tal-kwiekeb ta’ l-emisfera tan-Nofsinhar. G˙alkemm inqala’ xi tilwim fl-osservatorju ta’ Brisbane f’Parramatta, eventwalment Rümker in˙atar l-ewwel Astronomu tal-Gvern fl-Awstralja u ippubblika ˙afna studji xjentifiçi. Osservazzjonijiet Mhux Sistematiçi Fis-seklu dsatax ftit li xejn kien hemm osservazzjonijiet sistematiçi ˙lief fl-osservatorji mwaqqfa apposta. Dan kien japplika kullimkien kif ukoll f’Malta. Imma f’˙afna pajjiΩi kien hemm individwi li jag˙mlu u jirrappurtaw osservazzjonijiet ta’ avvenimenti astronomici speçjali. Wie˙ed minn dawn l-avvenimenti se˙˙ bejn l-a˙˙ar 94

Ix-Xjenzi Naturali – L-Astronomija

ta’ Frar u l-bidu t’April 1843 kif jidher f’rapport ta’ Stefano Zerafa, Gio. Carlo Grech Delicata, Gio. Gaetano Aquilina u Giuseppe Vella. Ftit wara nΩul ix-xemx tat28 ta’ Frar 1843 deher faxx tad-dawl tiela’ mix-xefaq f’angolu ta’ xi tletin grad li kien iktar qawwi mid-dawl Ωodjaku li jidher dak iΩ-Ωmien tas-sena. Wara erbat ijiem ta’ s˙ab, il-faxx re©a’ beda jidher kuljum, u fl-10 ta’ Marzu deher çar li dan kien parti mid-denb ta’ kometa tiddi ˙afna. L-a˙jar osservazzjonijiet saru bejn is-17 u l-20 ta’ Marzu meta l-koma, kif tissejjah ras il-kometa, kienet tidher ming˙ajr il-˙tie©a ta’ teleskopju. Saru osservazzjonijet tal-poΩizzjonijiet tal-koma, tat-tul taddenb u tal-moviment tal-kometa hekk kif bdiet titbieg˙ed mid-dinja u tidher inqas qawwija. Fil-©ranet ta’ wara dehret xi drabi qalb is-s˙ab sakemm intilfet g˙al kollox sat-2 ta’April 1843. Minn rapporti f’pajjiΩi o˙rajn jidher li l-iskoperta tal-kometa saret independentement minn ˙afna postijiet. Millosservazzjonijiet nstab li d-denb kien twil madwar 512il miljun kilometru, l-itwal denb ta’ kometa li qatt deher s’issa. Il-kwiekeb fe©©ejja jew meteori (shooting stars) jidhru ta’ spiss u hemm Ωminijiet tas-sena meta jidhru iktar, iΩda ftit jag˙tu kashom. Mhux hekk ©ara f’Malta u pajjiΩi o˙ra ta’ l-Ewropa fil-lejl ta’ bejn it-13 u l-14 ta’ Novembru 1866 meta dehret xita ta’ meteori jiddu u xi w˙ud jisplodu bla ˙oss, li qanqlet sew biΩa’ kif ukoll interess. W. Watson u l-assistent kirurgu J.P.H. Boilneau fl-armata IngliΩa kitbu deskrizzjonijiet iddettaljati f’gazzetta Maltija dwar x’raw. Fir-rakkont tieg˙u, 95

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Watson isemmi l-g˙add ta’ meteori li ra kull kwarta bejn nofs il-lejl u t-tlieta ta’ filg˙odu. Il-massimu ntla˙aq fis-sag˙tejn meta dehru xi 500 meteora fi kwarta, g˙alkemm kien hemm xi waqtiet meta dehru bejn 15 u 20 meteora fis-sekonda. Fis-27 ta’ Novembru 1872 re©a’ ©ara l-istess u Watson re©a’ rrakkonta kif il-massimu ntla˙aq fid-disg˙a u nofs ta’ filg˙axija meta dehru bejn 300 u 500 meteora fil-minuta, g˙alkemm dawn ma kinux jiddu daqs dawk tal-1866. Tlettax-il sena wara eΩatt, fis-27 ta’ Novembru 1885 re©a’ kien hemm xita o˙ra ta’ meteori u re©g˙et dehret kitba dwarha. Ix-xita ta’ meteori tal-1872 u l-1885 huma storikament importanti g˙aliex minnhom instab li l-kwiekeb fe©©ejja jiffurmaw mill-frak li jo˙ro© minn kometa. F’dan il-kaΩ, il-kometa Biela inqasmet f’biççtejn bejn id-dehriet tag˙ha tal-1839 u tal-1846, Ω-Ωew© partijiet re©g˙u dehru fl-1852. Wara intilfu g˙al kollox, izda minflok id-dehra mistennija tag˙hom fl-1872 u l-1885, dehru lkwiekeb fe©©ejja osservati minn Malta u minn pajjiΩi o˙ra fl-Ewropa. Osservazzjonijiet Sistematiçi Malta kisbet post fl-istorja ta’ l-astronomija b’ri˙et ta’ l-IngliΩ William Lassell (1799-1880) li g˙azel lil Malta g˙all-osservazzjonijiet tieg˙u b’Ωew© teleskopji kbar li bena. Lassell beda mix-xejn, imma ta’ erbg˙in sena sar sinjur kbir mill-birrerija li kellu f’Liverpool. Fl-1846 g˙amel teleskopju riflettur b’idejh stess b’mera tal-metal b’diamteru ta’ Ωew© piedi (60 çm) u tubu ta’ g˙oxrin pied imrikkeb fuq baΩi ekwatorjali biex ikun jista’ jilhaq kull parti tas-sema ming˙ajr tfixkil. Dan kien wie˙ed 96

Ix-Xjenzi Naturali – L-Astronomija

mill-aqwa teleskopji ta’ dak iΩ-Ωmien. Bih Lassell skopra lil Triton, l-ikbar qamar tal-pjaneta Nettunu inqas minn xahar wara li nstabet dik il-pjaneta, il-qamar Hyperion tal-pjaneta Saturnu, u l-qmura Ariel u Umbriel talpjaneta Uranu. F’Settembru 1852, Lassell ©ab dan itteleskopju l-kbir mieg˙u f’Malta u waqqfu fuq ilKavallier ta’ San Ìwann fil-Belt. Minn hemm g˙amel ˙afna osservazzjonijiet tal-pjaneti Nettunu, Uranu, u Saturnu u tal-qmura tag˙hom, iΩda ma rnexxilux isib

Teleskopju f’Tignè mwaqqaf minn W. Lassell, 1861

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

qmura ©odda. Osserva ukoll xi kwiekeb doppji u nNebula ta’ Orjon. Huwa aççerta ru˙u li din in-Nebula kienet tikkonsisti minn gass u trab u mhux minn gruppi ta’ kwiekeb kif kien hemm min ˙asebu kif g˙addiet ixxitwa, fl-1853 mar lura l-Ingilterra u re©a’ waqqaf itteleskopju f’daru f’Liverpool. Ftit tas-snin wara, fl-1857 g˙amel il-˙sieb li jibni teleskopju kbir id-doppju ta’ dak li kellu u fuq l-istess mudell. Ippjana li j©ibu Malta, fejn kien sab klima u sema ideali. Ix-xog˙ol fuq Ωew© mirja ta’ erba’ piedi (122 çm), it-tubu ta’ 37 pied (11.3 metri) u l-baΩi tal-˙adid saret bejn l-1859 u l-1860. Lassell waqqaf dan it-teleskopju l-kbir f’Tignè, tasSliema f’Ottubru 1861. Madwar it-teleskopju kien hemm pjattaforma ta’ l-injam iddur fuq ir-roti u fuqha torri tal-injam ta’ madwar erba’ sulari minn fejn isiru losservazzjonijiet. G˙alhekk kellu bΩonn Ωew© ˙addiema mieg˙u, wie˙ed biex idawwar rota kbira darba kull sekonda ˙alli t-teleskopju jimxi mal-kwiekeb u ie˙or biex idawwar il-mekkaniΩmu tal-pjattaforma bit-torri. L-osservazzjonijiet bdew fl-20 ta’ Jannar 1862 u baqg˙u sejrin sa Marzu 1865. Fl-1863, Lassell ©ab lillastronomu ÌermaniΩ Albert Marth biex ig˙inu fixxog˙ol. Lassell kellu interess speçjali fl-osservazzjonijiet tal-pjaneti u l-qmura tag˙hom, u fin-Nebula ta’ Orjon. Waqt li Marth tqabbad jag˙mel esplorazzjoni sistematika tas-sema g˙an-nebuli. Dak iΩ-Ωmien innatura tan-nebuli ma kinitx mag˙rufa. Illum nafu li lbiçça l-kbira tag˙hom huma galassji. Fi ftit iktar minn tliet snin ta’ osservazzjoni huma g˙amlu katalgu talpoΩizzjonijiet ta’ 600 nebula, ˙afna minnhom osservati 98

Ix-Xjenzi Naturali – L-Astronomija

g˙all-ewwel darba minn Malta. Fl-1865, Lassell Ωarma t-teleskopju u ˙adu lejn l-Ingilterra. IΩda ma re©ax armah hemmhekk. Xi snin wara offrieh lill-Osservatorju ta’ Melbourne, fl-Awstralja iΩda dawn ma aççettawhx g˙ax riedu jibnu teleskopju ©did. Fl-a˙˙ar it-teleskopju spiçça mkisser g˙all-iskrapp. Is-Seklu G˙oxrin Mill-ist˙arrig li sar s’issa jidher li fl-ewwel nofs tas-seklu g˙oxrin ftit li xejn sar xog˙ol astronomiku f’Malta. Forsi l-iktar osservazzjonijiet astronomiçi ta’ interess storiku saru mhux minn astronomi iΩda mill-pittur Giuseppe Cali u l-edukatur Francis Reynolds li t-tnejn pin©ew ilkometa Halley li dehret minn Malta f’Mejju 1910. Fla˙˙ar nofs tas-seklu nsibu Ωew© episodji ta’ xog˙ol minn astronomi professjonali u t-twaqqif ta’ gruppi ta’ dilettanti ta’ l-astronomija li taw sehemhom g˙alliΩvilupp ta’ l-astronomija fil-livell popolari u semiprofessjonali f’Malta kif ukoll barra minn Malta. Stazzjonijiet ta’ Riçerka fl-Astronomija F’nofs is-snin sittin l-astronomi li kienu qed jistudjaw fid-dettall il-bidliet Ωg˙ar fil-kamp manjetiku tax-xemx bdew juΩaw strumenti li kellhom bΩonn sig˙at ta’ xemx kontinwa biex jag˙tu riΩultati tajbin. G˙alhekk bdew ifittxu postijiet bi klima tajba u stabbli. Wara li qiesu numru ta’ postijiet l-Osservatorji tal-Università ta’ Cambridge fl-Ingilterra g˙aΩlu lil Malta g˙all-istazzjon tag˙hom. Huma qabbdu lill-astronomu Herold von Klüber biex iwaqqaf Stazzjon ta’ Riçerka dwar ix-Xemx 99

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Osservatorju g˙ar-Riçerka fuq ix-Xemx tal-Virtù, Rabat, 1966–1972

fil-kastell tal-Virtú, ir-Rabat. Inbniet kamra twila 20 metru biex takkomoda t-teleskopju orizzontali u listrumenti li jmorru mieg˙u. Id-dawl tax-xemx kien jid˙ol fil-kamra permezz ta’ mera li ddur max-xemx u d-dawl kien jinqasam f’Ωew© partijiet biex josservaw bidliet fil-kamp manjetiku fuq skala Ωg˙ira fl-istess ˙in li josservaw bidliet fid-dawl ta’ çerti linji tal-ispektrum tax-xemx. L-osservazzjonijiet ta’ kuljum bdew f’Settembru 1966 u l-ewwel rapport, li sar fi Frar 1967, wera kemm kien vanta©©juΩ li l-osservazzjonijet saru f’Malta u mhux f’Cambridge minn numru kbir ta’ osservazzjonijiet validi li saru. Ir-riçerka kompliet salbidu tas-snin sebg˙in u sal-1972 l-g˙anijiet kienu intla˙qu u ntemm ix-xog˙ol ta’ l-istazzjon. Fi Frar 1969, xjenzati minn University College Dublin, 100

Ix-Xjenzi Naturali – L-Astronomija

l-Irlanda u l-Atomic Energy Research Station, f’Harwell, l-Ingilterra waqqfu stazzjon fil-Qrendi, fejn kien hemm l-istazzjon meteorolo©iku tar-Royal Air Force. Huma kellhom teleskopju ottiku u ie˙or speçjali biex jaqbad l-ener©ija tar-ra©©i gammi minn Ωew© pulsars, kwiekeb speçjali li kienu skoperti fl-1967. Bl-osservazzjonijiet tag˙hom riedu jaqbdu d-dawl u l-ener©ija l-o˙ra talpulsars fl-istess ˙in. Dan l-istazzjon kien qed jag˙mel riçerka avvanzata fiΩ-Ωmien meta l-astronomi kien qed jifhmu a˙jar in-natura tal-pulsars u tar-ra©©i kosmiçi. G˙aqdiet tal-Astronomija Maltin Bejn Ottubru 1949 u Jannar 1950, il-Professur Gaston Tonna Barthet organizza sensiela ta’ osservazzjonijiet b’teleskopju u ta˙dita dwar l-univers fi ˙dan il-Malta Cultural Institute (MCI) mwaqqaf minnu stess. Dawn qajmu ˙afna interess u ˙afna nies t˙ajru jing˙aqdu fiçÇirku g˙all-Istudju tal-Astronomija fl-MCI bl-ewwel laqg˙a ssir fil-31 ta’ Jannar 1950. Bejn April u Ìunju Tonna Barthet g˙amel kors ta’ sitt ta˙ditiet waqt li saru laqg˙at o˙ra fejn membri o˙rajn g˙amlu diskorsi dwar aspetti tal-astronomija u l-ivvja©©ar fl-ispazju. Flosservatorju tieg˙u Tonna Barthet kellu Ωew© teleskopji rifratturi li kienu jintuΩaw g˙all-osservazzjonijiet talqamar, tal-pjaneta Ìove, u tan-Nebula ta’ Orjon. IçÇirku tal-Astronomija tal-MCI baqa’ jiltaqa’ b’mod regulari sa Diçembru 1954. Wara ntilef l-interess u lattivitajiet waqfu. Fis-snin sittin, meta bdew it-titjiriet spazjali n˙olqu xi g˙aqdiet Ωg˙ar li organizzaw xi ftit ta˙ditiet g˙all101

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Laboratorju Astronomiku u Meterjolo©iku ta’ G. Tonna Barthet

istudenti u g˙amlu xi osservazzjonijiet g˙al xi sena jew tnejn, waqt li fis-snin sebg˙in in˙olqu erba’ g˙aqdiet. L-iStella Maris College Astronomy Society (SMCAS) u il-La Salle Astronomy Society twaqqfu fl-1974 u l-1979 rispettivament bl-inizjattiva ta’ Brother David Mizzi. G˙an principali taΩ-Ωew© g˙aqdiet kien li jing˙ata kors li jwassal lill-istudenti g˙all-GCE Ordinary level flastronomija. IΩda minbarra l-kors ta’ lezzjonijiet, ilgrupp tal-Kulle©© Stella Maris organizza ˙afna attivitajiet marbutin ma’ osservazzjoni u esibizzjonijiet. Dan l-a˙˙ar, wara xi snin ta’ nuqqas ta’ attività, lSMCAS ©abet f’Malta lill-astronomu IngliΩ, kittieb u 102

Ix-Xjenzi Naturali – L-Astronomija

personalità televiΩiva Patrick Moore u organizzat wirja dwar l-astronomija fl-iskola. L-Astronomical Association of Malta (AAM) twaqqfet fl-1977 g˙al kull min kien interessat fl-astronomija ming˙ajr distinzjoni ta’ età u livell edukattiv. L-g˙aqda organizzat ta˙ditiet, esebizzjonijiet, pro©etti ta’ osservazzjoni, u serati ta’ osservazzjoni g˙all-membri u f’xi skejjel. Minbarra Newsletter u Astronotes, l-AAM ippubblikat magazin bl-isem The AAM Quarterly Magazine, li fl-1979 inbidel u sar Hyperion. Dan kien fih artikli ta’ interess ©enerali u rapporti dwar il-pro©etti ta’ osservazzjoni tal-membri. F’Marzu tal-1978 twaqqfet l-iStudents’ Astronomical Circle (SAC) minn numru Ωg˙ir ta’ studenti ta’ lUniversità. Wara li taw sensiela ta’ ta˙ditiet fet˙u sSAC g˙al studenti o˙rajn barra l-Università b’hekk setg˙u iktar jil˙qu l-g˙an tag˙hom li jiΩviluppaw ledukazzjoni u l-interess fl-astronomija qalb il-pubbliku, u speçjalment fost l-istudenti. L-g˙aqda kellha ˙ames sezzjonijiet fejn il-membri setg˙u jiddiskutu aspetti differenti ta’ l-astronomija. Dawn organizzaw bosta laqg˙at kif ukoll serati ta’ osservazzjoni, u kampijiet ta’ ˙amest ijiem f’G˙awdex biex josservaw il-kwiekeb fe©©ejja. L-SAC organizzat ukoll sezzjoni g˙at-tfal ta’ ta˙t l-erbatax-il sena, li kisbet suççess. Il-pubblikazzjoni ewlenija kienet il-magazin Sirius, li kien ji©bor fih artikli dwar l-astronomija u l-ispazju. Fi Frar 1984 l-SAC bdiet tippubblika The Big Bang, magazin ta’ kull xahrejn. F’Mejju 1984 intlaqg˙et proposta biex l-Astronomical Association u l-iStudents’ Astronomical Circle jing˙aqdu. L-g˙aqda saret formalment fid-19 ta’ 103

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Settembru 1984 meta l-membri taΩ-Ωew© soçjetajiet iddeçidew unanimament li jxolju l-g˙aqdiet rispettivi tag˙hom u jo˙olqu g˙aqda ©dida bl-isem The Astronomical Society – L-G˙aqda ta’ l-Astronomija. Minn dak iΩ-Ωmien sa llum din l-g˙aqda organizzat ˙afna attivitajiet biex til˙aq l-g˙anijiet tag˙ha. Biex teduka l-pubbliku fl-astronomija, l-G˙aqda organizzat ta˙didiet, esebizzjonijiet, korsijiet u serati ta’ osservazzjoni bit-teleskopji tag˙ha, ˙adet sehem fi programmi tar-radju u tat-televiΩjoni, u kitbet artikli fil-gazzetti speçjalment f’okkaΩjonijiet speçjali b˙addehra ta’ xi eklissi jew xi kometa. G˙all-membri, lG˙aqda torganizza pro©etti ta’ osservazzjoni, laqg˙at, kampijiet, kompetizzjonijiet u attivitajiet soçjali o˙rajn. Il-pubblikazzjonijiet ewlenin huma n-Newsletter u The Big Bang, li jo˙ro© regolarment kull tliet xhur. Numru sabi˙ ta’ membri g˙andhom teleskopji ta’ daqs medju, b’mirja ta’ 25 çm dijametru u b’tag˙mir sofistikat elettroniku, waqt li w˙ud bnew osservatorji fi djarhom. L-G˙aqda tat kontribut lill-astronomija mhux biss f’Malta iΩda barra minn Malta ukoll bis-sehem talmembri fi pro©etti organizzati minn g˙aqdiet internazzjonali, bil-kontribuzzjoni ta’ osservazzjonijiet individwali, u bil-pubblikazzjoni ta’ studji f’rivisti xjentifiçi barranin. L-istudji tal-kwiekeb fe©©ejja minn Malta, l-osservazzjonijiet tat-tbajja’ fuq ix-xemx, talkometi, tal-kwiekeb varjabbli, u tal-poΩizzjonijiet preçiΩi tal-asterojdi huma fost l-aqwa xog˙lijiet ta’ valur xjentifiku li qeg˙din isiru mill-membri tal-G˙aqda.

104

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

IX-XJENZI SPERIMENTALI

KIMIKA U FIÛIKA MICHAEL SAMMUT u CHARLES SAVONA-VENTURA

l-bniedem minn dejjem ittanta jist˙arre© l-ambjent ta’ madwaru u g˙alhekk dejjem staqsa dwar irregoli li jmexxu id-dinja. Il-bniedem primittiv rabat dan mas-superstizzjoni u l-ma©ija, u kien biss fi Ωmien il-filosofi tal-Greçja li dawn il-mistoqsijiet ©ew indirizzati b’mod ra©onevoli. Fir-raba’ seklu Qabel Kristu, Aristotle kkonkluda li fid-dinja kollox kien mag˙mul minn erba’ elementi primarji – l-art, l-arja, in-nar, u l-ilma. Il-kunçetti ta’ Aristotle dwar ilkonsistenza tad-dinja ©ew inkorporati fil-mediçina meta Galen fit-tieni seklu Wara Kristu kkonkluda li l©isem kien mag˙mul minn erba’ kostitwenti ukoll – iddemm, l-imrar iswed, l-imrar safrani, u l-bili. Dawn lideat Ωbaljati ng˙ataw is-si©ill dogmatiku meta Tumas Akwinu fis-seklu tlettax rabat il-filosofija ©enerali ta’ Aristotle, inkluΩ dik fuq ik-konsistenza tad-dinja, mad105

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

duttrina Kristjana. Dan il-kunçett wassal biex g˙al ˙afna sekli movimenti ta’ xjenzati ntilfu fuq attività biex isibu l-mezz kif ibiddlu çomb f’deheb jew fidda. Dawn kienu jissej˙u alkimisti. Kien biss fis-seklu sbatax, li dawn ilkunçetti Ωbaljati ©ew imwarrba u l-mixja lejn l-istudju tal-kimika qabdet triq investigattiva xjentifika. F’Malta wkoll wie˙ed jista’ jinse© moviment simili firrigward ta’ l-istudji fix-xjenzi investigattivi inkluΩ ilkimika u l-fiΩika. Ma hemm l-ebda ˙jiel ta’ x’kienu lkunçetti filosofiçi li kienu j˙addnu n-nies ta’ kultura fil-GΩejjer Maltin matul iΩ-Ωmien Klassiku. Imma, ©ebla ta’ qabar minn Ωmien Paleokristjan tissu©©erixxi li ttobba ta’ dan iΩ-Ωmien kienu j˙addnu l-prinçipji ta’ Galen. Din il-lapida turi sensiela ta’ strumenti talkirur©ija inkluΩ tazzi li fihom kien jin©abar id-demm – proçess li kien jintuΩa biex tikkore©i l-konsistenza tal©isem. Dawn l-ideat f’Malta ippersistew fil-prattika medika, u fis-seklu sittax insibu li t-tobba Maltin kienu m˙arr©a fuq il-prattika tal-mediçina kif deskritta minn Galen u diversi awturi ta’ Ωmien Klassiku u Medjevali1. Il-GΩejjer Maltin waqg˙u ta˙t il-˙akma G˙arbija fissena 870 W.K. L-influwenza ta’ l-G˙arab fil-gΩejjer Maltin kompliet g˙al diversi sekli, anke wara li l-GΩejjer waqg˙u ta˙t id-dominju tan-Normanni fi Sqallija. Waqt li ftit nafu dwar ix-xjenza f’Malta f’dak iΩ-Ωmien jidher li g˙all-inqas fil-bidu tas-seklu tnax kien hemm f’Malta 1

P. Cassar: Surgical Istruments on a tomb slab in Roman Malta. Medical History, 18:p.354-359, 1974; P. Cassar: A Medico-legal report of the sixteenth century from Malta. Medical History, 18:p.354-359, 1974.

106

Ix-Xjenzi Sperimentali – Kimika u FiΩika

arti©janat ta’ livell g˙oli tant li wie˙ed ©eometriku Malti kien bena arlo©© kurjuΩ ˙afna g˙as-Sultan Ru©©ieru. Dan l-arlo©© kien juri tfajla qed tix˙et blalen Ωg˙ar ©o baçir tal-bronΩ biex turi l-˙in. Jidher ukoll li fl-istess Ωmien in-nies Maltin ta’ kultura inkluΩ poeti kienu x’aktarx mid˙la ta’ l-astronomija u ta’ l-astrolo©ija2.

It-Tabib Fra Giuseppe Zammit 2

Il-prattika tal-kimika f’Malta kienet f’dan iΩΩmien marbuta fil-qrib mal-prattika talfarmaçija. Listi ta’ mediçini tan-nofs isseklu sittax minn Malta juru li waqt ilma©©oranza tassustanzi wΩati kienu organiçi, ftit sustanzi kimiçi b˙al imlu˙a talcalcium, ˙adid, çomb, Ωingu, u ram kienu jintuΩaw regolarment b˙ala mediçina. Óafna minn dawn il-kimiçi kienu ji©u impurtati minn Sqallija g˙ax dawn is-sustanzi ma jinstabux b’mod naturali filGΩejjer Maltin. L-istudju

A.P. Vella: Storja ta’ Malta. Klabb Kotba Maltin, Malta, Vol. 1, p.83-84.

107

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

tal-farmaçija kien introdott f’Malta meta l-iskola talAnatomija u Kirur©ija ©iet imwaqqfa fl-1676. Id-direttur ta’ din l-iskola kien it-tabib Giuseppe Zammit, li kien g˙alliem tal-botanika u tal-kimika. Zammit da˙˙al listudju tal-kimika b’mod regolari. Wie˙ed mis-sustanzi li kien jipprepara Zammit kien is-sulfat tas-sodjum, li sa l-1886 kien mag˙ruf f’Malta b˙ala ‘il-Mel˙ ta’ Zammit’. L-ewwel statut ta’ l-Università ta’ Malta ippubblikat fit-22 ta’ Mejju 1771 kien stabilixxa li g˙allKors Akkademiku tal-Mediçina, is-su©©etti li kellhom ji©u studjati kienu j˙addnu l-kimika barra l-botanija, lanatomija, il-kirur©ija u l-mediçina3. L-Ordni tal-Kavallieri ta’ San Ìwann kien mag˙mul minn nies nobbli ta’ çertu kultura. G˙alhekk ma niskantaw xejn meta nsibu li ˙afna mill-membri ta’ lOrdni kienu jie˙du interess f’diversi oqsma tax-xjenza. Nafu li l-Gran Mastru Pinto de Fonseca kien jipprattika l-alkemija u kellu laboratorju personali fil-Palazz talBelt Valletta, fejn kellu wkoll mikroskopju. G˙alxejn listatuti ta’ Ordni kienu jipprojbixxu l-prattika talAlkemija billi jg˙idu li dawk in-nies li kienu jirçievu xi xog˙ol relatat mal-alkemija kienu ji©u ikkundannati g˙al seba’ snin ja˙dmu fuq ix-xwieni ta’ l-Ordni. Linteress ta’ Pinto fl-alkemija jidher li kien jil˙aq biss liskop li jfittex mezzi li wasslu g˙al ˙ajja eterna u li jbiddlu çomb f’metal prezzjuz. 3

S. Fiorini: A Prescription list of 1546. Maltese Medical Journal, 1(1):p.1931, 1988/89; P. Cassar: Medical History of Malta. Welcome Medical History Libr., London, 1964.

108

Ix-Xjenzi Sperimentali â&#x20AC;&#x201C; Kimika u Fiâ&#x201E;Śika

Il-Gran Mastru Pinto de Fonseca

109

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Jidher ukoll li alkemisti mill-Ewropa kienu ji©u Malta u kien jkollhom uΩu liberu tal-laboratorju ta’ Pinto. G˙alhekk insibu li fid-djarju tieg˙u miktub fl-1754, Ignatius Saverio Mifsud jg˙id li wie˙ed alkimista kien qag˙ad fil-palazz tal-Gran Mastru g˙al ftit xhur. Ukoll jing˙ad li fissnin 1762-66, lIl-Konti Cagliostro alkimista Giuseppe Balsamo mag˙ruf b˙ala l-Konti Cagliostro u l-˙abib tieg˙u alkimista Althotas kienu x’aktarx jg˙ixu filPalazz ta’ Pinto u esperimentaw fl-alkimija g˙al ftit xhur ma’ Pinto. Cagliostro telaq minn Malta, imma Althotas, li skond Cagilostro kien kavallier ta’ l-Ordni ta’ San Ìwann, baqa’ u x’aktarx miet Malta4. Però ir-riçerka fix-xjenza fis-seklu tmintax ma kinetx biss limitata g˙allalkemija. U˙ud mill-Membri tal-Ordni pubblikaw diversi testi dwar ix-xjenza. Minn dawn wie˙ed jista’ jsemmi lit-tabib Giuseppe Demarco (1718-1793) li kiteb diversi xog˙olijiet, inkluΩ xog˙ol fuq il-filosofija ta’ lisperimentazzjoni, fuq il-lo©ika, fuq il-matematika, fuq

T. Freller: Cagliostro and Malta. Colour image, Malta, 1997.

110

Ix-Xjenzi Sperimentali – Kimika u FiΩika

il-fiΩika sperimentali u fuq il-˙ajdrostatika5. Nafu wkoll li l-Gran Mastru Emmanuel de Rohan kellu osservatorju astronomiku fil-Palazz il-belt. F’dan jidher li kien hemm fl-1781 mill-inqas tliet trombi, teleskopju, u magna elettrika. L-osservatorju in˙araq fl-1799. Il-Kulle©© talÌiΩwiti fil-Belt Valletta kien jg˙allem il-fiΩika b˙ala parti mill-kurrikulu. Fl-1771, il-Professur tal-FiΩika kien

It-Tabib Giuseppe Demarco (1718–1793)

H.C.R. Vella: Introduction. Go: Joseph Demarco. On the passage of air from the lungs into the blood system. University Press, Malta, 1999.

111

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

il-qassis Anastasius Cavalli. Fil-kulle©© kien hemm ukoll magna elettrika6. Meta l-Ordni ta’ San Ìwann tkeççiet minn Malta u lgΩejjer waqg˙u ta˙t il-˙akma tal-FrançiΩi, l-Università ©iet abolita. Minflok ©iet imwaqqfa skola çentrali fit-18 ta’ Ìunju 1798. Din kellha tapponta tmien professuri, inkluΩ Professur tal-Kimika u ie˙or tal-Mekkanika u tal-FiΩika. Il-©lied li nqala’ fis-snin ta’ wara, waqqaf ˙esrem dan il-pjan biex ti©i Ωviluppata l-edukazzjoni tal-pajjiΩ. L-Università ©iet imwaqqfa mill-©did fl-1800, u ©iet riorganizzata fl-1836. F’din is-sena, Kummissjoni Irjali pproponiet li ji©u ma˙tura ˙ames professuri, inkluΩi dak tal-anatomija u kirur©ija, tal-mediçina, talostetrija, tal-kimika, u tal-botanika. Stabbiliet ukoll li qabel ma student kien ji©i aççettat g˙all-kors tadDottorat fil-Mediçina u l-Kirur©ija, kellu juri çertifikati li jistabilixxu li kien profiçjenti f’diversi su©©etti inkluΩa l-fiΩika. Matul is-seklu 19 u l-bidu tas-seklu 20, ir-rabta bejn l-istudju tal-kimika u tal-farmaçija baqg˙et isse˙˙, u diversi sustanzi ta’ nisel minerali b˙al sulfat ta’ magnesju, bikarbonat tas-soda, karbonat tal-ammonju, çitrat tal-˙adid u o˙rajn baqg˙u jintuΩaw regolarment b˙ala mediçina. L-ewwel professur tal-kimika li g˙allem fl-Università ta’ Malta kien il-Professur G.G. Aquilina (1834-1859). It-tag˙lim tal-kimika lill-istudenti tal-mediçina saret iΩjed importanti bl-uΩu tallaboratorju biex wie˙ed jil˙aq dijagnosi. Dan stabilixxa 6

P. Cassar: Early interest in static electricity in Malta. The Times, 10 ta’ Ottubru 1995, p.20-21.

112

Ix-Xjenzi Sperimentali – Kimika u FiΩika

laboratorju tal-kimika fl-Università bil-g˙an li l-analiΩi kimiçi jintuΩaw g˙ad-dijanjosi tal-mard. Tabib ie˙or li kien minn ta’ l-ewwel biex jinkorra©©ixxi l-analiΩi kimika fil-qasam tal-mediçina kien il-Professur talMedicina C. Schinas li kiteb f’dan ir-rigward fil-©urnal L’Ape Melitense ippubblikat fl-1838. Schinas wissa li waqt li dawn il-mezzi setg˙u jkunu ta’ g˙ajnuna, dawn ma setg˙ux jitqiesu b˙ala soluzzjoni assoluta. Ilproblemi ta’ dijanjosi ta’ preΩenza ta’ demm uman bluΩu ta’ studji bil-mikroskopju jew kimiçi ©ew diskussi mit-tobba F.L. Cavagna u T. Chetcuti, u l-Professur G.G. Aquilina fl-18417. L-avvanz fl-interess li bdew juru t-tobba Maltin fi studji xjentifiçi kien seta’ ©ej mill-kuntatt li t-tobba Maltin beda jkollhom ma’ tobba u xjenzati IngliΩi. Tabib IngliΩ importanti f’dan ir-rigward kien it-tabib militari John Davy, ˙u x-xjenzat Humphrey Davy. John Davy intbag˙at Malta mis-servizz IngliΩ fl-1828-35 u wara baqa’ jΩur il-GΩejjer Maltin u Ωamm kuntatt mat-tobba lokali, tant li fl-1840 ©ie elett membru tas-Società Medica d’Incoraggiamento di Malta – is-soçjetà fejn kienu jsiru diskussjonijiet dwar il-mediçina u x-xjenza. Davy kien jaf sew lill-Professur Aquilina u fl-1840 kien ukoll attenda wie˙ed mil-lectures tieg˙u. Waqt li kien jg˙ix Malta, Davy g˙amel diversi riçerki xjentifiçi li ppubblika matul is-snin 1833-34. Il-laboratorju tieg˙u kien miΩmum fl-Isptar Militari il-Belt li qabel kien is-

P. Cassar, 1964: op. cit.

113

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Sagra Infermerija tal-Kavallieri. Hemm kien iΩomm diversi o©©etti li jintuΩaw g˙ar-riçerka fil-kimika u lfiΩika8. L-uΩu ta’ investigazzjonijiet fil-laboratorju fil-qasam talmediçina Ωdiedu matul is-snin, u l-uΩu ta’ dawn ilmezzi biex tabib jinvestiga l-awrina tal-pazjenti kienu proposti ripetittivament fil-©urnal mediku Il Barth fl1871-72. Fl-1875, l-Uffiççju Sanitarju ©ie ristrutturat fejn ©ie imwaqqaf il-Laboratorju tas-Sa˙˙a Pubblika fejn kienu jsiru analiΩi ta’ kampjuni ta’ ikel u xorb.

Il-Professur Temi Zammit

Il-Professur tal-kimika fl-Università ta’ Malta kien ex officio appuntat biex imexxi dan illaboratorju. Mir-rapporti annwali ppubblikati g˙all-ewwel darba fl1896, jidher li llaboratorju mmexxi millProfessur Temi Zammit kien jag˙mel diversi analiΩi ta’ ikel u xorb, u sa˙ansitra kixef abbuz fejn il-kafè kien qieg˙ed ji©i m˙allat b’kimka

P. Cassar: Physiological and Pathological Research at the General Military Hospital at Valletta, Malta in the early nineteenth century. Medi-scope, 9:p.18-33, 1986

114

Ix-Xjenzi Sperimentali – Kimika u FiΩika

perikoluΩa li kien fiha mel˙ taç-çomb 9. Il-laboratorju kien ukoll jinkludi studji mikroskopiçi fejn kien hemm bΩonn. G˙alhekk sa mill-1838 il-Professur Kostaninu Schinas rawwem l-istudju ta’ l-urina bilmikroskopju. O˙rajn tkellmu u kitbu dwar l-uΩu tal-mikroskopju fl-istudju tad-demm. Minkejja dan, luΩu tal-mikroskopju ma kienx regolari u fl-1871 ittabib G. Gulia lmenta li lmikroskopju ma kienx Il-Fotografu John Ellis qieg˙ed jintuΩa biΩΩejjed, sa˙ansitra l-uΩu tieg˙u ma kiex qieg˙ed ji©i mg˙allem fl-Iskola Medika. L-uΩu tal-mikroskopju ˙a spinta wara li studenti tal-Mediçina kienu ji©u mg˙allma fit-teknika wara l-188710. Matul is-seklu 19, l-avvanzi fil-fiΩika bdew ji©u applikati fil-qasam tal-Mediçina b˙ala kura. Diversi tobba Maltin sa mill-1873 kitbu fuq u applikaw diversi strumenti b’baΩi fiΩika b˙ala trattament g˙all-mard

T. Zammit: Go: Public Health Division: Reports for 1896-1899 (ed. S.L. Pisani). Public Health Department, Malta, 4 volumi, 1896-1900. C. Savona-Ventura: History of Microscopy in Malta. MaltaPath Newsletter, 1996, 1:p.10-14.

115

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Tubu tal-X-rays tas-seklu 19

diversi, inkluΩ mard b’ infjammazzjoni jew mardiet mentali11. L-istess, ftit biss wara li l-X-rays ©ew deskritti mill-ÌermaniΩ Wilhelm Roentgen fl-1895, insibu li lProfessur Temi Zammit u l-fotografu John Ellis bdew 11

P. Cassar, 1995: op. cit.; Casi di salpingo-ovarite curati colla elettricita‘. La Rivista Medica 31 ta’ Marzu 1890, Anno 1 No. 2 p.4.

116

Ix-Xjenzi Sperimentali – Kimika u FiΩika

L-ewwel X-rays me˙udin f’Malta

jisperimentaw b’din it-teknika fl-1896. Óasra li t-teknika ma ©ietx uΩata mill-ewwel fil-qasam mediku12. Ir-rabta mill-qrib bejn l-mediçina u l-prattika tal-kimika u l-fiΩika baqg˙u sa wara t-Tieni Gwerra Dinjija. LUniversità kienet stabbiliet Fakultà tal-Letteratura u xXjenza, li kienet isservi b˙ala t˙ejjija g˙all-kors talMediçina. Matul il-kors ta’ l-1912-15, kien hemm biss 33 studenti f’din il-Fakultà. Waqt li l-Fakultà tax-Xjenza 12

Rontgen Ray Photography: Local Success. The Daily Malta Chronicle, 16 ta’ Novembru 1896.

117

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

©iet stabbilita bl-Istatut tal-Università ta’ l-1915 u setg˙et tag˙ti Baçellerat fix-Xjenza, din il-Falkultà xorta wa˙da baqg˙et responsabbli biex t˙ejji studenti mediçi u spiΩjara fil-Fakultà tal-Mediçina u Kirur©ija, u filFakultà ta’ l-In©inerija u Arkitettura. Matul is-sena akkademika 1930-31, il-Fakultà tax-Xjenza kellha biss 40 student13. Fl-1957, Kummissjoni biex tistudja s-sistema Universitarja u l-post tag˙ha fis-soçjetà twaqqaf ta˙t it-tmexxija ta’ H. Metherington. Il-Kummissjoni rraportat li meta wie˙ed iqis l-avvanz li sar f’Universitajiet o˙ra, ix-xjenza f’Malta lanqas kienet g˙adha bdiet. F’riΩorsi u livelli, il-kors Universitarju fixxjenza f’Malta ma kienx wisq iΩjed minn dak ta’ skola sekondarja fl-Ingilterra. Ir-rapport kompla biex jirrakomanda li l-Fakultà tax-Xjenza g˙andha ti©i mg˙ammra bir-riΩorsi ta’ apparat u riΩorsi umani me˙tiega. Il-Gvern u l-Università qablu ma’ dan irrapport, u l-Ordinanza ta’ l-1958 waqqfet il-kors li jwassal g˙al Baçellerat tax-Xjenza14. It-twaqqif formali ta’ dan il-kors beda moviment biex ji©u m˙ar©©a gradwati fil-qasam tax-xjenza bil-g˙an li jservu fledukazzjoni u t-teknolo©ija.

E. Magro: Office of Public Instruction. Go: Reports on the Working of Government Departments during the financial year 1913-14. Sezzjoni M, p.1-7. Government Printing Office, Malta, 1914. H. Mertherington u ohrajn: Report of the Commission: July 1955. Royal University of Malta, Malta, 1957.

118

Ix-Xjenzi Sperimentali – Kimika u FiΩika

L-ewwel Professur tal-Kimika fil-Fakultà gdida kien ilProfessur Philip Farrugia li okkupa l-post sa l-1960. Gradwat tal-mediçina, Farrugia kien l-ewwel assoçjat Malti tal-Istitut Reali tal-Kimika (1949)15. Is-suççesur tieg˙u kien l-IngliΩ Professur W.G.H. Edwards. IlProfessur Edwards kien gradwat fil-kimika, u g˙alhekk il-˙atra tieg˙u serviet biex tinfired darba g˙al dejjem ir-rabta tradizzjonali bejn il-mediçina u l-kimika. Lesperjenza tieg˙u fil-qasam tal-kimika akkademika u industrijali serviet biex il-kors tal-kimika mog˙ti millFakultà tax-Xjenza jil˙aq livelli Ewropej. Fl-1962 ilProfessorat fil-FiΩika ©ie mog˙ti lill-IngliΩ Professur Lewis. Matul it-tmexxija tal-Fakultà minn dawn iΩ Ωew© Professuri IngliΩi, il-kimika u l-fiΩika saru ˙afna iΩjed popolari mal-istudenti li kienu jattendu il-Fakultà tax-Xjenza. Fil-Fakultà, fl-1973 l-g˙add ta’ studenti kien jil˙aq il-123; minn dawn 75.6% kienu qeg˙din jistudjaw il-kimika b˙ala wie˙ed mis-su©©etti ewlenin. Il-fiΩika kienet it-tieni su©©ett l-aktar popolari b’madwar 44.4%. Il-bijolo©ija u l-matematika kienu jistudjawhom 43.1% u 36.6% rispettivament16. Il-˙atra ta’ gradwati barranin serviet biex jibda jog˙la l-livell tal-Fakultà. Il-Fakultà tax-Xjenza ˙adet impetu ie˙or ’il quddiem meta d-Dipartiment tal-Kimika u talFiΩika ©ew transferiti minn Evans Buildings il-Belt g˙al

C. Savona-Ventura: Farrugia, Philip (24.8.1900-29.12.77) Professor of Chemistry. Go: Maltese Biographies of the Twentieth Cetury (edituri: M.J. Schiavone u L.J. Scerri), p.254, PIN, Malta, 1997. Hyphen, 1972-73.

119

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

laboratorji l-©odda f’tal-Qroqq fl-1968. Barra lBaçellerat, id-Dipartimenti tal-Kimika u tal-FiΩika g˙enu gradwati jkomplu l-istudji tag˙hom fix-xjenza billi bdiet tniedi riçerki f’oqsma varji b˙all-Pro©ett ta’ Budebbus. G˙add ta’ gradwati fil-kimika u fil-fiΩika mill-Fakultà tax-Xjenza komplew l-istudji barra minn Malta. Ir-ritorn ta’ dawn il-gradwati fl-a˙˙ar tas-snin sittin u l-bidu tas-sebg˙in ra t-tranΩizzjoni minn staff akkademiku barrani g˙al staff akkademiku Malti.

Laboratorju analitiku ta’ Temi Zammit, seklu 19–20

120

Ix-Xjenzi Sperimentali – Kimika u FiΩika

Laboratorju g˙all-kimika ta’ G. Tonna Barthet, 1954

Il-Professur Victor Ferrito ˙a post il-Professur Edwards fl-1976. Ferrito da˙al fil-Fakultà tax-Xjenza fl-1959 minn fejn iggradwa bil-Baçellerat u wara bil-Masters fixXjenza. Kompla l-istudji tieg˙u f’Wales fejn iggradwa bid-Dottorat fl-196843. Il-Professur Lewis rtira fl-1973 u minfloku da˙al it-tabib M. Attard.

M.J. Schiavone: Ferrito, Victor (21.9.41-) Scientist: Go: Maltese Biographies of the Twentieth Cetury (edituri: M.J. Schiavone u L.J. Scerri), p.265, PIN, Malta, 1997

121

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Sar tentattiv ukoll biex jiΩdied l-interess fix-xjenza bilformazzjoni ta’ assoçjazzjonijiet u anke l-pubblikazzjoni ta’ ©urnali. Fl-1948, il-Professur Farrugia waqqaf isSocjetà Kimika Maltija ta’ l-Università Irjali ta’ Malta bil-g˙an li ΩΩid l-interess fil-kimika, u ippubblika il©urnal tas-Soçjetà “The Chemist”. F’Mejju ta’ 1967, isSoçjetà Kimika ˙ar©et il-©urnal “Orbital”, li kompla biss g˙al tliet ˙ar©iet. Is-Soçjetà kompliet tiffunzjona sa l1969, bl- a˙˙ar attività tkun wirja xjentifika organizzata mas-Soçjetà Bijolo©ika tal-Università. F’1972, issoçjetajiet xjentifiçi ta’ l-Università ing˙aqdu f’soçjetà wa˙da – is-Soçjetà Xjentifika tal-Università Irjali ta’ Malta li ippubblikat il-gurnal “Hybrid”. L-istudenti talJunior College wkoll f’1971 waqqfu is-Soçjetà Xjentifika tag˙hom u ppublikaw il-©urnal The Neutrino18. Bir-riformi edukattivi fil-bidu tas-snin tmenin, ilFakultà tax-Xjenza ©iet abolita u amalgamata malFakultà tal-Edukazzjoni b˙ala Dipartiment talMatematika u x-Xjenza. Il-Fakultà ©iet stabbilita mill©did fl-1988. L-istudenti fil-Fakultà qajmu mill-©did issoçjetà tag˙hom, waqt li fl-1994 diversi xjenzati Maltin inawguraw il-Kamra Maltija tax-Xjenzati bi s˙ubija miftu˙ g˙al kull gradwat fix-xjenza, mediçina, farmaçija u dentistrija. Fl-1996, il-Kamra ˙ar©et l-ewwel edizzjoni tal-©urnal tag˙ha Scientia, ©urnal li g˙adu ji©i ppubblikat sa llum.

C. Savona-Ventura, 1997: op. cit.; V. Ferrito: Address by the president of the Science Society. Hyphen, 1: p.6-7, 1972.

122

Ix-Xjenzi Sperimentali – Kimika u FiΩika

Biblijografija C. Savona-Ventura u M. Sammut: 1999, History of the Practice of Chemistry – A Maltese Perspective. Xjenza, 4(2):p.24-29

123

L-Istorja tax-Xjenza fâ&#x20AC;&#x2122;Malta

124

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

IX-XJENZI APPLIKATI

IL-MEDIÇINA CHARLES SAVONA-VENTURA

ill-bidunett il-bniedem kien ma˙kum minn g˙add ta’ mard, u anke fil-GΩejjer Maltin ilbniedem pre-istoriku kien mifni minn diversi tipi ta’ mard inkluΩ ksur ta’ g˙adam, osteomijelite, deformazzjonijiet kon©enitali b˙al per eΩempju spina bifida, u problemi fis-snien. Ftit li xejn hu mag˙ruf b’çertezza dwar il-prattika medika tal-bniedem pre-istoriku fil-GΩejjer Maltin, imma jidher li t-terapija medika kienet marbuta ma’ prattika reli©juΩa u malprattika tal-ma©ija. G˙alhekk insibu li f’Malta u f’G˙awdex ©ew skavati diversi o©©etti li x’aktarx kellhom x’jaqsmu mal-prattika tal-ma©ija. Dawn jinkludu sett ta’ statwetti misjuba fiç-Çirku ta’ Brochtorff u statwetti ta’ nisa tqal misjuba l-Imnajdra, Óal Tarxien u l-Ipo©ew ta’ Óal Saflieni. Waqt li s-superstizzjoni kienet ta˙kem sew, kura medika kienet ting˙ata wkoll. G˙alhekk insibu li xi g˙admiet minn imkejjen Neolitici li wrew sinjali ta’ ksur kienu fiequ tant tajjeb li wie˙ed jista’ jissu©©erixxi li xi 125

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Statwetti misjuba fiç-Çirku ta’ Brochtorff

forma ta’ splinting artifiçjali ©iet uΩata waqt il-perjodu ta’ fejqan. Ir-rabta bejn is-superstizzjoni u l-mediçina kompliet fi Ωmien il-Feniçi u l-Karta©iniΩi. Dawn kienu jemmnu li l-perikli ta’ kuljum kienu kka©unati millispirti ˙Ωiena li kienu ji©©errew ma’ l-univers u li kienu jiddeffsu fil-proçess naturali. Dawn setg˙u ji©u eΩorçizzati biss bil-qawwa ma©ika ta’ amuletti jew blintonazzjoni ta’ kant li kien miktub fuq biççiet talpapiru. EΩempji ta’ dawn l-o©©etti li suppost kienu ji©©eneraw effetti straordinarji kienu skavati f’diversi oqbra f’Malta u f’G˙awdex. Il-kultura Feniça baqg˙et ta˙kem ukoll wara li l-gΩejjer Maltin waqg˙u ta˙t il˙akma Rumana fis-sena 218 Qabel Kristu. 126

Ix-Xjenzi Applikati – Il-Mediçina

Il-˙akma Rumana ©abet mag˙ha tibdil fil-˙ajja talMaltin. Is-superstizzjoni baqg˙et, iΩda aspetti tal-˙ajja ta’ kuljum b˙all-indafa personali u domestika ˙adu spinta ’l quddiem. Hekk insibu diversi banjijiet privati u pubbliçi, u anke lokijiet b˙ala parti integrali tad-djar Rumani f’Malta. Il-prattika tal-mediçina baqg˙et fuq baΩi ta’ ma©ija u l-uΩu ta’ amuletti. Fit-tieni seklu Wara Kristu, f’Malta da˙let preΩenza ta’ professjoni medika organizzata. Dan jidher minn lapida li nstabet f’parti mill-Katakombi ta’ San Pawl fir-Rabat. Fuq din il-lapida hemm impin©ija erbatax-il dijagramma ta’ strumenti mediçi. Dawn jinkludu tazzi li fihom kien jin©abar iddemm – indikazzjoni li f’dan iΩ-Ωmien kien da˙al

Amuletti Puniçi kontra l-mard u l-˙aΩen

127

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

f’Malta kunçett ta’ mediçina filosofika kif kienet deskritta minn Galen li g˙ex matul it-tieni seklu W.K. Il-mediçina filosofika ta’ Galen baqg˙et tippredomina u tissa˙˙a˙ fi Ωmien il-BiΩantini, g˙alkemm bil-mi©ja tal-KristjaneΩmu da˙al it-tabib “qassis” li sa˙˙a˙ ilkunçett ta’ mard b˙ala kastig minn Alla. Fil-bidu tat-tieni millennju, il-GΩejjer Maltin kienu ta˙t il-˙akma u l-influwenza kulturali ta’ l-G˙arab. Minkejja

128

Ix-Xjenzi Applikati – Il-Mediçina

li l-G˙arab damu ja˙kmu l-GΩejjer g˙al aktar minn Ωew© sekli, dawn ftit li xejn ˙allew evidenza talpreΩenza tag˙hom f’Malta, sew fl-arti kif ukoll fixxjenza, inkluΩ il-mediçina. L-G˙arab ©eneralment kienu jipprattikaw mediçina pjuttost avvanzata meta mqabbla mal-prattika fl-Ewropa, speçjalment fir-rigward talkirur©ija u l-farmaçija. Il-prattika tal-mediçina xorta wa˙da kienet kemmxejn primittiva, u t-tobba ta’ dak iΩ-Ωmien ma tantx kellhom g˙odda effettiva kontra lmard. Dan kien jirriΩulta fir-rassenjazzjoni reli©juΩa talmarid u tal-qraba f’wiçç il-mard serju. Din irrassenjazzjoni tidher biç-çar fil-kitba li kienet tidher fuq il-qabar ta’ Majmuna misjuba f’G˙awdex li tfakkar ilmewt ta’ tfajla G˙arbija li mietet fil-21 ta’ Marzu 1171. Skond Temi Zammit, parti mill-kitba tg˙id “lili Alla lkobor ta’ dejjem iΩda l-˙olqien tieg˙u ried jintemm … Saqsi lilek innifsek, jekk hemmx fl-art min jibqa’ jew jitfa’ lura l-mewt, jew jirqi (ifejjaq) il-mewt.” Il-˙akma G˙arbija ©iet fi tmiemha bil-mi©ja tan-Normanni minn Sqallija fl-1090, u l-G˙arab telqu definittivament minn Malta fl-1127. Fil-bidu ta’ dan il-perijodu, ftit li xejn nafu x’©ara filqasam tal-mediçina fil-gΩejjer Maltin. Lejn it-tmiem tasseklu 13, xi materjal definit beda jidher dwar l-istorja tal-mediçina f’Malta. Madanakollu, ta˙t in-Normanni x’aktarx il-prattika tal-mediçina kienet taqa’ ta˙t lordinanzi ppubblikati minn Ru©©ieru II fl-1140, liema ordinanzi kienu ppubblikati b’aktar dettal minn Federiku II fl-1224. Dawn kienu jirregolaw il-liçenzja biex wie˙ed jipprattika u jg˙allem il-mediçina, ir129

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

relazzjonijiet bejn it-tobba u l-ispiΩjara, il-prattika ta’ lispiΩjar, it-tariffi mediçi, u l-i©jene pubblika. Ilprofessjoni medika matul iΩ-Ωmien tal-Medju Evu kienet tikkonsisti minn tobba fiΩiçi, tobba kirur©içi, barbiera, u spiΩjara. L-ewwel tabib mag˙ruf b’ismu matul il-Medju Evu kien wie˙ed Jacobus Finus, tabib minn Firenze li ©ie jg˙ix Malta fl-1283. Bil-mod, jidher li l-prattika medika f’Malta kienet ©iet ippredominata fis-seklu 15 minn tobba Lhud, li kienu meqjumin ˙afna akkademikament mill-awtoritajiet Maltin. Fuq ordni tar-Re ta’ Sqallija fl-1493, il-Lhud sfaw imkeççija millGΩejjer Maltin u Sqallin. It-tkeççija tal-Lhud ˙alliet vojt kbir fis-servizz mediku tal-GΩejjer Maltin, ukoll waqt

It-Tabib Malti Mattew Callus li ng˙ata il-forka mill-Kavallieri ta’ San Ìwann

130

Ix-Xjenzi Applikati – Il-Mediçina

SpiΩerija Medjevali

li l-battal kien mid-dehra wkoll mimli minn Ωew© tobba Lhud, Andreas de Avula u Angelus Anello, li bidlu rreli©jon tag˙hom biex ikunu jistg˙u jibqg˙u jg˙ixu Malta. L-ewwel tabib Malti li jissemma kien ÌuΩeppi Callus, mag˙ruf iΩjed b˙ala Mattew Callus. Callus, iben l-ispiΩjar Ìlormu, beda jissemma fl-1536 u baqa’ jservi sa l-1560, meta temm ˙ajtu ˙esrem fuq il-forka min˙abba tilwima politika mal-Kavallieri ta’ l-Ordni ta’ San Ìwann. Il-prattika tal-mediçina f’Malta lejn it-tmiem tal-Medju Evu kienet imsejsa fuq it-tag˙lim ta’ awturi antiki u medjevali ta’ kotba tal-mediçina. F’rapport medikulegali fl-1542, l-esperti mediçi g˙amlu referenza g˙axxog˙ol ta’ Galen (li g˙ex fl-131-200 W.K.), Rhazes (860131

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

932 W.K.), Avicenna (980-1037 W.K.), u Avenozoar (1072-1162 W.K.). Il-kura farmaçewtika wkoll kienet tag˙mel parti mill-iskola tal-mediçina tradizzjonali G˙arbija-Griega li dak iΩ-Ωmien kienet tiddomina lillkontinent kollu. Waqt li ftit mis-sustanzi wΩati kienu jinstabu lokalment, ˙afna kienu ji©u impurtati millEwropa. Il-Gvern Malti matul il-Medju Evu, li kien jissejja˙ “Università”, kien konxju tar-responsabiltà tieg˙u fir-rigward il-˙arsien tas-sa˙˙a pubblika. Kien responsabbli biex jiΩgura l-preΩenza ta’ tabib fil-GΩejjer, it-tmexxija ta’ l-isptar Santu Spirtu fir-Rabat li kien jintuΩa mill-inqas fl-1372, il-kwarantina waqt xi epidemiji f’Malta jew fil-pajjiΩi qrib, u r-rimi ta’ l-iskart. Il-prattika tal-mediçina fil-GΩejjer Maltin, baqg˙et hekk ukoll wara l-mi©ja f’Malta tal-Kavallieri ta’ l-Ordni ta’ San Ìwann, ˙lief li r-responsabbilità tas-sa˙˙a pubblika fil-qasam tag˙ha kollha waqg˙et f’idejn il-Kavallieri minflok l-Università. L-Ordni ta’ San Gwann ori©inat f’Ìerusalemm fil-bidu ta’ l-ewwel millennju Wara Kristu, meta l-Benedittini bl-g˙ajnuna ta’ xi negozjanti bnew xi sptarijiet biex jie˙du ˙sieb il-bΩonnijiet talpellegrini li kienu jmorru fl-Art Imqaddsa. Meta t-Torok bdew isiru aktar aggressivi, l-Ordni immodifikat ilfunzjoni tag˙ha u barra minn dmirijiet reli©juΩi u ospitaljeri, Ωiedet id-dmir li tiddefendi bl-armi lillpellegrini. It-Torok, bil-mod il-mod imbuttaw l-Ordni ’l bog˙od mill-Art Imqaddsa lejn il-punent talMediterran, sakemm fl-1522 l-Ordni tkeççiet minn Rodi u fl-1530 il-GΩejjer Maltin ing˙ataw mill-Imperatur Karlu V ta’ Spanja lill-Ordni. 132

Ix-Xjenzi Applikati – Il-Mediçina

Is-Sagra Infermarija fil-Belt

133

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Studju tal-Anatomija

Il-Kavallieri ta’ l-Ordni kienu wlied l-aqwa familji ta’ Franza, Spanja, l-Italja, il-Ìermanja, u l-Ingilterra, u g˙alhekk dan il-grupp koΩmopolitan g˙amilha possibbli g˙al Malta biex iΩΩomm relazzjoni kulturali qawwija mal-kontinent Ewropew li kien g˙addej minn rinaxximent kulturali fl-arti u fix-xjenzi. Ir-rinaxximent kien ikkaratterizzat minn interess ©did fit-tag˙lim antik ispirat minn awturi Griegi u Rumani, madankollu dan ma baqax marbut biss ma’ l-img˙oddi imma Ωviluppa skola ©dida ta’ ˙sieb. Din l-iskola kienet tis˙aq fuq ittag˙lim tan-natura li l-kapulavur tag˙ha kien ilbniedem u g˙alhekk tat bidu g˙all-umaniΩmu. Ir134

Ix-Xjenzi Applikati – Il-Mediçina

restrizzjonijiet fuq it-tag˙lim, imposti mill-attitudni medjevali lejn ir-reli©jon, bdew jispiççaw, u g˙alhekk ix-xjenza ˙ar©et miΩ-Ωmien tad-dlam u da˙let f’territorji ©odda. Il-mediçina pjuttost filosofika-religjuΩa talMedju Evu bdiet tie˙u xejra xjentifika bbaΩata fuq studji anatomiçi u fiΩjolo©içi. Il-kuntatt kulturali li ©abet mag˙ha l-mi©ja ta’ l-Ordni ta’ San Ìwann f’Malta feta˙ it-triq biex tobba Maltin mhux biss kienu m˙arr©a flavvanzi fil-mediçina fuq il-kontinent, imma wkoll xi

Swali fis-Sagra Infermerija

135

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

kultant taw sehemhom g˙all-progress tal-mediçina birriçerka tag˙hom. Il-wasla tal-Kavallieri f’Malta fl-1530 kienet akkumpanjata minn immigrazzjoni ta’ tobba u kirurgi li ©ew ma’ l-Ordni minn Rodi. In-nuqqas ta’ tobba li kien qed jin˙ass fl-a˙˙ar tal-Medju Evu wara li l-Lhud kienu tkeççew mill-gΩejjer Maltin spiçça. It-t˙assib ta’ l-Ordni inizjalment kien wie˙ed ta’ difiΩa kontra ttheddid tat-Torok. L-Ordni kkonçentrat il-forzi tag˙ha fiç-çentru marittimu tal-Birgu. Il-preokkupazzjoni militari madanakollu ma Ωammitx l-Ordni milli tie˙u passi biex ittejjeb l-istat mediku tal-pajjiΩ. Fl-1532, ilKavallieri ˙adu biçça art fuq ix-xatt tal-Birgu u bnew lewwel sptar tag˙hom f’Malta, imsejja˙ Sagra Infermerija. L-isptar kien miftu˙ mhux biss g˙allmembri ta’ l-Ordni, imma wkoll g˙al ir©iel Maltin u liltiema. Fl-1538, il-Gran Mastru ˙are© lista ta’ ordinanzi biex tit˙ares is-sa˙˙a pubblika fil-gΩejjer. Dawn illi©ijiet ddettaljati kienu jirrigwardjaw miΩuri biex iraΩΩnu l-mard infettiv, il-˙ru© ta’ liçenzji biex wie˙ed ikun jista’ jipprattika l-mediçina, u l-individwazzjoni tar-responsabbiltajiet ta’ l-ispiΩjara u tat-tobba. Wara l-Assedju l-Kbir mit-Torok fl-1565, il-Kavallieri bdew ja˙sbu biex jibnu belt-fortizza biex tindokra l-Port il-Kbir. Fil-belt iffortifikata, l-Ordni ppjana wkoll li jibni Sagra Infermerija ©dida. Il-bini ta’ dan l-isptar, li kien jikkonsisti f’sala twila wa˙da, beda fl-1574. Dan l-isptar sar wie˙ed mill-a˙jar, jekk mhux l-a˙jar, sptarijiet li kien hawn fil-Mediterran u l-kontinent Ewropew. Dan 136

Ix-Xjenzi Applikati – Il-Mediçina

jixhduh il-kummenti ta’ ˙afna viΩitaturi li tkellmu favorevolment fuqu matul is-sekli 17 u 18. L-attenzjoni g˙all-kumdità tal-pazjent kienet wa˙da li ma kien hemm b˙ala fl-ebda sptar ie˙or fl-Ewropa. Óa©a ta’ lg˙a©eb g˙al dak iΩ-Ωmien, kull pazjent kellu sodda g˙alih attrezzata bil-komodina biex iΩommlu ˙wej©u. Is-sodod kienu mdawrin bil-purtieri u fis-sajf kienu attrezzati b’purtieri kontra n-nemus. Meta wie˙ed iqis li fl-isptarijiet fl-Ewropa il-pazjenti kienu jkunu erbg˙a f’kull sodda meta kien ikun hemm wa˙da, sodda g˙al kull pazjent fis-Sagra Infermerija ta’ Malta kien lussu. Barra minn lussu ta’ komfort, il-pazjenti kienu ji©u servuti l-ikel tag˙hom minn fuq platti tal-fidda. Din lattenzjoni kienet ting˙ata lill-pazjenti kollha – membri ta’ l-Ordni, Maltin, u anke lsiera. Sptar ie˙or g˙an-nisa msejja˙ La Casetta twaqqaf fl-1625, waqt li nfeta˙ ukoll sptar ©enerali f’G˙awdex. L-attenzjoni lejn is-sa˙˙a ma kenitx limitata biss fisservizzi fl-isptarijiet, imma kien hemm attenzjoni serja fil-kontroll legali tas-sa˙˙a pubblika. G˙alhekk lordinanzi tal-1538 ©ew kontinwament riveduti matul is-snin bil-g˙an li jkun im˙ares kull aspett tal-prattika medika f’Malta. B’hekk naraw kif fl-1624 ©ew ippubblikati regolamenti biex jikkontrollaw il-prattika tal-qwiebel. Ir-regolamenti kollha li ˙ar©u matul is-snin ©ew inkorporati fil-kodiçi legali li ©ew ippubblikati filkodiçi legali ppubblikati mill-Gran Mastru Emanuel de Rohan fl-1782. Il-Kodiçi ta’ De Rohan baqa’ l-baΩi talli©i Maltija, u waqt li dan il-kodiçi ©ie superat bille©islazzjoni intensiva u l-kodifikazzjoni li saret fit-tieni 137

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

parti tas-seklu dsatax, il-Kodiçi ta’ De Rohan baqa’ jifforma parti mill-ius comune ta’ Malta, u xi kultant g˙adu ji©i kkwotat illum ukoll. L-Ordni kellha ja˙dmu mag˙ha l-aqwa tobba tal-pajjiΩ. It-tobba ta’ l-Ordni kienu mg˙allmin sew dwar l-a˙˙ar Ωviluppi fil-mediçina u kienu j˙abbtuha tajjeb malkollegi tag˙hom fil-kontinent Ewropew. Biex il-pajjiΩ ikun fornut sew b’ tobba u kirurgi, il-Gran Mastru Nicolas Cottoner fl-1676 waqqaf l-Iskola ta’ l-Anatomija u l-Kirur©ija. L-ewwel g˙alliem ta’ din l-iskola kien tabib Malti Giuseppe Zammit. Warajh fl-1694 ©ie ma˙tur tabib ie˙or Malti bl-isem ta’ Giuseppe Farrugia. Ta’ min wie˙ed jg˙id li l-ewwel skola fl-Anatomija f’Londra twaqqfet fl-1572, waqt li f’Oxford twaqqfet fl1623. L-Iskola f’Malta malajr kisbet fama kbira fil-bliet prinçipali ta’ l-Ewropa, u partikolarment fis-seklu 18 meta attirat studenti mill-kontinent. Wara t-ta˙ri© flIskola ta’ l-Anatomija u l-Kirur©ija f’Malta, l-Ordni kienet tibg˙at it-tobba tag˙ha biex ikomplu jistudjaw fl-universitatjiet ta’ Franza u l-Italja. B’hekk kienet tassigura li s-Sagra Infermerija u l-isptarijet l-o˙ra kien ikollhom l-a˙jar tobba im˙arr©in fl-aktar mediçina avvanzata. It-tobba Maltin ta’ Ωmien l-Ordni, taw sehemhom ukoll g˙al progress xjentifiku fil-mediçina. G˙alhekk nafu li ˙afna mit-tobba minn Malta li marru jkomplu jistudjaw fl-Ewropa ppubblikaw diversi xog˙lijiet xjentifiçi fl-universitajiet li attendew. Barra minn hekk numru ta’ tobba Maltin, b˙al Michelangelo Magri u Giuseppe Barth, emigraw barra minn pajjiΩhom u kisbu fama sinifikanti barra minn Malta. 138

Ix-Xjenzi Applikati – Il-Mediçina

Il-Gran Mastru Nicholas Cottoner (1663–1680)

139

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Magri, li studja f’Malta emigra g˙al Firenze u n˙atar anatomista fl-Isptar ta’ Santa Marija fl-1740. Wara n˙atar anatomista fl-Isptar ta’ Messina fl-1748 fejn hu rinomat g˙all-forom fix-xemg˙a li juru s-sistema taççirkulazzjoni tad-demm. Barth, student ta’ Michelangelo Grima, mar Vjenna fejn in˙atar Professur ta’ l-anatomija, fiΩjolo©ija u l-oftalmija fl-Università ta’ Vjenna fl-1773. Hu kien l-oftalmologu ewlieni talfamilija rjali ta’ l-Awstrija. Ta’ min wie˙ed jg˙id li lewwel ˙a©a li wie˙ed jara fil-MuΩew ta’ l-Istorja talMediçina fi Vjenna hija sezzjoni ddedikata lill-Malti Barth. Tobba o˙ra Maltin ippubblikaw fil-qasam tax-xjenza medika, mhux biss waqt li kienu barra minn Malta, imma wkoll waqt li kienu ja˙dmu f’Malta. Wie˙ed mittobba tas-seklu 18 mag˙rufin f’Malta hu Michelangelo Grima. Il-˙ajja ta’ Grima tissimbolizza l-metodi ta’ ta˙ri© mog˙tijin lit-tobba Maltin. Grima, imwieled ilBelt probabbilment fil-1729, beda t-ta˙ri© tieg˙u ta’ kirur©ija fis-Sagra Infermerija meta kellu madwar 12-il sena. Fl-1750, intbag˙at Firenze fejn kompla l-istudji tieg˙u fl-Iskola Santa Maria Nuovo. Hemm, Grima fl1754 kiseb dottorat fil-filosofija u l-mediçina millUniversità ta’ Pisa. Huwa kompla ja˙dem f’Firenze fejn g˙amel riçerka xjentifika fuq metodi ©odda ta’ kirur©ija intestinali. Fl-1758, l-Ordni tat sussidju finanzjarju lil Grima biex ikompli jistudja f’Pari©i. Hemm issie˙eb mal-militar FrançiΩ b˙ala kirurgu u ta kontribut waqt il-“Gwerra ta’ Seba’ Snin” kontra l-Ingilterra u lÌermanja. Fl-1763, l-Ordni sejj˙itlu lura f’Malta biex 140

Ix-Xjenzi Applikati – Il-Mediçina

jissieheb fis-servizz mediku ta’ l-Ordni. In˙atar b˙ala kirurgu principali tas-Sagra Infermerija u kien inkarigat ukoll li jg˙allem l-anatomija. Grima miet fl-1798 wara karriera twila. L-istudju ta’ l-anatomija kien jittiehed bis-serjetà. Waqt li fl-ewwel snin ta’ l-Iskola tal-Anatomija u Kirur©ija lprattika ta’ l-awtopsji ma kenitx ipprattikata, fl-1720 ilGran Mastru Zondadari ppropona l-introduzzjoni tag˙ha. Il-prattika da˙let tliet snin wara fl-1723. Barra minn awtopsji, l-istudju ta’ l-anatomija kien jinkludi luΩu ta’ forom anatomiçi tax-xemg˙a u disinji artistiçi. L-artist famuΩ Antoine Favray, li g˙ex Malta fit-tieni nofs tas-seklu 18, kien studja l-movimenti skeletriçi u muskolari tal-©isem uman, imbag˙ad kien pin©a disinji anatomiçi biex jintuΩaw mill-istudenti ta’ l-anatomija. L-Iskola ta’ l-Anatomija u l-Kirur©ija li waqqaf Cottoner fl-1676 kienet il-preludju tal-Fakultà tal-Mediçina flUniversità ta’ Malta. Wara t-tkeççija tal-ÌiΩwiti minn Malta fl-1769, il-proprjetà ta’ din is-soçjeta’, inkluΩ ilkulle©© ta’ l-edukazzjoni fil-Belt Valletta, kienet rekwiΩizzjonata mill-Ordni. Il-Gran Mastru Pinto de Fonseca fl-1771 waqqaf università bi tliet fakultajiet – tat-Teolo©ija, tal-Li©i, u tal-Mediçina. L-Iskola ta’ lAnatomija u Kirur©ija ©iet inkorporata f’din listituzzjoni ©dida. L-ewwel president tal-Fakultà kien Michelangelo Grima. Ir-Rivoluzzjoni FrançiΩa tat daqqa ta’ ˙arta kbira lillfondi esterni ta’ l-Ordni. G˙alhekk il-livelli ta’ l141

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

Il-Gran Mastru Marc’Antonio Zondadari (1720–1722)

142

Ix-Xjenzi Applikati – Il-Mediçina

isptarijiet ta’ l-Ordni bdew bil-mod il-mod neΩlin. Ittheddida lejn il-prezenza ta’ l-Ordni f’Malta Ωdiedet meta Napuljun Bonaparti tefa’ ˙arstu fuq il-GΩejjer Maltin. Bonaparti keçça ‘l-Ordni minn Malta fl-1798, u b’hekk beda Ωmien ta’ inkwiet u ta˙wid fil-gΩejjer. Il˙akma FrançiΩa fuq Malta kienet wa˙da qasira. IlMaltin irvellaw, u bl-g˙ajnuna ta’ l-IngliΩi, imblukkaw lill-FrançiΩi fil-bliet iffortifikati sakemm il-©u˙ u l-mard sforza lill-Kmandant FrançiΩ Vaubois içedi l-armi fil-5 ta’ Settembru 1880. Il-bidla politika fi tmiem is-seklu 18, madanakollu, wittiet it-triq g˙al bidliet kbar fledukazzjoni u fil-prattika medika wara l-avvanzi li ©raw g˙al nofs is-seklu 19. Il-˙akma FrançiΩa mill-bidu nett da˙˙let kunçetti ©odda ta’ kif kienu jitmexxew l-isptarijiet. Fi Ωmien lOrdni ta’ San Ìwann, l-isptar ta’ l-istat is-Sagra Infermerija kien miftu˙ g˙al kul˙add – suldati, ba˙˙ara ta’ l-Ordni, nies çivili, ilsiera, eçç. Il-FrançiΩi min-na˙a l-o˙ra g˙amlu diviΩjoni çara bejn sptarijiet militari u çivili. Is-Sagra Infermerija ttie˙det biex issir sptar militari, waqt li l-kunvent tas-sorijiet fil-qrib ittie˙ed biex isir sptar çivili. L-isptar tan-nisa baqa’ jiffunzjona b˙al qabel. Wara r-rewwixta tal-Maltin kontra lFrançiΩi, il-Maltin kellhom ir-responsabbiltà g˙as-sa˙˙a fil-kampanja. G˙alhekk billi l-isptarijiet barra mill-Belt Valletta kienu x’aktarx Ωg˙ar, ir-ribelli ˙adu diversi siti biex jintuΩaw b˙ala spartijiet g˙as-suldati Maltin u IngliΩi, ba˙˙ara IngliΩi, u nies çivili. Il-©u˙ u l-mard laqat mhux biss lil dawk li kienu fil-bliet iffortifikati, imma wkoll lill-Maltin fil-kampanja. Ir-rata ta’ mwiet 143

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

matul dawn is-snin tant kienet g˙olja li l-popolazzjoni tal-GΩejjer naqset sinjifikament tant li fl-1807 ilpopolazzjoni totali tal-GΩejjer kienet inqas bi tmintax u nofs fil-mija minn dik tas-sena 1798. Il-FrançiΩi wkoll ittantaw ida˙˙lu sistema ta’ edukazzjoni ©dida. Fir-riformi li g˙amlu, ne˙˙ew lUniversità imma Ωammew it-tag˙lim tal-mediçina flisptar. L-inkwiet li nqala’ matul il-˙akma FrançiΩa waqqaf kull forma ta’ studju, inkluΩ l-istudji mediçi. LIskola Medika re©g˙et kienet stabbilita minn Sir Alexander Ball fl-1800, wara li l-FrançiΩi çedew l-armi. L-ewwel faΩi tar-rifondazzjoni ta’ l-istudji mediçi kienet ikkaratterizzata minn stat ta’ konfuΩjoni. IΩda l-livell professjonali ma kienx baxx. Fl-1836 in˙atret Kummissjoni Rjali biex tinvestiga u tirrapporta dwar lamministrazzjoni ta’ l-Università ta’ Malta. Ilkummissjonarji rrakkommandaw il-˙atra ta’ ˙ames professuri biex jg˙allmu l-anatomija u l-kirur©ija, ilmediçina, l-ostetrija, il-kimika, u l-botanija. Il-filosofija, l-i©jene, l-istorja naturali, u l-mediçina forensika kellhom ji©u mg˙allma b˙ala su©©etti ta’ importanza minuri. Fl-1879, is-Sur Patrick Keenan intbag˙at Malta biex jistudja s-sistema edukattiva fil-pajjiΩ. Hu kien talfehma li kienet me˙tie©a riforma fil-kurrikulu mediku fl-Università, imma stqarr li wara li ti©i introdotta rriforma proposta, l-iskola medika f’Malta tkun tista’ t˙abbatha ma’ kull kulle©© mediku fl-Imperu IngliΩ. Il-livell tal-Fakultà tal-Mediçina ©ie rikonoxxut fl-1901 meta tobba li kkwalifikaw minn Malta ing˙atawlhom il-privile©©i kollha li kienu jing˙ataw lil studenti minn 144

Ix-Xjenzi Applikati – Il-Mediçina

universitajiet u kulle©©i tal-Gran Britannja, l-Irlanda, u l-Kolonji. Dan kien ifisser li tobba kwalifikati f’Malta kienu jistg˙u jmorru ja˙dmu fi kwalunkwe pajjiΩ flImperu IngliΩ. Barra minn edukazzjoni medika f’Malta, diversi tobba Maltin kienu jmorru barra minn Malta biex ikomplu jistudjaw u jispeçjalizzaw. Fis-sena 1812, it-tabib Cleardo Naudi ntbag˙at Londra mill-Gvern IngliΩ biex jitg˙allem sew dwar ir-regolamenti ta’ l-iskejjel talmediçina fl-Ingilterra. Tabib ie˙or li mar fir-Renju Unit kien it-tabib Salvatore Luigi Pisani. Pisani kiseb iddottorat mill-Università ta’ Malta fl-1850 u wara mar ikompli jistudja fl-Università ta’ Edinburgh fejn kiseb dottorat sekondarju fl-1853. Hemm ˙adem ma’ ˙afna mill-professuri li kienu ta’ quddiem fil-mediçina flIngilterra. Wara li Pisani telaq mill-Ingilterra, kompla jΩur çentri ta’ ta˙ri© f’Londra, Pari©i, Berlin, Vjenna u l-Italja biex jiffamiljarizza ru˙u mal-prattika talmediçina fil-kontinent Ewropew. Wara li wasal lura Malta, da˙al fis-servizz militari IngliΩ u ˙adem ta’ tabib fil-Krimea fejn iltaqa’ ma’ Florence Nightingale. Meta re©a’ lura Malta n˙atar Professur tal-Maternità u lÌinekolo©ija fl-1858 u Professur tal-Kirur©ija fl-1869. Fl-1885 in˙atar l-ewwel Tabib Ewlieni tal-Gvern f’Malta, post li n˙oloq mill-©did bir-riformi fil-qasam tas-sa˙˙a li l-gvern ta’ dak iΩ-Ωmien kien qieg˙ed iwettaq. Il-kuntatt mal-prattika tal-mediçina barra minn Malta kien jinΩamm ukoll bil-preΩenza bla heda ta’ tobba 145

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

IngliΩi li ©ew ja˙dmu f’Malta mas-Servizzi IngliΩi jew fil-privat. B˙ala eΩempju ta’ min wie˙ed isemmi littabib kirurgu Thomas Spencer Wells li beda l-karriera tieg˙u ja˙dem fl-Isptar Navali ta’ Bighi fl-1841, u kien wie˙ed minn grupp ta’ tobba IngliΩi li fl-1847 da˙˙lu luΩu ta’ l-anestesija waqt il-kirur©ija – dan ftit xhur biss wara l-ewwel uΩu tal-anestesija fl-Ingilterra. Wells telaq minn Malta u kompla l-karriera tieg˙u f’Londra biex sar kirurgu ta’ fama kbira, tant li sal-lum fil-kirur©ija g˙ad jintuΩa regolarment l-iSpencer Forceps. Tabiba kontroversjali IngliΩa li ˙admet hawn Malta wkoll kienet it-tabiba James Barry li biex la˙qet tabiba u ˙admet ta’ hekk fost il-forzi armati IngliΩi ˙biet is-sess tag˙ha sa mewtha. Din kienet g˙amlet sforzi kbar biex tirran©a l-kundizzjonijiet tas-sa˙˙a u l-g˙ajxien tassuldati IngliΩi. Dawn l-isforzi mandankollu twettqu biss wara l-isforz li g˙amlet Florence Nightingale wara lGwerra tal-Krimea. Nightingale wkoll ©iet ©urnata Malta fis-sena 1854 matul il-vjagg tag˙ha lejn il-Krimea, u jing˙ad li Ωammet kuntatt siewi mal-gΩejjer Maltin li sewa ta’ uΩu fil-pjan ta’ l-Isptar San Vinçenz de Paule fl-1862. It-tobba IngliΩi li pprattikaw f’Malta taw ukoll kontribut f’oqsma o˙ra tax-xjenza, partikolarment taxxjenza naturali tal-gΩejjer Maltin. F’dan ir-rigward wie˙ed irid isemmi lit-tabib Andrew Leith Adams li ©ie Malta mas-servizzi militari fl-1860 u dam fil-gΩejjer Maltin sas-sena 1866. Dan it-tabib kien mid˙la sew taxxjenzi naturali partikolarment fil-qasam talpaleontolo©ija jew l-istudju tal-fossili. Ir-riçerka li g˙amel dan it-tabib hawn Malta rriΩultat fis-sejba ta’ lispeçi ta’ iljunfanti nani, fkieren gganti, u ©rieden kbar 146

Ix-Xjenzi Applikati – Il-Mediçina

endemici fil-gΩejjer Maltin waqt il-perjodu ©eologiku ta’ Ûmien is-Sil©. Adams ukoll g˙amel riçerka fuq lepidemijolo©ija tal-marda tal-kolera waqt l-epidemija tas-sena 1865, u wkoll wera li çerti pjanti b˙at-teng˙uda setg˙u jag˙mlu deni lill-bniedem anki jekk dawn jittieklu mill-mog˙oΩ g˙aliex is-sustanza velenuΩa li tinsab fil-pjanta tg˙addi fil-˙alib. It-tobba Maltin, matul is-seklu 19, Ωammew ru˙hom a©©ornati sew mal-˙sibijiet u l-kitbiet tal-mediçina flEwropa. Saru diversi sforzi biex l-edukazzjoni medika tkompli tikber fosthom permezz ta’ pubblikazzjonijiet mediçi. L-ewwel pubblikazzjoni medika Maltija kien jisimha L’Ape Melitense li dehret l-ewwel darba fl-1883. Dan il-©urnal, minbarra kitbiet ori©inali, kien jinkludi kitbiet u siltiet minn pubblikazzjonijiet mediçi Ewropej. Minn dak iΩ-Ωmien b’mod irregolari kien hemm ˙ar©iet ta’ pubblikazzjonijiet mediçi b’diversi ismijiet. Fl-1949 l-istudenti tal-mediçina f’Malta ˙ar©u wkoll ir-rivista tag˙hom iç-Chestpiece, waqt li anke l-ispiΩjara u lqwiebel matul is-seklu 20 ˙ar©u r-rivisti tag˙hom. Barra ©urnali, it-tobba Maltin kienu jissie˙bu f’assoçjazzjonijiet mediçi li l-iskop prinçipali tag˙hom kien li kabbru l-edukazzjoni medika fil-pajjiΩ u jxerrdu tag˙rif mediku fost il-membri tal-professjoni. L-ewwel assoçjazzjoni kienet is-Società Medica d’Incorragiamento li twaqqfet fis-sena 1837. Din issoçjetà kellha membri korrispondenti fl-Italja, Franza, l-IΩvizzera, Kostantinopli, il-Prussja, l-E©ittu, lIngilterra, u l-Amerika. Il-Malta Branch tal-British Medical Association li g˙adha teΩisti sal-lum twaqqfet 147

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

fis-sena 1888. Twaqqfu wkoll g˙aqdiet bi skop ta’ trejdunjoniΩmu fil-qasam mediku. L-ewwel darba li lprofessjoni medika ng˙aqdet flimkien kontra l-Gvern Kolonjali kien fl-1887 ta˙t it-tmexxija tat-tabib Filippo Sceberras. L-ewwel union trejdunjonistika g˙at-tobba twaqqfet fl-1954 ta˙t l-isem Medical Officers Union, li eventwalment sar jisimha The Medical Association of Malta. Din l-union g˙adha t˙ares l-interessi tat-tobba llum, barra milli t˙ares biex tmantni l-livelli talmediçina f’Malta. Barra mill-isforzi biex jitjiebu l-livelli tat-ta˙ri© tat-tobba fl-Università ta’ Malta, matul is-seklu 19 saru sforzi serji biex jitjiebu l-livelli tal-infermiera u l-qwiebel. L-ewwel darba li beda kors edukattiv g˙all-qwiebel kien fl-1804, imma l-kors regolari ˙a spinta vera fl-1868 ta˙t ittmexxija tal-Professur S.L. Pisani, li wkoll ippubblika ktieb bil-Malti dwar is-su©©ett fl-1883. L-ewwel kors g˙all-infermiera sar fl-1882 ta˙t it-tmexxija tat-tabib T. Bonnici, u fil-1904 ©ie ppubblikat ukoll ktieb bil-Malti ta’ ta˙ri© g˙all-infermiera. Tentattivi saru wkoll matul l-a˙˙ar tas-seklu 19 u l-bidu tas-seklu 20 biex ji©i edukat il-poplu fil-qasam tas-sa˙˙a. Dan kien isir bilpubblikazzjoni ta’ ktejjeb miktubin bil-Malti fuq diversi oqsma tas-sa˙˙a, partikolarment fuq il-kura u t-trobbija tat-tfal. Is-seklu 19 kien perjodu ta’ bidla u Ωvilupp b’ritmu mg˙a©©el fejn ix-xjentisti bdew jag˙mlu sejba wara lo˙ra. It-tobba f’Malta kienu jΩommu ru˙hom a©©ornati sew ma’ dak li kien qieg˙ed isir fl-Ewropa u ˙afna mill148

Ix-Xjenzi Applikati – Il-Mediçina

It-Tabib Giuseppe Caruana Scicluna

Tobba fil-©lieda kontra id-Deni Irqiq fis-seklu 20 T. Zammit, C. Kennedy, J.C. Weir, J.G. MacNought, J.W.H. Eyre, T. McCulloch, E.M.A. Clayton.

149

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

kura ©dida kienet ti©i ntrodotta ftit snin wara liskoperta tag˙ha. Dan ir-ritmu baqa’ jse˙˙ anke fisseklu 20, g˙alhekk naraw li l-introduzzjoni ta’ lantibijotiçi saret ftit snin biss wara li dawn ©ew deskritti fl-Ewropa anke meta l-komunikazzjoni kienet diffiçli min˙abba t-Tieni Gwerra Dinjija. L-X-rays ©ew deskritti mill-ÌermaniΩ Wilhelm Roentgen fl-1895. Din liskoperta malajr waslet Malta, g˙ax insibu li l-Professur Temi Zammit u l-fotografu John Ellis bdew jesperimentaw b’din it-teknika fl-1896. Fit-tieni nofs tas-seklu 19, saru Ωviluppi rivoluzzjonarji fil-qasam mikrobijolo©iku li ˙alla effett profond fuq ittag˙rif dwar il-kawΩa tal-mard u fuq il-mod kif it-tobba bdew jittrattaw l-infezzjonijiet. It-tobba Maltin, u dawk barranin li kienu ja˙dmu Malta, taw il-kontribut tag˙hom ukoll g˙all-avvanz tax-xjenza. Id-deni rqiq, li kien maghruf b˙ala Malta Fever, kien marda komuni li tifni ˙afna lill-Maltin u anke l-barranin li kienu jg˙ixu f’pajjiΩna. It-tobba ma kellhom l-ebda ˙jiel ta’ kif kienet tiΩviluppa din il-marda. Kien hemm min jg˙id li din kienet ti©i mill-arja ˙aΩina partikolarment fil-port. Ixxog˙ol li g˙amel it-tabib Ingliz David Bruce u t-tabib Malti Giuseppe Caruana Scicluna fl-1866 wera bla dubju ta’ xejn li l-marda tad-deni rqiq kienet riΩultat ta’ mikrobu li ssejja˙ Brucella melitensis, isem pjuttost storiku g˙ax ifakkar fi Bruce u anke f’Malta. Is-sejba tal-ka©un g˙al din l-infezzjoni kien avvanz, imma ma wassalx g˙al xi kura jew mezz ta’ kif wie˙ed seta’ ja˙rab minnha. Kien ix-xog˙ol li g˙amel it-tabib 150

Ix-Xjenzi Applikati – Il-Mediçina

Il-˙alib tal-mog˙Ωa infettata kien is-sors ewlieni tad-deni rqieq

Malti Temi Zammit li wera li s-sors ewlieni tad-deni rqiq kien il-˙alib tal-mog˙Ωa infettat. Din l-iskoperta eventwalment wasslet biex il-˙alib kollu ji©i ppasturizzat biex jinqatel il-mikrobu. Imqar illum, meta jkun hemm xi ˙add li ji©i infettat b’din il-marda, dan isir g˙aliex ikun prodott tal-˙alib mhux ippasturizzat. Xog˙ol xjentifiku ie˙hor li g˙amlu Bruce u Caruana Scicluna fl-1887 kien il-konferma li l-mikrobu Comma spirillum li kien iddeskriva Koch kien il-kawΩa talkolera. Tabib IngliΩ li kien ja˙dem f’Malta wkoll fl-1892 identifika l-mikrobu li kien jikkawΩa t-tifojde. Fil-qasam ta’ l-iΩvilupp ta’ kura, it-tobba Maltin baqg˙u wkoll jag˙tu l-kontribut tag˙hom. Ta’ min wie˙ed isemmi lilloftalmologu Luigi Preziosi li Ωviluppa operazzjoni 151

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

g˙all-kura tal-glawkoma imsej˙a sal-lum l-Operazzjoni ta’ Preziosi. Ukoll, l-oftalmologu ex-president ta’ Malta it-tabib Çensu Tabone ta l-kontribut tieg˙u fil-qasam mediku meta wera kif l-antibjotiçi setg˙u jintuΩaw kontra l-marda tat-trakoma. Wara li beda r-ritmu biex din il-marda krudili tinqered minn Malta, dan kien ma˙tur mill-G˙aqda Dinjija tas-Sa˙˙a biex jibda skemi kontra din il-marda f’Tajwan. Mit-Tieni Gwerra Dinjija ’l hawn, ix-xjenza medika g˙amlet possibbli metodi ta’ kura li sa ˙amsin sena ilu kien jing˙ad li huma mirakoluΩi. Sfortunatament dawn is-servizzi mediçi m’humiex g˙ad-dispoΩizzjoni ta’ kul˙add lanqas fl-Ewropa. L-G˙aqda Dinjija tas-Sa˙˙a ˙asset il-bΩonn biex tfassal programm dinji msejja˙ “Health for All by the Year 2000”, fejn l-g˙an prinçipali ta’ dan hu li f’kull parti tad-dinja kul˙add, kbir jew Ωg˙ir, ikollu kura preventiva u kurattiva g˙addispoΩizzjoni tieg˙u. F’Malta s-servizz tas-sa˙˙a jinsab g˙ad-dispoΩizzjoni ta’ kul˙add u l-kura preventiva jew kurattiva kollha li pazjent jkun je˙tieg ting˙atalu b’xejn miç-çentri tas-sa˙˙a jew mill-isptarijiet tal-Gvern. Dan is-servizz komprensiv idda˙˙al fil-GΩejjer Maltin ˙afna qabel li ssemma l-programm tal-G˙aqda Dinjija tasSa˙˙a. L-Iskema Nazzjonali tas-Sa˙˙a bdiet isse˙˙ flewwel faΩi tag˙ha fl-1979 meta t-trattament u l-kura flisptarijiet tal-Gvern saru b’xejn g˙al kul˙add. Fl-1980, is-servizzi ta’ infermiera u g˙ajnuna u kura fid-djar ©iet estiΩa g˙all-poplu kollu bla ˙las. F’Mejju 1980 ©ie introdott servizz mediku f’kaΩijiet ta’ emer©enza. IlGvern Malti ta’ dak iΩ-Ωmien ma sabhiex bi tqila biex 152

Ix-Xjenzi Applikati – Il-Mediçina

jaqbel mal-programm politiku tal-G˙aqda Dinjija tasSa˙˙a li addotta fl-1984. L-istorja tal-Mediçina f’Malta matul dan l-a˙˙ar millennju turi biç-çar kemm is-sa˙˙a tal-poplu kienet qrib il-qalb tal-gvernijiet varji matul iΩ-Ωminijiet. Turi wkoll kemm it-tobba Maltin dejjem baqg˙u minn ta’ quddiem fil-©lieda tag˙hom kontra l-mard. L-avvanzi fix-xjenza tal-mediçina bidlet il-pattern tal-mard f’pajjiΩna, kif g˙amlet ukoll f’pajjiΩi Ωviluppati. Ta’ min jiftakar fil-©ganti tal-passat – mhux biss barranin imma wkoll Maltin – li g˙amlu dan il-progress possibbli. Ming˙ajr ix-xog˙ol siewi tag˙hom, il-progress tal-lum ma kienx ikun possibli. Biblijografija P. Cassar: Medical History of Malta, 1964. Wellcome Historical Medical Library, Lonon, +586p. C. Savona-Ventura: 1997, Outlines of Maltese Medical History. Midsea Publ., Malta, +132p. C. Savona-Ventura: 1999 Il-Mediçina fil-Gzejjer Maltin. PIN, Malta, +72p. C. Savona-Ventura u A. Mifsud: 1999 Prehistoric Medicine in Malta. Proprint, Malta, +104p.

153

L-Istorja tax-Xjenza fâ&#x20AC;&#x2122;Malta

154

L-Istorja tax-Xjenza fâ&#x20AC;&#x2122;Malta

INDICI TAâ&#x20AC;&#x2122; L-ISMIJIET

Abela, G.F. 24 Abela, Leonardo 76 Abdullah Ibn al-Samati alMaliti 70 Abu al Qasim Ibn Ramadan al Maliti 70 Adams, Andrew Leith 146, 147 Agius, G. 49 Agius, T. 60, 61 Agius de Soldanis, G.P.F 52 Agius Sultana, C 63 Akwinu, Tumas 105 Altena, R. 30 Althotas 110 Amsel, H.G. 32 Andres, Adolf 31 Anello, Angelus 131 Aquilina, G.G. 112, 113 Aquilina, J. 51 Ardoino, N. 22 Aristotle 81, 82, 105

Attard, Joe 43 Attard, M. 121 Avenozoar 132 Avicenna 132 Bainbrigge-Fletcher, T. 31 Baldacchino, Alfred E. 22, 26, 48 Ball, Alexander 144 Balsamo, Giuseppe 110 Bannerman, D.A. 22 Baroni Urbani, C. 34 Barry, James 146 Barth, Giuseppe 138, 140 Becher, E.F. 30 Beckford, William 53 Beckmann, K.A. 30 Benoit, L. 30 Boilneau, J.P.H. 95 Boislegin, Louis 17 Bonaparti, Napuljun 91

155

L-Istorja tax-Xjenza fâ&#x20AC;&#x2122;Malta Bonett, Guido 32, 33 Bonnici, T. 148 Borg, John J. 12, 13, 19, 22, 30, 34, 40 Borg, Joseph 48 Borg, Paul 31 Boulenger, G.E. 26 Briffa, Michael 19 Brisbane, Thomas 94 Brochtorff, C. 125 Brongersma, L.D. 26 Bruce, David 150, 151 Brydone, P. 52 Buhagiar, A. 64 Buhagiar, Joseph 48 Buonamico, G.F. 17

Cassini, J.D. 85, 88 Catania, A. 32 Cavagna, F.L. 113 Cavalli, Anastasius 112 Cavollini, F.P. 17 Cesare, Ă&#x152;ulju 74 Chadwick, Osbert 58 Chetcuti, D. 64 Chetcuti, T. 113 Cilia, Joseph L. 27, 29, 33, 34 Clark, J. 56 Cleghorn 18 Copernicus, Nikolas 72, 74 Cooke, J.H. 58 Cottoner, Nicholas 138, 139, 141

Cachia, Charles 30 Cagliostro, Konti 110 Calamatta, Peter 48 Cali, Giuseppe 99 Calleja, Eman 48 Callus, Mattew 130, 131 Callus, Glormu 131 Canzoneri, S. 33 Caruana, Annetto 29 Caruana, Annetto A. 29, 58, 59 Caruana Gatto, Alfredo 12, 13, 19, 30, 31, 33, 34 Caruana Scicluna, Giuseppe 149, 150, 151 Caruso, Domenico 35 Cassar, P. 56, 106, 108, 113, 116, 153 Castronius, Benedetto 78

Dandria, D. 34 Dangos, J.A. 88, 89, 90, 91 Darmanin, L. 27 Daussy, M.P. 94 Davy, John 113 Davy, Humphrey 113 De Avula, Andreas 131 De Bedriaga, Fejervary 26 De Chazelles, J.M. 84 De La Garde, P. 31 De Lucca, C. 23, 32 De Rohan, Emanuel 86, 87, 88, 92, 111, 137, 138 Demarco, Giuseppe 110, 111 Despott, Giuseppe 14, 22, 23, 25, 27, 30, 34, 41 Dobson, J. 59 Dolomieu, Deodat 53, 86, 88 Domeier, W. 54

156

Indiçi ta‘ l-Ismijiet Dorn, P. 36 Dumont d’Urvile, J 17 Ebejer, M.J. 34 Ellis, John 116, 150 Emery, C. 34 Edwardsm W.G.H. 119, 121 Encke, J.F. 90, 94 Evans, F. 35 Eyre, J.W.H. 149 Farrugia, Giuseppe 138 Farrugia, Profs. Philip 119, 122 Farrugia Randon, Stanley 27 Favray, Antoine 141 Fenech, Gorg 79, 80 Ferrito, Victor 121, 122 Feuillée, Louis 84 Finius, Jacobus 130 Fiorini, S. 108 Forskaal, Petrus 17 Freller, T. 110 Galen 105, 106, 128, 131 Galilei, Galileo 73, 74 Gargallo, Tumas 76 Gatt, Marica 48 Gatt, Paul 34 Gauci, C. 23 Gautt-Duport, P.H 93, 94 Gauss, C.F. 90, 91 Giacinto, C. 12 Grech Delicata, Gio Carlo 18, 37, 55, 95 Gregorju XIII, Papa 75 Grima, Michelangelo 140, 141

Gulia, Calcedonio 79 Gulia, Gavino 12, 18, 21, 25, 27, 29, 30, 31, 33, 34, 115 Gulia, Giovanni 21, 25, 27, 29, 34 Haslam, S.M. 19 Hili, C 35 Imbroll, Salvator 83, 84 Ibn al-Hajtham 68 Injazju, Patrijarka 75, 76 Invrea, F. 34 Johnstone, R.W. 60 Karlu V. 132 Keenan, Patrick 144 Kennedy, C. 149 Kepler, Johan 73, 74 Kircher, Anastasju 83, 84 Kluber, Herold von 99 Koch, R. 151 Lalande, J.J. 86 Lambert, M.R.K. 26 Lanfranco, Edwin 19, 35, 42, 43, 44, 48 Lanfranco, Guido 9-48, Lanfranco, Sandro 35 Lanza, Benedetto 26 Lassell, William 91, 96, 97, 98 Leach, Cyril 61 Lewis, P.C. 64, 119, 121 Luther, Martin 73 Libassi, Ignatius 31

157

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta MacNought, J.G. 149 Magri, Michelangelo 138, 140 Magrini, Paolo 33 Magro, E. 118 Mamo, Giuseppe 14, 29 Mandahl-Barth G. 30 Marth, Albert 98 McCullock, T. 149 Mathew, G.F. 31 Méchain, Pierre 88 Medlycott, W. 18 Mercieca, Vanessa 48 Mertens, Robert 26, 35 Messiers, Charles 88, 89 Metherington, H. 118 Micallef, G. 34 Micallef, H. 35 Micallef, Paul 81 Mifsud, A. 63, 153 Mifsud, Costantino 30 Mifsud, David 33 Mifsud, Ignatius Saverio 110 Mifsud, S. 63 Mizzi, David 102 Montgomery, M.R. 55 Moore, Patrick 103 Myriti, Giovanni 82, 83 Naudi, Cleardo 145 Newton, Isaac 74 Nightingale, Florence 145, 146 Pagnini, Giovanni 85, 86 Pinto de Fonseca 108, 109, 110, 141 Pisani, Luigi 145, 148

158

Pisani, S.L. 115 Piscopo, Emanuel 48 Preziosi, Luigi 151 Quintin d’Autun, J 51 Reaumur, R.A.F. 54 Reid, William 29 Reynolds, Francis 99 Rhazes 131 Robert, Claude Etienne 53 Roberts, E.L. 22 Ruggieru, Sultan 107 Rümker, C.C.L. 93 Saliba, Antonino 81 Saliba, L.J. 34 Sama, G. 33 Sammut, Anthony 14, 45 Sammut, M. 123 Sammut, Paul M. 30, 32 Sammut, Rio 27 Savona-Ventura, Charles 21, 26, 42, 43, 49-64, 115, 119, 122, 123, 125-153 Sceberras, Filippo 148 Scerri, L.J. 119, 121 Schembri, J. 43 Schembri, P.J. 22, 26, 30, 34, 35, 43, 44 Schembri, S.P. 22, 34, 32, 33, 34, 55, 64 Schiavone, M.J. 119, 121 Schinas, C. 113, 115 Scoles, J. 58 Sell, P.D. 19

Indiçi ta‘ l-Ismijiet Smyth, W.H. 92, 93 Sommier, Stefano 19 Soos, L. 30 Spencer Wells, Thomas 56, 57 Stevens, Darrin 48 Tabone, Censu 152 Tallack, W. 31 Tamanini, L. 34 Thake, M.A. 30 Tolomew, Klawdju 67, 68, 81 Tonna Barthet, Gaston 101 Trapani, Gaetano 27 Valletta, Anthony 32, 33, 34 Van Es H. 28 Vaubois, C.H. 143 Vella, A.P. 107 Vella, Adrian 48 Vella Gaffiero, J.A. 22 Vella, Giuseppe 95 Vella, H.C.R 111

Ventura, Frank 49, 64, 65-104 Vienna, P. 33 Vujicic, Radmila 48 Waring, George 25, 30 Watson, W. 95, 96 Weir, J.G. 149 Wolseley, P.A. 191 Wright, C.A. 22 Zammit, C. 28 Zammit, Charles, G. 80 Zammit, Gabriella 48 Zammit, Giuseppe 11, 108, 138 Zammit, Maempel, G. 35 Zammit, Nikola 57, 58 Zammit, Temi 114, 115, 116, 129, 149, 150, 151 Zerafa, Stefano 12, 18, 37, 40, 41, 95 Zondadari, Marc’Antonio 141

159