80,1,100,1,4,70,60,1
EXLIBRIS
Ως αρχαϊκά ελληνικά αλφάβητα αναφέρονται οι διάφορες τοπικές παραλλαγές του ελληνικού αλφάβητου στις περιοχές όπου βρισκόταν σε χρήση η ελληνική γλώσσα, ιδίως κατά την αρχαϊκή και πρώιμη κλασική περίοδο, πριν την εμφάνιση της τελικής εκδοχής των 24 γραμμάτων περί το 400 π.Χ. η οποία επικράτησε ως ενιαία μορφή έκτοτε. Όλες οι μορφές του αλφαβήτου πηγάζουν από τα αρχικά 22 σύμβολα του φοινικικού αλφάβητου, με την εξαίρεση του γράμματος Σαμέχ το οποίο εξελίχθηκε στο γράμμα ξι (Ξ) και χρησιμοποιήθηκε από μερικά μόνο από τα ελληνικά αλφάβητα, και με την εξαίρεση του γράμματος ύψιλον (Υ) για το φωνήεν ου (ΔΦΑ:/u, ū/), ενώ τα ήτα (Η), χι (Χ), φι (Φ), ψι (Ψ), ωμέγα (Ω) αποτελούν παραλλαγές των άλλων γραμμάτων και εξελίχθηκαν σε διαφορετικά γράμματα αργότερα. Τα τοπικά αλφάβητα, λεγόμενα και επιχωρικά, έχουν αρκετές διαφορές μεταξύ τους σε ότι αφορά τα γράμματα των συμφώνων χι (Χ), φι (Φ) και ψι (Ψ), στην χρήση των μακρόχρονων φωνηέντων ωμέγα (Ω) και ήτα (Η), στην απουσία ή την παρουσία του ήτα (Η) με την αρχική του μορφή, καθώς και στην χρήση διαφορετικών γραμμάτων όπως τα δίγαμμα (Ϝ ως /w/), κόππα (Ϙ ως /k/), σαν (Μ ως /s/) και σαμπί (Ϡ ως /ss/). Το σύστημα το οποίο επικράτησε ως η τελική μορφή του ελληνικού αλφάβητου ανταποκρίνεται περισσότερο στην έκδοση του ιωνικού αλφαβήτου στα βορειοδυτικά παράλια της Μικράς Ασίας, το οποίο υιοθετήθηκε από την Αθήνα το 403 π.Χ. και από εκεί έως τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. εξαπλώθηκε στον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο.
Το σαμπί ( σε αρχαίες επιγραφές, μεταγενέστερα Ϡ ϡ μόνο ως αριθμός), είναι παλαιό και παρωχημένο πλέον γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου, που εμφανιζόταν σαν γράμμα μόνο σε μερικές τοπικές παραλλαγές του αλφαβήτου στην αρχαία Ιωνία, και παρέμεινε σε χρήση αργότερα στην μετακλασσική Ελληνική μόνο σαν αριθμητικό σύμβολο για τον αριθμό 900. Σαν χαρακτήρας του αλφαβήτου, με την πρωτότυπη μορφή του που έμοιαζε με “Τ” ( ), χρησιμοποιόταν στην γραφή της Μιλήτου, της Εφέσου, της Αλικαρνασσού και άλλων πόλεων της Μικράς Ασίας, όπως επίσης και στην Μιλησιακή αποικία της Κυζίκου. Εμφανίζεται σε λέξεις όπου άλλες διάλεκτοι έχουν ή διπλό “σ” ή διπλό “τ”, όπως στη λέξη “τέσσαρα”/”τέτταρα”, που σε ιωνικές επιγραφές εμφανίζεται ως “τέ αρα”. Πιθανολογείται ότι δήλωνε φθόγγο παρόμοιο με διπλό [ss] ή [ts]. Αργότερα εισήχθη στο μιλησιακό σύστημα αρίθμησης, όπου χρησιμοποιήθηκε ως σύμβολο του αριθμού 900. Η αρχική ονομασία του γράμματος είναι άγνωστη. Πιθανολογείται ότι προήλθε από παραλλαγή του αρχαϊκού γράμματος “σαν”, και ενίοτε ονομάζεται “σαν” και σήμερα. Η σημερινή ονομασία “σαμπί” είναι επίσης μεταγενέστερη, των όψιμων βυζαντινών χρόνων. Φέρεται να προέρχεται ως σύνθετη λέξη Ὡσὰν πῖ (σαν - το γράμμα - πι), και βασίζεται στη σημερινή μορφή κεκλιμένου Π (Ϡ), που εξελίχθηκε κατά τα βυζαντινά χρόνια Στη νεότερη εποχή χρησιμοποιούταν επίσημα στη γραμματαρίθμηση ελληνικών νόμων και διαταγμάτων όπως δημοσιεύονταν παλαιότερα σε ΦΕΚ.
ΣΑΜΠΙ-SAMPI σάμπι-sampi σσ ττ Ϡ = 900 σαν πι Ϡϡ
† θάλαϡα † θάλαϡα
† ΘΑΛΑϠΑ
† θάλαϡα † θάλαϡα † θάλαϡα
KOΠΠΑ-KOPPA κόππα-koppa ηχός σαν του “κ” Ϟ = 90 Ϙ�Q μεταξί π και ρ Ϙϙ Ϟϟ Το κόππα (Ϙ ϙ σε αρχαίες επιγραφές, μεταγενέστερα Ϟ ϟ μόνο ως αριθμός) ή ϙόππα είναι γράμμα των πρώιμων ελληνικών αλφαβήτων μεταξύ του π και του ρ, που ισοδυναμούσε ηχητικά με το κ. Ενώ το γράμμα κάππα (κ) χρησιμοποιήθηκε στην ελληνική για να δηλώσει στη γραφή, ως τα μέσα περίπου του 6ου π.Χ. αιώνα το άηχο κλειστό ουρανικό σύμφωνο που προφέρουμε π.χ. στα νεοελληνικά κυρία ή και, την ίδια περίοδο για την απόδοση του άηχου κλειστού υπερωικού συμφώνου πρό των ο και υ, αυτού που προφέρουμε σήμερα στις λέξεις κόσμος ή ακούω χρησιμοποιήθηκε το γράμμα κόππα (ϙ). Έτσι στα αρχαϊκά ελληνικά αλφάβητα βρίσκουμε να γράφονται ΔΙΚΕ (δίκη), ΚΑΛΟΣ (καλός), ΑΛΚΙΒΙΑΔΕΣ (Αλκιβιάδης), αλλά ϘΑϘΟΣ (κακός), ϘΟΡΕ (κόρη), ΛΕϘΥΘΟΣ (λήκυθος), ϘΟΡΙΝΘΟΣ (Κόρινθος). Φωνολογικώς η χρήση δύο διαφορετικών γραμμάτων στις αρχαϊκές, κυρίως, επιγραφές
σημαίνει ότι το φωνολογικό σύστημα της Ελληνικής διέθετε δύο αλλόφωνα του κ: ένα ουρανικό και ένα υπερωικό, κάτι αντίστοιχο δηλαδή στην προφορά -αλλά όχι στη γραφήμε αυτό που συμβαίνει στη νέα Ελληνική. Η γενικευμένη χρήση ενός μόνο κ (του κάππα) από τα μέσα του 6ου π.Χ. αιώνα σημαίνει είτε ότι η διαφορά αυτή στην προφορά έπαψε από τότε να υπάρχει είτε ότι έπαψε απλώς να δηλώνεται στη γραφή. Ενώ για τη γραφή λέξεων χρησιμοποιήθηκε η μορφή του αρχαϊκού κόππα ( Ϙ ϙ ), στο ελληνικό σύστημα αρίθμησης το κόππα χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα με τη μορφή του κεραυνόμορφου κόππα ( Ϟ ϟ )για να δηλώσει τον αριθμό 90. Στο λατινικό αλφάβητο το γράμμα κόππα αντιστοιχεί στο γράμμα Q. Η παροιμία “Οὐδὲ ϙόππα γιγνώσκων” λέγονταν για εντελώς αδαή άνθρωπο.
ΔΙΓΑΜΜΑ DIGAMMA ϝαῦ - wau - waw φοινικικό - υάου ή βάου έκτο γραμμα ϝ=ϛ=6 δις+γάμμα Ϝϝ�Ff ήχος σαν του “w”
Το δίγαμμα (Ϝ ϝ σε αρχαίες επιγραφές, μεταγενέστερα Ϛ ϛ μόνο ως αριθμός) πιθανώς ονομαζόμενο ως ϝαῦ (βάου, wau) αρχικά, ήταν το έκτο γράμμα σε πρώιμες μορφές του ελληνικού αλφαβήτου. Η φωνητική αξία του ήταν ένας ασθενής διχειλικός συμφωνικός φθόγγος, όπως το αγγλικό w ([[w]]). Ο φθόγγος αυτός υπέστη σίγαση νωρίς – πριν τον 8ο αιώνα π.Χ. – στις Ιωνικές και Αττικές διαλέκτους της αρχαίας ελληνικής, αλλά διατηρήθηκε για περισσότερο χρόνο σε άλλες διαλέκτους. Το γράμμα Ϝ εμφανίζεται σε επιγραφές μέχρι τον 4ο αιώνα π.Χ. Πιθανολογείται ότι το αρχικό όνομα του γράμματος ήταν “ϝαῦ” ([wau]), κατά τη φωνητική του αξία και το ανάλογο φοινικικό γράμμα υάου. Τη μεταγενέστερη ονομασία “δίγαμμα” οφείλει στο σχήμα του (δις + γάμμα – διττό, διπλό, δύο φορές γάμμα). Την ύπαρξη του δίγαμμα στον Όμηρο κατέδειξε ο Άγγλος φιλόλογος Μπέντλεϊ, εξηγώντας πλήθος μετρικών ανωμαλιών και χασμωδιών στη γλώσσα των ομηρικών επών, που οφείλονταν στην απουσία του γράμματος κατά τη καταγραφή των επών με το κλασσικό ευκλείδειο αλφάβητο των 24 γραμμάτων (σε χρήση από το 403 π.Χ. μέχρι σήμερα) που δεν περιείχε πλέον το δίγαμμα. Στην παμφυλική διάλεκτο υπήρχε άλλο ένα γράμμα με αξία επίσης παρόμοια με το [v] ή [w], αλλά ξεχωριστό από το δίγαμμα, που είχε τη μορφή Ͷ και ενίοτε αναφέρεται σαν “παμφυλιακό δίγαμμα” Ν σήμερα. Στο ελληνικό σύστημα αρίθμησης το δίγαμμα, αφού ήταν έκτο στο αλφάβητο, συμβόλιζε τον αριθμό 6. Όταν αποβλήθηκε από το αλφάβητο, παρέμεινε σε χρήση με αυτήν την αριθμητική αξία. Κατά τον Μεσαίωνα υπέστη σύγχυση με το σύμπλεγμα στίγμα (“ϛ” = “στ”), του οποίου η τότε μορφή ήταν ίδια με τη μικρογράμματη μορφή του δίγαμμα και που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται για τον αριθμό 6 μέχρι σήμερα. Το δίγαμμα, καθώς είχε διατηρηθεί στη μορφή του ελληνικού αλφαβήτου που χρησιμοποιήθηκε στην Κάτω Ιταλία, διατηρήθηκε και στο λατινικό που προέκυψε από αυτό, ως F f στην αντίστοιχη θέση (6ο) με το αρχαίο ελληνικό αλφάβητο.
Το στίγμα (Ϛ ϛ) είναι σύμπλεγμα (λιγατούρα) των χαρακτήρων σ και τ, που χρησιμοποιείται στο ελληνικό σύστημα αρίθμησης ως σύμβολο του αριθμού έξι (6) και, παλαιότερα, στη θέση του ζεύγους στ για τη γραφή λέξεων όπως π.χ. στρατός (ϛρατός), στύλος (ϛύλος), αντίστασις (αντίϛασις) κ.λπ. Σήμερα χρησιμοποιείται σπάνια —σε κλασικά κείμενα για παράδειγμα— και τη θέση του στο ελληνικό σύστημα αρίθμησης έχει πάρει το στ΄. Τον Μεσαίωνα, αφού το δίγαμμα είχε πλέον εκπέσει σε αχρηστία ως γράμμα στην Ελληνιστική Κοινή και η χρήση του είχε περιοριστεί στην αναπαράσταση του αριθμού 6, το στίγμα ταυτίστηκε με το δίγαμμα λόγω σχεδιαστικής ομοιότητας (στην καλλιγραφία). Έτσι, σταδιακά το αντικατέστησε ως σύμβολο του αριθμού έξι. Ιστορικά το στίγμα δεν έχει κεφαλαία μορφή, διότι ως σύμπλεγμα δεν χρησιμοποιήθηκε στη θέση του Στ αλλά μόνο του στ, ενώ ως αριθμητικό ήταν πάντα πεζό. Σήμερα όμως, για να καλυφθεί η πιθανή μετατροπή σε κεφαλαία μιας λέξης ή φράσης που το περιλαμβάνει, σχεδιάστηκε και η κεφαλαία του μορφή, η οποία βασίστηκε στο c (μηνοειδές σίγμα).
ΣΤΙΓΜΑ STIGMA σ+τ ϛ=6 ϝ�ϛ Ϛ, ϛ = Στ΄
Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν γράμματα αντί για αριθμούς, κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούν να κάνουνε πολύπλοκους υπολογισμούς με απόλυτη ακρίβεια. Τα ψηφία 1, 2, 3, ... που συνηθίζουμε σήμερα ακόμα δεν είχαν ανακαλυφτεί, αφού πρώτοι τα εφάρμοσαν οι μεταγενέστεροι Άραβες. Παρόλα αυτά, ο Αρχιμήδης κατόρθωσε με γεωμετρικούς, αλλά και αριθμητικούς υπολογισμούς να εκτιμήσει τον αριθμό των κόκκων άμμου της Γης, πράγμα αφάνταστο για την εποχή του, αφού οι τότε επιστήμονες αρκούνταν να πιστεύουν ότι οι κόκκοι της άμμου είναι «αμέτρητοι». Το έργο του αυτό, με τον τίτλο Ψαμμίτης είναι ορόσημο της μαθηματικής επιστήμης. Οι αρχαίοι Έλληνες έγραφαν όλους τους αριθμούς από το 1 ως το 999 με γράμματα του αλφαβήτου και με την βοήθεια σημείων στίξεως, τα οποία ήταν • «΄» η κεραία επάνω και μετά από το γράμμα, • «,» η ανάποδη κεραία κάτω και πριν από το γράμμα, • «.» η τελεία μεταξύ των γραμμάτων • «¨» τα διαλυτικά επάνω από το γράμμα. Ξεκινώντας από αυτό το σύστημα γραφής, οι πιο σύνθετοι αριθμοί γράφονταν ως σειρά γραμμάτων, έτσι ώστε το άθροισμα να μας δίνει τον συγκεκριμένο αριθμό. Τα γράμματα γράφονταν και διαβάζονταν από τα αριστερά προς τα δεξιά. • Ο αριθμός 153 γραφόταν «ρνγ΄» ή «ρνγ».
• Ο αριθμός 780 γραφόταν «ψπ΄» ή «ψπ». • Ο αριθμός 306 γραφόταν «τϛ΄». Οι χιλιάδες (1000, 2000, κλπ) εκφραζόντουσαν με τα ίδια γράμματα όπως οι εννιά μικροί αριθμοί, είχαν όμως για διακριτικό τον τόνο εμπρός και κάτω του γράμματος. • Παραδείγματα • Το «,δ΄» σήμαινε 4.000, ενώ • Το 1823 γραφόταν «,αωκγ΄» • Το «,αζ΄» σήμαινε 1.007. Μυριάδες Για τους αριθμούς μεγαλύτερους του 9.999 χρησιμοποιούταν ο όρος μυριάς ή μυριάδες, το οποίο υποδηλώνονταν με το γράμμα «Μ» ή την συντόμευση «Μυ», το οποίο προηγείτο του αριθμού, και είχε τα γράμματα από πάνω. Ο Διόφαντος χρησιμοποιούσε για απλούστευση την τελεία, χρησιμοποιώντας τα ίδια γράμματα, και μάλιστα με τρόπο πολύ ανάλογο του σημερινού δεκαδικού συστήματος. • Ο Διόφαντος έγραφε τον αριθμό 3.069.000 ως «τϛ.θ» και τον αριθμό 331.776 ως «λγ.,αψοϛ» • Μερικές φορές συναντάμε δύο τελείες πάνω από έναν αριθμό που συμβολίζει την λέξη «μυριάδες». Π.χ. ¨ρ είναι 100 μυριάδες. Διπλά διαλυτικά, το ένα πάνω στο άλλο και πάνω από το γράμμα σημαίνουν δέκα μυριάδες μυριάδες, δηλαδή ένα δισεκατομμύριο (1.000.000.000). Κλάσματα Τα κλάσματα γράφονταν ως ζεύγος αριθμών. Πρώτα γραφόταν ο αριθμητής και μετά ακολουθούσε ο παρονομαστής, ο οποίος διακρινόταν από διπλή κεραία. • Το «ένα τρίτο» γραφόταν ως γ΄΄, ενώ ο αριθμητής στην περίπτωση αυτή παραλειπόταν. • Τα δύο πέμπτα γράφονταν ως «β΄ ε΄΄».
Ελληνικό Σύστημα Αρίθμησης
Γράμμα
Αξία
Γράμμα
Αξία
Γράμμα
Αξία
Γράμμα
Αξία
Α΄
1
Ι΄
10
Ρ΄
100
,Α
1000
Β΄
2
Κ΄
20
Σ΄
200
,Β
2000
Γ΄
3
Λ΄
30
Τ΄
300
,Γ
3000
Δ΄
4
Μ΄
40
Υ΄
400
,Δ
4000
Ε΄
5
Ν΄
50
Φ΄
500
,Ε
5000
Ϛ΄
6
Ξ΄
60
Χ΄
600
,Ϛ
6000
Ζ΄
7
Ο΄
70
Ψ΄
700
,Ζ
7000
Η΄
8
Π΄
80
Ω΄
800
,Η
8000
Θ΄
9
ϟ΄
90
Ϡ΄
900
,Θ
9000
Π
Δ Ξ
Ρ
80,1,100,1,4,70,60,1
Α Ο
� Η Παραδόξα είναι διαθέσημη προς αγορα. Περισσότερες πληροφορίες στο chris1996geo@gmail.com ή μέσο intsgram με μήνυμα στο λογαριασμό @morg.o.tron Η γραμματοσειρά φτιάχτικε απο τον Χρίστο Γεω ργάτο (Morg'o'tron) στα πλαίσια της διπλωματικής εργασιας για το πτυχίο στο Graphic Design.