CHEPOS bouwkundig magazine
47
maart 2014
CD0209VV001
Rijkswaterstaat verbindt! Bij Rijkswaterstaat werken we aan verbindingen. Over weg en water. Met de politiek, met aannemers en (vaar) weggebruikers. Tussen maatschappelijke dilemma’s en eectieve oplossingen. En natuurlijk met onze medewerkers, want verbinden begint bij je eigen mensen. Kijk op www.rijkswaterstaat.nl naar de uitdagende projecten die we op dit moment uitvoeren op weg en water. Meer informatie www.rijkswaterstaat.nl of bel 0800 - 8002 (ma t/m zo 06.00 - 22.30 uur, gratis)
REALISEER ALLE MOGELIJKHEDEN VAN ONZE LEEFOMGEVING. LAAT JE INSPIREREN! Met onze 350 jaar ervaring als basis, bouwt Saint-Gobain de wereld van de toekomst. Ons doel? Het creĂŤren van een duurzame leefomgeving door innovatieve oplossingen te bieden voor de uitdagingen economische groei, energiebesparing en milieubescherming. Om dit doel te realiseren hebben wij talentvolle mensen nodig die bereid zijn deze uitdagingen samen met ons aan te gaan. Als je hiervoor net zo gemotiveerd bent als wij, kom dan bij ons werken. Je kunt meer over onze visie lezen op
www.saint-gobain-experience.com
18 NOW REdactioneel chepost nieuws uit nederland Under Construction: Station eindhoven Het verhaal onder spoor 34 10 jaar 24 UP stylos delft multi najaar 2013 De hofbogen, daar draait het allemaal om DOCENTENBIJEENKOMST CHEOPS
02 | CHEPOS
FILE: DE Rotterdam 4 5 6 8 10 13 14 16
HOLLAND-AMERIKA LIJN wilhelminapier Hoogstedelijke ambities op de Kop van Zuid een dubbeltje op z’n kant Totstandkoming De Rotterdam Groot, maar niet groots Over de architectuur en het ‘verticale stad’-idee Uitdaging door zettingen en uitkragingen 50.000 m2 glas Column Jacob voorthuis Bigness or the problem of large
18 20 22 24 26 30 32
index
INDEX index
35 8 42
52 42 43
44 44 THAT’S WHY
TOOLS
Advertorial 34 autovrije stad china 36 Volta galvani 37 Nieuw decor van Woensel-West het gemak van een toilet 40 bijnaamarchitectuur 42 Sou Fujimoto 44 Grenzen van ruimtes en privacy de stad die uit de schaduw werd gehaald 46 Column Adriaan JĂźrriens 45 Macht en machteloosheid 47
Apps lekker weg in eigen land Fotocie Reflecties agenda cheops & architectuur
40 52 17 49 50 52 54
CHEPOS | 03
REDACTIONEEL
het gebouw überhaupt gerealiseerd zou kunnen
tussen de plint en de torens. Meerdere atria, ver-
worden. Doorslaggevend voor het startsignaal
spreid over de hoogte van het gebouw hadden
was uiteindelijk de verhuur van een gehele
de ‘verticale stad’ hier meer recht gedaan. Een
toren aan de gemeente Rotterdam. Dit is tot op
andere gemiste kans is het ontbreken van een
heden echter slechts een van de weinige ‘grote
gezamenlijke buitenruimte. Deze wordt door de
huurders’, waartoe ook het nhow-hotel behoort,
gemeente voorgeschreven aan alle gebouwen op
dat het lowrise-deel van de toren Oost heeft
de Wilhelminapier, maar bij De Rotterdam is deze
afgehuurd. De woningverkoop- en verhuur gaat
bij de aanbesteding uiteindelijk uit het ontwerp
beter, hoewel ook hier nog redelijk wat appar-
verdwenen. Op de korte termijn financieel aan-
tementen beschikbaar zijn. Er is echter wel veel
trekkelijk, maar op de lange termijn doodzonde.
interesse in deze woningen door de gunstige lig-
Juist een gezamenlijke buitenruimte zou voor dat
ging en het luxe karakter. De verwachting is dan
stukje extra interactie kunnen zorgen en daarmee
ook dat dit uiteindelijk geen problemen oplevert.
een duidelijke toegevoegde waarde kunnen ge-
Vrijdag 24 januari waren we met de redactie
ven aan het atrium en daarmee aan de verticale
in De Rotterdam; een gebouw waarover de
Veel belangrijker is echter het reeds genoemde
stad. Nu is het maar de vraag of het atrium deze
meningen zijn verdeeld. Is het wel verantwoord
uitblijven van huurders van de commerciële ruim-
claim kan waarmaken. Alleen al het feit dat het
om in tijden van grote leegstand een gebouw te
ten in de plint. Juist deze ruimten en het gebruik
gebouw drie verschillende ingangen kent en
realiseren met het grootste BVO van Nederland?
daarvan kunnen uitmaken of de claim ‘verticale
bezoekers van de verschillende torens elkaar niet
Velen prijzen echter de iconische waarde van
stad’ terecht dan wel onterecht is. OMA hanteert
of nauwelijks ontmoeten bij binnenkomst, roept
deze sculpturale wolkenkrabber. Feit is dat er nog
deze term, maar in feite bestaat het gebouw uit
al de vraag op of het wel als één gebouw, een
weinig kopers en huurders voor de commerciële
drie aparte torens, die verbonden worden door
verticale stad, gezien kan worden.
ruimtes zijn, zowel in de torens als in de plint. Dit
één centrale plint. De keuze voor het opnemen
was al voor de start van de bouw een belangrijk
van slechts één atrium in de plint realiseert slechts
Merijn Poels
issue, zodanig dat het zelfs twijfelachtig was of
in geringe onderlinge connectie en interactie
Hoofdredacteur
04 | CHEPOS
redactioneel
NOW
chePOST Naam: Jeroen de Winter Studiejaar: 4 Bachelor/master: Master Richting: Architectuur Onderwerp: de verhalen van een plek Heb jij je medestudenten wat te melden? Mail je tekst naar cheposredactie@cheops.cc, dan staat jouw artikel wellicht binnenkort in deze rubriek!
Toen ik een klein jongetje was, stonden ze er al.
doorgronden en daar zorgvuldig mee om te gaan.
Het waren niet het soort bomen waar je in kon
De oorsprong van dit verhaal ligt vele jaren terug;
klimmen; de eerste tak om aan vast te houden
misschien dat er toen al de verkeerde keuze werd
was simpelweg niet binnen menselijk bereik, laat
gemaakt door langs deze weg populieren te plan-
staan binnen dat van een kind. Er kon gerust ge-
ten. Of misschien dat bij verdere aanpassingen
zegd worden dat het reuzen waren. Reuzen langs
van de omgeving nooit rekening is gehouden met
de kant van weg. Toen ik hoorde dat ze allemaal
hun aanwezigheid, wie zal het zeggen?
om zouden worden gezaagd, moest ik dit met eigen ogen zien.
De ironie is dat er naderhand wederom bomen werden geplant; blijkbaar horen er bomen langs
De reden? Er waaiden bij zware storm takken uit
de weg in het polderlandschap. De gedachte
de bomen, wat schade kon veroorzaken aan een
dat een dergelijke ingreep daarmee hersteld kan
naastgelegen kas, enkele woningen of toevallige
worden, klinkt voor mij helaas wat naïef.
passanten. De gebouwen stammen echter uit perioden lang nadat de bomen hun plek in hadden
“Wat de bomen veertig jaar heeft gekost, is in
genomen. De gedachte om met zware storm on-
de tijd van vier dagen teniet gedaan. Het lijkt
der deze bomen door te moeten, klinkt weliswaar
wel een slagveld, maar waar bij een slagveld de
beangstigend, maar ook dat is een keuze.
chaos lijkt te overheersen, is er hier sprake van een lugubere orde. De stammen liggen netjes
Naderhand waren er een aantal vragen die
gescheiden van de kronen, die met de takken alle
172 Bomen, populieren om precies te
in mij opkwamen: wie besloot uiteindelijk tot
dezelfde richting op wijzen.
zijn. De locatie: het polderlandschap van
deze maatregel? Kon er geen andere oplossing
Het heeft iets klinisch, wat duidelijk maakt dat
Noord-Holland.
bedacht worden? Waarom is het eigenlijk dat dit
dit soort gebeurtenissen aan de orde van de dag
mij zo aan het hart gaat? Maar vooral: wat kan ik
zijn.
hiervan leren? De auto’s die langsrijden, vertragen - als het niet Iedere plek kent wel zijn verhaal waarin plaats en
uit eerbied is, dan wel uit verwondering over of
tijd met elkaar versmolten zijn. De kunst is echter
wellicht uit schrik van het tafereel. Het beeld dat
om, voordat er hier wordt ingegrepen (of het
lange tijd een onderdeel was van mijn jeugd zal
nu bouwkundig is, of, in dit geval, het kappen
slechts voortbestaan op de gevoelige plaat.”
van bomen), de verhalen op een juiste manier te
“Doorgrond de verhalen van een plek en ga hier zorgvuldig mee om” CHEPOST
CHEPOS | 05
NIEUW UIT NEDER Eenkamerhotel in Deventer
MuldersvanderBerk Architecten en kunstenaar Rob Sweere hebben in
Deventer een hotel ontworpen bestaande uit één kamer. Deze witte kubus
genaamd de Lucy Cube is geplaatst in het Havenkwartier bovenop een oude vultrechter. De witte kubus biedt plaats aan twee personen en heeft aan vier zijden uitzicht over de haven. www.architectenweb.nl
Opening Rotterdam Centraal
Na jarenlang gebouwd te hebben, zal op donderdag 13 maart het nieuwe Rotterdam Centraal officieel geopend worden. Koning
Willem-Alexander zal middels een ‘officiële openingshandeling’ het
station voor geopend verklaren. De bijeenkomst is toegankelijk voor iedereen en zal een middag in beslag nemen. Om de heropening
te vieren, zal er een meerdaags festival plaatsvinden in en rond het Centraal Station.
http://www.rotterdam.nl/openingrotterdamcentraal
Van Gogh museum krijgt nieuwe entree
In het voorjaar zal er worden gestart met de
bouw van een nieuwe entree voor het van Gogh
museum. De ingang zal verplaatsen naar het Museumplein, waar ook het Stedelijk Museum en
Rijksmuseum hun hoofdingang aan hebben. De bouwsom van zeventien miljoen euro is al voor
een groot deel bij elkaar gesprokkeld, dus het ziet er rooskleurig uit voor het museum. Het ontwerp is gebaseerd op een schets van Kisho Kurokawa, die het ellipsvormige volume ontwierp in 1997, maar de ingang wordt uitgewerkt door Hans van Heeswijk architecten. www.architectenweb.nl
06 | CHEPOS
nieuws uit nederland
WS
NOW
Nieuw attractiepark in het Overijsselse Holten
In 2019 staat de opening gepland voor
een thematisch wetenschapspark over het ontstaan en de toekomst van de
aarde. Initiatiefnemer Gert-Jan van der
Meulen hoopt met het concept een plek
te creëren waar kennis, educatie en in-
novatie samenkomen. Men mikt op een
bezoekersaantal tussen de 300.000 en
400.000 per jaar.
www.rtvoost.nl
Claus en Kaan uit elkaar Felix Claus en Kees Kaan zijn gestopt met hun bureau Claus en Kaan. De samenwerking duurde 27 jaar en bracht vele gebouwen voort, waaronder het Nationaal militair museum (zie Chepos 45). In 1987 is het bureau opgericht, maar na 9 jaar vestigde ieder zich in een onafhankelijk bureau. In een persbericht geven ze aan dat de architectuur de afgelopen jaren behoorlijk is veranderd en dat ze hun organisatie daaraan moeten aanpassen, maar stoppen doen ze zeker nog niet. www.dearchitect.nl
RLAND CBS: herstel zichtbaar in bouw
Dat het slecht gaat in de bouw is geen verrassing, maar er lijkt licht aan het eind van de tunnel. In het laatste
kwartaal van 2013 was er een totale omzetgroei van 1% ten opzichte van dezelfde periode in 2012. Het lijkt misschien weinig, maar na vele jaren met krimp kan dit een positief kantelpunt zijn. Architecten merkten de groei al een kwartaal eerder; de waarde van de door architecten aangenomen opdrachten steeg toen al. www.cbs.nl
upgrade stadion Real Madrid
Het is dan misschien geen Nederlands project, maar
wel één die de meeste (mannelijke) bouwkundestudenten vaak gaan tegenkomen in de toekomst. In juni dit jaar start de verbouwing van het Santiago Bernabéu, stadion van voetbalclub Real Madrid.
Het Duitse gmp Architekten won de prestigieuze
ontwerpwedstrijd waar ook Foster + Partners en OMA aan deelnamen. De bestaande constructie blijft intact, maar er komt een nieuwe, stalen huid om het stadion. Ook komt er een schuifdak en een spectaculaire lichtshow en wordt de capaciteit opgehoogd tot circa. 90.000. Kosten: 400 miljoen euro. www.nos.nl
CHEPOS | 07
het verhaal onder Verbouwing station Eindhoven Sinds december rijden er op station Eindhoven geen treinen meer vanaf spoor 1. De rails en het perron moeten plaatsmaken voor de werkzaamheden aan een nieuwe stationstunnel. Op het Stationsplein zijn de winkeltjes te vinden waarvoor tijdelijk geen plek is in de stationshal en vanaf het tijdelijke perron 34 zie je de bouwput liggen. Hier wordt gewerkt aan de drieënhalf jaar durende verbouwing van station Eindhoven. Opdrachtgever: NS-ProRail - Ontwerp: Arcadis - Aannemer: Heijmans. Tekst: Frederike Zielman
een monumentaal station Het stationsgebouw is een ontwerp van Koenraad van der Gaast, die lange tijd spoorbouwmeester is geweest bij de NS. Het station van Eindhoven was het eerste grote station dat hij ontwierp. De vooroorlogse stationsgebouwen waren ontworpen met het oog op de verblijfsfunctie; van der Gaast had een andere visie. Om te kunnen concurreren met de opkomende auto waren volgens hem stationsgebouwen nodig
Het huidige station van Eindhoven is gebouwd
meter brede reizigerspassage, vijf meter breder
die hun tijd vooruit waren. Om tot een modern
in 1956 en biedt niet voldoende ruimte aan de
dan de oude tunnel, en daarnaast voldoende
ontwerp te komen, moest gekeken worden naar
verwachte 115 duizend reizigers die het station
hoogwaardige winkelruimte die de NS voor een
de functionele eisen die aan het gebouw worden
in 2020 dagelijks zullen gebruiken; nu zijn dat er
goede prijs kan verhuren. Vanuit deze tunnel
gesteld. Het station is ontworpen om een goede
nog 90 duizend. De NS en ProRail zijn bezig de
worden de sporen bereikbaar via nieuwe (rol)-
doorstroming mogelijk te maken. Daarnaast is er
grote treinstations in Nederland klaar te maken
trappen. Om aan de geldende eisen te voldoen
gebruik gemaakt van de nieuwste verlichtings-
voor de toekomst. Rotterdam heeft inmiddels een
en een aangename verhouding te bereiken, zal de
technieken en duurzame materialen met een
nieuw station, in Utrecht zijn de eerste delen van
tunnel niet alleen breder, maar ook hoger moeten
strakke uitstraling, zoals geglazuurde baksteen
de nieuwe stationshal geopend en nu wordt ook
worden. Deze hoogte is vastgesteld op 3,2 meter,
en hardhout. Het station heeft een belangrijke
in Eindhoven de verbouwing merkbaar.
bijna een meter hoger dan in de huidige situatie.
functie in de stad, als verbinding tussen noord en
Waar in Rotterdam en Utrecht een geheel nieuw
Omdat de hoogte van het plafond vastligt, bete-
zuid. De schaal en verhoudingen van het gebouw
station gerealiseerd is, wordt in Eindhoven een
kent dit dat deze tunnel lager komt te liggen.
sluiten aan op de schaal van de stad.
oplossing gevonden voor het vergroten van de
De nieuwe tunnel zal daarom met trappen ver-
Een veel gehoord verhaal over Station Eindhoven
capaciteit door het huidige station te verbouwen.
bonden worden met de oude tunnel, die gebruikt
is dat het ontwerp is geïnspireerd op een Philips-
Dit moest gebeuren zonder ingrijpende aanpas-
gaat worden als wachtruimte. Tussen de twee
radio. Dit verhaal spreekt tot de verbeelding,
singen aan het bestaande gebouw, dat de status
tunnels komen liften die transparant worden uit-
maar deze radio is pas gemaakt nadat het station
van rijksmonument heeft. De stationshal en de
gevoerd om de verbinding visueel te versterken.
gebouwd is.
tunnel moeten in hun huidige vorm behouden
Aan de aankleding van de oude tunnel wordt
De overkapping van het station is drie jaar eerder
blijven. Daarnaast moet de verbouwing zo min
volop aandacht besteed. De oude elementen,
gebouwd dan het stationsgebouw, in 1953. Om-
mogelijk overlast veroorzaken voor alle gebrui-
zoals de verlichting, blijven zoveel mogelijk
dat materialen na de oorlog schaars waren, is er
kers van het station. De oplossing is het aanleg-
behouden en de mozaïeken in de tunnel worden
voor de constructie van de overkapping gebruik
gen van een tweede tunnel aan de oostkant van
weer zichtbaar gemaakt. Daarnaast wordt er
gemaakt van onderdelen van de Baileybruggen
de huidige stationstunnel.
een lichtwand toegepast in de westmuur die de
die het Engelse leger had achtergelaten.
Deze nieuwe tunnel zal bestaan uit een dertien
ruimte extra sfeer moet gaan geven.
08 | CHEPOS
under construction
NOW
spoor 34
Ook in de nieuwe tunnel is volop aandacht voor de verlichting. Door gebruik te maken van beloopbaar glas op de perrons zal daglicht in de tunnel komen. Bovendien zorgt dit voor een extra visuele connectie tussen de sporen en de stationstunnel. Voor de verdere verlichting wordt gebruik gemaakt van een spanplafond, waarbij ledverlichting achter een strak gespannen doek voor een natuurlijke, gelijkmatige verlichting zorgt.
Planning
vastgelegd. Heijmans kan hoge boetes krijgen als
Omdat er gewerkt moet worden binnen de
de planning niet wordt gehaald.
grenzen van het bestaande monumentale station,
December 2015 is een grote mijlpaal in het
en er rekening gehouden moet worden met
project. De volledige tunnel is dan af en wordt
het treinverkeer, is er een strakke planning. De
in gebruik genomen, zodat de renovatie van de
verbouwing is in maart vorig jaar begonnen en
oude tunnel dan kan beginnen. Tot eind 2016
duurt tot 2016. De eerste fase bestond uit het
zal er in de oude tunnel gewerkt worden aan
bouwen van een tunnelmoot aan de zuidkant
de renovatiewerkzaamheden en het plaatsen
van het station tussen het station en de sporen.
van de liften. In november van dat jaar zal de
Deze fase is inmiddels afgerond en er wordt nu
verbouwing eindelijk af zijn en heeft de stad
gewerkt aan het volgende stuk tunnel bij spoor
Eindhoven een nieuwe entree, die berekend is op
1. De nieuwe tunnel wordt in vijf fases (van zuid
de toekomstige verkeersstromen.
naar noord) aangelegd, zodat het treinverkeer zo goed mogelijk kan doorgaan. Terwijl er aan de tweede moot wordt gewerkt, kunnen er namelijk al treinen rijden over de eerste moot. Het derde
Afbeeldingen 1
2
3
tunneldeel, onder spoor 2 en 3, zal tussen mei en september 2014 gebouwd worden. Van oktober 2014 tot maart 2015 wordt er gewerkt bij spoor 4 en 5 en van april tot december 2015 wordt het laatste deel van de tunnel aangelegd bij spoor 6. Omdat het treinverkeer afhankelijk is van de tijdige oplevering van de tunneldelen, zijn de data
1. Station Eindhoven in 1960 (bron: www.stationsweb.nl) 2. Renders station na verbouwing (bron: Arcadis) 3. Fasering verbouwing op volgorde (van boven naar beneden) (bron: Heijmans)
bronnen 1. www.facebook.com/pages/Station-Eindhoven 2. www.cob.nl 3. www.prorail.nl 4. Station Eindhoven, cultuur historisch onderzoek en waardestelling Station Eindhoven.,CRIMSON, juni 2010
waarop elke fase klaar moet zijn contractueel
CHEPOS | 09
24UP werpt zijn vruchten af 2009 Thialf Heerenveen
2006 Annie M.G. Schmidthuis Almere
2010 Knoopkazerne Utrecht
2008 Leidsche Rijn Utrecht 2013 Oliemolenkwartier Amersfoort
2007 Uiterwaarden Rijn Arnhem
2003 Studentenwoningen TU/e 2012 Waterkwartier Den Bosch
2005 Maaswaard Venlo
2000 Paviljoen Audi A2 2001 Gevel Philips Lightning 2002 Jongerenontmoetingsplek Tongelre 10 | CHEPOS
2004 Intensiveren ruimtegebruik bedrijven aan de A67 24 UP
NOW Het 24-UursProject (24UP) is de jaarlijks terugkerende ontwerpwedstrijd van CHEOPS Studievereniging Bouwkunde van de TU Eindhoven. De studenten krijgen een opdracht voor het maken van een masterplan voor een gebied of gebouw en hebben slechts 24 uur de tijd om een integrale oplossing uit te werken. Zowel de locatie als de opdracht worden tot de dag van het 24UP geheim gehouden. Om de studenten in te leiden in de opdracht worden er voor aanvang van de wedstrijd eerst een aantal lezingen gegeven door betrokken partijen. Tijdens de opdracht zijn er begeleiders en docenten aanwezig om de studenten te ondersteunen. Nadat de 24 uur voorbij zijn, komt een deskundige jury de masterplannen beoordelen en een winnaar uitroepen. Naderhand worden alle inzendingen gebundeld in een boekje en is er een tentoonstelling in het faculteitsgebouw Vertigo. Sinds het jaar 2000 zijn er dertien edities geweest en daarvan lichten wij de vier edities uit waar op locatie ondertussen veel gebeurd is. Drie weken na het verschijnen van dit artikel zal de editie van dit jaar plaatsvinden, waarbij studenten weer de kans krijgen geschiedenis te schrijven en innovatieve oplossingen te bedenken voor gemeentes en bedrijven. Tekst: Jolijn van keulen & Evert Hollander
2003 - SLIM WONEN
vormen heeft wel wat weg van het ontwerp van
Er was in de jaren voorafgaand aan deze editie
Team WIJ. De 186 woningen zijn in twee fases
woningnood onder de studenten, zo bleek; niet
gebouwd en staan vlakbij de Dommel. In 2011 is
alleen in de grote steden zoals Utrecht en Amster-
besloten om op het TEMA-veld, tussen gebouw
dam, maar ook in Eindhoven. In de opgave stelde
Potentiaal en het studentensportcentrum, een
de universiteit een kavel beschikbaar op haar
veertienlaags toren voor driehonderd studenten-
eigen terrein voor het realiseren van studenten-
woningen te bouwen. Het ontwerp van Office
huisvesting voor ongeveer vijfhonderd studen-
Winhov, BDG Architecten en Office Haratori laat
ten. De specifieke plek was de noordingang van
een constructie zien, geheel uitgevoerd in dra-
de TU, vlakbij de Dommel, waar door de drassige
gende prefabbetonelementen. De wens van de
en instabiele grond een lichte constructie een
opdrachtgever was een compact en rationeel ge-
vereiste was.
bouw dat tevens de kwaliteit van de persoonlijke
bij laag water een recreatiegebied ontstaat. Door
Team WIJ werd door de jury als winnaar geko-
woonomgeving waarborgt. Hier is in het ontwerp
het openbreken van de onderste twee etages in
zen, met een slim ontwerp waarbij het gebouw
aan gedacht in de vorm van ontmoetingsplekken
het middenschip dient het Nedinsco-gebouw als
ontmoetingen tussen de studenten stimuleert.
die ontstaan in gemeenschappelijke ruimtes door
entree naar het gebied. Vanuit die opening loopt
Allereerst is het gebouw een niveau opgetild
de functies niet vast te leggen, maar ruimtes te
een pier dwars door het gebied naar de water-
waardoor het met een loopbrug naadloos op
koppelen. Verwacht wordt dat het gebouw in de
kant. Eventuele uitbreiding van het programma,
de bestaande bebouwing aansluit. Het gebouw
zomer van 2016 wordt opgeleverd.
dat nu in zijn geheel in de strookbebouwing zit,
wordt gedragen door een stalen frame en heeft
kan onder de pier plaatsvinden, met entree aan
een binnenterrein dat wordt omringd door
2005 - MAASWAARDIG
de bovenzijde.
woningen. Een woongroep bestaat uit acht
De zesde editie in 2005 werd voor het eerst op
Op dit moment is de herontwikkeling van het ge-
woningen met ieder een gemeenschappelijke
locatie gehouden, deze keer in een pand in Venlo
bied in volle gang. In het definitieve plan uit 2007
ruimte, die grenst aan een atrium dat zes woon-
waarvan de sloop speciaal voor het 24UP uitge-
is te zien dat de gemeente inderdaad van plan
lagen verbindt. De woningen zijn als zelfstandige
steld werd. Waar de vorige edities nog voorna-
is aan de kant van de Maas een recreatiegebied
modules opgehangen in het stalen frame en kun-
melijk op architectuur gericht waren, werd nu een
aan te leggen. Er zal een brede strook bebouwing
nen naar wens worden uitgeschoven. Hierdoor
multidisciplinair probleem bij de kop gepakt. De
aan de stadskant gebouwd worden waarin ook
krijgt de student meer licht in zijn kamer en wordt
opdracht was het herontwikkelen van de Maas-
het nieuwe stadskantoor opgenomen is. Buiten
de gemeenschappelijke ruimte vergroot. Tevens
waard; een gebied ten zuiden van de spoorzone
deze strook zal verder een kantoortoren verrijzen.
ontstaat zo een dynamische gevel.
en het centrum, pal aan de Maas. Het voor-
De gemeente heeft ook een betere verkeers-
Er staan sinds 2004 spaceboxen op het TU-
malig industriegebied moest getransformeerd
doorstroming in de stad voor ogen waarin de
terrein, kleine gestapelde prefab studio’s in een
worden tot een stadsdeel met een hoogwaardig
Maaswaard een belangrijke rol gaat spelen. Het
stalen frame. De gevel die de woondozen samen
woon- en werkklimaat. De toren van Nedinsco,
Nedinsco-gebouw is opgeknapt en voor wonen
een Nederlands hightechbedrijf, heeft door een
geschikt gemaakt.
burgerinitiatief een monumentenstatus gekregen en stond in deze opgave centraal. Het gevraagde
2009 - OP GLAD IJS
programma bestond uit 25.000 m² kantoor, 390
In 2009 ging het 24UP naar het hoge noorden:
woningen en ruim duizend parkeerplaatsen.
Heerenveen. In samenwerking met gemeente
Het winnende ontwerp was van team Qt en viel
Heerenveen was er een uitdagende opgave
op door het simpele gebaar dat gemaakt werd
bedacht, namelijk het ontwerpen van het nieuwe
met slechts één strook bebouwing aan de kant
Thialf-stadion. Het huidige schaatsstadion wordt
van de stad. Hierdoor wordt het gebied aan de
oud en is nodig aan vervanging toe. Team Kle-
Maaskant heel open, waardoor er in de zomer
knet won het 24UP met een iconisch ontwerp CHEPOS | 11
voor een multifunctioneel sportstadion. In het
halte en temperatuur, allemaal om nog betere
Sinds 2010 zijn er wat veranderingen gekomen in
ontwerp liggen twee 400-meterschaatsbanen
schaatsers te krijgen. Door de vele zegens die het
het plan voor deze locatie. Het programma van
boven elkaar, maar dan net een beetje verdraaid
huidige Thialf heeft gekend, is het een moeilijke
eisen is vrijwel gelijk gebleven, maar er is besloten
waardoor een interessant contact ontstaat tussen
job om deze baan met zo veel geschiedenis te
om de Luitenant-Generaal Knoopkazerne niet
de twee banen. Ook een ijshockeybaan en een
vervangen. De slogan van de verbouwing luidt
te slopen maar te renoveren. Het gebouw moet
tennisbaan zijn opgenomen in het ontwerp. Het
dan ook “Thialf blijft Thialf, voor de rest wordt
na de duurzame transformatie dienstdoen als
oude stadion staat bekend om het “ons kent
alles nieuw.”
kantoor voor meerdere rijksdiensten. Er komen werkplekken, gastwerkplekken en een vergader- en congrescentrum. Het gehele gebied moet verkeersvrij worden. Verder wordt het maaiveld opgehoogd zodat er een directe verbinding is met de OV-Terminal. De bouw gaat in drie fases. Van 2015 tot 2017 wordt de Knoopkazerne gerenoveerd en komt er een fietsenstalling aan de voet van de nieuwe Rabobrug. In de tweede fase zal de NS kantoren realiseren tussen het nieuwe busstation en de Knoopkazerne. Tot slot komen er nog kantoren en woningen aan de andere kant van de Knoopkazerne, langs de Croeselaan. De plannen voor fase twee en drie
ons”-karakter en het ontwerp van het winnende
2010 - ONTSPOORT
zijn nog niet ver gevorderd, alleen de massa’s
team moest dit in stand houden. De jeugd en
2010 bracht het 24UP naar Utrecht. De teams
staan vast. Daarnaast moet de financiering nog
de recreant kunnen opkijken vanuit de onderste
moesten een ontwerp maken voor een nieuw
rondkomen en is het nog niet zeker of alle fases
baan naar de bovenste baan met de topsporters.
complex voor de Rijksgebouwendienst op een
daadwerkelijk uitgevoerd zullen worden.
Ondertussen is er veel gebeurd met de plannen
locatie net naast Utrecht Centraal. Het complex
voor het nieuwe Thialf. Omdat Heerenveen de
moest tussen het Beatrixtheater en het nieuwe
competitie verloor van de Icedome in Almere om
hoofdkantoor van de Rabobank komen. Op het
topsportlocatie van Nederland te worden, was er
terrein staat de Luitenant-Generaal Knoopka-
sprake van dat het plan voor een nieuw stadion
zerne. In 2010 waren er nog plannen om deze
van de baan zou zijn. Ondertussen is er toch nog
kazerne te slopen en moesten de teams dus een
geld gekomen vanuit Europa en ziet het ernaar uit
totaal nieuw ontwerp maken. Op de locatie
dat er in de loop van 2014 begonnen zal worden
moest 50.000 m² rijkskantoren komen, 65.000
met de bouw van het nieuwe Thialf. In het ont-
m² kantoren voor andere bedrijven, parkeer-
werp komt geen dubbeldeksschaatsbaan voor,
gelegenheid voor auto’s en fietsers, publiek en
maar het idee van een multifunctioneel sportcen-
stedelijk georiënteerde functies in de plint en wo-
trum is zeker terug te zien. Naast verschillende
ningen. Een locatie dus waar veel samen moest
schaatsbanen voor langeafstandsschaatsen,
komen. Team KvAGvdB was de winnaar van het
shorttrack, kunstschaatsen en ijshockey, komt
24UP van 2010. Het belangrijkste in hun ontwerp
er in het stadion een skeelerruimte, ruimte voor
was ‘verbinden’. De locatie ligt aan de rand van
krachttraining, een sporterslounge, een laborato-
de historische stad midden in een wijk met vrij
rium, winkels en een schaatsexpercience voor be-
grote gebouwen; het is eigenlijk een achtergebied
zoekers. De schaatsbanen worden voorzien van
waar niet veel gebeurt. Om de locatie meer bij de
de nieuwste technische snufjes. Elke baan heeft
historische stad te betrekken en als brug tussen
precies het goede type ijs voor de verschillende
de twee gebieden te laten functioneren, hebben
disciplines binnen het schaatsen, maar ook is het
ze gekozen voor hoogbouw in de fijnmazige
klimaat aan te passen. Zo kunnen de topschaat-
stedelijke structuur van de oude stad. In plaats
sers trainen bij de juiste windsnelheid, vochtge-
van één groot complex is ervoor gekozen om kleinere gebouwen te maken. Net als het karakter van de oude stad functioneert het complex door middel van informele en kleinschalige structuren en een sterk ruimtelijk karakter. De gebouwen
Afbeeldingen 2
1 4 6
3 5
1. Overzichtskaart alle edities 2. Nedinsco-gebouw (bron: Diederendirrix.nl) 3. Studentenwoontoren (bron: winhov.nl) 4. Render nieuw Thialf-stadion 5. Huidige status Knoopkazerne (bron: CU2030.nl) 6. Sfeerimpressie 24UP editie 2009 (bron: 24UP.nl)
bronnen 1. www.winhov.nl 2. www.venlo.nl 3. www.CU2030.nl 4. www.nieuwthialf.nl 5. www.24UP.nl
aan de stadskant zijn lager; richting de Croeslaan loopt de hoogte op zodat alle gebouwen kunnen ‘uitkijken’ over het mooie Utrecht. 12 | CHEPOS
24 UP
NOW
Architecten
zonder architectuur
In elke Chepos wordt een artikel geplaatst uit pantheon//, het magazine van Stylos, Studie-
Veel studenten beginnen de studie Bouwkunde met de gedachte later architect te worden.
vereniging Bouwkunde Delft en vice versa. Dit
Zowel tijdens als na de studie doen zich keuzes voor die uiteindelijk tot een andere bestem-
keer gaat het artikel over het gebruiken van je
ming kunnen leiden. Architect of niet, de opleiding verrijkt voor het leven, aldus kunstenaar
bouwkundeopleiding voor andere beroepen.
Tom Sachs en fotograaf Bas Princen. kwam een moment van realisatie. Hij zag zichzelf
Een andere creatieve ex-architectuurstudent
beter worden als kunstenaar. Naast deze realisatie
komt van dichter bij huis; de Nederlandse
was het studeren van architectuur inhoudelijk ook
architectuurfotograaf Bas Princen. Zijn verbinte-
ontzettend nuttig. Zijn werk is op een bepaalde
nis met fotografie vormde zich na zijn studie
de reis ernaartoe. Toch voelt het soms alsof je
manier architectonisch. In die zin dat het speelt
aan het Berlage Instituut in Rotterdam en zijn
tijdens de studie Bouwkunde maar één doel voor
met schaal en door de manier waarop hij omgaat
opleiding komt nog iedere dag van pas. Hij vindt
ogen hebt: klaargestoomd worden om architect
met de relatie en ervaring van bezoeker, ruimte
het fijn om zijn foto’s abstract te houden, zoals
te zijn. Hoewel slechts een deel dat daadwerkelijk
en object. Maar ook in de manier waarop hij
maquettes en concepten ook abstract zijn. Mede
zal waarmaken, worden we allemaal door onze
de ruimte mee-ontwerpt en onderdeel maakt
door zijn achtergrond in architectuur heeft hij
studie gevormd. De ontwikkelde vaardigheden
van zijn expositie. Architectuur wordt onderdeel
een eigen interpretatie ontwikkeld over wat
Tekst: Marthe van Gils Het gaat niet om de eindbestemming, maar om
“Zijn opleiding komt nog iedere dag van pas.”
fotograferen inhoudt. Hij ziet de manier waarop hij een foto maakt niet als iets vastleggen, maar als iets nieuws creëren. Hij gebruikt de camera als
en inzichten blijven je de rest van je leven bij en
van de kunst, zoals bijvoorbeeld bij the Animal
een voorwerp om ruimtes of plekken mee te laten
zullen een nieuwe blik op de wereld geven, ook
Show in het Lever House, een gebouw waarin de
ontstaan. Het zijn daarom meestal architecten
wanneer dat uiteindelijk in een andere baan resul-
successen van Le Corbusier en de modernistische
die de referenties naar architectonische ideeën
teert. De mogelijke wegen naar het uiteindelijke
beweging worden getoond. Met dit gebouw in
of concepten in zijn werk begrijpen. Deze extra
beroep architect zijn tegenwoordig beperkt. Be-
dimensie wordt door mensen die deze voorken-
kende voorbeelden Zoals Mies van der Rohe en
nis missen soms niet begrepen of niet gezien.
Le Corbusier zijn gedateerd. Zij begonnen ooit als
Zijn academische achtergrond in de architectuur
vakman en zijn uiteindelijk autodidact architect
zorgt er daarnaast voor dat hij niet alleen wordt
geworden. Hedendaagse voorbeelden bestaan
beïnvloed door de architectonische discussie die
niet in Nederland. Dat komt door de strenge eisen
gaande is; hij is erin opgeleid. Door deze tweede
die er gesteld worden aan de titel architect. Vanaf
laag toe te voegen aan zijn werk kan dit als kunst
2015 zal ook de tweejarige beroepservaringsperi-
en als onderdeel van de architectonische discus-
ode een vereiste zijn.
sie worden opgevat. Zijn fotografie heeft een
Er zijn inspirerende voorbeelden van de toe-
belangrijke rol gespeeld in het communiceren van
komstmogelijkheden van bouwkundestudenten;
complexe concepten, waaronder megasteden
mensen die groot worden in het vak of die juist
zoals Istanbul en Caïro.
een ander talent ontdekken. Zo heeft bijvoorbeeld de zanger Seal architectuur gestudeerd,
Er kan nu met zekerheid gezegd worden dat een
net als de oprichter van Pinterest, een sociaalnet-
studie gaat om de reis en niet om de eindbestem-
werksite in de vorm van een prikbord. Maar wat
gedachten creëert hij een expositie waarop deze
ming. De ontwikkelingen en architectonische
met name interessant is; hoe kunnen de architec-
successen het beste uitkomen. Het vertegen-
inzichten kunnen op verschillende manieren tot
tonische inzichten, bijgebracht tijdens de studie,
woordigen van de modernistische beweging
uiting gaan komen.
gebruikt worden in een ander beroep?
wisselt hij af met menselijke iconen, vertegen-
De New Yorkse kunstenaar Tom Sachs is opgeleid
woordigd door dieren, met als resultaat een grote
aan de Architectural Association in Londen, waar-
Hello Kitty in de binnentuin van het Lever House.
na hij besloot verder te gaan als beeldend kun-
De keuze voor de iconen zoals Hello Kitty maakte
stenaar. Aan het begin van zijn opleiding had hij
hij, omdat ze zo aanvaard zijn. Verweven in ons
er geen vertrouwen in dat hij een kunstenaar kon
dagelijks leven. Sachs heeft een helder beeld
zijn, maar gedurende zijn studie realiseerde hij
van waar de objecten voor staan, maar laat zich
bronnen
zich dat het tegenovergestelde waar was. Tijdens
er niet uitgebreid over uit. Ruimte voor eigen
al die uren gedreven werken in de maquettehal
interpretatie is belangrijk in zijn werk.
1. Grima, Joseph.“Refuge, Five Cities by Bas Princen” 11 mei 2010, Domusweb. 2. “Tom Sachs interview” 13 mei 2008, wallpaper.com
stylos delft
Afbeeldingen
1 2
1. Tom Sachs (foto: Dorothy Hong) 2. Bas Princen (foto: Marie Snauwaert)
CHEPOS | 13
De hofbogen, daar draait het allemaal om Multi najaar 2013 Het volgende stuk is geschreven door de publieksfavoriet van het Multiproject van afgelopen semester. De publieksfavoriet is gekozen door stemmen van de deelnemende studenten. De winnaar van de verkiezing was groepje 9, bestaande uit Mark Hulsbos, Robbert Muskens, Lonneke Reijalt, Thomas Rigterink, Suzette Vinken en Yorma Wolters. Het stuk vertelt kort iets over de opdracht, maar vooral over de ontwerpoplossing die het winnende groepje bedacht heeft voor de opgave. Daarnaast willen wij groep 7 onder de aandacht brengen; deze groep heeft het hoogste groepscijfer behaald, waarvoor gefeliciteerd. Groep 7 bestond uit: Robin Berghuijs, Stefan Kramer, Marijn Landman, Ewout van Rossum, Leon Schuurink en Wies Westerhout. Het Multiproject bestond dit jaar uit een opgave
realiseerde tussen het centrum van Rotterdam
nieuwe invulling voor dit viaduct, alsmede een
in Rotterdam-Noord. In het begin van de 20e
en het strand van Scheveningen. Dit architecto-
ontwerp voor het gebied naast dit viaduct.
eeuw is dwars door Rotterdam-Noord tramvia-
nisch unieke rijksmonument is momenteel helaas
duct de Hofbogen gebouwd, die de verbinding
niet meer in gebruik. De opgave vroeg om een
14 | CHEPOS
Het ontwerp is een integrale oplossing waarbij
Multi najaar 2013
NOW
het stedebouwkundige plan en de architec-
De overige bebouwing is bottom-up, dus vanuit
tonische uitwerking elkaar versterken. Het
de gebruikers en bewoners ontworpen. Het
Insulindeplein is bij het stedebouwkundige
blok wordt door middel van het doorzetten
ontwerp betrokken; het moet gaan fungeren als
van verschillende rooilijnen en bouwhoogten
een wijkplein dat een centrale rol speelt binnen
opgenomen in de wijk. In het blok zijn een
Rotterdam-Noord. Tevens is dit plein ingericht als
sociaal-cultureel centrum, een woonzorgcentrum
waterplein. Het waterplein zal een van de oplos-
en seniorenwoningen gevestigd. Deze functies
singen zijn voor het toekomstige waterprobleem
hebben allemaal toegang tot een semiopenbaar
van Rotterdam. Het multifunctionele plein is door
binnenhofje. Ook is er een connectie gemaakt
middel van een grote trap aangesloten op de
tussen het bouwblok en het voormalige station
groene wandelroute op het voormalige tramvia-
aan de Bergweg. Het voormalige station zal
duct. Deze wandelroute verbindt meerdere activi-
plaats bieden aan een dagopvang voor verschil-
teitenlocaties in Rotterdam-Noord, waardoor
lende culturen en een grand café. Ondanks dat
er een sterke binding tussen de verschillende
de landmark en het blok erg verschillend zijn qua
buurten van Rotterdam-Noord wordt gecreëerd.
programma, is er een eenheid gecreëerd door de toepassing van dezelfde materialen.
Om de connectie tussen het Insulindeplein en de Hofbogen te versterken is, ervoor gekozen om in
Alles bij elkaar zorgt dit ervoor dat dit project
het plangebied een landmark te ontwerpen. Deze
op kleine en grote schaal een heldere oplossing
is geplaatst op het markantste punt van het her-
biedt, waarvan alle bewoners en gebruikers, van
ontwikkelde gebied. De landmark is te zien vanuit
vliegende starter tot zorgbehoevende oudere,
de gehele wandelroute, doordat deze op het
kunnen profiteren.
scharnierpunt van de Hofbogen geplaatst is. Om dit draaipunt van de Hofbogen te versterken, is ervoor gekozen om de verdraaiing terug te laten komen in de vormgeving van de landmark. Dit concept bracht tevens een interessante constructieve uitdaging met zich mee door de uitkraging
Afbeeldingen
van de toren. Vanwege de unieke locatie en bij-
1. Interieur 2. Zicht vanaf Insulindeplein 3. De getordeerde toren
2
zondere vorm is het een belangrijk oriëntatiepunt in Rotterdam-Noord geworden.
1
3
CHEPOS | 15
Ook docenten hebben verborgen talenten, zo bleek op 22 januari in de lunchpauze. Als onderdeel van het beleidspunt ‘Betrokkenheid externe partijen’ van het huidige bestuur van CHEOPS, werden docenten uitgenodigd deel te nemen aan de docentenbijeenkomst, een lunch met opdracht speciaal voor docenten. De opdracht was om op vijf verschillende locaties op het TU-terrein foto’s te maken. Maar voordat de opdracht van start zou gaan, werd er tijdens een heerlijke lunch een presentatie gegeven met tips over fotografie en een uitleg over de opdracht. Vervolgens vertrokken verscheidene docenten bewapend met fotocamera’s het TU-terrein op om de bekende campus vanuit een andere perspectief vast te leggen. Leden van de FotoCie stonden klaar om op de locaties eventuele vragen te beantwoorden en tips te geven. Uiteindelijk zijn de vijf beste foto’s uitgekozen voor een plekje in de Chepos. Zie hier het resultaat, met verklaringen van de fotografen. TEKST: ASTRID VAN DUN
Verborgen talenten van docenten Groene loper - Renato Kindt Een bekend stukje voor elke student. Belangrijk voor deze foto was het moment van fotograferen. Door de lage zon waren er lange schaduwen met scherpe lijnen zichtbaar, waardoor een duidelijk lijnenspel van schaduwen en patronen tevoorschijn komt. Ook belangrijk voor het moment waren de twee personen die langs de vijver lopen. Deze personen en de bomen op de foto zorgen voor een contrast met de abstracte omgeving.
Zelfde hoogte - Renato kindt In tegenstelling tot de andere verdiepingen kan er wel door de verdieping in het midden heen worden gekeken. Toevallig is dat deze verdieping op dezelfde hoogte ligt als de plek waar de foto is genomen en de horizon aan de rechterkant. Het rare paaltje aan de rechterkant breekt de horizon. De oplopende verzadiging aan de rechterkant tot de horizon is hier erg duidelijk te zien. 16 | CHEPOS
Docentenbijeenkomst
NOW Blokken - Elphi Nelissen De drie blokken, met ieder drie zichtbare vlakken, nemen een groot gedeelte van de foto in beslag. Door de lichtinval en de plaatsing van de blokken heeft ieder blok een unieke tint. Door verschillen in plaats en lichtinval heeft elk vlak een eigen kleur. Maarten Willems stond heel even bij de blokken. Lang genoeg om hem vast te leggen, te kort om nog een foto met hem erop te maken. Wat in eerste instantie als grapje bedoeld was, bleek uiteindelijk goed uit te vallen voor de foto.
Atrium – Renato Kindt Deze foto is genomen vanuit het bovenste gedeelte van het atrium. Verschillende lagen materialen creÍren op deze manier toch een soort van ontsloten ruimte. Dat door veel materialen, in ieder geval gedeeltelijk, heen kan worden gekeken, zorgt voor een interessant beeld. Bij deze foto is er bewust voor gekozen om erg in te zoomen; het atrium is een groot geheel maar juist dit kleine stukje vond de fotograaf erg speciaal.
atrium - Elphi Nelissen Deze foto is vanaf het atrium op vloer 5 naar boven genomen. Tijdens de presentatie over fotografie werd als tip gegeven om te spelen met het beeld. De rest van de reeks foto’s van het atrium zijn allemaal recht genomen. Door de draaiing van de camera ontstaat er hier echter een speels effect.
CHEPOS | 17
DE ROTTERDAM 18 | CHEPOS
NOW
De Holland-Amerika Lijn (H.A.L) werd opgericht in 1873 met als doel een
de naam van de vloot had het geen effect; ook bij de cruiseschepen werd het
stabiele verbinding te onderhouden tussen Nederland en de Verenigde
grootste schip naar ‘Rotterdam’ vernoemd. Ondertussen zijn ze bij Rotter-
Staten. De H.A.L. bouwde haar hoofdkantoor – het huidige Hotel New York
dam nummer VI aanbeland. Het is dan ook geen verrassing dat het grootste
– op de kop van de Wilhelminapier. Al snel werd de pier het symbool van de
gebouw van Nederland vernoemd is naar de groteske passagiersschepen
emigratie naar het beloofde land. Veelal werden er enkele reizen geboekt de
die de locatie haar identiteit gaven. De schepen meren nog steeds aan op
oceaan over. Het vlaggenschip van de Holland-Amerika Lijn was: ‘Rotter-
de Wilhelminapier; het is dus mogelijk dat De Rotterdam aanmeert naast De
dam’. Het modernste passagiersschip uit zijn tijd deed dienst tussen 1873
Rotterdam, in Rotterdam. Volgt u het nog?
en 1883. Het schip werd afgeschreven en er werd een nog luxere gebouwd
De File zal gaan over dit onlangs opgeleverde gigaproject en zal het benade-
met de naam – hoe kan het ook anders – ‘Rotterdam’. Na de inburgering
ren vanuit verschillende invalshoeken.
van het vliegtuig namen de passagiersreizen per boot af. Hierdoor voelde de HAL zich genoodzaakt om zich meer op de luxe cruisevaart te richten. Voor
Tekst: Patrick van Dodewaard
CHEPOS | 19
wILHELMINAPIER
HOOGSTEDELIJKE AMBITIES OP DE KOP VAN ZUID 20 | CHEPOS
FILE: de rotterdam NOW Tekst: Patrick van Dodewaard De geschiedenis van de Wilhelminapier gaat terug naar het einde van de 19e eeuw. De Holland-Amerika Lijn werd opgericht en vestigde zich op de pier. In de loop van de 20e eeuw verdwenen veel havenactiviteiten uit het centrum en werd de Wilhelminapier een half verlaten haven. In 1987 ontwierp Teun Koolhaas een plan om de Kop van Zuid om te toveren tot stedelijk gebied. De Wilhelminapier ligt in het noordoosten van het stedelijk gebied ‘De kop van Zuid’. De door Ben van Berkel ontworpen Erasmusbrug was een van de belangrijkste elementen in dit plan. Door de Erasmusbrug werd er in 1996 een noord-zuidas gecreëerd. De Noord- en Zuidoever van de Maas waren met elkaar verbonden met de Wilhelminapier als absoluut middelpunt. In 1997 werd de Wilhelminapier ook via de metro bereikbaar met het gelijknamige station aan de voet van de pier. Met deze randvoorwaarden kon de ontwikkeling van een hoogstedelijk gebied met internationale allure beginnen. Wereldberoemde architecten werden gevraagd voor de ontwikkeling van torens tot wel 150 meter hoog. Zo is het World Port Center ontworpen door Foster + Partners, De Rotterdam door OMA, het toekomstige Boston, San Francisco, Philadelphia en Havana door Cruz & Ortiz, Montevideo door Mecanoo en de KPN-toren door Fuksas. Na de Tweede Wereldoorlog is het centrum van Rotterdam opgebouwd vanuit een modernistisch oogpunt. Werken gebeurde in de binnenstad en wonen in de buitenwijken. Het centrum werd een zakencentrum met alleen maar kantoortorens. Dit resulteerde in een stadscentrum dat nagenoeg leeg is in de avonden. De strategie is om meer woningen te creëren en zo een centrum te maken voor werken, wonen en culturele activiteiten. De Wilhelminapier volgt dit beleid door zeer gevarieerde functies te huisvesten. Kanttekening is wel dat de woningen (mede door de Havana
locatie) dusdanig duur zijn dat er wel een sterke differenti-
KPN-gebouw
atie tussen maatschappelijke klassen ontstaat.
De Rotterdam Boston & Seattle
De hoogbouw op de pier is verdeeld over de twee randstro-
Pakhuismeesteren
ken. In het midden van de pier is een strook met laagbouw
New Orleans
gesitueerd; hier staan oude pakhuizen die nog worden of al
Cruise Terminal
zijn herbestemd. Door de laagbouw is er voldoende licht op
Las Palmas
de pier en zijn er enkele zichtdiagonalen mogelijk. Voor de
Peter Stuyvesant Toren
dure appartementen in de hoogbouw is het uitzicht essenti-
Montevideo
eel. Naast de pakhuizen en Hotel New York maakt ook de
World Port Center
detaillering van de openbare ruimte duidelijk dat dit gebied
Hotel New York
oorspronkelijk een haven was. Om alles af te maken, is bijna ieder gebouw vernoemd naar een oorspronkelijke bestemming van de Holland-Amerika Lijn. Waaronder de nieuwste aanwint van de pier: De Rotterdam. bronnen 1. TU Delft - open source course ware - 2010 Westrik Kop van Zuid 2. Informatiecentrum Wilhelminapier
CHEPOS | 21
Een dubbeltje op z’n kant Beschrijving van de totstandkoming van De Rotterdam De realisering van De Rotterdam kende een zeer langdurig traject waarin meerdere obstakels overwonnen moesten worden. De opdracht werd in 1997 uitgeschreven en pas ruim vijftien jaar later kon het gebouw worden opgeleverd. Het grootste oponthoud werd veroorzaakt door de economische crisis; het lijkt een wonder dat een gebouw van dit formaat toch is opgeleverd in deze tijd. Dit maakt het gebouw echter niet onomstreden. TEKST: GEORDY VAN BUSSEL Eind 1997 kreeg OMA een directe opdracht
publiciteit werd opgezocht. Kees van Casteren -
Hierdoor zou de functie af te lezen zijn aan de
voor de realisatie van een groot multifunctioneel
projectarchitect bij OMA - omschreef het mooi
toren maar zou misschien ook het idee van drie
gebouw op de Wilhelminapier gelegen in de
als “een bilateraal proces”.
verschillende torens ontstaan in plaats van één
Kop van Zuid. De footprint van het te bebouwen
groot gebouw; de zogenaamde “verticale stad”.
terrein besloeg ongeveer een voetbalveld
In het huidige ontwerp is er sprake van een
(110*60m). De opdracht kwam van MAB
openbare plint van zes verdiepingen waar
Begin 2001 wordt het gebouw aan de
Development, een projectontwikkelaar die
interactie plaats moet vinden. Dit is een
buitenwereld gepresenteerd. De laatste
onderdeel is van de Rabo Vastgoedgroep. MAB
idee dat volgens van Casteren vrij snel in
onderhandelingen over de grondprijs tussen MAB
Development heeft een vastgoedportefeuille van
het ontwerpproces naar voren is gekomen.
Development en de gemeente Rotterdam zijn
ongeveer een half miljard euro. Voordat OMA
Een mogelijk kritiekpunt is dat dit op hogere
afgerond en verwacht wordt dat er ongeveer een
in beeld kwam, was er sprake dat er gewerkt
verdiepingen niet gebeurt en het dus in feite drie
jaar later kan worden begonnen met de bouw.
zou gaan worden met Cesar Pelli, waar MAB in
losse torens zijn op een gezamenlijke plint. Echter,
Het gebouw moet in 2005 of 2006 opgeleverd
Den Haag bij de bouw van de Zurichtoren eerder
er is ook sprake geweest van een idee waarbij één
zijn. OMA heeft het goed gespeeld, want vanuit
zaken mee had gedaan.
of meerdere diagonale liften een rol speelden.
de gemeente komt er weinig weerstand op het
Op deze manier zou er dus ook op hogere
ontwerp. De samenwerking heeft zijn vruchten
niveaus een fysieke relatie kunnen ontstaan
afgeworpen.
In 1998 werd er een start gemaakt met het daadwerkelijke ontwerp van De Rotterdam.
tussen de verschillende torens. Toentertijd en
Het ontwerp is tot stand gekomen onder
nu nog steeds is dit technisch zeer complex en
constant overleg tussen de gemeente en
bovendien zeer kostbaar. Het idee is daardoor
doorboren de twee World Trade Center-torens
de architecten van OMA. Dit bestond niet
komen te vervallen. Een ander idee was een soort
in New York. De wereld ligt op zijn kop, de
alleen uit overleg met de welstand, maar ook
mini-skyline met meerdere torens (meer dan
beurzen storten in en De Rotterdam gaat van
met een speciaal opgesteld comité vanuit de
de huidige drie) welke alle een mix van functies
de baan. In oktober 2001 gaat het project de
gemeente. In dit proces werd samengewerkt
zouden bevatten, waardoor er meer relatie
ijskast in om er vervolgens de komende vijf
met Prof. Riek Bakker, een stedebouwkundig
zou zijn tussen de functies dan in de huidige
jaar niet meer uit te komen. Er is geen huurder
adviseuse. Dit geeft aan dat dit proces zeer
situatie. Ook deze variant heeft het niet gehaald.
en die zal naar alle waarschijnlijkheid op korte
serieus werd genomen en getracht werd veel
Oorspronkelijk zou de gevel niet functieneutraal
termijn ook niet gevonden worden. In deze tijd
van de pijnpunten op te lossen alvorens de
zijn maar zou de gevel van elke toren anders zijn.
van afwachten blijft OMA bezig met het project
22 | CHEPOS
01-2001
pr oj
in
9-11-2001
10-2001
O be VG tro w kk ord en t bi jh
et
st ga a
Pr es
Pr oj e
ct
en ta
tie
td e
on tw er
ijs ka
p
ch t op dr a ng vi rij ch its U
12-1997
ec
t
Dan gebeurt het ondenkbare: twee vliegtuigen
02-2006 Totstandkoming De Rotterdam
FILE: de rotterdam
door verscheidene haalbaarheidsstudies uit te
het imago van de gemeente als internationale
is fors gestegen van 126 m in de beginfase tot
voeren. Er verandert echter niks substantieels
stad. Ironisch is wel dat de stad met de bouw
149 m bij oplevering. Dit lijkt tegenstrijdig; men
aan het project. Dan wordt in februari 2006
van De Rotterdam uitspreekt internationale
zou verwachten dat het gebouw kleiner zou
opeens de Rotterdamse projectontwikkelaar
hoofdkantoren binnen te willen halen en dan zelf
worden als het niet opgeleverd kon worden
OVG bij het project betrokken. Het zoeken naar
als belangrijkste huurder het gebouw betrekt.
door te weinig geïnteresseerden. Van Casteren
huurders verloopt niet voorspoedig en dus moet
Laten we hopen dat dit door de crisis komt. AD
legt echter uit dat uit berekeningen die door
er haast achter de zaak komen. Achtereenvolgens
Rotterdam schrijft op 9 oktober 2009: “Gerekend
de opdrachtgevers zijn gemaakt bleek dat het
“De wereld ligt op zijn kop, de beurzen storten in en De Rotterdam gaat van de baan.” tekenen NH Hotels in 2007 voor de exploitatie
over de totale looptijd bezorgt het duurdere
voordeliger was om het gebouw groter te maken
van een hotel van 280 kamers en in 2008 Amvest
huurcontract de gemeente Rotterdam een extra
in plaats van kleiner. Dit heeft waarschijnlijk
voor de koop van 220 appartementen. Maar
kostenpost van tussen de 30 en 42 miljoen euro.”
te maken met een lagere prijs per m2 die dan
hiermee kon de bouw nog niet van start; voor de
Dit beschrijft een vergelijking tussen het oude
ontstaat. Een ander voorbeeld is dat de aannemer
kantoren was nog geen huurder gevonden.
verblijf in de Marconitorens en een verblijf in De
tijdens de bouw in overleg met OMA nog heeft
Rotterdam. Bovendien komen deze hierdoor leeg
besloten om enkele delen van het gebouw
De gemeente blijkt de reddende engel te zijn. Ze
te staan. Deze gegevens maken het allemaal niet
90 cm (extra) te laten uitkragen zodat relatief
huurt niet alleen 40.000 m2 kantoorruimte, maar
minder pijnlijk.
goedkoop extra vierkante meters konden
geeft bovendien de grond waarop De Rotterdam
worden gecreëerd. Geen wonder dat het gebouw
moet komen te staan in erfpacht uit. Dit is een
Eind 2009 kon de bouw dan eindelijk van start
uiteindelijk het grootste van de Benelux genoemd mag worden.
vergelijkbare constructie als bij PSV, het Philips
gaan en volgens schema is vier jaar later het
Stadion en de gemeente Eindhoven. Een daling
gebouw opgeleverd. In totaal zijn ongeveer 4500
van de staalprijzen door de crisis wordt verder als
mensen betrokken bij de bouw geweest. Een
reden gegeven waardoor het financieel mogelijk
deel hiervan kwam uit het buitenland en trekt na voltooiing van deze megaklus weer verder naar het volgende grote project in Europa. Dit
echter doorslaggevend te zijn. Men moet niet
zijn ongekende praktijken voor de Nederlandse
bronnen
vergeten dat de gemeente belang heeft in het
bouw en geeft misschien wel de omvang van
bouwen van prestigieuze gebouwen in de stad
het project aan. Want groot is het, 160.000 m2
en De Rotterdam stond al jaren in de wachtrij.
bij oplevering. Dit is substantieel meer dan de
Gebouwen als De Rotterdam zijn belangrijk voor
geplande 115.000 m2 in 2001. Ook de hoogte
1. Kees van Casteren (OMA) 2. mab.com 3. Rotterdams Dagblad 4. AD Rotterdam 5. de Volkskrant 6. Elsevier
uw
er ev O
pl
St
ar
tv
an
in g
de
bo
Ro tte nt e G
em
ee
st ve Am
2007
2008
07-2009
12-2009
11-2013
H N
H
ot
el
te
st
ke
ek
nt
en
t
rd am
st e
un t
werd De Rotterdam te realiseren. De invloed van de gemeente op het doorgaan van de bouw lijkt
CHEPOS | 23
Een nieuw gebouw van OMA in Nederland. Het zal de harten van bouwkundestudenten ongetwijfeld sneller doen kloppen. Dat het één van de grootste gebouwen van het land is en ook nog op een van ’s lands meest prominente plekken staat, zorgt ervoor dat een uitgebreide beschrijving wel op zijn plaats is. tekst: taeke offringa
Groot, maar niet groots over de architectuur en het ‘verticale stad’-idee Komend vanuit de binnenstad van Rotterdam
terdam afgetekend tegen de grijze Nederlandse
de verschuiving van de blokken bij het naderen
via de Erasmusbrug, die de Kop van Zuid sinds
lucht. De vorm, met een dertig meter hoge plint
van De Rotterdam levert een dynamische ver-
1996 met de rest van de stad verbindt, staat
met daarbovenop drie torens die halverwege
schijning op. Vanaf iedere kant is het uiterlijk van
De Rotterdam in eerste instantie klaar als een
een stevige verspringing kennen, is als een soort
het ding anders; de beleving is afhankelijk van de
solide blok, dat door zijn uitgesproken vorm de
statement en logo voor de Kop van Zuid.
afstand en de hoek van waaruit de waarnemer
indruk wekt dat het er ook minstens sinds 1996
kijkt. Naarmate het gebouw dichterbij komt,
staat. Wanneer de Zwaan daadwerkelijk begaan
Het gebouw kent, ondanks dit herkenbare en
verdwijnt de grauwige figuurlijke façade en
wordt, is de “verticale stad” van OMA in vol
unieke silhouet, meerdere gedaantes. Deze
maakt het gebouw een meer transparante indruk.
ornaat te bewonderen en vallen diverse dingen
worden het duidelijkst wanneer de Erasmusbrug
Nog steeds van on-Nederlandse proporties, maar
op. De hoogte en vorm suggereren een soort
bewandeld wordt en de vorm meer diepte krijgt.
wel op een schaal die Rotterdam kan verdragen.
grootstedelijke context, zoals de skylines van
Het gebouw dat eerst nog een robuuste, platte
Nadat eerst het complete gebouw al diepte had
wereldsteden als New York City en Hong Kong.
gevel á la de voormalige Twin Towers leek te
gekregen, krijgt nu ook de gevel meer diepte
Omdat deze context nagenoeg ontbreekt – en
hebben, blijkt over meer subtiele kwaliteiten te
en zijn losse eenheden en verdiepingen beter te
Rem Koolhaas het contextualisme verwerpt
beschikken. De torens verspringen onderling in
onderscheiden.
(“fuck the context”) – lijkt het eerst slechts een
meerdere richtingen, waardoor het gebouw zijn
erg groot gebouw aan het water te zijn. Omdat
eigen stedelijke context creëert – de smalle ope-
Het gebouw kan gezien worden als een hoofdlet-
achterliggende bebouwing nauwelijks zichtbaar
ningen tussen de torens werken zoals straatdoor-
ter E, die met zijn ruggengraat op de grond is
is, wordt het herkenbare silhouet van De Rot-
gangen in metropolen als New York. Met name
gelegd. Het heeft een plint van zes verdiepingen:
24 | CHEPOS
architectuur en concept
FILE: de rotterdam één entree- en ontsluitingsverdieping, drie parkeerverdiepingen en twee verdiepingen die nog geen duidelijke invulling hebben, maar geschikt zijn voor publieke ontspannings- en vrijetijdsfuncties. In het hart van deze plint, tussen de ‘Toren Oost’ en de ‘Toren Midden’, is een atrium gesitueerd, van waaruit de kantoren en parkeergarage ontsloten zijn. Op de begane grond bevindt zich een gezamenlijk “Rotterdam Square”, een soort woonkamer voor de stad – zowel de verticale- als de havenstad –, waar exposities en activiteiten plaats zouden kunnen vinden. Deze is 24/7 toegankelijk. Aan de kant van de Maas is er op de begane grond ruimte voor horeca. De materialisering in de plint heeft veel aandacht gekregen van OMA. De muren zijn met travertin bekleed, waarin de deuren loodzwaar zijn, maar wel mooi zijn weggewerkt boven een natuurstenen vloer. De liftlobby’s zijn bekleed met messingplaten. Hierbij steekt het gevelbeeld van de verdiepingen met de parkeerdekken een beetje lelijk af. Associaties met Hoog Catharijne en het TU/e Hoofdgebouw zijn helaas snel gemaakt. Op deze plint, met een footprint die ongeveer de afmetingen van een voetbalveld heeft, staan
zijn zo vrij mogelijk gelaten, waardoor de ruimtes
Als we die pretentie even vergeten, blijft De
drie torens van elk zo’n 120 meter hoog. In de
flexibel zijn voor toekomstig gebruik.
Rotterdam nog fier overeind staan. Het valt
‘Toren West’ zijn 240 appartementen geves-
te prijzen dat OMA een dergelijk gebouw
tigd; 183 koop- en 54 huurappartementen. De
De Toren Oost bevat twee functies: het onderste
met dit programma in crisistijd heeft kunnen
bovenste, vierenveertigste, verdieping bevat
deel bevat een viersterrenhotel met 280 kamers,
realiseren. Met een ontwerp dat herkenbaar,
drie penthouses. De toren staat uit constructieve
waarvan de inrichting ook door OMA is verzorgd.
dynamisch en onvergelijkbaar is, heeft Rot-
overwegingen niet los van de middelste toren,
De receptie van dit hotel is op de begane grond,
terdam er een architectonische trekpleister bij,
maar is er juist tegenaan gebouwd. Na de knik,
aan de Wilhelminakade. Boven het hotel is er
die on-Nederlands genoemd mag worden.
die halverwege zit, wordt er een ruimte van
nog zo’n 18.000 vierkante meter voor kantoren,
Net als het CCTV-gebouw in Peking levert
ongeveer zeven meter breed gecreëerd tussen
waarvoor nog een huurder wordt gezocht.
OMA wederom een ontwerp dat iconisch is en
de woontoren en de kantoortoren. Vanuit de
Dit alles zou samen een verticale stad moeten
de grenzen van het type ‘de wolkenkrabber’
appartementen zijn door de verdiepingshoge
zijn. Op nagenoeg elke website en in elk persbe-
oprekt. Natuurlijk is het qua schaal onvergelijk-
ramen diverse bijzondere uitzichten te waarne-
richt wordt De Rotterdam zo genoemd, terwijl
baar met de hoogbouw in wereldsteden, maar
men. Van een panorama over de Maas en het
daar wel vraagtekens bij gezet kunnen worden.
deze poging om een metropole uitstraling te
noorden van Rotterdam tot een pittoresk uitzicht
In een stad kun je ronddwalen, mensen ontmoe-
introduceren aan de Maas is goed geslaagd.
over kantoorklerken die op zeven meter afstand
ten en in principe leven zonder de stad te hoeven
aan het werk zijn. Met een stevig prijskaartje is
verlaten. Het is een autarkisch ding.
het de vraag hoeveel (en welke) exhibitionistische
Afbeeldingen 1
2
1. De Rotterdam vanaf de Erasmusbrug (foto: Erik Zonneveld) 2. Functies in De Rotterdam (bron: OMA)
Rotterdammers hier hun intrek gaan nemen. Aan
Dat is De Rotterdam niet. Wonen, werken en
de westkant van de toren hebben de woningen
ontspannen kan prima in deze Siamese Drieling,
balkons met een uitzicht over de rest van de
maar voor een stadswandeling of een middag
Wilhelminapier en het havengebied.
winkelen zal je toch echt naar buiten moeten. Het
bronnen
is uiteindelijk niet veel meer dan een multifuncti-
1. Allen, Katherine.“Koolhaas on Place, Scale, and (De) Rotterdam” 29 nov 2013. ArchDaily. 2. Wrainwright, Oliver. “Rem Koolhaas’s De Rotterdam: cut and paste architecture” 18 november 2013. theguardian.com 3. “De Rotterdam / OMA” 25 Nov 2013. ArchDaily 4. http://www.derotterdam.nl/pers 5. Koolhaas, Rem en Mau, Bruce. S,M,L,XL. (Rotterdam: 010 Publishers, 1995)
De middelste toren bevat ruimte voor kantoren.
onele ontsluitingsplint met daarop een appar-
Deze toren wordt gehuurd door de Gemeente
temententoren, een kantoortoren en een hotel.
Rotterdam, waardoor zij tweederde van het tota-
De pretenties van een “verticale stad” zijn niet
le aanbod aan kantoren huren. De plattegronden
waargemaakt en waarschijnlijk ook niet waar te maken.
CHEPOS | 25
De Rotterdam vormt met zijn hoogte van 150 meter en een BVO van 160.000 m2 een opvallende massa binnen de toch al aan hoogbouw rijke Kop van Zuid. Met een footprint van 5500 m2 kent het gebouw een forse plint, die bestaat uit zes lagen met een totale hoogte van dertig meter. Hierop verrijzen drie torens, onder te verdelen in een zogenoemd low rise- en een per toren verspringend, uitkragend high rise-deel. Onder het maaiveld is verder een tweelaagse parkeergarage aanwezig. De overige parkeerruimte is uit kostenoverweging ondergebracht in de plint. tekst: Merijn Poels
uitdaging door zettingen en uitkragingen Het constructief ontwerp lijkt op het eerste
sen een kolom geplaatst. Als vloertype is voor
lijke vertraging van het proces. De constructieve
gezicht betrekkelijk eenvoudig, bestaande uit
een in het werk gestorte 280 mm dikke vlakke
voordelen die de toepassing van gietbouw bij dit
een in beton uitgevoerde structuur van kolom-
plaatvloer gekozen, met incidenteel verzwaarde
project met zich meebrengt, geven hier echter
men, vloeren en stabiliteitskernen. Zoals altijd
stroken. De stabiliteit wordt verzorgd door rela-
de doorslag. Er treden namelijk zeer ongelijkma-
bij soortgelijke hoogbouwprojecten is ook hier
tief kleine kernen – de architect en opdrachtgever
tige zettingen op in het gebouw. Zo is de zetting
een afweging gemaakt tussen een constructie
wilden een kern niet groter dan strikt nood-
onder de kernen van de torens 20 centimeter,
in beton of staal. Een staalconstructie zou hierbij
zakelijk voor liften en trappen – in combinatie
terwijl de zetting aan de randen 12 centimeter
bestaan uit kolommen, primaire en secundaire
met stabiliteitswanden en vakwerkconstructies.
bedraagt. Toepassing van gietbouw zorgt ervoor
liggers en staalplaatbetonvloeren. Na calculatie
Daarnaast draagt ook de momentvaste verbin-
dat flexibeler met deze verschillen om kan wor-
bleek dat de kosten voor beide principes niet veel
ding van de in het werk gestorte elementen bij
den gegaan. Daarnaast zijn alle vloeren in twee
van elkaar verschilden. Uitvoering in staal bleek
aan de stabiliteit.
richtingen dragend, wat in het werk gestorte
wel een sneller te realiseren ruwbouw met zich
vloeren geschikter maakt. Bovendien is er een
mee te brengen; het grote nadeel was echter de
In plaats van kiezen voor uniformiteit van de
betonnen schoorconstructie nodig ter plaatse
benodigde brandwerendheid en de noodzaak
constructie, is hier voornamelijk gekozen voor
van de overstek; deze constructie bleek niet te
van extra plafondafwerking door toepassing van
optimalisatie. Dit heeft als voordeel dat er zoveel
realiseren in prefab beton. Een laatste argument is
staalplaatbetonvloeren in plaats van in het werk
mogelijk ruimte gewonnen kan worden voor
de flexibiliteit voor het inbouwen van installaties
gestorte betonvloeren.
exploitatie. De optimalisatie uit zich in een grote
in de vloeren. Bij toepassing van prefab vloeren
verscheidenheid van doorsneden en beton-
moet de plaats van sparingen en inbouwvoorzie-
Als hart-op-hartafstand van de kolommen is
sterktes voor kolommen, vloeren en wanden.
ningen voor installaties al voor productie bekend
gekozen voor 8,1 meter. Deze maat is vooral ge-
Zo is voor de vloeren betonsterkteklasse C25/30
zijn. Hier werden de installaties parallel aan het
baseerd op de parkeerfunctie in de onderbouw;
gebruikt, voor de wanden C50/63 en voor de
bouwen ontworpen en was toepassing van pre-
op deze manier wordt er om de drie parkeerplaat-
kolommen C53/65 of C80/95.
fab vloeren dus niet mogelijk.
In het werk of prefab?
Zettingen
26 | CHEPOS
Anders dan je wellicht zou verwachten, is de
Het eerder genoemde zettingsverschil is zo groot
betonconstructie niet met behulp van prefab
door de aanwezigheid van een dikke kleilaag (op
elementen uitgevoerd, maar volledig in het werk
35 meter onder maaiveld) onder de draagkrach-
gestort. Deze keuze is gemaakt om economische
tige zandlaag (op 25 meter onder maaiveld).
en logistieke redenen. Hijsen van bekistingen
Door indrukking van deze kleilaag ontstaan
gebeurt namelijk van verdieping tot verdieping,
relatief grote zettingen. Door de aanwezigheid
terwijl prefab elementen steeds vanaf maaiveld
van meerdere overstekken en verspringingen is
moeten worden gehesen. Door voor in het werk
er daarnaast sprake van grote zettingsverschillen.
gestorte vloeren te kiezen wordt het aantal
Deze zijn voornamelijk opgevangen door toepas-
hijsbewegingen beperkt, wat essentieel is door
sing van vijzels onder de kolommen. Hierdoor
de beperkte ruimte op de bouwplaats. Tot een
kunnen licht belaste kolommen omlaag en zwaar
hoogte van dertig meter is het hijsen van prefab
belaste kolommen omhoog worden gevijzeld.
elementen nog geen probleem, maar bij een pro-
Het vijzelen gebeurt door de kolommen te plaat-
ject van deze hoogte zorgt het voor een aanzien-
sen op 200 mm dikke stalen voeten. Hieronder constructief ontwerp
FILE: de rotterdam
FILE: de rotterdam
wordt een stapel stalen platen van elk 10 mm dik
aan het uiteinde van de ligger wordt zowel de
doorsnede van 950 x 950 mm. Hierbij is, afhan-
aangebracht. De vijzels worden vervolgens op
horizontale als verticale trekkracht via trekstaven
kelijk van de belasting, een staalprofiel gekozen
spanning gebracht, waarna de vulplaten in span-
en ingestorte ankers naar de kernen geleid.
variërend van HD400 x 592 tot HD400 x 1086, in
ningsloze toestand worden gebracht en per stap
Deze onderconstructie is in eerste instantie
sterkteklasses S355 of S460.
één vulplaat wordt verwijderd.
bedoeld voor het dragen van twee verdiepingen.
Zoals eerder vermeld, zijn de optredende zet-
Als de betonconstructie van deze twee verdiepin-
Tot slot
tingen in de kern het grootst. Daarom is er naast
gen voldoende is uitgehard, wordt een nieuwe
De Rotterdam is constructief dus vele malen com-
toepassing van vijzels een zeeg toegepast in
vakwerkconstructie gerealiseerd waarbij gebruik
plexer dan het wellicht in eerste instantie lijkt. De
de keldervloer, die een hoogte heeft variërend
is gemaakt van voorspanstaven. Het vakwerk
toepassing van in het werk gestort beton, zonder
tussen 140 mm (aan de randen van het gebouw,
wordt dan gecreëerd door de vloeren, kolommen,
dilataties, zorgt voor een zeer statisch onbepaalde
waar de zettingen het kleinst zijn) en 200 mm (ter
betondiagonalen en de voorspanstaven. Na uit-
constructie. Daarbij hebben de relatief grote
plaatse van de kern, waar de zettingsverschillen
harding kunnen de voorspanstaven weer worden
overstekken en zettingsverschillen veel aandacht
het grootst zijn). Hierdoor kunnen de zettingsver-
verwijderd. Zodra de definitieve betonconstructie
opgeëist tijdens het ontwerpproces. Een bewust
schillen in de eindfase worden geminimaliseerd.
vervolgens voldoende uitgehard is, kan de gehele
behouden gebleven vijzel onder een kolom in
onderconstructie uiteindelijk worden verwijderd.
de ontvangsthal van de gemeente herinnert de
Uitkragingen
Hierbij is eenvoudige montage en demontage
bezoekers daar nog aan.
De drie uitkragingen, met een lengte tot acht
van de onderconstructie zeer belangrijk, die
meter, bevinden zich bij de overgang van low rise
verder opgebouwd is uit standaardonderdelen en
naar high rise, op een hoogte van negentig meter.
vooraf gemonteerde elementen.
Doordat er gewerkt wordt met in-situ beton, is er
Ter illustratie van het enorme krachtenspel in
een tijdelijke voorziening nodig tot de uiteindelij-
De Rotterdam: de zwaarst belaste kolommen
ke betonconstructie voldoende verhard is en dus
worden belast door een normaalkracht tot
voldoende draagkracht kan leveren. Deze oplos-
77.000 kN. Traditioneel gestorte betonkolom-
sing is uiteindelijk gevonden in een stelsel van
men bereiken daarbij al snel afmetingen van 1,7
stalen vakwerkliggers, elk 16 meter lang en 2,40
x 1,7 meter; toepassing van C53/65 brengt deze
meter hoog. De vakwerkliggers dragen de krach-
afmetingen omlaag naar 1,4 x 1,4 meter. Doordat
ten af aan twee steunpunten. In het midden van
optimalisatie echter zo belangrijk is, is gekozen
de ligger wordt de drukkracht overgedragen op
voor een staal-betonkolom met betonsterkte-
de kolommen van de onderliggende verdieping,
klasse C80/95, wat resulteert in een uiteindelijke
afbeeldingen 2 1
1. Vijzels onder kolom 2. Constructie in beeld (foto: Martijn Barendse)
Bronnen 1. Beton in het werk, Cement, 2013 (1) 2. Bijzondere oplossingen zettingen, Cement, 2013 (1) 3. Constructief ontwerp De Rotterdam, Cement, 2013 (1) 4. Rugzak draagt overstekken, Cement, 2013 (1) 5. Staal-betonkolommen in HSB, Cement, 2013 (1) 6. www.cobouw.nl
CHEPOS | 27
De Rotterdam,
Overbodig of De Rotterdam is in alle opzichten een megaproject, een gigantisch gebouw; naar het ontwerp van een beroemd architect, met een prijskaartje van 340 miljoen euro. Terwijl op veel plekken projecten stilliggen, gaat de bouw gewoon door. Dat maakt De Rotterdam bijzonder, maar het roept ook vragen op. Is dit project echt nodig of is het een prestigeproject van megalomane stadsbestuurders? Tekst: Sven van der Hulst en Frederike Zielman Door de bouw van De Rotterdam krijgt de stad
Er zijn 240 appartementen gebouwd, zowel
er in ĂŠĂŠn keer 160 duizend vierkante meter aan
huur- als koop-, waarbij de prijzen beginnen
gebruiksruimte bij, uiteenlopend van woningen
rond de twee ton en oplopen naar meer dan een
tot een tentoonstellingsruimte. Hiermee heeft het
miljoen euro. Deze woningen lopen, ondanks
gebouw een flinke impact op de vastgoedmarkt.
de crisis, vrij aardig, maar het zal nog wel even
Het hotel is al open; met 285 viersterrenhotelka-
duren voor ze allemaal verkocht zijn. Minder
mers zorgt het voor een toename van het aantal
goed gaat het met de verhuur van de openbare
kamers in de stad met tien procent. De verwach-
functies. De aantrekkelijkste locaties voor ho-
ting is dat deze kamers, vooral als er bijvoorbeeld
reca en winkels zijn de ruimtes aan de kade. Hier
een groot congres is, prima gevuld zullen worden.
heeft zich ook al een restaurant gevestigd, maar
D e R o t t e r d a m To u r s www.derotterdamtours.nl info@derotterdamtours.nl @De_Rdam_Tours #De_Rdam_Tours #DeRotterdam 28 | CHEPOS
fotografie: Ossip van Duivenbode / ossip.nl
Bijzondere rondleidingen voor particulieren en professionals
FILE: de rotterdam
onderschat? zelfs deze zone is nog niet volledig verhuurd. De vijfde en zesde verdieping zijn gereserveerd voor
“In De Rotterdam komt een hotel; Rotterdam is niet zo verwend met hotels, dus dat komt wel goed. 240
de zogenaamde ‘leisure area’, met functies als
appartementen erbij op de totale woningmarkt, dat gaat ook goed komen. Zestig- à zeventigduizend
fitnessruimten, retail of cultuur. Hoe deze ruimte
vierkante meter kantoor, dat is een probleem. Gebruikers zullen vertrekken van het gebouw waar ze nu
verhuurd gaat worden, is nog afwachten. En
zitten, naar dit gebouw toe, en dat veroorzaakt extra leegstand.”
dan is er nog de kantoorruimte: zestigduizend
Hans de Jonge, vastgoeddeskundige
vierkante meter verdeeld over twee torens. Heeft Rotterdam deze kantoren wel nodig?
bedrijven naar Rotterdam. En als er geen markt
De eerste plannen voor De Rotterdam zijn ruim
was geweest, zou een ontwikkelaar dit risico toch
voor het begin van de crisis ontstaan, toen er
niet nemen? Aan de andere kant valt te betwijfe-
hoogbouw werd opgenomen in het masterplan
len hoeveel hiervan waar is als de gemeente Rot-
voor de Wilhelminapier. Het gebied moet een
terdam de belangrijkste huurder is. Is dit niet het
stedelijke uitstraling krijgen en publiek naar de
zoveelste voorbeeld van de grootheidswaanzin
Kop van Zuid trekken. De ambitie van Rotter-
van Nederlandse steden? De kwestie is of er ge-
dam is een Manhattan aan de Maas te bouwen.
wacht moet worden met nieuwbouw tot er weer
De Rotterdam levert een flinke bijdrage aan de
vraag is of dat het extra aanbod ook zal zorgen
skyline van de Wilhelminapier en past daarmee
voor extra vraag. En hoe zwaar weegt het belang
perfect in deze ambitie.
van gebiedsontwikkeling mee in het besluit?
“Ik vind het wel een mooi gebouw en het is ook het grootste gebouw van Nederland. Dat vindt de gemeente mooi natuurlijk, een beetje megalomanie is de stadsbestuurder niet vreemd, het is alleen de vraag of ze het vol krijgen? Het is natuurlijk zo dat de planning van die projectontwikkelaars zo is, maar in de praktijk valt het waarschijnlijk een beetje tegen met het tegenvallend economisch tij” Jules Deelder, nachtburgemeester Rotterdam
Door de crisis heeft het project vertraging opgelopen en is het onzeker geweest of het nog gerea-
“Het is het grootste gebouw van Nederland, dus ‘De reus van Rem’ is dan wel heel treffend. Ik heb ook
liseerd zou worden. Het besluit van de gemeente
weleens ‘De drieling’ gehoord, omdat het drie torens zijn, of ‘Het Kamerscherm’ omdat hij al het zicht
om een groot deel van de kantoorruimte te gaan
ontneemt. Maar er zijn ook iets minder flatteuze bijnamen. Rem Koolhaas heeft na de Kunsthal, die zijn
huren, heeft uiteindelijk de doorslag gegeven. Dit
grote doorbraak was, een jaar of twinitg niks mogen bouwen in Rotterdam. Een aantal mensen vinden
betekent echter ook dat er aan het Marconiplein
De Rotterdam een vrij megalomaan maar ook een lelijk gebouw, en die noemen hem al ‘De revanche
twee torens leeg achterblijven; die ruimte komt
van Rem’; hij mag eindelijk weer wat bouwen en dan zet hij dit neer. Maar het is een gebouw waar je
bij de 170 duizend vierkante meter aan kantoren
aan moet wennen; ik vond het in het begin ook niet zo geweldig, maar langzamerhand komt het wel”
die nu al leegstaat. Het bouwen van zoveel nieu-
Herco Kruik, Bijnamenburgemeester
we kantoren, terwijl er elders hard gewerkt wordt om gebouwen een nieuwe bestemming te geven, is opmerkelijk. Het is dan ook niet verwonderlijk
Het lijkt erop dat De Rotterdam vooral gebouwd
dat hier de nodige discussie over is.
is omdat er behoefte was aan een gebouw met
Aan de ene kant zorgt de bouw van de Rot-
deze uitstraling. De geweldige hoeveelheid
terdam voor beweging in de stad. Omdat de
ruimte is haast bijzaak. Deze ruimte is nu een klap
gemeente doorgezet heeft, staat de ontwikkeling
op de vastgoedmarkt, maar in een groeiende stad
niet stil; juist tijdens de crisis is dit mooi. De Rot-
zal er vast gebruik van gemaakt worden.
bronnen 1. www.rotterdam.nl 2. www.vastgoedmarkt.nl 3. www.versbeton.nl 4. Slag om Nederland (uitzending 10 juli 2013) 5. www.weblogs.nos.nl/radio1journaal/2013/11/21/ de-lege-rotterdammer
terdam heeft internationale uitstraling en trekt CHEPOS | 29
50.000 m glas 2
10 september 2001 ligt het ontwerp voor de gevel van De Rotterdam op tafel. Op het laatste moment zijn er om budgetredenen nog veranderingen gemaakt. Het idee om verschillende gevels toe te passen bij de verschillende functies in het gebouw wordt aan de kant geschoven. Er wordt gekozen voor een gevel die vrijwel hetzelfde is voor het hele gebouw. Deze gevel zou kunnen voldoen aan alle verschillende eisen van OMA en zo de verticaliteit van het gebouw benadrukken. Minder dan een dag later vliegen twee vliegtuigen in de Twin Towers in New York, twee torens met ongeveer hetzelfde type gevel. Tekst: Jolijn van Keulen De gevel van de Rotterdam is een elementen-
verplaatst, waar de elementen tijdelijk konden
gevel. Hier zijn twee belangrijke argumenten
worden opgeslagen. Dit wordt Just-in-Time-
voor. Ten eerste vanwege de zachte veengrond
levering genoemd.
waar De Rotterdam op is gebouwd; tijdens de bouw zouden hierdoor grote zettingsverschillen
De gevels zijn geproduceerd door twee verschil-
optreden. De verwachte zetting was 5 mm voor
lende bedrijven. TGM fabriceerde en monteerde
de fundering plus 3 mm voor de gebruikersbe-
de gevel van Toren West, de woontoren. Zij zijn
lasting. De dilatatievoegen in de gevel moesten
gespecialiseerd in gevels voor appartementen. De
dus 8 mm zetting, positief en negatief, kunnen
gevels van de andere twee torens en de plint zijn
opvangen. Alleen een elementengevel kan
geproduceerd en gemonteerd door Schelde-
deze zettingsverschillen opvangen. Een tweede
bouw/Permasteelisa. Belangrijk was dat alle ge-
argument voor de elementengevel is de beperkte
velelementen zoveel mogelijk hetzelfde uiterlijk
ruimte op het bouwterrein. Het bouwterrein was
zouden hebben. Verschillen in glaskleur moesten
1800 mm breed maar in de hoogte verschillen de
maar via één weg bereikbaar en er was geen op-
dus tot een minimum worden beperkt.
elementen van de kantoren met die van het hotel;
slagmogelijkheid voor de elementen. Vrachtwa-
de kantoorruimtes zijn namelijk 400 mm hoger.
gens met gevelelementen moesten wachten op
Kantoren en hotel
In de onderste delen van de torens zitten in het
een terrein bij de Kuip en op een strak tijdschema
De gevel van Toren Midden en Oost is opge-
midden van de gevelelementen kiepraampjes
de elementen afleveren. De elementen werden
bouwd uit elementengevels die aan ankers aan
verwerkt. Dit geeft de gebruikers het idee dat ze
dan van de vrachtwagen getakeld en met een
de vloer hangen. De samenstelling van alle ge-
controle kunnen hebben over de ventilatie. In
evenaar aan de kraan naar de goede verdieping
velelementen is nagenoeg gelijk. Ze zijn allemaal
werkelijkheid zal de ventilatie door het kiepraampje niet veel voorstellen. Om de opwarming door de zon te verkleinen is er op de glazen gevel een folie aangebracht. ZTA-waardes van deze folies verschillen per functie omdat de wensen per functie verschillend zijn. De ZTA-waarde voor de kantoren is 53%, voor het hotel 60% en de ZTAwaarde van de woningen is 72%. Voor de elementengevel van De Rotterdam heeft Scheldebouw custom-made profielen laten maken. Zo konden de profielen voldoen aan de eisen van de architect. Tussen de elementen is een geïntegreerde koppelgoot opgenomen die het water kan afvoeren. Met rubbers zijn de elementen afgedicht. De zettingsverschillen worden opgenomen door een ‘mannetje-vrouwtjeverbinding’. Deze verbinding bevindt zich over de volle hoogte en breedte van de stijl- en dorpelprofie-
30 | CHEPOS
gevelontwerp
FILE: de rotterdam de plint en de eerste verdiepingen van de torens
compriband. De derde gevelconstructie van de
een extra HR-coating op het glas aangebracht die
plint lijkt ook op die van de torens, maar omdat
een stralingswerende functie heeft.
de verdiepingen 5 en 6 meter hoog zijn, is er een extra tussenregel nodig om de stabiliteit te kun-
De plint kent drie verschillende gevelconstructies.
nen waarborgen. Met extra bevestigingspunten
De gevels van de onderste twee verdiepingen
achter de tussenregel is deze gekoppeld aan een
lopen in een keer door over een hoogte van 8,5
stalen kolom die achter de gevel is geplaatst. Van
meter. De beglazing is opgehangen met klem- en
de buitenzijde lijkt de gevel erg op die van de
deklijsten aan de staalconstructie erachter. Bij de
torens, maar binnen is het verschil goed te zien.
parkeerlagen is gekozen voor een elementengevel die lijkt op de gevels van de torens. In de gevelelementen aan de oost- en westzijde zijn
Afbeeldingen
roostersystemen in plaats van glas geplaatst voor de ventilatie van de parkeerlagen. De gevelelementen worden aan de onderzijde op twee ankers gesteld en aan de bovenzijde worden de elementen vastgezet met twee penverbindingen len. Het element kan in horizontale en verticale
per element. De horizontale naden zijn afge-
richting bewegen zonder dat de verbinding open
dicht met een folie en de verticale naden met
3 1 2
4 5
1. Kiepraam 2. Aansluiting gevelelementen 3. Detail gevel 4. Raam woongedeelte 5. Detail Westgevel woontoren, TGM
bronnen 1. www.bouwwereld.nl 2. www.tgm.nl 3. www.scheldebouw.com
komt te staan door het toepassen van genoeg overruimte.
De woontoren De gevelelementen van de Westtoren zijn speciaal ontworpen voor appartementen. De noord-, oost- en zuidgevel bestaan uit elementen van 1800 mm breed en 3020 mm hoog. De westgevel kon niet worden opgebouwd uit een elementengevel omdat er aan die zijde inpandige balkons zitten. De gevel ligt dus een stuk terug en is opgebouwd uit losse aluminium puien die per appartement op maat zijn gemaakt. In deze elementen is een schuifpui aanwezig naar het balkon toe. Verder zitten in de gevelelementen ook ramen die horizontaal naar binnen opengaan voor extra ventilatie. Ook TGM heeft nieuwe profieltypen ontwikkeld om aan de eisen van de architect te kunnen voldoen. Een groot verschil met de gevel van de andere twee torens is de manier waarop de gevel de zettingsverschillen opneemt. Bij de elementengevel van TGM wordt de zetting niet opgenomen door een mannetje-vrouwtjeverbinding maar door buitenprofielen en de rubberafdichting.
De plint De plint beslaat de onderste zes verdiepingen van De Rotterdam en verbindt de drie torens met elkaar. Bij de gevel van de plint moest rekening gehouden worden met de plasbrandeis, vanwege het mogelijk brandgevaar van langsvarende schepen of brandende stoffen die op het water kunnen blijven drijven. Daarom is op de noordgevel en een gedeelte van de oost- en westgevel van CHEPOS | 31
Bigness or the problem of large S,M,L,XL (1995)
het herlezen van een klassieke tekst Jacob Voorthuis is publicist, spreker en docent aan de TU/e. Hij doceert bevlogen
Bij het lezen van de teksten van Rem Koolhaas overkwam mij als student en jonge docent maar
over filosofie, kunsthistorie en architec-
al te vaak de diepe wens dat ik het ook graag
tuur. Iedere editie laat hij zijn licht schijnen
z贸 had willen kunnen zeggen: z贸 verrassend,
over het FILE-onderwerp.
COLUMN: Jacob Voorthuis
z贸 openbarend en tegelijkertijd wild, stellig, oorspronkelijk, zo amoreel, zo zonder waardeoordeel, zo bondig, beeldend en resonant, maar vooral ook zo waar en inzichtelijk. Nu, bij het herlezen van een tekst die mij altijd dierbaar is geweest, komt dat gevoel weer op. Het is wel anders geworden, genuanceerder. Neem de volgende zin:
32 | CHEPOS
column jacob voorthuis
FILE: de rotterdam “It seems incredible that the size of a building
specifieke vermogen van de architect te boven
visuele gefluister te begrijpen en in te bedden in
alone embodies an ideological program, inde-
schiet. Maar ook hier is wat tegenin te brengen;
zijn eigen wereld. Met iedere beschrijving van
pendent of the will of its architects.”
neem de volgende zin:
wat er gezegd wordt, verandert de boodschap. De boodschap die is verzonden, is nooit hetzelfde
Het is een prachtig inzicht. Onafhankelijkheid
“Beyond a certain critical mass, a building beco-
als de boodschap die is ontvangen. Het spreken
spreekt over een vermeende eigenschap, maar
mes a Big Building. Such a mass can no longer
van architectuur is het vermogen architectuur in
zwijgt over de voorwaarden waarop zij wordt
be controlled by a single architectural gesture, or
de waarneming tot spreken te brengen. Daarom
verkregen en zelfs over de voorwaarden op basis
even by any combination of architectural gestu-
is het ‘lullen’ over architectuur zo uitzonderlijk
waarvan men überhaupt over onafhankelijk-
res. This impossibility triggers the autonomy of
verrijkend als toeschouwer. Aan een opleiding
heid kan spreken. Hier ligt de clou: gebouwen
its parts, but that is not the same as fragmenta-
architectuur maken we niet alleen architecten,
hebben altijd een ideologisch programma weten
tion: the parts remain committed to the whole.”
te belichamen dat onafhankelijk is van de wil
maar vooral ook geraffineerde toeschouwers. Voor toenadering en eenduidigheid tussen ar-
van de architect. De wil van de architect staat in
Als we de stelling op De Rotterdam loslaten,
chitect en de rest is voortdurend maatschappelijk
voortdurende onderhandeling met de maat-
een schitterend sculpturaal gebouw, kan men
dialoog nodig, een cultuur die het spanningsveld
schappij waarin hij opereert. Wellicht komt dat
niet zeggen dat hier geen sprake is van een
onderhoudt waarin het duidelijker spreken van
als een schok voor architecten die zichzelf meer
enkelvoudig architectonisch gebaar. Juist in dat
dingen mogelijk wordt en waarbij mogelijkheden
macht toedichtten, maar de intentie van de
enkelvoudige zit juist zijn beeldende kracht.
tot betekenis vrij worden onderzocht. En daarin
architect kent geen noodzakelijk verband met
Bovendien wordt deze stelling samen met de
zijn wij allemaal op elkaar gericht en van elkaar
de wijze waarop een gebouw wordt ontvangen
vorige tegengesproken door het volgende citaat,
afhankelijk. Het genie weet die cultuur open
en de doelen waarvoor het wordt gebruikt door
dat wat mij betreft ook tegelijkertijd het meest
te breken en te verruimen, de gek plaatst zich
anderen. Dat verband kan wel ontstaan, maar
overtuigende is:
eenvoudigweg buiten het discours. Het verschil
vergt veel werk. Neem dit citaat:
tussen de twee is miniem en zeker niet eenduidig. “In Bigness, the distance between core and
Dan is er deze bewering:
“(…) only Bigness instigates the regime of
envelope increases to the point where the facade
complexity that mobilizes the full intelligence of
can no longer reveal what happens inside. The
“Through size alone, buildings enter an amoral
architecture and its related fields.”
humanist expectation of “honesty” is doomed:
domain, beyond good or bad.”
interior and exterior architectures become sepaHet probleem ligt bij het woord ‘only’. Zijn stel-
rate projects, one dealing with the instability of
Laten we er kort over zijn, zo werkt het niet. Alles
ling kan niet alleen voor Bigness gelden. Wie
programmatic and iconographic needs, the other
staat buiten het goed en het kwaad, totdat het
de precieze en wetenschappelijk onderbouwde
– agent of disinformation – offering the city the
er op welke manier dan ook bij wordt betrok-
definitie van complexiteit van bijvoorbeeld
apparent stability of an object. Where architec-
ken. En alles wordt op onze moraliteit betrok-
Melanie Mitchell citeert, weet deze stelling te
ture reveals, Bigness perplexes; Bigness trans-
ken zodra het gebruik zich aandient; juist ook
nuanceren. Complexiteit laat zich op ieder niveau
forms the city from a summation of certainties
datgene wat zich door middel van zichtbaarheid
anders beschrijven en geeft daarbij een eigen
into an accumulation of mysteries. What you see
in de openbare ruimte opdringt. Het kwetsende
schaalgebonden realiteit prijs. Architectuur als
is no longer what you get.”
schilderij kan worden weggezet in een kast. Een
‘extended phenotype’ is complex, vooral omdat
kwetsende opmerking kan worden verwerkt of
het een hecht onderdeel is van het mens-zijn, als
Juist door deze ontkoppeling van binnen en bui-
genegeerd. Probeer De Rotterdam maar eens
bijproduct van het emergent gedrag van onze
ten wordt een groot gebouw in staat gesteld zijn
te negeren! Dat lukt niet. En juist omdat het
biochemische dynamiek. Op zichzelf beschouwd
beeld te reduceren tot een enkel krachtig gebaar
onderdeel vormt van de dagelijkse ervaring van
doet de complexiteit van een klein huis niet onder
dat zich als sculpturaal fenomeen gedraagt. Maar
Rotterdam, zal het ook zeker een rol spelen in
aan dat van een wat groter programma. Neem
er is meer: waar spreekt een klein gebouw eigen-
het morele leven van Rotterdammers. Iedere
De Rotterdam die ruimtelijk zelfs minder complex
lijk precies over? Hoe verhoudt de binnenkant
ambtenaar in het kantoorgedeelte die zich op het
is dan bijvoorbeeld de huizen van Adolf Loos of
van een huis zich tot de buitenkant? Geldt hier
raam richt en daarmee recht in de slaapkamer van
Le Corbusier. Complexiteit is een complex woord
niet precies hetzelfde? Zijn we door gewenning
een belendend appartement kijkt, zal, door de
en laat zich bij zorgvuldig gebruik niet vangen in
de realisatie hiervan kwijtgeraakt? Gebouwen
architectuur, voor een moreel dilemma geplaatst
een eenduidig causaal verband zoals groter dus
spreken, maar waarover ze spreken, heeft zich
worden: “gluur ik, of gluur ik niet?”. De vraag
complexer. Zo werkt het niet. Niettemin kan men
altijd onttrokken aan iedere vorm van eendui-
is niet of een groot gebouw meedoet aan het
wel degelijk zeggen dat de volle intelligentie van
digheid, noodzakelijkheid of zelfs nauwkeurige
morele leven waar alles wordt gemeten tegen het
architectuur pas vol en intelligent wordt wanneer
voorspelbaarheid. Gebouwen spreken voor zover
goede en het kwade, maar eerder hoe het daarin
het inderdaad, zoals Koolhaas ook betoogt, het
de ontvanger, de toeschouwer dus, in staat is het
meedoet. De zin van Koolhaas heeft een donkere
“Het spreken van architectuur is het vermogen architectuur in de waarneming tot spreken te brengen.”
lading; Bigness zou hier kunnen gaan fungeren als een ideologisch scherm waarachter de mens schuilt die zijn verantwoordelijkheid wil ontduiken. Dat lijkt me geen gezonde zaak. CHEPOS | 33
Ir. Mischa Molsbergen alumnus Real Estate & Housing Faculteit Bouwkunde TU Delft vertelt vanuit zijn huidige functie
VERTICALE STAD
als projectdirecteur
DE ROTTERDAM De Rotterdam is de nieuwste eyecatcher van Nederlands trotse havenstad. Het gebouw is een complete stad in de stad: drie transparante torens, 150 meter hoog, op een voetstuk van cafĂŠs, restaurants, een hotel, sportclubs en prachtige entrees. De Rotterdam is een ontwerp van Rem Koolhaas (OMA) op de Wilhelminapier, het nieuwe Manhattan aan de Maas.
34 | CHEPOS
advertorial De naam verwijst naar het roemruchte maritieme verleden van de plek: ‘De Rotterdam’ was een van de bekendste schepen van de Holland-Amerika Lijn (HAL), waarop vele duizenden Europeanen de overtocht naar Amerika maakten. Op de Wilhelminapier bevindt zich het voormalig vertrekpunt van de schepen; het hoofdkantoor van de HAL is inmiddels het succesvolle Hotel New York. De Wilhelminapier behoort tot de
“Dit is echt een on-Nederlandse, unieke prestatie die mede te danken is aan de professionaliteit en trots van alle partijen die betrokken zijn geweest bij de realisatie van dit project. Behalve dat De Rotterdam een prachtig nieuw icoon van de stad is geldt voor alles aan dit gebouw de overtreffende trap. Om zomaar wat cijfers te noemen: een gebouw met ruim 7.500 ruimtes, gebaseerd op zo’n 40.000 bouwtekeningen en met dagelijks soms wel 800 werklieden tegelijk op de werkvloer.” prestigieuze waterfrontontwikkelling Kop van
de overeenkomsten die werden gesloten met
Ir. Mischa Molsbergen is, vanuit zijn functie als
Zuid, waarbij het oude havengebied is getrans-
Amvest met betrekking tot de aankoop van de
directeur Projecten bij MAB Development
formeerd in een kloppend nieuw stuk binnen-
woningen, het nhow-hotel en met de gemeente
Nederland BV, projectdirecteur van De Rotterdam
stad aan de ‘andere’ kant van de Maas. De locatie
Rotterdam voor de afname van een groot deel
C.V. ( samenwerking van MAB en OVG). Alum-
van De Rotterdam, vlak naast de cruiseterminal
van het kantoorprogramma. “Deze partijen had-
nus Real Estate & Housing Faculteit Bouwkunde,
en de Erasmusbrug, verbindt het noordelijke en
den een langetermijnstrategie. Niet ieder bedrijf
TU Delft.
het zuidelijke deel van Rotterdam.
kan zich dat permitteren. Al deze partijen hadden vertrouwen in De Rotterdam en dat is wat je
“Uniek aan De Rotterdam is dat de verschillende
nodig hebt om een dergelijk project te kunnen
functies in één gebouw gerealiseerd worden.
realiseren.”
Bron: NAW #22 Copyrigth beeldmateriaal: De Rotterdam C.V.
Naast de drie hoofdfuncties wonen, kantoren en een hotel, zijn er horeca, congresfaciliteiten, parkeren, winkels en leisure gerealiseerd. In totaal gaat het om maar liefst 160.000 vierkante meter, en daarmee is het het grootste gebouw van Nederland.” Het allerlastigste aan het ontwikkeltraject was dat een dergelijk grootschalige multifunctionele ontwikkeling niet valt te faseren. “Je moet meerdere risico’s tegelijkertijd afdekken. In feite moeten alle gebruikers op hetzelfde moment ja” zeggen.” En dat is lastig, zeker gezien de lange doorlooptijd van het project. Alleen al de bouw duurde vier jaar. Niet iedereen kijkt zover vooruit. Daarom waren de ontwikkelende partijen blij met
Door professioneel projectmanagement en een solide businesscase is dit beeldbepalend gebouw voor de stad in slechts vier jaar tijd verrezen.
Meer weten over de opleiding van Mischa Molsbergen? Kom op donderdag 3 april naar het Masterevent TU Delft met o.a. voorlichting Mastertrack Real Estate & Housing (RE&H). TU Delft - Aula, 17:00u tot 20:00u Real Estate & Housing aan de Faculteit Bouwkunde TU Delft richt zich met name op het managen van de gebouwde omgeving. Dit geldt voor alle fasen van de levenscyclus van het gebouw: van initiatief tot gebruik. Dit is nodig om gebouwen en de gebouwde omgeving goed te laten functioneren en te laten aansluiten bij de wensen van de eindgebruiker en alle overige partijen. RE&H heeft oog voor de koppeling tussen ontwerp en omgeving en biedt wetenschappelijke bagage voor een nationale en internationale toekomst in de bouw- en vastgoedsector. Meer informatie: www.reh.tudelft.nl en http://www.masterevent.tudelft.nl/ CHEPOS | 35
Mini-Metropool Tianfu Een stad voor tachtigduizend inwoners, gepland op een stuk grond dat niet veel groter is dan het TU-terrein, waarvan ook nog beweerd wordt dat het een ‘Ecological City’ zal zijn. Waar anders dan in het drukke China wordt dit plan niet als absurd beschouwd? Nabij de Chinese miljoenenstad Chengdu moet over acht jaar Tianfu Ecological City verrezen zijn, en als dit concept aanslaat gaan de Chinezen het vaker uitvoeren in de rest van het land. De International Architecture Award hebben de ontwerpers van deze stad al binnen. tekst: Sven van der hulst Tianfu Ecological City, ook wel ‘Great City’, is
minuten naar elke willekeurige plek in de stad kan
over acht jaar een van de dichtstbevolkte steden
verplaatsen. Dat gegeven maakt auto’s natuurlijk
ter wereld. Als we voor het gemak Hong Kong
overbodig, en dat is dan ook de insteek. Deze
niet bij China rekenen, wordt het zelfs de meest
stad moet een autoloze en ‘schone’ stad worden.
dichtstbevolkte stad van heel China. “Het ont-
Het openbare, elektrische vervoer moet voor nog
werp is de oplossing voor de sterke vraag naar
snellere verbindingen zorgen binnen de stad,
dichtbevolkte steden, maar ook voor een groene,
maar zo wordt ook de toegankelijkheid vanuit de
stedelijke en betaalbare manier van leven,” aldus
naastgelegen miljoenenstad Chengdu geregeld.
Gordon Gill van Adrian Smith + Gordon Gill
Tianfu is niet alleen een conceptstad op het
Architecture. “We hebben dit project ontwor-
gebied van bevolkingsdichtheid, ook denken de
“Het zal een geweldige plek worden om te wonen, werken en om je kinderen op te
1 2
bronnen 1. Smithgill.com 2. Froot.nl
1. Ordening van functies in Tianfu (bron: smithgill.com) 2. Render planlocatie Tianfu (bron: smithgill.com)
houden het energie- en waterverbruik te kunnen halveren. Volgens verdere berekeningen zou de afvalontwikkeling zelfs met 89% kunnen worden teruggedrongen. Alsof tachtigduizend inwoners
voeden”
Afbeeldingen
stedebouwkundigen door de stad zo compact te
op 1,3 vierkante kilometer nog niet genoeg is, pen als een dichtbebouwde verticale stad die
wordt maar ongeveer 60% van de bebouwing
het omliggende landschap in ere houdt, en zelfs
gereserveerd voor woningen. Van de in totaal 6
omarmt. Een stad waar de bewoners in harmo-
miljoen vierkante meter vloeroppervlak, wordt
nie met de natuur zullen leven, in plaats van het
2,6 miljoen vierkante meter ingevuld met hotels,
omgekeerde. The Great City zal laten zien dat het
kantoren, scholen, een ziekenhuiscomplex en an-
leven in een dichtbevolkte stad niet vervuild en
dere overheidsgebouwen. Dat betekent dat veel
afgesloten van de natuur hoeft te zijn. Alles in de
inwoners in hun eigen stad kunnen werken, wat
bebouwde omgeving van de Great City zal ernaar
weer zorgt voor een lagere transportbehoefte.
streven de kwaliteit van leven van de inwoners te
Ook wordt er geëxperimenteerd met vertical
verbeteren. Simpel gezegd, zal het een geweldige
farming. Daarnaast worden tegenover de vele en
plek worden om te wonen, werken en om je
hoge bebouwing grote parken gerealiseerd van
kinderen op te voeden.”
bijna veertig voetbalvelden groot. Al met al is de
Het idee achter deze mini-metropool is dat door
term ‘Ecological City’ misschien zo gek nog niet.
de geringe footprint men zich binnen vijftien
CHEPOS 36 | CHEPOS | 36
tianfu
That’s that’s Why why
Volta Galvani nieuw decor van Woensel-West In 2007 werden door Ella Vogelaar, toenmalig minister van Wonen, Wijken en Integratie, veertig probleemwijken aangewezen. De minister noemde deze wijken ook wel ‘krachtwijken’. Één van deze wijken was Woensel-West, een gebied ten noorden van het centrum van Eindhoven. In deze wijk wemelde het van de prostituees op straat. Coffeeshops waren er in overvloed. Vanaf het moment dat de lijst bekend werd, heeft de gemeente Eindhoven ingezet op verbetering van de wijk, door samen met de bewoners te zorgen voor een beter imago en een ander decor. Een deel van dit plan is de nieuwbouw aan de voormalige Voltastraat en Galvanistraat, die logischerwijs Volta Galvani heet. Tekst: Sven van der hulst
CHEPOS | 37
De nieuwbouw aan deze twee straten bestaat uit
reden van dit Marokkaanse uiterlijk ergens anders
mensen die een huis kochten in deze buurt vaak
61 huurwoningen, 45 koopwoningen en 22 ate-
zoeken. De architecten zelf geven bij een ander
zelf mochten kiezen uit een aantal kleuren, zo-
liers of winkeltjes, alle als één geheel ontworpen
project, Le Medi in Rotterdam, dat vergelijkbaar
lang de kleur maar niet hetzelfde was als die van
door het Haagse Geurst & Schulze Architecten.
is, aan dat zij Mediterrane invloeden uit Noord-
de buren. Op deze manier krijgt iedereen een huis
Dit bureau heeft al vaker probleemwijken onder
Afrika en Andalusië terug willen laten komen in
waarmee men zich kan identificeren. Het is een
handen genomen en de stijl van deze architecten
het ontwerp omdat het zorgt voor een eigentijdse
kleurrijke buurt geworden die voor een opwaar-
is sterk terug te vinden in het plan. De architecten
vorm. Bas Knegge, woordvoerder van Geurst &
dering van dit stukje Eindhoven heeft gezorgd.
hadden een Mediterrane wijk voor ogen, met
Schulze Architecten legt uit: “De mediterrane
Maar denkt iedereen daar zo over?
huizen in verschillende primaire kleuren en kleine
uitstraling is een wens geweest om in deze wijk
- “Tuurlijk zou ik hier willen wonen, nieuwe hui-
ramen met brede omlijsting. Het gevoel van een
‘iets bijzonders’ te maken. Ons bureau heeft in
zen en niet zo oud als de rest van de wijk. Maar
Marokkaanse wijk komt naar voren als we kijken
Rotterdam Le Medi gerealiseerd, waarin een
voor de mensen die hier woonden, is het te duur
naar de toegangspoort aan de Edisonlaan, dit is
vergelijkbare vormgeving is gebruikt. In Eindho-
om hier weer terug te komen; dat is jammer”
een uitgeklede versie van een traditionele Marok-
ven is een andere opzet gekozen, maar het heeft
- “Als ik de achtertuin niet had hoeven delen met
kaanse stadspoort. “Waarom een Marokkaans
(in beide projecten) niet geleid tot de ene of de
de prostitutie had ik hier zeker willen wonen. Kk
uiterlijk?”, is nu de vraag. Woensel-West bestaat
andere bevolkingsgroep. Er wonen mensen met
ben zelf Marokkaan en de kwaliteit hier ligt hoger
voor 62% uit mensen met een Nederlandse
diverse achtergronden. Het kenmerk allochtoon
dan in de rest van de wijk. Ook alle winkeltjes zijn
etniciteit: mensen afkomstig uit Nederland,
of autochtoon speelt hierin een minder evidente
een mix van culturen, dat bevalt me wel. Ik ben
voormalig Nederlands-Indië of Nieuw Guinea.
rol”. De reden waarom de woningen in zowel
er ook vrijwel zeker van dat die winkeltjes in deze
Rotterdam als hier in Eindhoven zoveel weg heb-
wijk wel goed gaan lopen”
ben van een Marokkaanse Kashba, is dat op deze
- “Het zijn mooie huisjes, zeker wel, alleen zou ik
manier wordt gehoopt dat de mensen wonen in
zelf niet willen ruilen met deze mensen. Ik woon
huizen waar ze zich thuis voelen. “Er is in het ka-
nu veilig op een flatje, met aan twee kanten
der van sociale menging een plan ontworpen dat
balkon, dat zou ik niet willen inwisselen voor een
erin voorziet dat mensen met diverse achtergron-
huisje in de buurt van een tippelzone.”
“De mediterrane uitstraling is een wens geweest om in deze wijk ‘iets bijzonders’ te maken”
den naast en met elkaar kunnen samen leven.
Veel mensen in de Edisonstraat, de grootste ont-
De overige 38% bestaat uit mensen zonder een
Programmatisch is daar rekening mee gehouden
sluitingsweg binnen Woensel-West, weten niet
Nederlandse etniciteit. In Woensel-West wonen
door bijvoorbeeld studentenunits, koopwonin-
zo goed wat zij ervan moeten vinden. Het was
mensen met 79 verschillende nationaliteiten.
gen met tuin en bedrijfsruimtes te realiseren.”
“in ieder geval beter dan die huisjes die er eerst
20% van de inwoners van Woensel-West is
Menging van verschillende doelgroepen zal in de
stonden.” Wat verder opviel, is dat de buiten-
Turks en 60% van deze Turkse mensen zijn van
toekomst moeten leiden tot meer betrokkenheid
landse gemeenschap in het algemeen positiever
de eerste generatie, en dus in Turkije geboren.
van de bewoners en verbetering van de buurt en
reageerde dan de Nederlanders die in de buurt
Tegenover de 20% turken in de wijk is slechts
haar imago. Wat opvalt in dit project is dat geen
woonden.
3% van de wijk Marokkaans, dus moeten we de
enkel huis hetzelfde is; de oorzaak daarvan is dat
38 | CHEPOS
Volta Galvani
That’s Why Sociaal plan Voor allochtonen is de vernieuwing van de buurt een luxe paradijsje in een achterstandsbuurt; autochtonen zien het door de Mediterrane stijl meer als een ingreep waardoor er meer allochtonen komen wonen. Dat wordt door deze mensen gezien als iets negatiefs. En daarom is niet alleen de architectonische ingreep datgene wat in deze wijk zo belangrijk is, het is het sociale plan erachter dat Woensel-West moet doen verdwijnen van de lijst met ‘Vogelaarwijken’, en ervoor moet zorgen dat de wijk één multicultureel geheel wordt. Dit sociale plan is uitgebreid en al een aantal jaren in volle gang, terwijl de Volta Galvani-woningen pas zijn opgeleverd. Dit plan gaat vooral over het verbeteren van de leefbaarheid, het imago van de wijk Woensel-West in zijn geheel, maar ook het verbeteren van de emancipatie van allochtonen binnen de wijk. Vooral dat laatste is in deze wijk erg belangrijk; mensen moeten niet het gevoel krijgen dat ze niks kunnen bijdragen aan de samenleving, en daar moeten andere mensen in de wijk zorg voor kunnen en willen dragen. Wat verder in het sociaal plan naar voren komt, is dat
middel van architectuur, evenementen en door
“alle winkeltjes zijn een mix van culturen, dat bevalt me wel”
de mensen in de wijk veel zeggenschap te geven in deze evenementen (plus het onderhouden
alle mensen die hun huis hebben moeten ver-
van een website en het kiezen van de kleur van
laten voor dit nieuwbouwproject, met dezelfde
je woning), probeert de gemeente samen met de
huursom in een wisselwoning kunnen verblijven.
met sport en spel, maar ook bijvoorbeeld taal- en
bewoners tot een betere, veiligere en prettigere
Tevens is de verbetering van de hele buurt door
spellingcursussen voor alle leeftijden. Dit moet
wijk te komen. Het nieuwe Volta Galvani zorgt
middel van evenementen onderdeel van dit plan.
integratie in de wijk zo op informele wijze moge-
voor het nieuwe decor van Woensel-West; nu
Zo heeft de gemeente een eigen website opge-
lijk te maken. Jaarlijks worden er lampiontochten
is het aan de bewoners om ook het imago te
steld voor de wijk Woensel-West, met onder an-
georganiseerd en vindt het Woensel Westival
verbeteren.
dere een agenda vol met activiteiten voor zowel
plaats, een braderie gecombineerd met muziek en
kinderen als volwassenen die te maken hebben
dans van mensen en groepen uit de buurt. Door
Afbeeldingen 1 2 4 3
5
1. & 2. Straatbeeld Volta Galvani 3. Planschetsen 4. Woensel-Westival (bron: woensel-west.com) 5. Marokkaanse poort, zicht op Galvanistraat
bronnen 1. www.woensel-west.com 2. www.woensel-west.nl 3. www.geurst-schulze.nl 4. www.forum.nl 5. www.zorgatlas.nl
CHEPOS | 39
Het is altijd een genot om in een theater of een restaurant een mooie toiletruimte te ontdekken. De hygiëne van de mens is echter een onderwerp dat men liever niet met anderen bespreekt. Dit is te verklaren, aangezien de mens schaamte kent en het onderwerp zodoende tot de intieme sfeer van menselijke activiteiten behoort. Als consequentie daarvan is het toilet helaas een enigszins onderbelicht onderwerp gebleven in de architectuur. In boeken waar men zich over het onderwerp uitlaat, wordt vaak een arsenaal aan wild interieurdesign getoond, maar vraagt men zich zelden af hoe een WC of toiletruimte goed opgenomen kan worden in een ontwerp. Een toilet kan veel zeggen over de kwaliteit van het ontwerp van een gebouw. Is er gedacht vanuit de gebruiker? Klopt de capaciteit van de toiletruimte met de schaal van het gebouw? Is er aandacht besteed aan het praktische aspect van onderhoud? Is het toilet op een logische plek geplaatst, en klopt daarmee de routing door het gebouw? Op het raakvlak van functioneel toiletontwerp en hoogstaand interieurdesign ontstaan hele gave plekken om je even terug te trekken voor een sanitaire stop. Tekst: Evert Hollander
Palladium Evenementenhal, Keulen Deze omgebouwde fabriekshal uit eind 19e eeuw biedt ruimte aan evenementen voor tussen de 500 en 4000 personen. Het soort evenement loopt uiteen van productpresentatie tot jaarmarkt en van congres tot popconcert. De toiletruimte is van geschikt formaat en sluit tegelijkertijd aan op de diversiteit aan evenementen in het gebouw. De zwart-wit betegelde muren geven vooral in het gedeelte bij de wasbakken een huiselijk gevoel en contrasteren met het in roestvrijstaal uitgevoerde toiletmeubilair en de matglazen deuren. De eikenhouten meubels onder de spiegels versterken dit contrast en worden geflankeerd door verdiepingshoge kolommen waarin de papierdispensers en afvalbakken geplaatst zijn.
Het Gemak van een toilet Side Hotel, Hamburg De kern van dit hotel in Hamburg is een dertig meter hoog atrium waar het gebouw omheen georganiseerd is. Het sobere maar functionele interieurontwerp laat duidelijk de filosofie van de ontwerpers zien: ‘less is comfortable’. De toiletten zijn afgestemd op dit principe en zijn zonder comfortverlies voorzien van slechts het noodzakelijke. De gekleurde verlichting creëert een bijzondere sfeer, doordat het licht zich via het dak indirect verspreidt langs de randen van de ruimte. Zowel de centraal gelegen wasbak, die ontmoeting tussen de gasten moet stimuleren, als de muren, vloeren en zitjes zijn gematerialiseerd in één kleur: roze/rood bij de vrouwen en blauw bij de mannen. 40 | CHEPOS
wc-architectuur
that’s why Openbare toiletten, Dubrovnic In de haven van de Kroatische stad Dubrovnik staat een muur van meer dan zeshonderd jaar oud. In de doorgang tussen de stadsmuur en het gebouw van de havenautoriteiten zijn openbare toiletten geplaatst van slechts 1,70 meter breed en 12,5 meter lang. In het gebouwtje, bedekt met regionaal verworven natuursteen, zijn drie toilethokjes, twee voor vrouwen en één voor de mannen. Binnen zijn de muren en de vloer bedekt met een zwarte steen en is het vrij koel.
The Shard, Londen Deze 310 meter hoge wolkenkrabber, de hoogste in West Europa, werd in 2012 opgeleverd en wordt aangeprezen met de titel ‘verticale stad’. Het gebouw bevat onder andere 25 kantoorlagen, een hotel van 18 verdiepingen, 12 woonlagen en vier verdiepingen met uitzichtplatforms. De toiletten op de 68ste verdieping zijn publiek toegankelijk (hoewel een kaartje voor het bezoek aan de bovenste verdiepingen tegen de dertig euro kost) en verrassen de bezoeker met een fenomenaal uitzicht. Zouden de ramen automatisch gewassen worden?
Hoofdkantoor Geberit, Rapperswil-Jona Waar anders vind je een beter toilet dan bij de meesters zelf? In het hoofdkantoor van een van de grootste producenten van toiletmeubilair en afvoersystemen bevindt zich een juweeltje onder de toiletten. Bij de herinrichting van de receptie en de eerste verdieping is nagedacht over verschillende niveaus van publieke en semipublieke ruimtes. Door verschillen in materialisatie, verlichting en kleur wordt de bezoeker naar het binnenste van het gebouw gelokt. Daar aangekomen wordt de gebruiker geprikkeld door het tropisch groen, de flora en fauna van het interieur en de innovatieve technologie van bijvoorbeeld de roldeuren in de wc-hokjes.
Afbeeldingen 4 6 1. WC van het Palladium (bron: Martin 5 7 Classen, uit Flush! Modern Toilet Design, 8 Birkhäuser Verlag GmbH, 2005) 23 9 2. Side Hotel toilet 3. Ontvangst atrium Side Hotel (bron: toilet-guide.com) 4. Interieur openbaar toilet Dubrovnic 5. Steeg met openbaar toilet 6. Shard-toilet met uitzicht 7. Thames met Shard en Tower Bridge (bron: designerworld.blogspot.com) 8. Interieur Geberit Headquarters-toilet. 9. Toegang toilet Geberit Headquarters.
1
bronnen
1 1. www.stoermer-partner.de 2. www.koeln-locations.com 3. www.nenadfabijanic.hr 4. www.the-shard.com 5. www.gessaga-hindermann.ch 6. Ingrid Wenz-Gahler, 2005. Flush! Modern Toilet Design. Basel: Birkhauser 7. Jennifer Hudson, 2008. Restroom Contemporary Design. London: Laurence King Publishing
CHEPOS | 41
Bijnaamarchitectuur Bijnamen voor gebouwen zijn overal ter wereld te vinden, denk maar aan de Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche in Berlijn (de Lippenstift en Poederdoos), het Olympisch Stadion in Peking (het Vogelnest) of de CCTV-toren in Peking die de Grote Onderbroek wordt genoemd. Ook in Nederland zijn er meer dan genoeg bijnamen voor gebouwen te vinden. Rotterdam spant op de site bijnamenvoorgebouwen.nl de kroon met 110 bijnamen. Dit zijn voornamelijk bouwkundige werken, maar ook enkele bruggen en sculpturen staan in de lijst.
Rotterdam
Rotterdam
Tekst: Ilke Broers De Erasmusbrug heeft de meeste bijnamen. Deze brug geeft meteen aan
een gebouw weer. Dit kan over de vorm gaan, maar ook over de functie. De
wat een bouwwerk kan doen: het kan geaccepteerd worden en poëtisch de
Puntegaalstraat met het voormalig belastingskantoor heet in de volksmond
Zwaan worden genoemd, maar veel vaker wordt er kritiek geuit met een bij-
bijvoorbeeld de Plukmekaalstraat. Alle Rotterdamse bijnamen zijn door
naam, zoals de Wipkip, de Knikbrug en de Pik van Peper. De Rotterdammers
Herco Kruik verzameld in een boek en worden ook besproken in de Bijnamen
hebben hun stad opnieuw opgebouwd moeten zien worden na de oorlog en
Wandel- en Tramtour. In dit artikel zijn bijnamen te vinden van gebouwen in
zijn vele grote en markante gebouwen opgelegd. De Rotterdamse bijnamen
de vier steden met de meeste bijnamen: Rotterdam, Amsterdam, Den Haag
zijn vaak uitdagend, soms zelfs provocerend, maar geven wel de essentie van
en Tilburg.
De Beurstraverse - De Koopgoot
De Blaaktoren - Het Potlood, Kabouter Puntmuts
Stadion Feijenoord - De Kuip
Pi de Bruijn (Architekten CIE)
Piet Blom (Architectenbureau Blom)
Leendert v. d. Vlugt (Brinkman en van der Vlugt)
Dit is een van de bekendste (stede)bouwkundige
De woontoren gesitueerd naast de kubuswonin-
Ver voor de bekende aanbouw van het Stedelijk
werken waarvan de bijnaam de officiële naam
gen (ook wel het Blaakse Bos) is een herkennings-
Museum in Amsterdam werd er al een gebouw
qua bekendheid is overstegen. De verlaagde
punt in de binnenstad van Rotterdam. Vanwege
gelinkt aan een (bad)kuip. Logisch natuurlijk dat
winkelstraat is een deel van het Beurspleinproject
zijn vorm met puntdak heeft de toren zijn twee
het stadion van voetbalclub Feyenoord eigenlijk
en verbindt twee winkelgebieden. Het wordt ook
bijnamen gekregen. Het puntdak heeft overigens
Stadion Feijenoord heet. Maar zelfs in de media
weleens de scheur van Riek Bakker genoemd,
geen functie, het is alleen van architectonische
wordt het stadion De Kuip genoemd en heet de
naar de stedebouwkundige adviseuse.
waarde.
naastgelegen bioscoop Pathé De Kuip.
NAi - Het Droogrekje
Centraal Station - Station Kapsalon
De Rotterdam - Nader te bepalen
Jo Coenen (Jo Coenen & Co Architecten)
Jan Benthem (Benthem en Crouwel Architecten)
Rem Koolhaas (OMA)
Na jarenlange discussie (±75 jaar) over de plek,
Met zijn schuine vorm en gedeukt metaal als
Ondanks de vele hoogbouw is De Rotterdam
Rotterdam of Amsterdam, werd er in 1988 een
gevelbekleding is er een opvallende verschijning
ongekend, ‘niet-Nederlands’ groot. Óf De Rot-
prijsvraag uitgeschreven voor een gebouw in
toegevoegd aan Rotterdam. Reden genoeg voor
terdam dan ook een bijnaam zal gaan krijgen is
Rotterdam. Zes architecten, waaronder bekende
‘bijnamenburgemeester’ Herco Kruik om een
niet de vraag, wat deze bijnaam gaat worden
namen als Koolhaas en Quist, werden hiervoor
verkiezing te houden voor de nieuwe bijnaam. De
wel. Enkele voorbeelden: de Blokkendoos, Altijd
gevraagd. Koolhaas was de favoriet onder de
Haaienbek staat op plaats twee, maar de nieuwe
Schaduw en de Wraak van Rem. Maar hoeveel
vakpers en bij Riek Bakker, maar het NAi heeft het
bijnaam, gekozen door de Rotterdammers, is
voorstellen er ook worden gedaan, dit zullen de
ontwerp van Jo Coenen gekozen.
Station Kapsalon geworden (28%).
Rotterdammers zeker zelf gaan bepalen.
42 | CHEPOS
bijnaamarchitectuur
that’s why
De Amsterdamse Poort - Het Zandkasteel
Oranjehof - De Poezenflat, De Hunkerbunker
Piet Zanstra (Zanstra, Meyling, Zubli)
(Ton) Alberts en (Max) Van Huut
Joop Pot en Koos Pot
De parkeergarage is gemaakt van gewapend
Dit gebouw heeft zijn bijnaam te danken aan zijn
Met het bouwen van deze woontoren (1942)
beton en heeft een strak uiterlijk. Door de twee
zandkleur, maar ook de vorm met de tien torens
verviel het verbod op eenkamerwoningen in Am-
spiraalvormige op- en afritten heeft het de
speelt een grote rol. Ton Alberts en Max van
sterdam. Opvallend was dat de woonruimte werd
bijnaam de Billen van Zanstra gekregen. Saillant
Huut zijn promotors van het organisch bouwen.
verhuurd aan alleenstaande, werkende vrouwen.
detail is dat kunstenaar Spencer Tunick juist deze
De Amsterdamse Poort heeft zijn bijnaam goed
Pas na de oorlog konden de vrijgezelle vrouwen
geaccepteerd; figuren uit de kinderserie ‘het
goed gebruik maken van hun woonruimte en
Zandkasteel’ van Z@ppelin kwamen zelfs een
de gemeenschappelijke voorzieningen; toen pas
kunstevenement DREAM AMSTERDAM.
show geven tijdens de heropening.
deden de centrale voorzieningen het weer.
Castalia - De Haagse Tieten
De Zurichtoren - De Citruspers
De Rotonda - De Snoeptrommel
Jan Lucas – Michael Graves
César Pelli
John Outram (John Outram Associates)
Oorspronkelijk werd dit gebouwd als het Tran-
De kantoortoren van de Zwitserse verzekeraar
Na het slopen van de St. Nicolaaskapel hebben
sitorium door Jan Lucas (1967). In de jaren 90 is
Zurich Financial Services maakt deel uit van de
er meerdere onaantrekkelijke gebouwen gestaan
het tot het skelet toe afgebroken en herbouwd.
Resident, een groot bouwproject in de jaren
op deze plek op de Dagelijkse Groenmarkt, tot
Deze vernieuwing door Michael Graves gaf de to-
90. Het groene koperen dak is geïnspireerd op
in 1998 nieuwbouw werd gerealiseerd op het
rens twee puntdaken, welke echter geen functie
constructivistische sculpturen van Naum Gabo
plein. De ronde kop lijkt op een snoeptrommel
hebben. Deze daken maken het een gebouw dat
en deze uitgesproken vorm ziet Pelli ook als een
vanwege de forse zuilen met gekleurde tegels en
goed herkenbaar is in de skyline van Den Haag.
typisch Nederlands kenmerk.
het groene dak in de vorm van een deksel.
De Stadsheer - De Vogelkooitjes
Klokkentoren Centraal Station - De Wasknijper
EGM Architecten
Koen van der Gaast
Deze woontoren (101 m) staat vlak bij het
Het station in Tilburg bestaat al sinds 1862, maar
station. De gevel is gerealiseerd in betonnen
in 1965 is het station grondig verbouwd naar
sandwichelementen met geïntegreerd kozijn en
zijn huidige vorm. Van der Gaast (hoofdarchitect
beglazing. Ook de uitkragende balkons, waar het
NS) legde een grote nadruk op de stationskap als
gebouw zijn bijnaam aan dankt, zijn van geprefa-
overkoepelend geheel. Het complex wordt afge-
briceerd aluminium en worden met een snelklik-
sloten door een klokkentoren die ook dienstdoet
systeem opgehangen aan de gevelconstructie.
als schoorsteen.
Den haag
parkeergarage als een van de vier plekken in Amsterdam koos om naaktfoto’s te maken voor het
Amsterdam
Europarking - De Billen van Zanstra
Afbeeldingen 1. www.rotterdamimagebank.nl 2. Paul Nechkova-Raven, 1 2 3 101112 www.panoramio.com 4 5 6 1314 3. www.vastgoedjournaal.nl 4. www.citycuiderotterdam.com 5. www.skyscrapercity.com 6. www.derotterdam.nl 7. www.straatkaart.nl 8. www.jinjin888.wordpress.com 9. www.khmakelaardij.nl 10. www.skyscrapercity.com 11. www.skyscrapercity.com 12. www.fotomateforum.net 13. www.tilburgers.nl 7 8 9
1. Seghrouchni, Z., (2011) ‘Plukmekaalstraat: kloof tussen de elite en het volk’, de Architect 2. www.bijnamenvoorgebouwen.nl 3. www.wikipedia.nl 4. www.scheurmailrotterdam.nl 5. www.nai.nl 6. www.amsterdamsepoort.nl 7. www.stationsweb.nl
CHEPOS | 43
tilburg
bronnen
sou fujimoto
Grenzen van ruimtes en privacy
TEKST: TAEKE OFFRINGA
grotachtige, onopzettelijke architectuur te creëren, een middenweg tussen natuur en kunstmatigheid. De ruimte die hij daarmee creëert zal een soort vormloze vorm worden. Ruimte heeft intermenselijke relaties tot gevolg en met een architectonisch ontwerp kun je verschillende maten van afstand genereren. Met een muur kun je menselijke interacties tot nul beperken, maar door intelligent ontwerp van zo’n muur kan een heel andere Sou Fujimoto is een Japanse architect, geboren
Bij de nestfunctie gaat het om een ruimte die
relatie tot de omgeving gecreëerd worden. In
in 1971 en afgestudeerd aan de universiteit van
goed is ingericht, functioneel goed werkt en alle
House N is dit concept duidelijk terug te zien; Fu-
Tokio in 1994. Hij is een jonge architect die door
benodigde spullen in zich heeft. Bij de grotfunctie
jimoto wil de traditionele scheiding tussen privé
de aandacht voor zijn projecten de laatste tijd
gaat het eerder om een rauwe, onaffe, nog in
en openbaar vertroebelen door een buitenruimte
ook voor grotere projecten wordt gekozen. Zijn
te richten ruimte, waarbij mensen zelf meer hun
te maken die voelt als een binnenruimte. De
ontwerpen zijn erg gericht op de gebruiker en
ruimte in kunnen delen en eigen kunnen maken.
buitenruimte biedt de gevoelsmatige beschutting
de beleving van een woning. Zelf beschrijft hij
Fujimoto probeert, zo zegt hij het zelf, een
van een binnenruimte, terwijl de binnenruimte
zijn ontwerpen als ‘primitive future’ (primitieve toekomst). Hij ontwerpt gebouwen die primitieve gevoelens oproepen; oergevoelens als behoefte aan beschutting, onderdak, maar ook menselijke interactie en de spanningsvelden tussen publiek en privé, binnen en buiten, begrenzing en ‘onbegrenzing’. Zijn ontwerpen moeten primitieve, grotachtige gevoelens van bescherming oproepen, maar aan de andere kant probeert hij ook nieuwe oplossingen voor de toekomst te bedenken. Fujimoto komt vaak met twee fundamentele functies van architectuur die hij probeert te verenigen: de nestfunctie van architectuur aan de ene kant en aan de andere kant ook de grotfunctie. 44 | CHEPOS
SOU FUJIMOTO
that’s why Een ander interessant project van Sou Fujimoto,
een driedimensionaal, wolkachtig, transparant
House NA (Tokio, 2010), heeft ook duidelijke
‘klimrek’ dat naadloos in z´n oeuvre past. Doordat
referenties naar de natuur en speelt daarnaast
plafonds en muren nagenoeg ontbreken, maar de
ook weer met de functies van muren en het
structuur wel voor een bepaalde dichtheid zorgt,
binnen/buiten-gevoel. House NA is een geheel
wordt de illusie van een half-afgebakende ruimte
van plateaus tussen de 2 en 7,5 vierkante meters
gecreëerd.
die met trappetjes van enkele treden met elkaar
Sou Fujimoto is dus een architect die op zoek gaat
zijn verbonden. Het geheel is opgehangen in een
naar gevoelens van primitiviteit en geborgenheid,
staalconstructie.
maar daarnaast vindt hij menselijke interactie erg
Fujimoto heeft hier een boom als inspiratiebron
belangrijk. Met name het grotprincipe komt in
gebruikt. In een boom is alles met elkaar ver-
veel van zijn ontwerpen terug. Ook is het subtiele
bonden. Door ruimtes slechts vaag te definiëren
spel tussen binnen en buiten en het gevoel van
en alles dwars over elkaar heen te leggen, wil
binnen of buiten zijn een van de veel terugko-
Fujimoto de kwaliteit van de ontmoeting verho-
mende thema’s in zijn ontwerpen. Hij is eropuit
gen. Die zal zo eerder spontaan en onverwacht
een vormloze vorm te ontwerpen, zodat het
plaatsvinden, waardoor de kwaliteit erop vooruit
ontwerp een jas is, die mensen zelf aan kunnen
gaat, aldus Fujimoto. Het geheel is erg open en
trekken.
juist bij de buitenruimte lijkt te horen. De strikte scheiding tussen binnen en buiten, die een muur normaal genereert, heeft hij in meerdere muren proberen te vangen, waardoor het gevoel bij één van die muren juist overkomt als open. Een project van Fujimoto waarbij het gevoel van een grot misschien nog wel het beste tot uiting is
transparant ontworpen en verwijst naar prehistorische tijden, waarin mensen ook in bomen woonden. Fujimoto’s ontwerp voor een bibliotheek in Tokio is ook erg bijzonder en conceptueel weer van eenzelfde strekking. In het ontwerp voor de
Afbeeldingen 2
bibliotheek van de Musashino Art University is de bezoeker steeds omgeven (en beschermd) door boeken, doordat Fujimoto grote muurvlaktes gebracht, is zijn houten bungalow. Hierbij heeft
gebruikt als boekenkasten. Daarnaast gebruikt hij
hij houten balken van 350x350 mm als een soort
ook de ruimte onder traptreden als kasten. Het
ingenieus Jengaspel gestapeld tot een kleine, pri-
ontwerp gaat eigenlijk terug naar de oergedachte
mitieve woonhut. Hij heeft hierbij – waarschijnlijk
van een bibliotheek: omgeven worden door boe-
zijn ideeën over onopzettelijke, grotachtige archi-
ken. Hij heeft een immens lange boekenkast als
tectuur in gedachten houdende – geen gebruik
een spiraal ontworpen en wil aan de binnenkant
gemaakt van een extra afwerking; de constructie
van die spiraal weer een geborgen, grotachtig
is de hut. Mede door de natuurlijke aard van het
gevoel creëren.
materiaal hout, zorgt Fujimoto er hier voor dat
Meer recent opereert Fujimoto ook buiten Azië.
zijn nagestreefde ‘grotachtigheid’ op een inven-
Zo ontwierp hij het prestigieuze Serpentine
tieve, primitieve manier verwerkt wordt.
Gallery Pavilion van 2013. Zijn ontwerp omvat
1
5
4
3
1. Serpentine Galery Pavillion, London, UK, 2013 (foto: Iwan Baan) 2. House NA, Tokio, JP, 2010 (foto: Iwan Baan) 3. House N, Oita, JP, 2008 (foto: Edmund Sumner) 4. Musashino Art University Library, Tokio, JP, 2010 (foto: Instan-tane) 5. Wooden House, Kumamoto, JP, 2008 (foto: Sou Fujimoto)
bronnen 1. Rob Gregory (2009); “HOUSE N SOU FUJIMOTO ARCHITECTS” The Architectural Review 2. Nuijsink, Cathelijne. “LIGHT AND AIRY”, MARK 36, feb/mar 12 3. “Final Wooden House / Sou Fujimoto” 23 Oct 2008. ArchDaily 4. Portilla, Daniel. “Serpentine Pavilion / Sou Fujimoto” 07 Jun 2013. ArchDaily 5. “Musashino Art University Museum & Library / Sou Fujimoto” 28 Jun 2011. ArchDaily.
CHEPOS | 45
Rjukan: de stad die uit de schaduw werd gehaald De winterdepressie, een welbekende kwelling die velen van ons tergt. In noordelijke landen speelt deze vaak nog heftiger op en zorgt zelfs voor een groot aantal zelfmoorden. Het Noorweegse stadje Rjukan heeft jarenlang met dit probleem gekampt, maar heeft de oplossing gevonden: er werden drie enorme spiegels geïnstalleerd, die licht brachten in de levens van de inwoners. concentreren zodat een klein deel van de stad in Tekst: Wouter Loomans
de spotlight zou komen te staan. Er werd gekozen voor de tweede optie, waarbij het licht, 85% van
Het stadje, dat iets meer dan drieduizend
zijn felheid behoudend, wordt gereflecteerd op
inwoners telt, is omringd door hoge bergen die
het stadsplein.
hun schaduwen over de stad werpen. Hierdoor
Zodoende werden er drie grote spiegels met elk
ziet de stad een halfjaar lang, van september tot
een oppervlakte van 17m² per helikopter 450
maart, geen zon. Tijdens die maanden is het niet
meter boven het dorp geïnstalleerd. Ze worden
echt donker, maar kan de lucht beter beschreven
bestuurd door automatische computers, zodat
worden als grauw. De levens van de bewoners
het licht optimaal opgevangen en gereflecteerd
namen deze kleur langzaam over; de behoefte
wordt. De elektriciteit voor dit systeem wordt
naar de zon bleek groot te zijn.
opgewekt door de zonnecollectoren die zich vlak onder de spiegels bevinden. Hierdoor is het
Honderd jaar geleden werd het plan voor het
project dus in zijn energie zelfvoorzienend.
plaatsen van de spiegels al bedacht, maar de financiële middelen waren beperkt. Daarom
Aanvankelijk was er onder een deel van de
werd er gekozen voor een andere oplossing:
inwoners weinig enthousiasme te vinden voor
een kabelbaan die de inwoners voor vijf kronen
de spiegels. Het project was duur (€ 628.000,-)
vijfhonderd meter hoger afzette waar ze konden
en dat geld kon beter ergens anders ingestoken
genieten van de zon, een lekker kopje koffie en
worden, meenden zij. Het is natuurlijk lastig om
een formidabel uitzicht.
een waarde aan zonlicht te geven. Nu de spiegels
Nu, 85 jaar na de installatie van de kabelbaan,
eenmaal staan zijn veel sceptici overtuigd. Zo
heeft men het oorspronkelijke plan gerealiseerd,
zegt één van de inwoners, die zich aanvankelijk
zodat mensen ook in het stadje zelf van de zon
bij de tegenpartij schaarde: “Het is verwarmend,
kunnen genieten.
niet alleen fysiek, maar vooral mentaal.”
De ontwerper stond voor de keuze: het zonlicht wijdverspreiden over de stad, waardoor het sterk verzwakt zou worden, of juist het licht 46 | CHEPOS
bronnen 1. www.theguarian.com 2. www.bbc.co.uk
Afbeeldingen 1 3 2
1. Beachvolleyballende inwoners bij de onthulling van de spiegels. (bron: www.bbc. co.uk) 2. v.b.n.b.: Hoekberekening concept. (bron: youtube.com) Het zonlicht, vallend op het stadsplein. (bron: ibtimes.com) De spiegels die het licht reflecteren. (foto: Ntb Scanpix/Reuters)
Spiegels Bergdal Noorwegen
that’s why
Macht en Machteloosheid COLUMN: het dagelijks leven van de architect Adriaan Jurriëns is alumnus en oudredacteur van de Chepos. In elke editie schrijft hij een column over zijn dagelijkse bevindingen als zelfstandig architect.
Ik heb nooit heel goed begrepen waarom veel
De specificaties bleken bijzonder: wanneer de
lovenswaardig, maar ook de manier waarop ze
architecten en bouwkundigen verzuchten wan-
stijl van een kozijn een hoogte van 2,6 meter
die weten uit te voeren. En misschien wel vooral
neer zij moeten nadenken over architectonische
overschreed, brak het angstzweet uit bij veel
dat laatste. En dan ook te bedenken dat ze niet
details. In details komen zoveel gedachten,
toeleveranciers. Bij andere leveranciers werden
alleen bijzondere producten toepassen, maar
dimensies en afwegingen bij elkaar waar wel uren
de profielen dusdanig dik dat dit het ontwerp
ook nog eens hun eigen bouwdelen ontwerpen.
over te filosoferen valt. Filosoferen over slimme
verpestte en weer andere schuifpuien bleken sim-
Het is jammer dat de lofredes die vaak worden
technische oplossingen op detailniveau, die tege-
pelweg te prijzig te zijn. Ondertussen fronste de
toegedicht door architectuurhistorici nauwelijks
lijkertijd de gedachte van een gebouw ademen.
opdrachtgever bij mijn bezwaren. Wat maakte de
iets vermelden over de strubbelingen in het ont-
De details vormen daarmee het summum van de
dikte van de profielen nu uit? En wat is nu precies
werpproces. En vooral wat we als architectenge-
architectuur.
het probleem met die tussenkalf in het kozijn? En
meenschap daarvan kunnen leren. Enige politieke
moest de schuifpui per se worden weggewerkt in
handigheid in het overleg met opdrachtgever,
De zwaarmoedigheid die gepaard gaat met het
de muur? Terwijl ik bij de zoveelste kozijnenboer
ontwerpen van bouwknopen is wellicht terug te
was, bekroop mij even het gevoel van opgeven.
voeren naar de tragedie die erachter schuilgaat.
Hoeveel van die lelijke showrooms met lelijke
Welke goddelijke pretenties er ook schuilgaan
kozijnen moest ik nog binnenlopen? Mijn geduld
achter een ontwerp, de tragiek wil dat de details
werd beloond. Na lang speurwerk viel alles
in zichzelf altijd onbedoeld de aandacht op zich
dan toch op zijn plek. De juiste schuifpui was
vestigen. In het beste geval liggen deze sporen
gevonden.
“Wat je als architect niet weet, werkt al gauw in je nadeel”
van de maakbaarheid in het verlengde van de ontwerpgedachte. In het ergste geval kunnen
Het schuifpuiendilemma staat niet op zich-
details architectuur daardoor grondig verpesten.
zelf. Vrijwel alle bijzondere details hebben een
adviseurs, aannemers, toeleveranciers en al wat
Vooral wanneer er te veel aan het toeval wordt
vergrote kans om het middelpunt te worden
er nog niet meer bij komt kijken, kan hen niet
overgelaten, kunnen details hun eigen leven gaan
van discussie. En bij ieder detail moet je goed op
ontzegd worden. Het lijkt wel alsof zij nimmer de
leiden om zo als een ware dissonant het samen-
de hoogte zijn van alles wat erbij speelt. Van de
macht over het bouwproces verliezen.
spel van het ontwerp te ondermijnen. Geen archi-
mechanica en bouwfysica tot de uitvoerbaarheid
Afgezien van deze halfgoden in de architectuur
tectonische filosofie is in staat om slechte details
en betaalbaarheid. Wat je als architect niet weet,
zullen veel ontwerpbeslissingen een compromis
te verhullen. Details verdienen dus aandacht.
werkt al gauw in je nadeel. Voor je het weet gaan
zijn tussen verschillende afwegingen. Het is haast
Genoeg aandacht in het ontwerp voor bouw-
Jan en alleman ervandoor met het keurig uitge-
onmogelijk om controle te hebben over iedere
kundige details is echter onvoldoende. Naast
detailleerde ontwerp, om aan de finesse ervan
schroef in het gebouw. Als architect kun je het
de complexe technische puzzel zijn details het
voorbij te gaan. En meestal zonder goede reden.
je niet veroorloven het ontwerp eeuwen op de
product van gevoelens, garanties, keurmerken en
De macht die je als architect over het ontwerp
tekentafel te laten zwerven. Je zal verstandig je
- niet onbelangrijk - het budget. Neem als voor-
hebt, zit in de brede technische kennis van het
inzet moeten afwegen; wat is de moeite waard,
beeld een schuifpui in gedachte. Geen goddelijke
bouwen. Het strijdveld van een ontwerp bevindt
en wat niet. En wat mij betreft zit ook daarin
gedachte, maar populair bij zowel architecten
zich in de details. Hoe groter de technische kennis
grootse architectuur: ondanks de beperkte mid-
als opdrachtgevers zijn deze verkrijgbaar in vele
is, hoe groter de greep op het ontwerpproces en
delen toch exact de juiste afwegingen weten te
soorten en maten. En daar begint de oefening in
het eindresultaat. Een architect die zijn ogen even
maken. Schipperen tussen macht en machte-
geduld. Hoe overtuig je je opdrachtgever van de
toeknijpt, zal machteloos moeten toekijken.
loosheid. Architectuur is een weg met een lange
juistheid van juist die ene schuifpui (en niet dat
Onverminderd groot is dan ook mijn waardering
adem, geduld en toewijding. De volgende keer
andere ding met lompe detaillering)?
voor de grote bouwmeesters zoals Mies van der
dat een architectuurstudent zich verzucht op
Met één van mijn opdrachtgevers heb ik inmid-
Rohe, Peter Zumthor, Carlo Scarpa of John Paw-
een bouwkundig detail kunnen we hem hoopvol
dels bij talloze kozijnenboeren gezeten om
son. Niet alleen is hun architectuur op zichzelf
meedelen dat het alleen maar erger wordt.
de juiste schuifpui bij het ontwerp te kiezen. column adriaan jurriËns
CHEPOS | 47
DENK JIJ DAT ZE IN EINDHOVEN IETS WETEN VAN BOUWEN? En of ze in Eindhoven iets weten van bouwen. Kijk maar eens naar een aantal markante gebouwen zoals Het Klokgebouw, Evoluon, Strijp-S en het Van Abbemuseum. Bij Drukkerij Snep bouwen ze,
elke dag opnieuw, aan een goede samenwerking en het ‘slim’ maken van mooi drukwerk. Maar voor stijlvolle ontwerpen en slim bouwen moet je bij CHEOPS zijn, de studievereniging Bouwkunde van de Technische Universiteit Eindhoven.
www.snep.nl
tools
Apps tekst: Lennert Evers
Ontdek je omgeving Titel: Map Live Wallpaper Ontwikkelaar: Android Labs Besturingssysteem: Android Prijs: gratis Wanneer je als bouwkundestudent een stad
Schaduwstudie op locatie
bezoekt, kijk je vaak door een andere bril dan de
Titel: Autodesk FormIt
gemiddelde persoon. Details in de gevel vallen
Ontwikkelaar: Autodesk Inc.
je eerder op dan de knalrode sale-stickers op
Besturingssysteem: Android/iOS
de winkelruit. Heb je een specifieke interesse in
Prijs: gratis
stedebouw, en draait je telefoon op Android, dan kan Map Live Wallpaper een stadsbezoek
Locatiebezoek is een vast onderdeel van het pro-
Ook het samenvoegen van meerdere volumes en
nog interessanter maken. Eenmaal ingesteld als
jectwerk. In die ene dag moet je zoveel mogelijk
het uitsnijden van vormen behoort tot de moge-
achtergrond toont deze app de omgeving van je
informatie over het gebied verzamelen. Foto’s,
lijkheden, evenals het toepassen van materialen.
huidige positie. Je kunt kiezen uit verschillende
schetsen en aantekeningen, verder dan dat komt
Het navigeren vergt wel enige oefening. Als het
stijlen voor de plattegrond. Zwart-wit, gearceerd,
het vaak niet. Met FormIt van Autodesk kun je nu
model naar wens is, kun je de dag en het tijdstip
met benadrukte bebouwing of zoals op onder-
ook een schaduwstudie toevoegen aan dit rijtje.
bepalen waarvoor je de schaduwwerking wilt be-
staand screenshot in aquarel; er is een ruime
Allereerst laad je een satellietfoto van je locatie in.
kijken. Een exporteerfunctie is er echter nog niet.
keuze voorhanden. Ook het zoombereik is aan te
Op een manier die aan SketchUp doet denken,
passen, zodat je op straat-, wijk- of stadsniveau
voeg je vormen toe aan de plattegrond. Deze
de omgeving kunt analyseren.
kun je verplaatsen, optillen, vergroten en draaien.
Breng je plattegrond tot leven Titel: Augment Ontwikkelaar: Augment Besturingssysteem: Android/iOS Prijs: gratis (demo) Steeds vaker wordt er bij projecten verwacht dat je een ontwerp in 3D uitwerkt. Al langer wordt het gebruik van Revit en ArchiCAD aangemoedigd. Voor de eindpresentatie maak je van deze virtuele modellen echter platte plaatjes om in een powerpoint of op een poster weer te geven. Met Augment breng je daar verandering in. Met deze app kun je rondom een 3D-model kijken met je camera, door het lezen van een afbeelding naar keuze. Aanmelden doe je op augmentedev.com, waarna je onbeperkt (openbaar) eigen modellen kunt uploaden. Wil je dat anderen na het scannen van jouw poster automatisch de juiste modellen krijgen, inclusief vooraf ingestelde grootte en positie, dan kies je voor een abonnement. Of je neemt vlak voor je eindpresentatie een proefabonnement van veertien dagen. apps voor bouwkundestudenten
CHEPOS | 49
Lekker weg in eigen land
‘s-hertogenbosch
’s-Hertogenbosch, een stad waar de meeste studenten voorbijkomen met de trein en er alleen uitstappen als de NS weer eens faalt. In deze nieuwe rubriek ‘Lekker weg in eigen land’ stap ik een keer uit in ’s-Hertogenbosch om te onderzoeken wat er allemaal te doen en te zien is. Tekst: Jolijn van Keulen
Hoewel het deze dag het beste weer van de week
VVV en vervolg mijn weg naar het museumkwar-
Noordbrabants Museum, maar smaken verschil-
is, is het toch grijs als ik uit de trein stap op station
tier van ’s-Hertogenbosch.
len natuurlijk. Als je alleen geïnteresseerd bent in
’s-Hertogenbosch. Vanaf het station is het niet
één van de twee musea kun je ze natuurlijk ook
ver lopen naar het centrum. Ik begin mijn dagje
Het museumkwartier is ontworpen door Bier-
weg bij de VVV van Den Bosch, gelegen aan de
manHenket en MTD Landschapsarchitecten en
Markt. De VVV is gevestigd in de Mondriaan,
is in mei 2013 geopend. In het museumkwartier
het oudste bakstenen woonhuis van Den Bosch
zijn twee musea ondergebracht: het Noord-
(sommigen beweren zelfs van Nederland). Gewa-
Brabants Museum en het Stedelijk Museum
pend met een stadskaart verlaat ik even later de
’s-Hertogenbosch. De musea liggen rond de
afzonderlijk bezoeken.
paleistuin en je kunt helemaal rondom de tuin en door beide musea lopen. Ik begin bij het Noordbrabants Museum, waar ik een combiticket koop en een plattegrond krijg. De vele zalen met kunst van kunstenaars uit Noord-Brabant en de Zuidelijke Nederlanden van de Romeinse tijd tot nu overdonderen me een beetje. Waar moet ik beginnen? Op goed geluk loop ik de eerste zalen in van de vaste tentoonstelling die zich in het mo-
Na mijn museumbezoek loop ik richting de Sint
numentale deel van het museum bevindt. Na een
Jan. Voor vele Bosschenaren is de Sint Jan het
paar zalen heb ik het wel weer een beetje gezien.
symbool voor hun stad. De grote kathedraal is
Het zijn mooie kunstwerken, maar misschien
gebouwd in 1380 in de Gotische stijl. Met de
een beetje te veel. Ik besluit door te lopen naar
spitsbogen, de kruisgewelven, de beelden en
de nieuwe uitbouw waar expositieruimtes voor
schilderingen is er genoeg te zien. Zittend op
tijdelijke tentoonstellingen zijn geplaatst. Deze
een kerkbank laat ik de grote ruimte even op me
tentoonstellingen vind ik interessanter en hier
inwerken. Het is onvoorstelbaar dat ze destijds
blijf ik dan ook langer hangen. Na alles gezien te
al zulke imposante, grote gebouwen konden
hebben loop ik door langs de paleistuin naar het
verwezenlijken. Eenmaal weer buiten, maak ik
Stedelijk Museum, dat zich in een gloednieuw
nog even een rondje om de kathedraal en vind
groen gebouw bevindt, waardoor het gebouw
het engeltje dat ik zoek; in de rij van klassieke
goed te onderscheiden is. Het Stedelijk Museum
engelen staat een engel in spijkerbroek met een
richt zich op hedendaagse kunst en design. Het
mobieltje, druk in gesprek.
museum heeft twee tentoonstellingsruimtes die
50 | CHEPOS
via een prachtige, spiraalvormige trap te bereiken
Ondertussen is het zonnetje doorgebroken en
zijn. Zelf ben ik een groter fan van hedendaagse
loop ik door de vele kleine historische straatjes
kunst dan van de oudere kunstwerken van het
in het centrum. Ook als je wilt winkelen, is ’slekker weg in eigen land
TOOLS Hertogenbosch een geschikte plek; alle soorten
over de vestingwerken van ‘s-Hertogenbosch.
station toe lopen, mannen in pakken die duidelijk
winkels zijn aanwezig en in de zomer staan de
Het driehoekige gebouw ligt voornamelijk onder
naar een meeting in een van de kantoorgebou-
pleinen vol met terrassen. Na de lunch loop ik
de grond. Het dak, bedekt met gras, steekt een
wen gaan en moeders op de fiets met voor- en
naar de zuidelijke vestingwerken van de stad.
stukje boven het maaiveld uit. Het gebouw gaat
achterop een kind. De grote diversiteit aan
Nadat de stad in 1196 stadsrechten had gekre-
goed op in zijn omgeving. Bij de ingang word ik
gebruikers karakteriseert de wijk. Opvallende ge-
gen, werd kort daarop begonnen met de bouw
begroet door een man die mij graag alles wil laten
bouwen in de wijk zijn het kantoorgebouw Riva
van een stadsmuur om de stad te beschermen.
zien. Met de trap dalen we af het gebouw in, een
en appartementencomplex Armada. In tegenstel-
Ongeveer een eeuw later werd er een nieuwe
stukje terug in de tijd. Midden in het informatie-
ling tot de vele rechte gebouwen in de wijk zijn
stadsmuur gebouwd om de sterk gegroeide stad.
centrum staat een ronde toren van de stadsmuur,
deze gebouwen deels rond. Kantoorgebouw Riva
In de zeventiende eeuw voldeed de stadsmuur
die is ingebouwd bij het maken van het bastion.
is ontworpen door Bureau Ritzen Architecten. Het
niet meer en werden er negen bastions gebouwd
Dwars door het gebouw loopt de stadsmuur. De
gebouw is aan de ene kant ovaal en loopt aan de
om de stad beter te kunnen verdedigen. De ves-
man van het informatiecentrum laat mij enthousi-
andere kant uit in een punt, als een druppel. Dit
tingwerken van ’s-Hertogenbosch zijn nog goed
ast alle bijzondere details zien en onder het genot
zorgt ervoor dat het gebouw twee totaal verschil-
zichtbaar; zeker na de renovatie van de afgelopen
van een kopje thee krijg ik een korte film te zien
lende karakters heeft, afhankelijk van vanaf
jaren. Als je vanuit de straten van het centrum
over de geschiedenis van de vestingwerken. Dit
welke kant je het gebouw bekijkt. Ook het appar-
aankomt bij de zuidelijke stadsmuur, sta je opeens
kleine paviljoen is zeker een bezoekje waard, aan
tementencomplex Armada heeft twee karakters.
voor een grote vlakte. Net naast het stadscen-
de ene kant omdat het interessant is om meer
Al vaak heb ik deze gebouwen gezien vanuit de
trum ligt het Bossche Broek, een natuurgebied
te weten te komen over het ontstaan van de
trein, maar dan alleen de gebogen roestvrijstalen
midden in de stad. In de Middeleeuwen was dit
vestingstad en aan de andere kant omdat het een
gevels. Achter deze gevel schuilt een bakstenen
stuk open terrein erg belangrijk voor de verdedi-
mooi stukje architectuur is.
gebouw. Door de vele verschillende materialen
ging van de stad. Het moerassige terrein maakte
die gebruikt zijn aan de achterkant van het com-
het moeilijk voor vijanden om de stad te bena-
Tip!
plex is het beeld niet zo sterk als vanaf de andere
deren. In de jaren veertig waren er plannen om
Download de VVV ’s-Hertogenbosch-app. In deze
kant. Het complex is ontworpen door Anthony
het gebied om te toveren tot villawijk, maar nu ik
applicatie vind je veel informatie over de gebouwen
(Tony) Mc Guirk en heeft in 2003 de Bossche
hier uitkijk over het gebied ben ik blij dat dat plan
in de stad, culturele evenementen en bezienswaar-
architectuurprijs gewonnen.
niet is doorgegaan. Veel Bosschenaren gaan op
digheden.
een zonnige dag wandelen en hardlopen in het Bossche Broek. In de zomer varen er rondvaart-
En dan is het alweer tijd om terug te keren naar Mijn trip naar ‘s-Hertogenbosch sluit ik af met
Eindhoven. Het is al aan het schemeren als ik naar
boten die de vestingwerken en het Bossche Broek
een bezoek aan het Paleiskwartier, de vernieuwde
de trein loop, mijn buik nog goed gevuld door de
laten zien. Jammer genoeg moet ik het doen met
wijk net achter het station. Op mijn weg daar-
Bossche Bol. Tijdens de treinrit neem ik mezelf
het uitzicht vanaf de wal. Na bijna in het water te
heen stop ik nog even bij Banketbakkerij Jan de
voor in de zomer nog eens terug te keren naar
zijn gevallen om die ene prachtige foto te maken,
Groot, want bij een bezoek aan ’s-Hertogenbosch
’s-Hertogenbosch, want ik heb nog lang niet alles
ga ik naar Bastion Oranje waar het Bastionder
moet er een Bossche Bol gegeten worden. Het
kunnen zien!
staat. Het Bastionder is een informatiecentrum
eten van een Bossche Bol is nog een hele opgave en een witte slagroomneus is niet te voorkomen. Het Paleiskwartier is een nieuwe wijk, gebouwd in de afgelopen tien jaar. Voorheen lag er een industriegebied, maar dat was zo verouderd dat het langzaam leegtrok. Nu wordt er gewoond, gewerkt en gestudeerd. De wijk kent veel pleinen
Afbeeldingen 1 23 4 5
6
7 8
1. Station ‘s-Hertogenbosch 2. Kantoorgebouw Riva 3. Straat in ‘s-Hertogenbosch 4. De Mondriaan 5. Stedelijk Museum ‘s-Hertogenbosch 6. Engel op Sint Jan 7. Vestingwerken 8. Bastionder
en groenvoorzieningen. Dit was mogelijk doordat veel parkeerplaatsen ondergronds gelegen zijn. Terwijl ik ronddwaal door de wijk kom ik stromen studenten tegen die over de pleinen naar het CHEPOS | 51
52 | CHEPOS
Fotocie
tools
REFLECTIES Opvallend in het aanzicht van De Rotterdam is het samenspel met de Maas. Gezien vanaf de Erasmusbrug speelt het water een prominente rol in het beeld. De Rotterdam wordt gereflecteerd in het water, maar tegelijkertijd reflecteert De Rotterdam de omgeving ook in zijn gevel. Dit heeft ons ertoe aangezet op zoek te gaan naar reflecties in onze omgeving en deze op een interessante manier in beeld te brengen. Tekst: Fotocie Tegenwoordig schieten in grote steden de
om een realistische reflectie vast te leggen, omdat
glimmende wolkenkrabbers uit de grond. De
er altijd een zekere vervorming optreedt. Dit is
torenhoge vliesgevels zijn een uitstekend middel
tegelijkertijd de charme.
om op een andere manier naar de omgeving te
De foto van het gemeentehuis in Eindhoven bij-
kijken. Door met reflecties te spelen, heb je de
voorbeeld (6), lijkt in eerste instantie een normale
macht om een nieuwe omgeving te creĂŤren of te
foto van het gebouw, maar toch werkt het beeld
laten zien. Vanuit verschillende hoeken verandert
vervreemdend. Bij nader inzien blijkt het een re-
het perspectief, symmetrie kan een gebouw
flectie van het gebouw in een waterplas. Door de
verdubbelen en een oneffen oppervlak kan een
foto, en daarmee ook de reflectie, om te draaien,
vreemde transformatie opleveren. Het is lastig
houd je je hersenen voor de gek.
Afbeeldingen 1. - 6. Eindhoven 7. Rabobank Utrecht 8. Opera in Oslo
1 4 2 5 3 6
7 8
CHEPOS | 53
Dan Graham: Models and Beyond
1 feb - 25 mei
In Museum De Pont in Tilburg is een overzicht te
Bouwkundefeest #3: #doityourselfie
12 mrt
Het derde bouwkundefeest van het jaar staat weer voor de deur! Ben je het stude-
vinden van de conceptkunstenaar Dan Graham. Tot 25 mei presenteert dit
ren even zat en wil je lekker een avondje losgaan? In Café Thomas zullen
museum voor hedendaagse kunst een overzicht van deze baanbrekende
weer de eerste tweehonderd bier gratis aangeboden worden en bij entree
Amerikaan, die sinds de jaren zestig de relatie tussen architecturale omge-
ontvang je ook nog eens een lekker shotje. Het thema is niet alleen bouw-
vingen en de bewoners analyseert. De tentoonstelling omvat architectuur-
kundegerelateerd, maar gaat ook nog eens helemaal met zijn tijd mee; het
modellen, foto’s en videowerken.
is namelijk ‘Do it your selfie’! Dus bedenk een leuke outfit en voeg je bij de
Museum De Pont, Tilburg
feestgangers! Café Thomas, Stratumseind
Marcel Wanders: Pinned Up
1 feb - 15 jun
24UP
In het Stedelijk Museum in Amster-
Het 24-UursProject wordt dit jaar al voor
dam is tot 15 juni de tentoonstelling ‘Marcel Wanders: Pinned Up’ te zien.
1 - 2 apr
Hier wordt het grootste overzicht van deze Nederlandse topontwerper
hier al over kunnen lezen op pagina 10-12. Waar deze multidisciplinaire ac-
tentoongesteld. Marcel Wanders is bekend van designlabel ‘Moooi’ en brak
tiviteit dit jaar plaatsvindt, is nog geheim, net als de opdracht. We kunnen
in 1996 internationaal door met zijn Knotted Chair. In de tentoonstelling
echter al een klein extraatje onthullen: na het 24UP kan je met je ontwerp
zullen naast deze geknoopte stoel nog vele meubels, sieraden en allerhande
doorstromen naar een grotere wedstrijd, waarvan de eerste prijs 5000 euro
andere objecten worden geshowd.
bedraagt! De kosten bedragen 20 euro en je kan je tot 24 maart inschrijven
Stedelijk Museum, Amsterdam
bij de CHEOPS-balie of via de CHEOPS-website. Kijk voor meer informatie
de veertiende keer georganiseerd. Je hebt
op www.24up.nl Locatie blijft nog geheim
VOILA! - Jonge architecten en landschapsontwerpers
11 mrt - 5 apr
In ARCAM in Amsterdam is tot 5
april het werk van jonge, talentvolle ontwerpers te zien, die zich tot doel hebben gesteld om bij te dragen aan de vooruitgang van hun vakgebied en onze leefomgeving. De geselecteerde ontwerpen zijn projecten waarbij het onderscheid tussen bebouwing en natuur is opgeheven. Op 11 maart wordt de tentoonstelling geopend door Mels Crouwel.
agenda CHEOPS
ARCAM, Amsterdam
54 | CHEPOS
EVENTS
TOOLS
Algemene Ledenvergadering #3
23 apr
Architectuurcentrum Eindhovenexcursie naar Nijmegen
De derde algemene ledenvergadering van het 28e bestuur zal plaatsvinden op woensdag 23
Op 22 mei wordt door Architectuurcentrum
april. Ben jij benieuwd hoe het met CHEOPS gaat of wil jij hier je mening
22 mei
over uiten? Kom dan om 19.30 uur naar The Trafalgar Pub! Aansluitend is
gen georganiseerd. Op bepaalde vlakken is de ontwikkeling van Nijmegen
er de gelegenheid om samen gezellig een drankje te drinken.
vergelijkbaar met die van Eindhoven; groene stedelijke kwaliteiten en een
The Trafalgar Pub, Dommelstraat
focus op het thema kennisstad worden in beide steden belangrijk geacht.
Eindhoven een architectuurexcursie naar Nijme-
Daarnaast is de recente bebouwing aan de overzijde van de Waal erg interessant.
Batavierenrace
Nijmegen
9 - 11 mei
De Batavierenrace is ’s werelds grootste studentenestafetteloop! Bijna tienduizend
Fotohunt
studenten rennen in 25 etappes een totale afstand van 175 kilometer; van Nijmegen naar Enschede. Verdeeld over drie ploegen wordt de estafette gelopen om vervolgens weer samen te komen op een grandioos feest op de
23 mei
Wil jij samen met vrienden een dagje plezier hebben en ook nog eens kans maken op een
campus van de Universiteit Twente. CHEOPS doet, zoals elk jaar, weer mee
mooie prijs? Met deze race is het de bedoeling dat je door heel Nederland
met een team enthousiaste bouwkundestudenten. Wil jij graag meelopen?
foto’s gaat reproduceren die de commissie van tevoren heeft uitgezocht.
Meld je dan aan bij de CHEOPS-balie.
Hierbij krijg je meer punten naarmate je verder weg reist en voor het maken
Nijmegen - Enschede
van bepaalde combinaties. Geen zorgen, het vindt plaats op vrijdag, dus je hebt gratis OV. Houd de posterborden in de gaten voor meer informatie.
Release Chepos 48
20 mei
heel Nederland
Kan jij ook geen genoeg krijgen van de Chepos? Bereid je dan maar alvast voor op de volgende
Cheposrelease! Hierbij kondigen we aan dat nummer 48 op 20 mei onthuld zal worden. Het FILE-thema is nog geheim, maar het belooft weer een mooie editie te worden. Daarnaast zal de release natuurlijk weer gepaard gaan met een gratis borrel, dus zet hem alvast in je agenda! Ook voor jou bestaat de mogelijkheid om een artikel te schrijven; in de vorm van de ChePOST. Ben je hierin geïnteresseerd? Stuur dan een mailtje naar cheposredactie@cheops.cc Vertigo
& architectuur CHEPOS | 55
COLOFON Chepos, bouwkundig magazine ISSN: 1873-183X cheposredactie@cheops.cc www.chepos.nl www.facebook.com/CheposPage www.twitter.com/CheposTweet www.issuu.com/chepos_cheops Chepos is een uitgave van CHEOPS, Studievereniging Bouwkunde van de Technische Universiteit Eindhoven. Voor onderzoek- en studiedoeleinden mogen teksten en afbeeldingen uit deze uitgave worden gebruikt, mits voorzien van bronvermelding. Uitzondering hierop vormen auteursrechtelijk beschermde afbeeldingen; deze mogen niet vermenigvuldigd of gepubliceerd worden zonder uitdrukkelijke toestemming van de auteur. CHEOPS, Studievereniging Bouwkunde Technische Universiteit Eindhoven Vertigo 1.15 Postbus 513 5600 MB Eindhoven T 040-2473140 info@cheops.cc www.cheops.cc Cheposredactie Ilke Broers, Geordy van Bussel, Patrick van Dodewaard, Lennert Evers, Evert Hollander, Sven van der Hulst, Jolijn van Keulen, Wouter Loomans, Taeke Offringa, Merijn Poels (hoofdredacteur), Marinde van Rooij, Frederike Zielman Redactiewerkzaamheden ook iets voor jou? Zoek je ruimte voor jouw mening? Stuur dan een mailtje naar cheposredactie@cheops.cc Aan deze editie werkten mee Fotocie, Adriaan JurriÍns, Studievereniging Stylos, Jacob Voorthuis, Jeroen de Winter, Astrid van Dun Met speciale dank aan Kees van Casteren, Erik Zonneveld, Bas Kegge (Geurst en Schulze), Joris van den Berg, Raymond Hengeveld (Heijmans), De Rotterdam Tours, Martijn Barendse Foto’s cover, pagina 4: Erik Zonneveld pagina 2, 56: Ossip van Duivenbode Offset Drukkerij Snep BV, Eindhoven Oplage: 1600 Advertentie-exploitatie Joris van den Berg: pr@cheops.cc
56 | CHEPOS
CD0209VV001
Let’s connect?! Wil jij zien op welke wijze Heijmans aan de ruimtelijke contouren van morgen bouwt? En ben jij nieuwsgierig welke spraakmakende en innovatieve concepten Heijmans HeijmansNL Facebook “f ” Logo
CMYK / .ai
Facebook “f ” Logo
ontwikkelt en realiseert?
CMYK / .ai
HeijmansNL
Blijf dan up-to-date en volg ons op Facebook & Twitter!