หนังสือที่ระลึกพิธีถวายผ้าพระกฐินพระราชทาน ประจำปี 2564 ณ วัดบุปผาราม กรุงเทพมหานคร

หนังสือ : วัดบุปผาราม พิมพ์ครั้งที่ ๑ : ตุลาคม ๒๕๖๔ จํานวน : ๗๐๐ เล่ม จัดพิมพ์โดย : จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย พิมพ์ที่ : บริษัท อมรินทร์พริ้นติ้ง แอนด์พับลิชชิ่ง จํากัด (มหาชน) โทรศัพท์ : ๐-๒๘๘๒-๑๐๑๐, ๐-๒๔๒๒-๙๐๐๐ www.amarin.co.th ข้อมูลทางบรรณานุกรมของหอสมุดแห่งชาติ (National Library of Thailand Cataloging in Publication Data) จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. วัดบุปผาราม.-- กรุงเทพฯ : จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, ๒๕๖๔. ๑๓๖ หน้า.

1. วัดบุปผาราม. I. ชื่อเรื่อง.

294.3135 ISBN : 978-616-407-651-8

คำ�นำ� วั​ั ด บุ​ุ ป ผ�ร�ม เป็​็ น พระอารามหลวงที่​่� ส ร้ า งขึ้​้� น ตั้​้� ง แตั้่ สม้ ย อยุ ธ ยา โดยได้ ม่ ก ารบู​ู ร ณป็ฏิ​ิ ส้ ง ขึ้รณ์ ใ ห้ ม่ ค วามงดงาม ในสม้ ย ร้ ช กาลที่​่� ๓ แห่ ง กรุ ง ร้ ตั้ นโกสิ น ที่ร์ ม่ พุ ที่ ธศิ​ิ ล ป็์ โดยเฉพาะจิ​ิ ตั้ รกรรมฝาผน้ ง และสถาป็ั ตั้ ยกรรมที่​่� ง ดงาม พ้� น ที่​่� ร อบูว้ ด ในอด่ ตั้ ม่ ที่้� ง ชุ ม ชนชาวตั้ะว้ น ตั้ก ชาวจิ่ น และ ชาวอิสลาม ที่ำาให้เกิดความหลากหลายและผสมผสานขึ้อง ศิ​ิ ล ป็ว้ ฒ นธรรม และม่ ผ ลตั้่ อ ศิ​ิ ล ป็กรรมภายในว้ ด อย่ า ง น่าสนใจิยิ�ง จิุ ฬ า ล ง ก ร ณ์ ม ห า วิ ที่ ย า ล้ ย ไ ด้ ร้ บู พ ร ะ ม ห า ก รุ ณ า จิ า ก พ ร ะ บู า ที่ ส ม เ ด็ จิ พ ร ะ เ จิ้ า อ ยู่ ห้ ว ใ ห้ เ ชิ ญ ผ้ า พ ร ะ ก ฐิ​ิ น พระราชที่านถวายย้ ง ว้ ด บูุ ป็ ผารามในป็ี น�่ จิ้ ง เป็​็ น โอกาส สำา ค้ ญ ในการศิ้ ก ษาขึ้​้ อ มู ล ที่้� ง ที่างป็ระว้ ตั้ิ ศิ าสตั้ร์ และพุ ที่ ธ ศิ​ิลป็กรรมที่​่�สำาค้ญ เพ้�อนำามาเผยแพร่ผ่านหน้งส้อรวมที่้�งใน ส้�อดิจิ​ิที่้ล ตั้ามความนิยมในป็ัจิจิุบู้นอ่กด้วย หน้ ง ส้ อ เล่ ม น่� จิ้ ง เป็​็ น องค์ ค วามรู้ สำา ค้ ญ ที่​่� ม่ ก ารบู้ น ที่้ ก เป็​็ น ภาพเป็​็ น ลายล้ ก ษณ์ อ้ ก ษร และส้� อ ดิ จิ​ิ ที่้ ล เพ้� อ ร้ ก ษามรดก ที่างศิ​ิ ล ป็ว้ ฒ นธรรมขึ้องชาตั้ิ รวมที่้� ง สามารถเผยแพร่ เ ป็​็ น ป็ระโยชน์ แ ก่ ผู้ ส นใจิ และอนุ ช นในกาลขึ้​้ า งหน้ า ได้ โ ดย ไม่เส้�อมสูญ

จิุ ฬ า ล ง ก ร ณ์ ม ห า วิ ที่ ย า ล้ ย

จ�กดอกไม้ที่​่�หน้�ด่�น...สู่​่​่บุ​ุปผ�แห่งเมืองที่​่�

อยุ ธ ยาภู มิ ส ถานสำา ค้ ญ แห่ ง หน้� ง ในช่ ว งพุ ที่ ธศิตั้วรรษที่​่� ๑๙ มิ ใ ช่ เ ร้� อ งง่ า ยดายน้ ก ที่​่� จิ ะเขึ้​้ า ถ้ ง ได้ ด้ ว ยธรรมชาตั้ิ อ้ น คดเค่� ย วขึ้องแม่ นำ�า เจิ้ า พระยา ซึ่้� ง ม่ ป็ รากฎอยู่ เ ป็​็ น ระยะ ๆ ตั้ลอดสายนำ�า ย่ อ มชลอเหตัุ้ ก ารณ์ อ้ น ไม่ พ้ ง ป็รารถนา หร้ อ หน่วงการหน่ขึ้องคนร้ายหร้อขึ้​้าศิ้ก ไม่ให้เคล้�อนที่​่�ไป็ได้อย่าง รวดเร็ ว แตั้่ ดู เ หม้ อ นว่ า แรงจิู ง ใจิด้ า นความสะดวกเพ้� อ การส้ ญ จิร อ้ น ม่ ผ ลตั้่ อ การค้ า และการเจิริ ญ ไมตั้ร่ ก้ บู โลก ภายนอก น่าจิะเป็​็นป็ระโยชน์มากกว่า คำาตั้อบูที่​่�ป็ระจิ้กษ์ช้ด ค้อการขึุ้ดคลองล้ดแม่นำ�าเจิ้าพระยาในสม้ยขึ้องพระไชยราชา แตั้่ เ พ้� อ เป็​็ น ความไม่ ป็ ระมาที่ และที่้� ง เอ้� อ ป็ระโยชน์ แ ห่ ง การค้ า ตั้​้� ง แตั้่ ค ร้� ง กรุ ง ศิร่ อ ยุ ธ ยาน้� น จิ้ ง ได้ กำา หนดให้ ม่ เม้ อ งหน้ า ด่ า นขึ้​้� น ณ บูริ เ วณคุ้ ง นำ�า อ้ น เป็​็ น ที่​่� รู้ จิ้ ก ก้ น ด่ ว่ า บุ�งกอก ให้ม่นามว่า เมืองธนบุ​ุร่ (ธนบุ​ุร่ศร่มห�สู่มุที่) โดยม่ พ ระขึ้นอนเป็​็ น ผู้ กำา ก้ บู ดู แ ลเฉพาะอย่ า งยิ� ง ค้ อ การ ตั้รวจิตั้ราผู้คนและสินค้า ณ ที่​่�น่�แน่นอนว่าย่อมม่การช้กเก็บู ภาษ่ ซึ่้� ง สร้ า งรายได้ ง ดงามให้ แ ก่ แ ผ่ น ดิ น สมก้ บู ช้� อ ธนบุ​ุ ร่ อ้นหมายถ้งเม้องแห่งที่ร้พย์สินเงินตั้รา ฉะน้� น กรุ ง ธนบูุ ร่ จิ้ ง มิ ใ ช่ ก ารเกิ ด ขึ้​้� น ขึ้องเม้ อ งใหม่ ห ล้ ง จิาก การสิ� น สุ ด แห่ ง กรุ ง ศิร่ อ ยุ ธ ยา ความจิริ ง ค้ อ เป็​็ น เม้ อ งเก่ า ที่​่� สามารถส้ บู ตั้่ อ ป็ระเพณ่ เ ดิ ม ที่้� ง หลาย ได้ อ ย่ า งโดดเด่ น มากกว่าเม้องอ้�น ๆ ในเวลาน้�น การเป็ล่� ย นแป็ลงคร้� ง น้� น ถ้ อ เป็​็ น มิ ตั้ิ ใ หม่ เป็​็ น การย่ น ระยะ ที่างจิากป็ากนำ�า เขึ้​้ า สู่ ว้ ง หลวง และลดเวลาเดิ น ที่างลงได้ ซึ่้� ง ย่ อ มหมายถ้ ง กิ จิ การตั้่ า งป็ระเที่ศิและการค้ า ขึ้ายก้ บู โลกสากลย่ อ มม่ ค วามสะดวกยิ� ง ขึ้​้� น อ้ น เอ้� อ ให้ ม่ ป็ ริ ม าณที่​่� ที่ว่ ขึ้​้� น อย่ า งเล่� ย งไม่ ไ ด้ สถานะขึ้องความเป็​็ น เม้ อ งหน้ า ด่ า น จิ้งเป็ล่�ยนไป็สู่ความเป็​็นเม้องที่​่าที่​่�ม่ผู้คนขึ้ว้กไขึ้ว่ พร้อมแบูบู อย่างวิถ่ใหม่แห่งโลกสากล เกิดชุมชนใหม่ ๆ เกิดย่านการค้า เกิดธุรกิจิชนิดใหม่ ฯลฯ

ที่​่� สำา ค้ ญ ที่้� ง มองเห็ น ได้ ช้ ด เจิน ค้ อ การเกิ ด ม่ ศิ าสนสถาน อ้�นตั้ามชุมชนตั้่าง ๆ น้�น ล้วนวางตั้​้วอยู่ในละแวกอ้นไม่ไกล จิากก้น ซึ่้�งก่อเกิดเป็​็นชุมชนนานาชาตั้ิอ้นม่ความโยงใย และ ม่ไมตั้ร่อ้นด่ตั้่อก้นมาจินกระที่้�งทีุ่กว้นน่�

วั​ัดดอกไม้ ม่ป็ระว้ตั้ิความเป็​็นมาตั้​้�งแตั้่คร้�งกรุงเก่า แม้นม่

บูางช่วงเวลาที่​่�ขึ้าดหายไป็ ด้วยความขึ้​้ดขึ้​้องขึ้องเหตัุ้การณ์ บู้านเม้อง แตั้่ในที่​่�สุดความเป็​็นว้ดในพระพุที่ธศิาสนาก็กล้บู มาม่ บู ที่บูาที่ในส้ ง คมได้ อ่ ก ที่​่ า มกลางส่ ว นผสมขึ้องชุ ม ชน ที่​่�ม่ความหลากหลายมากขึ้​้�น สถาป็ัตั้ยศิ​ิลป็์และพุที่ธศิ​ิลป็์จิ้ง อาจิเห็นได้ถ้งการม่ส่วนผสมขึ้องตั้่างชาตั้ิ ตั้่างป็ระเพณ่ที่​่�ถูก นำา มาผู ก โยงไว้ เ ค่ ย งก้ น และ ณ ห้ ว งเวลาแห่ ง การก้ า วสู่ ส้ ง คมขึ้องโลกยุ ค ใหม่ น่� เ อง วั​ั ด ดอกไม้ ได้ เ ป็ล่� ย นช้� อ เป็​็ น วั​ัดบุ​ุปผ�ร�ม (ร้ชกาลที่​่� ๔ พระราชที่านนามใหม่) ทีุ่ ก ว้ น น่� วั​ั ด บุ​ุ ป ผ�ร�ม ตั้​้� ง อยู่ บู นขึ้นาดผ้ น ดิ น ที่​่� ไ ม่ ใ หญ่ โตั้น้ ก ดำา รงอยู่ อ ย่ า งใกล้ ชิ ด ก้ บู ชุ ม ชนที่​่� ร ายล้ อ มไว้ อ ย่ า ง ห น า แ น่ น ม่ คู นำ�า ลำา ค ล อ ง แ ล ะ ส ะ พ า น ขึ้ น า ด เ ล็ ก แ บู บู บู้านสวนเดิมให้เห็นได้ที่างที่้ายว้ด และม่ถนนแคบูที่​่�สามารถ เดินรถไป็เพ่ยงที่างเด่ยวที่​่�ด้านหน้า เม้�อผ่านป็ระตัู้เขึ้​้าไป็จิ้ก ได้ เ ห็ น พระอุ โ บูสถ และ พระวิ ห าร วางเค่ ย งก้ น โดยม่ ตั้​้ น โพธิ� ใ หญ่ ขึ้​้� น คลุ ม อยู่ เ บู้� อ งหน้ า ลานว้ ด ป็ู ด้ ว ยหิ น แกร่ ง ที่​่� เคยใช้ เ ป็​็ น อ้ บู เฉาเร้ อ สำา เภา ม่ รู ป็ สล้ ก หิ น วางป็ระด้ บู ไว้ อ้ น เป็​็ น ศิ​ิ ล ป็ะแบูบูจิ่ น ส่ ว นศิ​ิ ล ป็กรรมและจิ​ิตั้ รกรรมที่้� ง ไที่ย และเที่ศิเห็ น ได้ ใ นพระอุ โ บูสถและพระวิ ห าร และตั้ามซึุ่้ ม ป็ระตัู้ หน้าตั้่างโดยรอบู น้บูว่าเป็​็นการใช้พ้�นที่​่�อย่างกระช้บู และบูริบู​ูรณ์ ด้วยองค์ป็ระกอบูตั้่าง ๆ ที่​่�สำาค้ญค้อการธำารง ไว้ซึ่้�งสาระสำาค้ญแห่งพระพุที่ธศิาสนาอ้นได้แก่ ความสะอาด ความสว่ า ง และความสงบู ที่​่� พุ ที่ ธศิาสนิ ก ชนย่ อ มส้ ม ผ้ ส ซึ่้มซึ่าบูได้

สู่�รบุัญ

-

๑ ๒ ๓

-

ธนบุ​ุร่ศร่มห�สู่มุที่ (๑๙)

-

-

วั​ัดบุ​ุปผ�ร�ม (๓๙)

-

-

ศิลปกรรมภ�ยใน วั​ัดบุ​ุปผ�ร�ม (๙๗)

บุรรณ�นุกรม (๑๓๕) คณะบุรรณกร (๑๓๖)

ว้ดบูุป็ผาราม

ข้​้อมู​ูลทั่​่�วไป

15

เมืองธนบุ​ุร่

ข้​้อม่ลที่ั�วัไปเข้ตธนบุ​ุร่ เขึ้ตั้ธนบูุร่เป็​็น ๑ ใน ๕๐ เขึ้ตั้ขึ้องจิ้งหว้ดกรุงเที่พมหานคร ตั้​้�ง อยู่ในฝั�งตั้ะว้นตั้กขึ้องแม่นำ�าเจิ้าพระยา ม่อาณาเขึ้ตั้ตั้ิดตั้่อด้งน่� ที่ิศิเหน้อ ตั้ิดตั้่อก้บูเขึ้ตั้บูางกอกใหญ่ ที่ิศิใตั้​้ ตั้ิดตั้่อก้บูเขึ้ตั้ราษฎร์บู​ูรณะ ที่ิศิตั้ะว้นออก ตั้ิดตั้่อก้บูเขึ้ตั้คลองสาน ที่ิศิตั้ะว้นตั้ก ตั้ิดตั้่อก้บูเขึ้ตั้จิอมที่อง และเขึ้ตั้ภาษ่เจิริญ หล้ ง การสถาป็นากรุ ง ร้ ตั้ นโกสิ น ที่ร์ ขึ้​้� น ในป็ี พุ ที่ ธศิ้ ก ราช ๒ ๓ ๒ ๕ พ้� น ที่​่� ฝั� ง ตั้ ะ ว้ น ตั้ ก ขึ้ อ ง แ ม่ นำ�า เ จิ้ า พ ร ะ ย า ห ร้ อ เม้ อ งธนบูุ ร่ รวมเป็​็ น หน้� ง เด่ ย วก้ บู พ้� น ที่​่� ฝั� ง ตั้ะว้ น ออกหร้ อ ก รุ ง เ ที่ พ ฯ ตั้่ อ ม า ใ น ร้ ช ส ม้ ย ขึ้ อ ง พ ร ะ บู า ที่ ส ม เ ด็ จิ พระจิุ ล จิอมเกล้ า เจิ้ า อยู่ ห้ ว ได้ ที่ รงเป็ล่� ย นรู ป็ แบูบูการ ป็กครองเป็​็ น แบูบูเที่ศิาภิ บู าล ที่ำา ให้ แ บู่ ง เป็​็ น มณฑลตั้่ า ง ๆ โดยกรุงเที่พฯ ถ้อเป็​็น ๑ มณฑลม่อาณาเขึ้ตั้ครอบูคลุมไป็ถ้ง ฝั� ง ธนบูุ ร่ โดยม่ เ อกสารการสำา รวจิสำา มะโนป็ระชากร มณฑลกรุงเที่พฯ ร.ศิ. ๑๒๘ (พ.ศิ. ๒๔๕๒) ได้ ๒๕ ตั้ำาบูล โดยม่ พ้� น ที่​่� ใ นฝั� ง ตั้ะว้ น ตั้กขึ้องแม่ นำ�า เจิ้ า พระยา ได้ แ ก่ บู า ง พ ล้ ด ว้ ด ร า ช ค ฤ ห์ บูุ ค ค โ ล อ้ ม ริ น ที่ ร์ ว้ ด ห ง ษ์ และว้ ด บูุ ป็ ผาราม ตั้่ อ มาเม้ อ งธนบูุ ร่ ถู ก แยกเป็​็ น “จิ้ ง หว้ ด ” ช้�อว่า “จิ้งหว้ดธนบูุร่” ในป็ีพุที่ธศิ้กราช ๒๔๕๘

ตราประจําจังหวัดธนบุรีเป็นรูปของวัดอรุณราชวราราม 1 สจช. ร.๕ น.๓๐/๙ “เรื่องยอดสํามะโนครัว มณฑลกรุงเทพฯ ศก. ๑๒๘.” ร.ศ. ๑๒๘.

2 http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2476/A/751.PDF

ว้ดบูุป็ผาราม

ข้​้อมู​ูลทั่​่�วไป

17 ในป็ีพุที่ธศิ้กราช ๒๔๗๖ ได้ม่การป็ระกาศิใช้พระราชบู้ญญ้ตั้ิ ว่ า ด้ ว ยระเบู่ ย บูราชการบูริ ห ารแห่ ง ราชอาณาจิ้ ก รสยาม ป็ีพุที่ธศิ้กราช ๒๔๗๖ ขึ้​้�น ซึ่้�งในขึ้ณะน้�นธนบูุร่ย้งคงม่ฐิานะ เป็​็นจิ้งหว้ด ป็ระกอบูด้วย ๙ อำาเภอ ได้แก่ ๑. ๒. ๓. ๔. ๕. ๖. ๗. ๘. ๙.

กรุงเทพมหานคร

๑ ๒ ๓ ๕

๔ ๗ ๖

เขตธนบุรีประกอบด้วย ๗ แขวง ได้แก่ ๑. แขวงวัดกัลยาณ์ ๒. แขวงหิรัญรูจี ๓. แขวงบางยี่เรือ ๔. แขวงบุคคโล ๕. แขวงตลาดพลู ๖. แขวงดาวคะนอง ๗. แขวงสําเหร่

อำาเภอตั้ลิ�งช้น อำาเภอบูางกอกน้อย อำาเภอบูางขึุ้นเที่​่ยน อำาเภอบูุป็ผาราม (คลองสาน) อำาเภอภาษ่เจิริญ อำาเภอราชคฤห์ (ธนบูุร่) อำาเภอราษฎร์บู​ูรณะ อำาเภอหงสาราม (บูางกอกใหญ่) อำาเภอหนองแขึ้ม

ในป็ี พุ ที่ ธศิ้ ก ราช ๒๕๑๔ ภายใตั้​้ ร้ ฐิ บูาลขึ้อง จิอมพลถนอม กิ ตั้ ตั้ิ ขึ้ จิร ได้ ม่ ป็ ระกาศิคณะป็ฏิ​ิ ว้ ตั้ิ ฉบู้ บู ที่​่� ๒๔ ป็ระกาศิ ใ ห้ จิ้ ง ห ว้ ด ธ น บูุ ร่ ร ว ม ก้ บู จิ้ ง ห ว้ ด พ ร ะ น ค ร เ ป็​็ น “ น ค ร ห ล ว ง ก รุ ง เ ที่ พ ธ น บูุ ร่ ” แ ล ะ ตั้่ อ ม า ไ ด้ ม่ ป็ ร ะ ก า ศิ คณะป็ฏิ​ิ ว้ ตั้ิ ฉบู้ บู ที่​่� ๓๓๕ ป็ี พุ ที่ ธศิ้ ก ราช ๒๕๑๕ ให้ ร วม การป็กครองเป็​็ น “กรุ ง เที่พมหานคร” โดยม่ ๑๕ เขึ้ตั้ ขึ้องกรุงเที่พฯ ตั้​้�งอยู่ในฝั�งธนบูุร่ ได้แก่ ๑. ๒. ๓. ๔. ๕. ๖. ๗. ๘. ๙. ๑๐. ๑๑. ๑๒. ๑๓. ๑๔. ๑๕.

เขึ้ตั้ธนบูุร่ เขึ้ตั้บูางกอกใหญ่ เขึ้ตั้คลองสาน เขึ้ตั้ตั้ลิ�งช้น เขึ้ตั้บูางกอกน้อย เขึ้ตั้บูางขึุ้นเที่​่ยน เขึ้ตั้ภาษ่เจิริญ เขึ้ตั้หนองแขึ้ม เขึ้ตั้ราษฎร์บู​ูรณะ เขึ้ตั้บูางพล้ด เขึ้ตั้จิอมที่อง เขึ้ตั้บูางแค เขึ้ตั้ที่ว่ว้ฒนา เขึ้ตั้ทีุ่่งครุ เขึ้ตั้บูางบูอน

3 http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2514/A/144/816.PDF 4 http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2515/A/190/187.PDF

๑

ธนบุ​ุร่ศร่มห�สู่มุที่

ที่มา : หอจดหมายเหตุแห่งชาติ

ว้ดบูุป็ผาราม

ประว่ติ​ิศาสติร์เมู่องธนบ้รีศรีมูหาสมู้ทั่

ที่มา : ธวัชชัย ตั้งศิริวานิช. กรุงศรีอยุธยาในแผนที่ฝรั่ง. กรุงเทพฯ: มติชน, ๒๕๔๙.

21

เมืองธนบุ​ุร่ศร่มห�สู่มุที่ - ในสู่มัยอยุธย�

เมื�อกล่�วัคำ�วั่� “ธนบุ​ุร่” อ�จที่ำ�ให้นึกถึ​ึงช่​่วังเวัล�ข้องประวั​ัติศ�สู่ตร์ในช่​่วังปีพุ​ุที่ธศักร�ช่ ๒๓๑๐ - ๒๓๑๕ หรื อ ที่​่� เ ร่ ย กวั่ � สู่มั ย ธนบุ​ุ ร่ ซึ่ึ� ง อ�จจะนึ ก ถึ​ึ ง “พุระเจ้ � กรุ ง ธนบุ​ุ ร่ ” หรื อ สู่มเด็ จ พุระเจ้ � ต�กสู่ิ น มห�ร�ช่ ที่ั� ง สู่องสู่ิ� ง น่� เ ป็ น ควั�มหม�ยร่ วั มในช่​่ วั งเวัล�เด่ ย วักั น กล่ � วัคื อ หลั ง จ�กเสู่​่ ย กรุ ง ศร่ อ ยุ ธ ย�ให้ แ ก่ พุ ม่ � ใน ปี พุ​ุ ที่ ธศั ก ร�ช่ ๒๓๑๐ สู่มเด็ จ พุระเจ้ � ต�กสู่ิ น ที่รงกอบุก่้ เ อกร�ช่คื น กลั บุ ม�และได้ ที่ รงย้ � ยเมื อ งหลวัง จ�กกรุงศร่อยุธย�ม�ตั�ง ณ กรุงธนบุ​ุร่ คำ�วั่� “ธนบุ​ุร่” นั�นยังม่นัยยะในด้�นก�ยภ�พุเข้​้�ม�เก่�ยวัข้​้อง รวัมที่ั�ง ม่ประวั​ัติศ�สู่ตร์ควั�มเป็นม�ย�วัน�น ม�ตั�งแต่สู่มัยกรุงศร่อยุธย�เป็นร�ช่ธ�น่ ช้�อ “เมืองที่นที่บุ​ุริย” “เมืองที่ณบุ​ุร่” หร้อ “เมืองธนบุ​ุร่ ป็ั ญ ญาซึ่้ า ย โดยขึ้​้ อ ความด้ ง กล่ า วป็รากฏิในพระไอยการ ศร่ ม ห�สู่มุ ที่ ” ป็รากฏิในกฎหมายตั้ราสามดวงอยู่ ใ น ตั้ำา แหน่ ง นาห้ ว เม้ อ ง ฉบู้ บู อยุ ธ ยา 3 ซึ่้� ง ตั้ราขึ้​้� น ในสม้ ย ขึ้อง

หลายช่วงหลายตั้อน โดยม่เน้�อหากล่าวถ้งการเก็บูภาษ่และ สมเด็จิพระมหาจิ้กรพรรดิ (พ.ศิ.๒๐๙๑ – ๒๑๑๑) นายอากรด้งความว่า.. เม้องธนบูุร่เริ�มม่ความเป็ล่�ยนแป็ลงกลายเป็​็นเม้องหน้าด่าน “…มาตราหน่​่ ง นายพระขนอนทณบุ รี ขนอนนํ้า สำา ค้ ญ ตั้​้� ง แตั้่ ม่ ก ารขึุ้ ด คลองล้ ด แม่ นำ�า เจิ้ า พระยาบูริ เ วณ ขนอนบก แห่ ง ใดใดในพระนครศรี อ ยุ ธ ยา และจะเก็ บ ป็ากคลองบูางกอกน้ อ ยมาจินถ้ ง ป็ากคลองบูางกอกใหญ่ จังกอบใน สําเภานาวาเรือน้อยใหญ่ก็ดี หนบนหนเกียน ในสม้ ย ขึ้องพระไชยราชา (พ.ศิ. ๒๐๗๗-๒๐๘๙) 4 ที่ำา ให้ ห น ท า ง อั น จ ะ เ ข้ า ถ่ ง ข น อ น ใ น ท่ า น ใ ห้ นั บ สิ่ ง ข อ ง การเดิ น ที่างระหว่ า งกรุ ง ศิร่ อ ยุ ธ ยาก้ บู ป็ากแม่ นำ�า ด้ า นที่ิ ศิ ใตั้​้ ม่ ค วามรวดเร็ ว และสะดวกมากยิ� ง ขึ้​้� น ซึ่้� ง เป็​็ น ป็ั จิ จิ้ ย ด้ ง ดู ด จนถ่งสิบ…”1 การตั้ิดตั้่อค้าขึ้ายก้บูชาวตั้่างชาตั้ิ โดยเฉพาะชาวตั้ะว้นตั้กม่ ขึ้​้ อ ความด้ ง กล่ า วแสดงให้ เ ห็ น ว่ า เม้ อ งธนบูุ ร่ เป็​็ น ด่ า น ม า ก ขึ้​้� น ไ ป็ ด้ ว ย เ ช่ น ก้ น โ ด ย ช า ว ตั้ ะ ว้ น ตั้ ก ที่​่� เ ขึ้​้ า ม า น้� น เก็ บู ภาษ่ ขึ้ องอาณาจิ้ ก รอยุ ธ ยา ม่ ขึ้​้ า ราชการในตั้ำา แหน่ ง นอกจิากการค้าขึ้ายแล้ว ย้งม่เร้�องขึ้องการเม้องและศิาสนา พระขึ้นอน มากำาก้บูดูแล และการม่อยู่ขึ้องเม้อง ก็แสดงให้ เขึ้​้ามาเก่�ยวขึ้​้องด้วย เห็นได้ช้ดเจินในกฎหมายตั้ราสามดวงเร้�องเก่�ยวก้บูที่ำาเน่ยบู ห้วเม้องช้�นใน ๑๑ ห้วเม้องขึ้องอยุธยา ซึ่้�ง ๑ ใน ๑๑ ห้วเม้อง ในป็ีพุที่ธศิ้กราช ๒๑๕๗ - ๒๑๖๑ ตั้รงก้บูสม้ยขึ้องพระเจิ้า น้�น ค้อ เม้องที่นที่บูุริย หร้อ เม้องธนบูุร่2 ม่ ออกพระธนบูุร่ ที่รงธรรม ชาวด้ชตั้์ช้�อนายอาด้ม เดนตั้​้น (Adam Denton) ศิร่มหาสมุที่ เป็​็นเจิ้าเม้อง ศิ้กดินาที่​่� ๓๐๐๐ ขึ้​้�นป็ระแดงอิน ได้ เ ดิ น ที่างมาย้ ง อยุ ธ ยาและได้ บู้ น ที่้ ก เหตัุ้ ก ารณ์ ค ร้� ง น้� น ไว้ 1 กรมศิลปากร, กฏหมายตราสามดวง เล่ม ๔, (พระนคร: องค์การค้าของคุรุสภา, ๒๕๐๕), หน้า ๘๙.

2 กรมศิลปากร, กฏหมายตราสามดวง เล่ม ๕, (พระนคร: องค์การค้าของคุรุสภา, ๒๕๐๖), หน้า ๑๑.

3 วิ นั ย พงศ์ ศ รี เ พี ย ร, ศรี ช ไมยาจารย์ : พิ พิ ธ นิ พ นธ์ เ ชิ ด ชู เ กี ย รติ ศ าสตราจารย์ ดร.ประเสริฐ ณ นคร ศาสตราจารย์ วิสุทธิ บุษยกุล เนื่องในโอกาสอายุครบ ๘๔ ปี ใน พ.ศ.๒๕๔๕, (กรุ ง เทพฯ : คณะอนุ ก รรมการชํา ระกฎหมายตราสามดวง คณะกรรมการชําระประวัติศาสตร์ไทยฯ กระทรวงวัฒนธรรม, ๒๕๔๖), หน้า ๓๔๓.

4 พระราชพงศาวดารฉบั บ พระราชหั ต ถเลขา เล่ ม ๑, (กรุ ง เทพฯ: กรมศิ ล ปากร, ๒๕๔๘), หน้า ๒๖๑-๒๖๒.

ว้ดบูุป็ผาราม

ประว่ติ​ิศาสติร์เมู่องธนบ้รีศรีมูหาสมู้ทั่

ที่มา : ซิ​ิมอง เดอร์ ลาลูแบร์. จดหมายเหตุพงศาวดารสยาม ครั้งกรุงศรีอยุธยาแผ่นดินสมเด็จพระนารายณ์มหาราชเจ้า. พระนคร: ปรีดาลัย, ๒๕๔๗.

23 ด้งน่�

กลุ่ ม คณะทีู่ ตั้ จิากฝร้� ง เศิสชุ ด ที่​่� ๒ ภายใตั้​้ ก ารนำา ขึ้อง ซึ่​่มง เดอ ลา ลูแบูร์ (Simon de la Loubère) ได้เดินที่างเขึ้​้า “ … เ รื อ ม า ถ่ ง ก รุ ง ส ย า ม เ มื่ อ วั น ที่ ๑ ๖ สิ ง ห า ค ม มาย้งอยุธยาในป็ีพุที่ธศิ้กราช ๒๒๓๐ ได้บู้นที่้กเร้�องราวเก่�ยว ค.ศ. ๑๖๑๒ วั น ที่ ๑๗ ข้ า พเจ้ า พรอมด้ ว ยล่ า มชาว ก้บูเม้องธนบูุร่ไว้เช่นก้น พื้ น เมื อ ง ได้ อ อกเดิ น ทางล่ อ งเรื อ ไปตามลํา นํ้า ข่้ น ไป ทางเหนื อ ประมาณ ๒๐ ไมล์ จ่ ง ได้ ม าถ่ ง เมื อ งที่ มี “…ตามลํา แม่ นํ้า นี้ เ ป็ น ที่ ตั้ ง เมื อ งบางกอก (คื อ เมื อ ง ชื่ อ ว่ า บางกอก เจ้ า เมื อ งบางกอกได้ อ อกมาต้ อ นรั บ ธนบุรี) ข้าพเจ้าต้องกล่าวตามที่เห็นแก่ตาว่ากรุงสยาม คณะของเราเป็ น อย่ า งดี ข้ า พเจ้ า ได้ เ ดิ น ทางต่ อ ไปยั ง มีราษฎรอยู่ตามฝ่�งชายทะเลสยามนั้นน้อยนักน้อยหนา กรุ ง ศรี อ ยุ ธ ยา ซิ่​่ ง ตั้ ง อยู่ เ หนื อ ข่้ น ไปจากที่ เ รื อ ทอดสมอ ที่ จ ริ ง ชายฝ่� ง ทะเลก็ ไ ม่ ไ กลจากบางกอกกระไรนั ก 5 อีกประมาณ ๑๐๐ ไมล์…” แต่ ร าษฎรเกื อ บจะทั้ ง หมดตั้ ง บ้ า นเรื อ นอยู่ แ ต่ ต าม ลําแม่นํ้า…” 7 ตั้่ อ มาในป็ี พุ ที่ ธศิ้ ก ราช ๒๒๒๔ ตั้รงก้ บู สม้ ย ขึ้องสมเด็ จิ พระนารายณ์ (พ.ศิ. ๒๑๙๙ – ๒๒๓๑) นิ โ กลาส์ แชร์ แ วส จิากเอกสารขึ้องชาวตั้ะว้ น ตั้กที่​่� ไ ด้ บู้ น ที่้ ก ไว้ จิะพบูว่ า เร่ ย ก (Nicolas Gervaise) ชาวฝร้� ง เศิสได้ เ ดิ น ที่างมาพร้ อ มก้ บู เม้องธนบูุร่ว่าเม้องบูางกอก ซึ่้�งตั้รงก้บูบู้นที่้กขึ้องลาลูแบูร์ที่​่� คณะสอนศิาสนา ใช้ ช่ วิ ตั้ อยู่ ใ นอยุ ธ ยาราว ๔ ป็ี และได้ กล่ า วว่ า ชาวตั้่ า งชาตั้ิ จิ ะรู้ จิ้ ก เม้ อ งหน้ า ด่ า นที่​่� สำา ค้ ญ อย่ า ง เ ดิ น ที่ า ง ก ล้ บู ไ ป็ ฝ ร้� ง เ ศิ ส พ ร้ อ ม ก้ บู ค ณ ะ ทีู่ ตั้ ที่​่� นำา โ ด ย เม้องธนบูุร่ว่า เม้องบูางกอก เซึ่อวาลิเยร์ เดอ โซึ่มองตั้์ (Chevalier de Chaumont) ที่​่�เขึ้​้า มาเจิริ ญ ส้ ม พ้ น ธไมตั้ร่ ก้ บู อยุ ธ ยาในป็ี พุ ที่ ธศิ้ ก ราช ๒๒๒๘ “…เมืองบางกอก ฝ่ายสยามเรียกเมืองธน แต่ชาวต่าง ได้บู้นที่้กเร้�องราวเก่�ยวก้บูเม้องธนบูุร่ไว้ด้งน่� ประเทศไม่มีใครรู้เหมือนชื่อบางกอก…” 8 “…บางกอก (Bankoc) เป็ น สถานที่ อั น มี ค วามสํา คั ญ ที่สุดแห่งราชอาณาจักรสยามอย่างปราศจากข้อสงสัย เพราะว่าในบรรดาเมืองท่าด้วยกันแล้ว ก็เป็นแห่งเดียว เท่ า นั้ น ที่ จ ะพอป้ อ งกั น ข้ า ศ่ ก ได้ ผั ง เมื อ งนั้ น มี ส่ ว นยาว ม า ก ก ว่ า ส่ ว น ก ว้ า ง มี อ า ณ า บ ริ เ ว ณ ไ ม่ เ กิ น ค ร่​่ ง ลี้ มีกําแพงกั้นเฉพาะทางด้านซิ้ายแม่นํ้าใหญ่ ซิ่​่งไหลผ่าน ตั ว เมื อ งด้ า นทิ ศ ตะวั น ออกกั บ ทิ ศ ใต้ เ หนื อ จากปากอ่ า ว ข่้ น มา ๑๒ ลี้ ตรงแหลมที่ แ ม่ นํ้า แบ่ ง สายทางแยกนั้ น มีพื้นที่เป็นรูปจันทร์คร่​่งซิีก เป็นทําเลป้องกันได้ มีป้อม อยู่ เ พี ย งแห่ ง เดี ย ว มี ปื น ใหญ่ ห ล่ อ อยู่ ๒๔ กระบอก ใช้การได้ดี ตรงฝ่�งฟากแม่นํ้าตรงกันข้ามมีป้อมเล็ก ๆ อี ก ป้ อ มหน่​่ ง ซิ่​่ ง ไม่ น่ า จะทํา การป้ อ งกั น ได้ แ ข็ ง แรงนั ก แม้ จ ะมี ปื น ใหญ่ ตั้ ง ๓๐ กระบอกก็ ต าม…นายช่ า งที่ เชวอลิเอร์ เดล โช มองต์ ได้ทูลเกล้าฯ ถวายต่อพระเจ้า แผ่นดินนั้น จะได้ลงมือสร้างป้อมในเร็ว ๆ นี้ โดยที่เป็น ผู้ ชํา นาญงานจ่ ง อาจจะดั ด แปลงพื้ น ที่ ใ ห้ ไ ด้ ป้ อ มที่ ถู ก แบบพอจะป้องกันอริราชศัตรูได้อยู่ ข้าพเจ้ากล่าวได้ว่า บางกอก เป็นกุญแจดอกสําคัญของพระราชอาณาจักร สยาม…” 6 5 ไพโรจน์ เกษแม่ น กิ จ , บั น ท่ ก เรื่ อ งสั ม พั น ธไมตรี ร ะหว่ า งประเทศไทยกั บ นานา ประเทศในศตวรรษที่ ๑๗ เล่ม ๑, (พระนคร: กรมศิลปากร, ๒๕๑๒), หน้า ๓๔-๓๕.

6 นิโกลาส์ แชร์แวส, ประวัติศาสตร์ธรรมชาติและการเมืองแห่งราชอาณาจักรสยาม, สันต์ ท. โกมลบุตร แปล. (พระนคร: ก้าวหน้า), หน้า ๖๓.

การที่​่�เม้องธนบูุร่หร้อเม้องบูางกอกเป็​็นหน้าด่านสำาค้ญ จิ้งม่ การสร้ า งป็้ อ มเพ้� อ เป็​็ น ป็ราการป็้ อ งก้ น และเป็​็ น จิุ ด ตั้รวจิ เร้อตั้่าง ๆ ที่​่�จิะมุ่งตั้รงสู่อยุธยาและเป็​็นจิุดที่​่�ม่การเก็บูระวาง ภาษ่ตั้่าง ๆ ป็้อมที่​่�สร้างขึ้​้�นช้�อว่า ป็้อมวิไชยเยนที่ร์ โดยเร่ยก รวม ๆ ที่้�งป็้อมฝั�งซึ่้ายและขึ้วาขึ้องแม่นำ�าเจิ้าพระยา ซึ่้�งเป็​็น สิ� ง ก่ อ สร้ า งขึ้นาดใหญ่ เ พ่ ย งแห่ ง เด่ ย วขึ้องสม้ ย อยุ ธ ยาใน เม้องธนบูุร่ที่​่�หลงเหล้อมาจินถ้งป็ัจิจิุบู้น ป็้ อ มวิ ไ ชยเยนที่ร์ อ อกแบูบูโดยมองซึ่ิ เ ออร์ เดอ ลามาร์ (Monsieur de Lamare) นายช่ า งวิ ศิ วกรชาวฝร้� ง เศิส 9 ม่ เ จิ้ า พระยาวิ ช าเยนที่ร์ และเซึ่อวาลิ เ ยร์ เดอะ ฟอร์ บู้ ง (Chevalier de Forbin) นายที่หารเร้ อ ชาวฝร้� ง เศิสหร้ อ ออกพระศิ้ ก ดิ� ส งคราม ผู้ ร้� ง ตั้ำา แหน่ ง เจิ้ า เม้ อ งบูางกอกใน ขึ้ณะน้�นเป็​็นแม่กองควบูคุมด้งที่​่�ได้บู้นที่้กไว้ด้งน่� “…ต่ อ ไปไม่ ช้ า โปรดเกล้ า ฯ ให้ วิ ช เยนทร์ แ ละฉั น ลง ไ ป เ มื อ ง บ า ง ก อ ก เ พื่ อ ส ร้ า ง ป้ อ ม ป ร า ก า ร ข่้ น อี ก ป้ อ ม ห น่​่ ง สํา ห รั บ ม อ บ ใ ห้ ท ห า ร ฝ รั่ ง เ ศ ส ค ว บ คุ ม 7 ซิ​ิ ม อง เดอร์ ลาลู แ บร์ , จดหมายเหตุ พ งศาวดารสยาม ครั้ ง กรุ ง ศรี อ ยุ ธ ยา แผ่ น ดิ น สมเด็ จ พระนารายณ์ ม หาราชเจ้ า , กรมหมื่ น นราธิ ป ประพั น ธ์ พ งศ์ แปล (พระนคร: ปรีดาลัย, ๒๕๔๗), หน้า ๙.

8 เรื่องเดียวกัน, หน้า ๙ 9 กรรณิ ก าร์ สุ ธี รั ต นาภิ ร มย์ , โบราณคดี มิ ว เซิี ย มสยาม, กรุ ง เทพฯ : สถาบั น พิ พิ ธ ภั ณ ฑ์ ก ารเรี ย นรู้ แ ห่ ง ชาติ สั ง กั ด สํา นั ก งานบริ ห ารและพั ฒ นาองค์ ค วามรู้ (องค์การมหาชน), ๒๕๖๓, หน้า ๓๒.

ว้ดบูุป็ผาราม

ประว่ติ​ิศาสติร์เมู่องธนบ้รีศรีมูหาสมู้ทั่

ที่มา : หอจดหมายเหตุแห่งชาติ

25

ท ห า ร ฝ รั่ ง เ ศ ส นั้ น พ ร ะ น า ร า ย ณ์ ไ ด้ ท ร ง ข อ ใ ห้ ส่ ง ออกมาพร้ อ มกั น กั บ คณะทู ต ไทยที่ ไ ด้ เ ดิ น ทางออก ไ ป กั บ เ ช ว า ลิ เ อ ร์ เ ด อ โ ช ม อ ง ต์ เ ร า ไ ด้ ว า ด รู ป ป้ อ มปราการมี ห อรบเป็ น รู ป ๕ เหลี่ ย ม โดยเหตุ ที่ บางกอกเป็ น กุ ญ แจของพระราชอาณาจั ก รนี้ จ่ ง มี ทหารอยู่ ๒ กอง ๆ ละ ๔๐ คน ควบคุมป้อมขนาดเล็ก รู ป สี่ เ หลี่ ย ม ทหารเหล่ า นั้ น เป็ น ชาวโปรตุ เ กสและ คร่​่งชาติ…” 10 รู ป็ แบูบูสถาป็ั ตั้ ยกรรมขึ้องป็้ อ มวิ ไ ชยเยนที่ร์ ม่ ล้ ก ษณะขึ้อง ผ้งพ้�นเป็​็นรูป็ดาว ๕ แฉก ซึ่้�งเป็​็นรูป็แบูบูที่​่�เป็​็นที่​่�นิยมในช่วง เวลาน้� น ในป็ระเที่ศิแถบูยุ โ รป็ อย่ า งฝร้� ง เศิสหร้ อ ฮอลแลนด์ ส้ น นิ ษ ฐิ า น ว่ า ที่​่� ตั้​้� ง ขึ้ อ ง ป็้ อ ม ฝั� ง ตั้ ะ ว้ น อ อ ก อ ยู่ บู ริ เ ว ณ โ ร ง เ ร่ ย น ร า ชิ น่ ตั้่ อ เ น้� อ ง ล ง ไ ป็ ที่​่� ถ น น ม ห า ร า ช จิ น ถ้ ง แนวร้�วด้านในขึ้องพิพิธภ้ณฑ์การเร่ยนรู้ หร้อมิวเซึ่​่ยมสยาม ในป็ีพุที่ธศิ้กราช ๒๕๕๐ ได้ม่การขึุ้ดตั้รวจิที่างโบูราณคด่พบู ฐิ า น ขึ้ อ ง ป็้ อ ม จิ ริ ง ด้ ง ที่​่� ส้ น นิ ษ ฐิ า น ไ ว้ โ ด ย ใ น ส ม้ ย ขึ้ อ ง สมเด็จิพระเจิ้าตั้ากสินได้ที่รงโป็รดเกล้าฯ ให้เป็ล่�ยนช้�อจิาก ป็้อมวิไชยเยนที่ร์เป็​็น ป็้อมวิช้ยป็ระสิที่ธิ� 11 ในป็ี พุ ที่ ธศิ้ ก ราช ๒๓๒๑ เกิ ด การผล้ ด แผ่ น ดิ น จิากร้ ช สม้ ย ขึ้องสมเด็ จิ พระนารายณ์ เ ขึ้​้ า สู่ ร้ ช สม้ ย ขึ้องพระเพที่ราชา ซึ่้� ง พระองค์ ที่ รงม่ น โยบูายที่​่� ตั้​้ อ งการผล้ ก ด้ น ชาวฝร้� ง เศิส ออกนอกอาณาจิ้ ก ร จิ้ ง เกิ ด การสู้ ร บูขึ้​้� น ด้ ง บู้ น ที่้ ก ขึ้อง นายพลเดส์ ฟ าร์ จิ (Desfarges) ผู้ บู้ ญ ชาการที่หารฝั� ง เศิส ในขึ้ณะน้�น 10 ฟอร์ บั ง , เชวาลิ เ อร์ เดอะ, จดหมายเหตุ ฟ อร์ บั ง , หม่ อ มเจ้ า ดํา รั ส ดํา รง เทวกุ ล แปล, (พระนคร: โสภณพิพัธนาการ, ๒๔๘๖), หน้า ๙๙-๑๐๐.

11 พระราชพงศาวดารฉบั บ พระราชหั ต ถเลขา เล่ ม ๒, (กรุ ง เทพฯ: กรมศิ ล ปากร, ๒๕๔๘), หน้า ๑๘๒.

ว้ดบูุป็ผาราม

ประว่ติ​ิศาสติร์เมู่องธนบ้รีศรีมูหาสมู้ทั่

ที่มา : ธวัชชัย ตั้งศิริวานิช. กรุงศรีอยุธยาในแผนที่ฝรั่ง. กรุงเทพฯ : มติชน, ๒๕๔๙.

27

ที่มา : หอจดหมายเหตุแห่งชาติ

“…ฝ่ า ยมองซิ​ิ เ ออร์ เดอฟารจซิ์ พ อกลั บ ถ่ ง บางกอก ก็ สั่ ง ให้ ท หารทิ้ ง ป้ อ มเล็ ก เสี ย ป้ อ มหน่​่ ง แล้ ว ถอนทหาร ทั้ ง หมดออกไปประจํา การที่ ป้ อ มใหญ่ แ ต่ แ ห่ ง เดี ย ว… ปื น ใหญ่ บ างกระบอกที่ ใ ช้ ก ารไม่ ไ ด้ ห รื อ ไม่ ส ามารถ ลาดเข็ ญ ไปได้ ก็ ใ ห้ ทุ บ ทํา ลายหรื อ เอาตะปู ตี ต ร่ ง เอาไว้ เ พื่ อ มิ ใ ห้ ใ ช้ ก ารต่ อ ไป คงเหลื อ แต่ ตั ว ป้ อ มซิ่​่ ง ไม่ทันทําลายหรือบูรณะให้มั่นคงข่้นได้ เพราะขณะนั้น กองทั พ ของพระเพทราชากํา ลั ง รุ ก เข้ า มาย่ ด ป้ อ มเล็ ก เป็ น ที่ มั่ น จ่ ง จํา เป็ น ต้ อ งสั่ ง ให้ ท หารยิ่ ง ด้ ว ยปื น ใหญ่ จนพังพินาศย่อยยับลง…” 12

12 ประชุ ม พงศาวดารภาคที่ ๘๑ จดหมายเหตุ เ รื่ อ ง การจลาจลเมื่ อ ปลายแผ่ น ดิ น สมเด็จพระนารายณ์มหาราช, หลวงจินดาสหกิจ (ละม้าย ธนะสิริ) แปล, (พระนคร : ธนาคารแห่งประเทศไทย, ๒๕๑๐), หน้า ๓๐.

การสู้ ร บูในคร้� ง น้� น ที่ำา ให้ ฝ ร้� ง เศิสถอนที่้ พ และนำา ป็ระชากร ออกนอกอยุธยา ตั้่อมาพระเพที่ราชาที่รงโป็รดเกล้าฯ ให้ร้�อ ป็้อมที่างฝั�งตั้ะว้นออกลงบูางส่วน ช้� อ ขึ้องเม้ อ งธนบูุ ร่ ป็ รากฏิอ่ ก คร้� ง ในพระราชพงศิาวดาร ฉบู้ บู พระราชห้ ตั้ ถเลขึ้าในช่ ว งก่ อ นการเส่ ย กรุ ง ศิร่ อ ยุ ธ ยา แก่พม่า ในคราวน้�น สมเด็จิ พระเจิ้า เอกที่้ศิ น์ได้โ ป็รดเกล้า ฯ ให้ เ กณฑ์ ห้ ว เม้ อ งฝ่ า ยเหน้ อ ฝ่ า ยตั้ะว้ น ออก ฝ่ า ยตั้ะว้ น ตั้ก มาช่ ว ยป็้ อ งก้ น อยุ ธ ยา โดยให้ พระยาร้ ตั้ นาธิ เ บูศิคุ ม กองที่้ พ เม้องนครราชส่มาลงมาตั้​้�งร้กษาที่​่�เม้องธนบูุร่13 แตั้่สุดที่้ายก็ ไม่ ส ามารถร้ ก ษากรุ ง ศิร่ อ ยุ ธ ยาไว้ ไ ด้ เม้� อ พม่ า เขึ้​้ า ควบูคุ ม อยุธยาได้แล้ว ได้ตั้​้�งนายอินเป็​็นเจิ้าเม้องธนบูุร่14 เพ้�อกำาก้บู ดูแลราษฎรที่​่�ย้งหลงเหล้ออยู่ในเม้อง 13 พระราชพงศาวดารฉบั บ พระราชหั ต ถเลขา เล่ ม ๒, (กรุ ง เทพฯ: กรมศิ ล ปากร, ๒๕๔๘), หน้า ๑๓๙.

14 เรื่องเดียวกัน, หน้า ๑๕๓.

ว้ดบูุป็ผาราม

ประว่ติ​ิศาสติร์เมู่องธนบ้รีศรีมูหาสมู้ทั่

รายละเอียดแผนที่เมืองธนบุรี ฉบับพม่า19 1. เขตพระราชฐานชั้นใน หรือวังหลวง 2. บ้านพระยาจักรี 3. วังลูกเจ้าเมืองบางกอก 4. ท่าข่้นวัง 5. ประตูถือนํ้าพิพัฒน์สัตยา, นํ้าสาบาน 6. ท่าข้าวเปลือก 7. ป้อมปืน 8. โรงช้างสําคัญ 9. บ้านหัวหน้าชาวจีน (พระยาราชาเศรษฐี) 10. บริเวณวัดเฉลิมพระเกียรติ (มีป้อมค่ายทหาร) ที่มา : ๒๒๕ ปี กรุงรัตนโกสินทร์. กรุงเทพฯ : สํานักผังเมือง กรุงเทพมหานคร, ๒๕๕๒.

29

เมืองธนบุ​ุร่ ในสู่มัยธนบุ​ุร่

ห ลั ง จ � ก ที่​่� เ สู่​่ ย ก รุ ง ศ ร่ อ ยุ ธ ย � ใ ห้ แ ก่ พุ ม่ � ใ น ปี พุ​ุ ที่ ธศั ก ร�ช่ ๒๓๑๐ ที่ำ� ให้ ช่ �วัเมื อ งและไพุร่ พุ ล กระจั ด กระจ�ยออกเป็ น กลุ่ ม ต่ � ง ๆ หนึ� ง ในกลุ่ ม เหล่ � นั� น คื อ กลุ่ ม ข้องพุระย�ต�ก หลั ง จ�กที่​่� อ อก จ�กกรุ ง ศร่ อ ยุ ธ ย�ได้ มุ่ ง หน้ � เดิ น ที่�งไปยั ง หั วั เมื อ ง ฝั่​่� ง ตะวั​ั น ออก และสู่�ม�รถึรวัมกลุ่ ม กำ� ลั ง พุลจ�ก ที่ั� ง เมื อ งช่ลบุ​ุ ร่ เมื อ งระยอง และเมื อ งจั น ที่บุ​ุ ร่ ได้ จำ� นวันม�กพุอ และได้ ก ลั บุ ม�ล้ อ มต่ พุ ม่ � บุริ เ วัณ ค่�ยโพุธิ�สู่�มต้นได้สู่ำ�เร็จ และได้สู่ถึ�ปน� กรุงธนบุ​ุร่ ข้ึ�นเป็นเมืองหลวังแห่งใหม่ ก า ร ที่​่� ที่ ร ง ม่ พ ร ะ ร า ช ดำา ริ ใ ห้ ย้ า ย เ ม้ อ ง ห ล ว ง จิ า ก รุ ง ศิ ร่ อยุ ธ ยามาย้ ง เม้ อ งธนบูุ ร่ น้� น ป็ระกอบูด้ ว ยเหตัุ้ ผ ลหลาย ป็ระการ หน้� ง ในเหตัุ้ ผ ลด้ ง กล่ า วเป็​็ น เร้� อ งขึ้องภู มิ ศิ าสตั้ร์ เม้ อ งที่​่� จิ ะสามารถป็้ อ งก้ น ขึ้​้ า ศิ้ ก ได้ ด่ ก ว่ า กรุ ง ศิร่ อ ยุ ธ ยาที่​่� เส่ยหายจิากสงครามอ้นยาวนานก้บูพม่า โดยที่รงโป็รดเกล้าฯ ให้ ขึุ้ ด คู เ ม้ อ งที่้� ง ด้ า นที่ิ ศิ ตั้ะว้ น ออกและด้ า นที่ิ ศิ ตั้ะว้ น ตั้ก และให้นำาอิฐิเก่าจิากเม้องพระป็ระแดง และกำาแพงค่ายพม่า ที่​่� โ พธิ� ส ามตั้​้ น มาก่ อ เป็​็ น กำา แพงเม้ อ ง ม่ แ ม่ นำ�า เจิ้ า พระยา ผ่ า กลางเม้ อ งเช่ น เด่ ย วก้ บู เม้ อ งพิ ษ ณุ โ ลก หร้ อ ที่​่� เ ร่ ย กว่ า เม้องอกแตั้ก

ว้ดบูุป็ผาราม

ประว่ติ​ิศาสติร์เมู่องธนบ้รีศรีมูหาสมู้ทั่

ที่มา : พระราชวังเดิม (พระราชวังกรุงธนบุรี). กรุงเทพฯ : มูลนิธิอนุรักษ์โบราณสถานในพระราชวังเดิม, ๒๕๔๓.

31

“…ฝ่ า ยทหารพลเรื อ นทํา ค่ า ยด้ ว ยไม้ ท องหลางทั้ ง ต้ น เป็ น ที่ มั่ น ไว้ พ ลางก่ อ น จ่ ง จะก่ อ กํา แพงเมื่ อ ภายหลั ง ใ ห้ ทํา ค่ า ย ตั้ ง แ ต่ มุ ม กํา แ พ ง เ มื อ ง เ ก่ า ไ ป จ น ถ่ ง วั ด บางว้ า น้ อ ยวกไปตามริ ม แม่ นํ้า ใหญ่ แล้ ว ขุ ด คู นํ้า ร อ บ พ ร ะ น ค ร มู ล ดิ น ข่้ น เ ป็ น เ ชิ ง เ ทิ น ต า ม ริ ม ค่ า ย ข้างใน เดือนหน่​่งสําเร็จการ…” 15 “…แล้ ว ให้ เ กณฑ์ ค นไปรื้ อ อิ ฐ กํา แพงเก่ า ณ เมื อ ง พระประแดงและกํา แพงเก่ า ค่ า ยพม่ า ณ โพธิ� ส ามต้ น และสี กุ ก บางไทรทั้ ง ๓ ค่ า ย ขนบรรทุ ก เรื อ มาก่ อ กํา แพงและป้ อ มตามที่ ถ มเชิ ง ดิ น สามด้ า นทั้ ง สอง ฟากนั้ น เอาแม่ นํ้า ไว้ ก ลางเมื อ งอย่ า งเมื อ งพิ ษ ณุ โ ลก และแม่นํ้าตรงหน้าเมืองทั้งสองฟาก…” 16

คู เ ม้ อ งเดิ ม ในป็ั จิ จิุ บู้ น โดยม่ ก ารขึุ้ ด ตั้รวจิที่างโบูราณคด่ บูริ เ วณแนวคู เ ม้ อ งที่้� ง ๒ ฝั� ง ในป็ี พุ ที่ ธศิ้ ก ราช ๒๕๔๕ พบูหล้ ก ฐิานที่้� ง แนวอิ ฐิ เคร้� อ งส้ ง คโลก และโบูราณว้ ตั้ ถุ อ่ ก จิำา นวนหน้� ง ซึ่้� ง แสดงถ้ ง การม่ อ ยู่ แ ละความสำา ค้ ญ ขึ้อง เม้องธนบูุร่ได้เป็​็นอย่างด่ พระบูรมมหาราชว้งในสม้ยกรุงธนบูุร่ตั้​้�งอยู่ด้านฝั�งตั้ะว้นตั้ก ม่อาณาเขึ้ตั้ด้านที่ิศิใตั้​้ตั้ิดก้บูป็้อมวิช้ยป็ระสิที่ธิ� ส่วนด้านที่ิศิ เหน้ อ ส้ น นิ ษ ฐิานว่ า กิ น พ้� น ที่​่� ไ ป็จินถ้ ง บูริ เ วณคลองเหน้ อ ว้ ด อรุ ณ ราชวราราม โดยม่ ห ล้ ก ฐิานชิ� น ที่​่� แ สดงอาณาเขึ้ตั้เป็​็ น แผนที่​่� เ ม้ อ งธนบูุ ร่ ซึ่้� ง เขึ้่ ย นขึ้​้� น โดยชาวพม่ า และได้ ใ ห้ ร าย ละเอ่ยดตั้่างๆ ขึ้องพระบูรมมหาราชว้งเอาไว้ด้วย

ส้ น นิ ษ ฐิานว่ า แนวคู เ ม้ อ งและกำา แพงเม้ อ งฝั� ง ตั้ะว้ น ตั้กด้ า น ที่ิศิเหน้ออยู่บูริเวณสถาน่รถไฟบูางกอกน้อย ยาวลงมาที่าง ที่ิ ศิ ใตั้​้ จิ นถ้ ง บูริ เ วณป็ากคลองว้ ด โมล่ โ ลกยาราม เร่ ย กเป็​็ น ๓ ช้�อ ค้อ คลองบู้านขึ้มิ�น คลองบู้านหมอ และคลองว้ดที่้าย ตั้ลาด ส่ ว นแนวคู เ ม้ อ งฝั� ง ตั้ะว้ น ออกค้ อ บูริ เ วณแนวคลอง

ป็ัจิจิุบู้นพระบูรมมหาราชว้งขึ้องสมเด็จิพระเจิ้าตั้ากสิน หร้อ ที่​่�เร่ยกว่า ว้งเดิม อยู่ในความดูแลขึ้องกองที่้พเร้อ ได้แก่ ที่้อง พระโรงเป็​็ น อาคารหล้ ง เด่ ย วในสม้ ย ธนบูุ ร่ ที่​่� ย้ ง เหล้ อ อยู่ ตั้ำาหน้กเก๋งพระบูาที่สมเด็จิพระป็่�นเกล้าเจิ้าอยู่ห้ว และอาคาร เ ก๋ ง คู่ ส้ น นิ ษ ฐิ า น ว่ า ส ร้ า ง ขึ้​้� น ใ น ส ม้ ย ขึ้ อ ง พ ร ะ บู า ที่ สมเด็จิพระป็่�นเกล้าเจิ้าอยู่ห้ว

15 พระราชพงศาวดารกรุ ง ธนบุ รี ฉบั บ พั น จั น ทนุ ม าศพระราชพงศาวดารกรุ ง ธนบุ รี ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) : จดหมายรายวันทัพ, อภินิหารบรรพบุรุษและเอกสารอื่น, (กรุงเทพฯ: ศรีป่ญญา, ๒๕๕๑), หน้า ๗๓.

16 พระราชพงศาวดารฉบั บ พระราชหั ต ถเลขา เล่ ม ๒, (กรุ ง เทพฯ: กรมศิ ล ปากร, ๒๕๔๘), หน้า ๑๘๒.

17 แน่งน้อย ศักดิ�ศรี, ม.ร.ว., องค์ประกอบทางกายภาพกรุงรัตนโกสินทร์, (กรุงเทพฯ): โรงพิมพ์จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, ๒๕๓๔), หน้า ๑๑๐.

18 สุรินทร์ มุขศรี, “กรุงธนบุรีในแผนที่พม่า,” ศิลปวัฒนธรรม, ๒๑, ๙ (กรกฎาคม ๒๕๔๓): ๖๘.

19 เรื่องเดียวกัน, หน้า ๖๕.

ว้ดบูุป็ผาราม

ประว่ติ​ิศาสติร์เมู่องธนบ้รีศรีมูหาสมู้ทั่

ที่มา : หอจดหมายเหตุแห่งชาติ

33

เมืองธนบุ​ุร่ในสู่มัยรัตนโกสู่ินที่ร์

เ มื� อ พุ ร ะ บุ � ที่ สู่ ม เ ด็ จ พุ ร ะ พุ​ุ ที่ ธ ย อ ด ฟ้​้ � จุ ฬ � โ ล ก ปร�บุด�ภิเษกข้ึ�นเป็นกษัตริย์ ได้ที่รงม่พุระร�ช่ดำ�ริ ให้ ย้ � ยเมื อ งจ�กฝั่​่� ง ตะวั​ั น ตกข้องแม่ นำ�� เจ้ � พุระย� ม�ยั ง ฝั่​่� ง ตะวั​ั น ออก ที่รงสู่ร้ � งพุระบุรมมห�ร�ช่วั​ั ง วั​ั ด วั�อ�ร�มต่ � ง ๆ ข้ึ� น ใหม่ บุ ริ เ วัณพุื� น ที่​่� ๆ ช่�วัจ่ น เคยอ�ศั ย อย่​่ จึ ง โปรดเกล้ � ฯ ให้ ช่ �วัจ่ น ย้ � ยไปตั� ง บุ้�นเรือนอย่​่ที่​่�สู่ำ�เพุ็ง20 และได้ที่รงโปรดเกล้�ฯ ให้ร�ือ ป้ อ มวัิ ช่ั ย ประสู่ิ ที่ ธิ� ฝั่​่� ง ตะวั​ั น ออก (บุริ เ วัณมิ วั เซึ่​่ ย ม สู่ย�มในป่จจุบุัน)21 ส่ ว นพ้� น ที่​่� ฝั� ง ตั้ะว้ น ตั้กเม้� อ ย้ า ยพระบูรมมหาราชว้ ง มาอยู่ ฝั�งตั้ะว้นออกแล้ว บูริเวณพระราชว้งเดิมขึ้องสมเด็จิพระเจิ้า กรุ ง ธนบูุ ร่ ได้ ที่ รงโป็รดเกล้ า ฯ ให้ ส มเด็ จิ พระเจิ้ า หลานเธอ เจิ้าฟ้ากรมหลวงธิเบูศิรบูดินที่ร์ (เจิ้าฟ้าบูุญเม้อง) ให้เสด็จิไป็ ป็ระที่้ บู นอกจิากน่� ย้ ง ม่ พ ระบูรมวงศิานุ ว งศิ์ อ งค์ อ้� น ๆ ที่​่� ย้งคงม่ว้งอยู่บูริเวณฝั�งเม้องธนบูุร่เดิม ได้แก่ สมเด็จิพระเจิ้า หลานเธอ เจิ้าฟ้ากรมหลวงอนุร้กษ์เที่เวศิร์ (เจิ้าฟ้าที่องอิน) ป็ ร ะ ที่้ บู อ ยู่ ที่​่� ว้ ง ส ว น ลิ� น จิ่� ส ม เ ด็ จิ พ ร ะ ส้ ม พ้ น ธ ว ง ศิ์ เ ธ อ เจิ้าฟ้ากรมหลวงนรินที่ร์รณเรศิ (เจิ้าฟ้าที่องจิ่น) ป็ระที่้บูอยู่ที่​่� ว้ ง สวนม้ ง คุ ด 22 แสดงให้ เ ห็ น ว่ า ถ้ ง แม้ จิ ะย้ า ยเม้ อ งไป็แล้ ว ก็ ย้ ง คงให้ ค วามสำา ค้ ญ ก้ บู พ้� น ที่​่� บู ริ เ วณฝั� ง ตั้ะว้ น ตั้กขึ้อง แม่นำ�าเจิ้าพระยาอยู่ไม่น้อย ในร้ ช สม้ ย ขึ้องพระบูาที่สมเด็ จิ พระพุ ที่ ธเลิ ศิ หล้ า นภาล้ ย ร้ ช กาลที่​่� ๒ ที่รงม่ พ ระราชดำา ริ จิ ะขึ้ยายอาณาเขึ้ตั้ขึ้อง พระบูรมมหาราชว้ ง ลงมาที่างใตั้​้ (ว้ ด พระเชตัุ้ พ น) จิ้ ง ที่รง 20 พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์รัชกาลที่ ๑ - ๔ ฉบับเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ (ขํา บุนนาค) เล่ม ๑, (กรุงเทพฯ: ศรีป่ญญา, ๒๕๕๕), หน้า ๔๓ - ๔๔.

21 เรื่องเดียวกัน, หน้า ๑๐๔.

22 เรื่องเดียวกัน, หน้า ๕๐ - ๕๑.

ว้ดบูุป็ผาราม

ประว่ติ​ิศาสติร์เมู่องธนบ้รีศรีมูหาสมู้ทั่

ที่มา : กรมแผนที่ทหาร

35 แลกที่​่� ดิ น ก้ บู บูรรดาขึุ้ น นางที่​่� ม่ เ คหสถานอยู่ บู ริ เ วณน้� น ให้ ย้ า ยไป็อยู่ ฝั� ง ตั้ะว้ น ตั้กแที่น 23 โดยหน้� ง ในเสนาบูด่ ที่​่� ย้ า ย ไป็ในคราวน้� น ม่ เ สนาบูด่ ตั้ ระกู ล บูุ น นาครวมอยู่ ด้ ว ย ซึ่้� ง เป็​็ น สาเหตัุ้ ห น้� ง ที่​่� ที่ำา ให้ พ้� น ที่​่� เ ม้ อ งธนบูุ ร่ ก ล้ บู มาม่ ค วามค้ ก ค้ ก ที่างด้านเศิรษฐิกิจิอ่กคร้�ง เน้�องด้วยเสนาบูด่ตั้ระกูลบูุนนาค ไ ด้ ย้ า ย เ ค ห ส ถ า น ม า อ ยู่ ริ ม นำ�า ฝั� ง ตั้ ะ ว้ น ตั้ ก บู ริ เ ว ณ ว้ ด ป็ระยุ ร วงศิาวาส ว้ ด พิ ช้ ย ญาตั้ิ ว้ ด อนงคาราม รวมที่้� ง พ้� น ที่​่� ด้ า น ใ น ( บู ริ เ ว ณ ม ห า วิ ที่ ย า ล้ ย ร า ช ภ้ ฎ บู้ า น สมเด็ จิ เจิ้ า พระยาในป็ั จิ จิุ บู้ น ) โดยพระยาสุ ริ ย วงศิ์ ม นตั้ร่ (ดิ ศิ บูุ น นาค) เจิ้ า พระยาพระคล้ ง และพระยาศิร่ สุ ริ ย วงศิ์ จิ า งวา งมหา ดเ ล็ ก ( ที่้ ตั้ บูุ น นาค) ร้ บู ผิ ด ชอ บูกรมที่​่ า ในขึ้ณะน้� น ซึ่้� ง ม่ ห น้ า ที่​่� กำา ก้ บู การค้ า ขึ้ายและการตั้่ า ง ป็ระเที่ศิ ด้ ง น้� น จิ้ ง ป็รากฏิเอกสารหลายฉบู้ บู ที่​่� ก ล่ า วถ้ ง การตั้​้ อ นร้ บู แขึ้กเม้ อ ง ที่​่� เ ขึ้​้ า มาตั้ิ ด ตั้่ อ ก้ บู สยามโดยใช้ พ้� น ที่​่� ที่​่ า นำ�า หร้ อ พ้� น ที่​่� บู ริ เ วณบู้ า นขึ้องเจิ้ า พระยาสุ ริ ย วงศิ์ มนตั้ร่ ซึ่้� ง ได้ ป็ ลู ก เป็​็ น เร้ อ นแถวสำา หร้ บู ให้ ช าวตั้่ า งชาตั้ิ เ ช่ า อยู่อาศิ้ย ด้งป็รากฏิในพระราชพงศิาวดารกรุงร้ตั้นโกสินที่ร์ ร้ชกาลที่​่� ๒ ฉบู้บูเจิ้าพระยาที่ิพากรวงศิ์ (ขึ้ำา บูุนนาค) ที่้�งใน คราวที่​่� ทีู่ ตั้ ชาวโป็รตัุ้ เ กส คาร์ ล อส มานู แ อล ซึ่ิ ล เว่ ย รา (Carlos Manuel Silviera) เดิ น ที่างเขึ้​้ า มาขึ้อเจิริ ญ ส้มพ้นธไมตั้ร่ในป็ีพุที่ธศิ้กราช ๒๓๖๑ ความว่า

การดำา เนิ น นโบูบูายตั้ิ ด ตั้่ อ ก้ บู ชาตั้ิ ตั้ ะว้ น ตั้ก ได้ ตั้่ อ เน้� อ งมา จินถ้ ง ร้ ช สม้ ย ขึ้องพระบูาที่สมเด็ จิ พระน้� ง เกล้ า เจิ้ า อยู่ ห้ ว ร้ ช กาลที่​่� ๓ ได้ ม่ ทีู่ ตั้ ชาวอเมริ ก้ น นายเอ็ ด ม้ น ด์ โรเบูิ ร์ ตั้ ส์ (Edmund Roberts) เดิ น ที่างเขึ้​้ า มาเจิริ ญ ส้ ม พ้ น ธไมตั้ร่ แตั้่ น ายเอ็ ด ม้ น ด์ ไ ม่ ส ามารถอาศิ้ ย อยู่ บู ริ เ วณตั้​้ ก หน้ า ว้ ด ป็ระยุ ร วงศิาวาสได้ เน้� อ งจิากพ้� น ที่​่� บู ริ เ วณน้� น นายฮ้ น เตั้อร์ พ่อค้าชาวอ้งกฤษได้เช่าที่​่�ที่ำาการค้าไป็แล้ว ด้งความว่า “…ครั้นณวันอาทิตย์เดือน ๕ แรม ๙ คํ่า[๑] แอศแมน รอเบอรตข่้ น มาถ่ ง กรุ ง เทพพระมหานคร แสมเด็ ล ะ ที่ ต่ ก หน้ า วั ด ประยู ร วงศ์ นั้ น หั น แตรเช่ า อยู่ เ สี ย แล้ ว จ่​่ ง โปรดให้ ไ ปพั ก อยู่ ที่ ต่ ก หน้ า บ้ า นพระยาราชสุ ภ าวดี จํานวนคน นาย ๒๒ ไพร่ ๑๗ รวม ๓๙ คน…” 26

ห้ น แตั้ร หร้ อ นายโรเบูิ ร์ ตั้ ฮ้ น เตั้อร์ เป็​็ น พ่ อ ค้ า ชาวอ้ ง กฤษ ที่​่�เดินที่างเขึ้​้ามาค้าขึ้ายในสยามตั้​้�งแตั้่ช่วงป็ลายร้ชกาลที่​่� ๒ ถ้ ง ตั้​้ น ร้ ช กาลที่​่� ๓ และได้ เ ช่ า ที่​่� ขึ้ องตั้ระกู ล บูุ น นาคบูริ เ วณ หน้ า ว้ ด ป็ระยุ ร วงศิาวาส เป็่ ด เป็​็ น ห้ า งสรรพสิ น ค้ า แห่ ง แรก ขึ้องสยาม ช้� อ ว่ า ห้ า งมอร์ แ กนและฮ้ น เตั้อร์ หร้ อ ห้ า ง ห้นแตั้ร 27 ซึ่้�งตั้่อมาได้เป็ล่�ยนช้�อเป็​็น ห้างฮ้นเตั้อร์ เฮส์แอนด์ ก้ ม ป็ะน่ นอกจิากน่� พ้� น ที่​่� โ ดยรอบูย้ ง ได้ ส ร้ า งอาคารสำา หร้ บู ให้ มิ ช ช้ น นาร่ แ ละชาวตั้่ า งชาตั้ิ เ ช่ า เป็​็ น ที่​่� พ้ ก อาศิ้ ย อ่ ก ด้ ว ย “…เจ้ า เมื อ งหมาเก๊ า แต่ ง ให้ ก าลส มั น แวนต์ สิ ล ไวร์ ตั้ามบู้นที่้กขึ้องมิชช้นนาร่ชาวอเมริก้น ความว่า เปนทู ต คุ ม เครื่ อ งบรรณาการเข้ า มาถวายขอเจริ ญ “…ต่ อ มาพวกมิ ซิ ชั น นารี ย้ า ยไปอยู่ ท างฝ่� ง คลองอี ก ท า ง พ ร ะ ร า ช ไ ม ต รี … ถ่ ง ป า ก นํ้า เ จ้ า พ ร ะ ย า ณ ฟ า ก ห น่​่ ง ใ ก ล้ กั บ พ ว ก ป อ ตุ เ ก ด มี ห้ า ง อั ง ก ฤ ษ อ ยู่ วั น พฤหั ศ บดี เ ดื อ น ๔ แรมคํ่า ๑ ปี ข าลสั ม ฤทธิ ศ ก ระหว่ า งกลาง พวกมิ ซิ ชั น นารี ไ ด้ ทํา สั ญ ญาเช่ า กั บ (วันที่ ๑๑ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๖๑)…จ่งโปรดให้อนุญาต เจ้ า พระยาคลั ง เจ้ า พระยาคลั ง ปลู ก เรื อ นให้ พ วก ให้ เ รื อ โปตุ เ กตข่้ น มาถ่ ง กรุ ง เทพฯ ให้ ท อดสมออยู่ ที่ น่ า มิ ซิ ชั น นารี อ ยู่ ๒ หลั ง เป็ น เรื อ นขนาดใหญ่ คิ ด เอา บ้านพระยาสุริยวงษ์มนตรี…” 24 ค่าเช่าเดือนละ ๖๕ บาท…” 28 และคร้� ง ที่​่� จิ อห์ น ครอว์ ฟ อร์ ด (John Crawfurd) ทีู่ ตั้ ชาว อ้ ง ก ฤ ษ เ ดิ น ที่ า ง เ ขึ้​้ า ม า ที่ำา ส้ ญ ญ า ไ ม ตั้ ร่ ก้ บู ส ย า ม ใ น ในร้ ช สม้ ย ขึ้องพระบูาที่สมเด็ จิ พระจิอมเกล้ า เจิ้ า อยู่ ห้ ว ร้ชกาลที่​่� ๔ ถ้อ ว่า เป็​็นการเป็่ดป็ระเที่ศิคร้�งสำา ค้ญ โดยได้ม่ ป็ีพุที่ธศิ้กราช ๒๓๖๕ การเซึ่็ น สนธิ ส้ ญ ญาเบูาวริ� ง ก้ บู อ้ ง กฤษในป็ี พุ ที่ ธศิ้ ก ราช “…ปี ม เมี ย จั ต วาศก จุ ล ๑๑๘๔ พ.ศ. ๒๓๖๕ เมื่ อ ๒๓๙๘ และหล้ ง จิากน้� น ก็ ม่ ช าวตั้่ า งป็ระเที่ศิเดิ น ที่างเขึ้​้ า เดื อ น ๕ ข่้ น ๒ คํ่า ปี ม เมี ย ยั ง เปนตรี ศ ก ครอเฟิ ด มาที่ำา ส้ ญ ญาและค้ า ขึ้ายก้ บู สยามมากยิ� ง ขึ้​้� น ที่ำา ให้ พ้� น ที่​่� ทูตอังกฤษเข้ามาถ่งปากนํ้าเจ้าพระยา ได้รับอนุญาตให้ บูริ เ วณริ ม นำ�า เจิ้ า พระยาฝั� ง ตั้ะว้ น ตั้กตั้​้� ง แตั้่ กุ ฎ่ จิ่ น ไป็จินถ้ ง เรื อ กํา ป่� น ข่้ น มาถ่ ง กรุ ง เทพฯ มาจอดที่ น่ า บ้ า นพระยา ว้ ด ที่องนพคุ ณ เป็​็ น พ้� น ที่​่� ที่ างการ ค้ า ขึ้องหลายชนชา ตั้ิ สุริยวงษ์มนตรี ซิ่​่งอยู่ฝ่�งตวันตกใต้วัดประยุรวงษ์ฯ แล พระยาสุ ริ ย วงษ์ ม นตรี จั ด ต่ ก ซิ่​่ ง สร้ า งไว้ น่ า บ้ า นเปนที่ 26 เรื่องเดียวกัน, หน้า ๑๑๗๕.

27 พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์รัชกาลที่ ๑ - ๔ ฉบับเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ ไว้สินค้า ให้เปนที่พักของครอเฟิดแลพวกที่มา…” 25 23 พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์รัชกาลที่ ๑ - ๔ ฉบับเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ (ขํา บุนนาค) เล่ม ๑, (กรุงเทพฯ: ศรีป่ญญา, ๒๕๕๕), หน้า ๕๑๙.

24 เรื่องเดียวกัน, หน้า ๕๓๓.

25 เรื่องเดียวกัน, หน้า ๕๘๐.

(ขํา บุนนาค) เล่ม ๑, (กรุงเทพฯ: ศรีป่ญญา, ๒๕๕๕), หน้า ๕๘๗.

28 ประชุ ม พงศาวดารภาคที่ ๓๑ จดหมายเหตุ เ รื่ อ ง มิ ซิ ชั น นารี อ เมริ กั น เข้ า มา ประเทศไทย, พิ ม พ์ ใ นงานพระราชทานเพลิ ง ศพ พลตรี พระประศาสน์ พิ ท ยายุ ท ธ (วัน ชูถิ่น) ณ เมรุวัดมกุฏกษัตริยาราม วันที่ ๓๐ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๙๓ (พระนคร: บริษัทการพิมพ์ไทยสามัคคี, ๒๔๙๓), หน้า ๒๖.

ว้ดบูุป็ผาราม

ประว่ติ​ิศาสติร์เมู่องธนบ้รีศรีมูหาสมู้ทั่

ที่มา : หอจดหมายเหตุแห่งชาติ

37 โ ด ย ช า ว อิ น เ ด่ ย ค้ า ขึ้ า ย บู ริ เ ว ณ ตั้​้ ก แ ด ง แ ล ะ ตั้​้ ก ขึ้ า ว (ถนนที่​่ า ดิ น แดงในป็ั จิ จิุ บู้ น ) 29 รวมที่้� ง พ้� น ที่​่� ด้ า นในตั้ามแนว ขึ้องคลองสานจิากแม่ นำ�า เจิ้ า พระยาบูริ เ วณโรงพยาบูาล ตั้ากสิ น ในป็ั จิ จิุ บู้ น ไหลไป็บูรรจิบูก้ บู คลองบูางไส้ ไ ก่ แ ล้ ว ไหลออกคลองบูางกอกใหญ่ บู ริ เ วณมหาวิ ที่ ยาล้ ย ราชภ้ ฎ บู้ า นสมเด็ จิ เจิ้ า พระยา ซึ่้� ง ถ้ อ เป็​็ น พ้� น ที่​่� ที่ างเศิรษฐิกิ จิ ที่​่� สำาค้ญเช่นก้น นอกจิากความเจิริ ญ ที่างด้ า นเศิรษฐิกิ จิ แล้ ว เม้ อ งธนบูุ ร่ ย้ ง เป็​็ น สถานที่​่� ตั้​้� ง โรงพิ ม พ์ ที่​่� สำา ค้ ญ ช้� อ โรงพิ ม พ์ มิ ช ช้ น นาร่ อเมริก้น (American Missionary Associate Press) โดย โรงพิ ม พ์ ด้ ง กล่ า วเป็​็ น ขึ้องหมอบูร้ ด เลย์ หร้ อ แดน บู่ ช แบูรดล่ ย์ (Dan Beach Bradley) ผู้ ที่​่� เ ป็​็ น ที่้� ง หมอและ มิ ช ช้ น นาร่ เ ขึ้​้ า มาในสยามตั้​้� ง แตั้่ ส ม้ ย ร้ ช กาลที่​่� ๓ เดิ ม เช่ า ที่​่� บูริ เ วณอาคารขึ้องสมเด็ จิ เจิ้ า พระยาฯ ใกล้ ว้ ด ป็ระยุ ร วงศิาวาส30 ตั้่อมาย้ายมาตั้​้�งอยู่บูริเวณที่้ายป็้อมวิช้ยป็ระสิที่ธิ� ซึ่้� ง เป็​็ น สถานที่​่� ๆ พระบูาที่สมเด็ จิ พระจิอมเกล้ า เจิ้ า อยู่ ห้ ว พระราชที่านให้เป็​็นที่​่�พ้กอาศิ้ย31 ในร้ ช สม้ ย ขึ้องพระบูาที่สมเด็ จิ พระจิุ ล จิอมเกล้ า เจิ้ า อยู่ ห้ ว ร้ ช กาลที่​่� ๕ ม่ ก ารจิ้ ด ระเบู่ ย บูการป็กครองใหม่ เ ป็​็ น แบูบู เ ที่ ศิ า ภิ บู า ล โ ด ย เ ม้ อ ง ธ น บูุ ร่ อ ยู่ ใ น เ ขึ้ ตั้ ขึ้ อ ง ม ณ ฑ ล กรุ ง เที่พฯ 32 ในด้ า นการเตั้ิ บู โตั้ขึ้องเม้ อ งในร้ ช กาลน่� ม่ มากยิ� ง ขึ้​้� น โดยในป็ี พุ ที่ ธศิ้ ก ราช ๒๔๔๒ ได้ ม่ ก ารสร้ า งที่าง รถไฟสายบูางกอกน้ อ ย - เพชรบูุ ร่ และได้ เ ป็่ ด ใช้ ส ถาน่ บูางกอกน้ อ ยในป็ี พุ ที่ ธศิ้ ก ราช ๒๔๔๖ 33 ที่างรถไฟสายน่� เป็​็ น เสม้ อ นตั้​้ ว เช้� อ มการค้ า ระหว่ า งเม้ อ งธนบูุ ร่ ก้ บู ภาคใตั้​้ ได้ ม ากยิ� ง ขึ้​้� น แตั้่ ส ภาพพ้� น ที่​่� โ ดยรวมขึ้องเม้ อ งย้ ง คงเป็​็ น เร้อกสวน ชาวบู้านป็ระกอบูอาช่พเกษตั้รกรรม ตั้​้�งบู้านเร้อน อยู่ตั้ามลำาคลองสายสำาค้ญตั้่าง ๆ ด้งเช่นที่​่�ผ่านมา การเป็ล่� ย นแป็ลงคร้� ง สำา ค้ ญ ขึ้องเม้ อ งธนบูุ ร่ ค้ อ การตั้​้ ด สะพานพระพุ ที่ ธยอดฟ้ า ในป็ี พุ ที่ ธศิ้ ก ราช ๒๔๗๒ ร้ ช สม้ ย ขึ้องพระบูาที่สมเด็ จิ พระป็กเกล้ า เจิ้ า อยู่ ห้ ว ร้ ช กาลที่​่� ๗ โดยม่ พ ระราชดำา ริ ใ นการสร้ า งเพ้� อ ขึ้ยายเม้ อ งออกไป็ใน ฝั� ง ตั้ะว้ น ตั้กให้ ม ากยิ� ง ขึ้​้� น ด้ ง ป็รากฏิในกระแสพระบูรม ราชโองการความว่า 29 ผุ ส ดี ทิ พ ทั ส , บ้ า นในกรุ ง เทพฯ : รู ป แบบและการเปลี่ ย นแปลงในรอบ ๒๐๐ ปี (พ.ศ. ๒๓๒๕-๒๕๒๕), (กรุงเทพฯ : จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, ๒๕๒๕), หน้า ๗๔.

30 หนั ง สื อ จดหมายเหตุ Bangkok Recorder. (กรุ ง เทพฯ : สํา นั ก ราชเลขาธิ ก าร, ๒๔๒๗), หน้า ๑๓.

31 เรื่องเดียวกัน, หน้า ๒๕.

32 ดํารงราชานุภาพ, สมเด็ยพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา, เทศาภิบาล, (ม.ป.ท.: คลังวิทยา, ๒๔๙๕), หน้า ๑๔๗.

33 การรถไฟแห่ ง ประเทศไทย, ๑๐๐ ปี รถไฟไทย: ๒๖ มี น าคม ๒๕๔๐ ครบรอบ สถาปนากิจการรถไฟ ๑๐๐ ปี, (กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์การรถไฟ, ๒๕๔๐), หน้า ๗๒.

“ … ค ว ร จ ะ ส ร้ า ง ส ะ พ า น ข้ า ม แ ม่ นํ้า ทํา ท า ง ถ น น เชื่ อ มพระนครให้ ติ ด ต่ อ กั บ จั ง หวั ด ธนบุ รี … ด้ ว ยทุ ก วันนี้บ้านเรือนในบริเวณพระนครยัดเยียดนัก…แต่ทาง เ มื อ ง ธ น บุ รี ฟ า ก ต ะ วั น ต ก อ ยู่ ใ ก ล้ กั บ พ ร ะ น ค ร ยั ง ร่ ว งโรยอยู่ ม าก เพราะเหตุ ที่ ไ ปมาถ่ ง กั น ไม่ ไ ด้ ด้ ว ย ทางบก…สร้างตรงที่ต่อปลายถนนตรีเพ็ชร์ในพระนคร ไปด้ า นใต้ … ไปลงตรงใต้ วั ด ประยุ ร วงศาวาส ทางที่ จะตั ด ถนนสายต่ า งๆ ไปตามท้ อ งที่ จั ง หวั ด ธนบุ รี ในภายหน้า…” 34 ในขึ้ณะที่​่� ดำา เนิ น การสร้ า งสะพานพระพุ ที่ ธยอดฟ้ า ก็ ไ ด้ ม่ ก ารวางแผนที่​่� จิ ะตั้​้ ด ถนนในเม้ อ งธนบูุ ร่ เ พ้� อ รองร้ บู การ จิราจิรในอนาคตั้ โดยป็รากฏิรายช้� อ ขึ้องถนน ๑๑ สาย ได้แก่ ถนนป็ระชาธิป็ก ถนนสมเด็จิเจิ้าพระยา ถนนเจิ้ากรุงธน ถนนลาดหญ้ า ถนนว้ ง หล้ ง ถนนว้ ง เดิ ม ถนนโพธิ� ส ามตั้​้ น ถนนบูางแก้ว ถนนที่​่าดินแดง ถนนเช่ยงใหม่ และถนนป็ากพิง โดยถนนที่​่� ไ ด้ ตั้​้ ด ใช้ จิ ริ ง ไม่ ค รบูที่้� ง ๑๑ สาย และตั้่ อ มาได้ ม่การเป็ล่�ยนช้�อถนนตั้่าง ๆ ในภายหล้ง35 ในช่ ว งสงครามโลกคร้� ง ที่​่� ๒ เม้ อ งธนบูุ ร่ ไ ด้ ร้ บู ผลกระที่บู อย่ า งหน้ ก เน้� อ งจิากญ่� ป็ุ่ น ขึ้อเขึ้​้ า มาตั้​้� ง ฐิานที่้ พ บูริ เ วณ สถาน่ ร ถไฟบูางกอกน้ อ ย ที่ำา ให้ พ้� น ที่​่� บู ริ เ วณด้ ง กล่ า วเป็​็ น เป็้ า สำา ค้ ญ ในการโจิมตั้่ จิ ากฝ่ า ยส้ ม พ้ น ธมิ ตั้ ร หล้ ง จิาก จิบูสงครามโลกคร้� ง ที่​่� ๒ เม้ อ งธนบูุ ร่ ไ ด้ ร้ บู ความเส่ ย หาย หลายป็ระการ บู้ า นเร้ อ น ว้ ด วาอารามได้ ถู ก ที่ำา ลายไป็เป็​็ น จิำา นวนมาก รวมที่้� ง สะพานพระพุ ที่ ธยอดฟ้ า ก็ ไ ด้ ร้ บู ความ เส่ยหายเช่นก้น เม้ อ งธนบูุ ร่ ภ ายหล้ ง สงครามโลกได้ ร้ บู การพ้ ฒ นาขึ้​้� น มา เป็​็ น ลำา ด้ บู ตั้ามอ้ ตั้ ราการเตั้ิ บู โตั้ขึ้องเศิรษฐิกิ จิ ม่ ก ารขึ้ยาย เม้ อ งออกไป็ที่างด้ า นที่ิ ศิ ใตั้​้ ที่ำา ให้ เ กิ ด ศิู น ย์ ก ลางเศิรษฐิกิ จิ ที่​่� สำา ค้ ญ ขึ้​้� น อ่ ก หลายแห่ ง ซึ่้� ง ไม่ ไ ด้ ก ระจิุ ก ตั้​้ ว เฉพาะบูริ เ วณ ริ ม ฝั� ง แม่ นำ�า เจิ้ า พระยาอ่ ก ตั้่ อ ไป็ ส่ ว นพ้� น ที่​่� บู ริ เ วณริ ม ฝั� ง แม่ นำ�า เจิ้ า พระยาน้� น ได้ ก ลายเป็​็ น พ้� น ที่​่� ก ารเร่ ย นรู้ ม รดก ที่างว้ฒนธรรมขึ้องป็ระเที่ศิเป็​็นอย่างด่

34 ประชุ ม กฏหมายประจํา ศก เล่ ม ที่ ๔๒ กฏหมายพ.ศ. ๒๔๗๒ (ฉบั บ พิ ม พ์ พ.ศ.๒๔๗๖), (ม.ป.ท., ๒๔๗๖), หน้า ๒๒๒-๒๒๓.

35 สจช, ร.๗ ม. ๑๗/๑๓ “เรื่ อ งถนนจั ง หวั ด ธนบุ รี . ” ๓๑ พฤษภาคม ๒๔๗๓ - ๒๙ มีนาคม ๒๔๗๔, อ้างถ่งใน วัลลี นวลหอม, ๒๕๕๔: ๑๑๗-๑๒๐.

๒

วั​ัดบุ​ุปผ�ร�ม

ว้ดบูุป็ผาราม

ประว่ติ​ิ

ที่มา : หอจดหมายเหตุแห่งชาติ

41

ประวั​ัติวั​ัดบุ​ุปผ�ร�ม

วั​ั ด บุ​ุ ป ผ�ร�ม เดิ ม ช่ื� อ วั่ � วั​ั ด ดอกไม้ สู่ั น นิ ษ ฐ�นวั่ � เป็ น วั​ั ด ที่​่� ม่ ม �ตั� ง แต่ สู่ มั ย อยุ ธ ย�แต่ ถึ่ ก ปล่ อ ยร้ � งม� จนถึ​ึ ง สู่มั ย ต้ น กรุ ง รั ต นโกสู่ิ น ที่ร์ ในรั ช่ ก�ลข้อง พุระบุ�ที่สู่มเด็ จ พุระนั� ง เกล้ � เจ้ � อย่​่ หั วั ได้ ม่ ก �ร ปฏิ​ิสู่ังข้รณ์วั​ัดน่�ข้�ึน โดยสู่มเด็จเจ้�พุระย�บุรมมห�ศร่ สูุ่ ริ ย วังศ์ (ช่​่ วั ง บุ​ุ น น�ค) ในข้ณะที่​่� ดำ� รงตำ� แหน่ ง จมืน � ไวัวัรน�ถึ และเจ้�พุระย�ที่ิพุ�กรวังศ์ (ข้ำ� บุ​ุนน�ค) ค รั� ง ยั ง เ ป็ น จ มื� น ร � ช่ � ม � ต ย์ โ ด ย ช่​่ วั ง เ วั ล � ที่​่� ม่ ก�รบุ่ ร ณะวั​ั ด ดอกไม้ น่ � จะอย่​่ ใ นร�วัปี พุ​ุ ที่ ธศั ก ร�ช่ ๒ ๓ ๘ ๔ เ ป็ น ต้ น ม � เ นื� อ ง จ � ก เ ป็ น ช่​่ วั ง เ วั ล � ที่​่� สู่มเด็จเจ้�พุระย�บุรมมห�ศร่สูุ่ริยวังศ์ดำ�รงตำ�แหน่ง จมื�นไวัวัรน�ถึ 1 การบู​ู ร ณป็ฏิ​ิ ส้ ง ขึ้รณ์ ว้ ด ดอกไม้ ใ นคราน้� น นอกจิากจิะเป็​็ น ธรรมเน่ ย มในการป็ฏิ​ิ ส้ ง ขึ้รณ์ ว้ ด ขึ้องขึ้​้ า ราชการช้� น ผู้ ใ หญ่ ในตั้ระกู ล บูุ น นาคแล้ ว ย้ ง ม่ ค วามส้ บู เน้� อ งในการเสวย ราชสมบู้ ตั้ิ ขึ้ องพระบูาที่สมเด็ จิ พระจิอมเกล้ า เจิ้ า อยู่ ห้ ว ในเวลาตั้่ อ มาอ่ ก ด้ ว ย กล่ า วค้ อ เม้� อ ม่ ก ารบู​ู ร ณป็ฏิ​ิ ส้ ง ขึ้รณ์ ว้ดดอกไม้ขึ้​้�นมาใหม่ ได้ม่การทีู่ลขึ้อพระสงฆ์​์ธรรมยุตั้ิกนิกาย จิากเจิ้ า ฟ้ า มงกุ ฏิ (พระบูาที่สมเด็ จิ พระจิอมเกล้ า เจิ้ า อยู่ ห้ ว ในขึ้ณะที่​่� ที่ รงผนวชอยู่ ) มาครองว้ ด ด้ ง น้� น จิ้ ง เป็​็ น โอกาส เหมาะที่​่� จิ ะม่ ก ารพบูป็ะแลกเป็ล่� ย นความรู้ ร ะหว่ า งก้ น เน้�องจิากที่้�งเจิ้าฟ้ามงกุฏิ จิม้�นไวยวรนาถ และจิม้�นราชามาตั้ย์ ตั้่างก็ม่ความสนใจิในวิที่ยาการตั้่างป็ระเที่ศิที่​่�กำาล้งหล้�งไหล เขึ้​้ า มาสู่ ส ยามในช่ ว งเวลาน้� น ที่ำา ให้ เ กิ ด ความสนิ ที่ สนม ชอบูพอ และที่ำา ให้ ที่​่ า นที่้� ง สองเป็​็ น ส่ ว นสำา ค้ ญ ในการถวาย ราชสมบู้ตั้ิแด่เจิ้าฟ้ามงกุฏิ เม้�อพระบูาที่สมเด็จิพระน้�งเกล้า เจิ้ า อยู่ ห้ ว เสด็ จิ สวรรคตั้ โดยที่​่� ย้ ง ไม่ ไ ด้ ม่ ก ารตั้​้� ง ผู้ ที่​่� จิ ะมา ส้ บู ส้ น ตั้ิ ว งศิ์ ตั้่ อ ไป็ 2 และเม้� อ พระบูาที่สมเด็ จิ พระจิอมเกล้ า เจิ้าอยู่ห้วเสด็จิขึ้​้�นเถลิงถว้ลย์ราชสมบู้ตั้ิแล้ว ได้พระราชที่าน นามว้ดดอกไม้ใหม่เป็​็น ว้ดบูุป็ผาราม 1 ดํา รงราชานุ ภ าพ, สมเด็ จ ฯ กรมพระยา. ประวั ติ ส มเด็ จ เจ้ า พระยาบรมมหาศรี สุ ริ ย วงศ์ เมื่ อ ก่ อ นเป็ น ผู้ สํา เร็ จ ราชการแผ่ น ดิ น . (พระนครฯ: โรงพิ ม พ์ พ ระจั น ทร์ , ๒๔๙๓), หน้า ๑๕.

2 เรื่องเดียวกัน, หน้า ๒๒.

ว้ดบูุป็ผาราม

ประว่ติ​ิ

ที่มา : วัดบุปผาราม

43 ในหน้ ง ส้ อ บูางกอกร่ ค อร์ เ ดอร์ 3 ฉบู้ บู ว้ น ที่​่� ๑ ม่ น าคม ป็ี พุ ที่ ธศิ้ ก ราช ๒๔๐๘ ได้ ม่ ก ารกล่ า วถ้ ง สภาพภู มิ ป็ ระเที่ศิ ขึ้องว้ดดอกไม้ในขึ้ณะน้�นไว้ว่า “…อย่ า งหน่​่ ง ให้ สั ง เกตด้ ว ยวั ด , วั ด เรี ย งไปตามฝ่� ง ข้ า งดอน, แต่ ป ากคลองไปจนวั ด สั ง กะจาย. ก็ ฝ่� ง ข้ า ง กะดี จี น ไม่ มี วั ด , เพราะเป็ น แม่ นํ้า . วั ด ไปมี ฝ่� ง แม่ นํ้า เก่ า คือ วัดดอกไม้, วัดใหญ่, วัดน้อยบางไส้ไก่, วัดเหล่านี้อยู่ ฝ่�งแม่นํ้าโบราณ, กลายเปนวัดกลางสวนไปเสียแล้ว…” 4 นอกจิากน่� ย้ ง ป็รากฏิช้�อ ว้ ด บูุ ป็ ผาราม ในหน้ ง ส้ อ บูางกอก ร่คอร์เดอร์เช่นก้น “…ได้ ท ราบความว่ า นายจิ ต ช่ า งถ่ า ยรู ป เปนคนใจดี ควรที่จะสรรเสิญบ้าง. ใจความว่า พระสงฆ์​์องค์หน่​่งอยู่ วั ด บุ ป ผาราม มาจ้ า งถ่ า ยรู ป อย่ า งกลางเป็ น ราคา ๖ บาท...” 5 ใ น ก า ร ป็ฏิ​ิ ส้ ขึ้ ร ณ์ ค ร้� งน้� น ส้ น นิ ษ ฐิ า น ว่ า เ ป็​็ น ก า ร สร้ า ง เสนาสนะขึ้​้� น มาใหม่ ที่้� ง หมด ได้ แ ก่ พระอุ โ บูสถ พระวิ ห าร พระเจิด่ ย์ ศิาลาการเป็ร่ ย ญ แตั้่ เ ม้� อ สงครามโลกคร้� ง ที่​่� ๒ ป็ี พุ ที่ ธศิ้ ก ราช ๒๔๘๗ ม่ ก ารที่ิ� ง ระเบูิ ด ขึ้องฝ่ า ยส้ ม พ้ น ธมิ ตั้ ร บูริ เ วณสถาน่ ร ถไฟบูางกอกน้ อ ย ยาวมาจินถ้ ง สะพาน พระพุ ที่ ธยอดฟ้ า ที่ำา ให้ เ สนาสนะว้ ด บูุ ป็ ผารามได้ ร้ บู ความ เส่ ย หายด้ ว ยเช่ น ก้ น ซึ่้� ง จิากเหตัุ้ ก ารณ์ ค ร้� ง น้� น ที่ำา ให้ เ หล้ อ พระวิ ห ารเพ่ ย งหล้ ง เด่ ย ว ส่ ว นพระอุ โ บูสถได้ ถู ก ระเบูิ ด เส่ ย หาย และได้ ม่ ก ารสร้ า งขึ้​้� น มาใหม่ ใ นตั้ำา แหน่ ง เดิ ม เม้� อ ป็ีพุที่ธศิ้กราช ๒๔๙๐ รวมที่้�งศิาลาการเป็ร่ยญ และอาคาร นอกเขึ้ตั้พุที่ธาวาสอ้�น ๆ ด้วย

3 หนังสือบางกอกรีคอเดอ หรือ Bangkok Recorder ออกครั้งแรกเมื่อปีพุทธศักราช ๒๓๘๗ โดยเจ้ า ของผู้ จั ด พิ ม พ์ คื อ หมอบรั ด เลย์ โดยได้ ห ยุ ด พั ก การพิ ม พ์ ไ ป ชั่วระยะหน่​่ง และได้กลับมาพิมพ์อีกครั้งในปีพุทธศักราช ๒๔๐๘ 4 หนังสือจดหมายเหตุ Bangkok Recorder. (กรุงเทพฯ : สํานักราชเลขาธิการ, ๒๔๒๗), หน้า ๖๘.

5 เรื่องเดียวกัน, หน้า ๔๔๑.

ว้ดบูุป็ผาราม

ผั่งบริเวณ

45

ผังบุริเวัณวั​ัดบุ​ุปผ�ร�ม วั​ั ด บุ​ุ ป ผ�ร�ม ในป่ จ จุ บุั น เป็ น พุระอ�ร�มหลวังช่ั� น ตร่ ช่ นิ ด วัรวัิ ห �ร ตั� ง อย่​่ ที่​่� แ ข้วัง วั​ัดกัลย�ณ์ เข้ตธนบุ​ุร่ กรุงเที่พุมห�นคร บุริเวัณที่​่�ตั�งพุระอ�ร�มอย่​่ที่�งฝั่​่�งตะวั​ันตกข้อง แม่นำ��เจ้�พุระย� ใกล้กับุสู่ะพุ�นปฐมบุรมร�ช่�นุสู่รณ์ หรือ สู่ะพุ�นพุระพุ​ุที่ธยอดฟ้​้� ใ น ย่ า น ด้ ง ก ล่ า ว ย้ ง เ ป็​็ น ที่​่� ตั้​้� ง ขึ้ อ ง ว้ ด ป็ ร ะ ยุ ร วงศิาวาสวรวิหาร, ว้ดพิช้ยญาตั้ิการามวรวิหาร, ว้ดอนงคารามวรวิหาร ซึ่้�งล้วนแตั้่เป็​็นว้ดสำาค้ญ ที่​่� ม่ ป็ ระว้ ตั้ิ ค วามเป็​็ น มาเก่� ย วขึ้​้ อ งก้ บู บูุ ค คล สำาค้ญในตั้ระกูลบูุนนาค ผู้อุป็ถ้มภ์การสถาป็นา ตั้ ล อ ด จิ น ก า ร บู​ู ร ณ ป็ ฏิ​ิ ส้ ง ขึ้ ร ณ์ พ ร ะ อ า ร า ม ด้ ง กล่ า วขึ้​้ า งตั้​้ น เน้� อ งด้ ว ยเป็​็ น พระอารามที่​่� ตั้​้� ง อ ยู่ ใ ก ล้ ก้ บู นิ ว า ส ส ถ า น ขึ้ อ ง ตั้ ร ะ กู ล พ้� น ที่​่� โดยรวมขึ้องพระอารามม่ ผ้ ง เป็​็ น รู ป็ ส่� เ หล่� ย ม ผ้ น ผ้ า วางผ้ ง ห้ น ที่างด้ า นหน้ า ไป็ที่างที่ิ ศิ เหน้ อ ตั้ิ ด ก้ บู ซึ่อยอรุ ณ อ้ ม ริ น ที่ร์ ๕ ฝั� ง ตั้รงขึ้​้ า มเป็​็ น ย่ า นชุ ม ชน ที่างที่ิ ศิ ตั้ะว้ น ออกตั้ิ ด ก้ บู ชุ ม ชน ตั้ ล า ด น ก ก ร ะ จิ อ ก ที่ า ง ด้ า น ที่ิ ศิ ใ ตั้​้ แ ล ะ ที่ิ ศิ ตั้ ะ ว้ น ตั้ ก ตั้ิ ด ก้ บู ค ล อ ง ว้ ด บูุ ป็ ผ า ร า ม แ ล ะ ถนนเที่ศิบูาลสายสอง ภายในพระอารามแบู่ ง

พ้�นที่​่�ออกเป็​็นเขึ้ตั้พุที่ธาวาส เขึ้ตั้ส้งฆ์าวาส และ พ้�นที่​่�สาธารณะป็ระโยชน์อ้�น ๆ เช่น ลานจิอดรถ เป็​็ น ตั้​้ น เขึ้ตั้พุ ที่ ธาวาสขึ้องพระอารามม่ ผ้ ง เป็​็ น รูป็ส่�เหล่�ยมผ้นผ้า ล้อมรอบูด้วยแนวกำาแพงแก้ว ตั้​้� ง อยู่ ที่ างด้ า นตั้ะว้ น ออกเฉ่ ย งเหน้ อ ที่างด้ า น ที่ิ ศิ ใตั้​้ ขึ้ องเขึ้ตั้พุ ที่ ธาวาสเป็​็ น พ้� น ที่​่� ล านจิอดรถ ถ้ ด ม า ที่ า ง ด้ า น ที่ิ ศิ ใ ตั้​้ แ ล ะ ที่ิ ศิ ตั้ ะ ว้ น ตั้ ก ขึ้ อ ง พ้� น ที่​่� พ ร ะ อ า ร า ม เ ป็​็ น เ ขึ้ ตั้ ส้ ง ฆ์ า ว า ส ป็ระกอบูด้ ว ย กุ ฎิ ส งฆ์​์ , หออาณ้ ตั้ิ (หอระฆ์้ ง ), หอสมุดพระธรรมวราล้งการ (กล่อม อนุภาสเถร) โ ร ง เ ร่ ย น พ ร ะ ป็ ริ ย้ ตั้ิ ธ ร ร ม ร ว ม ที่้� ง อ า ค า ร อเนกป็ระสงค์ โรงจิอดรถและอาคารเก็ บู ขึ้อง พ้� น ที่​่� ด้ า นหน้ า เขึ้ตั้พุ ที่ ธาวาสภายนอกกำา แพง จิ้ ด เ ป็​็ น ล า น จิ อ ด ร ถ ย า ว ตั้ ล อ ด แ น ว กำา แ พ ง เขึ้ตั้พุที่ธาวาส

ว้ดบูุป็ผาราม

ผั่งบริเวณ

47

เข้ตพุ​ุที่ธ�วั�สู่ วั​ัดบุ​ุปผ�ร�ม

เข้ตพุ​ุ ที่ ธ�วั�สู่ข้องพุระอ�ร�มม่ ผั ง เป็ น ร่ปสู่​่�เหล่�ยมผืนผ้� กลุ่มอ�ค�รประธ�นวั�ง เร่ยงตัวัข้น�นกันประกอบุด้วัย พุระอุโบุสู่ถึ พุระวัิห�ร และศ�ล�ก�รเปร่ยญ คล้�ยกับุ ก�รวั�งผั ง อ�ค�รในเข้ตพุ​ุ ที่ ธ�วั�สู่ข้อง วั​ั ด เที่พุธิ ด �ร�มจั ด เป็ น หนึ� ง ในแบุบุแผน ข้ อ ง พุ ร ะ อ � ร � ม แ บุ บุ พุ ร ะ ร � ช่ นิ ย ม ในรั ช่ ก�ลพุระบุ�ที่สู่มเด็ จ พุระนั� ง เกล้ � เจ้�อย่​่หัวั อาคารสำา ค้ ญ ด้ ง กล่ า วห้ น ที่างด้ า นหน้ า ขึ้​้� น ที่างที่ิ ศิ เหน้ อ พระอุ โ บูสถเป็​็ น อาคารป็ระธาน ม่ขึ้นาดใหญ่กว่าและตั้​้�งอยู่กลางพ้�นที่​่� พระวิหาร อยู่ ที่ างที่ิ ศิ ตั้ะว้ น ตั้กและศิาลาการเป็ร่ ย ญอยู่ ที่างที่ิศิตั้ะว้นออก ลานระหว่างพระอุโบูสถและ พระวิ ห ารม่ เ จิด่ ย์ ที่ รงระฆ์้ ง ขึ้นาดย่ อ มองค์ ห น้� ง ส่ ว นที่​่� ล านด้ า นหน้ า พระวิ ห ารตั้​้� ง เจิด่ ย์ เ หล่� ย ม ย่ อ มุ ม เป็​็ น เจิด่ ย์ บู รรจิุ อ้ ฐิ​ิ พ้� น ที่​่� เ ขึ้ตั้พุ ที่ ธาวาส ล้ อ มรอบูด้ ว ยกำา แพงที่้� ง ๔ ด้ า น ม่ ซึุ่้ ม ป็ระตัู้ ที่างเขึ้​้ า ๖ ตั้ำา แหน่ ง ที่​่� กำา แพงด้ า นที่ิ ศิ เหน้ อ และที่ิศิใตั้​้ด้านละ ๒ ตั้ำาแหน่ง ตั้รงก้บูแนวแกน ขึ้องพระวิ ห ารและศิาลาการเป็ร่ ย ญ และที่​่� ก้� ง ก ล า ง กำา แ พ ง ด้ า น ที่ิ ศิ ตั้ ะ ว้ น อ อ ก แ ล ะ ที่ิ ศิ ตั้ะว้นตั้ก แนวกำาแพงด้านที่ิศิตั้ะว้นตั้กเป็​็นที่​่�ตั้​้�ง ขึ้องศิาลาสาม้ ค ค่ ร้ ง สฤษฏิ​ิ� แ ละศิาลาศิร่ จิ​ิ ตั้ ร์ เ ป็​็ น ศิ า ล า อ เ น ก ป็ ร ะ ส ง ค์ ม่ รู ป็ แ บู บู ค ล้ า ย ก้บูระเบู่ยงคตั้ สร้างขึ้​้�นในป็ีพุที่ธศิ้กราช ๒๕๒๐ ส่ ว นที่​่� แ นวกำา แพงด้ า นที่ิ ศิ ตั้ะว้ น ออก เป็​็ น ที่​่� ตั้​้� ง ขึ้องศิาลาอเนกป็ระสงค์โรงคร้ว และห้องเก็บูขึ้อง เ พ้� อ อำา น ว ย ค ว า ม ส ะ ด ว ก ตั้่ อ กิ จิ ก ร ร ม ก า ร บูำาเพ็ญกุศิล ที่​่�จิ้ดขึ้​้�นภายในศิาลาการเป็ร่ยญ

ว้ดบูุป็ผาราม

49

-

สถาปัตยกรรม วัดบุปผาราม -

พุระอุโบุสู่ถึ พุระวัิห�ร ศ�ล�สู่มเด็จ

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (ซุ้​้ ้มูประติูและหอระฆั่ง)

51

ซิุ้ ม ประตู ท างเข้ า เขตพุ ท ธาวาส ลักษณะเป็นซิุ้มเครื่องก่อประดับ เครื่ อ งลํา ยอง หน้ า บั น ตกแต่ ง ด้วยลวดลายปูนป่�นปิดทอง

หออาณั ติ หรื อ หอระฆ์ั ง ตั้ ง อยู่ ในเขตสังฆ์าวาส

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (พระอ้โบสถ)

53

พุระอุโบุสู่ถึ

พุระอุ โ บุสู่ถึวั​ั ด บุ​ุ ป ผ�ร�มที่​่� ป ร�กฎใน ป่ จ จุ บุั น เป็ น อ�ค�รที่​่� สู่ ร้ � งข้ึ� น ใหม่ แ ที่น พุระอุ โ บุสู่ถึเดิ ม ซึ่ึ� ง ถึ่ ก ระเบุิ ด ที่ำ� ล�ยเสู่​่ ย ห�ยที่ั� ง หลั ง ในช่​่ วั งสู่งคร�มโลกครั� ง ที่​่� ๒ พุ​ุ ที่ ธ ศั ก ร � ช่ ๒ ๔ ๘ ๗ เ มื� อ ที่ � ง วั​ั ด ไ ด้ พุิ จ �รณ�แล้ วั วั่ � สู่ภ�พุข้องพุระอุ โ บุสู่ถึ ที่​่� โ ดนที่ำ� ล�ยม่ ค วั�มเสู่​่ ย ห�ยเกิ น กวั่ � จะที่ำ� ก�รปฏิ​ิ สู่ั ง ข้รณ์ ข้�ึ น ใหม่ จึ ง ได้ ข้ อ พุระร�ช่ที่�นพุระบุรมร�ช่�นุ ญ �ติ รื� อ พุระอุ โ บุสู่ถึหลั ง เดิ ม ในปี พุ​ุ ที่ ธศั ก ร�ช่ ๒ ๔ ๙ ๐ เ พุื� อ จ ะ ดำ� เ นิ น ก � ร ก่ อ สู่ ร้ � ง พุระอุ โ บุสู่ถึข้ึ� น ใหม่ โดยม่ ห ลวังวัิ ศ �ล ศิ ล ปกรรม (เช่ื� อ ป่ ที่ มจิ น ด�) เป็ น ผ่้ ออกแบุบุ สมเด็จิพระเจิ้าบูรมวงศิ์เธอ กรมพระยาช้ยนาที่ นเรนที่รเม้� อ คร้� ง ดำา รงพระยศิ พระเจิ้ า บูรม วงศิ์เธอ กรมขึุ้นช้ยนาที่นเรนที่รผู้สำาเร็จิราชการ แที่นพระองค์ ได้ เ สด็ จิ มาที่รงวางศิ​ิ ล าฤกษ์ พ ร ะ อุ โ บู ส ถ ใ ห ม่ เ ม้� อ ว้ น ที่​่� ๖ พ ฤ ษ ภ า ค ม พุที่ธศิ้กราช ๒๔๙๒ เม้�อการก่อสร้างแล้วเสร็จิ ที่างว้ ด ได้ ที่ำา หน้ ง ส้ อ กราบูบู้ ง คมทีู่ ล และได้ ร้ บู พ ร ะ ม ห า ก รุ ณ า ธิ คุ ณ จิ า ก พ ร ะ บู า ที่ ส ม เ ด็ จิ พระบูรมชนกาธิ เ บูศิร มหาภู มิ พ ลอดุ ล ยเดช มหาราช บูรมนาถบูพิตั้ร และ สมเด็จิพระนางเจิ้า สิ ริ กิ ตั้ิ� พระบูรมราชิ น่ น าถ พระบูรมราชชนน่ พ้ น ป็ี ห ลวง เสด็ จิ พระราชดำา เนิ น มาที่รงเป็​็ น ป็ระธานในพิ ธ่ ผู ก พ้ น ธส่ ม า พระอุ โ บูสถใหม่ ว้ดบูุป็ผาราม ในว้นที่​่� ๙ พฤษภาคม พุที่ธศิ้กราช ๒๕๐๗

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (พระอ้โบสถ)

55

พระอุ โ บูสถในป็ั จิ จิุ บู้ น เป็​็ น สถาป็ั ตั้ ยกรรมไที่ย ที่รงเคร้�องลำายอง ผ้งรูป็ส่�เหล่�ยมผ้นผ้า ห้นด้าน หน้ า ไป็ที่างที่ิ ศิ เหน้ อ ห้ อ งพระอุ โ บูสถจิำา นวน ๗ ห้องเสา ม่ระเบู่ยงรอบู หล้งคาที่รงจิ้�ว ๒ ซึ่้อน ๓ ตั้​้ บู หน้ า บู้ น ป็ระด้ บู เคร้� อ งลำา ยอง ช่ อ ฟ้ า ใบูระกา หางหงส์ ป็ ระด้ บู กระจิกส่ หน้ า บู้ น ที่้� ง ๒ ด้ า น ตั้อนบูนม่ ภ าพป็ระธานเป็​็ น รู ป็ พระอาที่ิ ตั้ ย์ ช้ ก รถ ป็ร้ บู มาจิากตั้ราสุ ริ ย มณฑล เที่พบูุตั้รช้กรถ ซึ่้�งเป็​็นดวงตั้ราที่​่�พระบูาที่สมเด็จิ พระจิอมเกล้ า เจิ้ า อยู่ ห้ ว พระราชที่านเม้� อ ป็ี พุ ที่ ธศิ้ ก ราช ๒๓๙๔ ให้ เ ป็​็ น ตั้ราป็ระจิำา ตั้​้ ว ขึ้องสมเด็ จิ เจิ้ า พระยาบูรมมหาป็ระยู ร วงศิ์ (ดิศิ บูุนนาค) และภายหล้งพระราชที่านให้เป็​็น ตั้ ร า ป็ ร ะ จิำา ก ร ะ ที่ ร ว ง พ ร ะ ค ล้ ง ม ห า ส ม บู้ ตั้ิ (คร้� น ถ้ ง สม้ ย ร้ ช กาลที่​่� ๕ พระ บูาที่สมเด็ จิ พระจิุลจิอมเกล้าเจิ้าอยู่ห้ว ได้พระราชที่านตั้รา สุ ริ ย มณฑลให้ เ ป็​็ น ตั้ราป็ระจิำา ตั้​้ ว ขึ้องสมเด็ จิ เจิ้ า พระยาบูรมมหาศิร่ สุ ริ ย วงศิ์ (ช่วง บูุนนาค) ส้ บู เน้� อ งมา) ภาพพระอาที่ิ ตั้ ย์ ช้ ก รถ ที่​่� ห น้ า บู้ น พระอุโบูสถอยู่ในกรอบูรูป็วงกลมป็ระด้บูกระจิก

ส่แดงเป็​็นพ้�นหล้ง ตั้อนบูนป็ระด้บูลายกระหนก เป็ลว ตั้อนล่ า งเป็​็ น ลายเมฆ์ พ้� น หล้ ง หน้ า บู้ น ป็ระด้บูกระจิกส่นำ�าเงิน แลดูคล้ายก้บูดวงอาที่ิตั้ย์ ฉ า ย แ ส ง อ ยู่ เ ห น้ อ ห มู่ เ ม ฆ์ ส่ ว น ห น้ า บู้ น ช้� น ลดป็ระด้ บู เสาบู้ ว แบู่ ง พ้� น ที่​่� เ ป็​็ น กรอบูส่� เ หล่� ย ม ผ้ น ผ้ า ที่ า ง ตั้​้� ง จิำา น ว น ๕ ช่ อ ง แ ตั้่ ล ะ ช่ อ ง ป็ระดิ ษ ฐิานพระพุ ที่ ธรู ป็ ย้ น งานป็ู น ป็ั� น ป็่ ด ที่อง อยู่ ภ ายในกรอบูซึุ่้ ม พ้� น หล้ ง ส่ ว นหน้ า บู้ น ช้� น ลดป็ระด้บูกระจิกส่นำ�าเงิน ตั้่อเน้�องก้บูส่วนหน้า บู้นหล้ก หล้งคาพระอุโ บูสถมุงกระเบู้�อ งดินเผา เคล้ อ บูส่ ส่ ว นกลางผ้ น หล้ ง คาเป็​็ น ส่ ดิ น เผา ล้อมด้วยกระเบู้�องเคล้อบูส่เหล้องและเขึ้่ยวเป็​็น กรอบูรอบู เสาร้ บู ชายคาเป็​็ น เสาคอนกร่ ตั้ เสริ ม เหล็ ก หน้ า ตั้​้ ด กลม ผิ ว เสา ฉาบูป็ู น เร่ ย บู ที่าส่ขึ้าว ป็ลายเสาป็ระด้บูบู้วจิงกลและค้นที่วย ที่รงนาค งานป็ู น ป็ั� น ป็่ ด ที่องป็ระด้ บู กระจิกส่ ฝ้ า เพดานส่ ว นระเบู่ ย งรอบู และฝ้ า ชายคาที่า ส่ แ ดง อาศิ้ ย โครงสร้ า งแบู่ ง พ้� น ที่​่� เ ป็​็ น กรอบู ฝ้าเพดาน แตั้่ละช่องป็ระด้บูดาวเพดานล้กษณะ ดาวกล่บูบู้วป็่ดที่องป็ระด้บูกระจิกส่

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (พระอ้โบสถ)

57 ผน้ ง ภายนอกขึ้องพระอุ โ บูสถฉาบูป็ู น เร่ ย บูที่า ส่ ขึ้ าว ที่​่� ตั้ อนล่ า งก่ อ เป็​็ น ฐิานสิ ง ห์ โ ดยรอบู ผน้ ง ด้ า นสก้ ด ที่างด้ า นหน้ า ก่ อ เป็​็ น ซึุ่้ ม ป็ระตัู้ ยอดที่รงมงกุ ฎ จิำา นวน ๓ ซึุ่้ ม วางตั้ำา แหน่ ง ส้มพ้นธ์ก้บูช่วงเสาโครงสร้าง ซึุ่้มป็ระตัู้ตั้ำาแหน่ง กลางเป็​็ น ซึุ่้ ม ป็ระธาน ม่ ขึ้ นาดใหญ่ ก ว่ า ซึุ่้ ม ที่​่� ขึ้นาบูอยู่ ที่้� ง ๒ ขึ้​้ า ง ยอดที่รงมงกุ ฎ และเสาร้ บู ป็ระด้ บู ด้ ว ยลวดลายป็ู น ป็ั� น ป็่ ด ที่องป็ระด้ บู กระจิกส่ ผน้ ง ด้ า นสก้ ด ที่างด้ า นหล้ ง ม่ รู ป็ แบูบู เช่นเด่ยวก้บูที่างด้านหน้า แตั้่ม่ความแตั้กตั้่างที่​่� ซึุ่้มป็ระธาน ตั้รงกลางก่อเป็​็นผน้งที่้บู ป็ระด้บูด้วย แผ่ น ที่องแดงสล้ ก ดุ น เร้� อ งพระมหาเวสส้ น ดร ชาดกที่้� ง ๑๓ ก้ ณ ฑ์ ผน้ ง ด้ า นขึ้​้ า งที่้� ง ๒ ด้ า น ก่อเป็​็นซึุ่้มหน้าตั้่างด้านละ ๗ ซึุ่้ม ล้กษณะเป็​็น ซึุ่้ ม ยอดที่รงมงกุ ฏิ เช่ น เด่ ย วก้ บู ซึุ่้ ม ป็ระตัู้ แ ตั้่ ม่ ขึ้นาดย่อมกว่า งานศิ​ิลป็กรรมป็ระด้บูที่​่�ผิวด้าน นอกขึ้องบูานป็ระตัู้และบูานหน้าตั้่างพระอุโบูสถ ที่​่� ป็ รากฏิอยู่ ใ นป็ั จิ จิุ บู้ น เป็​็ น งานสล้ ก ดุ น แผ่ น ที่องแดงตั้กแตั้่ ง ผิ ว ด้ ว ยการป็่ ด ที่องคำา เป็ลว การสร้ า งแผ่ น ที่องแดงสล้ ก ดุ น ลวดลายเพ้� อ ใ ช้ ป็ ร ะ ด้ บู บู า น ป็ ร ะ ตัู้ แ ล ะ บู า น ห น้ า ตั้่ า ง พระอุ โ บูสถ เป็​็ น ดำา ริ ขึ้ องที่างว้ ด ภายหล้ ง จิาก การก่อสร้าง พระอุโบูสถหล้งใหม่แล้วเสร็จิลงใน ป็ี พุ ที่ ธศิ้ ก ราช ๒๕๐๗ แตั้่ บู านป็ระตัู้ แ ละบูาน หน้ า ตั้่ า งย้ ง มิ ไ ด้ ป็ ระด้ บู ลวดลาย ตั้่ อ มาใน ป็ี พุ ที่ ธศิ้ ก ราช ๒๕๒๗ จิ้ ง ได้ ริ เ ริ� ม ดำา เนิ น การ เพ้� อ ให้ อ งค์ ป็ ระกอบูที่างสถาป็ั ตั้ ยกรรมขึ้อง พระอุ โ บูสถหล้ ง ใหม่ ม่ ค วามงดงามสมบู​ู ร ณ์ โดยได้ ที่ำา การถ่ า ยแบูบูมาจิากลวดลายขึ้อง บูานหน้าตั้่างพระอุโบูสถหล้งเดิม ที่​่�ย้งเหล้อรอด จิากการโดนระเบูิ ด ที่ำา ลายจิำา นวน ๑ บูาน ม า ที่ำา ก า ร ขึ้ ย า ย ส้ ด ส่ ว น ใ ห้ ส อ ด ค ล้ อ ง ก้ บู บูานช่องเป็่ดพระอุโบูสถหล้งใหม่ และเน้�องจิาก เ ป็​็ น ก า ร ตั้ ก แ ตั้่ ง ผิ ว บู า น ที่​่� ตั้ิ ด ตั้​้� ง ก้ บู ตั้​้ ว อ า ค า ร แ ล้ ว จิ้ ง ไ ด้ เ ส น อ ใ ห้ ที่ำา ก า ร ส ล้ ก ดุ น ลวดลายลงบูนแผ่ น ที่องแดง ป็่ ด ที่้ บู ลงบูาน ป็ระตัู้ แ ละบูานหน้ า ตั้่ า งแที่นการแกะสล้ ก ไม้ ตั้ามแบูบูแผนเดิ ม ลวดลายป็ระด้ บู บูานป็ระตัู้ และบูานหน้ า ตั้่ า งพระอุ โ บูสถ ผู ก ลวดลายและ บูรรจิุ ภ าพในล้ ก ษณะสมมาตั้ร ตั้อนบูนเป็​็ น ภาพพระมหาพิ ช้ ย มงกุ ฎ ป็ระดิ ษ ฐิานเหน้ อ พาน แว่ น ฟ้ า อ้ น เป็​็ น พระราชล้ ญ จิกรในพระบูาที่ สมเด็ จิ พระจิอมเกล้ า เจิ้ า อยู่ ห้ ว ถ้ ด ลงมาเป็​็ น ตั้ราบู้ ว แก้ ว ตั้ราป็ระจิำา ตั้ำา แหน่ ง เจิ้ า พระยา

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (พระอ้โบสถ)

59

พระคล้ ง เพ้� อ เป็​็ น ส้ ญ ล้ ก ษณ์ ส้� อ ถ้ ง สมเด็ จิ เจิ้ า พระยาบูรมมหาป็ระยู ร วงศิ์ (ดิ ศิ บูุ น นาค) ตั้ อ น ล่ า ง ขึ้ อ ง บู า น เ ป็​็ น ภ า พ เ ค ร้� อ ง ย ศิ ขึ้ อ ง สมเด็ จิ เจิ้ า พระยา ส้� อ ถ้ ง สมเด็ จิ เจิ้ า พระยา บูรมมหาศิร่ สุ ริ ย วงศิ์ (ช่ ว ง บูุ น นาค) และ เจิ้าพระยาที่ิพากรวงศิ์ (ขึ้ำา บูุนนาค) โดยผูกลาย ดอกพุดตั้าน ใบูเที่ศิเป็​็นพ้�นหล้ง โดยรอบูแนวผน้ ง พระอุ โ บูสถเป็​็ น พ้� น ที่​่� ส่ ว น ระเบู่ยงระหว่างเสาร้บูชายคาก้�นพน้กลูกกรงป็ูน ป็ั�นที่าส่ขึ้าวที่​่�ด้านสก้ดที่้�งด้านหน้าและด้านหล้ง ที่ำาฐิานช้�นลด ที่ำาหน้าที่​่�เป็​็นลานที่างเขึ้​้าม่บู้นได ที่างขึ้​้�นอยู่ที่้�ง ๒ ขึ้​้าง ฐิานช้�นลดและพน้กบู้นได ล้อมด้วยพน้กลูกกรงป็ูนป็ั�นที่าส่ขึ้าวป็ระด้บูเสา ห้วเม็ดเร่ยงรายเป็​็นระยะ ฐิานขึ้องพระอุโบูสถม่ ล้ ก ษณะเป็​็ น ฐิานสิ ง ห์ ส่ ว นฐิานช้� น ลดที่างด้ า น หน้ า และด้ า นหล้ ง เป็​็ น ฐิานป็ั ที่ ม์ งานป็ู น ป็ั� น ที่า ส่ เ ที่า พระอุ โ บูสถตั้​้� ง อยู่ บู นฐิานเร่ ย งช้� น หน้� ง แสดงให้ เ ห็ น ถ้ ง ความเป็​็ น อาคารป็ระธานใน เขึ้ตั้พุที่ธาวาส ตั้่างจิากอาคารสิ�งป็ลูกสร้างอ้�น ๆ ที่​่�ตั้​้�งอยู่บูนพ้�นลาน การแสดงเขึ้ตั้เสมาโดยรอบู พระอุโบูสถม่ล้กษณะเป็​็นหล้กเสมาศิ​ิลาจิำาหล้ก ม่ผ้งเป็​็นรูป็ส่�เหล่�ยมจิ้ตัุ้ร้ส รองร้บูด้วยฐิานสิงห์ ย่ อ มุ ม ไม้ สิ บู สอง งานป็ู น ป็ั� น ที่าส่ เ ที่าเช่ น เด่ ย ว ก้ บู ฐิานพระอุ โ บูสถ ตั้​้� ง อยู่ ที่ างด้ า นขึ้​้ า งพระ อุ โ บูสถด้ า นละ ๓ ตั้ำา แหน่ ง ในแนวเขึ้ตั้เสมาที่​่� ก้�งกลางด้านสก้ดที่างด้านหน้าและด้านหล้งไม่ ป็รากฏิหล้กเสมา แตั้่ม่การแสดงส้ญล้กษณ์ลูก ศิรพร้ อ มขึ้​้ อ ความกำา ก้ บู ที่​่� พ้� น ระบูุ ที่ิ ศิ ที่างใน ภูมิศิาสตั้ร์ ที่างด้านหน้าแสดงที่ิศิอุดร ที่างด้าน หล้งแสดงที่ิศิที่้กษิณ

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (พระอ้โบสถ)

61

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (พระอ้โบสถ)

63

ภายในพระอุ โ บูสถ ป็ระดิ ษ ฐิานพระพุ ที่ ธรู ป็ ป็ า ง ม า ร วิ ช้ ย เ ป็​็ น พ ร ะ พุ ที่ ธ รู ป็ ป็ ร ะ ธ า น ร้ ตั้ นบู้ ล ล้ ง ก์ ม่ ล้ ก ษณะเป็​็ น ช้� น กล่ บู บู้ ว รองร้ บู ด้วยฐิานสิงห์ งานป็ูนป็ั�น ตั้กแตั้่งผิวด้วยงานหิน ขึ้​้ดส่นำ�าตั้าล ถ้ดลงมาเป็​็นฐิานช้�นลด ม่รูป็แบูบู เป็​็นฐิานป็ัที่ม์ ป็ระด้บูแนวเสาย่อเก็จิ ฐิานช้�นลด ตั้กแตั้่ ง ผิ ว ด้ ว ยงานหิ น ขึ้​้ ด ส่ เ ที่าอมเขึ้่ ย ว เป็​็ น ที่​่� ป็ระดิ ษ ฐิานรู ป็ พระสาวกน้� ง ป็ระนมห้ ตั้ ถ์ ว้ น ที่า พระพุ ที่ ธรู ป็ ป็ระธาน พ้� น ภายในพระอุ โ บูสถป็ู แผ่ น หิ น ผน้ ง งานก่ อ อิ ฐิ ฉาบูป็ู น เร่ ย บูที่าส่ ขึ้ าว อย่ า งเร่ ย บูง่ า ย บูานป็ระตัู้ แ ละบูานหน้ า ตั้่ า ง ด้ า นในที่าส่ แ ดงชาด ตั้อนล่ า งขึ้องผน้ ง ใตั้​้ ขึ้อบูล่างขึ้องซึุ่้มหน้าตั้่าง ป็ระด้บูด้วยงานหินขึ้​้ด ที่ำา เ ป็​็ น ล ว ด ล า ย ที่​่� ล ด ที่ อ น ม า จิ า ก ฐิ า น สิ ง ห์ แสดงถ้ ง ความตั้่ อ เน้� อ งก้ บู ฐิานสิ ง ห์ ร องร้ บู ซึุ่้ ม ป็ระตัู้ แ ละซึุ่้ ม หน้ า ตั้่ า งโดยรอบู ผน้ ง ด้ า นนอก พ้� น ที่​่� ฝ้ า เพดานภายในอาศิ้ ย แนวโครงสร้ า ง เคร้� อ งบูน แบู่ ง พ้� น ที่​่� ฝ้ า เพดานออกเป็​็ น กรอบู รู ป็ ส่� เ หล่� ย มผ้ น ผ้ า ตั้รงจิุ ด ตั้​้ ด ขึ้องแนวกรอบู ป็ระด้ บู ลายป็ระจิำา ยาม ฝ้ า เพดานแตั้่ ล ะช่ อ ง ป็ระด้ บู ดาวเพดาน ม่ ล้ ก ษณะเป็​็ น ดาวกล่ บู บู้ ว ผ้ ง รู ป็ กลม ฝ้ า เพดานที่้� ง หมดที่าส่ แ ดงชาด เป็​็นพ้�นหล้งดาวเพดาน และป็ระจิำายามป็่ดที่อง ป็ระด้ บู กระจิก และป็่ ด ที่องเดิ น เส้ น ป็ระด้ บู ตั้ามแนวกรอบูฝ้ า เพดาน ภายในพระอุ โ บูสถ ม่ ก ารป็ระด้ บู ตั้กแตั้่ ง อย่ า งเร่ ย บูง่ า ย สร้ า ง บูรรยากาศิที่​่�สงบูเง่ยบูและร่มเย็น

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (พระวิหาร)

65

พุระวัิห�ร

พุระวัิ ห �รวั​ั ด บุ​ุ ป ผ�ร�ม ตั� ง อย่​่ ที่ �งด้ � น ที่ิ ศ ต ะ วั​ั น ต ก ข้ อ ง พุ ร ะ อุ โ บุ สู่ ถึ หั น ที่ � ง ด้ � นหน้ � อ�ค�รข้ึ� น ที่�งที่ิ ศ เหนื อ ข้น�น ไปกั บุ ภ�พุรวัมข้องก�รวั�งผั ง อ�ค�ร ในเข้ตพุ​ุ ที่ ธ�วั�สู่ ร่ ป แบุบุสู่ถึ�ป่ ต ยกรรม ข้องพุระวัิห�ร ดังที่​่�ปร�กฎในป่จจุบุันนั�น สู่ันนิษฐ�นวั่�ม่ควั�มใกล้เค่ยงกับุร่ปแบุบุ ดั� ง เ ดิ ม ข้ อ ง ก � ร สู่ ร้ � ง พุ ร ะ วัิ ห � ร ใ น คร�วัปฏิ​ิ สู่ั ง ข้รณ์ พุ ระอ�ร�มช่​่ วั งปล�ย รัช่ก�ลที่​่� ๓ เ น้� อ ง ด้ ว ย เ ป็​็ น อ า ค า ร ที่​่� เ ห ล้ อ ร อ ด จิ า ก ก า ร โดนระเบูิ ด ที่ำา ลายในช่ ว งสงครามโลกคร้� ง ที่​่� ๒ จิ้ ง อ า จิ ช่ ว ย ใ ห้ จิ​ิ น ตั้ น า ก า ร ถ้ ง รู ป็ แ บู บู สถาป็ั ตั้ ยกรรมขึ้องพระอุ โ บูสถหล้ ง เดิ ม ที่​่� ค ง จิะม่ความส้มพ้นธ์สอดคล้องก้นได้เป็​็นอย่างด่ พระวิ ห ารเป็​็ น สถาป็ั ตั้ ยกรรมไที่ย ที่รงเคร้� อ ง ลำา ยอง ม่ ผ้ ง เป็​็ น รู ป็ ส่� เ หล่� ย มผ้ น ผ้ า จิำา นวน ๕ ห้องเสา ม่ระเบู่ยงรอบู ตั้​้วอาคารม่ขึ้นาดย่อมกว่า พระอุ โ บูสถ รู ป็ แบูบูสถาป็ั ตั้ ยกรรมโดยรวม ได้ ร้ บู อิ ที่ ธิ พ ลจิากงานสถาป็ั ตั้ ยกรรมไที่ยแบูบู พ ร ะ ร า ช นิ ย ม ใ น ร้ ช ก า ล พ ร ะ บู า ที่ ส ม เ ด็ จิ พระน้� ง เกล้ า เจิ้ า อยู่ ห้ ว ซึ่้� ง เป็​็ น รู ป็ แบูบูที่​่� พ บูใน พระอารามที่​่� ส ถาป็นาหร้ อ บู​ู ร ณป็ฏิ​ิ ส้ ง ขึ้รณ์ ในสม้ ย ร้ ช กาลที่​่� ๓ เช่ น ว้ ด ราชโอรสาราม ว้ ด เที่พธิ ด าราม เป็​็ น ตั้​้ น ม่ จิุ ด เด่ น อยู่ ก ารป็ร้ บู รู ป็ แบูบูสถาป็ั ตั้ ยกรรมและงานช่ า งศิ​ิ ล ป็กรรม ป็ระด้ บู ตั้กแตั้่ ง แบูบูศิ​ิ ล ป็ะจิ่ น มาใช้ ร่ ว มก้ บู รู ป็ แบูบูสถาป็ั ตั้ ยกรรมไที่ยป็ระเพณ่ ส่ ง ผลให้ เ กิ ด รู ป็ แ บู บู ที่​่� ม่ เ อ ก ล้ ก ษ ณ์ เ ฉ พ า ะ ตั้​้ ว เ ช่ น รูป็ที่รงหล้งคา ที่​่�ม่ความช้นขึ้องที่รงจิ้�วน้อยกว่า งานสถาป็ัตั้ยกรรมไที่ยแบูบูป็ระเพณ่ โครงสร้าง ส่ ว นหน้ า บู้ น เป็ล่� ย นจิากงานเคร้� อ งไม้ เ ป็​็ น งาน ก่ อ อิ ฐิ ถ้ อ ป็ู น ลวดลายป็ระด้ บู ตั้กแตั้่ ง หน้ า บู้ น จิ้ ง เป็ล่� ย นจิากงานไม้ แ กะสล้ ก ลงร้ ก ป็่ ด ที่อง

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (พระวิหาร)

67

ป็ระด้บูกระจิกส่ มาเป็​็นลวดลายป็ูนป็ั�น ตั้กแตั้่ง เพิ�มเตั้ิมด้วยการที่าส่หร้อป็ระด้บูด้วยกระเบู้�อง เคล้ อ บูส่ กรรมวิ ธ่ ก ารสร้ า งงานป็ระด้ บู ตั้กแตั้่ ง ที่​่� เ ป็ล่� ย นแป็ลงไป็ส่ ง ผลให้ ล วดลายหน้ า บู้ น ม่ ความที่นที่านมากขึ้​้�น แนวผ้นหล้งคาซึ่้�งย้�นเลย แนวหน้าบู้นออกมาเพ้�อช่วยป็้องก้นแดดและฝน ให้ ก้ บู ลายหน้ า บู้ น ที่​่� ม่ ช้� อ เร่ ย กว่ า ส่ ว นไขึ้รา หน้าจิ้�ว จิ้งไม่ป็รากฏิในรูป็แบูบูด้งกล่าว ระนาบู ขึ้องเคร้�องลำายอง ตั้​้วรวยจิ้งม่ความตั้่อเน้�องก้บู ระนาบูขึ้องหน้าบู้น หล้งคาขึ้องพระวิหารเป็​็นที่รงจิ้�ว ๒ ซึ่้อน ๒ ตั้​้บู หล้ ง คาตั้​้ บู บูนคลุ ม พ้� น ที่​่� ห้ อ งพระวิ ห าร ตั้​้ บู ล่ า ง เป็​็ น หล้ ง คาก้ น สาดคลุ ม พ้� น ที่​่� ร ะเบู่ ย งโดยรอบู หน้ า บู้ น ป็ระด้ บู เคร้� อ งลำา ยองช่ อ ฟ้ า ใบูระกา หางหงส์ งานป็ูนป็ั�นที่าส่ ตั้​้วรวยเป็​็นแบูบูเร่ย บู ไม่ ที่ำา นาคสะดุ้ ง และงวงไอยรา ไม่ ป็ รากฎ โครงสร้ า งอกไก่ แ ละแป็ รวมที่้� ง ไขึ้ราหน้ า จิ้� ว ช่ อ ฟ้ า ห า ง ห ง ส์ แ ล ะ น า ค ป็ั ก ที่ ร ง ห้ ว น า ค ในล้กษณะช่อฟ้า หางหงส์ที่รงห้วนกเจิ่า นกเจิ่า อ้นเป็​็นรูป็แบูบูขึ้ององค์ป็ระกอบูป็ระด้บูตั้กแตั้่ง หล้ ง คางานสถาป็ั ตั้ ยกรรมไที่ยป็ระเภที่อุ โ บูสถ แ ล ะ วิ ห า ร ที่​่� เ ป็​็ น แ บู บู แ ผ น พ ร ะ ร า ช นิ ย ม ใ น

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (พระวิหาร)

69

ร้ชกาลพระบูาที่สมเด็จิพระจิอมเกล้าเจิ้าอยู่ห้ว ด้งป็รากฏิที่​่� ว้ดโสมน้สวิหาร ว้ดมกุฏิกษ้ตั้ริยาราม เป็​็นตั้​้น เม้�อพิจิารณา ภาพรวมขึ้องรูป็แบูบูสถาป็ัตั้ยกรรมตั้ลอดจินรายละเอ่ยดใน การป็ระด้บูตั้กแตั้่งองค์ป็ระกอบูเคร้�องลำายองด้งกล่าว จิ้งอาจิ ส้ น นิ ษ ฐิานได้ ว่ า สถาป็ั ตั้ ยกรรมพระวิ ห ารคงเริ� ม ก่ อ สร้ า งใน ช่ ว งป็ลายร้ ช กาลที่​่� ๓ และดำา เนิ น การส้ บู เน้� อ งมาจินถ้ ง การป็ระด้บูตั้กแตั้่งรายละเอ่ยดองค์ป็ระกอบูสถาป็ัตั้ยกรรม ในสม้ ย ร้ ช กาลที่​่� ๔ หน้ า บู้ น ที่้� ง ๒ ด้ า นม่ ภ าพป็ระธานเป็​็ น ดวงตั้ราสุ ริ ย มณฑล เที่พบูุ ตั้ รช้ ก รถ งานป็ั� น ป็ู น ป็่ ด ที่อง ป็ระด้ บู กระจิกส่ นำ�า เงิ น เป็​็ น พ้� น หล้ ง อยู่ ภ ายในกรอบูรู ป็ วงกลม ป็ระกอบูลวดลายดอกพุ ด ตั้านป็่ ด ที่องพร้ อ มด้ ว ย เคร้อเถาก้านและใบูที่าส่เขึ้่ยวป็ระด้บูเตั้็มพ้�นที่​่�และที่าส่แดง เป็​็ น พ้� น หล้ ง ขึ้องหน้ า บู้ น หล้ ง คาจิ้� ว ตั้อนบูนรองร้ บู ด้ ว ย ช้� น เชิ ง กลอนและช้� น บู้ ว หงายงานป็ู น ป็ั� น ตั้ามแบูบูแผน รู ป็ ที่รงหล้ ง คางานสถาป็ั ตั้ ยกรรมแบูบูพระราชนิ ย มใน

สม้ ย ร้ ช กาลที่​่� ๓ ช้� น เชิ ง กลอน บู้ ว หงายและส่ ว นที่้ อ งไม้ ป็ระด้ บู ลวดลายป็ู น ป็ั� น ที่าส่ ป็่ ด ที่อง ผู ก ดอกพุ ด ตั้านและ ใบูเที่ศิเป็​็ น ลายหน้ า กระดานที่างนอนลายบู้ ว หงายและ เฟ่� อ งระย้ า ตั้ามลำา ด้ บู หล้ ง คาพระวิ ห ารมุ ง กระเบู้� อ งเคล้ อ บู ส่ สล้ บู ส่ เ ช่ น เด่ ย วก้ บู หล้ ง คาพระอุ โ บูสถ เสาร้ บู ชายคาก่ อ ด้ ว ยอิ ฐิ ฉาบูป็ู น เร่ ย บูที่าส่ ขึ้ าวไม่ ป็ ระด้ บู ลวดลาย และบู้ ว ป็ลายเสาชายคาพระวิ ห ารย้� น พ้ น ช่ ว งเสาเพ่ ย งเล็ ก น้ อ ยจิ้ ง ไม่ ป็ รากฎการใช้ ค้ น ที่วยเพ้� อ ร้ บู ชายคา เป็​็ น ล้ ก ษณะที่​่� พ บู ได้ ใ นงานสถาป็ั ตั้ ยกรรมแบูบูพระราชนิ ย มในร้ ช กาลที่​่� ๓ เพดานส่ ว นระเบู่ ย งรอบูและฝ้ า ชายคาอาศิ้ ย องค์ ป็ ระกอบู ที่างโครงสร้ า งแบู่ ง พ้� น ที่​่� ฝ้ า เพดานออกเป็​็ น กรอบู ม่ ค วาม ส้มพ้นธ์ก้บูตั้ำาแหน่งเสาโครงสร้าง ฝ้าเพดานเป็​็นไม้กระดาน ตั้่ ชิ ด ที่าส่ แ ดงชาดเป็​็ น พ้� น หล้ ง แตั้่ ล ะช่ อ งป็ระด้ บู ด้ ว ย ลวดลายเขึ้่ยนส่ เป็​็นลวดลายดอกไม้ ใบูไม้ในล้กษณะที่​่�เร่ยก ว่าลายอย่างเที่ศิ

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (พระวิหาร)

71

ผน้งภายนอกขึ้องพระวิหารฉาบูป็ูนเร่ยบูที่าส่ขึ้าว ผน้ ง ด้ า นสก้ ด ที่างด้ า นหน้ า และด้ า นหล้ ง ม่ ซึุ่้ ม ป็ระตัู้ ด้ า นละ ๒ ซึุ่้ ม ล้ ก ษณะเป็​็ น ซึุ่้ ม ที่รง อย่ า งเที่ศิ ป็ระด้ บู ลวดลายป็ู น ป็ั� น เป็​็ น ลาย พรรณพฤกษาป็่ ด ที่องป็ระด้ บู กระจิกส่ นำ�า เงิ น เป็​็ น พ้� น หล้ ง ยอดซึุ่้ ม ป็ระดิ ษ ฐิานพระเก่� ย วยอด บูนพานแว่นฟ้า ม่ฉ้ตั้รตั้​้�งขึ้นาบูที่้�ง ๒ ขึ้​้าง ถ้ดลง มาเป็​็ น ดวงตั้ราสุ ริ ย มณฑล ใช้ ภ าพราชรถ พระอาที่ิตั้ย์เที่​่ยมด้วยราชส่ห์ และม่นกยูงเกาะ อยู่ ที่​่� เ กริ น ด้ า นที่้ า ย ดวงตั้ราอยู่ ใ นกรอบูรู ป็ ว ง ก ล ม ป็ ร ะ ด้ บู ก ร ะ จิ ก ส่ ขึ้ า ว เ ป็​็ น พ้� น ห ล้ ง ผน้ ง ด้ า นขึ้​้ า งที่้� ง ๒ ด้ า นที่ำา ซึุ่้ ม หน้ า ตั้่ า งด้ า นละ ๕ ซึุ่้ ม ล้ ก ษณะเป็​็ น กรอบูซึุ่้ ม ที่รงอย่ า งเที่ศิ เ ช่ น เ ด่ ย ว ก้ บู ซึุ่้ ม ป็ ร ะ ตัู้ แ ตั้่ ม่ ขึ้ น า ด ย่ อ ม ก ว่ า บูานป็ระตัู้ แ ละบูานหน้ า ตั้่ า งพระวิ ห ารเป็​็ น บูานไม้ ผิ ว ด้ า นนอกแกะสล้ ก ลวดลายพรรณ พฤกษาในรูป็แบูบูลวดลายอย่างเที่ศิเตั้็มที่้�งบูาน ก้�งกลางบูานป็ระด้บูตั้ราพระอาที่ิตั้ย์แบูบูศิ​ิลป็ะ ตั้ะว้นตั้ก ที่​่�มาขึ้องส้ญล้กษณ์ด้งกล่าว เกิดจิาก การที่​่� พ ระบูาที่สมเด็ จิ พระจิอมเกล้ า เจิ้ า อยู่ ห้ ว ที่ ร ง พ ร ะ ก รุ ณ า โ ป็ ร ด เ ก ล้ า ฯ พ ร ะ ร า ช ที่ า น ตั้ ร า สุ ริ ย ม ณ ฑ ล พ ร ะ ร า ช ที่ า น แ ก่ ส ม เ ด็ จิ พระยาบูรมมหาป็ระยู ร วงศิ์ (ดิ ศิ บูุ น นาค) เม้� อ คร้� ง ที่​่� ที่ รงสถาป็นาเจิ้ า พระยาพระคล้ ง ที่​่� ส มุ ห พระกลาโหม ขึ้​้� น เป็​็ น สมเด็ จิ เจิ้ า พระยา บูรมมหาป็ระยู ร วงศิ์ ให้ เ ป็​็ น ผู้ สำา เร็ จิ ราชการ ห้ ว เ ม้ อ ง ที่้� ว พ ร ะ ร า ช อ า ณ า จิ้ ก ร ด ว ง ตั้ ร า สุ ริ ย ม ณ ฑ ล ด้ ง ก ล่ า ว เ ป็​็ น ตั้ ร า สุ ริ ย ม ณ ฑ ล เ ที่ พ บูุ ตั้ ร ช้ ก ร ถ แ ตั้่ ป็ ร า ก ฏิ ว่ า ส ม เ ด็ จิ เ จิ้ า พ ร ะ ย า บู ร ม ม ห า ป็ ร ะ ยู ร ว ง ศิ์ ย้ ง ค ง ถ้ อ ตั้ ร า ค ช ส่ ห์ สำา ห ร้ บู ตั้ำา แ ห น่ ง ส มุ ห พ ร ะ ก ล า โ ห ม

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (พระวิหาร)

73

และตั้ราบู้ ว แก้ ว สำา หร้ บู ตั้ำา แหน่ ง เจิ้ า พระยาพระคล้ ง อยู่ ตั้ามเดิ ม คร้� น ถ้ ง สม้ ย ร้ ช กาล ที่​่� ๕ ที่รงพระมหากรุ ณ า โ ป็ ร ด เ ก ล้ า ฯ พ ร ะ ร า ช ที่ า น ตั้ ร า สุ ริ ย ม ณ ฑ ล ใ ห้ ก้ บู สมเด็จิเจิ้าพระยาบูรมมหาศิร่สุริยวงศิ์ (ช่วง บูุนนาค) ผู้เป็​็น ที่ายาที่ส้ บู ตั้่ อ มา สมเด็ จิ เจิ้ า พระยาบูรมมหาศิร่ สุ ริ ย วงศิ์ ได้ ถ้ อ เอาตั้ราสุ ริ ย มณฑลน่� เ ป็​็ น ตั้ราป็ระจิำา ตั้​้ ว นอกจิากน้� น ย้ ง ได้ นำา ตั้ราสุ ริ ย ม ณ ฑล ซึ่้� ง ม่ ล้ ก ษณ ะ เป็​็ น ศิ​ิ ล ป็ะแบูบู ไที่ยป็ระเพณ่ มาด้ ด แป็ลงเป็​็ น รู ป็ พระอาที่ิ ตั้ ย์ แ บูบูศิ​ิ ล ป็ะ ตั้ะว้ น ตั้ก เล่ ย นอย่ า งตั้ราพระอาที่ิ ตั้ ย์ จิ ากพระราชว้ ง แวร์ ซึ่ ายส์ ป็ระเที่ศิฝร้� ง เศิส และใช้ ด วงตั้ราสุ ริ ย มณฑล รวมที่้� ง ตั้ราพระอาที่ิ ตั้ ย์ ป็ระที่้ บู กำา ก้ บู ไว้ ที่​่� ห น้ ง ส้ อ ราชการ สิ� ง ขึ้องเคร้� อ งใช้ ห ร้ อ สถาป็ั ตั้ ยกรรมสิ� ง ป็ลู ก สร้ า งที่​่� ส มเด็ จิ เจิ้ า พระยาฯ ได้ ส ร้ า งไว้ จินกลายเป็​็ น ส้ ญ ล้ ก ษณ์ เ ฉพาะ ที่​่� ส้� อ ถ้ ง สมเด็ จิ เจิ้ า พระยาบูรมมหาศิร่ สุ ริ ย วงศิ์ ส้ บู ที่อด มาจินถ้ ง ตั้ระกู ล บูุ น นาคในป็ั จิ จิุ บู้ น ลวดลายแกะสล้ ก ที่​่�

บูานป็ระตัู้ แ ละบูานหน้ า ตั้่ า งพระวิ ห าร ว้ ด บูุ ป็ ผารามน่� นอกจิากจิะสร้างสรรค์ลวดลายได้อย่างงดงามแป็ลกตั้าแล้ว เม้� อ ป็ระด้ บู ผิ ว ด้ ว ยการป็่ ด ที่องคำา เป็ลวเตั้็ ม ที่้� ง บูาน ยิ� ง ช่ ว ย ส่ ง เสริ ม ให้ เ กิ ด ความงดงาม จิ้ ด เป็​็ น งานป็ระณ่ ตั้ ศิ​ิ ล ป็์ ที่​่� แสดงถ้ ง ความเช่� ย วชาญ และความม่ ฝี ม้ อ เป็​็ น เลิ ศิ ขึ้อง ช่างผู้สร้างได้เป็​็นอย่างด่ โดยรอบูแนวผน้ ง ขึ้องพระวิ ห ารเป็​็ น พ้� น ที่​่� ส่ ว นระเบู่ ย ง รอบูระหว่ า งเสาร้ บู ชายคา ที่ำา เป็​็ น พน้ ก กรุ ด้ ว ยกระเบู้� อ ง ป็รุ ดิ น เผาเคล้ อ บูส่ เ ขึ้่ ย ว ส่ ว นฐิานรองร้ บู อาคารม่ ล้ ก ษณะ เป็​็ น ฐิานป็ั ที่ ม์ ง านป็ู น ป็ั� น ที่าส่ เ ที่า ก้� ง กลางฐิานที่​่� ด้ า นสก้ ด ที่้� ง ด้ า นหน้ า และด้ า นหล้ ง ที่ำา บู้ น ไดที่างขึ้​้� น กรุ ด้ ว ยแผ่ น ศิ​ิ ล าตั้​้� ง พน้ ก พลสิ ง ห์ ป็ู น ป็ั� น ขึ้นาบูที่้� ง ๒ ขึ้​้ า ง ป็ลายพลสิ ง ห์ ตั้​้� ง เสาศิ​ิ ล าจิำา หล้ ก ป็ลายเสาป็ระด้ บู ด้ ว ยป็ระตั้ิ ม ากรรม สิงโตั้จิ่น

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (พระวิหาร)

75

ภายในพระวิ ห าร ป็ระดิ ษ ฐิานพระพุ ที่ ธชิ น ราช จิำา ลองเป็​็ น พระพุ ที่ ธรู ป็ ป็ระธาน รองร้ บู ด้ ว ย ช้� น ร้ ตั้ น บู้ ล ล้ ง ก์ ง า น ป็ู น ป็ั� น ป็่ ด ที่ อ ง ป็ ร ะ ด้ บู กระจิกส่ เบู้� อ งหน้ า ป็ระดิ ษ ฐิานพระพุ ที่ ธรู ป็ ป็างสมาธิ อ งค์ ห น้� ง ถ้ ด เขึ้​้ า ไป็เป็​็ น รู ป็ พระสาวก น้� ง ป็ ร ะ น ม ห้ ตั้ ถ์ ด้ า น ห ล้ ง สุ ด ป็ ร ะ ดิ ษ ฐิ า น พระพุ ที่ ธรู ป็ ย้ น ป็างห้ า มพระแก่ น จิ้ น ที่น์ และ ป็างห้ามสมุที่รก้�นฉ้ตั้ร ๕ ช้�น ด้านบูน กลุ่มขึ้อง รู ป็ เคารพด้ ง กล่ า ว ป็ระดิ ษ ฐิานอยู่ ร่ ว มก้ น บูน ฐิ า น ป็ั ที่ ม์ แ บู บู ผ ส ม ผ ส า น อิ ที่ ธิ พ ล ตั้ ะ ว้ น ตั้ ก ชุ ด ฐิานกรุ ผิ ว ด้ ว ยหิ น อ่ อ นส่ เ ที่า ส้ น นิ ษ ฐิานว่ า รู ป็ แ บู บู ชุ ด ฐิ า น ป็ ร ะ ดิ ษ ฐิ า น พ ร ะ พุ ที่ ธ รู ป็ ภายในพระวิ ห ารที่​่� ม่ รู ป็ แบูบูพิ เ ศิษน่� จิะถู ก นำา ไ ป็ ป็ ร้ บู ใ ช้ ใ น ก า ร อ อ ก แ บู บู แ ที่​่ น ฐิ า น ป็ระดิ ษ ฐิานพระพุ ที่ ธรู ป็ ภายในพระอุ โ บูสถที่​่� สร้ า งขึ้​้� น ใหม่ ด้ ว ย นอกจิากกลุ่ ม ขึ้องรู ป็ เคารพ ด้ ง กล่ า วแล้ ว ภายในพระวิ ห ารย้ ง ป็ระดิ ษ ฐิาน พระพุที่ธรูป็อ้�น ๆ อ่กจิำานวนหน้�ง อาที่ิ พระพุที่ธ รู ป็ ที่รงเคร้� อ งป็างห้ า มสมุ ที่ ร พระพุ ที่ ธรู ป็ ป็าง ห้ามพระแก่นจิ้นที่น์ เป็​็นตั้​้น

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (พระวิหาร)

77

พ้� น ภายในพระวิ ห ารป็ู แ ผ่ น หิ น ผน้ ง ก่ อ อิ ฐิ ฉาบู ป็ู น เร่ ย บูตั้อนล่ า งขึ้องผน้ ง ใตั้​้ ขึ้ อบูล่ า งขึ้อง ช่องหน้าตั้่างกรุด้วยแผ่นหิน ป็ระด้บูช่องลูกกรง เ ว้ น ร ะ ย ะ เ พ้� อ ช่ ว ย ร ะ บู า ย ค ว า ม ช้� น ใ น ส่ ว น โครงสร้างผน้ง บูานป็ระตัู้ บูานหน้าตั้่างภายใน รวมที่้� ง ส่ ว นบูานแผละ ตั้กแตั้่ ง ด้ ว ยการเขึ้่ ย น ภาพจิ​ิ ตั้ รกรรมเป็​็ น ภาพชุ ด เคร้� อ งตั้​้� ง ล้ ก ษณะ เป็​็ น การเขึ้่ ย นภาพเคร้� อ งเร้ อ นโตั้๊ ะ หร้ อ ช้� น วาง ป็ ร ะ ด้ บู ด้ ว ย ขึ้​้ า ว ขึ้ อ ง เ ค ร้� อ ง ใ ช้ ตั้ ล อ ด จิ น เคร้� อ งตั้กแตั้่ ง ตั้่ า ง ๆ รู ป็ แบูบูการเขึ้่ ย นภาพ จิ​ิ ตั้ รกรรมเคร้� อ งตั้​้� ง เพ้� อ ป็ระด้ บู ตั้กแตั้่ ภ ายใน อ า ค า ร น่� เ ป็​็ น แ บู บู แ ผ น ที่​่� ป็ ร า ก ฏิ ใ น ง า น สถาป็ั ตั้ ยกรรมแบูบูพระราชนิ ย มจิ่ น ในร้ ช กาล ที่​่� ๓ แตั้่ ค วามพิ เ ศิษที่​่� น้ บู ว่ า เป็​็ น เอกล้ ก ษณ์ สำาค้ญขึ้องงานศิ​ิลป็กรรมว้ดบูุป็ผาราม ค้อการ ที่​่� ภ าพเคร้� อ งตั้​้� ง ที่​่� บู านป็ระตัู้ บูานหน้ า ตั้่ า ง เหล่าน่� เขึ้่ยนภาพเคร้�องเร้อน และสิ�งขึ้องป็ระด้บู ตั้กแตั้่ ง ตั้่ า ง ๆ ล้ ว นม่ รู ป็ แบูบูเป็​็ น งานตั้ะว้ น ตั้ก ตั้​้ ว อย่ า งเช่ น นาฬิ​ิ ก าตั้​้� ง โตั้๊ ะ เคร้� อ งแก้ ว แจิก้ น และภาชนะตั้่ า ง ๆ ป็ระกอบูด้ ว ยภาพดอกไม้ ผลไม้ ที่​่� เ ขึ้่ ย นแสดงรายละเอ่ ย ดตั้ามความ เป็​็นจิริงในธรรมชาตั้ิ ม่การเขึ้่ยนว้ตั้ถุตั้่าง ๆ ให้ แสดงป็ริ ม าตั้ร ๓ มิ ตั้ิ ใช้ เ ส้ น และการลงส่ ที่​่� ช่ ว ยแสดงแสงและเงา ซึ่้� ง น้ บู เป็​็ น พ้ ฒ นาการ ขึ้องการเขึ้่ยนภาพจิ​ิตั้รกรรมไที่ย แตั้กตั้่างจิาก การเขึ้่ ย นภาพในล้ ก ษณะ ๒ มิ ตั้ิ ขึ้องภาพ จิ​ิ ตั้ รกรรมในช่ ว งตั้​้ น กรุ ง ร้ ตั้ นโกสิ น ที่ร์ ตั้อนบูน ขึ้องภาพเขึ้่ยนเป็​็นแนวม่านป็ระด้บูระบูายพู่ตั้รง กลางบูานเขึ้่ยนภาพเคร้�องแขึ้วนงานดอกไม้สด แบูบูไที่ย

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (พระวิหาร)

79

ผน้ ง ระหว่ า งช่ อ งหน้ า ตั้่ า งเขึ้่ ย นภาพจิ​ิ ตั้ รกรรม ที่ศิชาตั้ิ เหน้ อ ช่ อ งหน้ า ตั้่ า งเขึ้่ ย นลายหน้ า กระดานที่างนอน เป็​็ น ลายพรรณพฤกษายาว ตั้่ อ เน้� อ งโดยรอบู พ้� น ที่​่� ผ น้ ง ตั้อนบูนเป็​็ น พ้� น ที่​่� ขึ้นาดใหญ่ เ ขึ้่ ย นภาพจิ​ิ ตั้ รกรรมพุ ที่ ธป็ระว้ ตั้ิ วางตั้ำา แหน่ ง ภาพเหตัุ้ ก ารณ์ สำา ค้ ญ ที่​่� ม่ ก าร จิ้ ด อ ง ค์ ป็ ร ะ ก อ บู ภ า พ ยิ� ง ใ ห ญ่ ส ง่ า ง า ม ใ ห้ ม่ ความส้ ม พ้ น ธ์ ก้ บู ตั้ำา แหน่ ง และมุ ม มองที่​่� สำา ค้ ญ กล่ า วค้ อ เขึ้่ ย นภาพมารผจิญที่​่� ก้� ง กลางผน้ ง ด้ า นสก้ ด ตั้รงขึ้​้ า มพระพุ ที่ ธรู ป็ ป็ระธาน เขึ้่ ย น ภาพตั้อนเสด็ จิ โป็รดพุ ที่ ธมารดาและภาพเสด็ จิ ลงจิากดาวด้ ง ส์ เ ป็​็ น ฉากหล้ ง ขึ้องพระพุ ที่ ธรู ป็ ป็ระธาน ตั้อนบูนขึ้องภาพจิ​ิตั้รกรรมพุที่ธป็ระว้ตั้ิ เขึ้่ ย นภาพที่้ อ งฟ้ า ม่ ห มู่ เ ที่วดานางอ้ ป็ สรเหาะ อยู่ ที่​่ า มกลางหมู่ เ มฆ์ ขึ้อบูบูนสุ ด ป็ระด้ บู ด้ ว ย ชุ ด ลายหน้ า กระดานที่างนอน ลายเฟ่� อ งระย้ า และพวงอุบูะงานเขึ้่ยนส่ป็่ดที่องคำาเป็ลว

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (พระวิหาร)

81

พ้� น ที่​่� ฝ้ า เ พ ด า น ภ า ย ใ น พ ร ะ วิ ห า ร อ า ศิ้ ย โครงสร้ า งขึ้​้� อ แบู่ ง ฝ้ า เพดานออกเป็​็ น กรอบูรู ป็ ส่� เ หล่� ย มผ้ น ผ้ า ฝ้ า เพดานแตั้่ ล ะช่ อ งผู ก ลาย พฤกษชาตั้ิ บู รรจิุ ใ นกรอบูที่รงส่� เ หล่� ย มคล้ า ย ล า ย ป็ ร ะ จิำา ย า ม ใ ช้ ป็ ร ะ ด้ บู ใ น ล้ ก ษ ณ ะ ล า ย ดาวเพดาน ในตั้ำา แหน่ ง กลางเป็​็ น ลายป็ระธาน ม่ ขึ้ นาดใหญ่ ขึ้นาบูด้ ว ยลายที่​่� ม่ ขึ้ นาดเล็ ก ลง ที่้� ง ๒ ขึ้​้ า ง และผู ก ลายเกล่ ย วเป็​็ น กรอบูฝ้ า ฝ้ า เพดานเป็​็ น แผ่ น ไม้ ที่ าส่ แ ดงเป็​็ น พ้� น หล้ ง ลวดลายป็ระด้บูเป็​็นงานเขึ้่ยนส่ป็่ดที่องคำาเป็ลว โ ค ร งสร้ า งขึ้​้� อ ตั้ ก แ ตั้่ ง ด้ ว ย ฉ้ น ที่ ล้ ก ษ ณ์ ขึ้ อ ง ลวดลายแบูบูไที่ยป็ระเพณ่ อ้ น ได้ แ ก่ ลวดลาย ที่้องไม้หร้อหน้ากระดานในช่วงกลาง ป็ลายที่้�ง ๒ ขึ้​้ า ง ป็ระด้ บู ด้ ว ยชุ ด ลายกรวยเชิ ง ค้� น ด้ ว ย ชุ ด ล า ย ห น้ า ก ร ะ ด า น แ ล ะ ลู ก ขึ้ น า บู แ ตั้่ รายละเอ่ ย ดขึ้องลวดลายที่้� ง หมด เขึ้่ ย นเป็​็ น ลายพรรณพฤกษาในแบูบูอิ ที่ ธิ พ ลตั้ะว้ น ตั้ก เช่ น เด่ ย วก้ บู ลวดลายขึ้องดาวเพดานภายใน และลวดลายป็ระด้บูองค์ป็ระกอบูสถาป็ัตั้ยกรรม ตั้่าง ๆ ขึ้องพระวิหาร

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (พระวิหาร)

83

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (พระวิหาร)

85

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (ศาลาสมูเด็จ)

87

ศ�ล�สู่มเด็จ ศ�ล�สู่มเด็ จ เจ้ � พุระย�บุรมมห�ศร่ สูุ่ ริ ย วังศ์ (ช่​่ วั ง บุ​ุ น น�ค) หรื อ ที่​่� เ ร่ ย กอย่ � งลำ� ลองวั่ � ศ�ล�สู่มเด็ จ เป็ น ศ�ล�ก�รเปร่ ย ญอเนกประสู่งค์ เป็ น อ�ค�รที่​่� เจ้ � จอมเล่ ย ม ในรั ช่ ก�ลที่​่� ๕ ได้ สู่ ร้ � งอุ ที่ิ ศ กุ ศ ล ถึวั�ยแด่ สู่ มเด็ จ เจ้ � พุระย�บุรมมห�ศร่ สูุ่ ริ ย วังศ์ ในปี พุ​ุ ที่ ธศั ก ร�ช่ ๒๕๐๑ ดั ง ปร�กฎข้​้ อ ควั�มจ�รึ ก ในแผ่ น ศิ ล �ประดั บุ อย่​่ ที่​่� ผ นั ง ด้ � นสู่กั ด ที่�งด้ � นหน้ � อ�ค�ร ศิ า ล า ส ม เ ด็ จิ ม่ รู ป็ แ บู บู ส ถ า ป็ั ตั้ ย ก ร ร ม เ ป็​็ น อ า ค า ร ที่ ร ง เคร้�องลำายอง ผ้งรูป็ส่�เหล่�ยมผ้นผ้า วางอาคารห้นด้านหน้า ไป็ที่างด้ า นที่ิ ศิ เหน้ อ ตั้ามพระอุ โ บูสถและพระวิ ห ารเป็​็ น อาคารขึ้นาด ๗ ห้ อ งเสา หล้ ง คาตั้​้ บู บูนที่รงจิ้� ว ตั้​้ บู ล่ า งที่ำา เป็​็ น หล้ ง คาก้ น สาดรอบูล้ ก ษณะขึ้องรู ป็ ที่รงหล้ ง คาแบูบู ซึ่้อนเด่ยว แสดงให้เห็นถ้งฐิานานุศิ้กดิ�ขึ้องอาคารที่​่�น้อยกว่า พระอุ โ บูสถและพระวิ ห าร ซึ่้� ง ที่ำา หล้ ง คาซึ่้ อ นช้� น และม่ องค์ ป็ ระกอบูป็ระด้ บู ตั้กแตั้่ ง มากกว่ า หน้ า บู้ น ขึ้องศิาลา สมเด็ จิ ป็ระด้ บู เคร้� อ งลำา ยอง ช่ อ ฟ้ า ใบูระกา หางหงส์ งานไม้ แ กะสล้ ก ป็่ ด ที่อง หน้ า บู้ น ที่้� ง ๒ ด้ า นป็ระด้ บู ตั้รา พระอาที่ิตั้ย์แบูบูตั้ะว้นตั้ก ซึ่้�งเป็​็นดวงตั้ราที่​่�สมเด็จิเจิ้าพระยา บูรมมหาศิร่ สุ ริ ย วงศิ์ ใ ช้ เ ป็​็ น ตั้ราป็ระจิำา ตั้​้ ว สำา หร้ บู กำา ก้ บู ในเอกสารรวมที่้� ง สิ� ง ขึ้องหร้ อ สถาป็ั ตั้ ยกรรมสิ� ง ก่ อ สร้ า ง ซึ่้�งสมเด็จิเจิ้าพระยาฯ ได้สร้างไว้ ตั้ราพระอาที่ิตั้ย์ที่​่�หน้าบู้น ศิาลาสมเด็ จิ จิ้ ง เป็​็ น ส้ ญ ล้ ก ษณ์ ที่​่� แ สดงให้ ที่ ราบูว่ า อาคาร หล้ ง น่� ส ร้ า งขึ้​้� น เพ้� อ เป็​็ น อนุ ส รณ์ แ ด่ ส มเด็ จิ เจิ้ า พระยาบูรม มหาศิร่ สุ ริ ย วงศิ์ ดวงตั้ราและแฉกร้ ศิ ม่ ป็่ ด ที่องป็ระด้ บู อยู่ บูนพ้� น หน้ า บู้ น ที่าส่ ขึ้ าว ผ้ น หล้ ง คามุ ง ด้ ว ยกระเบู้� อ งดิ น เผา เคล้ อ บูส่ ในล้ ก ษณะสล้ บู ส่ เ ช่ น เด่ ย วก้ บู พระอุ โ บูสถและ พระวิหาร ซึ่้�งน้บูเป็​็นป็ัจิจิ้ยหล้กที่​่�ช่วยให้อาคารที่​่�ม่ขึ้นาดและ รู ป็ แบูบูสถาป็ั ตั้ ยกรรมแตั้กตั้่ า งก้ น สามารถตั้​้� ง อยู่ เ ค่ ย งก้ น ในเขึ้ตั้พุที่ธาวาสได้อย่างกลมกล้น โครงสร้างโดยรวมขึ้องศิาลาสมเด็จิเป็​็นอาคารโครงสร้างไม้ เสาภายนอก เสาร่ ว มใน และโครงเคร่ า ผน้ ง ที่าส่ นำ�า ตั้าล ผน้ ง ที่ำา เป็​็ น กรอบูรู ป็ ฟั ก ที่าส่ ขึ้ าว ป็ระตัู้ ที่ างเขึ้​้ า หล้ ก อยู่ ที่​่� ผน้ ง ด้ า นสก้ ด ที่างด้ า นหน้ า อาคาร นอกจิากน้� น ย้ ง ม่ ป็ ระตัู้ ที่างเขึ้​้ า รองที่​่� ผ น้ ง ด้ า นขึ้​้ า งและผน้ ง ด้ า นสก้ ด ที่างด้ า นหล้ ง ป็ระตัู้และหน้าตั้่างเป็​็นบูานเป็่ดคู่ ที่าส่นำ�าตั้าลอย่างเร่ยบูง่าย

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (ศาลาสมูเด็จ)

89

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (ศาลาสมูเด็จ)

91

ตั้อนบูนที่ำา เป็​็ น ช่ อ งแสงลู ก ฟั ก กระจิกช่ ว ยเพิ� ม แสงสว่ า งจิากธรรมชาตั้ิ ใ ห้ ก้ บู พ้� น ที่​่� ภ ายใน ฐิานอาคารม่ ล้ ก ษณะเป็​็ น ฐิานหน้ า กระดาน งานก่ อ อิ ฐิ ฉาบูป็ู น ที่าส่ เ ที่า ในส่ ว นที่้ อ งไม้ ขึ้ อง ฐิานก่ อ เว้ น เป็​็ น ช่ อ งระบูายอากาศิป็ระด้ บู ด้ ว ย ลู ก กรงที่าส่ ขึ้ าว ก่ อ ฐิานลดช้� น และชุ ก บู้ น ได ตั้รงก้บูตั้ำาแหน่งป็ระตัู้ที่างเขึ้​้าอาคาร พลสิงห์และ พน้กเป็​็นแบูบูที่้บูที่าส่เที่าเช่นเด่ยวก้บูฐิานอาคาร ภายในอาคารศิาลาสมเด็จิ เป็​็นโถงอเนกป็ระสงค์ สำา ห ร้ บู จิ้ ด พิ ธ่ บูำา เ พ็ ญ กุ ศิ ล ตั้่ า ง ๆ ป็ ร ะ ด้ บู ตั้กแตั้่ ง อย่ า งเร่ ย บูง่ า ยสอดคล้ อ งก้ บู รู ป็ แบูบู อาคาร ที่​่� ก้� ง กลางผน้ ง ด้ า นสก้ ด ป็ระดิ ษ ฐิาน พระพุที่ธชินราชจิำาลองเป็​็นพระพุที่ธรูป็ป็ระธาน แที่​่ น ฐิานเป็​็ น งานไม้ แ กะสล้ ก ป็่ ด ที่องป็ระด้ บู กระจิกส่ นอกจิากน้�นย้งม่โตั้๊ะหมู่บู​ูชา ตัู้้หน้งส้อ และชุ ด โตั้๊ ะ เก้ า อ่� สำา หร้ บู ผู้ ม าร่ ว มป็ระกอบูพิ ธ่ บูำา เ พ็ ญ กุ ศิ ล ตั้่ า ง ๆ ตั้​้� ง เ ร่ ย ง ร า ย ไ ป็ ตั้ า ม แ น ว ผ น้ ง พ้� น ที่​่� ตั้ ร ง ก ล า ง ที่ำา เ ป็​็ น ย ก พ้� น ตั้​้� ง ธรรมาสน์ งานไม้ แ กะสล้ ก ลวดลายใบูเที่ศิ ป็่ ด ที่องป็ระด้ บู กระจิกส่ แม้ จิ ะม่ รู ป็ ที่รงที่​่� เ ร่ ย บู ง่ า ย แ ตั้่ ก็ ง ด ง า ม อ ย่ า ง ยิ� ง ด้ ว ย ฝี ม้ อ ช่ า งแ ล ะ ลวดลายป็ระด้บูตั้กแตั้่ง

ว้ดบูุป็ผาราม

สถาปัติยกรรมูภายในว่ด (ศาลาสมูเด็จ)

93

ว้ดบูุป็ผาราม

95

๓

ศิลปกรรมภ�ยใน วั​ัดบุ​ุปผ�ร�ม

ว้ดบูุป็ผาราม

ศิลปกรรมูภายในว่ด (จิติรกรรมูภายในพระวิหาร)

99

จิตรกรรมภ�ยในพุระวัิห�ร

ภ�ยในพุระวัิห�รวั​ัดบุ​ุปผ�ร�มม่ก�รเข้่ยน จิตรกรรมฝั่�ผนังประดับุเต็มทีุ่กด้�น โดย เรื�องร�วัที่​่�นำ�ม�เข้่ยนนั�นม่ดังน่� ๑. พุ​ุ ที่ ธประวั​ั ติ เขึ้่ ย นบูริ เ วณผน้ ง เหน้ อ ช่ อ งหน้ า ตั้่ า งทีุ่ ก ด้ า น ม่ จิ าร้ ก กำา ก้ บู ภาพแตั้่ ล ะ ช่ ว งตั้อน ซึ่้� ง ในป็ั จิ จิุ บู้ น เหล้ อ จิาร้ ก ที่​่� ส ามารถ อ่ า นได้ เ พ่ ย ง ๕ ตั้ำา แหน่ ง จิาก ๙ ตั้ำา แหน่ ง เริ� ม เร้� อ งจิากผน้ ง เหน้ อ ช่ อ งหน้ า ตั้่ า งฝั� ง ขึ้วาม้ อ พระป็ระธานที่​่� ตั้ิ ด ก้ บู ป็ระตัู้ ที่ างเขึ้​้ า โดยตั้อน สำา ค้ ญ ไ ด้ แ ก่ ตั้ อ น เ ส ด็ จิ ล ง จิ า ก ส ว ร ร ค์ ช้� น ดาวด้ ง ส์ และตั้อนตั้ร้ ส รู้ เ ขึ้่ ย นไว้ บู ริ เ วณผน้ ง ส ก้ ด ด้ า น ห ล้ ง พ ร ะ ป็ ร ะ ธ า น แ ล ะ ตั้ ร ง ขึ้​้ า ม พระป็ระธานตั้ามลำาด้บู ๒. ที่ศช่�ติช่�ดก เขึ้่ยนบูริเวณผน้งระหว่าง ช่ อ งหน้ า ตั้่ า ง โดยเริ� ม จิากที่ศิชาตั้ิ ช าดกเร้� อ ง พระเตั้ม่ ย์ บู ริ เ วณผน้ ง ระหว่ า งช่ อ งหน้ า ตั้่ า ง ฝั� ง ขึ้วาม้ อ พระป็ระธานที่​่� ตั้ิ ด ก้ บู ป็ระตัู้ ที่ างเขึ้​้ า และเร่ ย งไป็ตั้ามเขึ้็ ม นาฬิ​ิ ก า โดยที่ศิชาตั้ิ ช าดก เร้� อ งพระเวสส้ น ดรได้ ถู ก นำา มาเขึ้่ ย นบูริ เ วณ ผน้ ง ระหว่ า งช่ อ งป็ระตัู้ ที่ างเขึ้​้ า ซึ่้� ง แสดงให้ เ ห็ น ถ้งการเน้นความสำาค้ญขึ้องที่ศิชาตั้ิเร้�องน่� ๓. เครื� อ งตั� ง เขึ้่ ย นบูริ เ วณบูานป็ระตัู้ แ ละ บูานหน้ า ตั้่ า งด้ า นใน โดยเคร้� อ งตั้​้� ง ภายใน พระวิ ห ารว้ ด บูุ ป็ ผารามน้� น ม่ ค วามพิ เ ศิษจิาก แหล่ ง อ้� น ๆ ตั้รงที่​่� ขึ้​้ า วขึ้องเคร้� อ งใช้ ที่​่� ป็ ระด้ บู ป็ระดาอยู่ บู นโตั้๊ ะ ม่ ล้ ก ษณะเป็​็ น แบูบูตั้ะว้ น ตั้ก แตั้กตั้่ า งจิากธรรมเน่ ย มในการเขึ้่ ย นเคร้� อ งตั้​้� ง ที่​่�เขึ้่ยนเป็​็นรูป็สิ�งขึ้องมงคลแบูบูจิ่น ๔. โคลงโลกนิติ เขึ้่ยนบูริเวณบูริเวณกรอบู ป็ระตัู้และกรอบูหน้าตั้่างด้านนอก จิำานวนที่้�งสิ�น ๒๘ บูที่ โดยใช้ เ ที่คนิ ค การเขึ้่ ย นเป็​็ น แบูบูลงร้ ก ป็่ดที่อง

ว้ดบูุป็ผาราม

ศิลปกรรมูภายในว่ด (จิติรกรรมูฝาผัน่งพ้ทั่ธประว่ติ​ิภายในพระวิหาร)

101

ว้ดบูุป็ผาราม

ศิลปกรรมูภายในว่ด (จิติรกรรมูฝาผัน่งพ้ทั่ธประว่ติ​ิภายในพระวิหาร)

.............พระนครยกจิตัุ้รงค์มาล้อมเมิองกุสินรายุ จิะชิงพระบูรมธาตัุ้โที่นพรามส้งให้เบูิ�ที่พระที่วาร ..........องค์........ตั้ส......ป็ระธานเขึ้​้าสูเมิองแล้วตั้วงพระธาตัุ้ แจิกใหองละที่นาฬ ๆ แตั้่พระเขึ้ิ�ยวแก้วน้�น ..ที่นพรามส้อนใว้ไนมวยผ.............ไป็บู้ญจิใว้ไนดาวด้งษส่วนกระส้ตั้รที่้�งหลายก็เชอนพระธาตัุ้ไป็เมิองแห่งตั้น

ฉากพุที่ธป็ระว้ตั้ิตั้อน พระอินที่ร์มา อ้ญเชิญพระที่้นตั้ธาตัุ้ไป็ป็ระดิษฐิาน ณ จิุฬามณ่เจิด่ย์

ฉากพุที่ธป็ระว้ตั้ตั้ ิ อน โที่ณพราหมณ์ กำาล้งห้ามที่้พขึ้องกษ้ตั้ริย์ ๗ เม้อง ที่​่� เ ดิ น ที่ า ง ม า เ พ้� อ แ บู่ ง พ ร ะ บู ร ม สาร่ริกธาตัุ้

103

ห้องน่�..... พระเจิ้ามาไสยาตั้เหน้อ............................. พระยามลราชไนพระราชว้ง.....พระองร้บูว้นที่าพระยามล.......... พระอานนที่์.....ก้.... แล้วเส่ดจิ์เขึ้​้าสู่นิพาน....พระมหาก้ษสป็เถรมาว้นที่าพระบูาที่แล้ว...............งพระยามลราชแห่........ม้อ...

ฉากพุที่ธป็ระว้ตั้ตั้ ิ อน พระอานนที่์แจิ้ง ขึ้่ า วการจิะเสด็ จิ เขึ้​้ า สู่ ป็ ริ นิ พ พาน แก่ม้ลลกษ้ตั้ริย์

ฉากพุที่ธป็ระว้ตั้ิตั้อน พระพุที่ธเจิ้า เสด็จิด้บูขึ้​้นธป็รินิพพาน

ว้ดบูุป็ผาราม

ศิลปกรรมูภายในว่ด (จิติรกรรมูฝาผัน่งพ้ทั่ธประว่ติ​ิภายในพระวิหาร)

105

ห้องน่� พระพุธเจิ้าเสดจิ์จิากดาวดิงษ์ลงที่างบู้นไดที่​่�พระอินที่รเนร้นมิด ม่พรหมถ้อเสวตั้รฉ้ตั้ก้นพระเจิ้าเที่วบูุศิที่้�ง หลายก็ด่ษตั้่ด�ิเบู้าห้อมล้อมมาเป็นอ้นมาก คร้�นถ้งเมิองส้งก้ศินครพระพุธเจิ้าที่รงเที่ษนาโป็รฎพระยาส้งก้ศิ ชนพร้อมก้นเป็นอ้นมาก แล้วสมเดจิ์พระพุธเจิ้าเสดจิ์ไป็โป็รฎพระยาลิชว่ ในเมิองไภย์ษาล่

ว้ดบูุป็ผาราม

ศิลปกรรมูภายในว่ด (จิติรกรรมูฝาผัน่งพ้ทั่ธประว่ติ​ิภายในพระวิหาร)

107

ว้ดบูุป็ผาราม

ศิลปกรรมูภายในว่ด (จิติรกรรมูฝาผัน่งพ้ทั่ธประว่ติ​ิภายในพระวิหาร)

ฉากพุที่ธป็ระว้ตั้ิตั้อน ที่้าวสห้มบูด่พรหมทีู่ลขึ้ออาราธนาให้ที่รงแสดงธรรม

109 ..............มห................................................... ภธิแล้วที่้าวว้ศิวคิมารยกจิ้ตัุ้รงค์เสนา ...............รมิ.........พระพุธเจิ้า แล้วที่าลสหบูด่พรหมอา...........ระพุธเจิ้าไป็......ป็ญว้คที่้�ง ๕ แล้วตั้​้รบูเที่บูน้าพระธรรมจิ้กป็ว้ตั้นสุตั้ ......ตั้์อิตั้์ป็ัตั้น.....กย.......... แล้วเสดจิ์ไป็โป็รฎพระยาภิมภ่สารไนเมิองร....หานคร พระอ้คษาวกที่้�งสองภาบูริภาชก ๕๐๐ มาบู..

ฉากพุที่ธป็ระว้ตั้ิตั้อน การแสดงป็ฐิมเที่ศินาธรรมจิ้กรแก่ป็ัญจิว้คค่ย์ที่้�ง ๕

ว้ดบูุป็ผาราม

ศิลปกรรมูภายในว่ด (จิติรกรรมูฝาผัน่งภายในพระวิหาร) - ทั่ศชาติ​ิชาดก

ที่ศช่�ติช่�ดก เรื�องพุระมห�ช่นก

111 ที่ศช่�ติช่�ดก เรื�องพุระสูุ่วัรรณสู่�ม

ว้ดบูุป็ผาราม

ศิลปกรรมูภายในว่ด (จิติรกรรมูฝาผัน่งภายในพระวิหาร) - ทั่ศชาติ​ิชาดก

ที่ศช่�ติช่�ดก เรื�องภ่ริที่ัต

113 ที่ศช่�ติช่�ดก เรื�องพุระเวัสู่สู่ันดร

ว้ดบูุป็ผาราม

ศิลปกรรมูภายในว่ด (จิติรกรรมูฝาผัน่งภายในพระวิหาร) - เคร่�องติ่�ง

115

ว้ดบูุป็ผาราม

ศิลปกรรมูภายในว่ด (จิติรกรรมูฝาผัน่งภายในพระวิหาร) - เคร่�องติ่�ง

117

ว้ดบูุป็ผาราม

ศิลปกรรมูภายในว่ด (จิติรกรรมูฝาผัน่งภายในพระวิหาร) - เคร่�องติ่�ง

119

ว้ดบูุป็ผาราม

ศิลปกรรมูภายในว่ด (จิติรกรรมูฝาผัน่งภายในพระวิหาร) - เคร่�องติ่�ง

121

ว้ดบูุป็ผาราม

ศิลปกรรมูภายในว่ด (จิติรกรรมูฝาผัน่งภายในพระวิหาร) - โคลงโลกนิติ​ิ

เป็่อกตั้มชมช้�นเช้�อ หงษ์ก้บูบูุษบูากร ภิกษุเสพส้งวร บูุรุษร้กรสร้อย

กาษร ช้�นช้อย ศิ่ลสุขึ้ไซึ่ร้นา เที่​่าน้อมในหญิง

ใบูบู้วฝนตั้กนำ�า ลูกขึ้่างวางบูนหล้ง เสาหล้กป็ักอยู่ย้ง คนบู่แม่นถ้อยอ้า

ขึ้าดขึ้​้ง มิ�งม้า กองแกลบู นาพ่อ พูดแล้วโอนเอน

123

มหาสมุที่รสุดล้กล้น สายดิ�งที่ิ�งที่อดมา เขึ้าสูงอาจิว้ดวา จิ​ิตั้มนุษย์น�่ไซึ่ร้

คณนา หย้�งได้ กำาหนด ยากแที่้หย้�งถ้ง

นำ�าเค่�ยวยูงว่าเง่�ยว ที่รายเหล้อบูหางยูงงาม ตั้าที่รายยิ�งนิลวาม ลิงว่าหว้าหว้งหว้า

ยูงตั้าม ว่าหญ้า พรายเพริศิ หว่าดิ�นโดยตั้าม

ว้ดบูุป็ผาราม

ศิลปกรรมูภายในว่ด (ศิลปว่ติถ้)

125

ห ล ว ง พ่ อ ดํา ห รื อ เ ศี ย ร พ ร ะ พุ ท ธ รู ป ศิ ล า ศิ ล ป ะ อ ยุ ธ ย า เ ป็ น โ บ ร า ณ วั ต ถุ ที่ บ ร ร จุ อ ยู่ ภ า ย ใ น พ ร ะ เ จ ดี ย์ ห ลั ง พ ร ะ วิ ห า ร ถู ก ค้ น พ บ ภ า ย ห ลั ง ก า ร ทิ้ ง ร ะ เ บิ ด ใ น ช่วงสงครามโลกครั้งที่ ๒

พระพุทธรูปทรงเครื่องห้ามสมุทรภายในพระวิหาร

ว้ดบูุป็ผาราม

ศิลปกรรมูภายในว่ด (ศิลปว่ติถ้)

127

สมุดไทยและบันท่กต่าง ๆ เป็นเอกสารโบราณของวัดบุปผาราม ป่จจุบันจัดเก็บอยู่ในอาคารหอสมุด

ว้ดบูุป็ผาราม

ศิลปกรรมูภายในว่ด (พ่ดรอง)

129

การพระราชพิธีทวิธาภิเศกรัชกาลที่ ๕ เสมอสองเท่ารัชกาลที่ ๔ รัตนโกสินทรศก ๑๒๒

พั ด รองและพั ด ที่ ร ะล่ ก ในงานพิ ธี ต่ า ง ๆ ทั้ ง ในส่ ว นงานพระราชพิ ธี ที่ สํา คั ญ ตลอดจนพิ ธี บํา เพ็ ญ กุ ศ ล ในโอกาสต่ า ง ๆ โดยเฉพาะอย่ า งยิ่ ง งานพิ ธี ที่ มี ค วามเกี่ ย วเนื่ อ งกั บ สายสกุ ล บุ น นาค สั ง เกตได้ จ าก ตราพระอาทิตย์แบบตะวันตก ซิ่​่งเป็นตราประจําตัวของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ ที่ปรากฏ อยู่ในลวดลายหน้าพัด

ว้ดบูุป็ผาราม

ศิลปกรรมูภายในว่ด (พ่ดรอง)

131

ว้ดบูุป็ผาราม

ศิลปกรรมูภายในว่ด (พ่ดรอง)

133

ว้ดบูุป็ผาราม

135

บุรรณ�นุกรม

เอกสารชั้นต้น สจช. ร.๕ น.๓๐/๙ “เรื่องยอดสํามะโนครัว มณฑลกรุงเทพฯ ศก. ๑๒๘.” ร.ศ. ๑๒๘. สจช, ร.๗ ม. ๑๗/๑๓ “เรื่องถนนจังหวัดธนบุรี.” ๓๑ พฤษภาคม ๒๔๗๓ - ๒๙ มีนาคม ๒๔๗๔, อ้างถ่งใน วัลลี นวลหอม, ๒๕๕๔: ๑๑๗-๑๒๐. เอกสารชั้นรอง กรมศิลปากร. กฏหมูายติราสามูดวง เล่มู ๔. พระนคร: องค์การค้าของคุรุสภา, ๒๕๐๕. กรมศิลปากร. กฏหมูายติราสามูดวง เล่มู ๕. พระนคร: องค์การค้าของคุรุสภา, ๒๕๐๖. กรรณิการ์ สุธีรัตนาภิรมย์. โบราณคดีมูิวเซุ้ียมูสยามู. กรุงเทพฯ : สถาบันพิพิธภัณฑ์การ เรียนรู้แห่งชาติ สังกัดสํานักงานบริหารและพัฒนาองค์ความรู้ (องค์การมหาชน), ๒๕๖๓. การรถไฟแห่งประเทศไทย. ๑๐๐ ปี รถไฟไทั่ย: ๒๖ มูีนาคมู ๒๕๔๐ ครบรอบสถาปนา กิจการรถไฟ ๑๐๐ ปี. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์การรถไฟ, ๒๕๔๐. ซิ​ิมอง เดอร์ ลาลูแบร์. จดหมูายเหติ้พงศาวดารสยามู คร่�งกร้งศรีอย้ธยาแผั่นดินสมูเด็จ พระนารายณ์มูหาราชเจ้า. กรมหมื่นนราธิปประพันธ์พงศ์ แปล. พระนคร: ปรีดาลัย, ๒๕๔๗. ดํารงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา. เทศาภิบาล. ม.ป.ท.: คลังวิทยา, ๒๔๙๕. นิโกลาส์ แชรแวส. ประว่ติ​ิศาสติร์ธรรมูชาติ​ิและการเมู่องแห่งราชอาณาจ่กรสยามู. สันต์ ท. โกมลบุตร แปล. พระนคร: ก้าวหน้า. แน่งน้อย ศักดิ�ศรี, ม.ร.ว.. องค์ประกอบทั่างกายภาพกร้งร่ตินโกสินทั่ร์. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, ๒๕๓๔. ประช้มูกฏหมูายประจำาศก เล่มูทั่ี� ๔๒ กฏหมูายพ.ศ. ๒๔๗๒ (ฉบ่บพิมูพ์ พ.ศ.๒๔๗๖). ม.ป.ท., ๒๔๗๖. ประช้มูพงศาวดารภาคทั่ี� ๓๑ จดหมูายเหติ้เร่�อง มูิซุ้ช่นนารีอเมูริก่นเข้​้ามูาประเทั่ศไทั่ย. พิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงศพ พลตรี พระประศาสน์พิทยายุทธ (วัน ชูถิ่น) ณ เมรุวัดมกุฏ กษัตริยาราม วันที่ ๓๐ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๙๓. พระนคร: บริษัทการพิมพ์ไทยสามัคคี, ๒๔๙๓. ประช้มูพงศาวดารภาคทั่ี� ๘๑ จดหมูายเหติ้เร่�อง การจลาจลเมู่�อปลายแผั่นดินสมูเด็จ พระนารายณ์มูหาราช. หลวงจินดาสหกิจ (ละม้าย ธนะสิริ) แปล. พระนคร : ธนาคารแห่ง ประเทศไทย, ๒๕๑๐. ผุสดี ทิพทัส. บ้านในกร้งเทั่พฯ : รูปแบบและการเปลีย � นแปลงในรอบ ๒๐๐ ปี (พ.ศ. ๒๓๒๕ - ๒๕๒๕). กรุงเทพฯ : จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, ๒๕๒๕. พระราชพงศาวดารกร้งร่ตินโกสินทั่ร์รช ่ กาลทั่ี� ๑ - ๔ ฉบ่บเจ้าพระยาทั่ิพากรวงศ์ (ข้ำา บ้นนาค) เล่มู ๑. กรุงเทพฯ: ศรีป่ญญา, ๒๕๕๕. พระราชพงศาวดารกร้งร่ตินโกสินทั่ร์รช ่ กาลทั่ี� ๑ - ๔ ฉบ่บเจ้าพระยาทั่ิพากรวงศ์ (ข้ำา บ้นนาค) เล่มู ๒. กรุงเทพฯ: ศรีป่ญญา, ๒๕๕๕. พระราชพงศาวดารฉบ่บพระราชห่ติถเลข้า. พระนคร: ห้างหุ้นส่วนจํากัดศิวพร, ๒๕๑๑. พระราชพงสาวดารกร้งธนบ้รี ฉบ่บพ่นจ่นทั่น้มูาศพระราชพงศาวดารกร้งธนบ้รี ฉบ่บพ่น จ่นทั่น้มูาศ (เจิมู) : จดหมูายรายว่นทั่​่พ, อภินิหารบรรพบ้รษ ้ และเอกสารอ่�น. กรุงเทพฯ: ศรีป่ญญา, ๒๕๕๑. ไพโรจน์ เกษแม่นกิจ. บ่นทั่ึกเร่�องส่มูพ่นธไมูติรีระหว่างประเทั่ศไทั่ยก่บนานาประเทั่ศใน ศติวรรษทั่ี� ๑๗ เล่มู ๑. พระนคร: กรมศิลปากร, ๒๕๑๒. ฟอร์บัง, เชวาลิเอร์ เดอะ. จดหมูายเหติ้ฟอร์บ่ง. หม่อมเจ้า ดํารัสดํารง เทวกุล แปล. พระนคร: โสภณพิพัธนาการ, ๒๔๘๖. ราชกิจจาน้เบกษา. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2476/A/751.PDF วินัย พงศ์ศรีเพียร. ศรีชไมูยาจารย์: พิพิธนิพนธ์เชิดชูเกียรติ​ิศาสติราจารย์ ดร.ประเสริฐ ณ นคร ศาสติราจารย์ วิส้ทั่ธิ บ้ษยก้ล เน่�องในโอกาสอาย้ครบ ๘๔ ปี ใน พ.ศ.๒๕๔๕. กรุงเทพฯ : คณะอนุกรรมการชําระกฎหมายตราสามดวง คณะกรรมการชําระประวัตศ ิ าสตร์ไทยฯ กระทรวงวัฒนธรรม, ๒๕๔๖. สุรน ิ ทร์ มุขศรี. “กรุงธนบุรใี นแผนทีพ ่ ม่า,” ศิลปว่ฒนธรรมู, ๒๑, ๙ (กรกฎาคม ๒๕๔๓): ๖๘. หน่งส่อจดหมูายเหติ้ Bangkok Recorder. กรุงเทพฯ : สํานักราชเลขาธิการ, ๒๔๒๗.

คณะบุรรณกร บุรรณ�ธิก�รที่​่�ปรึกษ�

ศาสตราจารย์ ดร.บัณฑิต เอื้ออาภรณ์ ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.ปมทอง มาลากุล ณ อยุธยา

บุรรณ�ธิก�รอำ�นวัยก�ร

รองศาสตราจารย์ ดร.สันติ ฉันทวิลาสวงศ์ กรรชิต จิตระทาน รองศาสตราจารย์ กวีไกร ศรีหิรัญ

บุรรณ�ธิก�ร

ผู้ช่วยศาสตราจารย์ พงศกร ยิ้มสวัสดิ� วีรยา บัวประดิษฐ

กองบุรรณ�ธิก�ร

รองศาสตราจารย์ ดร.สันติ ฉันทวิลาสวงศ์ เพ็ญนภา วงศ์สวัสดิ�

บุรรณ�ธิก�รภ�พุ

รองศาสตราจารย์ ดร.สันติ ฉันทวิลาสวงศ์ นัฐพนธ์ โพธิ�ประทีป ผู้ช่วยศาสตราจารย์ พงศกร ยิ้มสวัสดิ� วีรยา บัวประดิษฐ

ภ�พุถึ่�ยเก่�

หอจดหมายเหตุแห่งชาติ วัดบุปผาราม

จัดที่ำ�ล�ยเสู่้น

ผู้ช่วยศาสตราจารย์ พงศกร ยิ้มสวัสดิ�

บุรรณ�ธิก�รศิลป์ อธิโชค พิมพ์วิริยะกุล

จัดที่ำ�แผนผัง

ชุณห์ศิริ ไชยเอีย อธิภัทร แสวงผล

ข้อข้อบุพุระคุณ วัดบุปผาราม จตุพร ปทีปะปานี สุรเดช แก้วยวน

วั ด บุ ป ผ า ร า ม