równań trzeciego stopnia), astronom (reformator kalendarza, kierował obserwatorium astronomicznym w Samarkandzie, gdzie w cztery wieki później miał godnego następcę w osobie timurydy Uług Bega), spopularyzowany jako poeta na Zachodzie przez parafrazę E. Fitzgeralda u schyłku szóstej dekady XIX w., urósł do rangi największych poetów irańskich, choć jego świeża stosunkowo sława pozostawała w rażącej dysproporcji do uznania, którym cieszył się przez wieki w Iranie. Renesans jego twórczości w Persji dokonał się pod wpływem uznania na Zachodzie i snobistycznego wręcz entuzjazmu, jaki, dzięki Fitzgeraldowi i innym zauroczonym jego dokonaniami poetyckimi wielbicielom (A.G. Potter), był jego udziałem jako literata. Czterowiersze Omara Chajjama przekładali po Gawrońskim na polskim gruncie także: T. Kowalski, A. Lange, K. Libicki, F. Machalski, F.X. Pudłowski, J. Święcicki, M. Wolska, M. Pawlikowski, B. Majewska i W. Dulęba. 32 Sylvain Levi (1863–1935), profesor Collège de France, dyrektor Instytutu Studiów Indyjskich na Sorbonie, fundator Szkoły Francuskiej w Hanoi, dyrektor Instytutu Francusko-Japońskiego w Tokio, autor wielu wybitnych prac naukowych z dziedziny orientalistyki. Więcej zob. Encyclopaedia Judaica, t. 12, s. 694, brw. 33 Cyt. za Z. Kozarynowa, Andrzej Gawroński (1885–1927), „Znak”, nr 331/1982. 34 Zob. W. Kotwicz, Andrzej Gawroński jako organizator studyów oryentalistycznych w Polsce, Lwów 1928. 35 Na temat Jana Grzegorzewskiego zob. Jan Reychman, Peleryna, ciupaga i znak tajemny, Kraków 1976; także: A. Gawroński, Kronika. +Jan Grzegorzewski, „Rocznik Oryentalistyczny”, t. 2, Lwów 1925. 36 Prof. K. Nitsch zauważa, że trudno powiedzieć: współdziałał, bo niezbyt do siebie pasowali. Za: PSB, t. 7. 37 Za: J. Reychman, Historia orientalistyki w Polsce, [w:] A. Śródka (red.), Historia nauki polskiej, wiek XX, Nauki filologiczne, Warszawa 1999. 38 K. Nitsch, Gawroński..., op.cit. 39 H. Willmanowa-Grabowska, Przed dziesięciu laty (Garść wspomnień o Andrzeju Gawrońskim), „Rocznik Oryentalistyczny”, t. XII, Lwów 1936. Prof. Willmanowa-Grabowska (indolog) była kontynuatorką działań prof. Gawrońskiego na UJ, choć nie bezpośrednio po nim. 40 K. Nitsch, Gawroński..., op.cit.
41
W polskiej literaturze przedmiotu opracowanie pod prawie analogicznym tytułem ukazało się dopiero w 1964 roku: Basham A. – Indie. Od początku dziejów do podboju muzułmańskiego, tłum. Z. Kubiak, Warszawa 1964. Należy przypomnieć, iż w 1820 r. na UJ obronił dysertację doktorską (prom. prof. J.S. Bandtkie, dr h.c. UJ, dyrektor BJ) Joachim Lelewel (Dzieje starożytne Indii, ze szczególnym zastanowieniem się nad wpływem, jaki mieć mogła na strony zachodnie, India Zagangecka, Sinia i Serika, ile je starożytni znali. Geografja Indijska z Ksiąg świętych. Pierwotna na Wschodzie ziemi znajomość). 42 Np. Słownik języka Anjów z okresu współpracy z Bronisławem Piłsudskim. 43 Np. Antologia prakrytów scenicznych. 44 Słownik narzeczy prakryckich, Szkic o języku ugrofińskim sprzed tysiąca lat. 45 Podręcznik gramatyki porównawczej, Études de metapsychique et de philologie orientale. 46 Do grona których naukowcy zaliczają: koronowanego poliglotę Mitrydatesa, który ponoć znał wszystkie 22 języki ludów wchodzących w skład jego państwa, kardynała Mezzofantiego (29 języków czynnie, 60 biernie), G. Sauerweine’a (30 języków czynnie), F.N. Fincka (40 języków czynnie), E. Krebsa (60), F.W.K. Mullera (kilkadziesiąt), G.A. Geirsona (ok. 200). Z polskiego gruntu wymienić należy Wojciecha Bobowskiego z Bobowej alias Ali-beja (17), jezuitę Tadeusza Krusińskiego (ok. 10), Ludwika Spitznagela – przyjaciela Słowackiego (kilkanaście), polskiego zesłańca do orenburskich rot Jana Prospera Witkiewicza (19 + Koran w oryginale, w jęz. arabskim, na pamięć, i to w wieku lat 20), abpa Władysława Zaleskiego, pierwszego administratora apostolskiego w Indii, czy też ze współczesnych Ireneusz Kania, absolwent UJ, tłumaczący conajmniej z 15 języków. 47 E. Słuszkiewicz, Wspomnienie o Andrzeju Gawrońskim..., op.cit. 48 Ibidem. 49 Omar Chajjam, Wybrane czterowiersze Omara Chajjama, przekł. z oryginału perskiego Andrzej Gawroński, opr. i wydanie J. Czekanowski, J. Kuryłowicz, Lwów 1933. 50 T. Kowalski, Omar Chajjam, „Przegląd Współczesny”, cz. I, IX 1934, cz. II, X 1934. 51 Omar Chajjam, Rubajjaty o losie, przemijaniu i winie, wyd. III, Warszawa 2004. 52 K. Nitsch, Andrzej Gawroński, „Przegląd Współczesny”, nr 58/1927, Kraków, R. VI. 53 Cyt. za: Z. Kozarynowa, Andrzej Gawroński (1885–1927), „Znak”, nr 331 (VI 1982).
POETA I DZIAŁACZ SPOŁECZNY Augustyn Suski (1907–1942)
W
listopadzie 2007 roku minęła setna rocznica urodzin Augustyna Suskiego, postaci niezmiernie zasłużonej dla ruchu niepodległościowego Podhala, natomiast prawie nieznanej w środowisku krakowskim, uniwersyteckim. Warto więc przybliżyć jego ciekawą sylwetkę. Augustyn Suski urodził się 8 listopada 1907 roku we wsi Szaflary w powiecie nowotarskim jako syn Ludwika, piekarza, i Marianny Haschir, z pochodzenia Węgierki. Był jednym z sześciorga dzieci. Po ukończeniu szkoły powszechnej w rodzinnej wsi za namową nauczyciela, który dostrzegł jego zdolności, wstąpił do gimnazjum neoklasycznego w Nowym Targu. Do szkoły tej, oddalonej o siedem kilometrów, przez cztery lata chodził pieszo z Szaflar. Po uzyskaniu matury w roku 1926 zapisał się na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagielloń-
Augustyn Suski podczas ćwiczeń wojskowych w 1938 r.
skiego. Przez dwa lata uczęszczał na wykłady z zakresu historii i polonistyki. Studia przerwał w roku 1928, na skutek trudności finansowych. Na przełomie roku 1929 i 1930 odbył służbę wojskową w Szkole Podchorążych w Berezie Kartuskiej. Po dwuletniej przerwie, 16 października 1930 roku, Augustyn Suski ponownie immatrykulował się na Uniwersytecie Jagiellońskim i pozostał na krakowskiej Uczelni do czerwca 1935 roku. Mając już za sobą pierwsze debiuty poetyckie, Suski uczęszczał prawie wyłącznie na zajęcia związane ze studiami polonistycznymi. Słuchał wówczas wykładów i brał udział w ćwiczeniach seminaryjnych takich wybitnych uczonych jak dialektolog i językoznawca Kazimierz Nitsch, historycy literatury polskiej Ignacy Chrzanowski i Stanisław Windakiewicz. Największy wpływ na
ALMA MATER
79
Augustyna Suskiego wywarli znani badacze literatury polskiej organizacji jako członek sekcji propagandy. Młody poeta piszący z młodszego pokolenia: Stanisław Pigoń i Stefan Kołaczkowski, czystą gwarą góralską szybko zdobył sobie uznanie wśród kolektórzy wspierali i promowali twórczość młodego poety. Obydwaj gów i włączył się w prace Koła Polonistów, którego kuratorem profesorowie należeli do osób wrażliwych na niedolę studencką był prof. Stanisław Pogoń. W roku 1937 Koło to opublikowało i szczególną opieką otaczali zdolną młodzież wywodzącą się, tak tomik Poezja Młodego Podhala, w którym znalazły się między jak Suski, ze środowisk niezamożnych. innymi wiersze Suskiego. O stosunku poety do mowy rodzinnej Poza głównym nurtem swoich studiów Augustyn Suski może świadczyć fragment wiersza Do gwary mojej: uczęszczał na wykłady z zakresu filologii klasycznej – prowaGdzieś się zrodziła? Czy w prysku siklawic wykołysana szumną dzone przez Tadeusza Sinkę, pianą? Leona Sternbacha i Seweryna Czy cię w zimnicy księżyca Hammera, filologii romańskiej i mgławicy tuliła nocką tęcza – prowadzone przez Władysłaramion. wa Folkierskiego, oraz filozofii Związany organicznie z zie– wygłaszane przez Tadeusza mią podhalańską poeta marzył Garbowskiego. Pod kierunkiem o utworzeniu w rodzinnych Szalektora Kamila Suchego studioflarach uniwersytetu ludowego. wał również język czeski. Pragnienia te nie miały się jednak W trakcie swoich studiów spełnić. Dzięki poparciu prof. SteAugustyn złożył z wynikiem fana Kołaczkowskiego Augustyn pozytywnym wszystkie siedem Suski uzyskał posadę instruktoegzaminów cząstkowych kora oświatowego uniwersytetów niecznych do uzyskania stopnia Augustyn Suski na Uniwersytecie Jagiellońskim (1935 r.). Na ludowych na dalekim Wołyniu, magisterskiego. Pod kierunkiem dole od lewej strony: A. Suski, M. Dusza, prof. J. Kaczmarczyk, początkowo w Michałówce, a naprof. Stefana Kołaczkowskiego W. Skibiński, Kowalkowski. Od góry: Rawicki, Bryjewski, J. Baliński, stępnie w Różynie. Uniwersytetem pracował również nad rozprawą F. Polaczyk, A. Dusza Ludowym w Różynie kierował od magisterską o twórczości Witkiewicza. Ostatecznie jednak nie roku 1938 do początków wojny. Miesiące wakacyjne spędzał zdołał uzyskać dyplomu końcowego. Na przeszkodzie stanęły w rodzinnych Szaflarach i na wędrówkach górskich. Nadal pisał trudności materialne, otrzymanie zatrudnienia daleko od Krakowa wiersze i opowiadania gwarą góralską i językiem literackim. i w końcu wybuch wojny. Tematyką jego twórczości była walka niepodległościowa ludnoW gronie koleżanek i kolegów Suskiego znalazło się wiele ści podhalańskiej, w tym szczególnie powstanie chochołowskie, ciekawych postaci. Należeli do nich między innymi późniejsi piękno gór tatrzańskich, świat legend ludowych. W utworach profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego – Józef Spytkowski, publicystycznych poruszał sprawy trudnej sytuacji gospodarczej Tadeusz Ulewicz, Stanisław Urbańczyk, czy ludności rolniczej. W roku 1939 miał nadzieję też znani literaci – Janina Preser, Mieczysław na powrót na Podhale, wprawdzie nie do Szaflar, Jastrun, Jan Andrzej Frasik czy, najbliższy mu, ale na Podkarpacie do Tylicza, koło Krynicy, ludowy poeta i prozaik Wojciech Skuza. gdzie tworzono uniwersytet ludowy. Plany te W okresie swego pobytu w Krakowie Suski przekreślił wybuch wojny. Po zajęciu Wołynia mieszkał początkowo w Bursie Akademickiej przez wojska sowieckie Suski starał się przeprzy ul. Garbarskiej, kierowanej przez prof. dostać do rodzinnej wsi. Aresztowany przez Stanisława Pigonia, a następnie w II Domu Niemców i zesłany do obozu pracy w Sudety, Akademickim przy al. 3 Maja. Studia odbywał dwukrotnie z niego uciekał. Zastał aresztowany w trudnych warunkach materialnych. Utrzyi umieszczony w więzieniu w Cieszynie, z któmywał się z korepetycji, audycji radiowych rego dzięki staraniom rodziny został zwolniony oraz honorariów autorskich. Nie były to środki 15 maja 1941 roku. Wrócił wówczas do rodzinwystarczające. Często jego jedynym posiłkiem nych Szaflar, podejmując walkę z okupantem. był czarny chleb i herbata. Nawiązał kontakty z działaczami ludowymi, Augustyn Suski w trakcie swoich studiów publikował wiersze i artykuły w prasie podnie ograniczał się tylko do zdobywania wiedzy ziemnej. W ciężkich latach okupacji pełen polonistycznej. Uczestniczył również w pracach Augustyn Suski w okresie powołania nadziei pisał: kilku organizacji studenckich. Należał do Brat- do życia Konfederacji Tatrzańskiej Będziemy żyć! Bo siłą naszą mocarny duch, niej Pomocy, zawiadującej domami akademicki- (1941 r.) którego złamać żadna bezprawna siła nie zdoła mi i prowadzącej stołówki studenckie. Był aktywnym członkiem Bo siła nasza – to wielka myśl, co w złotą przyszłość woła organizacji regionalnej Akademicki Związek Podhalan, przewodZginą twe syny – to nic. Ale zostanie serce narodu co bije, niczył w nim sekcji pracy społecznej. Uczestniczył w odczytach, woła przez kres tyranię i łzy wieczorkach poetyckich, na których były również czytane jego „przetrwamy” i choć koniec daleko, przetrwamy!... utwory, organizował spotkania i biblioteki na terenie Podhala. Okupant niemiecki, zmierzając do rozbicia jedności naroSpośród organizacji o charakterze politycznym Augustyn dowej Polaków, przy pomocy swoich agentów Witalista Wiewłączył się w działalność Polskiej Akademickiej Młodzieży Ludo- dera i Henryka Szatkowskiego już w 1939 roku rozpoczął akcję wej, prowadzącej pracę oświatową na wsi. Należał do zarządu tej propagandową, mającą na celu wyodrębnienie narodowości
80
ALMA MATER
góralskiej jako nacji niepolskiej (Goralenvolk) i podporządko- Wehrmachtu. Autorem większości tekstów w tych periodykach wanie jej celom okupanta. Na czele utworzonego w roku 1941 był sam Suski. W jednym z artykułów pisał: Ojczyznę kocha kolaborującego z Niemcami Komiteu Góralskiego stanął Wacław każdy. Jakże bowiem nie kochać tego, czego drobnym ułamkiem Krzeptowski. Akcja Goralenvolku polegała na wpisywaniu się jesteśmy sami, co przepełnia sobą każdy nasz nerw, każdą drobiludności podhalańskiej do narodowości góralskiej i otrzymywaniu nę krwi, każdą myśl, pragnienia, każde podświadome drgnienie specjalnych dowodów (kenkart) góralskich. Objęła ona około 18 naszego życia. Ojczyzna jest wszystkim – w czym, naokoło czego, procent ludności podhalańskiej. Fakt ten spowodował częściowe z czego żyjemy. Augustyn Suski obdarzał dużym zaufaniem swoich współodwrócenie tradycyjnej sympatii Polaków do górali. Augustyn Suski postanowił przeciwstawić się tej hańbiącej pracowników, nie przestrzegał też w pełni zasad konspiracji. działalności. Uważał, że honor nakazuje – by Goralenvolk został Ostrzeżony przez kolegów, że w szeregach Konfederacji znalazł zdławiony przez samych Podhalan. Ta myśl stała się podstawą się konfident gestapo, którym był malarz Wagner Romanowski, nie dopuścił do wykonania na utworzenia przez Suskiego nim wyroku, ponieważ nie był Konfederacji Tatrzańskiej, do końca pewien jego winy. która powstała w maju 1941 Fakt ten miał dramatyczne roku. Miała ona na celu skukonsekwencje. 30 stycznia pienie społeczności podha1942 roku Augustyn Suski lańskiej do walki z okupanzostał aresztowany. Wkrótce tem. W opracowanej przez potem do więzienia dostali się Suskiego deklaracji ideowej pozostali czołowi działacze Konfederacji czytamy mięKonfederacji Tatrzańskiej. dzy innymi: W poczuciu Suski został osadzony w słynserdecznej i nierozerwalnej więzi łączącej nas z walczą- Augustyn Suski jako więzień KL Auschwitz niedługo przed śmiercią, 1942 r. nej zakopiańskiej katowni Palace. Poddany ciężkiemu cą w krwawym trudzie na wszystkich frontach świata Ojczyzną, my, postawieni na górskich śledztwu i nieludzkim torturom, nie wydał nikogo. Na początku Jej rubieżach Polacy, zwieramy się w podhalańską linię bojową marca 1942 roku został wywieziony do więzienia w Tarnowie, do walki z ogólnoludzkim, a szczególnie naszym ciemiężącym a stamtąd do obozu koncentracyjnego Auschwitz, gdzie otrzymał nas od wieków narodowym wrogiem – Niemcami... Nie chcemy numer 27399. Jeszcze z więzienia pisał do rodziny i przyjaciół dla siebie żadnych nagród, przywilejów ni praw, poza tymi, które listy pełne nadziei na dalszą walkę. Organizm, osłabiony torturami i ciężką pracą w jednym z najcięższych komand obozowych, należą się wszystkim prawym Polakom. Na czele Konfederacji Tatrzańskiej stanął jej inicjator Au- nie przetrzymał trudów życia obozowego. Na skutek skrajnego gustyn Suski, jego zastępcą był Tadeusz Popek, sekretarzem wyczerpania Augustyn Suski zmarł 24 maja 1942 roku. W roku Jadwiga Apostoł, referentami major Wojska Polskiego Edward 2002 w rodzinnych Szaflarach odsłonięto pomnik ku jego czci. Get-Getyński i Eugeniusz Iwanowski. Konfederacja działała W dniach 8–9 listopada 2007 roku w Szaflarach odbyła się konpoczątkowo na terenie powiatu nowotarskiego, a później lima- ferencja naukowa poświęcona postaci Augustyna Suskiego, znanowskiego, myślenickiego i wadowickiego. W drugiej połowie komicie zorganizowana przez Podhalańską Państwową Wyższą 1941 roku istniało już około 50 placówek z blisko 500 członkami. Szkołę Zawodową w Nowym Targu, Gminę Szaflary oraz Polskie Prowadzono akcję propagandową, wywiadowczą, sabotażową Towarzystwo Historyczne Oddział w Nowym Targu. i partyzancką. Wydawano tajną prasę: „Na Placówce”, „Wiadomości Polskie” i „Der Freie Deutsche”, przeznaczoną dla żołnierzy Urszula Perkowska Augustyn Suski, Utwory zebrane, Warszawa 1966 (tam biogram, poezje, proza, a także relacje wspomnieniowe). Z publikacji tej pochodzą zamieszczone w artykule fotografie. Okres studiów przedstawiono w oparciu o dokumentację aktową Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego.
40 LAT PRACY NA NEW YORK UNIVERSITY
A
by uczcić 40 lat pracy prof. Piotra Chełkowskiego na New York University, byli studenci zorganizowali jubileusz sławnego orientalisty. Jubileuszowe obchody rozpoczęły się już na początku roku akademickiego 2007/2008 i potrwają do 1 października 2008 roku. W ramach obchodów nakładem uniwersytetu została wydana praca monograficzna zatytułowana Muraqqae Shargi – Studies in Honor of Peter Chelkowski. Autorami książki są byli studenci profesora, którzy podjęli się kontynuowania dzieła swego mistrza.
Piotr Chełkowski, po studiach na Uniwersytecie Jagiellońskim, kontynuowanych w Londynie, oraz obronie pracy doktorskiej z literatury perskiej na Uniwersytecie Teherańskim, w 1968 roku przybył do USA, by podjąć pracę nauczyciela akademickiego na New York University. W latach 1970–1973 był dyrektorem studiów licencjackich, w latach 1975–1978 dyrektorem Programu Studiów Bliskiego Wschodu, a od roku 1988 do 1991 dziekanem Wydziału Bliskowschodnich Języków i Literatury, piastując równocześnie funkcję dyrektora Hagop Kevorkian Center for New Eastern Studies.
Jan Herold
ALMA MATER
81