หนังสือที่ระลึกพิธีถวายผ้าพระกฐินพระราชทาน(เล่มเล็ก) ประจำปี 2566 ณ วัดปทุมวนาราม กรุงเทพมหานคร

จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย จัดพิมพเปนที่ระลึก ในโอกาสที่

สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจา กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชดำเนินเปนประธาน ในการถวายผาพระกฐินพระราชทาน วันเสารที่ ๔ พฤศจิกายน ๒๕๖๖ ณ วัดปทุมวนาราม กรุงเทพมหานคร

3

คำำ�ปรารภ พระบาทสมเด็​็จพระเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว ทรงพระกรุ​ุณาโปรดเกล้​้าโปรดกระหม่​่อม พระราชทานผ้​้าพระกฐิ​ินพระราชทานแก่​่จุ​ุฬาลงกรณ์​์มหาวิ​ิทยาลั​ัยเพื่​่อ� เชิ​ิญไปถวาย ในที่​่ชุ� มุ นุ​ุมสงฆ์​์ วั​ัดปทุ​ุมวนาราม เขตปทุ​ุมวั​ัน กรุ​ุงเทพมหานคร ในเทศกาลกฐิ​ินกาล พุ​ุทธศั​ักราช ๒๕๖๖ เป็​็นพระมหากรุ​ุณาธิ​ิคุ​ุณล้​้นเกล้​้าล้​้นกระหม่​่อมหาที่​่�สุ​ุดมิ​ิได้​้ อี​ีกทั้​้� ง สมเด็​็ จ พระกนิ​ิ ษ ฐาธิ​ิ ร าชเจ้​้ า กรมสมเด็​็ จ พระเทพรั​ั ต นราชสุ​ุ ด า ฯ สยามบรมราชกุ​ุมารี​ี ทรงพระมหากรุ​ุณาเสด็​็จพระราชดำำ�เนิ​ินมาทรงเป็​็นประธาน ในพิ​ิธี​ีถวายผ้​้าพระกฐิ​ินพระราชทานดั​ังกล่​่าว เป็​็นพระมหากรุ​ุณาธิ​ิคุ​ุณล้​้นเกล้​้า ล้​้นกระหม่​่อมและเป็​็นสิ​ิริ​ิมงคลยั​ังความปลื้​้�มปี​ีติ​ิแก่​่คณะมหาวิ​ิทยาลั​ัยอย่​่างยิ่​่�ง แม้​้ว่​่ามหาวิ​ิทยาลั​ัยกำำ�ลังั ดำำ�เนิ​ินโครงการทำำ�นุ​ุบำำ�รุงุ พระอารามหลวงขนาด เล็​็กหรื​ือขนาดกลาง ซึ่​่�งมี​ีความสำำ�คั​ัญในทางประวั​ัติ​ิศาสตร์​์ ศิ​ิลปะ ตลอดจน สถาปั​ัตยกรรม อั​ันตั้​้�งในฝั่​่�งธนบุ​ุรี​ี โดยขอพระราชทานผ้​้าพระกฐิ​ินพระราชทานไป ทอดถวายยั​ังพระอารามที่​่เ� ข้​้าเกณฑ์​์ตามที่​่ก� ล่​่าวข้​้างต้​้นนี้​้� แต่​่โดยเหตุ​ุที่ม�่ หาวิ​ิทยาลั​ัย ก็​็มี​ีธรรมเนี​ียมปฏิ​ิบัติั ิซึ่ง่� สื​ืบทอดมาหลายปี​ีว่​่า ในระยะสามปี​ีคราวหนึ่​่ง� มหาวิ​ิทยาลั​ัย จะได้​้ขอพระราชทานผ้​้าพระกฐิ​ินพระราชทานไปทอดถวาย ณ วั​ัดปทุ​ุมวนาราม ซึ่​่�งเป็​็นพระอารามอั​ันใกล้​้ชิ​ิดกั​ับจุ​ุฬาลงกรณ์​์มหาวิ​ิทยาลั​ัยทั้​้�งในด้​้านที่​่�ตั้​้�งซึ่​่�งอยู่​่�ใกล้​้ มหาวิ​ิทยาลั​ัย และในทางความสั​ัมพั​ันธ์​์ซึ่ง�่ พระอารามนี้​้แ� ละมหาวิ​ิทยาลั​ัยได้​้อุปุ การะ เกื้​้�อกู​ูลกั​ันและกั​ันตลอดมา ในปี​ีนี้​้�มหาวิ​ิทยาลั​ัยจึ​ึงได้​้ขอพระราชทานผ้​้าพระกฐิ​ิน พระราชทานไปทอดถวายพระภิ​ิ ก ษุ​ุ ส งฆ์​์ ผู้​้�จำ ำ � พรรษากาลถ้​้ ว นไตรมาส ณ วั​ัดปทุ​ุมวนาราม ตามธรรมเนี​ียมที่​่�ได้​้ปฏิ​ิบั​ัติ​ิมา แล้​้วจึ​ึงจะดำำ�เนิ​ินโครงการที่​่� กล่​่าวถึ​ึงในเบื้​้�องแรกต่​่อไปในปี​ีต่​่อ ๆ ไป วั​ัดปทุ​ุมวนารามนี้​้�พระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัวพระสยาม เทวมหามกุ​ุฏวิทิ ยมหาราช ได้​้ทรงสถาปนาขึ้​้น� เป็​็นพระอารามสำำ�คัญ ั แห่​่งหนึ่​่ง� ที่​่เ� ป็​็นหลั​ัก ของคณะธรรมยุ​ุ ต ติ​ิ ก นิ​ิ ก าย และกิ​ิ จ การด้​้ า นวิ​ิ ปั ั ส สนาธุ​ุ ร ะของคณะสงฆ์​์ มี​ีสถาปั​ัตยกรรม และธรรมเนี​ียมปฏิ​ิบั​ัติ​ิอั​ันเป็​็นพระราชนิ​ิยมของพระบาทสมเด็​็จ

4

พระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว พระสยามเทวมหามกุ​ุฏวิ​ิทยมหาราช เป็​็นศรี​ีสง่​่าแก่​่ พระอารามปรากฏมาจนถึ​ึงปั​ัจจุ​ุบั​ัน ฉะนั้​้�น เพื่​่�อเป็​็นที่​่�ระลึ​ึกในพิ​ิธี​ีถวายผ้​้าพระกฐิ​ิน พระราชทานปี​ีนี้​้� จุฬุ าลงกรณ์​์มหาวิ​ิทยาลั​ัยจึ​ึงได้​้เลื​ือกพิ​ิมพ์​์พระราชนิ​ิพนธ์​์ในสมเด็​็จ พระมหาราชพระองค์​์นั้​้�น ๒ เรื่​่�อง คื​ือ พระราชนิ​ิพนธ์​์คาถาตำำ�นานพระแก้​้วมรกต และพระราชนิ​ิพนธ์​์คาถาตำำ�นานพระสายน์​์ ซึ่​่�งเรื่​่�องหลั​ังนี้​้� มี​ีพระบรมราชาธิ​ิบาย ประวั​ัติ​ิของพระสายน์​์ อั​ันเป็​็นพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาประธานประดิ​ิษฐานอยู่​่�ในพระอุ​ุโบสถ วั​ัดปทุ​ุมวนาราม นอกจากนี้​้� ยั​ังได้​้พิ​ิมพ์​์ประวั​ัติ​ิและศิ​ิลปกรรมของวั​ัดปทุ​ุมวนาราม ที่​่ไ� ด้​้เรี​ียบเรี​ียงขึ้​้น� ใหม่​่ ผนวกไว้​้ในเล่​่มสมุ​ุด ต่​่อท้​้ายจากคำำ�ปรารภนี้​้�ด้ว้ ย มหาวิ​ิทยาลั​ัย หวั​ังใจว่​่าจะเป็​็นความรู้​้� และเป็​็นที่​่�พอใจแก่​่ผู้​้�ได้​้รั​ับหนั​ังสื​ือนี้​้�โดยทั่​่�วกั​ัน จุ​ุฬาลงกรณ์​์มหาวิ​ิทยาลั​ัยขอเชิ​ิญชวนท่​่านทั้​้�งหลาย บรรดาที่​่�ได้​้ร่​่วมโดย เสด็​็จพระราชกุ​ุศล หรื​ือได้​้รั​ับ หรื​ือได้​้พบหนั​ังสื​ือนี้​้� จงพร้​้อมใจกั​ันน้​้อมเกล้​้าน้​้อม กระหม่​่อมถวายส่​่วนกุ​ุศลอั​ันพึ​ึงบั​ังเกิ​ิดจากที่​่�ได้​้ร่​่วมโดยเสด็​็จพระราชกุ​ุศล หรื​ือ ได้​้ร่​่วมอนุ​ุโมทนาในการถวายผ้​้าพระกฐิ​ินพระราชทาน ณ วั​ัดปทุ​ุมวนาราม ศกนี้​้� แด่​่พระบาทสมเด็​็จพระเจ้​้าอยู่​่หั� วั ผู้​้�ทรงพระคุ​ุณอั​ันประเสริ​ิฐ กับั ทั้​้�งขอเชิ​ิญชวนท่​่าน ทั้​้�งหลายได้​้พร้​้อมกั​ันอธิ​ิษฐานโดยอ้​้างบุ​ุญญานุ​ุภาพเพื่​่�อความวั​ัฒนาถาวรของ ชาติ​ิไทย และความสุ​ุขสวั​ัสดี​ีของประชาชนชาวไทยตลอดกาลนานเทอญ

(ศาสตราจารย์​์ ดร.บั​ัณฑิ​ิต เอื้​้�ออาภรณ์​์) อธิ​ิการบดี​ี

5

กำำ�หนดการ

สมเด็​็จพระกนิ​ิษฐาธิ​ิราชเจ้​้า กรมสมเด็​็จพระเทพรั​ัตนราชสุ​ุดา ฯ สยามบรมราชกุ​ุมารี​ี เสด็​็จพระราชดำำ�เนิ​ินทรงเป็​็นประธาน ในพิ​ิธี​ีถวายผ้​้าพระกฐิ​ินพระราชทาน จุ​ุฬาลงกรณ์​์มหาวิ​ิทยาลั​ัย ประจำำ�ปี​ี ๒๕๖๖ วั​ันเสาร์​์ที่​่� ๔ พฤศจิ​ิกายน ๒๕๖๖ ณ วั​ัดปทุ​ุมวนาราม แขวงปทุ​ุมวั​ัน เขตปทุ​ุมวั​ัน กรุ​ุงเทพมหานคร

เวลา ๐๙.๓๐ น. เวลา ๑๐.๐๐ น. เวลา ๑๐.๓๐ น. เวลา ๑๑.๐๐ น. เวลา ๑๔.๐๐ น. เวลา ๑๕.๐๐ น.

ตั้​้�งขบวนแห่​่ผ้​้าพระกฐิ​ินพระราชทาน ที่​่�บริ​ิเวณคณะสั​ัตวแพทยศาสตร์​์ เคลื่​่�อนขบวนแห่​่ผ้​้าพระกฐิ​ินพระราชทาน ไปยั​ังวั​ัดปทุ​ุมวนาราม เชิ​ิญผ้​้าพระกฐิ​ินพระราชทาน ประดิ​ิษฐานในพระวิ​ิหาร ถวายภั​ัตตาหารพระสงฆ์​์ - สามเณร ทั้​้�งพระอาราม ณ อาคารเสนาสนะสงฆ์​์ ผู้​้�ร่​่วมพิ​ิธี​ีรั​ับประทานอาหารกลางวั​ัน ณ อาคารเสนาสนะสงฆ์​์ ผู้​้�ร่​่วมพิ​ิธี​ีพร้​้อมกั​ัน ณ พระวิ​ิหาร สมเด็​็จพระกนิ​ิษฐาธิ​ิราชเจ้​้ากรมสมเด็​็จพระเทพรั​ัตนราชสุ​ุดา ฯ สยามบรมราชกุ​ุมารี​ีเสด็​็จพระราชดำำ�เนิ​ิน โดยรถยนต์​์พระที่​่นั่​่� �งถึ​ึงวั​ัดปทุ​ุมวนาราม (วงดุ​ุริ​ิยางค์​์บรรเลงเพลงสรรเสริ​ิญพระบารมี​ี) นายกสภาจุ​ุฬาลงกรณ์​์มหาวิ​ิทยาลั​ัย อธิ​ิการบดี​ี รองอธิ​ิการบดี​ี เฝ้​้า ฯ รั​ับเสด็​็จ ผู้​้�แทนนิ​ิสิ​ิตชาย-หญิ​ิง ทู​ูลเกล้​้าฯ ถวายพวงมาลั​ัย เสด็​็จฯ ไปยั​ังพระวิ​ิหาร เสด็​็จเข้​้าในพระวิ​ิหาร

6

ทรงรั​ับผ้​้าไตรจากเจ้​้าพนั​ักงานศุ​ุภรั​ัต ทรงวางผ้​้าไตรเหนื​ือพานแว่​่นฟ้​้าซึ่​่ง� ตั้​้�งอยู่​่หน้ � า้ อาสนสงฆ์​์ ใกล้​้เจ้​้าอาวาส ทรงจุ​ุดธู​ูปเที​ียนเครื่อ�่ งนมั​ัสการบู​ูชาพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาประธาน ในพระวิ​ิหาร ทรงคม เสด็​็จฯ ไปยั​ังหน้​้าอาสน์​์สงฆ์​์ ทรงหยิ​ิบผ้​้าสำำ�หรั​ับห่​่มพระประธานที่​่�วางอยู่​่�บนผ้​้าไตร พระราชทานให้​้เจ้​้าพนั​ักงานภู​ูษามาลา แล้​้วทรงยื​ืน ณ ที่​่�นั้​้�น เจ้​้าหน้​้าที่​่ก� รมการศาสนากราบบั​ังคมทู​ูลรายงานจำำ�นวน พระสงฆ์​์ จบแล้​้ว ทรงหยิ​ิบผ้​้าไตรที่​่พ� านแว่​่นฟ้​้านั้​้น� พาดระหว่​่างพระกร แล้​้วประนมพระหั​ัตถ์​์ผินิ พระพั​ักตร์​์สู่พ�่ ระประธาน ทรงว่​่า “นะโม ตั​ัสสะ ฯ” จบ ๓ หน แล้​้ว ทรงผิ​ินพระพั​ักตร์​์สู่�ที่​่ ่�ชุ​ุมนุ​ุมสงฆ์​์ ทรงกล่​่าวคำำ� ถวายผ้​้าพระกฐิ​ิน (คำำ�ถวายผ้​้าพระกฐิ​ินติ​ิดอยู่​่�บนผ้​้าไตร) ทรงวางผ้​้าไตรไว้​้บนพานแว่​่นฟ้​้าที่​่�เดิ​ิม ทรงประเคนผ้​้าไตรเที​ียนปาฏิ​ิโมกข์​์แด่​่พระสงฆ์​์รู​ูปที่​่� ๒ ประทั​ับพระราชอาสน์​์ (พระสงฆ์​์ทำำ�พิ​ิธี​ีกฐิ​ินกรรม) เมื่​่�อพระผู้​้�ครองกฐิ​ินออกไปครองผ้​้าพระกฐิ​ินกลั​ับมานั่​่�ง ยั​ังอาสนสงฆ์​์พร้​้อมแล้​้ว เสด็​็จฯ ไปทรงประเคนเครื่อ�่ งบริ​ิวารพระกฐิ​ินแด่​่พระสงฆ์​์ ผู้​้�ครองผ้​้าพระกฐิ​ิน ประทั​ับพระราชอาสน์​์ ทรงหลั่​่�งทั​ักษิ​ิโณทก (พระสงฆ์​์ถวายอนุ​ุโมทนา ถวายอดิ​ิเรก)

7

อธิ​ิการบดี​ีกราบบั​ังคมทู​ูลรายงานยอดเงิ​ินโดยเสด็​็จ พระราชกุ​ุศล และเบิ​ิกผู้​้�มี​ีจิ​ิตศรั​ัทธา บริ​ิจาคเงิ​ิน โดยเสด็​็จพระราชกุ​ุศลผู้​้�มี​ีอุ​ุปการคุ​ุณในการ ถวายผ้​้าพระกฐิ​ินพระราชทานจุ​ุฬาลงกรณ์​์ มหาวิ​ิทยาลั​ัยเข้​้ารั​ับพระราชทานของที่​่�ระลึ​ึก (จำำ�นวน ๑๐๐ ราย) เสด็​็จฯ ไปทรงคมที่​่หน้ � ้าเครื่​่�องนมั​ัสการ ทรงลาพระสงฆ์​์ เจ้​้าอาวาสวั​ัดปทุ​ุมวนาราม ถวายของที่​่�ระลึ​ึก เสด็​็จออกจากพระวิ​ิหาร เสด็​็จฯ ไปยั​ังบริ​ิเวณที่​่ป� ระดิ​ิษฐานองค์​์ผ้า้ ป่​่าด้​้านหน้​้าองค์​์ พระเจดี​ีย์​์ (ฝั่​่ง� อาคารอ้​้น ชู​ูเกษ) ทรงรั​ับผ้​้าไตรจากเจ้​้าพนั​ักงานศุ​ุภรัตั พาดระหว่​่างพระกร ทรงกล่​่าวคำำ�ถวายผ้​้าป่​่า ทรงวางผ้​้าไตรไว้​้บนพานแว่​่นฟ้​้าหน้​้าองค์​์ผ้​้าป่​่า เจ้​้าอาวาสวั​ัดปทุ​ุมวนาราม พิ​ิจารณาผ้​้าป่​่า เสด็​็จฯ ไปประทั​ับรถยนต์​์พระที่​่�นั่​่�ง (วงดุ​ุริ​ิยางค์​์บรรเลงเพลงสรรเสริ​ิญพระบารมี​ี) เสด็​็จพระราชดำำ�เนิ​ินกลั​ับ

การแต่​่งกาย

กรรมการสภามหาวิ​ิทยาลั​ัย เครื่​่�องแบบปกติ​ิขาว/เครื่​่�องแบบเบลเซอร์​์ ผู้​้�บริ​ิหาร เครื่​่�องแบบปกติ​ิขาว บุ​ุคลากรผู้​้�ร่​่วมพิ​ิธี​ี เครื่​่�องแบบปกติ​ิขาว นิ​ิสิ​ิต เครื่​่อ� งแบบสำำ�หรับั งานพระราชพิ​ิธี​ีหรื​ือรั​ัฐพิธี​ีิ กลุ่​่�มภารกิ​ิจพิ​ิธี​ีการและกิ​ิจการพิ​ิเศษ ศู​ูนย์​์บริ​ิหารกลาง จุ​ุฬาลงกรณ์​์มหาวิ​ิทยาลั​ัย

9

พุ​ุทธศิ​ิลปกรรม ณ วั​ัดปทุ​ุมวนาราม, พระพุ​ุทธปฏิ​ิมาพระสายน์​์ พระเสริ​ิม พระแสน และหลวงปู่​่มั่​่� �น บู​ูรพาจารย์​์ใหญ่​่ฝ่​่ายวิ​ิปั​ัสสนาธุ​ุระ กั​ับธรรมลิ​ิขิ​ิต “ขั​ันธะวิ​ิมุ​ุติ​ิสมั​ังคี​ีธรรมะ” รองศาสตราจารย์​์ ดร.จี​ีราวรรณ แสงเพ็​็ชร์​์*

พระอารามประจำำ�พระราชวั​ังประทุ​ุมวั​ัน รั​ัชสมั​ัยพระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่หั� วั ทรงพระราชดำำ�ริถึ​ึิ งที่​่น� าหลวง ทุ่​่�งบางกะปิ​ิ ริมิ คลองสามเสนแห่​่งหนึ่​่ง� จึ​ึงโปรดฯให้​้สมเด็​็จเจ้​้าพระยาบรมมหาพิ​ิไชย ญาติ​ิหรื​ือเจ้​้าพระยาองค์​์น้​้อย เป็​็นแม่​่กองและพระยาเพ็​็ชรพิ​ิไชยเป็​็นนายงานว่​่าจ้​้าง ชาวจี​ีน ขุ​ุดสระขนาดใหญ่​่ ๒ สระ ปลู​ูกปทุ​ุมชาติ​ิชนิ​ิดต่​่าง ๆ ดิ​ินที่​่ขุ� ดขึ้​้ ุ น� โปรดฯให้​้ถมเป็​็น เกาะแก่​่งปลู​ูกพั​ันธุ์​์�ไม้​้ดอกนานาชนิ​ิด เพื่​่อ� ให้​้เป็​็นรมณี​ียสถานที่​่เ� สด็​็จฯประพาสรวมทั้​้ง� เป็​็น สถานที่​่ม� หาชนได้​้เล่​่นเรื​ือ เสมื​ือนเมื่​่อ� ครั้​้ง� แผ่​่นดิ​ินกรุ​ุงศรี​ีอยุ​ุธยา แล้​้วโปรดให้​้ขุดุ คลอง ไขน้ำำ��จากคลองแสนแสบ ด้​้านทิ​ิศเหนื​ือก่​่อกำำ�แพงล้​้อมรอบกั้​้�นเขตพระราชฐาน พระราชทานนามว่​่า พระราชวั​ั ง ประทุ​ุ ม วั​ั น ๑ สร้​้ า งพระที่​่ � นั่​่ � ง ประทุ​ุ ม ภิ​ิ ร มย์​์ สำำ�หรับั เป็​็นที่​่ป� ระทั​ับแรม โดยได้​้เสด็​็จฯไปประทั​ับแรมครั้​้ง� แรกเมื่​่อ� เดื​ือน ๗ แรม ๔ ค่ำำ� � ปี​ีมะเส็​็ง พ.ศ. ๒๔๐๐ บริ​ิเวณด้​้านทิ​ิศใต้​้ริมิ สระนอก ข้​้างฝั่​่ง� ตะวั​ันตก โปรดฯ ให้​้สร้​้าง พระอารามวั​ัดประทุ​ุมวั​ันนารามหรื​ือวั​ัดปทุ​ุมวนาราม พระราชทานแด่​่สมเด็​็จพระเทพ ศิ​ิรินิ ทราบรมราชิ​ินี​ี และโปรดฯให้​้อาราธนาพระสงฆ์​์คณะธรรมยุ​ุตติ​ิกาจากวั​ัดบวรนิ​ิเวศ มาเป็​็นเจ้​้าอาวาสองค์​์แรก พระราชทานสมณศั​ักดิ์​์�เป็​็น พระครู​ูประทุ​ุมธาดา (กล่ำำ��) ครั้​้น� ต่​่อมาได้​้มี​ีการฉลองสมโภชพระอารามอย่​่างยิ่​่ง� ใหญ่​่ในปี​ี พ.ศ. ๒๔๑๐ โปรดฯให้​้เรี​ียก สระบั​ัวที่​่ท� รงสร้​้างใหม่​่รวมทั้​้ง� พื้​้�นที่​่ตำ� �ำ บลแห่​่งนี้​้ว่​่� า ปทุ​ุมวั​ัน *หั​ัวหน้​้าภาควิ​ิชาทั​ัศนศิ​ิลป์​์ คณะศิ​ิลปกรรมศาสตร์​์ จุ​ุฬาลงกรณ์​์มหาวิ​ิทยาลั​ัย ๑ พระราชวั​ังที่​่พ� ระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่หั� วั ทรงสร้​้างใหม่​่ ในกรุ​ุงเทพมหานครมี​ี ๓ แห่​่ง คื​ือ (๑) พระราชวั​ังประทุ​ุมวั​ัน (๒) พระราชวั​ังนั​ันทอุ​ุทยาน (๓) พระราชวั​ังสราญรมย์​์ รายละเอี​ียดดู​ูที่​่� “ตำำ�นานวั​ังเก่​่า”, ประชุ​ุมพงศาวดารฉบั​ับกาญจนาภิ​ิเษก เล่​่ม ๕, กรุ​ุงเทพฯ : กองวรรณกรรมและประวั​ัติ​ิศาสตร์​์, ๒๕๔๒, หน้​้า ๓๗๗.

10

วั​ัดปทุ​ุมวนาราม เป็​็นพระอารามหลวงชั้​้น� ตรี​ี ชนิ​ิดราชวรวิ​ิหาร (ภาพที่​่� ๑) พื้​้�นที่​่ภ� ายใน เขตพุ​ุทธาวาสมี​ีการวางแผนผั​ังสิ่​่�งก่​่อสร้​้างอาคารตามแนวแกนทิ​ิศตะวั​ันออก เรี​ียงลำำ�ดั​ับความสำำ�คั​ัญจาก พระอุ​ุโบสถ พระสถู​ูปทรงระฆั​ัง พระวิ​ิหาร อั​ันเป็​็น ลั​ักษณะการวางแผนผั​ังตามขนบนิ​ิยมที่​่ป� รากฏการสร้​้างพระอารามสำำ�คัญ ั ในรั​ัชสมั​ัย พระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว อาทิ​ิ วั​ัดตรี​ีทศเทพ กรุ​ุงเทพมหานคร และวั​ัดเสนาสนาราม จั​ังหวั​ัดพระนครศรี​ีอยุ​ุธยา๒ เป็​็นต้​้น อย่​่างไรก็​็ตาม พระอาราม แห่​่งนี้​้�ยั​ังมี​ีความพิ​ิเศษอี​ีกประการหนึ่​่�ง คื​ือ การสร้​้าง เรื​ือนพระศรี​ีมหาโพธิ​ิ หรื​ือ โพธิ​ิ ฆ ระ ซึ่​่ � ง เป็​็ น อาคารยกพื้​้� น ที่​่ � ส ร้​้ า งล้​้ อ มรอบพระศรี​ีมหาโพธิ์​์� ๓ ต่​่อเชื่​่อ� มไปกั​ับพระวิ​ิหาร ซึ่​่ง� ทำำ�ให้​้มี​ีกลุ่​่ม� อาคารสำำ�คัญ ั ๔ หลั​ัง แตกต่​่างจากพระอาราม แห่​่งอื่​่�นที่​่�พระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัวทรงสถาปนา บริ​ิเวณด้​้านหน้​้า พระอารามโปรดฯให้​้ขุดุ สระขนาดใหญ่​่ ๒ สระ ปลู​ูกปทุ​ุมชาติ​ินานาพั​ันธุ์​์� ทำำ�ให้​้พระอาราม แห่​่งนี้​้มี​ี� ความพิ​ิเศษที่​่ง� ดงาม ประดุ​ุจดั​ังลอยอยู่​่บ� นมหาโบกขรณี​ีขนาดใหญ่​่ นอกจากนี้​้� วั​ัดปทุ​ุมวนารามยั​ังมี​ีความสำำ�คัญ ั ยิ่​่ง� ในประวั​ัติศิ าสตร์​์ไทยด้​้วยเป็​็นสถานที่​่ป� ระดิ​ิษฐาน พระบรมราชสรี​ีรั​ังคาร พระราชสรี​ีรั​ังคารและพระอั​ัฐิ​ิแห่​่งราชสกุ​ุลมหิ​ิดล พระอุ​ุโบสถ พระอุ​ุโบสถเป็​็นอาคารก่​่ออิ​ิฐถื​ือปู​ูน ศิ​ิลปะรั​ัตนโกสิ​ินทร์​์รั​ัชกาลพระบาท สมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่หั� วั มี​ีบั​ันไดกลางทางขึ้​้น� ด้​้านทิ​ิศตะวั​ันออกและทิ​ิศตะวั​ันตก ชั้​้�นบนยกเป็​็นพื้​้�นพระระเบี​ียงเตี้​้�ย ๆ มี​ีแนวลู​ูกกรงตั้​้�งสลั​ับกั​ับเสาพาไลรู​ูปสี่​่�เหลี่​่�ยม โคนเสาพาไลประดั​ับแผ่​่นศิ​ิลาสี​ีเขี​ียวจำำ�หลักั เป็​็นใบเสมาลายดอกบั​ัวในแจกั​ันแบบจี​ีน ตั้​้�งบนฐานสิ​ิงห์​์ บริ​ิเวณรอบพระอุ​ุโบสถก่​่อกำำ�แพงกรุ​ุกระเบื้​้�องปรุ​ุเคลื​ือบสี​ีเขี​ียวที่​่� ๒ พระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว ทรงสถาปนาพระอารามวั​ัดตรี​ีทศเทพกรุ​ุงเทพ

มหานครและวั​ัดเสนาสนาราม จั​ังหวั​ัดพระนครศรี​ีอยุ​ุธยา ในปี​ี พ.ศ. ๒๔๐๖ ๓ ต้​้นโพธิ์​์ที่� นำ�่ �ำ มาปลู​ูก ณ วั​ัดปทุ​ุมวนารามนั้​้น� ผู้​้�สำำ�เร็​็จราชการแทนพระองค์​์สมเด็​็จพระราชิ​ินี​ีนาถ วิ​ิคตอเรี​ีย แห่​่งราชอาณาจั​ักรอั​ังกฤษ ที่​่�ประจำำ�อยู่​่� ณ ประเทศอิ​ินเดี​ีย ได้​้เชิ​ิญเมล็​็ดพั​ันธุ์​์� พระศรี​ีมหาโพธิ​ิและใบพระศรี​ีมหาโพธิ​ิจากพุ​ุทธคยา นำำ�ขึ้​้�นทู​ูลเกล้​้าถวายพระบาทสมเด็​็จ พระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว เมื่​่�อปี​ี พ.ศ. ๒๔๐๗ ต่​่อมาได้​้ทรงเพาะเมล็​็ดงอกงามขึ้​้�นหลายต้​้น โปรดให้​้อั​ัญเชิ​ิญไปปลู​ูก ณ พระอารามสำำ�คั​ัญหลายแห่​่ง อาทิ​ิ พระสมุ​ุทรเจดี​ีย์​์จั​ังหวั​ัด สมุ​ุทรปราการ วั​ัดบวรนิ​ิเวศวิ​ิหาร และวั​ัดปทุ​ุมวนาราม กรุ​ุงเทพมหานคร และในคราวฉลอง วั​ัดปทุ​ุมวนารามเมื่​่�อปี​ี พ.ศ. ๒๔๑๐ โปรดให้​้นิ​ิมนต์​์พระสงฆ์​์ ๑๕ รู​ูป มาเจริ​ิญพระพุ​ุทธมนต์​์ ที่​่�เรื​ือนพระศรี​ีมหาโพธิ​ิ

11

บนสั​ันกำำ�แพงทั้​้ง� ๘ ทิ​ิศ ประดั​ับเสมาจำำ�หลักั หิ​ินตั้​้ง� บนฐานสิ​ิงห์​์ ลักั ษณะเป็​็นแท่​่งหิ​ินทรง สี่​่เ� หลี่​่ย� มยอดแหลมสลั​ักรู​ูปพญานาคที่​่มุ� มุ ทั้​้ง� ๔ ตรงกลางผู​ูกลายรั​ัดอกเป็​็นรู​ูปดอกบั​ัว ส่​่วนหลั​ังคาพระอุ​ุโบสถเป็​็นมุ​ุขลด ๒ ชั้​้น� มุ​ุงกระเบื้​้อ� งกาบกล้​้วย ปลายชายคาประดั​ับ กระเบื้​้อ� งเชิ​ิงชายลายเทพพนม หน้​้าบั​ันพระอุ​ุโบสถเป็​็นเครื่อ�่ งไม้​้ลำ�ย ำ องตามแบบศิ​ิลปะ ไทยประเพณี​ี ที่​่�ส่​่วนกลางหน้​้าบั​ันแกะเป็​็นรู​ูปอุ​ุณาโลมภายในจำำ�หลั​ัก พระบรมราช สั​ัญลั​ักษณ์​์ประจำำ�รัชั กาลพระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หัวั รู​ูปพระมหามงกุ​ุฏ ประดิ​ิษฐานบนพานแว่​่นฟ้​้าตกแต่​่งด้​้วยลายกระหนก เหนื​ือขึ้​้�นไปล้​้อมกรอบเป็​็นลาย กระหนกเปลวผู​ูกประกอบเป็​็นช่​่อกระหนกนกคาบ เบื้​้�องล่​่างจำำ�หลักั รู​ูปสระบั​ัวลงรั​ัก ปิ​ิดทองประดั​ับกระจก ภายในพระอุ​ุ โ บสถประดิ​ิ ษ ฐานพระพุ​ุ ท ธปฏิ​ิ ม า พระสายน์​์ ( พระใส) ศิ​ิลปะล้​้านช้​้าง ที่​่เ� บื้​้�องหลั​ังเป็​็นซุ้​้�มประดั​ับกระจกสี​ี ตอนบนแกะสลั​ักและประดั​ับลาย ปู​ูนปั้​้�นรู​ูปดอกพุ​ุดตาน ผู​ูกกระหวั​ัดเป็​็นช่​่อปลายกรอบซุ้​้�มปั้​้�นรู​ูปพญานาค ๗ เศี​ียร ที่​่แ� ผ่​่นไม้​้ด้า้ นหลั​ังซุ้​้�มเขี​ียนอั​ักษรขอมสี​ีทองภาษามคธบนพื้​้�นสี​ีแดงชาด เป็​็นพระคาถา ตำำ�นานพระสายน์​์ พระราชนิ​ิพนธ์​์ในพระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว การประดิ​ิษฐานพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาพระสายน์​์ มี​ีปรากฏหลั​ักฐานจากพระราชพงศาวดาร กรุ​ุงรั​ัตนโกสิ​ินทร์​์รั​ัชกาลที่​่� ๔ ว่​่า ครั้​้�น ณ วั​ันอั​ังคาร เดื​ือนอ้​้าย ขึ้​้�น ๑๕ ค่ำำ��ปี​ีมะเส็​็ง จ.ศ.๑๒๑๙ (พ.ศ. ๒๔๐๐) พระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัวได้​้เสด็​็จฯ โดย กระบวนเรื​ือพยุ​ุหยาตราชลมารค แห่​่ขึ้​้�นไปรั​ับ พระสายน์​์ (ใส) และพระแสน ณ วั​ัดเขมาภิ​ิรตาราม นนทบุ​ุรี​ี มาประดิ​ิษฐานเป็​็นพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาประธานภายใน พระอุ​ุโบสถวั​ัดปทุ​ุมวนาราม๔ที่​่�ทรงสถาปนาขึ้​้�น๕โปรดฯให้​้มี​ีมหรสพสมโภชฉลอง ๔

ทิ​ิพากรวงศมหาโกษาธิ​ิบดี​ี (ขำำ� บุนุ นาค), เจ้​้าพระยา, พระราชพงศาวดารกรุ​ุงรั​ัตนโกสิ​ินทร์​์ รั​ัชกาลที่​่� ๔, พิ​ิมพ์​์ครั้​้ง� ที่​่� ๖ กรุ​ุงเทพฯ : บริ​ิษัทั อมริ​ินทร์​์พริ้​้น� ติ้​้ง� พั​ับลิ​ิชชิ่​่ง� จำำ�กัดั (มหาชน), ๒๕๔๘, หน้​้า ๑๒๔. ๕ พระราชกระแสรั​ับสั่​่�ง ในพระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่หั� วั จดหมายเหตุ​ุไม่​่ปรากฏ จ.ศ. หมายเลขที่​่� ๑๓๖๕/๖ “... แลเมื่​่�อพระไสมาถึ​ึงกรุ​ุงเก่​่า จึ่​่�งพระราชดำำ�ริ​ิว่​่าพระเสิ​ิมพระไสทั้​้�งสองพระองค์​์ เปนพระพุ​ุทธรู​ูปมี​ีชื่​่�อฤาเล่​่า แลเปนที่​่�นั​ับถื​ือของราษฎรเปนอั​ันมาก ไม่​่ควรจะให้​้เชิ​ิญ มาไว้​้ในพระนคร ควรจะให้​้ประดิ​ิศฐานอยู่​่�นอกพระนคร เหมื​ือนอย่​่างในแผ่​่นดิ​ิน พระบาทสมเด็​็จพระนั่​่�งเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว พระบางโปรดให้​้ไว้​้ ณ วั​ัดจั​ักรวรรดิ​ิราชาวาส พระแทรกคำำ�ให้​้ไว้​้ ณ วั​ัดคฤหบดี​ี พระฉั​ันสมอให้​้ไว้​้ ณ วั​ัดอั​ัปษรสวรรค....”

12

พระพุ​ุทธปฏิ​ิมา ต่​่อมาในปี​ี พ.ศ. ๒๔๐๑ (จ.ศ. ๑๒๒๐) พระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้า เจ้​้าอยู่​่หั� วั เสด็​็จฯพระราชดำำ�เนิ​ินทรงม้​้าพระที่​่นั่​่� ง� จากพระบรมมหาราชวั​ัง ไปทรงบรรจุ​ุ พระรั​ัศมี​ีพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาพระสายน์​์ ในพระอุ​ุโบสถ๖ (ภาพที่​่� ๒) สำำ�หรับั ภาพจิ​ิตรกรรมภายในพระอุ​ุโบสถ นั​ับเป็​็นตั​ัวอย่​่างของงานจิ​ิตรกรรม รั​ัชสมั​ัยพระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัวที่​่�ทรงคุ​ุณค่​่ายิ่​่�งอั​ันสะท้​้อนให้​้เห็​็น อิ​ิทธิ​ิพลและเทคนิ​ิคการเขี​ียนภาพแบบตะวั​ันตก ผสมผสานกั​ับรู​ูปแบบการเขี​ียน ภาพจิ​ิตรกรรมไทยประเพณี​ี นั​ับเป็​็นงานฝี​ีมื​ือช่​่างชั้​้�นครู​ูที่​่�งดงามที่​่�สุ​ุดแห่​่งหนึ่​่�ง นอกจากนี้​้� เนื้​้�อหาภาพจิ​ิตรกรรมยั​ังมี​ีความแตกต่​่างไปจากงานจิ​ิตรกรรมไทย ประเพณี​ีโบราณที่​่�มั​ักเคร่​่งครั​ัดระเบี​ียบการเขี​ียนภาพจิ​ิตรกรรมภายในพระอุ​ุโบสถ เรื่​่�องพุ​ุทธประวั​ัติ​ิและทศชาติ​ิชาดก สำำ �หรั ั บ ภาพจิ​ิ ต รกรรมภายในพระอุ​ุ โ บสถวั​ั ด ปทุ​ุ ม วนารามแต่​่เดิ​ิ ม มี​ี ความเข้​้าใจกั​ันว่​่า ถู​ูกไฟไหม้​้เมื่​่�อปี​ี พ.ศ. ๒๕๑๕ แล้​้วทำำ�การเขี​ียนขึ้​้�นใหม่​่แต่​่ข้​้อมู​ูล จากการสั​ัมภาษณ์​์ พระเทพญาณวิ​ิศิ​ิษฏ์​์ผู้​้�ช่​่วยเจ้​้าอาวาสวั​ัดปทุ​ุมวนารามท่​่านได้​้ กรุ​ุณาชี้​้แ� จงว่​่า ไฟไหม้​้พระอุ​ุโบสถในครั้​้ง� นั้​้น� ไหม้​้เฉพาะเครื่อ�่ งบนและหลั​ังคาพระอุ​ุโบสถ เพี​ียงบางส่​่วน มิ​ิได้​้มี​ีผลทำำ�ความเสี​ียหายแก่​่ภาพจิ​ิตรกรรมภาพจิ​ิตรกรรมภายใน พระอุ​ุโบสถ เป็​็นภาพชุ​ุดดั้​้�งเดิ​ิม มี​ีการอนุ​ุรั​ักษ์​์และซ่​่อมแซมเฉพาะส่​่วนที่​่�ชำำ�รุ​ุด โดย ช่​่างจากกรมศิ​ิลปากรทำำ�การลงสี​ีและลวดลาย จากนั้​้น� จึ​ึงเขี​ียนเส้​้นดิ่​่ง� ขี​ีดเส้​้นตรงเรี​ียง ตั้​้ง� ฉากไปตามแนวภาพที่​่ชำ� �รุ ำ ด ุ ซึ่​่ง� จะสั​ังเกตได้​้ในระยะใกล้​้ ภาพที่​่มี​ี� ความสมบู​ูรณ์​์ที่สุ�่ ดคื​ื ุ อ บริ​ิเวณผนั​ังเหนื​ือกรอบช่​่องหน้​้าต่​่างทั้​้�ง ๔ ด้​้านเขี​ียนเรื่​่อ� ง สุ​ุทัสั สนนครบนดาวดึ​ึง สเทวพิ​ิภพ สุ​ุทั​ัสสนนครบนดาวดึ​ึงสเทวพิ​ิภพ พื้​้�นที่​่ผนั � งั ภายในโดยรอบพระอุ​ุโบสถบริ​ิเวณเหนื​ือกรอบช่​่องหน้​้าต่​่างทั้​้ง� ๔ ด้​้าน มี​ีการเขี​ียนภาพที่​่�มี​ีความสั​ัมพั​ันธ์​์กั​ันต่​่อเนื่​่�องกั​ัน แสดงความหมายที่​่�บรรยาย ๖

เมื่อวันที่ ๑๓ ตุลาคม พ.ศ. ๒๕๕๔ สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้ากรมสมเด็จพระเทพ รัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ได้เสด็จพระราชดำ�เนินทรงยกฉัตรสุมพระอัฐิ สมเด็จ พระเจ้าพี่นางเธอฯ เจ้าฟ้ากัลยานิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ในรัชกาลที่ ๙ ขึ้นประดิษฐานเหนือพระสายน์ พระพุทธปฏิมาประธานในพระอุโบสถ

13

ภาพสวรรค์​์ชั้​้�นดาวดึ​ึงส์​์๗ ได้​้อย่​่างสมบู​ูรณ์​์ตามที่​่�ปรากฏในวรรณกรรมไตรภู​ูมิ​ิ โลกวิ​ินิ​ิจฉกถา โดยเน้​้นความสำำ�คั​ัญของภาพสระน้ำำ��ขนาดใหญ่​่และสวนสวรรค์​์ อั​ันเป็​็นปริ​ิมณฑลประจำำ�ทิ​ิศทั้​้�ง ๔ ของ สุ​ุทั​ัสสนมหานคร ภาพพระอิ​ินทร์​์และเหล่​่า เทพบริ​ิวาร แสดงความรื่​่�นเริ​ิงยิ​ินดี​ีเป็​็นที่​่รื่� ่�นรมย์​์สำ�ำ ราญหฤทั​ัย อั​ันเปรี​ียบได้​้กั​ับวาระ แรกในการสร้​้างพระอารามแห่​่งนี้​้� (ภาพที่​่ ๔ � ) 1. สุ​ุทัสั สนมหานคร : ผนั​ังทิ​ิศตะวั​ันตกด้​้านสกั​ัดฝั่​่ง� ตรงข้​้ามพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาประธาน เป็​็นฉากเริ่​่�มแรกของภาพจิ​ิตรกรรมเขี​ียนภาพ เมื​ืองสุ​ุทั​ัศน หรื​ือ สุ​ุทั​ัสสนมหานคร บนดาวดึ​ึงสเทวพิ​ิภพ โดยเขี​ียนภาพแนวต้​้นตาล ๗ ต้​้น๘ อั​ันเป็​็นเขตแดนกำำ�แพงรอบ คู​ูเมื​ืองมหานคร ระหว่​่างแนวต้​้นตาลมี​ี สระโบกขรณี​ี อั​ันแล้​้วด้​้วยบุ​ุญฤทธิ์​์� เป็​็นที่​่� ชื่​่�นชมโสมนั​ัสที่​่�ประพาสสุ​ุขสำำ�ราญรื่​่�นเริ​ิงบั​ันเทิ​ิงจิ​ิต แห่​่งเหล่​่าอมรเทพทั้​้�งหลาย สระโบกขรณี​ีนั้​้�นก็​็ดารดาษไปด้​้วยบั​ัวหลวงปั​ัญจปทุ​ุมชาติ​ิ ๕ ชนิ​ิด สำ�หรั ำ บั คำำ�บรรยายที่​่� ลายหน้​้ากระดานเหนื​ือกรอบประตู​ูพระอุ​ุโบสถความว่​่า “... เรื่​่�องนี้​้� เทพบุ​ุตรเทพธิ​ิดา... เมื​ืองสุ​ุทั​ัศนดาวดึ​ึงส์​์สวรรค์​์ บ้​้างลงเรื​ือทอง เรื​ือเงิ​ิน ประดั​ับไปด้​้วยแก้​้ว...รอบคู​ูเมื​ืองออกไป....” ภาพที่​่�ปรากฏในงานจิ​ิตรกรรม เขี​ียนภาพแนวต้​้นตาลซึ่​่�งเป็​็นเขตแดนล้​้อมรอบ สวรรค์​์ชั้​้�นดาวดึ​ึงส์​์และสุ​ุทั​ัสสนนครในชั้​้�นที่​่� ๔ โดยเขี​ียนเป็​็นแบบเหมื​ือนจริ​ิง (realistic) แสดงแสงและเงา รวมทั้​้�งระยะใกล้​้ไกล ตามแบบอิ​ิทธิ​ิพลศิ​ิลปะตะวั​ันตก ซึ่​่ง� ลั​ักษณะดั​ังกล่​่าว มิ​ิได้​้ต้​้องตามวรรณกรรมที่​่ก� ล่​่าวว่​่า ลำำ�ต้​้นและใบต้​้นตาลจะเป็​็น ทอง เงิ​ิน แก้​้วผลึ​ึกหรื​ือแก้​้วไพฑู​ูรย์​์ชนิ​ิดต่​่าง ๆ (ภาพที่​่ ๓ � ) ๗

ภาพจิ​ิตรกรรมภายในพระอุ​ุโบสถ บนผนั​ังเหนื​ือกรอบช่​่องหน้​้าต่​่างชุ​ุดนี้​้� ในอดี​ีตได้​้มี​ี การตี​ีความว่​่า แสดงภาพการเสด็​็จประพาสสระบั​ัว รอบ ๆ มี​ีเรื​ือพระที่​่�นั่​่�งลอยลำำ�อยู่​่�กลางสระ และดอกบั​ัวนานาชนิ​ิด ๘ การจั​ัดองค์​์ประกอบภาพ โดยการเขี​ียนภาพต้​้นตาล ๗ ต้​้น อาจเปรี​ียบได้​้กับั การเขี​ียนภาพ เขาสั​ัตตบริ​ิภัณ ั ฑ์​์ ภู​ูเขาวงแหวน ๗ ลู​ูก ล้​้อมรอบเขาพระสุ​ุเมรุ​ุ ซึ่​่ง� จะปรากฏในงานจิ​ิตรกรรมไทย ประเพณี​ีบนผนั​ังด้​้านหลั​ังพระพุ​ุทธปฏิ​ิมา ประธานภายในพระอุ​ุโบสถ ตามแบบแผนเดิ​ิมสมั​ัยรัตั น โกสิ​ินทร์​์ตอนต้​้น รายละเอี​ียดดู​ูที่​่� ศิ​ิลปากร, กรม, วรรณกรรมสมั​ัยรั​ัตนโกสิ​ินทร์​์ เล่​่ม ๒ (ไตรภู​ูมิ​ิโลกวิ​ินิจิ ฉยกถา), กรุ​ุงเทพฯ : กองวรรณคดี​ีและประวั​ัติศิ าสตร์​์, ๒๕๓๕, หน้​้า ๙๕๐-๙๕๒ .

14

ภายในแนวต้​้นตาล เขี​ียนภาพคู​ูเขื่​่อ� นของเมื​ืองสุ​ุทัสั สนนครและสระโบกขรณี​ี เป็​็นที่​่�เสด็​็จประพาสแก่​่เหล่​่าเทพเทวา มี​ีทิ​ิพยนาวาลอยลำำ�อยู่​่� โดยตกแต่​่งโขนเรื​ือ ด้​้วยลายกระหนกและรู​ูปสั​ัตว์​์หิ​ิมพานต์​์ ประเภทเดี​ียวกั​ับเรื​ือพระราชพิ​ิธี​ีในกระบวน เรื​ือพยุ​ุหยาตราทางชลมารค ที่​่�กลางนาวามี​ีบุ​ุษบกยอดทรงมณฑปตั้​้�งบนฐานสิ​ิงห์​์ เป็​็นที่​่�ประทั​ับของเทพบุ​ุตรและเทพธิ​ิดามี​ี ธงสามชาย๙ประดั​ับ ภายในเรื​ือมี​ีเทพ เทวานั่​่�งชี้​้�ชวนชมเหล่​่าปทุ​ุมชาติ​ินานาชนิ​ิดและเป็​็นที่​่�น่​่าสั​ังเกตว่​่าไม่​่ต้​้องมี​ีฝี​ีพาย พายเรื​ือ เนื่​่�องด้​้วยทิ​ิพยนาวาจะลอยเลื่​่�อนไปด้​้วยจิ​ิตปรารถนา ตามที่​่�ปรากฏใน ไตรภู​ูมิ​ิโลกวิ​ินิ​ิจฉยกถา 2. จิ​ิตรลดาวั​ันอุ​ุทยานและจิ​ิตรลดาโบกขรณี​ี : ผนั​ังด้​้านทิ​ิศใต้​้ห้​้องด้​้านนอก แสดงภาพเหล่​่าเทพบุ​ุตรเทพธิ​ิดามาประชุ​ุมกั​ัน ชมสวนจิ​ิตรลดาวั​ัน แลลงสรงสนาน ในจิ​ิตรลดาโบกขรณี​ีซึ่​่ง� เป็​็นอุ​ุทยานและโบกขรณี​ีที่​่อ� ยู่​่�ด้​้านทิ​ิศตะวั​ันออกของสุ​ุทัสั สน นคร มี​ีการขั​ับร้​้องเล่​่นเครื่​่�องดุ​ุริ​ิยางค์​์ต่​่าง ๆ (ภาพที่​่� ๕) ภายในสวนจิ​ิตรลดาวั​ัน มี​ีสระน้ำำ��ขนาดใหญ่​่ชื่​่�อว่​่า จิ​ิตรลดาโบกขรณี​ี มี​ีขนาดความยาว ความกว้​้าง และความลึ​ึกเท่​่ากั​ับ ๑๐๐โยชน์​์ มี​ีบันั ไดลงสู่​่ส� ระก่​่อด้​้วย อิ​ิฐเงิ​ิน อิ​ิฐทองและอิ​ิฐแก้​้ว ภายในสระจิ​ิตรลดาโบกขรณี​ี ปลู​ูกดอกบั​ัว ๕ ชนิ​ิด มี​ีเรื​ือที่​่� ตกแต่​่งด้​้วยบุ​ุษบกลอยลำำ�อยู่​่�สำำ�หรั​ับเทพเทวาประพาสชมสระ ปรากฏในข้​้อความ พรรณนาตอนที่​่เ� หล่​่าเทพเทวา เสด็​็จมารื่น�่ เริ​ิงต่​่าง ๆ เช่​่นเดี​ียวกั​ับคำำ�บรรยายภาพจิ​ิตรกรรม “... หมู่​่�อมรเทพนิ​ิกร แต่​่บรรดามาสโมสรชุ​ุมชวนกั​ันเล่​่นที่​่�ใน จิ​ิตรลดา สระนั้​้น� บ้​้างขั​ับบ้​้างร้​้อง ส่​่งสำำ�เนี​ียงเสนาะสนั่​่�น ก้​้องวั​ังเวงวิ​ิเวกจั​ับจิ​ิต เป็​็นนิ​ิจนิ​ิรั​ันดร์​์ ทุ​ุกวั​ันบ่​่มิ​ิรู้​้�ขาด...” ภาพที่​่�ปรากฏในงานจิ​ิตรกรรม จิ​ิตรลดาวั​ันอุ​ุทยานเป็​็นสวนสวรรค์​์ด้​้านทิ​ิศตะวั​ัน ออกของเมื​ือง สุ​ุทั​ัสสนมหานคร ภายในสวนมี​ีพลั​ับพลาตรี​ีมุ​ุข ยอดทรงมณฑปเป็​็น ที่​่�ประทั​ับของเหล่​่าเทพเทวากลางสวนสวรรค์​์ที่​่�บริ​ิเวณลานพลั​ับพลาและริ​ิมสระตก แต่​่งด้​้วยกระถางลายครามปลู​ูกบั​ัว และกระถางศิ​ิลาจำำ�หลักั แบบเดี​ียวกั​ับการประดั​ับ ตกแต่​่งภายในพระอาราม ๙

ธงสามชาย ลั​ักษณะเป็​็นธงรู​ูปสามเหลี่​่ย� มมุ​ุมฉาก ปลายธงมี​ี ๓ แฉก เป็​็นสามชายลดหลั่​่�นกั​ัน มั​ักใช้​้ในการนำำ�ริ้​้�วกระบวน เป็​็นธงชั​ัยแห่​่งชั​ัยชนะ อั​ันมี​ีความหมายเกี่​่�ยวข้​้องกั​ับสั​ัญลั​ักษณ์​์ ๑ ใน ๘ เครื่​่�องหมายมงคลที่​่�ปรากฏในศาสนาพราหมณ์​์ ประกอบด้​้วย คฑา, สั​ังข์​์, จั​ักร, ธงสามชาย, โคอุ​ุสุ​ุภราช, หม้​้อน้ำำ��มนต์​์, ขอสั​ับช้​้าง และอุ​ุณหิ​ิส

15

ใกล้​้กั​ับขอบจิ​ิตรลดาโบกขรณี​ี มี​ีเหล่​่าเทพเทวาแสดงความรื่​่�นเริ​ิงยิ​ินดี​ี บรรเลงดุ​ุริ​ิยสั​ังคี​ีต ปี่​่�พาทย์​์เครื่​่�อง ๕ หรื​ือ ปี่​่�พาทย์​์พิ​ิธี​ี ประกอบด้​้วย ตะโพน กลองทั​ัด ระนาดเอก ฆ้​้องวงใหญ่​่ ปี่​่�ใน และฉิ่​่�งซึ่​่�งเป็​็นเครื่​่�องดนตรี​ีที่​่�ใช้​้บรรเลงใน พระราชพิ​ิธี​ี ภายในสระจิ​ิตรลดาโบกขรณี​ีมี​ีทิ​ิพยนาวาลอยลำำ�ไปด้​้วยจิ​ิตปรารถนา ท่​่ามกลางเหล่​่าปทุ​ุมชาติ​ิชนิ​ิดต่​่างๆรู​ูปสั​ัณฐานของทิ​ิพยนาวา มี​ีโขนเรื​ือประดั​ับด้​้วย รู​ูปสั​ัตว์​์หิ​ิมพานต์​์ อาทิ​ิ รู​ูปหงส์​์ นาคราช ปั​ักษาประกอบลายกระหนกที่​่�กลางลำำ�เรื​ือ เป็​็นบุ​ุษบกทรงมณฑปยอดแหลมเป็​็นประทั​ับของเทพเทวา เฉกเช่​่นเดี​ียวกั​ับทิ​ิพยนาวา ในสระโบกขรณี​ีอื่​่�น ๆ ในดาวดึ​ึงสเทวพิ​ิภพ ๓. ปารุ​ุสกวั​ันอุ​ุทยานและปารุ​ุสกโบกขรณี​ี : ผนั​ังด้​้านทิ​ิศใต้​้ห้​้องด้​้านใน เขี​ียนภาพปารุ​ุสกวั​ันอุ​ุทยานและปารุ​ุสกโบกขรณี​ีซึ่​่�งตั้​้�งอยู่​่�ด้​้านทิ​ิศใต้​้ของสุ​ุทั​ัสสน มหานคร เป็​็นเขตอุ​ุทยานไม้​้มะปราง และไม้​้ลิ้​้�นจี่​่� สถานที่​่�นี้​้�เป็​็นที่​่�ท่​่องเที่​่�ยวของ เหล่​่าเทพเทวา ผู้​้�ที่​่�เข้​้าไปในสวนนี้​้�จะมี​ีจิ​ิตใจกล้​้าหาญ “... วั​ัดแต่​่ข้​้างเสาเขื่​่�อนชั้​้�นนอกด้​้านข้​้าง ทั​ักษิ​ิณทิ​ิศ ออกไปได้​้ ๒๐ โยชน์​์ จึ​ึงถึ​ึงสวนสวรรค์​์อั​ันชื่​่�อว่​่า ปารุ​ุสกวั​ันอุ​ุทยานที่​่�ประพาสบรมสุ​ุขสำำ�ราญแห่​่ง เทวบุ​ุตรแลเทวธิ​ิดา ... เทพบุ​ุตรทั้​้�งหลาย แต่​่บรรดาที่​่�เข้​้าไปในสวนอุ​ุทยานนั้​้�น ย่​่ อ มมี​ี จิ ิ ต สุ​ุ ภ าพแกล้​้ ว กล้​้ า กว่​่ า ปรกติ​ิ แต่​่ ก่ ่ อ นเมื่​่ � อ อยู่​่� ภ ายนอกสวนหา แกล้​้วกล้​้าไม่​่ ครั้​้�นเข้​้าไปในภายในสวนสวรรค์​์ด้​้านข้​้างทิ​ิศทั​ักษิ​ิณนั้​้�นกาลใด จิ​ิ ตก็ ็ เ หี้​้� ย มหาญคิ​ิ ด อ่​่ า นการณรงค์​์ ส งครามปรารถนาจะต่​่ อ ยุ​ุ ท ธ์​์ จะตี​ีทั​ัพจั​ับอสู​ูร จะพิ​ิฆาตฆ่​่าอสู​ูรในกาลนั้​้�น อาศั​ัยเหตุ​ุที่​่�สวนสวรรค์​์กระทำำ� จิ​ิตแห่​่งเทพเจ้​้าให้​้เหี้​้�ยมหาญให้​้คิ​ิดอ่​่านการสงครามฉะนี้​้� นามบั​ัญญั​ัติ​ิชื่​่�อว่​่า ปารุ​ุสกวั​ันอุ​ุทยาน จึ​ึงปรากฏมี​ีเพราะเหตุ​ุอั​ันนั้​้�น....”๑๐ ภายในสวนสวรรค์​์ปารุ​ุสกวั​ันนั้​้�นมี​ีสระ ปารุ​ุสโบกขรณี​ี มี​ีความกว้​้าง ยาว ลึ​ึกเท่​่ากั​ัน คื​ือ ๑๐๐ โยชน์​์ มี​ีดอกปทุ​ุมชาติ​ิแลอุ​ุบลชาติ​ินานาชนิ​ิด ขอบขั้​้�นเชิ​ิงบั​ันได ก่​่อด้​้วย อิ​ิฐทอง อิ​ิฐแก้​้ว เหมื​ือนอย่​่างสระโบกขรณี​ีอื่​่�น ๆ ในสระนั้​้�นมี​ีทิ​ิพยนาวา คื​ือ เรื​ือเงิ​ิ น เรื​ือทอง และเรื​ือแก้​้ ว มี​ีกุ​ุ ฎ าคารบุ​ุ ษ บก ตกแต่​่งด้​้ ว ยลวดลายวิ​ิ จิ​ิ ต ร ที่​่�ริ​ิมขอบสระ มี​ีพั​ันธุ์​์�พฤกษาผลิ​ิดอกออกผลบานไสวหากเทพเทวาประสงค์​์ดอก หรื​ือผล ก็​็จะลอยลงมาสู่​่�เงื้​้�อมพระหั​ัตถ์​์ สำำ�หรั​ับฉากดั​ังกล่​่าวมี​ีคำำ�บรรยายที่​่�มี​ี ความสั​ัมพั​ันธ์​์กั​ับภาพจิ​ิตรกรรมว่​่า ๑๐

วรรณกรรมสมัยรัตนโกสินทร์ เล่ม ๒ (ไตรภูมิโลกวินิจฉยกถา), หน้า ๙๕๗.

16

“... เรื่​่ � อ งนี้​้� เทพบุ​ุ ต ร เทพธิ​ิ ด า มาประชุ​ุ ม กั​ัน ชม สวนปารุ​ุ ส กวั​ั น ... แลปารุ​ุสกโบกขรณี​ี ในสวนปารุ​ุสกวั​ันนั้​้�น มี​ีต้​้นมะปราง แลต้​้นลิ้​้�นจี่​่�มากนั​ัก แต่​่ บั​ั นดาเทพบุ​ุ ต ร ที่​่� ไ ด้​้ ไ ปในสวนนี้​้� มี​ี ศ รี​ี ก ายแดงกว่​่ า ปรกติ​ิ แ ต่​่ ก่ ่ อ น แล้​้วมี​ีจิ​ิตรกล้​้าหาร คิ​ิดกระทำำ�การณรงค์​์สงครามกั​ับหมู่​่�อสู​ูร....” ภาพที่​่�ปรากฏในงานจิ​ิตรกรรม ภาพปารุ​ุสกโบกขรณี​ี สระโบกขรณี​ีเบื้​้�องทิ​ิศใต้​้ ของสุ​ุ ทั ั ส สนมหานคร เป็​็ น ภาพที่​่ � ต่​่ อเชื่​่ � อ มกั​ั บ แนวสวนจิ​ิ ต รลดาวั​ั น มี​ีการ เขี​ียนภาพสระด้​้วยการใช้​้ หลั​ักทั​ัศนี​ียวิ​ิทยา (perspective) โดยเส้​้นมุ​ุมของขอบสระ ด้​้านทิ​ิศตะวั​ันตกเฉี​ียงใต้​้ มี​ีแนวเส้​้นที่​่�ทำำ�องศาตั้​้�งฉากกั​ับมุ​ุมเดี​ียวกั​ันของพระอุ​ุโบสถ (ภาพที่​่� ๔) บริ​ิ เ วณมุ​ุ ม ขอบสระมี​ีพลั​ั บ พลาตรี​ีมุ​ุ ข ยกพื้​้� น สู​ูง ส่​่วนยอดทรงปรางค์​์ มี​ีบั​ันไดทางขึ้​้น� ๓ ทาง เป็​็นที่​่ป� ระทั​ับสั​ังสรรค์​์ของเหล่​่าเทพเทวา ถั​ัดไปอี​ีกฝั่ง�่ ใกล้​้ขอบสระ มี​ีศาลาที่​่�พั​ัก ภายในศาลามี​ีเหล่​่าเทพบุ​ุตร นั่​่�งเอกเขนกสั​ังสรรค์​์กำำ�ลั​ังร่ำำ��ทิ​ิพยสุ​ุรา ที่​่�เมามายฮึ​ึกเหิ​ิมจะมี​ีสี​ีกายแดงเข้​้มกว่​่าปรกติ​ิ จั​ับคู่​่�ประลองต่​่อยุ​ุทธรณรงค์​์ด้​้วย ทิ​ิพยอาวุ​ุธคื​ือ พระขรรค์​์ เข้​้าต่​่อสู้​้�อยู่​่�ที่​่�ด้​้านนอกศาลา (ภาพที่​่� ๖) เบื้​้�องหลั​ังศาลามี​ี แนวสวนมะปรางและสวนลิ้​้�นจี่​่�กำำ�ลั​ังผลิ​ิดอกออกผล ไกลออกไปมองเห็​็นป้​้อมและ กำำ�แพงคู​ูเมื​ืองลั​ักษณะเป็​็นป้​้อม ๘ เหลี่​่�ยม คล้​้ายป้​้อมมหากาฬ ภายในสระปารุ​ุสก โบกขรณี​ีมี​ีทิ​ิพยนาวาลอยลำำ�อยู่​่� ท่​่ามกลางเหล่​่าปทุ​ุมชาติ​ิ ๔. สระเอราวั​ัณ : ผนั​ังเบื้​้�องหลั​ังพระสายน์​์ปฏิ​ิมา เขี​ียนภาพสระบั​ัวใน กิ่​่�งงาช้​้างเอราวั​ัณ ช้​้างเอราวั​ัณเป็​็นเทพพาหนะของสมเด็​็จพระอมริ​ินทราธิ​ิราช (พระอิ​ิ น ทร์​์ ) โดยปรกติ​ิ จ ะเป็​็ น เทพบุ​ุ ต ร เมื่​่ � อ พระอิ​ิ น ทร์​์ จ ะเสด็​็ จ ไปในที่​่ � ใ ด ครั้​้�นเมื่​่�อทรงระลึ​ึก เอราวั​ัณเทพบุ​ุตร ก็​็จะมาประดิ​ิษฐานอยู่​่�ในที่​่�เฉพาะพระพั​ักตร์​์ แล้​้ ว นฤมิ​ิ ต กายเป็​็ น ช้​้ า ง มี​ีขนาดลำำ �ตั ั ว และความสู​ูงเท่​่ากั​ั บ ๑๕๐ โยชน์​์ นฤมิ​ิตกระพองเศี​ียรจำำ�นวน ๓๓ เศี​ียร ขนาด ๓๐๐ เส้​้น กระพองกลางมี​ีขนาดใหญ่​่ ที่​่�สุ​ุดเป็​็นที่​่�ประทั​ับกว้​้าง ๓๐ โยชน์​์ มี​ีนามปรากฏชื่​่�อว่​่า สุ​ุทั​ัสสนะ เบื้​้�องบนกระพอง นี้​้ป� ระดิ​ิษฐานมณฑปแก้​้วสู​ูง ๑๒ โยชน์​์ ประดั​ับด้​้วยธงทิ​ิวแก้​้ว ๗ ประการ มี​ีกระพรวน กระดึ​ึงและใบโพแก้​้วเรี​ียงรายเป็​็นแถว เมื่​่อ� ต้​้องลมก็​็จะเกิ​ิดเสี​ียงประดุ​ุจทิ​ิพยสั​ังคี​ีตที่​่� กลางมณฑปมี​ีบั​ัลลังั ก์​์แก้​้วมณี​ีขนาดความสู​ูง ๑ โยชน์​์ เป็​็นที่​่ป� ระทั​ับของพระอิ​ินทร์​์๑๑ บริ​ิเวณกึ่​่�งกลางเหนื​ือกรอบประตู​ู ปรากฏคำำ�บรรยายภาพจิ​ิตรกรรม ดั​ังนี้​้� ๑๑

เรื่องเดียวกัน, หน้า ๙๙๐-๙๙๑.

17

“... เรื่​่�องนี้​้� เทพบุ​ุตร เทพธิ​ิดามาประชุ​ุมกั​ัน ชมสระบั​ัว ในงาช้​้างเอราวั​ัณ งาหนึ่​่�งเป็​็นสระบั​ัว ๗ สระ สระหนึ่​่�งมี​ีบั​ัว ๗ กอ กอหนึ่​่�งนั้​้�นมี​ี....” ภาพที่​่�ปรากฏในงานจิ​ิตรกรรม แสดงภาพกอบั​ัวภายในโบกขรณี​ีซึ่​่ง� อยู่​่ใ� นกิ่​่ง� งาช้​้าง เอราวั​ัณ (ภาพที่​่� ๗) ที่​่�เบื้​้�องบนของดอกปทุ​ุมชาติ​ิเขี​ียนเป็​็นท้​้องฟ้​้าและมี​ีหมู่​่�เมฆ ลงสี​ีพื้​้�นน้ำำ��เงิ​ินเข้​้ม (indigo) ในกลุ่​่�มเมฆไล่​่โทนวรรณะสี​ี (value) จากสี​ีเข้​้มต่​่อเนื่​่�อง ลงมาเป็​็นปุ​ุยเมฆสี​ีอ่​่อนจรดโบกขรณี​ี โดยมี​ีเหล่​่าเทพเทวาและนางฟ้​้าจั​ับกลุ่​่ม� ฟ้​้อนรำำ� เหาะลงมารื่​่�นเริ​ิงยิ​ินดี​ี เบื้​้�องล่​่างที่​่�เป็​็นโบกขรณี​ีเขี​ียนภาพดอกบั​ัวขนาดใหญ่​่ ๗ ดอก เรี​ียงไล่​่ระดั​ับเป็​็นรู​ูปปี​ีกกาเป็​็นแนวลดหลั่​่�นกั​ัน ลั​ักษณะดั​ังกล่​่าว อาจเปรี​ียบเที​ียบได้​้ กั​ับการจั​ัดองค์​์ประกอบภาพเขาพระสุ​ุเมรุ​ุและเขาสั​ัตบริ​ิภั​ัณฑ์​์ที่​่�เขี​ียนบนผนั​ังสกั​ัด หลั​ังพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาประธานภายในพระอุ​ุโบสถสมั​ัยรัตั นโกสิ​ินทร์​์ตามแบบจิ​ิตรกรรม ไทยประเพณี​ี ภายในกลี​ีบบั​ัวทั้​้�ง ๗ มี​ีนางฟ้​้าฟ้​้อนรำำ�ด้​้วยท่​่วงที​ีงดงามตามแบบ นาฏยลั​ักษณ์​์ พื้​้�นที่​่�ถั​ัดลงมาเขี​ียนเป็​็นรู​ูปดอกบั​ัวและพั​ันธุ์​์�พื​ืชน้ำำ��ลั​ักษณะต่​่าง ๆ แบบเหมื​ือนจริ​ิงตามธรรมชาติ​ิ เบื้​้�องล่​่างเหนื​ือกรอบประตู​ู มี​ีเหล่​่าเทพบุ​ุตรต่​่างชี้​้ช� วน ชมโบกขรณี​ีในกิ่​่�งงาช้​้างเอราวั​ัณ ภาพจิ​ิตรกรรมดั​ังกล่​่าวนั​ับเป็​็นความงดงามทั้​้�งด้​้าน สุ​ุนทรี​ียศาสตร์​์และความหมายทางประติ​ิมานวิ​ิทยา ตลอดจนเทคนิ​ิคเชิ​ิงช่​่างที่​่�มี​ี ความโดดเด่​่นและสำำ�คั​ัญที่​่�สุดภ ุ าพหนึ่​่�ง ๕. มิ​ิสสกวั​ันอุ​ุทยานและมิ​ิสสกโบกขรณี​ี : ผนั​ังด้​้านทิ​ิศเหนื​ือห้​้องด้​้านใน เขี​ียนภาพมิ​ิสสกวั​ันอุ​ุทยานและมิ​ิสสกโบกขรณี​ีซึ่​่ง� ตั้​้�งอยู่​่ด้� า้ นทิ​ิศตะวั​ันตกของสุ​ุทัสั สน มหานคร๑๒ ภายในมิ​ิสสกวั​ันอุ​ุทยาน มี​ีสระชื่​่อ� มิ​ิสสกโบกขรณี​ี เป็​็นที่​่ป� ระพาสรื่​่น� รมย์​์ แก่​่เหล่​่าเทพเทวา สำำ�หรับั คำำ�บรรยายภาพจิ​ิตรกรรม สอดคล้​้องกั​ับข้​้อความที่​่ป� รากฏ ในไตรภู​ูมิ​ิโลกวิ​ินิ​ิจฉยกถา ที่​่�กล่​่าวมาในเบื้​้�องต้​้นดั​ังนี้​้� “... เทพบุ​ุตร เทพธิ​ิดา มาประชุ​ุมกั​ันชมสวน...ในสระมิ​ิสกโบกขรณี​ี ในสระนั้​้น� มี​ี.... บุ​ุศบกแลธงปั​ักน่​่าเรื​ือท้​้าย... (เรื​ือแล่​่นไปเอง) ตามจิ​ิตรของเทพดา ไม่​่ต้​้องพาย... ปลู​ูกดอกบั​ัว... เทพยดา....” ภาพที่​่�ปรากฏในงานจิ​ิตรกรรม มิ​ิสสกวั​ันอุ​ุทยานเป็​็นสวนสวรรค์​์อุทุ ยานประจำำ�ทิศิ ตะวั​ันตกของ สุ​ุทั​ัสสนมหานคร เป็​็นสถานที่​่�ที่​่�มี​ีความรื่​่�นรมย์​์ กลางสวนมี​ีพลั​ับพลา ที่​่ป� ระทั​ับของเหล่​่าเทพเทวา เฉกเช่​่นอุ​ุทยานสวรรค์​์อื่น�่ ๆ เขี​ียนเป็​็นรู​ูปพลั​ับพลาตรี​ีมุ​ุข ๑๒

เรื่องเดียวกัน, หน้า ๙๕๘-๙๕๙.

18

หลั​ังคาซ้​้อนลดชั้​้�นลดหลั่​่�นกั​ันไป ส่​่วนยอดเป็​็นทรงมณฑปประดั​ับด้​้วยซุ้​้�มบั​ันแถลง ถั​ัดลงมาเบื้​้�องล่​่างเป็​็นศาลาท่​่าน้ำำ�� วางตั​ัวต่​่อเชื่​่�อมกั​ับพลั​ับพลา มี​ีเทพบุ​ุตรนั่​่�ง เอกเขนกสนทนากั​ับเทพบุ​ุตรอี​ีกองค์​์หนึ่​่�ง (ภาพที่​่� ๘) ถั​ัดจากสวนมิ​ิสสกวั​ันอุ​ุทยาน เป็​็นแนวกำำ�แพงกั้​้�นอาณาเขตอุ​ุทยานที่​่�เชื่​่�อมต่​่อกั​ับนั​ันทาโบกขรณี​ีในฉากถั​ัดไป เหนื​ือขึ้​้�นไปบนท้​้องนภากาศ มี​ีเหล่​่าเทพเทวาเหาะทะยานลอยมาเป็​็นหมู่​่�คณะ ไกลออกไปเป็​็นแนวทิ​ิวเขาตั้​้�งตระหง่​่านอยู่​่เ� บื้​้อ� งหลั​ังประกอบกั​ับราวป่​่า ลั​ักษณะการ เขี​ียนไม้​้ยื​ืนต้​้นในสวนสวรรค์​์ เขี​ียนเป็​็นแนวตั้​้ง� สู​ูงขึ้​้น� ทอดตั​ัวออกไปตามระยะใกล้​้-ไกล แบบเดี​ียวกั​ับที่​่ป� รากฏในงานจิ​ิตรกรรมตะวั​ันตก ที่​่ก� ลางสวนสวรรค์​์ คื​ือมิ​ิสสกโบกขรณี​ี มี​ีการเขี​ียนภาพตามหลั​ักทั​ัศนี​ียวิ​ิทยา (perspective) เปิ​ิดให้​้เห็​็นขอบสระทั้​้�งสองด้​้าน ภายในสระมี​ีทิ​ิพย นาวาลอยลำำ � อยู่​่ � ด้ ้ ว ยตามจิ​ิ ต ของเทพยดา ท่​่ามกลางเหล่​่าปทุ​ุ ม ชาติ​ิ อั​ันประกอบด้​้วยส่​่วนต่​่าง ๆ ทั้​้�งดอกบั​ัว ใบบั​ัว รากบั​ัว และเหง้​้าบั​ัวสลั​ับสล้​้างกั​ับ พั​ันธุ์​์�พื​ืชน้ำำ�� อาทิ​ิ กระจั​ับ สมดั​ังที่​่�พรรณนาไว้​้ในไตรภู​ูมิ​ิโลกวิ​ินิ​ิจฉยกถา 6. นั​ันทวั​ันอุ​ุทยาน และนั​ันทาโบกขรณี​ี ผนั​ังด้​้านทิ​ิศเหนื​ือห้​้องด้​้านนอกเขี​ียนเรื่​่อ� ง สวนนั​ันทวั​ันอุ​ุทยานและนั​ันทาโบกขรณี​ี เป็​็นที่​่�ประโลมจิ​ิตใจของเหล่​่าเทพดาในการปลงสั​ังขารธรรมภายในสวนสวรรค์​์ นั​ันทวั​ันอุ​ุทยาน มี​ีสระโบกขรณี​ีสระหนึ่​่�งมี​ีนามปรากฏว่​่านั​ันทาโบกขรณี​ีมี​ีขนาด ความกว้​้าง ความยาว และความลึ​ึกเท่​่ากั​ัน คื​ือ ๑๐๐ โยชน์​์ภายในสระประดั​ับประดาด้​้วย ปั​ัญจพิ​ิธปทุ​ุมชาติ​ิ ๕ สี​ี คื​ือ สี​ีขาว สี​ีเขี​ียว สี​ีเหลื​ือง สี​ีแดง และสี​ีหงสบาท๑๓ บ้​้างตู​ูม บ้​้างบาน ส่​่งกลิ่​่�นล้ำำ��หอมหวาน ทั้​้�งฝั​ักอ่​่อน ผลแลรากเหง้​้าก็​็เป็​็นทิ​ิพยอั​ันโอชะแห่​่ง หมู่​่ � อ มรเทพทั้​้� ง หลาย เป็​็ น ที่​่ � สำ ำ � ราญพระทั​ั ย ในนั​ั น ทาโบกขรณี​ีเป็​็ น นิ​ิ จ นิ​ิ รั ั น ดร์​์ ภาพจิ​ิตรกรรมนั​ันทาสระโบกขรณี​ี ภายในพระอุ​ุโบสถวั​ัดปทุ​ุมวนารามแห่​่งนี้​้�มี​ี คำำ�บรรยายภาพ กล่​่าวถึ​ึงเรื่​่�องราวที่​่�เกี่​่ย� วข้​้องกั​ับประวั​ัติ​ิพระอิ​ินทร์​์๑๔ ๑๓

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน ได้ให้ความหมายว่า สีหงสบาท มีสีคล้ายเท้าหงส์ คือ สีแดงปนเหลือง สีแดงเรื่อ หรือสีแสด ซึ่งตรงกับสีในภาษาอังกฤษว่า crimson red ส�ห ำ รับพจนานุกรมพุทธศาสนา ฉบับประมวลธรรม กล่าวว่า สีหงสบาท มีความสำ�คัญ เนื่องจากเป็นสีหนึ่งใน ๖ ของ ฉัพพรรณรังสี คือ พระรัศมีที่เปล่งออกมาจากพระวรกายของ พระพุทธเจ้า ประกอบด้วย (๑) นีล สีเขียวเหมือนดอกอัญชัญ (๒) โอทต สีขาวเหมือนแผ่นเงิน (๓) โลหิต สีแดงเหมือนตะวันอ่อน (๔) ปีต สีเหลืองเหมือนหรดาลทอง (๕) มัญเชษฐ สีหงสบาทเหมือนดอกหงอนไก่ และ (๖) ประภัสสร สีเลื่อมพรายเหมือนแก้วผลึก ๑๔ ไตรภูมิโลกวินิจฉยกถา, หน้า ๑๐๑๐, ๑๐๑๑.

19

“... เรื่​่อ� งนี้​้� เทพบุ​ุตร์​์ เทพธิ​ิดา... พระอิ​ินทร์​์บอกให้​้นาง (สุ​ุธรรมา) นาง(สุ​ุ)นั​ันทา และ นางสุ​ุ จิ ิ ต รา ไปดู​ู น ก... ก่​่ อ นเป็​็ น มาฆมานพ นางสุ​ุ ช าดานั้​้ � น ประกอบไปด้​้วยความเกี​ียดคร้​้าน... ลงไว้​้ใน นั​ันทาโบกขรณี​ี....” การดำำ�เนิ​ินเรื่​่�องจากคำำ�บรรยายภาพที่​่�กล่​่าวมา สื​ืบอนุ​ุสนธ์​์จากการประกอบ กุ​ุศลกรรมร่​่วมกั​ับมาฆมาณพ ซึ่​่�งในชาติ​ิต่​่อมาภรรยาทั้​้�ง ๓ คน คื​ือนางสุ​ุธรรมา สุ​ุนั​ันทา และนางสุ​ุจิ​ิตรา ก็​็ได้​้ไปเกิ​ิดเป็​็นมเหสี​ีของสมเด็​็จพระอมริ​ินทราธิ​ิราช (พระอิ​ิ น ทร์​์ ) บนสวรรค์​์ ชั้​้ � น ดาวดึ​ึงส์​์ บั ั ง เกิ​ิ ด เป็​็ น ทิ​ิ พ ยสถานต่​่าง ๆ กล่​่าวคื​ือ กุ​ุศลกรรมของนางสุ​ุนั​ันทา ในการขุ​ุดสระโบกขรณี​ีให้​้น้ำ��ำ เป็​็นทาน ก็​็อำำ�นวยผลให้​้เกิ​ิด นั​ันทาโบกขรณี​ี อั​ันกว้​้างใหญ่​่ กุ​ุศลกรรมที่​่�นางสุ​ุจิ​ิตรา กระทำำ�สวนให้​้ดอกไม้​้และ ผลไม้​้ เ ป็​็ น ทาน อำำ � นวยให้​้ บั ั ง เกิ​ิ ด จิ​ิ ต รลดาวั​ั นอุ ุ ท ยาน ประดั​ั บ บุ​ุ ญ บารมี​ี และในการสร้​้างช่​่อฟ้​้า เป็​็นทานในศาลาอั​ันพระอิ​ินทร์​์สร้​้างเมื่​่�อครั้​้�งเป็​็นมาฆมาณพ ก็​็ให้​้บั​ังเกิ​ิดโรงประชุ​ุมเทพยดาชื่​่�อว่​่า สุ​ุธรรมา(สุ​ุธรรมเทวสภา) อั​ันเป็​็นกุ​ุศลกรรม ของนางสุ​ุธรรมาในครั้​้�งนั้​้�น ทั้​้�ง ๓ นางก็​็ได้​้ไปบั​ังเกิ​ิดบนสวรรค์​์โดยพร้​้อมเพรี​ียงกั​ัน ยั​ังขาดแต่​่นางสุ​ุชาดา ซึ่​่�งพิ​ิเคราะห์​์ว่​่าบุ​ุญกุ​ุศลของมาฆมาณพ สามี​ีนั้​้�นจะมาบั​ังเกิ​ิด แก่​่นางเช่​่นเดี​ียวกั​ัน นางจึ​ึงไม่​่ขวนขวายที่​่�จะกระทำำ�การกุ​ุศลใด ๆ สนใจแต่​่ใน การประดั​ับตกแต่​่งกายให้​้งดงาม ครั้​้�นเมื่​่�อสิ้​้�นชี​ีพลง นางจึ​ึงไปบั​ังเกิ​ิดเป็​็นนางนกยาง อยู่​่�ในซอกเขาแต่​่ผู้​้�เดี​ียว ภาพที่​่�ปรากฏในงานจิ​ิตรกรรม นั​ันทวั​ันอุ​ุทยานเป็​็นอุ​ุทยานสวนสวรรค์​์ประจำำ�ทิ​ิศ เหนื​ือของสุ​ุทัสั สนมหานคร โดยเขี​ียนต่​่อเชื่​่อ� มกั​ับมิ​ิสสกวั​ันอุ​ุทยานสวนสวรรค์​์ประจำำ� ทิ​ิศตะวั​ันตก บนผนั​ังร่​่วมกั​ันด้​้านทิ​ิศเหนื​ือของพระอุ​ุโบสถ ภาพที่​่ป� รากฏมี​ีศาลาท่​่าน้ำำ� � และศาลารายตั้​้�งเรี​ียงเป็​็นระยะ เป็​็นที่​่�ประทั​ับแลสั​ังสรรค์​์ของเหล่​่าเทพบุ​ุตรเทพธิ​ิดา ริ​ิ ม สระนั​ั น นทาโบกขรณี​ี มี​ีบั​ั น ไดแก้​้ ว บั​ั น ไดทอง ทอดตั​ั ว ลงสู่​่ � โ บกขรณี​ี ถั​ัดออกไปที่​่�ริ​ิมสวนสวรรค์​์ เขี​ียนเป็​็นรู​ูปพลั​ับพลาตรี​ีมุ​ุขยอดปรางค์​์ มี​ีบั​ันไดทางขึ้​้�น ๓ ทาง ที่​่มุ� ุขกลางด้​้านหน้​้า เขี​ียนภาพเกยเที​ียบพระราชยานแบบเดี​ียวกั​ับที่​่�ปรากฏ ในพระบรมมหาราชวั​ังและวั​ัดสำำ�คั​ัญ ถั​ัดออกมาเป็​็นภาพเหล่​่าเทพเทวาต่​่างจั​ับ กลุ่​่�มสนทนาด้​้วยท่​่วงที​ีน่​่ารื่​่�นรมย์​์ ที่​่�ขอบสระโบกขรณี​ีใกล้​้กั​ับเชิ​ิงบั​ันไดท่​่าน้ำำ�� ตั้​้�งเก้​้าอี้​้�ที่​่�ประทั​ับของเทพบุ​ุตร แบบเดี​ียวกั​ับเก้​้าอี้​้�ทรงยุ​ุโรปเชิ​ิงบั​ันไดทางขึ้​้�นพลั​ับ พลาตรี​ีมุ​ุขตั้​้�งประดั​ับตกแต่​่งด้​้วยกระถางบั​ัวลายครามแบบจี​ีนปลู​ูกบั​ัวอุ​ุบลชาติ​ิ ผลิ​ิดอกงามไสว

20

ภาพที่​่�เด่​่นชั​ัดที่​่�สุ​ุดคื​ือบริ​ิเวณตอนกลาง เป็​็นภาพ นางนกยาง ยื​ืนอยู่​่�ใกล้​้ กั​ับขอบสระนั​ันทาโบกขรณี​ีท่​่ามกลางเหล่​่าปทุ​ุมชาติ​ิที่​่�ด้​้านบนขอบสระใกล้​้ท่​่าน้ำำ�� มี​ีนางสุ​ุ ธ รรมา นางสุ​ุ จิ ิ ต ราและนางสุ​ุ นั ั น ทา มเหสี​ีทั้​้� ง ๓ ของพระอิ​ิ น ทร์​์ แต่​่งเครื่​่�องแต่​่งกายแบบเทพธิ​ิดา เนื่​่�องด้​้วยเสวยผลบุ​ุญกุ​ุศลเป็​็นมเหสี​ีสมเด็​็จพระ อมริ​ินทราธิ​ิราชเจ้​้าแห่​่งเทวดา ทั้​้�ง ๓ นางต่​่างแสดงอาการกล่​่าวเย้​้ยหยั​ัน ดู​ูถู​ูก นางนกยางสุ​ุชาดาที่​่�ยื​ืนด้​้วยอาการสงบนิ่​่�ง (ภาพที่​่� ๙,๑๐) จากที่​่�กล่​่าวมาจะเห็​็นได้​้ ว่​่าภาพจิ​ิตรกรรมที่​่�ปรากฏในฉากนี้​้� เป็​็นการแสดงความรื่​่�นรมย์​์ของเหล่​่าเทพเทวา ท่​่ามกลางนั​ันทาโบกขรณี​ีและนั​ันทวั​ันอุ​ุทยาน รวมทั้​้�งแสดงเหตุ​ุการณ์​์ที่​่�เกี่​่�ยวกั​ับ ประวั​ัติ​ิของพระอิ​ินทร์​์ นับั เป็​็นภาพจิ​ิตรกรรมที่​่มี​ี� ความโดดเด่​่นสื่​่อ� ความหมายชั​ัดเจน และน่​่าสนใจมากที่​่�สุ​ุดอี​ีกภาพหนึ่​่�งในพระอุ​ุโบสถ ภาพจิ​ิตรกรรมภายในพระอุ​ุโบสถวั​ัดปทุ​ุมวนารามที่​่ก� ล่​่าวมา แสดงให้​้เห็​็นถึ​ึง พระอั​ัจฉริ​ิยภาพของพระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัวที่​่�ได้​้ทรงสถาปนา พระอารามนาม “ปทุ​ุมวนาราม” ที่​่�แม้​้กาลจะผ่​่านล่​่วงไปนานเพี​ียงใด แต่​่ความ งดงามและแนวพระปณิ​ิธานแห่​่งสั​ัญลั​ักษณ์​์ “ปทุ​ุมวนา” จะยั​ังคงปรากฏทั่​่�วทุ​ุกแห่​่ง ภายในวนารามแห่​่ง “ปทุ​ุม” นี้​้� ยั​ังความเบิ​ิกบานแก่​่จิ​ิตดุ​ุจ สุ​ุทั​ัสสนมหานคร บนดาวดึ​ึงสเทวพิ​ิภพ แก่​่มหาชนเหล่​่าพสกนิ​ิกรสื​ืบไป สำำ�หรั​ับภาพจิ​ิตรกรรมผนั​ังที่​่�อยู่​่�ระหว่​่างช่​่องหน้​้าต่​่างเขี​ียนเรื่​่�องกิ​ิจสำำ�คั​ัญ ของพระสงฆ์​์และฆราวาส ดั​ังที่​่�ปรากฏใน “วิ​ินั​ัยมุ​ุข”อั​ันเป็​็นหลั​ักในการประพฤติ​ิ ของสงฆ์​์และข้​้อปฏิ​ิบั​ัติ​ิของพุ​ุทธศาสนิ​ิกชน เป็​็นการเขี​ียนภาพอธิ​ิบายเหตุ​ุการณ์​์ที่​่� เกิ​ิดขึ้​้น� จริ​ิง ตามแนวความคิ​ิด สั​ัจนิ​ิยม (realism) อั​ันเป็​็นอิ​ิทธิ​ิพลที่​่ไ� ด้​้รับั จากตะวั​ันตก แทนการเขี​ียนภาพ อุ​ุดมคติ​ินิ​ิยม (idealistic) ตามแบบแผนจิ​ิตรกรรมไทยประเพณี​ี โบราณ ที่​่ � มั ั ก เขี​ียนภาพเล่​่าเรื่​่ � อ ง เหตุ​ุ ก ารณ์​์ พุ ุ ท ธประวั​ั ติ ิ หรื​ื อทศชาติ​ิ ช าดก โดยมี​ีคำำ�บรรยายประกอบที่​่�ใต้​้ภาพ ดั​ังตั​ัวอย่​่าง เช่​่น “...ห้​้องนี้​้แ� สดงเรื่​่อ� อุ​ุโบสถกรรม...วั​ันที่​่� ๑๔ ฤา ๑๕ ต้​้องทำำ�อุโุ บสถ ในอาวาศใด มี​ี พ ระภิ​ิ ก ษุ​ุ อ ยู่​่�ต้​้ อ งขึ้​้� น ไปชุ​ุ ม (นุ​ุ ม )... บุ​ุ ร พกรณกิ​ิ จ นำำ � ฉั ั น ปาริ​ิ สุ ุ ทธิ ิ ข อง พ(ระสงฆ์​์)... ฤาทำำ�กิ​ิจอยู่​่� ไม่​่..แล้​้วสวดปาฏิ​ิโมกข์​์... แล้​้วทำำ�คณะอุ​ุโบสถ... แล้​้วบอกปาฏิ​ิโมกข์​์... ถ้​้าภิ​ิกษุ​ุรู​ูปเดี​ียวทำ�บุ ำ ุรพ กรณกิ​ิจ แล้​้ว....”

21

สำำ�หรั​ับเนื้​้�อหาที่​่�ปรากฏในภาพจิ​ิตรกรรมที่​่�กล่​่าวมาเบื้​้�องต้​้น มี​ีความเกี่​่�ยว ข้​้ อ งกั​ั บ ข้​้ อ ความในหมวด อุ​ุ โ ปสถกถา อั​ั น มี​ีความอธิ​ิ บ ายโดยละเอี​ียดใน บุ​ุพพสิ​ิกขาวรรณนา๑๕ ความว่​่า “... ในแรมเดื​ือน ๑๑ ขึ้​้�นเดื​ือน ๑๒ เป็​็นเดื​ือนหนึ่​่�งนี้​้� พึ​ึงทำำ�ปวารณา อนึ่​่�งวั​ัน อุ​ุโบสถว่​่าโดยบุ​ุคคลผู้​้�ทำำ�มีอี​ี กี ๓ คื​ือ สั​ังฆอุ​ุโบสถ คณะอุ​ุโบสถ ปุ​ุคคละอุ​ุโบสถ ภิ​ิกษุ​ุตั้�ง้ แต่​่ ๔ รู​ูปขึ้​้�นไป พึ​ึงทำำ� สั​ังฆอุ​ุโบสถ สวดปาติ​ิโมกข์​์ ภิ​ิกษุ​ุ ๒-๓ องค์​์ พึ​ึงทำำ�คณะอุ​ุโบสถ บอกปาริ​ิสุทธิ ุ ิ ภิ​ิกษุ​ุองค์​์เดี​ียว พึ​ึงทำำ� ปุ​ุคคละอุ​ุโบสถ ....” และในหมวดที่​่�เกี่​่�ยวกั​ับจี​ีวร มี​ีกล่​่าวพรรณนาโดยละเอี​ียด ความว่​่า “... จั​ักพรรณนาใน นิ​ิสสั​ัคคิ​ิยสิ​ิกขาบท๑๖ มี​ี ๓๐ สิ​ิกขาบท ประดั​ับด้​้วยวรรค ๓ วรรค ๆ ที่​่�ต้​้นชื่​่�อ จี​ีวรวรรค มี​ีสิ​ิกขาบท ๑๐ สิ​ิกขาบท ที่​่�ต้​้น ชื่​่�อ ปฐมกฐิ​ิน ความว่​่า จี​ีวรภิ​ิกษุ​ุทำำ�สำำ�เร็​็จแล้​้ว กฐิ​ินเดาะแล้​้ว คื​ือว่​่า อานิ​ิสงส์​์กฐิ​ินทั้​้�ง ๕ รำำ�งั​ับแล้​้ว ด้​้วยปลิ​ิโพธ ๒ ขาดแล้​้ว ให้​้ภิ​ิกษุ​ุพึ​ึงเก็​็บอติ​ิเรกจี​ีวร คื​ือ ผ้​้าที่​่�ยั​ังไม่​่ได้​้ วิ​ิกั​ัปอธิ​ิษฐานไว้​้เพี​ียง ๑๐ วั​ัน เป็​็นอย่​่างยิ่​่�ง เมื่​่�อภิ​ิกษุ​ุไว้​้อติ​ิเรกจี​ีวรนั้​้�นให้​้เกิ​ิน ๑๐ วั​ันไป จนถึ​ึงอรุ​ุณที่​่� ๑๑ ขึ้​้น� มา ผ้​้านั้​้น� เป็​็นนิ​ิสสั​ัคคี​ีย์​์ เป็​็นอาบั​ัติ​ิปาจิ​ิจตตี​ีย์ด้์ วย ้ โขมํ​ํ ผ้​้าทอด้​้วยด้​้ายเปลื​ือกไม้​้ กปฺ​ฺปาสิ​ิกํ​ํ ผ้​้าทอด้​้วยด้​้ายฝ้​้าย โกเสยฺ​ฺยํ​ํ ผ้​้ า ทอด้​้ วย ไหม กมฺ​ฺ พ ลํ​ํ ผ้​้ า ทอด้​้ วย ขนสั​ัตว์​์ อั​ั นเศษ ยกแต่​่ ข นมนุ​ุ ษ ย์​์ ขนหางสั​ัตว์​์เสี​ีย สาณํ​ํ ผ้​้าทอด้​้วยเปลื​ือกสาณะ ซึ่​่�งแปลกั​ันว่​่า ป่​่าน ภงฺ​ฺคํ​ํ ผ้​้าที่​่�เจื​ือ มี​ีด้​้ายเปลื​ือกไม้​้เป็​็นต้​้น ... ผ้​้ามี​ีกำำ�เนิ​ิด ๖ นี้​้� มี​ีประมาณตั้​้�งแต่​่ยาว ๘ นิ้​้�ว กว้​้าง ๔ นิ้​้�วขึ้​้�นไป เข้​้ า องค์​์ กำ ำ �ห นดแห่​่ ง ผ้​้ า ต้​้ อ งวิ​ิ กั​ั ป เป็​็ น อย่​่ า งต่ำำ � � ชื่​่ � อ ว่​่ า จี​ี ว ร. จี​ี ว รนี้​้� มี ี พระพุ​ุทธานุ​ุญาต ให้​้ภิกิ ษุ​ุมีไี ด้​้เป็​็นอย่​่าง ๆ บางอย่​่างมี​ีจำ�กั​ั ำ ดจำำ�นวน เช่​่น ไตรจี​ีวร จี​ี ว รอย่​่ า งนี้​้� เ รี​ี ย กว่​่ า จี​ี ว รอธิ​ิ ษ ฐาน. จี​ี ว รอั​ันไม่​่ ใ ช่​่ ข องอธิ​ิ ษ ฐานเช่​่ น นี้​้� และไม่​่ใช่​่ของวิ​ิกั​ัป คื​ือเป็​็นกลางในระหว่​่าง ๒ เจ้​้าของ เรี​ียกอติ​ิเรกจี​ีวร....”๑๗ ๑๕

บุ​ุพพสิ​ิกขาวรรณนา เป็​็น คั​ัมภี​ีร์​์ที่กุ�่ ลบุ ุ ตุ รพึ​ึงจะศึ​ึกษาแต่​่แรก ก่​่อนที่​่จ� ะได้​้ทำ�ำ การอุ​ุปสมบท รายละเอี​ียดดู​ูที่​่� พระอมราภิ​ิรั​ักขิ​ิต (รจนา) และสมเด็​็จพระมหาสมณเจ้​้ากรมพระยาวชิ​ิรญาณ วโรรส (ทรงชำำ�ระ), บุ​ุพพสิ​ิกขาวรรณนา, ทรงพระกรุ​ุณาโปรดเกล้​้าฯพิ​ิมพ์​์พระราชทานในงาน พระศพ สมเด็​็จพระอริ​ิยวงศาคตญาณ สมเด็​็จพระสั​ังฆราช (อยู่​่� ญาโณทโย) พฤศจิ​ิกายน พ.ศ. ๒๕๐๘, หน้​้า ๑๑๘. ๑๖ นิ​ิสสั​ัคคิ​ิยสิ​ิกขาบท หมายถึ​ึง การทำำ�ให้​้สละสิ่​่�งของ ๑๗ บุ​ุพพสิ​ิกขาวรรณนา, หน้​้า ๑๕๔-๑๕๕. และ สมเด็​็จวชิ​ิรญาณวโรรส สมเด็​็จพระมหาสมณเจ้​้า กรมพระยา, วิ​ินัยั มุ​ุข เล่​่ม ๑, พิ​ิมพ์​์ครั้​้ง� ที่​่� ๒๓ กรุ​ุงเทพฯ : มหามกุ​ุฏราชวิ​ิทยาลั​ัย, ๒๕๙๕, หน้​้า ๘๕.

22

นอกจากนี้​้� ยังั ปรากฏภาพที่​่แ� สดงถึ​ึงการทำำ�บุญ ุ ถวายผ้​้าไตรและเครื่​่อ� งไทย ทาน รวมทั้​้�งภาพประเพณี​ีและกิ​ิจพิ​ิธี​ีของเหล่​่าพุ​ุทธศาสนิ​ิกชนในวาระต่​่าง ๆ นั​ับเป็​็น ภาพเหตุ​ุการณ์​์และข้​้อปฏิ​ิบัติั ิของพระสงฆ์​์ตลอดจนฆราวาส ได้​้พิ​ิจารณาและปฏิ​ิบัติั ิ ซึ่​่�งแตกต่​่างจากการเขี​ียนภาพพุ​ุทธประวั​ัติ​ิและทศชาติ​ิชาดกในงานจิ​ิตรกรรมไทย ประเพณี​ีตามแบบแผนเดิ​ิม พระสถู​ูป สร้​้างถั​ัดจากพระอุ​ุโบสถตามแนวแกนทิ​ิศตะวั​ันออก เป็​็นพระสถู​ูปทรงระฆั​ัง ตั้​้�งบนฐานไพที​ีรู​ูปสี่​่�เหลี่​่�ยม ถั​ัดขึ้​้�นไปเป็​็นฐานบั​ัวในผั​ังสี่​่�เหลี่​่�ยมซ้​้อนกั​ัน ๒ ชั้​้�น ชั้​้�นล่​่าง ก่​่อกำำ�แพงล้​้อมรอบมี​ีซุ้​้�มคู​ูหาประจำำ�ทิ​ิศทั้​้�ง ๔ ประดั​ับตกแต่​่งด้​้วยงานประติ​ิมากรรม ปู​ูนปั้​้�นรู​ูปพญานาค มี​ีทางเข้​้าภายในพระสถู​ูปที่​่ด้� ้านทิ​ิศตะวั​ันออก บริ​ิเวณมุ​ุมทั้​้�ง ๔ ของฐานบั​ั ว ทั้​้� ง ๒ ชั้​้� น ตั้​้� ง ประดั​ั บ บั​ั ว กลุ่​่� ม เถาซ้​้ อ นลดหลั่​่� น กั​ั น ๔ ชั้​้� น ที่​่�หลั​ังซุ้​้�มด้​้านทิ​ิศเหนื​ือและทิ​ิศใต้​้ มี​ีเป็​็นบั​ันไดทางขึ้​้�นสู่​่�ลานประทั​ักษิ​ิณชั้​้�นบน ซึ่​่�งก่​่อกำำ�แพงเตี้​้�ย ๆ ล้​้อมรอบ ประดั​ับกระเบื้​้�องปรุ​ุดิ​ินเผาเคลื​ือบสี​ีเขี​ียว พระสถู​ูปชั้​้� น บนมี​ีซุ้​้�มคู​ูหาประจำำ �ทิ ิ ศ ทั้​้� ง ๔ เช่​่นเดี​ียวกั​ั บ ชั้​้� น ล่​่าง มี​ีทางเข้​้าที่​่�ด้​้านทิ​ิศเหนื​ือ ด้​้านอื่​่�นก่​่อเป็​็นซุ้​้�มตื้​้�น ปั​ัจจุ​ุบั​ันประดิ​ิษฐานรู​ูปหล่​่ออดี​ีต เจ้​้ า อาวาสวั​ั ด ปทุ​ุ ม วนาราม บนผนั​ั ง ปั้​้� น ประดั​ั บ ลายเฟื่​่ � อ งอุ​ุ บ ะรู​ูปดอกบั​ั ว และ พวงมาลั​ัย ถั​ัดขึ้​้�นไปเป็​็นฐานบั​ัวในผั​ังกลมและชุ​ุดมาลั​ัยเถา ๓ ชั้​้�นรองรั​ับฐานบั​ัวใน ผั​ังกลมที่​่�เจาะช่​่องระบายน้ำำ��ตกแต่​่งรู​ูปหั​ัวสิ​ิงห์​์ ถั​ัดขึ้​้�นไปเป็​็นองค์​์ระฆั​ัง มี​ีบั​ัลลั​ังก์​์รู​ูป สี่​่�เหลี่​่�ยมตั้​้�งเหนื​ือองค์​์ระฆั​ัง รองรั​ับส่​่วนยอด คื​ือ เสาหาน ปล้​้องไฉน ปลี​ียอดและ เม็​็ดน้ำ��ค้ ำ ้างที่​่�ด้​้านบนสุ​ุด (ภาพที่​่� ๑๑) พระวิ​ิหาร ลั​ักษณะเป็​็นอาคารก่​่ออิ​ิฐถื​ือปู​ูนขนาดใหญ่​่กว่​่าพระอุ​ุโบสถมี​ีฐานไพที​ี ขนาดใหญ่​่รองรั​ับ โดยก่​่อกำำ�แพงเตี้​้ย � ๆ ล้​้อมรอบเป็​็นทางเดิ​ินเวี​ียนประทั​ักษิ​ิณประดั​ับ กระเบื้​้�องปรุ​ุดิ​ินเผาเคลื​ือบสี​ีเขี​ียว ถั​ัดขึ้​้�นไปเป็​็นฐานพระวิ​ิหารก่​่อเป็​็นฐานบั​ัว มี​ีบั​ันได ทางขึ้​้�นลงด้​้านหน้​้าและด้​้านหลั​ัง ฝั่ง�่ ทิ​ิศเหนื​ือและทิ​ิศใต้​้ โดยมี​ีประตู​ูทางเข้​้าด้​้านหน้​้า ๓ บาน ด้​้านหลั​ัง ๒ บาน ฐานพระวิ​ิหารชั้​้�นบน มี​ีการก่​่อพระระเบี​ียงล้​้อมรอบล่​่าง

23

โดยกั้​้�นแนวขอบพระระเบี​ียงด้​้วยลู​ูกกรงตั้​้�งและเสาพาไลรู​ูปสี่​่�เหลี่​่�ยมเป็​็นระยะ (ภาพที่​่� ๑๒) พระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว โปรดฯให้​้สร้​้างขึ้​้�นเพื่​่�อเป็​็น ธรรมสวนะสถานสำำ�หรั​ับพระมหาโพธิ​ิ สำำ�หรั​ับภาพจิ​ิตรกรรมภายในพระวิ​ิหาร โปรดฯ ให้​้เขี​ียนภาพในส่​่วนต่​่าง ๆ ดั​ังปรากฏในพระราชกระแสรั​ับสั่​่�ง๑๘ ความว่​่า “... ฝาผนั​ังหว่​่างหน้​้าต่​่าง มี​ีจิ​ิตรกรรมแสดงเรื่​่�อง ศรี​ีธนญชั​ัย บนหลั​ัง หน้​้าต่​่างขึ้​้�นไป แสดงเรื่​่�อง กระบวนเสด็​็จพระราชดำำ�เนิ​ินโดยทางชลมารค พระราชทานพระกฐิ​ิน แลมี​ีบุ​ุษบกที่​่�ประดิ​ิษฐานพระพุ​ุทธปฏิ​ิมากร....” ภายในพระวิ​ิหารประดิ​ิษฐานพระพุ​ุทธปฏิ​ิมา พระเสริ​ิม(พระเสิ​ิม) และ พระแสน เมื​ืองมหาชั​ัย อั​ัญเชิ​ิญมาจากดิ​ินแดนล้​้านช้​้าง มี​ีพุ​ุทธลั​ักษณะที่​่�งดงามยิ่​่�ง สำำ�หรับั ภาพจิ​ิตรกรรมภายในพระวิ​ิหาร ผนั​ังตอนกลางเบื้​้�องหลั​ังพระเสริ​ิมพุ​ุทธปฏิ​ิมา ประธาน เขี​ียนเป็​็นสั​ัญลั​ักษณ์​์รู​ูป พระอุ​ุณาโลม สี​ีขาวภายในมี​ีอั​ักษรขอม อ อุ​ุ ม. หมายถึ​ึง โอม ใต้​้พระอุ​ุณาโลมเป็​็นอั​ักษรขอมเขี​ียนคำำ�ว่​่า ธยานิ​ิพุ​ุทธ ซึ่​่�งหมายถึ​ึง พระธยานิ​ิ พุ ุ ท ธตามคติ​ิ พุ ุ ท ธศาสนามหายาน ลำำ �ดั ั บ ถั​ั ด มาเบื้​้� อ งล่​่างเป็​็ น ภาพ พระพุ​ุทธเจ้​้าในภั​ัทรกั​ัป๑๙ ในฝ่​่ายเถรวาทคื​ือ กั​ัปปั​ัจจุ​ุบั​ันที่​่�จะมี​ีพระพุ​ุทธเจ้​้าอุ​ุบั​ัติ​ิ ติ​ิดต่​่อกั​ัน ๕ พระองค์​์ โดยเขี​ียนเป็​็นภาพพระพุ​ุทธเจ้​้าประทั​ับนั่​่�งสมาธิ​ิภายใต้​้ไม้​้ พระมหาโพธิ​ิ อั​ันหมายถึ​ึง ต้​้นไม้​้ตรั​ัสรู้​้� ที่​่�เขี​ียนเป็​็นทรงพุ่​่�มไม้​้ใหญ่​่และพระรั​ัศมี​ี โดยมี​ีรายละเอี​ียดของใบไม้​้ที่​่�ต่​่างชนิ​ิดกั​ัน ประกอบด้​้วย - พระพุ​ุทธกกุ​ุสั​ันธะ ตรั​ัสรู้​้�ใต้​้ต้​้นมหาสิ​ิริ​ิสะ(ไม้​้ซึ​ึกใหญ่​่) - พระพุ​ุทธโกนาคมนะ ตรั​ัสรู้​้�ใต้​้ต้​้นอุ​ุทุ​ุมพร(ไม้​้มะเดื่​่�อ) - พระพุ​ุทธกั​ัสสปะ ตรั​ัสรู้​้�ใต้​้ต้​้นนิ​ิโครธ(ไม้​้ไทร) - พระพุ​ุทธโคตมะ (พระพุ​ุทธเจ้​้าองค์​์ปั​ัจจุ​ุบั​ัน) ตรั​ัสรู้​้�ใต้​้ต้​้นโพธิ​ิอสั​ัตพฤกษ์​์ - พระพุ​ุทธเมตไตรยะ (พระอนาคตพุ​ุทธเจ้​้า) ตรั​ัสรู้​้�ใต้​้ต้​้นกากะทิ​ิง ๑๘

จดหมายเหตุไม่ปรากฏ จ.ศ., พระราชกระแส หมายเลขที่ ๑๓๖๕/๖. ภัทรกัป หรือภัททกัป แปลว่า กัป ที่เจริญ เป็นกัปที่มีพระพุทธเจ้าตรัสรู้อุบัติเรียงลำ�ดับ ติดต่อกัน ๕ พระองค์ และเป็นกัป ในวาระปัจจุบัน ๑๙

24

ถั​ัดลงมาเบื้​้�องล่​่างเขี​ียนตั​ัวอั​ักษรขอมเป็​็นชุ​ุดพระธยานิ​ิพุ​ุทธประจำำ�ทิ​ิศ ๕ พระองค์​์ คื​ือ ไวโรจนะ (ทิ​ิศเบื้​้�องบน) อั​ักโษภยะ(ทิ​ิศตะวั​ันออก) รั​ัตนสั​ัมภาวะ(ทิ​ิศใต้​้) อมิ​ิตาภะ(ทิ​ิศตะวั​ันตก) และอโมฆสิ​ิทธิ​ิ (ทิ​ิศเหนื​ือ) เบื้​้�องล่​่างเขี​ียนเป็​็นรู​ูปเทวดาและ อั​ักษรขอมกำำ�กั​ับชุ​ุดพระธยานิ​ิโพธิ​ิสั​ัตว์​์ฝ่​่ายมหายาน ที่​่�จะประจำำ�ชุ​ุดพระธยานิ​ิพุ​ุทธ ๕ พระองค์​์ ประกอบด้​้วย สมั​ันตภั​ัทร(ทิ​ิศเบื้​้�องบน) วั​ัชรปาณี​ี(ทิ​ิศตะวั​ันออก) รั​ัตนปาณี​ี (ทิ​ิศใต้​้) ปั​ัทมปาณี​ี(ทิ​ิศตะวั​ันตก) และวิ​ิศวปาณี​ี(ทิ​ิศเหนื​ือ) ถั​ัดลงมาเบื้​้�องล่​่างคื​ือ รู​ูป สั​ัตว์​์สั​ัญลั​ักษณ์​์ประจำำ�พระพุ​ุทธเจ้​้าในภั​ัทรกั​ัปตามคติ​ิพุ​ุทธศาสนาเถรวาท คื​ือ รู​ูปไก่​่ รู​ูปนาค รู​ูปเต่​่า รู​ูปโค และรู​ูปสิ​ิงห์​์๒๐ (ภาพที่​่� ๑๓) ภาพจิ​ิตรกรรมที่​่�เบื้​้�องหลั​ังพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาพระเสริ​ิม แสดงถึ​ึงการผสานคติ​ิพุ​ุทธ ปรั​ัชญาเถรวาทและพุ​ุทธศาสนามหายานอย่​่างแยบคายและลึ​ึกซึ้​้�ง โดยมี​ีลำำ�ดั​ับ ต่​่อเนื่​่ � อ งและการกำำ �ห นดทิ​ิ ศ ที่​่ � เ รี​ียงจากเบื้​้� อ งบน ไปยั​ั ง ทิ​ิ ศ ตะวั​ั น ออก ทิ​ิ ศ ใต้​้ ทิ​ิศตะวั​ันตกและทิ​ิศเหนื​ือ เวี​ียนตามทั​ักษิ​ิณาวั​ัตรอย่​่างบริ​ิบู​ูรณ์​์ อั​ันอาจเปรี​ียบเที​ียบ ได้​้ กั​ั บการลำำ �ดั​ั บภาพจิ​ิตรกรรมสระและสวนประจำำ�ทิ​ิศบนสวรรค์​์ชั้​้�นดาวดึ​ึงส์​์ ภายในพระอุ​ุโบสถ สะท้​้อนให้​้เห็​็นถึ​ึงพระอั​ัจฉริ​ิยภาพ พระราชปรี​ีชาญาณและ ความเข้​้าพระทั​ัยในหลั​ักพระพุ​ุทธศาสนาอย่​่างถ่​่องแท้​้และลึ​ึกซึ้​้�งของพระบาท สมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว มี​ีความสมบู​ูรณ์​์แบบซึ่​่�งพบได้​้เพี​ียงแห่​่งเดี​ียวใน ประเทศไทยที่​่วั� ัดปทุ​ุมวนาราม พระบรมฉายาสาทิ​ิสลั​ักษณ์​์พระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว ภาพจิ​ิตรกรรมที่​่�นั​ับเป็​็นภาพที่​่�โดดเด่​่นที่​่�สุ​ุดภายในพระวิ​ิหาร คื​ือ ภาพ จิ​ิตรกรรมที่​่�เขี​ียนบนผนั​ังเหนื​ือกรอบช่​่องหน้​้าต่​่างและประตู​ู เรี​ียงลำำ�ดั​ับจากผนั​ัง ด้​้านสกั​ัดฝั่​่�งตรงข้​้ามของพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาประธาน ต่​่อเนื่​่�องมายั​ังผนั​ังด้​้านทิ​ิศใต้​้ แล้​้ ว วนมาบรรจบกั​ั บ ภาพพระพุ​ุ ท ธเจ้​้ า ในภั​ั ท รกั​ั ป ของผนั​ั ง ด้​้ า นทิ​ิ ศ ตะวั​ั น ตก และด้​้านทิ​ิศเหนื​ือ ภาพจิ​ิตรกรรมดั​ังกล่​่าวเป็​็นภาพบั​ันทึ​ึกเหตุ​ุการณ์​์ที่พ�่ ระบาทสมเด็​็จ พระจอมเกล้​้ าเจ้​้ า อยู่​่ � หั ั ว เสด็​็ จ พระราชดำำ � เนิ​ิ น ถวายผ้​้า พระกฐิ​ินโดยกระบวน ๒๐

ตั ว อั ก ษรขอมและความเกี่ยวข้ อ งกั บ พุ ท ธศาสนามหายาน รายละเอียดดูที่ พั ส วี สิ ริ เปรมกุ ล นั น ท์ , “ภาพพระพุ ท ธเจ้ า มหายานในวั ด ธรรมยุ ต ที่ วั ด ปทุ ม วนาราม”,วารสาร ศิลปวัฒนธรรม ปีที่ ๓๖ ฉบับที่ ๔ มีนาคม ๒๕๕๘, หน้า ๒๔-๓๑.

25

พยุ​ุ หย าตราชลมารค ณ วั​ั ด ปทุ​ุ ม วนารามภายหลั​ั ง การฉลองพระอาราม เมื่​่อ� ปี​ีพุทุ ธศั​ักราช ๒๔๑๐๒๑ สำำ�หรับั เส้​้นทางเสด็​็จพระราชดำำ�เนิ​ิน๒๒ พระบาทสมเด็​็จ พระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัวเสด็​็จฯลงจากพลั​ับพลาฉนวนท่​่าน้ำำ�� พระที่​่�นั่​่�งชลั​ังคพิ​ิมาน พระตำำ�หนั​ักริ​ิมแม่​่น้ำำ��เจ้​้าพระยา บริ​ิเวณท่​่าราชวรดิ​ิษฐ์​์ประทั​ับเรื​ือพระที่​่�นั่​่�งเสด็​็จฯ ทางชลมารคแล่​่นเข้​้าคลองป้​้อมเพชร ตรงมาเลี้​้�ยวที่​่�คลองมหานาคตรงไปยั​ัง วั​ัดปทุ​ุมวนาราม (ภาพที่​่� ๑๖-๑๗) ภาพจิ​ิตรกรรมด้​้านสกั​ัดตรงข้​้ามพระเสริ​ิม นั​ับเป็​็นจุ​ุดเริ่​่�มแรกของการจั​ัด กระบวนเรื​ือพยุ​ุหยาตราชลมารค เบื้​้�องหลั​ังคื​ือภาพพระที่​่�นั่​่�งพระตำำ�หนั​ักริ​ิมน้ำำ��และ สถานที่​่�สำำ�คั​ัญ สอดคล้​้องกั​ับหลั​ักฐานภาพถ่​่ายโบราณและงานสถาปั​ัตยกรรมที่​่� พระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว ทรงโปรดฯให้​้บู​ูรณะ “... พระตำำ�หนั​ักน้ำำ��เดิ​ิม ทำำ�เป็​็นพระตำำ�หนั​ักปั​ักเสาลงในน้ำำ�� ทอดคาน ทำำ�เหมื​ือนพระตำำ�หนั​ักเดิ​ิม แต่​่มุ​ุงกระเบื้​้�อง จึ่​่�งโปรดให้​้รื้​้�อทำำ�เสี​ียใหม่​่ ให้​้ก่​่ออิ​ิฐถมที่​่�ขึ้​้�นเสมอพื้​้�นดิ​ิน ปลู​ูกเป็​็นพระที่​่�นั่​่�งฝ่​่ายหน้​้าฝ่​่ายใน แลองค์​์กลางที่​่�ประทั​ับหลั​ังหนึ่​่�ง มี​ีพลั​ับพลาข้​้างหน้​้าชื่​่�อ ชลั​ังคณ์​์พิ​ิมาน องค์​์กลางชื่​่�อ ทิ​ิพยสถานเทพยสถิ​ิตย์​์ องค์​์เหนื​ือชื่​่�อ ราชกิ​ิจวิ​ินิ​ิจฉั​ัย องค์​์ใต้​้ชื่​่�อ อนงค์​์ไนยสราญรมย์​์ ทำำ�ป้​้อมขึ้​้�น ๒ ป้​้อม เหนื​ือน้ำำ��ชื่​่�อ ป้​้อมพรหมอำำ�นวยสิ​ิลป์​์ ใต้​้น้ำ�ชื่ �ำ อ�่ อิ​ินทรอำำ�นวยศร ที่​่�หน้า้ พระตำำ�หนั​ักน้ำำ�นั้ � น�้ ก่​่อเป็​็นกำำ�แพงล้​้อมรอบสำำ�หรั​ับเป็​็นที่​่�สรง พระเจ้​้าลู​ูกเธอหั​ัดว่​่ายน้ำำ��ในที่​่�นั้�น้ ที่​่�ท่​่าหน้​้าพระตำำ�หนั​ักให้​้ชื่​่�อว่​่า ท่​่านิ​ิเวศวรดิ​ิฐ ท่​่าขุ​ุนนางขึ้​้�นให้​้เรี​ียกว่​่า ท่​่าราชวรดิ​ิฐ แล้​้วโปรดให้​้ทำำ�เพิ​ิงที่​่�ริ​ิมฉนวนอี​ีกหลั​ังหนึ่​่�ง ๒๑

หมายรับสั่งเลขที่ ๗ จ.ศ. ๑๒๒๙ (พ.ศ. ๒๔๑๐) เรื่อง เสด็จพระราชทานพระกระฐิน ณ พระอารามหลวงทุกพระอาราม วัดปทุมวนารามที่ ๑ เอกสารจากกองจดหมายเหตุแห่งชาติ กรมศิลปากรพบบัญชีหมายรับสั่งเรื่องดังกล่าว แต่ไม่พบรายละเอียดเหตุการณ์ครั้งนั้น ๒๒ เส้นทางเสด็จพระราชดำ�เนินทางชลมารค ของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวไปยัง วัดปทุมวนารามราชวรวิหาร มีบนั ทึกในหมายรับสัง่ หลายฉบับ ตัวอย่างเช่น หมายรับสัง่ เลขที่ ๑๗ จ.ศ. ๑๒๑๙ (พ.ศ. ๒๔๐๐), หมายรับสัง่ เลขที่ ๒๔ จ.ศ. ๑๒๒๒ (พ.ศ. ๒๔๐๓), หมายรับสัง่ เลขที่ ๕ จ.ศ. ๑๒๒๔ (พ.ศ. ๒๔๐๕)

26

สำำ�หรั​ับให้​้ขุ​ุนนางเฝ้​้าเมื่​่�อเวลาเสด็​็จกลั​ับจากลอยพระประที​ีป....” ๒๓ ถั​ัดขึ้​้�นไปที่​่�เบื้​้�องหลั​ังมุ​ุมด้​้านทิ​ิศใต้​้ เขี​ียนเป็​็นภาพ “โรงนาฬิ​ิกา” ๒๔ ซึ่​่�ง พระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่หั� วั โปรดฯให้​้สร้​้างขึ้​้น� โรงนาฬิ​ิกามี​ีขนาดความสู​ูง ๑๐ วา ติ​ิดตั้​้�งนาฬิ​ิกาเรื​ือนใหญ่​่สำำ�หรั​ับบอกเวลา ถั​ัดมาคื​ือส่​่วนยอดพระที่​่�นั่​่�งดุ​ุสิ​ิต มหาปราสาทแนวกำำ�แพงฝั่​่�งตะวั​ันตกและประตู​ูพระบรมมหาราชวั​ังซึ่​่�งได้​้เขี​ียนไว้​้ อย่​่างครบถ้​้วน บริ​ิเวณตอนบนด้​้านทิ​ิศเหนื​ือและทิ​ิศใต้​้คื​ือทิ​ิวทั​ัศน์​์บ้า้ นเรื​ือน ลำำ�คลอง และแม่​่น้ำำ��เจ้​้าพระยาซึ่​่�งจะมี​ีประชาชนมารอเฝ้​้าชมพระบารมี​ีอยู่​่�ตามเคหสถานทั้​้�ง ๒ ฝั่​่�งลำำ�น้ำำ�� ผนั​ังพระวิ​ิหารเบื้​้�องหลั​ังพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาประธานที่​่�แนวภาพเบื้​้�องบน ของภาพพระอดี​ีตพระพุ​ุ ท ธเจ้​้ า เขี​ียนเป็​็ น ภาพพระอารามวั​ั ด ปทุ​ุ ม วนาราม ประกอบด้​้วยศาลาท่​่าน้ำำ�� พระอุ​ุโบสถ พระวิ​ิหาร หอระฆั​ัง เสนาสนะและหมู่​่�กุฏิุ ิสงฆ์​์ ต่​่าง ๆ กระบวนเรื​ือพยุ​ุหหยาตราชลมารคพระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว การจั​ัดกระบวนเรื​ือพยุ​ุหยาตรา สั​ันนิ​ิษฐานว่​่าเป็​็นการจั​ัดแบบ กระบวนราบใหญ่​่ ซึ่​่�งเป็​็นการจั​ัดกระบวนเรื​ือแบบลำำ�ลองในการเสด็​็จพระราชดำำ�เนิ​ินถวายผ้​้าพระกฐิ​ิน หรื​ือโปรดฯให้​้เจ้​้านาย พระบรมวงศานุ​ุวงศ์​์อั​ัญเชิ​ิญผ้​้าพระกฐิ​ินพระราชทานไปทอด ณ พระอารามที่​่�ตั้​้�งอยู่​่�ริ​ิมฝั่​่�งแม่​่น้ำำ�� สำ�หรั ำ ับเรื​ือที่​่�ใช้​้ประกอบในกระบวนราบใหญ่​่นั้​้�น มี​ีลั​ักษณะเด่​่นที่​่�สั​ังเกตได้​้ คื​ือ จะไม่​่ปรากฏโขนเรื​ือรู​ูปสั​ัตว์​์ประดั​ับ เนื่​่�องจากเรื​ือที่​่�มี​ี โขนเรื​ือรู​ูปสั​ัตว์​์ จะใช้​้เฉพาะกระบวนเรื​ือพระราชพิ​ิธี​ีหรื​ือการเสด็​็จพระราชดำำ�เนิ​ิน ของพระมหากษั​ัตริ​ิย์​์อย่​่างเป็​็นทางการ ๒๓

ทิพากรวงมหาโกษาธิบดี(ขำ� บุนนาค), เจ้าพระยา, พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๔, พิมพ์ครั้งที่ ๖, กรุงเทพฯ : บริษทั อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พบั ลิชชิง่ จำ�กัด (มหาชน), ๒๕๔๘, หน้า ๒๕๖. ๒๔ พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๔, หน้า ๒๕๓. พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดฯให้กรมขุนราชสีหวิกรมทรงคิดแบบ สร้างหอนาฬิกาขึ้น หอนาฬิกาตั้งอยู่ระหว่างทิมดาบตำ�รวจกับโรงทอง สูง ๑๐ วา มีนาฬิกาทั้ง ๔ ด้าน ตัวเรือนนาฬิกา มีชานมีลูกกรงไม้ทาสีดำ� พื้นชานและหลังคาปูด้วยแผ่นตะกั่ว มีบันได ทางขึ้นเมื่อเกิดเพลิงไหม้ ตำ�รวจจะขึ้นไปดูเพลิงบนนั้น รายละเอียดดูที่ ประมวลสมุดภาพประวัติศาสตร์รัชกาลที่ ๔, หน้า ๒๔๗.

27

ภาพกระบวนเรื​ือลำำ�ดั​ับแรกเริ่​่�มจาก ชุ​ุดเรื​ือตำำ�รวจบนผนั​ังด้​้านสกั​ัดฝั่​่�งทิ​ิศ ตะวั​ันออกใต้​้ภาพพระบรมมหาราชวั​ัง ประกอบด้​้วยเรื​ือแซงในสายกลางขนาบข้​้าง เรื​ือดั้​้�ง๒๕ ๒ ชุ​ุดรวม ๓ สาย เรื​ือตำำ�รวจในกระบวนเรื​ือชุ​ุดที่​่� ๒ คื​ือเรื​ือดั้​้�งอั​ัญเชิ​ิญ “ธงจอมเกล้​้า”ซึ่​่�งเป็​็นธงบรมราชธวั​ัชมหาสยามิ​ินทร์​์อั​ันเป็​็นธงประจำำ�พระองค์​์ สำำ�หรั​ับพระมหากษั​ัตริ​ิย์​์ พระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัวทรงมี​ีพระราชดำำ�ริ​ิ และริ​ิ เ ริ่​่� ม ใช้​้ ขึ้​้ � น เป็​็ น ครั้​้� ง แรก สำำ �หรั ั บ การเสด็​็ จ พระราชดำำ � เนิ​ิ น ทางชลมารค “ธงจอมเกล้​้า” มี​ีลั​ักษณะสำำ�คั​ัญคื​ือพื้​้�นนอกสี​ีแดงพื้​้�นด้​้านในสี​ีขาบกลางธงเป็​็น รู​ูปพระมหาพิ​ิชั​ัยมงกุ​ุฏประดิ​ิษฐานบนพานแว่​่นฟ้​้าขนาบข้​้างด้​้วยฉั​ัตร ๗ ชั้​้�น ใช้​้ สำำ�หรั​ับชั​ักขึ้​้�นบนเสาเรื​ือพระที่​่�นั่​่�ง เป็​็นเครื่​่�องหมายว่​่าเสด็​็จพระราชดำำ�เนิ​ินโดยเรื​ือ ลำำ�นั้​้�น๒๖ สำำ�หรั​ับภาพที่​่�ปรากฏในงานจิ​ิตรกรรมเขี​ียนเป็​็นเรื​ือตำำ�รวจ อั​ัญเชิ​ิญธง จอมเกล้​้าบนพื้​้�นสี​ีขาบที่​่�ปั​ักประดั​ับเหนื​ือเสากลางลำำ�เรื​ือ แล่​่นอยู่​่�ที่​่�หน้​้าเรื​ืออั​ัญเชิ​ิญ พระมหากฐิ​ิน (ภาพที่​่� ๑๘-๑๙) ลำำ �ดั ั บ ถั​ั ด มาบนผนั​ั ง พระวิ​ิ ห ารด้​้ า นทิ​ิ ศ ใต้​้ เขี​ียนเป็​็ น เรื​ือริ้​้� ว ๓ สาย ประกอบด้​้วย เรื​ือพระที่​่�นั่​่�งศรี​ีสุ​ุนธรไช๒๗ ในริ้​้�วสายกลางโขนเรื​ือเป็​็นไม้​้ดั้​้�งเชิ​ิดสู​ูง เขี​ียนประดั​ับด้​้วยลายลงรั​ักปิ​ิดทองรู​ูปเหราตลอดลำำ�ตั​ัวและส่​่วนหางส่​่วนกลางเป็​็น บุ​ุษบกยอดทรงมณฑปตั้​้�งพานแว่​่นฟ้​้าอั​ัญเชิ​ิญพระมหากฐิ​ินผู้​้�ที่​่�อั​ัญเชิ​ิญแต่​่งกาย สวมเสื้​้�อครุ​ุยและสวมลอมพอก จำำ�นวน ๓ นาย ที่​่�เบื้​้�องหน้​้าและตอนท้​้ายเรื​ือมี​ี นั​ักสราช๒๘ นุ่​่�งโจงกระเบนสวมลอมพอกถื​ือธงสามชาย ส่​่วนฝี​ีพายเรื​ือการสวมเสื้​้�อ ๒๕

ลักษณะเด่นของ เรือดัง้ โขนเรือและท้ายเรือ ปาดเป็นมุมแหลมคล้ายรปู ปีกกา ส่วน เรือแซง โขนเรือและท้ายเรือจะปาดเป็นมุมป้าน ๒๖ ฉวีงาม มาเจริญ, ธงไทย, กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, ๒๕๒๐, หน้า ๒๐. ๒๗ เรือพระที่นั่งศรีสุนธรไช(ศรีสุนทรไชย) เป็นเรือไชยลายสลัก สร้างในรัชสมัยพระบาท สมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว พื้นสีแดง ขนาดความยาว ๑๗ วา ๒ ศอก กว้าง ๑ วา ๑ คืบ ๘ นิ้ว ท้องลึก ๑ ศอก ๗ นิ้ว กำ�ลัง ๑ วา ๒ ศอก ๓ นิ้ว รายละเอียดดูที่ กรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม, เรือพระราชพิธี, พิมพ์ครั้งที่ ๕, กรุงเทพฯ: บริษัทรุ่งศิลป์การพิมพ์ (๑๙๗๗) จำ�กัด, ๒๕๕๘, หน้า ๔๖. ๒๘ นักสราช หมายถึง ตำ�แหน่งผู้ที่ถือท้ายเรือพระที่นั่ง

28

แขนยาวนุ่​่�งโจงกระเบน บนลำำ�เรื​ือตั้​้�งฉั​ัตร ๗ ชั้​้�นสี​ีแดงประดั​ับเป็​็นระยะ เรื​ือที่​่�ขนาบ ข้​้ า งเรื​ืออั​ั ญ เชิ​ิ ญ พระมหากฐิ​ิ น คื​ือ เรื​ื อ กลองใน และเรื​ื อ กลองนอก เป็​็นเรื​ือบรรเลงดุ​ุริ​ิยดนตรี​ี ลั​ักษณะเป็​็น เรื​ือดั้​้�ง กลางลำำ�เรื​ือมี​ีเก๋​๋งกั​ัญญาหลั​ังคา ดาดผ้​้าสี​ีแดงเขี​ียนลายทอง ภายในมี​ีนั​ักดนตรี​ีนั่​่�งประจำำ� ๓ นาย เครื่​่�องดนตรี​ี ประกอบด้​้วยปี่​่�ชวา และกลองมะโหรทึ​ึก บรรเลงเพลงไปตามลำำ�น้ำำ�� ฝี​ีพายเรื​ือทั้​้�ง ๒ ลำำ� นุ่​่�งผ้​้าโจงกระเบน สวมเสื้​้�อแขนยาว มี​ีไม้​้ยาวผู​ูกผ้​้าแดงเป็​็นพู่​่� ๓ ชั้​้�น สำำ�หรั​ับ กระทุ้​้�งบอกจั​ังหวะการพายเรื​ือ (ภาพที่​่� ๑๙) ลำำ �ดั ั บ ถั​ั ด มาคื​ือภาพที่​่ � สำ ำ �คั ั ญ ที่​่ � สุ ุ ด บริ​ิ เ วณกลางผนั​ั ง ด้​้ า นทิ​ิ ศ ใต้​้ เขี​ียนภาพเรื​ือสายเอก พระบรมฉายาสาทิ​ิสลั​ักษณ์​์พระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้า เจ้​้าอยู่​่หั� วั เสด็​็จพระราชดำำ�เนิ​ินประทั​ับ เรื​ือพระที่​่�นั่​่ง� รั​ัตนดิ​ิลก๒๙ เป็​็นเรื​ือพระที่​่นั่​่� ง� ทรง กลางลำำ�เรื​ือทอดบั​ัลลั​ังก์​์กั​ัญญาเขี​ียนลายทองประดั​ับม่​่านทอง พระบาทสมเด็​็จ พระจอมเกล้​้ า เจ้​้ า อยู่​่ � หั ั ว ประทั​ั บ บนพระราชอาสน์​์ ภ ายในบั​ั ลลั ั ง ก์​์ กั ั ญ ญา ทรงฉลองพระองค์​์แขนยาวสี​ีขาบ สวมพระมาลาประดั​ับยี่​่�ก่​่าขนนกการะเวก ทอด พระเนตรทั​ัศนี​ียภาพผ่​่านกล้​้องโทรทรรศน์​์๓๐ในพระหั​ัตถ์​์เบื้​้�องขวา มี​ีมหาดเล็​็ก อยู่​่�งานเฝ้​้า ๒ นาย ที่​่�ข้​้างพระราชอาสน์​์ตั้​้�งพานพระศรี​ีทองคำำ� เป็​็นเครื่​่�องประกอบ พระราชอิ​ิสสริ​ิยยศและเครื่​่�องราชู​ูปโภค (ภาพที่​่� ๒๑,๒๒) ๒๙

เรือพระที่นั่งรัตนดิลก (เรือพระที่น่ังศรีรัตนดิลก) เป็นเรือศรีลายสลัก สร้างขึ้น ในรั ชสมั ย พระบาทสมเด็จ พระนั่ง เกล้าเจ้าอยู่หัว พื้ น สีแดง ขนาดยาว ๑๙ วา ๒ ศอก ๗ นิ้ว กว้าง ๑ วา ๑ ศอก ๔ นิ้ว ท้องลึก ๑ ศอก ๓ นิ้ว กำ�ลัง ๑ วา ๒ ศอก ๖ นิ้ว รายละเอียดดูที่ เรือพระราชพิธี, หน้า ๔๖. การตกแต่งเรือพระที่นั่ง จำ�หลักลายพันธุ์พฤกษา และดอกพุดตาน ลงรักปิดทองประดับกระจกลายยา ปัจจุบันเก็บรักษาที่พิพิธภัณฑ์ทหารเรือ จังหวัดสมุทรปราการ การลงรักปิดทองประดับกระจกลายยา คือ การขุดพนื้ ไม้ลงไปตามลวดลายทกี่ �ห ำ นด จากนั้นจึงตัดกระจกสีต่าง ๆ บรรจุลงในพื้นช่องว่างแล้วลงรักปิดทองที่บริเวณขอบด้านนอก ระหว่างลาย (ช่องไฟ) ๓๐ ภาพพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงกล้องโทรทรรศน์หรือกล้องส่องทางไกล มีปรากฏในภาพจิตรกรรมที่เขียนถึงเหตุการณ์ที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงทอดพระเนตรสุรยิ ปุ ราคาทตี่ �ำ บลหว้ากอ จังหวัดประจวบคีรขี นั ธ์ ณ พระอุโบสถวัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม กรุงเทพมหานคร และพระอุโบสถวัดเสนาสนาราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา

29

สำำ�หรับั ข้​้าราชการที่​่มี​ีตำ � �ำ แหน่​่งในเรื​ือพระที่​่นั่​่� ง� มี​ีความสื​ืบเนื่​่อ� งมาตั้​้�งแต่​่ครั้​้�ง กรุ​ุงศรี​ีอยุ​ุธยา ปรากฏในตำำ�นานเสด็​็จประพาสและตำำ�รากระบวนพยุ​ุหยาตราทางบก และทางน้ำำ��๓๑ ซึ่​่�งใช้​้เป็​็นแบบแผนต่​่อมาในสมั​ัยกรุ​ุงรั​ัตนโกสิ​ินทร์​์สมเด็​็จพระเจ้​้า บรมวงศ์​์เธอ กรมพระยาดำำ�รงราชานุ​ุภาพทรงมี​ีพระวิ​ินิ​ิจฉั​ัยเปรี​ียบเที​ียบกั​ับครั้​้�ง รั​ัชสมั​ัยพระบาทสมเด็​็จพระจุ​ุลจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว ความว่​่า “...เมื่​่�อฉั​ันเป็​็นราชองครั​ักษ์​์ในรั​ัชกาลที่​่� ๕ เคยลงเรื​ือพระที่​่�นั่​่�งตามเสด็​็จไป กฐิ​ินหลายปี​ี ราชองครั​ักษ์​์กั​ับจางวางหั​ัวหมื่​่น� มหาดเล็​็ก ๔ คน ลงเรื​ือพระที่​่�นั่​่ง� เฝ้​้าอยู่​่�ในกั​ันยา กำำ�นั​ันพระแสงปื​ืนต้น้ อยู่​่�นอกม่​่านข้​้างหน้​้ากั​ันยา....”๓๒ จากพระวิ​ินิ​ิจฉั​ัยดั​ังกล่​่าวมาสามารถเปรี​ียบเที​ียบได้​้กั​ับภาพจิ​ิตรกรรม กระบวนเสด็​็จพยุ​ุหยาตราชลมารคที่​่�เขี​ียนขึ้​้�นในพระวิ​ิหารวั​ัดปทุ​ุมวนารามได้​้อย่​่าง ชั​ัดเจนโดยเฉพาะตำำ�แหน่​่งกำำ�นั​ันพระแสงปื​ืนต้​้น ถื​ือพระแสงปื​ืนประจำำ�อยู่​่�หน้​้า บั​ัลลั​ังกั​ัญญา ด้​้านกราบขวาเรื​ือพระที่​่�นั่​่�ง ลำำ�ดั​ับถั​ัดมาจั​ัดกระบวนเรื​ือเป็​็น ๓ สาย ประกอบด้​้วย เรื​ือพระที่​่�นั่​่�งบุ​ุศบกพิ​ิสาร ซึ่​่�งเป็​็นเรื​ือพระที่​่�นั่​่�งรอง๓๓ขนาบข้​้างด้​้วย เรื​ือแซง ๒ ลำำ� เป็​็นเรื​ือตำำ�รวจ ถั​ัดไปเป็​็นกระบวนหมู่​่�เรื​ือกั​ันยา จั​ัดกระบวนเป็​็น ๓ สาย ๕ สาย และ ๖ สาย เรี​ียงลำำ�ดั​ับจากส่​่วนกลางผนั​ังพระวิ​ิหารด้​้านทิ​ิศใต้​้ ไปยั​ังผนั​ังด้​้านทิ​ิศตะวั​ันตกและทิ​ิศเหนื​ือ ลั​ักษณะเป็​็นเรื​ือแซงผู​ูกผ้​้าและพู่​่ผู​ู� กดาวหน้​้า โขนเรื​ือ เป็​็นเรื​ือทรงสำำ�หรั​ับพระเจ้​้าน้​้องยาเธอ พระเจ้​้าลู​ูกยาเธอ พระเจ้​้าหลานเธอ ๓๑

รายละเอี​ียดการจั​ัดกระบวนเรื​ือ ในตำำ�นานเสด็​็จประพาสและตำำ�รากระบวนพยุ​ุหยาตรา ทางบกและทางน้ำำ�� ในหนั​ังสื​ือลั​ัทธิ​ิธรรมเนี​ียมต่​่าง ๆ ภาคที่​่� ๑๙ ว่​่าด้​้วยกระบวนเสด็​็จประพาส ซึ่​่�งสมเด็​็จพระเจ้​้าบรมวงศ์​์เธอ กรมพระยาดำำ�รงราชานุ​ุภาพ และสมเด็​็จพระเจ้​้าบรมวงศ์​์เธอ เจ้​้าฟ้​้ากรมพระยานริ​ิศรานุ​ุวั​ัดติ​ิวงศ์​์ ทรงมี​ีพระวิ​ินิ​ิจฉั​ัยปรากฏในหนั​ังสื​ือชุ​ุด สาส์​์นสมเด็​็จ รายละเอี​ียดดู​ูที่​่� สาส์​์นสมเด็​็จ เล่​่ม ๑๒, กรุ​ุงเทพฯ : องค์​์การค้​้าของคุ​ุรุสุ ภา, ๒๕๐๔, หน้​้า ๖๑-๖๘. ๓๒ สาส์​์นสมเด็​็จ เล่​่ม ๑๒, หน้​้า ๖๕. ๓๓ เรื​ือพระที่​่�นั่​่�งรอง หมายถึ​ึง เรื​ือพระที่​่นั่​่� �งสำำ�รอง เรื​ือพระที่​่�นั่​่�งบุ​ุศบกพิ​ิสาร (เรื​ือพระที่​่�นั่​่�ง ศรี​ีบุษุ บกพิ​ิศาล) พื้​้น� สี​ีน้ำำ�� เงิ​ิน ขนาดยาว ๑๕ วา กว้​้าง ๑ วา ๑ คื​ืบ ๒ นิ้​้�ว ท้​้องลึ​ึก ๑ ศอก ๒ นิ้​้�ว กำำ�ลั​ัง ๑ วา ๑ ศอก ๑ คื​ืบ ๒ นิ้​้�ว เป็​็นเรื​ือศรี​ีลายสลั​ัก สร้​้างในรั​ัชสมั​ัยพระบาทสมเด็​็จ พระนั่​่�งเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว

30

พระเจ้​้าราชวงศ์​์เธอที่​่�ตามเสด็​็จ๓๔ รวมทั้​้�งหมู่​่�เรื​ือมุ​ุขมาตยาผู้​้�ใหญ่​่ เป็​็นเรื​ือกาบมี​ี กั​ัญญาสำำ�หรับั ขุ​ุนางผู้​้�ใหญ่​่ที่​่รั� บั ราชการสนองเบื้​้�องพระยุ​ุคลบาทปิ​ิดท้า้ ยกระบวนเรื​ือ คื​ือ เรื​ือเก๋​๋งพั้​้�ง สำำ�หรั​ับขุ​ุนนางจี​ีนเจ้​้าภาษี​ีแต่​่งตั​ัวอย่​่างขุ​ุนนางเมื​ืองจี​ีนตามเสด็​็จไป เบื้​้�องหลั​ัง ฝี​ีพายสวมกางเกง เสื้​้�อกั๊​๊�ก หมวกจี​ีโบโดยใช้​้วิ​ิธี​ีการยื​ืนพายเรื​ือ การจั​ัดรู​ูปกระบวนเรื​ือ ที่​่�ปรากฏในงานจิ​ิตรกรรมฝาผนั​ังในพระวิ​ิหาร สะท้​้อนให้​้เห็​็นถึ​ึงเหตุ​ุการณ์​์วาระสำำ�คัญ ั ของการเฉลิ​ิมฉลองพระอารามและการเสด็​็จ พระราชดำำ�เนิ​ินถวายผ้​้าพระกฐิ​ินพระราชทานของพระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้า เจ้​้าอยู่​่หั� วั โดยกระบวนพยุ​ุหยาตราชลมารค ที่​่จั� ดขึ้​้ ั น� อย่​่างสมพระเกี​ียรติ​ิตามเส้​้นทาง ๒ ฝั่ง�่ ลำำ�น้ำ��ำ จากพระบรมมหาราชวั​ังถึ​ึงท่​่าน้ำำ�วั � ดั ปทุ​ุมวนารามเสมื​ือนภาพบั​ันทึ​ึกเหตุ​ุการณ์​์ สำำ�คั​ัญในประวั​ัติ​ิศาสตร์​์เมื่​่�อปี​ี พ.ศ. ๒๔๑๐ ที่​่�เกิ​ิดขึ้​้�นจริ​ิงวาระนั้​้�นได้​้อย่​่างสมบู​ูรณ์​์ ศรี​ีธนญชั​ัย ภาพจิ​ิตรกรรมบนพื้​้�นที่​่�ระหว่​่างช่​่องหน้​้าต่​่างภายในพระวิ​ิหารเขี​ียนเรื่​่�อง ศรี​ีธนญชั​ัย ซึ่​่ง� เป็​็นนิ​ิทานพื้​้�นบ้​้านที่​่มี​ีชื่ � อ�่ เสี​ียง มี​ีหลายรู​ูปแบบคำำ�ประพั​ันธ์​์ และสำำ�นวน กระจายไปตามภาคต่​่าง ๆ ของประเทศไทย รวมทั้​้�งในเขตเอเชี​ียตะวั​ันออกเฉี​ียงใต้​้ การดำำ�เนิ​ินเรื่​่�องแสดงชี​ีวิ​ิตของ ศรี​ีธนญชั​ัย ซึ่​่�งสำำ�นวนพื้​้�นบ้​้านอี​ีสานเรี​ียกว่​่า เชี​ียงเมี่​่�ยง เป็​็นตั​ัวละครเอก มี​ีการใช้​้ปฏิ​ิภาณและไหวพริ​ิบในการดำำ�เนิ​ินชี​ีวิ​ิต ผ่​่านช่​่วงเวลาต่​่าง ๆ๓๕ ตั้​้�งแต่​่วั​ัยเด็​็กจนได้​้เข้​้ารั​ับราชการในราชสำำ �นั​ักใกล้​้ชิ​ิด ๓๔

เปรี​ียบเที​ียบการจั​ัดรู​ูปกระบวนเรื​ือ กั​ับวาระการเสด็​็จเลี​ียบพระนครทางชลมารค ภายหลั​ัง พระราชพิ​ิธี​ีบรมราชาภิ​ิเษก เมื่​่�อปี​ีพุ​ุทธศั​ักราช ๒๔๙๔ รายละเอี​ียดดู​ูที่​่� พระราชพงศาวดาร กรุ​ุงรั​ัตนโกสิ​ินทร์​์ รั​ัชกาลที่​่� ๔, หน้​้า ๒๘-๒๙. ๓๕ เนื้​้�อหาภาพศรี​ีธนญชั​ัย ได้​้มี​ีการศึ​ึกษาวิ​ิเคราะห์​์อย่​่างละเอี​ียดมาแล้​้ว ดั​ังนั้​้�น ในการศึ​ึกษา ครั้​้�งนี้​้�จะไม่​่กล่​่าวถึ​ึงรายละเอี​ียดการดำำ�เนิ​ินเรื่​่�อง ผู้​้�สนใจสามารถศึ​ึกษาได้​้จากผลงานของ - น. ณ ปากน้ำำ��, วั​ัดปทุ​ุมวนาราม, กรุ​ุงเทพฯ : สำำ�นั​ักพิ​ิมพ์​์เมื​ืองโบราณ, ๒๕๓๙. และแสงอรุ​ุณ กนกพงศ์​์ชั​ัย “จิ​ิตรกรรมเรื่​่�องศรี​ีธนญชั​ัยหรื​ือเชี​ียงเมี่​่�ยง ที่​่�วั​ัดปทุ​ุมวนาราม” วั​ัดปทุ​ุมวนาราม, กรุ​ุงเทพฯ : สำำ�นั​ักพิ​ิมพ์​์เมื​ืองโบราณ, ๒๕๓๙, หน้​้า ๙๐-๙๗.

- โอชนา พู​ูลทองดี​ีวั​ัฒนา, การศึ​ึกษาภาพจิ​ิตรกรรมฝาผนั​ังเรื่​่อ� ง ศรี​ีธนญชั​ัย ภายใน พระวิ​ิหารวั​ัดปทุ​ุมวนารามราชวรวิ​ิหาร, รายงานรายวิ​ิชาการศึ​ึกษาเฉพาะบุ​ุคคล หลั​ักสู​ูตร ปริ​ิญญาศิ​ิลปศาสตรบั​ัณฑิ​ิต(โบราณคดี​ี) คณะโบราณคดี​ี มหาวิ​ิทยาลั​ัยศิ​ิลปากร, ๒๕๔๓. สำำ�หรับั การศึ​ึกษาเปรี​ียบเที​ียบศรี​ีธนญชั​ัยสำ�ำ นวนต่​่าง ๆ ดู​ูที่​่ กั � ญ ั ญารั​ัตน์​์ เวชชศาสตร์​์, ศรี​ีธนญชั​ัยในอุ​ุษาคเนย์​์, กรุ​ุงเทพฯ : สำำ�นั​ักงานกองทุ​ุนสนั​ับสนุ​ุนการวิ​ิจั​ัย, ๒๕๔๑.

31

พระมหากษั​ัตริ​ิย์ ์ และในบางครั้​้�งก็​็ช่​่วยแก้​้วิ​ิกฤตของบ้​้านเมื​ืองด้​้วยการใช้​้ลี​ีลาโวหาร ทางภาษา สามารถเอาชนะปั​ัญหาและอุ​ุปสรรคต่​่าง ๆ ทั้​้�งนี้​้�ในบางตอนยั​ังเพิ่​่�ม ความบั​ันเทิ​ิง ทำำ�ให้​้เรื่​่�องราวมี​ีสี​ีสั​ันชวนติ​ิดตามมากยิ่​่�งขึ้​้�นซึ่​่�งในรั​ัชสมั​ัยพระบาท สมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว มี​ีปรากฏเสภาเรื่​่�อง ศรี​ีธนญไชยเชี​ียงเมี่​่�ยง ซึ่​่�งสมเด็​็จพระเจ้​้าบรมวงศ์​์เธอ กรมพระยาดำำ�รงราชานุ​ุภาพ ทรงสั​ันนิ​ิษฐานว่​่า “... เห็​็นจะเป็​็นหนั​ังสื​ือแต่​่งในสมั​ัยรั​ัชกาลที่​่� ๔ ด้​้วยเป็​็นสำำ�นวนใหม่​่ ฉบั​ับที่​่มี� อี ยู่​่� ในหอพระสมุ​ุ ด เป็​็ น ฉบั​ับหลวงฝี​ี มื​ื ออาลั​ักษณ์​์ ค รั้​้ � ง รั​ัชกาลที่​่� ๔ เขี​ี ย น พิ​ิเคราะห์​์กั​ับเหตุ​ุอี​ีกอย่​่าง ๑ ด้​้วยปรากฏว่​่า โปรดให้​้เขี​ียนเรื่​่�อง ศรี​ีธนญไชย ที่​่�ในพระวิ​ิหารวั​ัดปทุ​ุมวั​ัน เมื่​่�อในรั​ัชกาลที่​่� ๔ จึ​ึงสั​ันนิ​ิษฐานต่​่อไปว่​่า เสภานี้​้� เห็​็นจะเป็​็นหนั​ังสื​ือแต่​่งสำำ�หรั​ับขั​ับถวาย เวลาทรงเครื่​่�องใหญ่​่ ทำำ�นองที่​่�แต่​่ง เสภาเรื่​่�องพงศาวดารในรั​ัชกาลเดี​ียวกั​ัน....”๓๖ จากพระวิ​ินิ​ิจฉั​ัยดั​ังกล่​่าว แสดงให้​้เห็​็นถึ​ึงความนิ​ิยมของเรื่​่�อง ศรี​ีธนญชั​ัย ได้​้อย่​่างชั​ัดเจน มี​ีปรากฏหลั​ักฐาน ทั้​้�งในงานวรรณกรรมและภาพจิ​ิตรกรรมฝาผนั​ัง สำำ�หรั​ับภาพจิ​ิตรกรรมภายในพระวิ​ิหารเรื่​่�อง ศรี​ีธนญชั​ัย เขี​ียนบนพื้​้�นที่​่�ผนั​ังระหว่​่าง ช่​่องหน้​้าต่​่างและประตู​ู แบ่​่งออกได้​้ ๑๕ ตอน เริ่​่�มจากผนั​ังด้​้านทิ​ิศใต้​้ห้​้องในสุ​ุดเป็​็น ตอนกำำ�เนิ​ิดศรี​ีธนญชั​ัย เวี​ียนต่​่อไปยั​ังผนั​ังหลั​ังพระเสริ​ิมพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาประธาน เป็​็นตอนที่​่� ๒ ต่​่อเนื่​่�องไปยั​ังผนั​ังระหว่​่างช่​่องหน้​้าต่​่างด้​้านทิ​ิศเหนื​ือจำำ�นวน ๖ ตอน ถั​ัดไปยั​ังผนั​ังระหว่​่างช่​่องประตู​ู ๒ ตอน ผนั​ังระหว่​่างช่​่องหน้​้าต่​่างด้​้านทิ​ิศใต้​้ ๕ ตอน ซึ่​่�งดำำ�เนิ​ินเรื่​่�องช่​่วงวั​ัยหนุ่​่�ม และการเข้​้ารั​ับราชการใกล้​้ชิ​ิดพระมหากษั​ัตริ​ิย์​์ ดั​ังจะยก ตั​ัวอย่​่างตอนสำำ�คั​ัญมากล่​่าวถึ​ึงดั​ังนี้​้� ตอนที่​่� ๑๒ แข่​่งขั​ันเขี​ียนรู​ูปและช้​้างเผื​ือกงาดำำ� : เขี​ียนบนผนั​ังระหว่​่าง ช่​่องหน้​้าต่​่างด้​้านทิ​ิศใต้​้ ห้​้องที่​่� ๕ จากด้​้านในสุ​ุด กล่​่าวถึ​ึง ตอนที่​่�ศรี​ีธนญชั​ัยรั​ับคำำ� ท้​้าทายจากช่​่างเขี​ียนต่​่างชาติ​ิ เอานิ้​้�วมื​ือจุ่​่�มสี​ี แล้​้วกระโดดขึ้​้�นไปเขี​ียนบนผนั​ังใน คราวเดี​ียวเป็​็นรู​ูปงู​ู ๕ ตั​ัว ต่​่อหน้​้าพระพั​ักตร์​์กษั​ัตริ​ิย์​์ ถั​ัดลงมาที่​่�กลางภาพเป็​็นตอน ช้​้างเผื​ือกงาดำำ� ศรี​ีธนญชั​ัยทำ�ช้ ำ า้ งเผื​ือกงาดำำ�ปลอมมาถวาย ตามกำำ�หนดเวลาภายใน ๓๖

กัญญารัตน์ เวชชศาสตร์, ศรีธนญชัยในอุษาคเนย์, หน้า ๕๓. อ้างถึง คำ�นำ�หน้า ก,ข ใน เสภาเรื่องศรีธนญไชยเชียงเมี่ยง.

32

๓ วั​ัน ศรี​ีธนญชั​ัยได้​้ให้​้สานไม้​้ไผ่​่เป็​็นโครงรู​ูปช้​้างแล้​้วฝานหั​ัวเผื​ือกมาประดั​ับ ส่​่วนงาก็​็ใช้​้ไม้​้กลึ​ึงทาสี​ีดำำ� คุ​ุณค่​่าของภาพจิ​ิตรกรรม นอกเหนื​ือไปจากเนื้​้�อเรื่​่�องที่​่�ตั​ัวละครเอกในเรื่​่�อง คื​ือ ศรี​ีธนญชั​ัย ต้อ้ งใช้​้ปฏิ​ิภาณไหวพริ​ิบในการแก้​้ไขตั​ัดสินิ ปั​ัญหาต่​่าง ๆ แม้​้ในบางครั้​้ง� จะไม่​่มี​ีเหตุ​ุ ผล ไปบ้​้ า งก็​็ ต าม แต่​่ก็​็ ยั ั ง คงสอดแทรกเรื่​่ � อ งราวความตลกขบขั​ั น การใช้​้สำำ�นวนโวหารในการแก้​้ปั​ัญหา โดยบางเรื่​่�องอาจเป็​็นเรื่​่�องที่​่�มี​ีอยู่​่�จริ​ิงตาม ธรรมชาติ​ิ สอนใจเรื่​่�องการใช้​้ปฏิ​ิภาณไหวพริ​ิบตลอดจนอารมณ์​์ขั​ันของมนุ​ุษย์​์ สามารถเข้​้าถึ​ึงกลุ่​่�มบุ​ุคคลได้​้ชั​ัดเจนเข้​้าใจง่​่าย แตกต่​่างจากคุ​ุณธรรมในการใช้​้ ปั​ัญญาหรื​ือการบำำ�เพ็​็ญปั​ัญญาบารมี​ี ตั​ัดสิ​ินปั​ัญหาเรื่​่อ� งราวต่​่างอย่​่างรอบคอบของ พระโพธิ​ิ สั ั ต ว์​์ ดั ั ง ที่​่ � เ คยปรากฏในวรรณกรรมพุ​ุ ท ธศาสนาในอดี​ีต เช่​่นเรื่​่ � อ ง มโหสถชาดก อั​ันเป็​็นชาดกเรื่​่อ� งที่​่� ๕ ในทศชาติ​ิชาดก ด้​้วยเหตุ​ุนี้​้ ภ � าพจิ​ิตรกรรมเรื่​่อ� ง ศรี​ีธนญชั​ัย ภายในพระวิ​ิหารวั​ัดปทุ​ุมวนารามแห่​่งนี้​้� จึ​ึงนั​ับเป็​็นตั​ัวอย่​่างที่​่�สำ�คั ำ ัญของ การปรั​ับเปลี่​่�ยนรู​ูปแบบและเนื้​้�อหาการเขี​ียนภาพจิ​ิตรกรรมไทยในรั​ัชสมั​ัยพระบาท สมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว นอกจากนี้​้� ฉากที่​่ป� รากฏในงานจิ​ิตรกรรมยั​ังสะท้​้อนให้​้เห็​็นถึ​ึงสภาพบ้​้านเมื​ือง วิ​ิถี​ีชี​ีวิ​ิตขนบธรรมเนี​ียมและวั​ัฒนธรรมต่​่าง ๆ ที่​่�เกิ​ิดขึ้​้�นในร่​่วมสมั​ัยกั​ับการเขี​ียนภาพ อาทิ​ิ ภาพข้​้าราชการในราชสำำ�นั​ัก ภาพเหล่​่าทหารแต่​่งเครื่​่�องแบบทหารตาม เครื่​่�องแบบกรม กองที่​่�สั​ังกั​ัดซึ่​่�งในบางชุ​ุดดั​ัดแปลงมาจากเครื่​่�องแต่​่งกายของทหาร ชาติ​ิตะวั​ันตก สามารถศึ​ึกษาเปรี​ียบเที​ียบได้​้จากหลั​ักฐานภาพถ่​่ายในสมั​ั ยนั้​้�น ด้​้านรู​ูปแบบสถาปั​ัตยกรรมภาพตอนที่​่� ๑๒ มี​ีการเขี​ียนฉากเหตุ​ุการณ์​์ที่​่�เกิ​ิดขึ้​้�นในวั​ัง โดยเขี​ียนเป็​็นภาพวั​ัดปทุ​ุมวนาราม ประกอบด้​้วย ภาพพระอุ​ุโบสถ พระสถู​ูป และพระวิ​ิหาร (ภาพที่​่� ๒๓) เทคนิ​ิคการเขี​ียนภาพ : การเขี​ียนภาพจิ​ิตรกรรมภายในพระวิ​ิหารเรื่​่�อง ศรี​ีธนญชั​ัย มี​ีการใช้​้หลั​ักทั​ัศนี​ียวิ​ิทยา (perspective) ระยะใกล้​้ ไกล มี​ีมิ​ิติ​ิความชั​ัดลึ​ึก อั​ั น เป็​็ น อิ​ิ ท ธิ​ิ พ ลจากแนวคิ​ิ ดสั ั จ จนิ​ิ ย ม (realism) ที่​่ � ป รากฏในศิ​ิ ล ปะตะวั​ั น ตก สิ่​่�งที่​่�น่​่าสนใจอี​ีกประการหนึ่​่�ง ได้​้แก่​่ การเขี​ียนภาพทิ​ิวทั​ัศน์​์ (landscape) อั​ันเป็​็นภาพ ประกอบในการดำำ�เนิ​ินเรื่​่�อง มี​ีการไล่​่น้ำำ��หนั​ัก ตามค่​่าวรรณะสี​ี (tone and volume) ทำำ�ให้​้เกิ​ิดจั​ังหวะ(rhythmic) ความกลมกลื​ืนต่​่อเนื่​่�อง (harmony) ในภาพมากยิ่​่�งขึ้​้�น

33

แตกต่​่างจากภาพจิ​ิตรกรรมไทยประเพณี​ีโบราณที่​่�มี​ีลั​ักษณะ ๒ มิ​ิติ​ิ นอกจากนี้​้� เทคนิ​ิคการเขี​ียนต้​้นไม้​้ เช่​่น ทุ่​่�งหญ้​้า หมู่​่�เมฆ พื้​้�นดิ​ิน ยั​ังแสดงลั​ักษณะฝี​ีแปรงพู่​่�กั​ันที่​่� มี​ีความคล้​้ายคลึ​ึงกั​ับเทคนิ​ิคการใช้​้ฝี​ีแปรงของศิ​ิลปิ​ินตะวั​ันตกลั​ัทธิ​ิอิ​ิมเพรสชั​ันนิ​ิสต์​์ (impressionism) รวมทั้​้�งให้​้ความสำำ�คัญ ั กั​ับบรรยากาศของภาพนั​ับเป็​็นงานจิ​ิตรกรรม รู​ูปแบบใหม่​่ ที่​่�ปรากฏในสมั​ัยพระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว เรื​ือนพระศรี​ีมหาโพธิ์​์� หรื​ือ โพธิ​ิฆระ บริ​ิเวณด้​้านหลั​ังพระวิ​ิหาร ตามแนวแกนทิ​ิศตะวั​ันออกมี​ีการสร้​้างอาคารแบบพิ​ิเศษ เรี​ียกว่​่า เรื​ือนพระศรี​ีมหาโพธิ์​์� หรื​ือ โพธิ​ิฆระ หมายถึ​ึง อาคารที่​่�สร้​้างล้​้อมรอบต้​้น พระศรี​ีมหาโพธิ์​์� แสดงอาณาเขตสำำ�คั​ัญของโพธิ​ิพฤกษ์​์จั​ัดเป็​็น บริ​ิโภคเจดี​ีย์​์ ๓๗ ที่​่�สำำ�คั​ัญยิ่​่�งประเภทหนึ่​่�งในพุ​ุทธศาสนา สมเด็​็จพระเจ้​้าบรมวงศ์​์เธอ กรมพระยาดำำ�รงราชานุ​ุภาพ ทรงมี​ีพระวิ​ินิจิ ฉั​ัยว่​่า บริ​ิโภคเจดี​ีย์​์ ที่​่�มี​ีความสำำ�คั​ัญและปรากฏในชั้​้�นแรกคง ได้​้แก่​่ ต้​้นพระศรี​ีมหาโพธิ์​์� ณ พุ​ุทธคยา๓๘ ซึ่​่�งจะได้​้แพร่​่ต่​่อไปยั​ังเมื​ืองอนุ​ุราธปุ​ุระในศรี​ีลั​ังกา ครั้​้�งพระมหิ​ินทร์​์และ พระนางสั​ังฆมิ​ิตตาเถรี​ี พระโอรสและพระธิ​ิดาของพระเจ้​้าอโศกมหาราชซึ่​่�งเป็​็น พระธรรมทู​ูตเดิ​ินทางไปเผยแพร่​่พุ​ุทธศาสนาซึ่​่�งคติ​ิการสร้​้างเรื​ือนพระศรี​ีมหาโพธิ์​์� หรื​ือโพธิ​ิฆระ ก็​็ได้​้เผยแพร่​่จากอิ​ินเดี​ีย ศรี​ีลั​ังกา ไปยั​ังเอเชี​ียตะวั​ันออกเฉี​ียงใต้​้ รวมทั้​้�งในประเทศไทย ปรากฏการสร้​้างเรื​ือนพระศรี​ีมาโพธิ์​์�หรื​ือโพธิ​ิฆระ รวมทั้​้�งให้​้ ความสำำ�คั​ัญของต้​้นพระศรี​ีมหาโพธิ์​์�ในงานศิ​ิลปกรรมสมั​ัยต่​่าง ๆ

๓๗

บริโภคเจดีย์ (Paribhogika cetiya) หมายถึง สถานที่สำ�คัญที่เกี่ยวข้องกับสมเด็จพระบรม ศาสดาสัมมาสัมพุทธเจ้า ได้แก่ (๑) สังเวชนียสถาน ๔ แห่ง (๒) สถานที่ทพี่ ระพุทธองค์ทรงแสดง ปาฏิหาริย ๔ ์ แห่ง รวมทัง้ (๓) วัตถุสงิ่ ของที่พระพุทธองค์เคยใช้สอยหรือสัมผัส อาทิ โพธิบลล ั งั ก์ แท่นวัชรอาสน์ ต้นพระศรีมหาโพธิ์ โพธิฆระ (๔) สถานที่ประดิษฐานพระพุทธบริขาร ๑๐ แห่ง ๓๘ ดำ�รงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา, ตำ�นานพระพุทธเจดีย์, พิมพ์ครั้งที่ ๓ กรุงเทพฯ : องค์การค้าของคุรุสภา, ๒๕๑๘, หน้า ๑๔๐.

34

“... แล้​้วให้​้ก่อ่ กระถาง ปลู​ูกต้​้นมหาโพธิ์​์� ซึ่​่ง� ได้​้ผลมาเพาะ แต่​่เมื​ืองพุ​ุทธคยาบุ​ุรี​ี เป็​็นที่​่�นั​ับถื​ือของ พวกพราหมณ์​์ว่​่า พระพุ​ุทธเจ้​้าได้​้ตรั​ัสเป็​็นเจดี​ีย์​์ฐานขึ้​้�นอี​ีก แห่​่งหนึ่​่�ง พวกสั​ัตบุ​ุรุ​ุษได้​้ทำำ�สั​ักการบู​ูชานมั​ัสการ ....” ๓๙ พระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว ทรงให้​้ความสำำ�คั​ัญกั​ับเรื​ือน พระศรี​ีมหาโพธิ์​์� ซึ่​่�งถื​ือเป็​็น บริ​ิโภคเจดี​ีย์​์ อั​ันหมายถึ​ึงสิ่​่�งที่​่�เกี่​่�ยวเนื่​่�องกั​ับสมเด็​็จ พระบรมศาสดาสั​ัมมาสั​ัมพุ​ุทธเจ้​้า โปรดฯ ให้​้ปลู​ูกต้​้นพระศรี​ีมหาโพธิ์​์แ� ละสร้​้างเรื​ือน พระศรี​ีมหาโพธิ์​์ หรื​ื � อโพธิ​ิฆระในกลุ่​่ม� อาคารหลั​ักภายในเขตพุ​ุทธาวาส วั​ัดปทุ​ุมวนาราม เรี​ียงลำำ�ดั​ับจาก พระอุ​ุโบสถ พระสถู​ูป พระวิ​ิหาร และเรื​ือนพระศรี​ีมหาโพธิ์​์� โดย ในกาลฉลองพระอารามวั​ัดปทุ​ุมวนาราม เมื่​่�อปี​ีพุ​ุทธศั​ักราช ๒๔๑๐ โปรดฯ ให้​้ อาราธนาพระสงฆ์​์มาเจริ​ิญพระพุ​ุทธมนต์​์ ที่​่�พระศรี​ีมหาโพธิ์​์ จำ � ำ�นวน ๑๕ รู​ูป กาลต่​่อมาเรื​ือนพระศรี​ีมหาโพธิ์​์�ได้​้ชำำ�รุ​ุดทรุ​ุดโทรมลง ในปี​ี พ.ศ. ๒๕๔๒ และ ๒๕๔๕ จุ​ุฬาลงกรณ์​์มหาวิ​ิทยาลั​ัย ได้​้นำำ�ปั​ัจจั​ัยที่​่�ได้​้จากการถวายผ้​้าพระกฐิ​ิน บู​ูรณะเรื​ือนพระศรี​ีมหาโพธิ์​์� ดั​ังปรากฏงดงามสื​ืบมาจนทุ​ุกวั​ันนี้​้�

๓๙

พระราชพงศาวดารฯ กล่าวถึง การปลูกต้นพระศรีมหาโพธิ์ ณ พระสมุทรเจดีย์จังหวัด สมุทรปราการ ซึ่งทรงเพาะจากเมล็ดพันธุ์ ต้นพระศรีมหาโพธิ์ ที่พุทธคยาในคราวเดียวกับ วัดปทุมวนาราม ซึ่งในสมัยนัน้ พวกพราหมณ์มหันต์ ได้เข้ามาดูแลบริเวณพุทธคยา เพราะนับถือว่า พุทธคยาเป็นสถานทศี่ กั ดิส์ ทิ ธิข์ องลัทธิไวษณพนิกาย - รายละเอียด การปลูกต้นพระศรีมหาโพธิ์ พระสมุทรเจดีย์ จังหวัดสมุทรปราการ ดูที่ “การทรงสร้างและปฏิสงั ขรณ์พระอารามหัวเมือง” ใน พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๔, หน้า ๒๙๕.

35

โรงเรี​ียนพระปริ​ิยั​ัติ​ิธรรม๔๐ ตั้​้ง� อยู่​่ใ� นเขตสั​ังฆาวาสที่​่มี​ี� แนวกำำ�แพงแก้​้วและถนนกั้​้น� กลางจากเขตพุ​ุทธาวาส ถั​ัดจากเรื​ือนพระศรี​ีมหาโพธิ์​์�หรื​ือโพธิ​ิฆระเพี​ียงเล็​็กน้​้อย โรงเรี​ียนพระปริ​ิยั​ัติ​ิธรรม มี​ีประวั​ัติคิ วามเป็​็นมาในการก่​่อสร้​้างตั้​้ง� แต่​่ครั้​้ง� สมเด็​็จพระปิ​ิยมาวดี​ีศรี​ีพั​ัชริ​ินทรมาตา เจ้​้าคุ​ุณจอมมารดาเปี่​่�ยม พระสนมเอกในพระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว ได้​้ทรงบริ​ิจาคทรั​ัพย์​์สร้​้างศาลาไม้​้จตุ​ุรมุ​ุข ถวายไว้​้ภายในเขตสั​ังฆาวาส ครั้​้�นต่​่อมา อาคารหลั​ังดั​ังกล่​่าวชำำ�รุ​ุดทรุ​ุดโทรมลง สมเด็​็จพระศรี​ีสวริ​ินทิ​ิราบรมราชเทวี​ี จึ​ึงทรงพระกรุ​ุณาโปรดเกล้​้าฯ ให้​้รื้​้�อศาลาจั​ัตุ​ุรมุ​ุขหลั​ังเดิ​ิมแล้​้วสร้​้างขึ้​้�นใหม่​่บริ​ิเวณ ติ​ิดกั​ับแนวคลองอรชร โดยมี​ีพระประสงค์​์ให้​้เป็​็นโรงเรี​ียนพระปริ​ิยั​ัติ​ิธรรม สำำ�หรั​ับ พระภิ​ิกษุ​ุสามเณรในการศึ​ึกษาเล่​่าเรี​ียน (ภาพที่​่� ๒๔) อนึ่​่�ง ทรงระลึ​ึกถึ​ึงคุ​ุณู​ูปการของพระนม ขรั​ัวเลี้​้�ยงยายมา บุ​ุนนาค และ ขรั​ัวเลี้​้�ยงยายสุ​ุด ซึ่​่�งเป็​็นผู้​้�ถวายการอภิ​ิบาลมาแต่​่ทรงพระเยาว์​์ จึ​ึงทรงพระกรุ​ุณา โปรดเกล้​้าฯให้​้สร้​้างกุ​ุฏิ​ิสงฆ์​์ ๒ หลั​ังขนาบข้​้างโรงเรี​ียนพระปริ​ิยั​ัติ​ิธรรม กุ​ุฏิ​ิด้​้าน ทิ​ิศใต้​้ พระราชทานนามว่​่า กุ​ุฏิ​ิวิ​ิมุ​ุตติ​ิศาลา บรรจุ​ุอั​ัฐิ​ิขรั​ัวเลี้​้�ยงยายมา บุ​ุนนาค กุ​ุฏิ​ิด้​้านทิ​ิศเหนื​ือ พระราชทานนามว่​่า กุ​ุฏิ​ิสุ​ุทธิ​ิอาศรม บรรจุ​ุอั​ัฐิ​ิขรั​ัวเลี้​้�ยงยายสุ​ุด

๔๐

เรียบเรียงจาก บทสัมภาษณ์ทอี่ อกอากาศทางสถานีวทิ ยุและโทรทัศน์กองทัพบกช่อง ๕ วันที่ ๑ กันยายน พ.ศ. ๒๕๓๒ และบทความเรื่อง “ประวัตโิ รงเรียนพระปริยตั ธิ รรม วัดปทุมวนาราม” ตามรับสัง่ ของสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวฒ ั นา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ ในรั ชกาลที่ ๙ (วั น ที่ ๗ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๕๓๙) เขียนโดย พระเทพญาณวิ ศิ ษ ฏ์ (ชัยทวี คุตฺตจิตฺโต) ผู้ช่วยเจ้าอาวาสวัดปทุมวนารามและประธานฝ่ายสงฆ์ มูลนิธิมหิตลา ธิเบศรอดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก สำ �ห รั บ การประดิ ษ ฐานพระบรมอั ฐิ แ ละพระอั ฐิ ผู้ เ ขียนได้ รั บ คำ � อธิ บ ายจาก พระเทพญาณวิศิษฏ์ เมื่อวันที่ ๑๔ กันยายน พ.ศ. ๒๕๕๐

36

ครั้​้� น กาลต่​่อมาสมเด็​็ จ พระเจ้​้ า น้​้ อ งยาเธอ เจ้​้ า ฟ้​้ า มหิ​ิ ดล อดุ​ุ ลย เดช กรมขุ​ุนสงขลานคริ​ินทร์​์ ๓๕ ทรงกราบทู​ูลสมเด็​็จพระศรี​ีสวริ​ินทิ​ิราบรมราชเทวี​ีฯ ว่​่าหาก พระองค์​์สิ้​้�นพระชนม์​์ลง ขอให้​้ทรงแบ่​่งพระอั​ัฐิ​ิมาไว้​้ที่​่�วั​ัดปทุ​ุมวนารามด้​้วยทรงเกรง ว่​่า สมเด็​็จพระศรี​ีนคริ​ินทราบรมราชชนนี​ี ซึ่​่�งขณะนั้​้�นเป็​็น หม่​่อมสั​ังวาลย์​์ มหิ​ิดล ณ อยุ​ุธยา จะลำำ�บากในการมาถวายสั​ักการะพระอั​ัฐิ​ิที่​่�ประดิ​ิษฐานบนพระที่​่�นั่​่�งจั​ักรี​ี มหาปราสาทในพระบรมมหาราชวั​ัง รั​ัชสมั​ัยพระบาทสมเด็​็จพระปกเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่หั� วั ภายหลั​ังการพระเมรุ​ุในปี​ี พ.ศ. ๒๔๗๒ สมเด็​็จพระศรี​ีสวริ​ินทิ​ิราบรมราชเทวี​ีฯ จึ​ึงทรงจั​ัดการตามพระประสงค์​์ของ พระโอรส พร้​้ อ มทั้​้� ง บรรจุ​ุ พ ระทนต์​์ ข องพระองค์​์ โ ดยทรงมี​ีพระดำำ �รั ั ส ว่​่า “เอาไว้​้เป็​็นเพื่​่�อน ลู​ูกแดง” ต่​่อมาในปี​ี พ.ศ. ๒๔๘๑ สมเด็​็จพระราชปิ​ิตุ​ุจฉา เจ้​้าฟ้​้าวไลยอลงกรณ์​์ กรมหลวงเพชรบุ​ุรี​ีราชสิ​ิริ​ินธรสิ้​้�นพระชนม์​์ลง หลั​ังการถวาย พระเพลิ​ิงจึ​ึงโปรดฯให้​้อั​ัญเชิ​ิญพระทนต์​์ มาบรรจุ​ุไว้​้ภายในพระสถู​ูปเช่​่นเดี​ียวกั​ัน ต่​่อมาสมเด็​็จพระศรี​ีนคริ​ินทราบรมราชชนนี​ีได้​้เสด็​็จสวรรคต เมื่​่�อวั​ันที่​่� ๑๘ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๓๘ ในเดื​ือนกั​ันยายน นายแพทย์​์สรรใจ แสงวิ​ิเชี​ียร บุ​ุตรของ นายแพทย์​์สุ​ุด แสงวิ​ิเชี​ียร หนึ่​่�งในคณะกรรมการแพทย์​์ตรวจชั​ันสู​ูตรพระบรมศพ พระบาทสมเด็​็จพระปรมิ​ินทรมหาอานั​ันทมหิ​ิดล ได้​้ทู​ูลเกล้​้าฯถวายพระมั​ังสาส่​่วน พระเศี​ียร แด่​่สมเด็​็จพระเจ้​้าพี่​่�นางเธอ เจ้​้าฟ้​้ากั​ัลยาณิ​ิวั​ัฒนา กรมหลวงนราธิ​ิวาส ราชนคริ​ิ น ทร์​์ แ ละทรงอั​ั ญ เชิ​ิ ญ มาบรรจุ​ุ ไ ว้​้ ที่ ่ � ภ ายในพระสถู​ูปเจดี​ีย์​์ เมื่​่ � อ วั​ั น ที่​่ � ๑๖ กั​ันยายน พ.ศ. ๒๕๓๘ ต่​่อมา นายแพทย์​์ประดิ​ิษฐ์​์ เจริ​ิญไทยทวี​ี ในฐานะ ประธานคณะกรรมการแพทย์​์ ที่​่�ถวายการผ่​่าตั​ัดเปลี่​่�ยนพระโสณี​ี ทู​ูลเกล้​้าฯถวาย พระโสณี​ีองค์​์เดิ​ิมของสมเด็​็จพระศรี​ีนคริ​ินทราบรมราชชนนี​ี จึ​ึงได้​้อั​ัญเชิ​ิญมาบรรจุ​ุ ไว้​้ในพระสถู​ูปเจดี​ีย์​์ เมื่​่�อวั​ันที่​่� ๒๓ กั​ันยายน พ.ศ. ๒๕๓๘

๔๑

พระยศในขณะนั้น

37

ลั​ั ก ษณะโรงเรี​ียนพระปริ​ิ ยั ั ติ ิ ธ รรมเป็​็ น อาคาร ๒ ชั้​้� น มี​ีบั​ั น ไดทางขึ้​้� น ด้​้ า นทิ​ิ ศ เหนื​ือและทิ​ิ ศ ใต้​้ ที่ ่ � บ ริ​ิ เ วณมุ​ุ ข ด้​้ า นหน้​้ า ทางทิ​ิ ศ ตะวั​ั น ออก ปั้​้�นประดั​ับผนั​ังอาคารด้​้วยพระสถู​ูปทรงระฆั​ังครึ่​่�งองค์​์ เบื้​้�องหลั​ังพระสถู​ูปประดั​ับ ลายราชวั​ัตร พื้​้�นที่​่ภ� ายในองค์​์พระสถู​ูปประดิ​ิษฐานพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาประจำำ�พระชนมวาร ปางรำำ �พึ ึ ง ด้​้ ว ยสมเด็​็ จ พระมหิ​ิ ต ลาธิ​ิ เ บศร อดุ​ุ ลย เดชวิ​ิ ก รมพระบรมราชชนก ทรงพระราชสมภพ ณ วั​ันศุ​ุกร์​์ขึ้​้�น ๓ ค่ำำ�� เดื​ือนยี่​่� ปี​ีเถาะ ตรงกั​ับวั​ันที่​่� ๑ มกราคม พุ​ุทธศั​ักราช ๒๔๓๔ ที่​่�เบื้​้�องหลั​ังพระปฤษฎางค์​์ เป็​็นห้​้องด้​้านในรู​ูปครึ่​่�งวงกลม สำำ�หรั​ับบรรจุ​ุพระบรมอั​ัฐิ​ิ พระอั​ัฐิ​ิและพระราชสรี​ีรั​ังคาร ในวั​ั น ที่​่ � ๒๔ กั​ั น ยายน ซึ่​่ � ง เป็​็ น วั​ั น คล้​้ า ยวั​ั น สวรรคตของ สมเด็​็ จ พระมหิ​ิตลาธิ​ิเบศรอดุ​ุลยเดชวิ​ิกรม พระบรมราชชนก จะมี​ีการบำำ�เพ็​็ญพระราชกุ​ุศล ทั​ักษิ​ิณานุ​ุปทาน อุ​ุทิศิ ถวายเป็​็นพระราชกุ​ุศลทุ​ุกปี​ี จึ​ึงถื​ือได้​้ว่​่า พระสถู​ูปเจดี​ีย์​์โรงเรี​ียน พระปริ​ิยัติั ธิ รรม วั​ัดปทุ​ุมวนารามแห่​่งนี้​้� เป็​็นสถานที่​่สำ� �คั ำ ญ ั ส่​่วนพระองค์​์ในการเสด็​็จฯ มาทรงบำำ�เพ็​็ญพระราชกุ​ุศลของราชสกุ​ุล “มหิ​ิดล” สมดั​ังพระประสงค์​์ของสมเด็​็จ พระมหิ​ิตลาธิ​ิเบศรอดุ​ุลยเดชวิ​ิกรม พระบรมราชชนกในรั​ัชกาลที่​่� ๙ และถื​ือเป็​็น สถานที่​่�สำำ�คั​ัญยิ่​่�งทางประวั​ัติ​ิศาสตร์​์ไทย

38

พระพุ​ุทธปฏิ​ิมาพระสายน์​์ พระเสริ​ิมและพระแสน วั​ัดปทุ​ุมวนาราม พระพุ​ุทธปฏิ​ิมา พระสายน์​์ (พระใส) พื้​้�นที่​่�ภายในพระอุ​ุโบสถ ประดิ​ิษฐานพระพุ​ุทธปฏิ​ิมา พระสายน์​์(พระใส) เบื้​้�องหลั​ังเป็​็นซุ้​้�มประดั​ับกระจกสี​ี ตอนบนแกะสลั​ักและประดั​ับลายปู​ูนปั้​้�นรู​ูปดอก พุ​ุดตาน ผู​ูกกระหวั​ัดเป็​็นช่​่อคล้​้ายรู​ูปพญานาค ๗ เศี​ียร ที่​่�แผ่​่นไม้​้หลั​ังซุ้​้�มเขี​ียน อั​ักษรขอมสี​ีทองภาษามคธบนพื้​้�นสี​ีแดงชาด เป็​็นพระคาถา ตำำ�นานพระสายน์​์ พระราชนิ​ิพนธ์​์ในพระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว ในปี​ีพ.ศ. ๒๔๐๑ พระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัวได้​้เสด็​็จโดย กระบวนเรื​ือพยุ​ุหยาตราทางชลมารค แห่​่ขึ้​้�นไปรั​ับพระสายน์​์(ใส) และพระแสน ณ วั​ั ด เขมาภิ​ิ ร ตาราม นนทบุ​ุ รี​ี มาประดิ​ิ ษ ฐานเป็​็ น พระพุ​ุ ท ธปฏิ​ิ ม าประธาน ภายในพระอุ​ุโบสถวั​ัดปทุ​ุมวนาราม สำำ�หรั​ับความเป็​็นมาของพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาพระสายน์​์ และพระพุ​ุทธปฏิ​ิมา สำำ�คัญ ั องค์​์อื่น�่ จากเวี​ียงจั​ันท์​์ ที่จ�่ ะได้​้อัญ ั เชิ​ิญมาประดิ​ิษฐานในสมั​ัยกรุ​ุงรั​ัตนโกสิ​ินทร์​์นั้​้น� สั​ันนิ​ิษฐานว่​่าเป็​็นพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาที่​่ส� ร้​้างขึ้​้�นในเขตล้​้านช้​้างหรื​ือสร้​้างจากแห่​่งอื่​่น� แล้​้ว ตกไปอยู่​่�ในอาณาเขตล้​้านช้​้างบ้​้าง๔๒ มี​ีประวั​ัติ​ิกล่​่าวอ้​้างอิ​ิงในพระราชพงศาวดาร กรุ​ุงรั​ัตนโกสิ​ินทร์​์ รั​ัชกาลที่​่� ๓ ที่​่จั� ักได้​้ยกกล่​่าวมาพอสั​ังเขปดั​ังนี้​้� การอั​ัญเชิ​ิญพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาจากเมื​ืองเวี​ียงจั​ันท์​์ ในปี​ีพ.ศ. ๒๓๗๐ สมเด็​็จพระบวรราชเจ้​้ามหาศั​ักดิ​ิพลเสพย์​์ กรมพระราชวั​ัง บวรสถานมงคล อั​ัญเชิ​ิญพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาสำำ�คัญ ั จากเมื​ืองเวี​ียงจั​ันท์​์ ในคราวปราบกบฏ เจ้​้าอนุ​ุวงศ์​์ ในปี​ี พ.ศ. ๒๓๗๐ ดั​ังมี​ีรายละเอี​ียดดั​ังนี้​้� ๔๒

ดำ�รงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา, ตำ�นานพระพุทธรูปสำ�คัญ, กรุงเทพฯ : สำ�นักพิมพ์มติชน, ๒๕๔๘, หน้า ๒๓๖. พระพุทธปฏิมาจากล้านช้างที่โปรดฯ ให้อัญเชิญลงมา ประกอบด้วย (๑)พระเสริม (๒)พระแซกคำ� (๓)พระฉันสมอ (๔)พระใส (๕)พระแสน เมืองมหาไชย (๖)พระแสนเมืองเชียงแตง (๗)พระอินทร์แปลง (๘)พระอรุณ

39

“... อนึ่​่� ง พระพุ​ุ ท ธรู​ู ป สำำ �หรั​ั บเมื​ืองเวี​ี ย งจั​ันท์​์ พระบาง หายไป ว่​่าข้​้าพระพาเอาไปฝั​ังเสี​ีย สื​ืบยั​ังหาได้​้ไม่​่ ได้​้แต่​่ พระเสริ​ิม พระไส พระศุ​ุก พระแซ่​่คำ�ำ พระแก่​่นจันั ทน์​์ พระสรงน้ำำ�� พระเงิ​ินหล่​่อ พระเงิ​ินบุ.ุ .. แต่​่จะ เอาลงไปกรุ​ุงเทพมหานครได้​้แต่​่พระแซ่​่คำำ�องค์​์ ๑ ได้​้พระบรมสารี​ีริ​ิกธาตุ​ุ บรรจุ​ุไว้​้ในพระแซ่​่คำำ� ๑๐๐ องค์​์ กั​ับได้​้พระเจ้​้าฉั​ันสมอ หน้​้าตั​ัก ๒๐ นิ้​้�ว พระองค์​์ ๑ พระนาคสวาด หน้​้าตั​ัก ๑๐ นิ้​้�ว พระองค์​์ ๑ หนั​ัก ๑๗ ชั่​่�ง พระนาคสวาดหน้​้ า ตั​ัก ๘ นิ้​้� ว พระองค์​์ ๑ หนั​ัก ๓ ชั่​่� ง ๑๐ ตำำ �ลึ ึ ง พระนาคปรกศิ​ิลาดี​ีกระบื​ือ หน้​้าตั​ัก ๕ นิ้​้�ว พระองค์​์ ๑ แต่​่พระนาคสวาด ๒ องค์​์นั้�น้ เห็​็นจะแก้​้เอาดี​ีได้​้ จะต้​้องแก้​้มากอยู่​่� และ พระพุ​ุทธรู​ูปจั​ัดส่​่งไปกรุ​ุงเทพมหานคร มิ​ิได้​้นั้​้�น ได้​้ให้​้ก่​่อพระเจดี​ีย์​์ ณ ค่​่ า ยหลวง เมื​ืองพั​ันพร้​้ า ว เหนื​ือวั​ัด... แล้​้ วจ ะจารึ​ึ ก พระนามว่​่ า พระเจดี​ีย์​์ปราบเวี​ียง และความชั่​่�ว อ้​้ายอนุ​ุไว้​้ในแผ่​่นศิ​ิลาให้​้ปรากฏ อยู่​่�ชั่​่�วฟ้​้าและดิ​ิน อย่​่าให้​้หั​ัวเมื​ืองทั้​้�งปวงดู​ูเยี่​่ย� งอย่​่างกั​ันต่​่อไป ครั้​้�นจดหมายลงมาแล้​้ว ก็​็โปรดให้​้ทำำ�พระเจดี​ีย์​์ แล้​้วจึ​ึงเชิ​ิญ พระเสริ​ิม ซึ่​่�งอยู่​่�วั​ัดยอดเขาแก้​้ว มาบรรจุ​ุไว้​้ในพระเจดี​ีย์​์ปราบเวี​ียง....” ๔๓ ครั้​้น� ต่​่อมาการสู้​้�รบปราบปรามกบฏก็​็ยังั ไม่​่แล้​้วเสร็​็จ ฝ่​่ายเจ้​้าอนุ​ุวงศ์​์ ก็แ็ ต่​่งให้​้ ราชวงศ์​์ยกกองทั​ัพข้​้ามฟากไปจั​ับพระยาราชสุ​ุภาวดี​ี๔๔ ที่​่เ� มื​ืองยโสธร แล้​้วจึ​ึงสั่​่ง� ให้​้คน ไปรื้​้�อพระเจดี​ีย์​์ปราบเวี​ียงที่​่�เมื​ืองพั​ันพร้​้าวอั​ัญเชิ​ิญพระเสริ​ิมและพระพุ​ุทธปฏิ​ิมา ที่​่�กรมพระราชวั​ังบวรสถานมงคลบรรจุ​ุไว้​้ กลั​ับมาประดิ​ิษฐานที่​่�เมื​ืองเวี​ียงจั​ันท์​์ ดั​ังเดิ​ิม๔๕ แต่​่การในครั้​้�นนั้​้�นพระยาราชสุ​ุภาวดี​ี ได้​้ทำำ�การรบอย่​่างกล้​้าหาญจนได้​้รั​ับ ๔๓

ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี, เจ้าพระยา(ขำ� บุนนาค), พระราชพงศาวดารรัชกาลที่ ๓, พิมพ์ครั้งที่ ๗ กรุงเทพฯ : สำ�นักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, ๒๕๔๗, หน้า ๒๗-๒๘. ๔๔ ครั้นภายหลังเสร็จการปราบกบฏครั้งนี้ พระยาราชสุภาวดี ได้รับพระราชทานความชอบให้ เลื่อนบรรดาศักดิ์เป็น เจ้าพระยาราชสุภาวดี ว่าที่สมุหนายก ในกาลต่อมาได้พระราชทาน บรรดาศักดิ์เป็น เจ้าพระยาบดินทรเดชา ๔๕ พระราชพงศาวดารรัชกาลที่ ๓, หน้า ๓๔.

40

บาดเจ็​็บ ฝ่​่ายราชวงศ์​์ก็​็ไม่​่สามารถจั​ับพระยาราชสุ​ุภาวดี​ีได้​้ ทำำ�ให้​้เจ้​้าอนุ​ุวงศ์​์ พาครอบครั​ัวหนี​ีจากออกเมื​ืองเวี​ียงจั​ันท์​์ สุดท้ ุ ้ายจึ​ึงถู​ูกจั​ับกุ​ุมตั​ัวพร้​้อมกั​ับครอบครั​ัว ส่​่งกลั​ับลงมาตั​ัดสิ​ินที่​่�กรุ​ุงเทพมหานคร สำำ�หรับั พระพุ​ุทธปฏิ​ิมาสำำ�คัญ ั คื​ือ พระเสริ​ิม(พระเสิ​ิม) พระใส(พระไส, พระสายน์​์) พระแสน รวมทั้​้�งพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาองค์​์อื่​่�นที่​่�เคยประดิ​ิษฐานในพระเจดี​ีย์​์ ปราบเวี​ียงนั้​้�น คงถู​ูกอั​ัญเชิ​ิญแยกย้​้ายไปประดิ​ิษฐานในที่​่�ต่​่างๆเพื่​่�อหลี​ีกพ้​้นจาก ภั​ั ย สงคราม สมเด็​็ จ พระเจ้​้ า บรมวงศ์​์ เ ธอ กรมพระยาดำำ� รงราชานุ​ุภ าพทรงมี​ี พระวิ​ิ นิ ิ จ ฉั​ั ยว่​่ า พระเสริ​ิ ม และพระใส ถู​ูกอั​ั ญ เชิ​ิ ญ ไปประดิ​ิ ษ ฐานที่​่ � วั ั ด โพธิ์​์� ชั ั ย แขวงเมื​ืองหนองคาย ซึ่​่�งตั้​้�งขึ้​้�นเป็​็นเมื​ืองใหญ่​่แทนเมื​ืองเวี​ียงจั​ันท์​์ ๔๖ พระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว ทรงมี​ีพระราชนิ​ิพนธ์​์ “ตำำ�นาน พระสายน์​์” เป็​็นพระคาถาภาษามคธ โปรดให้​้เขี​ียนกำำ�กั​ับบนแผ่​่นไม้​้ประดิ​ิษฐาน ที่​่�เบื้​้�องพระปฤษฎางค์​์ของพระพุ​ุทธปฏิ​ิมา ทรงกล่​่าวถึ​ึงประวั​ัติ​ิความเป็​็นมาของ พระพุ​ุทธปฏิ​ิมาว่​่า สร้​้างขึ้​้�นโดยฝี​ีมื​ือช่​่างชาวลาว แต่​่เดิ​ิมประดิ​ิษฐานใน ถ้ำำ��คู​ูหา เขาธู​ูรบรรพต แขวงเมื​ืองมหาไชย(มหาชยปุ​ุระ) เป็​็นที่​่�เคารพบู​ูชาแก่​่มหาชน มี​ีมหิ​ิทธิ​ิฤทธานุ​ุภาพในการบั​ันดาลให้​้ฝนตก ยั​ังความอุ​ุดมสมบู​ูรณ์​์แก่​่พื​ืชพั​ันธุ์​์�ธัญ ั ญาหาร ในปี​ี พ.ศ. ๒๔๐๐ เจ้​้าโสณณั​ังกู​ูร(หน่​่อคำำ�) ทราบกิ​ิติศัิ พั ท์​์ของพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาองค์​์นี้​้� ได้​้เดิ​ินทางไปยั​ังเมื​ืองมหาชยปุ​ุร(มหาไชย) ครั้​้�นพบพระสายนปฏิ​ิมาในถ้ำำ��มิ​ิได้​้มี​ี ผู้​้�อารั​ักขาดู​ูแล จึ​ึงอั​ัญเชิ​ิญพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาจากลาวรั​ัฐซึ่​่ง� อยู่​่�ภายใต้​้ขอบขั​ันฑสี​ีมาของ พระเจ้​้ากรุ​ุงสยาม นำำ�ขึ้​้�นทู​ูลเกล้​้าฯ ถวายพระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว โปรดฯให้​้ประดิ​ิษฐานเป็​็นพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาประธาน ภายในพระอุ​ุโบสถวั​ัดปทุ​ุมวนาราม ที่​่�ทรงสร้​้างขึ้​้�น ๔๖

ดำ�รงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา, ตำ�นานพระพุทธรูปสำ�คัญ, กรุงเทพฯ : สำ�นักพิมพ์มติชน, ๒๕๔๘, หน้า ๒๔๑, ๒๔๗. ๔๗ ต่อมาเจ้าโสณณังกูร(หน่อคำ�) ได้รับพระราชทานยศเป็น เจ้าพรหมเทวานุเคราะห์วงศ เจ้าเมืองอุบลราชธานี ๔๘ จอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ, ตำ�นานพระสายน์ วัดสระปทุม, พระนคร : โรงพิมพ์โสภณพิพรรฒ ธนากร, ๒๔๖๘, หน้า ๓, ๕, ๗.

41

พระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว ทรงมี​ีพระราชปณิ​ิธานในการ ประดิ​ิษฐานพระสายน ปฏิ​ิมา เพื่​่�อให้​้เทพยดา มนุ​ุษย์​์ คฤหั​ัตถ์​์และบรรพชิ​ิตทั้​้�งหลาย ได้​้มากราบนมั​ัสการบู​ูชาและในท้​้ายที่​่�สุ​ุดของพระคาถาภาษามคธ ทรงกล่​่าวถึ​ึง พระพุ​ุทธปฏิ​ิมาพระองค์​์นี้​้ที่� จ�่ ะยั​ังความอุ​ุดมสมบู​ูรณ์​์คื​ือบั​ันดาลฝนให้​้ตกต้​้องตามฤดู​ูกาล ตลอดกาลนานแก่​่ดิ​ินแดนที่​่�ประดิ​ิษฐานนี้​้� “... ขอเทพยดาเจ้​้าทั้​้�งหลายก็​็ดี​ี มนุ​ุษย์​์ทั้�ง้ หลายก็​็ดี​ี หรื​ือ คฤหั​ัสถ์​์แลบรรพชิ​ิต ทั้​้ง� หลายแม้​้ทั้ง�้ ปวง ผู้​้�ที่​่นั​ั� บถื​ือวั​ัตถุ​ุ มี​ีพุทุ ธาธิ​ิรั​ัตน เปนต้​้น ได้​้มาแล้​้วมาแล้​้วในที่​่นี้​้� � จงพากั​ันมานมั​ัสการโดยชอบเถิ​ิด จงพากั​ันบู​ูชาซึ่​่�งพระปฏิ​ิมาเจ้​้ามี​ีสมญาว่​่า สายน นี้​้�เป็​็น พุ​ุทโธทเทสิ​ิกเจดี​ีย์​์ตามควรแก่​่กำำ�ลั​ังเถิ​ิด จงอนุ​ุโมทนาซึ่​่�ง พระราชบุ​ุญทั้​้ง� หลายที่​่�พระองค์​์ได้​้ทรงกระทำำ�แล้​้วโดยอเนกประการ ด้​้วยประการ นั้​้�นของพระราชาเจ้​้าผู้​้�ใคร่​่ต่​่อประโยชน์​์เกื้​้�อกู​ูลแก่​่โลกทั้​้�งหลายทั้​้�งปวงเถิ​ิด อนึ่​่�งสมเด็​็จพระราชาเจ้​้า มิ​ิได้​้ทรงอวดอ้​้างตั้​้�งความปรารถนาพุ​ุทธภู​ูมิ์​์� เช่​่นชนทั้​้ง� หลายอื่​่น� เปนอั​ันมาก พระองค์​์ทรงเห็​็นอยู่ว่​่� า่ ความปรารถนาเช่​่นนั้​้น� มิ​ิใช่​่เปนสิ่​่�งที่​่�เข้​้าไประงั​ับ ธรรม เปนที่​่�สุ​ุดแห่​่งทุ​ุกข์​์ จะพึ​ึงมี​ีแก่​่พระองค์​์ก็​็ดี​ี แก่​่ชนทั้​้�งหลายอื่​่�นก็​็ดี​ี ด้​้วยประการใด ย่​่อม ทรงปฏิ​ิญญาณซึ่​่�งความปรารถนาแห่​่งธรรมเปนที่​่�สุดุ แห่​่งทุ​ุกข์​์ส่​่วนเดี​ียว พระพุ​ุทธปฏิ​ิมาเจ้​้านี้​้� ได้​้ประดิ​ิษฐานอยู่​่�ในที่​่�นี้​้� ขอจงยั​ัง วุ​ุฏฺฐิฺ ิสมบั​ัติ​ิ ๔๙ ในพรรษากาลทั้​้�งหลาย ให้​้สำ�ำ เร็​็จในกาลทุ​ุกเมื่​่�อเทอญ....” รู​ูปแบบศิ​ิลปกรรม พระพุ​ุทธปฏิ​ิมาพระสายน์​์ มี​ีขนาดหน้​้าตั​ักกว้​้าง ๑ ศอก ๑ นิ้​้�ว หล่​่อด้​้วยสำำ�ริ​ิด โดยมี​ีลั​ักษณะพระพั​ักตร์​์คล้​้ายรู​ูปสี่​่�เหลี่​่�ยม เม็​็ดพระศกเรี​ียวแหลม ขมวดม้​้วนวนเป็​็นก้​้นหอยทั่​่�วพระเศี​ียรต่​่อเนื่​่�องขึ้​้�นไปถึ​ึงอุ​ุษณี​ีษะหรื​ือเกตุ​ุมาลา รั​ัศมี​ีเบื้​้�องบนคล้​้ายรู​ูปเปลวเพลิ​ิงซึ่​่�งเดิ​ิมคงมี​ีการประดั​ับด้​้วยอั​ัญมณี​ีส่​่วนของ พระกรรณทั้​้�ง ๒ มี​ีลั​ักษณะผายบานออกตามแบบพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาสกุ​ุลช่​่างล้​้านช้​้าง พระวรกายได้​้สั​ัดส่​่วน ครองจี​ีวรห่​่มเฉี​ียงเปิ​ิดพระอั​ังสาขวา ชายสั​ังฆาฏิ​ิยาวจรด ๔๙

วุฏฺฐิสมบัติ แปลว่า ฝน, สายฝน

42

พระนาภี​ีปลายตั​ัดเป็​็นเส้​้นตรง ถั​ัดลงมามี​ีเส้​้นขอบสบงรอบบั้​้�นพระองค์​์ พระพุ​ุทธป ฏิ​ิมาประทั​ับนั่​่�งขั​ัดสมาธิ​ิราบบนฐานหน้​้ากระดานเกลี้​้�ยงพระหั​ัตถ์​์ขวาแสดงปางมาร วิ​ิชั​ัย นิ้​้�วพระหั​ัตถ์​์ทั้​้�ง ๔ ยาวเสมอกั​ันวางไว้​้ที่​่�กลางพระชงฆ์​์ นั​ับเป็​็นพระพุ​ุทธปฏิ​ิมา ที่​่�งดงามด้​้วยพุ​ุทธลั​ักษณะแห่​่งยุ​ุคทองของสกุ​ุลช่​่างล้​้านช้​้างอย่​่างแท้​้จริ​ิง พระพุ​ุทธปฏิ​ิมา พระเสริ​ิม พระเสริ​ิม มี​ีขนาดหน้​้าตั​ัก ๒ ศอก ๑ นิ้​้�ว เดิ​ิมเป็​็นพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาที่​่�สำำ�คั​ัญ องค์​์ หนึ่ ่ � ง ของเมื​ืองเวี​ียงจั​ั น ท์​์ ตามประวั​ั ติ ิ ก ล่​่าวกั​ั น มาว่​่า พระธิ​ิ ด า ๓ องค์​์ ของกษั​ัตริ​ิย์​์ล้​้านช้​้างสร้​้างขึ้​้�น เพื่​่�อเป็​็นพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาประจำำ�พระองค์​์ คื​ือ พระสุ​ุก พระเสริ​ิม(พระเสิ​ิม) และพระใส(พระสายน์​์) ครั้​้�นเมื่​่�อคราวปราบกบฏเจ้​้าอนุ​ุวงศ์​์ นครเวี​ียงจั​ันท์​์ สมเด็​็จพระบวรราชเจ้​้ามหาศั​ักดิ์​์�พลเสพย์​์กรมพระราชวั​ังบวรสถาน มงคล ซึ่​่�งทรงเป็​็นจอมทั​ัพในคราวนั้​้�น โปรดให้​้อั​ัญเชิ​ิญพระเสริ​ิมมาประดิ​ิษฐาน ที่​่�วั​ัดโพธิ์​์ชั� ัย แขวงเมื​ืองหนองคาย ซึ่​่�งตั้​้�งขึ้​้�นแทนเมื​ืองเวี​ียงจั​ันท์​์ ครั้​้�นต่​่อมาพระบาทสมเด็​็จพระปิ่​่�นเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัวทรงมี​ีพระราชปรารภว่​่า วั​ัดบวรสถานสุ​ุทธาวาสในพระบวรราชวั​ัง(วั​ังหน้​้า) ยั​ังไม่​่มี​ีพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาประธานใน พระอุ​ุโบสถ จึ​ึงโปรดให้​้สื​ืบหาพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาโบราณ เมื่​่�อทรงทราบว่​่า พระเสริ​ิม ประดิ​ิษฐานอยู่​่� ณ เมื​ืองหนองคาย จึ​ึงโปรดให้​้อัญ ั เชิ​ิญพระเสริ​ิมลงมา๕๐ และยั​ังปรากฏ แท่​่นฐานชุ​ุกชี​ีไม้​้จำ�หลั ำ ักปิ​ิดทองฝี​ีมื​ือช่​่างสมั​ัยรั​ัตนโกสิ​ินทร์​์ที่​่�วัดั โพธิ์​์�ชั​ัย สั​ันนิ​ิษฐานว่​่า เป็​็นแท่​่นฐานเดิ​ิมจนทุ​ุกวั​ันนี้​้� ครั้​้น� เมื่​่อ� พระบาทสมเด็​็จพระปิ่​่น� เกล้​้าเจ้​้าอยู่​่หั� วั ทอดพระเนตร พระพุ​ุทธปฏิ​ิมา พระเสริ​ิมก็​็โปรดพระพุ​ุทธลั​ักษณะ จึ​ึงประดิ​ิษฐานไว้​้บนแท่​่นเศวตฉั​ัตรในท้​้องพระโรง พระบวรราชวั​ัง จนเสด็​็จสวรรคต ต่​่อมาพระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัวจึ​ึงโปรดเกล้​้าฯ ให้​้อั​ัญเชิ​ิญ พระเสริ​ิมมาประดิ​ิษฐานเป็​็นพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาประธานในพระวิ​ิหารวั​ัดปทุ​ุมนารามที่​่� ทรงสร้​้างขึ้​้�น ประดิ​ิษฐานอยู่​่�ภายในบุ​ุษบกไม้​้ยอดทรงมณฑป ที่​่�เบื้​้�องหน้​้าพระแสน (เมื​ืองมหาชั​ัย) ๕๐

ตำ�นานพระพุทธรูปสำ�คัญ, หน้า ๒๓๗.

43

รู​ูปแบบศิ​ิลปกรรม พระพุ​ุทธปฏิ​ิมาพระเสริ​ิม(เสิ​ิม) มี​ีพุ​ุทธลั​ักษณะที่​่ง� ดงามเป็​็นพิ​ิเศษ หล่​่อด้​้วยโลหะสำำ�ริ​ิด พระพั​ักตร์​์และพระนลาฏค่​่อนข้​้างกว้​้าง มี​ีขมวดพระเกศาวน เป็​็นก้​้นหอยทั่​่�วพระเศี​ียร อุ​ุษณี​ีษะซึ่​่�งเป็​็นหนึ่​่�งในมหาบุ​ุรุ​ุษลั​ักษณะยื​ืดสู​ูง ต่​่อรั​ับกั​ับ พระรั​ั ศ มี​ีที่​่ � มี​ีฐ านรู​ูปกลี​ีบบั​ั ว และส่​่วนยอดเปลวเพลิ​ิ ง ที่​่ � ทำ ำ �ซ้ ้ อ นกั​ั น อย่​่างวิ​ิ จิ ิ ต ร พระวรกายได้​้สัดส่​่ ั วน ครองจี​ีวรห่​่มเฉี​ียงเปิ​ิดพระอั​ังสาขวาชายสั​ังฆาฏิ​ิยาวลงมาจรด พระนาภี​ี ปลายแยกออกคล้​้ายเขี้​้�ยวตะขาบ โดยมี​ีลวดลายประดั​ับขี​ีดเป็​็นเส้​้นบาง ๆ ที่​่�ขอบสั​ังฆาฏิ​ิ พระหั​ัตถ์​์ขวาแสดงปางมารวิ​ิชั​ัยวางอยู่​่�ที่​่�กลางพระชงฆ์​์ พระหั​ัตถ์​์ซ้​้าย วางบนพระเพลา ประทั​ับนั่​่�งขั​ัดสมาธิ​ิราบบนฐานหน้​้ากระดานเกลี้​้�ยง (ภาพที่​่� ๒๕) ส่​่วนฐานที่​่�ประดิ​ิษฐานในปั​ัจจุ​ุบั​ันเป็​็นฐานไม้​้ลงรั​ักปิ​ิดทองที่​่�ต่​่อเสริ​ิมจากฐานเดิ​ิม พระพุ​ุทธปฏิ​ิมา พระแสน (เมื​ืองมหาชั​ัย) ประดิ​ิษฐานที่​่�เบื้​้�องหน้​้าพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาพระเสริ​ิม พระพุ​ุทธปฏิ​ิมาองค์​์นี้​้� สั​ันนิ​ิษฐานว่​่าอั​ัญเชิ​ิญมาจากถ้ำำ��แขวงเมื​ืองมหาชั​ัย ในคราวเดี​ียวกั​ับการอั​ัญเชิ​ิญ พระสายน์​์ (พระใส) ในหนั​ังสื​ือ ตำำ�นานพระพุ​ุทธรู​ูปสำำ�คั​ัญพระนิ​ิพนธ์​์ของสมเด็​็จ พระเจ้​้าบรมวงศ์​์เธอ กรมพระยาดำำ�รงราชานุ​ุภาพ ทรงกล่​่าวว่​่า ประดิ​ิษฐานไว้​้ที่​่�ใน พระอุ​ุโบสถวั​ัดปทุ​ุมวั​ัน๕๑ ครั้​้น� ต่​่อมาในปี​ี พ.ศ. ๒๔๐๘ พระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้า เจ้​้าอยู่​่�หั​ัว จึ​ึงโปรดฯให้​้ย้​้ายไปประดิ​ิษฐานภายในพระวิ​ิหาร รู​ูปแบบศิ​ิลปกรรม พระพุ​ุทธปฏิ​ิมาพระแสน หล่​่อด้​้วยโลหะสำำ�ริ​ิด มี​ีขนาดหน้​้าตั​ักกว้​้าง ๑ ศอก ๖ นิ้​้�ว พระพั​ักตร์​์ยาวรี​ีคล้​้ายรู​ูปไข่​่ พระนลาฏค่​่อนข้​้างกว้​้างบริ​ิเวณพระเศี​ียรตลอดจน อุ​ุ ษ ณี​ีษะ มี​ีขมวดพระเกศาวนเป็​็ น ก้​้ น หอยต่​่อด้​้ ว ยรั​ั ศ มี​ีคล้​้ า ยรู​ูปเปลวเพลิ​ิ ง ซึ่​่ง� แต่​่เดิ​ิมคงมี​ีการประดั​ับด้​้วยอั​ัญมณี​ี๕๒ ปั​ัจจุ​ุบันั ทางวั​ัดได้​้ประดั​ับอั​ัญมณี​ีที่​่ร� อบพระรั​ัศมี​ี ประทั​ับนั่​่�งขั​ัดสมาธิ​ิราบ ครองจี​ีวรห่​่มเฉี​ียงเปิ​ิดพระอั​ังสา(ไหล่​่)ขวา ชายสั​ังฆาฏิ​ิยาว จรดพระนาภี​ี ส่​่วนปลายแยกออก ๒ ข้​้าง ประดั​ับด้​้วยลวดลายคล้​้ายลายกระหนก ๕๑

เรื่องเดียวกัน, หน้า ๒๔๙. รัศมีเปลวเพลิงที่ประดับเหนือพระเศียร สันนิษฐานว่า เป็นส่วนที่มีการบูรณะเพิ่มเติม เมื่อคราวที่อัญเชิญไปประดิษฐานในดินแดนล้านช้าง มีลักษณะที่คล้ายคลึงกับรัศมีของ พระพุทธปฏิมาพระสายน์ ในพระอุโบสถ ๕๒

44

พระหั​ัตถ์​์ขวาแสดงปางมารวิ​ิชั​ัย (ภู​ูมิ​ิสปรศมุ​ุทรา) นิ้​้�วพระหั​ัตถ์​์วางลงระดั​ับกลาง พระชงฆ์​์ พระหั​ัตถ์​์ซ้​้ายวางบนพระเพลาและที่​่�กลางฝ่​่าพระบาททั้​้�ง ๒ ปรากฏ ลวดลายประดั​ับเป็​็นร่​่องลึ​ึกรู​ูปกลี​ีบบั​ัว (ภาพที่​่� ๒๗) ส่​่วนฐานที่​่ป� ระทั​ับทำำ�เป็​็นฐานรู​ูปกลี​ีบบั​ัว บริ​ิเวณหน้​้ากระดานใต้​้ชั้​้น� กลี​ีบบั​ัวหงาย มี​ีการเจาะช่​่อง ลั​ักษณะคล้​้ายลายช่​่องกระจกภายในประดั​ับด้​้วยลายพั​ันธุ์​์�พฤกษา ซึ่​่ง� มี​ีลั​ักษณะคล้​้ายคลึ​ึงกั​ับลายเครื​ือล้​้านนา ๕๓ ลั​ักษณะดั​ังกล่​่าว เป็​็นระเบี​ียบที่​่นิ� ยิ ม ประดั​ับส่​่วนฐานของพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาศิ​ิลปะล้​้านนาอายุ​ุราวพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๑ จากรู​ูปแบบศิ​ิลปกรรมโดยการศึ​ึกษาพุ​ุทธลั​ักษณะ ประกอบกั​ับส่​่วนฐาน ของพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาที่​่�กล่​่าวมา สั​ันนิ​ิษฐานว่​่าพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาพระแสนองค์​์นี้​้� คงสร้​้าง ขึ้​้�นในศิ​ิลปะล้​้านนาช่​่วงพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๑ อั​ันเป็​็นช่​่วงยุ​ุคทองของศิ​ิลปะล้​้านนา โดยอาจถู​ูกอั​ัญเชิ​ิญประดิ​ิษฐานในดิ​ินแดนล้​้านช้​้าง เมื่​่�อคราวที่​่� พระเจ้​้าไชยเชษฐา หรื​ือ พระไชยเชษฐาธิ​ิราช โอรสพระเจ้​้าโพธิ​ิสารราชแห่​่งอาณาจั​ักรล้​้านช้​้างกั​ับ พระนางยอดคำำ�ทิพิ ย์​์ พระราชธิ​ิดาพระเมื​ืองเกษเกล้​้ากษั​ัตริ​ิย์ล้์ า้ นนา เสด็​็จมาปกครอง อาณาจั​ักรล้​้านนาระหว่​่างปี​ีพ.ศ. ๒๐๘๙-๒๐๙๐๕๔ ครั้​้�นต่​่อมาพระเจ้​้าโพธิ​ิสารราช สวรรคตได้​้เสด็​็จกลั​ับไป โดยให้​้อั​ัญเชิ​ิญพระแก้​้วมรกตและพระพุ​ุทธปฏิ​ิมาที่​่�สำำ�คั​ัญ กลั​ับไปอาณาจั​ักรล้​้านช้​้าง ซึ่​่ง� อาจเป็​็นสาเหตุ​ุให้​้พระพุ​ุทธปฏิ​ิมาพระแสน พระพุ​ุทธรู​ูป ศั​ักดิ์​์�สิ​ิทธิ์​์�ของชาวล้​้านนาไปประดิ​ิษฐานในดิ​ินแดนล้​้านช้​้างตั้​้�งแต่​่วาระนั้​้�น

๕๓

ลายเครือล้านนา เป็นลวดลายสำ�คัญ ที่แสดงเอกลักษณ์ของลวดลายประดับในศิลปะ ล้านนา อายุราวพุทธศตวรรษที่ ๒๑ ที่ได้รับอิทธิพลจากศิลปะจีน ๕๔ อรุณรัตน์ วิเชียรเขียว “ประวัติศาสตร์เมืองเชียงใหม่ : สมัยราชวงศ์มังรายและสมัยพม่า ปกครอง”, ล้านนาไทย, พิมพ์เป็นอนุสรณ์พระราชพิธีเปิดพระบรมราชานุสาวรีย์สามกษัตริย์ เชียงใหม่ : ทิพย์เนตรการพิมพ์, ๒๕๒๗, หน้า ๒๘๐.

45

หลวงปู่​่�มั่​่�น ภู​ูริ​ิทั​ัตโต บู​ูรพาจารย์​์ใหญ่​่ฝ่​่ายวิ​ิปั​ัสสนาธุ​ุระกั​ับวั​ัดปทุ​ุมวนาราม หลวงปู่​่�มั่​่�น ภู​ูริ​ิทั​ัตโต เกิ​ิดเมื่​่�อวั​ันที่​่� ๒๐ มกราคม พ.ศ. ๒๔๑๓ ที่​่�บ้​้านคำำ�บง ตำำ�บลสงยาง อำำ�เภอโขงเจี​ียม ปั​ัจจุ​ุบั​ันคื​ือ อำำ�เภอศรี​ีเชี​ียงใหม่​่ จั​ังหวั​ัดอุ​ุบลราชธานี​ี นามเดิ​ิ ม ว่​่า มั่​่� น นามสกุ​ุ ล แก่​่นแก้​้ ว โยมพ่​่อชื่​่ � อ คำำ �ด้ ้ ว ง โยมแม่​่ชื่​่ � อ จั​ั น ทร์​์ บรรพชาเป็​็นสามเณรเมื่​่�ออายุ​ุ ๑๕ ปี​ีที่​่วั� ัดบ้​้านคำำ�บง ผ่​่านไป ๒ พรรษา ได้​้ลาสิ​ิกขาม าช่​่วยโยมบิ​ิดาและมารดาทำำ�นา จนกระทั่​่�งอายุ​ุ ๒๒ ปี​ี พ.ศ. ๒๔๓๖ หลวงปู่​่�เสาร์​์ กนฺ​ฺตสี​ีโล ธุ​ุดงค์​์มาปั​ักกลดอยู่​่ที่� บ้�่ า้ นคำำ�บง หลวงปู่​่�มั่​่น� ถวายการปรนนิ​ิบัติั มี​ีจิ ิ ติ ศรั​ัทธา ในวั​ัตรปฏิ​ิบั​ัติ​ิของหลวงปู่​่�เสาร์​์ ต่​่อมาได้​้ถวายตั​ัวเป็​็นศิ​ิษย์​์ติ​ิดตามเดิ​ินทางเข้​้าเมื​ือง อุ​ุ บลราชธานี​ี และได้​้ อุ ุ ป สมบทที่​่ � วั​ั ด เลี​ียบ อำำ � เภอเมื​ือง จั​ั ง หวั​ัดอุ ุ บลราชธานี​ี มี​ีพระอริ​ิ ย กระวี​ี(อ่​่อน ธมฺ​ฺ ม รกฺ​ฺ ขิ​ิ โ ต) เป็​็ น พระอุ​ุ ปั​ั ชฌาย์​์ พระครู​ูสี​ีทา ชยเสโน พระครู​ูประจั​ั ก ษ์​์ อุ ุ บ ลคุ​ุ ณ (สุ่​่� ย ญาณสโย) เป็​็ น พระกรรมวาจาจารย์​์ ไ ด้​้ รั ั บ ขนานนามเป็​็นภาษามคธว่​่า ภู​ูริ​ิทั​ัตโต แปลว่​่าผู้​้�ให้​้ปั​ัญญา ครั้​้�นต่​่อมาท่​่านทำำ� ญั​ัตติ​ิ ทั​ัฬหี​ีกรรม (ป.ทฬฺ​ฺหี​ีกมฺ​ฺม) ที่​่�แพกลางแม่​่น้ำำ��มู​ูล โดยมี​ีพระอาจารย์​์ม้​้าว เทวธมฺ​ฺมี​ี เป็​็นพระอุ​ุปั​ัชฌาย์​์ พระครู​ูวิ​ิจิ​ิตรธรรมภาณี​ี(จั​ันทร์​์ สิ​ิริ​ิจนฺ​ฺโท) และพระครู​ู วิ​ิเวกพุ​ุทธกิ​ิจหรื​ือหลวงปู่​่�เสาร์​์ กนฺ​ฺตสี​ีโล เป็​็นพระกรรมวาจาจารย์​์ หลวงปู่​่�มั่​่น� ได้​้ฝึกึ อบรมวิ​ิปัสั สนาออกจาริ​ิกธุ​ุดงค์​์ไปกั​ับหลวงปู่​่เ� สาร์​์ กนฺ​ฺตสี​ีโล ตามลำำ�น้ำ��ำ โขงทั้​้�ง ๒ ฝั่ง�่ ต่​่อมาท่​่านได้​้ศึ​ึกษาธรรมะกั​ับ พระอุ​ุบาลี​ีคณู​ูปมาจารย์​์(จั​ันทร์​์) เจ้​้าอาวาสวั​ัดบรมนิ​ิวาสราชวรวิ​ิหาร เรี​ียนวิ​ิปั​ัสสนากั​ับพระปั​ัญญาพิ​ิศาลเถร(สิ​ิงห์​์) เจ้​้าอาวาสวั​ัดปทุ​ุมวนาราม องค์​์ที่ ๓ �่ และได้​้ติดิ ตามพระอุ​ุบาลี​ีคุ​ุณู​ู ปมาจารย์​์(จั​ันทร์​์) มากรุ​ุงเทพมหานคร พำำ�นั​ักและอบรมวิ​ิปั​ัสสนากรรมฐานแก่​่พระสงฆ์​์ สามเณรและ พุ​ุทธศาสนิ​ิกชนที่​่�วั​ัดปทุ​ุมวนาราม ท่​่านได้​้แต่​่งบท ขั​ันธะวิ​ิมุ​ุติ​ิสะมั​ังคี​ีธรรมะ ซึ่​่�งเป็​็น ลิ​ิขิ​ิตธรรมชิ้​้�นเอกของหลวงปู่​่�มั่​่�น นอกจากนี้​้� หลวงปู่​่�มั่​่�นยั​ังได้​้เคยออกธุ​ุดงค์​์กั​ับพระปั​ัญญาพิ​ิศาลเถร (หนู​ู ฐิ​ิตปญฺ​ฺโญ) เจ้​้าอาวาสองค์​์ที่​่� ๕ วั​ัดปทุ​ุมวนาราม หลวงปู่​่�มั่​่�นได้​้เดิ​ินทางออกธุ​ุดงค์​์ จาริ​ิกธรรมไปตามสถานที่​่ต่​่� าง ๆ เป็​็นระยะเวลากว่​่า ๓๐ ปี​ี ในภาคตะวั​ันออกเฉี​ียงเหนื​ือ ภาคเหนื​ือ ภาคกลางของประเทศไทย สาธารณรั​ัฐประชาธิ​ิปไตยประชาชนลาวและ สหภาพเมี​ียนมา (ภาพที่​่� ๒๘) การธุ​ุดงจาริ​ิกธรรมหลวงปู่​่�มั่​่�นท่​่านมี​ีปฏิ​ิปทาที่​่�ท่​่าน ยึ​ึดมั่​่�นมาตลอดชี​ีวิ​ิต คื​ือหลั​ัก ธุ​ุดงควั​ัตร

46

หมวดที่​่� ๑ จี​ีวรปฏิ​ิสั​ังยุ​ุตต์​์ (เกี่​่�ยวกั​ับจี​ีวร) ๑. ปั​ังสุ​ุกุ​ุลิ​ิกั​ังคธุ​ุดงค์​์ : การถื​ือผ้​้าบั​ังสุ​ุกุ​ุลเป็​็นวั​ัตร เพื่​่�อให้​้เป็​็นผู้​้�มั​ักน้​้อย ไม่​่มี​ีตั​ัณหา ในการบริ​ิโภค ๒. เจตี​ีวริ​ิกั​ังคธุ​ุดงค์​์ การถื​ือผ้​้าไตรจี​ีวรเป็​็นวั​ัตร คื​ือการใช้​้ผ้​้าเฉพาะที่​่�จำำ�เป็​็นเท่​่านั้​้�น อั​ันได้​้แก่​่ สบง(ผ้​้านุ่​่ง� ) จี​ีวร (ผ้​้าห่​่ม) และสั​ังฆาฏิ​ิ(ผ้​้าสารพั​ัดประโยชน์​์ เช่​่น คลุ​ุมกั​ันหนาว ปู​ูนั่​่� ง ปู​ู ปั​ั จ จุ​ุ บั ั นใช้​้พาดบ่​่าเมื่​่� อประกอบพิ​ิธี​ีกรรมเพื่​่�อเป็​็น ผู้​้�รู้​้�จั​ักพอประมาณ ไม่​่ฟุ่​่�มเฟื​ือย หมวดที่​่� ๒ ปิ​ิณฑปาตปฏิ​ิสั​ังยุ​ุตต์​์ เกี่​่�ยวกั​ับบิ​ิณฑบาตและการฉั​ันภั​ัตตาหาร ๓. บิ​ิณฑปาติ​ิกั​ังคธุ​ุดงค์​์ การถื​ือบิ​ิณฑบาตเป็​็นวั​ัตร คื​ือการบริ​ิโภคอาหารเฉพาะที่​่� ได้​้มาจากการรั​ับบิ​ิณฑบาตเท่​่านั้​้น� เมื่​่อ� เลิ​ิกบิ​ิณฑบาตแล้​้วจะไม่​่รั​ับสิ่​่ง� ใดอี​ีก ไม่​่บริ​ิโภค อาหารที่​่ค� นเขานิ​ิมนต์​์ไปฉั​ันตามบ้​้าน เพื่​่�อให้​้มี​ีความพอใจในอาหารที่​่�ได้​้รั​ับ ๔. สปาทานจาริ​ิ กั​ั ง คธุ​ุ ด งค์​์ ถื​ือการบิ​ิณฑบาตตามลำำ �ดั​ั บเป็​็ นวั​ั ตร เพื่​่� อให้​้มี​ี ความอนุ​ุเคราะห์​์ต่​่อทายกเสมอกั​ัน ไม่​่ยึ​ึดติ​ิดกั​ับสิ่​่�งใด ๕. เอกาสนิ​ิกังั คธุ​ุดงค์​์ ถื​ือการนั่​่ง� ฉั​ันในอาสนะเดี​ียวเป็​็นวั​ัตร คื​ือ ในแต่​่ละวั​ันจะบริ​ิโภค อาหารเพี​ียงครั้​้�งเดี​ียว เพื่​่�อให้​้มี​ีอาการสำำ�รวม ๖. ปั​ัตตปิ​ิณฑิ​ิกังั คธุ​ุดงค์​์ ถื​ือการฉั​ันในบาตรเป็​็นวั​ัตร คื​ือจะนำำ�อาหารทุ​ุกชนิ​ิดที่จ่� ะ บริ​ิโภคในมื้​้อ� นั้​้น� มารวมกั​ันในบาตร เพื่​่อ� ไม่​่ให้​้ติดิ ในรสชาติ​ิของอาหาร ละความตะกละ ๗. ขลุ​ุ ปั ั จ ฉาภั​ั กติ ิ กั ั ง คธุ​ุ ด งค์​์ ถื​ื อการห้​้ า มภั​ั ต ที่​่ � ถ วายภายหลั​ั ง เป็​็ น วั​ั ต ร คื​ือเมื่​่�อรั​ับอาหารมามากพอแล้​้ว ตั​ัดสิ​ินใจว่​่าจะไม่​่รั​ับอะไรเพิ่​่�ม เพื่​่�อเป็​็นผู้​้�ไกลจาก อาบั​ัติ​ิอาหารจุ​ุกจิ​ิก ไม่​่มี​ีการสะสม หมวดที่​่� ๓ เสนาสนปฏิ​ิสั​ังยุ​ุตต์​์ เกี่​่�ยวกั​ับเสนาสนะที่​่�อยู่​่� ๘. อารั​ัญญิ​ิกั​ังคธุ​ุดงค์​์ ถื​ือการอยู่​่�ป่​่าเป็​็นวั​ัตร คื​ือจะอยู่​่�อาศั​ัยเฉพาะในป่​่าที่​่�ห่​่างไกล จากบ้​้านคนอย่​่างน้​้อย ๒๕ เส้​้น เพื่​่�อให้​้เกิ​ิดความวิ​ิเวก ๙. รุ​ุกขมู​ูลิ​ิกั​ังคธุ​ุดงค์​์ ถื​ือการอยู่​่�โคนไม้​้เป็​็นวั​ัตร คื​ือจะพั​ักอาศั​ัยอยู่​่�ใต้​้ต้​้นไม้​้ งดเว้​้น จากการอยู่​่�ในที่​่�มี​ีหลั​ังคาที่​่�สร้​้างขึ้​้�นมามุ​ุงบั​ัง เพื่​่�อให้​้ไม่​่ยึ​ึดติ​ิดในเสนาสนะและ เห็​็นความเปลี่​่�ยนแปลงในใบไม้​้ ๑๐. อั​ัพโภกาลิ​ิกั​ังคธุ​ุดงค์​์ ถื​ือการอยู่​่�ในที่​่�แจ้​้งเป็​็นวั​ัตร คื​ือจะอยู่​่�แต่​่ในที่​่�แจ้​้งเพื่​่�อ ไม่​่ยึ​ึดติ​ิดกั​ับสถานที่​่�

47

๑๑. โสสานิ​ิกั​ังคธุ​ุดงค์​์ ถื​ือการอยู่​่�แรมในป่​่าช้​้าเป็​็นวั​ัตร คื​ือจะงดเว้​้นจากที่​่�พั​ัก อั​ันสุ​ุขสบายทั้​้�งหลาย แล้​้วไปอาศั​ัยอยู่​่�ในป่​่าช้​้า เพื่​่�อจะได้​้มรณสติ​ิระลึ​ึกถึ​ึงความตาย อยู่​่�เสมอ ไม่​่ประมาท ๑๒. ยถาสั​ันถติ​ิกั​ังคธุ​ุดงค์​์ ถื​ือการอยู่​่�ในเสนาสนะที่​่�จั​ัดไว้​้ให้​้เป็​็นวั​ัตร เพื่​่�อจะได้​้ พอใจในเสนาสนะที่​่�มี​ี ไม่​่ยึ​ึดติ​ิด หมวดที่​่� ๔ ปฏิ​ิสั​ังยุ​ุต ว่​่าด้​้วยความเพี​ียรในการปฏิ​ิบั​ัติ​ิ ๑๓. เนสั​ัชชิ​ิกั​ังคธุ​ุดงค์​์ ถื​ือการนั่​่�งเป็​็นวั​ัตร คื​ือ จะงดเว้​้นอิ​ิริ​ิยาบถนอน จะอยู่​่�ใน ๓ อิ​ิริ​ิยาบถเท่​่านั้​้�น คื​ือ ยื​ืน เดิ​ิน นั่​่�ง จะไม่​่เอนตั​ัวลงให้​้หลั​ังสั​ัมผั​ัสพื้​้�นเลยเพื่​่�อปฏิ​ิบั​ัติ​ิ กรรมฐาน ไม่​่ให้​้เพลิ​ิดเพลิ​ินในการนอน เส้​้นทางจาริ​ิกธรรมหลวงปู่​่�มั่​่�น ภู​ูริ​ิทั​ัตโต สถานที่​่�

ภู​ูมิ​ิภาค

๑. บรรพชาสามเณร บ้​้านคำำ�บง อ.ศรี​ีเชี​ียงใหม่​่ จ.อุ​ุบลราชธานี​ี

ภาคตะวั​ันออกเฉี​ียงเหนื​ือ

๒. อุ​ุปสมบท วั​ัดเลี​ียบ จ.อุ​ุบลราชธานี​ี

ภาคตะวั​ันออกเฉี​ียงเหนื​ือ

๓. จำำ�พรรษาที่​่วั� ัดเลี​ียบ จ.อุ​ุบลราชธานี​ี

ภาคตะวั​ันออกเฉี​ียงเหนื​ือ

๔. ธุ​ุดงค์​์ เมื​ืองปากเซ ฝั่​่�งซ้​้ายของแม่​่น้ำำ��โขง

สปป.ลาว

๕. บู​ูรณะพระธาตุ​ุพนม จั​ังหวั​ัดนครพนม

ภาคตะวั​ันออกเฉี​ียงเหนื​ือ

๖. วั​ัดเลี​ียบ จ.อุ​ุบลราชธานี​ี พรรษาที่​่� ๓

ภาคตะวั​ันออกเฉี​ียงเหนื​ือ

๗. ภู​ูหล่​่น อ.ศรี​ีเชี​ียงใหม่​่ จ.อุ​ุบลราชธานี​ี

ภาคตะวั​ันออกเฉี​ียงเหนื​ือ

๘. วั​ัดปทุ​ุมวนาราม พรรษาที่​่� ๘

กรุ​ุงเทพมหานคร

๙. ธุ​ุดงค์​์ไปพม่​่า นมั​ัสการเจดี​ีย์​์ชเวดากอง เมื​ืองร่​่างกุ้​้�ง

พม่​่า

๑๐. เมื​ืองมะละแหม่​่ง

พม่​่า

48 สถานที่​่�

ภู​ูมิ​ิภาค

๑๑. ถ้ำำ��สาลิ​ิกา จ.นครนายก

ภาคกลาง

๑๒. ถ้ำำ��ไผ่​่ขวาง เขาพระงาม จ.ลพบุ​ุรี​ี

ภาคกลาง

๑๓. วั​ัดบู​ูรพา จ.อุ​ุบลราชธานี​ี

พ.ศ. ๒๔๕๘

ภาคตะวั​ันออกเฉี​ียงเหนื​ือ

๑๔. ถ้ำำ��ผาบิ้​้�ง อ.วั​ังสะพุ​ุง จ.เลย พ.ศ. ๒๔๖๑

ภาคตะวั​ันออกเฉี​ียงเหนื​ือ

๑๕. บ้​้านค้​้อ อ.บ้​้านผื​ือ จ.อุ​ุดรธานี​ี

พ.ศ. ๒๔๖๒

ภาคตะวั​ันออกเฉี​ียงเหนื​ือ

๑๖. บ้​้านห้​้วยทราย อ.คำำ�ชะอี​ี จ.มุ​ุกดาหาร พ.ศ. ๒๔๖๔

ภาคตะวั​ันออกเฉี​ียงเหนื​ือ

๑๗. วั​ัดมหาชั​ัย หนองบั​ัวลำำ�ภู​ู

พ.ศ. ๒๔๖๖

ภาคตะวั​ันออกเฉี​ียงเหนื​ือ

๑๘. วั​ัดอรั​ัญวาสี​ี อ.ท่​่าบ่​่อ จ.หนองคาย

พ.ศ. ๒๔๖๔

ภาคตะวั​ันออกเฉี​ียงเหนื​ือ

๑๙. วั​ัดป่​่าบ้​้านสามผง อ.ศรี​ีสงคราม จ. นครพนม ภาคตะวั​ันออกเฉี​ียงเหนื​ือ พ.ศ. ๒๔๖๙ ๒๐. วั​ัดปทุ​ุมวนาราม พ.ศ. ๒๔๗๑ กรุ​ุงเทพมหานคร ๒๑. ถ้ำำ��เชี​ียงดาว จ.เชี​ียงใหม่​่

พ.ศ. ๒๔๗๒ ภาคเหนื​ือ

๒๒. วั​ัดเจดี​ีย์​์หลวง จ.เชี​ียงใหม่​่

พ.ศ. ๒๔๗๕ ภาคเหนื​ือ

๒๓. วั​ัดพระธาตุ​ุจอมแจ้​้ง อ.แม่​่สรวย จ.เชี​ียงราย พ.ศ. ๒๔๘๐ ๒๔. บ้​้านแม่​่กอย อ.พร้​้าว จ.เชี​ียงใหม่​่ พ.ศ. ๒๔๘๒ ๒๕. วั​ัดป่​่าโนนนิ​ิเวศน์​์ จ.อุ​ุดรธานี​ี พ.ศ. ๒๔๘๓-๒๔๘๔ ๒๖. วั​ัดป่​่าบ้​้านโคก อ.โคกศรี​ีสุ​ุพรรณ จ.สกลนคร พ.ศ. ๒๔๘๕-๒๔๘๗ ๒๗. วั​ัดป่​่าบ้​้านนามน อ.โคกศรี​ีสุ​ุพรรณ จ.สกลนคร

ภาคเหนื​ือ ภาคเหนื​ือ ภาคตะวั​ันออกเฉี​ียงเหนื​ือ ภาคตะวั​ันออกเฉี​ียงเหนื​ือ ภาคตะวั​ันออกเฉี​ียงเหนื​ือ

49 สถานที่​่� ๒๘. วั​ัดป่​่าบ้​้านหนองผื​ือ พ.ศ. ๒๔๘๘-๒๔๙๒ มรณภาพ ณ วั​ัดป่​่าสุ​ุทธาวาส จ.สกลนคร พ.ศ. ๒๔๙๒

ภู​ูมิ​ิภาค ภาคตะวั​ันออกเฉี​ียงเหนื​ือ

หลวงปู่​่�มั่​่น� ท่​่านได้​้ชี้​้แ� นะแนวทางตลอดจนข้​้อปฏิ​ิบัติั กัิ บั วิ​ิปัสั สนาจารย์​์และ สหธรรมิ​ิ ก ทั่​่� ว ไป เมื่​่ � อ เดิ​ิ น ทางมากรุ​ุ ง เทพฯท่​่านก็​็ พำ ำ �นั ั ก ที่​่ � วั ั ด ปทุ​ุ ม วนาราม ซึ่​่ � ง ท่​่านได้​้ แ ต่​่ง ขั​ั น ธะวิ​ิ มุ ุ ติ ิ ส ะมั​ั ง คี​ี ธ รรมะ กล่​่าวถึ​ึง พระธรรมขั​ั น ธ์​์ ที่​่�สมเด็​็จพระบรมศาสดาสั​ัมมาสั​ัมพุ​ุทธเจ้​้าทรงแสดงไว้​้ โดยเรี​ียบเรี​ียงวิ​ิเคราะห์​์ หลั​ักธรรมในประเด็​็นต่​่างๆเขี​ียนด้​้วยลายมื​ือ นั​ับเป็​็นลิ​ิขิติ ธรรมชิ้​้น� เอกของหลวงปู่​่�มั่​่น� ภู​ูริ​ิทั​ัตโต สำำ�หรั​ับกุ​ุฏิ​ิที่​่�พำำ�นั​ักเป็​็นเรื​ือนปั้​้�นหยา ๒ ชั้​้�น ปั​ัจจุ​ุบั​ันกำำ�ลั​ังปฏิ​ิสั​ังขรณ์​์ และมี​ีโครงการปรั​ับปรุ​ุงเป็​็นพิ​ิพิ​ิธภั​ัณฑ์​์ เพื่​่�อรวบรวมประวั​ัติ​ิหลวงปู่​่�มั่​่�น ภู​ูริ​ิทั​ัตโต บู​ูรพาจารย์​์ใหญ่​่ และบู​ูรพาจารย์​์ฝ่​่ายวิ​ิปั​ัสสนาธุ​ุระ เพื่​่�อให้​้ภิ​ิกษุ​ุ สามเณร อุ​ุบาสก อุ​ุบาสิ​ิกาและพุ​ุทธสาสนิ​ิกชนได้​้ระลึ​ึกถึ​ึงคำำ�สอนและวั​ัตรปฏิ​ิบั​ัติ​ิของหลวงปู่​่�มั่​่�น ตลอดไป หลวงปู่​่�มั่​่น� มรณภาพ ณ วั​ัดป่า่ สุ​ุทธาวาส จั​ังหวั​ัดสกลนคร เวลา ๐๒.๒๓ น. วั​ันที่​่� ๑๑ พฤศจิ​ิกายน พ.ศ. ๒๔๙๒ สิ​ิริ​ิอายุ​ุ ๗๙ ปี​ี ๕๗ พรรษา

ขั​ันธะวิ​ิมุติุ ิสะมั​ังคี​ีธรรมะ๕๕

๕๕

ขั​ันธะวิ​ิมุติุ ิสะมั​ังคี​ี ธรรมะ สำำ�เนาเอกสารลายมื​ือ https://sites.google.com/site/gotodhama/ khan-tha-wi-mu-ti-sa-mang-khi-thrrma เข้​้าถึ​ึงเมื่​่�อวั​ันที่​่� ๙ ตุ​ุลาคม ๒๕๖๒

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

63

64

ขั​ันธะวิ​ิมุ​ุติ​ิสะมั​ังคี​ีธรรมะ๕๖ *นมั​ัตถุ​ุ สุ​ุคตั​ัสสะ ปั​ัญจะธรรมะขั​ันธานิ​ิ – ข้​้าพเจ้​้าขอน้​้อมน้​้อมซึ่​่�งพระสุ​ุคตบรมศาส ดาสั​ักยมุ​ุนี​ี สัมั มาสั​ัมพุ​ุทธเจ้​้าและพระนวโลกุ​ุตตรธรรม ๙ ประการ แลอริ​ิยสงฆ์​์สาวก บั​ัดนี้​้� ข้​้าพเจ้​้าจั​ักกล่​่าวซึ่​่�ง ธรรมะขั​ันธ์​์ โดยสั​ังเขปตามสติ​ิปั​ัญญา ฯ ยั​ั ง มี​ีท่​่านคนหนึ่​่ � ง รั​ั ก ตั​ั ว คิ​ิ ด กลั​ั ว ทุ​ุ ก ข์​์ อยากได้​้ สุ ุ ข พ้​้ น ภั​ั ย เที่​่ � ย วผายผั​ั น เขาบอกว่​่าสุ​ุขมี​ีที่​่ไ� หนก็​็อยากไป แต่​่เที่​่�ยวหมั่​่�นไปมาอยู่​่�ช้​้านานนิ​ิสัยท่​่ ั านนั้​้�นรั​ักตั​ัวกลั​ัว ตายมาก อยากจะพ้​้นแท้​้ ๆ เรื่​่�องแก่​่ตายวั​ันหนึ่​่�งท่​่านรู้​้�จริ​ิงทิ้​้�ง สมุ​ุทั​ัยพวกสั​ังขาร ท่​่านก็​็ปะถ้ำำ��สนุ​ุกสุ​ุขไม่​่หาย เปรี​ียบเหมื​ือนดั​ังกายนี้​้�เอง ฯ ชะโงกดู​ูถ้ำำ��สนุ​ุกทุ​ุกข์​์ทลาย แสนสบายรู้​้�ตั​ัวเรื่​่�องกลั​ัวนั้​้�นเบา ทำำ�เมิ​ินไปเมิ​ินมา อยู่​่ � หน้ ้ า เขาจะกลั​ั บ ไปเป่​่ า ร้​้ อ งซึ่​่ � ง พวกพ้​้ อ งเล่​่า ก็​็ ก ลั​ั ว เขาเหมาว่​่าเป็​็ น บ้​้ า บอ สู้​้�อยู่​่�ผู้​้�เดี​ียวหาเรื่​่�องเครื่​่�องสงบเป็​็นอั​ันจบเรื่​่�องคิ​ิดไม่​่ติ​ิดต่​่อดี​ีกว่​่าเที่​่�ยวรุ่​่�มร่​่ามทำำ� สอพลอ เดี๋​๋�ยวถู​ูกยอถู​ูกติ​ิเป็​็นเรื่​่�องเครื่​่�องรำำ�คาญ ฯ ยั​ังมี​ีบุ​ุรุ​ุษคนหนึ่​่�งอี​ีก กลั​ัวตายน้ำำ��ใจฝ่​่อ มาหาแล้​้วพู​ูดตรง ๆ น่​่าสงสาร ถามว่​่าท่​่านพากเพี​ียรมาก็​็ช้​้านาน เห็​็นธรรมที่​่�แท้​้จริ​ิงแล้​้วหรื​ือยั​ังที่​่�ใจหวั​ัง เอ๊​๊ะทำำ�ไม จึ​ึงรู้​้�ใจฉั​ันบุ​ุรุ​ุษนั้​้�นก็​็อยากอยู่​่�อาศั​ัย ท่​่านว่​่าดี​ี ๆ ฉั​ันอนุ​ุโมทนา จะพาดู​ูเขาใหญ่​่ถ้ำำ�� สนุ​ุกทุ​ุกข์​์ไม่​่มี​ีคื​ือ กายะคะตาสติ​ิภาวนา ชมเล่​่นให้​้เย็​็นใจหายเดื​ือดร้​้อน หนทางจร อริ​ิยวงศ์​์จะไปหรื​ือไม่​่ไปฉั​ันไม่​่เกณฑ์​์ ใช่​่หลอกเล่​่นบอกความให้​้ตามจริ​ิง แล้​้วกล่​่าวปฤษณาท้​้าให้​้ตอบ ปฤษณานั้​้�นว่​่า ระวั​ัง คื​ือ อะไร ? ตอบว่​่า วิ่​่�งเร็​็ว คื​ือ วิ​ิญญาณ อาการไว เดิ​ินเป็​็นแถวตามแนวกั​ันสั​ัญญา ตรงไม่​่สงสั​ัยใจอยู่​่�ในวิ่​่�งไปมา สั​ัญญาเหนี่​่�ยวภายนอกหลอกลวงจิ​ิตทำำ�ให้​้คิ​ิดวุ่​่�นวาย เที่​่�ยวส่​่ายหา หลอกเป็​็นธรรมต่​่างๆ อย่​่างมายา ถามว่​่า ห้​้าขันั ธ์​์ ใครพ้​้นจนทั้​้�งปวง ? ๕๖

ขั​ันธะวิ​ิมุติุ ิสะมั​ังคี​ีธรรมะ ถอดความจากสำำ�เนาเอกสารลิ​ิขิ​ิตธรรมต้​้นฉบั​ับ

65

แก้​้ว่​่า ใจซิ​ิพ้​้นอยู่​่�คนเดี​ียว ไม่​่เกาะเกี่​่ย� วพั​ัวพั​ันติ​ิดสิ้​้�นพิ​ิษหวง หมดที่​่�หลงอยู่​่� เดี​ียวดวงสั​ัญญาลวงไม่​่ได้​้หมายหลงตามไป ถามว่​่า ที่​่�ว่​่าตาย ใครเขาตาย ที่​่�ไหนกั​ัน ? แก้​้ว่​่า สั​ังขาร เขาตาย ทำำ�ลายผล ถามว่​่า สิ่​่�งใดก่​่อให้​้ต่​่อวน ? แก้​้ว่​่า กลสั​ัญญา พาให้​้เวี​ียน เชื่​่�อสั​ัญญาจึ​ึงผิ​ิดคิ​ิดยิ​ินดี​ี ออกจากภพนี้​้� ไปภพนั้​้�นเที่​่ย� วหั​ันเหี​ียนเลยลื​ืมจิ​ิตจำำ�ปิ​ิดสนิ​ิทเนี​ียน ถึ​ึงจะเพี​ียรหาธรรมก็​็ไม่​่เห็​็น ถามว่​่า ใครกำำ�หนดใครหมายเป็​็นธรรม ? แก้​้ว่​่า ใจ กำำ�หนดใจหมายเรื่อ�่ งหาเจ้​้าสั​ัญญานั้​้น� เองคื​ือ ว่​่าดี​ี ว่​่าชั่​่ว� ผลั​ัก ติ​ิด รักั ชั​ัง ถามว่​่า กิ​ินหนเดี​ียวไม่​่เที่​่�ยวกิ​ิน ? แก้​้ว่​่า สิ้​้�นอยากดู​ูรู้​้�ไม่​่หวั​ัง ในเรื่​่อ� งเห็​็นต่​่อไปหายรุ่​่�งรั​ัง ใจก็​็นั่​่ง� แท่​่นนิ่​่�งทิ้​้�งอาลั​ัย ถามว่​่า สระสี่​่�เหลี่​่�ยมเปี่​่�ยมด้​้วยน้ำำ�� ? แก้​้ว่​่า ธรรม สิ้​้�นอยากจากสงสั​ัย สะอาดหมดราคี​ีไม่​่มี​ีภั​ัย สัญ ั ญาในนั้​้น� พราก สั​ังขารขั​ันธ์​์นั้​้�นไม่​่กวน ใจจึ​ึงเปี่​่�ยมเต็​็มที่​่� ไม่​่มี​ีพร่​่อง เงี​ียบระงั​ับดวงจิ​ิตไม่​่คิ​ิดครวญ เป็​็นของควรชมชื่​่�นทุ​ุกคื​ืนวั​ัน แม้​้ได้​้สมบั​ัติ​ิทิ​ิพย์​์สั​ักสิ​ิบแสน ก็​็ไม่​่เหมื​ือนรู้​้�จริ​ิงทิ้​้�งสั​ังขาร หมดความอยากเป็​็นยิ่​่ง� สิ่​่ง� สำำ�คัญ ั จำำ�อยู่​่ส่​่� วนจำำ� ไม่​่ก้ำำ�� เกิ​ิน ใจไม่​่เพลิ​ินทั้​้�งสิ้​้น� หายดิ้​้�นรน เหมื​ือนดั​ังว่​่ากระจกส่​่องเงาหน้​้าแล้​้ว อย่​่าคิ​ิดติดสั ิ ญ ั ญาเพราะว่​่าสั​ัญญานั้​้�น เหมื​ือนดั​ังเงา อย่​่าได้​้เมาไปตามเรื่​่�องเครื่​่�องสั​ังขารใจขยั​ับจั​ับใจที่​่�ไม่​่ปนไหวส่​่วนตน รู้​้�แน่​่เพราะแปรไป ใจไม่​่เที่​่ย� งของใจใช่​่ต้​้องว่​่า รู้​้�ขั​ันธ์​์ห้า้ ต่​่างชนิ​ิดเมื่​่อ� จิ​ิตไหว แต่​่ก่​่อนนั้​้�น หลงสั​ัญญาว่​่าเป็​็นใจสำำ�คั​ัญว่​่าใน ว่​่านอกจึ​ึงหลอกลวง คราวนี้​้�ใจเป็​็นใหญ่​่ไม่​่หมายพึ่​่�ง สั​ัญญาหนึ่​่�งสั​ัญญาใดมิ​ิได้​้หวง เกิ​ิดก็​็ตาม ดั​ับก็​็ตามสิ่​่�งทั้​้�งปวง ไม่​่ต้​้องหวงไม่​่ต้​้องกั​ันหมู่​่�สั​ัญญา เปรี​ียบเหมื​ือนขึ้​้�นยอดเขาสู​ูงแท้​้ แลเห็​็นดิ​ิน แลเห็​็นสิ้​้�นทุ​ุกตั​ัวสั​ัตว์​์ แก้​้ว่​่า นั่​่�นสู​ูงยิ่​่�งนั​ักแลเห็​็นเรื่​่�องของตนแต่​่ต้​้นมา เป็​็นมรรคาทั้​้�งนั้​้�นเช่​่นบั​ันใด ถามว่​่า น้ำำ��ขึ้​้�นลง ตรงสั​ัจจั​ังนั้​้�นหรื​ือ ?

66

ตอบว่​่า สั​ังขารแปรแก้​้ไม่​่ได้​้ ธรรมดากรรมแต่​่งไม่​่แกล้​้งใคร ขื​ืนผลั​ักไส จั​ับต้​้องก็​็หมองมั​ัวชั่​่�วในจิ​ิต ไม่​่ต้​้องคิ​ิดขั​ัดธรรมดา สภาวะสิ่​่�งเป็​็นจริ​ิง ดี​ีชั่​่�วตามแต่​่ เรื่​่�องของเรื่​่�องเปลื้​้�องแต่​่ตั​ัว ไม่​่พั​ัวพั​ันสั​ังขารเป็​็นการเย็​็น รู้​้�จักั จริ​ิงต้​้องทิ้​้ง� สั​ังขารที่​่ผั� นั แปรเมื่​่อ� แลเห็​็น เบื่​่อ� แล้​้วปล่​่อยได้​้คล่​่องไม่​่ต้​้องเกณฑ์​์ ธรรมก็​็เย็​็นใจระงั​ับรั​ับอาการ ถามว่​่า ห้​้าหน้​้าที่​่� มี​ีครบกั​ัน ? ตอบว่​่า ขั​ันธ์​์แบ่​่งแจกแยกห้​้าฐาน เรื่​่�อง สั​ังขาร ต่​่างกองรั​ับหน้​้าที่​่�มี​ีกิ​ิจการ จะรั​ับงานอื่​่�นไม่​่ได้​้เต็​็มในตั​ัว แม้​้ลาภ ยศ สรรเสริ​ิญ เจริ​ิญสุ​ุขนิ​ินทา ทุ​ุกข์​์ เสื่​่�อมยศ หมดลาภทั่​่�ว รวมลงตามสภาพตามเป็​็นจริ​ิงทั้​้�ง แปด อย่​่างใจไม่​่หั​ันไปพั​ัวพั​ัน เพราะว่​่ารู​ูปขั​ันธ์​์ ก็​็ทำำ�แก่​่ไข้​้มิ​ิได้​้เว้​้น นามก็​็มิ​ิได้​้พั​ักเหมื​ือนจั​ักรยนต์​์เพราะรั​ับผลของ กรรมที่​่ทำ� ำ�มา เรื่​่�องดี​ีพาเพลิ​ิดเพลิ​ินเจริ​ิญใจ เรื่​่�องชั่​่�วขุ่​่�นวุ่​่�นจิ​ิตคิ​ิดไม่​่หยุ​ุด เหมื​ือนไฟจุ​ุดจิ​ิต หมองไม่​่ผ่​่องใส นึ​ึกขึ้​้�นเองทั้​้�งรั​ักทั้​้�งโกรธไปโทษใคร อยากไม่​่แก่​่ไม่​่ตายได้​้หรื​ือคน เป็​็นของพ้​้นวิ​ิสั​ัยจะได้​้เชย เช่​่นไม่​่อยากให้​้จิ​ิตเที่​่�ยวคิ​ิดรู้​้� อยากให้​้อยู่​่�เป็​็นหนึ่​่�งหวั​ังพึ่​่�ง เฉยจิ​ิตเป็​็นของผั​ันแปรไม่​่แน่​่เลย สั​ัญญาเคยอยู่​่�ได้​้บ้​้างเป็​็นครั้​้�งคราว

ถ้​้ารู้​้�เท่​่าธรรมดาทั้​้�งห้​้าขั​ันธ์​์ ใจนั้​้�นก็​็ขาวสะอาดหมดมลทิ​ินสิ้​้�นเรื่​่�องราว ถ้​้ารู้​้�ได้​้อย่​่างนี้​้�จึ​ึงดี​ียิ่​่�ง เพราะเห็​็นจริ​ิงถอนหลุ​ุดสุ​ุดวิ​ิถี​ี ไม่​่ฝ่​่าฝื​ืนธรรมดา ตามเป็​็นจริ​ิง จะจนจะมี​ี ตามเรื่​่�องเครื่​่�องนอกในดี​ีหรื​ือชั่​่�วต้​้องดั​ับเลื่​่�อนลั​ับไป ยึ​ึดสิ่​่�งใดไม่​่ได้​้ตามใจหมาย ใจไม่​่เที่​่�ยงของใจไหววิ​ิบวั​ับ สั​ังเกตจั​ับรู้​้�ได้​้สบายยิ่​่�ง เล็​็ ก บั​ั ง ใหญ่​่รู้​้�ไม่​่ทั​ั น ขั​ั น ธ์​์ บั ั ง ธรรมมิ​ิ ดผิ​ิ ดที่​่ � นี่​่ � มั ั วดู​ูขั​ั นธ์​์ธ รรมไม่​่เห็​็ นเป็​็ นธุ​ุ ลี​ี ไป ส่​่วนธรรมมี​ีใหญ่​่กว่​่าขั​ันธ์​์นั้​้�นไม่​่แล ถามว่​่า มี​ีไม่​่มี​ี ไม่​่มี​ีมี​ี นี้​้�คื​ืออะไร ? ที​ีนี้​้�ติ​ิดหมด คิ​ิดแก้​้ไม่​่ไหว เชิ​ิญชี้​้�ให้​้ชั​ัด ทั้​้�งอรรถแปล โปรดแก้​้เถิ​ิด ที่​่�ว่​่าเกิ​ิดมี​ีต่​่าง ๆ ทั้​้�งเหตุ​ุผล แล้​้วดั​ับไม่​่มี​ีชั​ัดใช่​่สั​ัตว์​์คนนี้​้� ข้​้อต้​้นมี​ีไม่​่มี​ีอย่​่างนี้​้�ตรง ข้​้อปลายไม่​่มี​ีมี​ี นี้​้�เป็​็นธรรมที่​่�ลึ​ึกล้ำำ��ใครพบจบประสงค์​์ ไม่​่มี​ีสั​ังขาร มี​ีธรรมที่​่�มั่​่�นคง นั้​้�นแลองค์​์ธรรมเอก วิ​ิเวกจริ​ิง ธรรมเป็​็น ๑ ไม่​่แปรผั​ัน เลิ​ิศภพสงบยิ่​่�ง เป็​็นอารมณ์​์ของใจไม่​่ไหวติ​ิง ระงั​ับนิ่​่�งเงี​ียบสงั​ัดชั​ัดกั​ับใจ ใจก็​็สร่​่างจากเมาหายเร่​่าร้​้อน ความอยากถอนได้​้หมดปลดสงสั​ัย เรื่​่�องพั​ัวพั​ัน

67

ขั​ั น ธ์​์ ห้​้ าซาสิ้​้� น ไปเครื่​่ � อ งหมุ​ุ น ในไตรจั​ั ก รก็​็ หั ั ก ลง ความอยากใหญ่​่ยิ่​่� ง ก็​็ทิ้​้�ง หลุ​ุ ด ความรั​ักหยุ​ุดหายสนิ​ิทสิ้​้�นพิ​ิษหวงร้​้อนทั้​้�งปวงก็​็หายหมดดั​ังใจจง เชิ​ิญโปรดชี้​้� อี​ีกอย่​่างหนทางใจ สมุ​ุ ทั ั ย ของจิ​ิ ต ที่​่ � ปิ ิ ด ธรรม ?แก้​้ ว่​่ า สมุ​ุ ทั ั ย กว้​้ า งใหญ่​่นั​ั ก ย่​่อลงก็​็ คื​ื อ ความรั​ักบี​ีบใจอาลั​ัยขั​ันธ์​์ ถ้​้าธรรมมี​ีกั​ับจิ​ิตเป็​็นนิ​ิจนิ​ิรั​ันดร์​์เป็​็นเลิ​ิกกั​ันสมุ​ุทั​ัยมิ​ิได้​้มี​ี จงจำำ�ไว้​้อย่​่างนี้​้�วิ​ิถี​ีจิ​ิต ไม่​่ต้​้องคิ​ิดเวี​ียนวนจนป่​่นปี้​้� ธรรมไม่​่มี​ีอยู่​่�เป็​็นนิ​ิตย์​์ติ​ิดยิ​ินดี​ี ใจตกที่​่�สมุ​ุทั​ัยอาลั​ัยตั​ัว ว่​่าอย่​่างย่​่อ ทุ​ุ กข์ ์ กั ั บ ธรรมประจำำ�จิ​ิ ต เอาจนคิ​ิดรู้​้�เห็​็ นจริ​ิง จึ​ึงเย็​็ นทั่​่� ว จะสุ​ุขทุ​ุกข์​์เท่​่าไรมิ​ิได้​้กลั​ัว สร่​่างจากเครื่​่อ� งมั​ัวคื​ือ สมุ​ุทัยั ไปที่​่ดี​ี รู้​้� � เท่​่านี้​้�ก็ค็ ลายหายร้​้อน พอพั​ักผ่​่อนเสาะแสวงหาทางหนี​ี จิ​ิตรู้​้�ธรรมลื​ืมจิ​ิตที่​่�ติ​ิดธุ​ุลี​ี ใจรู้​้�ธรรมที่​่�เป็​็นสุ​ุข ขั​ันธ์​์ทุ​ุกข์​์แท้​้แน่​่ประจำำ� ธรรมคงธรรม ขั​ันธ์​์คงขั​ันธ์​์เท่​่านั้​้�น และคำำ�ว่​่าเย็​็นสบายหายเดื​ือด ร้​้อนหมายจิ​ิตถอนจากผิ​ิดที่​่�ติ​ิดแท้​้ แต่​่ส่​่วนสั​ังขารขั​ันธ์​์ปราศจากสุ​ุขเป็​็นทุ​ุก ข์​์แท้​้เพราะต้​้องแก่​่ไข้​้ตายไม่​่วายวั​ัน จิ​ิตรู้​้�ธรรมที่​่�ล้ำำ��เลิ​ิศ จิ​ิตก็​็ถอนจากผิ​ิด เครื่​่�องเศร้​้าหมองของแสลง ผิ​ิดเป็​็นโทษของใจอย่​่างร้​้ายแรงเห็​็นธรรมแจ้​้ง ถอนผิ​ิดหมดพิ​ิษใจ จิ​ิตเห็​็นธรรมดี​ีล้​้นที่​่�พ้​้นผิ​ิด พบปะธรรมเปลื้​้�องเครื่​่�องกระสั​ัน มี​ีสติ​ิอยู่​่ใ� นตั​ัวไม่​่พั​ัวพั​ัน เรื่​่อ� งรั​ักขั​ันธ์​์ขาดสิ้​้�นหายยิ​ินดี​ี สิ้​้�นธุ​ุลี​ีทั้​้ง� ปวงหมดห่​่วงใย ถึ​ึงจะคิ​ิดก็​็ไม่​่ห้​้ามตามนิ​ิสั​ัย เมื่​่�อไม่​่ห้​้ามกลั​ับไม่​่ฟุ้​้�งพ้​้นยุ่​่�งไป พึ​ึงรู้​้�ได้​้ว่​่าบาปมี​ี ขึ้​้�นเพราะขื​ืนจริ​ิง ตอบว่​่า บาปเกิ​ิดได้​้เพราะไม่​่รู้​้� ถ้​้าปิ​ิดประตู​ูเขลาได้​้สบายยิ่​่�ง ชั่​่�วทั้​้ง� ปวง เงี​ียบหายไม่​่ไหวติ​ิง ขั​ันธ์​์ทุ​ุกสิ่​่�งย่​่อมทุ​ุกข์​์ไม่​่สุ​ุขเลย แต่​่ก่​่อนข้​้าพเจ้​้ามื​ืดเขลาเหมื​ือนเข้​้าถ้ำำ�� อยากเห็​็นธรรมยึ​ึดใจจะให้​้ เฉยยึ​ึดความจำำ�ว่​่าเป็​็นใจหมายจนเคย เลยเพลิ​ินเชยชม “จำำ�” ทำำ�มานาน ความจำำ�ผิ​ิดปิ​ิดไว้​้ไม่​่ให้​้เห็​็น จึ​ึงหลงเล่​่นขั​ันธ์​์ห้​้าน่​่าสงสารให้​้ยกตั​ัว อวดตนพ้​้นประมาณ เที่​่�ยวระรานติ​ิคนอื่​่�นเป็​็นพื้​้�นไปไม่​่เป็​็นผล เที่​่�ยวดู​ูโทษ คนอื่​่�นนั้​้�นชื่​่�นใจเหมื​ือนก่​่อไฟเผาตั​ัวต้​้องมั​ัวมอม

68

ใครผิ​ิดถู​ูกดี​ีชั่​่�วก็​็ตั​ัวเขา ใจของเราเพี​ียรระวั​ังตั้​้�งถนอม อย่​่าให้​้ อกุ​ุศลวนมาตอมควรถึ​ึงพร้​้อมบุ​ุญกุ​ุศลผลสบาย เห็​็นคนอื่​่�นเขาชั่​่�วตั​ัวก็​็ดี​ี เป็​็นราคี​ียึ​ึดขั​ันธ์​์ที่​่�มั่​่�นหมายยึ​ึดขั​ันธ์​์ต้​้องร้​้อนแท้​้เพราะแก่​่ตาย เลยซ้ำำ��ร้​้าย กิ​ิเลสกลุ้​้�มเข้​้ารุ​ุมกวนเต็​็มทั้​้�งรั​ักทั้​้�งโกรธโทษประจั​ักษ์​์ทั้​้�งกลั​ัวนั​ักหนั​ักจิ​ิตคิ​ิด โหยหวนซ้ำำ��อารมณ์​์กามห้​้าก็​็มาชวนยั​ักกระบวนทุ​ุกอย่​่างต่​่าง ๆ ไป เพราะยึ​ึดขั​ันธ์​์ทั้​้�ง ๕ ว่​่าของตน จึ​ึงไม่​่พ้​้นทุ​ุกข์​์ภั​ัยไปได้​้นา ถ้​้ารู้​้�โทษ ของตั​ัวแล้​้วอย่​่าชาเฉยดู​ูอาการสั​ังขารที่​่ไ� ม่​่เที่​่ย� งร่ำำ�� ไปให้​้ใจเคย คงได้​้เชยชม ธรรมะอั​ันเอกวิ​ิเวกจิ​ิตไม่​่เที่​่�ยงนั้​้�นหมายใจไหวจากจำำ� เห็​็นแล้​้วซ้ำำ��ดู​ู ๆ อยู่​่�ที่​่� ไหวพออารมณ์​์นอกดั​ับระงั​ับไปหมดปรากฏธรรม เห็​็นธรรมแล้​้วย่​่อมหาย วุ่​่น� วายจิ​ิตจิ​ิตนั้​้น� ไม่​่ติ​ิดคู่จ�่ ริ​ิงเท่​่านี้​้ห� มดประตู​ู รู้​้�ไม่​่รู้​้�อย่​่างนี้​้วิ� ถี​ีิ ใจ รู้​้�เท่​่าที่​่ไ� ม่​่เที่​่ย� ง จิ​ิตต้​้นพ้​้นริ​ิเริ่​่�มคงจิ​ิตเดิ​ิมอย่​่างเที่​่�ยงแท้​้ รู้​้�ต้​้นจิ​ิตพ้​้นจากผิ​ิดทั้​้�งปวงไม่​่ห่​่วง ถ้​้าออกไปปลายจิ​ิตผิ​ิดทั​ันที​ี คำำ�ที่ว่​่�่ า มื​ืดนั้​้�นเพราะจิ​ิตคิ​ิดหวงดี​ี จิ​ิตหวงนี้​้�ปลายจิ​ิตคิ​ิดออกไปจิ​ิตต้​้น ดี​ีเมื่​่อ� ธรรมะปรากฏหมดสงสั​ัย เห็​็นธรรมะอั​ันเลิ​ิศล้ำำ�� โลกาเรื่​่อ� งคิ​ิดค้น้ วุ่​่น� หา มาแต่​่ก่​่อน ก็​็เลิ​ิกถอนเปลื้​้�องปลดได้​้หมดสิ้​้�นยั​ังมี​ีทุ​ุกข์​์ต้​้องหลั​ับนอนกั​ับกิ​ิน ไปตามเรื่​่�อง ใจเชื่​่�องชิ​ิดต้​้นจิ​ิตคิ​ิดไม่​่ครวญธรรมดาของจิ​ิตก็​็ต้​้องคิ​ิดนึ​ึก พอรู้​้�สึ​ึกจิ​ิตต้​้นพ้​้นโหยหวน เงี​ียบสงั​ัดจากเรื่​่อ� งเครื่​่อ� งรบกวนธรรมดาสั​ังขาร ปรากฏหมดด้​้วยกั​ัน เสื่​่�อมทั้​้�งนั้​้�นคงที่​่�ไม่​่มี​ีเลย ระวั​ังใจเมื่​่�อจำำ�ทำำ�ละเอี​ียด มั​ักจะเบี​ียดให้​้จิ​ิตไปติ​ิดเฉย ใจไม่​่เที่​่�ยง ของใจซ้ำำ��ให้​้เคยเมื่​่�อถึ​ึงเอยหากรู้​้�เองเพลงของใจ เหมื​ือนดั​ังมายาที่​่�หลอกลวง ท่​่านว่​่า วิ​ิปั​ัสสนู​ูปกิ​ิเลสจำำ�แลงเพศ เหมื​ือนดั​ังจริ​ิงที่​่�แท้​้ไม่​่จริ​ิงรู้​้�ขึ้​้�นเองหมายนามว่​่าความเห็​็นไม่​่ใช่​่เช่​่นฟั​ังเข้​้าใจ ชั้​้�นไต่​่ถาม ทั้​้�งตรึ​ึกตรองแยกแยะแกะรู​ูปนามก็​็ใช่​่ความเห็​็นเองจงเล็​็งดู​ู รู้​้�ขึ้​้�นเองใช่​่เพลงคิ​ิด รู้​้�ต้​้นจิ​ิต จิ​ิตต้​้น พ้​้นโหยหวน ต้​้นจิ​ิตรู้​้�ตั​ัวแน่​่ว่​่า สั​ังขารเรื่​่�องแปรปรวน ใช่​่กระบวนไปดู​ูหรื​ือรู้​้�อะไรรู้​้�อยู่​่�เพราะหมายคู่​่�ก็​็ไม่​่ใช่​่ จิ​ิตคงรู้​้�จิ​ิตเองเพราะเพลงไหวจิ​ิตรู้​้�ไหว ๆ ก็​็จิ​ิตติ​ิดกั​ันไป แยกไม่​่ได้​้ตามจริ​ิง สิ่​่�งเดี​ียวกั​ัน จิ​ิตเป็​็นสองอาการเรี​ียกว่​่า สั​ัญญา พาพั​ัวพั​ันไม่​่เที่​่�ยงนั้​้�นก็​็ตั​ัวเอง ไปเล็​็งใครใจรู้​้�เสื่​่�อมของตั​ัวก็​็พ้​้นมั​ัวมื​ืด ใจก็​็จื​ืดสิ้​้�นรสหมดสงสั​ัย ขาดค้​้นคว้​้า หาเรื่​่�องเครื่​่�องนอกในความอาลั​ัยทั้​้�งปวงก็​็ร่​่วงโรยทั้​้�งโกรธรั​ักเครื่​่�องหนั​ักใจ

69

ก็​็ไปจาก เรื่​่�องใจอยากก็​็หยุ​ุดได้​้หายหวนโหย พ้​้นหนั​ักใจทั้​้�งหลายโอดโอย เหมื​ือนฝนโปรยใจใจเย็​็นเห็​็นด้​้วยใจ ใจเย็​็นเพราะไม่​่ต้​้องเที่​่�ยวมองคน รู้​้�จิ​ิตต้​้นปั​ัจจุ​ุบั​ันพ้​้นหวั่​่�นไหว ดี​ีหรื​ือชั่​่�วทั้​้�งปวงไม่​่ห่​่วงใยต้​้องดั​ับไปทั้​้�งเรื่​่�องเครื่​่�องรุ​ุงรั​ังอยู่​่�เงี​ียบ ๆ ต้​้นจิ​ิต ไม่​่คิ​ิดอ่​่าน ตามแต่​่การของจิ​ิตสิ้​้�นคิ​ิดหวั​ังไม่​่ต้​้องวุ่​่�นต้​้องวายหายระวั​ังนอน หรื​ือนั่​่�งนึ​ึกพ้​้นอยู่​่�ต้​้นจิ​ิต ท่​่านชี้​้� มรรคฟั​ังหลั​ักแหลม ช่​่างต่​่อแต้​้มกว้​้างขวางสว่​่างไสวยั​ังอี​ีกอย่​่างทางใจ ไม่​่หลุ​ุดสมุ​ุทั​ัย ขอจงโปรดชี้​้�ให้​้พิ​ิสดารเป็​็นการดี​ี ตอบว่​่า สมุ​ุ ทั ั ย คื​ือ อาลั​ั ยรั ั ก เพลิ​ิ น ยิ่​่� ง นั​ั ก ทำำ �ภ พใหม่​่ไม่​่หน่​่ายหนี​ี ว่​่าอย่​่างต่ำำ��กามคุ​ุณห้​้าเป็​็นราคี​ี อย่​่างสู​ูงชี้​้�สมุ​ุทัยั อาลั​ัยฌาน ถ้​้าจะจั​ับตามวิ​ิถี​ีมี​ีในจิ​ิต ก็​็เรื่​่�องคิ​ิดเพลิ​ินไปในสั​ังขาร เพลิ​ินทั้​้�งปวงเคยมาเสี​ียช้​้านาน กลั​ับเป็​็นการดี​ีไปให้​้ เจริ​ิญจิ​ิตไปในส่​่วนที่​่�ผิ​ิด ก็​็เลยแตกกิ่​่�งก้​้านฟุ้​้�งซ่​่านใหญ่​่ เที่​่�ยวเพลิ​ินไปในผิ​ิดไม่​่คิ​ิดเขิ​ิน สิ่​่�งได้​้ชอบอารมณ์​์ก็​็ชมเพลิ​ิน เพลิ​ินจนเกิ​ินลื​ืมตั​ัวไม่​่กลั​ัวภั​ัย เพลิ​ินดู​ูโทษคนอื่​่�นตื่​่�นด้​้วยชั่​่�ว โทษของตั​ัวไม่​่เห็​็นเป็​็นไฉนโทษคนอื่​่�นเขามาก สั​ักเท่​่าไร ไม่​่ทำำ�ให้​้เราตกนรกเลย โทษของเราเศร้​้าหมองไม่​่ต้​้องมาก ส่​่งวิ​ิบากไปตก นรกแสนสาหั​ัสหมั่​่�นดู​ูโทษตนไว้​้ให้​้ใจเคย เว้​้นเสี​ียซึ่​่ง� โทษนั้​้น� คงได้​้เชยชมสุ​ุขพ้​้นทุ​ุกข์​์ภัยั เมื่​่�อเห็​็นโทษตนชั​ัดรี​ีบตั​ัดทิ้​้�ง ทำำ�อ้​้อยอิ่​่�งคิ​ิดมากจากไม่​่ได้​้เรื่​่�องอยากดี​ี ไม่​่หยุ​ุดคื​ือ ตั​ัวสมุ​ุทั​ัย เป็​็นโทษใหญ่​่กลั​ัวจะไม่​่ดี​ีนี้​้�ก็​็แรงดี​ีแลไม่​่ดี​ีนี้​้�เป็​็นพิ​ิษของจิ​ิตนั​ัก เหมื​ือนไข้​้หนั​ักถู​ูกต้​้องของแสลงกำำ�เริ​ิบโรคด้​้วยพิ​ิษผิ​ิดสำำ�แลง ธรรมไม่​่แจ้​้งเพราะ อยากดี​ีนี้​้�เป็​็นเดิ​ิม ความอยากดี​ีมี​ีมากมั​ักลากจิ​ิต ให้​้เที่​่� ยวคิ​ิดวุ่​่�นไปจนใจเหิ​ิม สรรพชั่​่�วมั​ัวหมองก็​็ต้​้องเติ​ิมผิ​ิดยิ่​่�งเพิ่​่�มร่ำำ�� ไปไกลจากธรรม ที่​่�จริ​ิง ชี้​้�สมุ​ุทั​ัยนี้​้�ใจฉั​ันคร้​้าม ฟั​ังเนื้​้�อความไปข้​้างนุ​ุงทางยุ่​่�งยิ่​่�ง เมื่​่�อชี้​้�มรรคฟั​ัง ใจไม่​่ไหวติ​ิงระงั​ับนิ่​่�งใจสงบจบกั​ันที​ี ฯ อั​ันนี้​้�ชื่​่�อว่​่า ขั​ันธวิ​ิมุ​ุติ​ิสะมั​ังคี​ีธรรมะ ประจำำ�อยู่​่�กั​ับที่​่� ไม่​่มี​ีอาการไปไม่​่มี​ี อาการมาสภาวธรรมที่​่�เป็​็นจริ​ิงสิ่​่�งเดี​ียวเท่​่านี้​้� และไม่​่มี​ีเรื่​่�องจะแวะเวี​ียนสิ้​้�นเนื้​้�อความ แต่​่เพี​ียงเท่​่านี้​้� ฯ ผิ​ิดหรื​ือถู​ูกจงใช้​้ปั​ัญญาตรองดู​ูให้​้รู้​้�เถิ​ิด ฯ พระภู​ูริ​ิทั​ัตโตฯ (หมั่​่�น) วั​ัดสระประทุ​ุมวั​ัน เป็​็นผู้​้�แต่​่ง ฯ

70

บรรณานุ​ุกรม

กั​ัญญารั​ัตน์​์ เวชชศาสตร์​์. ศรี​ีธนญชั​ัยในอุ​ุษาคเนย์​์. กรุ​ุงเทพฯ :สำำ�นั​ักงานกองทุ​ุน สนั​ับสนุ​ุนการวิ​ิจั​ัย, ๒๕๔๑. จี​ีราวรรณ แสงเพ็​็ชร์​์. พุ​ุทธศิ​ิลปกรรม ณ วั​ัดปทุ​ุมวนารามราชวรวิ​ิหาร.จุ​ุฬาลงกรณ์​์ มหาวิ​ิทยาลั​ัย จัดพิ ั มิ พ์​์เป็​็นที่​่ร� ะลึ​ึกในโอกาสที่​่ส� มเด็​็จพระเทพรั​ัตนราชสุ​ุดาฯ สยามบรมราชกุ​ุมารี​ี เสด็​็จพระราชดำำ�เนิ​ินเป็​็นประธานถวายผ้​้าพระกฐิ​ิน พระราชทาน, กรุ​ุงเทพฯ: โรงพิ​ิมพ์​์แห่​่งจุ​ุฬาลงกรณ์​์มหาวิ​ิทยาลั​ัย, ๒๕๕๐. จอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว, พระบาทสมเด็​็จพระ. ตำำ�นานพระสายน์​์ วั​ัดสระปทุ​ุม. พระนคร : โรงพิ​ิมพ์​์โสภณพิ​ิพรรฒธนากร, ๒๔๖๘. น. ณ ปากน้ำำ��, วั​ัดปทุ​ุมวนาราม, กรุ​ุงเทพฯ : สำำ�นั​ักพิ​ิมพ์​์เมื​ืองโบราณ, ๒๕๓๙. ประชุ​ุมพงศาวดารฉบั​ับกาญจนาภิ​ิเษก เล่​่ม ๕. กรุ​ุงเทพฯ :กองวรรณกรรม และประวั​ัติ​ิศาสตร์​์,๒๕๔๒. ดำำ�รงราชานุ​ุภาพ, สมเด็​็จพระเจ้​้าบรมวงศ์​์เธอ กรมพระยา. ตำำ�นานพระพุ​ุทธเจดี​ีย์.์ พิ​ิมพ์​์ครั้​้�งที่​่� ๓ กรุ​ุงเทพฯ : องค์​์การค้​้าของคุ​ุรุ​ุสภา, ๒๕๑๘, หน้​้า ๑๔๐. ดำำ�รงราชานุ​ุภาพ, สมเด็​็จพระเจ้​้าบรมวงศ์​์เธอ กรมพระยา, ตำำ�นานพระพุ​ุทธรู​ูป สำำ�คั​ัญ, พระนคร: กรมศิ​ิลปากร, ๒๔๙๖. บุ​ุณย์​์ นิลิ เกษ. คั​ัมภี​ีร์วิ์ สุิ ทุ ธิ​ิมรรคฉบั​ับประชาชน เล่​่ม ๑ สี​ีลนิ​ิเทศและธุ​ุดงคนิ​ิเทศ. เชี​ียงใหม่​่: เชี​ียงใหม่​่ บี​ีเอส การพิ​ิมพ์​์ผล, 2543. บุ​ุพพสิ​ิกขาวรรณนา. ทรงพระกรุ​ุณาโปรดเกล้​้าฯ พิ​ิมพ์​์พระราชทานในงาน พระศพ สมเด็​็จพระอริ​ิยวงศาคตญาณ สมเด็​็จพระสั​ังฆราช (อยู่​่ญ � าโณทโย) พฤศจิ​ิกายน พ.ศ. ๒๕๐๘.

71

พระญาณวิ​ิริยิ าจารย์​์( พระอาจารย์​์วิริ​ิ ยัิ งั ค์​์ สิริ​ิ นิ ธโร) เรี​ียบเรี​ียง ประวั​ัติพ ิ ระอาจารย์​์มั่​่น� ภู​ูริ​ิทั​ัตโต ฉบั​ับสมบู​ูรณ์​์และใต้​้สามั​ัญสำำ�นึ​ึก. อนุ​ุสรณ์​์ฌาปนกิ​ิจศพ คุ​ุณย่​่ามั่​่�น บุ​ุญฑี​ีย์​์กุ​ุล, ๑๕ มกราคม ๒๕๒๑, กรุ​ุงเทพฯ : อาทรการพิ​ิมพ์​์, ๒๕๒๑. ทิ​ิพากรวงศมหาโกษาธิ​ิบดี​ี, เจ้​้าพระยา(ขำำ� บุนุ นาค). พระราชพงศาวดารรั​ัชกาลที่​่� ๓. พิ​ิ ม พ์​์ ค รั้​้� ง ที่​่ � ๗ กรุ​ุ ง เทพฯ : สำำ �นั ั ก วรรณกรรมและประวั​ั ติ ิ ศ าสตร์​์ กรมศิ​ิลปากร, ๒๕๔๗. ทิ​ิพากรวงศมหาโกษาธิ​ิบดี​ี (ขำำ� บุ​ุนนาค), เจ้​้าพระยา พระราชพงศาวดาร กรุ​ุงรั​ัตนโกสิ​ินทร์​์ รั​ัชกาลที่​่� ๔. พิ​ิมพ์​์ครั้​้�งที่​่� ๖ กรุ​ุงเทพฯ : บริ​ิษั​ัทอมริ​ินทร์​์ พริ้​้�นติ้​้�งพั​ับลิ​ิชชิ่​่�ง จำำ�กั​ัด(มหาชน), ๒๕๔๘. ผาสุ​ุข อิ​ินทราวุ​ุธ. พุ​ุทธปฏิ​ิมาฝ่​่ายมหายาน. กรุ​ุงเทพฯ : ภาควิ​ิชาโบราณคดี​ี มหาวิ​ิทยาลั​ัยศิ​ิลปากร, ๒๕๔๓ พั​ัสวี​ีสิ​ิริ​ิ เปรมกุ​ุลนันั ท์​์, “ภาพพระพุ​ุทธเจ้​้ามหายานในวั​ัดธรรมยุ​ุต ที่​่วั� ดั ปทุ​ุมวนาราม”, วารสารศิ​ิลปวั​ัฒนธรรม ปี​ีที่​่ ๓ � ๖ ฉบั​ับที่​่ ๔ มี​ี � นาคม ๒๕๕๘. ศิ​ิลปากร, กรม. วรรณกรรมสมั​ัยรั​ัตนโกสิ​ินทร์​์ เล่​่ม ๒ (ไตรภู​ูมิ​ิโลกวิ​ินิจิ ฉยกถา). กรุ​ุงเทพฯ : กองวรรณคดี​ีและประวั​ัติ​ิศาสตร์​์, ๒๕๓๕. รศ.ดร.ม.ร.ว.สุ​ุริยวุ ิ ฒิ ุ สุ ิ ขุ สวั​ัสดิ์​์�. พระพุ​ุทธปฏิ​ิมาในพระบรมมหาราชวั​ัง. กรุ​ุงเทพฯ : สำำ�นั​ักราชเลขาธิ​ิการ สำำ�นั​ักพระราชวั​ัง, ๒๕๓๕ แสงอรุ​ุณ กนกพงศ์​์ชัยั , “จิ​ิตรกรรมเรื่​่อ� งศรี​ีธนญชั​ัยหรื​ือเชี​ียงเมี่​่ย� ง ที่​่วั� ดั ปทุ​ุมวนาราม”. วั​ัดปทุ​ุมวนาราม, กรุ​ุงเทพฯ : สำำ�นั​ักพิ​ิมพ์​์เมื​ืองโบราณ, ๒๕๓๙. วี​ีรศั​ักดิ์​์� จันั ทร์​์ส่​่งแสง. พระอาจารย์​์มั่​่น� ภู​ูริ​ิทัตั โต อริ​ิยสงฆ์​์แห่​่งยุ​ุคสมั​ัย. กรุ​ุงเทพฯ: สำำ�นั​ักพิ​ิมพ์​์สารคดี​ี, 2553.

72

อรุ​ุณรั​ัตน์​์ วิ​ิเชี​ียรเขี​ียว “ประวั​ัติ​ิศาสตร์​์เมื​ืองเชี​ียงใหม่​่ : สมั​ัยราชวงศ์​์มั​ังรายและ สมั​ัยพม่​่าปกครอง”. ล้​้านนาไทย, พิ​ิมพ์​์เป็​็นอนุ​ุสรณ์​์พระราชพิ​ิธี​ีเปิ​ิด พระบรมราชานุ​ุสาวรี​ีย์​์สามกษั​ัตริ​ิย์​์ เชี​ียงใหม่​่ : ทิ​ิพย์​์เนตรการพิ​ิมพ์​์, ๒๕๒๗. โอชนา พู​ูลทองดี​ีวั​ัฒนา. การศึ​ึกษาภาพจิ​ิตรกรรมฝาผนั​ังเรื่​่�อง ศรี​ีธนญชั​ัย ภายในพระวิ​ิ ห ารวั​ั ด ปทุ​ุ ม วนารามราชวรวิ​ิ ห าร. รายงานรายวิ​ิ ช า การศึ​ึกษาเฉพาะบุ​ุคคล หลั​ักสู​ูตรปริ​ิญญาศิ​ิลปศาสตรบั​ัณฑิ​ิต(โบราณคดี​ี) คณะโบราณคดี​ี มหาวิ​ิทยาลั​ัยศิ​ิลปากร, ๒๕๔๓.

ภาพที่​่� ๑ พระอุ​ุโบสถวั​ัดปทุ​ุมวนาราม

ภาพที่​่� ๒ พระสายน์​์

คาถาตำนานพระสายน์​์ พระราชนิ​ิพนธ์​์ในรั​ัชกาลที่​่� ๔

ภาพที่​่� ๓ ผนั​ังทิ​ิศตะวั​ันตก แนวต้​้นตาล กำแพงล้​้อมรอบสุ​ุทั​ัสสนนคร

ภาพที่​่� ๔ ภาพจิ​ิตรกรรมผนั​ังเหนื​ือกรอบช่​่องหน้​้าต่​่าง ภาพสระและสวนบนสวรรค์​์ชั้​้�นดาวดึ​ึงส์​์

ภาพที่​่� ๕ ผนั​ังด้​้านทิ​ิศใต้​้ ห้​้องด้​้านนอก : จิ​ิตรลดาวั​ันอุ​ุทยานและจิ​ิตรลดาโบกขรณี​ี

ภาพที่​่� ๖ ผนั​ังด้​้านทิ​ิศใต้​้ ห้​้องด้​้านใน : เทพยดาที่​่�เข้​้ามาในสวน มี​ีจิ​ิตเข้​้มแข็​็งห้​้าวหาญ

ภาพที่​่� ๗ ผนั​ังทิ​ิศตะวั​ันออก : สระโบกขรณี​ี ในกิ่​่�งงาช้​้างเอราวั​ัณ

ภาพที่​่� ๘ ผนั​ังด้​้านทิ​ิศเหนื​ือ ห้​้องด้​้านใน : มิ​ิสั​ักกวั​ันอุ​ุทยานและมิ​ิสสั​ักกโบกขรณี​ี

ภาพที่​่� ๙ ผนั​ังด้​้านทิ​ิศเหนื​ือ ห้​้องด้​้านนอก : นั​ันทวั​ันอุ​ุทยานและนั​ันทาโบกขรณี​ี

ภาพที่​่� ๑๐ นางสุ​ุธรรมา นางสุ​ุจิติ ราและนางสุ​ุนันั ทา กล่​่าวติ​ิเตี​ียนนางสุ​ุชาดา ที่​่�เกิ​ิดเป็​็นนางนกยาง

ภาพที่​่� ๑๑ พระสถู​ูปทรงระฆั​ัง ประดิ​ิษฐานพระบรมสารี​ีริ​ิกธาตุ​ุ

ภาพที่​่� ๑๒ พระวิ​ิหาร

ภาพที่​่� ๑๓ ภาพจิ​ิตรกรรมที่​่�เบื้​้�องหลั​ังพระเสริ​ิม แสดงถึ​ึงความสั​ัมพั​ันธ์​์ระหว่​่างคติ​ิพุ​ุทธศาสนา เถรวาทและพุ​ุทธศาสนามหายาน

ภาพที่​่� ๑๔ พระเสริ​ิม

ภาพที่​่� ๑๕ พระแสน (เมื​ืองมหาชั​ัย)

ภาพที่​่� ๑๖ พระบรมมหาราชวั​ังในภาพจิ​ิตรกรรม ภาพเปรี​ียบเที​ียบกั​ับภาพถ่​่ายเก่​่า

ภาพที่​่� ๑๗ กระบวนเรื​ือพยุ​ุหยาตราและ พลั​ับพลาท่​่าน้​้ำพระที่​่�นั่​่�งชลั​ังคพิ​ิมาน

ภาพที่​่� ๑๘ เรื​ือดั้​้�งอั​ัญเชิ​ิญธงพระจอมเกล้​้า ริ้​้�วสายกลาง ขนาบข้​้างด้​้วยเรื​ือตำรวจ

ภาพที่​่� ๑๙ เรื​ือพระที่​่�นั่​่�งศรี​ีสุ​ุนธรไช (ศรี​ีสุ​ุนทรไชย) อั​ัญเชิ​ิญผ้​้าพระกฐิ​ิน

ภาพที่​่� ๒๐ หมายรั​ับสั่​่�งรั​ัชกาลที่​่� ๔ (จศ. ๑๒๒๙) พระราชทานผ้​้าพระกฐิ​ินฯ เลขที่​่� ๑๓ มั​ัดที่​่� ๓๓ (ต้​้นฉบั​ับของกระทรวงมหาดไทย เอกสารหอสมุ​ุดแห่​่งชาติ​ิ)

ภาพที่​่� ๒๑ พระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว ประทั​ับบนเรื​ือพระที่​่�นั่​่�งรั​ัตนดิ​ิลก

ภาพที่​่� ๒๒ พระบาทสมเด็​็จพระจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว ทอดพระเนตรทั​ัศนี​ียภาพผ่​่านกล้​้องโทรทรรศน์​์

ภาพที่​่� ๒๔ โรงเรี​ียนพระปริ​ิยั​ัติ​ิธรรม

ภาพที่​่� ๒๓ ศรี​ีธนญชั​ัยตอนแข่​่งขั​ันเขี​ียนรู​ูป ช้​้างเผื​ือกงาดำ

ภาพที่​่� ๒๕ พระพุ​ุทธปฏิ​ิมาพระสายน์​์ ภาพที่​่� ๒๖ พระพุ​ุทธปฏิ​ิมาพระเสริ​ิม ภาพที่​่� ๒๗ พระพุ​ุทธปฏิ​ิมาพระแสน

ภาพที่​่� ๒๘ แผนที่​่�เส้​้นทางจาริ​ิกธรรมของหลวงปู่​่�มั่​่�น ตั้​้�งแต่​่ พ.ศ. ๒๔๓๖ – พ.ศ. ๒๔๘๘ ปรั​ับปรุ​ุงจากแผนที่​่�รอยธรรม เส้​้นทางหลวงปู่​่�มั่​่�น วี​ีรศั​ักดิ์​์� จั​ันทร์​์ส่​่งแสง. พระอาจารย์​์มั่​่�น ภู​ูริ​ิทั​ัตโต อริ​ิยสงฆ์​์แห่​่งยุ​ุคสมั​ัย, หน้​้า ๘๐-๘๑.

ภาพที่​่� ๒๙ พระเทพญาณวิ​ิศิ​ิษฏ์​์ เชิ​ิญอั​ัฐิ​ิหลวงปู่​่�มั่​่�น งาน ๑๔๙ ปี​ีชาตกาลหลวงปู่​่�มั่​่�น ภู​ูริ​ิทั​ัตโต วั​ัดปทุ​ุมวนาราม ๑๙-๒๐ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๒

พระคาถา ตำำ�นานพระแก้​้วมรกฏ

คั​ัดจาก

พระคาถา พระราชนิ​ิพนธ์​์ในรั​ัชกาลที่​่� ๔

ตำำ�นานพระสายน์​์วั​ัดสระปทุ​ุม

พระราชนิ​ิพนธ์​์ในรั​ัชกาลที่​่� ๔ หอพระสมุ​ุดวชิ​ิรญาณ จั​ัดพิ​ิมพ์​์ พุ​ุทธศั​ักราช ๒๔๖๘

วั​ัดปทุ​ุมวนาราม หนั​ังสื​ือที่​่�ระลึ​ึกพิ​ิธี​ีถวายผ้​้าพระกฐิ​ินพระราชทาน จุ​ุฬาลงกรณ์​์มหาวิ​ิทยาลั​ัย ประจำำ�ปี​ี ๒๕๖๖

แบบปกและลายไทยประกอบหนั​ังสื​ือ นำำ�มาจากลายฉลุ​ุปิ​ิดทอง ฝ้​้าเพดานพระวิ​ิหาร วั​ัดปทุ​ุมวนาราม เขี​ียนภาพลายเส้​้น

: ผู้​้�ช่​่วยศาสตราจารย์​์ พงศกร ยิ้​้�มสวั​ัสดิ์​์� อธิ​ิภั​ัทร แสวงผล

ดำำ�เนิ​ินการ

: สำำ�นั​ักบริ​ิหารศิ​ิลปวั​ัฒนธรรม ศู​ูนย์​์บริ​ิหารกลาง สำำ�นั​ักงานวิ​ิทยทรั​ัพยากร

พิ​ิมพ์​์ที่​่� สำำ�นั​ักพิ​ิมพ์​์จุ​ุฬาลงกรณ์​์มหาวิ​ิทยาลั​ัย นายอรั​ัญ หาญสื​ืบสาย ผู้​้�พิ​ิมพ์​์โฆษณา โทร. ๐ ๒๒๑๘ ๓๕๖๓ www.cupress.chula.ac.th ๑๐๐%

จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย จัดพิมพเปนที่ระลึก ในโอกาสที่

สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจา กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชดำเนินเปนประธาน ในการถวายผาพระกฐินพระราชทาน วันเสารที่ ๔ พฤศจิกายน ๒๕๖๖ ณ วัดปทุมวนาราม กรุงเทพมหานคร