Από το βιομηχανικό παρελθόν στο σύγχρονο «κατοικεῖν»

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε την υπεύθυνη διδάσκουσα, κυρία Μαρία Δούση για την ουσιαστική καθοδήγηση και υποστήριξή της στην εκπόνηση της παρούσας ερευνητικής εργασίας.

Τα βιομηχανικά κτίρια ενώ κατά τον 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ου ήταν συνδεδεμένα με την ανάπτυξη και την ευημερία των πόλεων σε κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο, η αποβιομηχάνιση στα τέλη του 20ου αιώνα επέφερε την οριστική εγκατάλειψή τους με άμεσες συνέπειες και στη δομή των πόλεων. Σήμερα αναγνωρίζονται ως τεκμήρια του πλούσιου βιομηχανικού αυ τού παρελθόντος που χρήζουν επανάχρησης για την αναβάθμιση της εικόνας

της σύγχρονης πόλης όσο της εξέλιξής της στο μέλλον. Η διαχείριση και

αξιοποίηση της βιομηχανικής κληρονομιάς αποτελούν ζητήματα προβλημα

επιστημονικών ομάδων, φορέων, εθνικών κυβερνήσεων και θίγονται στα πλαίσια συνεδρίων, διαλέξεων και ημερίδων.

Ομόφωνα προβάλλεται η συμβατή επανάχρηση των πρώην βιομη χανικών μονάδων που αποσκοπεί στη διασφάλιση της διαχρονικότητας και τις ιστορικότητάς τους, μέσω και της απόδοσης μιας νέας χρήσης που να συμ βαδίζει με τις σύγχρονες αστικές ανάγκες. Δεδομένου ότι δίχως λύση παρα μένει σε παγκόσμιο επίπεδο το ζήτημα στέγασης του ολοένα αυξανόμενου πληθυσμού, η επανάχρηση του βιομηχανικού αποθέματος ως συγκροτήματα κατοικιών θα μπορούσε να συμβάλλει εν μέρει στην αντιμετώπισή του. Η παρούσα ερευνητική εργασία πραγματοποιείται στα πλαίσια ολο κλήρωσης των προπτυχιακών σπουδών με στόχο τη διερεύνηση τόσο του ιστορικού υποβάθρου σε συνδυασμό με τους όρους και τις προϋποθέσεις επέμβασης και διαχείρισης των πρώην βιομηχανικών κτιρίων και συγκροτη μάτων. Όπως προαναγγέλλει και ο τίτλος «Από το βιομηχανικό παρελθόν στο σύγχρονο κατοικεῖν» θίγεται το ζήτημα της ένταξης της χρήσης της κατοικίας στους πρώην χώρους της βιομηχανίας λαμβάνοντας υπόψη τους σύγχρονους όρους κατοίκησης.

Πρόλογος

Κατάλογος Εικόνων

Περίληψη

Εισαγωγή

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ιστορικό πλαίσιο και η εξέλιξη της βιομηχανικής κληρονομιάς

Κεφάλαιο 1

άνθιση της βιομηχανίας

περίοδος της εκβιομηχάνισης

αναδιοργάνωση της πόλης – αλλαγές στον αστικό ιστό

Κεφάλαιο 2

Ο απόηχος της βιομηχανικής κληρονομιάς

Η περίοδος της αποβιομηχάνισης

Οι επιπτώσεις της αποβιομηχάνισης στον

Κεφάλαιο 1

Η σημασία της επανάχρησης στα «βιομηχανικά μνημεία»

Η έννοια του βιομηχανικού μνημείου

Τα χαρακτηριστικά των βιομηχανικών κελυφών............................................

Τα οφέλη της αναβίωσης των πρώην βιομηχανιών

Κεφάλαιο 2

Επιλέγοντας τη νέα χρήση

Όροι και προϋποθέσεις επανάχρησης πρώην βιομηχανιών

Κριτήρια μετασχηματισμού βιομηχανιών σε κατοικίες

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

Περιπτώσεις εφαρμογής

Κεφάλαιο 1

Η κατοίκηση σε πρώην βιομηχανικά κτίρια τη δεκαετία του ‘50

κίνημα του loft living

πρώτες περιπτώσεις κατοίκησης και η εξάπλωσή τους

2

κατοίκηση σε πρώην βιομηχανικά κτίρια τον 21ο αιώνα

εμφάνιση των loft στην Ευρώπη

εμφάνιση των loft στην Ελλάδα

Εικόνων

Εικόνα 1 Η ανάπτυξη μιας τυπικής αλλά φανταστικής πόλης, η οποία δεί χνει τη συνεχώς αυξανόμενη επέκταση και τη συνεχή εξάρτηση από το ιστορικό κέντρο. 9

Εικόνα 2 Κάτοψη τυπικής μονάδας εργατικής κατοικίας. 11

Εικόνα 3 Κάτοψη τυπικής μονάδας κοινωνικής κατοικίας.

11

Εικόνα 4 Το εγκαταλελειμμένο βιομηχανικό συγκρότημα των Μύλων Αλλατίνι στη Θεσσαλονίκη σχεδιασμένο από τον Vitaliano Poselli. Φωτο γραφική αποτύπωση 2019. 13

Εικόνα 5 Άποψη σιδηροδρομικών γραμμών της δυτικής Θεσσαλονίκης. Φωτογραφική αποτύπωση Οκτώβριος 2021. 17

Εικόνα 6 Χρονογραμμή τυπολογιών κτιρίων και ανάπτυξης της βιο μηχανίας στον Ελλαδικό χώρο. 24

Εικόνα 7 Ζυθοποιείο Κάρολος Φιξ. Φωτογραφική αποτύπωση Οκτώβριος 2021. 25

Εικόνα 8 Το εμβληματικό συγκρότημα κατοικιών Pruitt-Igoe που κατασκευά στηκε στο San Luis της Αμερικής το 1950, αποδείχτηκε αβίωτο και τα 30 κτίρια που το αποτελούσαν κατεδαφίστηκαν με εκρηκτικά το 1972. 32

Εικόνα 9 Ο Andy Warhol στο στούντιό του (The Factory) στο Μανχάταν της Νέας Υόρκης το 1965. 42

Εικόνα 10 H Julia Roberts υποδυόμενη τη φωτογράφο Anna στην ταινία “Closer” του Patrick Marber (2004) ζει και εργάζεται στο προσωπικό της Loft στο Λονδίνο. 44

Εικόνα 11 Το ρετιρέ στη Θεσσαλονίκη (2017) σχεδιασμένο από τον αρχιτέ κτονα Τσολάκη Αλέξανδρο αποτελεί μια κατοικία σχεδιασμένη ως μια γραμμική αλληλουχία των βασικών δραστηριοτήτων (μαγειρι κή, χαλάρωση, ύπνος) οι οποίες συνυπάρχουν αρμονικά σε έναν ενιαίο

Perry

εποπτεία του χώρου. 44

Εικόνα 13 Άποψη της νέας υλοποιημένης πρόσοψης της πρώην σιταπο θήκης στο Gliwice της Πολωνίας σύμφωνα με την πρόταση των Medusa Group Studio. 46

Εικόνα 14 Διάγραμμα τυπολογικών χαρακτηριστικών της διατηρητέας όψης της πρώην σιταποθήκης. 47

Εικόνα 15 Τα παλιά ξύλινα κουφώματα αντικαταστάθηκαν από καινούρια θερμομονωτικά κουφώματα αλουμινίου τα οποία ωστόσο προσο μοιάζουν τον χαρακτήρα των παλαιών. 49

Εικόνα 16 Η αποκατάσταση του στατικού συστήματος από τις φθορές του χρόνου, η συντήρηση της εσωτερικής οπτοπλινθοδομής, η αντι κατάσταση του ξύλινου δαπέδου από χυτό δάπεδο που συνέβαλε στην αύξηση του εσωτερικού καθαρού ύψους κατά 50εκ. και οι προσθήκη θερμαντικών σωμάτων για την εξασφάλιση θερμικής άνεσης (Malkowski, 2011).

Εικόνα 17 Άποψη εισόδου στο κτίριο από τον προστιθέμενο πύργο πυρο προστασίας. 49

Εικόνα 18 Τα σχέδια της πρότασης επανάχρησης της σιταποθήκης. 51

Εικόνα 19 Ο ξύλινος παλιός βιομηχανικός εξοπλισμός ως σύγχρονο «περίο πτο γλυπτό». 52

Εικόνα 20 Άποψη σύνδεσης μέσω γυάλινης λωρίδας του «παλιού» με το «νέο». 52

Εικόνα 21 Gasometer City: Το υλοποιημένο παράδειγμα επανάχρησης τεσ σάρων δεξαμενών φωταερίου ως συγκροτήματα κατοικιών στο Simmering της Βιέννης. 56

Εικόνα 22 Άποψη του βιομηχανικού συγκροτήματος φωταερίου κατά τον 20ο αιώνα. 57

Εικόνα 23 O Jeroen Aart Krabbé ως Georgi Koskov με σκηνικό τα Gasometers στα γυρίσματα της ταινίας James Bond: The living Daylights (1987). 57

Εικόνα

«οσμωτική μεμβράνη» μεταξύ του πρώην βιομηχανικού συγκρο τήματος με τον αστικό ιστό της Βιέννης. 60

Εικόνα 27 Άποψη του εσωτερικού αιθρίου του Gasometer C. 61

Εικόνα 28 Άποψη εσωτερικής αυλής μεταξύ δύο πτερύγων κατοικιών του Gasometer D. 61

Εικόνα 29 Άποψη του εργοστασίου παραγωγής φωταερίου στο Γκάζι τον 19ο αιώνα. 62

Εικόνα 30 Το Γκάζι της Αθήνας σε σχέση με τον Κεραμεικό και το Θησείο. 63

Εικόνα 31 Η όψη του κτιρίου 10am Lofts επί της οδού Κωνσταντινουπόλεως. 66

Εικόνα 32 H σύνθεση αλουμινένιων κουφωμάτων, μιας μεγάλης μεταλλικής πόρτας τύπου pivot και μια ζώνη υαλότουβλων στο πάνω μέρος επί της οδού Κωνσταντινουπόλεως.

Εικόνα 33 Ο ψηλός τοίχος από υαλότουβλα στην όψη επί της οδού Κελεού. 67

Εικόνα 34 Άποψη του κτιρίου 10am Lofts επί της οδού Κωνσταντινουπόλεως.

Εικόνα 35 Άποψη εσωτερικού του Loft 1 όπου φαίνεται η φατνωματική οροφή από σκυρόδεμα. 69

Εικόνα 36 Η σκάλα από οξειδωμένο χάλυβα ως περίοπτο γλυπτό στο κέντρο του αιθρίου. 70

Εικόνα 37 Οι οπές που πλέον έχουν κλείσει με γυαλί στην πλάκα για το κατέ βασμα βαρέων αντικειμένων και

Εικόνα 38 Η νέα κυκλική σκάλα από σκυρόδεμα που οδηγεί στο πατάρι.

Εικόνα 39 Τα σχέδια του πέμπτου και έκτου ορόφου της πρώην βιομηχανίας (penthouse). 72

Εικόνα 40 Η αντίθεση ανάμεσα στην αίσθηση γαλήνης και

σαν ζωγραφισμένος πάνω στις πελώριες τζαμαρίες του ρετιρέ. Το αρχαιοελληνικό ιδεώδες του κάλλους συνυπάρχει αρμονικά με τη μοντέρνα αισθητική του χώρου. Εικόνα 43 Στον χώρο του υπνοδωματίου τοποθετείται το ένα από τα δύο ιδι αίτερα σπάνια παγκάκια του Pierre Jeannerett. 73 Εικόνα 44 Τέσσερις συλλεκτικές υφαντές καρέκλες Dordogne της Charlotte Perriand που δε βγήκαν ποτέ σε μαζική παραγωγή πλαισιώνουν την τραπεζαρία του ρετιρέ, ενώ κομμάτια σε γήινους τόνους της χειροποίητης συλλογής κεραμικών του κεραμίστα Γιώργου Τριχά κοσμούν τόσο την κουζίνα όσο και τους υπόλοιπους χώρους διη μέρευσης (Κωστούρος, 2022). 74

Περίληψη

Αφετηρία της έρευνας αποτέλεσε η συσσώρευση πολυάριθμων εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών κτιρίων και συγκροτημάτων στον βορει οελλαδικό χώρο και ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη, η οποία αποτέλεσε πεδίο έρευνας για τις προπτυχιακές σπουδές στο τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Α.Π.Θ. Όπως είναι λογικό προκύπτει πληθώρα ερωτημάτων γύρω από τον τρόπο αναβίωσης και επανένταξης του κτιριακού αυτού αποθέματος στον ιστό της πόλης. Τα φαινόμενα της εκβιομηχάνισης και αποβιομηχάνισης αποτέλε σαν σημεία τομής για την εξέλιξη της δομής των πόλεων. Η αρχιτεκτονική και ιστορική αξία των μονάδων παραγωγής του 19ου αιώνα αναγνωρίστηκε από τον διεπιστημονικό κλάδο της Βιομηχανικής Αρχαιολογίας αποδίδοντάς τους τον χαρακτηρισμό «βιομηχανικά μνημεία». Επομένως, η επανάχρησή τους εντάσσεται σε συγκεκριμένο θεσμικό πλαίσιο με ανάλογους όρους και προϋποθέσεις επέμβασης. Τόσο η υπογραφή της Χάρτας της Βενετίας και του Nizhny Tagil όσο και η σύνταξη αντίστοιχων κειμένων από αρμόδιους φορείς αποσκοπούν στην προστασία και μελέτη αυτών των μνημείων και στη διαφύλαξη της αρχιτεκτονικής τους ταυτότητας. Η αναζωογόνηση των τελευταίων μπορεί να επιτευχθεί μέσω της απόδοσης μιας νέας και συμβατής με το βιομηχανικό κέλυφος χρήσης (συμ βατή επανάχρηση) με γνώμονα τη βιωσιμότητά του στο πέρασμα του χρόνου. Κεντρικό θέμα της παρούσας ερευνητικής εργασίας αποτελεί η αναβίωση των πρώην βιομηχανικών μονάδων μέσω της επανάχρησής τους ως συγκροτή ματα κατοικιών. Η μετάβαση «από το βιομηχανικό παρελθόν στο σύγχρονο κατοικεῖν», περιλαμβάνει μια σειρά απαραίτητων επεμβάσεων προκειμένου να εξασφαλιστούν οι κατάλληλες συνθήκες για έναν βιώσιμο χώρο κατοίκη σης αναβαθμίζοντας κατ’ επέκταση και τη συνολική εικόνα της πόλης. Οι πρώτες μορφές κατοίκησης σε εγκαταλελειμμένα βιομηχανικά κτίρια σημειώθηκαν κατά τη δεκαετία του ’50 στην Αμερική στα πλαίσια του ανατρεπτικού καλλιτεχνικού κινήματος, γνωστού με το όνομα «Loft Living», ενώ μετά τη νομιμοποίηση

φαινόμενο

Abstract

The departure point of the research was the accumulation of nu merous abandoned industrial facilities and complexes in the northern region of Greece and especially in the city of Thessaloniki, which consisted a main research field for most of the undergraduate courses at the Department of Ar chitecture in Aristotle University of Thessaloniki. Many questions arise about how these former industries will be revived and reintegrated into the contemporary urban fabric.

The phenomena of industrialization and deindustrialization were cru cial for the evolution of the city structure. The architectural and historical value of the 19th-century factories was recognized by the interdisciplinary branch of Industrial Archeology, characterizes them as “industrial monuments”. Therefore, their reuse is part of a specific institutional framework including appropriate terms and conditions of intervention. Both Venice and Nizhny Tagil Charters as well as corresponding documents provided by competent authorities aim at the preservation of Industrial Monuments emphasizing on the emergence of their architectural identity.

The rejuvenation of the latter can be achieved through the repur posing of their existing structures for new use, compatible with the existing industrial shell (“adaptive reuse”) establishing a compromise for sustainable use of cultural heritage and the contemporary needs of society. The main pur pose of this Graduate Theses is the revival of the former industries through their reuse as residential complexes. The transition “From the industrial past to contemporary living”, includes a series of necessary adaptations in order to ensure sustainable living conditions, thus upgrading the overall image of the city.

Dwelling in abandoned industrial buildings dates back to the 1950s in America as part of the subversive artistic movement, known as “Loft Liv ing”. After the legalization of this type of dwelling this phenomenon spread to Europe, while industrial aesthetics have had a significant impact on con temporary architectural design worldwide. In Greece, the appeal of loft liv ing is apparent especially in Athens since the beginning of the 21st century. Inhabiting old factories and warehouses is one of the most – discussed and attractive trend of the era.

Εισαγωγή

Οι κρίσιμες μεταβολές ιδιαίτερα στον τομέα της παραγωγής και η απουσία μέριμνας για τα κατάλοιπα της αποβιομηχάνισης αφήνουν στο πέ ρασμά τους ασυνέχειες και γκρίζες ζώνες στον αστικό ιστό, όπως μαρτυρούν άλλωστε και οι εγκαταλελειμμένες πρώην βιομηχανικές μονάδες οι οποίες παραμένουν στην πλειοψηφία τους αναξιοποίητες μέχρι και σήμερα. Δεν είναι πραγματικά παράλογο τέτοιου είδους φορείς ιστορίας και μνήμης του παρελ θόντος να παραμένουν στην αφάνεια δίχως να προβλέπεται τρόπος ένταξής τους στη δυναμική της πόλης; Η σημασία διατήρησης και διαφύλαξης των καταλοίπων της βιομη χανικής εποχής καθώς και ο τρόπος επανένταξής τους στο σύγχρονο αστικό περιβάλλον χωρίς να αλλοιωθεί η ιστορική τους αξία αποτελούν το κύριο αντι κείμενο της έρευνας. Η απόδοση μιας νέας χρήσης συμβάλλει, στην πλειοψη φία των περιπτώσεων, στην αναζωογόνηση των ανενεργών αυτών κελυφών. Γιατί όμως επιλέγεται να μελετηθεί η περίπτωση της κατοίκησης σε πρώην βιομηχανικά κτίρια; Είναι εφικτό τα βιομηχανικά κατάλοιπα να διαμορφώσουν τελικά ένα οικείο περιβάλλον για τον άνθρωπο που θα δράσει σε αυτά; Προκειμένου λοιπόν να απαντηθούν τα παραπάνω ζητήματα πραγ ματοποιήθηκε βιβλιογραφική έρευνα για τη σύνταξη της παρούσας ερευνητι κής εργασίας η οποία διακρίνεται σε τρία μέρη. Στην πρώτη ενότητα γίνεται αναφορά στις περιόδους ακμής και παρακμής της Βιομηχανίας στην Ευρώπη αναδεικνύοντας την ιστορική, κοινω νική, πολιτική και οικονομική διάσταση του βιομηχανικού κτιριακού αποθέ ματος, το οποίο επηρέασε σημαντικά τη διάρθρωση του αστικού ιστού και τεκμηριώνεται επομένως η ανάγκη αναβίωσής τους. Μελετώντας την περί πτωση της Ελλάδας, η βιομηχανία άνθησε ετεροχρονισμένα και σε μικρότερό βαθμό συγκριτικά με την υπόλοιπη Ευρώπη. Ωστόσο εμφανίστηκαν διάφο ροι τύποι βιομηχανικών κελυφών, οι οποίοι κατηγοριοποιούνται με βάση τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά και μελετώνται στο τελευταίο κεφάλαιο της πρώτης ενότητας. Τα βιομηχανικά κτίρια, αναγνωρίζονται ως «βιομηχανικά μνημεία» μέσω του διεπιστημονικού κλάδου της Βιομηχανικής

Εισαγωγή

Έτσι, σε επόμενο κεφάλαιο του πονήματος υπογραμμίζονται οι όροι και οι προϋποθέσεις αξιοποίησης των βιομηχανικών κτιρίων σύμφωνα με τη Χάρτα της Βενετίας και οι αξιόλογες προσπάθειες από τους εμπλεκόμενους δημόσιους και ιδιωτικούς, κερδοσκοπικούς και μη, φορείς σε παγκόσμιο επίπεδο. Στη συνέχεια προβάλλεται η απόδοση μιας νέας μεν αλλά συμβα τής χρήσης στο βιομηχανικό κέλυφος ως ικανός παράγοντας αναγωγής της βιομηχανικής κληρονομιάς σε «ζωντανό μνημείο» στη σύγχρονη εποχή. Η ενότητα αυτή ολοκληρώνεται με το κεντρικό θέμα της παρούσας ερευνητικής εργασίας που αφορά στη μετάβαση από τη βιομηχανία στην κατοικία. Η διαδικασία μετασχηματισμού περιλαμβάνει μια σειρά απαραίτητων επεμβάσεων προκειμένου να εξασφαλιστούν οι κατάλληλες συνθήκες για έναν βιώσιμο χώρο κατοίκησης. Η τρίτη και τελευταία ενότητα της εργασίας με αφετηρία μια ιστορική αναδρομή στις πρώτες μορφές κατοίκησης σε βιομηχανικούς χώρους ήδη από το 1950, τα γνωστά σήμερα loft, προχωρά στη μελέτη υλοποιημένων παραδειγμάτων του 21ου αιώνα στην Ευρώπη και στην Ελλάδα. Τα παρα δείγματα αυτά αξιολογούνται με βάση τους αρχιτεκτονικούς χειρισμούς της επέμβασης στο υφιστάμενο κέλυφος, την εσωτερική οργάνωση των χώρων αλλά και τη διαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου που συνδέει το εκάστοτε βιομηχανικό «μνημείο» με τον ιστό της πόλης. Τέλος, διεξάγονται συμπεράσματα που αφορούν στον τρόπο προ σέγγισης των βιομηχανικών κτιρίων λαμβάνοντας υπόψη και τους ανάλογους περιορισμούς που θέτει τόσο το διατηρητέο κέλυφος όσο και οι σύγχρονες ανάγκες διαβίωσης. Υπογραμμίζεται επιπλέον η ανάγκη για ανάμιξη χρήσεων, συμπληρωματικών της κατοικίας, για την πλήρη ενεργοποίηση του βι ομηχανικού κελύφους και την εξασφάλιση της βιωσιμότητάς του. Συνεπώς, τα αστικά κενά ενεργοποιούνται και ενσωματώνονται στον αστικό ιστό συμβάλλοντας ταυτόχρονα και στην ευρύτερη αναβάθμιση της εικόνας και της ποιότητας ζωής της πόλης.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Το ιστορικό πλαίσιο και η εξέλιξη της Βιομηχανικής κληρονομιάς

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Το ιστορικό πλαίσιο και η εξέλιξη της βιομηχανικής κληρονομιάς

φαινόμενο της Βιομηχανικής Επανάστασης πρωτοεμφανίστηκε στην Αγγλία στα τέλη του 18ου αιώνα και στη συνέχεια εξαπλώθηκε στην υπόλοιπη Ευρώπη με βάση τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συν θήκες που επικρατούσαν σε κάθε χώρα, ενώ καθοριστικό παράγοντα για το είδος της βιομηχανίας αποτέλεσε ο φυσικός πλούτος της εκάστοτε περιοχής. Η καθιέρωση της χρήσης των μηχανών σε συνδυασμό με νέες τε χνολογικές γνώσεις στη βιομηχανία οφείλεται στις απαιτήσεις που επέβαλε η ραγδαία ανάπτυξη του δευτερογενούς τομέα για μαζική και αυτοματοποιημένη παραγωγή σημαίνοντας παράλληλα και το τέλος της χειρωνακτικής εργασίας (Τριανταφυλλίδης, 1977, σσ. 29-31). Αυτό επέφερε αλλαγές και στην οικονομία των Ευρωπαϊκών χωρών, η οποία από αγροτική γίνεται βιομηχανική και αστική, άμεσα εξαρτώμενη από την ανάπτυξη της βιομηχανικής δραστηριότητας. Ολοένα και μικρότερο ποσοστό του πληθυσμού απασχο λείται πλέον στην ύπαιθρο καθώς η πλειοψηφία αναζητά εργασία στις πρωτοεμφανιζόμενες βιοτεχνίες. Πρόκειται για διάσπαρτα οργανωμένες μονάδες παραγωγής, οι οποίες λόγω νέων τεχνολογικών εφευρέσεων και απαιτήσεων για νέες πηγές ενέργειας αρχίζουν να συγκεντρώνονται σε μεγαλύτερους χώ ρους εργασίας με άμεση πρόσβαση στους απαιτούμενους φυσικούς πόρους. Η ανεξέλεγκτη ανάπτυξη της βιομηχανίας

Η αναδιοργάνωση της πόλης – αλλαγές στον αστικό ιστό

Η χωροθέτηση των βιομηχανικών μονάδων σε εγγύτητα με δίκτυα θαλάσσιων μεταφορών, σιδηροδρομικών γραμμών και με τα κέντρα των πό λεων, προκειμένου να εξασφαλίσουν την άμεση εισαγωγή και εξαγωγή προ ϊόντων της παραγωγής τους, επέφερε απότομες μεταβολές που διατάραξαν τις ισορροπίες των πόλεων. Πιο συγκεκριμένα, δεν υπήρχαν οι ανάλογες υποδομές στέγασης και υγιεινής (ελλιπή δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης) για την απορρόφηση του νέου πληθυσμού. Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, την πε ρίοδο αυτή χαρακτήριζε μια σειρά σπασμωδικών και εμπειρικών ενεργειών οι οποίες αδυνατούσαν να δώσουν συλλογική λύση στις χωρικές προκλήσεις που έθετε η εμφάνιση της βιομηχανικής κοινωνίας (Kopp, 1976, σ. 22). Oι δε συνθήκες διαβίωσης για την εργατική τάξη ήταν απάνθρωπες, γεγονός που τεκμηριώνει και η εμφάνιση πληθώρας επιδημιών που σήμανε και την αύξη ση της θνησιμότητας του εργατικού δυναμικού εκείνη την εποχή. Η διευθέτηση των παραπάνω ζητημάτων οδήγησε σε ολική αναδι οργάνωση της πόλης με μια σειρά εμβληματικών έργων τα οποία αλλάζουν τη μέχρι τότε εικόνα της. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη δημιουργία υδρευτικών και αποχετευτικών υποδομών, ενώ σημειώνεται χωρική διεύρυνση των ορίων της πόλης λόγω της ανάγκης ανέγερσης κατοικιών κυρίως για το εργατικό δυ ναμικό και επέκταση των δικτύων μεταφορών για την καλύτερη εξυπηρέτηση των λειτουργιών της πόλης. Τότε, για πρώτη φορά οξύνεται η αντίθεση μεταξύ πόλης και υπαίθρου καθώς πλέον ο χώρος εργασίας διαχωρίζεται πλήρως από τον χώρο κατοικίας (Πατέστος, 2001). Παρά τη χωρική διαστολή του αστικού ιστού, οξύνεται το πρόβλημα στέγασης των εργατικών μαζών λόγω της ραγδαίας αύξησης της αξίας των οικοπέδων που βρίσκονται στο κέντρο των πόλεων με αποτέλεσμα να ανα ζητούν καταλύματα στην περιφέρεια. Με άλλα λόγια, στα αστικά κέντρα των πόλεων είναι πλέον δύσκολη η εύρεση μικρών καταλυμάτων που να απευθύ νονται στο εισόδημα της εργατικής τάξης. Από την άλλη πλευρά σε ορισμένες πόλεις, πραγματοποιήθηκαν προσπάθειες ανέγερσης συγκροτημάτων εργατικών κατοικιών σε άμεση εγγύτητα με τις βιομηχανικές μονάδες παραγωγής για τη διευκόλυνση των μετακινήσεων των εργατών

σης, ενώ η άμεση εγγύτητα με τα εργοστάσια και τα απόβλητά τους επιβαρύ νει και μολύνει σημαντικά την ατμόσφαιρα της περιοχής. Πρόκειται για πολύ χαμηλού κόστους οικιστικές μονάδες, κατασκευασμένες από επιχώρια υλικά.

περίο

σε σειρά, κολλημένες μεταξύ τους, χωρίς την ύπαρξη αυλής, με στενούς διαδρόμους και απουσία εξαερισμού, με αποκορύφωμα τη φιλοξενία κατά μέσο όρο εννιά ατόμων σε κάθε μονάδα (History Learning site, 2015).

Η άνθιση της βιομηχανίας

Τα συγκροτήματα αυτών των κατοικιών προσέφεραν μεν στέγαση στο εργατικό δυναμικό χωρίς όμως να εξασφαλίζουν τις απαιτούμενες συν θήκες διαβίωσης σε αυτά με αποτέλεσμα ο δείκτης αποδοτικότητας των εργατών να ακολουθεί μια φθίνουσα πορεία. Επομένως είναι δικαιολογημένοι οι χαρακτηρισμοί τους ως «σπίτια – στρατώνες» ή «μανιφακτούρες – οικο τροφεία», αποδεικνύοντας την υποβαθμισμένη ποιότητα ζωής των εργαζομένων οι οποίοι απλώς επιβίωναν με απώτερο στόχο την προσφορά τους στην παραγωγική διαδικασία. Αυτό αποτέλεσε αιτία για τη δημιουργία εργατικών κινημάτων ήδη από το 1820 ενώ μεσολάβησε μεγάλο χρονικό διάστημα προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι δυσμενείς αυτές συνθήκες. Συνεπώς στα τέλη του 19ου αιώνα την εργατική κατοικία διαδέχτηκε η κοινωνική κατοικία, ως απάντηση στην ανάγκη δημιουργίας μιας ανθρω ποκεντρικής αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για μια οργανωμένη κοινωνική παρο χή προερχόμενη από πρωτοβουλία δημοσίων φορέων η οποία εξασφάλιζε πλήρη στέγαση και ευνοϊκές συνθήκες ζωής στους εργάτες επιτρέποντας ταυτόχρονα τη διάπλαση του σώματος και του πνεύματος. Σε αντίθεση με τα «σπίτια – στρατώνες» γίνεται λόγος πλέον για εργατικές κοινότητες κοινωφε λούς χαρακτήρα («φαλανστήρια») οι οποίες παρά τον μαζικό τους χαρακτήρα εξασφάλιζαν πέρα από την παροχή στέγασης και κοινόχρηστους χώρους ψυχαγωγίας, σχολεία, βιβλιοθήκες και χώρους εστίασης. Όλες αυτές οι ριζικές αλλαγές έδωσαν χώρο σε πλήθος διανοουμέ νων, κοινωνιολόγων, αρχιτεκτόνων αλλά και πολιτών να εκφράσουν απόψεις – κριτική στη νέα δομή της βιομηχανικής πόλης, να διατυπώσουν προτάσεις μέσα και από θεωρητικές προσεγγίσεις ιδανικών – ουτοπικών πόλεων για την ίδρυση νέων πρότυπων κοινοτήτων και μοντέλων πολεοδομικής οργάνωσης (Βιτοπούλου, 2019). Στην κριτική που ασκήθηκε στο πλαίσιο αυτό όπως επίσης και στις προτάσεις που ακολούθησαν βασίστηκαν οι οικοδομικές μη κερδοσκοπικές εταιρείες ήδη από το 1914 χωρίς όμως ουσιαστικά αποτελέσματα λόγω ση μαντικής έλλειψης οικονομικών πόρων εξαιτίας του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και των ολέθριων επιπτώσεών αυτού στην οικονομία. Το 1924 τα οικιστικά προγράμματα των σοσιαλδημοκρατικών δημοτικών αρχών κηρύσσοντας επι κεφαλής τεχνικά ικανούς και ιδεολογικά προοδευτικούς

Κάτοψη

εξελίξεις που παρατηρούνται στον τομέα της τεχνολογίας ενισχύ ουν τον δευτερογενή τομέα κυρίως μέσω των νέων συστημάτων αυτοματισμού κατά την παραγωγική διαδικασία. Στα μεγάλα βιομηχανικά κέντρα της βορειοδυτικής Ευρώπης σημειώνονται αλλαγές στον τρόπο λειτουργίας των μηχανών με την επικράτηση των ηλεκτροκίνητων πλέον μηχανών. Ως απόρροια αυτού, μειώνεται η ζήτηση για εργατικό δυναμικό καθώς οι επιχειρήσεις παράγουν μαζικά προϊόντα σε εμφανώς λιγότερο χρόνο έχοντας μεγαλύτερο οικονομικό όφελος σε σχέση με πριν. Όσες βιομηχανίες δεν κατάφεραν να εκσυγχρονιστούν άμεσα, κυρίως μικρότερης κλίμακας, αδυνατώντας να δια χειριστούν τον ανταγωνισμό κατέφευγαν σε λύσεις όπως η εγκατάλειψη είτε η μετακίνησή τους σε περιοχές με χαμηλότερες απολαβές για το εργατικό δυναμικό. Ακόμη η κρίση της Βιομηχανίας που χρονολογείται ήδη από το 1960 λόγω του κορεσμού της αγοράς, της οικονομικής κρίσης του 1973 και τις πιέσεις από τα εργατικά συνδικάτα συνέβαλε στον περιορισμό της παραγωγής προϊόντων τόσο όσο ως προς την ποσότητα και τόσο ως προς το είδος ανά λογα με τη ζήτηση.

Από το βιομηχανικό παρελθόν στο σύγχρονο «κατοικεῖν»

άνθισε η μεγάλη Βιομηχανία πλέον παραμένουν αδρανείς με εμφανή τα σημάδια παρακμής. Η διακοπή της λειτουργίας των βιομηχανικών εγκαταστάσε ων μπορεί να έμοιαζε αρχικά ως λύση για την περιβαλλοντική υποβάθμιση των περιοχών αυτών λόγω των λυμάτων και ρυπογόνων δραστηριοτήτων αλλά ταυτόχρονα οι ίδιες οι ερημωμένες βιομηχανίες δεν έπαυαν να αποτε λούν και εστίες μόλυνσης καθώς και χώρους επικίνδυνους για τους κατοίκους, δίνοντας περιθώρια οικειοποίησης από μειονότητες και ανάπτυξης παραβατι κών δραστηριοτήτων. Δεδομένου ότι οι βιομηχανίες χωροθετούνταν σε στρατηγικές θέσεις εντός ή γύρω από τα πυκνοδομημένα αστικά κέντρα, κατά την περίοδο της εγκατάλειψης αυτών των δραστηριοτήτων κεντρικές περιοχές υποβαθμίστη καν με αποτέλεσμα να στερηθούν όχι μόνο τη χρήση και την ταυτότητα τους αλλά να καταστεί ανενεργό ένα πολύ σημαντικό κτιριακό απόθεμα αλλά και ολόκληρες περιοχές (Σερράος, 2007, σ. 333) Μια εποχή ευημερίας που διαδέχτηκε το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο έθεσε τα θεμέλια για την αναζήτηση ενός νέου ιδανικού αστικού μοντέλου, απομα κρυσμένο από τις αρνητικές χωρικές επιπτώσεις που είχαν προκληθεί στα κέντρα των πόλεων. Το μοντέλο αυτό γνωστό με τον όρο προαστιοποίηση, προωθούσε την αστική διάχυση και τον διαχωρισμό των χρήσεων γης δημιουργώντας πολεοδομικά και περιβαλλοντικά προβλήματα. Κύριο πολεοδομικό ζήτημα της εποχής, το οποίο οξύνθηκε κατά την περίοδο της αποβιομηχάνισης αποτελούσαν οι αδρανείς χώροι και κατ’ επέ κταση οι ασυνέχειες και τα αστικά κενά που δημιουργούσαν στο πυκνοδομημένο περιβάλλον των πόλεων. Η μεγάλη έκταση των προβλημάτων που επέφερε η ερήμωση των βιομηχανικών εγκαταστάσεων οδήγησε τον κλάδο της Πολεοδομίας στον προσδιορισμό αυτού του φαινομένου με τον όρο brownfields ή urban voids (Cirelli, Mercatanti, & Porto, 2002). Σύμφωνα με την ISOCARP (International Society of City and Regional Planners) ως brownfields ορίζονται οι περιοχές ή οι δραστηριότητες αποκατάστασης

Κεφάλαιο

εξέλιξη της βιομηχανικής κληρονομιάς στην

Η ιστορία της βιομηχανίας στον ελλαδικό χώρο

Ο βιομηχανικός ή δευτερογενής τομέας παραγωγής εξαπλώθηκε σταδιακά παγκοσμίως με αφετηρία την Αγγλία. Μελετώντας την περίπτωση της Ελλάδας, η βιομηχανία άνθησε ετεροχρονισμένα και σε μικρότερό βαθμό συγκριτικά με τη δυτική και κεντρική Ευρώπη (Μπελαβίλας, 2010). Με αφετηρία τη σύσταση του ελληνικού κράτους το 1830 και φτάνοντας στο σήμερα παρατηρείται πληθώρα αλλαγών τόσο σε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο αποτελώντας σημεία τομής για την ιστορία του κλάδου της αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας. Τα χρόνια που ακολούθησαν τη μακρά περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας χαρακτηρίζονται από αβεβαιότητα και οικονομική αστάθεια, πα ράγοντες που καθιστούσαν αδύνατη την ισοδύναμη εξέλιξη της Ελλάδας με τις άλλες χώρες στα βιομηχανικά δρώμενα (Κιντής, 1982, σ. 25). Οι πρώ τες ενέργειες προς την εκβιομηχάνιση της χώρας προήλθαν από βιοτέχνες της πόλης και της υπαίθρου και από περιφερόμενους τεχνίτες (Αγριαντώνη, 1986, σ. 223), λαμβάνοντας υπόψη και το περιορισμένο παραγωγικό δυναμι κό ως απόρροια των πολεμικών περιπετειών (Κιντής, 1982, σ. 24). Οι κατάλληλες συνθήκες για την άνθηση της βιομηχανικής δραστηριότητας δημιουρ γήθηκαν κατά τη βαυαρική κυριαρχία και τον επαναπατρισμό των ομογενών που σήμανε και τη βαθμιαία αύξηση του πληθυσμού (Κιντής, 1982, σ. 25). Παράλληλα

ελληνικές πρώτες

Η εξέλιξη της βιομηχανικής κληρονομιάς στην Ελλάδα σύντομες σε διάρκεια, κατάφεραν να συμβάλουν στην ίδρυση νέων εργοστα σιακών κελυφών (Αγριαντώνη, 1986, σ. 225). Την εξέλιξη της ελληνικής βιομηχανίας ενίσχυσε και το φαινόμενο της αστικοποίησης η οποία προέκυψε από την περιθωριοποίηση του πρωτογενούς τομέα και τη συγκέντρωση των αγροτικών οικογενειών στα αστικά και βιομηχανικά κέντρα της εποχής (Θεσσαλονίκη, Βόλος, Αθήνα, Πειραιάς και Πάτρα) ύστερα από την πτώση των τιμών και τη σταφιδική κρίση του 1892 (Αγριαντώνη, 1986, σ. 226). Από τις αρχές του 20ου αιώνα οι επενδύσεις νέων κεφαλαίων συ στηματοποιούνται με αποτέλεσμα να δημιουργούνται νέοι κλάδοι στη βιομη χανική παραγωγή. Με εξαίρεση τις μεγάλες επιχειρήσεις της εποχής όπου χρησιμοποιείται μεγαλύτερος αριθμός μηχανών στην παραγωγική διαδικα σία, την πλειοψηφία των βιομηχανιών αποτελούν μικρές μονάδες με μεγάλο ποσοστό χειρωνακτικής εργασίας (Αγριαντώνη, 1986, σ. 227) Ωστόσο, τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν τον 20ο αιώνα, συμπε ριλαμβανομένου του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, του κινήματος στο Γουδί, τις εχθροπραξίες στον χώρο των Βαλκανίων, της μικρασιατικής καταστροφής, είχαν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της βιομηχανικής παραγωγής καθώς συνέβαλαν στην αύξηση της ελληνικής επικράτειας. Νέα κεφάλαια κατατέθη καν από πρόσφυγες και ξένους επενδυτές δίνοντας ώθηση στην ανάπτυξη νέων βιομηχανικών κλάδων και ενισχύοντας τους παλαιότερους. Επομένως, γι’ αυτόν τον λόγο η Ελλάδα γνώρισε μια «εξωγενή» και περιορισμένης κλίμακας εκβιομηχάνιση μέσω των παραπάνω επενδύσεων και όχι σαν μια φυσική εξέλιξη του δευτερογενούς τομέα παραγωγής όπως συνέβη στην υπόλοιπη Ευρώπη (Αγριαντώνη, 1986, σ. 2). Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και ο Εμφύλιος Πόλεμος που ακολούθησε είχαν ολέθριες συνέπειες στο ελληνικό κράτος ξεκινώντας από την έλλει ψη φυσικών πόρων και ανειδίκευτου εργατικού δυναμικού φτάνοντας μέχρι την οικονομική και πολιτική αστάθεια που συνεπάγεται την αδυναμία λήψης επιχειρηματικών πρωτοβουλιών καθώς και την επένδυση κεφαλαίων στην βιομηχανία. Τέλος, να σημειωθεί πως

παραπάνω εκτυλίσσονται σε ένα

«κατοικεῖν»

την οικονομία της χώρας. Όμως, η περίοδος ευημερίας ήταν ιδιαίτερα σύντομη λαμβάνοντας υπόψη τη διεθνή οικονομική κρίση αλλά και την πολιτική κατάσταση που επι κρατούσε τότε στην Ελλάδα (Πεπελάση, 2011). Σημαντικό πλήγμα για την οικονομία αποτέλεσε η απομάκρυνση των ξένων κεφαλαίων καθώς και η κατακόρυφη πτώση των εξαγωγών λόγω του σκληρού εμπορικού ανταγωνι σμού με τις χώρες της Ανατολής (Πεπελάση, 2011). Με τις δυσμενείς αυτές συνθήκες πραγματοποιήθηκε η είσοδος της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση η οποία βρισκόμενη ήδη σε στάδιο αποβιομηχάνισης δεν είχε περιθώρια πε ρεταίρω ανάπτυξης και επέκτασης. Η μετάβαση από τον δευτερογενή τομέα στον τομέα παραγωγής υπηρεσιών (τριτογενής τομέας) ενώ είχε ξεκινήσει ήδη από το 1960 πραγ ματοποιήθηκε και πάλι ετεροχρονισμένα συγκριτικά πάντα με την υπόλοιπη Ευρώπη (Πεπελάση, 2011). Κατά συνέπεια, μετά το 1980 διακόπηκε η λει τουργία εκατοντάδων μονάδων παραγωγής σε όλη την Ελλάδα αδυνατώντας να ανταπεξέλθουν στις νέες αυτές συνθήκες (Μπελαβίλας, 2010).

Βέβαια οι ελληνικές βιομηχανίες από την ακμή μέχρι και την παρακμή τους υστερούν σημαντικά σε σχέση με τα ευρωπαϊκά πρότυπα παραγωγής καθώς περιορίζονται μονάχα σε μικρές βιομηχανικές μονάδες με μικρό βαθμό ειδίκευσης του εργατικού δυναμικού ενώ απουσιάζει η βαριά βιομηχανία που διέθεταν οι περισσότερες Ευρωπαϊκές χώρες. Η διαδικασία της αποβιομηχάνισης στον ελληνικό χώρο χαρα κτηρίστηκε από την Ε. Κλαμπατσέα στην εισήγησή της στην Επιστημονική Συνάντηση TICCIH, «Το τέλος των Γιγάντων - Βιομηχανική κληρονομιά και μετασχηματισμοί των πόλεων» ως «Το χρονικό ενός προαναγγελθέντος θα νάτου» που άφησε έως σήμερα τα αποτυπώματά του (Κλαμπατσέα, 2007, σ. 159) Βιομηχανικά κέντρα της Ελλάδας Ανατρέχοντας

το βιομηχανικό παρελθόν στο σύγχρονο «κατοικεῖν»

ντρωμένες μονάδες παραγωγής και δημιουργήθηκαν τα πρώτα εργοστάσια σε περιοχές της Στερεάς Ελλάδας, της Πελοποννήσου και σε ορισμένα νησιά των Κυκλάδων. Σημαντικό σταθμό στην ελληνική εκβιομηχάνιση αποτέλεσε το εμπόριο κορινθιακής σταφίδας που αποτέλεσε τον κυριότερο παράγοντα οικονομικής άνθησης για την Ελλάδα εκείνη την εποχή. Πέρα από τον Πει ραιά, τον Βόλο και την Πάτρα σημαντικός πόλος αστικής ανάπτυξης ήταν και η Ερμούπολη της Σύρου λόγω της συγκέντρωσης τεχνιτών από όλα τα κέ ντρα της ανατολικής Μεσογείου με ειδίκευση στον τομέα της ξυλοναυπηγικής, της βυρσοδεψίας, της κατεργασίας σιδήρου και της βιομηχανίας τροφίμων. Από τα τέλη του 19ου αιώνα λόγω της προσάρτησης περιοχών στον ελλαδικό χώρο αναπτύσσεται ένας άλλος βιομηχανικός τομέας που σχετίζεται με την παραγωγή, επεξεργασία και αποθήκευση του καπνού. Πλέον πέρα από την περιοχή του Πειραιά, βιομηχανικό χαρακτήρα αποκτούν και οι περιο χές της Μακεδονίας και της Θράκης και συγκεκριμένα οι πόλεις της Νάουσας, της Δράμας, της Καβάλας, των Σερρών και της Ξάνθης λόγω της εμφάνισης των καπνοβιομηχανιών και καπναποθηκών. Επιπλέον, σημαντικές βιομηχα νίες καπνού αναπτύχθηκαν και στη Ρόδο κατά την περίοδο της ιταλικής κατο χής. Ακόμη, οι περιοχές της Βέροιας και της Έδεσσας γνώρισαν βιομηχανική ανάπτυξη λόγω της δυνατότητας παραγωγής ενέργειας για τη λειτουργία των εργοστασίων τους με κύριο παράγοντα το υγρό στοιχείο το οποίο εμφανί ζεται με τη μορφή ποταμών και λιμνών αλλά και καταρρακτών αντίστοιχα. Από τις αναφορές στις βιομηχανίες του βορειοελλαδικού χώρου δε μπορεί να απουσιάζει ο νομός Κοζάνης και ιδιαίτερα η περιοχή της Πτολεμαΐδας όπου και βρίσκονται τα εργοστάσια λιγνίτη λόγω της ανάπτυξης του κλάδου των πετρελαιοειδών. Προχωρώντας στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης, η οποία απο τελούσε το σημαντικότερο διοικητικό, οικονομικό, εμπορικό και στρατηγικό κέντρο της νοτιοανατολικής Ευρώπης μετά την Κωνσταντινούπολη (Κολώνας & Τραγανού-Δεληγιάννη, 1987), τα πρώτα εργοστάσια δημιουργήθηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα, ενώ στις αρχές του 20ου αιώνα αρχίζουν να κατασκευάζονται πολυάριθμες βιομηχανικές μονάδες συγκεντρωμένες στην περιφέρεια και στη δυτική πλευρά της πόλης πάντα σε εγγύτητα με τη θάλασσα. Άλλωστε η Θεσσαλονίκη συνιστούσε μεγάλο εμπορικό λιμάνι των Νοτίων

οποίων οφείλεται η βιομηχανική

της Μεγάλης

πόλης (Νομικός, 2022).

Η εξέλιξη της βιομηχανικής κληρονομιάς στην Ελλάδα

ομηχανικών εγκαταστάσεων αλλοιώνοντας την αρχική τους μορφή, ωστόσο σημειώθηκαν αξιόλογες προσπάθειες αποκατάστασης. Σήμερα το Υπουργείο Πολιτισμού σε συνεργασία με την Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων τις έχουν κηρύξει ως διατηρητέα προστατευόμενα μνημεία αναγνωρίζοντας με τον τρόπο αυτόν την ιστορική και συμβολική αξία του κτιριακού αποθέματος αυτού. Οι τυπολογίες των βιομηχανικών κτιρίων Παράλληλα με την ιστορία της εξέλιξης της Βιομηχανίας στον ελλα δικό χώρο, σημειώνονται σημαντικές εξελίξεις στον τομέα της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας. Ήδη από την περίοδο της βαυαρικής κυριαρχίας εί χαν αυξηθεί οι επενδύσεις στον τομέα της βιομηχανίας, με αποτέλεσμα την ανέγερση νέων ποικιλόμορφων κτιριακών κελυφών για τη στέγαση των νεοσύστατων βιομηχανικών μονάδων (Δεμίρη, 1991, σ. 57). Σε ότι αφορά το σύνολο του αστικού ιστού, οι βιομηχανίες τοποθετούνται από τις αρχές του 20ου αιώνα σε κομβικές θέσεις εξυπηρετώντας τις εμπορικές συναλλαγές και τις θαλάσσιες μεταφορές πρώτων υλών και προϊόντων από και προς την πόλη. Ενώ ταυτόχρονα το νερό σε αρκετές περιπτώσεις αξιοποιούνταν ως πηγή ενέργειας για τη λειτουργία των μονάδων παραγωγής. Εξίσου σημα ντικό έργο υποδομής αποτελούν τα δίκτυα σιδηροδρόμων και η δημιουργία σταθμών (Αγριαντώνη, Μπελαβίλας, Πολύζος, & Παναγιωτόπουλος, 1998, σ. 30) για τη σύνδεση των βιομηχανικών πόλεων μεταξύ τους με απώτερο στόχο τη δημιουργία μιας ενοποιημένης εσωτερικής αγοράς (Δεμίρη, 1991, σ. 18). Τέλος, σημειώνεται χωρική διαστολή της αστικής έκτασης λόγω των μεταναστευτικών ροών στον ελλαδικό χώρο μετά τη μικρασιατική καταστροφή και της εγκατάστασής τους στις βιομηχανικές ζώνες και της απασχόλησής τους στις βιομηχανίες, συνιστώντας ένα επαρκές εργατικό δυναμικό (Αγριαντώνη, Μπελαβίλας, Πολύζος, & Παναγιωτόπουλος, 1998, σ. 30). Το αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο το οποίο χρησιμοποιήθηκε, και χαρακτη ρίζει μέχρι και σήμερα τα βιομηχανικά κελύφη, ποικίλει ανάλογα με την περί οδο της κατασκευής των τελευταίων,

βιομηχανικό

σύγχρονο «κατοικεῖν»

του είναι η χρήση παραδοσιακών υλικών και πρακτικών μεθόδων καθώς και η ενσωμάτωση νεοκλασικών μορφολογικών στοιχείων. Ως προς την εσωτερική διάρθρωση οι διαφορετικές λειτουργείες οργανώνονται σε επιμέρους χώρους ανάλογα με τα στάδια της παραγωγικής διαδικασίας και όχι με ενιαίο τρόπο δημιουργώντας πολλά εσωτερικά χωρίσματα, ενώ σημειώνεται ότι οι χώροι διοίκησης βρίσκονται σε ξεχωριστό κτίριο ή στον πρώτο όροφο της μονάδας παραγωγής. Διαφορετικοί, μικροί όγκοι οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους δη μιουργούν την τελική σύνθεση. Οι όγκοι επεκτείνονται κυρίως γραμμικά σε ύψος ενός ορόφου και στεγάζονται με δίκλινη ή τετρακλινή στέγη. Παρόλο που υπάρχουν και περιπτώσεις όγκων με διπλό ύψος τα ανοίγματά τους πα ραμένουν μικρά και ορθοκανονικά επιτρέποντας μερική οπτική επικοινωνία με το εξωτερικό περιβάλλον (Δεμίρη, 1986, σ. 226) Ο δεύτερος τύπος βιομηχανικού κτιρίου φέρει σημαντικές ευρωπαϊ κές επιρροές, ιδίως από τον κλασικισμό, όπως φαίνεται και στις επιβλητικές όψεις του δικαιολογημένα επονομαζόμενου μνημειακού κτιρίου. Ο μνημειακός χαρακτήρας του τελευταίου είναι εμφανής λόγω της αξονικής συμμετρί ας, της τριμερούς διάρθρωσης και του πλούσιου διακόσμου που διέπουν την κύρια όψη του. Οι διαφορετικές λειτουργείες οργανώνονται ιεραρχικά σε τρεις ζώνες και σε πολλαπλά επίπεδα: στο κέντρο της πρώτης ζώνης τοποθετείται η διοίκηση (οι χώροι διοίκησης βρίσκονται για πρώτη φορά ενσωματωμένοι στον όγκο της της μονάδας παραγωγής), στη δεύτερη και κύρια ζώνη πραγματοποιείται η παραγωγική δραστηριότητα ενώ οι βοηθητικές εγκαταστάσεις εδράζονται στην τρίτη ζώνη. Οι ζώνες αυτές οργανώνονται σε έναν μεγάλο, ψηλό, συμπαγή, μονολιθικό και επιβλητικό όγκο με επίπεδη στέγη και πλευ ρικά, ορθοκανονικά, συνεχόμενα ανοίγματα που τοποθετούνται σε ίσες απο στάσεις (ύπαρξη ρυθμού) στις εξωτερικές τοιχοποιίες (Δεμίρη, 1986, σ. 228). Εξαίρεση στον κανόνα μίμησης παρελθοντικών αρχιτεκτονικών μορφών αποτελεί η τρίτη τυπολογία βιομηχανικού κτιρίου, το οδοντωτό κτίριο με τη χαρακτηριστική οδοντωτή οροφή, ενίοτε με φεγγίτες, που στεγάζει την ορθογωνική κάτοψη του σαφούς κτιριακού όγκου. Η παραγωγή πραγματοποιείται γραμμικά σε ενιαίο χώρο ανάλογα με τα στάδια της διαδικασίας ενώ οι χώροι διοίκησης βρίσκονται σε ξεχωριστό κτίριο πάντα στην κύρια όψη του κτιρίου. Στη συνέχεια την όψη χαρακτηρίζουν πλευρικά, ορθοκανονικά, ίδια ανοίγματα που τοποθετούνται

Η εξέλιξη της βιομηχανικής κληρονομιάς στην Ελλάδα τρελαίου και ηλεκτρικής ενέργειας έναντι του ατμού, δεν παρατηρούνται με γάλες αλλαγές στην αρχιτεκτονική των εργοστασίων. Εξαίρεση αποτελεί η περίοδος του Μοντέρνου Κινήματος όπου εμφανίζεται για πρώτη φορά το οπλισμένο σκυρόδεμα ως νέο δομικό υλικό (Δεμίρη, 1991, σ. 60). Στο γεγο νός αυτό οφείλεται και η σταδιακή διακοπή κατασκευής παραδοσιακού τύπου κτιρίων. Επιπλέον, η ανάγκη για μεγαλύτερους χώρους παραγωγής σε συνδυασμό με την ευέλικτη διάταξη των μηχανών σηματοδοτούν μια περίοδο εμφάνισης νέων τυπολογιών για τη Βιομηχανία αλλά και τροποποίησης των προηγούμενων κατασκευαστικών μεθόδων με χαρακτηριστικό παράδειγμα το μνημειακό κτίριο και την αλλαγή στη χρήση των υλικών του φέροντος ορ γανισμού. Το πολύπλοκο κτίριο, το οποίο χρονολογείται την τρίτη δεκαετία του 20ου αιώνα, χαρακτηρίζεται από αυστηρό εξωτερικό κέλυφος με εσω τερική πολυπλοκότητα. Η τελευταία έγκειται στο γεγονός ότι οι διαφορετικές λειτουργείες οργανώνονται σε επιμέρους χώρους με αυστηρά όρια και σε πολλαπλά επίπεδα δίχως ιδιαίτερη ιεραρχία των σταδίων της παραγωγικής διαδικασίας. Οι διαφορετικοί όγκοι που συνιστούν το εξωτερικό κέλυφος δε συνδέονται μεταξύ τους, απλώς αντιπαρατίθενται ο ένας δίπλα στον άλλο, ποικίλουν στο μέγεθος αλλά και στην ογκοπλασία. Η στέγη δεν είναι ενιαία για όλους τους κτιριακούς όγκους και ποικίλει και σε σχήμα και σε μορφή. Οι όψεις είναι διάτρητες με ποικιλία από πλευρικά, ορθοκανονικά, μικρά, συνεχόμενα ανοίγματα που τοποθετούνται άτακτα στις εξωτερικές τοιχοποιίες επιτρέποντας διαφορετικές οπτικές φυγές προς το εξωτερικό περιβάλλον. Είναι φανερή πλέον η απουσία διακόσμου, χωρίς εναλλαγές σε υλικά, υφές και χρώματα, όπως επίσης και η έλλειψη αρχιτεκτονικών ποιοτήτων. Ο τύπος αυτών των κτιρίων καταλαμβάνει συνήθως την έκταση ενός ολόκληρου οικοδομικού τετραγώνου, χωρίς να δίνεται σημασία στην ένταξή του στην ευρύ τερη περιοχή. Τέλος, η μορφολογική ουδετερότητα του κελύφους καλύπτει τις εσωτερικές διεργασίες (Δεμίρη, 1986, σ. 229). Σημαντικό παράγοντα για την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής αποτέλεσαν οι επενδύσεις ξένων κεφαλαιούχων και στο σχεδιασμό των βιομηχανικών μο νάδων παραγωγής. Οι τελευταίοι έκριναν την εμπλοκή

όψεων

συνεργασία του με τις άλλες ειδικότητες καθ’ όλη τη δια δικασία (Δεμίρη, 1991, σ. 61). Κατά συνέπεια, οι νέες τυπολογίες

επίσης

παρελθόν στο σύγχρονο «κατοικεῖν»

σχεδιαστική διαδικασία καθώς ο τελευταίος αναγνωρίζει τις δυνατότητες του σκυροδέματος όπως μαρτυρούν τα επαναλαμβανόμενα καθ’ ύψος ανοίγματα που εκτείνονται από υποστύλωμα σε υποστύλωμα αλλά και η ελεύθερη διάρθρωση της κάτοψης δίχως αυστηρά όρια και σε πολλαπλά επίπεδα. Αξί ζει να σημειωθεί ότι είναι ο πρώτος τύπος κτιρίου που επιτρέπει την πλήρη οπτική επικοινωνία με το εξωτερικό περιβάλλον λόγω της εκτεταμένης χρήσης γυάλινων επιφανειών στο σύνολο των όψεων. Η μορφή δεν εκφράζει τις εσωτερικές λειτουργίες, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις δίνεται έμφαση στα σημεία εισόδου και στη θέση της διοίκησης στον πρώτο όροφο της κύριας όψης (Δεμίρη, 1986, σ. 230). Σε αντίθεση με την προηγούμενη τυπολογία, το πλουραλιστικό κτίριο εμφανίζει ξεκάθαρη εξωτερική οργάνωση σε αντιστοιχία με τις εσωτε ρικές λειτουργίες και με πλούσιο λεξιλόγιο στις όψεις. Σε ό,τι αφορά την ογκο πλασία, διάφοροι όγκοι αρθρώνονται χωρίς πολλά εσωτερικά όρια με βάση τη λειτουργία τους και συνιστούν έναν ενιαίο μεγάλο όγκο με δυνατότητα γραμμικής επέκτασης. Στην περίπτωση αυτή τα ανοίγματα είναι συνεχόμενα, μακρόστενα και τοποθετημένα σε μεγάλο ύψος, εξυπηρετώντας κυρίως το φυσικό φωτισμό. Επομένως δημιουργείται μια ενδιαφέρουσα σχέση μεταξύ κτιρίου και εξωτερικού περιβάλλοντος καθώς η μορφή των ανοιγμάτων δεν επιτρέπει πάντα την οπτική επικοινωνία με το εξωτερικό περιβάλλον (Δεμίρη, 1986, σ. 231). Μετά το 1970 εμφανίζεται ο τελευταίος τύπος βιομηχανικής μονάδας ο οποίος είναι ιδιαίτερα διαδεδομένος στη σημερινή εποχή, το επονομαζό μενο κουτί. Πρόκειται για έναν μακρόστενο ορθοκανονικό όγκο με απουσία εξωτερικών πλευρικών ανοιγμάτων ενώ για τις όψεις του χρησιμοποιούνται προκατασκευασμένα μεταλλικά πανέλα, ενώ ιδιαίτερα σημαντική είναι η με τάβαση σε νέα δομικά συστήματα, από το σκυρόδεμα στην εφαρμογή μεταλλικών φορέων. Η μορφή δεν εκφράζει τις ποικίλες λειτουργίες οι οποίες διαρθρώνονται σε ζώνες ενώ η παραγωγική διαδικασία πραγματοποιείται γραμμικά και σε ένα επίπεδο. Δεδομένων των δυσμενών οικονομικών συνθηκών που έπλητταν τον βιομηχανικό τομέα εκείνη την περίοδο, η διάδοση του τελευταίου αυτού τύπου εργοστασίου αποτελούσε μοναδική λύση καθώς

σοβαρούς κινδύνους σε ζητήματα στατικής επάρκειας αλλά δεν παύουν να αποτελούν μνημεία με χαρακτήρα εκθεμάτων in situ και ανέκαθεν αποτελούσαν μια σχε διαστική πρόκληση για τον αρχιτέκτονα (Stratton, 2000, σ. 35).

Εικόνα 7

Ζυθοποιείο Κάρολος Φιξ. Φωτογραφική αποτύπωση Οκτώβριος 2021.

βιομηχανικό

στο σύγχρονο «κατοικεῖν»

Η κατάταξη των βιομηχανικών κτιρίων σε κατηγορίες βάσει των τυ πολογικών χαρακτηριστικών τους συμβάλλει στην καλύτερη κατανόηση της βασικής δομής και μορφής τους. Ως εκ τούτου, μας επιτρέπει να κατανοήσουμε τις δυνατότητες, όπως και τους περιορισμούς, που θέτει ένα κέλυφος ως προς τον απαιτούμενο βαθμό επέμβασης για την επικείμενη χρήση που πρόκειται να παραλάβουν. Η παραπάνω τυπολογική οργάνωση καλύπτει σε ικανοποιητικό βαθμό τα περισσότερα βιομηχανικά κελύφη, ωστόσο σημειώνονται και ορισμένες εξαιρέσεις. Οι εκάστοτε ανάγκες επέκτασης της παραγωγικής διαδικασίας οδηγούν πολλές φορές σε συνδυασμό των διαφορετικών τυπολογιών των βιομηχανικών μονάδων που αναφέρθηκαν λόγω της διαφορετικής φάσης κα τασκευής των προσθηκών τους και των λειτουργικών τους απαιτήσεων (Δε μίρη, 1986, σ. 233).

Ωστόσο υπάρχουν και περιπτώσεις όπου ένα κτίριο εμφανίζει χαρακτη ριστικά ποικίλων τυπολογιών (π.χ. διώροφο κουτί, έχοντας όλα τα χαρακτηρι στικά του κουτιού με εξαίρεση τον 2ο όροφο). Με αποτέλεσμα να μη μπορεί να καταταχθεί αποκλειστικά σε μία τυπολογία ή σε συνδυασμό τυπολογιών. Αυτές οι προβληματικές περιπτώσεις προκύπτουν λόγω των αναγκών αύξη σης της παραγωγής (Δεμίρη, 1986, σ. 234).

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Προσεγγίσεις αναζωογόνησης πρώην βιομηχανικών κελυφώνΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Προσεγγίσεις αναζωογόνησης πρώην βιομηχανικών κελυφών

Η έννοια του βιομηχανικού μνημείου

Στα πλαίσια αντιμετώπισης του ζητήματος των ασυνεχειών και γκρί ζων ζωνών με απώτερο στόχο την αναζωογόνηση της εκάστοτε περιοχής αλλά και ολόκληρης της δυναμικής της πόλης αναπτύσσονται προβληματισμοί σχετικά την αναγνώριση των βιομηχανικών κτιρίων ως μνημεία άξια συ ντήρησης και επανάχρησης. Τα ζητήματα αξίας και προστασίας που αφορούν στα κτίρια παλαιότερων εποχών λαμβάνουν τεράστιες διαστάσεις σε κοινωνικό επίπεδο καθώς μαρτυρούν στοιχεία για την ιστορία και την ταυτότητα της εκάστοτε κοινωνίας. Επομένως, η έννοια της κληρονομιάς είναι ιδιαίτερα σημαντική καθώς η γνώση του παρελθόντος εξυπηρετεί τη βέλτιστη δυνατή διαχείριση προβλημάτων του παρόντος αλλά και του μέλλοντος, συμβάλλοντας στην ομαλή λειτουργία της ανθρώπινης ζωής. Ακόμη, τα τελευταία χρόνια στην έννοια του προστατευόμενου μνη μείου προστίθενται και ευρύτερες κτιριακές ενότητες, με στόχο την ενσωμά τωση τους στον πολεοδομικό ιστό, την αποκατάσταση και την επανάχρησή τους στα πλαίσια της σύγχρονης κοινωνικής ζωής. Ανατρέχοντας στον όρο της

στον οποίο αναφέρε ται

και Θεωρία της Αποκατά στασης,

Γ. Καραδέδος

σημασία της

στα «βιομηχανικά μνημεία»

όρου οφείλεται στην άνθηση του διεπιστημονικού κλάδου της Βιομηχανικής Αρχαιολογίας. Η προαναφερθείσα σαν πρακτική πρωτοεμφανίστηκε στην Αγγλία περίπου το 1950 και προσδιορίστηκε από τον Donald Dudley, καθηγητή του πανεπιστημίου του Birmingham. Το TICCIH (Διεθνής Επιτροπή για τη διάτρηση της Βιομηχανικής Κληρονομιάς) ορίζει τη Βιομηχανική Αρ χαιολογία ως «τη διεπιστημονική μελέτη όλων των μαρτυριών, υλικών και άυλων, των τεκμηρίων, των τεχνουργημάτων, της στρωματογραφίας και των κατασκευών, των ανθρώπινων οικισμών και των φυσικών και αστικών τοπίων που δημιουργήθηκαν για ή από τη βιομηχανική διεργασία» (TICCIH, 2003). Έτσι υποστηρίζεται η προστασία της βιομηχανικής κληρονομιάς και αναδεικνύεται ως μέσο μετάδοσης πληροφοριών μέσα στον χρόνο με ιστο ρικές και αισθητικές αξίες (Καραδέδος, 2009, σ. 20). Με την υπογραφή της Χάρτας της Μόσχας (TICCIH, 2003) τα κατάλοιπα της βιομηχανίας, δηλαδή κτίρια και μηχανολογικός εξοπλισμός, εργαστήρια, μύλοι και εργοστασιακοί χώροι, ορυχεία και τόποι επεξεργασίας και εμπλουτισμού, αποθήκες και καταστήματα, χώροι παραγωγής, μετάδοσης και χρήσης ενέργειας, μέσα μετα φοράς και όλη η υποδομή τους, καθώς και τόποι κοινωνικών δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τη βιομηχανία αναγνωρίζονται πλέον ως «βιομηχανικά μνημεία». Τα χαρακτηριστικά των βιομηχανικών κελυφών

Όπως αναλύθηκε και στο προηγούμενο κεφάλαιο τα βιομηχανικά κελύφη αποτελούν σημαντικά δείγματα πολιτιστικής κληρονομιάς ως φορείς ιστορίας και συλλογικής μνήμης. Ταυτόχρονα σε ότι αφορά την αρχιτεκτονική και κατασκευαστική τεχνοτροπία τους αποτελέσαν ιδανικά μοντέλα μορφής, λειτουργικότητας, δομικής και συμβολικής αξίας. Επομένως κρίνεται σκόπιμη μια σύντομη παράθεση των χαρακτηριστικών τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι ενώ αρχικά ο στόχος ήταν αποκλειστικά η γρήγορη εξαγωγή προϊόντων μέσα από τα κελύφη, στην πορεία όμως, έγινε κατανοητό ότι σημασία έχει η δημιουργία ενός χώρου σχεδιαστικά άρτιου, που θα ανταποκρίνεται τόσο στις διαδικασίες παραγωγής

το βιομηχανικό παρελθόν στο σύγχρονο «κατοικεῖν»

για μια αρκετά ευέλικτη δομή, η οποία επιδέχεται αλλαγές σε περίπτωση μελ λοντικών αναγκών της επιχείρησης, διαμορφώνοντας έτσι τον πολυλειτουργι κό χαρακτήρα που κρύβεται πίσω από κάθε βιομηχανικό κτίριο. Τα βιομηχανικά κτίρια αποτελούνται από λιτές, καθαρά γεωμετρικές φόρμες, οι οποίες παρατίθενται είτε σε σειρά είτε καθ’ ύψος ενώ πάντα η αναλογία πλάτους – ύψους διαφοροποιείται φανερώνοντας την προσαρμο στικότητα στις διαφορετικές λειτουργικές ανάγκες της παραγωγής. Το μεγάλο ύψος σε συνδυασμό με τη συμμετρία και τη ρυθμική επα νάληψη των μορφολογικών στοιχείων συμβάλλει στην επιβλητικότητα των όψεων των βιομηχανιών, γεγονός που πολλές φορές τα καθιστά τοπόσημα για την πόλη. Τέλος, τα βιομηχανικά κτίρια χωροθετούνταν άλλοτε σε περιοχές της υπαίθρου με άμεση πρόσβαση σε πρώτες ύλες, σε αστικές περιοχές πλαισι ωμένα από πληθώρα υφιστάμενων χρήσεων και άλλοτε σε προαστιακές περιοχές. Σε κάθε περίπτωση σε εγγύτητα με την εκάστοτε βιομηχανική μονάδα υπήρχε δίκτυο μεταφορών και συγκεκριμένα κύριες αρτηρίες για τη διευκό λυνση των μετακινήσεων. Συχνά οι βιομηχανικές μονάδες διέθεταν μεγάλης έκτασης ελεύθερο εξωτερικό χώρο για τις ανάγκες της φορτοεκφόρτωσης πρώτων υλών και προϊόντων. Τα οφέλη της αναβίωσης των πρώην βιομηχανιών

Τα βιομηχανικά κτίσματα ως μνημεία μιας άλλης εποχής αποτελούν βασικό γνώρισμα της πόλης και φέρουν την ιστορία του τόπου και των κα τοίκων της. Η πόλη θεωρείται ως ο τόπος όπου καταγράφεται η συλλογική μνήμη των λαών. O Aldo Rossi αναφέρει ότι «η συλλογική μνήμη αποτελεί ένα από τα κυριότερα στοιχεία μετασχηματισμού της πόλης, λειτουργώντας φυσικά μέσα από το κοινωνικό σύνολο. Η μνήμη γίνεται το νήμα που διαπερνάει όλη την πολύπλοκη δομή της πόλης» (Rossi, 1991). Άλλωστε η έλλειψη της ιστορικής αίσθησης ενέχει κινδύνους σε ό,τι αφορά την επέμβαση σε τμήματα του αστικού

«βιομηχανικά μνημεία»

των καθώς και έργων υποδομής για την κατασκευή νέων οδικών δικτύων. Πέρα από το περιβαλλοντικό αποτύπωμα του φαινομένου αυτού στις πόλεις σημαντικές είναι και οι επιπτώσεις που επέφερε στα αστικά κέντρα. Ο διαχωρισμός των χρήσεων, δηλαδή η χωροθέτηση των κατοικιών στην περιφέρεια των πόλεων, οδήγησε στην υποβάθμιση των ιστορικών κέντρων αφήνοντας αναξιοποίητο μεγάλο μέρος του διαθέσιμου αστικού χώρου. Στα πλαίσια της αναζήτησης ενός μοντέλου για την επίτευξη μιας κοινωνικά και οικονομικά βι ώσιμης πόλης, έρχεται στο προσκήνιο η έννοια της βιωσιμότητας. Στόχος εί ναι η πλήρης εκμετάλλευση του διαθέσιμου χώρου της πόλης σε έναν συνεχή και συνεκτικό αστικό ιστό με τη

χρήσεων γης.

αποτελεί μια

παρέμβαση που εξυπηρετεί τους στόχους για τη σύσταση μιας βιώσιμης πόλης. Απόρροια των παραπάνω είναι η βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων και η αναβάθμιση της εικόνας της πόλης μέσω της διατήρησης και αξιοποίησης των υφιστάμενων κοινωνικών δομών και του κτιριακού δυναμικού. Γίνεται κατανοητό ότι η αξιοποίηση των brownfields μέσω της ανα κύκλωσης χώρων και υλικών έχει πολεοδομική, οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική διάσταση. Οι αρχές του Μοντέρνου Κινήματος και οι ριζικές επεμβάσεις που προέβλεπαν τα νέα σχέδια πόλεων για τον αστικό ιστό σε συνδυασμό και με την τυποποίηση, απέρριπταν το ιστορικό υπόβαθρο. Ο Kramer, καλλιτέχνης και φωγράφος του 1970, κατακρίνει τα παραπάνω σχέ δια που ενθάρρυναν την κατεδάφιση του υφιστάμενου κτιριακού αποθέματος, αναδεικνύοντας την ιστορική αξία της πολιτιστικής κληρονομιάς, απορρίπτο ντας την κατεδάφισή τους στο όνομα της αστικής ανάπλασης (Field & Irving, 1999, σσ. 19-21).

νέα χρήση

Όροι και προϋποθέσεις επανάχρησης πρώην βιομηχανιών Λαμβάνοντας υπόψη τα οφέλη της αναβίωσης των πρώην βιομη χανικών κτιρίων τόσο σε κοινωνικό, οικονομικό και πολιτισμικό επίπεδο, η λειτουργική αναγέννησή τους θα γεφυρώσει τις ασυνέχειες και θα συμβάλει στη συνεκτική εικόνα του αστικού ιστού. Με τον επίσημο χαρακτηρισμό τους ως βιομηχανικά μνημεία, όπως διατυπώθηκε από το TICCIH στη Χάρτα του Nizhny Tagil στη Ρωσία το 2003, γίνεται κατανοητό ότι οι ενέργειες αναβίω σης τους θα πρέπει να πληρούν συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Με την υπογραφή της Χάρτας της Βενετίας, κατά τη διάρκεια του δευτέρου Διεθνούς Συνεδρίου Αρχιτεκτόνων και Τεχνικών των Ιστορικών Μνη μείων, που πραγματοποιήθηκε στη Βενετία το 1964, τέθηκε το διαχρονικό θε σμικό πλαίσιο αρχών συντήρησης και αποκατάστασης κάθε είδους μνημείου που έχει αποκτήσει στο πέρας των χρόνων πολιτιστική σημασία (Καραδέδος, 2009, σσ. 141-142). Τα άρθρα που αφορούν στην επέμβαση των μνημείων αναφέρουν πως πρέπει να υπάρχει σεβασμός στις διαφορετικές ιστορικές φάσεις και μετατροπές που έχει υποστεί το κτίριο, ενώ οι επεμβάσεις να είναι διακριτές και αναστρέψιμες χωρίς να αλλοιώνουν την ακεραιότητα και την ιστορική μαρτυρία τόσο του κτιρίου όσο και του περιβάλλοντος του. Επιπλέ ον, η απόδοση της νέας χρήσης οφείλει να πραγματοποιείται με κοινωφελή μέριμνα προς την κοινωνία αλλά και με σεβασμό

τη νέα χρήση

Σύμβαση της Γρανάδας το 1985, η οποία περιλαμβάνει την προστασία μνη μείων, πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών συνόλων, καθώς και οι Αρχές του Δουβλίνου για την ανάδειξη της αξίας των βιομηχανικών δομών έτσι ώστε να αυξηθεί η ευαισθητοποίηση για τη στήριξη της συνέχειας της έρευνας. Πέρα από τη σύνταξη κειμένων για την προστασία της βιομηχανικής κληρονομιάς, υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός διεθνών οργανισμών οι οποί οι δραστηριοποιούνται στη χώρα που εδρεύουν και έχουν ιδρυθεί αποσκοπώντας στην προστασία και μελέτη αυτών των μνημείων. Στους οργανισμούς αυτούς ανήκει αρχικά η CILAC (Comitee d’ information et de liaison pour l archaeologie, l étude et la mise en valeur du patrimoine industriel), μια μη κερδοσκοπική ένωση η οποία προήλθε από τη σύγκλιση διάφορων χώρων και ρευμάτων από τομείς της πανεπιστημιακής έρευνας και της μουσειολογί ας της Γαλλίας. Ακολουθεί η διεθνής επιτροπή για τη διατήρηση της βιομη χανικής κληρονομιάς TICCIH στην Μεγάλη Βρετανία με σκοπό τη διατήρηση, την έρευνα, την τεκμηρίωση και την ερμηνεία της βιομηχανικής κληρονομιάς. Η ευρωπαϊκή ομοσπονδία ενώσεων βιομηχανικής και τεχνικής κληρονομιάς EFAITH, αποτελεί ένα ευρωπαϊκό δίκτυο μη κερδοσκοπικών οργανώσεων στις Βρυξέλλες με στόχο την έρευνα και τη διατήρηση της βιομηχανικής κληρονομιάς. Το μη κερδοσκοπικό Ινστιτούτο Νέου Βιομηχανικού Πολιτισμού ΙΝΙΚ, η Διεθνής Επιτροπή για την Ιστορία της Τεχνολογίας στο Παρίσι, η Ιταλική Ένωση για τη Βιομηχανική Αρχαιολογία AIPAI, η Εταιρία Βιομηχανικής Αρχαιολογίας SIA, η Ένωση για τη Βιομηχανική Αρχαιολογία ΑΙΑ, η Ένω ση Βιομηχανικής Κληρονομιάς της Ιρλανδίας IHAI, η Φλαμανδική Ένωση για τη Βιομηχανική Αρχαιολογία, καθώς και κοινωφελή ιδρύματα, μη κερδοσκοπικές οργανώσεις και ΜΚΟ σκοπεύουν στη διάσωση της πολιτι στικής κληρονομιάς. Συγκεκριμένα για το ζήτημα της προσθήκης σε ιστορικά κτίρια ο διεθνής οργανισμός της UNESCO, στο άρθρο 21 του καταστατικού της Βιέννης το 2003, δηλώνει ότι «Ο πολεοδομικός σχεδιασμός, η σύγχρονη αρχιτεκτονική και η διατήρηση του ιστορικού αστικού τοπίου θα πρέπει να αποφεύγουν κάθε μορφή ψευδό-ιστορικού σχεδιασμού, καθώς αυτό αποτελεί ταυτόχρονα άρνηση του ιστορικού και του σύγχρονου. Μια ιστορική άποψη δεν πρέπει να υποκατα στήσει τις επόμενες, καθώς η ιστορία πρέπει να παραμείνει ευανάγνωστη, ενώ η συνέχεια του πολιτισμού μέσω ποιοτικών παρεμβάσεων είναι ο απώτερος στόχος.» (Vienna Memorandum, 2005). Στην περίπτωση της Ελλάδας το ενδιαφέρον για τα βιομηχανικά μνημεία ξεκινάει το 1980 με την ίδρυση του Πολιτιστικού

ρόλο της καταγραφής και διάσωσης των μνημείων συμβάλλει ενεργά από το 2015 η αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία ΒΙ.Δ.Α. μέσω δελτίων απογραφής τα οποία διατίθενται ηλεκτρονικά στον ιστότοπό της. Την ευθύνη για την προστασία και διαχείριση της κληρονομιάς της Ελλάδας έχει το Υπουργείο Πολιτισμού (ΥΠ.ΠΟ.), το Υπουργείο Περιβάλ λοντος καθώς και οι κατά τόπους Εφορείες Νεότερων Μνημείων. Άλλοι φο ρείς που δραστηριοποιούνται είναι το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς Π.Ι.Ο.Π.), η Δ.Ε.Η., τα Τ.Ε.Ε., το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και άλλοι επιστη μονικοί μη κερδοσκοπικοί φορείς, όπως το Ελληνικό Ινστιτούτο των Μύλων. Τη μελέτη για τον σχεδιασμό αναλαμβάνει μια διεπιστημονική ομάδα μηχα νικών και μελετητών η οποία συντάσσει το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο και το Ρυθμιστικό σχέδιο της ανάπλασης ενώ κρίσιμη είναι η λήψη πρωτοβουλιών από τους παρακάτω φορείς: του Οργανισμού Τοπικής Αυτοδιοίκησης Α’ Βαθ μού (Ο.Τ.Α.), του Συμβουλίου Περιοχής, της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης, του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων (Υ.ΠΕ. ΧΩ.Δ.Ε.), της Δημόσιας Επιχείρησης Πολεοδομίας Οικισμού και Στέγασης (Δ.Ε.Π.Ο.Σ.) καθώς και οικοδομικών συνεταιρισμών.

Παρά την εμπλοκή όλων των παραπάνω φορέων στη διαχείριση της βιομηχανικής κληρονομιάς, οι τελευταίοι αντιμετωπίζουν δυσκολίες στη μετα ξύ τους συνεργασία λόγω της γραφειοκρατίας, της υπό-χρηματοδότησης και της πιο πρόσφατης οικονομικής κρίσης. Συμπερασματικά, δεν εφαρμόζεται μια ενιαία συγκροτημένη πολιτική, γεγονός που οφείλεται αρχικά στην ετε ροχρονισμένη σύσταση αποτελεσματικού θεσμικού και διοικητικού πλαισίου στην Ελλάδα, αλλά και στη χρόνια απαξίωση και μη αναγνώριση των μνημεί ων των νεότερων χρόνων ως άξια προς διατήρηση. Η μελέτη του ιστορικού υποβάθρου και του θεσμικού πλαισίου προστασίας είναι τα απαραίτητα στάδια έναρξης της διαδικασίας αναβίωσης μιας τέτοιας κατηγορίας μνημείων. Μέσω της αξιολόγησης των ιστορικών δεδομέ νων και της αποτίμησης της υφιστάμενης κατάστασης τόσο του διατηρητέου μνημείου όσο και των αναγκών της ευρύτερης περιοχής προκύπτει ένα συ μπέρασμα για τον μοναδικό τρόπο, και όχι την αναπαραγωγή διασωστικών ενεργειών μη προσαρμοσμένων στις ανάγκες της κάθε περιοχής (Μπελαβίλας, 2010, σ. 3), που μπορεί το νεκρό κέλυφος να επανενταχθεί επιτυχώς στον αστικό ιστό και να διασφαλιστεί η ενεργοποίηση, η συνέχεια και η δια χρονικότητά του. Μέχρι σήμερα, την

τη νέα χρήση

έτσι ώστε η αναδιαμόρφωση που θα πραγματοποιηθεί να είναι όσο το δυνατό πιο αυθεντική, αναστρέψιμη ανάλογα με μελλοντικές ανάγκες και εκφράζο ντας τη συλλογική μνήμη. Αναπόσπαστο τμήμα της βιομηχανικής κληρονομιάς αποτελεί και ο αντίστοιχος μηχανολογικός εξοπλισμός που συμβάλλει στη διάσωση του πλούτου αξιών και της βιομηχανικής ιστορίας. Αποτελεί πηγή πληροφοριών για την εξέλιξη της τεχνολογίας, των μεθόδων παραγωγής και της ανθρώπινης εργασίας. Κρίνεται επομένως απαραίτητο το στάδιο της αξιολόγησής του ως προς την παλαιότητα, μοναδικότητα και πολυπλο κότητα, της συντήρησής του καθώς και της αλληλεπίδρασής του με τη νέα προτεινόμενη χρήση (Χατζηγώγας, 2022). Το ζήτημα του σύνθετου ιδιοκτησιακού καθεστώτος που αφορά τα βιομηχανικά μνημεία δυσχεραίνει τη διαδικασία επανάχρησής τους. Στις περιπτώσεις ιδιωτικών ιδιοκτησιών, οι βιομηχανικές μονάδες πολλές φορές αντι μετωπίζονται αποσπασματικά και μετασχηματίζονται σε υποδοχείς κυρίως σύγχρονων επικερδών συμφερόντων, αγνοώντας την ιστορία και τη σημασία του παρελθόντος τους (Κλαμπατσέα, 2007). Σε περιπτώσεις δημόσιας ιδιοκτησίας η απουσία οργανωμένου σχεδίου διαχείρισης της κληρονομιάς και η έλλειψη οικονομικών πόρων αποτελούν ανασταλτικούς παράγοντες στη διαδικασία αναβίωσης. Προκειμένου να αποφευχθούν τα παραπάνω σενάρια και να δοθεί μια βιώσιμη λύση είναι απαραίτητη η πολιτική και οικονομική στήριξη από δημόσιους φορείς προς τους ιδιοκτήτες, συνεισφέροντας οικονομικά μέσω αναπτυξιακών προγραμμάτων στο πολυδιάστατο αυτό εγχείρημα. Πέρα από τον ρόλο των δημόσιων φορέων, οποιαδήποτε ιδιωτική πρωτοβουλία κρίνεται απαραίτητη στην ενσωμάτωση των ανενεργών βιομηχανικών συγκροτημά των στην κοινωνική και οικονομική ζωή πρώην βιομηχανικών περιοχών και στη συμφιλίωση όλων των κοινωνικών ομάδων με την ιδέα της επανάχρησής τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η μετατροπή της γαλλικής εται ρείας μεταλλείων Λαυρίου σε πολιτιστικό τεχνολογικό πάρκο με πρωτοβουλία του καθηγητή του ΕΜΠ, Κώστα Παναγόπουλου, του τότε δημάρχου του Λαυ ρίου, μιας ομάδας μηχανικών και λόγιων της πόλης ύστερα από τη διακοπή της λειτουργίας του βιομηχανικού κτιρίου. Επιπρόσθετα, η εξοικείωση

παγκοσμιοποιημένου κόσμου (Αδαμίδης, Αμοιρίδου, Κουκουρούζης, & Ρίζος, 2022).

Τέλος, στη διαδικασία αναζωογόνησης των πρώην βιομηχανικών κελυφών πέραν από τη συμβολή των αρμόδιων φορέων, σημαντική είναι η συμβολή του αρχιτέκτονα, ο οποίος οφείλει να σεβαστεί τα ιδιαίτερα χαρακτη ριστικά αυτού του τύπου κτιρίων. Οι ευέλικτες αυτές δομές δίνουν χώρο στη σύγχρονη αρχιτεκτονική να αναπτύξει με ελευθερία πολλά λειτουργικά σενάρια σεβόμενη πάντα την αρχική ταυτότητα και το παλίμψηστο του κελύφους. Κριτήρια μετασχηματισμού βιομηχανιών σε κατοικίες

Οποιοδήποτε σενάριο που αποσκοπεί στη λειτουργική αναβάθμιση του κτιρίου αλλά και της περιοχής που το περιβάλλει περιλαμβάνει μια σει ρά απαραίτητων επεμβάσεων, για την επίτευξη της συμβατής επανάχρησης, ανάλογων κάθε φορά με την προτεινόμενη χρήση. Η συγκεκριμένη ερευνη τική εργασία θα μελετήσει την περίπτωση της αναβίωσης των πρώην βιομη χανικών μονάδων μέσω της επανάχρησής τους ως συγκροτήματα κατοικιών. Ανέκαθεν η χρήση της κατοικίας αποτελούσε τον πιο καίριο συντελεστή σύν θεσης ενός ζωντανού αστικού οργανισμού (Χαβατζά, 2022). Ανατρέχοντας στις αρχές του 19ου αιώνα η έννοια της κατοικίας ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την εργασία, όπως αποδείχθηκε με την ανάγκη ανέγερσης εργατικών και στη συνέχεια κοινωνικών κατοικιών, σε άμεση γειτνία ση με τις μονάδες παραγωγής, για τη στέγαση του εργατικού δυναμικού. Ένα από τα κύρια θέματα που χρήζει αντιμετώπισης στις περισσό τερες σύγχρονες πόλεις είναι η ύπαρξη αστικών κενών (brownfields). Γίνεται λόγος είτε για εγκαταλελειμμένα οικόπεδα είτε για κτιριακές δομές, απομεινά ρια της περιόδου της αποβιομηχάνισης, τα οποία υπονομεύουν τις συνθήκες ζωής στις μεγαλουπόλεις με αντίκτυπο τόσο στην αισθητική εικόνα της πόλης όσο και στην ασφάλεια των ίδιων των πολιτών της. Η αξιοποίηση επομένως του κτιριακού αποθέματος που άνθισε την περίοδο της Μεγάλης Βιομηχανίας θα συμβάλει δραστικά στην αντιμετώπιση καίριων ζητημάτων

είναι απαραίτητη για την πλήρη γεφύρωση των αστικών κενών της πόλης. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω της απόδοσης

τη νέα χρήση

ση των δικτύων μεταφορών, η δημιουργία δρόμων ήπιας κυκλοφορίας και η πρόβλεψη για δίκτυο ποδηλατοδρόμων αποτελούν μέτρα επανένταξης στη νέα πραγματικότητα. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε παγκόσμιο επίπεδο, ένα σύγχρονο αστικό πρόβλημα αφορά στις περιορισμένες και άλλοτε υποβαθμισμένες υποδομές στέγασης του ολοένα και αυξανόμενου πληθυσμού λόγω και προσφυγικών ροών, οδηγώντας στην ανέγερση νέων κτιριακών δομών ενώ υπάρχει η δυνατότητα αξιοποίησης ανενεργού κτιριακού αποθέματος ακόμη και εντός των αστικών κέντρων. Τα εγκαταλελειμμένα βιομηχανικά συγκροτήματα, όπως σημειώθηκε και από την τυπολογική ανάλυση χαρακτηρίζονται από ελεύθερη εσωτερική οργάνωση επιτρέποντας την ευελιξία κατά τη σχεδιαστική διαδικα σία, συνεπώς και τη διατύπωση πολλαπλών σεναρίων κατοίκησης ανάλογα με τις διαφορετικές και μεταβαλλόμενες ανάγκες των μελλοντικών χρηστών. Η επιτυχημένη μετάβαση από την προηγούμενη βιομηχανική χρήση στη χρήση κατοικίας έγκειται στην εξασφάλιση των ποιοτικών χαρακτηριστι κών που απαιτούν οι ανάγκες των μελλοντικών ενοικιαστών (Heath, 2000). Οι διαφορετικές τυπολογίες των βιομηχανικών κτιρίων απαιτούν διαφορετικούς χειρισμούς (Stratton, 2005) για την επίτευξη του παραπάνω εγχειρήματος, ενώ πολλές φορές ορισμένοι τύποι κρίνονται ακατάλληλοι και απορρίπτονται. Η μελέτη σκοπιμότητας (feasibility study) σε συνδυασμό με τους οικονομι κούς παράγοντες είναι απαραίτητα στάδια που προηγούνται οποιασδήπο τε διαδικασίας σχεδιασμού (Petković-Grozdanovića, Stoiljković, Keković, & Murgul, 2016). Ακόμη πολύ σημαντική κρίνεται η διεργασία εξυγίανσης για την απορρύπανση του μολυσμένου υπεδάφους σε περιπτώσεις οχλούσας βιομηχανίας. Δηλαδή η διασφάλιση συνθηκών άνεσης για την ομαλή διαβίωση των χρηστών πάντα σύμφωνα με τους κανονισμούς της ισχύουσας νομοθε σίας (ΝΟΚ).

Οι συνθήκες που καθιστούν έναν χώρο βιώσιμο σχετίζονται με τα επίπεδα φυσικού φωτισμού και επαρκούς αερισμού, θερμικής άνεσης, εξα σφάλιση απαιτούμενης ιδιωτικότητας καθώς και ελεύθερων ανοιχτών χώρων. Παράλληλα οι ισχύουσες διατάξεις πυροπροστασίας επιβάλουν κατακόρυφη και οριζόντια επικοινωνία μεταξύ των επιπέδων και σε συγκεκριμένες απο στάσεις. Εξίσου αναγκαίες είναι οι στατικές ενισχύσεις του φέροντα οργανι σμού

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

Περιπτώσεις Εφαρμογής

ΤΡΙΤΟ

Περιπτώσεις εφαρμογής

τη

κίνημα του loft living

Τα πρώτα παραδείγματα αναβίωσης πρώην βιομηχανικών κτιρί ων μέσω της επανάχρησής τους ως κατοικίες χρονολογούνται ήδη από το 1950 – 1960 στην περιοχή του SoHo της Νέας Υόρκης. Ένα κίνημα καλ λιτεχνών αναζητώντας έναν χώρο που να συνδυάζει την εργασία με την κατοικία προχώρησαν αρχικά στην παράνομη κατοίκηση σε κενά βιομηχα νικά κτίρια. Οι τελευταίοι στράφηκαν στις εγκαταλελειμμένες εγκαταστάσεις παλιών βιομηχανιών καθώς η διαμονή ή η δημιουργία στούντιο εκεί ήταν σχετικά πιο προσιτή οικονομικά σε σχέση με τα ενοίκια των συμβατικών διαμερισμάτων, λαμβάνοντας υπόψη και την κεντρική τοποθεσία τους στον αστικό ιστό (Eisenberg Molnar, 2001). Άλλωστε η δυναμική ατμόσφαιρα των πρώην βιομηχανικών χώρων ταίριαζε απόλυτα με τη δημιουργική ενέργεια των ριζοσπαστών καλλιτεχνών της σύγχρονης τέχνης (Δούση & Νομικός, 2007, σ. 370). Το γεγονός αυτό αν και παράνομο αρχικά έλαβε και ακτιβιστική διάσταση συμβάλλοντας στη διάσωση των εγκαταλελειμμένων βιομηχανιών από την κατεδάφιση και τις απόπειρες ριζικής ανάπλασης των περιοχών που βρίσκονταν.

πρώτες

να ξεκίνησε

κατοίκηση

πρώην βιομηχανικές

βιομηχανικό

στο σύγχρονο «κατοικεῖν» loft είχε απήχηση σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού λόγω και των ασφυκτικών συνθηκών ζωής που επικρατούσαν εκείνη την περίοδο (Field & Irving, 1999). Σταδιακά ο μινιμαλιστικός χαρακτήρας και οι αδρές υφές των loft γοήτευσαν την «αστική ελίτ» των πόλεων, διαδίδοντας περεταίρω την βιομηχανική αισθητική. Η νοσταλγία για τις μηχανές και το βιομηχανικό παρελθόν οδήγησε στην εκτίμηση του «παλιού» και «μικρού» έναντι του «νέου» και «μεγάλου». Παράλληλα ο ευέλικτος χαρακτήρας σε συνδυασμό με το άπλετο φυσικό φως και το μεγάλο ύψος των κτιρίων αυτών προσέλκυε ολοένα και περισσότερους υποστηρικτές του Loft-Living Έτσι διαμορφώθηκε το αρχέτυπο ιδανικό του Loft Living: «Μέγιστος χώρος με το ελάχιστο κόστος» Η ιδέα μιας ελεύθερης κάτοψης που επιτρέπει τη λειτουργική ευελιξία και πλήρη εποπτεία του χώρου, η απελευθέρωση από το διάκοσμο, η εκτίμηση της «ωμής» αισθητικής των υλικοτήτων, το μεγάλο ύψος και οι εκτεταμένες γυάλινες επιφάνειες προσομοιάζουν τις αρχές που εξέφραζαν οι υποστηρικτές και αρχιτέκτονες της εποχής του Μοντέρνου Κινήματος που κυριαρχούσε τη δεκαετία του 1950 – 1960. Σε δεύτερο επίπεδο η μινιμαλιστική προσέγγιση που υπογραμμίζει το εσωτερικό των loft ακολουθεί την αρχή του «Less is more» του Mies Van der Rohe. Η αφαιρετική διάθεση του τελευταίου συμβαδίζει και με τις απόψεις αρχικά του Le Corbusier σχετικά με την ταύτιση της κατοικίας με μια «μηχανή ζωής» και στη συνέχεια του Adolf Loos που θεωρούσε τη διακόσμηση ως έγκλημα (Ποταμιάνος, 2014). Ο δυναμικός χώρος του loft λειτουργεί ως λύτρωση από την «καταπίεση» που δημιουργούν οι σαφώς ορισμένοι και υπερφορτωμένοι κλειστοί χώροι (Bachelard, 2014). Αξίζει να σημειωθεί ότι σε πολλές περιπτώσεις ακόμα και οι πιο ιδιωτικοί χώροι, όπως αυτοί ορίζονται με βάση το μέχρι τότε συμβατικό μοντέλο κατοίκησης, τοποθετούνται πλέον ελεύθερα με κυρίαρχη θέση στον χώρο. Για παράδειγμα, ο σχεδιασμός μιας ανοιχτής εξέδρας στην οποία εδράζεται άλλοτε μια ελεύθερη μπανιέρα είτε ένα στρώμα υποδηλώνοντας ένα δίχως όρια υπνοδωμάτιο αποτελεί μια συνειδητή επιλογή του αρχιτέκτονα. Έτσι εντείνεται η χαοτική γοητεία των ήδη φορτισμένων λόγω του παρελθόντος πρώην βιομηχανικών χώρων ενώ παράλληλα η αντιμετώπιση των χώρων ως «κινητά έπιπλα» σε έναν ελεύθερα επεκτάσιμο όγκο ενισχύουν και την

Εικόνα 11α, β

Το ρετιρέ στη Θεσσαλο νίκη (2017) σχεδιασμέ νο από τον αρχιτέκτονα Τσολάκη Αλέξανδρο αποτελεί μια κατοικία σχεδιασμένη ως μια γραμμική αλληλουχία των βασικών δραστη ριοτήτων (μαγειρική, χαλάρωση, ύπνος) οι οποίες συνυπάρχουν αρμονικά σε έναν ενιαίο χώρο, ενώ μια κινούμενη πλατφόρμα τοποθετημένη ελεύθερα φιλοξενεί τον χώρο ύπνου.

Η προσαρμοσμένη κάτοψη του διαμερίσμα τος και το διάγραμμα για την ιδεατή χωροθέ τηση και επικάλυψη των δραστηριοτήτων.

εμφάνιση των loft στην Ευρώπη

Στον ευρωπαϊκό χώρο απαντώνται υλοποιημένα παραδείγματα επανάχρησης πρώην βιομηχανικών κτιρίων και συγκροτημάτων με κύρια χρή ση την κατοικία. Αντιπροσωπευτικά δείγματα συμβατής επανάχρησης, που μελετώνται στα πλαίσια της παρούσας ερευνητικής εργασίας, αποτελούν η παλιά σιταποθήκη στο Gliwice της Πολωνίας καθώς και οι τέσσερις αποθήκες γκαζιού του πρώην βιομηχανικού συγκροτήματος παραγωγής φωταερίου στη Βιέννη.

Adaptation of Former Granary (Spichlerz - Medusa Group) Η παλιά σιταποθήκη στο Gliwice ανήκει στην ευρύτερη περιοχή της Άνω Σιλεσίας της νότιας Πολωνίας όπου συγκεντρώνεται μεγάλος αριθμός προστατευόμενων βιομηχανικών μνημείων που η αναβίωσή τους προβλέπε ται στα πλαίσια ενός συνολικού σχεδίου ανάπλασης. Αξιόλογες είναι και οι προ σπάθειες εξοικείωσης των κατοίκων με τη βιομηχανική κληρονομιά της πόλης1 μέσω πολιτιστικών δράσεων. Το εν λόγω βιομηχανικό κτίριο ανήκε στο συγκρότημα των πρώην στρατιωτικών εγκαταστάσεων αρχικά του πρωσικού, ενώ

βιομηχανικό παρελθόν στο σύγχρονο «κατοικεῖν»

καν σημαντικές τροποποιήσεις στο αρχικό κέλυφος, ενώ σήμερα έχει κηρυ χθεί μνημείο προστατευόμενο από τη Διεύθυνση Πολιτιστικής Κληρονομιάς (Floornature, 2012). Μέχρι και το 2009 το εγκαταλελειμμένο στρατιωτικό συγκρότημα αποτελούσε ένα μεγάλο κενό στο κέντρο του αστικού ιστού του Gliwice υπο βαθμίζοντας σημαντικά την πρώην βιομηχανική περιοχή. Στα πλαίσια ανα βίωσης της περιοχής αυτής με τη συμβολή των δημοτικών αρχών και της επενδυτικής εταιρείας Vector Inwestycje Sp. z o. o., η οποία δραστηριοποιεί ται στον τομέα της αναβίωσης πρώην ιστορικών ιδιοκτησιών μέσω της επα νάχρησής τους ως συγκροτήματα κατοικιών και κοινής ωφέλειας, η πρώην σιταποθήκη μετατρέπεται σε συγκρότημα τριάντα κατοικιών τύπου loft στους τέσσερις ορόφους με χρήσεις εμπορίου και γραφείων στο ισόγειο (Wektor Ιnwestycje, χ.χ.). Ταυτόχρονα, ο περιβάλλων εξωτερικός χώρος του κτιρίου αποδίδεται στους κατοίκους φιλοξενώντας κοινόχρηστες λειτουργίες αναψυ χής (Floornature, 2012).

Πρόκειται για συμπαγές κτίριο του 19ου αιώνα με πέντε ορόφους ορθογωνικής κάτοψης και επίπεδη στέγη. Οι δύο κύριες όψεις του χαρακτη ρίζονται από τριμερή καθ’ ύψος οργάνωση (βάση, κορμός και στέψη) από λυτη συμμετρία ως προς τον κεντρικό άξονα και ρυθμική επανάληψη των ανοιγμάτων (Mucha, 2014). Η επανάχρηση της παλιάς σιταποθήκης πραγματοποιήθηκε από το αρχιτεκτονικό γραφείο Medusa Group και υλοποιήθηκε το Σεπτέμβριο του 2009 (Medusa Group, 2009). Πρόκειται για ένα βραβευμένο έργο (Supe runit Award 2010) αναβίωσης της πολιτιστικής κληρονομιάς της Πολωνίας λόγω και του χαμηλού ενεργειακού αποτυπώματος της συνολικής επέμβασης (Floornature, 2012). Σε ό,τι αφορά στην αποκατάσταση του υφιστάμενου κε λύφους, οι αρχιτέκτονες προχώρησαν σε ήπιες επεμβάσεις σεβόμενοι την αρχική μορφή του διατηρητέου βιομηχανικού μνημείου σε συνεργασία και με τις Δημοτικές και Περιφερειακές Αρχές Αποκατάστασης Μνημείων. Πιο συγκεκριμένα, το εμφανές τούβλο των όψεων έχοντας υποστεί τη φθορά

κατοίκηση

πρώην βιομηχανικά κτίρια τον 21ο αιώνα σε σημεία αποκαταστάθηκε το προεξέχον γείσο που διατρέχει περιμετρικά το κτίριο με χρήση τούβλων διαφορετικών αποχρώσεων έτσι ώστε να εναρμονί ζεται με τις υφιστάμενες διατηρητέες όψεις (archello, 2009). Σε ό,τι αφορά στη διασφάλιση των κατάλληλων συνθηκών κατοίκησης για τους χρήστες, αξίζει να σημειωθεί πως οι εξωτερικές τοιχοποιίες λόγω του πάχους τους (1 μέτρο) καλύπτουν τις θερμομονωτικές ανάγκες του κτιρίου με αποτέλεσμα να μην κρίνεται απαραίτητη η προσθήκη θερμομονωτικών υλικών στην υφιστάμενη δομή (Malkowski, 2011). Στη συνέχεια, ο μεγάλος αριθμός ανοιγμάτων επιτρέπει στο φυσικό φως να εισέλθει επαρκώς στο εσωτερικό του εκάστοτε διαμερίσματος εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα και τον φυσικό αερισμό. Στο κτίριο διατηρήθηκε το υπάρχον δομικό σύστημα «δοκού επί στύ λου» με ξύλινα υποστυλώματα και δοκάρια τα οποία υπακούν σε ορθοκανονικό κάνναβο (Mucha, 2014). Δεδομένου της παλαιότητας της κατασκευ ής, ο ξύλινος φέρων οργανισμός συντηρήθηκε με τρίψιμο και εμποτισμό με βερνίκι. Σε περιπτώσεις όπου τα δομικά στοιχεία παρουσίαζαν σημαντικές φθορές προβλέφθηκε η άμεση αντικατάστασή τους. Στα σημεία τομής των δοκαριών ήταν τοποθετημένα υποστυλώματα με δύο επίσης ξύλινες πλευρι κές αντιστηρίξεις λειτουργώντας αντισεισμικά. Τα εμφανή δοκάρια στηρίζουν τις ξύλινες οροφές οι οποίες και διατηρήθηκαν με προσθήκη θερμομόνωσης λεπτών στρώσεων προκειμένου να μην αλλοιωθεί το αρχικό ύψος των ορό φων (Malkowski, 2011).

Τα υφιστάμενα κλιμακοστάσια του κτιρίου διατηρήθηκαν ενώ τα αναβατόρια εμπορευμάτων – φορτίων αντικαταστάθηκαν από σύγχρονους ανελκυστήρες που εξυπηρετούν την κατακόρυφη επικοινωνία όλων των επιπέδων. Ωστόσο, τα δύο αυτά κλιμακοστάσια κρίθηκαν ανεπαρκή σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις πυροπροστασίας με αποτέλεσμα να είναι αναγκαία η προσθήκη δύο επιπλέον πυρήνων πυροπροστασίας (Archdaily, 2009). Η προσθήκη αυτή αποτέλεσε τη μεγαλύτερη συνολικά επέμβαση και ταυτόχρο να σχεδιαστική πρόκληση για τους αρχιτέκτονες καθώς οι δύο αυτοί πυρήνες – πύργοι οφείλουν σύμφωνα με τη Χάρτα της Βενετίας να διαφοροποιούνται από την αρχική δομή αλλά παράλληλα

Εικόνα 15α, β

Τα παλιά ξύλινα

κουφώματα (βλ. αριστερά Εικόνα 15α) αντικαταστάθηκαν από καινούρια θερμομο

νωτικά κουφώματα

αλουμινίου (βλ. δεξιά Εικόνα 15β) τα οποία ωστόσο προσομοιά

ζουν τον χαρακτήρα των παλαιών.

Εικόνα 16α, β Η αποκατάσταση του στατικού συστήματος από τις φθορές του χρό νου, η συντήρηση της εσωτερικής οπτοπλινθο δομής, η αντικατάσταση του ξύλινου δαπέδου (βλ. επάνω Εικόνα 16α) από χυτό δάπεδο που συνέβαλε στην αύξηση του εσωτερικού καθαρού ύψους κατά 50εκ. και η προσθήκη θερμαντικών σωμάτων για την εξασφάλιση θερμικής άνεσης (Malkowski, 2011).

Εικόνα 17

Άποψη εισόδου στο κτίριο από τον προστιθέμενο πύργο πυροπροστασίας.

στο σύγχρονο «κατοικεῖν»

κατοίκηση

πρώην βιομηχανικά κτίρια τον 21ο αιώνα

πυροπροστασίας) εξυπηρετώντας το φυσικό φωτισμό του κλιμακοστασίου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η λεπτομέρεια σύνδεσης της προστιθέμε νης δομής με τη διατηρητέα όψη του κτιρίου η οποία επιτυγχάνεται με μια γυάλινη λωρίδα που διαχωρίζει αισθητά το «νέο» από το «παλιό» (Floornat ure, 2012). Αρχική πρόθεση των αρχιτεκτόνων ήταν η δημιουργία διαμερισμά των – loft των 600 τετραγωνικών μέτρων όμως το σχέδιο αυτό δεν είχε μεγάλη απήχηση στους κατοίκους του Gliwice. Έτσι διαμορφώθηκαν μικρότερα διαμερίσματα της τάξης των 80 – 300 τετραγωνικών μέτρων (archello, 2009). Ο χωρισμός των διαμερισμάτων πραγματοποιήθηκε με τοιχοποιίες κατασκευ ασμένες από σύγχρονα υλικά με λεία υφή, υπογραμμίζοντας με τον τρόπο αυτόν την αντίθεση με την αδρή υφή των υφιστάμενων εξωτερικών τοιχοποι ιών (Malkowski, 2011). Σε επίπεδο εσωτερικής οργάνωσης, οι αρχιτεκτονικοί χειρισμοί επιδιώκουν την ελεύθερη διάταξη της κάτοψης με μόνη εξαίρεση τους υγρούς χώρους οι οποίοι οργανώνονται σε ελεύθερους στον χώρο πυρήνες που αποτελούν τους μοναδικούς σαφώς ορισμένους χώρους κάθε δια μερίσματος. Τέλος, στην ανατολική πλευρά του κτιρίου έχει διατηρηθεί ο περι στρεφόμενος ξύλινος αγωγός που διατρέχει το σύνολο των ορόφων και χρησιμοποιούνταν στο παρελθόν για την καθ’ ύψος μεταφορά του σίτου εντός του κτιρίου. Πρόκειται για τμήμα του παλιού εξοπλισμού της σιταποθήκης που σήμερα έχει καθαρά διακοσμητικό ρόλο καθώς πλέον αναγνωρίζεται ως ένα σύγχρονο «περίοπτο γλυπτό» ενώ ταυτόχρονα συμβάλλει στη διατήρηση της μνήμης της αρχικής βιομηχανικής λειτουργίας (Madeja, 2009).

Gasometer City

Πρόκειται για ένα σύνολο τεσσάρων γιγαντιαίων2 αποθηκών γκαζιού που εντάσσονται σε ένα συγκρότημα παραγωγής φωταερίου στην περιοχή Simmering της Βιέννης σε μικρή απόσταση από τις σιδηροδρομικές γραμμές για την άμεση εισαγωγή και εξαγωγή πρώτων υλών όπως το κάρβουνο (Σερ ράος, 2007). Η έκταση αυτή είχε αγοραστεί από τον Δήμο της Βιέννης από το 1894 με στόχο την ανέγερση του βιομηχανικού αυτού συγκροτήματος. Τα Gasometers κατασκευάστηκαν το 1896 από τον μηχανικό Schim ming και το έργο ολοκληρώθηκε το 1899. Η λειτουργία τους διακόπηκε για πρώτη φορά στα τέλη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου λόγω των σοβαρών φθο ρών που υπέστησαν μέχρι και το 1946 όπου πραγματοποιήθηκαν οι απα ραίτητες ενέργειες για την επιδιόρθωσή τους. Μάλιστα, το 1981 κηρύχθηκαν από το Υπουργείο Πολιτισμού ως άξια προς διατήρηση δείγματα πολιτιστικής και βιομηχανικής κληρονομιάς. Ωστόσο, η διάδοση της χρήσης του φυσικού αερίου έναντι του φωταερίου οδήγησε στην οριστική διακοπή της λειτουργίας του συνόλου του συγκροτήματος, με τα Gasometers να χρησιμοποιούνται ως αποθηκευτικοί χώροι μέχρι το 1986 όπου και εγκαταλείφθηκαν πλήρως σε συνδυασμό και με την απομάκρυνση του μηχανολογικού εξοπλισμού τους (Fabricius, 2010). Τα χρόνια που ακολούθησαν, οι διατηρητέες βιομηχανικές αποθήκες χρησιμοποιούνταν ως σκηνικά ταινιών είτε ως χώροι συναυλιών λόγω της καλής ακουστικής τους (Sterling, 2013). Από το 1991, όπου οι εγκαταστά σεις πέρασαν στην ιδιοκτησία του Ταμείου Οικονομικής Στήριξης της Βιέννης, ξεκίνησαν προσπάθειες επανένταξης του εγκαταλελειμμένου συγκροτήματος στον αστικό ιστό (Aalund, 2000). Συντάχθηκε συνολικό στρατηγικό σχέδιο ανάπλασης με στόχο την αναγωγή της περιοχής από πρώην βιομηχανικό σε επιχειρησιακό κέντρο. Το σχέδιο αυτό προέβλεπε την ένταξη χρήσεων εμπο ρίου, υπηρεσιών και κατοικίας όπως επίσης και τις ανάλογες κυκλοφοριακές ρυθμίσεις, επέκταση της γραμμής του μετρό και τη διάνοιξη αυτοκινητοδρό μου για την εξασφάλιση πρόσβασης στο ανερχόμενο πολυλειτουργικό αυτό κέντρο (Enichlmair, Kranabether, & Stein, 2005). Το

Εικόνα 22

του βιομηχα νικού συγκροτήματος φωταερίου κατά τον 20ο αιώνα.

Εικόνα 23

O Jeroen Aart Krabbé ως Georgi Koskov με σκηνικό τα Gasometers στα γυρίσματα της ταινίας James Bond: The living Daylights (1987).

αποκαταστάθηκαν σύμφωνα με τα σχέδια των Jean Nouvel, Coop Himmeb(l) au, Manfred Wehdorn και Wilhelm Holzbauer αντίστοιχα (Βασιλειάδης, 2014). Σύμφωνα με τις προδιαγραφές του διαγωνισμού η κάθε ομάδα αρ χιτεκτόνων όφειλε να διατηρήσει αναλλοίωτο το εξωτερικό κέλυφος ενώ σε επίπεδο κτιριολογικού προγράμματος

κάθε δεξαμενή έπρεπε να παραλάβει χρήσεις εμπορίου

αναψυχής στο επίπεδο του

γραφεία

κατοικίας. Παράλληλα, ζητήθηκε η δυνατότητα εσωτερικής σύνδεσης της εμπορικής ζώνης και των τεσσάρων δεξαμενών

Εικόνα

H

σύγχρονο «κατοικεῖν»

Η πρώτη δεξαμενή βασίστηκε στην ιδέα του Γάλλου αρχιτέκτονα Jean Nouvel την οποία χαρακτηρίζει η εκτεταμένη χρήση γυάλινων και ανακλαστικών επιφανειών. Οι αρχιτέκτονες προχώρησαν στην ανέγερση 9 πύρ γων εσωτερικά του υφιστάμενου κελύφους οι οποίοι διατάσσονται ακτινωτά με κενό 4 μέτρων μεταξύ τους. Ενώ στο κατώτερο τμήμα διατηρείται ο φέρων οργανισμός από σκυρόδεμα, το στατικό σύστημα των προστιθέμενων δομών είναι μεταλλική κατασκευή. Σε ό,τι αφορά τον φυσικό φωτισμό της πρότασης, σημαντικός είναι ο ρόλος των υφιστάμενων ανοιγμάτων σε συνδυασμό και με τη γυάλινη θολωτή οροφή που τοποθετείται στην κορυφή του κτιρίου, ενώ η επένδυση των πύργων κατοικιών με φύλλα ανοξείδωτου χάλυβα αντανακλά το εισερχόμενο φως προς το εσωτερικό του περίκλειστου αυτού κτίσματος. Η διάχυση αυτή του φωτός γίνεται αντιληπτή και στο εμπορικό κέντρο του κτιρίου μέσω της κρυστάλλινης προστιθέμενης οροφής η οποία διαχωρίζει τις δημόσιες λειτουργίες από την κατοικία (Nouvel, 2001). Η δεύτερη δεξαμενή, έργο των Wolf D. Prix και Helmut Swiczinsky, ιδρυτικά μέλη της Coop Himmelb(l)au, χαρακτηρίζεται από την προσθήκη ενός νέου γυάλινου κτιριακού όγκου 22 ορόφων εξωτερικά της βόρειας όψης της δεξαμενής ο οποίος στεγάζει φοιτητικές εστίες. Το ζητούμενο κτιριολογικό πρόγραμμα οργανώνεται σε έναν νέο κυλινδρικό όγκο 10 ορόφων εσωτερικά του οποίου διαμορφώνεται εσωτερικό κωνικό αίθριο. Το τελευταίο επιτρέπει την οπτική επικοινωνία των κατοικιών και των γραφείων με το εμπορικό κέ ντρο που επεκτείνεται από το Gasometer A, ενώ στο κατώτερο τμήμα της πρότασης χωροθετείται ένας πολιτιστικός χώρος με αμφιθεατρική αίθουσα 3.000 θέσεων (Σερράος, 2007, σ. 341). Αξίζει να αναφερθεί ότι στον 7ο όρο φο του κυρίως κτιρίου προβλέπεται ένας πιο ιδιωτικός χώρος εκτόνωσης –κοινωνικής συναναστροφής των κατοίκων των Gasometers, το επονομαζόμε

πύργων κατοικιών

Gasometer A με φύλλα

ανοξείδωτου χάλυβα

αντανακλά

εισερχό

μενο από τη γυάλινη

οροφή φως.

κατοίκηση σε πρώην βιομηχανικά κτίρια τον 21ο αιώνα

νο «Sky Lobby». Ο φυσικός φωτισμός επιτυγχάνεται μέσω των υφιστάμενων

ανοιγμάτων του κτιρίου καθώς ο νέος κύλινδρος τοποθετείται σε απόσταση από τις διατηρητέες εξωτερικές τοιχοποιίες καθώς και διαμέσου της γυάλινης

οροφής (Himmelb(l)au, 2001).

Στην τρίτη δεξαμενή, ο Manfred Wehdorn ενσωματώνει το απαιτού μενο κτιριολογικό πρόγραμμα σε 6 πύργους οι οποίοι δε διαχωρίζονται ως αυτόνομες μονάδες όπως στην περίπτωση του Gasometer A αλλά σε σημεία συνδέονται μεταξύ τους μέσω εξωστών – δακτυλίων με θέα προς το κεντρικό αίθριο. Η ακτινωτή διάρθρωση των κατοικιών εξασφάλιζε τη μέγιστη δυνατή εκμετάλλευση του συνολικού διαθέσιμου χώρου. Την πρόταση χαρακτηρίζει επίσης η ένταξη πρασίνου σε όλο το ύψος του κτιρίου καθώς και στο κεντρικό αίθριο αναβαθμίζοντας έτσι την ποιότητα ζωής των κατοίκων συνιστώντας μια οικολογική προσέγγιση. Επομένως, η επιλογή της γυάλινης θολωτής στέγης δεν εξασφαλίζει μονάχα τον φυσικό φωτισμό του κτιρίου αλλά και τις κατάλλη λες συνθήκες ανάπτυξης της προτεινόμενης φύτευσης (Wehdorn Architekten, 2001). Στην τελευταία δεξαμενή ο Wilhelm Holzbauer, σε αντίθεση με τους σχεδιαστικούς χειρισμούς των προηγούμενων αρχιτεκτόνων, επιλέγει μια κε ντρική ακτινωτή ανάπτυξη 3 πτερύγων οι οποίες συνδέονται σε έναν κεντρικό πύργο που χρησιμοποιείται για την κατακόρυφη κυκλοφορία μεταξύ των επι πέδων. Ο χειρισμός αυτός επιτρέπει τη δημιουργία κενών χώρων – εσωτερι κών αιθρίων (προσβάσιμων από το επίπεδο του ισογείου) που λειτουργούν ως αυλές και χώροι πρασίνου ανάμεσα στις κατοικίες. Η συγκεκριμένη προ σέγγιση επιτρέπει σε μεγαλύτερο βαθμό την οπτική επαφή των κατοικιών με τις διατηρητέες εσωτερικές όψεις του υφιστάμενου κελύφους και κατ’ επέκτα

ση με τον αστικό ιστό της Βιέννης συνιστώντας μια ιδιαίτερα εξωστρεφή για τα δεδομένα λύση (Moss, 2001).

Η αναβίωση των Gasometers αποτελεί ένα ιδιαίτερο παράδειγμα

αστικής ανάπλασης που διακρίνεται για την επανάχρηση και διατήρηση της βιομηχανικής κληρονομιάς της Βιέννης. Συνολικά, οι τέσσερις αυτές επιβλη τικές δομές μπορούν να λειτουργήσουν ως μια μικρογραφία αυτόνομης πό λης καλύπτοντας το σύνολο των αναγκών των κατοίκων τους. Ταυτόχρονα, αποτελεί ένα εξωστρεφές συγκρότημα καθώς πέρα από την κεντρική του θέση στον αστικό ιστό φιλοξενεί και πληθώρα δημόσιων λειτουργιών προ

σελκύοντας χιλιάδες χρήστες καθημερινά στις υποδομές του. Είναι γεγονός ότι η διαφορετική αυτή προοπτική διαβίωσης

κατοίκηση

βιομηχανικά κτίρια τον 21ο αιώνα

Η εμφάνιση των loft στην Ελλάδα Η κατοίκηση σε πρώην βιομηχανικά κτίρια εμφανίστηκε ετεροχρονι σμένα στην Ελλάδα σε σχέση με τις Η.Π.Α. και την υπόλοιπη Ευρώπη. Στις αρχές του 21ου αιώνα εμφανίζονται τα πρώτα δείγματα κατοικιών τύπου loft στην περιοχή Γκάζι της Αθήνας. Αντιπροσωπευτικά δείγματα ανάλογων loft στην Ελλάδα αποτελούν τα Thission lofts και My loft – The Hub Events επί της οδού Πειραιώς και τα 10AM Lofts επί της οδού Κωνσταντινουπόλεως. Η παραπάνω οδός ήδη από το παρελθόν εξυπηρετούσε

οριοθετούν το Γκάζι της Αθήνας ήδη από το παρελθόν, μια βιομηχανική περιοχή με σημαντικές ιστορικές φάσεις. Η περιοχή οφείλει την ονομασία της στην εγκατάσταση του συγκροτήματος παραγωγής φωταερίου (γκάζι) της Γαλλικής Εταιρείας Αεριόφωτος επί της οδού Πειραιώς απέναντι από τον Κεραμεικό το 1857 καθώς και στη συνακόλουθη ανέγερση εργατικών κατοικιών γύρω από αυτό (Ρωπα ΐτου-Τσαπαρέλη, 2004).

Ωστόσο, το 1984 διακόπηκε οριστικά η λειτουργία του εργοστασίου όχι μόνο για λόγους ρύπανσης αλλά και πολεοδομίας, λόγω της καίριας θέ σης του στο κέντρο της Αθήνας σε άμεση εγγύτητα με την Ακρόπολη (Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων, χ.χ.). Ως επακόλουθο, κατά τη δεκαετία του ’80 μεγά λο μέρος του πληθυσμού απομακρύνθηκε από την εν λόγω περιοχή δίνοντας χώρο στην έλευση μουσουλμάνων μεταναστών από τη Θράκη, γεγονός που προκάλεσε αναστάτωση των κατοίκων της περιοχής και επιπλέον χωρικές και πληθυσμιακές ανακατατάξεις. Το 1986 το Υπουργείο Πολιτισμού χαρακτήρισε το πρώην εργοστάσιο ως διατηρητέο βιομηχανικό μνημείο και έκτοτε ξεκίνη-

Εικόνα 29

Άποψη του εργοστασίου

φωταερίου

τον 19ο

Εικόνα 30

Το Γκάζι της Αθήνας σε σχέση με τον Κεραμεικό και το Θησείο.

βιομηχανικό

σύγχρονο «κατοικεῖν»

σαν ενέργειες αναβίωσής του και εξευγενισμού της ευρύτερης περιοχής. Η συνολική αναβάθμιση της περιοχής του εργοστασίου ξεκίνησε στις αρχές του 1990 με την εμπλοκή συγκεκριμένων κοινωνικο – επαγγελματικών ομάδων (αρχιτεκτόνων και καλλιτεχνών) οι οποίοι εκμεταλλεύονται το κενό ευρύχωρο και φθηνό κτιριακό απόθεμα της περιοχής. Επομένως, την πρώτη φάση εξευγενισμού της πρώην βιομηχανικής αυτής περιοχής χαρακτηρίζει η δημιουργία χώρων πολιτισμού, (όπως το χοροθέατρο «ροές»), χώρων ψυχαγωγίας, διασκέδασης και όχλησης. Στη συνέχεια, οι εγκαταστάσεις του πα λιού εργοστασίου φωταερίου υπό τη δικαιοδοσία της Δημοτικής Επιχείρησης Προστασίας και Ανάδειξης Βιομηχανικού – Αρχαιολογικού Πάρκου Αθηνών Γκάζι από το 1999 διατηρούν την ιδιότητα του πολιτιστικού κέντρου με την ονομασία «Τεχνόπολις» που φιλοξενεί καλλιτεχνικές και πολιτιστικές εκδη λώσεις. Κομβικό σημείο για την αστική αναζωογόνηση στο Γκάζι αποτέλεσε η ολοκλήρωση της κατασκευής του σταθμού μετρό «Κεραμεικός» το 2007, η οποία συνέβαλε στην αλλοίωση του «εναλλακτικού» μέχρι τότε χαρακτήρα της περιοχής με αποτέλεσμα οι νέες χρήσεις να απευθύνονται σε όλη τη μάζα του πληθυσμού και όχι σε συγκεκριμένες μόνο ομάδες (Στεφανάτου, 2010).

Την περίοδο αυτή εμφανίζεται η τάση απόδοσης χρήσεων κατοικίας και επαγγελματικών χώρων σε πρώην βιομηχανικά κτίρια πέρα από τις πολιτιστικές χρήσεις, ενώ μεταβολές έχουν παρατηρηθεί και στην κοινωνική σύν θεση του πληθυσμού. Από μία αρχικά επικίνδυνη και υποβαθμισμένη περιοχή οχλούσας βιομηχανίας, το Γκάζι έχει αναδειχθεί σε πνευματικό και καλλιτεχνι κό κέντρο όπου συνειδητά άτομα υψηλών κοινωνικών στρωμάτων επιλέγουν να ζήσουν. Ένα σύγχρονο παράδειγμα του ελληνικού loft-living αντάξιο των loft της Αμερικής αποτελούν τα «10AM Lofts, Venue & Penthouse» στην οδό Κωνσταντινουπόλεως στην Αθήνα το οποίο και μελετάται παρακάτω.

10 AM Lofts

Τα 10AM Lofts στεγάζονται σε ένα κτίριο έξι ορόφων, το οποίο σχε διάστηκε από τον πολιτικό μηχανικό Γεράσιμο Ρωμαίο το 1972 (Ιωαννίδου, 2022). Τόσο η εκτεταμένη χρήση γυάλινων επιφανειών από υποστύλωμα σε υποστύλωμα, η ύπαρξη δώματος, ο φέρων οργανισμός από οπλισμένο σκυ ρόδεμα και η πλήρωση με οπτοπλινθοδομή όσο και η διαφοροποίηση του τμήματος της εισόδου από το σύνολο της πρόσοψης κατατάσσουν το κτίριο στην τυπολογία του πολυώροφου κτιρίου. Το εν λόγω κτίριο αρχικά λειτουργούσε ως αποθήκη χάρτου και υφασμάτων, ενώ η φορτοεκφόρτωση βαρέων αντικειμένων πραγματοποιού νταν στον χώρο του ισογείου από τη δευτερεύουσα είσοδο της οδού Κελεού. Ωστόσο, μετά την περίοδο αποβιομηχάνισης στέγαζε γραφειακούς χώρους, ενώ αργότερα φιλοξένησε κέντρα διασκέδασης, το LA Theater (πρώην θέα τρο «ΡΑΓΕΣ») και διάφορα εργαστήρια καλλιτεχνών (Ιωαννίδου, 2022). Μά λιστα, μέχρι και σήμερα στον τρίτο και τέταρτο όροφο του κτιρίου στεγάζονται αντίστοιχα το στούντιο του ζωγράφου Νίκου Κυπραίου και το στούντιο των Μάρω Αβράμπου και Δημήτρη Ξενάκη, καλλιτεχνών και light designers (Κωστούρος, 2022).

Το πρώην βιομηχανικό κέλυφος του πολυώροφου αυτού κτιρίου πλάι στις σιδηροδρομικές γραμμές του Κεραμεικού γοήτευσε την Εύα Παπαδάκη, αρχιτέκτονα και ιδιοκτήτρια της δημιουργικής ομάδας 10AM, κατά τον περί πατό της στο αναβαθμισμένο πλέον Γκάζι της Αθήνας. Στα πλαίσια αναζή τησης ενός χώρου στέγασης των γραφείων της εταιρείας 10ΑΜ, θεώρησε ότι το κτίριο αυτό ήταν η ιδανική επιλογή όντας ένα εξαιρετικά πρόσφορο αρχιτεκτονικά κτίσμα το οποίο θα μπορούσε παράλληλα να αποτελέσει και τον προσωπικό της μη συμβατικό τόπο κατοικίας (Κωστούρος, 2022). Έτσι, η αναβίωση του κτιρίου ξεκίνησε το 2016 με την ανάθεση του έργου από την ομάδα των 10ΑΜ στο αρχιτεκτονικό γραφείο Gavalas Ioan nidou Architecture για τη μετατροπή του δευτέρου ορόφου σε χώρο κατοικί ας τύπου loft με ενσωματωμένο στούντιο φωτογραφίας. Η συνεργασία αυτή συνεχίστηκε μέχρι και το 2018 για τη μετατροπή του πρώτου ορόφου του κτιρίου σε κατοικία τύπου loft με άμεση πρόσβαση σε έναν χώρο πολλαπλών χρήσεων.

τελευταίες

το 2020,

και το ισόγειο με δυνατότητα επιμέρους διαχωρισμού, ενώ τέλος στο ρετιρέ του πέμπτου και έκτου ορόφου του κτιρίου διαμορφώθηκε η προσωπική της πολυτελής κατοικία με θέα την Ακρόπολη, τον Λυκαβηττό και την Αθηναϊκή

Εικόνα 32, 33

H σύνθεση αλουμινέ νιων κουφωμάτων, μιας μεγάλης μεταλλικής πόρτας τύπου pivot και μια ζώνη υαλότουβλων στο πάνω μέρος επί της οδού Κωνσταντινου

πόλεως (βλ. αριστερά Εικόνα 32) και ο ψηλός τοίχος από υαλότουβλα στην όψη επί της οδού Κελεού (βλ. δεξιά Εικόνα 33).

σεις (Open House, 2022).

Η αρχιτεκτονική ομάδα κατά τη διαδικασία αναβίωσης προχώρησε σε ήπιες επεμβάσεις επιδιώκοντας τη διατήρηση του βιομηχανικού χαρακτήρα

του κτιρίου. Ξεκινώντας από το εξωτερικό κέλυφος, στο επίπεδο του ισογείου επί της οδού Κωνσταντινουπόλεως η παλιά τζαμαρία αντικαταστάθηκε από μια σύνθεση αλουμινένιων κουφωμάτων, μιας μεγάλης μεταλλικής πόρτας τύπου pivot και μια ζώνη υαλότουβλων στο πάνω μέρος, ενώ επί της όψης της Κελεού έχει αντικατασταθεί από έναν ψηλό τοίχο υαλότουβλων. Και στις δύο περιπτώσεις, δημιουργείται ένα ημιδιαφανές όριο στο επίπεδο του πεζού το οποίο διασφαλίζει την ιδιωτικότητα του χρήστη, ενώ παράλληλα επιτρέπει την είσοδο φυσικού φωτός. Προχωρώντας στους ορόφους, τα εξωτερικά κου φώματα έχουν αντικατασταθεί από νέα κουφώματα αλουμινίου για λόγους ηχομόνωσης, ενώ αρχικά είχε επιλεχθεί η τοποθέτηση μεταλλικών πλαισίων. Στον πρώτο όροφο είναι διακριτή η δημιουργία μιας ιδιωτικής βε ράντας για τους χρήστες του Loft 2, ορατής από το επίπεδο της οδού Κελε ού (Ιωαννίδου, 2022). Φτάνοντας στο διώροφο ρετιρέ, η όψη διαφοροποι είται μέσω της κάλυψης των εξωτερικών τοιχοποιιών με λευκό επίχρισμα, ενώ ορατή η προσθήκη πέργκολας και η αντικατάσταση των κιγκλιδωμάτων στους δύο εξώστες. Στη διασφάλιση των κατάλληλων συνθηκών κατοίκησης για τους χρήστες, καίριος είναι ο ρόλος του κεντρικού προϋπάρχοντος αιθρίου το

Εικόνα 34

Άποψη του κτιρίου 10am Lofts επί της οδού Κωνσταντινουπόλεως.

Εικόνα 35

Άποψη εσωτερικού του Loft 1 όπου φαίνεται η φατνωματική οροφή από σκυρόδεμα.

οποίο σε συνδυασμό με το διαμπερές οικόπεδο και την ήδη από την προ ηγούμενη χρήση τοποθετημένων μεγάλων υαλοστασίων δημιουργούν πολύ φωτεινούς και επαρκώς αεριζόμενους χώρους. Για την θερμική άνεση των χρηστών πραγματοποιήθηκε εγκατάσταση κλιματισμού που λειτουργεί με αντλία θερμότητας (Open House, 2022). Στο κτίριο διατηρήθηκε ο υφιστάμενος φέρων οργανισμός από σκυ ρόδεμα με δοκιδωτές πλάκες οι οποίες δημιουργούν φατνώματα στις οροφές, που αποκαλύφθηκε έπειτα από την αφαίρεση του επιχρίσματος στο σύνο λο του κτιρίου. Ενίσχυση δοκαριών πραγματοποιήθηκε μονάχα στον πρώτο όροφο του ρετιρέ καθώς έχοντας υποστεί φθορές λόγω παλαιότητας κρίθη καν στατικά ανεπαρκή (Open House, 2022). Σε ό,τι αφορά την κατακόρυφη κυκλοφορία εντός του κτιρίου, διατη ρείται το υφιστάμενο κλιμακοστάσιο και ο ανελκυστήρας που εξυπηρετούν την κατακόρυφη σύνδεση όλων των επιπέδων. Επιπλέον, στο κέντρο του αιθρίου, βρισκόταν μια μνημειακή σκάλα από σκυρόδεμα η οποία και αντικα ταστάθηκε από μια νέα εξίσου επιβλητική σκάλα κατασκευασμένη από φύλλα ομοιόμορφα οξειδωμένου χάλυβα (Corten) η οποία ενώνει το ισόγειο με τους υπόγειους χώρους. Λειτουργεί ως περίοπτο γλυπτό με καμπύλα στοιχεία ελεύθερο στο χώρο αναδεικνύοντας το αίθριο ενώ σε αντίθεση με την προηγούμενη κατασκευή, τα διάτρητα σκαλοπάτια της επιτρέπουν στο φως να προχωρήσει στους υπόγειους χώρους (Γαβαλάς & Ιωαννίδου, 2022).

Η κατοίκηση σε πρώην βιομηχανικά κτίρια τον 21ο αιώνα

Πρόθεση των αρχιτεκτόνων ήταν η διατήρηση των ευρύχωρων ενι αίων χώρων καθώς αποτελούν κυρίαρχο χαρακτηριστικό βιομηχανικών κτιρί ων. Αυτό επιτυγχάνεται στο σύνολο των ορόφων με ιδιαίτερη μέριμνα στους δύο πρώτους ορόφους όπου ενώ συνυπάρχουν δύο διαφορετικές χρήσεις έχει προβλεφθεί η δυνατότητα ενοποίησης αλλά και διαχωρισμού τους ανά λογα με τις εκάστοτε ανάγκες. Η επικοινωνία των δύο τμημάτων του κτιρίου που χωρίζονται από το κεντρικό αίθριο επιτυγχάνεται μέσω ενός εσωτερικού διαδρόμου τοποθετημένου στη βόρεια πλευρά του αιθρίου. Προκειμένου να διατηρηθεί η διαμπερότητα σε όλο το μήκος του ορόφου, απουσιάζουν αυστηρά εσωτερικά όρια ενώ όπου είναι απαραίτητα χρησιμοποιούνται μεταλ λικά πλαίσια με γυαλί. Αντίστοιχη λογική ανοιχτής κάτοψης ακολουθεί και η εσωτερική διαμόρφωση του ρετιρέ του πέμπτου και έκτου ορόφου (Ιωαννί δου, 2016). Η ελεύθερη διάρθρωση των εσωτερικών χώρων ήταν εφικτή καθώς ο βιομηχανικός εξοπλισμός είχε ήδη απομακρυνθεί για τη φιλοξενία των μετέπειτα χρήσεων. Ωστόσο, τα βιομηχανικά ίχνη είναι ορατά στο επίπεδο του ισογείου όπου η πλάκα εμφανίζει οπές οι οποίες έχουν πλέον διατηρηθεί και καλυφθεί με γυαλί σηματοδοτώντας τα πρώην σημεία φορτοεκφόρτωσης βαρέων αντικειμένων. Επιπλέον έχει διατηρηθεί το πατάρι του ισογείου καθώς και το σημείο πρόσβασής του, ενώ η κυκλική πρώην μεταλλική σκάλα αφαι ρέθηκε και αντικαταστάθηκε από μια αντίστοιχη κυκλική σκάλα μικρής διαμέτρου κατασκευασμένη από σκυρόδεμα εξυπηρετώντας έτσι την αρμονία των

υλικοτήτων του ισογείου (Open House, 2022).

Προχωρώντας στη διαχείριση των υλικών, τα βιομηχανικά δάπεδα του υπογείου, ισογείου και των δύο πρώτων ορόφων διατηρούνται όπως επί σης και το μωσαϊκό του παταριού και της κατοικίας του πρώτου ορόφου. Στο ρετιρέ επιλέχθηκε η τοποθέτηση περσικής μαύρης πέτρας αδρής υφής για τη διατήρηση της σκοτεινής βιομηχανικής αισθητικής. Σ’ αυτό συμβάλλει και η αφαίρεση των επιχρισμάτων από το σύνολο των τοιχοποιιών και η αποκάλυψη της ομορφιάς των ακατέργαστων υλικών. Ταυτόχρονα παραμένει εμ φανής η φατνωματική οροφή σε όλα τα επίπεδα η οποία επίσης αναδεικνύει τον μπρουταλιστικό χαρακτήρα της βιομηχανίας. Ωστόσο, στους βοηθητικούς χώρους και τους διαδρόμους των δύο πρώτων επιπέδων εμφανίζονται επι χρισμένες ψευδοροφές οι οποίες καλύπτουν τη φατνωματική οροφή, υπο γραμμίζουν τη λειτουργική εναλλαγή των χώρων ενώ παράλληλα καλύπτουν τον μηχανισμό του κλιματισμού. Προχωρώντας στο ρετιρέ, σημειώνεται δια φορετικός χειρισμός ως προς τα υλικά καθώς εσωτερικά επιχρίονται οι τοιχοποιίες και προστίθενται ψευδοροφές σε όλο το εμβαδό του διαμερίσματος. Επιλέγεται ο ίδιος χρωματικός τόνος, με θερμότερη απόχρωση αυτή τη φορά, για τους τοίχους και την οροφή, γεγονός που συντελεί στην ενοποίηση του χώρου αναδεικνύοντας τη λιτότητα και τη μινιμαλιστική προσέγγιση των αρχι τεκτόνων στη διαμόρφωσή του (Open House, 2022).

Οι θεωρήσεις του Le Corbusier για την απομάκρυνση από τις διακο σμητικές υπερβολές του 19ου αιώνα και την επίδειξη πλούτου αποτέλεσαν κεντρική αναφορά στη διαδικασία σχεδιασμού. Η αρχιτεκτονική ομάδα επιδίωκε την ανάδειξη της ουσίας του κτιρίου, την καθαρότητα, την τάξη και το συναίσθημα, στοιχεία που συνιστούν τις αρχές του μοντερνισμού. Σ’ αυτές ακριβώς βασίστηκε και η επιλογή του κινητού εξοπλισμού που πραγματοποιήθηκε με μοναδικό άξονα τη λειτουργικότητα, ενώ ταυτόχρονα αποπνέει ένα είδος πολυτέλειας καθότι μεγάλο μέρος των επίπλων αποτελούν αντίκες ή προϊόντα σχεδιασμού από καταξιωμένους σχεδιαστές ή αρχιτέκτονες (Κωστούρος, 2022). Κλείνοντας, η αναβίωση του πρώην βιομηχανικού κτιρίου

Εικόνα 40, 41

Η αντίθεση ανάμεσα

στην αίσθηση γαλήνης

και ευημερίας που

αποπνέουν οι θερμές

αποχρώσεις σε συνδυ

ασμό με την ελεύθερα

τοποθετημένη μπανιέρα

από μαύρο σκυρόδεμα

με καθηλωτική θέα

της Ακρόπολης (βλ.

αριστερά Εικόνα 40)

και ο μυσταγωγικός

χαρακτήρας του χώρου του υπογείου που

διαμορφώνεται από το θερμό φυσικό φως που εισέρχεται από μικρά ανοίγματα της οροφής, ενώ ορατός είναι και ο ηλεκτρομηχανολο γικός εξοπλισμός (βλ. αριστερά Εικόνα 41) (Κωστούρος, 2021).

Εικόνα 42, 43

Το «σύγχρονο ερείπιο» της Πράξιλλας, ποιή τριας του 5ου αιώνα, είναι νοερά στραμμένο προς τον Παρθενώνα ο οποίος μοιάζει σαν ζωγραφισμένος πάνω στις πελώριες τζαμαρίες του ρετιρέ. Το αρχαιο ελληνικό ιδεώδες του κάλλους συνυπάρχει αρμονικά με τη μοντέρνα αισθητική του χώρου (βλ. αριστερά Εικόνα 42). Στον χώρο του υπνοδωματίου τοποθετείται το ένα από τα δύο ιδιαίτερα σπάνια παγκάκια του Pierre Jeannerett (βλ. δεξιά Εικόνα 43).

υφαντές καρέκλες Dordogne της Charlotte Perriand που δε βγήκαν ποτέ σε μαζική παραγωγή πλαισιώνουν την τραπεζαρία του ρετιρέ, ενώ κομμάτια σε γήινους τόνους της χειροποίητης συλλογής κεραμικών του κεραμίστα Γιώργου Τριχά κοσμούν τόσο την κουζίνα όσο και τους υπόλοιπους χώρους διημέρευσης (Κωστού ρος, 2022).

οποία αποκτά μια ιδιαίτερη δυναμική χάρη στις ακτίνες φωτός που διαχέονται κατανυκτικά στις αδρές υφές των στοιχείων του (Κωστούρος, 2021). Συνεπώς ο χώρος κατοικίας αντικατοπτρίζει την προσωπικότητα του χρήστη και λειτουργεί ως το προσωπικό του καταφύγιο την πλήρη εποπτεία του οποίου έχει μονάχα εκείνος.

«Κίνητρό μου ήταν μέσα από έναν διαφορετικό χώρο να προκύψει και ένας διαφορετικός

ζωής, μια διαφορετική ματιά στα πράγματα, η οποία θα ξεκινά από τη

Συμπεράσματα

Όπως προκύπτει και από τη μελέτη υλοποιημένων παραδειγμάτων, απορρέει το συμπέρασμα πως ο τρόπος προσέγγισης των βιομηχανικών κτι ρίων δεν αποτελεί προϊόν τυποποίησης αλλά διαφέρει ανά περίπτωση. Η ταυτότητα του τόπου, η ιστορία του κτιρίου, η τυπολογία του, οι προηγούμενες χρήσεις μαζί με τον ανάλογο μηχανολογικό εξοπλισμό αλλά και τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν αποτελούν καίριες παραμέτρους σε ό,τι αφορά την αναβίωση του εκάστοτε βιομηχανικού κτιρίου. Ωστόσο, η ένταξη της χρήσης κατοικίας στους πρώην βιομηχανικούς χώρους οφείλει να βασίζεται στο σύγ χρονο μοντέλο κατοίκησης, στο σύγχρονο «κατοικεῖν». Σύμφωνα με το τελευταίο, στον πυρήνα του σχεδιασμού βρίσκεται η αρμονική συνύπαρξη των λειτουργιών της κατοικίας και όχι ο σαφής διαχωρι σμός τους που οδηγεί στη δημιουργία κατακερματισμένων χώρων. Ωστόσο, η σχεδιαστική προσέγγιση θα πρέπει να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του χρήστη για εξασφάλιση ιδιωτικότητας, φυσικού φωτισμού, οικειότητας, επα φής με τη φύση αλλά με ελεύθερους κοινόχρηστους χώρους που εντείνουν την κοινωνική επαφή μεταξύ των ενοίκων και αποτελούν τον ενδιάμεσο – με ταβατικό χώρο που παρεμβάλλεται μεταξύ της πόλης και της κατοικίας. Ωστόσο, βασική προϋπόθεση για την προσαρμογή του παραπάνω μοντέλου κατοίκησης σε ένα βιομηχανικό κέλυφος είναι η παραδοχή ότι ο μετασχηματισμός αυτός αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση που διαφέρει από την αντιμετώπιση οποιουδήποτε συμβατικού κτιρίου. Πολύ συχνά αποδίδο νται περισσότερα από τα αναγκαία τετραγωνικά μέτρα στην κάθε μονάδα κατοικίας για λόγους σεβασμού προς τον βιομηχανικό χαρακτήρα του κτιρίου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι περιπτώσεις διατήρησης του υφι στάμενου μηχανολογικού εξοπλισμού, καθώς πρόκειται για ογκώδη αντικείμενα που καταλαμβάνουν σημαντική έκταση αφήνοντας ανεκμετάλλευτη τη συγκεκριμένη έκταση για τη νέα χρήση. Αξίζει να σημειωθεί ότι καθώς τα δομικά συστήματα επιτρέπουν τη δημιουργία ευέλικτων χώρων, αυτό συνεπάγεται τον σχεδιασμό κατοικιών τύπου loft που ποικίλουν ως προς το εμβαδό

Από την άλλη πλευρά, η οικειότητα είναι μια έννοια υποκειμενική και άμεσα συνδεδεμένη με την προσωπικότητα του κάθε χρήστη και γίνεται εντε λώς ασυναίσθητα αντιληπτή από τον ίδιο. Σε αυτό απαντά και η μινιμαλίστρια Εύα Παπαδάκη με το έργο της καθώς εξασφαλίζει την οικειότητα στο ρετιρέ της μέσω της ενσωμάτωσης σε αυτό προσωπικών συλλογών που φέρουν αναμνήσεις του παρελθόντος. Επομένως, ο κάθε χώρος διαμορφώνεται διαφορετικά ανάλογα με τον κάθε χρήστη, αντικατοπτρίζοντας το εσωτερικό του «είναι» όπως τονίζει και η Sharon Zukin στην ερώτηση “What’s loft style?” δίνοντας την απάντηση “It is whatever you want it to be”. Από τα υπό μελέτη παραδείγματα επανάχρησης βιομηχανικών κτιρίων ως συγκροτήματα κατοικιών δεν εμφανίζεται η αμιγής κατοικία ως αποκλειστική χρήση αλλά είναι φανερή η ανάγκη για ανάμιξη χρήσεων όπως εμπόριο, αναψυχή, εστίαση και υπηρεσίες για την πλήρη ενεργοποίηση του βιομηχανικού κελύφους. Παρόμοιες χρήσεις εμφανίζονται στα κατώτερα επί πεδα κατά την επανάχρηση της πρώην σιταποθήκης στο Gliwice καθώς και στην περίπτωση των Gasometers στη Βιέννη. Τα τελευταία συνιστούν μία ακραία περίπτωση μετασχηματισμού κα θώς επιτυγχάνεται η διασφάλιση των αναγκαίων συνθήκων κατοίκησης σε τέσσερις πρώην δεξαμενές γκαζιού και μάλιστα με τέσσερις διαφορετικούς τρόπους (διαφορετική αρχιτεκτονική προσέγγιση της κάθε δεξαμενής). Πρό κειται για ένα εμβληματικό έργο που αποτελεί πόλο έλξης πληθώρας επι σκεπτών καθημερινά και πλέον συνιστά ένα αναγνωρίσιμο τοπόσημο. Ένα τέτοιο εγχείρημα λοιπόν δε μπορεί παρά να συμβάλλει στη συνολική αναβάθ μιση και αναζωογόνηση της ευρύτερης περιοχής.

Επίλογος

Η παρούσα εργασία δεν αποσκοπεί στην απλή παράθεση των πλεονεκτημάτων και των μειονεκτημάτων της κατοίκησης σε πρώην βιομηχανι κά κτίρια, αλλά αντιθέτως στη διεύρυνση των προοπτικών αξιοποίησης αυ τών και στην ευαισθητοποίηση των πολιτών σχετικά με την ενεργοποίηση των ανενεργών κελυφών. Στην αναζωογόνηση των τελευταίων αλλά και της γύρω περιοχής τους, σημαντικός είναι ο ρόλος των πολιτών και η ανάληψη πρωτοβουλιών από ιδιώτες πάντα υπό τον έλεγχο των αρμόδιων φορέων. Άλλωστε, η επανάχρηση πρώην βιομηχανικών συγκροτημάτων που έχουν υποστεί τις επιπτώσεις της αποβιομηχάνισης επιφέρει θετικές συνέπειες και στο επίπεδο της πόλης πέρα από την αισθητική και λειτουργική αναβάθμιση του ίδιου του κτιρίου. Κλείνοντας, αξίζει να υπογραμμιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην πρώ ιμη και στη σύγχρονη μορφή κατοίκησης σε loft. Ενώ κατά τη δεκαετία του 1950 – 1960 αποτελούσε έναν εναλλακτικό τρόπο διαβίωσης που συνδύαζε κατοικία και εργασία με πολύ χαμηλό ενοίκιο σήμερα έχει αναχθεί σε έναν πο λυτελή τύπο κατοικίας που αποδίδει ιδιαίτερο γόητρο στον ιδιοκτήτη έχοντας μεγάλη απήχηση όχι μόνο στην ομάδα των καλλιτεχνών αλλά απευθύνεται πλέον σε όλους τους πολίτες.

Βιβλιογραφία

Ξενόγλωσσα βιβλία

Bachelard, G. (2014). Η ποητική του χώρου. (Ε. Βέλτσιου, & Ι. Χατζηνικολή, Μεταφρ.) Αθήνα: Χατζηνικολή.

Benevolo, L. (1967). The origins of modern town planning. Cambridge: M.I.T. Press. Eisenberg Molnar, F. (2001). Lofts, new designs for Urban living. Rockport Publishers Inc.

Field, M., & Irving, M. (1999). Lofts. London: Laurence King Publishing.

Heath, T. (2000). Achieving Sustainable Urban Form through Adaptive Re-use of Buildings for Residential Use, Achieving Sustainable urban form. London.

Stratton, M. (2000). Industrial Buildings – Conservation and Regeneration. Λονδίνο: E & FN Spon.

Stratton, M. (2005). Understanding the potential: location, configuration and conversion options. London.

Zukin, S. (1989). Loft Living: Culture and Capital in Urban Change. Rutgers University Press.

Ελληνόγλωσσα βιβλία

Kopp, A. (1976). Πόλη και επανάσταση – Η σοβιετική αρχιτεκτονική στα πρώτα. (Π. Λαζαρίδης, Μεταφρ.). Αθήνα: Νέα Σύνορα.

Rossi, A. (1991). Η αρχιτεκτονική της πόλης. (Λ. Παπαδόπουλος, Γ. Παπακώστας, Σ. Τσιτιρίδου, Επιμ., & Β. Πετρίδου, Μεταφρ.) Θεσσαλνίκη: Σύγχρονα Θέματα. Αγριαντώνη, Χ. (1986). Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα. Αθήνα: Εμπορική Τράπεζα Ελλάδος. Αγριαντώνη, Χ., Μπελαβίλας, Ν., Πολύζος, Γ., & Παναγιωτόπουλος, Β. (1998). Ιστορικός Βιομηχανικός Εξοπλισμός στην Ελλάδα. Αθήνα: Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ και Οδυσσέας. Βιτοπούλου, Α. (2019). Βιομηχανική πόλη, ουτοπικός σοσιαλισμός και μεγάλες πολεοδομικές επεμβάσεις τον 19ο αιώνα. Θεσσαλονίκη. Δεμίρη, Κ. (1991). Τα ελληνικά κλωστοϋφαντουργεία: Ιστορική και τυπολογική

Πεπελάση, Ι.-Σ. (2011). Κράτος και Αγορά: Η ελληνική περιπέτεια. Θεσσαλονίκη: EconomiaBlog. Ποταμιάνος, Ι. (2014). Ιστορία αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα. Αττική, Ραφήνα: ΑΝΤΙΥΛΗ. Ρωπαΐτου-Τσαπαρέλη, Ζ. (2004). Ρούφ-Βοτανικός, Γκαζοχώρι. Αθήνα: Φιλιππότης. Τριανταφυλλίδης, Ι. (1977). Μαθήματα ειδικής κτιριολογίας. Θεσσαλονίκη: Πολυτεχνική Σχο λή του Α.Π.Θ.

Δημοσιευμένα άρθρα

Aalund, D. (2000, Οκτώβριος). The Wall Street Journal Ανάκτηση 11 Ιουνίου 2022, από Industrial-Age Landmarks Converted Into Apartments, Shops and Offices: https:// www.wsj.com/articles/SB971455361734777760

Γαβαλάς, Α., & Ιωαννίδου, Ε. (2022, Απρίλιος). 10AM Lofts, Πολυχώρος στο Γκάζι, Αθήνα. ΔΟΜΕΣ, σσ. 182-193. Δεμίρη, Κ. (1991, Δεκέμβριος). Η εξέλιξη των βιομηχανικών κτιρίων στην Ελλάδα από τα τέλη του 19ου αιώνα έως σήμερα. Αρχιτεκτονικά Θέματα Ν.25, σσ. 57-67.

Ιωαννίδου, Ε. (2016). Μετατροπή βιομηχανικού ορόφου σε διαμέρισμα και φωτογραφικό εργαστήριο. ΔΟΜΕΣ.

Κωστούρος, Β. (2021, Νοέμβριος). Ο χώρος ως προσωπική υπόθεση. Open House Magazine, σσ. 94-99. Κωστούρος, Β. (2022, Μάρτιος). Ζωτικός Χώρος. VOGUE, σσ. 167-170. Πρακτικά συνεδρίων

Cirelli, C., Mercatanti, L., & Porto, C. (2002). Past and present “Urban Voids” as resources for the future. The case study of Catania . Dortmund: European Regional Science Association.

Petković-Grozdanovića, N., Stoiljković, B., Keković, A., & Murgul, V. (2016). The possibilities for conversion and adaptive reuse of industrial facilities into residential dwellings. Underground Urbanisation as a Prerequisite for Sustainable Development. Smith, G. (2008). Contributions of Brownfield Development to Urban Internal Expansion and Urban Renewal in Practice. China: 44th ISOCARP Congress. Ανάκτηση Μαϊου 22, 2022, από https://www.isocarp.net/Data/case_studies/1202.pdf

Αδαμίδης, Γ., Αμοιρίδου, Β., Κουκουρούζης, Ν., & Ρίζος, Γ. (2022). Εικονικό

βιομηχανικό παρελθόν στο σύγχρονο «κατοικεῖν»

δα Ιστορική Μνήμη της Χαλκίδας (σ. 3). Χαλκίδα: ΤΕΕ Εύβοιας. Νομικός, Μ. (2022). Η διεπιστημονική τεκμηρίωση του ιστορικού ζυθοποιείου ΦΙΞ στην Θεσσαλονίκη . Τα Κάστρα της Βιομηχανίας. Θεσσαλονίκη : IANOS. Σερράος, Κ. (2007). Ο αστικός σχεδιασμός μετά την αποβιομηχάνιση στην κεντρική Ευρώ πη. Η περίπτωση του Gasometer στη Βιέννη. Το τέλος των Γιγάντων - Βιομηχανική κληρονομιά και μετασχηματισμοί των πόλεων (σ. 333). Βολος: 5η Πανελλήνια Επι στημονική Συνάντηση TICCIH.

Χαβατζά, Έ. (2022). Η συλλογική κατοικία ως νέα χρήση σε βιομηχανικά κτίρια και το παράδειγμα του Πέλλα - Όλυμπος στη Νάουσα. Τα Κάστρα της Βιομηχανίας. Θεσσαλονίκη: IANOS.

Χατζηγώγας, Α. (2022). Η διαβίωση και η ανάδειξη των βιομηχανικών και τεχνικών μνημείων στην ελληνική πραγματικότητα. Τα Κάστρα της Βιομηχανίας Θεσσαλονίκη: IANOS.

Διατριβές

Δεμίρη, Κ. (1986). A Typological Investigation of Mill Buildings in Greece. Edinburgh: Department of Architecture University of Edinburgh. Στεφανάτου, Ρ. (2010). Φαινόμενα gentrification: Διερεύνηση του Αστικού Εξευγενισμού στο Γκαζοχώρι και Σύγκριση με τη Διεθνή Εμπειρία Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, (ΕΜΠ), Διεπιστημονικό - Διατμηματικό πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών, «Περιβάλλον και Ανάπτυξη».

Ερευνητικές εργασίες Αλεξάνδρου, Ε. (2011). Βιομηχανική κληρονομιά: Ζητήματα προστασίας, διαχείρισης και αξιοποίησης στον ευρωπαϊκό χώρο. (Επίβλεψη: Α. Βιτοπούλου) Θεσσαλονίκη: Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Δοκολιανίδου, Κ. (2020). Όταν το genius loci οφείλει να παραγάγει loca culturae: βιομηχανική κληρομιά και μεταλιγνιτική εποχή στο Νομό Κοζάνης. (Επίβλεψη: Α. Βιτοπούλου) Θεσσαλονίκη: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ιορδανίδου, Ε., Συνάπαλου , Α., & Τσόχα, Ε. (2013). Αναβίωση εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών εγκαταστάσεων. (Επίβλεψη: Μ. Νομικός, & Μ. Δούση) Θεσσαλονίκη: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Κόκκινος,

Π.-Α. Χατζηπροκοπίου) Θεσσαλονίκη: Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης Αριστοτελείου Πανεπιστημίου

Παπαδούλης, Β. (2017). Αποκατάσταση και Επανάχρηση Ιστορικών Αλευρόμυλων. (Επίβλεψη: Μ. Δούση) Θεσσαλονίκη: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ραχιώτης, Ο. (2015). Ο κύκλος της Υποβάθμισης - Αναβάθμισης στα κέντρα των πόλεων ως σύνθετη κοινωνικο-χωρική διαδικασία: Διεθνής, Ελληνική εμπειρία και μια μελέτη περίπτωσης στο Γκάζι. . (Επίβλεψη: Ι. Φραγκόπουλος) Θεσσαλονίκη: Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Σιρμανίτσα, Έ. (2019). Σύγχρονες Προσεγγίσεις στα Βιομηχανικά Κελύφη. (Επίβλεψη: Κ. Ιωαννίδης) Θεσσαλονίκη: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Τζαμτζής, Ν. (2017). Η Αποβιομηχάνιση της Ελλάδας & η Μετεγκατάσταση Ελληνικών Επιχειρήσεων στη Βουλγαρία. (Επίβλεψη: Α. Καλογερέσης) Θεσσαλονίκη: Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Τσαπραλή, Ε. (2017). ΑΝΑ | ΔΗΜΙΟΥΡΓΩΝΤΑΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ. Η περίπτωση της βιομη χανικής κληρονομιάς. (Επίβλεψη: Κ. Ιωαννίδης) Θεσσαλονίκη: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Χαβατζά, Έ. (2015). Όταν η αλλαγή διασφαλίζει την συνέχεια...Μετατροπή βιομηχανικών κτιρίων σε κατοικίες. (Επίβλεψη: Μ. Δούση) Θεσσαλονίκη: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μη χανικών Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Δικτυογραφία

Architekten, W. (2001, Αύγουστος). Wehdorn Architekten. Ανάκτηση: 11 Ιουνίου 2022, από Gasometer: https://www.wehdorn.at/projects/gasometer/

Enichlmair, C., Kranabether, M., & Stein, D. (2005). Economic Transformation and Urban Planning in Vienna: Emergence of the Service Sector and its’ Implications for Urban Regeneration. Φεβρουάριος. Βιέννη: ICT. Ανάκτηση: 11 Ιουνίου 2022, από http:// www.academia.edu/4628428/Economic_Transformation_and_Urban_PlanniPl_ in_Vienna_Emergence_of_the_Service_Sector_and_its_Implications_for_Urban_ Regeneration

Fabricius, K. (2010, Ιούνιος 25). Recyle Nation Ανάκτηση: 11 Ιουνίου 2022, από Vienna’s Repurposed Gas Tank City: https://recyclenation.com/2010/06/viennas-repurposedgas-tank-city/

Floornature. (2012, Μάιος 14 ). Floornature Architecture and Surfaces Ανάκτηση: 7 Ιουνίου 2022, από Industrial archaeology for new living spaces: https://www.floornature. com/blog/industrial-archaeology-for-new-living-spaces-7856/

Group, M. (2009, Σεπτέμβριος 27 ). Archdaily Ανάκτηση: 7 Ιουνίου 2022, από Adaptation of Former Granary / medusagroup: https://www.archdaily.com/36172/adaptation-offormer-granary-medusagroup?ad_medium=gallery

Himmelb(l)au, C. (2001). Himmelb(l)au, Coop,Wolf D. Prix & Partner Ανάκτηση: 11 Ιουνίου 2022, από Apartment Building Gasometer B: https://coop-himmelblau.at/projects/ apartment-building-gasometer-b/

History Learning site. (2015, Μάρτιος). Ανάκτηση: 1 Ιουνίου

Malkowski, T. (2011, Ιούνιος 22). archirama.pl Ανάκτηση: 7 Ιουνίου 2022, από https://archirama.muratorplus.pl/architektura/lofty-w-dawnym-spichlerzu-wgliwicach,67_379.html

Moss, A. E. (2001). Gasometer D-1 Ανάκτηση: 11 Ιουνίου 2022, από ericowenmoss.com: http://ericowenmoss.com/project-detail/gasometer-d-1/

Mucha, A. (2014, Νοέμβριος 17). zabytek.pl Ανάκτηση: 7 Ιουνίου 2022, από Regional Branch of the National Heritage Board of Poland in Katowice (Granary): https:// zabytek.pl/en/obiekty/gliwice-spichlerz

Nouvel, A. J. (2001). jeannouvel.com Ανάκτηση: 11 Ιουνίου 2022, από Gasometer A, Vienna, Austria: http://www.jeannouvel.com/en/projects/gazometre/

Open House. (2022, Απρίλιος). Open House Athens Ανάκτηση: 13 Ιουνίου 2022, από Open House Athens-10AM Loft: https://www.openhouseathens.gr/portfolio-item/10amlofts/

o., V. I. (χ χ.). Wektor Ιnwestycje Ανάκτηση: 7 Ιουνίου 2022, από About Company : http:// www.wektor-inwestycje.pl/o-firmie.html

Sterling, R. (2013, Οκτώβριος 30). James Bond Locations Ανάκτηση: 11 Ιουνίου 2022, από Blogger.com: https://jamesbondlocations.blogspot.com/2013/10/koscov-escapesgasometer-vienna.html

Studio, M. G. (2009). Medusa Group Ανάκτηση: 7 Ιουνίου 2022, από https://www. medusagroup.pl/en/projects/housing/adaptation-of-former-granary-for-lofts/?fbclid=I wAR3jg8O7VGdqyRBfRiNxkbT219ZTO471yrwVlZoKt77ykpzc6fNSOIhbJq4

TICCIH. (2003). Η Χαρτα του Nizhny Tagil. Ανάκτηση: 22 Μαΐου 2022 Ρωσία: TICCIH. TICCIH. (2022, Ιουνίου). Ανάκτηση: 21 Μαΐου 2022 από TICCIH ιστορικό: http://ticcih.gr Vienna Memorandum. (2005). Παρίσι. Ανάκτηση: 23 Μαΐου 2022, από https://whc.unesco. org/archive/2005/whc05-15ga-inf7e.pdf Αθηναίων, Τ. Δ. (χ.χ.). Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων. Ανάκτηση: 12 Ιουνίου 2022 από Η ιστορία μας: https://www.athens-technopolis.gr/index.php/el/texnopoli/i-istoria-mas Βασιλειάδης, Κ. (2014, Ιανουάριος). Vienna Gasometers. Ανάκτηση: 11 Ιουνίου 2022, από vassiliades-architects.blogspot.com: http://vassiliades-architects.blogspot. com/2014/01/vienna-gasometers.html

χ.ο. (2009, Σεπτέμβριος). archello. Ανάκτηση: 7 Ιουνίου 2022, από Adaptation of former granary for lofts in Gliwice, Poland: https://archello.com/project/adaptation-offormer-granary-for-lofts-in-gliwice-poland

Προσωπική επικοινωνία

Open House, A. (2022, Απρίλιος). 10ΑΜ Loft στο Γκάζι της Αθήνας. Αθήνα, Γκάζι. [email].

Ιωαννίδου, Ε. (2022, Απρίλιος). 10ΑΜ Loft. [email].

Πηγές Εικόνων

Εικόνα 1α, β, γ, δ Από προσωπικό αρχείο Χ. Καρανικόλα & Β. Λιάτση

Εικόνα 2 Πηγή: https://wandelmeent.nl/geschiedenis-2/ Εικόνα 3 Πηγή: Benevolo, Leonardo. The origins of modern town planning. Cambridge:M. I. T. Press, 1967 Εικόνα 4 Πηγή:https://earth.google.com/web/search/ Εικόνα 5 Πηγή: https://www.facebook.com/OpenHouseThessaloniki Εικόνα 6 Από προσωπικό αρχείο Χ. Καρανικόλα & Β. Λιάτση Εικόνα 7 Πηγή: https://www.facebook.com/OpenHouseThessaloniki Εικόνα 8 Πηγή: https://www.experimenta.es/tiempos-modernos-tiempos-dificiles/ lacolumna-de-eugenio-vega-a-house-is-not-a-home-la-demolicion-de-pruittigoe/ Εικόνα 9 Πηγή: https://elatelierdelaarquitectura.wordpress.com/2016/03/24/habitar/ Εικόνα 10 Πηγή: https://filmandfurniture.com/film/closer/ Εικόνα 11α, β Πηγή:https://www.ktirio.gr/el/ Εικόνα 12 Πηγή: Field, M., & Irving, M. (1999). Lofts. London: Laurence King Publishing Εικόνα 13 Πηγή: https://www.archdaily.com/36172/adaptation-of-former-granary-me dusagroup Εικόνα 14 Πηγή: https://www.archdaily.com/36172/adaptation-of-former-granary-me dusagroup Εικόνα 15α Πηγή: https://katowice.wyborcza.pl/katowice/51,35063,13933607.html?i=3 Εικόνα 15β Πηγή: https://zabytek.pl/en/obiekty/gliwice-spichlerz Εικόνα 16α Πηγή: https://katowice.wyborcza.pl/katowice/51,35063,13933607.html?i=3 Εικόνα 16β Πηγή: https://archello.com/project/adaptation-of-former-granary-for-lofts-ingliwice-poland Εικόνα 17 Πηγή: https://archirama.muratorplus.pl/architektura/lofty-w-dawnym-spichlerzuw-gliwicach,67_379.html

Εικόνα 18 Πηγή: https://www.archdaily.com/36172/adaptation-of-former-granarymedusagroup

Εικόνα 19 Πηγή: https://archello.com/project/adaptation-of-former-granary-for-lofts-ingliwice-poland

Εικόνα 20 Πηγή: https://www.archdaily.com/36172/adaptation-of-former-granarymedusagroup

Εικόνα 21 Πηγή: https://art.branipick.com/gasometers-of-vienna-in-viennaaustria854x1280/

Εικόνα 22 Πηγή: https://www.gruenes-gas.at/aktuelles/mehr-wasserstoff-ins-gasnetz/ Εικόνα 23 Πηγή: https://jamesbondlocations.blogspot.com/2013/10/koscov-escapesgasometer-vienna.html

Εικόνα 24 Πηγή: https://www.wehdorn.at/projects/gasometer/ Εικόνα 25 Πηγή: http://www.jeannouvel.com/en/projects/gazometre/ Εικόνα 26 Πηγή: https://proyectodigital.com/portfolio/fotografia-arquitectura-wienesgasometer Εικόνα 27 Πηγή: https://www.tab.de/artikel/tab_Revitalisierung_eines_Wiener_ Klassikers_2583953.html

Εικόνα 28 Πηγή: https://22sobaki.livejournal.com/55878.html

Εικόνα 29 Πηγή: https://www.news247.gr/afieromata/i-athina-toy-19oy-aiona-oi-geitonieston-ergaton-kai-i-istoria-toy-aythairetoy-gkazochorioy.6295092.html

Εικόνα 30 Πηγή:https://earth.google.com/web/search/ Εικόνα 31 Πηγή: https://www.cosentino.com/it-it/professional-blog/10am-lofts/ Εικόνα 32 Πηγή: https://www.openhouseathens.gr/event/3d-virtual-tour/ Εικόνα 33 Πηγή: https://www.yellowtrace.com.au/10am-lofts-athens-multi-facetedcreative-destination-brutalist-interior/

Εικόνα 34 Πηγή: https://www.cosentino.com/it-it/professional-blog/10am-lofts/ Εικόνα 35 Πηγή: https://10amlofts.com/home/lofts/loft-1/ Εικόνα 36 Πηγή: https://www.yellowtrace.com.au/10am-lofts-athens-multi-facetedcreative-destination-brutalist-interior/ Εικόνα 37 Από προσωπικό αρχείο Χ. Καρανικόλα & Β. Λιάτση Εικόνα 38 Πηγή: https://openhouse-magazine.com/design-10amlofts/ Εικόνα 39α, β Πηγή: https://10amlofts.com/home/penthouse/ Εικόνα 40 Πηγή: https://openhouse-magazine.com/design-10amlofts/ Εικόνα 41 Πηγή: https://www.yellowtrace.com.au/10am-lofts-athens-multi-facetedcreative-destination-brutalist-interior/ Εικόνα 42 Πηγή: https://hommes.studio/journal/luxe-brutalist-house-in-athens/ Εικόνα 43 Πηγή: https://www.cosentino.com/it-it/professional-blog/10am-lofts/ Εικόνα 44 Πηγή: https://www.estliving.com/10am-penthouse-venue-studio-andrew-trotter/

Ευρετήριο

αδρανείς χώροι 13 αναβάθμιση 5, 3, 4, 32, 37, 63, 76, 77

αναβιωμένος χώρος 37 αναβίωση 1, 61, 66, 72, 75 αποβιομηχάνιση 5, 12, 81 αποκατάσταση 9, 29, 47, 49, 80 αρχιτεκτονική 1, 21, 22, 30, 34, 37, 67, 72, 75, 76, 79

αρχιτεκτονικοί χειρισμοί 52 αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο 20 αστικά κενά 4, 13 αστική διάχυση 13, 31 ασυνέχειες 3, 13, 33 ατμόσφαιρα 8, 42, 72

βιομηχανία 3, 4, 7, 15, 16, 17, 30, 46, 81

βιομηχανικά κελύφη 20, 25, 30 βιομηχανικά κέντρα 6, 17 βιομηχανικά μνημεία 7, 1, 3, 29, 30, 33, 34, 36

βιομηχανικές μονάδες 3, 8, 17, 19, 31, 36 βιομηχανική αισθητική 1, 43 Βιομηχανική Αρχαιολογία 30, 34, 80 βιομηχανική αρχιτεκτονική 21 βιομηχανική κληρονομιά 19, 46 βιομηχανικό παρελθόν 3, 5, 1, 43 βιομηχανικός εξοπλισμός 9, 52, 70 βιομηχανικό συγκρότημα 8, 13, 56 βιωμένος χώρος 75

διαβίωση 38, 81 δυναμικός χώρος 43 εκβιομηχάνιση 7, 15, 16, 19 ελεύθερη κάτοψη 30 ενεργοποίηση 4, 35, 76, 77 ενιαίος χώρος 66 εξευγενισμός 81 εξοικείωση 36, 37 εξωστρεφές συγκρότημα 61 επανάχρηση 5, 1, 3, 47, 61, 76, 77 επανένταξη 36, 57 εργατική κατοικία 10

εσωτερική διαμόρφωση 70 ευέλικτες δομές 22

ιστορική αξία 1, 31, 32 κατοικεῖν 3, 5, 1, 75 κατοίκηση 7, 1, 42, 43, 46, 62 κοινωνική κατοικία 10 κριτήρια μετασχηματισμού βιομηχανιών 7, 37 κτιριακό απόθεμα 13, 63 λειτουργική αναβάθμιση 37, 77 λειτουργική εναλλαγή 71 μινιμαλιστικός χαρακτήρας 43 μονάδες παραγωγής 7, 8, 19, 37, 42 Μοντέρνο Κίνημα 10, 32, 43 μπρουταλιστικό χαρακτήρα 71

οικείο περιβάλλον 3 οικειότητα 76, 81 ομαλή επανένταξη 36, 57 οπτική επικοινωνία 21, 23, 59 όρια 22, 23, 43, 70

πολεοδομικός σχεδιασμός 34 προσαρμοστικότητα 31

συγκρότημα κατοικιών 8, 32 συμβατή επανάχρηση 5, 1 συμβατικό μοντέλο κατοίκησης 43 τυπολογίες 6, 20, 22, 38

υποβαθμισμένη περιοχή 63 υφιστάμενο κέλυφος 4 φθορά 47

χαοτική γοητεία 43 Χάρτα της Βενετίας 4, 48, 75 Χάρτα του Nizhny Tagil 29, 33 χρήση κατοικίας 38, 57 χωρική ευελιξία 38 χώρος 8, 43, 47, 59, 66, 72, 74, 76, 80