internationale selectie magazine 2012-2013

2012 / 2013

LATEN WE VERDWALEN

Saburo Teshigawara Jan Fabre Peter Brook Boris Charmatz

6 SENTIMENTAL JOURNEY

LATEN WE VERDWALEN

JAN HANLO 100 JAAR door Sander Bisscheroux 8 KARAS / SABURO TESHIGAWARA OBSESSION 10 IK VERDWAAL ALTIJD INTERVIEW MET SABURO TESHIGAWARA door Mirjam van der Linden 14 TROUBLEYN / JAN FABRE PREPARATIO MORTIS 16 DE DOOD, DE LEUGEN, DE SCHOONHEID EN HET DWALEN WIE IS JAN FABRE?

“Steden bezoek ik graag. Ik verdwaal er altijd. Dat

op lopen. Bijvoorbeeld omdat ze een ander einddoel

moment. Overigens laat Charmatz niet alleen kinderen

vind ik geweldig. Het gaat zelfs zo ver dat ik mijn doel

wensen, of omdat ze zich willen laten verrassen. Maar

dolen. Verderop in dit magazine lezen we: “Charmatz

vergeet. Waar was ik naar op weg?” Jaloersmakend,

misschien ook omdat ze eenvoudigweg het spoor van

is een man van ideeën en concepten; hij laat

22 THÉÂTRE DES BOUFFES DU NORD / PETER BROOK

deze luchthartige reactie op dit vruchteloze dwalen.

de mooiste bloemen volgen. Dat is immers wat wij zelf

toeschouwers graag dwalen door hun associaties en

UNE FLÛTE ENCHANTÉE (W.A. Mozart)

Iets dat door veel mensen toch vooral als een

ook graag doen.

dwaalt zelf graag door bewegingsfrasen, stromingen

ongemak wordt ervaren, én als een persoonlijk falen.

uit de beeldende kunst en filosofische gedachten.”

door Annette Embrechts

24 DE LEGE RUIMTE VAN DE OPERA

De woorden komen uit de mond van de Japanse

Na Teshigawara maken we ruimte voor Jan Fabre,

choreograaf Saburo Teshigawara die er bovendien

meester-architect van labyrinten, koning van het

Ook dit seizoen bestaat de Internationale Selectie,

enthousiast aan toevoegt dat hij het verdwalen met

dwaalspoor. Dwaalsporen die hij met uiterste precisie

zoals u ziet, uit een reeks hoogwaardige buitenlandse

genoegen toelaat. “Plan niet. Dat werkt veel beter.”

en een kwajongensachtig genoegen voor ons uitzet.

voorstellingen, van de hand van makers met een

28 MOZART OP DE TAST

PETER BROOK EN DE ZAUBERFLÖTE door Simon van den Berg

Volkskrantrecensent Annette Embrechts licht verderop

internationale reputatie. En net als vorig jaar voegt

IMPROVISATIE IN MUZIEK

Teshigawara vormt onderdeel van de Internationale

in dit magazine toe hoe Fabre zijn kunst en zelfs zijn

de Bredase theaterwerkplaats PodiumBloos hier

door Guido van Oorschot

Selectie van het Chassé Theater in het seizoen

eigen identiteit steevast voorwerp van mystificatie

bovendien een mooi curriculum aan toe. Wees welkom

2012/2013. En niet voor niets. Het thema van de

maakt. In Breda brengt hij de voorstelling Preparatio

bij diverse workshops, inleidingen en openbare

32 MUSÉE DE LA DANSE / BORIS CHARMATZ

Selectie dit jaar is: ´Laten we verdwalen’, geïnspireerd

Mortis, waarin leven en dood een woelige rondedans

interviews, door, met of over de geprogrammeerde

ENFANT

door de dichter Jan Hanlo wiens 100ste geboortejaar

met elkaar maken.

podiumkunstenaars.

we in 2012 vieren. Dwalen lijkt de grondtoon te

Nadat Fabre het licht heeft uitgedaan, richten we

Ons wordt soms gevraagd naar het waarom van de

34 EEN DANS MET DE SLAAP

vormen van zijn kleine, maar erg ontroerende oeuvre.

het toneel in voor een opera van niemand minder

Internationale Selectie. Het antwoord is: omdat we

INTERVIEW MET BORIS CHARMATZ

Het prachtige gedicht Sentimental Journey is zelfs

dan Peter Brook. Hij reduceerde Mozarts Zauberflöte

graag mooie voorstellingen presenteren. En omdat we

door Annette Embrechts

een onvervalste ode aan het verdwalen. Aan een

tot een intiem onderonsje van musici en publiek

geen reden zien ons hierbij door de landsgrenzen te

onbekommerd en welbewust verdwalen.

en zette een streep door de zware symboliek en

laten beperken. We pretenderen niet de ultieme keuze

39 DWALEND DOOR DONKERE KINDERNACHTEN

Ook in de kunstensector klinkt de roep om te

scenische effecten die deze klassieker in de loop der

gemaakt te hebben. In de geest van Hanlo reisden we

NOTITIES BIJ ENFANT VAN BORIS CHARMATZ

verdwalen overigens steeds luider. De nieuwe

tijd steevast aangemeten kreeg. Geheel in de geest

wat rond en plukten hier en daar wat bloemen. Wel de

door Jeroen Peeters

culturele basisinfrastructuur zou de spankracht van

van de jonge Mozart laat hij zijn cast improviseren en

mooiste naar ons oordeel.

de kunstensectorniet ten goede komen. De vele

experimenteren. “Op de tast”, zoals hij zelf zegt. Een

functionele eisen die de overheid de instellingen

einddoel is er bij deze Zauberflöte niet.

zou opleggen, zouden weinig ruimte bieden voor

Boris Charmatz, tenslotte, voert een groep dolende

onverwachte ontwikkelingen. Een cultuurbeleid

kinderen ten tonele. We zijn buitengewoon gelukkig

waarbij de uitkomst al vastligt.

wederom een werk van deze, bij ons meest favoriete,

44 Meer Internationale programmering

Hanlo’s devies indachtig zochten we naar artiesten

Europese choreograaf te kunnen presenteren. Zijn

in het Chassé Theater

die van de geplaveide paden af gaan. Kunstenaars die

hartverscheurend mooie voorstelling Enfant behoort

bewust of gewoon schouderophalend een andere kant

tot de meest gewaardeerde dansvoorstellingen van dit

44 algemene informatie

Bregje Maatman, programmeur Chassé Theater

44 agenda INTERNATIONALE SELECTIE

3

Sentimental Journey Laat ons een roos – het roepen van de koekoek en alles wat wij haast vergaten op gaan zoeken o mogen geuren – mogen nachtegalen – maar dertig dagen lang hun zang – ons doen verdwalen laat ons op reis gaan – laten wij verlaten en naar elkanders haren staren zonder praten – Jan Hanlo

uit: Jan Hanlo, Verzamelde Gedichten, Amsterdam Uitgeverij G.A. van Oorschot, 1958

5

SENTIMENTAL JOURNEY JAN HANLO 100 JAAR

door Sander Bisscheroux

Van de dichter Jan Hanlo vieren we dit jaar zijn 100e geboorte-

Hanlo is de verstokte romanticus die in het gedicht Wij komen ter

jaar. Hanlo (29 mei 1912-16 juni 1969) zou niet blij geweest zijn

wereld terugverlangt naar de immer warme moederschoot. Hij

met zo’n gezegende leeftijd. De dichter leed namelijk aan wat zijn

draait daarin het leven om. Het gedicht begint in het graf: “Wij

biograaf Hans Renders noemt ‘het Peter Pan-complex’. Jan Hanlo

komen ter wereld, met rouw, uit de graven”. Daarna verdwijnt het

was de jongen die niet wilde opgroeien. En daar had hij erg goede

achterwaarts “om eens te bereiken een veilige haven / Een veilige

redenen voor.

haven: de schoot ener moeder”.

Het oeuvre van Hanlo is klein, maar des te meer: fijn. Het past bij

Deze ultieme ‘Heimkehr’ heeft bij Hanlo tot doel om weer rein,

wijze van spreken als een glimmende steen in een kinderhand.

heel, en definitief als in den beginne te worden. In zijn gedicht

Daar fonkelt het kleinood dat “straalt wanneer ik schouwen wil”,

Sentimental Journey wijst Hanlo de lezer een meer praktische weg

zo dicht Hanlo in zijn onvergetelijke Zo meen ik dat ook jij bent.

om tot eenheid te komen met zijn diepste innerlijke, en vooral

Helemaal zeker weten doet de schrijver het niet: weten wie jij bent.

kinderlijke ‘ik’. Het levenspad moet, zoals de titel wil, vooral een

Het is het gedicht van een observeerder, die wel verlangt naar con-

sentimentele reis worden, steeds verder bij de ratio van de vol-

tact, maar niet verder komt dan menen wie die ander is. Zijn kleine

wassene vandaan. Hanlo verzet zich als een Dionysos tegen alles

oeuvre getuigt daar steeds weer van.

wat thuishoort in de wereld van Apollo: het hoofd, de hersenen,

Hanlo poogt het keer op keer met vergelijkingen. Jij bent als “de

de analyse, de cultuur. In plaats daarvan stelt Dionysos het hart

koelte ’s nachts langs lelies / en langs rozen”, en je bent als “een glim-

centraal, de beleving, het opgaan in de natuur. In zijn gedicht De

lach”. Vluchtig, niet vast te pakken, als de fonkel in een edelsteen.

mus streeft Hanlo daar naar door voor de lezer zo precies mogelijk de klank van de mus na te bootsen: “tjielp tjielp tjielp / Tjielp / etc.”

De kloof tussen observeerder en geobserveerde, tussen object en

Het is natuurlijk kinderachtig, zo’n gedicht met alleen maar de

subject, is de grondtoon van de poëzie van Jan Hanlo. Maar daar

onomatopee ‘tjielp’, maar wel waar. Kinderlijk waarachtig.

blijft het niet bij. Hanlo wijst ons ook de weg naar de begeerde brug die tot hereniging van object en subject leidt. Die is namelijk te

Dat is ook wat Hanlo ons voorstelt in Sentimental Journey. Hij

vinden in de kindertijd.

vraagt ons de wereld van het denken te stoppen en dat wat de natuur ons aanreikt kinderlijk naïef en daarmee in de volste bloei te

Hanlo hemelde de naïviteit van kinderen op. Dat bracht hem bij de

beleven. Wie zijn hart opent, vindt wat hij verloren was: “een roos

literaire Beweging van Vijftig en het dadaïstische tijdschrift Bar-

- het roepen van de koekoek”, magisch als het was toen we het voor

barber. In dat tijdschrift kon Hanlo zijn prozastukjes kwijt waarin

het eerst zagen en hoorden. Verwonderd als een kind “verdwalen

hij kinderlijk brabbelde over gevonden voorwerpen en de kunstjes

we in de geuren en de zang van nachtegalen”.

die hij deed op zijn motorfiets. Bij de Beweging van vijftig vond

En dan bij elkaar gaan zitten, jij en ik, object en subject en elkaar

hij geloofsgenoten als Simon Vinkenoog en Lucebert in het den-

dan aanraken, elkaar aaien. We staren naar “elkanders haren”: het

ken over de relatie tussen kunstenaar, kunstwerk en toeschouwer.

meest dierlijke dat ons mensen steeds weer tekent, onze onthaar-

Vijftigers poogden de beleving van de observeerder centraal te

cultuur ten spijt.

stellen. Het kunstwerk zelf was bijzaak. En de kunstenaar? Ook hier

Ja, laten we “op reis gaan”, roept Hanlo ons op, en dan vooral: la-

was het maakproces belangrijker dan het resultaat. De kunstenaar

ten we onze bekende, geplaveide, van hoofdtaal voorziene wereld

moest zijn ratio uitschakelen om het creatieve, naïeve proces ruim

verlaten. Laten we van de paden af gaan, laten we dat opzettelijk

baan te geven. Of zoals in die tijd Karel Appel provocerend zei: “Ik

doen. “Zonder praten”.

rotzooi maar wat an”.

7

Saburo Teshigawara / Karas Obsession

di 16 okt 20.30 uur / Finntaxzaal / € 17,50/27,50/37,50

choreografie, decor, licht, kostuums & muziekcompilatie: Saburo Teshigawara ~ dans: Rihoko Sato, Saburo Teshigawara

Bekend als de meest invloedrijke choreograaf

over grenzen: symposium over internationalisering

uit Japan en één van de grootste namen van

Elke kunstuiting maakt onlosmakelijk onderdeel uit

de hedendaagse dans ter wereld, wordt Saburo

van zijn omgeving. Oftewel van zijn culturele en

Teshigawara alom gewaardeerd om zijn innovatieve

maatschappelijke context en zijn artistiek discours.

stijl en zijn exceptionele danstechniek.

De vraag is: hoe markeren we deze omgeving?

Met een achtergrond in de beeldende kunst en het

Zijn de grenzen louter geografisch of bestaan er

klassieke ballet modelleert hij zijn dansers met de

ook ander soort grenzen? En ook: waarom halen we

fijngevoeligheid van een beeldhouwer en schept hij

kunstuitingen van heinde en verre naar hier? Is dat

met een indrukwekkend gevoel voor compositie intens

omdat wat van ver komt nu eenmaal altijd lekkerder

poëtische ruimtes. Reeds sinds de oprichting is zijn

is? Of herkennen we toch meer in andere culturen

gezelschap Karas een graag geziene gast in alle grote

dan we dachten? Kijk voor meer inhoudelijke en

wereldsteden en ontving het een reeks prestigieuze

praktische informatie vananaf maandag 1 oktober

prijzen.

op www.chasse.nl. di 16 okt / 16:00 / MK2zaal

“Wat het publiek gewaar wordt bij Obsession is de flakkering van pure emotie, die het podium vult, het

inleiding door Harijono Roebana

publiek beroert en zich meester maakt van de gehele

Harijjono Roebana, choreograaf van ons

ruimte”, schreef Dance Magazine naar aanleiding

huisgezelschap LeineRoebana, verzorgt

van Obsession. Dit meeslepende duet, dat door

een introductie op de voorstelling.

Teshigawara zelf en de al even fascinerende danseres

di 16 okt / 19:30 / Euretcofoyer

Rihoko Sato wordt gedanst, is gebaseerd op de surrealistische film Un chien andalou van Luis Buñuel

nagesprek met Saburo Teshigawara

en Salvador Dali. Het resultaat is een magnifieke

Harijono Roebana gaat in gesprek

schets van de schemerwereld van innerlijke obsessies,

met Saburo Teshigawara.

onmogelijke verlangens en irrationele liefde.

di 16 okt / 22:45 / Euretcofoyer

9

IK VERDWAAL ALTIJD in gesprek met Saburo Teshigawara

Dwalen is voor mij een manier om spirituele contradictie toe

nerveus, grillig en verbrokkeld, als een wankele marionet,

te laten.”

of heel harmonisch, vloeiend en golvend, als water dat altijd

Rationele logica is dus niet Teshigawara’s favoriete raadgever.

stroomt. Het werk heeft iets puristisch; alle symboliek en

Toch betekent dit niet dat zijn werk oogt als chaos. Integendeel.

associaties ten spijt, het gaat eerst en vooral om de bewegingen,

Zijn dansers en hijzelf bewegen altijd uiterst gecontroleerd en

dus die staan centraal en worden gekoesterd. Geen detail wordt

gedetailleerd. De figuren die de choreograaf met lichamen in

weggemoffeld.

beweging tekent, zijn kraakhelder – zo kaal als zijn hoofd, zo

Teshigawara: “Voor mij gaan dwalen en loslaten altijd samen

sober als zijn vaak helemaal zwarte of helemaal witte kostuums.

met precisie. Kunst moet die combinatie zijn. Daarom heb ik

Bovendien is zijn lijnvoering fijn, in de zin van subtiel, licht en

het ook eigenlijk nooit over choreograferen, is te weldoordacht,

broos. Echter zonder diffuus te worden, het woord vlijmscherp

maar ook niet over improviseren, is te vrijblijvend. Ik

is eerder van toepassing. Daarbij pendelt Teshigawara, ook in

reorganiseer bewegingen. Het is als met tekenen. Dat doe ik

Obsession, tussen twee uitersten: de danser beweegt of heel

elke dag en daarbij heb ik geen planning. Ik volg mijn hand.

De Japanse beeldend kunstenaar en choreograaf Saburo Teshigawara is wereldwijd befaamd om zijn fijne, uiterste grillige dan wel vloeiende danstaal. Voor hem is kunstenaarschap een combinatie van dwalen en precisie.

door Mirjam van der Linden Het thema “Laten we verdwalen”, ontleend aan het gedicht

Teshigawara is een van de meest invloedrijke choreografen uit

Sentimental Journey van de Nederlandse schrijver Jan Hanlo

Japan, wereldwijd gelauwerd. Het Chassé Theater presenteert

(1912), is een aansporing om te durven dwalen. Om van de

in oktober de Nederlandse première van zijn duet Obsession

gebaande paden af te wijken. De Japanse beeldend kunstenaar

(2009), waarin de dan 59-jarige zelf danst, naast Rihoko Sato

en choreograaf Saburo Teshigawara (1953), aan de telefoon

(1972), al vijftien jaar the leading lady van zijn gezelschap.

vanuit Montpellier, geeft meteen blijk van herkenning. “Ah,

Teshigawara is bijzonder gecharmeerd van het idee van het

yes, yes. I know.” En dan een stilte. Zijn Engels moet even op

dwalen en verdwalen. Hij vertelt dat dit een zijnswijze is die hij

stoom komen en mijn oren moeten aan zijn Japanse tongval

niet alleen in zijn kunstenaarschap, maar ook in het leven van

wennen. Maar dan is de geest ook de uit fles. “Je moet niet te

alledag probeert toe te passen. “Het is hoe ik in het leven wil

beredeneerd, te analytisch zijn in je acties, je keuzes. De dingen

staan. Vorige week liep ik in een voorstad van Praag. Geen idee

die je doet, mogen tegenstrijdig zijn. Plan niet, dat werkt veel

waar ik was, ik verdwaal altijd. Dat vind ik geweldig. Het gaat

beter. Laat los!”

zelfs zo ver dat ik mijn doel vergeet. Waar was ik naar op weg?

11

“Schoonheid is geen vast beeld,

“Ik ben een aardstwijfelaar.

maar altijd in beweging, net als de lucht.”

Ik maak altijd het verkeerde.

Ik kan eeuwig doorgaan.”

En dan soms geef ik mijn hand orders.” Lachend: “In mijn

opnieuw, als voor het eerst, wilde ervaren. Een recensent in

Teshigawara: “When I’m hungry I want to have a soya-sauce

Hanlo, bij de “spirituele contradictie” van Teshigawara.

handelen ben ik dus een twee-, misschien zelfs wel drielagig

Trouw kwam met de prachtige vondst van “de luchtsculpturen

dish! Dus ja, mijn roots beïnvloeden mij.” En dan, serieuzer:

“Obsession gaat over verlangen, over driften”, vertelt

persoon.” Als Teshigawara een stuk gaat maken, komt hij niet

van Teshigawara.”

“Natuurlijk heb ook ik dingen “opgezogen”. De taal van het

Teshigawara. Wie ergens door is geobsedeerd, laat zich leiden

zonder houvast de studio in. Hij gaat verdwalen, maar wel

Om lucht zichtbaar en tastbaar te maken, maakt Teshigawara

ballet zit in mijn lichaam verankerd. En als ik “blauw” zeg,

door impulsen, door “een innerlijke intensiteit”. De relatie

binnen de kaders van een thema, een script of “een werkrelatie

uitputtend en virtuoos gebruik van licht. Als we het over

dan roept dat bij mij meteen een gevoel en een geur op,

tussen de man en vrouw in het duet lijkt in flarden tot ons

die ik al heel lang met iemand heb.”

choreograferen hebben, heeft hij het al heel snel over “het

maar ook een bepaalde notie van tijd. Maar het unieke aan

te komen. Ze vertoeven in hun eigen universum, autistisch

timen van het licht met de muziek, de ruimte, jezelf. Dat is

een kunstenaar is juist dat die bij uitstek in staat is om zijn

bijna, maar er is ook sprake van toenadering. Is zij de pop

heel belangrijk.” Door met licht en donker, met schaduwen

sensitiviteit te gebruiken, om telkens weer een verbintenis aan

die hij bespeelt (en op wie hij zomaar gaat liggen) of de muur

Teshigawara is behalve choreograaf ook beeldend kunstenaar.

en silhouetten te spelen, manipuleert hij het perspectief en de

te gaan met dat wat er om hem heen gebeurt. Dat maakt je tot

waar hij – ook letterlijk – tegenop loopt? Is het goedaardig of

Hij maakt sculpturen, films, video’s, tekeningen. Zijn studie

diepte van het beeld. Het helpt hem de beeldend kunstenaar

kunstenaar, en daarin zit altijd beweging en dus verandering.”

kwaadaardig wat hier gebeurt?

beeldende kunst verruilde hij indertijd voor een opleiding

op het toneel te zijn. In Obsession ontstaan de meest bizarre

Na een korte pauze: “Butoh is in mijn ogen niet zo Japans.

Un chien andalou was voor Teshigawara een inspiratiebron

klassiek ballet bij Saiga Toshiko. In 1981 gaf hij zijn eerste

beelden doordat felle lichtbronnen selecties uit het totaalbeeld

Het is een karikatuur geworden, van een beweging uit de

omdat deze film, net als een obsessie, een gevoel van urgentie

soloconcert en vier jaar later richtte hij in Tokyo de groep

snijden. Zo zie je bijvoorbeeld alleen de onderkant van een

jaren zestig en zeventig. Het Japanse in mijn dans is eerder

uitstraalt én de hem zo dierbare tegenstrijdigheid. “Ik zag

Karas op, naar karasu, Japans voor kraai. In 1986 won hij een

stel stoelen beschenen, of een paar wapperende onderbenen.

een specifiek gevoel van tijd, een zekere rust. Maar ook

de film vlak voor ik met dansen begon. In vergelijking tot

prijs op de prestigieuze choreografiecompetitie van Bagnolet in

Helwit schijnsel maakt van Rihoko Sato, als ze op een tafel ligt,

kwetsbaarheid; wij Japanners hebben groot respect voor alles

bijvoorbeeld de schilderijen van Dali vond ik dit veel subtieler,

Frankrijk, wat de start van zijn internationale choreografie- en

een geslacht lam op een altaar.

wat fijn en dun is. Woorden als rust, stilte, breekbaarheid

minder expliciet. Buñuel propageerde een daadwerkelijk

danscarrière betekende. Teshigawara heeft over de hele wereld

Teshigawara creëert in zijn choreografieën een subtiele balans

klinken zwak, maar zijn in wezen oersterk. Om flinterdun

ander gezichtspunt – een andere kijk op de dingen, een andere

opgetreden en choreografieën gemaakt voor topgezelschappen

tussen beeld en beweging. Zijn toneelbeelden hebben vaak een

papier te maken of een ijle lijn te trekken, is een enorme

moraal. Un chien andalou schudde me wakker. Wat ben je aan

als Frankfurt Ballett, Ballet de l’Opera de Paris en Nederlands

autonome kwaliteit. Zo bestond Bones in pages (1991) uit een

concentratie nodig, evenals geestkracht, creativiteit en gevoel

het doen, waar sta je voor? Ik voelde een artistieke click: het

Dans Theater (Modulation, 2000). In Nederland debuteerde hij

wand vol boeken en twee doorzichtige kasten met een berg

voor schoonheid.”

opensnijden van dat oog is natuurlijk niet ‘mooi’ in reguliere

in 1989 tijdens Springdance festival, met de solo The arms of the

oude schoenen en een kleine tafel bedekt met glasscherven. In

blue sky.

dit plaatje kwam Teshigawara “als een object” tot leven. In een

Inmiddels treedt hij niet meer zo vaak op. Niet omdat hij dat

andere eyecatcher, Absolute Zero (1998), danste hij tegen een

Teshigawara’s werk wordt mooi en fascinerend gevonden,

van pijn, strijd, verdriet. Schoonheid is geen vast beeld. Kijk

fysiek niet aankan – het is verbluffend hoe licht en soepel

collage van abstracte videoprojecties.

maar ook ondoorgrondelijk. Zijn dans is geladen, maar niet

naar de lucht. Die is mooi. Maar hij verandert altijd. Hij is in

met anekdotes, niet met makkelijk te duiden emoties. Hij is

beweging, zoals ook ons gevoel in beweging is.”

vervlogen licht

deze bijna zestigjarige het podium bestiert – maar omdat de beeldende kunst lonkt. Wat geeft die hem wat dans hem niet

dis met soya-saus

schoonheid die niet mooi is

zin. Toch voelde ik pure schoonheid en verlangen. Ik herkende me in deze schoonheid, die ook gekoppeld is aan gevoelens

suggestief, symbolisch, dromerig. Esthetisch ook, maar niet

geeft? “De twee disciplines geven me een ander gevoel van

De knieën van Teshigawara’s dansers zijn vaak licht gebogen.

clean, daarvoor zijn de bewegingen te intens, te doorleefd.

Hoe Teshigawara zo geïnspireerd kan blijven? “Ik doe gelukkig

leven”, stelt hij. “Schilderen bijvoorbeeld is voor mij nauw

Duidelijk een erfenis uit de klassieke Aziatische dans, zoals ook

Elke beweging bij Teshigawara, zelfs stilstaan, is dans en ademt

niet alleen dans, dat zou stomvervelend worden. En ik ben een

verbonden met de natuur. Dat geeft een ander gevoel van

het accent op de expressie van hoofd, armen en handen dat is.

spiritualiteit. Het getoonde is helder én mysterieus, heel erg

aardstwijfelaar. Ik maak altijd het verkeerde. Ik kan eeuwig

‘omvang’. Ik houd van details, maar vind het ook heerlijk om

En dan die fragiele, wankele lichamen: zijn het geen varianten

aanwezig en toch ook tijdloos. Wat dat betreft is het niet zo

doorgaan.”

naar zoiets immens als de lucht te kijken. Een ster is niet meer

op de witgekalkte, verkrampte lijven uit de moderne dansvorm

heel verwonderlijk dat hij zich voor Obsession heeft laten

dan een stipje in het heelal. Toch is zijn kracht onmetelijk. Een

butoh, een geliefd exportartikel van Japan? Het is verleidelijk

inspireren door de surrealistische film Un chien andalou (1929)

ster is tijd, vervlogen licht.”

om een kunstenaar te koppelen aan de stijliconen van zijn land.

van Luis Buñuel en Salvador Dali.

Teshigawara heeft dans altijd als een vorm van beeldhouwen

Maar ook heikel; een Nederlandse choreograaf wil immers

Deze film staat op ieders netvlies door de scène waarin een

benaderd. Zijn vaak geciteerde motto is: “Dans is beeldhouwen

ook niet met klompendansen worden geassocieerd. Wat is

man het oog van een vrouw langzaam overdwars doorsnijdt

van lucht, plaats en tijd.” Opvallend aan deze formulering is

er wel Japans aan de dans van globetrotter Teshigawara? Of

met een scheermes. Even kenmerkend als dit gruwelbeeld is

dat hij niet het materiele lichaam van de danser centraal stelt,

breder: zijn de discoursen die hij is tegengekomen – de Japanse

echter het droomachtige verloop van het verhaal. Er is sprake

maar zoiets ongrijpbaars als lucht. Ooit liet hij zich acht uur

cultuur, het klassieke ballet – inspirerend of misschien juist

van een irreële logica die alleen in dromen volledig normaal

lang ingraven omdat hij de sensatie van lucht op zijn lichaam

belemmerend geweest?

voelt. Een aanknopingspunt bij het dwalen en verdwalen van

13

Troubleyn / Jan Fabre Preparatio Mortis

do 28 feb 20.30 uur / Finntaxzaal / € 16/24/33

concept: Jan Fabre ~ choreografie: Jan Fabre, Annabelle Chambon ~ performer: Annabelle Chambon ~ compositie & uitvoering: Bernard Foccroulle

“Dankzij Bernard Foccroulle is Jan Fabre opgenomen

teaching group Jan Fabre

in de kroniek van heiligen.” Zo besloot LeFigaro zijn

Geschoolde dansers zijn van harte welkom bij een

recensie van de danssolo Preparatio Mortis, die Jan

driedaagse workshop door artiesten uit Fabres

Fabre creëerde voor het Festival van Avignon in 2005.

gezelschap. Fabre heeft een onconventionele manier

Het succes leidde tot het zeer eervolle verzoek om

van choreograferen waarbij hij zijn dansers binnen de

voor de 25ste verjaardag van het gezaghebbende

kaders van stringente structuren maximale vrijheid

Festival Romaeuropa de solo uit te werken tot een

geeft zich te uiten. Kijk voor meer inhoudelijke en

avondvullende voorstelling. Wij gingen ook eens kijken

praktische informatie vanaf maandag 1 oktober op

en twijfelden geen seconde. Preparatio Mortis, op

www.chasse.nl.

overweldigende orgelmuziek van Bernard Foccroulle,

di 26 /19:00 / en do 28 feb / 15:00 / PodiumBloos

is gewijd aan het lichaam, aan transformatie en utopie.

En uiteraard doet Fabre dit op de Fabre-manier: door

inleiding door Luk van den Dries

taboes aan te pakken. In dit geval is dat de dood, die

Luk van den Dries, dramaturg van Jan Fabre,

door onze maatschappij uit het zicht verbannen lijkt te

verzorgt een introductie op de voorstelling.

zijn.

do 28 feb / 19:30 / Euretcofoyer

In Preparatio Mortis overwoekert een riant

nagesprek met Jan Fabre

bloementapijt een graftombe met duizenden gele,

Luk van den Dries gaat in gesprek met Jan Fabre.

rode, paarse en witte bloemen. Het kleurrijke dekbed

do 28 feb / 21:35 / Euretcofoyer

lijkt ritmisch te ademen, er verschijnt een hand, een arm, een hoofd, twee blote voeten. Danseres Annabelle Chambon lijkt uit de dood op te staan. Elke beweging, iedere ademstoot wordt een intense gebeurtenis, een verrijzenis die honger naar het leven uitdrukt. Het is een vitale ademhaling die het ritme van Preparatio Mortis bepaalt: het langzame ademen van het bloementapijt, de ademhaling van de katachtige Annabelle Chambon en natuurlijk de majestueuze ademtocht van het orgel.

Het icoon van de Vlaamse performancekunst onder ons dak; spoed u!

15

DE DOOD, DE LEUGEN, DE SCHOONHEID EN HET DWALEN WIE IS JAN FABRE?

De dood is alom tegenwoordig in het werk van de roemruchte kunstenaar Jan Fabre. Zeker in zijn jongste voorstelling Preparatio Mortis, waarin een danseres herrijst uit haar graf bezaaid met bloemen. De voorstelling is door de pers ‘de hemel’ in geprezen. En dat mag in dit geval zelfs bijna letterlijk worden genomen. Met zijn voorstellingen, sculpturen, tekeningen en teksten werkt Fabre voortdurend aan zijn eigen onsterfelijkheid. Maar ondertussen wordt hij ook door het overlijden van zijn ouders met de echte dood geconfronteerd. “Ik voel mij nu een wees en weet dat ik de volgende ben in de lijn van de dood.” door Annette Embrechts

17

Fabre en de leugen Om te beginnen zijn eigen naam: Jan Fabre. Die is echt, dat nemen we voor waarheid aan van de Belgische kunstenaar, geboren op 14 december in 1958, wereldwijd bekend als choreograaf, beeldend kunstenaar, operaregisseur, performancekunstenaar, tekstschrijver, tekenaar en theatermaker. Maar of hij de kleinzoon is van de historische insectenkenner en bioloog Jean-Henri Fabre (1823-1915), zoals de kunstenaar zelf zegt, daar wordt wel eens aan getwijfeld.

Eerst was het zijn oom, later zijn overgrootvader. Hij verwijst graag naar die stamboom, en mystificeert die met plezier.

Maar ach, eigenlijk deert zijn precieze afkomst niet. In het Fabriaanse Universum bestaat de Waarheid niet, daarin gaat

In het Fabriaanse Universum bestaat de Waarheid niet, daarin gaat het om de Verbeelding. En die wordt meer geholpen door de leugen dan door de waarheid.

het om de Verbeelding. En die wordt meer geholpen door de

decors en zelfs hele kastelen. Fabre vindt in deze specifieke

leugen dan door de waarheid. Fabre koestert de leugen; Fabre

kleur blauw een evenbeeld van het uur blauw, het moment

laat het aan zijn toehoorder over of die het waard vindt hem

waarop de wereld ontwaakt of te ruste gaat.

te geloven of niet. Wie meegaat in het Fabriaanse wereldbeeld komt in een ongekend rijk universum terecht, vol symboliek en

Fabre en de kever

mythische verwijzingen, waarin je eeuwig kunt dwalen tussen

Het zou daarnaast natuurlijk zomaar kunnen dat Fabre zijn

visioen en betekenis, tussen schoonheid en afschuw. Fabre doet

voorliefde voor het gebruik van kevers – de kunstenaar

niets liever dan mensen laten dwalen door zijn werkelijkheid.

maakt kroonluchters, jurken en harnassen van miljoenen

Een werkelijkheid waarin hij zichzelf niet kleiner maakt dan

glanzende juweelkevers – heeft geërfd van zijn ‘grootvader’.

hij denkt te zijn en waarin hij zich via zijn kunst onsterfelijk

Fabre gebruikt de kever vaak als metafoor: de kever als

probeert te maken.

strijder voor de schoonheid (met zijn geharnaste, prachtig

Waar het de kunstenaar om gaat bij zijn verwantschap met

glimmende rug). Fabre heeft met kevers beroemde slagvelden

insectenkenner Jean-Henri Fabre is dat deze uitvoerig schreef

uit de geschiedenis verbeeld, zoals De Slag bij Waterloo. Hij

over ‘het uur blauw’: het overgangsuur tussen dag en nacht en

katapulteert het insect ook als hemellichaam: in 2004 heeft

tussen nacht en dag wanneer in de natuur alle dieren stil zijn,

hij op het Ladeuzeplein in Leuven een enorme juweelkever

wanneer het niet licht is maar ook niet donker. De unieke,

gespietst op een reuzennaald van 23 meter hoog, een beeld

ongrijpbare kleur van de schemering en het ochtendontwaken,

getiteld Totem.

heeft Fabre willen bevatten met zijn beroemde Bic-art: met

Wereldberoemd is Fabres bijdrage aan het plafond van de

goedkope Bic-pen vol gekraste tekeningen, muren, dweilen,

Spiegelzaal in het Brusselse Koninklijk Paleis. Dit was sinds

19

Fabre en de dood

1909 onaangetast gebleven en is nooit helemaal afgewerkt.

en de dood: “Telkens als je de essentie van de schoonheid en de

Fabre mocht op verzoek van Koningin Paola een nieuwe

De dood is alom tegenwoordig in het werk van Fabre. Zeker

dood dichter nadert, wijkt die weer. Ze zijn even onvatbaar als

draai geven aan het plafond. Hij heeft het bezaaid met 1,4

in de voorstelling Preparatio Mortis, waarin een danseres

intrigerend.”

miljoen keverschelpen (dit bevestigen van schelp na schelp

herrijst uit haar bloemengraf. Fabre heeft altijd beweerd twee

En zo gaat Fabre verder in zijn niet te stuiten scenisch

kostte Fabre en zijn 27-koppige team drie maanden). De

keer in zijn jeugd in coma gelegen te hebben. Een keer tijdens

onderzoek naar de metafysische cyclus van leven en dood,

keverschelpen komen van de Sternocera Acquisignata

een straatgevecht en een keer tijdens een bijna verdrinking.

verbeeld door zijn onuitputtelijke visioenen. Dat hij zelf nog

kever, ook wel Thaise juweelkever genoemd. De schelpen

Hij zegt dat het dagen heeft geduurd voordat hij uit zijn

leeft mag soms een wonder zijn, gezien de experimenten

zijn groen en glimmend, waardoor lichtschijnsels op een

coma ontwaakte en dat die ervaring zijn leven voorgoed

waaraan hij zichzelf soms heeft onderworpen (zoals het

bijzondere manier gereflecteerd worden en het plafond licht

heeft veranderd. “Ik had het gevoel in een soort post-mortem

aftappen van bloed en sperma, om tekeningen mee te maken).

lijkt te geven. Naast het plafond heeft Fabre ook een van de

stadium te verkeren. Alles werd plotseling veel intenser. Ik

Op 19 september 2008 is hij overigens al een keer gestorven.

kroonluchters onder handen genomen: de schittering maakt

greep mij met beide handen vast aan het leven. De dood

Toen kreeg Fabre de kans om voor één dag de lay-out en deels

een ongekende indruk.

bracht mij opnieuw in contact met de intensiteit van het leven.

de inhoud van de krant De Standaard vorm te geven. Fabre

Elke beweging of ademhaling werd een uitdrukking van mijn

zou Fabre niet zijn als hij niet zijn eigen doodsbericht erin had

honger naar het leven.” In dit licht is het begrijpelijk dat hij

opgenomen met de volgende plechtstatige bewoordingen:

Preparatio Mortis juist gezet heeft op orgelmuziek: muziek met

– Na een leven van slapeloosheid in dienst van de

Wie meegaat in het

blaaskracht als ademhaling. zijn werk te kunnen leven. “Ik leef via de ademhaling van mijn

– JAN FABRE

Fabriaanse wereldbeeld komt in

werk. Als je zo veel werkt als ik, sterf je sociaal gezien af.”

– Ilat of the bicart

een ongekend rijk universum terecht, vol symboliek

een bewegende replica van zichzelf die boven een slagveld van

– Keizer van het verlies

zerken om de paar minuten een spuugwolk produceert. Alzo

– Koning van het plagiaat

staat er een zelfbewuste kunstenaar die met levende kunst de

en mythische verwijzingen, waarin je eeuwig kunt

dood tracht te overstijgen.

– Ridder van de wanhoop

Recent werd Fabre geconfronteerd met het overlijden van

– De rode houtworm in De Standaard

dwalen tussen visioen en betekenis, tussen schoonheid

zijn ouders. Vooral het stervensproces van zijn moeder,

– Dit melden U de Krijgers van de Schoonheid

en afschuw.

Voor de bloemenzee bij aanvang van Preparatio Mortis werd

Zelf zegt hij zich sociaal dood te hebben gemaakt, om voor

Op de biënnale van Venetië 2007 toonde de kunstenaar een installatie, getiteld: Ik spuw op mijn eigen graf. Fabre creëerde

lang zijn muze, maakte diepe indruk. “Ik voel mij nu een wees en weet dat ik de volgende ben in de lijn van de dood.” hij geïnspireerd door de begrafenis van zijn vader. “Bijna

schoonheid ging van ons heen

– Bediende van de schoonheid

– De man die de wolken meet

– Geboren op 14 februari 1958 te Antwerpen – Overleden op 19 september 2008 te Groot-Bijgaarden op de redactie van De Standaard.

iedereen had bloemen meegebracht. Bij het groeten van de

Fabre en zijn ouders

urn stapelden die bloemen zich op, in kransen, boeketten en

De een zou het luguber vinden. Hoe dan ook: hilarisch,

los. Die bloemenzee overwoekerde de resten van mijn vader.

ironisch en brutaal is het wel. En je weet eindelijk hoe het is om zelf de krant open te slaan met je eigen overlijdensbericht.

De andere naam van zijn gezelschap in Antwerpen,

draagt hij een theatertekst op aan Emile, zijn vroeg gestorven

Dat beeld inspireerde mij; het was bijna een installatie. De

Troubleyn, verwijst naar de meisjesnaam van zijn moeder,

broer die hij nooit heeft gekend maar die als twee druppels

graftombe van de danseres is bedekt met een kleurrijk dekbed

Leentje Troubleyn, ook zijn muze. Zij was er trots bij toen

water op hem zou lijken. Dit tweelingmotief, van een

van bloemen en daarin komt zij langzaam tot leven.”

er in 2005 een hoop tumult losbrak rond Fabres opening en

mythische ander die waanbeeld en incarnatie tegelijkertijd is,

In Preparatio Mortis plaatst Fabre uiteindelijk voorbij de

programmering van het beroemde Festival d’Avignon. De

een bloedbroeder, een bondgenoot, zal altijd een rol blijven

dood vooral het leven centraal: “De dood dwingt ons tot

naam duikt voor het eerst op in Fabres operatrilogie The Minds

spelen in Fabres veelzijdig werk. Hij heeft zijn eigen maatje

een meer volledige, intensere visie op het leven - ik streef

of Helena Troubleyn (1990-1993). Deze vertelt het verhaal van

gecreëerd, die hij kan bevragen en attaqueren. “Niets wat

voortdurend naar een post mortem stadium.” Fabre verbindt

de opkomst, triomf en ondergang van Helena Troubleyn, een

leeft, kan alleen leven.” zegt een personage in Fabres Sweet

de schoonheid van het lichaam met ultieme vergankelijkheid.

vrouw die leeft in verbeelde werelden en een jonger alter ego

Temptations (1978). En “Hoe krachtiger de aanwezigheid van

Danseres Lisa May lijkt uit de doden op te staan, als uit een

van zichzelf creëert: Fressia. Deze Helena verlangt hevig terug

ons beiden, hoe plezieriger het complot.” (tweelingbroers in

positief energieveld. De ritmiek en vitale ademhaling van

naar het tijdloze Arcadië van haar kindertijd. En denkt via

Een familietragedie (1976)). Bij Jan Fabre weet je nooit of hij de

haar dionysische dans zijn in synergie met het ademend orgel

het delen van haar ervaringen en fantasieën met een jongere

waarheid spreekt of de boel in de maling neemt, maar wel dat

waaruit Bernard Foccroulle hemelse muziek doet weerklinken.

afsplitsing voor altijd in haar bovennatuurlijke verbeelding te

hij graag ‘tweezaam’ is.

Uit de bloemenzee is ook het personage van de vlinder

kunnen vertoeven.

ontstaan, dat voor Fabre staat voor de kwetsbaarheid van de

Er is meer familie in het spel in Fabres universum. In 1976

kunstenaar, als ook voor de ongrijpbaarheid van de schoonheid

21

Théâtre des Bouffes du Nord / Peter Brook Une flûte enchantée (W.A. Mozart)

do 2 mei 20.30 uur / Finntaxzaal / € 17,50/28,50/38,50

muziek: Wolfgang Amadeus Mozart ~ regie: Peter Brook ~ bewerking: Peter Brook, Franck Krawczyk, Marie-Hélène Estienne ~ licht: Philippe Vialatte ~ coproductie: Barbican, London, Festival d’Automne à Paris, Attiki Cultural Society (Athene), Musikfest (Bremen), Théâtre de Caen, MC2 (Grenoble), Grand Théâtre de Luxembourg, Piccolo Teatro di Milano - Teatro d’Europa, Lincoln Center Festival (New York)

Opera’s van Mozart zijn caleidoscopen van emoties

inleiding door Joke Veltman

met constante, onverwachte veranderingen en

Operaspecialist Joke Veltman verzorgt

contrasten. Althans, volgens grootmeester Peter Brook.

een introductie op de voorstelling.

Hij bewerkte Mozarts Zauberflöte en maakte er een

do 2 mei / 19:30 / Euretcofoyer

poëtisch souvenir van. In deze sterk gereduceerde versie - begeleiding komt alleen van een piano - zijn de zangers in de gelegenheid zelfs de miniemste schakeringen van Mozarts kleurenpalet te accentueren.

Wars van de gebruikelijke symboliek en scenische effecten zien we hier een uiterst jonge cast die, net als de componist zelf, durft te improviseren en experimenteren. Een lichte, levendige en vooral intieme Zauberflöte die ons dicht bij de tederheid en diepte van de compositie brengt. “Een intelligente Mozartexegese” (Télérama) “Deze tot piano teruggebrachte versie van Mozarts chef-d’oeuvre is een betovering.

Vrolijk, fris, uniek en mooi gezongen.”(Les Echos) “Een magistrale adaptatie”(Vos Loisirs) “Absoluut betoverend” (The Independent) De inmiddels 87-jarige Peter Brook is één van de grootste namen uit het theater van de afgelopen eeuw.

De Britse theaterproducent en regisseur maakte zijn regiedebuut in 1945 en creëerde talloze producties in Europa en de Verenigde Staten. In de jaren ’60 sloot hij zich aan bij de vernieuwde Royal Shakespeare Company, waar hij vele baanbrekende voorstellingen regisseerde. De laatste jaren werkte hij vanuit het excentrieke Parijse Théâtre des Bouffes du Nord.

Een zeldzame eer deze levende legende te mogen ontvangen.

23

DE LEGE RUIMTE VAN DE OPERA

lege ruimte Peter Brook wordt in 1925 geboren in Londen. In de jaren

theater dat is teruggebracht tot de kern.

’40 en ’50 begint hij met regisseren en maakt hij een groot

Zonder Brook’s belang te willen reduceren, is het niet raar om

aantal voorstellingen bij de Royal Shakespeare Company. Ook

te zeggen dat via zijn werk het gedachtegoed van theatergoeroe

regisseert hij opera’s bij The Royal Opera House, waaronder

Antonin Artaud (1896-1948) grote weerklank vond bij het

een Salome van Strauss, met een decor van Salvador Dalí.

Europese theater in de tweede helft van de twintigste eeuw.

In de jaren zestig wordt zijn stijl eenvoudiger, politieker

Artaud bleef immers vooral een mysticus, die na het echec van

en steeds verder uitgebeend. Onder invloed van de Franse

zijn eigen voorstellingen in de jaren dertig in een gekkenhuis

toneelschrijver en acteur Antonin Artaud ontwikkelen zijn

belandde. Artauds ideeën worden vaak samengevat in de titel

ideeën over theater zich en streeft hij meer en meer naar een

van zijn manifest: het theater van de wreedheid. Met wreedheid

PETER BROOK EN DE ZAUBERFLÖTE

door Simon van den Berg

Het Théâtre des Bouffes du Nord in Parijs is zo’n bijzondere plek waar het gebrek aan afwerking –de muren zijn afgebladderd en hebben gaten, het hout is kaal– volledig wordt gecompenseerd door sfeer en authenticiteit. Ook in de lage landen hebben we een paar van die plekken: het Grand Theatre in Groningen, de zuilenzaal van de Felix Merites in Amsterdam en de Monty in Antwerpen. Regisseur en theatervernieuwer Peter Brook vond het theater in 1974 en vestigde er zijn groep. Na uitgebreide reizen door Afrika en het Midden Oosten vond hij er een nieuw thuis.

In 2008 nam de inmiddels 83-jarige Brook afscheid als artistiek leider van Bouffes du Nord, maar heel af en toe regisseert hij nog. Zoals vorig jaar het bijzondere operaproject Une flûte enchantée, een minimale, uitgeklede versie van Mozarts opera Die Zauberflöte. Zonder uitgebreide decors en kostuums, zonder vrijmetselaarssymboliek en vooral zonder orkest. Pianist Franck Krawczyk dikte de orkestpartijen in tot een partituur voor één klavier van iets meer dan anderhalf uur en op het podium staan zeven jonge zangers en twee acteurs. Het is daarmee in feite eenzelfde soort geconcentreerde theatervorm die Brook al voorstaat sinds hij die tot uitdrukking bracht in zijn boek De lege ruimte.

25

bedoelt Artaud niet per se iets gewelddadigs of sadistisch, maar een “kosmische strengheid of onverbiddelijke noodzaak” die acteurs zichzelf, hun lichaam en het publiek moeten opleggen.

Om het publiek zo diep mogelijk te raken moet het fysiek

“Theater bestaat alleen in het nu en er is geen reden

en moreel overweldigd worden. Bovendien moest, volgens Artaud, het theater bevrijd worden van tekst, “de tiran van de betekenis”, en een nieuwe fysieke uitdrukkingsvorm vinden.

om te kijken hoe dingen in het verleden gedaan zijn.”

Het is speciaal dit aspect van Artauds gedachtegoed dat Brook heeft uitgewerkt. De kern voor Brook is dit: “Een man loopt door een lege ruimte, terwijl iemand hem bekijkt, dat is alles wat nodig is om een daad van theater te maken.” Die verbinding tussen mensen, zonder taal, vorm of fictie is vanaf grofweg 1965 Brook’s streven. Hij reist de wereld rond, maakt

moeten gaan over de hier-en-nu-situatie tussen acteurs en

benaderen de opera op een heel andere manier, ze hoeven

“Een man loopt door een lege ruimte, terwijl iemand

publiek zijn alle tradities bijvoorbeeld in feite blokkades die

zich geen zorgen te maken over hun stemcontrole, omdat

een wezenlijke ontmoeting in de weg staan. “Theater bestaat

er geen orkest is waar ze bovenuit moeten komen.” Ook de

alleen in het nu en er is geen reden om te kijken hoe dingen

fantastierijke eenvoud van het decor –de acteurs gebruiken een

hem bekijkt, dat is alles wat nodig is om een daad van

in het verleden gedaan zijn”, zei Brook in een interview. En

aantal bamboestokken om locaties te suggeren, maar ook als

over wat dat betekent voor het spelen teksten: “Een woord

wapen, slang en de fluit uit de titel zelf– is geen opzet, maar de

begint niet als woord – het is een resultaat, dat begint als

uitkomst van een lange repetitieperiode. “Ik ben nooit bewust

theater te maken.”

een impuls, opgewekt door houding en gedrag, die de uiting

bezig met dingen simpeler maken. Ik volg mijn instinct en

ervan noodzakelijk maakt. Dit is een intern proces in een

neem de tijd. Tijd is een genadeloze, eroderende kracht, maar

toneelschrijver; het wordt herhaald in een toneelspeler.”

een die je, als je haar volgt, uiteindelijk leidt naar de pure

een andere route

essentie.”

voorstellingen in Afrika voor mensen die in hun taal geen

theater: de lijfelijke ontmoeting van twee mensen: de speler en

woord voor theater hebben, en laat dichter Ted Hughes een

de toeschouwer. Al het andere is daaraan ondergeschikt. In zijn

Juist vanwege deze radicale opvatting is het ook zo interessant

stuk schrijven (Orghast) in een volledig nieuwe taal. Zijn

vormgeving maakt Brook vaak de theatermachinerie zichtbaar

om te zien hoe Brook te werk is gegaan met een opera, waarbij

Maar er is een vraag die rijst bij al Brook’s recente operaregies.

aanpak legt een steeds grotere nadruk op lichamelijkheid en

of gebruikt hij eenvoudige decorstukken die door spelers en

niet alleen de woorden, maar ook de muziek vastliggen. Om

Houdt zijn opvatting over de mystieke, misschien wel

beweging, vanuit de overtuiging dat handelen een diepere

publiek samen van betekenis worden voorzien.

te beginnen is het belangrijk dat Brook Die Zauberflöte in de

prehistorische ontmoeting tussen speler en toeschouwer

indruk maakt op de toeschouwer dan retorica. Met als

Overigens heeft ook in Nederland deze sobere richting van het

eerste plaats benaderde als een toneelstuk: “Ik ben er volstrekt

wel stand binnen de verheven kunstmatigheid van de

schrikbeeld het ‘dodelijke theater’, waarin een acteur niet meer

moderne theater een duidelijke traditie aangewakkerd, waartoe

van overtuigd dat nergens in de geschiedenis iemand de

opera? Opvallend is in ieder geval dat Une flûte enchantée

doet dan het voordragen van woorden zonder dat het emotie

met name het Werktheater en Jan Joris Lamers behoren en

muziek heeft geschreven en dat iemand daar later tekst bij

vooral gewaardeerd werd door theaterliefhebbers, terwijl

oproept.

die je nog steeds kunt zien in het werk van makers die zo

gemaakt heeft. Geen enkele componist heeft liedjes onder in

muziekminnaars mopperden over zwakke zangers en een

uiteenlopend zijn als Boukje Schweigman, Lotte van den Berg

een la liggen wachten op de juiste woorden. De melodie komt

rommelige partituurbewerking. Is de uitgeklede theatersituatie

of Dood Paard.

als een componist de precieze woorden van een schrijver

misschien te banaal voor de andere, geheime werkelijkheid die

hoort. Dat geld voor Rodgers en Hammerstein, maar ook voor

Mozart openbaart via zijn muziek?

lijfelijke ontmoeting In 1985 begon Peter Brook aan zijn meest ambitieuze project, waarmee hij ook het bekendst zou worden: een negen uur

los van taal

geheime werkelijkheid

Mozart: de muziek wordt naar de oppervlakte getrokken door

durende toneelbewerking van het Hindoe epos Mahabharata

In zijn uiterst leesbare opstellen over theater gebruikt Brook

de woorden.”

Maar eigenlijk doen die vragen niet ter zake. Niet voor niets

(in 1989 verfilmd). Met een multiculturele cast en een

veel voorbeelden uit zijn praktijk als regisseur en docent.

In de woorden maakt Brook dan ook onderscheid tussen de

noemt Brook zijn voorstelling niet De Toverfluit, maar Een

interpretatie van de Indiase godenstrijd als universele mythe,

Een veelzeggend voorbeeld is dit: “We plaatsten een acteur

liedteksten, die in het Duits worden gezongen en de dialogen,

Toverfluit. Dit is niet het laatste woord over Die Zauberflöte,

raakte Brook wereldwijd –de film werd in vele landen grofweg

op toneel en vroegen hem om een dramatische situatie uit te

die gesproken worden in het Frans. Brook zelf benadrukt

maar een suggestie over hoe dat kunstwerk hier en nu

op hetzelfde moment uitgezonden– een snaar.

beelden die geen enkele fysieke beweging met zich meebracht.

echter dat de muziek de belangrijkste leidraad was bij het

betekenis kan hebben. In zekere zin worden alle voorgaande

Zoals alle grote theatervernieuwers van de twintigste

Vervolgens probeerden wij te begrijpen wat hij aan het doen

ensceneren: “Bij iedere Zauberflöte vragen een regisseur en

en volgende versies en enscenering in deze al in herinnering

eeuw legt ook Brook in zijn voorstellingen de nadruk op

was. Vanzelfsprekend bleek dat volstrekt onmogelijk, dat was

ontwerper zich af: hoe gaan we dit doen? Je heb de barokke

geroepen. En misschien zit daar wel de meest universele kracht

de kunstmatigheid van de klassieke theatersituatie – voor

het doel van de oefening.” Dit werd Brook’s doel: het theater

aanpak, je kan het met video doen, maar de basisvraag blijft:

van Peter Brook’s theater.

naturalisme bleek film immers al snel veel geschikter. Maar

nieuw leven inblazen, door een nieuw theatraal vocabulaire te

hoe gaat het eruit zien? Er is echter een andere route, en dat is

anders dan bijvoorbeeld Brecht of Piscator is die vervreemding

ontwikkelen dat los staat van taal.

beginnen met het oor in plaats van het oog.”

niet het doel. Nee, Brook wil in navolging van Artaud juist

Dit nieuwe vocabulaire maakt het spelen en interpreteren van

Zo bezien is de keuze voor één piano als begeleiding niet meer

de klassieke naturalistische stijl afpellen om uit te komen bij

klassieke stukken niet onmogelijk; integendeel, het zorgt voor

dan logisch. “De piano is niet een mindere versie van een

een nieuwe (maar eigenlijk heel oude) waarachtige kern van

hele nieuwe ensceneringsideeën. Omdat voorstellingen altijd

orkest, maar een van de stemmen in een kwartet. De zangers

27

MOZART OP DE TAST

recyclen Helaas is de kunst van het improviseren sindsdien verloren gegaan. Dat wil zeggen, in het klassieke metier. De vrije jongens van het moderne muziekleven weten er natuurlijk nog altijd raad mee. Blues, pop, flamenco, rock of raga: een vonk kan de boel elk moment in lichterlaaie zetten. Hoe anders werkt het bij de klassieke musicus. Improviseren hoort niet bij zijn vak, hij heeft het ook nooit geleerd. Lange jaren van toonladders, drieklanken en andere fitnesstraining hebben hem voorbereid op het ultieme doel: de interpretatie van andermans

OVER IMPROVISATIE IN MUZIEK

ideeën, gevangen in zwarte inkt op wit papier.

Dat Mozart vrijer tegen het vak aankeek, blijkt uit nog iets anders. Zo neerbuigend is hij niet over Clementi, of hij knoopt tijdens die bewuste avond een wervelend motiefje uit een

Maar mag dat eigenlijk wel, zo’n beroemd stuk al improviserend en herschikkend naar je hand zetten?

Peter Brook heeft een poëtische bewerking gemaakt van Mozarts opera Die Zauberflöte. De Britse topregisseur beroept zich daarbij op de speelse geest van de componist. Die kon inderdaad improviseren als de beste, zowel op de piano als in het theater. door Guido van Oorschot

sonate van zijn rivaal in de oren. Tien jaar later vindt Mozart

gezet, mede op aanstichten van Igor Stravinsky, de Rus die

die noten nog altijd goed genoeg om ze te recyclen in de

vindt dat muzikanten bij hun interpretatie van zijn noten veel

ouverture tot zijn opera Die Zauberflöte.

te veel vrijheid nemen. Volgens hem is een componist prima in

Diefstal? Tegenwoordig zou zoiets inderdaad leiden tot

staat zijn wensen vast te leggen in een partituur. Musici hoeven

een fraudezaak. Maar als 18de-eeuwse componisten één

alleen maar te spelen wat er staat.

regel huldigden, was het wel de vrijheid om goede ideeën te

Maar zoveel gehoorzaamheid fnuikt algauw de creativiteit.

hergebruiken. Bach was zo’n bewonderaar van Vivaldi, dat hij

Dat vinden tenminste de jonge honden die kort na de Tweede

diens vioolconcerten bewerkte voor klavecimbel. En Händel

Wereldoorlog ten tonele verschijnen. Ze trekken op onderzoek

pikte van zijn aartsrivaal Bononcini eens een deuntje met

uit en ontdekken dat kunst in vervlogen tijden helemaal niet in

de smoes: “Veel te mooi voor hem, hij weet toch niet wat hij

zo’n dwangbuis zat.

ermee moet.”

De pioniers van de authentieke uitvoeringspraktijk graven het

Op 24 december 1781 wordt Wolfgang Amadeus Mozart

absolute gehoorzaamheid

ontboden aan het Weense hof. Keizer Joseph II heeft voorname

klavecimbel, de fortepiano en andere vergeten instrumenten op. In één moeite door herontdekken musici als Gustav

gasten over de vloer en hij wil dat de pianist zorgt voor

muzikale thema’s aanlevert. Waarna de telefoon- en sms-lijnen

Pas in de 19de eeuw trekt klassieke muziek het gezicht in de

Leonhardt en Frans Brüggen de kunst van het improviseren

muzikaal vertier. Pas bij het betreden van het paleis krijgt

opengaan en we op de waaghals van onze voorkeur kunnen

strenge plooi die we nog altijd kennen. Zelfs Franz Liszt – een

en versieren. Het klassieke-muziekleven krijgt zoveel nieuwe

Mozart te horen waar het om draait: hij moet, aan de piano, de

stemmen.

groter speelbeest is niet denkbaar – keert zich rond 1850 tegen

schwung, dat de interessantste musici tegenwoordig zelfs weer

degens kruisen met een van de grootste klaviervirtuozen van

Destijds had de keizer natuurlijk het laatste woord. Hij hield

de frivoliteit. Het is waar, bekent de gelouterde virtuoos, ook

à la Mozart uit de losse pols kunnen spelen.

zijn tijd, de Italiaan Muzio Clementi.

het gezellig en besloot tot een gelijkspel. Later zal Muzio

hij heeft zich in zijn jonge jaren vergrepen aan Beethoven,

Tegenwoordig zou zo’n duel rechtstreeks worden uitgezonden

Clementi zich herinneren dat hij nog nooit iemand met zoveel

jonglerend met tempo’s en versieringen. Maar nu is het voorbij

op tv, onder een ronkende titel als Battle of the Virtuosos. En

geest en gratie heeft horen spelen als op die avond Mozart.

met de slechte smaak, Liszt gaat zijn leven beteren: “In mij is de

Ook in de opera beginnen de panelen vanaf de jaren ‘50 te

reken maar dat we zouden meeleven. De 29-jarige Clementi

Maar bij Wolfgang Amadeus zijn de druiven zuur. Na het

zucht naar nieuwheid en eigenheid omgeslagen in een absoluut

schuiven. Aanstormende theatermakers zijn het beu om

die een eigen sonate speelt, vol vingerbrekende passages.

klaviertreffen schrijft hij aan zijn vader: “Clementi speelt

respect voor de meesterwerken der grote meesters.”

te werken in bordkartonnen decors. Verder klagen ze over

De vijf jaar jongere Mozart, die terugschiet met scherp. Een

goed – zolang het bij de rechterhand blijft. Hij is louter een

Van dat absolute respect is het naar absolute gehoorzaamheid

zangers die hun klanken ijdel de zaal in spuwen, niet gehinderd

spectaculaire improvisatieronde, waarvoor het publiek de

mechanicus. Een charlatan, zoals elke Italiaan.”

nog maar een kleine stap. En ook die wordt begin 20ste eeuw

door de context van het verhaal. De dwarsdenkers plaatsen er

29

geen poespas

het regietheater tegenover, een benadering die het libretto en

pardon schrapte hij bijrollen. De weelderige orkestpartituur

De zangers en acteurs die met Brook werken, weten dat ze

de noten tot in elke uithoek wil doorgronden, met als doel een

zou klinken op één piano. En ook de zware symboliek van de

even geen andere klussen kunnen aannemen. De regisseur

oud stuk op te laden met een actuele betekenis.

vrijmetselarij ging overboord. Bleef over: anderhalf uur intiem

verplicht ze namelijk tot intensief repeteren, om als het ware op

Zo introduceert de Britse topregisseur Peter Brook zijn concept

muziektheater voor zeven zangers en twee acteurs.

de tast hun weg te zoeken naar een uitkomst die vooraf niet in

van ‘de lege ruimte’: een elementair decor, geen poespas, ruim

Het voornaamste rekwisiet in Une flûte enchantée (‘een

woorden is te vatten.

baan voor de verbeelding. Almaar kaler wordt bij hem het

toverfluit’) is het stokje dat zowel fluit als toverstaf

Maar mag dat eigenlijk wel, zo’n beroemd stuk al

toneel. Als Brook in 1981 Bizets operahit Carmen onder handen

suggereert. Het toneelbeeld wordt bepaald door een bos

improviserend en herschikkend naar je hand zetten? Pierre

neemt, komt er niet veel meer bij kijken dan rood zand en een

ranke bamboestokken. Fameuze aria’s als Ach, ich fühl’s en

Audi, directeur van De Nederlandse Opera en het Holland

handvol sinaasappels. De orkestpartituur laat hij terugbrengen

Der Hölle Rache komen voorbij in het Duits, de taal waarop

Festival, haalde Une flûte enchantée in 2011 voor het eerst naar

tot kamermuziekformaat. Improviseren en herschikken, luidt

Mozart zijn noten heeft toegesneden. De Parijse herkomst

Nederland. Hij is al jaren een verklaard bewonderaar van de

Brooks credo.

van Brooks bewerking verraadt zich in de gesproken (en

vrije aanpak van Peter Brook, bekende hij in de VPRO Gids.

Improviseren en herschikken was ook precies wat de

boventitelde) dialogen, die klinken in het Frans. Het karakter

‘Natuurlijk zijn er mensen die menen dat je van stukken

operacomponist Mozart deed. Hij liet een libretto op maat

van de voorstelling dringt zich vanaf het begin op in de piano-

als Carmen of Die Zauberflöte af moet blijven. Dat vind ik

maken en ging daarmee op visite bij de zangers. Die mochten

ouverture: we gaan kijken en luisteren naar een poëtische

onzin, je mag álles bewerken. Theater maken is nu eenmaal

aria’s bestellen waarin ze de sterke kanten van hun stem

evocatie van de liefde. Met dat idee liep Peter Brook al

kiezen. Dat doet ook de regisseur die een stuk opvoert in een

tientallen jaren rond, bekende hij in The Times. Het was alleen

zogenaamd conventionele versie. Óf je houdt opera levend, óf

wachten op het juiste moment. “Alle goede kunst gaat in

je maakt museumstukken en dan is de kunstvorm dood.”

tegen de tijdgeest”, lichtte de regisseur toe. “Nu de wereld zich

“Nu de wereld zich verslikt in woede,

verslikt in woede, wraak en wanhoop, lijkt de Toverfluit mij een passend tegenwicht.”

wraak en wanhoop, lijkt de Toverfluit mij een passend tegenwicht.” konden tonen. Werd een opera later met ander personeel opnieuw opgevoerd, dan gooide Mozart een aria zonodig om – of hij schreef gewoon een nieuwe.

Al even praktisch ging een van zijn librettisten te werk, Lorenzo da Ponte. In 1787 werkte deze handige scharrelaar twee maanden lang, twaalf uur per dag, aan drie operalibretto’s tegelijk. Eén voor Antonio Salieri, één voor Padre Martini, en dan nog de Don Giovanni voor Mozart. Op zijn schrijftafel plaatste Da Ponte rechts een flesje wijn, de inktpot stond in het midden, en links zette hij een snuifdoos met Sevilliaanse tabak. Ook onder handbereik: een mooie meid van zestien, die redderde met koffie en koek. “Uiteindelijk”, schrijft Da Ponte, “moest ik zorgen dat ze minder vaak kwam, zodat ik niet te veel tijd verloor aan amoureuze liefkozingen, waarin ze heel bedreven was.”

poëtische evocatie van de liefde In net zo’n vrijmoedige geest heeft Peter Brook zijn bewerking gemaakt van Mozarts Duitstalige opera Die Zauberflöte.

Daarbij ging de regisseur opnieuw drastisch te werk. Zonder

31

Musée de la Danse / Boris Charmatz Enfant

do 16 mei 20.30 uur / Finntaxzaal / € 17,50/27,50/37,50

choreografie: Boris Charmatz ~ licht: Yves Godin ~ geluid: Olivier Renouf ~ machines: Artefact, Frédéric Vannieuwenhuyse, Alexandre Diaz ~ coproductie: Festival d’Avignon, Théâtre de la Ville-Paris, Festival d’Automne à Paris, Internationales Sommerfestival Hamburg & Siemens Stiftung i.h.k van SCHAUPLÄTZE, Théâtre National de Bretagne (Rennes), La Bâtie-Festival de Genève, Kunstenfestivaldesarts (Brussel)

De voorstelling Levée des conflits die in mei 2011 in

inleiding door Annette Embrechts

het Chassé Theater werd uitgevoerd liet een ongewoon

Volkskrantrecensent Annette Embrechts

diepe indruk achter op het Bredase publiek. Alle

verzorgt een introductie op de voorstelling.

reden de jonge, maar intussen alom geroemde Franse

do 16 mei / 19:30 / Euretcofoyer

choreograaf Boris Charmatz te blijven volgen. Vlak na zijn bezoek aan Breda was hij artiste associé van het

nagesprek met Boris Charmatz

toonaangevende Festival d’Avignon en presenteerde

Jack Timmermans, choreograaf van Dansgroep

hij op het erepodium van het pauselijk paleis zijn

De Stilte, gaat in gesprek met Boris Charmatz.

voorstelling Enfant. Het werd het gesprek van de dag in

do 16 mei / 22:15 / Euretcofoyer

Frankrijk, domineerde de kunstpagina’s van de kranten en behaalde zelfs de voorpagina. Niet alleen omdat het stuk van een uitzonderlijke schoonheid werd geacht, maar ook omdat het op pijnlijke en tegelijk ontroerende wijze de relatie tussen volwassenen en kinderen blootlegt.

In Enfant wordt het podium bevolkt door een grote groep kinderen die als lappenpoppen worden rondgesleept. Wat we hier zien zijn niet zozeer kinderen, maar lichamen. Lichamen, die in al hun kwetsbaarheid als kneedbaar materiaal door de ruwe en achteloze handen van volwassenen gaan. Des te ontroerender is even later, als de rollen zijn omgekeerd, hun speelse en onbeschroomde gejoel, gespring en gedans. In de vrolijke chaos die er op volgt en het uitbundige triomferen van de kinderen lijkt Charmatz’ droom een kinderrepubliek op te richten even werkelijkheid. Een ronduit hartverscheurend mooie voorstelling.

33

EEN DANS MET DE SLAAP INTERVIEW MET BORIS CHARMATZ

Enfant vormde in 2011 de indrukwekkende opening van het beroemde Festival d’Avignon op dat even roemruchte openluchtpodium: la Cour d’Honneur du Palais des

Papes. Nu komt de theaterversie van deze aangrijpende voorstelling met twaalf kinderen en negen dansers naar Breda. Een dansvoorstelling op een speelplaats, maar wel een van de donkere soort. De machtsverhouding tussen de volwassenen en de kinderen is op z’n minst dubieus. Wie manipuleert wie?, is de vraag die de Franse choreograaf Boris Charmatz met dit project opwerpt. Eerder al liet hij het Chassé Theater zinderen van beweging, met Levée des conflits, een bedwelmende canon van 25 dansfrasen, uitgevoerd door 24 dansers. door Annette Embrechts

35

geveinsde hazenslaap

Franse stroming die ook wel non-danse wordt genoemd, omdat

Zijn voorstelling Enfant kreeg in de Volkskrant maar liefst

er van een lyrisch of virtuoos dansidioom bij de conceptueel

5 sterren toebedeeld, het maximum. De krant roemde de

ingestelde Fransman geen sprake is. Charmatz is een man van

briljante wendingen, het voortdurend switchen van betekenis

ideeën en concepten; hij laat toeschouwers graag dwalen door

en de vele kleine hoogspanningsmomenten (zie voor de hele

hun associaties en hij dwaalt zelf graag door bewegingsfrasen,

recensie: www.chasse.nl). De vijf kwartier durende choreografie

stromingen uit de beeldende kunst en filosofische gedachten.

met twaalf kinderen en negen volwassenen roept een scala aan

Charmatz studeerde niet voor niets naast zijn studie dans aan

intieme interpretaties op. Terwijl het uitgangspunt van Enfant

de prestigieuze École de Danse in Parijs, ook kunstgeschiedenis

eigenlijk kinderlijk eenvoudig is: een basaal bewegingsspel met

en filosofie. En in 2003 vormde Charmatz met vijftien

slapende, slappe en ontspannen lichamen. Dat begint met drie

studenten een jaar lang een eigen, nomadische school,

stil liggende volwassenen, die langzaam door een trilband en

volledig zelfvoorzienend in onderwijs over moderne kunst,

een hijskraan tot leven worden gewekt. Op hun beurt dragen

hedendaagse dans, literatuur, filosofie, politiek enzovoort.

zij, geholpen door collega’s, slap hangende kinderlijven het

Aan het slot werd alles verbrand; er rest alleen nog een boek

toneel op. Ze wiegen de ontspannen lichaampjes; ze strelen,

dat Charmatz erover schreef: Bocal. Zijn liefde voor educatie,

“Ik vond het spannend om de fragiliteit van kinderen

“Ik weet het. Ook ik heb een kind verloren, na acht

als tegenkracht te gebruiken voor dat grote stenen

maanden zwangerschap. Nog niet geboren maar toch

buitenpodium in Avignon, veertien meter breed,

klaar voor het leven. Zo’n lijfje in je armen. Dat is

ommuurd door zestien meter hoge wallen en met

zwaar, loodzwaar, maar ook intens.”

tweeduizend zitplaatsen.”

overdracht, geschiedenis, kritiek en kunst heeft hij niet van

dramaturg van Pina Bausch. Hoghe was vorig seizoen nog in

een vreemde. Zijn beide ouders waren leraren en maakten zich

het Chassé Theater te zien met zijn voorstelling Si je meurs

sterk voor mensenrechten, derde wereld en moderne muziek.

laissez le balcon ouvert. In Regí lieten Charmatz en Hoghe

knuffelen en offeren hen, dragen de levenloze lichamen boven

choreograaf Boris Charmatz (39) met Enfant niet willen

hun hoofd, laten ze zweven en vliegen. Geen ontoelaatbare

maken, zegt hij na afloop van het optreden in het Holland

handelingen, maar toch, de eerste angstaanjagende associatie

Festival. “Iedereen is vrij om te associëren bij wat er tussen de

met kindermisbruik is in Enfant snel gelegd. En er zullen nog

generaties gebeurt. De een ziet onderdrukking, manipulatie,

In Rennes danst Charmatz op vrije zaterdagmiddagen wel

Bovendien was Charmatz onder de indruk van het motorisch

vele associaties volgen.

egoïsme, misbruik en nachtmerrie, de ander juist bescherming,

vaker met kinderen. Zijn eigen zoon van acht beweegt

schouwspel waarin megahoge kranen in Avignon de tribunes

Het slappe lijf doet bijvoorbeeld denken aan overgave en

vertrouwen, onschuld, speelsheid, overgave en dagdroom.

graag en doet mee aan Enfant. Zo kwam het dat ze een keer

het pauselijk paleis in tilden. “Ik keek daar ’s nachts een keer

vertrouwen en aan een droomtoestand, maar ook aan

Of gewoon concreet: een groep kinderen, die net nog op de

improviseerden met gesloten ogen en slappe lichamen, om te

naar het opbouwen. Dat zag er zo meesterlijk uit, dat wilde ik

krachteloosheid, machteloosheid en een nachtmerrie.

bedden sprong, maar zich slapend houdt bij thuiskomst van

ontdekken hoe ver je op een ander durft te vertrouwen. En zie:

gebruiken.” Vandaar dat een tillende kraan nu ook terugkeert

Wanneer de kinderen door een onheilspellend geluid - een

hun ouders.”

het basisidee voor Enfant was geboren. “Ik vond het spannend

in Enfant. De machines werpen vragen op als: wie manipuleert

om de fragiliteit van kinderen als tegenkracht te gebruiken

wie, zijn kinderen gijzelaars van volwassenen en wij van

voor dat grote stenen buitenpodium in Avignon, veertien

machines, wat doen wij met onze kinderen, wat doen onze kinderen met ons en wat doen machines met ons allemaal?

doedelzakspeler blijkt later - uit hun geveinsde hazenslaap worden gewekt, palmen zij op hun beurt het speelvlak in.

associatief dwalen

kinderlijke fragiliteit

en danseres Julia Cima zich tillen en manipuleren door anonieme kranen, dezelfde die nu in Enfant opdoemen.

Ze nemen de macht over, van de (inmiddels) geeuwende en

Dat is typerend voor Charmatz. Hij begint in zijn thuisbasis

meter breed, ommuurd door zestien meter hoge wallen en met

indommelende volwassenen. Ze stichten in korte tijd een soort

in Rennes, het Centre Chorégraphique National de Rennes

tweeduizend zitplaatsen. Ik vond het wel iets hebben om juist

van energieke kinderrepubliek. Daarbij blijken ook zij niet vies

et de Bretagne, zelden met een actueel thema, een tekst of

daar niet te triomferen met virtuoze dans maar met slapende

van manipulatie en machtsmisbruik. Totdat de doedelzakspeler

een muziekcompositie. Wel met een bewegingsspel van

kinderen te komen aanzetten.”

Van al zijn voorstellingen uit zijn ruim vijftienjarige carrière,

als een rattenvanger van Hamelen iedereen in een wervelende

improvisaties. In die zin is het thema van deze Internationale

Het idee om de volwassenen in Enfant op hun beurt door

is Enfant de meest toegankelijke en theatrale tot nu toe:

tocht op sleeptouw neemt.

Selectie van het Chassé Theater – “Laten we verdwalen” – als

machines te laten aansturen, kreeg Charmatz tijdens een

het spel tussen volwassenen en kinderen roept zo veel

Een statement tegen (kinder)misbruik heeft de Franse

geen ander van toepassing op deze vertegenwoordiger van de

samenwerkingsproject met Raimund Hoghe, de voormalig

associaties op dat iedereen wel aanknopingspunten vindt.

37

onerotische rauwheid

Dat is complexer bij eerdere performances van Charmatz, die

dode lijfjes

vaak geen theatrale spanningsboog kennen. Die lijken meer

Aan het slot, na afloop van het tweede optreden van Enfant

thematische sessies. Liefhebbers van virtuoze dans zijn bij

in het Holland Festival, draalt Charmatz nog even in de

Charmatz aan het verkeerde adres. Maar voor kenners met

foyer. Vooruit, nog een laatste vraag: “Of de voorstelling

aardig wat dansgeschiedenis in hun bagage is het smullen. Die

niet behoorlijk confronterend kan zijn, voor mensen die een

herkennen zijn avantgardistische geest, zijn radicale ideeën

kind hebben verloren? Die slappe lichaampjes, vol liefde en

en zijn commentaar op de dans- en kunsthistorie . Zij kunnen

genegenheid gedragen door sterke volwassen armen, roept

meegaan in zijn vragen over geschiedenis, archivering en

tenslotte ook de associatie op met een te vroeg afscheid van een

partituren in de dans.

jong leven.” Charmatz knikt. En zegt dan zachtjes, zichtbaar

Zo presenteerde Charmatz in 1996 tijdens Springdance

geroerd. “Ik weet het. Ook ik heb een kind verloren, na acht

in de Utrechtse Domtoren de voorstelling Aatt… Enen…

maanden zwangerschap. Nog niet geboren maar toch klaar

Tionon (een interpunctie van ‘attention’) op een zeven

voor het leven. Zo’n lijfje in je armen. Dat is zwaar, loodzwaar,

meter hoge stellage van drie verdiepingen. Op elke legger

maar ook intens.” Misschien, hoopt hij, kan Enfant voor zo’n

bewoog één solodanser. Slechts gehuld in een T-shirt, zonder

verdriet ook troostend werken. Maar nogmaals; hij heeft

ondergoed, klapten ze met luid lawaai tegen de vlonders:

dat thema er niet bij voorbaat ingelegd. Dat zijn allemaal

zelfpijnigende danserslichamen die het tegendeel waren

associaties, voor rekening van de vrij dwalende gedachten van

van virtuoze balletbody’s. De onerotische, rauwe uitstraling

toeschouwers.

van de naar adem snakkende dansers leek in niets op de elegantie van de Franse moderne dans. Het publiek werd in

DWALEND DOOR DONKERE KINDERNACHTEN

een ongemakkelijke, voyeuristische rol geduwd. “Ik kan mij voorstellen dat mijn werk mensen ook irriteert. Maar ik hoop dat het later toch op zijn plek valt. Of dat ze er in ieder geval over blijven nadenken.”

door Jeroen Peeters

bedwelmende canon

NOTITIES

In een andere voorstelling, Herses (une lente introduction) uit 1997, kroop een kluwen lichamen traag over elkaar heen

BIJ

in een lage vijverbak in de vorm van een kruis. En in Statuts ging hij met ex-vriendin Julia Cima op een snel draaiende

ENFANT

schijf het gevecht aan met centripetale krachten. In 50 years of Dance (Holland Festival, 2010) bewogen dansers van foto

VAN

naar foto uit de gelijknamige beroemde biografie over Merce Cunningham: een vreemde, dwingende fotoboeklogica voor

BORIS CHARMATZ

een dansvoorstelling. En Levée des conflits, vorig seizoen

In Robert Walsers roman Geschwister Tanner uit 1907 kan de jongeman Simon na een theaterbezoek met familie en een avondwandeling huiswaarts de slaap niet vatten. Een schot in het woud schrikt hem op. Het werd afgevuurd door de heer Agappaia, die hem laconiek antwoordt ’s nachts graag schoten in het woud te lossen om het “knallen und wiederhallen zu hören.” Voor Simon is hij een vreemde vogel die de verwondering voor het wonderlijke heeft verloren: “Men noemt het eenvoudigweg sport en slaat daarmee alle

in het Chassé Theater te zien, was een nauwelijks uiteen te

vreemde gedachten plat.” Maar met de stilte keert de rust niet

rafelen, gek makende pendant van de muzikale canon (op de

weer, want de nachtelijke gedachten blijven toestromen. Simon

25 coupletten van Frère Jacques): 24 dansers dansten ieder een

denkt aan kinderen die niet kunnen inslapen omdat ze bang

afzonderlijk choreografietje, dat steeds door elkaar heen werd

zijn in het donker, een angst ingeprent door de ouders, die zo

herhaald. De veelheid aan bewegingen stelde de toeschouwer

de kinderlijke aanleg voor bang zijn enkel aanwakkeren. Na

voor een dilemma: overgeven aan de onoverzichtelijke,

een lange omzwerving weet hij zijn gedachten uiteindelijk een

onnavolgbaarheid van in elkaar schuivende frases of als een

halt toe te roepen en zijn angst voor de nacht te overwinnen:

gek op zoek gaan naar houvast en structuur? Wie zich overgaf

“Ouders, ouders, stopt uw ondeugende kinderen nooit in

kreeg een bedwelmende ervaring.

donkere kamers, wanneer u ze voordien geleerd heeft, angst

Voor de kenners van de Franse danshistorie: met Enfant

voor het anders zo goede, goede donker op te vatten.”

verwijst Charmatz op zijn beurt naar een werk van Jean-

nooit helemaal donker

Claude Gallotta uit de jaren 80, op dezelfde Cour d’Honneur, waarin een zwerm kinderen - naakt (!) op lakschoentjes na -

En kijk, in tegenstelling tot haar pendant Régi (2006), wordt

over de stenen dartelde. Zo’n naakte naïeve performance met

het in Enfant (2011), de voorstelling van de Franse choreograaf

kinderen zou nu niet meer worden geaccepteerd. In die zin

Boris Charmatz die het kind in haar naam draagt, nooit

roept Enfant ook de vraag op naar de onschuld van kinderen,

helemaal donker – althans niet in letterlijke zin. Reeds bij het

bezoedeld door de scabreuze blik van volwassenen.

binnenkomen baadt de scène in een zacht wit licht, haast als maneschijn.

39

Op de bühne staat een machine, een kraan met twee takels

evidentie, schort een vertrouwde belichaming op om er een

waaraan lange touwen verbonden zijn die kriskras door

andersoortige mogelijk te maken.

de ruimte lopen en op hun beurt verbonden zijn met de

Door machines op de bühne in te zetten, toont Charmatz hoe

theaterdoos: de rand van het podium, de muren, het grid,

het theater zelf een grote machine is die verbeelding en nieuwe

enz. De machine rolt stelselmatig de touwen op zodat ze strak

werkelijkheid produceert. De Duitse theaterwetenschapper

komen te staan, waarna ze telkens even losschieten en met een

Gerald Siegmund beschrijft het theater als een medium,

knal of plof de aandacht vestigen op een stukje theaterruimte.

waarvan het meest opvallende technische aspect de

De meditatieve choreografie van de machine reveleert als het

prosceniumboog is die het publiek van de performers scheidt.

ware de ‘machinerie’ van het theater, waarvan de kraan tegelijk

Tussen wat getoond wordt op de scène en de perceptie van

een verlengstuk en verdubbeling is.

de kijker zit het theater als een filter. Als mediaal apparaat

Na verloop van tijd zijn beide touwen volledig opgerold en

structureert het theater de aandacht en organiseert dus wat de

blijken aan de uiteinden twee lichamen te hangen die even

toeschouwers zien, horen en voelen. Specifiek aan het werk van

later ook aan de machine worden overgeleverd. De inerte

Charmatz is dat zijn theatermachines een eigen materialiteit hebben en dus niet enkel onze perceptie sturen maar ook zélf de aandacht opeisen.

In Enfant leiden de machines weliswaar de atmosfeer en onze

De machines symboliseren vreemde krachten die op

ervaring, maar door hun zichtbare werking staan ze ook absorptie of een volledige identificatie vanwege de toeschouwer

onze lichamen en levens ingrijpen zonder dat we er vat op krijgen, zonder dat hun toedracht duidelijk wordt,

Het onschuldige kind dat nog met zichzelf samenvalt,

als duistere machinaties achter de schermen. Wie heeft

is als fantasma tegelijk verlangenshorizon en spiegel

hier de touwtjes in handen?

voor de wereld van volwassenen. in de weg. Steeds heeft Charmatz de nood gevoeld “om de

contactimprovisaties tussen gelijkwaardige partners: met de

lichamen van volwassen dansers, in eenvoudige zwarte kleren

Gilles Touyard die het uitgangspunt vormde van Statuts

receptievoorwaarden van dans te traumatiseren,” teneinde een

slaap waaien bizarre dromen en associaties aan die de dans

en schoenen gestoken, worden op- en neergetakeld in een

(2001-02), een tentoonstellingsparcours waarin Charmatz

mentale choreografie bij de toeschouwer te activeren en iets

onder spanning zetten. Charmatz wacht ervoor huppelende,

mechanische choreografie. Er treden nog twee machines in

zich bezinde over manieren waarop uiteenlopende artistieke

te kunnen oproepen dat voorbij het vertrouwde ligt. Door de

spelende en zingende kinderen op de planken te brengen: hij

werking: een grote lopende band en een trillend platform

praktijken lichamen presenteren. Immers, kan het lichaam wel

mogelijkheidsvoorwaarden van theatrale beelden te tonen, stelt

benadert zulke clichés zijdelings, om de blik van volwassenen

ontnemen eveneens elke weerstand aan de lichamen die

‘verschijnen’, dat is als beeld of identiteit, zonder een specifieke

Charmatz bewust afstand in. Bovendien laat hij in het midden

te kunnen ondervragen en uiteindelijk ook een andere

ze transporteren. Het is een even onwaarschijnlijk als

vorm van bemiddeling?

wie die machinerie nu precies aanstuurt en dus de lichamen

verbeeldingsruimte voor de kinderen te openen. “Welke

beklijvend beeld, tegelijk sereen en gewelddadig. De machines

Dansers Boris Charmatz en Julia Cima nemen plaats op

manipuleert. “Dat kunnen lichamen zijn op het podium, de

gebaren maak je met kinderen, hoe raak je ze aan?”, zo vroeg

symboliseren vreemde krachten die op onze lichamen en

twee horizontale, keramische schijven van zo’n anderhalve

regisseur, de choreograaf – of uiteindelijk de toeschouwer…

Charmatz zich af bij de voorbereiding van het project.

levens ingrijpen zonder dat we er vat op krijgen, zonder dat

meter doorsnee. Wanneer de schijven beginnen te draaien

Voor de toeschouwer is er een effect van actie op afstand –

Elk gebaar en elke aanraking wemelt van herinneringen en

hun toedracht duidelijk wordt, als duistere machinaties achter

en de cyclus van een wasmachine doorlopen, zijn de dansers

alsof hij zijn eigen hersenen ziet inwerken op andere lichamen.

projecties, intieme en maatschappelijke resonanties – nog

de schermen. Wie heeft hier de touwtjes in handen?

overgeleverd aan de middelpuntvliedende kracht en moeten ze

De gedachte actie wordt uitgevoerde actie.”

voor ze vreemd kunnen aandoen, bevatten ze reeds een hele

imaginaire lichamen

gedurig weerstand bieden om hun evenwicht te bewaren. Toch

het onschuldige kind

lijken de dansers immobiel en hecht de machine de beweging

wereld waarin de dingen vertrouwd zijn, helder en in kaart gebracht. Spelen met de culturele en historische densiteit van

Machines keren geregeld terug in het werk van Charmatz,

als een prothese aan hun lichamen – net als de machines in

Wanneer de machines in Enfant tot stilstand komen, nemen de

gebaren, om vervolgens de verwachtingen te doorkruisen of

als gangmakers van een bepaalde kijk op het lichaam en

Enfant het inerte lichaam in beweging zetten. Iets gelijkaardigs

volwassen dansers hun rol over. Ze dragen slapende kinderen

onderuit te halen door een ander choreografisch contract te

het medium theater. Neem Programme court avec essorage

gebeurt met de verbeeldingsruimte: als een centrifuge scheidt

aan, om hen slap en inert als ledenpoppen te manipuleren

installeren, een alternatieve organisatie van tijd en ruimte – het

(1999), een installatie-performance van beeldend kunstenaar

de machine als het ware imaginaire lichamen van hun fysieke

in duetten en trio’s allerhande. Het zijn geenzins vertrouwde

is een bekende strategie in Charmatz’ werk. Het onschuldige

41

kind dat nog met zichzelf samenvalt, is als fantasma tegelijk

als horizon én grens. Onze plek in de symbolische orde blijft

verlangenshorizon en spiegel voor de wereld van volwassenen.

immers onzeker, we hebben geen toegang tot de manier

Daarmee staan kinderen dus niet enkel in fysieke zin centraal

waarop de wereld zich aan ons aandient. Over die gaping

in Enfant, het is de imaginaire dans van betekenissen die

zegt de filosoof Peter Sloterdijk dat we onze geboorte en de

Charmatz bezighoudt. Wanneer een flard van Michael Jacksons

sprakeloze, donkere kindernachten met ons meedragen als

song Billie Jean weerklinkt, komen ook herinneringen aan Régi

tatoeages op onze rug. Precies daarom belichaamt het kind ook

terug, waarin de dans plots cirkelde rond een afwezig kind, een

de grenzen van de enscenering. “Tijdens ons leven zijn we in

uitgesloten kind dat niet op vaderlijke erkenning kan bogen:

de positie van mensen die te laat in het theater aankomen –

‘She says I am the one, but the kid is not my son.’ Na Régi

tussen de bedrijven wordt de deur nog een keer half geopend,

doken van tijd tot tijd fantoomkinderen op in Charmatz’ werk,

we dringen ons ademloos de ruimte in en zoeken in het donker

bijvoorbeeld in de wiegedans van Isadora Duncan – overigens

naar de eigen plaats.”

een ongelukkige moeder wier beide kinderen op jonge leeftijd verdronken in een ongeval, terwijl een derde kind kort na

levenslust

de geboorte stierf en naamloos bleef – die hij heropvoerde

Aan het slot van Enfant wekt het geluid van een doedelzak

in improvisaties, als een symbool voor dode, vergeten en

de kinderen uit hun somnabule verdoving en ontketent een

naamloze kinderen.

buitenissige levenslust. Uit alle hoeken en kieren komen

In Enfant ontwikkelen de manipulaties van de kinderen zich

kinderen te voorschijn die de hele scène inpalmen, overal op

uiteindelijk tot een groteske rondedans, als een bezeten tribaal

en onder kruipen, van hot naar her lopen en uiteindelijk ook

ritueel. Hier is de choreografie een carrousel die allerhande

de volwassenen heen en weer zeulen. Plots bengelt zelfs de

fantoomkinderen voor een moment tot leven wekt – indien

doedelzakspeler ondersteboven aan de takel, terwijl hij als een

de theatermachine het dode en afwezige opnieuw leven

rattenvanger van Hamelen de krioelende kinderen bevrijdt

inblaast, dan toont Charmatz die dynamiek letterlijk als een

met zijn spel. De kinderen lijken wat vooraf ging te verslinden,

dans van zombies. De vraag die zich voor de machines stelde,

absorberen en herkauwen, een gulzigheid die destructieve

herhaalt zich hier op een ander plan: wie is de ‘regisseur’ van

energie koppelt aan een nieuwsgierige hang naar een wereld

dit apocalyptische schouwspel? Het lijkt erop dat Charmatz

waarin men ook bij daglicht kan verdwalen…

de duistere zijde toont van een maatschappelijke trend waarin het kind voortdurend de kern uitmaakt van een unheimliche enscenering. Niet enkel staan er in de kranten berichten over kindermisbruik, ook het dagelijkse taalgebruik verraadt een instrumentele relatie tot kinderen: die zijn vandaag een weloverwogen ‘project’ van de ouders, die hen niet zozeer met liefde bejegenen als wel met ‘quality time’. Zijn er grenzen aan de enscenering?

horizon en grens Dans die zich onschuldig waant door zich te hullen in een ‘neutrale’ houding, is vandaag niet langer houdbaar, zo meent Charmatz: “Een neutrale context is niet meer mogelijk. Of het komt erop aan een andere betekenis aan het woord ‘neutraal’ te geven, namelijk: dat wat de meeste mogelijkheden zou toelaten.

Maar neen, zelfs dat is beslist niet voldoende. Het betrachten van een maximum aan mogelijkheden sluit het ‘onmogelijke’ uit, alsook de sporen die men enkel kan verkennen vanuit een zekere ‘geslotenheid’ van lichaam en geest.” De uiterste grenzen waaruit betekenis ontstaat, fascineren de kunstenaar, als bron van verbeelding en kritisch potentieel.

Indien het theater een machine is die wereld produceert, welke rol speelt het kind daar dan in? Het is in en door mensen dat de wereld zich gedurig hernieuwt, dat er nieuwe verhalen en betekenissen ontstaan. Van dat proces is het kind symbool,

43

ALGEMENE INFORMATIE Chassé Theater

AGENDA Internationale Selectie di 16 okt

16:00 MK2zaal

4811 DK Breda

di 16 okt

19:30 Euretco Foyer inleiding door Harijono Roebana

Postbus 1135

di 16 okt 20:30 Finntaxzaal Obsession - Saburo Teshigawara

Claudius Prinsenlaan 8

4801 BC Breda

expertmeeting “over grenzen”

di 16 okt

22:45 Euretco Foyer nagesprek met Saburo Teshigawara

PodiumBloos

di 26 feb

19:00 PodiumBloos teaching group Jan Fabre

Speelhuislaan 153

do 28 feb

15:00 PodiumBloos teaching group Jan Fabre

do 28 feb

19:30 Euretco Foyer inleiding door Luk van den Dries

4815 CD Breda bespreekbureau

do 28 feb 20:30 Finntaxzaal Preparatio Mortis - Jan Fabre

www.chasse.nl

do 28 feb

21:35 Euretco Foyer nagesprek met Jan Fabre

do 2 mei

19:30 Euretco Foyer inleiding door Joke Veltman

(076) 530 31 32 bespreekbureau@chasse.nl Het bespreekbureau is geopend

do 2 mei 20:30 Finntaxzaal Une flûte enchantée - Peter Brook

van ma t/m za van 11.00 tot 18.00 uur.

do 16 mei 19:30 Euretco Foyer inleiding door Annette Embrechts

toegangsprijzen De toegangsprijzen staan vast tot

do 16 mei 20:30 Finntaxzaal Enfant - Boris Charmatz do 16 mei 22:15 Euretco Foyer nagesprek met Boris Charmatz

1 september 2012. Actuele prijzen kunt u vinden op www.chasse.nl.

De genoemde prijzen zijn inclusief € 4 theaterservice per kaart

MEER INTERNATIONALE PROGRAMMERING IN HET CHASSÉ THEATER

voor onder meer reservering,

wo 3 & do 4 okt Kassys Cadavre Exquis

consumptie, garderobe en

elektronisch plaatsbewijs.

Bent u vriend van het Chassé Theater dan betaalt u tot

vr 5 okt NTGent, Schauspiel Köln & Lotus Bbakeries Hans en Grietje 6+

vr 19 okt Het Toneelhuis De man zonder eigenschappen deel lll

vr 2 nov Abattoir Fermé A brief history of hell vr 9 nov Walpurgis Bde (bijnadoodervaring)

vr 16 nov Anoukvandijk dc & Düsseldorfer Schauspielhaus Rausch

1 september 2012 vanaf de 8ste

za 17 nov Dimitri Verhulst & Ensor Strijkkwartet De zeven laatste zinnen

kaart slechts € 2,60 theaterservice

do 22 nov Bloet, Kaaitheater & De Roovers Schiller / Tasten

in plaats van € 4.

Indien u kiest voor een elektronisch plaatsbewijs, betaalt u uiteraard

za 1 dec Theater Zuidpool / Jan Decleir & Koen de Sutter Faust di 4 dec Kopergietery Chicks for money and nothing for free wo 19 dec Jefta van Dinther Grind

vr 25 jan Abke Haring & Benjamin Verdonck Song#2

za 16 feb Ontroerend Goed Audience

plaatsbewijzen per post ontvangen

di 19 feb Lod Middle East

dan betaalt u € 3 per reservering

geen verzendkosten. Wilt u de

extra.

vr 1 mrt De Tijd Bloetwollefduivel / Othello

za 16 mrt Tom Lanoye Sprakeloos op de planken

vr 19 apr Ramsey Nasr & Mauro Pawlowski Geletterde mensen

Chassé Cultuurfonds Het Chassé Theater wil graag hoogwaardige internationale programmering kunnen blijven aanbieden, maar heeft daarbij uw hulp nodig. Wordt schenker van het Chassé Cultuurfonds.

Dat kan al vanaf € 4 per maand.

Schenkers genieten van vele voordelen en privileges. U kunt zich aanmelden met behulp van het downloadformulier op www. chasse.nl of via directie@chasse.nl.

colofon redactie: Chassé Theater medewerkers aan dit magazine: Simon van den Berg, Sander Bisscheroux, Annette Embrechts, Mirjam van der Linden, Bregje Maatman, Guido van Oorschot, Jeroen Peeters vormgeving: M/vG Ontwerpers, Berry van Gerwen druk: Drukkerij E.M. de Jong © Chassé Theater N.V., juli 2012 De Internationale Selectie wordt mede mogelijk gemaakt door het Fonds Podiumkunsten.

Het Chassé Theater dankt PodiumBloos voor de samenstelling en organisatie van het curriculum.