Broad peak niebo i pieklo bartek dobroch i przemyslaw wil compressed

Table of Contents I. CZEKANIE II. HISTORIA PEWNEGO MARZENIA III. POLSKI BROAD PEAK IV. GÓRY NIE ZNOSZĄ GADULSTWA V. OSTATNI BŁĘKIT VI. PODEJŚCIE ALTERNATYWNE VII. PO DRUGIEJ STRONIE LUSTRA VIII. TROCHĘ SZALONY IX. CELE NIESTETY ROZBIEŻNE X. STRATEGIE SŁONIA XI. ROK ZŁY XII. RODZINA GÓRY PRZENOSI XIII. HIMALAIZM DO RAPORTU XIV. PRAWDZIWY POLSKI GRAF XV. NOWA STARA EPOKA AUTORZY FOTOGRAFII NOTA BIOGRAFICZNA PODZIĘKOWANIA O AUTORACH SPIS TREŚCI PRZYPISY

Wydawnictwo Poznańskie Poznań 2014

Copyright © by Bartłomiej Dobroch, 2014 Copyright © by Przemysław Wilczyński, 2014 Copyright © by Wydawnictwo Poznańskie, 2014

Redakcja: Katarzyna Gwincińska Korekta: Lidia Wrońska-Idziak Projekt typograficzny, skład i łamanie: Maciej Majchrzak

Projekt okładki: Paweł Stelmach Zdjęcie na okładce: Sebastian Alvaro

Koordynator projektu: Magdalena Genow

ISBN 978-83-7177-967-1 Wydanie elektroniczne 2014

Konwersja publikacji do wersji elektronicznej Dariusz Nowacki

Wydawnictwo Poznańskie sp. z o.o. ul. Fredry 8, 61-701 Poznań tel.: 61 853 99 10 faks: 61 853 80 75 redakcja@wydawnictwopoznanskie.com www.wydawnictwopoznanskie.com

Góry milczą, wszystko, co milczy, nadaje się do przechowywania ludzkich tajemnic.

Ks. Józef Tischner

I. CZEKANIE

Tam, na wysokości blisko 8000 m, wszystko musiało się rozegrać na przestrzeni kilkunastu godzin. Nie więcej. Tutaj, w Warszawie, na Wybrzeżu, w Zakopanem czy Dąbrowie Górniczej, huśtawka nastrojów – radość, narastająca niepewność, wreszcie słabnąca nadzieja – trwały dłużej.

Wtorek, 5 marca 2013 r. był dla Krzysztofa Berbeki, młodego lekarza z Warszawy, normalnym dniem pracy: asystował swojemu szefowi przy serii operacji. Z odciętego od świata bloku operacyjnego pamięta: tykający nad głową przełożonego zegar ścienny i mały odbiornik radiowy, o którego uruchomienie poprosił anestezjologa.

– Od rana stałem przy stole operacyjnym. Operacje trwały jedna za drugą. Co 30 min wsłuchiwałem się w radio, czekając na wiadomości. Informacja była jedna: trwa atak szczytowy Polaków na Broad Peak – wspomina tamten dzień Berbeka.

Na facebookowym profilu Polskiego Himalaizmu Zimowego jego szef, Artur Hajzer, pisze: Na godzinę 13.30 czasu polskiego nie mamy żadnych nowych informacji. Brak jest kontaktu z bazą. Możemy tylko gdybać i domyślać się, że trwa akcja górska, której nie można przeszkadzać (np. wyścig z ciemnością) nawet krótkim połączeniem radiowym […]. Nie ma innego wyjścia jak cierpliwie czekać. Informacje pojawią się natychmiast po tym jak nadejdą.

Kolejny wpis pojawia się po godzinie i szesnastu minutach, o 14.46: Szczyt zdobyty.

O godzinie od 17.30 do 18.00 czasu lokalnego wszyscy 4 wspinacze zespołu szturmowego dokonali pierwszego zimowego wejścia na szczyt Broad Peak 8047 m. O pełni sukcesu będzie można mówić wtedy, gdy zespół zejdzie do bazy, co jest planowane na 6.03.

Nieco później Krzysztof Wielicki, kierownik zimowej wyprawy na Broad Peak, przekazuje tę samą informację przez telefon satelitarny dla TVN24: – Tak, potwierdzam, że cała czwórka weszła na szczyt między 17.30 a 18.00. Ja się strasznie denerwuję, ponieważ przychodzi noc już u nas […]. Na szczęście są dobrze wyposażeni, mają konkretne ubiory, nie wieje wiatr. Mają czołówki, liny, będą się ubezpieczać. No i będziemy czekać niecierpliwie na wiadomości od kolegów, mamy łączność telefoniczną. Pogoda jest łaskawa i dlatego tak bardzo się nie martwię, ale zawsze się martwię, bo ja uważam, że wyprawa kończy się szczęśliwie, kiedy wszyscy są już w bazie. Także będę miał kilka nerwowych godzin, tak jak cały dzisiejszy dzień. Prognozę mamy na kilka dni do przodu, do jutra powinna się utrzymać, niebo jest czyste, odkryte, nie ma chmur.

Na koniec dodaje jeszcze to jedno zdanie: – No, tylko że zapada zmrok i ciemność.

Krzysztof Berbeka jedzie ze szpitala do domu. Stamtąd, z dwójką synów do McDonald’s, bo „dziadek wszedł na Broad Peak”.

Staszek Berbeka, młodszy brat Krzysztofa, kolejny z czwórki synów Macieja, atak ojca na szczyt też przeżywa w pracy. W sopockim biurze firmy, w której pracuje, śledzi informacje na Facebooku.

– Mój ówczesny szef, który kiedyś chodził po górach, przybiegł specjalnie, żeby mi pogratulować. Ogromna radość i duma – wspomina.

Do mieszkającej w Zakopanem żony himalaisty po południu przyjeżdża znajomy dziennikarz. Od Ewy Berbeki słyszy, że nie czas jeszcze na radość, bo teraz wszystko się dopiero zaczyna. Jej mąż – jeden z czwórki zdobywców, ale jedyny w tym gronie doświadczony – czuje się za wszystkich odpowiedzialny: trójka pozostałych zdobywców jest mniej więcej w wieku ich trzech najstarszych synów.

Na radość nie ma też miejsca w domu Alicji i Marka Kowalskich – rodziców Tomasza, najmłodszego i najmniej doświadczonego uczestnika wyprawy na Broad Peak. Kiedy media podają wiadomość o sukcesie, u Kowalskich rozdzwaniają się telefony. Alicja Kowalska wspomina, że nie miała siły na entuzjazm: w tym momencie była najpierw matką, a dopiero później kibicem. Na Facebooku pisze do niej Beno, przyjaciel Tomka. Gratuluje sukcesu, a ona odpowiada: Pamiętaj, że zejście jest najważniejsze.

Telefonuje także Artur Hajzer. – Tomek idzie sam – mówi. – Jak to sam? – dziwi się Alicja Kowalska. – Odpowiedział, że przed nim jest Małek, a za nim Berbeka – wspomina. – Potem rozmawialiśmy jeszcze raz. Hajzer powiedział, że chłopcy „postanowili biwakować”. Wtedy zadałam jedno z najgłupszych pytań w życiu: „To mam uważać, że oni są już bezpieczni?”, a on odpowiedział: „No, wie pani, zima na 7900 metrów nie należy do najbezpieczniejszych”.

Czekanie to w himalaizmie codzienność. Tu: czekanie na uzyskanie pozwoleń, na ostateczne ustalenie terminów, na dopięcie organizacji wyprawy na ostatni guzik.

Tam: na wyjście karawany, dojście do bazy, zakończenie aklimatyzacji, wreszcie – często wielodniowe – czekanie w bazie na okno pogodowe, które pozwoli na atak szczytowy.

Jest też czekanie rodzin.

Rzadko wygląda jak wtedy, 5 marca 2013 r. Nieczęsto dzieją się w górach rzeczy aż tak dramatyczne, nieczęsto też dochodzi do przedsięwzięć tak ryzykownych, jak próba zdobycia – niezdobytego jeszcze zimą – ośmiotysięcznika w Karakorum.

Czekanie „normalne”, na co dzień, jest raczej jak ledwo dający o sobie znać ból zęba – pozwala funkcjonować, pracować, kontaktować się z ludźmi, ale nie daje zapomnieć, że dzieje się coś szczególnego, że odbywające się teraz kilka tysięcy kilometrów stąd ryzyko to jednak coś innego niż jazda samochodem po ruchliwej autostradzie.

Czas rozłąki ma swoje etapy: mniejszy niepokój z początku i na końcu, większy, kiedy odbywają się działania w wyższych partiach gór, w tym kolejne próby ataków szczytowych. Największą aktywność Macieja Berbeki w Himalajach w latach 80. tak wspomina jego żona: – Nigdy mi się nie zdarzały chwile żalu czy buntu – mówi Ewa Berbeka. – Był na wyprawie, to brałam dzieci i szłam z nimi do kościoła na Wiktorówki. Kiedyś,

podczas wyprawy na K2 w 1988 r., która zakończyła się próbą zdobywania Broad Peaku, pamiętam,

W domu Berbeków

że klękaliśmy razem z chłopcami i odmawialiśmy różaniec. Raz zrobiłam to nawet mniej więcej w momencie dramatycznych chwil Maćka blisko szczytu[1]. Gdy później opowiadał, że nagle mu się jakby rozstąpiły chmury, pomyślałam sobie, że ta cała sytuacja miała w sobie coś z cudu. Podczas tamtych wydarzeń dzwoniła też do mnie co chwila Hanka Wiktorowska z Polskiego Związku Alpinizmu, by przekazywać kolejne informacje. Później opowiadała, że przed kolejnymi telefonami do mnie wypijała 50 gramów wódki.

Ewa Berbeka zaznacza jednak, że taka intensywność przeżyć dotyczyła tylko tej jednej wyprawy z 1988 r., a właściwie jej newralgicznego etapu.

– Zwykle nie było żadnych modlitw, rytuałów, myślenia, co się tam dzieje – kontynuuje. – Byłam przecież zajęta małymi dziećmi. Zajmowałam się nimi, a inne myśli od siebie odsuwałam. Maciek sobie upatrzył zimę, więc wszystkie święta były

bez niego. Jak wyjeżdżali w listopadzie, to wracali na wiosnę. To w ogóle jest trudny czas, żeby w Zakopanem przetrwać. Nie wiem, skąd te siły czerpałam. Moi synkowie najczęściej właśnie wtedy lądowali w szpitalu na jakieś infekcje. To była niemal reguła: w wigilię karetka i Franuś na oddziale. Miał takie cykliczne zapalenia krtani.

Musiałam sobie poradzić, przyjmowałam to: on jest tam, a ja jestem tutaj.

Jak rozstania wspominają dzieci ówczesnych himalaistów, dzisiaj dwudziesto-, trzydziestolatkowie? Najlepiej pamiętają momenty powrotów.

– To było zawsze wielkie święto, coś, czego nie mogliśmy się doczekać – wspomina tamte czasy Krzysztof Berbeka. – Zawsze organizowaliśmy jakoś te powitania: głupkowate teatrzyki, jakieś balony, laurki. Kiedy tata przyjeżdżał, były prezenty, jakieś słonie z trąbą do góry, jakieś rzeźbione indyjskie figury. Potem pokazy slajdów: z ulic Katmandu, z gór. To było słuchanie z otwartą buzią o tych przygodach, o tym świecie niedostępnym. Dla młodego chłopca to jest ważne – dziwne przygody ojca w jego dziwnym świecie. Kiedy tego słuchasz i masz kilka lat, też byś tak chciał.

I duma: tata był na Evereście. Potem przyjeżdża do szkoły i wygłasza prelekcję.

Przez dziesięciolecia aktywności Polaków w górach wysokich zmieniło się wiele: dochodzące po wielu tygodniach listy zastąpiły esemesy i telefony satelitarne.

Lapidarne depesze agencyjne zamieniły się w zalew komunikatów w internecie. Nie zmieniło się jedno – pełne niepewności czekanie. Tak samo wtedy, jak i dziś – najtrudniejsze w chwilach dramatycznych.

5 marca 2013 r. Alicja i Marek Kowalscy są w swoim domu w Dąbrowie Górniczej.

Po informacji od Artura Hajzera, że „Tomek schodzi sam”, niepokój narasta.

Krzysztof Berbeka wspomina, że po pierwszych niepokojących doniesieniach nie dopuszczał do siebie czarnych scenariuszy: jego ojciec bywał już przecież w opresji.

Choćby 25 lat wcześniej na tym samym Broad Peaku zimą, kiedy przetrwał noc, biwakując bez namiotu. – Byłem pewny, że zejdą – mówi.

Do Polski dochodzą zresztą sprzeczne wieści. Krzysztof Berbeka raz słyszy, że wszyscy są w namiocie, potem – w okolicach 21.00–22.00 czasu polskiego – że mają problemy z zejściem. O 22.16 czasu polskiego Artur Hajzer pisze na Facebooku: 2.00 czasu lokalnego, 6 marca. Artur Małek i Adam Bielecki są w obozie IV na wysokości 7400 m.

Tomasz Kowalski i Maciej Berbeka biwakują na przełęczy 7900 m. Mniej więcej w tym samym czasie do Krzysztofa dzwoni mama. – Jest informacja, że taty nie ma – mówi.

– Sparaliżowało mnie – wspomina Krzysztof. – Ale te informacje były tak sprzeczne i niewiarygodne, że mnie nie za bardzo przekonywały. „Bez paniki” – pomyślałem. „Będzie dobrze”. To był tak naprawdę brak świadomości tego, co się tam w górze dzieje, choć mama twierdzi, że już wtedy miała złe przeczucia. Wieczorem przygotowaliśmy z moim synem do plakat przedszkola: Mój dziadek zdobył Broad Peak.

Wydrukowaliśmy zdjęcia wszystkich uczestników wyprawy i podpisaliśmy: Pierwsze zimowe zdobycie Broad Peaku. Taka gazetka na ścianę. Antek był bardzo dumny.

Ewa Berbeka na wieści czeka razem z najmłodszym, jedynym niepełnoletnim synem w Zakopanem.

– Jasiu zobaczył coś w internecie – wspomina. – „Mamo, przeczytaj, bo coś jest nie tak”. Była informacja od Artura Hajzera, że dwóch doszło, a dwóch nie. Byliśmy już wtedy spokojni, bo na pasku w którejś z telewizji pojawiła się informacja, że wszyscy są w namiocie. Około 23.00 znalazłam telefon do Artura. Zapytał, czy ze mną ktoś jest. Od razu powiedziałam: „A dlaczego ty mnie o to pytasz?” W tym momencie wiedziałam, że jest źle. Powiedział, że biwakują. Ale jak to biwakują? Mają coś?

Namioty? Płachtę? „Nie, nic nie mają” – odpowiedział. Nad ranem wysłałam esemes, czy mają z Maćkiem kontakt. Odpisał, że nie, ale wiadomo, że Maciej schodzi albo zszedł już z przełęczy.

Około 6.00 rano Alicja i Marek Kowalscy odbierają telefon od Artura Hajzera. – Tomek nie może zejść z przełęczy – mówi szef PHZ. – Co chwila telefon – wspomina tamten ranek Marek Kowalski. – My z kolei dzwoniliśmy po każdej otrzymanej informacji do Agnieszki, dziewczyny Tomka. „Co to znaczy, że nie może zejść!?” – pytała. A ja na to, że spokojnie, pewnie rozgrzewa sobie nogi, jak przyjedzie słońce będzie dobrze.

Marek Kowalski – od dwóch tygodni niepalący – wychodzi do ogrodu swojego domu w Dąbrowie Górniczej.

– Chodziłem, paliłem, i mówiłem na głos: „Tomek, kurwa, czekan i dwa kroki.

Czekan i dwa kroki”.

II. HISTORIA PEWNEGO MARZENIA

– Musimy skończyć to, co kiedyś zaczęliśmy – mówi, przytaczając słowa Krzysztofa Wielickiego, Maciej Berbeka w grudniu 2012 r. podczas konferencji prasowej. Te patetyczne słowa mogą posłużyć za podsumowanie kilku dekad historii polskiego himalaizmu, historii rodzenia się i realizacji pewnego szalonego pomysłu.

Cofnijmy się najpierw o zaledwie kilka lat. Gdy Artur Hajzer – dobiegający pięćdziesiątki utytułowany himalaista – wpada na pomysł powołania programu Polski Himalaizm Zimowy 2010–2015, jest ich jeszcze pięć – pięć niezdobytych zimą ośmiotysięcznych szczytów, pięć celów do tej pory przerastających możliwości i wysiłki atakujących je wypraw, wszystkie leżące na terenie Pakistanu.

Położony w Himalajach Nanga Parbat (8126 m n.p.m.) oraz ośmiotysięczniki w górach Karakorum: drugi pod względem wysokości szczyt świata K2 (8611 m), Gaszerbrum I (8080 m), Gaszerbrum II (8035 m) oraz Broad Peak (8047 m). Zakusy na zdobycie zimą niektórych z nich trwały już od wielu lat, inne dopiero niedawno zwróciły na siebie uwagę. Latem wszystkie bywały celem wielu wypraw, również komercyjnych, w których doświadczeni himalaiści wprowadzali na wierzchołki klientów. Szczególnie oblegany o tej porze roku był, uważany za najłatwiejszy z nich, Gaszerbrum II, ale w ostatnich latach liczne wyprawy próbowały swych sił także na ośmiotysięcznikach K2 i Nanga Parbat, należących do najtrudniejszych.

Szaleństwo zdobywania najwyższych szczytów świata zimą do niedawna było właściwie domeną Polaków, jednak na początku wieku XXI zaczęła wyrastać nam konkurencja. Z ducha tej nowej rywalizacji zrodził się program Polski Himalaizm Zimowy, jednak jej korzenie tkwią dużo głębiej, a międzynarodowy wyścig o miano pierwszych zdobywców ośmiotysięczników trwa już od ponad pół wieku.

Wtedy bowiem pionierska era zdobywania Himalajów i Karakorum sięgnęła szczytu. Wspinali się przedstawiciele krajów alpejskich, Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, Amerykanie i Japończycy, przy wsparciu nepalskich Szerpów. Na przestrzeni jednej dekady, w latach 1950–1960, himalaiści z tych krajów dokonali pierwszych wejść na 13 szczytów ośmiotysięcznych. W 1950 r. zaczęli Francuzi wejściem na Annapurnę, uważaną dziś za jeden z najbardziej niebezpiecznych szczytów. W 1964 r. na ostatni, najniższy spośród ośmiotysięczników szczyt – leżącą na terenie zamkniętego przez długi czas dla obcokrajowców Tybetu Sziszapangmę – weszła wyprawa chińska. Apogeum tej pionierskiej epoki przypadło na lata 1953– 1956, kiedy zdobyte zostały najwyższe szczyty świata: Mount Everest, K2, Kanczendzonga, Lhotse i Makalu.

Polacy z przyczyn politycznych nie mogli jej współtworzyć, mimo że nie brakowało wówczas w Polsce alpinistów gotowych zmierzyć się z takimi celami. Choć w Himalajach pojawiliśmy się już w 1939 r., wchodząc pierwsi na wschodni wierzchołek owianego złą sławą siedmiotysięcznika Nanda Devi, po wojnie nastąpiła długa przerwa w wysokogórskiej eksploracji.

Ale były wyjątki. Doktor Jerzy Hajdukiewicz, znany z Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, wziął udział jako lekarz w dwóch szwajcarskich wyprawach na Dhaulagiri w 1958 i 1960 r. (w tej drugiej wraz z Adamem Skoczylasem). Polacy nie uczestniczyli jednak w ataku szczytowym: na wierzchołku w maju 1960 r. stanęła szóstka wspinaczy z międzynarodowego grona.

Nasi wspinacze, aby zaspokoić pionierskie ambicje, musieli wymyślić nową formułę zdobywania Himalajów. Podpowiedzią były doświadczenia alpejskie.

Czterotysięczniki zdobywane przez Anglików i ich alpejskich przewodników albo samych miejscowych górali już w XIX w., kilka lat lub dekad później doczekały się pierwszych wejść zimowych. Kolejnym etapem w rozwoju zimowego alpinizmu było pokonywanie o tej porze roku trudnych ścian. W tym etapie uczestniczyli już polscy alpiniści.

Między innymi Jerzy Hajdukiewicz, wspinający się wraz z Krzysztofem Berbeką północną ścianą Dent d’Hérens. W surowych zimowych warunkach sprawdzał się też Andrzej Zawada, pokonując między innymi trudną północną ścianę Aiguille Blanche de Peutérey w masywie Mont Blanc. Zawada rozwijał też zresztą zimową działalność w Tatrach, gdzie na czele grupy wspinaczy dokonał pierwszego o tej porze roku przejścia liczącej 75 km głównej grani polskosłowackich gór.

Na początku lat 70., już jako zdobywca siedmiotysięcznika Kunyang Chhish w Karakorum, czyli autor milowego kroku w polskim himalaizmie, Andrzej Zawada został liderem pierwszej polskiej zimowej wyprawy na siedmiotysięcznik. Celem był liczący 7492 m n.p.m. Noszak, najwyższy szczyt Afganistanu, położony w Hindukuszu.

13 stycznia 1973 r. W nocy, przy świetle księżyca, Zawada w towarzystwie Tadeusza Piotrowskiego stanął na wierzchołku.

Było to pierwsze wejście zimą na tak wysoką górę; obwołano je nawet modnym wówczas określeniem: rekord świata. W istocie był to ówczesny zimowy rekord wysokości. Zawada nie podejrzewał jeszcze wtedy zapewne, że w ten sposób otwiera, choć jeszcze poza Himalajami, erę polskiego himalaizmu zimowego, dzięki któremu Polacy wpiszą się na stałe do kronik.

Wejście na Noszak rozbudziło w Zawadzie ambicje. O wyborze kolejnego celu zdecydowały zawirowania polityczne, które nie raz mieszały się w proces organizacji wypraw. Ze względu na napięcie pomiędzy Pakistanem a Indiami, Zawada musiał zrezygnować z pomysłu atakowania latem K2, które – choć minęło 20 lat od zdobycia go przez Włochów – nie miało jeszcze drugiego wejścia. Zdecydował się na Lhotse, czwarty szczyt Ziemi (8501 m n.p.m.). Wyprawa otrzymała pozwolenie na działalność w terminie późnojesiennym w 1974 r. Zawada liczył jednak na rozszerzenie go do końca grudnia i podjęcie w ten sposób próby pierwszego zimowego wejścia.

Silny skład, w którym znaleźli się: Tadeusz Piotrowski, zdobywca Kunyang Chhish Ryszard Szafirski, wprawiony w bojach w Hindukuszu i Karakorum Andrzej Heinrich

i fenomenalnie rokujący młody alpinista Wojciech Kurtyka, dawał nadzieję powodzenia. Himalaiści poznali jednak całe spektrum zimowych trudności. Zbocza Lhotse pokryte były szklistym lodem, w którym niekiedy trzeba było rąbać czekanem stopnie, by dopiero w nie wbijać zęby raków. Huraganowy wiatr wyrywał nogi ze stopni, uderzał w twarz kryształkami lodu i śniegu, rwał namioty. – Przywieraliśmy do skał, bojąc się, że zrzuci nas w przepaść zawiniętych w namiot […]. Byliśmy zmęczeni walką z wiatrem, zesztywniali z zimna – wspominał później Zawada[2].

Wbrew obiegowej opinii, wyprawa nie była pierwszą próbą zmierzenia się z ośmiotysięcznikiem zimą. Jedni uważają za taką niemiecką wyprawę, która dziesięć lat wcześniej wspinała się na Nanga Parbat, zaczynając jednak dopiero pod koniec lutego, co wykluczało możliwość osiągnięcia szczytu w okresie zimowym. Inni sięgają pamięcią do 1950 r. i próby Anglików na tej samej górze – próby zakończonej tragicznie jeszcze przed rozpoczęciem kalendarzowej zimy.

Wyprawę Polaków na Lhotse w 1974 r. też naznaczyła tragedia przed nastaniem kalendarzowej zimy. 17 grudnia podczas zejścia szklistym lodowym stokiem na zabezpieczających go linach poręczowych zmarł – najprawdopodobniej w wyniku wychłodzenia – Stanisław Latałło, operator filmowy wyprawy. W pierwszy dzień Bożego Narodzenia Heinrich i Zawada podjęli jeszcze próbę ataku szczytowego.

Dotarli do kuluaru – stromego żlebu wyprowadzającego na grań niemal pod sam wierzchołek Lhotse – na wysokość 8250 m. Do odwrotu zmusiło ich nadciągające załamanie pogody. Rano w dniu ataku termometr wskazywał −46˚C. Choć wyprawa nie osiągnęła celu, dokonano rzeczy przełomowej: granica 8000 m zimą została po raz pierwszy przekroczona. Marzenie o zimowych wejściach na ośmiotysięczniki nabrało realnych kształtów. Jednocześnie jednak wspinacze musieli uznać, że w nowej formule himalaizmu czynniki zewnętrzne odgrywają znacznie większą rolę niż w himalaizmie letnim, a potencjalny sukces jest znacznie mniej zależny od człowieka – jego siły, umiejętności i doświadczenia.

To silne uzależnienie przebiegu wyprawy od pogodowych kaprysów, przewaga walki z zimnem i wiatrem nad zmaganiami z technicznymi trudnościami góry, zniechęci do zimowego himalaizmu Wojciecha Kurtykę, jednego z najwybitniejszych polskich alpinistów w historii. Kurtyka pójdzie w innym kierunku – do mistrzostwa doprowadzi wspinanie w stylu alpejskim w wielkich, himalajskich ścianach. Zaś w okresie świetności himalaizmu zimowego stworzy, wypromowane tytułem artykułu w magazynie „Mountain”, określenie The Art of Suffering – „sztuka cierpienia”. Przylgnie ono trwale do tej dyscypliny.

Kolejna szansa na spełnienie marzenia pojawia się sześć lat później. W latach 70. wiele osób nie wierzyło, że zdobycie Mount Everestu zimą jest możliwe. Wątpliwości

wyrażał sam Reinhold Messner, późniejszy pierwszy zdobywca Korony Himalajów, już wtedy alpinista wsławiony między innymi pierwszym wejściem na najwyższy szczyt świata bez użycia tlenu, czego dokonał wraz z Peterem Habelerem w 1978 r.

Mimo tych wątpliwości, polska wyprawa, którą kieruje Andrzej Zawada pojawia się w bazie pod Everestem na początku 1980 r. W jej składzie są najlepsi polscy himalaiści: doświadczeni i sprawdzeni już Heinrich z Szafirskim – mocni zakopiańczycy i ratownicy TOPR-u, Ryszard Gajewski, Maciej Pawlikowski, Krzysztof Żurek, którzy już dziesięć dni po założeniu bazy stawiają namioty obozu III na ponad 7000 m, silny Walenty Fiut, który dwa lata wcześniej dokonał pierwszego polskiego zimowego przejścia słynnej północnej ściany Eigeru w szwajcarskich Alpach, Aleksander Lwow z Klubu Wysokogórskiego we Wrocławiu, himalaista radiowiec Bogdan Jankowski i wielu innych.

Jednak to nie doświadczeni członkowie wyprawy odegrają w niej główną rolę.

W ostatniej niemalże chwili obowiązywania nepalskiego pozwolenia na zdobywanie szczytu, 17 lutego 1980 r. o godzinie 14.30 dwaj młodzi alpiniści, Krzysztof Wielicki i Leszek Cichy, łączą się z bazą, by odbyć najbardziej bodaj znany dialog w dziejach polskiego himalaizmu: – Halo, baza! Halo, Andrzej! Czy nas słyszycie? – pyta Wielicki.

– Tak, gdzie jesteście? Halo, halo! – odpowiada baza.

– ...(cisza). A zgadnijcie!

– Halo! Halo! Nie słyszę, powtórz! Gdzie jesteście?

– Na szczycie. Jesteśmy na szczycie!!! Zimą!

Zazdrosnych o ten wspólny sukces Polaków będzie wielu. W tym Reinhold Messner, który zacznie go nawet podważać, raz uznając, że 17 lutego nie jest przez władze nepalskie uznawany za należący do sezonu zimowego, to znowu przypominając, że polskie wejście odbyło się z użyciem tlenu. Po latach do kwestionujących go osób będzie zaliczał się także inny zdobywca Korony Himalajów i Karakorum, Niemiec Ralf Dujmovits. Według niego za pierwszego zimowego zdobywcę Mount Everestu należałoby uważać Szerpę Anga Ritę, który 22 grudnia 1987 r. stanął na Dachu Świata bez tlenu. To twierdzenie też dałoby się podważyć, Szerpa musiał bowiem zacząć wchodzenie jeszcze przed rozpoczęciem kalendarzowej zimy. Wśród części himalaistów, między innymi Włocha Simone Moro, będzie w każdym razie dominował pogląd, że Mount Everest nie doczekał się jeszcze zimowego wejścia bez tlenu.

Tego typu spory formalne zdają się nieuzasadnione, gdyż w duchu takiej dyskusji należałoby zweryfikować całą listę także letnich zdobywców Mount Everestu.

Niezależnie od nich, do kronik himalaizmu, w tym najważniejszej – prowadzonej od ponad 50 lat przez naczelną kronikarkę tej dyscypliny, dziennikarkę Elizabeth Hawley – wpisane zostają nazwiska Polaków.

Zimowym wejściem na Mount Everest w 1980 r. Polacy rozpoczęli swoją złotą erę himalaizmu. Lata 80. w Himalajach będą bezsprzecznie należały do wspinaczy znad Wisły, którzy w ciągu ośmiu lat dokonają pierwszych zimowych wejść na połowę z czternastu ośmiotysięczników. Większość z nich zostanie zresztą zdobyta przez bohaterów tej książki: trzy przez Krzysztofa Wielickiego, dwa – Macieja Berbekę i jeden – Artura Hajzera. Tylko jedno zimowe wejście na ośmiotysięcznik w latach 80. odbędzie się bez żadnego z nich. W 1985 r. na szczycie Białej Góry, Dhaulagiri, staną Andrzej Czok i Jerzy Kukuczka.

Jerzy Kukuczka i Artur Hajzer

Zachodni wspinacze ochrzcili wówczas Polaków dosyć pompatycznym określeniem, wyrażającym jednak wielki podziw, zwłaszcza dla ich nadzwyczajnej wytrzymałości na zimno i wiatr, nazywając ich Ice Warriors, czyli Lodowi Wojownicy.

To określenie przylgnęło do polskich himalaistów tak, jak „sztuka cierpienia” do

propagowanej przez nich dziedziny himalaizmu.

– Cały ten himalaizm lat 80. był szaleństwem – oceniał w 2009 r. Artur Hajzer. – To była śmiałość w stawianiu sobie celów. Od tego czasu na przykład nikt nawet nie próbował wspiąć się południową ścianą na Lhotse[3].

Choć śmiałość nie wyparowała z pewnością z głów polskich wspinaczy, zmieniła się rzeczywistość. Zmiana systemu wymusiła konieczność zadbania o pracę, interes, karierę. Nie było już czasu na wielomiesięczne wyprawy. Starym mistrzom, którzy postanowili dalej próbować swoich sił w latach 90., oprócz czasu i pieniędzy brakowało też często powodzenia. Na samym początku nowej dekady (przełom lat 1990 i 1991) Krzysztof Wielicki pokierował jeszcze wyprawą zimową na Makalu, której zabrakło około 1000 m do szczytu. Potem skupił się na dokończeniu w dobrym stylu swojej Korony Himalajów i na dziesięć lat porzucił wyzwania zimowego himalaizmu.

Kolejna polska wyprawa zimowa w latach 90., bliska odniesienia sukcesu, który mógłby nawiązać do złotych lat 80., odbyła się kilka miesięcy po tym, jak Wielicki ukończył Koronę Himalajów. Na przełomie 1996 i 1997 r. pod szczytem Nanga Parbat pojawiła się grupa himalaistów pod kierownictwem Andrzeja Zawady. Dwóch jej członków, Krzysztof Pankiewicz i Zbigniew Trzmiel, poprowadziło śmiałą i dramatyczną próbę wejścia na górę, która ze względu na swoją złą sławę nazywana bywa Killer Mountain. Kontynuowali atak mimo silnego wiatru i 40-stopniowego mrozu. Trzmiel osiągnął na drodze Kinshofera, najpopularniejszej, prowadzącej ścianą Diamir, wysokość 7800 m. Zawrócił, gdy stracił czucie w dłoni. Do szczytu zabrakło tylko i aż 300 m. Do dzisiaj, do 2014 r. nikt nie przekroczył zimą tego pułapu na Nanga Parbat, nikt nawet znacząco do niego się nie zbliżył.

Ale cena próby w wykonaniu „ludzi Zawady” była wysoka. Obaj alpiniści zapłacili za nią poważnymi odmrożeniami, które zmusiły ich nie tylko do odwrotu, ale też do rezygnacji z dalszej działalności w górach wysokich. Nie obyło się bez amputacji: Trzmiel stracił kilka palców dłoni, Pankiewicz palce stóp. Pytania, które stawiał sobie po tamtej wyprawie Andrzej Zawada, po 17 latach pozostają wciąż aktualne: Nie jestem w stanie komentować tego wszystkiego, co przeżyliśmy – pisał. – Jedno tylko pytanie: kiedy tutaj wrócimy? Czy ma się zmarnować taki wysiłek i nasze doświadczenie na tej olbrzymiej, pięknej i tak trudnej górze? Czy Polacy mimo wszystko będą pierwsi zimą na wierzchołku Nanga Parbat, od którego nas dzieliło zaledwie 300 metrów?[4] Zawada wraca szybko, bo już w następnym roku, ale wyprawę prześladuje pech i osiąga znacznie mniejszą wysokość. Planuje trzecią próbę na przełomie stuleci. Tej szansy już nie dostaje: weteran, nestor i ojciec idei zimowego himalaizmu, nazywany Liderem, umiera 21 sierpnia 2000 r. Kontynuacja dzieła przypada jego uczniom.

Najpilniejszy z nich, Krzysztof Wielicki, nie czeka długo. Najpierw, w 2002 r., na

zjeździe Polskiego Związku Alpinizmu ogłasza swój Manifest Zimowy, który zaczyna słowami: Złota dekada polskiego himalaizmu, prócz niepodważalnych osobistych wyników Jurka Kukuczki, Wandy Rutkiewicz, Wojtka Kurtyki i innych, to również nasze zimowe dokonania, które były bardziej sukcesem grupowym niż indywidualnym. To na wyprawach zimowych szczególnie było widoczne, jak zespół pracował na wynik. Trudno jest zimą osiągnąć sukces jednostce bez pomocy zespołu. […] W ostatnich latach można zauważyć całkowity odwrót od wspinania się zimą. Dotyczy to Tatr, Alp, a także Himalajów. Śp. Andrzej Zawada zwykł mawiać: „Powiedz mi, co zrobiłeś zimą w Tatrach, a powiem ci, kim jesteś” (czytaj, ile jesteś wart).

Doświadczenia zimowe były jednak w cenie. Tymczasem wraz z owczym pędem do szybkiego sukcesu (na każdym zresztą polu), obniżono poprzeczkę. […] Rozumiem, teraz takie czasy, że każdy sukces musi być kojarzony z nazwiskiem, osobą, że to dobrze poddaje się wymogom medialnym, ale co stoi na przeszkodzie, by znów mówiono: Polacy weszli zimą na Sziszapangmę czy na K2?

Od słów przechodzi do czynów. Na przełomie lat 2002 i 2003 postanawia zorganizować wielką zimową wyprawę, która po raz pierwszy, jak na wymogi nowych czasów przystało, nosi nazwę strategicznego sponsora: Netia K2. Celem jest oczywiście drugi szczyt Ziemi, atakowany wcześniej zimą tylko raz, przez polskokanadyjsko-brytyjską wyprawę Andrzeja Zawady. Tym razem oprócz Wielickiego jadą dwaj inni uczestnicy tamtej: Maciej Pawlikowski i Bogdan Jankowski. Później dociera jeszcze honorowy zastępca kierownika, Kanadyjczyk Jacques Olek. W skład wyprawy, która tym razem ma spróbować sił od chińskiej strony, Filarem Północnym, wchodzą także między innymi: Jacek Berbeka, brat Macieja, Jerzy Natkański, Dariusz Załuski, Marcin Kaczkan, Jacek Jawień oraz wspinacze z byłych republik radzieckich.

Karakorum pokazuje tej wyprawie swoje najbardziej nieprzyjazne oblicze. Wiatr w tej części świata wieje z największą w całym górskim świecie prędkością. Balony meteorologiczne, umieszczone tu na wysokości 10 000 m, notują wiatr o prędkości 360 km/h, na wysokościach, na których działają himalaiści, regularnie przekracza 100 km/h, a jego średnia prędkość na wysokości 8000 m wynosi 120 km/h.

Wspinaczka w takich warunkach jest praktycznie niemożliwa. Pozostaje liczyć na krótkie, 2–3-dniowe „okna wiatrowe”, podczas których prędkość spada poniżej 60 km/h. W trakcie wyprawy Pawlikowski z Załuskim z trudem utrzymują przed porwaniem namiot obozu II na wysokości 6900 m.

Ekspedycji nie omijają też inne kłopoty. W połowie opuszczają ją wspinacze ze Wschodu: Gruzin Gia Tortladze, Uzbek Ilias Tukhvatullin oraz Kazach Wasilij Piwcow.

Jak podawała Monika Rogozińska, przebywająca wówczas w bazie dziennikarka górska „Rzeczpospolitej”, Tortladze, lider ich grupy, stwierdził, że wyprawa nie ma szans osiągnięcia celu, jest niebezpieczna i nieprofesjonalnie przygotowana. Na polu bitwy pozostaje tylko najbardziej zdeterminowany Denis Urubko i to on odegra

czołową rolę w dalszym ciągu wyprawy. Razem z Piotrem Morawskim, młodym, dobrze zapowiadającym się himalaistą, zakłada obóz IV na wysokości 7630 m. Nikt wcześniej zimą nie dotarł tak wysoko. Ale osiągnięcie tego kosztuje aż 43 dni akcji górskiej i odmrożenie palca stopy Morawskiego, które wyklucza go z dalszej działalności na K2. Pod koniec lutego zdolnych do ataku szczytowego jest już tylko trzech wspinaczy: Urubko, Kaczkan i… Wielicki.

Wtedy też pierwsza dwójka osiąga znów obóz IV. Kaczkan jednak wcześniej nie był na takiej wysokości. Rano pojawiają się u niego objawy choroby wysokościowej – jest apatyczny i ospały. Urubko powiadamia bazę: – Z Marcinem coś się dzieje. Nie reaguje na to, co mówię. Nie jest w stanie zawiązać butów[5].

Niezbędna okazuje się szybka ewakuacja wspinacza. Urubko pomaga Kaczkanowi w ubieraniu, asystuje przy zejściu, dopinguje. Wielicki w tym czasie wychodzi im naprzeciw. A sam Marcin Kaczkan, dla którego tamten epizod zakończył się szczęśliwie, w rozmowie z nami dodaje: – W tych najbardziej ekstremalnych warunkach pomoc jest praktycznie niemożliwa.

Jeżeli się samemu nie zejdzie, to nie ma co liczyć, że ktoś cię sprowadzi. Można ponieść plecak, dać coś do picia. Nie można jednak pomóc osobie, która nie współpracuje. Jeden czy dwóch wspinaczy nie są w stanie sprowadzić człowieka, który sam nie daje rady zejść. Gdybym wtedy nie poruszał się o własnych siłach, nawet Urubko z Wielickim nie daliby rady znieść mnie na dół.

Wielicki nie realizuje swojego pomysłu powrotu na K2 rok później ani w dalszych latach. Ale Piotr Morawski, jeden z uczniów z tamtej wyprawy, zdobył doświadczenie, które procentuje próbą realizacji postulatu Wielickiego z Manifestu Zimowego: by Polacy powrócili do dawnych sukcesów zimowego himalaizmu.

Kolejna polska wyprawa nie porywa się jednak na K2, ale na znacznie łatwiejszą tybetańską Sziszapangmę. Nie udaje się w roku 2004. Rok później, w podobnym składzie, czyli małą międzynarodową grupą kierowaną przez Jana Szulca, próbują ponownie. Prognozy przed atakiem nie nastrajają optymistycznie. Karl Gabl, meteorolog wypraw himalajskich, zwany Aniołem z Innsbrucka, z którego prognoz będzie korzystał później Hajzer, przewiduje wiatr na poziomie 30 m/s i temperaturę w granicach −35°C już na wysokości 7000 m. Wychodzą z namiotu 400 m wyżej. – Dojdę choćby na czworakach – tak Piotr Morawski wspomni potem na łamach „Taternika” swoje myśli w momencie, gdy dotarli na długą i ostrą śnieżną grań.

Rzeczywiście, na zdjęciach widać, że idą praktycznie na czworakach, niezwiązani ze sobą, mocno wbijając czekany i zęby raków, aby porywy wiatru nie zdmuchnęły ich z grani. Wreszcie krzyk Simone Moro, włoskiego wspinacza: – Cima! Cima!

14 stycznia 2005 r. o godzinie 13.13 Morawski i Moro stają na wierzchołku

Sziszapangmy.

Po dokładnie 16 latach i 14 dniach Morawski przełamuje złą passę polskiego himalaizmu zimowego, zdobywając pod polską flagą ósmy z kolei ośmiotysięcznik o tej porze roku. Coś nowego zaczyna się też dziać w polskim himalaizmie. Młody, 28letni wówczas wspinacz nawiązuje do osiągnięć „himalajskich dziadków”, jak już wtedy mawiano o pokoleniu, które szczyty swoich możliwości osiągało w latach 80.

Marcin Kaczkan i Piotr Morawski podczas zimowej wyprawy na K2

Morawski zginie na Dhaulagiri w 2009 r., wpadając do szczeliny. Będzie to, biorąc pod uwagę wiek i talent wspinacza, jeden z bardziej ponurych epizodów polskiego himalaizmu ostatniej dekady. Ale w 2005 r. jest forpocztą nowego pokolenia, drugiej fali zimowego himalaizmu.

Wejście na Sziszapangmę oznacza coś jeszcze: Simone Moro przełamuje polską hegemonię. Pokazuje, że nie tylko Lodowi Wojownicy znad Wisły mogą stawiać z powodzeniem czoło surowym zimowym warunkom.

Ma to zresztą i swoje dobre strony. Himalaizmem zimowym zaczynają się interesować również alpiniści z innych krajów, co oznacza dowartościowanie

dyscypliny stworzonej przez Polaków. Nadal jest przecież o co grać: sześć ośmiotysięczników pozostaje niezdobytych zimą.

Pierwszy typ pada na Makalu, górę wielokrotnie wcześniej atakowaną – bez skutku – przez Polaków. Połączenie sił i doświadczeń, które w czasie polskich wypraw zdobyli Moro i Urubko, przynosi spektakularny efekt. Po trzech dniach wspinaczki z bazy 9 lutego 2009 r. stają na liczącym 8463 m n.p.m. szczycie.

To kolejny przełom. Po raz pierwszy pionierskie zimowe wejście na ośmiotysięcznik odbywa się bez Polaków. Sukces jednych z najbardziej znanych alpinistów świata zyskuje szeroki rozgłos. Nagrania z akcji w kopule szczytowej i z samego wierzchołka wykorzystane zostają nawet w kampanii reklamowej marki The North Face, sponsora wyprawy i obu wspinaczy.

Paradoksalnie sukces pomaga Polakom: Moro i Urubko opowiadają o wysokogórskim dziedzictwie szkoły himalaizmu znad Wisły na niemal wszystkich festiwalach i w dziesiątkach wywiadów. W rozmowie opublikowanej w „Tygodniku Powszechnym”[6] w lutym 2012 r., zapytani, czy są uczniami polskiej szkoły himalaizmu, odpowiadają: Urubko: – Lubię to skojarzenie, choć nie jest całkiem prawdziwe. Nie można bowiem powiedzieć, że studiowaliśmy tylko w jednym „instytucie”. Ja dorastałem w sowieckiej szkole, Simone był uczniem włoskiej szkoły alpinizmu, ale potem rzeczywiście odebraliśmy solidną lekcję polskiego alpinizmu.

Moro: – Preferuję określenie: „jestem nią zainspirowany”. Ilekroć jeżdżę po świecie z wykładami, mówię tak dużo i dobrze o Polsce, iż wielu ludzi wierzy, że mam polskie korzenie, a nawet paszport. Ale rzeczywiście inspirowali mnie Wielicki, Kukuczka, Kurtyka, Rutkiewicz... Opowieść o nich wypełniała moje sny w dzieciństwie. […]

Urubko: – Mnie bardzo rozwinęło uczestnictwo w polskiej zimowej ekspedycji na K2, którą prowadził Krzysztof Wielicki. Czasami umysł nie jest gotowy znieść tak silnej presji niebezpieczeństw i trudności, a Polacy umieli się z nią zmierzyć. […]

Jednak nie byłem gotowy na solowe wejście, byłem za młody. Wydaje mi się, że Wielicki tego ode mnie oczekiwał, ale nie byłem w stanie. Nie byłem widocznie zbyt dobrym studentem...

Sukces „studentów” musiał podziałać na ambicje „wykładowców”. Ale konkurencja wyrosła też z innej strony.

W pierwszej dekadzie XXI w. największe triumfy w Himalajach i Karakorum zaczynają święcić Rosjanie. Tworzą silną grupę przechodzącą jak czołg T-90 przez największe himalajskie „problemy” w starym, nie przez wszystkich docenianym, oblężniczym stylu. W taki sposób pokonują między innymi ekstremalnie trudną technicznie północną ścianę siedmiotysięcznika Jannu oraz wchodzą na niezdobyty wcześniej ośmiotysięczny wierzchołek Lhotse Middle. Gdy kilkunastoosobowa grupa

zmieniających się podczas wspinaczki himalaistów rosyjskich, zakładających liczne pośrednie obozy, dysponujących masą sprzętu dostarczonego do bazy śmigłowcami, przechodzi w ten sposób nieprzebytą wcześniej zachodnią ścianę K2 staje się jasne, że zgłosi też swoje ambicje do zimowego ataku na tę górę.

To rozbudza ponownie marzenia Polaków. I być może służy jako karta przetargowa do pozyskania funduszy oraz wsparcia budżetowego dla idei zdobycia ostatnich pięciu ośmiotysięczników zimą. Artur Hajzer doskonale wie, jak można taką kartą grać. Jako himalaista, zimowy zdobywca Annapurny, ma wciąż wielkie górskie marzenia. I chce umożliwić realizowanie ich innym.

– Myślę, że Artur wyczuł, że jest tu szansa na kontynuację dobrej polskiej passy zimowej w Himalajach. Czuł bluesa, wiedział, że to jest coś, co może pisać historię.

I to wykorzystał – mówił Krzysztof Wielicki.

Jako biznesmen Hajzer umie pozyskiwać fundusze, przekonywać do swoich pomysłów, strategii. Tworzy więc program Polski Himalaizm Zimowy 2010–2015, zakładający „utrzymanie prymatu Polski w dziedzinie himalaizmu zimowego”.

Artur Hajzer – twórca projektu Polski Himalaizm Zimowy

– Napisał, jak ten himalaizm ma wyglądać i poszedł do posła Ireneusza Rasia, który był przewodniczącym komisji sportu, załatwił wizytę Krzyśka i swoją na tej komisji.

Przedstawili program. Wiadomo jak wygląda polski parlament, jak jest podzielony,

a wtedy cała komisja głosowała za przyjęciem programu i jego sfinansowaniem – odsłania kulisy przyjaciel i wspólnik Hajzera, Janusz Majer.

Co przekonało podzielonych zazwyczaj polityków? Z pewnością argument… polsko-rosyjskiej rywalizacji. Udzielają zarówno finansowego, jak i politycznego wsparcia. I to na najwyższym szczeblu. Patronat nad programem obejmuje prezydent Bronisław Komorowski, a Ministerstwo Sportu obiecuje 350 tys. zł rocznie. Te środki Hajzer musi dzielić między jedną wyprawę zimową i dwie przygotowawcze, zwane unifikacyjnymi, odbywające się w sezonie letnim. Koszt jednej wyprawy zimowej oscyluje w granicach pół miliona złotych. Na ostatnią, w 2013 r. na Broad Peak, ze środków budżetowych przeznaczonych zostanie 190 tys. zł. Nie jest to kwota wystarczająca na pełne pokrycie kosztów organizacji, na które składają się przeloty samolotowe i przejazdy, cargo, zakup sprzętu, prowiantu, paliwa, transport – w przypadku zimowych wypraw – z użyciem śmigłowca, opłacenie tragarzy, kucharza, prowadzenie bazy oraz inne, mniejsze wydatki logistyczne. Resztę potrzebnych środków zapewniają sponsorzy, w tym strategiczny partner przedsięwzięcia – PKN Orlen.

Z początku Hajzer bierze pod uwagę, jako zaplecze PHZ-etu, najwyżej 25 osób.

– Gdy Zawada organizował zimową wyprawę na Mount Everest, rozesłał do klubów wysokogórskich zapytanie i zgłosiło się 70 doświadczonych himalaistów. Ja mam 25, z czego siedmiu ma inne cele na ten rok, a sześć osób z powodu słabego wykazu przejść umieściłem w rezerwie – mówi w jednym z wywiadów w 2010 r.[7] Dla większości z nich byłaby to jedyna szansa pojechania na wyprawę marzeń, na ośmiotysięcznik, którego zdobywanie nie jest przedsięwzięciem na indywidualną kieszeń większości młodych wspinaczy. Z czasem, nie bez nuty sarkazmu, niektórzy zaczną tę grupę nazywać „przedszkolem Hajzera”.

W selekcji uczestników programu szef PHZ-etu stawia na doświadczenie wspinaczkowe, zwłaszcza zimowe w Tatrach, Alpach i innych górach, a także to na dużych wysokościach.

– On przykładał dużą wagę do minimalnego wykazu zimowych przejść. Określił go na minimum 25 dróg – opowiada Jerzy Natkański, pomagający Hajzerowi od zarania programu i kierujący prowadzonymi w jego ramach wyprawami unifikacyjnymi.

Drugim czynnikiem, na który lider programu zwraca uwagę, jest przygotowanie kondycyjne uczestników, weryfikowane na podstawie specjalnych testów. Dbałość o ten element wspinaczkowego rzemiosła przysporzy Hajzerowi kilka przydomków.

Uczestnicy pierwszej PHZ-etowskiej zimowej wyprawy na Broad Peak na przełomie 2010 i 2011 r. ochrzczą go mianem Toranaga – genialny strateg.

W ramach przygotowań sportowych Hajzer organizuje dla uczestników programu wyjazd na słynne zawody biegowe Elbrus Race – bieg na najwyższy szczyt Kaukazu.

Przyłącza do składu ekipy na zawody młodego skialpinistę i biegacza górskiego spod Tatr, Andrzeja Bargiela, który startuje na trasie extreme. Jej dystans to 12,2 km, przewyższenie wynosi 3242 m (start na 2400 m, meta na szczycie, na wysokości 5642 m). Gdy Bargiel dobiega na metę, organizatorzy w pośpiechu rozkładają dopiero sprzęt pomiarowy. Z czasem 3 godz. 23 min pobija aż o 32 min poprzedni rekord trasy, należący do uznawanego za najsilniejszego współczesnego himalaistę, Denisa Urubki. Ze wszystkich sukcesów wypraw przygotowawczych ten odbija się najszerszym echem.

Pozostałe unifikacje prowadzone były ze zmiennym powodzeniem, a niektórym – nawet jeżeli przypieczętowane były osiągnięciem atakowanych szczytów – towarzyszyły dramatyczne okoliczności.

W 2010 r. podczas zejścia trójki kadrowiczów PHZ-etu z Piku Pobiedy nadchodzi załamanie pogody z opadami śniegu nienotowanymi w górach Tien-szan od lat.

Kilkudniowa ewakuacja z długiej, wznoszącej się na ponad 7000 m grani i przymusowe biwaki w drodze kosztują wspinacza i ratownika TOPR-u Jakuba Hornowskiego odmrożenia, które wykluczą go z dalszego uczestnictwa w programie.

Podczas wyprawy na Nanga Parbat w tym samym roku kłopoty przytrafiają się samemu kierownikowi Hajzerowi i towarzyszącemu mu Rafałowi Froni, u których pojawiły się zaburzenia świadomości, spowodowane najprawdopodobniej brakiem wentylacji w namiocie jednego z pośrednich obozów. – Jest sytuacja zagrożenia życia, tylko tlen może nas uratować, ratujcie nas!... – wzywa bazę nie w pełni świadomy Hajzer. Na szczęście wszystko kończy się dobrze, choć w górę idzie grupa ratunkowa, poszkodowani schodzą o własnych siłach.

Sprawnie zorganizowana i ofiarna akcja ratunkowa ma miejsce rok później, podczas jesiennej wyprawy na Makalu. Na szczyt wchodzi trzech jej uczestników: Artur Hajzer, Adam Bielecki i Tomasz Wolfart. Wolfart ze względu na późną godzinę wejścia – choć do odwrotu namawiali go schodzący koledzy – i niefortunny wybór drogi zejściowej musi spędzić nieplanowany biwak bez namiotu i śpiwora na wysokości 8300 m. Do obozu IV dociera dopiero następnego dnia w południe. Na tym kłopoty się jednak nie kończą.

W tym czasie kolejny uczestnik, Maciek Stańczak, zaczął zdradzać oznaki poważnej deterioracji wysokościowej – podaje komunikat po wyprawie. – Tomasz Wolfart od wys.

6900 m zszedł w asyście szerpańskich ratowników wezwanych na pomoc i przetransportowanych w pobliże bazy za pomocą helikoptera. Maciej Stańczak od wys. 6900 m został przetransportowany do bazy na noszach.

Niestety, odmrożenia dwóch młodych uczestników wyprawy są bardzo poważne.

Razem z lekko odmrożonym Hajzerem są ewakuowani z bazy do Katmandu

helikopterem. Po powrocie do Polski Stańczak, ratownik medyczny z zawodu, będzie musiał poddać się amputacji wszystkich palców u rąk. Wolfart traci cztery. Na szefa programu Artura Hajzera sypią się gromy. Monika Rogozińska, znana dziennikarka górska, tytułuje swój artykuł w „Rzeczpospolitej”: Narodowy program narażania młodych.

W pierwszych dwóch latach działania programu brakuje też sukcesu. W dodatku, w czasie trwania pierwszej polskiej zorganizowanej w ramach PHZ-etu zimowej ekspedycji na Broad Peak 2010/2011, listę niezdobytych zimą ośmiotysięczników uszczuplają znowu Moro i Urubko, którym w wyprawie na Gaszerbrum II towarzyszy Amerykanin Cory Richards. 2 lutego 2011 r. stają we trójkę na liczącym 8035 m n.p.m. szczycie. Podczas zejścia, w targanym burzą śnieżną namiocie jednego z górnych obozów temperatura sięga −46°C, czyli dokładnie tyle, ile niegdyś w namiocie Heinricha i Zawady pod wierzchołkiem Lhotse. Na koniec, w dolnych partiach zejścia, na trawersie stoków Gaszerbrumów słyszą huk, a następnie coś ich przewraca.

W dramatycznym, wspaniałym dokumencie Cold (Zimno), święcącym triumfy na górskich festiwalach, jego współautor Cory Richards z twarzą oklejoną śniegiem woła przez łzy: – Just tell me what happened?[8] – Big avalanche [9] – odpowiada z dali Moro.

Denis Urubko opowiedział o tej lawinie we wspomnianej rozmowie dla „Tygodnika Powszechnego”: – Moja twarz była na szczęście na powierzchni, mogłem oddychać. W pierwszym momencie trudno było rozpoznać sytuację, ponieważ kiedy się zatrzymaliśmy, straciłem wszystko z pola widzenia. Dopiero chwilę potem usłyszałem krzyk Cory’ego. „W porządku” – pomyślałem. „Jestem uratowany”. To znaczy: jestem w stanie nabrać powietrza. Rozglądałem się przez 2–3 minuty dookoła. Wreszcie pośrodku lawiniska zobaczyłem Cory’ego, zakopanego w śniegu po ramiona. Simone nie był zasypany – taki z niego szczęściarz. Pomógł mnie i Cory’emu odkopać się spod śniegu. I, cóż zrobić, zaczęliśmy schodzić dalej.

Dramatyzm nie opuszcza też zorganizowanej w końcu wielkiej wyprawy rosyjskiej, która na przełomie 2011 i 2012 r. podjęła próbę zdobycia K2. Lekarz wyprawy u jednego z uczestników, Witalija Gorelika, stwierdza poważne odmrożenie palców rąk. Zaleca szybki transport do szpitala. Jednak w kolejnych dniach silny wiatr i zamieć uniemożliwiają przylot śmigłowca. Stan wspinacza się pogarsza i czwartego dnia od zejścia do bazy, 6 lutego, Witalij Gorelik umiera. Oficjalna przyczyna: zapalenie płuc i niewydolność serca. Kierownik ekspedycji, Wiktor Kozłow, kończy wyprawę. Tak dobiega kresu planowana od lat – i będąca częścią rywalizacji z polskim programem himalajskim – rosyjska ekspedycja.

W tym samym czasie na Gaszerbrumie I działa niewielka polska zimowa wyprawa narodowa zorganizowana w ramach programu PHZ-etu. Oprócz kierownika Artura Hajzera uczestniczą w niej jedynie Janusz Gołąb – wybitny wspinacz, który największe sukcesy górskie odnosił w latach 90., jednak na szczytach niższych niż 8000 czy 7000 m – oraz Adam Bielecki, młody himalajski wilk i partner Artura Hajzera podczas wejścia na Makalu. Skład uzupełnia siostra Bieleckiego, Agnieszka, pełniąca rolę kierownika bazy.

Jednocześnie ambitny cel wyznacza sobie na tym samym Gaszerbrumie działająca równolegle wyprawa międzynarodowa. Kierujący nią Gerfried Göschl chce dokonać pierwszego zimowego wejścia na ośmiotysięcznik, prowadząc nową drogę od poznanej bardzo słabo południowej strony. Taka sztuka – pierwsze wejście zimowe z jednoczesnym wytyczeniem nowej drogi na ośmiotysięczniku – udała się wcześniej w historii tylko raz zakopiańczykom Berbece i Pawlikowskiemu na Czo Oju. W wyprawie Austriaka bierze zresztą udział także para polskich himalaistów: Tamara Styś i Dariusz Załuski. Obie grupy dzielą ze sobą bazę, spędzając wymagający dużej cierpliwości czas oczekiwania na kolejne okna pogodowe w mesie, dużym namiocie, w którym toczy się życie, nazwijmy, jadalno-kulturalne.

Obu wyprawom nie daje się z początku zbyt wielkich szans na sukces. Założenie wyprawy międzynarodowej uważane jest za zbyt ambitne. Skład Polaków, jak na kaprysy zimy w Karakorum, uważany jest z kolei za zbyt skromny. Wystarczy choroba lub drobny wypadek, by plany tak nielicznej wyprawy się zawaliły. Od początku, jak to w Karakorum, obie grupy toczą walkę głównie z pogodą. Zima jest tego roku wyjątkowo sroga.

Adam Bielecki bardzo plastycznie opisuje warunki działalności górskiej zimą w Karakorum w wywiadzie dla „Gazety Wyborczej” już po zakończeniu ekspedycji [10] : – Nie można sobie tego wyobrazić. Bo jak sobie wyobrazić temperaturę odczuwalną −60 czy −70°? Nie mamy skali, nie mamy do czego tego odnieść. Jeden z dziennikarzy próbował sobie kiedyś to wyobrazić, mówiąc, że to jakby wsadzić człowieka do chłodni przemysłowej i postawić turbinę silnika odrzutowego – czy to by było to?

Nie. Musiałoby to wszystko zostać zrobione w komorze hiperbarycznej przy ciśnieniu obniżonym o dwie trzecie. Musieliby cię tam zamknąć i wyrzucić klucz.

– Co było najtrudniejsze? Zimno? Wiatr?

– Zdecydowanie wiatr. Z zimnem potrafimy sobie radzić, sprzęt jest wydolny.

Zimno jest wytwarzane przez wiatr. Mamy −35°, wieje 45 km/h, temperatura odczuwalna to −60°. Czyli ten wiatr, nawet mały, bo co to jest 45 km/h, istotnie zwiększa odczuwanie zimna.

– Wiatr był sprawcą wielu przygód już na poziomie bazy.

– Był moment, gdy byliśmy przykuci do bazy przez prawie trzy tygodnie.

Przeżyliśmy bardzo ostry sztorm. Kiedy pewnego dnia w prognozach pogody zobaczyliśmy, że na wysokości 6000 m ma wiać do 150 km/h, to wiadomo było, że na 5000 będzie wiało nieco mniej, ale nawet 100 km/h jest realnym zagrożeniem dla istnienia bazy. Dwa dni trwały przygotowania jak na wojnę: okopanie namiotów, przyłożenie kanistrami z kerozyną, budowanie wsporników z bambusów, wiązanie.

Trzy dni praktycznie bez snu, walka o utrzymanie bazy. Janusza Gołąba obudziło rano silne uderzenie wiatru, namiot go chlastał po twarzy. W pewnym momencie wyleciał w powietrze i wylądował 4 m dalej, już na krawędzi moreny. Do namiotu wbił mu się przez podłogę kamień, którego on się odruchowo złapał i to go tak naprawdę uratowało przed stoczeniem się do kieszeni lodowca, co się mogło naprawdę źle skończyć. Złapał taką traumę, że już po zejściu, w zrekonstruowanym w innym miejscu namiocie, przy silniejszych podmuchach założył uprząż, wkręcił śrubę lodową, przyasekurował się i dopiero wtedy spokojnie zasnął. Te wiatry zimą w Karakorum są absolutnie niewyobrażalne. Jak siedzisz w bazie i u góry wieje 200– 250 km/h, to na 7000 słychać tak, jak by tam leciało dziesięć samolotów odrzutowych. Przez na przykład trzy-cztery doby słychać regularny huk o podobnym natężeniu. Koło naszego obozu znajdował się wrak potężnego, kilkutonowego helikoptera, który po kilkunastu latach przesunęło o 30–40 m. No i ta świadomość, że jeżeli w bazie, która jest naszym domem, punktem wyjściowym, musimy walczyć, to rzeczywiście jest to coś wyjątkowego. W Himalajach latem tego nie ma, latem baza to jest nasza oaza spokoju i bezpieczeństwa.

W tych warunkach wyprawom pozostaje zakładać w momentach względnie dobrej pogody kolejne obozy, aklimatyzować się i czekać na dogodne warunki na atak szczytowy aż do początku marca. Pierwsza próba w końcu lutego kończy się dla wyprawy PHZ-etu falstartem. Nie udaje się nawet dotrzeć do wylotu Kuluaru Japońskiego, którym droga prowadzi do najwyższego obozu wyprawy, „trójki” ulokowanej na 7000 m. Ostatnia próba, która zaczyna się 6 marca, też wisi w pewnym momencie na włosku. Czwórce wspinaczy (trójce Polaków towarzyszy pakistański tragarz wysokościowy Shaheen Baig) – ponownie ze względu na bardzo silny wiatr – nie udaje się wyjść powyżej obozu II. Prognozy na 8 i 9 marca są jednak, jak na Karakorum, całkiem optymistyczne.

Hajzer i towarzysze wiedzą jednak, że z drugiej strony zaawansowany atak prowadzi już grupa Göschla. Gdy 8 marca po południu już we trójkę, bez czekającego niżej w odwodzie Hajzera, dochodzą do obozu III, zakładają, że członkowie międzynarodowej wyprawy dotrą tego dnia na szczyt. I że oni będą drudzy. To jednak nie zmniejsza motywacji, nie skłania do zmiany planów: te zakładają grę va banque.

Niepisana zasada zimowego himalaizmu każe unikać wychodzenia do ataku szczytowego nocą. Jednak zmieniające się prognozy przewidują utrzymanie okna

pogodowego i względnie dobrych warunków do południa dnia następnego. Wtedy wiatr ma wzmóc się z około 30 do 75 km/h. Lepiej wyjść mroźną nocą, niż znaleźć się na szczycie już w załamaniu pogody. Zwłaszcza gdy drogę oświetla lampa księżyca w pełni, a termometr wskazuje „zaledwie” −35°C, zamiast przewidywanej, o 10° niższej temperatury. Nie mają żadnych wątpliwości, co do słuszności takiej decyzji.

Podobny dylemat – rozwiązany jednak inaczej – będą mieli zdobywcy Broad Peaku w 2013 r.

– Możemy coś planować, góra rozdaje karty, my gramy tym, co jest dostępne.

Mieliśmy dostępne 12 godzin – powie w cytowanym już wyżej wywiadzie Bielecki. – Artur kiedyś powiedział, że chłopaki nie wiedzieli, że się nie da, więc przyjechali i zrobili to. Coś w tym jest. Wiedziałem, że się nocą nie chodzi, ale to była tylko teoria. Nie byłem zimą w Himalajach ani Karakorum. Dla mnie to były tylko słowa.

9 marca 2012 r. o godz. 8.30 Adama Bieleckiego stać tylko na kilka słów do trzymanej przez siebie kamery: – Jestem… na szczycie GI… Pierwsze zimowe wejście. – Zimno utrudnia nawet mówienie.

Pół godziny po nim staje na szczycie Janusz Gołąb. Program Polski Himalaizm Zimowy święci swój wielki triumf. Zdobywcy na szczycie poza nagraniem i zdjęciami nie są w stanie zrobić praktycznie nic. Zesztywniałe, zgrabiałe ręce nie dają rady wyciągnąć z plecaka biało-czerwonej flagi, odkręcić będących źródłem mocy do zejścia żeli energetycznych ani napić się herbaty.

– Trochę jak wizyta na innej planecie – opowie potem Bielecki. – Mamy te swoje kombinezony puchowe, jak kombinezony astronautów, warunki są rzeczywiście jak z innej planety: jedna

Wyprawa PHZ-etu na Gaszerbrum I

trzecia tlenu z powierzchni Ziemi i ta świadomość, że jakikolwiek błąd w sprzęcie, błąd techniczny, zmiana pogody, dłuższy czas bez ruchu, coś nie tak i od razu giniesz, nie masz żadnych szans. Była więc pełna koncentracja na wykonaniu zadania, stan lekko mistyczny zawężonego pola świadomości. Niesamowite doświadczenie.

Schodzą osobno, ale szczęśliwie i bezpiecznie tego samego dnia docierają do obozu II. Dzień później będą już w bazie. W dniu ataku nie wiedzą, co się dzieje w tym samym czasie po drugiej stronie Gaszerbruma I z trzema członkami wyprawy międzynarodowej. W kolejnych dniach okaże się, że ich los prawdopodobnie na zawsze pozostanie tajemnicą.

Już 8 marca wczesnym popołudniem Gerfried Göschl przekazuje przez radiotelefon: – Jesteśmy około 3–4 godzin od szczytu, idziemy na ciężko, jeżeli dzisiaj nie uda się nam wejść, to będziemy biwakować – mówi. Na ciężko, czyli z namiotem, sprzętem biwakowym, co oznacza, że zamierzają trawersować szczyt i schodzić na

północno-zachodnią stronę drogą japońską – tą samą, którą szli Polacy. Kolejny kontakt następuje dzień później, 10 minut po tym, jak Bielecki stanął już na szczycie, jednocześnie 19–20 godzin od poprzedniego komunikatu: – Jesteśmy 300–400 m od szczytu, będziemy wychodzić z namiotu – relacjonują. Jeżeli zdobyliby szczyt tego samego dnia w godzinach popołudniowych, prawo do miana pierwszych zdobywców należałoby do całej piątki wspinaczy. Oprócz Polaków na listę wpisaliby się Göschl, młody Szwajcar Cedric Hählen oraz Pakistańczyk Nissar Sadpara. Czy dotarli na szczyt tego dnia? Więcej nie nawiązali już kontaktu.

– Po Gerfriedzie troszeczkę było słychać rozczarowanie, że ten szczyt jest zdobyty – wspomina ostatnią rozmowę z Göschlem Dariusz Załuski. – Najpierw jakby nie zrozumiał tego, poprosił o powtórzenie. Wyczuwało się, że to ich trochę zaskoczyło, choć można oczywiście interpretować to w ten sposób, że wolniej myślał. Ale ogólnie brzmiał normalnie. Powiedział „idziemy do szczytu” i tyle.

– Gerfried włączał radio, gdy uznawał za stosowne połączyć się z bazą. A to było rzadko – mówi Adam Bielecki. – Byliśmy tak ucieszeni tym, że on się odzywa, że w ogóle się nie zastanawialiśmy nad treścią, Dopiero potem przyszła refleksja. Teraz, jak o tym myślę, to dziwne mi się wydaje, że myśmy ich nie zapytali: „Jak to do góry?”

Jest dziewiąta, wyjdą może o dziesiątej, a o dwunastej ma się psuć pogoda. Oni przez 20 godzin nie urobili ani grama terenu, są w tym samym miejscu. Jestem na 7600– 7700 m i przez 20 godzin przebywam tam w strefie, z której muszę uciekać jak najszybciej, bo wszystko chce mnie zabić? – dziwi się kilka miesięcy później zimowy zdobywca GI. Pytany, co się mogło stać, odpowiada: – Nie mam żadnego problemu z wyobrażeniem sobie, że jestem na 7800–7900 m, przychodzi wiatr 70 km/h, zaledwie tyle, i przecież nie masz żadnych szans.

W godzinę cię to zimno tak „rozbiera”, że wpadasz w letarg, apatię. Po dwóch czy po trzech godzinach zamarzasz. Przyszła zła pogoda. Tyle. Nie lubię takiego gdybania, scenariusze można by mnożyć w nieskończoność. Nie wiemy, co się z nimi stało i prawdopodobnie nigdy się nie dowiemy. Dla mnie zagadką, której nie próbuję wyjaśniać, bo wiem, że i tak nie jestem w stanie, jest to, dlaczego oni wychodząc tego 9 marca z namiotu, skierowali się w górę, a nie w dół. Żadna próba podjęcia akcji ratunkowej nie jest możliwa. Adam Bielecki i Janusz Gołąb są lekko odmrożeni (nosy obu i paluch Bieleckiego), muszą być transportowani z bazy helikopterem. Pogoda umożliwia tylko jeden przelot śmigłowcem nad stokami Gaszerbruma i poszukiwanie zaginionych. W bazie nie ma ludzi, którzy byliby na siłach podejść wyżej. Agnieszka Bielecka i Dariusz Załuski docierają do obozu I, ale po członkach międzynarodowej wyprawy nie ma śladu.

Tragedia grupy Göschla psuje nastrój święta z wielkiego sukcesu Polaków. Drugi ośmiotysięczny szczyt Karakorum został osiągnięty zimą. Wejście na jedenasty szczyt

Ziemi, liczący 8068 m n.p.m., jest jednocześnie zimowym rekordem wysokości w Karakorum, który można pobić już tylko na K2.

Na początku stycznia 2013 r. prestiżowy amerykański portal górsko-podróżniczy Explorersweb wyróżnia doroczną nagrodą za najważniejsze dokonanie w dziedzinie eksploracji sukces polskich himalaistów. Pośród nominowanych w tyle zostają Anglicy, którzy pokonali 13-kilometrową grań Mazeno na Nanga Parbat po 33 latach batalii prowadzonych na niej przez sławy himalaizmu, a także… Felix Baumgartner ze swoimi trzema kosmicznymi rekordami. Zdjęcia Adama Bieleckiego z indiańską czupryną ilustrują teksty o powrocie Lodowych Wojowników.

Mimo wielkiego sukcesu na Gaszerbrumie I, Janusz Gołąb nie znajduje się w składzie kolejnej zimowej wyprawy. Chce być do niej dobrze przygotowany i aklimatyzować się wcześniej na innym wysokim szczycie, na przykład andyjskiej Aconcagui, ale nie dostaje na to pieniędzy. Na wyprawę nie wybiera się też zmęczony Artur Hajzer. Ze zdobywców GI jedynie Adam Bielecki podejmuje nowe wyzwanie.

Hajzer przystępuje do organizacji. Wybiera Broad Peak, co wydaje się naturalne: to łatwiejszy szczyt niż Nanga Parbat czy K2. Na konferencji prasowej przed wyprawą w grudniu 2012 r. przedstawia siebie i jej członków: – Moje nazwisko Hajzer. Dowodziłem sześcioma wyprawami z tego programu. Tym razem nie jadę, z tego względu, że Broad Peak zimą próbowałem zdobyć już dwukrotnie i moja wiara w zdobycie tego szczytu jest troszeczkę słabsza. Potrzebna jest świeża, niczym nie zmącona odwaga. I kierownikiem wyprawy zimowej na Broad Peak jest Krzysztof Wielicki.

Po nim wypowiada się Bielecki: – Jestem dość optymistycznie nastawiony. Cieszę się, że tak szybko podchodzi się pod ścianę. Broad Peak w porównaniu z Gaszerbrumem jest górą bardziej stromą i może trochę trudniejszą technicznie, ale dzięki temu można szybciej się z niej też w razie czego wycofać.

W końcu wypowiada się najbardziej zaskakujący uczestnik konferencji, który zostaje dokooptowany do składu wyprawy. To Maciej Berbeka, 58-letni zimowy zdobywca Manaslu i Czo Oju. – Układ, że jest trójka młodych, ale doświadczonych i świetnych wspinaczy, i nas dwóch starszych, daje duże szanse na powodzenie – mówi Berbeka. – Bardzo długo zastanawiałem się po pierwszym telefonie Krzysztofa, czy wybrać się na Broad Peak zimą, czy wybrać się po raz kolejny na zimową ekspedycję, bo miałem ładnych parę lat przerwy w zimowej działalności w Himalajach. Krzysztof użył takich argumentów, które przeważyły. Powiedział takie ładne zdanie: „Musimy skończyć to, co kiedyś zaczęliśmy”.

III. POLSKI BROAD PEAK

– Jest coś takiego, jak zadra: coś nie wychodzi, gdzieś się „wykrzaczyło” i trzeba to dokończyć. Syndrom niedokończonego zadania jest koszmarny. My wszyscy cierpimy na taki syndrom. Te powroty to jest rzecz zupełnie normalna, ja się nie dziwię, że Artur chciał wrócić i że wrócił – mówi o Arturze Hajzerze i jego powrocie w góry w 2005 r. Piotr Pustelnik, alpinista, który aż trzykrotnie wracał na brakującą mu do Korony Himalajów Annapurnę, w międzyczasie ogłaszając nawet zaniechanie himalajskich zmagań.

Artur Hajzer wracał na Broad Peak.

Ten szczyt był pierwszym, na który wyruszył po szesnastu latach przerwy od wspinaczki w górach wysokich. Zdecydował przypadek. Latem 2005 r. na Broad Peak wybierał się Piotr Pustelnik. Lider tamtej wyprawy wspomina: – Złożył mi wtedy propozycję nie do odrzucenia. Powiedział, że pojedzie ze mną.

I to nie było pytanie, to było stwierdzenie. Ot, jego praktyczne podejście: postanowił pojechać na swoją pierwszą po przerwie wyprawę z kimś, kogo znał i kto miał doświadczenie. Żadnych sentymentów. Czysta pragmatyka. Cały Artur.

Artur Hajzer nakręcił film z tej wyprawy, zatytułowany Czekając na Rosę. Na początku padają, znamienne w kontekście wydarzeń przeszłych i przyszłych, słowa: – Ta góra, której powołaniem jest zabijanie, będzie nasza.

Jednak podczas tej wyprawy szczytu nie zdobyto. Mając na uwadze późną porę i trudne warunki, w okolicach przedwierzchołka Rocky Summit himalaiści podjęli decyzję o wycofaniu się do obozu III. Piotr Pustelnik pamięta tę sytuację bardzo szczegółowo: – Szliśmy do wierzchołka, jak to na ludnej górze, w dwadzieścia parę osób, niezwiązani, w pewnej odległości od siebie, po poręczówkach. Artur był pierwszy raz od szesnastu lat w górach, nie był demonem szybkości, szedł więc wolniej ode mnie.

Ja na przełęczy czekałem godzinę, ale nie doczekałem się. On podchodził, ja też szedłem, więc ten dystans to się zmniejszał, to zwiększał. Doszedłem do Rocky Summit i usłyszałem, jak Artur mnie woła. Z imienia i nazwiska. Troszkę mnie to przeraziło, więc z tego Rocky Summit zacząłem schodzić. Nigdy później go nie zapytałem, dlaczego krzyczał.

Kiedy Pustelnik dochodzi do Hajzera, wspinacze decydują się na odwrót.

– Artur schodził pierwszy – kontynuuje Pustelnik. – W pewnym momencie wychylam się i widzę, że lina jest napięta jak struna. Artur leży na boku, nogę ma wkręconą w linę, trzyma się jej. Koło niego jest dwóch Włochów, którzy patrzą z przerażeniem, co się dzieje. Doszedłem do niego. „Nie wiem, co się stało, noga mnie boli” – mówi. Razem z tymi Włochami obróciliśmy go i powoli spuściliśmy do miejsca, gdzie mógł usiąść. Diagnoza: noga złamana w kostce.

Fatalny upadek nastąpił na wysokości niemal 7900 m n.p.m. Odmrożeni Włosi szybko schodzą, Pustelnik zostaje więc sam z Hajzerem. Postanawia wezwać

Słowaków, którzy biwakowali wcześniej na przełęczy. Słowacy rezygnują z wejścia na wierzchołek – chcą pomóc. W międzyczasie dochodzą też Czesi.

Co oznacza podobny uraz tak wysoko, zwłaszcza podczas samotnych wypraw albo w sytuacji, gdy wszyscy uczestnicy ataku szczytowego są skrajnie wyczerpani? Zwykle wyrok śmierci. Hajzer ma jednak szczęście: ma wokół siebie silnych i doświadczonych wspinaczy z Pustelnikiem – na tamtą chwilę zdobywcą 12 ośmiotysięczników – na czele.

Droga z przełęczy między głównym i centralnym wierzchołkiem Broad Peaku urywa się w pewnym momencie serakiem – lodową ścianką, powstałą w wyniku pękania lodowca, zawieszoną nad szczeliną. Partnerzy opuszczają Hajzera, Pustelnik dojeżdża do niego, zabezpiecza. Po nich zjeżdżają dwaj ratownicy, Czech i Słowak. Nie dostrzegają jednak końca liny i obaj spadają.

– Przeżyliśmy szok. Nad nami przeleciał jeden, a potem drugi. Cudem się uratowali, ale nie byli w ogóle do użycia. Znowu zostaliśmy z Arturem sami – wspomina Pustelnik.

Dzięki sprawnej akcji ratunkowej, która do dziś budzi w środowisku podziw, po prawie 3000 m asekurowanego liną „dupozjazdu”, jak to się określa w alpinistycznym żargonie, Hajzer ląduje cały w pakistańskiej bazie pod szczytem.

– Ta akcja to był pokaz fantastycznej ludzkiej solidarności. Ludzie wyszli specjalnie do góry, czternastu z bazy pod K2! Dzięki temu, że poszły sygnały przez radiotelefon, całe dwie bazy się zmobilizowały – dodaje Pustelnik.

We wspomnianym filmie Artur Hajzer pokazuje tamtą wyprawę na Broad Peak i ewakuację z góry bez tonacji dramatycznej. Historia opowiedziana jest z perspektywy pluszowej różowej samicy łosia, towarzyszącej Hajzerowi w drodze na szczyt i w ciężkim powrocie. Nie ma w filmie napięcia, które musiało towarzyszyć całej sytuacji, z wyjątkiem obrazów wpiętego do liny Artura, zsuwającego się po stromym śnieżnym stoku na tylniej części ciała, z wyprostowanymi nogami, w tym jedną prowizorycznie usztywnioną, to przecierającego na skałach puchowy kombinezon, to znowu podtrzymywanego na skalnych odcinkach przez uczestników akcji.

Hajzer nie podchodził do gór szczególnie emocjonalnie i – w przeciwieństwie do Piotra Pustelnika czy wielu innych alpinistów – nie widział w nich specjalnej mistyki.

Miał bardzo zadaniowy stosunek do górskich wyzwań. A podczas tej feralnej wyprawy zadanie nie zostało wykonane. Powrót na Broad Peak był więc tylko kwestią czasu.

Ten czas nadchodzi w sezonie 2008/2009. Hajzer postanawia zdobyć Broad Peak zimą, co nie udało się jeszcze nikomu. Staje na czele wyprawy, w której towarzyszą mu Robert Szymczak, lekarz i wówczas stały partner wysokogórski Hajzera, oraz

Kanadyjczyk Don Bowie, przewodnik i ratownik górski, który w 2005 r. służył swoim doświadczeniem i pomocą podczas letniej wyprawy na ten szczyt. Pomagają pakistańscy tragarze wysokościowi.

Sprawozdanie z przebiegu wyprawy Artur Hajzer zatytułował Porażka, a nawet sukces.

Czytamy w nim o próbie zdobycia Broad Peaku: Bez „sukcesu” zakończyła się właśnie polska wyprawa Hajzera i Szymczaka na ten szczyt. Ale właśnie, czy naprawdę bez sukcesu? Na początku trzeba podkreślić, że była to pierwsza polska zimowa wyprawa w pakistańskim Karakorum od ponad 20 lat, kiedy to działała zimowa wyprawa Andrzeja Zawady na K2 (1987/1988), i druga w ogóle w historii polskich zimowych ekspedycji w Karakorum. Poza tymi dwiema wyprawami nie było Polaków w ogóle w tym rejonie […] Dlaczego? Dlatego, że lodowiec Godwin-Austen, gdzie znajduje się baza, jest nieosiągalny zimą dla tragarzy, a nawet dla doświadczonych himalaistów lądem. W grę wchodzi tylko helikopter i nie jest to tylko kwestia kosztów. Śmigłowiec, taki jak MI-17, też z trudem lata w ten rejon, tylko unikatowa logistyka może zapewnić sukces wyprawie. Pierwszym sukcesem (choć dla wspinaczy może brzmieć to śmiesznie) jest w ogóle dotarcie do bazy zimą. Wyprawa wspinaczkowa miała więc spory pierwiastek „eksploracyjny”, typowy dla pierwszych polarników z epoki Nansena (Włoch Simone Moro, który w 2007 walczył o dotarcie do bazy przez 23 dni, może coś o tym powiedzieć).

Simone Moro próbował swoich sił zimą na Broad Peaku dwukrotnie, w 2007 i 2008 r., z włoskimi wyprawami. Bez powodzenia. Podobnie jak wcześniej wyprawa hiszpańska, pod kierownictwem znanego himalaisty o baskijskich korzeniach, Juanito Oiarzabala, który w sumie (do 2011 r.) 25-krotnie stawał na wierzchołku ośmiotysięcznika. Jednak zawsze latem. Zimą na Broad Peaku osiągnął wysokość zaledwie 6900 m.

Niewiele wyżej udało się dotrzeć wyprawie Hajzera. W ciągu 75 dni akcji górskiej zdołała ona postawić już po czternastu dniach od dotarcia do bazy obóz III, mniej więcej na 7000 m, i dotrzeć do niego czterokrotnie. Tamtej zimy warunki były wyjątkowo niesprzyjające, stoki – na skutek wiejących niemal bez ustanku huraganowych wiatrów – pokrywała, jak to określał sam Hajzer, „czysta szklanka”.

Dlatego, podsumowując tamtą próbę, pisał, że sukcesem było jednak dalsze trwanie, gotowość do ataku i czekanie na moment, kiedy powyżej 7000 m n.p.m. wiatr zelżeje poniżej 100 km/h i pozwoli na atak.

Na Broad Peak Hajzer powraca dwa lata później, już jako kierownik pierwszej zimowej wyprawy PHZ-etu. W jej składzie jest Szymczak i kilku członków tak zwanej kadry narodowej – czyli reprezentacji PHZ-etu – powołanej do zdobycia w ciągu pięciu lat nietkniętych zimą szczytów ośmiotysięcznych. Pod Broad Peak jadą więc w sezonie 2010/2011: znany z wyprawy Netia K2 (2003 r.) Marcin Kaczkan, Krzysztof Starek – alpinista z KW Kraków, Rafał Fronia z Jeleniej Góry, Jarosław Gawrysiak z Warszawy, Arkadiusz Grządziel – ratownik górniczy z Jastrzębia Zdroju, Robert

Kaźmierski – instruktor alpinizmu z Wrocławia oraz Piotr Snopczyński – himalajski nestor, uczestnik wypraw zimowych Zawady. Szeroki skład, zbiór ludzi z różnych środowisk klubowych, przekrój pokoleń – taki styl nawiązywał do wypraw prowadzonych przez „Lidera” Zawadę. Duża liczba uczestników, a także stworzenie dobrego zaplecza zwiększało szanse na zdobycie szczytu. Sposób organizacji bazy, dbałość o minimalny chociażby komfort i ciepło, które pozwalały po trudach wspinaczki odbudowywać na dole siły i motywację do dalszego działania, chwalili nawet obcokrajowcy.

W rozmowie dla „Tygodnika Powszechnego” Denis Urubko mówił rok później: – Polska zimowa ekspedycja na Broad Peak miała bardzo dobrze zorganizowaną bazę. W namiotach działały grzejniki, można było zdjąć kombinezony. – I porównywał to z warunkami panującymi w bazie stojącej w tym czasie pod innym szczytem, niedaleko: – Pod Gaszerbrumem II jedyny grzejnik mieliśmy w kuchni, a jedyną pozytywną chwilą było przeniesienie kuchni do mesy – namiotu, w którym siedzieliśmy.

Mimo tych udogodnień, plany i nadzieje znowu torpeduje pogoda. Dopiero w połowie marca udaje się przeprowadzić atak szczytowy, który ma szanse powodzenia. Jednak siły podejmującego go zespołu są już mocno nadwątlone. Starek i Kaczkan zawracają z drogi ponad obozem III, pozostała dwójka – Szymczak i wspierający Polaków Pakistańczyk Ali Sadpara – kontynuuje atak aż do wysokości 7830 m, gdzie zatrzymuje ich wielka lodowa szczelina. Jej pokonanie – ze względu na zmęczenie, fatalną pogodę oraz niebezpieczeństwo samego przekraczania (brak dostatecznej ilości sprzętu, jedynie stare, grożące zerwaniem liny poręczowe, wiszące nad szczeliną) – okazuje się niemożliwe.

Ta szczelina, której wygląd zmienia się każdego roku jak żyjący własnym, nieprzewidywalnym życiem lodowy byt, okazała się kluczowym miejscem zimowej drogi na Broad Peak – pułapką, której pokonanie mogło dopiero otworzyć wrota do wejścia na wierzchołek. Wzbudziła zresztą już wcześniej – w lecie 2005 r. – strach Pustelnika i Hajzera. Odegra również jedną z głównych ról w kolejnym polskim zimowym ataku na Broad Peak 2013.

Karakorum pokrywa północną część Pakistanu, a także część Indii i Chin. Jest to drugi pod względem wysokości łańcuch górski Ziemi. Z czternastu ośmiotysięczników, dziesięć jest w Himalajach, a cztery właśnie tu. Wśród nich jest Broad Peak.

Góra ta nie jest ani wybitnie znana, ani olśniewająco piękna. Nie wystrzela w niebo jak sąsiednia K2. Nie poraża swym ogromem jak himalajski Nanga Parbat – pod względem wysokości względnej, czyli mierzonej od podstawy do wierzchołka, jeden

z najwyższych szczytów Ziemi. W przeciwieństwie do Nanga Parbat, niemalże samotnej ośmiotysięcznej wyspy, w sąsiedztwie Broad Peaku znajdują się jeszcze trzy inne ośmiotysięczniki: oddalony o 9 km K2 i dwa Gaszerbrumy. Otacza go też morze niższych, oddzielonych od siebie jęzorami lodowców, siedmioi sześciotysięczników. Przysłaniają go całe kolumnady niższych szczytów – wyłania się dopiero po kilku dniach marszu od ostatnich osad ludzkich. Inaczej niż Nanga Parbat, widoczna z dużej odległości, kontrastująca bielą śnieżnego szczytu z obłędnie zielonymi Fairy Meadows[11] oraz otaczającymi je iglastymi lasami. Inaczej niż Annapurna, której rozległe Sanktuarium wyłania się ponad wzgórzami otaczającymi nepalską Pokharę i odbija w tafli jeziora Phewa. Inaczej niż Kanczendzonga, której wierzchołki oblane kolorami zachodzącego słońca podziwiać można z tarasów budynków w należącym do Indii księstwie Sikkimu.

Nie ma też Broad Peak ani jednej ściany tak monstrualnej i stromej jak leżące w Himalajach Annapurna i Lhotse, których południowe urwiska budowały przez lata swoje własne legendy. Nie doczekał się popularnego przydomka, jak „Biała Góra” Dhaulagiri, ani używanego przez wspinaczy skrótu lub zdrobnienia, jak „Nanga”, „Gasz” (w określeniu Gaszerbruma) czy „Szisza” (dla Sziszapangmy). Nie ma lokalnej nazwy wpisanej do powszechnej świadomości, tak jak tybetańska Czomolungma (Mount Everest) czy wywodząca się z języka balti – Czogori (K2). Jego nazwa nie pochodzi z sanskrytu jak Nanga Parbat – Naga Góra i nie nosi w sobie tak poetyckiego i mistycznego znaczenia, jak chociażby nazwa Manaslu – Góra Ducha albo Kanczendzongi – Pięć Skarbnic Wielkiego Śniegu.

Podawana jako alternatywna, miejscowa nazwa Broad Peaku – Falczan Kangri (Falchan Kangri) jest literalnym tłumaczeniem angielskiej nazwy szczytu na język balti i nie zyskała akceptacji miejscowej ludności [12]. Tę „lokalną” wersję stworzył włoski geolog i alpinista, Ardito Desio, który na początku lat 50. prowadził wyprawy w Karakorum.

Pierwsze nazwy szczytom Karakorum nadał w 1856 r. Brytyjczyk Thomas George Montgomerie, który dla Indyjskiego Urzędu Mierniczego dokonał klasyfikacji i pomiarów wysokości 35 szczytów, numerując je w kierunku z zachodu na wschód.

Broad Peak otrzymał symbol K3, za Maszerbrumem (K1) i górą K2, która utrzymała oznaczenie Montgomeriego jako oficjalną nazwę, a przed Gaszerbrumem II (K4) i wyższym od imiennika (a także od BP) Gaszerbrumem I (K5). Dopiero późniejsze pomiary zweryfikowały tę kolejność i wysokości. Dla Broad Peaku przyjmowane są alternatywnie dwa nieznacznie różniące się od siebie pomiary: 8047 lub 8051 m n.p.m. Różnicę między nimi powodowała zapewne grubość czapy śnieżnej na wierzchołku. Dziś częściej przyjmuje się wysokość 8051 m n.p.m.

Nazwę Broad Peak (Szeroki Szczyt) nadał inny Brytyjczyk, podróżnik i alpinista,

William Martin Conway, który w 1892 r. poprowadził wyprawę w rejon Baltoro Muztagh, najwyższej grupy górskiej Karakorum, do stóp K2. Wygląd masywu, składającego się z trzech potężnych wierzchołków, wyróżniających się i oddzielonych od siebie wyraźnie, jednak nie bardzo głębokimi przełęczami, przywiódł na myśl znany z Alp, także trzywierzchołkowy, czterotysięcznik Breithorn. Położony ponad szwajcarskim Zermatt szczyt, o wysokości 4164 m n.p.m., także kulminuje kopulastym wierzchołkiem, widzianym skrajnie po prawej stronie z najbardziej

Masyw Broad Peaku

znanej perspektywy. To dlatego Conway – kojarząc ze sobą dwa wierzchołki na różnych kontynentach – pisał o wspaniałej rozłożystości Breithornu (breit to po niemiecku „szeroki”), wypełniającego przestrzeń między K2 a Gaszerbrumem. A może zainspirował go w takim skojarzeniu, uczestniczący w jego wyprawie, znany wówczas

przewodnik górski z oddalonego o jedną dolinę od Zermatt Saas Fee, Matthias Zurbriggen?

Góry mają różne oblicza i budzą rozmaite skojarzenia. W widzianej z lodowca Godwin-Austen otyłej posturze masywu Broad Peaku, którego trzy skalne kopuły górują niczym czarne kaptury nad białym habitem śnieżnych stoków i lodowców, można dostrzec powagę i dostojeństwo. Ta rozległość i masywność Broad Peaku jest główną cechą wyróżniającą go wśród okolicznych szczytów.

Na tle innych ośmiotysięczników nie wyróżnia się natomiast jakąś szczególnie barwną, tragiczną i heroiczną zarazem historią zdobywania, jak wymienione wcześniej K2, Annapurna czy Lhotse, z których każdemu można by poświęcić osobną i pasjonującą opowieść.

Broad Peak atakowany pierwotnie w 1954 r. przez Niemców pod dowództwem Karla Herligkoffera, zdobyli trzy lata później członkowie wyprawy austriackiej. 9 czerwca 1957 r. na wierzchołku głównym, przy pięknej słonecznej pogodzie i wspaniałej widoczności, stanęli Fritz Wintersteller, Markus Schmuck, Kurt Diemberger (późniejszy pierwszy zdobywca Dhaulagiri) oraz Hermann Buhl, legendarny himalaista, który trzy lata wcześniej samotnie wszedł jako pierwszy człowiek na Nanga Parbat.

Pierwszemu wejściu na Broad Peak przez lata towarzyszyć będą kontrowersje, ponieważ czterej zdobywcy nie osiągnęli wierzchołka razem. Pierwsi stanęli na nim Wintersteller i Schmuck o godz. 17.05, dopiero o 17.45 dotarł nań Diemberger.

Schodząc, spotkał powoli podchodzącego na szczyt Buhla. Diemberger przerwał schodzenie, by pomóc partnerowi wejść i dopisać się do listy pierwszych zdobywców. Na wierzchołek dotarli o godz. 19.00. W tym czasie pozostała dwójka kontynuowała zejście. Buhlowi i Diembergerowi udało się szczęśliwie zejść ze szczytu, ale skonfliktowali się z pozostałą dwójką. Ta historia, z drobnymi różnicami, innymi bohaterami i rozwiązaniami, powtórzy się ponad pół wieku później.

Po zejściu z Broad Peaku Buhl i Diemberger kontynuowali wspinaczkę na niższe cele w okolicy. Buhl zginął kilkanaście dni później, spadając ze śnieżnym nawisem podczas wspinaczki na Chogolisę. Diemberger w jednym z wywiadów wspomni: – Faktem jest, że nie byliśmy związani liną, co zawsze jest błędem w takich sytuacjach. Ale jeśli użylibyśmy liny, prawdopodobnie nie byłoby mnie tutaj, bo Hermann pociągnąłby mnie za sobą w przepaść. To oznacza, że życie zawdzięczam błędowi.

Innych największych nazwisk z dziejów himalaizmu trudno szukać pośród najważniejszych wydarzeń w eksploracji masywu Broad Peaku. Niewiele istotnych przejść, nowych dróg, epokowych wspinaczek dokonywanych w Himalajach

i Karakorum zapisało się złotymi zgłoskami w kronikach właśnie na tej górze. Poza kilkoma, które przypadły w udziale Polakom.

Są szczyty, poprzez sukcesy i porażki oraz głośne tragedie, nieodłącznie związane ze wspinaczami z konkretnych krajów. Tragiczne losy niemieckich wypraw w latach 30. – tylko podczas dwóch ekspedycji zginęło dziesięciu niemieckich alpinistów – uczyniły z Nanga Parbat „górę Niemców”. Dopiero w 1953 r. Austriak Hermann Buhl zdobył Nagą Górę w ramach wyprawy kierowanej przez Niemca Karla Herligkoffera, który poprowadził także później pierwszą zimową wyprawę na ten szczyt. Drugiego wejścia dokonał w 1962 r. inny niemiecki wspinacz, Toni Kinshofer, który wytyczył wtedy najpopularniejszy do dzisiaj szlak na szczyt. Towarzyszący mu Siegfried Löw zginął podczas zejścia.

Nepalskie Manaslu z kolei rozbudzało emocje i marzenia Japończyków. Zanim Toshio Imanishi w 1956 r. jako pierwszy pokonał ten ośmiotysięcznik, próbowały tego cztery japońskie wyprawy. Pierwszą nową drogę na Manaslu 15 lat później poprowadzili także jego rodacy, a i trzy Japonki zapisały się jako pierwsze kobiety na szczycie.

Mount Everest za „swój” uznali Anglicy. To oni pierwsi atakowali najwyższy szczyt świata. Na jego stokach zginęli Mallory i Irvine, a Nowozelandczyk Edmund Hillary – pierwszy zdobywca – był poddanym brytyjskiej królowej.

W tym kontekście za najbardziej „polską górę” można uznać Broad Peak. W historii jej eksploracji odegraliśmy czołową rolę i to na niej polscy wspinacze ustanawiali kolejne rekordy.

Pierwszymi Polakami na głównym wierzchołku Broad Peaku byli Jerzy Kukuczka i Wojciech Kurtyka. Jednak długo nie podawali tego faktu do publicznej wiadomości, ponieważ wejście było… nielegalne. Na każdą próbę zdobywania ośmiotysięcznika, czy to ze strony pakistańskiej, nepalskiej czy chińskiej, należy uzyskać pozwolenie od lokalnych władz. Polacy wówczas go nie mieli. Podpięli się do kobiecej wyprawy na K2, którą kierowała Wanda Rutkiewicz, ale działali osobno. Sami zorganizowali fundusze na swój wyjazd, do listy uczestników dopisując się jako fotoreporterzy. 30 lipca 1982 r. weszli na Broad Peak w ramach aklimatyzacji przed planowanym wówczas głównym celem – atakiem na południową ścianę K2.

Tak ambitnych i wybitnych wspinaczy nie satysfakcjonowało jednak wejście na szczyt normalną drogą, nawet jeżeli było to pierwsze polskie wejście na ten ośmiotysięcznik. Po dwóch latach, w 1984 r., wrócili więc na Broad Peak, ale już z przemyślanym, sportowym celem. Było nim trawersowanie całego masywu. Trawers, czyli przejście w poprzek stoku lub ściany skalnej, rozumiany jest też jako przejście w poprzek całego masywu górskiego, z jednego szczytu na drugi, z jednej strony góry

na przeciwną.

– Dyscyplina ta uprawiana w stylu alpejskim jest szczególnie atrakcyjna i szczególnie wymagająca. Powiedziałbym, że te trawersy reprezentują sobą absolutną kwintesencję przygody górskiej – mówi Kurtyka w filmie Wielkie wspinaczki z cyklu Polskie Himalaje.

Kurtyka z Kukuczką postanawiają trawersować przez wszystkie wierzchołki: północny, środkowy i główny. Na ten pierwszy – liczący 7490 m n.p.m. – wchodzą zachodnią granią, dalej idą granią główną na środkowy, nazywany zamiennie Broad Peak Central lub Broad Peak Middle (8011 m n.p.m.)[13] oraz główny. W takim właśnie kierunku, gdyż wcześniejsze rekonesanse na dziewiczej grani południowej kończyły się niepowodzeniem, droga okazywała się zbyt trudna.

Na kolejnych szczytach Broad Peaku stają 15, 16 i 17 lipca. Podczas zejścia przytrafia się jednak wypadek, który dla jednego z nich o mały włos nie kończy się tragicznie. Kurtyka łapie się starej liny, która pęka. Zaczyna osuwać się po oblodzonym zboczu, w ostatniej chwili udaje mu się jednak wbić raki w lód i dzięki temu zatrzymuje się przed pionowym uskokiem.

Osiągnięcie Kurtyki i Kukuczki to jeden z pierwszych trawersów szczytów ośmiotysięcznych. Krzysztof Wielicki, obecny na Broad Peaku w tym samym czasie, nazwał ten wyczyn w swych wspomnieniach „drogą w wielkim stylu”[14]. Nie zostanie powtórzony przez kolejne 11 lat. Dopiero w 1995 r. przejdzie go wyprawa koreańska.

Polska wyprawa na Broad Peak latem 1984 r. liczyła więcej uczestników.

Trawersowanie było celem jedynie Kurtyki i Kukuczki. Janusz Majer – kierownik wyprawy, Walenty Fiut i Ryszard Pawłowski wchodzili w klasyczny sposób normalną drogą. Natomiast Krzysztof Wielicki zamierzał dokonać szybkiego wejścia na szczyt.

Wejścia szybkościowe, uprawiane już w Alpach i niższych górach, nie były jeszcze wówczas w Himalajach praktykowane. W możliwość takiego wejścia wierzył już wtedy Kurtyka. W filmie Wielkie wspinaczki opowiada: – Na początku lat 80. zrozumiałem, że bezwzględnie możliwe jest wejście na ośmiotysięcznik tym samym sposobem, jak się wchodzi na czterotysięcznik, a zatem po prostu jednym pociągnięciem.

Wierzył w nie też Wielicki, a może raczej czuł się na siłach, aby tego dokonać, choć jak przyzna później, pomysł wydawał się szaleńczy.

Z bazy wyrusza 14 lipca, 20 min po północy. Idzie szybko, ale temperatura wymusza na nim postój i oczekiwanie na słońce w namiocie obozu II. Po ogrzaniu się kontynuuje niemal nieprzerwanie marsz do wierzchołka. W tym czasie idą w jego kierunku pozostali trzej himalaiści, by stanąć na wierzchołku o godz. 15.00. Pogoda na fotografiach szczytowych, które robią sobie na tle strzelistego trójkąta K2, jest równie wspaniała jak na archiwalnych fotografiach pierwszych zdobywców. Na

zdjęciach stoją w rozpiętych polarach.

– Pamiętam, że w obozach były minusowe temperatury w nocy, ale nie więcej niż dziesięć, piętnaście stopni. Zimą na Evereście, jak wchodziliśmy na Przełęcz Południową, mieliśmy trzydzieści parę stopni mrozu w ciągu dnia – opowiada Walenty Fiut, uczestnik słynnej wyprawy zimowej na najwyższy szczyt świata z 1980 r.

– W dzień na Broad Peaku mieliśmy nawet plus, na szczycie ściągaliśmy kurtki goreteksowe. W obozach zdejmowaliśmy buty, wygrzewaliśmy nogi. Mam nawet takie zdjęcie z Krzyśkiem. To jest przepaść – porównuje letnie i zimowe warunki Walenty Fiut.

Wielicki na szczycie melduje się godzinę później, o 16.00. Jego zejście jest równie błyskawiczne. W drodze na szczyt mija wracających kolegów, a gdy ci schodzą na noc do pośredniego obozu, wyprzedza ich, zbiegając do samej podstawy ściany. W sumie cała akcja: wejście na wierzchołek prosto z bazy położonej na wysokości 4950 m na morenie lodowca Godwin-Austen, a następnie powrót do niej tego samego dnia o 22.30, zajmuje mu 22 godziny i 10 minut. To pierwsze wejście na ośmiotysięcznik i z powrotem do bazy w ciągu jednej doby.

W swojej książce wspomina: Miało to dla mnie znaczenie czysto sportowe. Czyni mi się zresztą z tego zarzut, że w górach powinno się być dla przyjemności, dla przeżywania emocji, że „wbieganie” jest jakby przeciwieństwem tego, po co w góry idziemy – wszak robimy to dla przeżyć estetycznych. Fakt: gdzie miejsce na przeżycia estetyczne, kiedy biegniesz z zalanymi potem oczyma, osiągasz wierzchołek góry, z którego w dodatku nieraz nic nie widzisz, po czym zaraz zbiegasz w dół?

Faktem jest, że Wielicki swoim rekordowym wyczynem na Broad Peaku otworzył nowy kierunek w realizacji sportowych wyzwań w górach najwyższych. Szybkie jednodniowe wejścia na ośmiotysięczniki staną się kilkanaście lat później przedmiotem ambicji wielu najsilniejszych himalaistów i skyrunnerów, czyli biegaczy wysokogórskich, wśród których najjaśniej zabłysną Austriak Christian Stangl, Szwajcar Ueli Steck czy młody Andrzej Bargiel.

W lipcu 1984 r. w ciągu zaledwie kilku dni Polacy dokonali na tym szczycie dwóch historycznych osiągnięć. Ale w historię zdobywania Broad Peaku wpisała się także Polka. Rok wcześniej, 30 czerwca 1983 r., pierwszą kobietą, która osiągnęła wierzchołek była 35-letnia warszawianka Krystyna Palmowska, wspinająca się z Anną Czerwińską. Panie były formalnie członkiniami wyprawy szwajcarskiej, ale działały samodzielnie. Palmowska dotarła w godzinach popołudniowych na główny wierzchołek. Anna Czerwińska weszła na przedwierzchołek Rocky Summit, niższy o 23 m i leżący o około trzech kwadransów drogi od szczytu. To rozdzielenie obu himalaistek oraz szczegóły topograficzne prowadzącej od przełęczy grani szczytowej (zwanej po prostu Broad Col) wyjaśnia Janusz Kurczab w IV tomie Panie w górach swojej serii Polskie Himalaje. Czytamy:

Wejście na Rocky Summit – przedwierzchołek Broad Peaku – wpływa demobilizująco na alpinistów. Po stromym podejściu nagle wychodzi się na skalny wierzchołek, wydający się kulminacją masywu. Dalej prowadzi łatwa, prawie pozioma, lecz stale wznosząca się, długa śnieżna grań. Zmęczonemu wspinaczowi łatwo o rezygnację lub przedwczesne uznanie, że stoi już na wierzchołku. Jedno lub drugie spotkało Ankę Czerwińską…

„Polski Broad Peak” to jednak nie tylko opowieść chwalebna. Już pierwsze zetknięcie Polaków z Szerokim Szczytem stało się jednocześnie wielkim sukcesem polskiego himalaizmu i jedną z największych tragedii.

Gdy Pakistan otworzył tę część Karakorum, które przez parę lat po pionierskiej epoce zdobyczy lat 50. było zamknięte dla wspinaczy, Polacy szybko postarali się wykorzystać szansę. W 1975 r. na Gaszerbrumy pojechała wyprawa pod kierownictwem Wandy Rutkiewicz, w której licznym składzie znaleźli się między innymi Czerwińska, Palmowska, Leszek Cichy i Janusz Onyszkiewicz, w przyszłości znany działacz demokratycznej opozycji, polityk i wieloletni (także obecny) prezes Polskiego Związku Alpinizmu, wraz z żoną Alison Chadwick-Onyszkiewicz.

W tym samym czasie inna grupa, złożona z młodych wspinaczy z Wrocławia, Jeleniej Góry i Warszawy, obrała za cel Broad Peak, a dokładnie jego niezdobyty jeszcze środkowy wierzchołek, uważany zresztą za najbardziej samodzielny spośród ośmiotysięczników, tak zwanych bocznych, czyli niezaliczanych do Korony Himalajów i Karakorum. Część ekipy dojeżdżała do Islamabadu pociągami, reszta ciężarowym Jelczem, który transportował jednocześnie sprzęt wyprawy. Stanowiły go szyte specjalnie płócienne namioty, kurtki z ortalionu, wełniane swetry i flanelowe koszule, odzież, jakże inna od oglądanej dzisiaj na wyprawowych slajdowiskach. Kierownikiem był Janusz Fereński.

Obozy zakładają na jedynej wówczas drodze, która od przełęczy odbija w prawo na główny wierzchołek. Ich droga skręca w lewo. Opadający od zachodu stromymi skalnymi ścianami Broad Peak Middle, od drugiej, chińskiej strony jest mocno nachylonym śnieżnym zboczem ze skalnymi półkami, tarasami i urwiskami.

Do ataku szczytowego ruszają w szóstkę: Kazimierz Głazek, Janusz Kuliś, Marek Kęsicki, Bohdan Nowaczyk, Andrzej Sikorski i Roman Bebak. Ten ostatni zawraca jednak spod przełęczy. Po długiej i mozolnej walce, 28 lipca 1975 r. w pięciu stają na szczycie – jako pierwsi Polacy, którzy weszli na ośmiotysięcznik (choć pierwszy z kanonicznej „czternastki”, Gaszerbrum II, osiągną już za cztery dni Cichy, Onyszkiewicz i Krzysztof Zdzitowiecki). Na radość jednak nie ma ani sił, ani czasu.

Szczyt osiągają w zapadającym zmroku – jak podaje Głazek w starym wydaniu „Taternika” – między 19.15 a 19.30. Ta późna pora i pogarszająca się pogoda oraz zmęczenie są głównymi przyczynami dramatu, który rozegra się w kolejnych

godzinach.

Spieszą się, uciekając przed załamaniem pogody. Zjeżdżają jeden za drugim, w ciemności. Pierwsza czwórka pod koniec jednego z odcinków czeka na ostatniego, Bohdana Nowaczyka. Ten jednak się nie pojawia, nie ma też liny, na której zjeżdżał.

W uderzeniach wiatru nie słychać było szarpnięcia, upadku, krzyku. Wspinacze widzą więc tylko otchłań po chińskiej stronie ściany. Biwakują na przełęczy, nawołują, wypatrują. Bezskutecznie.

Po dziewięciu latach Kukuczka z Kurtyką znajdą mniej więcej w tym samym miejscu czekan, prawdopodobnie ten, który wspinacze zatknęli w szczelinie jako stanowisko zjazdowe.

Czwórka himalaistów zaczyna schodzić koło południa. Mają już tylko kawałek liny – główna lina zaginęła wraz z Bohdanem Nowaczykiem – przedłużają ją więc pasami piersiowymi ze swoich uprzęży. Janusz Kuliś opowiada w filmie Największe tragedie (z cyklu Polskie Himalaje), że w którymś momencie spotkał podchodzącego z powrotem – pod wpływem szoku? – Andrzeja Sikorskiego. Wspinacz chwilę wcześniej widział moment odpadnięcia od ściany Marka Kęsickiego. – Nie doczekaliśmy się na Andrzeja, mimo że nie spaliśmy całą noc, siedząc właściwie tylko zasłonięci od wiatru śniegiem – wspomina w filmie Kuliś.

Po drugim nieplanowanym biwaku poza namiotem obozu III, do którego mieli trafić w nocy po osiągnięciu szczytu, kontynuują zejście w pięknej już pogodzie. Nikt nie odpowiada na ich wołanie. Kuliś i Głazek dostrzegają w pewnym momencie leżącego poniżej Andrzeja Sikorskiego. Kiedy do niego docierają, już nie żyje. Po 38 latach od tamtego zdarzenia Janusz Kuliś powie: – Przykryłem go śniegiem, jakbym trumnę zamknął.

Tragedia wrocławian była dla mnie szczególnie bolesna – wszyscy jej uczestnicy to moi przyjaciele, a z Bohdanem Nowaczykiem przeżywałem radość pierwszego związania się liną – opowiada w swojej książce Krzysztof Wielicki, dla którego tragicznie zmarły Nowaczyk był partnerem wielu wspinaczek w skałkach, Tatrach i Dolomitach.

Ze wszystkich uczestników i organizatorów zimowej wyprawy na Broad Peak w 2013 r. najwięcej powodów, by odczuwać zadrę w stosunku do tej góry, miał z pewnością Maciej Berbeka. Był członkiem polsko-kanadyjskiej zimowej wyprawy na K2 na przełomie lat 1987 i 1988, którą kierował Andrzej Zawada. Wyprawa zdołała założyć tylko tymczasowy obóz III na wysokości 7300 m i to dopiero z początkiem marca, po ponad dwóch miesiącach przebywania w bazie na lodowcu Godwin-Austen i na stokach K2.

Szybko okazało się, że pokonanie kolejnych 1300 m wysokości do szczytu przy panujących warunkach pogodowych ma niewielkie szanse powodzenia. W tym czasie

Aleksander Lwow zaczął namawiać „Lidera”, aby zdobył pozwolenie na atakowanie Broad Peaku. Zimowe wejście na szczyt o wysokości 8051 m wydawało się znacznie bardziej realne, niż na 600 m wyższego i znacznie trudniejszego kolosa. Zawada się wahał, ale sukces był mu bardzo potrzebny. Koszty wyprawy były już bardzo wysokie, a tymczasem żaden z ośmiotysięczników w Karakorum nie miał jeszcze zimowego wejścia. Pomysł Lwowa spodobał się Berbece, w dwóch mieli zresztą znacznie większą moc przekonywania.

3 marca 1988 r. wyruszają z rana na nartach do podstawy zachodniej ściany Broad Peaku. Idą uczęszczaną już wcześniej latem drogą. Podchodzą przez dwa dni na przemian w słońcu, które powoduje zapadanie się w ciężkim śniegu, i niepogodzie, która komplikuje orientację i wzmaga niebezpieczeństwo.

Ranek 5 marca jest jednak przepiękny i daje im zastrzyk nadziei oraz realne szanse na skuteczny atak szczytowy następnego dnia, po założeniu ostatniego biwaku na wysokości 7300 m. Ale po pięknym dniu przychodzi bardzo mroźna noc i poranek, który opóźnia ich wyjście z namiotu w dniu ostatecznego ataku.

W efekcie 6 marca wychodzą z niego o wiele za późno, bo dopiero o 8.30.

Wprawdzie zakładaliśmy około ośmiogodzinną wspinaczkę do szczytu, więc było jeszcze dość czasu nawet na zejście i powrót do namiotu, ale nie mieliśmy żadnej rezerwy, a życie uczy, że w górach wszelkie kalkulacje mają znikomą wartość – napisze później Aleksander Lwow w swej książce Zwyciężyć znaczy przeżyć.

Instruuje ich przez radiotelefon Krzysztof Wielicki, który ćwierć wieku później znowu będzie podawał podobne wytyczne członkom innej zimowej wyprawy na Broad Peak. Gdy przed 16.00 dochodzą dopiero do przełęczy, Lwow podejmuje decyzję o odwrocie. Do szczytu są jeszcze co najmniej 2 godziny marszu i wspinaczki

Lawina schodzฤ ca ze stokรณw Broad Peaku

granią. Do zmroku nieco mniej. Pogoda zaczyna się załamywać, wiatr porywa już na grani tumany śniegu. Jak żywy stanął mi przed oczami obraz tragedii sprzed 13 lat. Teraz dopiero zrozumiałem, jaki przebieg miał tamten dramat, bo przecież sytuacja jakby powtarzała się – pisze dalej Lwow, wyjaśniając motywy własnej decyzji.

Berbeka stwierdza, że spróbuje jeszcze kawałek. Lwow zostawia mu jedyny radiotelefon, kiedy więc wraca do namiotu, jest odcięty od świata. Wzmaga się huragan, który targa z hukiem ścianami namiotu. Berbeka tej nocy nie wraca. Po południu, gdy mija doba od ich rozstania, Lwow jest już niemal pewny, że jego partner nie żyje.

– W zapadającym zmroku, przy bardzo silnym wietrze, doszedłem do miejsca, które było dla mnie najwyższe – mówi Berbeka w reportażu filmowym Lodowi wojownicy. Łączy się z bazą, przekazuje informację kolegom. Jest przekonany, że właśnie jako pierwszy człowiek zdobył zimą ośmiotysięcznik leżący w Karakorum.

W rzeczywistości był pierwszym, który przekroczył w tych górach tylko magiczną granicę 8000 m.

Jeszcze tylko raz łączy się potem z bazą przez radio. Informuje, że biwakuje w jamie pod przełęczą. Potem milknie na długo. Po godzinie 18.00 Lwow, który postanowił czekać jeszcze w namiocie do rana, słyszy krzyk przytłumiony odgłosami wiatru. Gdy wychyla się z namiotu, nie widzi niczego. Kiedy ma się schować na powrót, widzi migające światełko. Naprowadza wyłaniającą się z mgły i zamieci postać. Maciej Berbeka wtacza się do namiotu po prawie 35 godzinach, które spędził w kopule szczytowej Broad Peaku, walcząc z wiatrem, dezorientacją, wyczerpaniem i zwątpieniem.

IV. GÓRY NIE ZNOSZĄ GADULSTWA

Nikt nie pamięta już, dlaczego nie powiedziano Maciejowi Berbece zaraz po zejściu, że nie wszedł na szczyt. Wraca do bazy kompletnie wyczerpany, z odmrożeniami stóp.

W zejściu jest już niemal całkowicie zdany na partnera. A nawet partnerów, bo z bazy na pomoc wyrusza trójka himalaistów. Nie są świadomi wszystkich szczegółów zdarzeń, które rozegrały się dzień wcześniej w partiach szczytowych Broad Peaku, ale panująca w górze aura i cisza w radiotelefonie, jaka nastąpiła po połączeniu Berbeki „ze szczytu”, każą przypuszczać, że mogą być potrzebni. Czasem nie trzeba usłyszeć wołania z góry, by wiedzieć, że należy iść. Nie mylą się.

Krzysztof Wielicki, Mirosław Dąsal i Mirosław Gardzielewski spotykają schodzącą dwójkę na wysokości około 6500 m. Zabezpieczają zejście akurat na najtrudniejszym technicznie odcinku drogi, a po biwaku na 6000 m cała piątka 9 marca 1988 r. przed południem szczęśliwie dociera do podstawy ściany. Naprzeciw wychodzą im niemal wszyscy zdrowi uczestnicy wyprawy. Pakistańscy tragarze w płaszczach, butach owiniętych onucami, z drewnianymi kijami, wyglądają jakby czekali w bazie na ten moment od ponad 30 lat, od kiedy człowiek próbował poskromić tę górę.

Witają go tak, jak w lokalnej tradycji honoruje się zwycięzców. Rolę wieńca laurowego sprawuje naszyjnik z pakistańskich jednorupiówek. Na zdjęciu stoi pomiędzy nimi z potarganymi włosami i banknotami na szyi, wsparty ciężko na kijach marki Leki, z lekkim jednak uśmiechem rysującym się na twarzy mimo bólu.

Z uśmiechem zwycięzcy, na który u góry nie było z pewnością sił.

Za zwycięzcę zostaje zresztą uznany również w Polsce.

– To był jedyny przypadek, kiedy zadzwonili do nas wszyscy. I BBC, i stacje radiowe, i ktoś z PZA. Że Maciek zdobył szczyt. Radość, telefony, ktoś otworzył szampana – wspomina Ewa Berbeka.

Tyle że jeszcze podczas łączności z bazą „ze szczytu” Berbeka wypowiada takie zdanie: – Zapomniałem zabrać kamienie na pamiątkę.

Te słowa wystarczają. Krzysztof Wielicki, który kilka lat wcześniej był na Broad Peaku, nie ma wątpliwości: kamienie są tylko na przedwierzchołku, na głównym szczycie zalega jedynie śnieg. Kiedy więc wszyscy są już razem, bezpieczni, Wielicki szepcze to siedzącemu obok w namiocie Lwowowi.

Choć trudno w to uwierzyć, po zejściu do bazy Maciej Berbeka pozostanie jedyną osobą nieznającą prawdy: szczyt Broad Peak nie został przez niego osiągnięty, a rok 1988 przejdzie do historii polskiego himalaizmu nie jako data wielkiego sukcesu, ale jednej z największych pomyłek.

Większość członków wyprawy prawdę poznała od razu, już wtedy, kiedy Berbeka zgłasza się „ze szczytu”, prowadząc krótką wymianę zdań z bazą. Odtwarza ją dziś z pamięci Lwow: – Leszek Cichy – chyba on, nie mam stuprocentowej pewności – potwierdza to

zgłoszenie, ale nim odzywa się do Berbeki, teatralnym szeptem mówi: „On jest na przedwierzchołku!” Potem rozmawia z Berbeką, a baza rekomenduje mu, by jak najszybciej schodził.

Nie mówią mu więc prawdy z premedytacją. Czy z obawy o jego życie? Czy gdyby Berbeka usłyszał, że jest na Rocky Summit, szedłby dalej ku głównemu wierzchołkowi? I czy gdyby szedł, to by zginął? Odpowiedzi na te pytania są jedynie przypuszczeniami, ale jeśli ktoś może je wyrażać, to właśnie partner Berbeki z tamtej wyprawy, Aleksander Lwow, który wytrwale czekał na niego przez ponad dobę.

Twierdzi, że Berbeka – na ile go znał – poszedłby dalej w kierunku szczytu, mimo że zapadał już zmrok i nastąpiło gwałtowne załamanie pogody (m.in. huragan). Lwow, będąc 800 m niżej w namiocie, był chwilami pewien, że zginie porwany przez wiatr.

– Gdyby poszedł, już by nie wrócił – mówi nam dziś z pewnością w głosie Lwow. – Z przedwierzchołka, z którego schodzi się normalnie około trzech godzin, on schodził ponad 24 godziny!

Jest więc 6 marca 1988 r. – za dokładnie ćwierć wieku Berbeka będzie mniej więcej w tym samym miejscu – za chwilę zapadnie zmrok. Młody wspinacz z Zakopanego ma prawo przypuszczać, że jest na wierzchołku. Zapadające ciemności, mgła i wichura ograniczają widoczność, a Lwow i Berbeka nie mają pojęcia o topografii terenu. Nie wiedzą – choć mogli o to zapytać Wielickiego – że szczyt może być tak skomplikowany i że można być na kulminującym wyraźnie Rocky Summit, nie widząc głównego wierzchołka.

Dlaczego kierownik wyprawy Andrzej Zawada nie mówi Berbece prawdy zaraz po zejściu? Nie możemy go spytać: twórca polskiej szkoły himalaizmu zimowego zmarł w 2000 r.

Gdy Lwow wraca do bazy, widzi dziwnie zachowującego się oficera łącznikowego wyprawy, Ashrafa Amana.

– Tak jakby chciał coś powiedzieć, ale nie wiedział jak – wspomina Lwow. – Okazało się, że słyszał, jak Zawada ogłosił światu zdobycie wierzchołka, i nie wiedział, jak się w całej tej sytuacji odnaleźć.

Dziś Lwow tłumaczy ówczesne zachowanie Zawady tym, że „Lider” miał na głowie wielką, bardzo kosztowną wyprawę, której sponsorzy oczekiwali na sukces.

– Takie przypadki zdarzają się w życiu często: człowiek skłamie, nawet w dobrej wierze, a później brnie w to kłamstwo, nie mogąc tego odkręcić – mówi Aleksander Lwow, a w swojej książce Zwyciężyć znaczy przeżyć pisze: Nikt się na to nie zdobył: Lider nie, gdyż zupełnie co innego podał w świat; koledzy nie, gdyż skoro nie kierownik, to czemuż by oni; ja nie, bo o wszystkim wiedziałem „z trzeciej ręki”, no a poza tym z miejsca mogłoby to być postrzegane jako próba bagatelizowania mojej „porażki”.

Mimo odmrożeń był bardzo szczęśliwy i nikt nie miał serca tego szczęścia burzyć, a im więcej czasu mijało, tym trudniej było to uczynić.

Zatem Maciej Berbeka nie poznaje prawdy w bazie. Po krótkiej fecie na lodowcu trafia do helikoptera, który transportuje go do Skardu, podobnie jak Zawadę i kilku innych członków ekspedycji. Pozostali jeszcze przez półtora tygodnia będą pokonywać drogę przez lodowiec w śniegu po pas.

Nie poznaje też prawdy w Rawalpindi, gdzie wszyscy znowu się spotykają, ani w Islamabadzie, gdzie odbywają się już przyjęcia, rauty w ambasadach i gratulacje, nawet od prezydenta Pakistanu. Owszem, splendory byłyby zasłużone choćby z powodu pierwszego przekroczenia granicy 8000 m zimą w Karakorum. Tyle że Berbeka, odbierając gratulacje, nic o tym nie wie.

Nie dowiaduje się również w samolocie do Polski: chyba już tylko dlatego, żeby nie psuć wyśmienitej atmosfery.

Wreszcie nie słyszy ani słowa po powrocie do kraju, gdzie sukces został już odtrąbiony. W wiadomościach sportowych Dziennika Telewizyjnego, prowadzonych zresztą wówczas przez Tomasza Zimocha, ukazuje się materiał z powitania himalaistów na lotnisku Okęcie. W nim rozmowa z „głównym bohaterem wejścia na Broad Peak”. Berbeka mówi wolno, jakby z wysiłkiem, nie widać jednak po nim bólu, choć z powodu doskwierających odmrożeń idzie bez butów, z trudem, wspierając się na wózku z bagażami.

Wkrótce i w Polsce sypią się nań wyrazy uznania, nagrody i odznaczenia. On i Zawada otrzymują medale Za Wybitne Osiągnięcia Sportowe, podczas gdy mocno zaangażowanego w wyprawę i ratującego Berbekę Lwowa nikt na uroczystości nie zaprasza, co wspinacz będzie później kwaśno komentował wśród znajomych.

Kilka miesięcy później Lwow ujawnia prawdę o sukcesie Berbeki w artykule dla górskiego magazynu „Taterniczek”. Tytułuje go tak, jak swoją późniejszą książkę: Zwyciężyć znaczy przeżyć. W książce wyjaśnia, że uczynił to nie po to, by odbierać mu sławę, deprecjonować sukces czy wtykać kij w mrowisko. Dla alpinistycznej rzetelności.

Czemu jednak nie porozmawiał najpierw z Maciejem Berbeką? Naciskany, odpowiada krótko: – Nie byliśmy bliskimi przyjaciółmi.

Berbeka czuje się mocno dotknięty całą sytuacją. Na artykuł reaguje słowami, które padną z innych ust ćwierć wieku później: – Gdybym tam został, byłbym bohaterem.

Ryszard Gajewski, wieloletni przyjaciel i wspinaczkowy partner Berbeki, tak odtwarza tamtą historię: – Zawada pewnie powiedział, żeby milczeli, bo on to musiał sprzedać jako sukces. Co im tam nagadał? Że dla Polski? Kto wie. Obraził się Maciek głównie na Zawadę. To była zadra. A jak on się na kogoś uparł, to nie było zmiłuj się.

Czy czuł też jakąś zadrę do Lwowa? Ten ostatni zaprzecza, przypominając, że Berbeka był dwa razy na organizowanych przez niego spotkaniach miłośników pisma „Góry i Alpinizm”. Ewa Berbeka pamięta spotkanie środowiskowe w Zakopanem, na które poszła sama, bo jej mąż był akurat w górach.

– Podeszłam do Alka, przedstawiłam się i powiedziałam: „Dziękuję, że zostałeś

i trzymałeś dla niego tę wodę”. Lwow się wtedy bardzo zdziwił.

Ewa Berbeka przyznaje, że jej mąż z powodu tamtej sytuacji z Broad Peaku bardzo cierpiał: – To byli przecież wszystko jego koledzy. Powiedział, że nigdy w życiu z tymi ludźmi nigdzie nie pojedzie.

Maciej Berbeka podtrzymywany przez pakistańskich tragarzy

Do tamtej historii też niechętnie wracał, zarówno w rozmowach z partnerami wspinaczkowymi, jak i z synami. O tym, jak bardzo gorzka była dla niego ta pigułka – i w sensie górskim, i ludzkim – świadczy zachowany w szufladzie u Berbeków list ze słowami otuchy z 9 maja 1988 r. Napisała go pierwsza zdobywczyni Broad Peaku, Krystyna Palmowska: Gdyby się jednak okazało, że do szczytu nie dotarłeś – to i tak Twój samotny wyczyn pozostanie wyczynem największym – i Twoim, i całej wyprawy. Pozostanie faktem, że dotarłeś najwyżej, co najwyżej o kilka metrów wysokości od szczytu, i że osiągnąłeś jeszcze więcej – bo szczęśliwie wróciłeś z sytuacji, z której często się nie wraca. […] Zdaję sobie sprawę z tego, jak

trudna jest Twoja sytuacja i jakim presjom podlegasz. W ostatecznym rozrachunku sprawa Broad Peaku jest tylko Twoją sprawą, ani sprawą narodową, ani wyprawy, ani Twojego klubu, ani niczyją inną.

Reperkusje tamtej wyprawy i wejścia na przedwierzchołek Broad Peaku w 1988 r. są drugim z trzech najważniejszych przełomów w górskim życiorysie urodzonego 17 października 1954 r. w Zakopanem Macieja Berbeki. Tym trzecim będzie decyzja o powrocie na ten szczyt zimą 2013.

Pierwszy i najważniejszy ma miejsce bardzo wcześnie. W jednym z wywiadów powie, że wyssał góry z mlekiem matki – Elżbieta była narciarką – ale większy wpływ na rozwój pasji syna ma ojciec, Krzysztof, wybitny taternik, alpinista, przewodnik tatrzański i ratownik górski.

Krzysztof Berbeka przychodzi na świat w Pińsku, lata szkolne spędza u matki w Mszanie Dolnej, gdzie poznaje otaczające miejscowość Gorce i Beskid Wyspowy.

Choć wspinać zaczyna się dopiero w wieku 21 lat, szybko dołącza do polskiej czołówki. Do grona jego kolegów należy najwybitniejszy wspinacz tamtych czasów, Jan Długosz. Krzysztof ma na swoim koncie wyprawy w Alpy, na przełomie lat 50. i 60. jeździ też w trudno dostępne wówczas dla Polaków góry Kaukaz i Hindukusz. 27 sierpnia 1960 r. wejściem na leżący w tych ostatnich Noszak, najwyższy szczyt Afganistanu, ustanawia (razem ze Stanisławem Bielem, Jerzym Krajskim, Stanisławem Kulińskim, Janem Mostowskim, Zbigniewem Rubinowskim i Stanisławem Zierhofferem) niepobity przez kolejnych 11 lat wysokościowy rekord Polski – 7492 m n.p.m.

W 1957 r. uczestniczy w głośnej akcji ratunkowej na Eigerze. Na legendarnej północnej ścianie alpejskiego olbrzyma ginie wtedy dwóch Niemców i dwóch Włochów. Do akcji ruszają między innymi uczestniczący w obozie wspinaczkowym w Grindelwaldzie polscy alpiniści, którzy pomagają ratować innego Włocha, Emilio Cortiego.

W Alpach trwa jeszcze epoka pionierskich wspinaczek sportowych, niektóre ściany pokonywane są po raz pierwszy, wytyczane są nowe drogi, podejmowane próby pierwszych zimowych przejść. Krzysztofowi Berbece partneruje Jerzy Hajdukiewicz – lekarz w TOPR-ze, alpinista z ogromnym doświadczeniem, zdobywca wszystkich szczytów czterotysięcznych w Alpach i uczestnik pionierskich wypraw na ośmiotysięczne Dhaulagiri. Zainteresowanie obu pada na masywną 1300-metrową, śnieżnolodową północną ścianę Dent d’Hérens w Alpach Walijskich, trudny, liczący 4171 m wysokości szczyt przytłoczony nieco sylwetką bardziej spektakularnego sąsiada – Matterhornu.

Ta ściana to koszmar alpinisty: stroma, w połowie przecięta na niemal całej

szerokości ogromną barierą seraków, wiszących gigantycznych bloków lodowych, które mogą w każdej chwili odpaść. Berbeka i Hajdukiewicz dołączają do międzynarodowej ekipy alpinistów i wspólnie podejmują wyzwanie. Przejście północnej ściany Dent d’Hérens w marcu 1964 r. zajmuje siedmiu wspinaczom cztery dni i kosztuje trzy biwaki w ścianie oraz czwarty w grani szczytowej po przejściu drogi i zdobyciu szczytu.

Rano Berbeka z Hajdukiewiczem schodzą granią. Krzysztof związany liną z Hajdukiewiczem przewraca się, pociągając za sobą partnera. Przelatują przez kilkumetrowy próg, zsuwają się jeszcze 200 m stokiem, by wylądować w poduszce nawianego śniegu. Obaj doznają złamań – Berbeka obu kości lewego podudzia i prawej kostki skokowej. Dwójka niemieckich alpinistów i trójka towarzyszących Polakom Szwajcarów dociera do poszkodowanych dopiero po ponad godzinie. Część ratowników zostaje przy Berbece i Hajdukiewiczu, pozostali ruszają w dół: mają powiadomić o wypadku służby ratownicze. Te docierają dopiero po czterech dniach.

Alpiniści oczekują na wyrąbanej w lodzie półce jedynie w śpiworach, bez gazu i prowiantu. Decyzja o pozostaniu przy rannych Polakach będzie kosztowała Szwajcara Dietera Naefa rozległe odmrożenia, skutkujące amputacją obu podudzi.

Hajdukiewicz wychodzi z obrażeń i po miesiącu wraca do kraju. Berbeka trafia do kliniki w Zurychu, gdzie 1 kwietnia 1964 r. umiera. Według rozpoznania sekcyjnego, przyczyn było kilka: masywny tłuszczowy zator płuc, mnogie enterokokowe zawały wątroby, śledziony i nerek, odmrożenia II i III stopnia obu stóp – wspomni w „Tygodniku Podhalańskim” Apoloniusz Rajwa, towarzysz jaskiniowych wypraw Krzysztofa Berbeki i znany dziennikarz górski.

Synowie Krzysztofa, Maciej i Jacek, mają wówczas odpowiednio dziewięć i pięć lat.

W wywiadzie przeprowadzonym w 1997 r. przez Edwarda Miszczaka do jego telewizyjnego cyklu Ludzie w drodze Maciek przywołuje zachowaną w pamięci scenę ostatniego pożegnania z ojcem: – Wieczorem w przededniu wyjazdu wsadziłem mu paczuszkę cukierków – landrynki to były – do jego bagażu.

Przyjaciele Krzysztofa z Klubu Wysokogórskiego tworzą fundusz jego imienia, by wspomóc Elżbietę i jej synów. Mit ojca wpłynie na kształtowanie charakterów i pasji chłopców.

Przygodę z górami zaczynają już w podstawówce – od uprawiania narciarstwa alpejskiego. Jeżdżą w różnych klubach, spotykają się na zawodach. Mama zachęca ich do bliższego sobie i bezpieczniejszego sportu.

Jednak Maciek zaczyna uciekać w góry. Po latach w jednym z nielicznych wywiadów, w których powracał pamięcią do naznaczonego tragedią dzieciństwa, powie: – Znałem przyjaciół ojca. Dużo mówili o górach. Rosłem w tej atmosferze. Po jego

śmierci nie przestraszyłem się wspinaczki. Przeciwnie. Chciałem przeżyć, co on przeżył, być w miejscach, w których on był [15].

Zanim zacznie pokonywać tatrzańskie ściany, chodzi po jaskiniach. Wyprawia się do nich z kuzynem Edwardem Ochotnickim. Dużo czasu spędza też w Dolinie Chochołowskiej, gdzie pracuje stryj, Ryszard Berbeka. Brat ojca jest także przewodnikiem tatrzańskim, ratownikiem i dobrze zapowiadającym się alpinistą, mającym między innymi na koncie – wraz z partnerami – pierwsze powtórzenie drogi Bonattiego na słynnej północnej ścianie Matterhornu. W trudnym okresie dojrzewania zastępuje Maćkowi ojca, inspiruje górami, wpaja obowiązujące w nich zasady. Później – już w czasie, gdy Maciek ma pierwszego wspinaczkowego partnera – wyjeżdża do Stanów.

Od wczesnego dzieciństwa Maciej spędza czas ze swym późniejszym partnerem w taternictwie, Ryśkiem Gajewskim. Obaj mają ojców toprowców, a matki spotykają się już, wożąc ich jeszcze w wózkach. W wieku sześciu lat są razem na kolonii we Fromborku. Potem razem chodzą do szkoły i klasy, płaczą – jak wspomni po latach Gajewski – na obozach harcerskich, bo jako najmłodszym często się im obrywa.

Jeżdżą też na rowerach huragan, które następnie zamieniają na motory. Maćkowi mama kupuje wueskę, która osiąga maksymalnie 78 km/h. Czy i tym razem po to, by odciągnąć syna od gór?

Jeśli tak, to udaje się to nie na długo. W 1970 r., kiedy Maciej ma szesnaście lat, wspinają się z Ryśkiem Środkowym Żebrem na Skrajny Granat i Filarem Świnicy – drogi wówczas dość trudne, choć dzisiaj rozpoczynają nimi przygodę z tatrzańskim wspinaniem adepci kursów taternickich. Maciej i Ryszard taternickiego rzemiosła uczą się sami. Rysiek ma lepszy sprzęt, bo korzysta z używanego na co dzień przez ojca, Maciek podbiera z domu plecak z Noszaka, stare liny i haki, które mama trzyma jako pamiątkę po mężu. Młotek wspinaczkowy, potem także liny, uprzęże i haki przez pierwsze dwa lata trzyma u Ryśka, aby sekret wspólnych eskapad się nie wydał.

Z czasem zresztą matka pogodzi się z pasją syna.

Zaczynają próbować sił zimą. Na pierwszy ogień idzie Żleb Staniszewskiego na Granatach.

– Przygoda, że rany boskie. Skończyliśmy chyba o dziesiątej w nocy. Przy świetle księżyca – wspomina Ryszard Gajewski.

Wkrótce razem pokonują trudny Komin Węgrzynowicza na Żabiej Turni Mięguszowieckiej, zaliczając jedno z pierwszych jednodniowych przejść. Zamiast pochwał i gratulacji od doświadczonych taterników dostają za ten wyczyn… naganę.

Mają przecież ledwie po 17 lat, a uprawnienia do wspinaczki zimowej przysługiwały wówczas tylko pełnoletnim.

Wytyczają też zimą nową drogę Berbeka-Gajewski-Machnik na Zadniej Baszcie na

Słowacji. Z towarzyszącym im Andrzejem Machnikiem, pseudonim „Młody”, wiąże się humorystyczna historia. Kiedy we trójkę idą pod Grań Baszt, Machnik stwierdza, że boli go żołądek. Zawracają.

– Poszliśmy na piwo bez „Młodego”, który leżał chory – opowiada Gajewski. – A Maciek chodził koło niego i powtarzał w nieskończoność po słowacku: Mlady chlapec uviedel cestu a se posral[16] . To był ten jego humor sytuacyjny.

Gajewski twierdzi jednak, że Berbeka nie był nigdy wybitnym wspinaczem skalnym.

– Był za to wytrzymały – mówi. – Zima to było jego królestwo, miał wszystkie cechy, które predysponowały go do bycia wysokościowcem. Jego droga prowadzi więc w sposób naturalny w góry wysokie.

Ale na górach jego świat się nie kończy. Maciej Krupa, zakopiański kolega Berbeki, przewodnik tatrzański, dziennikarz, mówi: – Z obserwacji środowiska widać, że są tacy, którzy niemalże nie mają życia poza górami, one są ich głównym motorem działania i sensem istnienia, a są tacy, którzy jakoś sobie poza nimi organizują życie. Maciek bez wątpienia należał do tej drugiej kategorii. Miał światy poza górami.

Życiorys Macieja Berbeki wpisuje się w typowy dla przedwojennych i powojennych taterników młodopolski etos inteligencki i artystyczny. Od czasów pionierów taternictwa pasję górskiej włóczęgi i wspinaczki kultywują w znakomitej mierze ludzie nauki, kultury i sztuki. Tą drogą podążali między innymi ekonomista i obrońca przyrody tatrzańskiej Jan Gwalbert Pawlikowski, poeta Adam Asnyk, kompozytor Mieczysław Karłowicz, malarz Rafał Malczewski, filozof i pisarz Jerzy Żuławski, jego syn muzykolog Wawrzyniec oraz dziesiątki innych.

Michał Jagiełło, były naczelnik TOPR-u, sam zresztą poeta i pisarz, w rozmowie przeprowadzonej na 100-lecie organizacji postulował rozszerzenie określenia „artyści” w odniesieniu do tego etosu o „osobowości artystyczne”. Wielu bowiem górali, ludzi Pogotowia i taterników, to samorodni malarze, rzeźbiarze, fotografowie, ludzie obdarzeni wysoką wrażliwością i twórczym genem. W wywiadzie dla „Tygodnika Powszechnego” w 2009 r. Jagiełło mówił: – Już sama wspinaczka jest twórcza – od zaplanowania przez przeprowadzenie i zejście. Także akcja ratunkowa jest bardzo swoistym, ale jednak aktem twórczym.

Artyzm oznacza tu niesamowitą odpowiedzialność za siebie i za ratowanego. Najpierw za siebie – tak mnie uczyli jeszcze ci, którzy składali przyrzeczenie na ręce Zaruskiego [17].

Równolegle z pielęgnowaną od 1969 r. pasją taternika i powołaniem ratownika – przysięgę w TOPR-ze składa dzień po swoich 25. urodzinach – dojrzewa osobowość

artystyczna Macieja Berbeki. Po ukończeniu podstawówki idzie do Liceum Sztuk Plastycznych im. Antoniego Kenara. Talent dostrzega w chłopcu jego wujek, czołowy zakopiański malarz i rysownik, a także pedagog w „Kenarze”, Arkadiusz Waloch. Po latach Waloch wspomni tamten okres podczas wieczoru pamięci Berbeki w Zakopanem: – Czuł, że w jednej szkole uczeń i nauczyciel spokrewnieni to sprawa dyskomfortowa. Znalazł jednak na to sposób: był najlepszym uczniem w każdej klasie.

I jako najlepszy poszedł bez egzaminu wstępnego na formy przemysłowe do krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych.

Na gdańskiej ASP studiuje trzy lat młodsza Ewa Dyakowska. Poznają się jednak w górach. Choć Berbeka będzie zawsze wspominał, że spotkali się pod Reglami, można śmiało powiedzieć, że połączyła ich artystyczna wrażliwość, a nie góry. No i swaci. Mama Ewy i przewodnicy, koledzy Macieja, postanawiają połączyć ze sobą dwoje artystów. Jest styczeń 1980 r. Już w grudniu tego roku rodzi się ich pierwszy syn, Krzysiu.

Tuż po studiach Maciej Berbeka zaczyna pracę w „Kenarze”. Uczy stolarstwa i projektowania mebli. W domu Berbeków jest zdjęcie, na którym siedzi na meblach wyplecionych przez swoich uczniów.

– Lubił młodzież i projektowanie – wspomina jego żona.

Od samego początku pracują też razem. Przygotowują wystawy dla Tatrzańskiego Parku Narodowego i Muzeum Tatrzańskiego. Ostatnim wspólnym dziełem małżonków jest wnętrze „Tischenrówki” – Domu Pamięci ks. prof. Józefa Tischnera w Łopusznej. Pracę zaproponował im Łukasz Tischner, bratanek księdza.

– Rodzina Tischnerów postanowiła zaangażować kogoś z zewnątrz – mówi Ewa Berbeka. – Kogoś, kto z mniejszymi emocjami przystąpi do wyboru materiałów, zdjęć, pamiątek po księdzu profesorze. To były proste zabiegi: góralski chodnik, oryginalne biurko, maszyna do pisania. Maciek trafił do jakiegoś zakrystiana czy organisty, który powiedział: „A, bo na tej ławie to Tischner siedział”. To my tę ławę do środka, żeby meble były. No i książki, książki, książki.

Barbara Tischnerowa, mama Łukasza, a bratowa księdza Tischnera, widząc po raz pierwszy to wnętrze, stwierdziła: „Józiu tu jest”.

Kiedy w 1988 r. planowano głośny pogrzeb Witkacego, Ewa wpadła na pomysł zawieszenia na drodze konduktu czarnych chorągwi. Szyje je, dodając ręczne napisy „Witkacy”, a Maciej czuwa nad zbrojeniem – chorągwie trzeba przymocować na słupach tak, by nie zwiał ich halny. Podczas instalowania chorągwi do Berbeki podjeżdża bryczką góral.

– Panie, a coz to bedzie?

– Będą chować Witkacego.

– E, tego waryjota?

Autor Wariata i zakonnicy odegrał zresztą ważną rolę we wspólnym życiu Berbeków.

Ewa w ramach dyplomu w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Gdańsku w 1982 r. przygotowała plakaty do wyimaginowanych przedstawień według Witkacego. Po obronie prace te zawisły w witrynach Starego Teatru w Krakowie.

Dostrzegł je przypadkiem Andrzej Dziuk, młody reżyser, i zapamiętał nazwisko Ewy. Po jakimś czasie zadzwonił i zaproponował jej stworzenie oprawy graficznej organizowanych przez siebie I Zakopiańskich Prezentacji Artystycznych, które miały uświetnić stulecie urodzin Witkacego (1985). Nad oprawą pracują razem z Maciejem.

Znak graficzny, plakaty, koperty, zaproszenia. Ona leży w ciąży z drugim synem Stasiem, on drukuje i montuje. Później, gdy Ewa została scenografem i plastykiem założonego przez Dziuka w Zakopanem Teatru Witkacego, Maciek wielokrotnie pomagał jej w pracy.

– Ewa Dyakowska-Berbeka jest najpiękniejszym łącznikiem pomiędzy tym, co artystyczne, a tym, co naturalne, czyli pomiędzy teatrem a górami – mówił nam Dziuk w rozmowie o historii Teatru Witkacego w styczniu 2013 r. – To osoba Maćka Berbeki, jego zdobywanie ośmiotysięczników miały ogromny wpływ na Ewę, a poprzez Ewę na nas.

W książce Barbary Świąder W metafizycznej dziurze, mówiącej o Teatrze Witkacego słowami jego twórców, aktorów i pracowników, rozwinął tę myśl: – Trudno jest mówić o miłości do gór, ponieważ zawsze się trąci albo o patos, albo o banał.

Najlepszym wyrazem relacji z górami jest modlitwa. Modlitwa, a jeszcze lepiej cisza…

Od początku istnienia Teatru Witkacego mam przyjemność współpracować z Maćkiem Berbeką – on jest dla mnie przykładem człowieka, który prawdziwie umiłował góry… Znając go, wiem, że reszta jest milczeniem. To jest facet, którego podziwiam – człowiek gór. Cichy, pokorny. Góry nie znoszą gadulstwa.

Teatr nie jest jednak żywiołem Macieja Berbeki. Nie ma czasu poświęcić się sztuce w pełni. W „Kenarze” też uczy tylko przez dziewięć lat. W pewnym momencie słyszy: albo – albo.

– To coś, czego nigdy nie usłyszał ode mnie – przyznaje Ewa. Jedynym uczuciem, które jest w stanie wytrzymać próbę miłości do gór, jest małżeństwo z Ewą. Gdy się poznają, on już jest zaangażowanym alpinistą i początkującym himalaistą. Jeździ na wyprawy w Kaukaz i Pamir, na Pik Komunizma.

W 1979 r. uczestniczy w zakopiańskiej wyprawie na położony w Nepalu jeden z najwyższych niezdobytych wówczas himalajskich szczytów, liczący 7871 m n.p.m.

Peak 29 (Ngadi Chuli). Szczytu wprawdzie nie osiąga – po raz pierwszy odmraża w górach wysokich nogi i lekarz wyprawy Lech Korniszewski decyduje, że Maciej nie może wziąć udziału w ataku szczytowym – ale dużym zaangażowaniem w trudne poręczowanie przyczynia się do sukcesu wyprawy. Na wierzchołek wchodzą jego przyjaciele: Ryszard Gajewski i Maciej Pawlikowski.

Zakopiańską wyprawą kieruje bardzo już wówczas doświadczony Ryszard Szafirski. Gdy przybył do Zakopanego z Zagłębia, zastał ledwie istniejące środowisko górskie pod Tatrami. W Polsce dominowały kluby wielkomiejskie: warszawski, poznański, wrocławski i śląski. Szafirski zaczyna tworzyć struktury KW Zakopane i w 1974 r. zostaje jego pierwszym prezesem. Kiedy po dwunastu latach uda się na emigrację, na czele Klubu, na kolejne cztery lata, stanie Maciej Berbeka.

Młodszych kolegów pomagających mu w tworzeniu klubu Szafirski nazywał „Maćkami”. Oprócz prawdziwych Maćków – Berbeki i Pawlikowskiego – do tej grupy zaliczał między innymi Ryszarda Gajewskiego, Bogusława Probulskiego, Piotra Malinowskiego, Włodzimierza Stoińskiego i innych. Traktował ich niczym adoptowanych synów. Do dziś mówi o nich „moi chłopcy”.

Po powrocie spod Peaku 29 Szafirski udaje się do zaprzyjaźnionej knajpki w Katmandu, prowadzonej przez dwie siostry Tybetanki.

– Zakamuflowałem w kasie wyprawowej jeszcze trochę pieniędzy. Powiedziałem, że jak tu przyjdą moi chłopcy, mają carte blanche, a ja potem zapłacę – wspominał Szafirski na zakopiańskich Spotkaniach z Filmem Górskim. – Któregoś wieczoru leżę już w łóżku i nagle słyszę śpiew: „Kielisecku mój kochany…”. Moi chłopcy wracali.

Wychodzę i co widzę: Maciek Berbeka prowadzi świętą hinduską krowę, a przez krowę przerzucony jest Pawlikowski. Zmierzają do hotelu na zasłużony odpoczynek.

Było co świętować. Klub Wysokogórski w Zakopanem staje się na przełomie lat 70. i 80. potęgą. Gdy Berbeka kończy studia, poznaje Ewę i leczy odmrożone na Peaku 29 nogi, a aż sześciu jego klubowych kolegów bierze udział w zimowej wyprawie Andrzeja Zawady, która w 1980 r. dokonuje pierwszego o tej porze roku wejścia na Mount Everest.

Rok później znów jest z zakopiańczykami w Nepalu. Ich celem jest poprowadzenie nowej drogi środkowym filarem południowej ściany Annapurny, jednej z najtrudniejszych i najbardziej niebezpiecznych spośród wszystkich wielkich ścian himalajskich, pokonanej po raz pierwszy zaledwie 11 lat wcześniej przez brytyjską wyprawę pod kierownictwem Chrisa Bonningtona. Liczący około 2500 m filar jest jednym z czołowych „problemów” sportowych w najwyższych górach świata.

Wyprawa ciągnie się w nieskończoność, po 45 dniach siedzenia w bazie i mozolnej pracy w ścianie, niektórzy wspinacze nie mają już nawet ochoty na atak szczytowy.

Otwiera się szansa dla tych, którzy mają największą determinację.

Maciej Berbeka rozwija poręczówki na południowej ścianie Annapurny

– Kiedy Maciek z Bogusławem Probulskim kiblowali pod szczytem Annapurny, ja siedziałem w bazie z radiotelefonem przy uchu i nie mogłem oka zmrużyć. Godzinami nasłuchiwałem, co się tam dzieje – wspominał Szafirski. – Wiedziałem, że mogę wydać rozkaz: wracać! Ale z drugiej strony myślałem: tak są blisko, tyle się napracowali.

I oni, i my wszyscy. Wytrzymałem nerwowo i to zaowocowało.

23 maja 1981 r., pokonując podszczytowe trudności, o godz. 17.30 docierają na wierzchołek środkowy Annapurny (8051 m n.p.m.). Późna pora uniemożliwia kontynuowanie przejścia granią do wyższego zaledwie o 40 m głównego wierzchołka.

Dlatego ich nazwisk próżno dziś szukać na liście zdobywców budzącego respekt szczytu. Nader często zdarza się, że himalaiści pokonujący trudną ścianę kończą drogę na grani szczytowej: wysiłek jest tak duży, że w finale nie starcza już sił ani czasu na dotarcie na główny wierzchołek. A czasem niebezpieczeństwa, jakimi grozi przejście szczytowej grani, okazują się zbyt wielkie.

Bywa, że właśnie te drogi są zaliczane do największych osiągnięć himalaizmu. Jest tak z przejściem wschodniej ściany Dhaulagiri, które zespół w składzie Wojtek Kurtyka, Ludwik Wilczyński, Alex McIntyre i René Ghilini ukończył na jej krańcu na 7700 m. Po kilku dniach w bazie weszli na szczyt ośmiotysięcznika już normalną drogą. Jeszcze większym uznaniem w międzynarodowym środowisku alpinistycznym cieszy się, niezwieńczone wejściem na wierzchołek Gaszerbruma IV, pokonanie jego owianej legendą Świetlistej Ściany przez Kurtykę i Roberta Schauera.

To samo dotyczy drogi zakopiańczyków na Annapurnę, uznawanej za jedno z największych polskich osiągnięć sportowych w górach najwyższych. Ponieważ w czasie trwania akcji górskiej w Rzymie dochodzi do zamachu na Ojca Świętego, nadają nazwę „droga Jana Pawła II”. Szafirski w obozie III osobiście wmurowuje medal, który jeden z uczestników wyprawy przywiózł od Papieża. Największym osiągnięciem ekspedycji jest jednak to, że wszyscy jej uczestnicy cało i zdrowo wracają do Polski. Berbeka wie, że ma do kogo wracać.

Dowodzi tego rok później, gdy w 1982 r., w samym środku stanu wojennego, wraz z zakopiańskimi kolegami jedzie na kameralną wyprawę na Alaskę w rejon McKinleya.

Nowy świat, nowe możliwości w kontraście z ciasną, szarą, w dodatku spowitą mgłą niepewności Polską, zaczynają kusić wspinaczy już po lądowaniu w Montrealu. Wśród nich jest Ryszard Szafirski.

– Kupionym samochodem jechaliśmy przez Kanadę, a to duży kraj, parę tysięcy kilometrów z Atlantyku nad Pacyfik. Zaczęliśmy się zastanawiać, czy wracać do kraju,

czy raczej zostać, bo różne wieści docierały – wspominał podczas zakopiańskiego spotkania. – Trzech z nas zdecydowało, że zostaniemy. Na jak długo, nie wiedzieliśmy.

Ja planowałem na rok. Odpoczniemy trochę od tego całego bałaganu i od tych wszystkich historii, które tu zostawiliśmy za sobą.

Do „tych historii” w przypadku Szafirskiego należy zorganizowanie wiosną 1982 r.

– wraz z Jackiem Jaworskim i Januszem Hierzykiem – tatrzańskiego obozu szkoleniowego dla funkcjonariuszy ZOMO, w tajnym celu pozyskania informacji na temat pacyfikacji kopalni Wujek. Podstęp się udał i powstał raport taterników, sporządzony ręcznie w trzech egzemplarzach, który miał trafić do przywódców Solidarności. Niestety, wszystkie egzemplarze zaginęły lub zostały zniszczone, a prawdziwe intencje Szafirskiego i jego kolegów przez lata pozostały w środowisku nieznane. Taterników dotknął ostracyzm – większość kolegów pracę z zomowcami odpowiedzialnymi za największą zbrodnię okresu stanu wojennego uznała za zdradę.

Emigracja była więc w przypadku Szafirskiego raczej ucieczką i smutną koniecznością niż poszukiwaniem szansy na lepsze życie.

– Jedyny Maciek stwierdził: „Słuchajcie, chłopaki, mnie nie wpisujcie w to, ja wracam do domu. Zostawiłem dziecko dwuletnie i żonę w ciąży” – wspominał Szafirski, nestor polskiego himalaizmu, który do dziś mieszka w Kanadzie.

Za oceanem pozostają też dwaj koledzy Macieja Berbeki. Wśród nich jeden z najlepszych i najszybszych wspinaczy tamtych czasów, autor rekordowego do dziś, trzydniowego, solowego przejścia grani głównej Tatr i współautor zimowego rekordu na niej, Krzysztof Żurek.

– Maciek twierdził, że oni od początku wiedzieli, że zostaną – wspomina Ewa Berbeka. – Sam też dostał pracę przy obróbce drewna. Robił podesty i ogrodzenia na jakiejś farmie. Wszyscy chcieli mu pomóc. Powiedział, że nie jest w stanie sobie tego wyobrazić: jest ocean, nie ma Tatr, nie ma rodziny. Tutaj było ciężko, ale to nas wszystkich scaliło. Wrócił, przywiózł pieniądze, dzięki którym wyremontowaliśmy stryszek. Był też po powrocie regularnie ciągany przez wiadome służby. Jeden pan czekał codziennie pod szkołą.

Lata 80., zwane złotą erą polskiego himalaizmu, stają się dla Berbeki czasem największych górskich sukcesów. Ponad trzy lata po zdobyciu przez Polaków zimą Everestu pozostałe ośmiotysięczniki nie mają ciągle pierwszych zimowych wejść.

Zakopiańczycy, którzy dobrze znają już część Himalajów położoną w środkowym Nepalu, zaczynają interesować się Manaslu (8156 m n.p.m.). Pierwszy odcinek drogi tyrolskiej, poprowadzonej na ten ośmiotysięcznik przez Reinholda Messnera, pokonują już w 1979 r., wspinając się na położony tuż obok Peak 29.

W sezonie 1983/1984 ich ambicje są jeszcze większe: chcą dokonać pierwszego

zimowego wejścia nową drogą przez północno-zachodnią ścianę. Turnia Messnera, przez którą prowadzą dolne partie drogi jest krucha: z góry lecą bloki skalne, bokiem – lawiny seraków. Aby zmniejszyć ryzyko przecięcia lin przez spadające kamienie, zakładają podwójne poręczówki.

Na wyprawie jest Stanisław Jaworski, filmowiec, który ma autorski pomysł na film pod roboczym tytułem Narkotyk. Pierwsze sceny w Katmandu kręci w miejscach, gdzie pali się haszysz, zażywa inne substancje. Jako kontrapunkt chce pokazać inny „narkotyk” – góry. Niestety, już na początku wyprawy Jaworski płaci najwyższą cenę za jego skosztowanie. Podczas zejścia ze wspomnianej turni popełnia błąd, wpinając się do jednej tylko żyły, starej w dodatku liny poręczowej, która pod jego ciężarem pęka.

Jaworski spada 120 m, ginąc na miejscu.

Berbeka, który był wcześniej zachwycony pomysłem filmowca i dużo z nim rozmawiał, bardzo przeżywa tragedię. Gdy himalaiści przenoszą ciało kolegi w dół na lodowiec, schodzi wraz z Pawlikowskim niżej do doliny.

– To było bardzo trudne, znaleźć odpowiednie drzewo, mając małą piłę i siekierkę – opowiadał podczas spotkania w Zakopanem Korniszewski. – Ale to był cały Maciek, poszedł i pięknie zrobił krzyż w stylu zakopiańskim.

Tragiczne wydarzenie nie przerywa wyprawy, skłania jednak do rezygnacji z pierwotnego planu i kieruje siły na drogę tyrolską. Na rozległym plateau podszczytowym znaczą drogę traserami – bambusowymi tyczkami z czerwonymi w tym wypadku chorągiewkami, które mogą w razie mgły czy osłabienia widoczności pomóc odnaleźć zejście, a nawet uratować życie. W tyle głowy mają przypadek dwóch Tyrolczyków, którzy zginęli, gubiąc szlak zejścia w zamieci śnieżnej.

Akcję szczytową prowadzą Berbeka z Gajewskim. Obóz IV na wysokości 7750 m rozbijają już w huraganowym wietrze. Nocą we wnętrzu namiotu Turnia II temperatura wynosi −34°C – ówczesne śpiwory przy takim zimnie nie dawały nawet pozorów komfortu. Tracą czucie w stopach, próbują je przywracać po parominutowych drzemkach. Mimo to jeszcze przed świtem wyruszają w górę.

Najpierw osobno, Gajewski z przodu, Berbeka w zasięgu wzroku za nim. Potem, w trudniejszym terenie, w ostatnich metrach kopuły szczytowej już razem. Gajewski powie później w jednym z wywiadów o stylu zdobywania himalajskich szczytów przez Berbekę: – Miał specyficzną właściwość. Jak szliśmy na dole, zostawał z tyłu, a my darliśmy w górę. Ale im wyżej, on dalej utrzymywał to swoje tempo, a my szliśmy coraz wolniej.

Na wysokości 7500–8000 m był bardzo mocny. On zdychał na dole, my na górze.

12 stycznia 1984 r. pogoda jest słoneczna, widoczność dobra, ale – co widać po polskiej fladze trzymanej kurczowo oburącz przez jednego z nich na wierzchołku – bardzo mocno wieje. Maciej Berbeka i Ryszard Gajewski osiągają Manaslu zimą jako pierwsi ludzie. Jest to zarazem pierwsze polskie wejście na ten szczyt.

Walka z wiatrem i temperaturą podczas zejścia okazuje się po raz kolejny „sztuką cierpienia”. Wiatr wiejący w oczy sprawia, że tylko dzięki goglom daje się iść za tropem zatkniętych w śniegu

Maćkowie Berbeka i Pawlikowski podczas zimowej wyprawy na Czo Oju

traserów. Choć ówczesne gogle chroniły właściwie tylko przed grudkami lodu, smagającymi twarz siłą wiatru, między „szybkami” wiało okrutnie.

W gorszej kondycji jest tym razem Gajewski. Niemal 30 lat później w wywiadach będzie raczej umniejszał trudność i ryzyko zimowego himalaizmu. Z drugiej strony trudno powiedzieć, jak skończyłoby się jego zejście ze szczytu, gdyby nie towarzystwo i pomoc Berbeki.

– Miałem odmrożenia. Musiałem co rusz rozcierać ręce, nie mogłem używać czekana. Zbliżała się noc, a Maciek na mnie czekał. Nawet nie miałem mu specjalnie za co dziękować. To było normalne – mówi Gajewski.

Cel zdobycia ośmiotysięcznika zimą i zarazem nową drogą, stawiany przez zakopiańską wyprawę na Manaslu w 1984 r., został zrealizowany na innym szczycie rok później. Polsko-kanadyjska ekspedycja wyrusza w 1985 r. na Czo Oju (8201 m n.p.m.), leżący na pograniczu Nepalu i będącego pod chińską okupacją Tybetu ośmiotysięcznik. Jest to jeden z najłatwiejszych celów wypraw himalajskich, dla wielu pierwsza poważna próba wysokościowa. Dziś, jeśli tylko sytuacja polityczna umożliwia działalność górską w tym rejonie, ustawiają się pod nim liczne namioty wypraw komercyjnych. Droga normalna na wierzchołek prowadzi od chińskiej strony, zachodnią granią i ścianą, a raczej jej umiarkowanie stromymi śnieżnymi stokami, czyli szlakiem, którym osiągnął wierzchołek Czo Oju w 1954 r. Austriak Herbert Tichy wraz z towarzyszami.

Trzydzieści lat później szczyt nie ma jeszcze pierwszego polskiego wejścia. Andrzej Zawada, kierownik polsko-kanadyjskiej wyprawy, za cel ekspedycji obiera przecinający prawie trzykilometrową ścianę i niezdobyty południowo-wschodni filar, technicznie trudniejszy, ale za to relatywnie bezpieczniejszy. Berbeka i Pawlikowski są tym razem jedynymi zakopiańczykami uczestniczącymi w wyprawie.

Szybko okażą się „przodownikami pracy” w najtrudniejszej części drogi – do leżącego na około 6700 m obozu III, który stanie dopiero po miesiącu działań.

Odtąd wszystko idzie znacznie szybciej. 12 lutego 1985 r. jest niemal bezchmurnie: postępy wspinaczy można obserwować przez lornetkę z leżącej na morenie lodowca bazy. Widać też i złe znaki: białe pióropusze nad szczytową granią wiele mówią o walce z huraganem, którą toczą wspinacze. Wczesnym popołudniem radiotelefon skrzypi klasycznym „halo baza”, zagłuszanym przez podmuchy wiatru. Zawada pyta Maćków, czy są na szczycie. Odpowiedź: „Nie wiem, nie wiem, ale wyżej już nie można!” przejdzie do historii polskiego himalaizmu. Maciej Berbeka i Maciej Pawlikowski dokonują pierwszego zimowego wejścia na Czo Oju. Kilka dni później, 15 lutego 1985 r., drugiego wejścia dokonują podążający ich drogą Andrzej Heinrich i Jerzy Kukuczka.

Warta przytoczenia jest też anegdota z bazy. Tu zimowe życie jest bardziej sztuką cierpliwości niż cierpienia: składa się z wielu dni czekania na lepszą pogodę, a przyniesiony z dołu alkohol dość szybko się kończy.

W zaawansowanej już fazie wyprawy na Czo Oju, dwóch Maćków postanawia skosztować znalezionego w bazowej apteczce spirytusu, który oznakowany jest – po polsku i angielsku – jako trucizna. Pawlikowski i Berbeka szybko jednak uznają, że zakamuflowano tak polski spirytus spożywczy dla ochrony przed szybkim wypiciem.

Ku przerażeniu kanadyjskiego lekarza, starym góralskim sposobem robią z niego litr i ćwiartkę przepalanki. Berbeka opowiedział tę historię Januszowi Kurczabowi: Z Maćkiem podjęliśmy jedynie słuszną decyzję […] zasiedliśmy jak Polak z Polakiem i wypiliśmy to w jeden wieczór. Nadeszła pora łączności z Andrzejem Zawadą, który był wtedy w obozie III.

Yves Téssier z przerażeniem poinformował Lidera, że na wysokości 5200 m dwójka jego wspinaczy truje się jakąś trucizną, którą sobie sami przygotowali, palili cukier, odprawiali różne gusła nad tym, a teraz piją to i są coraz bardziej weseli. Zawada zadał tylko jedno pytanie.

– Kto pije?

Yves odpowiedział, że Berbeka i Pawlikowski.

– Aaa, to nic im nie będzie [18] .

Berbeka, mimo spokojnego usposobienia, znany był z poczucia humoru.

Uczestnikiem wyprawy na Annapurnę był ks. Stanisław Kardasz, słynący z dużego apetytu, ale też powtarzanego przezeń przy kolejnych dokładkach powiedzenia: „zacnie, zacnie”. Jednocześnie w bazie pod Annapurną pojawił się problem z magazynowaniem żywności – zakopane w lodzie mięso zaczęło znikać za sprawą grasujących po okolicy lisów. Znikały też jednak – nie należące do ulubionych przysmaków tych zwierząt – wafelki Prince Polo.

Pewnego dnia Berbeka wraca z magazynu, stwierdzając niedobory. Domyśla się, kto za nimi stoi.

– No i co, lisy? – pada pytanie.

– Tak, jeden lis. Powtarzał: „zacnie, zacnie”[19]. „Zacnie” staje się odtąd popularnym wyprawowym powiedzonkiem oraz przezwiskiem ks. Kardasza.

Swojego górskiego pseudonimu „artystycznego” dorobił się w końcu także sam Berbeka. Rok 1986. Wraz z Maciejem Pawlikowskim, który spędził z nim podczas wypraw najwięcej czasu spośród wszystkich partnerów, są na zakopiańskokrakowskiej wyprawie, która pod kierownictwem Eugeniusza Chrobaka atakuje nową drogą południową ścianę Dhaulagiri. Po półtoramiesięcznym oblężeniu tym razem będą musieli się wycofać. Już karawana do bazy wygląda jak marsz pokutników: monsun, wilgoć, nieustająca ściana deszczu w dżungli, kąsające pijawki, kłótnie, problemy. W drugim tygodniu marszu zbliżają się ledwie do 3500 m, nepalski kierownik i jego ludzie co rusz coś zawalają, ciągle coś ginie.

– Wśród tubylców, choć Nepalczycy to był wtedy nadzwyczaj uczciwy lud, zdarzały się też drobne kradzieże. Maciek zawsze to komentował: „Czarna dziura! Czarna dziura zassała!” – wyjaśniał Pawlikowski podczas wspomnianego wieczoru pamięci w Zakopanem. – Doszliśmy do bazy, atakujemy ścianę, znowu się okazuje, że jakiegoś asortymentu, jedzenia brakuje, nie wszystkie ładunki jeszcze doszły, pozostały w dżungli. A Maciek mówi: „Czarna dziura!”

W ten sposób głośny wówczas w astronomii przedmiot badań i dość świeży, bo wprowadzony do języka nauki w 1969 r. termin, staje się wytłumaczeniem na wszystko. Wkrótce zaś przylega na dobre do Berbeki – do tego stopnia, że nawet zagranicznym uczestnikom wypraw trzeba ksywę „Czarna Dziura” tłumaczyć jako

„Black Hole” – by przetrwać przez kilka kolejnych lat. Choćby we wspomnianej już książce Aleksandra Lwowa, który w składzie zimowej wyprawy na K2 na przełomie lat 1987 i 1988 umieszcza Macieja „Czarną Dziurę” Berbekę.

Po kontrowersjach i niejasnościach związanych z wejściem na Broad Peak w marcu 1988 r. Berbeka nie porzuca gór wysokich – żadna czarna dziura nie wsysa jego ambicji. Również odmrożenia nie powstrzymują go, by na zimową wyprawę pojechać już w kolejnym sezonie, na przełomie 1988 i 1989 r. Celem ma być pierwsza w historii próba zimowego ataku na Nanga Parbat – leżący w Pakistanie himalajski ośmiotysięcznik, wysunięty najdalej na zachód.

Choć niektórzy uważają, że to właśnie na Nanga Parbat rozpoczęła się historia zimowego himalaizmu[20], teorię tę można uznać za naciąganą, mimo że doskonale wpisuje się w obraz Nangi jako góry pionierów eksploracji, wielkich wyzwań oraz najgłośniejszych tragedii.

Faktem jest, że pierwszymi, którzy udali się pod Nanga Parbat w celu dokonania zimowego rekonesansu niezdobytej jeszcze góry, byli trzej Brytyjczycy: John Thornley, Wiliam Crace i Robert Marsh. Pod Nanga Parbat pojawili się późną jesienią 1950 r. i zaczęli eksplorować ścianę Rakhiot, nie mając w planie jednak zdobywania góry, ale poznanie panujących na niej warunków. Jednak już z początkiem grudnia wyprawę przerwała tragedia. Thornley i Crace zaginęli w burzy śnieżnej po nocy spędzonej w namiocie na wysokości 5500 m. Ponieważ jednak brytyjska ekspedycja nie była ani wyprawą wspinaczkową, ani też nie otarła się nawet o kalendarzową zimę, traktowanie jej jako pierwszej zimowej ekspedycji himalajskiej jest nadużyciem.

Chociaż z punktu widzenia historii jest istotna. Wziął w niej udział Szerpa Tenzing Norgay, ten, który trzy lata później stanął wraz z Hillarym na Mount Evereście.

Pierwszą faktycznie zimową wyprawą na ośmiotysięcznik Nanga Parbat kieruje Maciej Berbeka. Grupa głównie zakopiańskich wspinaczy, wsparta osobą przewodnika wysokogórskiego z Południowego Tyrolu, Kurta Waldego, najpierw skłania się ku drodze Schella, prowadzącej południowo-wschodnim ramieniem ściany Rupal, w końcu jednak przenosi się na – leżącą dokładnie z przeciwnej strony – ścianę Diamir i prowadzącą nią drogę Messnera.

Jednak warunki klimatyczne okazują się odmienne od znanych Berbece z Himalajów Nepalu. Wieją mocniejsze wiatry, temperatury są niższe, okna pogodowe krótsze, a nade wszystko sprawę utrudnia lód – twardy, szklisty, jak opisują niektórzy – niebieski lód, niweczący większość wypraw zimowych próbujących wejść na Nangę od północy. Polakom: Maciejowi Berbece i ratownikom TOPR-u, Piotrowi Konopce i Andrzejowi Osice, udaje się osiągnąć wysokość 6800 m.

Berbeka wraca na Nanga Parbat dwie zimy później, w 1991 r., tym razem jako kierownik wyprawy angielsko-polskiej. W tej ekspedycji, podobnie jak i w poprzedniej, bierze udział brat Macieja – Jacek. Wcześniej rzadko jeździli w góry razem, mając na uwadze obawy matki. Dwie zimowe próby na Nandze były wyjątkami w ich himalajskich życiorysach, które na ogół prowadziły osobnymi drogami. Po latach Jacek Berbeka oceni te wyprawy zdawkowo, wspominając w wywiadach, że do celu niewiele brakowało, a niektóre elementy ich górskiego działania znacznie wyprzedzały późniejsze ekspedycje.

Co do tego drugiego nie ma wątpliwości. Berbekowie i spółka przetarli zimowy szlak na Nanga Parbat, szlak, dodajmy, którym podąży największa do tej pory – spośród wszystkich atakowanych zimą szczytów – liczba wypraw himalajskich (do zimy 2014 r. włącznie aż 19). Z pierwszym jednak trudno się zgodzić: brakowało wiele, a podczas drugiej próby jeszcze więcej.

Maciej Berbeka wierzył, że wiedza i doświadczenie nabyte podczas pierwszej wyprawy zaowocują zdobyciem szczytu zimą 1991 r. Szczęście jednak nie dopisuje.

Baza wyprawy zostaje zniszczona przez ciśnienie fali uderzeniowej potężnej lawiny.

Na drodze Messnera dokuczają te same problemy, co poprzednio: zła pogoda i huraganowe wiatry nie pozwalają nawet osiągnąć uprzedniego pułapu 6800 m. Na dwa tygodnie przed wygaśnięciem pozwolenia kierownik Berbeka proponuje więc zagranie va banque: powrót na drogę Schella w ścianie Rupal i szybki atak w stylu alpejskim na wysokość 7000 m, skąd z postawionego obozu można byłoby już podjąć próbę ataku szczytowego. Jednak nierówna walka z wiatrem, którą toczy polskoangielski duet Andrzej Osika i Jonathan Tinker, pozwala na osiągnięcie ledwie 6600 m.

Berbeka jednak zyskuje dzięki tym wyprawom coś więcej niż tylko znajomość zimowej topografii i warunków panujących na jednej z najtrudniejszych gór świata: pewność, że możliwe jest samodzielne działanie w Himalajach, organizacja ekspedycji poza machiną wypraw narodowych.

Sytuacja się zresztą zmienia. Po 1989 r. wypraw narodowych jest już niewiele, a Berbece przypada do gustu idea tych międzynarodowych. Dzięki zaproszeniu poznanego na poprzedniej wyprawie Jona Tinkera, w 1993 r. jedzie jako przewodnik na Mount Everest.

Nie jest to już wprawdzie sportowa, eksploracyjna wyprawa, ale Berbeka spełnia trudno osiągalne ze względów finansowych marzenie: na szczyt nie wchodzi żaden z jego klientów, jemu samemu się jednak udaje. Jako pierwszemu zakopiańczykowi i pierwszemu Polakowi, który osiąga najwyższy szczyt świata od strony tybetańskiej.

Na zdjęciu szczytowym trzyma w ręku różaniec.

Znany w środowisku jako „Święty”, taternik, instruktor, były wiceprezes PZA, Wojciech Święcicki, pyta Berbekę po jego powrocie z Everestu, skąd miał taką

świetną formę, skoro przed wyprawą nie prowadził treningu. – Wiedziałem, z kim pić – odpowiada w swoim stylu Berbeka.

– Nie trenował – potwierdza Ewa Berbeka. – Piotrek Malinowski wracał z wyprawy i mówił: „My tutaj zasuwamy, biegamy, ładujemy, śpimy w workach – a on tam jedzie i od pięciu, sześciu tysięcy jak czołg”.

Wcześniej nie w głowie mu była międzykontynentalna turystyka wysokogórska, jaką jest kolekcjonowanie szczytów Korony Ziemi. Kiedyś przyznał jednak, że ambicja ta uruchamia się automatycznie po wejściu na Mount Everest. Maciej Berbeka nie dotarł jedynie na Antarktydę i tamtejszy Mount Vinson.

Maciej Berbeka z różańcem na szczycie Mount Everestu

Koronę Ziemi może zresztą zdobywać niejako przy okazji. W latach 90. prowadzi już na najwyższe szczyty kontynentów swoich klientów. Na Kilimandżaro zabiera Ewę.

Można powiedzieć, że od niej zaczyna się jego międzynarodowe przewodnictwo. I od

przyjaciół, jeszcze w latach 80.

W jednym z wyjazdów uczestniczy Maciej Wojak, producent filmowy, aktualnie także radny Zakopanego. Są rówieśnikami, znają się od dziecka. Przyjaźniły się już ich babcie, spotykając w Café Dziurka – słynnej kawiarni na Krupówkach – czasem razem z wnukami. Później, jak niemal wszystkie dzieci zakopiańskie, jeździli na nartach w różnych klubach, startując razem w zawodach. Po latach wrócili do znajomości przez przyjaźń, która połączyła ich żony. I razem – we czwórkę – pojechali do Indii. Choć nie był to wyjazd górski, opowieść Wojaka podczas Spotkań z Filmem Górskim wiele mówi o Berbece-przewodniku: – Był opiekuńczy, można było na nim polegać, właściwie o nic nie musiałem się martwić, bo on już tam był wielokrotnie. Szalenie dbał o to, by nic się nikomu nie stało. W tamtych latach wszystkie grupy Polaków miały już określone restauracje w New Delhi, gdzie można było bez obaw jeść. Najbardziej popularna była Bercos na Connaught Place. Ale zwiedzaliśmy to Delhi i czasem było strasznie daleko, umierałem z głodu, a wiedziałem, że Maciek nie pozwoli zjeść w przypadkowym miejscu, bo może się coś stać. Raz udało mi się zjeść w jakimś ulicznym punkcie gastronomicznym. On to zauważył, musiałem więc wypić podwójną dawkę whisky, żeby uniknąć zatrucia.

Wyjazd do Indii procentuje wspólnym biznesem. Na początku lat 90., gdy nastaje wolna Polska, przez kilka lat razem prowadzą handel z Indiami. Rozbudzone przez Berbekę zainteresowanie Indiami pozostanie Wojakowi na całe życie: zrobi kilka projektów z hinduskimi filmowcami, w 2005 r. będzie nawet kierował polską częścią produkcji bolywoodzkiego hitu kasowego Fanaa, w którym Tatry i Podhale udają… indyjski Kaszmir.

Berbeka dostrzega swoją szansę na połączenie pasji i biznesu gdzie indziej.

Z biegiem lat 90. coraz bardziej skupia się już na przewodnictwie, zarówno tym tatrzańskim, wysokogórskim, jak i międzynarodowym. Przewodnictwo wypełnia lukę po wyprawach, na które – z jednym wyjątkiem – nie daje się skusić.

W listopadzie 2000 r. Polska przystępuje do Międzynarodowej Unii Związków Przewodników Górskich (IVBV/UIAGM/IFMGA). Uprawnienia wydawane przez wywodzącą się z przewodnictwa alpejskiego organizację są uznawane prawie na całym świecie, a ich posiadacze mogą legalnie prowadzić ludzi w góry o charakterze lodowcowym, tam, gdzie konieczne jest użycie liny do asekuracji. Po czteroletnim cyklu szkoleń i zaliczeniu kursów Maciej Berbeka znajduje się w grupie pierwszych 14 przewodników, którzy z rąk ówczesnego prezesa Polskiego Stowarzyszenia Przewodników Wysokogórskich, Piotra Konopki, otrzymują odznaki przewodników IVBV oraz międzynarodowe licencje.

Odtąd chodzi głównie, jak inni przewodnicy wysokogórscy, na nieznakowane tatrzańskie szczyty, wśród których na liście najpopularniejszych królują niezmiennie: Gerlach, Mnich, Lodowy, Wysoka i wyrastające ponad Morskim Okiem

Mięguszowieckie. Prowadzi wycieczki narciarskie na coraz popularniejszych w Tatrach nartach skiturowych[21]. Narty są w końcu jego pierwszą dziecięcą miłością, do której może powrócić po wielu zimowych sezonach spędzonych w górach Azji. Spotkać go można z klientami zarówno na klasycznych szlakach narciarskich, jak i wiosną, w bardziej ambitnych tatrzańskich żlebach.

Podobnie jak koledzy z PSPW, wśród których znajdują się także Gajewski i Pawlikowski, jeździ w Alpy, najczęściej na Mont Blanc i inne czterotysięczniki, oraz bardzo popularny wśród polskich górołazów austriacki Grossglockner. Z całego grona, które z czasem rozszerza się do dwudziestu kilku czynnych przewodników, jest najbardziej aktywny w górach pozaeuropejskich (na palcach ręki można policzyć tych polskich przewodników IVBV, którzy prowadzili klientów poza Europą).

– Bardzo poważnie zajął się organizacją wypraw trekkingowych w różne góry świata, właściwie przez cały rok wyjeżdżał – potwierdza Wojak. – Mniej się spotykaliśmy, bo jego ciągle nie było. Jak wracał z Himalajów, to już planował wyjazd w Andy, jak nie w Andy, to do Afryki.

Kalendarz Berbeki co roku wygląda podobnie. Na początku wyprawa na najwyższy szczyt obu Ameryk, Aconcaguę, w lecie Alpy, jesienią lub zimą Kilimandżaro, w sezonie przedmonsunowym czy też jesienią – Himalaje, najczęściej idąc, za oczekiwaniami klientów, na klasyczne trasy trekkingów: do Sanktuarium Annapurny, z którego widać jak na dłoni pnący się aż po kopułę szczytową filar z drogą Jana Pawła II, albo zatłoczonymi zazwyczaj w standardowych porach trekkingowych ścieżkami do Everest Base Camp. Z ambitniejszymi wchodzi także na leżący w tym samym rejonie (Khumbu) sześciotysięcznik Island Peak, na którym aklimatyzuje się większość wypraw na Dach Świata, lub na jeden z najwyższych szczytów trekkingowych w Nepalu, liczący 6476 m n.p.m. Mera Peak. W 2006 r. wspina się z klientami na samą Ama Dablam (6856 m n.p.m.), szczyt, którego charakterystyczna strzelista sylwetka stoi jak strażnik u bram wiodących pod Everest i Lhotse. Na wierzchołku stają trzy osoby z jego wyprawy.

– To była najtrudniejsza góra, na którą poprowadziłem klientów – przyzna później Apoloniuszowi Rajwie, od lat prowadzącemu rubrykę górską w „Tygodniku Podhalańskim”.

Bywa też w Tybecie. Trzy lub cztery razy, jak wylicza Ewa, a także na Alasce, na McKinleyu. Nie zamyka się jednak na dobrze sobie znane regiony, szuka nowych miejsc. Celem jego ostatniego komercyjnego wyjazdu, w listopadzie 2012 r., jest leżąca na Nowej Gwinei Piramida Carstensza (4884 m n.p.m.). Jest pierwszym polskim przewodnikiem, który jedzie tam z klientami, wyprowadzając ich przy okazji na ten najwyższy szczyt Australii i Oceanii.

Klienci go uwielbiają – wielu wyjeżdża z nim na kolejne wyprawy. Jeden z seryjnych

uczestników, zastępca redaktora naczelnego „Gazety Wyborczej” i wydawca serii Polskie Himalaje, Wojciech Fusek, napisze później w swoim tekście, że Berbeka chodził „majestatycznie wolno”, a gdy wiązał ich liną na lodowcu mawiał: „A teraz będę was pasł”. Był – wspominają klienci i przyjaciele – człowiekiem niezwykle spokojnym, małomównym, co nadrabiał pogodą ducha i poczuciem humoru. Maciej Krupa miał okazję obserwować go na górskich wyjazdach.

– Bywa na nich tak, że jedynym tematem są te góry nieszczęsne i to, kto gdzie wlazł, z kim i którędy. A to był facet, z którym można było rozmawiać o wszystkim, fantastyczny kompan tworzący świetną atmosferę. I bardzo lubił wino – wspomina Krupa.

A Fusek pisze: Wyprawy na Aconcaguę kończyły się dwu-, trzydniowymi wypadami do chilijskich winiarni, a wspinaczki na szwajcarskie czterotysięczniki – wizytą w knajpce w Zermatt ze wspaniałym fondue.

Podziw kolegów przewodników budzą wszechstronność, operatywność i intensywność pracy.

– A jego urok powodował, że rozbrajał hinduskich i nepalskich biurokratów – tam, tak jak w Ameryce Południowej, wszystko jest do załatwienia na jutro lub pojutrze.

A on – swoim uporem i urokiem właśnie – był w stanie załatwić to natychmiast – wspominał Pawlikowski.

Pasję górską Macieja Berbeki najlepiej widać w Nepalu. Wiedzą to dobrze dorastający na przełomie wieków synowie, od dziecka przesiąknięci górami, ciekawi pełnego przygód, tajemniczego życia ojca.

Dla synów wprowadza niepisany zwyczaj. Każdego na progu jego dorosłości zabiera na wyprawę życia – trekking w Himalaje. I każdemu kolejnemu nieznacznie podwyższa poprzeczkę. Z Krzyśkiem idzie na dziesięciodniowy trekking na balkon Himalajów, liczące 5500 m wzgórze widokowe vis-á-vis Everestu, Kala Pattar. Ze Staszkiem na tę samą trasę, wzbogaconą o jeszcze jedną przełęcz. Wycieczka trwa miesiąc. Z Frankiem wchodzą aż na Island Peak (6189 m n.p.m.). Na zdjęciach stoi na tle Everestu i Ama Dablam – szczytów zdobytych przez tatę. To, co obserwatorowi z boku może zdawać się zmyślnym, górskim rytuałem przejścia, wprowadzeniem w prawdziwie męski ojcowski świat, jest w istocie oryginalnym prezentem osiemnastkowym. Z bezcennym bonusem: możliwością poznania innego, w pewnym sensie lepszego taty.

Krzysztof, rocznik 1980: – To był mój pierwszy samotny lot samolotem. Tata czekał na mnie w Katmandu. Odkryłem, że tam był zupełnie inny niż w domu. Wyluzowany, niczym nieograniczony, bez pędu, pośpiechu czy stresu, po prostu fajny. Wolny człowiek. Okazało się, że w Katmandu ma więcej znajomych niż w Zakopanem. Znał tam wszystkie knajpy: „Tutaj są najlepsze kolacje – mówił – tam śniadania”.

Zachwycałem się egzotyką, którą mi pokazywał.

Stanisław, rocznik 1985: – Katmandu – wielki harmider. Na drugi dzień idziemy się

przejść po ulicy, a tam z każdej kafejki ktoś macha, krzyczy: „Cześć Maciek!”.

Niektórzy go znali od lat 80. On tam był u siebie, jak w Zakopanem.

Franciszek, rocznik 1990 (w kwartalniku „Tatry”, w artykule Jakuba Brzoski): – W górach zyskałem inną nić porozumienia z nim. Zobaczyłem go z zupełnie innej strony. To było wyjątkowe doświadczenie umacniające naszą więź.

Ojciec zabiera ich także w skałki, czasem na lodospady do Doliny Strążyskiej. Daje jednak wolną rękę, nie namawiając do wspinania, ale też specjalnie nie odciągając od niego.

– Na Grossglocknerze patrzyłem na jego ruchy, jak asekuruje, jak idzie, jak stawia kroki. Zawsze wzbudzał pełne zaufanie. Nic się nie mogło stać. Szedł jak maszyna, nie było siły – wspomina Staszek, który pojechał z tatą w Alpy. – Na Mont Blanc natknęliśmy się na szczelinę. I korek z ludzi, którzy nie potrafili jej przejść. Poszliśmy naokoło, ci ludzie stwarzali większe zagrożenie niż ta szczelina. Nie tolerował sytuacji, gdzie ludzie byli nieprzygotowani, źle ubrani. Potrafił ochrzaniać. Pamiętam jak kiedyś, chyba na Mnichu, tata upomniał obcych ludzi, a nawet kazał im zawracać.

Posłuchali.

Synowie niedługo po nepalskich podróżach po kolei wychodzą z domu. Nie idą w górskie ślady ojca, ale pozostają pod jego wpływem. Krzysiek idzie na studia medyczne i zostaje lekarzem chirurgiem w warszawskim szpitalu, zaś Staszek – śladem mamy – na gdańską ASP, po której pozostanie już nad Bałtykiem, pracując jako grafik. Franek, jak niegdyś tata, kończy Liceum Plastyczne, na studia wyjeżdża do Warszawy. W domu zostanie najmłodszy Jasiu.

Dom, do którego Maciej Berbeka wraca z najdalszych gór, leży pod Reglami. Z okien widać dominującą sylwetkę Giewontu ze stromą i kruchą północną ścianą. To ona przez lata dla zakopiańskich himalaistów była jedną z aren treningowych do zimowej wspinaczki. To na niej w 1994 r. zginął partner Macieja z Annapurny, Bogusław Probulski.

Tatry w jego oczach – pod wpływem wyjazdów w góry świata – nie brzydną, nie maleją ani się nie nudzą. Podobnie jak niegdyś ojciec, Maciej kontynuuje pracę przewodnika tatrzańskiego i służbę ratownika TOPR-u. Startuje nawet w wyborach na prezesa zakopiańskiego Stowarzyszenia Przewodników Tatrzańskich im. Klemensa Bachledy. Kontrkandydatem jest Krupa.

– To też coś mówi o Maćku, bo gdy doszło do ostatecznego głosowania, to ja wygrałem jednym głosem, a Maciek się wtedy od głosu wstrzymał – mówi Krupa.

Przez całą kadencję pełni funkcję wiceprezesa, w kolejnej nie chce już startować, ale pod rządami Wojciecha Marczułajtisa (zmarłego w lutym 2014 r.), ojca znanej snowboardzistki i posłanki, Jagny, ponownie zostaje zastępcą.

Nie angażuje się nigdy w spory, dyskusje, które przetaczają się co jakiś czas przez środowisko górskie, tak jak każde nieco podzielone. Jest w środowisku raczej

outsiderem.

W górach są też dla niego ważniejsze rzeczy niż przewodnictwo czy himalaizm.

W rozmowie, którą w grudniu 2013 r. przeprowadziła z nim autorka bloga Góry książek, Jagoda Mytych, mówił: – Jestem też ratownikiem TOPR-u i niesienie pomocy jest chyba najważniejsze, gdybym miał ustawiać hierarchię wartości w górach. Wspinanie, uprawianie alpinizmu to piękny sport, który może wypełniać całe życie, ale pełną satysfakcję daje mi dopiero niesienie pomocy w górach: idea wyciągnięcia pomocnej ręki.

Tym boleśniejsza musi być dla niego sytuacja, gdy ta idea zawodzi. Podczas jednej z organizowanych przez niego wypraw na Aconcaguę w 2007 r. ginie klient, 28-letni chłopak, którego Berbeka prowadzi wraz z jego matką. Chłopak odłącza się celowo od grupy, a Berbece nie udaje się go przypilnować. Ciało odnajduje się kilka dni później z innej strony góry.

Berbeka bardzo przeżywa tragedię. Nie jest też w stanie uniknąć pytań o przewodnicką odpowiedzialność. Ciekawi, dlaczego Jarek rozpoczął samotną wspinaczkę i to rzadko uczęszczaną drogą, i gdzie był w tym czasie przewodnik, który chyba za niego odpowiadał? – pytał pod informacją o tragedii na jednym z portali internauta. 6 marca 2013 r. pojawi się pod nią odpowiedź matki chłopaka: Mój syn Jarek zginął w zejściu ze szczytu. Przyczyna zgonu: obrzęk płuc. Chcę powiedzieć, że Maciek jest wspaniałym przewodnikiem i przykro mi, jak ktoś snuje jakieś insynuacje na jego temat.

Jednak na ogół Berbece dopisuje szczęście w górach, choć dostaje też od nich sygnały. Schodząc z Ama Dablam mija podchodzących do góry dwóch Szwedów, Brytyjczyka i trzech Szerpów. Rozmawia z nimi. Ci nie wrócą jednak ze swojej wyprawy. Zginą dwa dni później, gdy na obóz III – w którym będą spali – spadnie lawina seraków.

Po Evereście wydaje się, że w górach wysokich pozostało mu już tylko jedno marzenie: wejście na K2. Postanawia wyruszyć, chociaż po wydarzeniach z zimy 1988 r. podjął decyzję, że jego noga w Karakorum już więcej nie stanie. Dariuszowi Wołowskiemu w „Gazecie Wyborczej” w 1996 r. tłumaczył: – Czas zmienia nasze decyzje. Była udana wyprawa na najwyższy na świecie Everest w 1993 i jakby człowiek zapomniał o tym, co złe. A myślałem przecież długo o K2.

Marzyłem, że stanę na szczycie tej góry – strasznej, ale pięknej. Tego widoku się nie zapomina. Można powiedzieć, że to jak z kobietą: chwila z jedną daje więcej niż lata z inną.

Jedzie. W ramach aklimatyzacji wchodzi na Żebro Abruzzich, jedną z najbardziej znanych formacji w topografii majestatycznej góry. Za nim Rick Allen, jeden z Anglików, który w 2012 r. dokona epokowego przejścia jednej z najdłużej broniących się grani świata – Mazeno na Nanga Parbat.

Słyszą huk, po którym Berbeka zdąży jeszcze ostrzec Allena. Sam jednak traci

równowagę i spada 300 m. Dzięki szczęściu i pływackim ruchom udaje mu się utrzymać na powierzchni lawiny. Leży jednak na wznak i nie jest w stanie się ruszyć.

Pomagają idący za nimi wspinacze: odcinają od zabetonowanego w tężejącym lawinisku plecaka, znoszą do bazy. Lekarz stwierdza uszkodzenie kręgów. Berbeka czeka w bazie aż 18 dni na transport do Islamabadu. Tam zdjęcie rentgenowskie wykazuje na szczęście, że uszkodzone są jedynie części miękkie kręgosłupa.

– Uważam, że zbliżał się często do cienkiej czerwonej linii – powie o nim w marcu 2013 r. Aleksander Lwow.

W jednym z filmów dołączonych do cyklu Polskie Himalaje Maciej Berbeka mówi o jasperowskich sytuacjach granicznych, o swoim doświadczeniu obcowania ze śmiercią: – Ocieramy się o tę granicę. W naszych rozmowach o górach było takie określenie: czy dotknąłeś już drugiej strony lustra, czy tam już zaglądnąłeś. I ktoś, kto tego uczucia doświadczył, w podświadomości chce do tego wracać, potrzebuje być w tej sytuacji, gdy poziom adrenaliny będzie tak duży, a stawka będzie tak wielka, że znowu mu się za tę drugą stronę lustra uda spojrzeć.

W rozmowie do tekstu Dariusza Wołowskiego, opublikowanego po feralnej wyprawie, wyjaśniał swoje motywacje w podobny sposób: – Rodzina jest dla mnie najważniejsza. Dlaczego więc ryzykuję stratę wszystkiego?

Każdy chce zajrzeć na drugą stronę lustra. Zajrzeć i wrócić. Nikt nie myśli, żeby zostać. Bardzo chce się uniknąć ryzyka. Ale nie iść nie można.

Brzmi to jak słowa uzależnionego. Gdy pod Manaslu ginie Stanisław Jaworski, Berbeka wypytuje: „Czy ktoś podejmie się dokończenia Narkotyku?”

We wrześniu 2013 r. wspomnienia przyjaciół w Dworcu Tatrzańskim w Zakopanem poprzedzi występ zespołu Trebunie-Tutki, wykonującego wydany sześć lat wcześniej utwór Droga wiedzie w błękicie z płyty Tischner, ze słowami Romana Kołakowskiego:

Czy Tatry, czy Karakorum by mocniej w siebie się wgryźć Dokonać musisz wyboru czy stanąć, czy dalej iść To nie jest gra z wysokością nie ważna przestrzeń i czas To walka z własną słabością co zawsze spada jak głaz […]

A droga wiedzie w błękicie

tam blaski i cienie drżą Bo człowiek – śmierci stworzyciel próbuje oswoić ją

W obrazach, kolażach Ewy, które tworzy w swojej pracowni na poddaszu ich domu, od lat pojawia się – z niemal obsesyjną powtarzalnością – jeden motyw. Wyraz miłości i tęsknoty żony za wspinającym się gdzieś na odległe szczyty mężem. Może też troski, ukrytych lęków? Wspinacz w drodze do góry, zawsze tyłem, czasem sam, czasem związany liną z innymi, zawsze lekko zgięty, wsparty na czekanie, odchodzący w dal.

Jakby już widziany po tej drugiej stronie lustra.

Postscriptum Jedno wspomnienie jest osobiste, więc podzielę się nim osobno. W lipcu schodziłem z partnerem z Signalkuppe w masywie Monte Rosy, na którego szczycie, na ponad 4500 m, znajduje się najwyżej położone schronisko w Europie. Dzień wcześniej, w niższym schronisku Gnifetti, rozmawiałem ze spotkanym przypadkowo Maćkiem Berbeką, który w Alpach aklimatyzował się z klientami przed wyjazdem do Tybetu. W tym celu następnego dnia mieli iść na noc do schroniska Margherita. My patrzyliśmy jeszcze na wąską grań Lyskammu, z której pióropusze wiatru rozwiewały nadzieje na możliwość wspinaczki następnego dnia. Zastępczo wybraliśmy podejście do Margherity.

Mgła w zejściu zgęstniała tak, że związani liną, z zamarzającymi goglami, niemal po omacku szliśmy po połogim plateau lodowca pod szczytem. Nagle z naprzeciwka wyłonił się Maciek z klientami związanymi z nim liną. Zatrzymał się na moment, zapytał, czy trawers do schroniska idzie w lewo czy w prawo. Wskazałem kierunek. Potem, nie bez dumy, opowiadałem anegdotę, jak to czasem w górach wielki przewodnik pyta o drogę maluczkiego. Nigdy potem, ani w Alpach, ani w Tatrach, ani w Zakopanem, już go nie spotkałem. W moim ostatnim wspomnieniu idzie w górę. Jak na kolażach Ewy. I niknie we mgle.

Bartek Dobroch

Maciej Berbeka w Tatrach

V. OSTATNI BŁĘKIT

Po ilu polskich wyprawach himalajskich wracano – miesiące, lata później – do uwiecznionych kamerami i aparatami fotograficznymi scen z lotniska Okęcie? Ile z nich przez ostatnie kilkadziesiąt lat historii polskiego himalaizmu okazało się ostatnimi, jakie pokazują wspinaczy i ich rodziny razem – rozmawiających, śmiejących się, ściskających?

– Dlaczego kończyć, jeśli tak dobrze idzie? – mówi do kamery Telewizji Polskiej Jerzy Kukuczka w 1989 r., zapytany przez Andrzeja Zawadę, dlaczego po zdobyciu wszystkich ośmiotysięczników wybiera się na południową ścianę Lhotse.

Jerzy Kukuczka zginie dwa miesiące później, a do tego nagrania – nabierającego przecież mocy dopiero post factum – będą wracać niemal wszyscy opisujący jego karierę i dramatyczny koniec.

15 lat wcześniej, na tej samej górze ginie reżyser i operator Stanisław Latałło, uczestnik pierwszej polskiej wyprawy zimowej na ośmiotysięcznik. W nagraniu z lotniska widać, jak Latałło żegna się ze swoją dziewczyną, Dorotą Cirlić, głęboko patrzącą mu w oczy. Późniejsza tłumaczka i redaktorka wspomina tamten moment w filmie dokumentalnym Ślad, który Marcin Latałło poświęcił postaci swojego ojca: – Pamiętam, że myśmy ostatnie minuty na lotnisku pletli jakieś głupoty o tym, że jak on już wejdzie na ten szczyt, to ma powiedzieć monolog Kordiana na Mont Blanc.

Staszek mówi: „Tylko przyślij mi go w liście, bo ja go nie pamiętam”.

– Ciągle mam w pamięci zdjęcia z lotniska, jakie zrobiono przed wyjazdem na Lhotse w 1974 r. – wspomina Ewa Berbeka. – Pamiętam fotografię upamiętniającą pożegnanie Staszka Latałły z partnerką. Jechał na tę wyprawę jako operator. Kiedy Maciek wyjeżdżał w 1983 r. na Manaslu, Staszek Jaworski, inny operator, kręcił sceny pożegnań z lotniska. Błagałam go, żeby tego nie robił, kiedy ja będę się żegnała z Maćkiem. W którymś momencie spojrzałam kątem oka. Staszek schował kamerę.

Maciek wrócił z wyprawy szczęśliwie, a Staszek Jaworski zginął.

– Odprowadzając Darka na lotnisko, oczywiście z mężem, Izą i dziewczynkami, zawsze starałam się być bardzo dzielna. Nie chciałam, żeby widział moją smutną twarz. Myślałam, że i tak ma dużo problemów, więc nie będę go jeszcze swoją smutną miną obciążać. Starałam się uśmiechać i zawsze dać jakiś obrazeczek. „Mama, ile ja już mam tych obrazeczków!” – mówił. A ja uważałam, że kolejny nie zaszkodzi. Zawsze starałam się być dzielna i naturalna. Dopiero jak już pojechał, chodziłam wokół stołu i czasem głośno płakałam – opowiada o swoich doświadczeniach mama himalaisty Dariusza Załuskiego [22].

15 stycznia 2013 r. na lotnisku Okęcie nie ma kamer telewizyjnych ani mikrofonów. Nie ma więc pytań do Macieja Berbeki, dlaczego po 25 latach wraca na

Broad Peak. Jego pożegnanie z rodziną odbyło się, jak zazwyczaj już wcześniej, w Zakopanem.

Na lotnisku są bliscy Tomka Kowalskiego. I tylko on utrwala ten moment swoim aparatem: na twarzach rodziców widać więcej dumy niż dobrze maskowanego wzruszenia, Agnieszka, dziewczyna Tomka, skrywa je za szerokim uśmiechem. Poza nimi himalaistów żegnają: żona Krzysztofa Wielickiego, Katarzyna, i Jerzy Natkański, dyrektor Fundacji Wspierania Alpinizmu Polskiego im. Jerzego Kukuczki. Alicji i Markowi Kowalskim najmocniej utkwi w pamięci pożegnanie z Berbeką. Nestor himalaizmu powiedział, że młodymi podczas wyprawy będzie się trzeba zaopiekować.

Widać wyraźnie dwie grupy: starsi himalaiści rozmawiają, młodsi, jakby nieco jeszcze onieśmieleni ich towarzystwem, trzymają się z boku. Tak, jakby z kadrą narodową seniorów na ważne zawody lecieli obiecujący juniorzy albo jak nauczyciele i uczniowie, czekający na autobus przed wyjazdem na szkolną wycieczkę. Tomek Kowalski w bluzie HiMountain – sponsora sprzętowego wyprawy, marki odzieży górskiej stworzonej przez Artura Hajzera – niczym pilny i rokujący uczeń w mundurku, z tarczą szkoły polskiego himalaizmu. Artur Małek w górskim ubraniu, jakby gotowy do wyruszenia na trekking pod ścianę zaraz po wylądowaniu.

Adam Bielecki w charakterystycznej czapce w zielono-żółto-czerwonych kolorach rasta wydzierganej przez mamę – przypominający uczestnika festiwalu reggae w Ostródzie. Krzysztof Wielicki w koszuli w kratę, jakby leciał właśnie z prelekcją na jeden z górskich festiwali w kanadyjskim Banff, włoskim Trydencie czy bułgarskim Bansku, na które często bywał zapraszany.

I tylko złożone na lotniskowych wózkach wielkie wory wyprawowe, upychane do granic pojemności, biało-czerwony wzór na plecaku i biały orzełek, wyglądający gdzieś ze złożonej w metalowym koszyku wózka puchowej kurtki, wskazują na cel podróży – wyprawę, na której powrót za dwa miesiące czekać będzie cała Polska.

Zaczyna się więc cicho i zwyczajnie, niemal niepostrzeżenie – jak w Piosence o końcu świata Czesława Miłosza.

W następnej fazie wyprawa na Broad Peak A.D. 2013 w niczym nie będzie przypominać tych dawnych, z lat 70. czy 80. – z wielotygodniową podróżą przeładowaną ciężarówką, przemytniczymi ekscesami (to dzięki nim wiele wypraw zarabiało na siebie, a nawet niektórzy uczestnicy zarabiali na życie), ciągłą organizacyjno-finansową niepewnością. Tutaj wszystko jest zorganizowane i dopięte na ostatni guzik. Nie może być zresztą inaczej – wyprawę organizuje sportowologistyczna machina pod nazwą Polski Himalaizm Zimowy.

Już 16 stycznia Krzysztof Wielicki, Maciej Berbeka, Artur Małek, Adam Bielecki i Tomasz Kowalski po międzylądowaniu i noclegu w Islamabadzie są w Skardu, mieście położonym w południowo-wschodniej części Pakistanu. Przylot na czas nie był całkiem pewny: przez dwanaście dni poprzedzających datę przylotu wyprawy

lotnisko nie działało, a drogi prowadzące do Skardu i dalej były oblodzone i nieprzejezdne. Przyczyną paraliżu był silny atak zimy w pierwszej połowie stycznia w północnych rejonach Pakistanu. W położonym na zaledwie – biorąc pod uwagę dalsze plany

Tomasz Kowalski z rodzicami i dziewczyną Agnieszką Korpal na lotnisku

wyprawy – 2200 m n.p.m. mieście temperatura spadła do −27˚C, nienotowana tam od kilkunastu lat. Nieprzyzwyczajeni do takich temperatur mieszkańcy zostali unieruchomieni w swoich nieogrzewanych domach.

Z powodów logistycznych na czas nie dotarli z Hunzy nasi porterzy [23] wysokościowi Shaheen i Amin, więc przymusowo musimy tu spędzić dodatkowy dzień. Organizujemy pozostały sprzęt, pakujemy wory na trekking i robimy ostatnie zakupy. Skardu to mało urokliwe miasto, otoczone jest co prawda górami i wielkimi ścianami, ale według Maćka Berbeki wcale się nie zmieniło

w ciągu ostatnich 20 lat i panuje tu, mówiąc lekko, nieład. Do tego w całym mieście nie da się spotkać ani jednej kobiety (wszystkie siedzą w domach), co niewątpliwie wpływa negatywnie na walory estetyczne tego miejsca – piszą w oficjalnym komunikacie z tego dnia uczestnicy wyprawy PHZ-etu. Autorem większości wpisów jest Tomek Kowalski.

W Skardu jest już Karim Hayat[24], znakomity wspinacz i tragarz wysokogórski, pochodzący także z Hunzy. Z tej doliny, dawnego księstwa, otoczonego pięknymi sześcio- i siedmiotysięcznymi górami, wywodzi się zresztą większość pakistańskich himalaistów. Jest ona także matecznikiem tragarzy od dziesięcioleci służących pomocą przy wyprawach. Z Hunzy właśnie pochodzi między innymi najsłynniejszy wspinacz pakistańskiej narodowości Nazir Sabir, pierwszy człowiek z tego kraju, który wspiął się na Mount Everest, a także zdobywca czterech z pięciu ośmiotysięczników leżących na terenie jego ojczyzny. Partnerował samemu Reinholdowi Messnerowi. Zainspirował wielu młodszych wspinaczy, takich jak właśnie Hayat, którzy dziś uczestniczą w bardzo wielu wyprawach, nie tylko w Pakistanie, ale także w Nepalu.

Hayat pod okiem austriackich przewodników wysokogórskich odbył zresztą w tym kraju wraz z nepalskimi wspinaczami szkolenie alpinistyczne, uczestniczył w wyprawach na himalajskie szczyty, nawet tak trudne technicznie, jak siedmiotysięczny Baruntse. Oprócz tego brał udział w wyprawach, których celem było sprzątanie lodowca pod K2, wymiana starych lin poręczowych na tym szczycie, wyniesienie spod niego oraz sąsiedniego Broad Peaku ton zalegających tam od lat śmieci. Jest więc doświadczonym i świadomym zarówno piękna gór, jak i ich niebezpieczeństw światowcem (bywał w Niemczech, Austrii, we Włoszech), posługującym się językiem angielskim. Poza tym Hayat jest dyrektorem i kluczowym przewodnikiem górskim w agencji trekkingowo-ekspedycyjnej Mountains Expert.

Termin HAP, którym określani są dopełniający skład polskiej wyprawy Pakistańczycy, zdaje się zatem nieco umniejszać jego dorobek.

HAP, czyli high altitude porter, to termin używany głównie w górach Pakistanu i oznaczający w dokładnym tłumaczeniu tragarza wysokogórskiego. To najczęściej profesjonalni przewodnicy górscy, silni i doświadczeni alpiniści, wynajmowani przez wysokogórskie wyprawy, zarówno te komercyjne, wprowadzające na szczyty klientów, jak i te sportowe – jak zimowa ekspedycja na Broad Peak, gdzie ich rola zaczyna się powyżej bazy i polega na wynoszeniu do wyższych obozów sprzętu, lin, zakładaniu obozów, czyli pomocy wykonującym i tak te zadania himalaistom. Są więc HAP-owie odpowiednikiem pracujących w Nepalu Szerpów, elity pośród nepalskich porterów.

Do najbardziej doświadczonych HAP-ów należy, oczekiwany właśnie w Skardu, Shaheen Baig, który uczestniczył już w zakończonej sukcesem zimowej wyprawie PHZ-etu na Gaszerbrum I. Wcześniej zdobył K2 w roku 2004 – roku złotego

jubileuszu pierwszego wejścia na ten szczyt. Był także na Gaszerbrumie II. W oczekiwaniu na porterów piątka himalaistów wraz z Hayatem krąży po targowiskach, kramach, dokonując ostatnich zakupów sprzętowych i uzupełniając zapasy żywnościowe. Kupują pomarańcze, fasolę, inne owoce i warzywa. Targują się o lampę gazową, która może się przydać podczas długich wieczorów w bazie, kiedy trzeba zabijać czas oczekiwania na lepszą pogodę. Zachodzą do znanego Polakom sklepu ze sprzętem alpinistycznym, w którym, jak łańcuchy choinkowe, wiszą u powały połączone ze sobą karabinki, a w witrynie widać wizytówkę Artura Hajzera z adresem firmy w Świętochłowicach. Oglądają i uzupełniają zapas potrzebnych śrub lodowych.

Następnego dnia cały ładunek – wory ze sprzętem, prowiant potrzebny na drogę do bazy, plecaki osobiste – są już na pakach samochodów terenowych, z których muszą korzystać uczestnicy wszystkich wypraw udających się w rejon K2, Broad Peaku i Gaszerbruma, by dotrzeć ze Skardu do oddalonej o około 85 km wioski Askole. Jadą utwardzoną ziemną drogą, prowadzącą częściowo doliną rzeki Shigar, następnie skalnymi półkami kanionu rzeki Braldo. Wbrew obawom o stan drogi po ataku zimy, docierają do Askole bez większych perturbacji. To ostania miejscowość na trasie.

Stąd kolejne 100 km należy pokonać pieszo.

Najpierw idą dalej wzdłuż zamarzającej rzeki Braldo. Choć jest pochmurno, nie ma dużo śniegu, a ścieżka jest dobrze przedeptana. Codziennie maszerują nią pakistańscy żołnierze, stale patrolujący okolice lodowca Baltoro. Te rejony od dziesięcioleci są przedmiotem nieustających walk i napięć pomiędzy Pakistanem a Indiami, dotkniętymi problemami politycznymi i demograficznymi, ale w żadnym wypadku niezamierzającymi ustąpić w kwestii kawałka, przeważnie nienadającego się do życia, górzystego terytorium. Osią i symbolem konfliktu jest tam najdłuższy lodowiec Karakorum, Siaczen, w który – cytując książkę Artura Hajzera – jak w żaden inny, wsiąkło tak dużo ludzkiej krwi. Na położonym na wysokości nawet ponad 6000 m terenie oba kraje już od 30 lat utrzymują stałe posterunki i oddziały wojskowe. Jak widać, ich obecność tam może być czasem także pomocna himalaistom.

Razem z nimi idzie też tym razem około 30 tragarzy. W lecie tą drogą wędrują grupy górskich turystów, chętnych, by wysiłkiem kilkunastodniowego marszu w obie strony zapłacić za przeżycie prawdziwego festiwalu górskiego krajobrazu, by zobaczyć największe skupisko ośmiotysięczników i najpiękniejszych szczytów świata. Wyrastają one wzdłuż rozdwajających się wężowo jęzorów lodowców: długiego na 62 km Baltoro, ze spływającym do niego od południowego wschodu spod gniazda Gaszerbrumów lodowcem Abruzzi, a od północy, spod K2 – lodowcem GodwinAusten. Niczym nowojorskie drapacze chmur wzdłuż alej Midtown na Manhattanie.

Nazwy tych szczytów przyprawiają o gęsią skórkę czołowych alpinistów i wspinaczy wielkościanowych świata, tak jak Chrysler Building, Empire State Building czy

zabudowa Fifth Avenue robią od niemal stulecia wrażenie na architektach i miłośnikach wielkomiejskiej architektury.

Drugiego dnia zaczyna się przejaśniać, gdy karawana wyprawy osiąga Paju, opuszczoną o tej porze trekkingową osadę, leżącą nieopodal czoła lodowca Baltoro.

Trzeci, najdłuższy dzień zajmuje już wędrówka przez ten lodowiec, przypominający miejscami gigantyczne, poprzetykane lodowymi szczelinami gruzowisko, aż do biwaku na ośnieżonych pastwiskach Urdukas. Wyłaniają się granitowe sześciotysięczne olbrzymy: potężna ambona Uli Biaho, strzeliste Katedry Baltoro, mieniące się o zachodzie słońca turnie Trango, wśród których wznosi się – niczym monstrualny „złoty fallus”, by przywołać porównanie Wojciecha Kurtyki – Nameless Tower (Bezimienna Wieża). Ich widoki towarzyszą wyprawie przez kolejne dwa dni drogi. Mijają siedmiotysięczniki Muztagh Tower i Maszerbrum. Ale największe wrażenie robi na nich, zwłaszcza na Arturze i Tomku, którzy nie byli wcześniej w Karakorum, słynna, owiana legendą, pokonana po raz pierwszy w 1985 r. przez polsko-austriacki duet Wojciech Kurtyka i Robert Schauer, zachodnia ściana Gaszerbruma IV, znana bardziej jako Świetlista Ściana. Zatrzymują się, robią sobie na jej tle zdjęcia. Napiszą później, że to ściana „niedająca się ogarnąć” i że „żadne zdjęcia nie potrafią oddać jej ogromu”. Jej widok towarzyszy karawanie przez dwa dni marszu w kierunku Concordii, rozległego placu lodowego u zbiegu nurtów dwóch lodowców, który nazwę swą zaczerpnął najpewniej nie od paryskiego Place de la Concorde, ale od analogicznego miejsca na lodowcu Aletsch w Alpach Berneńskich, znanego też pod nazwą Konkordiaplatz. Na zakręcie jęzora Baltoro ich oczom po raz pierwszy ukazuje się cel wyprawy – Broad Peak.

Z Concordii do jego stóp jest nie więcej niż 5 km, ale przejście tego dystansu zajmuje im aż 5 godzin i jest najtrudniejszym odcinkiem całego trekkingu. Muszą torować ścieżkę w śniegu, który jest nieprzedeptany, i momentami sięga aż po pas.

Wojskowe patrole tutaj się już nie zapuszczają, a tej zimy w Karakorum polska wyprawa jest właściwie jedyną, nie licząc małej hiszpańskiej ekspedycji Aleksa Txicona, która za cel obrała sobie pierwsze zimowe wejście na Laila Peak, obłędnie piękny szczyt w kształcie piramidy, położony jednak w innej dolinie i 2000 m niższy.

Wyprawa Txicona zakończyła się w lutym 2013 r. sukcesem.

23 stycznia docierają na miejsce, w którym już we wrześniu i październiku złożony został depozyt: 2,5 tony żywności, paliwa oraz potrzebnego sprzętu czekającego na karawanę zimowej wyprawy w kilkudziesięciu, przeważnie niebieskich plastikowych, beczkach. Owe beczki, z perspektywy których Artur Hajzer chciał nakręcić kiedyś film górski, są od dziesięcioleci cichym pomocnikiem i współuczestnikiem większości dużych wypraw himalajskich.

Następnego dnia na morenie lodowca Godwin-Austen, leżącej naprzeciw Broad Peaku, rozbijają niemal wszystkie namioty obozu bazowego. Zaletą tego stałego

miejsca bazy, tak w lecie, jak i w zimie, jest doskonały widok na cały rozległy masyw Broad Peaku i drogę na szczyt, od podstawy aż po grań wyprowadzającą od przełęczy w prawo ku głównemu wierzchołkowi. To fakt nie bez znaczenia w przebiegu wydarzeń, które rozegrają się tam niespełna sześć tygodni później.

Zaczynają niemalże z biegu, już 25 stycznia wychodząc na pierwszy rekonesans w kierunku miejsca, gdzie stanąć ma obóz I w drodze na szczyt. Akcja górska rozpoczyna się błyskawicznie. Prognoza pogody do 5 lutego jest bardzo korzystna – okno pogodowe ma być wyjątkowo jak na Karakorum długie. Trzeba je pracowicie wykorzystać i zrobić jak największy postęp w zawsze powolnym i mozolnym, a w zimie jeszcze bardziej, procesie zdobywania ośmiotysięcznego szczytu.

Poza tym wyprawa rozpoczyna się dość późno – to taktyka obrana przez Artura Hajzera. Wiele wypraw himalajskich wyruszało niegdyś już w grudniu, niektóre w styczniu i w lutym atakowały lub osiągały już szczyty. Bywało jednak i tak, że kończyły się przedwcześnie ze względu na wyczerpanie sił i środków. Tymczasem wieloletnie obserwacje pogody w Karakorum kazały wyciągnąć wniosek, że najstabilniejsze i najdłuższe okna pogodowe trafiają się tam dopiero u schyłku zimy, w pierwszej połowie marca. Zbyt wczesne przybycie i zbyt długie przebywanie w bazie, w warunkach niesprzyjających ani zachowaniu zdrowia, ani utrzymywaniu ciała w doskonałej kondycji, a także czynniki psychologiczne, takie jak spędzanie tam świąt i zabijanie trzymiesięcznej permanentnej nudy przerywanej od czasu do czasu okresami, w których możliwe jest działanie poza przestrzenią bazy, wcale nie sprzyjają ostatecznemu sukcesowi.

Tak latem, jak i zimą niezbędna jest odpowiednia aklimatyzacja, stopniowe przyzwyczajanie organizmu do ciśnienia i poziomu tlenu panujących na dużej wysokości. Do jej osiągnięcia potrzebne są co najmniej jedno-, dwa wejścia z noclegiem na wysokość około 7000 m. Członkowie polskiej wyprawy wiedzą więc, że muszą działać niezwłocznie, aby już podczas tego pierwszego okna założyć obozy i popracować nad aklimatyzacją.

Artur Małek (po lewej) i Adam Bielecki na tle K2

Wielicki, który przejawia z początku ambicję do uczestnictwa w akcji, łapie przeziębienie i musi ograniczyć swoją rolę do zawiadywania z poziomu bazy. Obóz I zostaje założony już 27 stycznia, na wysokości 5600 m przez Małka i Kowalskiego oraz Pakistańczyków, Amina i, narzekającego także wcześniej na przeziębienie, Shaheena. W poprzednich dniach zaporęczowano już drogę do tego miejsca. Dwa dni później Bielecki z Berbeką mają w planie założenie obozu II, jednak zawracają do bazy.

Ze względu na silną infekcję żołądka Adama nie podjęto próby założenia obozu II – czytamy w komunikacie.

Zadanie wykonują Amin i Shaheen, już 30 stycznia doprowadzając liny poręczowe na wysokość planowanej „dwójki”, czyli 6200 m (Tomek poda w swojej relacji 6300 m) i pozostawiając depozyt sprzętowy. Dwa dni później wyruszają Tomek Kowalski

i Artur Małek – chcą znaleźć miejsce na obóz II. Okaże się, że namiot ustawiony przez Pakistańczyków znajduje się faktycznie 150–200 m niżej i będą musieli go przenieść.

Ale zostawmy szczegóły.

Kowalski w swoim wpisie na blogu wymienia zawartość plecaka podczas wejścia w celu poręczowania, zakładania obozu i jednocześnie podniesienia aklimatyzacji: Ubrania i sprzęt osobisty, jedzenie na 2 dni, śpiwory puchowe, gazy, menażki itp. […] Po drodze dokładamy sobie szable śnieżne, śruby… To akurat sprzęt, który służy do mocowania lin poręczowych.

Poręczowanie to w zimie na wielu odcinkach niezbędny element akcji. Silne wiatry wywiewają ze stoków śnieg i odkrywają twardy lód. Nie będąc wpiętym do liny zamocowanej do punktów w lodzie i śniegu, wspinacz w razie poślizgnięcia byłby praktycznie bez szans na wyhamowanie i uratowanie się przed śmiercią.

W takich warunkach potrzeba dużo czasu także na rozstawienie obozu. Kowalski i Małek znajdują miejsce na „dwójkę” u podstawy skalnej turniczki, dziesięciometrowej wysokości obelisku skalnego, pod którym rozkładało się już wiele ekspedycji, o czym świadczą pozostawione na miejscu śmieci. Widok stąd jest już wystarczająco oszałamiający. Są na wysokości, na którą wznoszą się ostre szpice wierzchołków położonych naprzeciwko – pomiędzy ujściem Baltoro z Concordii i niewielkim lodowcem Khal-Khal – urwistych Marble Peak i Crystal Peak.

Przygotowanie platformy pod namiot, wykopanie pozostałości po kilku starych namiotach, wyrównanie terenu zajmuje im dwie godziny. Wzmacniają namiot, mocują go do starych haków i szabli śnieżnych, aby mógł wytrzymać w razie nadejścia burzy śnieżnej. W rozstawionym już namiocie czekają na Berbekę i Bieleckiego, którzy przed zmierzchem 1 lutego docierają do „dwójki” w celu zarówno aklimatyzacji, jak i poręczowania następnego dnia, już we czworo, drogi powyżej obozu. Osiągną według wskazań altymetru 6550 m i zejdą do bazy, uprzedzając nadejście załamania pogody.

Kowalski w swojej relacji wysłanej już z bazy 3 lutego notuje zdanie, które ma znaczenie dla zrozumienia stylu chodzenia po górach jednego z bohaterów wyprawy: Adam w lekkim stanie hipotermii, bo postanowił dojść do obozu prawie w samej bieliźnie.

Trzydziestoletni wspinacz ubiera się zazwyczaj z rozmysłem dosyć lekko, w zbyt ciepłych ubraniach, przy swoim tempie chodzenia, szybko by się pocił i męczył.

Jednak zwolnienie i postoje mogą powodować szybkie wychłodzenie. Nie jest jeszcze tak zimno, by trzeba było zakładać przygotowane na ekstremalne warunki kombinezony puchowe. Wystarczają na razie rozciągliwa i oddychająca bielizna z power stretchu oraz lekkie kurtki z primaloftu, wypełnione włóknem stworzonym w latach 80. na potrzeby amerykańskiej armii.

Każdy ma w górach wysokich własną taktykę, opartą na doświadczeniu poprzednich wypraw, wypracowaną na podstawie znajomości własnego organizmu.

Każdy ma też swoje patenty. Stopy nie marzną dzięki wynalazkom, których nie mieli do dyspozycji uczestnicy wypraw zimowych w latach 80. i 90. Wszyscy korzystają z ogrzewaczy chemicznych, mają też wkładki ogrzewane elektrycznie. Trzeba dbać szczególnie o to, żeby przed wyjściem z namiotu zakładać suche skarpety i wewnętrzne botki wspinaczkowe butów wysokogórskich.

Tymczasem pogoda się pogarsza i dopiero 6 lutego mogą wyjść z bazy, by kontynuować pracę w górze. Po dotarciu do obozu II okazuje się, że z taką pieczołowitością stawiany i wzmacniany tam namiot nie wytrzymał kilkudniowej wichury, choć według prognoz wiatr na tej wysokości nie przekraczał 100 km/h.

Wraz z namiotem przepadło wyposażenie wyprawowe, częściowo osobiste, kuchenki, gaz, zdeponowana wcześniej w namiocie żywność. Straty sprzętowe i materialne nie są tak dotkliwe jak utracony czas. Trójka himalaistów, nie mając możliwości biwakowych, musi wycofać się niżej.

Na szczęście szybko okazuje się, że nie ucierpiał pozostawiony na 6550 m depozyt linowo-sprzętowy. Cios, który zadaje wyprawie wiatr, dodaje wspinaczom animuszu, działa na nich mobilizująco, bo w ciągu zaledwie dwóch dni – dzięki pracy pięciu z nich: Kowalskiego i Małka, podchodzących z obozu I, oraz wyruszających z bazy Berbeki, Bieleckiego i Shaheena – obóz II zostaje odbudowany, a także, po zaporęczowaniu reszty drogi do wysokości 7000 m, staje obóz III. W dodatku Wielicki i Hayat aklimatyzują się spędzając noc w obozie II. Po tym znowu wzmaga się wiatr i wszyscy schodzą do bazy.

9 lutego piszą w komunikacie wyprawowym: Wyprawa wkracza w najtrudniejszą fazę – wyczekiwania na okno wiatrowe, które dawałoby szansę zaatakowania szczytu. Uczestnicy posiadają już niezbędną aklimatyzację, droga jest ubezpieczona – można atakować. […] Jeżeli pogoda zdecydowanie nie da szans na atak szczytowy w lutym, to niewykluczone, że uczestnicy zdecydują się przed właściwym marcowym atakiem założyć jeszcze w lutym obóz IV na 7600 m i dodatkowo przygotować drogę (trasery) na odcinku powyżej 7000 m.

13 lutego, nadal czekając na okno pogodowe, piszą: Lodowi Wojownicy siedzą w bazie po próżnicy. Siedzą w bazie, w szachy grają i w prognozy zaglądają. Przerwa w akcji górskiej potrwa parę dni.

– Powiem szczerze, nie mam dobrych wiadomości, przypłynął szeroki niż, całkowite zachmurzenie, drobny śnieg, wiatr, zadymka. W górze pewnie wieje bardziej, ze 30 mil na godzinę, tak że przeczekujemy – mówi Krzysztof Wielicki telewizji TVN24, a Adam Bielecki opowiada krótko, jak wygląda życie codzienne w bazie: czytanie książek, gra w szachy, gra w karty, słuchanie muzyki, rozmowy.

Baza wyprawy alpinistycznej może być pojęciem nieco mylącym. Zwłaszcza zimą, kiedy nawet na tej wysokości – w przypadku Broad Peaku prawie 5000 m – śpi się w namiotach w temperaturze minusowej (Artur Małek zarejestrował na swoim zegarku nawet −28°C), a wyjście na zewnątrz, gdzie panuje jeszcze niższa temperatura,

jest doświadczeniem traumatycznym.

Choć baza jest jedyną dostępną podczas wyprawy namiastką domu – daje jako tako poczucie bezpieczeństwa i wspólnoty – stanowi też doskonałe wręcz środowisko dla tarć i konfliktów. Wyobraźmy to sobie zresztą: kilku lub kilkunastu ambitnych mężczyzn, którzy przemierzyli wiele tysięcy kilometrów, by osiągnąć swoje marzenie, spotyka się na małej i pozbawionej komfortu przestrzeni. I prowadzi – nawet przy najlepszej atmosferze, a taka, wszystko na to wskazuje, panowała w styczniu, lutym i na początku marca pod Broad Peakiem – osobliwą psychologiczną grę, dającą się być może porównać z tym, co dzieje się przed startem kolarskiego peletonu. Najpierw w fazie wyznaczania liderów poszczególnych grup – to oni dostaną szansę odniesienia indywidualnego sukcesu – później, już przed samym początkiem wyścigu i podczas jego startu, kiedy trzeba się rozpychać łokciami, by wyrobić sobie jak najlepszą pozycję w pierwszej fazie gonitwy.

Czas „zdobywania pozycji” pokrywa się zresztą z innym osobliwym momentem psychologicznym. Baza – mówi wielu himalaistów – to miejsce zwątpień. Inaczej niż podczas zakładania obozów, poręczowania, atakowania szczytu, kiedy nie ma czasu na roztrząsanie wątpliwości, tutaj jest go aż nadto. Oddalenie od rodziny w połączeniu z trudnymi warunkami życia podsuwa zapewne w tych dniach różne myśli. I nie zmienia tego wbrew pozorom rewolucja technologiczna, której doskonałą wręcz egzemplifikacją była wyprawa na Broad Peak – ze stanowiącymi większość składu wyprawy młodymi ludźmi, nierozstającymi się z telefonami i laptopami, wysyłającymi maile, esemesy, umieszczającymi wpisy na blogach czy forach. Jedno jest pewne: jeśli do wszystkich opisanych wyżej czynników dochodzi przedłużające się załamanie pogody – czas spędzony w bazie daleki jest od sielanki.

Pod Broad Peakiem A.D. 2013 atmosfera zwątpienia, letargu, może nawet frustracji, słabnie w okolicach 15 lutego. Sytuacja się zmienia. Choć pogoda jest nadal zła, pojawiają się lepsze prognozy: 17 dzień ma być pochmurny, ale niemal bezwietrzny, zaś 18 dzień tego miesiąca – słoneczny, ale z silniejszym wiatrem.

15 lutego wychodzą z bazy, wyznaczeni jako pierwszy zespół, Małek i Bielecki ze wsparciem HAP-ów. Chcą osiągnąć wierzchołek po trzech dniach. Nazajutrz wyruszają, mający stanowić odwód, Berbeka z Kowalskim w towarzystwie Karima Hayata.

17 lutego Bielecki z Małkiem próbują atakować szczyt bez zakładania obozu IV. Nie łączą się z bazą ani w przeddzień wieczorem, ani w dzień ataku, przyprawiając Krzysztofa Wielickiego o – jak pisze w oficjalnym komunikacie PHZ-etu Tomasz Kowalski – „dodatkowe siwe włosy”. Opis to bardzo przejmujący: Tomasz Kowalski, który nieco ponad dwa tygodnie później zginie na Broad Peaku, boi się o dwóch

partnerów, w dodatku zauważając coś, co stanie się jednym z głównych elementów gorącej dyskusji po wyprawie – niechęć (niemożność?) do łączenia się z bazą wyprawy.

Ostatecznie z miejsca obozu III dostrzegam dwie postacie jakieś 200 metrów pod przełęczą, a chwilę potem sam zespół łączy się z bazą i postanawia zawrócić z powodu zbyt późnej godziny oraz ogólnego zmęczenia – pisze Kowalski. W innym komunikacie czytamy, że wspinaczy zatrzymała znajdująca się na wysokości 7820 m szczelina. Stanie się ona jeszcze co najmniej raz ważnym bohaterem, jednym z głównych rozgrywających w zimowej akcji górskiej na Broad Peaku.

Nazajutrz szansę na atak szczytowy dostają Berbeka z Kowalskim. Wychodzą z namiotu o godzinie 5.00, później niż planowali. Opis tej próby sporządzony później przez Kowalskiego pokazuje, jak chwiejna jest na tej wysokości psychika, a także granica pomiędzy decyzją o marszu a decyzją o odwrocie. Raz schodzić chce Berbeka, raz Kowalski – czy podobne wątpliwości będą mieli również 5 marca?

Dwukrotnie trawersujemy za daleko w lewo, raz wracamy na dobry szlak, drugi raz obchodzimy szczelinę i łączymy się okrężną drogą. Razem ze wschodzącym słońcem psuje się pogoda. Zaczyna wiać, robi się dużo zimniej. Maciek proponuje zawrócić, ja namawiam go na próbę dotarcia do poręczówek nad szczeliną, a może i przełęcz. Po kolejnej godzinie zaczynam tracić czucie w palcach u stóp i rąk, żadne próby rozgrzania nie pomagają. Brniemy dalej w zamieci do góry, nie mogę dogonić już Maćka, który jest ok. 40 m przede mną. Tym razem ja daję za wygraną, nie widząc szans na poprawę pogody i samopoczucia. Wołam Maćka i wspólnie decydujemy się na zejście. Jak się później okazało, dokładnie w tym samym miejscu, co pierwszy zespół – pisze Kowalski. Czy rzeczywiście doszli z Berbeką do wysokości 7820 m, nie jest do końca jasne – we wcześniejszym komunikacie PHZ-etu czytamy, że zawrócili niżej.

Bielecki i Małek czekają na pozostałą dwójkę. Wszyscy schodzą do bazy.

W pierwszym zespole o braku sukcesu zaważyły trudy dwudniowego podejścia w złej pogodzie oraz późny atak z niskiego obozu III. W przypadku drugiego zespołu zaważyła pogoda, która niestety nie sprawdziła się z przewidywaną – podsumowuje kilkudniowe zmagania Kowalski.

Powraca monotonia życia w bazie – tym bardziej frustrująca, że pierwsze prognozy nie dają szans na kolejny atak szczytowy do 11 marca. Monotonię przełamuje jedzenie, rytualne rozrywki, wizyty w „kafejce internetowej” – namiocie rozbitym 10 min od bazy, do którego dociera sygnał z satelity, a także wycieczka do bazy pod K2.

Wycieczkę do Kopca Gilkeya opisuje najprawdopodobniej Tomek Kowalski, autor – jak wspomnieliśmy już wcześniej – większości komunikatów spod Broad Peaku.

Czytamy: Kopiec umieszczony jest wysoko na skałach przylepionych do wielkiej ściany szczytu Angelusa.

Pierwszą tabliczką, która rzuca się w oczy, jest ta poświęcona Gerfridowi, Cedrikowi i Nissarowi, którzy zginęli zeszłej zimy na Gashebrumie I. Na samym szczycie znajduje się czorten i kilkadziesiąt tablic, talerzy i innych memorabiliów upamiętniających ofiary K2, Broad Peaku i innych szczytów doliny Baltoro.

Tabliczka upamiętniająca Tomasza Kowalskiego zostanie umieszczona na Kopcu Gilkeya kilka miesięcy później.

Pod koniec lutego zmieniają się prognozy pogody. Wszystko wskazuje na to, że aura poprawi się już między 4 a 6 marca. Pojawiają się dylematy taktyczne: czy wychodzić w fatalnej pogodzie wcześniej, by przy poprawie aury być blisko szczytu?

– Plan był taki, by zespół ruszył w górę 28 lutego, jeszcze w złej pogodzie, by wyżej, około 3 marca, już po poprawie pogody, mieć możliwość wejścia na szczyt – wspomni w czerwcowym wywiadzie dla „Tygodnika Powszechnego” Krzysztof Wielicki. I doda: – Kiedy złożyłem tę propozycję, Maciek od razu powiedział, że się zgadza. Reszta – cisza. Dopiero wieczorem złamał się Bielecki. Kiedy wstaliśmy rano 28 lutego, okazało się, że z pogodą jest jeszcze gorzej. Uznałem, że tak dostaną w tyłek, że się wyżej nie podniosą. Postanowiliśmy, że być może opóźnimy wyjście o dwa dni, żeby wchodzić na szczyt 5 marca.

W piątek 1 marca na rozstrzygnięcie dylematu mają już tylko dwa dni. Grając w bazowej mesie w szachy, podejmują decyzję, czy wyruszyć nazajutrz w niepogodzie, czy trzydniową drogę na szczyt zacząć dzień później, w pewniejszych warunkach, ale kosztem rezerwowego dnia dobrej pogody. Przed laty Jerzy Kukuczka wyruszał w najgorszej pogodzie, bo później mogła być tylko lepsza. Ale wtedy himalaiści nie dysponowali satelitarnym telefonem i internetem, dającymi dostęp do prognoz, które temperaturę i siłę wiatru przewidują co do godziny.

Dylemat godny jest Szekspirowskiego dramatu: iść czy nie iść? Oto jest pytanie! – piszą z bazy, położonej dokładnie na wysokości 4950 m n.p.m. Jakby prowadzili naradę wojenną nad misją specjalną, po trwającej już niemal dwa miesiące rozgrywce. Słowa o Szekspirowskim dramacie, który krył się za pytaniem „iść czy nie iść?”, wybrzmią jeszcze mocniej post factum.

Inna kluczowa decyzja, która być może zaważy na losach uczestników wyprawy, zdaje się już 1 marca niemal podjęta. Uczestnicy nie bardzo chcą się dzielić na 2 zespoły.

Uważają, że w czwórkę – działając razem – mają największe szanse na sukces. W bazie trwa burza mózgów a spod czapek się dymi. Kierownik ma bardzo trudne zadanie do wykonania – czytamy w komunikacie. „Burza mózgów” i dymienie „spod czapek” to – jak można się domyślić z późniejszych relacji uczestników – tylko eufemizmy na określenie tak zwanej męskiej rozmowy. Rozmowy, w której kierownik Krzysztof Wielicki musi

najwyraźniej dać za wygraną.

– Oni bali się tego, że ja zacznę ustawiać, kto idzie kiedy, kto po kim. Nie pozwoliliby mi na to. W dawnych czasach było inaczej. Na wyprawy jechało nawet 12 osób: wybitni, dobrzy, rokujący nadzieję. Wszystko jakoś działało, nie było takiej rywalizacji. Jak ktoś doszedł na 6000, nie był rozczarowany, chciał pomóc innym. Na końcu wchodziło dwóch, trzech. A na Broad Peaku było czterech zawodników, wszyscy żądni sukcesu. I nikt się w trakcie nie wykruszył – powie nam w czerwcu Wielicki.

Ostatecznie decydują: wyruszą 3 marca zespołem czwórkowym.

Jeszcze tego samego dnia docierają do obozu II (wysokość 6200 m n.p.m.), w którym spędzają noc. W tym czasie zdecydowanie poprawia się pogoda: w bazie jest słonecznie.

Rano ruszają dalej. Wieczorem łączy się z nimi Wielicki: – Czy wszyscy są w obozie IV? – pyta przez radiotelefon.

– Tak, wszyscy są w obozie IV. Nastroje w zespole są bardzo dobre. Dobrze nam się dzisiaj szło. Także, jeśli tylko nie będzie żadnych nieprzewidzianych wypadków, to wszystko powinno być OK. Odbiór – odpowiada Adam Bielecki.

Tomasz Kowalski na lodowcu Baltoro

Tego dnia Karim Hayat czeka w obozie II na zespół mający atakować szczyt, zaś Wielicki, Shaheen Baig i Amin Ullah Baig pozostają w bazie. Pogoda jest dobra: słonecznie, słaby wiatr.

Do śpiworów – tak przynajmniej zapamiętał sekwencję zdarzeń Adam Bielecki – wchodzą o 22.30. To okoliczność bardzo istotna: na tej wysokości, w tych warunkach najprostsze czynności, choćby nalanie herbaty czy zdjęcie butów, powodują zadyszkę, są wykonywane jak w zwolnionym tempie. Tymczasem wspinacze potrzebują co najmniej pięciu, sześciu godzin na regenerację i co najmniej dwóch na przygotowanie do wyjścia. Z drugiej strony, wyjście zbyt późne oznacza ryzyko opóźnienia i schodzenia w nocy. Pojawia się więc nie lada dylemat – kolejny, który podzieli już po wyprawie i powrocie do Polski środowisko himalajskie.

Jeszcze 4 marca na stronie PHZ-etu pojawia się niejednoznaczny komunikat,

według którego godzina wyjścia będzie uzależniona od temperatury – cieplejsza niż −30° oznaczać ma wyjście już o północy i osiągnięcie szczytu w południe.

– Słuchaj, to wyjście o 5.00 jest całkiem rozsądne – mówi do Krzysztofa Wielickiego podczas łączenia z obozu IV Maciej Berbeka.

– No, to według was. Natomiast według mnie jest mało rozsądne, bo boję się, że taktyka jest taka, że planujecie o piątej, a wyjdziecie o siódmej – odpowiada wyraźnie podenerwowany Wielicki.

W odpowiedzi słyszy słowa uspokojenia: – Nie, nie. Planujemy o piątej i wyjdziemy koło piątej.

Zanim dojdzie do tej wymiany zdań, Tomek Kowalski zapyta Wielickiego: – Uważasz, że wyjście o piątej to za późno? – by chwilę później oddać aparat Berbece.

Wiele wskazuje na to, że wybór godziny piątej to jednoosobowa decyzja Berbeki – jednocześnie kolejna (po decyzji o zespole czteroosobowym), która zapada wbrew stanowisku kierownika wyprawy. Czy była decyzją złą, trudno powiedzieć – została podjęta zgodnie z klasyczną, choć przez niektórych podważaną i zakwestionowaną już przecież rok wcześniej na Gaszerbrumie I zasadą, głoszącą, że zimą nie wychodzi się w nocy do ataku szczytowego.

– Godzina wyjścia była dostosowana do potrzeb Maćka, który bał się odmrożeń i mówił, że jeśli wyjdziemy wcześniej, to będzie musiał zawrócić. A jego autorytet był potężny – powiedział Adam Bielecki w wywiadzie dla „Tygodnika Powszechnego” tuż po ogłoszeniu raportu PZA. Obawa Berbeki o odmrożenia jest uzasadniona: wyjście w nocy dla niemal 60letniego wspinacza, który ma przecież za sobą poważne odmrożenia z 1988 r., może okazać się brzemienne w skutki.

Ostatecznie z namiotów wychodzą o 5.15 czasu lokalnego. O 11.00 pokonują bardzo trudną – niedostępną jak dotąd na tej wyprawie – szczelinę na wysokości 7820 m[25]. Bielecki prowadzi drogę przez serak nad szczeliną, Berbeka go asekuruje.

Od tej szczeliny do szczytu jest ok. 3 godzin dalszej wspinaczki – w wypadku jeżeli nie pojawią się kolejne nieprzewidziane trudności – głosi tego dnia komunikat PHZ-etu. Okaże się całkowicie nierealistyczny w pierwszej części i złowieszczy w drugiej. Bielecki z Berbeką osiągają przełęcz o 12.30, mając tuż za sobą Małka i Kowalskiego. Idą razem, a przynajmniej, jak widać na zdjęciu zrobionym przez Bieleckiego pod przełęczą, dzielą ich niewielkie odstępy.

Od przełęczy aż do przedwierzchołka Rocky Summit (8028 m n.p.m.) dzielą się na dwa zespoły: z powodu trudności wiążą się liną. Tym razem już w innych zespołach – Małek z Bieleckim i Berbeka z Kowalskim. To na tym odcinku – zwłaszcza przed

samym przedwierzchołkiem – napotykają trudności, których się nie spodziewali.

Czy to ostatni moment, kiedy należało się wycofać? Gdzie zaczęło się – nie pierwszy przecież raz w historii himalaizmu – to ogromne ryzyko, którego ocenę osłabia widoczna już szansa na sukces? W którym miejscu przekroczyli granicę? Może dużo wcześniej, już wczesnym rankiem w namiotach, kiedy źle obliczyli czas i własne możliwości? A może takiej granicy wytyczyć się nie da?

Adam Bielecki powie po powrocie, że zawrócić należało w okolicach Rocky Summit.

– Decyzję o ataku podjął Maciek, a my z Arturem udowodniliśmy, że idąc „po bandzie”, da się wejść i zejść. […] Każdy z nas na tej grani musiał spojrzeć w głąb siebie i powiedzieć: „dam radę” albo „nie dam rady”.

Wszyscy na to pytanie odpowiedzieli twierdząco.

Od Rocky Summit zaczyna się kolejny etap wyprawy, który będzie już za kilka tygodni gorąco i emocjonalnie dyskutowany. Czwórkowy zespół już ostatecznie rozpada się.

– Myśleliśmy, że z Rocky Summit na szczyt będzie pół godziny – powie nam we wrześniu Bielecki.

Tymczasem jemu samemu – najsilniejszemu przecież z całej czwórki – podejście zajmuje aż 80 min.

Spróbujmy na moment wykasować ze świadomości to wszystko, co wiemy o dalszych wydarzeniach na Broad Peaku. Na razie cała czwórka idzie do góry, mając cel w zasięgu wzroku. Jest nadal piękna pogoda, temperatura nie spada poniżej −35°, jest bezwietrznie. Są z pewnością zmęczeni, ale niesie ich też przecież euforia. Adama Bieleckiego – perspektywa kolejnego wielkiego sukcesu w krótkiej przecież karierze.

Artura Małka – szansa zdobycia pierwszego ośmiotysięcznika i ugruntowania pozycji w himalajskiej kadrze. Tomka Kowalskiego – obietnica wyczynu jak na jego doświadczenie zupełnie niewiarygodnego. Macieja Berbekę – perspektywa wymazania zadry sprzed ćwierć wieku. Trudno sobie wyobrazić, jak silne impulsy i namiętności gnają czwórkę wspinaczy zbliżających się do wierzchołka.

– Oni bardzo chcieli wejść, wszyscy, cała czwórka – mówi we wspomnianym filmie dokumentalnym dla TVN24 Krzysztof Wielicki. – Gdyby ich teraz przywołać, Maćka i Tomka, to powiedzieliby: „Tak, chcieliśmy”.

Adam Bielecki staje na szczycie Broad Peaku o 17.20 czasu lokalnego. Artur Małek dochodzi pół godziny po nim. Berbeka i Kowalski meldują się na wierzchołku o 18.00.

– No, słucham cię Maciek. Gdzie jesteście, do jasnej cholery? – krzyczy z bazy Krzysztof Wielicki.

– Na szczycie, na szczycie – mówi zdyszanym głosem Maciej Berbeka.

W Polsce zaczyna się medialna euforia: Historyczny wyczyn polskich himalaistów! Stanęli zimą na szczycie Broad Peaku! – portal

RMF FM, godz. 14.33 czasu polskiego.

Polacy zdobyli Broad Peak zimą! Lodowi Wojownicy mają już 10 szczytów! – strona internetowa „Gazety Wyborczej”, godz. 16.10.

Jest! Sukces Polaków! – strona „Faktu”, godz. 16.15.

Po tym wejściu – będącym przecież na tamtą chwilę ogromnym sukcesem – poza krótkim filmikiem Adama Bieleckiego i nagraniem zdyszanego – ale szczęśliwego – Macieja Berbeki, zostaje kilka zdjęć. Na jednym, zrobionym przez Bieleckiego, widać trzy postaci w czerwonych kombinezonach, podążające granią szczytową w niewielkich odstępach między sobą w kierunku głównego wierzchołka.

Szczególną uwagę zwracają jednak dwie inne fotografie.

Pierwsza, autorstwa Adama Bieleckiego z godz. 17.20, przedstawia cień autora zdjęcia padający na białą, śnieżną czapę wierzchołka. Barwy zdjęcia są chłodne, niebieskie, jedynie kontrast pomiędzy cieniem a otaczającym go śniegiem wskazuje, że nie jest to fotografia zrobiona w południe czy wczesnym popołudniem. Ten kontrast jest już nieco stłumiony.

Druga, zrobiona przez Artura Małka pół godziny później, pokazuje analogiczny cień padający niemal na to samo miejsce, jakby się umówili. Jednak temperatura barwowa zdjęcia, nasycenie i kolor zmieniają się diametralnie. Niebiański, spokojny błękit zamienia się w intensywny pomarańczowy.

W tym momencie Adam Bielecki jest już w okolicach Rocky Summit.

VI. PODEJŚCIE ALTERNATYWNE

Nie przypomina himalaisty z masowych wyobrażeń, jakie ugruntowały w nas broda Jerzego Kukuczki czy wąsy i krępa sylwetka Krzysztofa Wielickiego. Ale te ikoniczne wizerunki górskich bohaterów pochodziły z czasów, gdy on dopiero uczył się chodzić, a na pytanie: „Adasiu, a kim ty chcesz zostać, jak dorośniesz?”, odpowiadał niezmiennie: „Alpiniśtą”.

Wysoki, silnie zbudowany, z głową wygoloną po bokach na kształt irokeza i spiętą z tyłu kitką dredów, przywodzi na myśl raczej indiańskiego wojownika z północnoamerykańskiego plemienia Huronów. Pod oryginalną fryzurą kryje się adekwatny do niej wojowniczy charakter. Tę fryzurę nosił zresztą zanim wysokogórska starszyzna wybrała go do grona Lodowych Wojowników – określenia tego wcale zresztą nie lubi – i powierzyła mu zadanie zdobycia dla Polski ostatnich trofeów zimowego himalaizmu. Golił do skóry głowę po bokach, zanim uświadomił sobie wagę odgrywanej przez siebie roli – ostatniego, jak się o nim mawiało jeszcze przed Broad Peakiem 2013, wojownika polskiego himalaizmu.

O chłopaku z Tychów świat dowiaduje się już w 2000 r. Mając 17 lat, dokonuje najmłodszego samotnego wejścia na siedmiotysięczny Chan Tengri, najwyższy szczyt Kazachstanu w górach Tien-szan. Za ten wyczyn zostaje wyróżniony nagrodą Kolosa w kategorii Alpinizm. Drugie wyróżnienie odbiera – nagrodzony Kolosem już rok wcześniej – Janusz Gołąb wraz z partnerami: Jackiem Fluderem, Stanisławem Piecuchem i Marcinem Tomaszewskim, grupą topowych wspinaczy wielkościanowych. Wytyczyli nową 900-metrową drogę na położonej w południowej Grenlandii ścianie, o trudnej do wymówienia i zapamiętania inuickiej nazwie – Nalumassortoq. W tym samym roku główną nagrodę w kategorii Alpinizm za pierwsze polskie kobiece skompletowanie Korony Ziemi odbiera Anna Czerwińska.

Losy przyszłego himalaisty i nagrodzonych podczas gali w Kopalni Soli w Wieliczce starszych kolegów splotą się po latach w zaskakujący sposób. Z Gołąbem spotka się dopiero dwanaście lat później, przed zimową wyprawą na Gaszerbrum I. Wówczas jeszcze – w 2000 r. – Gołąb ma całkiem inne ambicje niż zimowe wyprawy himalajskie. A kilka lat później, w dramatycznych okolicznościach porzuci na długo wielki sport. W 2004 r. – podobnie jak młody Bielecki – pojedzie na Chan Tengri ze swoim partnerem wspinaczkowym Grzegorzem Skorkiem. Spróbują poprowadzić nową drogę na arcytrudnej północnej ścianie. Skorek odpadnie z blokami skalnymi i zginie, Gołąbowi, mimo kontuzjowanej nogi, uda się ujść z życiem.

Różnice w postrzeganiu przez nich alpinizmu widać już jednak wtedy. Gołąba motywują wielkie wyzwania technicznej wspinaczki, wytyczanie nowych dróg w ścianach, które budzą dreszcz jedynie wśród znawców alpinizmu, albo którym ich nazwy nie mówią nic. Bieleckiego pociąga magia wielkich i słynnych szczytów, inspirują najbardziej ich zdobywcy. Marzenia ma wyszyte na koszulce z napisem „Makalu 8481 m Winter Expedition 2000/2001”. Czy myśli już o tym, że dekadę

później wejdzie na ten szczyt? Czy przypuszcza, że na inną wyprawę zimową pojedzie z kierownikiem tamtej, Krzysztofem Wielickim?

Ma jeszcze proste włosy do ramion, a w oczach zawadiacką pewność siebie, choć dziś twierdzi, że od pewności siebie był wtedy daleki.

– Pamiętam, że całkiem mnie zatkało. Wygłosiłem najgorszą prelekcję w życiu, bo oto ja – 17-latek, który czytał sobie książki i poszedł w góry – nagle mam wygłaszać prelekcję dla Krzyśka Wielickiego, Anki Czerwińskiej i tysiąca ludzi zgromadzonych – wspomina tamtą galę wręczenia Kolosów po latach[26]. – Miałem poczucie, że nie należy mi się ten Kolos i dalej trochę je mam. Bo wprawdzie w dobrym stylu alpejskim, ale to tylko wejście na Chana, na którego wchodzą dziesiątki ludzi rocznie. Wkurzało mnie to, że dostałem to za wiek, że ludzie nawet jak teraz wspominają wejście na Chana, to wypominają mi te 17 lat. „No i co z tego, że ja mam 17 lat” – myślałem. „Chcę być traktowany jako wspinacz, nie jako 17-letni wspinacz”. Ale rzeczywiście było to dla mnie wielkie zaskoczenie.

Tym większe, że wyczyn nastolatka do nominacji zgłosił bez jego wiedzy ojciec.

Rodzice są pasjonatami gór, zapalonymi turystami. W rodzinnym albumie zachowało się zdjęcie z małym Adasiem niesionym w kołysce po Beskidach. Potem odkrywają przed nim i jego starszą siostrą Agnieszką Tatry, ale się nie wspinają.

– Zawsze byłem z tego dumny, że jeśli ja się czuję wspinaczem, a nie turystą wysokogórskim, to zacząłem od turystyki w Beskidach, Tatrach – wspomina w tej samej rozmowie.

Od wtedy mniej więcej, od tych pierwszych górskich kroków – choć, jak mówi, najstarsi górale tego nie pamiętają – już wie, że chce być alpinistą. „Dzieciak sobie wymyślił! Nie strażak, nie pilot, nie policjant, nie złodziej, tylko alpinista” – dziwią się z tej deklaracji ciotki. Młody chłopak zaczytuje się w literaturze podróżniczej. Czyta Niepotrzebne zwycięstwa Lionela Terraya – klasyczne dzieło wielkiego alpinisty i uczestnika słynnej francuskiej wyprawy, która w 1950 r. dokonała pierwszego w historii wejścia na liczący ponad 8000 m szczyt, Annapurnę. Potem sięga po następne książki z popularnej na początku lat 90. Serii z Trójkątem przybliżającej polską i światową literaturę górską, wydawanej przez świetnego wspinacza sportowego i taternika Andrzeja Marcisza. Z Marciszem – czy przeszło mu to wtedy choć przez myśl? – w przyszłości będzie się wspinał. Są w tej serii książki Kukuczki, Karawana do marzeń Wandy Rutkiewicz, a także pierwsze wydanie Zwyciężyć znaczy przeżyć Aleksandra Lwowa.

Za własne kieszonkowe prenumeruje wydawany przez Lwowa periodyk „Góry i Alpinizm” i wraz z ojcem jeździ na organizowane przez niego spotkania ludzi gór.

Potrafi na nich poprawić himalaistę prelegenta, gdy ten nieznacznie przekręci wysokość któregoś ośmiotysięcznika. Na zdjęciach jednego z tamtych spotkań

w 1996 r. 13-letni Adaś pozuje z Wielickim, Lwowem i Ryszardem Pawłowskim. Na innym podaje do podpisu książkę Andrzejowi Zawadzie. Jest wówczas książkomaniakiem – jak sam to kiedyś określi. W przyszłości źródeł swojej fascynacji wspinaczką będzie upatrywał właśnie w literaturze.

Na trzy lata niemalże zamyka się we własnym pokoju z nosem w książkach. Rodzice się martwią. Chłopak dorasta, nie wychodzi, nie ma kolegów, tylko czyta i czyta…

Dlatego cieszy ich, gdy równolegle z wyjazdami na spotkania GiA zaczyna się wspinać w skałkach. Wcześniej niż na sztucznej ściance. Pierwsza wspinaczka w Tatrach, w kwietniu, na położonych w rejonie Orlej Perci Buczynowych Turniach, kończy się 15-metrowym lotem do podstawy ściany. Na szczęście w zaspę. W tym samym sezonie jeden z taterników mówi mu, że jak się w ciągu trzech lat nie zabije, będzie świetnym wspinaczem.

– Jestem takim niefajnym przykładem osoby, która uczyła się wspinania, alpinizmu na własnych błędach i z książek. Jak dzisiaj na to patrzę, to wstyd mi za to, co ja tam robiłem. Wiem, że miałem dużo szczęścia, że jeszcze żyję – przyznaje.

Nie zraża się tym wypadkiem i już dwa miesiące później, gdy schodzi śnieg, wspina się swoją pierwszą tatrzańską drogą – Klasyczną na Zamarłej Turni. Od razu wariuje na punkcie wspinania. Wkrótce podporządkowuje niemal cały rytm życia weekendowym wyjazdom w Tatry. W piątki przychodzi do szkoły z plecakiem, zostawia go w bibliotece – ma tam chody jako zapalony czytelnik – by zaraz po lekcjach ruszyć stopem do Zakopanego. Po dwóch dniach wspinania wraca nocnym pociągiem do Tychów, o siódmej rano wpada tylko do domu wziąć prysznic i wymienić plecak na tornister. W sezonie zimowym zdarza się, że przez załamanie pogody nie udaje mu się zdążyć na poniedziałkowy sprawdzian. Po przygodach na Mnichu i Kazalnicy stres kolegów przed klasówkami czy odpytywaniem wydaje mu się zresztą śmieszny. On przeżywa jeszcze niebezpieczeństwa tatrzańskich ścian, a oni mówią: „Ma dzisiaj pytać z matmy, nauczyłeś się?”

– Patrzysz na tych ludzi, jak na jakieś UFO i myślisz: „Jak ja mam się przejmować sprawdzianem z matematyki, jak ja tam o życie walczyłem na tej Kazalnicy” – odtwarza tamte sceny.

Coś z tamtego poczucia wyższości własnych pasji, przeżyć, emocji nad tymi doznawanymi przez ludzi miejskich i nizinnych zapisze się już w jego psychice.

W szkole bywa coraz rzadziej, ale w nauce się nie opuszcza.

– To jest lekcja mojej mamy, że wagarować trzeba z głową – powie w 2012 r. w wywiadzie dla „Gazety Wyborczej”[27]. – Była prymuską, która regularnie do szkoły nie chodziła. Ode mnie też rodzice nie wymagali frekwencji.

System jest taki: chodzi na sprawdziany wtedy, kiedy ma być odpytywany, a gdy się tam nic nie dzieje, nie pojawia się. Regularnie nie ma go na początku września, kiedy

nauczyciele dopiero się rozkręcają oraz po klasyfikacji w czerwcu. Bardziej tradycyjni nauczyciele z takim systemem się nie godzą. Jego pasji sprzyjają jednak inni.

Młody Bielecki ma do nich trochę szczęścia. Już w szkole podstawowej zaczyna wspinać się ze swoją nauczycielką biologii, panią, która miała narzeczonego alpinistę i założyła w szkole kółko skałkowe. W tyskim I Liceum im. Kruczkowskiego, potocznie zwanym „Kruczkiem”, trafia z kolei na geografa z pasją i amatora alpinizmu, Mirosława Szumnego, który zakłada w szkole Uczniowski Klub Sportowy „Pion”, ściankę wspinaczkową i organizuje wyjazdy z uczniami w Tatry czy na Mont Blanc.

Adam w tych wyjazdach nie uczestniczy, sam robi już zbyt poważne rzeczy na tatrzańskich ścianach i w Alpach, gdzie wchodzi na czterotysięczniki.

Na Mont Blanc w 1999 r. idzie z ojcem. Ale wejście na ten szczyt to tylko dodatek do alpejskiego debiutu, który nastąpił nieco wcześniej: wspinaczki – tym razem bez towarzystwa taty – na znacznie ambitniejsze i trudniejsze technicznie szczyty, takie jak najwyższy w masywie Monte Rosy i w całej Szwajcarii Dufourspitze oraz, marzenie każdego alpinisty, najbardziej bodaj obok „Blanka” znany szczyt alpejski – Matterhorn.

Równolegle na ten ostatni wchodzi też geograf Mirosław Szumny. Spotykają się na grani Hörnli. Cztery lata później, w styczniu 2003 r. Bielecki wraca z jednego z taternickich wypadów, po tym jak plany krzyżuje zła pogoda. Schodząc asfaltową drogą znad Morskiego Oka, spotyka Szumnego z grupą uczniów. Wybierają się na Rysy. Krótka rozmowa. Może pada pytanie, czy nie chciałby im towarzyszyć? Bielecki jednak schodzi. Dwa dni później, 28 stycznia pod Rysami dochodzi do największej tragedii, jaka zdarzyła się w polskich Tatrach – lawina porywa grupę 13 osób prowadzoną przez Szumnego, a siedmioro uczniów i ich drugi opiekun giną.

Po wejściu na kilka poważnych alpejskich szczytów w głowie nastoletniego jeszcze Bieleckiego rośnie pragnienie: trzeba wyżej. Robert Rozmus, jeden z pierwszych w Polsce organizatorów komercyjnych wyjazdów w góry wysokie i znajomy z alpejskich wypadów proponuje 17-letniemu Adamowi wyprawę na leżący w Pamirze Pik Lenina (7134 m n.p.m.). Jednocześnie jeden z pierwszych partnerów wspinaczkowych Adama, Kamil Michalik, i jego kolega Ali Kuś zapraszają na wyjazd na Chan Tengri. Oba siedmiotysięczniki należą do pięciu najwyższych szczytów byłego ZSRR. Bielecki postanawia połączyć dwa pomysły.

Na Pik Lenina idzie wraz z siostrą. Agnieszka jest także pasjonatką dalekich podróży i wypraw górskich. Szczyt jest znany, niezbyt trudny – według niektórych tak łatwy, że już w ZSRR wchodziły na niego grupy radzieckich kucharek – mimo to jednak wysoki, znacznie wyższy niż wszystko, na czym do tej pory stanął chłopak.

I najeżony niebezpieczeństwami: to na Piku Lenina doszło 13 lipca 1990 r. do największej zbiorowej tragedii w historii alpinizmu. Pod wielką śnieżnolodową lawiną, która zeszła ze stoków góry, życie straciło 43 uczestników wypraw różnych

narodowości. Lawinę wywołał wstrząs tektoniczny.

Pogoda jest fatalna, do obozu III na 6500 m dochodzą już sami. Agnieszka zawraca, błądzi. Adam nie odpuszcza. Na 7000 spada ponad 100 m z lawiną. Szczęśliwie zostaje na powierzchni, raki wbijają mu się w piszczel. Ocknie się w ciemnościach. Ani myśli jednak wracać. Podobne wypadki będą mu się zdarzać w życiu kilka razy: kolejny lot z lawiną w drodze pod Mnicha w Tatrach, porażenie piorunem na Matterhornie. Tak jak jego wspinaczkowy idol, legenda himalaizmu, Wojciech Kurtyka, będzie z nich wychodził całkowicie bez szwanku.

Tym razem na szczyt jednak nie wchodzi. Nie udaje mu się znaleźć wierzchołka.

Prócz goryczy porażki i kolejnej górskiej lekcji, zdobywa jeszcze coś, czego niewymierną wartość w górach wysokich doceni nie raz: aklimatyzację. Może lecieć pod Chana helikopterem, podczas gdy jego kolegów czeka żmudny trekking. Chce zdążyć na inaugurację roku szkolnego w liceum.

Najpierw Bielecki musi się jednak z kolegami spotkać. Umówieni są konkretnego dnia na głównym dworcu kolejowym w Ałma-Acie, największym mieście Kazachstanu, zwanym tam Ałmaty. Nie wiedzą jednak, że w tym mieście są dwa duże dworce kolejowe. Adam nie ma jeszcze wtedy telefonu komórkowego. Do dziś jest to raczej rzadko i niechętnie używane przez niego urządzenie. W awaryjnych sytuacjach pomaga zawsze telefon do domu. Tak też jest w tym przypadku.

Ojciec Romuald, dziś emerytowany inżynier górnik, zawsze ratuje syna z opresji – a to w prośbie z Afryki o doładowanie telefonu, a to jako telefoniczna prognoza pogody dla Pamiru, to znów jako bank, udzielający transferem z Western Union kredytu na powrót syna z Alaski.

Jest wyszukiwarką połączeń kolejowych w Uzbekistanie albo centralą do przebukowania biletu lotniczego z Peru.

Dom Bieleckich, w którym rodzice pełnią rolę sztabu kryzysowego, zyskał nawet żartobliwe określenie: Centrum Alarmowe „Tychy”.

Rodzice nie do końca wiedzą, z czym wiąże się i jak groźna jest wspinaczka na siedmiotysięcznik. O wszystkich niebezpiecznych przygodach podczas wejścia na Chan Tengri dowiedzą się kilka lat później. Szybko się jednak orientują, że syn bez gór nie może żyć. Mama mówi: – Co, miałam go przykuć do kaloryfera? Szkoda kaloryfera.

Romuald Bielecki podąża za pasjami syna, nawet jeśli tylko z poziomu fotela – przez lata jego wspinania staje się jednym z lepszych znawców amatorów i teoretyków himalaizmu. W portretującym Adama reportażu autorstwa Eweliny Majewskiej-Howis z „Dużego Formatu”, mówi: – Mogę nie akceptować tego, co robi mój syn. Bo to dla mnie stresy, nieprzespane noce, czasem wiele tygodni bez znaku życia. Wolałbym, żeby miał inną pasję, to oczywiste. Ale nie mam wyboru, mogę go tylko wspierać w tym, co robi [28].

Nawet jeżeli czasem sam Adam tego, co robi, po latach nie ocenia najlepiej. Jak w przypadku Chana.

– Miałem fatalny sprzęt, namiot turystyczny z siateczką, który mi podarło drugiego dnia, zwykłą kurtkę narciarską znanej polskiej firmy turystycznej, śpiwór do −8°C, syntetyk – przyznaje dziś z perspektywy czasu.

Nadają się tylko rzeczy pożyczone od Krzysztofa Wielickiego: dziabka – czyli krótki wspinaczkowy czekan – i stare spodnie. Gdy po przylocie do bazy Bieleckiego spotykają Amerykanie, pytają: „Co ty tu robisz, dziecko?” On, że idzie na górę. „Ale jak to? Siedemnaście lat? Sam?” Widząc wyposażenie chłopca, dają mu polarową wkładkę do śpiwora i menażki. Mimo ich obiekcji pakuje się i rusza.

Drugiego dnia w obozie II łapie go „dupówa” – to w żargonie taternickim określenie na załamanie pogody. Spędza 40 godzin siedząc w kucki w porwanym namiocie. Potem wychodzi jednak słońce. Zostawia strzępy namiotu, wiedząc, że wyżej znajdują się jamy lodowe – dla laika abstrakcja, dla alpinisty pewniejsze miejsce na nocleg niż najlepszy namiot. Atak zaplanowany na pięć dni potrwa dziewięć.

Wyczerpuje mu się więc jedzenie. W jamach znajduje płatki owsiane – żywi się, zalewając je wodą. Pod samym wierzchołkiem wypada mu jeszcze termos, nie pije więc przez cały dzień.

Na szczycie jest sam. Choć odwodniony i lekko przymrożony, to już następnego dnia schodzi do bazy. Wyprawa daje mu przekonanie, które pielęgnuje przez lata: to nie sprzęt, ale człowiek wchodzi na górę. Teoria brzmi dostojnie i pięknie. Ale czy ten sam człowiek z tamtym sprzętem powtórzyłby swój wyczyn zimą na Broad Peaku?

Po latach Adam Bielecki podzieli się z nami taką refleksją: – Człowiek, jak jest młody, rzeczywiście myśli, że jest nieśmiertelny, a taka młodzieńcza brawura i nieświadomość mogą być bardzo pomocne we wchodzeniu na górę.

Póki co, w Kazachstanie przygody jednak nie kończą się wraz z zejściem w doliny.

Wyczerpują się pieniądze, ma 10 dolarów, opłacony jeden nocleg i nie ma biletu powrotnego do Polski. Taka niefrasobliwość w działaniu jest cechą, która nieraz jeszcze narobi mu w życiu kłopotów albo zepsuje opinię. Typowa „polska jazda”, a potem „jakoś to będzie”.

– Nie miałem pieniędzy na tę wyprawę – przyznaje sam.

Nie ma wtedy jeszcze ambasady polskiej w Kazachstanie. Centrum Alarmowe „Tychy” też niewiele tu jest w stanie poradzić, nie ma więc nawet sensu dzwonić do rodziców.

Robi to, co wielu Polaków w podobnej sytuacji. Idzie do knajpy, kupuje piwo, potem drugie, trzecie i siedząc, myśli nad swoim losem. Dosiada się turysta. Do Kazachstanu przyjechał wmurować pod Chanem tablicę pamięci przyjaciela, który rok wcześniej na tej górze zginął. Pyta: „Co ty taki smutny jesteś?” Bielecki opowiada mu swoją historię. Wysłuchawszy jej, spotkany w barze – użyjmy tu ulubionego

określenia ojców polskiego himalaizmu – „westman” pożycza mu 100 dolarów. Adam zwróci je przelewem po powrocie. Oczywiście najpierw będzie musiał zapożyczyć się u ojca.

– Podróżując, nauczyłem się, że na świecie jest bardzo wielu dobrych ludzi. Jak się już wszystko zawali i gorzej być nie może, zawsze ktoś wyciągnie pomocną dłoń – podsumowuje.

Po problemach z biletami (najbliższe na za dwa tygodnie i za 120 dolarów), lądowaniu w kazachskim areszcie i piętnastodniowej odysei za łapówki i na gapę, udaje się wreszcie w podróż powrotną do kraju.

Po tygodniach ciszy pisze do rodziców z Moskwy krótkiego i do bólu konkretnego maila Wszedłem na Chana, wracam do Polski, będę w Warszawie 10 września. Szczegółów tamtej historii będą dowiadywać się jeszcze kilka lat później.

Zamiast na początek roku szkolnego, jedzie do Chorwacji… wypocząć po perypetiach dwumiesięcznej podróży.

Pod koniec liceum nadal ma do szkoły podejście, by tak rzec, alternatywne. To słowo pasuje zresztą zarówno do jego wyglądu, stylu życia, znajomych, a także – jak powiedzą kiedyś złośliwi – do gór i alpinizmu. Prowadzi zeszyt, w którym notuje, na ilu i jakich lekcjach go nie było. Żeby nie przekroczyć limitu 50% nieobecności.

W przeciwnym wypadku byłby nieklasyfikowany. Na dwa tygodnie przed maturą telefon – znajomi jadą w Alpy, jest miejsce w samochodzie. Pakuje się w godzinę, wraca w niedzielę przed rozpoczęciem matur. Wypracowanie z polskiego napisze na celujący. Gdy przychodzi czas odebrania świadectw, znów go nie ma. Warunkowo dokument odbiera ojciec, w końcu ktoś musi złożyć też papiery na studia. Jeden członek rodziny Bieleckich stworzony jest raczej do wyższych celów. O tych celach potrafi zresztą opowiadać pięknie i z pasją. We wspomnianej rozmowie dla „Gazety Wyborczej” mówi: – Wspinanie od takiego młodego wieku ukonstytuowało mnie jako człowieka, pozwoliło zrozumieć, co w życiu jest naprawdę ważne i od wielu lat mam takie podejście, że człowiek musi mieć bezpieczne miejsce do spania, co jeść, co pić, musi mu być sucho, ciepło, a cała reszta to jest wielki bonus, z którego powinniśmy się cieszyć i doceniać go. To jest coś, co uprawianie chyba wszystkich sportów ekstremalnych daje człowiekowi: umiejętność doceniania małych rzeczy i życia w ogóle.

Jest to pewnie autorska refleksja: młody Bielecki w górach nie ma żadnego mentora. Nie stoi za nim promotor, nie pomaga mu nauczyciel. Nie ma żadnego wujka Ryśka i kolegów z toprowskich rodzin, na których mógł liczyć młody Berbeka, ani też nikogo w bliskim otoczeniu, kto by – powtarzając za jednym z poprzednich rozdziałów – „inspirował górami, wpajał obowiązujące w nich zasady”. Problemem jest nawet znalezienie partnera wspinaczkowego. Chociaż, żeby być skrupulatnym,

pewną pomoc i wiedzę czerpie od wymienionych już, poznanych w młodym wieku Wielickiego i Rozmusa. Odegrają oni zresztą w jego górskim życiorysie wielką rolę.

Przez całą młodość wyrasta jednak właściwie poza środowiskiem wspinaczkowym.

– Miałem bardzo dużą potrzebę akceptacji ze strony środowiska, miałem na tym punkcie kompleks – przyznaje dziś.

Nagłośnienie i uznanie młodzieńczego wyczynu nie owocuje też napływem propozycji i zaproszeń do udziału w ekspedycjach, oprócz tych od kolegów.

W 2001 r. Michalik z Kusiem, niedoszli partnerzy z Chana, zapraszają go na kolejną wyprawę na wschód. Tym razem w Ałtaj. Odmawia. Kilka miesięcy później dwaj młodzi alpiniści giną bez wieści w masywie Biełuchy.

Bielecki dopiero po przeprowadzce do Krakowa zapisuje się do tamtejszego Klubu Wysokogórskiego, ale więcej czasu niż wśród kolegów wspinaczy spędza w gronie znajomych, którzy tworzą kolorową mozaikę krakowskiej alternatywy.

– Lubię ludzi wyrazistych, a to, co łączy środowisko, w którym się obracam, to kontestacja ustalonego porządku społecznego. Telewizor, meble, samochód to nie są wartości ludzi z tego grona – kreśli ich charakterystykę.

Na Uniwersytecie Jagiellońskim studiuje psychologię. Nie jest jednak zbyt pilnym studentem: czasem wpada na zajęcia pomiędzy kolejnymi wyjazdami górskimi.

Koledzy ze studiów wspominają, że nawet podczas zajęć rozmawia, opowiada o wyjazdach, jest gwiazdą na swoim kierunku, co nieraz budzi irytację. Nie u koleżanek: te są w niego wpatrzone, nieraz zamiast na przedmiocie zajęć, koncentrują się na jego ramionach. Dobrze zbudowana sylwetka, oryginalny wygląd, nieco nonszalancki styl bycia przyciąga uwagę i robi wrażenie na studentkach.

Wrażenie robią również jego dalekie podróże.

Instytut Psychologii UJ jest wyrozumiały: student Bielecki jest w stanie spędzać nawet pół roku w górach. W cytowanym już wywiadzie do „Gazety Wyborczej” wspomina jednak, że na studiach toczył raczej walkę o przetrwanie: – Udało mi się zaliczyć wuef eksternistycznie, dzięki moim wejściom górskim, co nie było łatwe. Miałem z tego przedmiotu „warunek”, bo na niego nie chodziłem.

Mało brakło, a bym wyleciał ze studiów z tego powodu. Mój ojciec zbiera wszystkie wycinki z gazet o moich wejściach, zaniosłem teczkę szefowi Studium Wychowania Fizycznego na UJ. Jak on to zobaczył, to mi wpisał dwie piątki.

Znowu powtarza się schemat: niefrasobliwość młodego chłopaka i dosyć luźne podejście do wziętych na siebie obowiązków oraz ojciec, który pomaga mu, a może nawet ratuje skórę w trudnych sytuacjach.

Już w czasie studiów młody Bielecki zaczyna prowadzić wyprawy komercyjne, które w ramach Klubu „Annapurna” organizuje Rozmus. Są to tak zwane wyprawy partnerskie, prowadzi je bowiem osoba, która nie posiada uprawnień przewodnickich ani instruktorskich, za to ma największe doświadczenie

wspinaczkowe.

Wyprawy partnerskie są w środowisku górskim krytykowane. Doświadczenie prowadzącego często sprowadza się do jednego wejścia na dany szczyt. Lider grupy, bo przecież nie przewodnik, nie ma odbytych kursów i szkoleń, nie potrafi zapewnić wyprawie bezpieczeństwa. W razie wypadku jednego z – no właśnie: klientów, partnerów (organizatorzy wypraw partnerskich słowa „klient” wystrzegają się jak ognia)? – prowadzący nie jest w stanie i nie umie mu pomóc. Grupa często nie jest zabezpieczona na wypadek zejścia lawiny; zwykle nie ma detektorów, w świecie przewodników górskich uważanych za podstawowe urządzenie, które powinien mieć na sobie uczestnik wycieczki zimowej lub letniej prowadzonej w zaśnieżonym terenie; jej liderzy nie znają, bywa, technik poszukiwania osób przysypanych przez masy śniegu; nie znają potrzebnych technik autoratownictwa i ratownictwa górskiego, ponieważ nie ukończyli odpowiednich kursów. Podobnie jest z ratownictwem medycznym czy choćby pierwszą pomocą, wiedzą na temat hipotermii i choroby wysokościowej oraz orientacją w razie załamania pogody.

Największym klubem organizującym wyprawy partnerskie jest Polski Klub Alpejski, organizator Dni Lajtowych, kameralnego festiwalu górskiego, którego gośćmi byli już czołowi himalaiści świata. Dwie pierwsze edycje imprezy, w 2000 i 2001 r., odbyły się w Tychach, skąd pochodzi – podobnie jak Bielecki – założyciel i szef klubu Bogusław Magrel. Sam zdobył między innymi Czo Oju i Sziszapangmę Centralną oraz uczestniczył w feralnej wyprawie na Nanga Parbat, o której opowiemy jeszcze w tej historii. Tychy można bez obaw nazwać zagłębiem organizatorów wypraw partnerskich. W tym mieście powstał też, już w 1995 r., jeden z pierwszych i największych tego typu w Polsce klub „Annapurna”.

Pod egidą „Annapurny” Bielecki wprowadza rzesze ludzi na szczyty: Mont Blanc, Elbrus, irański Demawend, Ararat, Kilimandżaro, ekwadorskie Cotopaxi, Aconcagua, Mount McKinley… W sumie ponad 40 poprowadzonych wyjazdów na pięciu kontynentach. Choć w porównaniu z wieloma innymi prowadzącymi takie wyjazdy Bielecki ma już w młodym wieku dosyć spore doświadczenie, nie ma na koncie przełomowych dokonań, sportowych wspinaczek na poziomie, które zostałyby zauważone w Polsce. Ale przechodzi dosyć trudną śnieżnolodową północną ścianę Ortlera, najwyższego szczytu włoskiego Południowego Tyrolu, i nie jest to wspinaczka traktowana jako wyższa forma wysokogórskiej turystyki, jest to już alpinizm pełną gębą.

Adam Bielecki dyplomatycznie odcina się dzisiaj od wypraw partnerskich, ale jednocześnie przyznaje, że były one dla niego źródłem wielu cennych doświadczeń – nie tylko czysto górskich, ale także psychologicznych. Nauczyły go cennej na wyprawach umiejętności współpracy z członkami grupy, dały doświadczenie radzenia sobie z różnymi charakterami w trudnych często warunkach. Krytycy

powiedzą później, że prowadzenie wypraw partnerskich było źródłem jego złego wychowania w górach, niewłaściwych nawyków, relatywistycznego podejścia do kwestii odpowiedzialności za partnerów.

Cokolwiek by jednak Bieleckiemu zarzucać w związku z dziką działalnością przewodnicką, trzeba zauważyć, że nie jest jedynym ani nawet jednym z niewielu, którzy uczestniczyli w takim procederze. Podobny charakter mają wyprawy prowadzone na najwyższe szczyty świata przez Leszka Cichego czy Ryszarda Pawłowskiego, a także wielu innych himalaistów, których autorytet górski nie jest kwestionowany, choć także nie posiadają uprawnień przewodnickich, a przewodnikami mianowali się jedynie na mocy własnego doświadczenia. Trudno zresztą ocenić, jaki wpływ miało prowadzenie wypraw partnerskich na postępowanie Bieleckiego w górach. Na pewno miało wymierny wpływ na stan finansów młodego chłopaka, dla którego to zajęcie stało się głównym źródłem dochodów na lata. Ale wywarło też wpływ istotniejszy. Zaowocowało dwoma największymi bodaj przełomami w całym życiu alpinisty.

W 2002 r. w wyjeździe na Mont Blanc prowadzonym przez 19-letniego Bieleckiego uczestniczy Dobrochna Bugajna. Już na zdjęciu przedstawiającym przedwyjazdową zbiórkę w Katowicach niska blondynka patrzy na wysokiego, przystojnego młodzieńca w czarnym kapeluszu i koszulce bez rękawów. Podpisze potem to zdjęcie: Kiedy Harry poznał Sally.

Mają wspólne pasje, z których najważniejszą są podróże. Często dzwonią do siebie z dwóch stron świata. Sceny jak z reklamy telefonii komórkowej: on w Nepalu podczas wyprawy na Makalu wychodzi z namiotu, sypie śnieg, a ona w tym czasie znajduje zasięg na skale w lesie deszczowym w Kamerunie, słychać odgłosy dżungli w tle. Gdy on wchodzi na szczyty, ona też nie siedzi w domu, nie zamartwia się. Zdarza się, że w tym czasie zwiedza akurat Tybet, obserwuje małpy w Ugandzie albo podziwia tropikalną roślinność na płaskowyżach szczytowych wenezuelskich tepui. On zabiera ją do Etiopii w góry Siemen, do Iranu na Demawend, na Kilimandżaro. Prowadzi na Mnicha, wschodnią ścianę MSW, jak w taternickim slangu określany jest Mięguszowiecki Szczyt Wielki, razem wspinają się na nadmorskich skałach w Tajlandii. Ona wspina się rekreacyjnie, z nim dzieli także swoje pasje: jazdę konną i latanie na paralotni. Wielu może im zazdrościć tego, czym wypełniają i dzielą między sobą swoje życie.

Adam Bielecki w bazie pod Broad Peakiem

Ona musi niekiedy zadbać, żeby on dopełnił stosownych formalności przed wyprawą, a nawet pomóc mu spakować się tak, by niczego nie zapomniał. On powie potem w nagraniu ze szczytu swojego pierwszego ośmiotysięcznika: – Przede wszystkim dziękuję mojej najukochańszej Dobrochnie, która toleruje, a wręcz wspiera moją pasję.

Drugi przełom to okazja do wyjazdu na pierwszy ośmiotysięcznik. Pojawia się w nieoczekiwanym momencie i w równie nieoczekiwany sposób. Mijają lata od wejścia na Chan Tengri, a propozycje wypraw himalajskich nie napływają. Młody wspinacz nie był od tamtej pory nigdzie wyżej. Popada już nawet we frustrację.

– To było takie walenie głową w mur, żeby w te góry najwyższe pojechać. Ale historia zatacza koło – powie później.

Jeden z jego byłych „klientów”, Adam Ciućka, którego wprowadził po raz pierwszy w góry wysokie na Elbrus, rozwinął się później górsko. Między innymi uczestniczył w wyprawie Bieleckiego na Pik Pobiedy, która osiągnęła liczący nieco ponad 6900 m

zachodni wierzchołek tego uchodzącego za jeden z najniebezpieczniejszych szczytów świata. Ciućka aplikował do programu PHZ-etu i został przez Artura Hajzera przyjęty do szerokiej kadry.

– Właśnie on napisał do mnie: Adam, czas na Ciebie, może w końcu jedź – opowiada Bielecki.

Jest wtedy akurat pod Aconcaguą. Pisze do Hajzera maila bezpośrednio z bazy.

Wysyła mu selekcję swoich przejść, z których jest zadowolony chociażby ze względu na szybkość. Hajzer odpisuje, że czasy nie robią na nim żadnego wrażenia, poza tym nie wie, czy jeśli on wpadnie do szczeliny, Bielecki będzie go w stanie z niej wyciągnąć.

Nie mówi mu jednak nie. Prosi młodego wspinacza o pełen wykaz przejść. Nie jest to proste. Niezbyt zorganizowany Bielecki nie prowadzi żadnego kapowniczka, w którym wspinacze zapisują przebyte drogi, trudności, partnerów i czasy przejść.

Ma jednak niezłą pamięć. Po powrocie do Polski odtwarza więc 13 lat wspinania.

Hajzer zaprasza go na rozmowę do siedziby swojej firmy w Świętochłowicach.

Alpinista z Tychów dostaje się do składu jesiennej wyprawy unifikacyjnej na Makalu, która spośród młodych alpinistów ma wyłonić członków kolejnych ekspedycji zimowych.

Marzenie pielęgnowane od dzieciństwa spełnia się nagle w szybkim tempie. 30 września 2011 r. o godz. 14.27 Adam Bielecki wyciąga kamerkę i rejestruje siedmiominutowe nagranie z liczącego 8481 m n.p.m. Makalu – piątego co do wysokości szczytu świata, na którym przed nim stanęło zaledwie siedmiu Polaków.

W nagraniu dziękuje swoim sponsorom, wśród których wymienia Pawła Bugajnego, swojego przyszłego teścia, dawnego klienta górskich eskapad i prezesa zarządu spółki Trust, jednego z liderów na rynku deweloperskim w Wielkopolsce. Marzenie spełnia się w o tyle pełniejszym wymiarze, że kilka minut później na szczycie staje lider wyprawy, człowiek, o którego wyczynach Bielecki czytał już w dzieciństwie w prasie górskiej i książkach.

– Nie zapowiadało się, że się tak pięknie skończy – mówi Hajzer dysząc i dodaje: – Jeszcze zejść…

– Co tu dużo mówić, jestem przerażony – dopowiada Bielecki.

Ale nie wszystko pięknie się kończy. W zejściu Bielecki i Hajzer namawiają do odwrotu Tomasza Wolfarta, mającego w stosunku do nich półtoragodzinne opóźnienie w drodze na szczyt.

– Dla wszystkich uczestników tej wyprawy Makalu było solidną lekcją – oceni rok później Bielecki. – Ja też spieprzyłem, przeceniłem własne siły. Podjąłem błędną decyzję zejścia po tlen do obozu III i wyniesienia go chłopakom, ale nie byłem w stanie wrócić.

Czy na pewno tylko niedoświadczenie na takiej wysokości, błędy w przewidywaniu i nietrafione decyzje tłumaczą młodego alpinistę z tego, że nie czekał na słabnących,

wyczerpanych dwoma biwakami i poodmrażanych partnerów? Po tamtej wyprawie nikt nie stawiał mu otwartych zarzutów. Jednakże pojawią się one w kontekście wydarzeń na Broad Peaku półtora roku później.

– Zszedł do obozu poniżej po tlen, ale go nie wniósł, bo się zmęczył, za to szybko zbiegł do bazy – powie uszczypliwie w jednym z wywiadów[29] Ryszard Gajewski.

W rozmowie z „Newsweekiem” Bielecki będzie się tłumaczył: – Źle oceniłem własne siły. Bałem się, że jak wyjdę z obozu, utknę gdzieś, czekać mnie będzie biwak pod gołym niebem, którego prawdopodobnie nie przeżyję.

Historia znana jest w środowisku górskim, opowiadał ją na prelekcjach po wyprawie sam Hajzer.

Bielecki ma się opiekować Wolfartem, a Hajzer Stańczakiem. Idą trawersem, Stańczak powoli. W pewnej chwili Hazjer dostrzega wzgórek, przed którym siedzi zmęczony Wolfart. Po drugiej stronie siedzi czekający nań Bielecki. Nie czeka jednak wystarczająco długo. Hajzer próbuje jeszcze za nim wołać. Młody wspinacz już tego nie słyszy. – Spierdolił – będą kilka lat później komentować bez ogródek krytycy Bieleckiego.

Pewne pretensje do młodego himalaisty ma po tym epizodzie także sam Hajzer. Po wyprawie przeprowadza z nim – w obecności ojca Adama – dyscyplinującą rozmowę.

Sam jako kierownik wyprawy zachowa się lojalnie i nie poinformuje o fakcie nikogo poza przyjaciółmi.

Hajzer daleki jest też od skreślania Bieleckiego. Tym bardziej, że widzi w nim już po Makalu swojego czołowego zawodnika, konia zarazem wyścigowego, jak i pociągowego dla całego programu PHZ-etu. Idealne niemalże połączenie przymiotów niezbędnych do realizacji najwyższych zimowych celów: duża siła, niemałe umiejętności wspinaczkowe, ponadprzeciętna szybkość, doskonała kondycja, niezła wytrzymałość i wytrwałość w niezwykle trudnych warunkach, silna determinacja oraz wysoko wówczas oceniana odwaga w dążeniu do celu, nawet przy dużych niebezpieczeństwach. Bilans potencjalnych zysków z Bieleckiego dla przyszłości PHZetu działa w oczach jego kierownika zdecydowanie na korzyść nowo narodzonego dziecka polskiego himalaizmu. Dlatego wkrótce po Makalu Bielecki dostaje zaproszenie na zimową wyprawę na Gaszerbrum I – jako jedyny uczestnik wyprawy unifikacyjnej na Makalu.

Z początku niewiele osób wierzy w sukces kameralnej wyprawy pod kierownictwem Hajzera. Ale, jak już pisaliśmy, Bielecki z Gołąbem po długich bojach dokonują pierwszego wejścia na ten ośmiotysięcznik.

W bazie razem z szefem PHZ-etu znowu dużo rozmawiają o sytuacji, która miała miejsce na Makalu. Wracają te same kwestie: kto kogo zostawia, kto jest lojalny, czym jest partnerstwo. Gdy idzie pierwszy atak szczytowy, Hajzer z Gołąbem są o jeden

obóz niżej niż Adam. Ten ostatni mówi, że z „trójki” z jednym z HAP-ów pójdzie już do szczytu. Gołąbowi puszczają nerwy: – Pierdolę! – rzuca. Grają ambicje: Gołąb chce wracać, skoro nie ma szansy wejścia na szczyt. Hajzer go uspokaja: – Pierwszy atak – tłumaczy – zwykle nie kończy się zdobyciem szczytu.

Innym razem, gdy schodzą z „trójki”, dochodzi do kolejnego nieporozumienia.

Gołąb pomaga zejść jednemu z HAP-ów, którym się zaopiekował. Wyłącza radio.

Tymczasem przez radio do Hajzera nadaje Bielecki: ma zdrętwiałe, odmrożone ręce, nie umie się wpiąć w poręczówkę. Artur chce zawrócić Gołąba, ale nie ma z nim kontaktu. Ojciec Adama będzie potem reagował na forach wspinaczkowych na głosy, że jego syn zostawia partnerów w górach. Napisze, że w tej sytuacji to Gołąb zostawił jego syna.

Już w ataku szczytowym trafiają na trudny moment: nie wiedzą, jaką drogą iść.

Gołąb idzie na rekonesans. Bielecki, zamiast czekać, idzie wprost do góry. Teren, jak mawiają alpiniści, puszcza (czyli daje się go przejść). Bielecki osiąga szczyt pierwszy.

Schodząc znowu nie czeka. Gołąb będzie miał odczucie, że Bielecki go zostawił.

Twierdzi, że młodszemu koledze brakuje wspólnego przebywania w ścianie, doświadczenia w doglądaniu partnera. Rozbieżności co do postępowania na tamtej wyprawie, różnice zdań co do pojmowania górskiego partnerstwa nie wybrzmią ani razu po zakończonej sukcesem wyprawie na GI. Polemiki powrócą po wyprawie na Broad Peak. Sam Bielecki powie nam później w wywiadzie dla „Tygodnika Powszechnego”: – Janusz to trudna osoba, na wyprawie nie byliśmy charakterologicznie zgrani.

Nigdy nie sformułował wprost zarzutów, zrobił to za pośrednictwem mediów. Co do tamtej sytuacji, trzymałem z nim kontakt wzrokowy. Dopiero kiedy był bezpieczny, poszedłem do obozu, żeby nagotować mu wodę. Jeśli chodzi o Gaszerbrum, nie mam sobie nic do zarzucenia.

Piotr Pustelnik sytuację z Gaszerbruma będzie rozpatrywał już w kontekście późniejszych zarzutów wobec Bieleckiego: – Wydaje mi się, że oni się po prostu charakterologicznie kompletnie nie dobrali.

Jasiu miał pretensje, że Bielecki jest tak energetyczny, że nigdy nie czeka, nie można się nawet spokojnie wysikać, a już znika za załomem. Ja też miewałem takich partnerów i jakoś to tolerowałem. Jak nie możesz tego przezwyciężyć, to przynajmniej się do tego przyzwyczaj.

Wady i zalety Adama Bieleckiego zna dobrze jego siostra Agnieszka, która uczestniczyła zresztą w wyprawie na Gaszerbrum I: – Nie jest fanatykiem treningu, oboje jesteśmy chyba za leniwi, choć przed Gaszerbrumem biegaliśmy trochę. W życiu codziennym nie wyróżnia się szczególną konsekwencją. Studia zajęły mu 9 lat, musiał powtarzać dwa razy rok, bo czegoś nie podpisał, nie załatwił – mówiła o bracie, gdy rozmawialiśmy w grudniu 2012 r. na

Krakowskim Festiwalu Górskim. – Nie jest osobą ogarniętą życiowo, zorganizowaną, pamiętającą co na kiedy ma zrobić. Nie umie wypełnić PIT-a, złożyć dokumentów na czas, w życiu gubi się na poziomie podstawowych umiejętności, a w górach staje się osobą pedantycznie zorganizowaną. Na pewno kiedy jedzie w nie, to po to, żeby coś zrobić. Jeżeli pojechał na Makalu, to po to właśnie, żeby zdobyć szczyt.

– On ma z tego autentyczną frajdę, robi to dla siebie – kontynuuje Agnieszka Bielecka. – Duży wpływ na niego ma paradoksalnie to, że wyrastał poza środowiskiem. Jest samodzielny. Ma taką odwagę, bezkompromisowe podejście do rzeczy, że jeżeli nie da się tak, to trzeba pokombinować jak to zrobić inaczej. Nie trzyma się sztywno reguł i zasad. Jednak w tej chwili ma już chyba tyle doświadczenia, żeby móc na bieżąco oceniać, zmieniać, analizować, dopasowywać.

Te ostatnie zdania życie podda już niebawem bolesnej weryfikacji. Nietrzymanie się sztywno reguł i zasad, przez siostrę traktowane jako zaleta młodszego brata, staną się głównym zarzutem, który wystosują przeciw niemu krytycy. A doświadczenie zawiedzie go w ocenie i analizie sytuacji, do której dojdzie za jego plecami.

Na razie, po wyprawie na Gaszerbrum I, jest z siebie i swoich życiowych decyzji raczej zadowolony. Mówi o sobie i zdobytym doświadczeniu: – Z perspektywy czasu cieszę się, że tak długo czekałem na swój pierwszy ośmiotysięcznik. […] Teraz jestem kompletnie innym wspinaczem, dużo bardziej rozsądnym, doświadczonym. Lata prowadzenia komercyjnych wyjazdów bardzo wpłynęły na stopień mojej odpowiedzialności, na to, że rzeczywiście ogarniam te niebezpieczeństwa, myślę o nich. Kiedyś byłem przede wszystkim wspinaczem napalonym na sukces. Dzisiaj jestem przede wszystkim bezpiecznym wspinaczem.

Choć zdobywcy wracają z Gaszerbruma z lekkimi odmrożeniami palców stóp i nosów, Adamowi nie przeszkadza to myśleć o kolejnych wyzwaniach. Pod koniec lipca 2012 r. wraz z Marcinem Kaczkanem jedzie spełnić marzenie swoje i prawie każdego alpinisty: wspiąć się na K2. Jako drugi Polak po Wandzie Rutkiewicz wchodzi na szczyt drogą pierwszych zdobywców.

Kaczkan rezygnuje z ataku szczytowego, nie czuje się jeszcze w najwyższej formie, myśli o tym, że podejmie się wejścia w drugiej próbie. Nie wie, że ona nie nastąpi.

Pogoda pokrzyżuje już szyki na resztę sezonu na drugiej pod względem wysokości górze świata. Bielecki podejmuje decyzję o kontynuacji ataku. Chociaż w pewnym momencie akcja się przedłuża, do czego nazbyt energetyczny, a co za tym idzie zazwyczaj cienko ubrany alpinista nie jest przyzwyczajony. Na ponad 8000 m ucina sobie nawet drzemkę, oczekując na… rozładowanie korka na linach poręczowych.

Tego na uchodzącym za jeden z najtrudniejszych szczytów świata K2 jeszcze nie było.

O 10.30 31 lipca silnie wzruszony stanąłem na wierzchołku, na którym było już sporo ludzi, silny wiatr i widok morza chmur, z którego nie wystawał żaden oprócz naszego wierzchołek – napisze potem w swojej relacji z wyprawy. Tego samego dnia zdobywa go rekordowa

liczba 28 osób, wśród nich jest nawet były burmistrz Pragi, Pavel Bém, co nieprzychylni Bieleckiemu wykorzystają w przyszłości jako okazję do drobnych złośliwości i relatywizacji osiągnięcia 29-letniego wówczas Bieleckiego.

Niesłusznie. Zwłaszcza, że wymieniany w tych uszczypliwościach pan burmistrz miał już wcześniej niemałe himalajskie doświadczenie, z komercyjnym, ale jednak wejściem na Everest włącznie, a towarzyszył mu tym razem w roli przewodnika jeden z najlepszych europejskich specjalistów od wysokościowych wejść, Słowak Peter Hammor. Poza tym K2 zawsze pozostanie K2 i wejście na nie, zwłaszcza bez tlenu, obarczone będzie tak samo dużym ryzykiem. Z tej grupy bowiem, dodajmy, tylko Polak i trzech innych himalaistów nie korzystają podczas wejścia z aparatury tlenowej.

Prosto z K2 Bielecki pędzi do Polski na swój ślub z Dobrochną. Po ceremonii w Poznaniu głośniej jest o zorganizowanym na prywatnej działce w Tyńcu „ślubie humanistycznym” i imprezie weselnej niż o jego wspinaczkowym sukcesie. Ślub taki zawierają ludzie, którzy – jak sami deklarują – miast w Boga wierzą w człowieka i jego potencjał stwórczy. Płoną ogniska, didżeje serwują alternatywną muzykę. W niedzielny poranek jest jednak mało humanistycznie, a wiara w człowieka wśród uczestników podupada. W brutalny i nieuzasadniony sposób wesele pacyfikuje policja, rażąc gazem pieprzowym pannę młodą i zatrzymując kilka osób.

Dwa dni później pisze o tym prasa.

– Nie było żadnych podstaw do takiej agresywnej interwencji, nic złego bowiem się nie działo. To była demonstracja siły – mówi w „Gazecie Wyborczej” Bielecki.

Wydzwania do niego nawet prasa brukowa, ale odmawia jej wypowiedzi. Głównemu bohaterowi niefortunnego zdarzenia na takiej medialnej sławie zdecydowanie nie zależy.

Zła passa Bieleckiego ma ciąg dalszy półtora miesiąca później. Razem z mniej doświadczonym znajomym, pochodzącym

Sesja zdjęciowa na skałkach na Zakrzówku

z Rybnika Krystianem Dziurokiem, jedzie na alpejską wspinaczkę. Według Bieleckiego nie jest to wyprawa partnerska, tym niemniej to Dziurok finansuje wyjazd. Idąc znaną granią Bianco, osiągają 26 października wierzchołek czterotysięcznego Piz Bernina od strony północnej. Schodzą na stronę włoską prowadzącą w przeciwnym kierunku granią Spalla. Pogoda się załamuje, zmusza ich to do biwaku na grani bez namiotu.

Wieje huraganowy wiatr, jest bardzo zimno. Następnego dnia, jak wynika z relacji Bieleckiego, trawersują strome śnieżne pole. Adam idzie z przodu, Krystian kawałek za nim. Pierwszy przechodzi, pod drugim urywa się śnieżna deska[30] i pociąga go w dół, w mgłę. Jego ciało nie zostanie znalezione (stan na zimę 2014). Bielecki będzie twierdził, że samego wypadku nie widział – gdy obejrzał się za siebie, Dziuroka już tam nie było.

W wywiadzie dla „Newsweeka” wspinacz z Tychów powie ponad pół roku później: – Wspólnie, podkreślam, wspólnie podjęliśmy decyzję, że nie używamy liny. Jeśli chodzi o zasady sztuki wspinaczkowej, nie mam sobie nic do zarzucenia. Jako człowiek cały czas myślę, że mogliśmy się jednak związać liną. Albo mogliśmy wcześniej zawrócić. Mówią, że jestem terminatorem, ale wtedy na pewno nim nie byłem, bardzo źle się czułem.

To sprawa, która – wśród znawców tematyki alpinistycznej, nie w oczach laików –

będzie budziła największe wątpliwości spośród wszystkich, co do których usłyszy w przyszłości jakieś zarzuty. Twierdzi, że nie pełnił roli przewodnika, jednak w krajach alpejskich, na pograniczu których rozgrywał się dramat, prawnie odpowiedzialny za życie i zdrowie jest nie tylko licencjonowany przewodnik, ale nawet ten, który jedynie na mocy swojego doświadczenia pełni taką rolę. Nie ulega wątpliwości, kto w tej dwójce był zdecydowanie bardziej doświadczony. To Bielecki miał też możliwość dostosowania celu do panujących warunków i prognoz pogody.

Te zaś nie były całkiem optymistyczne.

Piz Bernina nie należy do najtrudniejszych alpejskich czterotysięczników, ale nie jest też górą łatwą. Grań Spalla jest raczej krótka, bo od najbliższego schroniska Marco e Rosa położonego ponad przełączką Forcella Crast’Agüzza szczyt można osiągnąć w nie więcej jak trzy godziny. Tym niemniej trawers stromych stoków podszczytowych wygląda na bardzo niebezpieczny w przypadku oblodzenia lub też świeżego opadu śniegu i związanego z nim lub niezależnego od niego wysokiego zagrożenia lawinowego. Decyzję o użyciu lub nie liny do asekuracji powinien podejmować bardziej doświadczony z partnerów.

Bielecki odpowiadał także za wybór linii przejścia, torował w świeżym śniegu, wyznaczał ślad, po którym szedł kolega. Nie powinien tracić z nim kontaktu wzrokowego. To tylko niektóre z błędów wytkniętych wspinaczowi na forach internetowych, na których z pewnym opóźnieniem rozgorzała burza. Większość głosów obarczała Bieleckiego odpowiedzialnością za wypadek. Inną sprawą jest, czy powinien prowadzić w ogóle takie wyjścia, będąc członkiem, jakby nie było, kadry narodowej w programie PHZ-etu. Otwarta pozostała też kwestia jego empatii względem partnera feralnej wycieczki na czterotysięcznik oraz jego rodziny.

Kilka niewygodnych pytań zadaje mu we wspomnianym wywiadzie dla „Newsweeka” Małgorzata Święchowicz: – Łączył się pan z ratownikami zaraz po tym, jak partner spadł?

– Tak. – W telefonie jest ślad, że numer alarmowy został wybrany dopiero dobę po wypadku.

– Niemożliwe.

– A do rodziny Krystiana zadzwonił pan po dwóch dniach.

– Byłem uwięziony w nieogrzewanym schronisku, bez picia, jedzenia, mocno wychłodzony, czekałem, aż przyleci śmigłowiec i mnie ściągnie. Nie miałem zasięgu.

Korzystałem tylko z numeru alarmowego. Dopiero gdy znalazłem się w szpitalu, wykonałem telefony do swojej rodziny, żeby powiedzieć, że żyję. I do rodziny Krystiana, by powiedzieć, że nie żyje.

Bielecki nie ma jednak możliwości skonfrontowania się na bieżąco z opiniami i zarzutami z forów wspinaczkowych. Gdy rozgorzeje dyskusja, jest już w drodze na

Broad Peak. Dopiero po tej wyprawie będzie musiał zmierzyć się poważnie z ostrzem krytyki.

Miejsce w składzie wyprawy zimowej na Broad Peak ma już zapewnione od dawna.

Sprawa z Berniny jest świeża, rodzi szereg pytań, ale nie wybrzmiewają one jeszcze zbyt mocno przed startem wyprawy. Wątpliwości co do jego zachowania na poprzednich wyprawach w ramach PHZ-etu nie są z kolei tak duże, by przeważyły nad jego zaletami.

Mówi o nich Agnieszka Bielecka: – On ma frajdę z eksploracji, robienia nowych rzeczy, bycia tam, gdzie jeszcze nikogo nie było. Proces odkrywania daje mu głębszą satysfakcję. Myślę, że to także efekt dzieciństwa i takich, a nie innych lektur. Ma też pewne predyspozycje fizjologiczne, łatwo się aklimatyzuje, jest szybki na podejściach, ma pewność siebie, ale umie racjonalnie ocenić swoje granice. To mu pomaga w decyzjach typu: mogę iść, a jak już nie będę mógł, to zawrócę. Wydaje mi się, że nie ma summit fever[31] , choć nie byłam z nim w takiej sytuacji.

I Artur Hajzer: – Dobre wyniki Bieleckiego wypływają z ciągłej aktywności górskiej. Według zasady z naszych czasów: najlepszym przygotowaniem do wyprawy wysokogórskiej jest poprzednia wyprawa wysokogórska[32].

On sam przed wyprawą podaje jeszcze jeden argument, który może mu pomóc w osiągnięciu szczytu: nie odczuwa już tak silnej jak przed ubiegłorocznymi wyprawami presji. Miejsce w historii himalaizmu ma zapewnione dzięki pierwszemu zimowemu wejściu na Gaszerbrum.

Przed Broad Peakiem A.D. 2013 takiego miejsca nie ma jeszcze Artur Małek.

Scena z grudnia 2013 r. Na specjalny – odbywający się z okazji Krakowskiego Festiwalu Górskiego – panel dyskusyjny na temat wyprawy na Broad Peak zjeżdżają sławy polskiego himalaizmu. Jest kierownik wyprawy Krzysztof Wielicki, Piotr Pustelnik, Janusz Majer, ale też przedstawiciele młodego pokolenia, a jednocześnie zimowi zdobywcy Broad Peaku – Adam Bielecki i Artur Małek.

Podczas gdy himalajska „starszyzna” przed rozpoczęciem spotkania tworzy swoją podgrupę w kącie sali, młodzi stoją osobno – na scenie wypełnionej po brzegi sali wykładowej Uniwersytetu Ekonomicznego. Kiedy rozpoczyna się dyskusja, mówią wszyscy po kolei, w cieniu pozostaje jedynie Artur Małek. Sprowokowany już pod koniec przez prowadzącą, najpierw się kryguje, później zaś rozpoczyna wypowiedź, która na długo zostanie w pamięci uczestników.

Sugeruje, że duża część środowiska nie ma prawa oceniać postaw ludzkich na dużej wysokości zimą (porównuje te oceny do konkursu gwary śląskiej, którego jurorzy przyjeżdżają z Łodzi), robi przytyki do wieku dyskutantów, wreszcie postuluje, by środowisko więcej się wspinało, a mniej debatowało. Występ wywołuje entuzjazm sali, ale także niesmak wśród doświadczonych himalaistów – niektórzy wypowiedzi Małka uznają za aroganckie.

Scena z panelu na KFG to bodaj jedyny po wyprawie na Broad Peak moment, w którym 34-letni wówczas wspinacz wychodzi z cienia Adama Bieleckiego.

Pozostaje w nim w sensie osiągnięć górskich. Owszem, jest niewątpliwie mocnym przedstawicielem wspinaczy młodego pokolenia. Ma za sobą wyprawy w Andy i góry Afryki, ambitne przejścia w Tatrach i Alpach, zarówno w skale, jak i w lodzie, a także będącym ich połączeniem mikście. Szczególnie dużo dróg pokonywał na tatrzańskiej Kazalnicy Mięguszowieckiej. Jego pasją jest także drytooling – wspinaczka zimą z użyciem sprzętu do działalności lodowej (czekany, raki) w nieoblodzonym terenie skalnym. Jak pisze na swojej stronie internetowej: Na co dzień zajmuję się wspinaczką, wspinaczką, wspinaczką… oraz pracami na wysokości. Wszechstronność we wspinaniu, dosyć bogaty, choć pozbawiony przełomowych, spektakularnych sukcesów wykaz przejść, duże zaangażowanie – to wszystko pozwoliło wyrobić mu pozycję wśród młodych alpinistów i dało miejsce w kadrze narodowej programu PHZ-etu. W 2012 r. osiągnął po raz pierwszy wysokość 8000 m podczas wyprawy na Lhotse, choć zakończyła się ona niepowodzeniem. Wreszcie jest jednym z czwórki historycznych zdobywców Broad Peaku zimą. A jednak, w porównaniu z himalajskimi osiągnięciami młodszego o cztery lata kolegi, to wciąż niewiele. Chociaż, jak wiele osób podkreśla – także sam Bielecki – Małek jest od niego lepszym technicznie wspinaczem.

Małek pozostaje w cieniu również w sensie medialnym. Podczas gdy Adam Bielecki nie stronił nigdy od dziennikarzy, opowiadając choćby o wyprawie na Broad Peak i broniąc się przed atakami kolegów ze środowiska, występy publiczne Małka można policzyć na palcach jednej ręki. Wspinacz pozostanie też zresztą – o czym nieco później – w cieniu zarzutów, które pojawią się wobec Bieleckiego po marcu 2013 r.

Artur Małek pozostanie też w pewnym sensie w cieniu na kartach tej książki.

Poniekąd na własne życzenie, bo mimo zaproszenia do rozmowy, która mogłaby posłużyć jako punkt wyjścia do osobnego portretu, odmówił, a właściwie odmówiła jego żona, do której Małek konsekwentnie odsyła wszelkie medialne zapytania.

Jednak opisujemy go w niemal każdym rozdziale tej historii. Nie może być inaczej: Artur Małek ma niewątpliwy udział w historycznym sukcesie Polaków, a także odegrał doniosłą rolę w niemal każdej odsłonie wyprawy zimowej na Broad Peak.

VII. PO DRUGIEJ STRONIE LUSTRA

– Widząc ten zachód słońca, uświadomiłem sobie, że zacznie się jeden z najważniejszych momentów naszego życia. Moment walki o powrót do żywych. […]

Towarzyszyło nam uczucie maksymalnej koncentracji, niesamowite skupienie na tym, co nastąpi – powiedział Artur Małek, wspominając moment na szczycie Broad Peaku[33].

– Co myślałeś na szczycie? – zapytaliśmy Adama Bieleckiego we wspomnianym już wywiadzie dla „Tygodnika Powszechnego”.

– Że trzeba uciekać, bo zginiemy – odpowiedział.

W innym miejscu mówił: – Kiedy podjąłem decyzję o schodzeniu, chłopcy szli do góry: mogli się do mnie przyłączyć, gdyby coś było nie tak. Mijając Maćka, powiedziałem: „Przekaż Krzyśkowi, że nie działa mi radiotelefon i że już schodzę”.

Berbeka i Kowalski idą w górę. Mają jakiekolwiek wahania, czy w takim momencie nie ma już na nie miejsca? Ryszard Gajewski uważa, że nie. Odwrót, kiedy widać już cel, nie wchodzi w rachubę.

– Jak się jest blisko, nie zawraca się – stwierdza przyjaciel Berbeki.

Ostatnim miejscem, w którym odwrót był jeszcze możliwy, jest wierzchołek Rocky Summit. Tam zapadła decyzja, która miała zaważyć na zdobyciu szczytu. Zaważyła na życiu. Po raz drugi, dokładnie 25 lat po tym, jak wszedł zimą na Rocky Summit, losy Macieja Berbeki decydowały się na tym kamienistym, choć okrytym czapą nawianego śniegu, przedwierzchołku Broad Peaku.

Wróćmy w tym miejscu do fotografii ze szczytu. Ta zrobiona przez Bieleckiego o 17.30 – gdyby nie to, że wiemy, z której godziny pochodzi – nie zwiastuje niczego złego. Ta wykonana przez Małka o 17.50 – w kolorze pomarańczy – pokazuje już scenerię, która na każdym w podobnych okolicznościach musiałaby zrobić wrażenie.

Jak wyglądałaby fotografia wykonana dziesięć, piętnaście minut później przez Berbekę czy Kowalskiego? Zimowy zachód słońca w górach postępuje szybko, kolory zmieniają się jak w kalejdoskopie. Pomarańczowy – to wysoce prawdopodobne – zdążyłby już przejść w purpurę, kolor zwiastujący rychły zmierzch, a skądinąd kojarzący się z patosem i podniosłością.

Pewnie najmniej powodów do namysłu nad nabierającym dramatycznych barw otoczeniem ma Adam Bielecki – zaczyna schodzić przed początkiem zmierzchu. Na Małku widok zachodzącego słońca i zwiastujący go pomarańczowy kolor robią już wrażenie – wystarczające, by nie zrobić ani jednego zdjęcia krajobrazu. Na szczycie, oprócz własnego cienia, fotografuje jedynie swoją twarz, poczerwieniałą od mrozu, z policzkami i nosem oklejonymi ochronnymi plastrami, ze zwisającym z nosa soplem. W jego oczach nie widać przerażenia, ale wyrażają one niepewność i obawę.

Na szczycie przebywa – według własnej oceny – zaledwie pół minuty. Chociaż tyle nie wystarczyłoby pewnie nawet na złapanie oddechu, rozpięcie kombinezonu, wyjęcie spod niego aparatu i zrobienie owych dwóch zdjęć. Kwestie różnic w ocenie czasu w kolejnych godzinach będą jeszcze nieraz przedmiotem wątpliwości. Któż jednak właściwie szacuje czas w momentach wymagających maksymalnej koncentracji, przy jednoczesnym poczuciu zagrożenia? Bez wątpienia Małek spędza tam najwyżej kilka minut. Nie czeka na idących niedaleko za nim kolegów.

Czy Kowalski i Berbeka robią jakieś zdjęcia? Czy mają na to siły i ochotę? Czy w chwili oddechu na szczycie – na pewno także krótkiej, kilku-, najwyżej kilkunastominutowej – stać ich jeszcze na podziw, zachwyt? Możemy się tylko domyślać, że Tomek, dokumentalista pasjonat, robi zdjęcia. Z pewnością fotografuje się na szczycie, może robi zdjęcie także Berbece. Może robią sobie zdjęcie z ręki razem (aparat trzyma oczywiście Tomek) – jako jedyni z całej grupy mają taką możliwość.

Ewa Berbeka będzie się nad tym potem zastanawiała w rozmowie z nami: – Zdjęcie na szczycie? Jest tylko cień Adama. Zadałam Krzyśkowi pytanie: czy oni nie mieli potrzeby zrobienia sobie wspólnego zdjęcia? Oglądając wszystkie albumy, jeszcze z dawnych wypraw, można zobaczyć, że oni w tych marynarkach stają i robią sobie wszyscy zdjęcia! Na Manaslu Maciek robił Ryśkowi Gajewskiemu, a Rysiek Maćkowi. Ale razem! Przecież to była kwestia 20 min, a wyprawa na Broad Peak była wyprawą narodową. Co odpowiedział Wielicki? „No widzisz, tak jest”. Maciek też mówił, że na dół się spieprza. Ale żeby zdjęcia nie zrobić?

Z dużym prawdopodobieństwem Tomek filmuje siebie i swojego starszego kolegę stojących na szczycie Broad Peaku. Być może sięga po miniaturową kamerkę, której używa na wyprawie do filmowania z kasku. Możliwe, że w związku z tym Berbeka już aparatu nie wyciąga – choć robi zdjęcia na wyprawie, jest w tym równie oszczędny, jak i w słowach.

Jedno jest pewne: ten ostatni, być może świadomie odbierany widok ich życia jest niezwykły. Dookoła rozciąga się wysokogórska Ziemia Obiecana porośnięta przez szczyty, których nie przyjdzie im już zdobyć. Na południowym wschodzie oświetlona jeszcze grupa Gaszerbrumów, z dwoma ośmiotysięcznikami, których trawers chodzi już wtedy po głowie Arturowi Hajzerowi. Na zachód pod słońce wystrzela w niebo dominujący po tej stronie wysokością Maszerbrum, gdzieś za nim trudniejsza do wypatrzenia Laila Peak, zdobyta parę dni wcześniej po raz pierwszy zimą przez Aleksa Txicona i towarzyszącego mu Jose Manuela Fernandeza, co było jedynym dotąd sukcesem odniesionym tej zimy w Karakorum. Na południe wyrasta śnieżny trapez masywu Chogolisy – miejsce śmierci pierwszego zdobywcy Broad Peaku, Austriaka Hermanna Buhla. I wreszcie na północ, w kierunku, w którym podczas zejścia muszą z powrotem pokonać grań Rocky Summit, Broad Peak Middle, naznaczony największą

dotąd polską tragedią w masywie tego szczytu. A za nim K2, góra niepokonana o tej porze roku, góra, która 25 lat wcześniej, nie chcąc ustąpić polskim himalaistom, skierowała uwagę Berbeki na Broad Peak. Więc i góra – praprzyczyna tego wszystkiego, co stanie się za chwilę na jej niższym sąsiedzie.

O czym myśleli w tej scenerii wycieńczeni – wszystko na to wskazuje, choćby z racji późniejszych wydarzeń – Berbeka i Kowalski? Jak wyglądało ich morale zaraz po tym, gdy minęła, o ile w tych okolicznościach w ogóle się pojawiła, pierwsza euforia?

Euforia z pewnością szybko mija Krzysztofowi Wielickiemu. O 18.00 czasu lokalnego łączy się z Berbeką.

– Gdzie jest Adam? Gdzie jest Adam? – pyta dramatycznie zaraz po odebraniu informacji o wejściu na szczyt. Nie ma kontaktu z Bieleckim.

– Adam pół godziny wcześniej… Już schodzi. A my zaczynamy schodzić – mówi zdyszanym, ale wyraźnym głosem Berbeka.

– No to bardzo dobrze. Tylko mógł się zgłosić, gamoń jeden. Mógł się zgłosić. Poza tym powinien czekać na was. Uważajcie w zejściu, Maciek. Gratuluję, świetnie. Ale bardzo powoli. Asekurujcie się – odpowiada Wielicki.

Kierownik wyprawy na Broad Peak jest zbyt doświadczony, by uznać sukces wyprawy, zanim czwórka nie wróci cała i zdrowa do bazy, a przynajmniej do obozu IV. – Po 15 min miałem łączność z TVN-em i wyraźnie powiedziałem: „Jesteśmy na szczycie, ale to jeszcze nie jest sukces, bo koledzy muszą wrócić”. Bałem się – wspomni w rozmowie z nami.

Gdy Wielicki wypowiada przytaczane wyżej słowa przez telefon satelitarny, nad Karakorum zapada już zmrok. Wiadomo na pewno, że czwórkowy zespół, który podzielił się de facto na dwa dwójkowe na przełęczy już podczas wejścia, teraz tym bardziej nie jest już zespołem. Schodzą osobno. Najpierw Bielecki mija podchodzących do góry kolegów. Gratuluje Berbece pewnego już właściwie sukcesu.

Będzie mówił, że cieszył się z tego, iż szczyt osiągnie Maciek. Że dokończy to, co zaczął 25 lat wcześniej. Że jemu się ten sukces należy.

Berbeka jeszcze w drodze na szczyt spotyka schodzącego już Małka i proponuje mu, żeby zaczekał i się z nim związał. Małek uznaje, że nie może czekać, bo zamarznie.

Będzie potem opowiadał o poczuciu, że może nie zejść, jeśli zatrzyma się choćby na pięć minut dłużej. Wie, że przy swoich umiejętnościach wspinaczkowych jest sobie w stanie poradzić w zejściu z grani bez asekuracji. Zresztą w pytaniu Macieja – tak zinterpretuje to później większość jego przyjaciół i innych himalaistów – pobrzmiewa raczej troska doświadczonego himalajskiego wygi o młodszego kolegę, nie zaś prośba o pomoc. Małek zresztą odmawia też chwilę wcześniej Tomkowi

Kowalskiemu, który proponuje mu z kolei powrót na szczyt i nagranie filmu.

– Sprawiał wrażenie świeższego ode mnie, nie miałem wątpliwości, że zdoła przejść grań i wrócić do obozu – opowiada Artur Małek w pierwszym i jedynym obszernym wywiadzie, jakiego udzieli zaraz po powrocie dla tygodnika „Przegląd”[34]. – Oczywiście nie byłbym w stanie wejść ponownie. Powiedziałem, żeby się nie wygłupiał, jak najszybciej wchodził na szczyt i uciekał z niego.

Ta prośba jest zastanawiająca: sugeruje, że Kowalski odczuwa radość, być może lekką euforię wynikającą z mającego nastąpić za kilka minut zdobycia szczytu. Taki stan dojmującego szczęścia i przytępionego poczucia strachu i niebezpieczeństwa poprzedza czasem poważniejsze symptomy choroby wysokościowej. To rzecz jasna tylko jedna z hipotez, Kowalski mógł przecież odczuwać i euforię, i lęk przed zejściem. Ale zarówno Małek, jak i Bielecki zaprzeczą, jakoby ich kolega zdradzał jakiekolwiek wyraźne oznaki kłopotów ze zdrowiem, poza dużym zmęczeniem, które malowało się na twarzach każdego z nich. Ani po Macieju, ani po Tomku – potwierdzać będą wielokrotnie – nie widać, aby zmęczenie było skrajne. Ta ocena, dodajmy dla porządku, mogła być złudna: dokonują jej osoby, które same były w stanie ciężkiego zmęczenia, w dodatku widząc tylko skrawki twarzy kolegów, w dużej części zakrytych przez odzież i ochronne plastry.

– Źle wyglądał – mówią znajomi Berbeki, ale tylko na podstawie krótkiego filmu nagranego przez Bieleckiego o 4.00 nad ranem, jeszcze podczas przygotowań do wyjścia z namiotu do ataku szczytowego. A także na podstawie dwóch dosłownie zdjęć i nagrania, na których widać Berbekę – również podczas ataku – z grymasem na twarzy. W nagraniu z namiotu w obozie IV Bielecki pyta z właściwą sobie lekkością: – Jak nastroje? Szału nie ma?

– Szału nie ma – odpowiada szybko i ciężko Berbeka.

Jednak tak słabe przesłanki oraz wrażenia nie uprawniają do wysnuwania twardych tez na temat stanu kondycyjnego i zdrowotnego, a może także nastroju Berbeki. Podobnie jak o rzekomym wyczerpaniu Kowalskiego już podczas podejścia nie może świadczyć to, że na zdjęciach, na których widać go dobrze w dniu ataku szczytowego, siedzi lub klęczy[35]. Zwłaszcza, że takie zdjęcia są zaledwie dwa.

Od momentu połączenia Berbeki ze szczytu urywa się kontakt kierownika wyprawy ze wszystkimi jej uczestnikami poza Tomkiem Kowalskim. Małek i Bielecki nawiążą łączność z Wielickim dopiero po dotarciu do namiotu. Ten pierwszy będzie swoje milczenie tłumaczył awarią. – Coś zamarzło w moim radiotelefonie. Mikrofon przy szyi przestał działać. Żeby go uruchomić, musiałbym zdjąć rękawice i wyciągnąć radio z plecaka, co oznaczałoby odmrożenie – powie Andrzejowi Dryszelowi w przytaczanym już wywiadzie Małek. Bielecki z kolei brak kontaktu będzie tłumaczył rozstrojoną częstotliwością w radiotelefonie.

Dlaczego Berbeka nie kontaktował się z Wielickim, pozostanie tajemnicą. Jeśli idzie o dalszy los zakopiańczyka, skazani dziś jesteśmy właściwie tylko na domysły poparte słabymi przesłankami.

Więcej, dzięki nagraniom, które zarejestrował Wielicki, wiemy o dalszym losie Tomka.

Godzinę po wejściu Berbeki i Kowalskiego na szczyt Wielicki nagrywa na rejestratorze swój komentarz: – Niedobrze, jest godzina dziewiętnasta, zgłosił się Tomek, że Maciek i Artur są z przodu, zostawili go jak gdyby.

O pierwszej łączności po wejściu na szczyt opowiadają też Alicja i Marek Kowalscy, którzy od organizatorów wyprawy otrzymali większą ilość nagrań niż te dotychczas publikowane.

Tomek zdradza w tej rozmowie pierwsze objawy niepewności. Na uwagę Wielickiego, że pierwsza dwójka jest pod przełęczą, reaguje niedowierzaniem: – Jak? Maciek i Artur są poniżej przełęczy? Wielicki odpowiada: – No widzimy światełka, więc myślę, że są poniżej, tak że musisz drałować, nie daj się, jeśli oni zeszli, to i ty zejdziesz.

W jednej z kolejnych rozmów Wielicki zapewnia Kowalskiego, że jeśli nawiąże kontakt z pozostałymi, każe im wracać po Tomka. – No to będzie problem raczej. Ja idę cały czas do przodu, ale bardzo mi to idzie powoli – odpowiada młody wspinacz.

W tej samej rozmowie pojawia się wątek leków.

Kowalski: – Ja mam apteczkę, może coś powinienem wziąć?

Wielicki: – No wiesz, jeśli nie masz żadnych objawów, głowa cię nie boli ani nie masz silnego kaszlu, to ci apteczka nie bardzo może w czymś pomóc.

Kowalski: – Nie mam nic takiego.

Wielicki: – Gdyby cię bolało coś, to oczywiście tak, lecz jeśli nie masz żadnych objawów choroby wysokościowej, no to nie ma sensu nic brać.

Jaką rolę odgrywa w tym momencie dramatu psychika? Czy należało – jak uważają Alicja i Marek Kowalscy – zaordynować Tomkowi jakikolwiek lek, nawet na zasadzie placebo?

Przy kolejnym łączeniu z Kowalskim Wielicki musi już wiedzieć, że dzieją się złe rzeczy.

– Tomek, Tomek, jak jesteś daleko? Bo widzimy cię chyba gdzieś tam w kopule szczytowej. No, teraz powinieneś mieć łatwo w dół, więc się osuwaj – mówi do młodego wspinacza.

W odpowiedzi słyszy: – Ale ja jeszcze nie jestem w kopule. Najgorsze, że mam podejście na Rocky Summit.

Ni chuja nie wiem co robić.

Wielicki każe mu iść po śladach, a dopiero po chwili orientuje się, co przed chwilą usłyszał od Kowalskiego:

– To ty jeszcze nie jesteś na Rocky Summit? – pyta zdziwiony.

– Nie, teraz jest taki odcinek – mówi Kowalski – i ja po prostu nie mam siły na niego podejść.

Co dzieje się z pozostałymi?

Najwięcej wiadomo – z oczywistych względów – o dalszej drodze Bieleckiego i Małka. Ten pierwszy jeszcze za dnia pokonuje dwie trzecie grani. Do namiotu w obozie IV dociera – wedle pierwszych oficjalnych informacji – około 21.00.

W wywiadzie dla „Tygodnika Powszechnego” mówi, że informacja była nieprecyzyjna, a w na-

Tomasz Kowalski

miocie był po 23.00. Z kolei Krzysztof Wielicki powie, że Bielecki zgłosił się z obozu, po dostrojeniu radia, o 22.10. Zostawiając na boku te – niemające istotnego

znaczenia w ocenie wydarzeń – rozbieżności, skupmy się na relacji Bieleckiego z jego zejścia.

Adam z pewnością nie wie – przynajmniej do pewnego momentu – że z Kowalskim i Berbeką dzieją się rzeczy niepokojące. Zakłada, że za jego plecami wszyscy kontynuują zejście. Kiedy jest godzinę nad obozem (załóżmy najbardziej realistycznie, że jest godzina 21.00), widzi wysoko na grani światełko.

– Poraziło mnie. Nikogo nie miało prawa tam być – wspomni później.

Pewności co do losu kolegów w każdym razie nie ma. Czy gdyby miał, cokolwiek by to zmieniło?

– Gdybym usłyszał przez radiotelefon: „Adam, zawróć po Tomka”, odpowiedziałbym: „Krzysiek, kurwa, nie dam rady!”

To zdanie, wypowiedziane przez Bieleckiego w wywiadzie dla „Tygodnika”, właściwie rozstrzyga sprawę. Choć i bez niego wiadomo, że w warunkach wysokogórskich, po morderczym podejściu i wyczerpującym zejściu, w jego przypadku przynajmniej 17 godzin akcji górskiej na wysokości powyżej 7400 m n.p.m., ponowne podejście jest – i fizycznie, i psychicznie – niewykonalne.

Spekulacje można więc ograniczyć do innego pytania: czy gdyby jeszcze na szczycie Bielecki i Małek dostosowali swoje tempo do wolniejszych kolegów, cokolwiek by im pomogli? Jakiego poświęcenia by to od nich wymagało? Ile kosztowało? I pytanie najbardziej dramatyczne, choć rzadko zadawane: czy zginęliby razem z Berbeką i Kowalskim?

– Byłem przekonany, że walczę o przetrwanie. Czy słusznie? Tego się nigdy nie dowiem i będę musiał z tym żyć […] Tamte realia można porównać do wojny. Czy ocenimy jednoznacznie żołnierza, który w sytuacji zagrożenia życia rzucił broń i w panice uciekł? Tak, my tam zaczęliśmy uciekać. Wszyscy, włącznie z Maćkiem. Czy to wystarczy, żeby nas […] jednoznacznie potępiać? – powie nam Bielecki.

I doda, że szybkie w porównaniu z innymi tempo zejścia wynikało również z tego, że Artur Małek przez czterdzieści minut zmieniał baterie w swojej czołówce: – Mnie się wydawało, że schodzę absurdalnie wolno. Siadałem co kilka kroków, próbując coś wyrzygać, choć już nie miałem co.

Informacja o problemach żołądkowych, które ponoć trapiły Bieleckiego już podczas podejścia, także będzie budziła wątpliwości i pytania. Jak wymiotujący, a więc osłabiony i odwodniony Bielecki mógł być mimo to najszybszy zarówno na podejściu, jak i na zejściu? Że problemy żołądkowe trapiły Bieleckiego już wcześniej, potwierdzał na blogu wyprawy Kowalski. A może miały one jednak nie fizjologiczne, ale psychiczne podłoże? Wymioty są czasem reakcją na stres, pojawiającą się także u sportowców. Zwłaszcza gdy rywalizacji towarzyszy zagrożenie życia. Słynny w latach 70. kierowca Formuły 1, James Hunt, konkurujący wówczas z Nikki Laudą, wymiotował przed każdym startem. Sportowy himalaizm to Formuła 1 sportów

górskich, a zachowanie Bieleckiego tego dnia świadczy o bardzo silnym stresie.

Wielu znawców tematu, nawet broniących po powrocie Bieleckiego, podkreślających jego walory fizyczne, będzie dodawało, że jest słaby psychicznie, albo że wykazuje słabość w sytuacjach kryzysowych.

– Był też strach, że po zmroku zabije mnie zimno – kontynuuje swoją opowieść młody himalaista. I opisuje ten strach podczas zejścia: – Jest zwierzęcy. W sytuacji bezpośredniego zagrożenia zamieniam się w racjonalną maszynę, w której nie ma miejsca na zbędne myśli, zmniejszające szansę na przetrwanie. To stan zamknięcia w sobie, z jednoczesnym podskórnym rozedrganiem – całe ciało ci chodzi.

Czy w tym stanie jest miejsce na refleksję o partnerach? Czy gdyby na miejscu Bieleckiego znalazł się ktoś bardziej doświadczony, bardziej odporny psychicznie, byłby w stanie działać inaczej? Tego dylematu rozstrzygnąć się dzisiaj nie da. Bielecki wspomni w rozmowie z nami, że kilka razy podczas zejścia pojawiła się w jego głowie myśl: „Co z chłopakami?” Potem była jednak konkluzja, że nie jest w stanie niczego zrobić.

– Kiedy zszedłem na przełęcz, najpierw było „uff”, ale potem było spojrzenie w czerń i myśl: „Kurwa, jak ja znajdę ten obóz?” Wielki stok, cholernie daleko i trzeba znaleźć dwa namiociki. Stwierdziłem: koniec, siadłem i rozjechałem się psychicznie – wspomina.

Dostrzega gdzieś w dole światło. Chyba tylko nadzieja na to, że to wybawienie z ciemności na lodowcowym polu podsuwa mu myśl, że to zapewne Karim lub któryś z HAP-ów wyszedł schodzącym ze szczytu himalaistom naprzeciw. Szybko okazuje się, że to jedynie iluzja, projekcja umysłu łaknącego rychłego rozwiązania budzącej strach sytuacji, z którą Bielecki w górach najwyższych nie miał wcześniej do czynienia. Światło jest realne, jednak zbyt żółte i ciepłe, by mogło pochodzić z dającej białe, zimne światło ledowej czołówki. Zdroworozsądkowo koncepcja, że kierownik wyprawy mógł wysłać do góry jako odwód i ewentualną pomoc jednego z Pakistańczyków, wydawałaby się całkiem niegłupia. Jednakże miałaby swoje słabe strony: w „czwórce” na wysokości 7400 m stoją jedynie dwa małe namioty zdolne pomieścić tylko czterech schodzących himalaistów.

Iluzja świetlna się rozwiewa. Światełko pochodzi z bazy, prawdopodobnie to ogień rozpalony przez kucharza.

– To, że ten obóz znalazłem, uważam za cud. Włączyłem długie światła na czołówce.

Próbowałem ogarnąć panikę. Potem powolny skan, żeby coś wypatrzyć. Wreszcie – błysnęło. Scena jak z filmu. Dotarłem do namiotu! – kontynuuje opowieść Bielecki.

Kiedy dochodzi do obozu, Artur Małek jest jeszcze daleko za nim. Skąd tak duża różnica w czasie zejścia pomiędzy wspinaczami, różnica, która urośnie do około 4 godzin? Czas Bieleckiego – wbrew temu, jak oceniano go na gorąco – nie jest szczególnie wyśrubowany. Latem 1982 r., podczas rekordowej „czasówki” na Broad

Peak, zejście ze szczytu do położonej 3100 m niżej bazy zajęło Krzysztofowi Wielickiemu 6,5 godz., czyli zaledwie ponad godzinę więcej niż Bieleckiemu osiągnięcie leżącego 650 m pod szczytem obozu IV. To nie Bielecki jest więc nadzwyczajnie szybki, ale idąca za nim trójka porusza się dramatycznie wolno.

Różnica pomiędzy nim a Małkiem nie wynika z tak dużej rozbieżności kondycyjnej.

Nie ma wątpliwości, że Bielecki jest najmocniejszym fizycznie (przynajmniej na dużych wysokościach) członkiem szczytowej czwórki. Jednak coś innego daje mu taką przewagę w zejściu. Szybko wchodzi na szczyt i jak najszybciej zaczyna z niego schodzić, obawiając się ciemności na grani. Gdy pozostali stają dopiero na wierzchołku, on już jest z powrotem w okolicy Rocky Summit. Przed zapadnięciem zmroku udaje mu się przejść większą część grani, która wkrótce w ciemnościach nastręczy trudności pozostałym i kilkukrotnie w stosunku do jego tempa spowolni ich zejście. Nie ma też wielu trudności orientacyjnych, poza tymi związanymi z wypatrywaniem namiotów.

O Małka zaczyna się obawiać dopiero, gdy widoczne w oddali światełko niknie nagle na dłuższy czas. Wtedy wychodzi nawet z namiotu i – tak przynajmniej twierdzi – próbuje podejść z powrotem do góry, ale nie ma siły, porusza się bardzo wolno.

Ciekawe, że w późniejszych wypowiedziach Bielecki przyzna, że właściwie powinien był na swojego partnera zaczekać i że gdyby Małkowi coś się podczas zejścia stało, to on – Bielecki – byłby za ewentualne nieszczęście bezpośrednio odpowiedzialny.

A stać się podczas zejścia ze szczytu mogło niemal wszystko. Na grani schodzącym samotnie himalaistom groził upadek, natychmiastowy i ostateczny, w ziejącą pustką, niczym czarna dziura z powiedzonek Berbeki, niezbadaną przepaść po chińskiej stronie, którą mieli w zejściu po swojej prawej. Tak prawdopodobnie zginął podczas zejścia z Broad Peak Middle w 1975 r. Bohdan Nowaczyk. Mógł też zdarzyć się upadek niewielki, taki jaki przytrafił się tutaj Arturowi Hajzerowi, zakończony złamaniem czy skręceniem nogi. W zimie na tej wysokości podobne wydarzenie oznaczałoby wyrok. Inny czarny scenariusz? Pobłądzenie na skutek samej ciemności albo podjęcia błędnych decyzji, o które na dużej wysokości – przy wyczerpaniu lub w następstwie postępującej deterioracji wysokościowej – nie jest trudno. Kilka miesięcy później potwierdzi to zresztą przypadek wyprawy irańskiej. Co jeszcze mogło się stać?

Poniżej przełęczy czyhały na schodzących głębokie szczeliny, które nastręczyły trudności już podczas podejścia. Poślizgnięcie lub potknięcie na dosyć stromym lodowym stoku mogło poskutkować osunięciem i trudnym do wyhamowania lotem.

Wreszcie, nawet krótki przystanek i niekontrolowana drzemka, wywołana zmęczeniem przy panującej temperaturze, zakończyłaby się niechybnie zamarznięciem.

– Co jakiś czas siadałem na śniegu, ale wiedziałem, że mogę odpoczywać tylko

moment. Czułem, jak bardzo jest zimno, musiałem być w ruchu – mówił Małek w cytowanym już wywiadzie.

By zorientować się w skali możliwych niebezpieczeństw, nie trzeba zresztą sięgać do przypadków hipotetycznych ani tych, które pamięta historia himalaizmu.

Wystarczy prześledzić losy czwórki zdobywców Broad Peaku. Tragiczna w skutkach mogła się przecież okazać „zwykła” awaria sprzętu, taka jak kłopot z rakiem (sygnalizuje go w nocy Kowalski) albo nawet prozaiczne wyczerpanie baterii w czołówce, jakie przytrafia się Małkowi.

Zatrzymajmy się zresztą przez chwilę na tym epizodzie. Problem zaczyna się już na grani, ale Małek nie próbuje tam jeszcze zmieniać baterii. Trochę po omacku szuka zejścia z przełęczy do poręczówek. Początkowo znajduje stare liny: już nieraz w historii himalaizmu kończyło się to fatalnie (zerwaniem, odpadnięciem od ściany).

Gdy w końcu trafia na właściwe poręczówki, schodząc po jednej z nich na pamięć, odbija w lewo – nie chce trafić na pierwsze szczeliny w rejonie przełęczy.

– Może pod wpływem adrenaliny, jaką miałem w tym zejściu, udało mi się rozpoznać różne szczegóły trasy. Zacząłem zjeżdżać. W miarę jak byłem niżej, robiło się odrobinę cieplej. Mogłem sobie pozwolić na chwilę odpoczynku, wymieniłem wtedy te baterie. Trwało to 40 min, przy okazji złamałem nóż – opowiada we wspomnianym wywiadzie.

Podany przez niego czas wymiany baterii wywoła później falę pytań, niektóre będą zadawane z dużą dozą drwiny. Jak ten sam człowiek, który twierdzi, że nie może poczekać pięciu minut przed zmrokiem na schodzących partnerów, spędza następnie 40 min w ciemności i niewątpliwie niższej temperaturze, wymieniając baterie? To może budzić wątpliwości, ale pamiętajmy o mocy działania rzeczonej adrenaliny i o instynkcie samozachowawczym, który rozdawał karty wyżej. W słowach o zamarznięciu w ciągu pięciu minut jest oczywiście spora przesada, którą weryfikuje nie tylko późniejszy czas wymiany baterii, ale przede wszystkim długość walki o przetrwanie, którą stoczą tej nocy Berbeka z Kowalskim. Jednak warto zapytać: jak wiele działań i decyzji tam u góry było podejmowanych pod wpływem subiektywnych odczuć i lęków, nie zaś racjonalnego rozumowania?

Inną sprawą pozostaje przygotowanie Małka do awaryjnej sytuacji – starsi himalaiści ocenią je krytycznie.

– Z całym szacunkiem dla wspinaczkowego dossier Artura, to była jego druga wyprawa. On po prostu nie wiedział, że należy mieć jedną czołówkę na szyi, a drugą na czole, i że nie wymienia się baterii, tylko czołówki. Sprawa jest dość prosta: ludzie doświadczeni mają plan B i plan C, niedoświadczeni tylko plan A, a jak on nie wypali, to mają problem – powie nam Piotr Pustelnik.

Z kolei Ryszard Gajewski, w głośnym wywiadzie dla portalu off.sport.pl, skomentuje sprawę tak:

– Każdy doświadczony wspinacz, który wie, że za chwilę będzie ciemno, a daleka droga przed nim, jeszcze za dnia wyciągnąłby drugą latarkę i zawiesił na szyi. A Małek wymieniał baterię, źle włożył, stracił czas. Członek kadry narodowej powinien taką rzecz przewidzieć.

Kiedy Adam Bielecki jest już w obozie, Małek zmaga się więc z ciemnościami, które są tej nocy przytłaczające. Na niebie nie ma księżyca. Wspomni później, że cała sztuka przetrwania ograniczała się w tamtych chwilach do skupienia wzroku na odcinku najwyżej metra – szukania szczegółów, na przykład kamieni, które zaprowadzą do obozu. Teoretycznie, przynajmniej w ostatniej fazie marszu, już ze sprawną czołówką, ma nieco łatwiejsze zadanie niż Bielecki. Może liczyć na sygnały głosowe i świetlne od kolegi. Do obozu dochodzi około godziny drugiej. Sam ocenia, że było nieco później.

Jest wyczerpany, długo leży w całym ekwipunku, z czekanem w dłoni, nie odpinając nawet raków, ale nie ma objawów choroby wysokościowej, choć jest odwodniony.

Bielecki czeka na niego już z wcześniej przygotowanym piciem.

Od tej pory Małek może już nawiązać kontakt nie tylko z Wielickim, ale też ze znajdującym się kilkaset metrów wyżej Kowalskim. Na przemian z Bieleckim próbują dopingować go do zejścia.

Po wyprawie Małek wspomni, że była to najtrudniejsza chwila podczas tej wyprawy: rozmowy z partnerem, o którym już właściwie wie, że nie wróci, choć sam Kowalski nie zdaje sobie z tego sprawy.

– Ja tam zawiązałem częściowo też tę poręczówkę, cośmy się asekurowali – mówi Małek do Kowalskiego po godzinie drugiej.

Odpowiedź jest nieczytelna: – OK. Ale ja…

Małek próbuje dopingować partnera: – Ale, kurwa, jak będziesz tam siedział, to zamarzniesz do rana. A tak, to poniżej grani już jest cieplej.

W odpowiedzi słyszy tylko dwukrotnie powtórzone dosyć ciche słowa: – Powoli się zsuwam cały czas. Nie mogę znaleźć oddechu. Powoli zsuwam się cały czas. Nie mogę znaleźć oddechu...

Jest po drugiej, a to oznacza również, że Kowalski jest na wysokości 8000 m lub niewiele niżej już co najmniej od pół doby, a poza namiotem – 21 godzin. Nie jest to jeszcze okres zupełnie beznadziejny. Małek dochodzi do obozu IV w stosunkowo dobrym stanie, również będąc od wielu godzin na dużej wysokości. Nadzieję na to, że wszystko się jeszcze odwróci, daje też pewnie Wielickiemu i spółce doświadczenie.

Choćby pamięć analogicznych – i opisanych już przez nas obszernie – wydarzeń z Broad Peaku w 1988 r.: Maciej Berbeka schodził wtedy z przedwierzchołka 24 godziny! I to w znacznie gorszych warunkach pogodowych. Skądinąd, przy gasnącej nadziei czekającego nań w namiocie Lwowa, który na dobrą sprawę brał już pod

uwagę tylko tragiczny scenariusz.

Jeśli chodzi o los Berbeki, to tym razem nie wiemy właściwie nic. Po tygodniach pojawią się wśród wypowiedzi przedstawicieli środowiska górskiego najróżniejsze interpretacje: od wersji, że zginął, bo czekał na Kowalskiego (ta będzie z początku dominująca), aż po domniemania, że w obliczu zagrożenia i wyczerpania miał siły jedynie na to, by ratować siebie (a i to tylko do pewnego momentu).

– Ja uważam, że baterie Maćka wyczerpały się na szczycie – mówi nam Ryszard Gajewski, przyjaciel Berbeki. – Ale gdyby nie miał za sobą Kowalskiego, schodziłby szybciej.

– Z całą pewnością nie było tak, że Berbeka wracał po kogoś albo czekał na kogoś – uważa z kolei Aleksander Lwow. – Jego światło było widziane w okolicach przełęczy, podczas gdy ciało Kowalskiego znaleziono na grani.

Oczywiście jedna wersja nie musi przeczyć drugiej. Berbeka mógł spowolnić swoje zejście, utrzymywać z Tomkiem kontakt głosowy, albo – z nim lub chociaż z poruszającym się wolno światełkiem jego czołówki – kontakt wzrokowy. Mógł zostawić Tomka dopiero wiedząc, że nie może go już uratować, albo gdy sam poczuł, że jest już w stanie zawalczyć tylko o siebie. To wszystko jednak domysły oparte raczej na znajomości charakteru Berbeki niż na faktach czy choćby mocnych przesłankach.

– Bardzo mi to pasuje do wizerunku Maćka – mówił nam dwa dni później w swoim domu pod Tatrami Roman Mazik, lekarz wypraw himalajskich, przyjaciel Berbeki. – To był facet nieprawdopodobnie opiekuńczy, dbający o tych, za których odpowiadał.

W innym wywiadzie, kilka lat temu, Berbeka mówił, że wysoko w górach istnieje przekonanie, że człowiek nie jest w stanie drugiemu człowiekowi pomóc.

I dopowiadał: – Pomoc tej drugiej osobie nie polega na tym, że ja mam wziąć partnera i go znieść, bo fizycznie bym nie był chyba w stanie tego zrobić. Ale samo bycie, uczestniczenie w tym, że ta osoba słabsza nie zostanie sama[36].

Trudno się dziwić, że bliscy Berbeki dają wiarę tej wersji. Wszak był toprowcem, nie z zawodu, ale z powołania, z wiary w potrzebę niesienia pomocy w górach każdemu, w ideę wyciągania pomocnej ręki. Przysięgał niegdyś słowami: Obowiązki swe pełnił będę sumiennie i gorliwie, pamiętając, że od mego postępowania zależnem być może życie ludzkie.

Ale był też ratownikiem doświadczonym, wiedział, że ceną ratowania człowieka w górach nie powinno być życie. Chociaż patronem TOPR-u i jego koła przewodnickiego w Zakopanem jest Klemens Bachleda, który dla ratowania człowieka w górach, jak brzmi napis na granitowym głazie na jego nagrobku, poświęcił się i zginął.

Wiara w to, że Maciej Berbeka zrealizował na nowo bohaterski mit jest tak silna, jak żywotność samego mitu. Ale w przeciwieństwie do zapisów z kroniki TOPR-u, potwierdzających niemal w szczegółach czyn Klimka, bohaterska śmierć Berbeki,

nieopuszczającego do końca swojego partnera, pozostanie pięknym, ale jednak domysłem.

Tylko jedna informacja wskazuje na to, że zakopiańczyk mógł być tej nocy z Tomkiem. Około północy, podczas łączenia, Tomek mówi, że zostanie na grani.

Wielicki próbuje go odwodzić od tego pomysłu. Ale Kowalski mówi w liczbie mnogiej: – Musimy biwakować.

Wielicki kontynuuje dialog: – I co, kopiecie jamę?

Tomek: – Nie, siedzimy na kamieniu.

Wielicki: – No to daj mi Maćka.

Tomek po pięciu sekundach mówi: – Maciek nie chce gadać.

Wielicki powie po powrocie: – I teraz nie wiem, czy był tam Maciek.

Kowalski może mieć halucynacje. Osamotniony umysł mógł stworzyć wizję Berbeki stojącego obok.

– Albo widział jakieś światełko, i stąd ta liczba mnoga, albo miał przywidzenia spowodowane deterioracją, czyli zasadniczym pogorszeniem stanu organizmu – potwierdza te podejrzenia w czerwcowej rozmowie Wielicki.

Trudno podejrzewać, że Berbeka, mając już za sobą doświadczenie zakończonego odmrożeniami biwaku podczas zejścia z Broad Peaku, przystałby na kolejny, w dodatku w nieosłoniętym miejscu na grani. Chociaż wiele wskazuje na to, że schodził też w bardzo wolnym tempie. Może próbował zejść z grani, znaleźć miejsce na biwak w okolicy przełęczy? W bezpieczniejszym, bardziej osłoniętym miejscu?

Czy gdyby był rzeczywiście tuż obok, nie podałby Kowalskiemu leków? Czy ten pytałby o nie Wielickiego?

Kierownik wyprawy wymienia symptomy pogarszającego się stanu Kowalskiego: – Mówił bardzo cicho, musiał być przemrożony. Prosił o lekarstwa, mówił, że ma białe ręce. Jak go zapytałem o rękawice, nie potrafił nic odpowiedzieć.

Beznadziejnie robi się tuż po piątej nad ranem. Kowalski po raz kolejny zgłasza się i rozmawia z Wielickim. Mówi, że jest odmrożony i że się zatrzymał. Czeka świtu: taki jest – zarejestrowany przez dyktafon – komentarz na gorąco Wielickiego. Ale Wielicki nie wierzy już zapewne, że słowo „czeka” oddaje w adekwatny sposób sytuację.

– Z każdą rozmową z Tomkiem Kowalskim […] utwierdzałem się w przekonaniu, że jest źle – powie w rozmowie z nami.

Co się stało Tomaszowi Kowalskiemu? Jak to możliwe, że młody chłopak, który razem z innymi osiągnął niezdobyty wcześniej ośmiotysięczny szczyt, nie sygnalizował podczas wejścia żadnych problemów, nie wyglądał na bardziej zmęczonego od pozostałych, nagle – w ciągu najwyżej godziny od osiągnięcia wierzchołka – tak dramatycznie osłabł? Co się stało, że odcinek, który najmocniejszemu w grupie zajął podczas zejścia najwyżej półtorej godziny, on pokonywał przez około 11–12 godzin?

Maciej Berbeka

Nagłe załamanie organizmu, jego wyczerpanie energetyczne połączone z prawdopodobnym wystąpieniem objawów choroby wysokogórskiej, możliwy obrzęk płuc – te zjawiska nie są niczym niezwykłym i niespotykanym. Historia himalaizmu notuje takie przypadki.

Dodajmy do tego specyfikę szczytu, jakim jest Broad Peak. Wracając drogą normalną, należy podejść jeszcze raz, od przeciwnej strony, tym razem na Rocky Summit. Podejście nie jest długie, ale wystarczy najwyraźniej, by umysł, przeprogramowany już na zejście, z jakimś kategorycznym sprzeciwem buntował się na wysiłek kolejnego podejścia i blokował niemal całkowicie organizm, zmęczony, ale przed chwilą jeszcze zdolny do pracy na najwyższych obrotach. Taki fenomen opisywano na innych wyprawach. Podczas zejścia na Makalu członkowie wyprawy PHZ-etu także musieli podejść kawałek na przełęcz Makalu La. I także mieli z tym

gigantyczny problem.

Tomek Kowalski sygnalizuje swój problem właśnie podczas ponownego podejścia na Rocky Summit. Przez całą niemal noc walczy z tym niedługim i wymagającym zaledwie pokonania kilkudziesięciometrowej różnicy poziomów odcinkiem.

Jest też i inna hipoteza, w wielu punktach niepozostająca zresztą w sprzeczności z tą przedstawioną powyżej, jednak zawierająca jeden dodatkowy element. Autorami tej hipotezy są rodzice Tomka, Alicja i Marek Kowalscy: – Po zgłoszeniu pierwszych kłopotów z oddychaniem, co nastąpiło około godziny po wejściu na szczyt, Tomek idzie bardzo powoli: krok i dwa, trzy oddechy – mówi Alicja Kowalska. – Dlatego zajmuje mu to aż tyle czasu. Wie już, że jest sam. Jest ciemna, bezksiężycowa noc. Stara się iść po śladach. Wie, że trzeba bardzo uważać, bo teren nie jest wcale łatwy. Wie też, że musi iść, że nie może stanąć. Robi to, co początkowo wydaje mu się nie do zrobienia: wychodzi na Rocky Summit. Wszystko to dzięki niezwykłej sile woli i odporności psychicznej. Do długich zmagań z własnym organizmem przygotowywał się nie tylko w górach, zdobywając między innymi samotnie sześcioi siedmiotysięczniki, ale też trenując, startując w długodystansowych ultramaratonach, trwających po kilka dni i nocy bez przerwy, w rajdach przygodowych. Podczas ostatniego, w Turcji w 2012 r., na przestrzeni 72 godzin spał około dwóch i pół. Był długodystansowcem. Potrafił walczyć ze snem i zmęczeniem. Więc walczył.

– Pewnie skończyły mu się żele i picie – mówi Marek Kowalski. – Był wychłodzony, bo pewnie chemiczne podgrzewacze dawno przestały działać. Być może traci już czucie w nogach i rękach, ale niesie go głowa, silna wola, i ogromna motywacja, żeby znieść swoje szczęście na dół, do Agnieszki, do nas. Wie, bo powtarzał to sobie i innym, że psychika jest najważniejsza! Schodzi z Rocky Summit, jest w trudnym, oblodzonym, stromym kominku. Przy jakimś obsunięciu odpina mu się rak [37].

W tym miejscu i w takim stanie nie ma możliwości, żeby mógł go sobie sam założyć.

Ten urwany, dyndający rak nie da mu iść dalej. To dlatego postanawia zabiwakować.

Bo miejsce, w którym Tomek został, wcale nie było dobrym miejscem do odpoczynku.

Zapierał się kolanami w taki sposób, żeby odciążyć przemarznięte pewnie stopy, żeby nie dotykały podłoża. Było ciemno. Czy działała mu jeszcze czołówka? Jacek Berbeka i Jacek Jawień odkryli, że kilka metrów niżej była dość duża płaska platforma.

Chłopcy znaleźli go z radiotelefonem przy uchu. Łączył się z Wielickim, żeby mieć kontakt z drugim człowiekiem. Potrzebował tego, żeby nie poddać się skrajnemu zmęczeniu, wyczerpaniu, samotności i ogromnej potrzebie snu. Chciał poczekać do świtu i walczyć dalej. Myślę, że do końca wierzył, że mu się uda.

O godzinie 10.00 Wielicki musi już być niemal pozbawiony złudzeń. Ma włączony

dyktafon, zapewne na wypadek, gdyby jednak ktoś z zaginionej dwójki się zgłosił, ale zamiast tego rejestruje dramatyczny monolog: – Dochodzi dziesiąta, wreszcie Artur i Adam mają wyjść z namiotu szukać Maćka, odbiór… Nie ma odbioru, nie ma komu odbierać. To jest po prostu informacja.

Wielicki zatrzymuje więc Małka i Bieleckiego w obozie IV. Jednocześnie o świcie z obozu II na wysokości 6200 m wyrusza do góry Karim Hayat. Oddajmy zresztą głos pakistańskiemu wspinaczowi, z którym – po wielu tygodniach starań – udało nam się skontaktować, i który zgodził się opowiedzieć o wydarzeniach z 6 marca ze swojej perspektywy: – Sygnał od Krzysztofa, by iść na ratunek, dostałem bardzo wcześnie rano – relacjonuje Hayat. – W obozie IV byłem o 12.30. Tu zobaczyłem odpoczywających Adama i Artura. Poprosiłem, by jeden z nich poszedł ze mną, ale odmówili. Adam odpowiedział, że dwaj zaginieni na pewno już nie żyją. Powiedziałem, że muszę spróbować uratować choć jednego z nich. Wyszedłem z obozu IV, a kiedy doszedłem do pułapu poniżej ostatniego seraka, poczułem się samotny, w moim umyśle pojawiały się pytania: „Co zrobię, jeśli wpadnę do szczeliny albo zsunę się ze stoku?

Na tej wysokości nikt mi nie pomoże”. Kontynuowałem jednak marsz tak długo, jak mogłem. Doszedłem do wysokości 7700 m lub nieco niżej, ale nikogo nie znalazłem.

Wtedy poinformowałem bazę o sytuacji i zawróciłem do obozu IV. Czy według pakistańskiego wspinacza Bielecki z Małkiem mogli zrobić więcej?

– Gdy w górach dzieją się wypadki, każdy komentuje, ale kiedy tam jesteś, dopiero widzisz, jakie są realia. Myślę, że oni są młodzi i silni – mogli pomóc, mogli iść ze mną. Nie rozumiałem Adama – zszedł później do bazy bez biwaku, za jednym zamachem – mówi Hayat, dodając chwilę później, że przyczyną tragedii mogły być opóźnienia polskich wspinaczy na kolejnych etapach marszu.

Czy istotnie mogli iść do góry? Czy realna pomoc – biorąc pod uwagę okoliczności – była w ogóle możliwa? Rodzina Kowalskich uważa, że Tomek był do uratowania. Ale nawet Alicja i Marek Kowalscy – skądinąd krytycznie nastawieni do postępowania Bieleckiego na wcześniejszych etapach wyprawy – mówią, że takiej pomocy mógł udzielić zespół zaaklimatyzowanych, niewyczerpanych, wyposażonych w sprzęt wspinaczy (Pakistańczyków?). – Mogliby dotrzeć w porę i pomóc Tomkowi – mówią Kowalscy.

Co więc właściwie oznacza stwierdzenie Wielickiego, że Bielecki i Małek mogą „wyjść z namiotu i szukać Maćka”? Z pewnością fragment ten, odsłuchiwany po czasie – i pozbawiony komentarza czy kontekstu – mógłby sprawiać mylne wrażenie. Że oto jest ranek, Bielecki i Małek są po nocnej regeneracji – co skądinąd też nie jest prawdą – mogą więc ubrać się i ruszyć do góry po partnerów. Oczywiście nic bardziej mylnego: Bielecki i Małek są już drugą dobę na wysokości znacznie ponad 7000 m, wyczerpani po zdobyciu Broad Peaku. Na tej wysokości nie ma zresztą mowy

o regeneracji organizmu. Czasu na sen mieli niewiele, po powrocie Małka do namiotu próbowali jeszcze dość długo przez radio dopingować do zejścia Kowalskiego.

Zresztą czy może być mowa o spokojnym śnie w tak skrajnie stresowej sytuacji?

Tak czy inaczej, gdy Hayat idzie do góry, Małek i Bielecki mają z obozu IV wypatrywać zaginionych. Małek, na prośbę Wielickiego, podejmuje próbę podejścia wyżej w kierunku szczelin. Powie o niej po powrocie do Polski: – Moja wędrówka się zakończyła po 30–40 minutach. Kiedy się odwróciłem, stałem dosłownie 30 m od namiotu.

Nieco wcześniej pakistański kucharz wyprawy dostrzega światełko czołówki.

Według jego relacji widziane było pomiędzy przełęczą a strefą szczelin. To mógł być tylko schodzący Berbeka.

– O 5.00, 6.00 [38] zauważyliśmy światełko na przełęczy, uznaliśmy, że to Maciek […] Godzina 6.00, 7.00, nie wiem, Maciek zniknął – będzie relacjonował w emocjach Wielicki po powrocie do Polski.

Około 13.00 do strefy szczelin na wysokości mniej więcej 7700 m dociera Hayat.

Nie napotyka śladów. Te poszlaki wskażą na trudną do udowodnienia, ale mocną hipotezę: Berbeka walczył do końca, próbował kontynuować schodzenie (po opuszczeniu Kowalskiego? żywego? nie? po biwaku?), ale nie doszedł dalej niż do głównej szczeliny, przy której rano, niecałą dobę wcześniej, Małek zrobił mu ostatnie zdjęcie. Czy wpadł do szczeliny podczas próby jej pokonania? Czy potknął się, poślizgnął i stoczył ze stoku ponad nią? Czy zaległ gdzieś i zamarzł po drodze? Te pytania pozostaną – przynajmniej na razie – otwarte. A jedna sprawdzona odpowiedź być może nigdy nie padnie. Chociaż wersja z upadkiem do szczeliny wydaje się najbardziej prawdopodobną i najmocniejszą hipotezą. Skłaniał się będzie ku niej także Jacek Berbeka, który cztery miesiące później wróci na Broad Peak szukać ciała brata.

Tego samego dnia, w godzinach porannych czasu polskiego, media podają informację, że Maciej Berbeka i Tomasz Kowalski zostali oficjalnie uznani za zaginionych. Chwilę wcześniej do Ewy Berbeki dzwoni Ryszard Gajewski.

– Powiedział, żebym wszystko wyłączyła, bo za chwilę będzie komunikat.

I dokładnie za chwilę rozdzwoniły się telefony. Franek pojechał do babci, a Jasiu na swoje młode barki wziął informację od ojca Tomka Kowalskiego, że Tomek nie żyje.

To była środa. Chłopcy zaczęli się zjeżdżać: jeden poinformował, że wsiada do auta, drugi, że do samolotu. To też mnie utwierdzało w przekonaniu, że jest już bardzo źle.

Choć podany 6 marca komunikat to jeszcze nie informacja ostatecznie rozstrzygająca los dwójki wspinaczy – o śmierci Berbeki i Kowalskiego nikt jeszcze głośno nie mówi – w środowisku nie brakuje głosów, że decyzję podjęto za wcześnie.

– Oficjalne uznanie Kowalskiego i Berbeki za zaginionych pojawiło się moim zdaniem o dobę za wcześnie. Myślę, że jednak zabrakło wyczucia, ten komunikat powinien zostać wydany później. Wyglądało, jakby Krzysztof Wielicki od razu wykluczał akcję poszukiwawczą. Tymczasem – na ile mógł – podjął ją! Dlatego ten komunikat był dla mnie niezrozumiały – powie nam kilka dni po tragedii Janusz Kurczab, alpinista, kierownik wypraw na ośmiotysięczniki, autor wielu publikacji górskich.

Pod Broad Peakiem tymczasem nadzieje gasną. Małek zostaje jeszcze w obozie IV, zaś Bielecki zaczyna schodzić do bazy. Dlaczego? Według niego samego decyzja została podjęta przez kierownika wyprawy, zaprzeczył jednak temu w rozmowie z TP sam Wielicki.

– Przeciwnie: nie byłem zainteresowany, by ktoś schodził – mówił. – Zapytałem przez telefon, czy ktoś zostanie z pakistańskim uczestnikiem wyprawy. Ponieważ Artur zdecydował się zostać, Bielecki mógł moje słowa zinterpretować w ten sposób, że może schodzić.

Ta kontrowersja ma już jednak – przynajmniej jeśli chodzi o los zaginionej dwójki – niewielkie znaczenie. Kiedy Bielecki jest w drodze do bazy – dojdzie tam 6 marca po godzinie 21.00 – mija ponad doba od zdobycia Broad Peaku. Wielicki traci zresztą nadzieję na szczęśliwy koniec już rankiem tego dnia.

– 15 godzin po wejściu na szczyt, kiedy Tomek już od dawna się nie odzywał, skontaktowałem się z Robertem Szymczakiem, himalaistą i lekarzem medycyny górskiej. Powiedział, że po 12 godzinach hipotermii ustają wszelkie czynności życiowe. To mnie sprowadziło na ziemię – mówił nam w wywiadzie Wielicki.

– Pierwsza rozmowa z rodzinami Berbeki i Kowalskiego? – pytaliśmy.

– Jeszcze zanim uznaliśmy ich za zmarłych, ale już po komunikacie o zaginięciu.

Pamiętam poranny telefon do Ewy, żony Maćka. Rodzina została uprzedzona, że nie jest dobrze, ale w takich momentach człowiek potrzebuje nadziei. Nie powiedziałem, że Maciek nie żyje.

– Choć już Pan wiedział?

– Wiedziałem, że nikogo nie uratujemy, ale dopóki nie było niezbitych medycznych przesłanek, nie mogłem czegoś takiego powiedzieć. Poza tym zawsze jest jakieś irracjonalne wahanie. „Irracjonalne wahanie” kończy się ostatecznie 7 marca.

Trudno nawet wyobrazić sobie to obciążenie i odpowiedzialność. Kierownik wyprawy – choć ma już przecież w gruncie rzeczy stuprocentową pewność co do śmierci dwójki partnerów – musi w którymś momencie nie tylko powiedzieć sobie „to koniec”, ale też ogłosić to całemu światu, a wcześniej poinformować rodzinę.

Przejmująco opowiadał nam o tym trudnym i nieoczywistym momencie Krzysiek Berbeka, syn Macieja, lekarz.

– W sprawie śmierci trzeba być zero-jedynkowym, bo inaczej można zwariować.

Dlatego nie miałem do Krzyśka żalu, że później nie zostawił nawet cienia nadziei – mówi o kolejnej rozmowie z Wielickim Berbeka. I opowiada, czego doświadczył jako lekarz pogotowia ratunkowego: – Przyjeżdża się do osoby nieprzytomnej.

Rozpoczynasz reanimację, podajesz adrenalinę, defibrylacja. Upływa czas. Długo to trwa. Serce nie podejmuje swojej czynności. Dookoła stoi rodzina. Musisz wreszcie podjąć tę decyzję: „On, proszę państwa, nie żyje”. Jest koniec. Oni mówią: „Ale niech pan jeszcze spróbuje”. Informację od Wielickiego przyjąłem więc tak: jeśli Krzysiek mówi, że to koniec, znaczy, że koniec. Po tym telefonie usiadłem i ogarnęła mnie zupełna cisza. Tragedia, ale jakby wszystko się zatrzymało.

– A potem usiedliśmy wszyscy razem przy stole – opowiada dalej Berbeka. – Mówię, jaka jest sytuacja, co Krzysiek powiedział. I nikt mi nie wierzy. Ja mówię, że tata nie żyje, a wszyscy mówią, że to jest nieprawda. Przyjeżdżają do naszego domu przyjaciele i mówią: „To jakaś bzdura!” Dopiero się zaczął dramat. Najgorsze było przyjęcie wiadomości. Nie zaakceptowanie – bo to trwa długo – ale przyjęcie. Żeby to stało się faktem. Wiem, że to wszystko ludzie robią w dobrej wierze, ale podtrzymywanie nadziei w sytuacji, kiedy ty wiesz, że to koniec, to coś strasznego. Bo przecież ja to czułem – w momencie kiedy informację o zaginięciu podano rano w TV, wiedziałem, że mojego taty już nie ma.

7 marca Nie ma żadnych nowych informacji o dwójce zaginionych – pisze na stronie PHZ-etu Artur Hajzer. I dodaje, że zgodnie z prognozami pogoda załamała się całkowicie: pełne zachmurzenie, w bazie mgła, pada śnieg, bardzo silny wiatr na wysokości 8 tys. metrów dochodzący do 100 kilometrów na godzinę.

Tego samego dnia Krzysztof Wielicki mówi TVN24: – Fizycznie rzecz biorąc – nie ma szans. Choć dodaje, że wyprawa pozostanie w bazie co najmniej do następnego dnia.

8 marca Mając na uwadze wszystkie okoliczności, zaistniałe warunki, moje doświadczenie i historię himalaizmu, jak i wiedzę z zakresu fizjologii i medycyny wysokogórskiej, po jeszcze dodatkowych konsultacjach z lekarzami i współorganizatorami wyprawy w Polsce można uznać Macieja Berbekę i Tomasza Kowalskiego za zmarłych – pisze z bazy pod Broad Peakiem Krzysztof Wielicki. Biorąc pod uwagę czas, jaki upłynął od ostatniego kontaktu, wysokość, na której miało to miejsce, stan, w jakim się już wtedy znajdowali, bieżące fatalne warunki pogodowe i wszystkie inne czynniki podjąłem decyzję o zakończeniu wyprawy.

VIII. TROCHĘ SZALONY

Mówią, że miał pasję dokumentalisty. Dużo pisał, fotografował, filmował. Tak, jakby wiedział, że musi się spieszyć z dokumentowaniem życia, które będzie trwało krótko.

Nagrał krótkie filmy z Elbrusa, Kilimandżaro, Aconcagui, Piku Lenina, Piku Korżeniewskiej, Góry Kościuszki, Denali, czyli Mount McKinleya… Wszystkie podobne: ruchomy obraz, odgłos przyśpieszonego oddechu, na drugim planie majaczą sąsiednie szczyty. Na wielu powtarza z entuzjazmem w głosie: – Jestem na szczycie i kocham życie!

Czy 5 marca 2013 r., na szczycie niezdobytego wcześniej zimą Broad Peaku, chciał nagrać swoje oświadczyny? A może to zrobił? Może w ciągu tych kilku minut zdołał uwiecznić i radość, i poprosić o rękę Agnieszkę? Może po to właśnie namawiał Artura Małka do powrotu na wierzchołek?

Pisał bloga. W pierwszym wpisie, kończącym rok 2008, życzy wesołych świąt przed swoim wyjazdem do Argentyny.

Później będzie jeszcze tych wpisów 145. Być może zostaną kiedyś zawarte w osobnej książce. Niektóre, czytane dziś, robią zapewne większe wrażenie jak wtedy, gdy z podziwem pisze o spotkanych przy okazji Kolosów 2010 „sławach himalaizmu”, w tym Krzysztofie Wielickim.

Albo 3 stycznia 2012 r. (pod koniec tego roku dowie się, że jedzie na wyprawę życia): Nadchodzący rok zapowiada się, że będzie decydującym, pod każdym względem, okresem mojej egzystencji. To, co się w nim wydarzy, wpłynie na całe moje przyszłe – dorosłe już życie.

W ostatnim, datowanym na 31 stycznia 2013 r., pisze: Jestem tu i nie mogę w to uwierzyć […] To jest coś, o czym marzyłem odkąd pamiętam, ale tak naprawdę nigdy nie sądziłem, że może się spełnić.

Pod spodem komentarze, w sumie ponad pięćset. Qrka Tomek zrób to! Bardzo w Ciebie wierzę i trzymam za Was kciuki! – pisze jeszcze tego samego dnia Michał.

Jeden z dalszych komentarzy pochodzi z 9 marca (trzy dni wcześniej Maciej Berbeka i Tomasz Kowalski zostali uznani za zaginionych). Pisze Jola: Tak jak większość moich poprzedników nie znałam Cię, niesamowite, jak stałeś się bliski dla tylu ludzi.

– Był dzieckiem bardzo sprawnym i żywym. Jak znalazł kamień czy napotkał płot, musiał na nie wleźć. Ale nie był od zarania górskim turystą. Kiedyś pojechaliśmy wspólnie na Babią Górą. Tomek miał wtedy pewnie siedem lat. Dwie grupy poszły dwiema drogami, mieliśmy się spotkać na szczycie. A on powiedział: „Byliśmy już tutaj, wracajmy” – tak Alicja, mama Tomka, podczas naszego spotkania w domu Kowalskich w Dąbrowie Górniczej wspomina jeden z wyjazdów rodzinnych.

Górami i wspinaczką zarażają synów rodzice. Kiedy Tomek i starszy od niego o kilka lat Przemek zaczynają się wspinać, Alicja i Marek Kowalscy są już związani

z górami od wielu lat.

– To były tradycje rodzinne. Zrobiłem kurs skałkowy na początku lat 80. I choć potem nie było okazji, by jechać na kurs tatrzański, bo zaczęli się rodzić chłopcy, wspinaliśmy się z nimi po prostych drogach – wspomina Marek Kowalski.

– Tomek najpierw wspinał się z rodzicami, potem ze mną, a jeszcze zanim zrobił kurs w skałkach, jeździł w góry ze swoimi kolegami – wspomina Przemek Kowalski, starszy brat Tomka. – Warto też powiedzieć o harcerstwie, które miało na nas obu duży wpływ. Aktywnie działaliśmy w 5. Dąbrowskiej Drużynie Harcerskiej w okresie szkoły podstawowej, a Tomek jeszcze na początku liceum. Brał też udział w jednej z pierwszych edycji Selekcji, jedynej w swoim rodzaju ekstremalnej imprezie, która odbywała się na poligonie drawskim i trwała pięć dni i pięć nocy. Zawodnicy byli poddawani, na wzór szkolenia komandosów, przeróżnym próbom oraz rywalizacji i kolejno odpadali. Liczyła się sprawność fizyczna, ale przede wszystkim odporność psychiczna. Tomek dotrwał do końca, zajął bodajże trzecie miejsce, a jak nam opowiadał szczegóły tych zmagań, mieliśmy gęsią skórę.

W liceum Tomek startuje w biegach na orientację, choćby w GEZnO (Górskie Ekstremalne Zawody na Orientację).

Tomek w pozie Usaina Bolta – jednej ze swoich ulubionych póz do zdjęć

Kiedy ma 15 lat, zaczyna wraz z bratem pierwszy sezon wspinaczki w Tatrach.

Przemek, starszy o cztery lata i bardziej doświadczony w górach, od początku mu imponuje. Rok później musi już mieć jako tako sprecyzowane marzenia, skoro wysyła list do swojego górskiego idola, Wojciecha Kurtyki. Pisze do legendarnego alpinisty, że marzy o wspinaniu wysokogórskim zimą.

– Kurtyka od dawna był dla niego idolem, nie tylko pod względem osiągnięć, ale też pewnej filozofii, podejścia do alpinizmu – mówi Agnieszka Korpal, dziewczyna Tomka.

Wielki guru nie tylko polskiego, ale światowego himalaizmu, wzór dla pokoleń wspinaczy, himalaizm zimowy nazywający „sztuką cierpienia” – i raczej od niego w swojej karierze stroniący – ku zaskoczeniu młodego marzyciela odpisuje na list.

Data: 27 kwietnia 2001 r. Agnieszka napisze nam w mailu, jak ważny był to dla Tomka

dokument, jaka szczególna pamiątka, skoro przetrwała przy nim przez ponad 11 lat.

Słowa Kurtyki brzmią jak błogosławieństwo mistrza: Naturalnie życzę Ci realizacji marzeń zimowych w Himalajach. To wspaniale, że tu i ówdzie, żyje w młodym pokoleniu fascynacja górską „udręką”. W gruncie rzeczy ona właśnie decyduje o sile alpinizmu w poszczególnych pokoleniach.

A „sztuką cierpienia” wcale nie pogardzam. Jest to jeden ze sposobów ludzkiego wzlotu – być może nie mój – ale na pewno nie gorszy niż mój.

Wyraźny, zamaszysty, czytelny podpis: Wojtek Kurtyka.

W klasie maturalnej Tomek ogłasza, że będzie studiować turystykę i rekreację.

– Trochę nas to zszokowało, Tomek chodził do klasy mat.-fiz. – wspomina Alicja Kowalska. – „Chyba oszalałeś! – powiedziałam. – Pomyśl o czymś bardziej konkretnym”. Tomek był bardzo zdolny, nauka przychodziła mu z wielką łatwością.

Wiedziałam też, że jak coś postanowi, to nie ma odwrotu. Powiedział, że to jest jego pasja i zainteresowanie, ponadto na tym kierunku obiecywano kilka rzeczy, które go kusiły. Mógł zdobyć uprawnienia instruktora narciarstwa i wspinaczki. I jeszcze jedno: to musiało być na uniwersytecie, nie na AWF. A jedynym uniwersytetem z nowym kierunkiem turystyka i rekreacja był poznański Uniwersytet im. Adama Mickiewicza.

Rok 2003, Tomek ma 18 lat. Wyruszyłem po raz pierwszy autostopem poza granice Polski.

Ta dwutygodniowa wyprawa za niecałe 50 euro pozwoliła mi przekroczyć niewidzialną granicę, uwierzyć, że mogę pojechać dalej – wspomni na założonym pięć lat później blogu.

Twierdzi, że pierwszą iskrę takiej wiary dał mu starszy kuzyn, wolny duch, który już dawno jeździł autostopem po Polsce i Europie.

– Byłem zaskoczony, gdy podczas jednego z pokazów slajdów, w dodatku w dzień moich urodzin, podziękował mi przy pełnej sali za inspirację do podróżowania – opowiada Grzegorz Kmita „Patyczak”.

– Dla nas to, co robił Tomek, było niesamowite – wspomina mama. – Nieustannie stawiał sobie jakieś poprzeczki. Coś, co nam się wydawało nierealne, dla niego było do zrobienia. Na przykład na wyprawie autostopem, bawiąc się w mimów, sprzedając jakieś karteczki, potrafił zarobić na następną wyprawę.

Jest nią zdobyty w 2004 r. przez Tomka – wraz z sympatią z liceum, Pauliną Wierzbicką – Mont Blanc. Samo wejście na najwyższy szczyt Europy trudno jeszcze zaliczyć do sportowych sukcesów. Te pojawią się później. Ale to właśnie pierwszy wyjazd w Alpy jest dla 19-latka z Dąbrowy Górniczej wysokogórskim chrztem. I... początkiem przygody przyszłego zdobywcy Broad Peaku zimą, przygody, której koleje wiele mówią o tym, jak przez lata – od czasów, kiedy po dwadzieścia kilka lat mieli Maciej Berbeka czy Krzysztof Wielicki – zmienił się świat, a wraz z nim postrzeganie górskiej przygody i himalaizmu.

– Największe, po Maćku, parcie na szczyt. Inteligentny, doskonale wykształcony,

prowadził firmę, na wyprawie studiował książki medyczne. Zakochany... – wspomni Tomka Kowalskiego Krzysztof Wielicki w wywiadzie dla „Tygodnika Powszechnego” kilka miesięcy po powrocie z Karakorum. I doda, mając już na myśli wszystkich młodych uczestników wyprawy: – Wiadomo: inne pokolenie. Ciągle wysyłali esemesy, ciągle na telefonie…

Ale nie o esemesy i telefony tu z pewnością chodzi. Tak jak „pokolenie zdobywców” z lat 70., 80. i 90. podążało do swoich sukcesów wydeptaną ścieżką – przez kursy skałkowe, taternickie, asymilację w hermetycznych i będących jedyną przepustką do gór wysokich środowiskach klubów wysokogórskich, tak kariera młodych, niepamiętających nawet siermiężnych czasów PRL, biegła (i biegnie) różnymi ścieżkami.

Tomek Kowalski swoją wymyślił i zaprojektował sam. Podobnie jak Adam Bielecki, wydeptywał ją poza środowiskowym traktem.

Krótko po tragedii na Broad Peaku powstał amatorski film nakręcony przez Tomasza Gajewskiego, który nagrał wypowiedzi przyjaciół Tomka, przetykając je archiwalnymi zdjęciami i nagraniami wideo z udziałem samego bohatera.

Ani jednej łzy, żalu, rozpaczy. Raczej zbiór anegdot, dobrych chwil: świadectwo życia bez chwili wytchnienia – życia Tomka i sporej grupy jego przyjaciół.

– Pamiętam pewien czerwcowy wieczór. Wybraliśmy się na potańcówę zakończoną w trochę romantyczny sposób: wylądowaliśmy nad Wartą o wschodzie słońca, obudziliśmy się w południe, poparzeni słońcem, ale szczęśliwi, bo ten czas był piękny – mówi w filmie patetycznie Łukasz Chwalisz, jeden z przyjaciół.

Obraz Tomka Kowalskiego z filmu? Dusza towarzystwa, blisko ludzi. Lubił się zwierzać i słuchać zwierzeń innych. Życie w pośpiechu, wszystko naraz: biegał, trenował, zarabiał, imprezował… Nie mógł żyć bez ludzi. Podczas długich samotnych podróży pisał pod koniec niemal każdego blogowego wpisu, że czeka na maile. Lubił też atmosferę zainteresowania wokół siebie. Potwierdza to jego przyjaciółka Justyna Zakrzewska, którą spotykamy w Poznaniu: – Był prowodyrem różnych imprez i zabaw, nie lubił się nudzić, siedzieć w miejscu bezczynnie, zawsze inicjował jakieś wydarzenia. Jego ulubionym tekstem było: „Dzisiaj będzie impreza roku!” Tak zachęcał ludzi do przyjścia, był bardzo bezpośredni.

– To był taki gość, który, gdyby nie chodził po górach, to by w ogóle nie stracił nic na osobowości – opisuje go „Patyczak”. – Dla mnie jego górskie wyczyny były raczej dodatkiem do tego, kim był na co dzień.

Wśród przyjaciół dominujący. Może najmocniejsza jednostka w stadzie? Ktoś, za kim się idzie, komu się ufa, kupuje jego pomysły?

– Kiedyś […] w naszym mieszkaniu na Garbarach, znalazłyśmy kartkę z napisanymi celami do osiągnięcia – mówi w filmie jedna z jego licznych przyjaciółek. – Było tam

między innymi napisane: doktorat, zdobycie Korony Ziemi, zdobycie Bieguna Północnego i Południowego, rejs po Atlantyku, napisanie książki o historii toalet.

Pamiętam, że wtedy strasznie się z tego śmiałyśmy. Ale szybko przestałyśmy, bo Tomasz po kolei realizował swoje marzenia.

W 2006 r. spełnia kolejne: wchodzi na Kilimandżaro, a dwa lata później na Elbrus.

Jednak pierwsze poważniejsze osiągnięcia górskie przychodzą w 2009 r. Tomek Kowalski jedzie do Argentyny, by zdobywać najwyższe szczyty Ameryki Południowej.

Udało się! 28 stycznia stanąłem na szczycie Aconcagua. Nie będzie dramaturgii, koloryzowania.

Po prostu stało się nieuniknione. Za dużo przygotowań, marzeń, treningów, żeby miało się nie udać. Pogoda była piękna, niby zimno i wiatr, ale widoki zapierające dech w piersiach – notuje na swoim blogu pod koniec stycznia 2009. Już niecałe dwa tygodnie później może się pochwalić kolejnym wejściem – na drugi co do wysokości Ojos Del Salado, najwyższy (drzemiący) wulkan na Ziemi (6893 m n.p.m.), zdobyty przez Polaków w 1937 r.

– Tomek powiedział rodzicom, że jedzie na dwa szczyty. Ale potem uznał, że skoro jest czas, to wejdzie też na trzeci. Wszystkich tym zaskoczył – wspomina Agnieszka Korpal.

Ten trzeci to Monte Pissis (6793 m n.p.m., także osiągnięty po raz pierwszy przez tamtą wyprawę polską). Zanim go zdobędzie, przeżyje sytuację, która na długo zostanie w jego psychice.

Dochodzę do ostatniego odcinka. Widać już wyraźnie trasę na szczyt. Może jeszcze z 2 h. Idę kamienistym zboczem, po drodze widzę przymarzniętą do ziemi kolorową chustę. Idę dalej. Za 50 m widzę coś. Plecak? Śpiwór? Czym bardziej się zbliżam, tym bardziej próbuję się oszukać, że to nie jest to, o czym myślę... Widzę już wyraźnie buty z przypiętymi rakami. Niebieska puchowa kurtka, twarz... Nawet nie chcę jej opisywać. Zrobiło mi się gorąco. Poczułem nieuzasadniony strach, przerażenie. Co mam zrobić? Schodzić na dół? Wzywać pomoc? Po chwili dochodzę do siebie. To musi być osoba, której poszukiwali od kilku dni żandarmi. Biorę namiary GPS i postanawiam iść dalej na szczyt. Nic nie zmieni, że zejdę. Idę przed siebie, ale co chwila się oglądam. Czy nadal tam jest? Po 11 zdobywam szczyt. Tym razem bez okrzyku radości, łez – notuje 14 lutego, dodając, że będąc już w Catamarce (miasto u podnóża Sierra de Ambato w Andach) przeczytał

W Andach

na pierwszej stronie lokalnej gazety notkę: 24-letni Tomak Kwalki (tak w oryginale) odnalazł ciało zaginionego turysty.

Bilans podróży to trzy samotne wejścia na trzy najwyższe szczyty w Argentynie: Aconcagua w 13 dni, Ojos del Salado w cztery doby, a Monte Pissis – w ciągu jednej.

I mnóstwo zdjęć. A wśród nich oczywiście w ulubionej pozycji „na Forresta Gumpa”, czyli jak z pamiętnego plakatu tego filmu: siedząc, tyłem, prosto, podparty na obu rękach, patrząc w bok. Jest filmomaniakiem. Forrest Gump to jego ulubiony film – tak jak tytułowy bohater przemierza świat biegiem. Znajomi opowiadają, że zdarzało się, iż Tomek chodził do kina sam. Ostatni raz na znanym portalu dla miłośników kina loguje się 5 lutego 2013 r., czyli już z bazy pod Broad Peakiem. Ale czerpanie wrażeń i emocji z kinowego ekranu mu nie wystarcza.

Po Andach, jeszcze w lipcu tego samego 2009 r., wybiera się – jak się później okaże – w trwającą półtora roku podróż dookoła świata. Znowu przywiezie z niej zdjęcia: w świątyni Angkor Wat, na tle pagód w birmańskim Baganie, z deską surfingową na

australijskiej plaży. Będzie w tej podróży wszystko: 12 państw, 30 lotów samolotem, ultramaratony, góry, praca w australijskim Brisbane, a nawet… długi kurs tajskiego boksu w Tajlandii.

– Śmialiśmy się z tej jego podróży – wspomina Marek Kowalski. – Bo każdy sobie wyobraża, że jak sobie w taką podróż pojedzie, to pozwiedza, co się da. A on się zapisał na trzy tygodnie na muay thai. To była realizacja dziecięcych marzeń: być jak Bruce Lee. Przed przyjazdem tutaj miałem różne wyobrażenia, jak może wyglądać trening boksu tajskiego w Tajlandii. Jako młodociany fan filmów karate oczami wyobraźni widziałem łamanie bambusów piszczelami, spadające orzechy kokosowe na brzuch z wysokości 10 m, Tong-Po uderzającego w słup i sypiący się tynk, czy wiecznie niezadowolonego Mistrza Myagi. Oczywiście nic z tych rzeczy nie ma miejsca na Tiger Muay Thai Gym, ale intensywność treningów może powalić każdego – notuje pod koniec września.

Miesiąc później bierze udział w morderczym biegu na Mount Kinabalu (najwyższy szczyt Malezji, ponad 4101 m n.p.m.). Wzniesienie, którego pokonanie zajmuje około dwóch dni, uczestnicy muszą pokonać w 2,5 godz. i w ciągu kolejnych dwóch zbiec.

FINISH. Ludzie klaszczą, jakaś muzyka, dostaję medal. Pytam, jaki czas, a oni mówią, że nie widzą, bo już listy wzięli i jestem poza klasyfikacją! […] Biegnę do budynku, mówię, jaka sytuacja, że biegłem całą drogę z góry, że 5 min się spóźniłem itd. Postanawiają mnie zamieścić jako ostatniego w rankingu: 4 h 35 min 16 sek. Ze 180 ludzi ukończyło 54 – ja ostatni. Duma mnie rozpiera. – pisze 30 października.

Powodem do dumy jest też stukilometrowy trawers masywu McKinleya, jaki robi – w ramach tej samej podróży – wraz z Szymonem Kałużą „Benem” na początku lata 2010 r. Podczas zejścia ma miejsce wydarzenie, które Kowalski będzie wspominał jako najniebezpieczniejsze w karierze, a jego partnera skłoni nawet do rezygnacji z dalszej aktywności górskiej. Przedzierając się przez lodowiec, Tomek wpada do szczeliny.

– Opowiadał nam później, że była w jego psychice taka chwila: „Po mnie” – wspomina Alicja Kowalska. – Wszystko trwało około dwóch godzin. Po chwili absolutnej rozpaczy postanowił, że musi sobie jakoś z tym dać radę. Mówił, że ostatniej fazy wydostawania się stamtąd nie jest w stanie opisać. Nie pamiętał.

Wydostał się resztkami sił, determinacji. A jego kolega wspominał po powrocie, że w nim była tylko jedna myśl: jak nam o tym powie.

Kowalski wraca do Polski w styczniu 2011 r. Po drodze w rodzinne strony odwiedza Karkonosze: schronisko na Samotni, w którym odbywa się, jak sam pisze na swoim blogu, zlot sław alpinizmu. Są między innymi: Anna Czerwińska, Piotr Pustelnik i Krzysztof Wielicki. Tego ostatniego Kowalski pozna lepiej za dwa lata – podczas swojej wyprawy życia.

W Karkonoszach spędza czas z poznaną na Facebooku Olą Dzik. Ola jest obecnie tzw.

himalaistką młodego pokolenia i ma na koncie między innymi śmiesznie brzmiący, aczkolwiek niezwykle prestiżowy tytuł Śnieżnej Pantery. Tytuł otrzymują osoby, które zdobyły pięć siedmiotysięcznych szczytów byłego ZSRR, wliczając w to budzący grozę Pik Pobiedy. Sam kiedyś chciałbym zostać Śnieżną Panterą – zapisuje na blogu 19 stycznia.

Na Śnieżną Panterę – i to w rekordowym czasie, mającym pobić słynnego Denisa Urubkę – porwie się już za pół roku. Wcześniej jednak, tuż po powrocie z podróży dookoła świata, więcej ważnych rzeczy dzieje się w jego życiu prywatnym.

– Miał milion przyjaciółek. On sam nawet dla nas był taką przyjaciółką. Zawsze był otoczony wianuszkiem kobiet. I nie chodziło o to, że był jakimś donżuanem czy podrywaczem. Wszystkie dziewczyny darzyły go ogromną sympatią – opisuje go Justyna, jedna z tych przyjaciółek.

Ale na tę właściwą dziewczynę trafia przypadkiem.

– Mieliśmy wspólnego znajomego. Tomek był akurat w podróży dookoła świata.

Wiedziałam, że wróci i że na pewno kiedyś go poznam, ale zupełnie nie przywiązywałam do tego wagi – wspomina początek 2011 r. Agnieszka Korpal.

Poznajemy ją w Poznaniu na początku stycznia 2014 r. Od tragedii na Broad Peaku minęło nieco ponad dziewięć miesięcy. Siedzimy w założonym przez Tomasza hostelu Poco Loco. Agnieszka jest piękną, wysportowaną dziewczyną, elegancką i sprawiającą wrażenie delikatnej. Na pierwszy rzut oka nic nie wskazuje, by jej pasją były ekstremalne wyzwania sportowe. W 2012 r. wpada na pomysł Rowerowej Korony Gór Polski i wjeżdża na rowerze na wszystkie 28 najwyższych szczytów pasm górskich naszego kraju. Nikt tego wcześniej nie zrealizował. Na niektóre, jak na Rysy, wnosi rower na plecach. Cały projekt zajmuje jej zaledwie 16 dni. Kapituła nagród Kolosy przyznaje jej wyróżnienie w kategorii Wyczyn roku. Z nagrody już się jednak nie będzie miała okazji cieszyć. Gala wręczenia nagród w Gdyni odbywa się 9 marca 2013 r.

Tomek i Agnieszka na ferratach w rejonie Arco nad jeziorem Garda

Oprócz jazdy na rowerze górskim – która dla Tomka nie jest akurat największą pasją – Agnieszka startuje też w rajdach przygodowych, w biegach górskich, nawet w najtrudniejszych biegach ekstremalnych, na dystansach, przy których maraton jest zaledwie przedłużonym treningiem. Ta pasja właśnie łączy ją z młodym, zaledwie dwa lata starszym wspinaczem z Dąbrowy Górniczej, wówczas studentem Uniwersytetu im.

Adama Mickiewicza w Poznaniu.

– Pewnego dnia w lutym pojawił się problem mojego wyjazdu na zawody: nie miałam transportu – opowiada Agnieszka. – Tomek wrócił już wtedy ze swojej podróży, a że wybierał się na te same zawody, zaproponował wspólny wyjazd. W ogóle był to okres moich intensywnych treningów. Tomkowi, który po podróży miał okres „aklimatyzacji” w kraju – znajomi, imprezy – też zależało na powrocie do wysokiej formy. A może zależało mu na tym, by się ze mną częściej spotykać? W każdym razie zaproponował wspólne treningi. Wiem, że zanim się dobrze poznaliśmy, gdzieś tam mnie sobie upatrzył.

Z bloga Tomka Kowalskiego, 19 kwietnia 2011 r.: Pojechałem z Agą (znaną z przepisu na cudowną potrawę z kurczaka) pobiegać w Karkonoszach. Po feralnym maratonie filmowym i godzinie snu ruszamy skoro świt w długą drogę na południe. Skracając trasę przez Wrocław lądujemy w Karpaczu po trochę ponad 5 h. Plan z grubsza mamy taki, żeby pobiegać w sobotę, przespać się w schronisku Samotnia i pobiegać trochę więcej w niedzielę.

We wspomnianym filmie dokumentalnym o Tomku jeden z przyjaciół mówi: – Szukał kogoś bliskiego, kogoś, dla kogo mógłby żyć. Znalazł najlepiej jak mógł.

Razem trenują, jeżdżą na zawody biegowe. Łączy ich nie tylko uczucie, ale też pasja.

On skupia się na górach, nie stroniąc od biegów, dla niej najważniejsze jest bieganie i rower, ale jeździ też z Tomkiem w góry.

– Połączyło nas tak bardzo to, że oboje byliśmy zdeterminowani do osiągania swoich celów – wspomina Agnieszka. – Nie musieliśmy sobie niczego tłumaczyć, czuliśmy to. Tak samo było z Broad Peakiem: wiedziałam, że to jest coś, co on bardzo chce zrobić. Nie uważałam, żebym miała prawo mu tego zabraniać. Myślałam: a co, gdyby on mi czegoś zabraniał?

– Gdy obrał sobie jakiś cel, to konsekwentnie do niego dążył, na przykład kiedy spodobała mu się Aga, to tak się starał i starał, aż się wystarał – mówi Justyna Zakrzewska, która znała Tomka już wcześniej.

O Agnieszce i Tomku wszyscy mówią zgodnie: pasowali do siebie idealnie. Jego rodzice przyznają dziś: to była ona, prawdziwa, spełniona miłość.

– Rozmawialiśmy dużo o przyszłości – mówi Agnieszka. – Ile dzieci, jakie będą, jak będziemy je wychowywać, gdzie mieszkać, kto będzie nas odwiedzał.

Póki co jednak najważniejsza pozostaje pasja.

Tomek zgłasza się jako kandydat do Nagrody im. Andrzeja Zawady: kapituła Kolosów ocenia nadesłane projekty górskich, eksploracyjnych, podróżniczych przedsięwzięć, te najciekawsze zaś – również na podstawie dotychczasowych osiągnięć – nagradza specjalnym grantem, dzięki któremu laureat może zrealizować swoje górskie marzenie. W przypadku Tomka tym marzeniem jest wspomniana Śnieżna Pantera.

Podczas odbywających się w marcu 2011 r. obrad Kowalski po raz drugi spotyka na swej drodze Krzysztofa Wielickiego.

Rano miałem „rozmowę kwalifikacyjną” w kapitule, […] w której zasiadają takie osoby, że czułem się zaszczycony tym, że w ogóle siedzę z nimi przy jednym stole. Dotychczas czytałem tylko ich książki i historie, a teraz musiałem się sam zaprezentować. Do tego nie przygotowałem żadnej prezentacji (chociaż niby powinienem), a Krzysztof Wielicki, który zadawał najwięcej pytań, był raczej mało przyjaźnie nastawiony. Ostatecznie wyszedłem z rozmowy z mieszanymi uczuciami. Niemniej po 17 znalazłem się na głównej scenie Kolosów z wielkim czekiem na 15 tys. złotych i w niemałym szoku uśmiechałem się do aparatów fotograficznych. Potem był poczęstunek

dla laureatów. Kolejne sławy alpinizmu i podróży. Porozmawiałem z […] uśmiechniętym już Wielickim o naszej rodzinnej Dąbrowie, był redaktor GÓR, który zapewnił mnie, że artykuł z Denali będzie opublikowany […] Nawet Kinga Baranowska powiedziała mi „cześć” na pożegnanie. Ciężki szok, poważnie, do tej pory nie wierzę, że to się wszystko wydarzyło – notuje w połowie marca 2011 r.

I nie kryje ekscytacji pomieszanej z tremą: formuła nagrody – laur otrzymywany niejako na kredyt – zobowiązuje. Kowalski, zgodnie z nadesłanym przez siebie zgłoszeniem, ma nie tylko zdobyć Śnieżną Panterę. Ma to uczynić w czasie lepszym niż dotychczasowy rekord autorstwa słynnego himalaisty Denisa Urubki. Musi więc zdobyć pięć siedmiotysięczników byłej ZSRR w ciągu mniej niż 42 dni.

Kiedy Tomek dowiaduje się o grancie przyznanym na Śnieżną Panterę, są już z Agnieszką parą. Wyjeżdżają razem.

– Pojechaliśmy na Pik Lenina – wspomina Agnieszka. – Ale ja z wchodzenia na szczyt zrezygnowałam: bałam się, że osłabnę, a on będzie musiał ze mną schodzić i cały projekt runie. Nigdy bym mu czegoś takiego nie zrobiła. Czekałam na niego w obozie III. Szybko mu zeszło: po około 7 godzinach był z powrotem w namiocie.

W tym samym czasie grupa Polaków szła 21 godzin. Martwiliśmy się nawet, czy wszyscy wrócą.

Po Piku Lenina rozłączają się. Pozostałe szczyty Tomek chce zdobywać samotnie, tylko na Pik Komunizma wchodzi w towarzystwie Kazacha, Francuza i Rosjanina.

– Miał wiele samotnych wejść, ale uważam, że nie bardzo nadawał się na solistę – mówi Agnieszka. – Bardzo przeżył na przykład samotny atak na Chan Tengri. Był sam, końcówka sezonu, jeden zapadnięty namiot, nikogo w pobliżu. Czuć było po jego mailach i telefonach, że to było ciężkie przeżycie i nie chciałby doświadczać tego znowu.

Tomek wchodzi na cztery szczyty Śnieżnej Pantery w 28 dni, co już jest dużym osiągnięciem. Zostaje tylko, uznawany za jeden z najbardziej niebezpiecznych szczytów świata, owiany złą sławą ze względu na dużą liczbę ofiar, Pik Pobiedy, najwyższy szczyt Tien-szanu (7439 m n.p.m.).

W nocy nie mogę spać. Jest mi zimno i ciągle myślę, co mam zrobić – notuje na blogu 22 sierpnia. Jestem przerażony wizją samotnej wspinaczki na Pik Pobiedy. Do tego koniec sezonu, lodowiec się topi, na górze jest jedynie jeden Włoch, szlak zasypany. Na myśl, że musiałbym sam przechodzić kilka kilometrów lodowca, pas seraków, kolejne 6 dni (przy dobrej pogodzie) samemu gotować, jeść i spać przechodzą mnie dreszcze. Moja osłabiona psycha nie jest w stanie sprostać takiemu wyzwaniu. Rano decyduję się zakończyć projekt. Nie jestem samobójcą i staram się nie podejmować zbyt dużego ryzyka. Gdyby choć jedna osoba była gotowa ruszyć ze mną na Pobiedę, to jestem pewny, że udałoby się ją zdobyć. Tak pozostaje mi jedynie z żalem patrzeć na ogromne urwisko mojego piątego, niezdobytego szczytu […] Czy projekt mogę uważać za sukces?

Nikt nie zdobył do tej pory tych czterech szczytów w tak krótkim czasie.

– Każdy normalny człowiek, mający pojęcie o górach, podjąłby podobną decyzję – uważa Agnieszka Korpal. – Tomek zdawał sobie sprawę, że Pobieda jest najniebezpieczniejszą górą, miał przed nią respekt. Analizował wszystko: zdjęcia, wejścia, fakty.

Podobnie będzie za nieco ponad rok: przed wyjazdem na Broad Peak podda historię i topografię tego szczytu wiwisekcji.

Na razie jest jednak początek 2012 r. To o nim Tomek pisze na blogu w Nowy Rok, że zdecyduje o jego dalszym losie.

Jak młody wspinacz z Dąbrowy Górniczej – z dużymi już osiągnięciami, ogromnymi ambicjami, ale z doświadczeniem odstającym od pozostałych członków ekspedycji – stał się uczestnikiem wyprawy, która przejdzie do historii polskiego himalaizmu?

– O swoich himalajskich marzeniach mówił dużo wcześniej – wspomina Agnieszka.

– Chciał nawet razem ze mną wejść na Everest, bo marzył o Koronie Ziemi.

Wiedziałam więc o jego aspiracjach, ale nie sądziłam, że wszystko potoczy się tak szybko. Jeszcze w 2012 r. był namawiany na wyprawę na Sziszapangmę. Tyle że propozycja trafiła akurat na moment zakładania przez Tomka hostelu. Powiedział, że nie może zostawić biznesu.

Akces do zimowej wyprawy na Broad Peak Kowalski zgłasza sam. W podtekście jest zapewne nie tylko marzenie o wielkim wyczynie, ale też dołączenie do środowiska górskiego.

– Wspinał się najpierw z rodzicami, później z bratem – mówi Agnieszka. – Należał do klubów wysokogórskich, ale faktycznie był zawsze gdzieś z boku. Wydaje mi się, że gdzieś w głębi chciał się stać częścią środowiska. I czuł, że wyprawa na Broad Peak może go do tego środowiska przybliżyć.

Początkowo jednak Artur Hajzer odrzuca kandydaturę Kowalskiego. Argument – pozostający zresztą do dzisiaj w mocy, dyskutowany często po tragedii na Broad Peaku – jest prosty: Tomek ma niewielkie w porównaniu z pozostałymi uczestnikami wyprawy doświadczenie. Czy pierwsze spotkanie z wysokością 8000 m powinno się odbyć zimą? I to w Karakorum, gdzie panują ostrzejsze warunki pogodowe niż w Himalajach? Czy siedmiotysięczniki w połączeniu z – niepodważalną, ale jednak nizinną – wydolnością, jakiej dowód dawał w ultramaratonach, to wystarczające CV dla kandydata do zdobycia niezdobytego jeszcze przez człowieka zimą Broad Peaku? Te i wiele jeszcze innych pytań pozostanie zapewne bez jasnej odpowiedzi.

Tak czy inaczej, Kowalski po pierwszej odmowie nie rezygnuje.

– Namawiał zarówno Wielickiego, jak i Hajzera, że jest dobrym kandydatem – wspomina Agnieszka. – Mówił, że jak Wielicki był młody, też pierwszy raz wspiął się na Everest zimą. Że na pewno się sprawdzi, nie zawiedzie. Był bardzo

zdeterminowany. Jak się dowiedział o tej wyprawie, był bardzo podekscytowany.

Uznał, że to jest jego wyprawa, że musi tam jechać, że to jest spełnienie wszystkich warunków, jakie powinien mieć jego idealny wyczyn. Jego wielkim marzeniem było wspinanie, ale jeszcze większym i największym – zapisanie się w historii świata, historii himalaizmu. A tutaj, nie dość, że środowisko, że Broad Peak zimowy, to jeszcze był Wielicki i Berbeka, którzy byli dla niego bohaterami. Wszystko, czego pragnął, było w tej jednej wyprawie.

O tym, że pojedzie na Broad Peak, dowiaduje się dopiero w listopadzie 2012 r. przez telefon (od Wielickiego lub Hajzera – Agnieszka nie potrafi tego odtworzyć).

– Był zaskoczony. Dawał sobie oczywiście jakąś szansę, ale dwa miesiące przed wyjazdem mógł też przypuszczać, że jest „pozamiatane”. A tutaj nagle taka wiadomość!

Była w nim radość, ekscytacja, ale też znaki zapytania. Czułam to, kiedy rozmawialiśmy przez telefon.

– Bardzo chciał mieć przekonanie, że to góra dla niego – wspomina Alicja Kowalska.

– Po rozmowie z Wielickim był już pewny. Uspokajał też nas: że nie jest lawiniasto, że jest szybki „wycof”, widać z „czwórki” „jedynkę” i że jest mało szczelin.

Do wyprawy na Broad Peak przygotowuje się tak, jak do swoich poprzednich przedsięwzięć: czyta o historii wypraw, analizuje zdjęcia z wszystkich możliwych stron, fotografie poszczególnych obozów, schematy dróg, wykresy przewyższeń, wykresy temperatur w różnych okresach. Wkłada też dużo pracy w przygotowanie fizyczne.

– Czasem te jego treningi były dość zabawne – uśmiecha się Agnieszka. – Jak ja szłam biegać do lasu, on brał na przykład plecak wypchany czy to wodą, czy kamieniami, zakładał raki, czekan i wspinał się na jakieś spróchniałe drzewo.

Chodził też po mieście z wielkim plecakiem wypełnionym ciężarem. Albo, jak nie miał czasu na trening, wisiał o pierwszej w nocy na framudze drzwi.

Na przygotowanie typowo fizyczne narzekać nie może: to ono pozostanie jego głównym atutem na wyprawie. Przed jej rozpoczęciem, Artur Hajzer, sceptyczny początkowo wobec kandydatury Kowalskiego, zadaje trening wytrzymałościowy mającemu większe wysokogórskie doświadczenie Arturowi Małkowi. Kowalskiemu zadawać nic nie musi.

– Wytrzymałość była jego mocnym walorem – mówi Agnieszka. – To prawda, nie miał doświadczenia wysokogórskiego, takiego jak choćby Adam, nie był na 8000, nie był też tak dobrym wspinaczem. Z drugiej jednak strony miał przecież doświadczenie w długotrwałym wysiłku i w sporcie wytrzymałościowym. Był też przygotowany do samotności w górach.

Przed wyjazdem zarówno rodzice Tomka, jak i jego dziewczyna próbują studzić jego emocje. – Jedziesz tam się uczyć, a to, jak się tam będziesz sprawował, będzie procentowało – mówi mu Agnieszka. I dodaje: – Według mnie nie jesteś pretendentem

do ataku szczytowego i przyzwyczajaj się do noszenia plecaków.

Podobne rozmowy pamięta Alicja Kowalska. Rodzice Tomka zwracają też uwagę na czynnik psychologiczny – ogromną zmianę, jaką niósł w karierze syna wyjazd w Karakorum.

– Tomek do tej pory był sobie sterem i okrętem – wspomina pani Alicja. – Zawsze był sam albo z równorzędnymi partnerami. Sam tych partnerów dobierał, sam podejmował decyzje, kiedy wyjść, kiedy atakować szczyt. Nagle się okazało, że przebywa ze swoimi guru: Wielickim i Berbeką. Również pozostali chłopcy mieli od niego większe doświadczenie.

Obawy, lęki, niepewność przed wyprawą?

– Byłam świadoma, czym jest zimowe Karakorum – wspomina Agnieszka. – Naczytałam się o tym sporo. Wcześniej dużo też rozmawialiśmy. Tomek podawał cały szereg argumentów przeciwko mojemu lękowi. Czasem mu wierzyłam, a czasami się wściekałam: „Co ty mi tutaj pieprzysz?” – mówiłam. Czasem też próbowałam go sprowadzić na ziemię, bo miałam wrażenie, że on tak bardzo chce mnie uspokoić, że sam zapomina o zagrożeniach.

Uspokajał też przyjaciół.

– Zapewniał, że to jest w pełni bezpieczna wyprawa. Bo na przykład na Aconcagui, Leninie, Chan Tengri był sam, a tu była zorganizowana wyprawa narodowa, pełne zaplecze. Opowiadał, ile rzeczy tam biorą, jakie będą mieli jedzenie, że są radia, można pisać maile, cały czas będzie kontakt z bazą. Ja nie zakładałam, że coś tam może pójść nie tak – wspomina Justyna Zakrzewska.

Agnieszka Korpal dnia wyjazdu wspominać nie chce. Mama Tomka pamięta, że Agnieszka nie dawała po sobie poznać zaniepokojenia. Ale już po rozstaniu płakała…

Marek Kowalski: – Pamiętam pożegnanie na lotnisku. „To teraz trzeba pogonić tych młodych” – powiedziałem do Berbeki. A on na to: „No, chyba się też nimi opiekować”.

Alicja: – Wzruszyłam się, jak to powiedział. I ucieszyłam się, że ktoś taki z Tomkiem jedzie.

Jaki był Tomasz Kowalski w oczach swoich rodziców – ludzi, którzy nie tylko go wychowali, ale też zaszczepili w nim ciekawość świata, głód eksploracji, miłość do gór?

Z Alicją i Markiem Kowalskimi, a także z jego starszym bratem Przemkiem, rozmawiamy pod koniec 2013 r. w ich domu w Dąbrowie Górniczej. Siedzimy wokół stołu w piątkę. Emocje związane z przyczynami tragedii i raportem PZA przeplatają się ze wspomnieniami z życia syna. O tych pierwszych rozmawiać zresztą zbyt dużo nie chcą – już po spotkaniu powiedzą nam, że chcieliby się skupić na wspomnieniach o Tomku.

– Obu chłopców wychowaliśmy w atmosferze: Zanim powiesz „nie”, zastanów się, czy nie możesz powiedzieć „tak” – wspomina pani Alicja. – To była trochę nasza dewiza: nie byli do niczego zmuszani.

– Pokazywaliśmy im świat, różne możliwości – dodaje Marek Kowalski.

– Wynikało to też trochę z naszej obawy o chłopców. Zaczęła się, gdy zobaczyliśmy, że idą we wspinanie. A jeszcze, jak poszli razem na „Wariant R” na Mnicha[39], to był dla mnie kosmos. Bez przerwy myślałam, żeby się nic nie stało. Czekaliśmy na wieści, nawet pojechaliśmy tam. Bałam się bardzo. I dlatego pojawiła się opcja, by zafundować im żeglarstwo. „A może będzie tak, że oni to żeglarstwo pokochają?” – myśleliśmy.

Rodzice Tomka Kowalskiego opowiadają o jego dorosłym już życiu, kiedy pasja górska wyszła na plan pierwszy. I mówią zgodnie: trudno pojąć, jak znajdował na wszystko czas. Jak w ciągu doby pogodzić życie rodzinne, bogate życie towarzyskie, studia, pracę i czasochłonną pasję?

– Nie wiemy, jak on to robił – uśmiecha się Marek Kowalski. – W święta przyjeżdżał na trzy, cztery dni, a myśmy go widzieli może połowę z tego. Bo przecież trzeba było odwiedzić przyjaciół i znajomych. No i codziennie trening.

– Mogłyby „żaby” z góry lecieć, a jak on założył, że jest trening, to był trening – mówi pani Alicja.

– Na przykład na Pustynię Błędowską i z powrotem – jakieś 40 km biegu! A potem do późna w nocy przy komputerze.

– Siedzimy w świątecznej atmosferze. A on mówi, że idzie do góry, bo musi coś wysłać. Jak zaczynał się uczyć języka, to do końca. To, co założył, było zrobione. Tak samo z chwytotablicą i drążkiem – nie położył się spać, dopóki nie przeprowadził treningu. Konsekwencja żelazna – cecha dla innych ludzi nie do osiągnięcia.

I zorganizowanie. Bo mimo tych wszystkich zajęć, pasji, sporo czasu spędzaliśmy razem. Z wiadomościami co działo się u nas i u niego na co dzień byliśmy na bieżąco.

Kiedy był w Poznaniu, prawie codziennie do siebie dzwoniliśmy. A przy rodzinnym stole lubiliśmy toczyć dyskusje na różne tematy, dużo było oglądania zdjęć, lubiliśmy grać w planszówki. Nasz dom był dla Tomka bazą, wiedział, że tu na niego zawsze czekamy. Jak wracał z kolejnych zawodów, zwykle z całą ekipą, to dzwonił z drogi, żeby dać znać, w ile osób przyjadą. Wiedział, że zawsze będzie coś dobrego do zjedzenia i że jego koledzy i przyjaciele są u nas zawsze mile widziani.

Wspomina Przemek Kowalski: – Mało się widzieliśmy. On był na studiach w Poznaniu. Ja byłem w Anglii, wcześniej w Stanach. Mieliśmy silną więź, ale nie powiedziałbym, żebyśmy się sobie zwierzali.

Choć zawsze mogliśmy na sobie polegać. Kiedy ja sprowadziłem się do Polski z powrotem, Tomek wyjeżdżał bardzo często. Studiował we Włoszech, jeździł na wyprawy, w międzyczasie odbył roczną podróż dookoła świata. W ostatnich latach

poza świętami i innymi imprezami rodzinnymi widzieliśmy się raz–dwa razy w roku, głównie w Tatrach, umawiając się na jakieś szybkie jednodniowe wspinaczki.

Spotykaliśmy się w nocy, gdzieś po drodze do Zakopanego lub na Słowację, nocleg w aucie, wspinanie następnego dnia i potem każdy jechał w swoją stronę.

Między swoimi wojażami Tomek zdążył jeszcze zorganizować mnie i mojej żonie Agatce wspaniałe i niezapomniane wesele.

O czasie w życiu Tomka mówi też jego dziewczyna: – Biorąc pod uwagę, że miał 27 lat i tyle rzeczy udało mu się zrobić: i wyjechać, i zdobyć, i skończyć studia, to faktycznie jest wyjątkowe. To wynikało z jego miłości do życia, do poznawania. Wszystko chciał mieć na już, na teraz. Plany nie mogły czekać rok, dwa. Kiedy mnie zapytał, czy pojadę z nim na biegun, powiedziałam, że tak, ale za kilka lat. A on wszystko chciał łapać już – opowiada Agnieszka.

– Robił wszystko naraz – potwierdza przyjaciółka Justyna. – Praca w hostelu, ścianka, treningi, zawody, samotne wyjścia do kina, gra na gitarze, gry, wieczory filmowe, imprezki, a w międzyczasie jeszcze motywował nas do działania.

Zastanawialiśmy się, skąd on bierze na to tyle energii, tyle czasu. Nie miał chyba takich dni, żeby mu się nic nie chciało. Był jednak skupiony na górach, wspinaczce, później na treningach z Agą.

Czy w górach ryzykował? Przekraczał granice brawury? To temat o tyle ważny, że powróci w dyskusjach – zresztą w odniesieniu do wszystkich czterech zdobywców Broad Peaku – po tragedii z marca 2013 r.

– Na pewno lubił ryzyko – mówi Przemek Kowalski. – Jako chłopak skakał na przykład na Jurze między skałami. Skoki nad przepaścią były wówczas dość popularne. Może nie było to nic super ekstremalnego, ale ja bym się na to nie zdecydował. – I dodaje: – Z drugiej strony, pamiętam, że jak się bał, to nie szedł. Miał granicę.

W Australii, w trakcie podróży dookoła świata

Wpis blogowy z 15 września 2012 r. (Kowalski jest wtedy w Alpach, robi Filar Gervasuttiego, alpinistyczny klasyk na południowo-wschodniej ścianie Mont Blanc du Tacul): Czasem mam takie uczucie, że nie powinienem czegoś robić, mimo że właściwie nie ma ku temu przesłanek. Rzadko mi się to zdarza, ale jednak ciężko pozbyć się tego uczucia […]

Wspinamy się jeszcze dwa wyciągi do przewinięcia na drugą, ciemniejszą stronę filara. Nie wygląda nawet źle, ale godzina na zegarku ostudza nasz zapał. Czasem trzeba dać za wygraną, szczególnie jak „wszystkie znaki na niebie i ziemi” już wyraźnie wskazują, w którą stronę trzeba iść. Wycof.

– Podobnie było podczas zdobywania Śnieżnej Pantery – zauważa Marek Kowalski.

– Podszedł do swoich możliwości racjonalnie.

– Ostatni raz wspinaliśmy się razem na północno-wschodniej ścianie Świnicy, zimą 2012 r. Stwierdził wtedy, mimo że droga jak na jego możliwości była dość łatwa, że ma gorszy dzień i żebym albo ja poprowadził, albo zjeżdżamy. Zresztą podczas tej wspinaczki Tomek mnie uratował. Wypadł mi płat śniegu, w który miałem zabite czekany i zacząłem spadać. Wyłapał mnie na linie – wspomina brat Tomka Kowalskiego.

Wszyscy – i rodzina, i przyjaciele – mówią zgodnie to, co o Macieju Berbece opowiadają jego bliscy: Tomek miał „światy” poza górami.

– Wielu jest takich ludzi, którzy realizując swoją pasję, zapominają o Bożym świecie – mówi Agnieszka. – A on pozostawał normalnym facetem. Takim gościem, który idzie na piwo, umawia się do kina. Gdybyście nie wiedzieli, że to jest Tomek Kowalski, i spotkalibyście go gdzieś w barze, biurze, na ulicy, w życiu byście nie powiedzieli, że on jest takim indywidualistą. Wielu znajomych tak zresztą do tego podchodziło: „A, Kowal znowu jedzie na jakąś swoją wyprawę”. On był jednym z nich, można z nim było o wszystkim pogadać. W takim normalnym świecie odnajdował się lepiej niż niejeden z nas.

Chciał zostać doktorantem fizjologii. Kiedy spotykamy się z rodziną Kowalskich w Dąbrowie Górniczej, pokazują nam małą książeczkę. Podniszczoną, nieco zmiętą, z zakreślonymi cytatami w środku i uwagami na marginesie. To opracowanie na temat choroby wysokościowej, które Tomek studiował i przed wyprawą, i podczas jej trwania.

– To było coś na kształt jego biblii – opowiada Agnieszka. – Przed wyprawą wysyłał mi też różne artykuły. Na temat żywienia, wysokości itd. Wszystko to oczywiście musiałam czytać. Był takim typem, że musiał wszystko wiedzieć.

Czy był gadżeciarzem? – pytamy Agnieszkę Korpal po tym, jak zaczyna opowiadać o fascynacji Tomka technicznymi nowinkami. Choćby o spocie, urządzeniu, z którym nie rozstawał się podczas swoich wyjazdów, a które pokazywało, gdzie i na jakiej

wysokości się znajduje. Spota, który dawał bliskim Tomka mniejsze lub większe poczucie bezpieczeństwa, informację, gdzie mniej więcej przebywa, dzięki której – jak wspominają rodzice – zdobywali szczyty razem z synem, Kowalski zabierze również na Broad Peak.

– Był typem gadżeciarza w pozytywnym tego słowa znaczeniu – odpowiada Agnieszka. – Śmieszyło mnie, jak czasem kupował sobie jakąś gadżeciarską gazetę.

Pokazywał mi ją, choć mnie to kompletnie nie interesowało. Musiał mieć GPS, wszystkie dane ze swoich treningów i wyjazdów, lubił nowinki. Zawsze się śmialiśmy, że jak będziemy mieli dzieci, to on będzie ich uczył, jak czytać elektroniczne książki, a ja będę im podsuwała te papierowe.

Kolejny pozagórski „świat” Tomek Kowalski odkrywa w 2011 r. Tym razem reklama.

W trakcie organizacji ostatniej wyprawy w tak zwanym międzyczasie starałem się razem z moją znajomą Margo[40] o dotacje z Unii Europejskiej na nową firmę. Udało nam się uzyskać dwie dotacje i już w tym roku ruszamy z firmą Poco Loco! Będziemy prowadzić hostel w Poznaniu – notuje 14 września na blogu.

Ta nazwa, jak przyznają przyjaciele, choć wzięła się od tego, że Margo uczyła się języka hiszpańskiego, pasuje właśnie do niego. Znaczy „trochę szalony”.

W maju 2012 r. Tomek Kowalski relacjonuje: Tygodnie stresu, zakupów, decyzji, sprzątania, doglądania, remontowania i urządzania. Poważnie ostatni tydzień przed Wielkim Otwarciem był chyba najbardziej stresującym tygodniem mojego życia, no może nie licząc zejścia z Denali, ale tam przechodziłem inny rodzaj stresu. Teraz po prostu w ciągu kilku dni musiałem podjąć decyzje, które zaważą na całym moim życiu. Brzmi to górnolotnie, ale tak właśnie było.

Wreszcie 19 maja na ul. Taczaka 23 w Poznaniu otworzyliśmy z Margo, Poco Loco Hostel.

Hostel startuje tuż przed Euro 2012.

– Ale pomysł pojawił się wiele lat wcześniej, w czasie studiów – zaznacza Grzegorz Kmita „Patyczak”. – Kiedy zaczęli od promocji, Tomek poprosił mnie, żebym im zrobił koszulki Poco Loco, co potraktowałem w kategoriach studenckiego marzenia – ale nadruki wykonałem. Przed otwarciem hostelu pytał, czy nie chciałbym w nim pracować. Porozmawialiśmy i zacząłem „robić na nocki”. Wtedy właściwie zaczęły się nasze codzienne kontakty. „Patyczak” jest 15 lat starszy od Tomka. Na scenie muzycznej bardziej znany jest z nazwy jednoosobowego zespołu punkowego Brudne Dzieci Sida. Koncertuje po całej Polsce, grał w Jarocinie i na Przystanku Woodstock, sprzedaje też ręcznie malowane koszulki. Opowiada o miejscu, w którym pracował przez kilka miesięcy jako podwładny swojego młodego kuzyna: – Zamysł hostelu był taki, żeby nie był to tańszy hotel dla niemajętnych turystów czy studentów zaocznych, ale raczej odpowiednik górskiego schroniska. Wyraźnie podkreślony charakter podróżniczy: taki duch miał się tu unosić i to udało się

osiągnąć. Miało to być miejsce otwarte, w którym odbywają się różnego rodzaju imprezy i warsztaty.

I rzeczywiście duch Tomka jest w tym miejscu obecny. W salonie, w którym toczy się życie towarzyskie wiszą zdjęcia przedstawiające go nie tylko w górach. Na jednym z nich trzyma kapsel z butelki owocowego napoju, pod którym odkrył hasło dla siebie: Zdobądź szczyt! Na kolejnym pręży się na dachu kolorowej furgonetki w innej ulubionej pozie do zdjęć: napinaniu łuku w stylu gestu radości biegowego rekordzisty świata na 100 m Usaina Bolta. Na półkach stoją jego pamiątki i nagrody, pod nimi atlas świata, roczniki „National Geographic” i innych pism podróżniczych.

Butelka wina z ręcznie namalowaną etykietą Chateau de Broad Peak – zapewne pamiątka po jednej z pożegnalnych imprez, których było ponoć aż cztery. Wielka mapa świata, na której goście przypinają pinezki tam, skąd pochodzą, czasem z miejsc całkiem egzotycznych, jak te, które udało się odwiedzić pomysłodawcy hostelu.

Wreszcie pokoje. Każdy w klimacie jakiegoś miejsca na Ziemi, które Tomek zdążył lub dopiero planował odwiedzić. Jest Azja z wielką fototapetą i wizerunkiem kompleksu Angkor Wat. Jest Australia, którą dobrze poznał podczas podróży dookoła świata. Są Himalaje, z pięknym landszaftem z Everestem i Nuptse, takim, jaki Berbeka pokazywał swoim synom, takim, o którego ujrzeniu Tomek marzył od dziecka.

Portret zdobywcy

W korytarzu pamiątkowa plansza opisująca po polsku i po angielsku, kim był założyciel Poco Loco. Ostatnie zdanie: Na swoim blogu napisał: Życie polega na spełnianiu marzeń, swoich i cudzych.

W założonym hostelu spełnia jedne i drugie.

– To był gość, dla którego po prostu chciało się pracować i to nie na minimum, lecz na maksa – wspomina „Patyczak”. – Nie czułem się pracownikiem, lecz raczej członkiem ekipy, która współtworzy nową jakość, ciekawe, przyjazne miejsce pod przewodnictwem Tomka i Margo.

Hostelowi Kowalski poświęca się bez reszty. Chociaż nie przerywa swoich wyjazdów na rajdy, zawody, wspinaczki. Radość wspólnej pracy i zaangażowanie w nowy życiowy cel trwają zaledwie kilka miesięcy.

Jest 31 stycznia 2013 r. Polska wyprawa na Broad Peak, w której składzie jest Tomasz Kowalski, tydzień temu dotarła do bazy. Uczestnicy mają już za sobą pierwsze

działania górskie. We wspomnianym, ostatnim wpisie na swoim blogu, Tomasz Kowalski notuje: I teraz jestem tu, jakby nigdy nic żartując sobie przy stole z Krzyśkiem Wielickim, gościem, który jest dla mnie bohaterem. Czuję się tak, jakbym był jakimś młodym gitarzystą z początkującego zespołu i zagrał razem z Mickiem Jaggerem i Rolling Stonesami na pełnym stadionie Wembley.

Gra na równych prawach, nie jako support. A nawet w początkowych fazach ekspedycji wyróżnia się aktywnością.

– Cały czas nam pisał, że z Małkiem zakłada obozy, podczas gdy Bielecki ma jakieś dolegliwości żołądkowe. Cieszył się z tej swojej aktywności, bo w ten sposób się lepiej aklimatyzował – wspomina Alicja Kowalska.

A Agnieszka Korpal dodaje: – Pisał, że na tle grupy czuje się dobrze. Jak jechał, miał w głowie znaki zapytania.

Czy dorówna Adamowi, czy nie będzie najsłabszym ogniwem? Okazało się, że nie. Był też bardzo chłonnym umysłem: jestem pewna, że o wszystko wypytywał Maćka i Krzyśka. Fakt, nie miał doświadczenia w poręczowaniu, ale na pewno się szybko uczył.

Regularnie kontaktuje się z rodziną. Agnieszka wspomina, że kontakt mailowy utrzymywali co kilka dni.

– Czasami była tylko obsuwa: jak ja mu wysyłałam maila, to on w tym czasie wysyłał swojego, no a na mojego odpisywał po trzech, czterech dniach – mówi dziewczyna Tomka. – Było to zabawne, choć na początku się złościłam. Zadawałam mu tyle pytań, a on o czymś zupełnie innym! Potem się tej komunikacji nauczyliśmy.

W końcowej fazie wyprawy bliscy Tomka Kowalskiego zostają pozbawieni – być może czasami złudnego, ale jednak – poczucia bezpieczeństwa, jakie na poprzednich wyprawach dawał im wspomniany spot.

– Urządzenie stało się dobrem wyprawowym – mówi Alicja Kowalska. – Hajzer nie pozwolił mu go używać, bo podobno przekłamywał wysokość. Więc nosił tego spota ktoś, kto był najwyżej, przez co Tomek nie mógł tak swobodnie nadawać sygnałów. Nic nam już ten spot nie dawał, bo nie wiedzieliśmy, kto go w danej chwili ma.

Sygnał spota zaniknie w pierwszy dzień drugiego ataku szczytowego. Alicja Kowalska po wysłaniu do Artura Hajzera esemesa z pytaniem, co się stało, otrzyma lapidarną odpowiedź: Spot zaginął.

Na razie jest jednak 15 lutego – pierwszy atak. Do pierwszego zespołu, który spróbuje wejść na Broad Peak, Wielicki wyznacza Bieleckiego i Małka.

– Tomek przeżył to strasznie – twierdzi Alicja Kowalska. – „Jak to, tyle z siebie dałem, i co jest grane?” Ale poszedł później, w drugim zespole. Wcześniej zgłaszał jakieś dolegliwości na wysokości ponad 7000 m, na przykład problemy ze snem, ale nie było podstaw, by sądzić, że działo się z nim coś niedobrego.

Przed drugim, właściwym atakiem szczytowym, Wielicki zgadza się na wariant proponowany przez większość uczestników: pójdą w zespole czteroosobowym. Ta decyzja będzie później długo i emocjonalnie dyskutowana. Czy zrobili dobrze? Czy nie lepiej by było, gdyby jedna dwójka została w odwodzie?

Wielicki zgadza się na czteroosobowy wariant ataku między innymi – a może przede wszystkim? – pod wpływem Kowalskiego. Ten jest ambitny, nie chce iść w drugim zespole.

– To prawda, że Tomek był pierwszą osobą opowiadającą się za zespołem czteroosobowym – przyznaje Alicja Kowalska. – Bo po co on tam pojechał? Wiadomo.

Po to, by wejść na szczyt. Jak wyjeżdżał, powiedziałam mu, że być może jego rola ograniczy się do noszenia plecaków. „No, chyba że mi się uda wejść na szczyt” – odpowiedział.

W ostatnim mailu do rodziny – już po pierwszym ataku szczytowym – pisze, że najważniejszy jest dla niego powrót do domu. Krzysiek zamówił też porterów na 6-go, więc niezależnie czy wejdziemy czy nie, to 7-go ruszamy na dół. Cieszy mnie ta wizja – czytają rodzice Tomka.

4 marca, Małek, Bielecki, Berbeka i Kowalski są w obozie IV. Decyzja o ataku jest już podjęta: wyjdą za kilka godzin, dokładnie o 5.15 rano. Jak opisać tę decyzję z punktu widzenia 28-latka z Dąbrowy Górniczej? Jest tak ambitny, że nawet nie bierze pod uwagę, że pozostała trójka wejdzie, a on nie? Czuje się po prostu na siłach? Jest pod wpływem bardziej doświadczonych kolegów, na czele z obdarzonym autorytetem Berbeką?

Wśród nagrań rozmów między bazą a obozem IV jest mało dotąd znany – bo niepublikowany – fragment, na który zwraca uwagę rodzina Kowalskich. Tomek mówi kierownikowi, że cała czwórka idzie spać: pobudka jest planowana na 3.00, a wyjście z namiotu na 5.00.

– W mojej ocenie o 3 godziny za późno. Kto to ustalił? – mówi Wielicki z bazy.

W odpowiedzi słyszy, że decyzja zapadła po dyskusji. Wielicki naciska: mówi, że −25° to dość wysoka temperatura.

– No wiesz, tak postanowiliśmy, a co sugerujesz, żeby wyjść wcześniej, tak? – pyta Tomasz Kowalski.

– Słychać w jego głosie niepewność – mówi Alicja Kowalska. – Wtedy przejmuje radiotelefon Maciek i mówi o swoich argumentach za późnym wyjściem. Dalej następuje znany już z przekazów filmowych fragment rozmowy Wielicki-Berbeka.

Wychodzą o 5.15.

O 18.00 Kowalski z Berbeką stają na szczycie – 40 min później niż pierwszy Bielecki.

Z Tomkiem niedługo potem zaczynają się dziać rzeczy niepokojące. Kiedy dokładnie przekracza tę granicę? I jaką granicę? Czy bardziej energetycznego

wyczerpania organizmu? Czy może psychicznego załamania? Tuż po wejściu na wierzchołek? Godzinę później? Wiadomo, że przejście odcinka w kierunku przełęczy, zajmującego zwykle w lecie nie więcej niż dwie godziny, jemu zajmuje pół doby.

To przez te dwanaście godzin rozgrywa się dramat, częściowo uwieczniony w nagraniach z rozmów pomiędzy nim a Wielickim. Po raz pierwszy po wejściu na szczyt łączą się mniej więcej o godz. 19.00 polskiego czasu. Tomek mówi, że idzie, ale wolno. Wielicki próbuje go zdopingować, mówiąc, że chłopcy są już pod przełęczą.

Prawdopodobnie jest to dla niego bardzo zły moment. Zdaje sobie sprawę, że jest słabszy od innych, że odstaje.

W tej samej rozmowie jest też dramatyczne zdanie wypowiedziane przez Wielickiego: – No, nie wiem dlaczego się rozstaliście, mieliście iść związani liną – mówi kierownik wyprawy. A w jednym z kolejnych „wejść” nawołuje: – Tylko się nie poddawaj, nie ty pierwszy schodzisz nocą, dziesiątki ludzi schodziły nocą, twardo musisz wracać, musisz wracać.

Marek Kowalski relacjonuje dalszy ciąg nagrań: – Jedna z ostatnich rozmów to ta Tomka z Arturem Małkiem. Małek tłumaczy dość zawile, w jaki sposób Tomek ma przejść przez szczelinę. A Tomek na to: „Jak to, bez partnera?!” To pokazuje też, że myślał logicznie.

Kowalscy i Agnieszka Korpal mówią zgodnie: – Nie winimy nikogo za to, co się stało. Ale mają żal, że nikt – zwłaszcza Bielecki – nie zrobił niczego, by odmienić los wolniejszej dwójki.

– Nikt nie wie, jakby się to skończyło, gdyby szli razem – mówi Agnieszka. – Być może nic by to nie dało, ale ja mam poczucie, że wszystko mogło się skończyć inaczej.

Raz jeszcze.

O godzinie 18.00 Tomek Kowalski i Maciej Berbeka stają na szczycie Broad Peaku.

Chwilę wcześniej dochodzący do szczytu Tomek prosi schodzącego już Artura Małka, by podszedł z nim na wierzchołek i pomógł nagrać film. Małek prośby nie spełnia.

Czy Tomek na szczycie chciał uwiecznić swoje oświadczyny? Agnieszka Korpal nie ma wątpliwości: miał ze sobą pierścionek, zakupiony w tajemnicy już w Skardu, przed wyjściem w góry. O planach oświadczyn powiedział Ani, swojej wspólniczce, a ta opowiedziała o nich Agnieszce, choć dopiero trzy tygodnie po śmierci Tomka.

Kiedy Tomka znalazła wyprawa poszukiwawcza Jacka Berbeki, nie miał przy sobie plecaka, a na głowie kamerki, z którą nie rozstawał się podczas wcześniejszych wypraw. Czy była w kieszeni, nie wiadomo. Jacek Berbeka i towarzyszący mu Jacek Jawień nie zaglądali do środka…

Czy Tomek chciał koniecznie nagrać ten film? Może na szczyt pchała go ambicja i przekonanie, że da radę? A może jeszcze inaczej? Może po drodze wydarzyło się coś, o czym nie wiemy? W głowie Agnieszki Korpal są głównie pytania, wątpliwości, tajemnice…

Jest też jeden pewnik: tam, na szczycie Broad Peaku, 5 marca 2013 r., o godzinie 18.00 Tomek był przez chwilę najszczęśliwszym człowiekiem na świecie.

IX. CELE NIESTETY ROZBIEŻNE

Na moim zegarku dochodzi 18.00. W Pakistanie zbliża się 22.00. Artur Hajzer podał przed chwilą informację, że Adam Bielecki jest już w bazie, a dwójka Małek-Hayyat otrzymała polecenie od Krzyśka Wielickiego o zejściu w kierunku niższych obozów. Niestety wszystko wskazuje na to, że Maciek Berbeka i Tomek Kowalski nie przetrzymali zimowego biwaku w okolicach przełęczy na 7900.

Tak zaczyna się umieszczony w sieci – i wielokrotnie później w środowisku górskim cytowany – wpis z bloga Zbigniewa Piotrowicza, podróżnika, wspinacza, organizatora Przeglądu Filmów Górskich w Lądku Zdroju. Dalej Piotrowicz pisze między innymi: Z obrzydzeniem myślę o nadchodzących dniach, kiedy odbędzie się medialny sąd nad Arturem Hajzerem, pomysłodawcą i liderem projektu Polski Himalaizm Zimowy i nad Krzyśkiem Wielickim, kierownikiem wyprawy. Niestety, zacznie się szukanie winnych, pojawią się różnej maści „eksperci”, komentatorzy, moraliści i mentorzy. Odbędzie się wyścig, kto jest bardziej pryncypialny. I tym głośniej będą pokrzykiwać, im mniejsze mają pojęcie o tym, jak to jest, gdy naprawdę stoi się na wyciągnięcie ręki od wymarzonego szczytu albo dotyka pustki… i wraca […]

Minął dzień. Grono „życzliwych” i zwykłych idiotów już się szykuje do medialnej uczty, do demaskowania błędów, do moralizatorskich pouczeń. A Artur i Krzysiek to są ci sami ludzie, co wczoraj. Proszę, pamiętajcie o tym.

Gorzkie słowa Piotrowicza o nadchodzących dniach i miesiącach po tragedii na Broad Peaku zweryfikuje rzeczywistość. Jeśli odbędzie się jakiś sąd, będzie dotyczył głównie Adama Bieleckiego. Jeśli usłyszymy pryncypialnych sędziów, będą to raczej wybitni przedstawiciele środowiska, do którego należy i Piotrowicz, nie zaś nieznający się na rzeczy „moraliści i mentorzy”, chyba że zaliczamy do nich niezawodne, jak zwykle w takich sytuacjach, grono anonimowych internetowych hejterów.

A jednak podróżnik i autor bloga przewidział z pewnością jedną rzecz. Główną rolę w dalszej części serialu Broad Peak – już wcześniej przecież intensywnie przez dziennikarzy „obrabianego” – odegrają media. Pozornie nie będzie to zresztą nic nowego: wielkie wysokogórskie sukcesy i tragedie zawsze przecież wzbudzały zainteresowanie. A jednak w przypadku Broad Peaku zobaczymy wiele elementów nowych. Omówienia wyprawy będą pojawiać się w ogólnodostępnych mediach przez wiele miesięcy – z dynamiką jak w telewizyjnym serialu: po każdym ważnym wydarzeniu związanym jakoś z ekspedycją to nasilając się, to znowu po kilku dniach słabnąc. A wyjątkowo skłócone przy okazji tej wyprawy środowisko górskie użyje do prowadzenia swoich sporów już nie (jak dawniej bywało) prasy branżowej, ale ogólnopolskich mediów.

Innymi słowy: tragedia na Broad Peaku będzie bodaj pierwszą w historii, która poruszy Polaków już nie tylko w jej podstawowym – spektakularnym, dotyczącym

sukcesu i dramatu – wymiarze, ale też na płaszczyźnie zarezerwowanej do tej pory dla hermetycznych środowiskowych dyskusji. Ogólnopolska prasa będzie się ekscytować tak specjalistycznymi szczegółami, jak wyprawowa taktyka, godzina wyjścia do ataku szczytowego, rozstrojony (albo i nie?) radiotelefon Adama Bieleckiego, tudzież meandrami etycznych postaw ludzkich na wysokości 8000 m n.p.m.

Prześledźmy zresztą dalszą – już po zakończeniu wyprawy przez Krzysztofa Wielickiego 8 marca 2013 r. – chronologię wydarzeń, opisując ją na tle działania mediów. I spróbujmy odpowiedzieć na pytanie, co takiego niezwykłego przyniosła wyprawa na Broad Peak, co wywindowało ją do rangi poważnego medialnego tematu.

A może odpowiedź na to pytanie jest gdzie indziej – poza wydarzeniami, jakie miały miejsce w marcu 2013 r. w Karakorum?

Na dobre zaczyna się już 11 marca, kiedy Krzysztof Wielicki, Artur Małek i Adam Bielecki są jeszcze w drodze powrotnej z bazy pod Broad Peakiem. Zanim usłyszymy pierwsze komentarze, wypowiedzi i sądy członków polskiego środowiska himalajskiego, a nawet zanim pożegnani zostaną dwaj zdobywcy – Tomek Kowalski i Maciej Berbeka – brat tego drugiego zapowiada wyprawę poszukiwawczą po ciało Tomasza i Macieja. Od tego momentu „zyskujemy” – z medialnego punktu widzenia – ostatni brakujący element do pełnego dramatyzmu ciągu zdarzeń. Już nie tylko wielki sukces czwórki polskich himalaistów, już nie tylko jego tragiczny epilog, ale ciąg dalszy, który musi odwołać się do zbiorowej wyobraźni: będący w żałobie brat jednego ze zdobywców Broad Peaku podejmuje ryzykowną ekspedycję, by znaleźć ciała nieżyjących wspinaczy.

– Nie mogę pozwolić na to, żeby pozostali w widocznym miejscu. Wyprawy wychodzące na Broad Peak będą cały czas ingerować, patrzeć, oglądać. Oni nie mogą być w miejscu, gdzie będzie przechodzić dużo ludzi. A doskonale wiem, co się tam dzieje w okresie letnim – wyjaśnia swoją decyzję Radiu RMF FM brat Macieja Berbeki Jacek.

W Polsce to decyzja bez precedensu: historia pamięta rzecz jasna wiele ryzykownych wypraw po osoby, których los był nieznany lub niepewny – vide opisana przez nas w dalszej części książki ekspedycja Artura Hajzera po poszkodowanego i uwięzionego pod Everestem Andrzeja Marciniaka. Nie organizowano jednak raczej ekspedycji poszukiwawczych w Himalaje lub Karakorum, mających na celu znalezienie ciał wspinaczy i dokonanie pochówku. Choć na świecie co najmniej jedno podobne zdarzenie już odnotowano. I to także na Broad Peaku. Choć inne były jego okoliczności.

Rok 2006. Austriacki wspinacz Markus Kronthaler osiąga 8 lipca szczyt Broad Peaku, nieco później jednak umiera na skutek wyczerpania. Jego brat, Georg,

podejmuje przedsięwzięcie jeszcze bardziej karkołomne niż to Jacka Berbeki. Chce nie tylko odnaleźć ciało Markusa, ale – wbrew dotychczasowemu obyczajowi, który nakazywał pochówek w górach (w szczelinach lub u podnóża masywów górskich) – znieść je do bazy, przetransportować do rodzinnej Austrii, a następnie skremować.

Swoją decyzję uzasadnia podobnie jak sześć lat później zrobi to Jacek Berbeka: – Moim celem jest nie tylko ściągnięcie brata na dół, ale zmienienie zasad etycznych w wysokich górach. Ci, którzy popełnili błędy i zostali tam, nie mogą leżeć jak śmieci.

Wyprawa kończy się powodzeniem, a akcja Kronthalera to pierwszy przypadek sprowadzenia ciała nieżywego himalaisty z wysokości niemal 8000 m n.p.m. Różnica polega na tym, że położenie ciała Kronthalera było dokładnie określone (okolice przełączki między Rocky Summit a głównym wierzchołkiem), a w akcji transportu zwłok uczestniczyło więcej osób.

Media żyją zapowiedzią Jacka Berbeki przez kilka dni. Już 19 marca odbywa się w Centrum Olimpijskim w Warszawie konferencja prasowa powracających z Karakorum uczestników wyprawy na Broad Peak – Krzysztofa Wielickiego, Artura Małka i Adama Bieleckiego, a także kierującego Polskim Himalaizmem Zimowym Artura Hajzera. W rzeczywistości wracają oni kilka dni wcześniej – po cichu, niepostrzeżenie, tak, by nie ściągać błysku fleszy i uniknąć dziennikarskiego najazdu.

Nic nie zapowiada zresztą w trakcie trwania konferencji późniejszej burzy wokół wyprawy: czterej wspinacze rekonstruują szczegółowo przebieg wyprawy, a siedzący na sali dziennikarze nie zadają niewygodnych pytań. Te o koszty ludzkie PHZ-etu (do Hajzera), o trafność decyzji lidera (do Wielickiego) i – przede wszystkim – o górską etykę (głównie do Bieleckiego) pojawią się później.

Nazajutrz głos w RMF FM zabiera ponownie Jacek Berbeka: – Po bardzo szczegółowym wysłuchaniu konferencji, która została przeprowadzona po powrocie z wyprawy, muszę powiedzieć, że jestem jeszcze bardziej zmotywowany do przeprowadzenia tej wyprawy latem. W celu odnalezienia i pochowania ciał mojego brata i Tomka Kowalskiego. Jak słyszałem na tej konferencji, Adam Bielecki stwierdził, że […] jest w stanie bez problemu pokazać miejsce, w którym znajduje się Tomasz Kowalski.

Pod koniec marca ukazują się w prasie dwa głośne wywiady, nawiązujące do tragedii na Broad Peaku. Pierwszy to wypowiedź Aleksandra Lwowa dla „Newsweeka”, w którym doświadczony himalaista porusza po raz pierwszy bodaj najbardziej drażliwy temat nawiązujący do tragedii z 6 marca.

– Podskórnie czuję, że środowisko zakopiańskie, z którego pochodził Maciej, będzie się teraz skłaniać ku tworzeniu legendy Berbeki. Uważam, że jemu żadna legenda nie jest potrzebna. To był wielki alpinista i nie trzeba go ubierać w szaty herosa. Wiem, jak to działa: ludzie, budując legendę Berbeki, będą mieli pretensje do

tych, którzy przeżyli. Pretensje o to, że Maciek zginął – mówi Lwow Wojciechowi Cieśli, uprzedzając dwa spory, które z całym impetem wybuchną już wkrótce.

Chodzi o spór wokół legendy Berbeki (czekał na Kowalskiego? chciał go ratować?), a także o to, czy jej budowanie nie odbywasię kosztem żyjących – i surowo krytykowanych – uczestników wyprawy.

Także tuż po konferencji prasowej głos na łamach „Przeglądu” zabiera Artur Małek.

Głos również dlatego istotny, że okaże się pierwszą i ostatnią tak obszerną medialną wypowiedzią tego wspinacza, który później będzie konsekwentnie odmawiał wywiadów. Rozmowy z Małkiem i Lwowem zawierają głównie analizy tego, co wydarzyło się albo mogło się wydarzyć 5 i 6 marca pod szczytem Broad Peaku.

Trudno natrafić w nich jeszcze na echa środowiskowych sporów.

Burza wybucha na początku kwietnia.

Zarząd Polskiego Związku Alpinizmu – na wniosek szefa programu PHZ-etu Artura Hajzera oraz kierownika wyprawy Krzysztofa Wielickiego – powołuje specjalny zespół do zbadania przebiegu ekspedycji na Broad Peak, a nazajutrz głos w prasie zabiera Anna Czerwińska, znana i utytułowana himalaistka, która stanie się wkrótce członkinią Zespołu PZA. – Nie chciałabym działać na wyprawach, podczas których ludzie nie dbają o siebie.

Część uroku gór polega na tym, że robi się coś razem. Są słabości, niedociągnięcia, wszystko dociera się na bieżąco. Nikt nie zakłada, że osłabnie na 8000 m, ale...

Czasem wystarczy słowo, poklepanie po ramieniu, wpięcie w poręczówki i słabnący odnajduje siłę, by iść – mówi „Gazecie Wyborczej” Czerwińska, a zapytana o postępowanie uczestników wyprawy, odpowiada: – Powinni dbać o siebie.

Najszybszy Adam Bielecki powinien dopilnować przynajmniej Artura Małka, który dotarł do obozu cztery godziny po nim. Nie rozumiem takiego wspinania.

Kontrowersje nie dotyczą li tylko słów Czerwińskiej, ale też niefortunnej dla ich autorki koincydencji: wypowiedź dla GW ukazuje się już po tym, jak Polski Związek Alpinizmu ogłosił powołanie Zespołu ds. tragedii na Broad Peaku. Czy zasiadająca w specjalnym zespole himalaistka – powołana do tego gremium po to, by obiektywnie i na chłodno zbadać okoliczności tragedii – może ferować wyroki na łamach prasy?

Najprawdopodobniej wspinaczka udzieliła wywiadu zanim została powołana do zespołu PZA, jednak po takiej wypowiedzi jej pojawienie się w tym gremium osłabiało wiarygodność prac. Wątpliwości mieli nawet sami członkowie zespołu, na czele z Piotrem Pustelnikiem.

– Były długie konsultacje, czy Ania powinna znaleźć się w tym zestawie – przyznaje himalaista. – Uznałem, że szkoda by było jej punktu widzenia. Poza tym okazała się osobą obiektywną.

Tak czy inaczej, głos Czerwińskiej z wywiadu dla GW nie był odosobniony. Już 13 maja portal wspinanie.pl zamieszcza rozmowę dwóch obdarzonych autorytetem

wspinaczy – Janusz Kurczab rozmawia z Maciejem Pawlikowskim.

– Każdy wspinacz/alpinista/himalaista decydując się na jakąkolwiek wspólną wyprawę, nawet jeśli uczestnicy wcześniej słabo się znali, podejmuje się zespołowej pracy dla osiągnięcia celu i po części bierze odpowiedzialność za pozostałych uczestników – mówi ten drugi.

W innym miejscu Pawlikowski dodaje: – Na Broad Peaku wspinacze przez dwa miesiące przebywali razem, oblegając górę i mając okazję do aklimatyzacji i poznania się, włożyli wiele pracy w przygotowanie drogi. W drodze do szczytu tworzyli zespół, asekurowali się wytrwale, zmierzali razem wciąż wyżej. Jednak chwilę przed szczytem i potem wracając ze szczytu, najsilniejszy uczestnik (Adam Bielecki) pędzi, pozostawiając wszystko i wszystkich za sobą. Uważam, że świadczy to o jego skrajnym egoizmie, braku oznak jakiejkolwiek empatii i dyskwalifikuje go jako partnera wspinaczkowego – ocenia Pawlikowski.

Pod koniec maja wywiadu RMF FM udziela jeszcze Jacek Berbeka.

– Przede wszystkim przyczyną nieszczęścia było załamane psychiczne, a załamanie psychiczne nastąpiło w wyniku tego, że chłopcy zostali sami – mówi między innymi.

Mniej więcej w tych dniach pojawia się też na stronie internetowej radia rozmowa z Ryszardem Gajewskim, Maciejem Pawlikowskim i Januszem Gołąbem. Ten ostatni mówi o błędach „nie do pomyślenia” – ma na myśli głównie zbyt późne wyjście do ataku szczytowego, zaś Gajewski i Pawlikowski zwracają uwagę na kryzys więzi międzyludzkich, jaki miał się ujawnić na drugim etapie wyprawy. Ryszard Gajewski mówi nawet o „moralnej katastrofie” i, choć nie padają nazwiska, można się domyślić, że chodzi o zachowanie Adama Bieleckiego.

Sam zainteresowany broni się w wywiadzie dla „Newsweeka” na początku czerwca.

Mówi, że nie mógł pomóc kolegom, a konfrontowany z ostrą wypowiedzią Pawlikowskiego, odpowiada: – Pan Pawlikowski jest z Zakopanego, skąd pochodził Maciek Berbeka. Właśnie z Zakopanego jest najwięcej ataków na mnie. Zaproponowałem: przyjadę, opowiem jak było, to może być otwarte spotkanie, prelekcja, stanę twarzą w twarz z tymi, którzy stawiają mi zarzuty. Odmówiono. To jest dla mnie bolesne.

Ta otwarta wymiana zdań doprowadza do sytuacji, jakiej nie pamięta historia polskiego himalaizmu: wewnątrzśrodowiskowy spór wylewa się na łamy ogólnopolskich gazet, stacje radiowe i telewizyjne, wywołując irytację samych himalaistów, którzy w sporze – z różnych powodów – nie chcą uczestniczyć. Głównie Krzysztofa Wielickiego, który zabiera głos po Bieleckim, udzielając wywiadu „Newsweekowi” i „Tygodnikowi Powszechnemu”.

– Pamiętajmy, że chłopcy pojechali z własnej woli i na własną odpowiedzialność.

Szukanie winnych na siłę nie ma sensu. W ogóle od tragedii minęły dwa miesiące: ten szum mógłby się skończyć. Gdyby ograniczał się do gazet górskich, jak najbardziej.

Ale obejmuje wszystkie media – mówił nam poirytowany Wielicki.

– To rozgłos, z którego na co dzień czerpiecie pełnymi garściami… – kontrowaliśmy.

– My, czyli kto?

– Środowisko górskie. Ten rozgłos w przypadku sukcesów jest zapewne miły.

I pewnie potrzebny do takich przedsięwzięć jak Polski Himalaizm Zimowy. Daje sponsorów.

– Grozi nam właśnie wycofanie się głównego sponsora. Jeśli tak się stanie, to nie z powodu samego wypadku, ale dlatego, że tyle się o nim trąbi, że mnożą się jakieś podejrzenia.

– Pytania o przyczyny są nieuprawnione?

– Nie, że nieuprawnione, ale ile można! Wypadki dzieją się codziennie! Ktoś kogoś zabił, ktoś się zabił, prasa o tym pisze i to zostawia. A tutaj ciągłe rozgrzebywanie.

– Powtórzmy więc: ten medal ma dwie strony. Media donoszą o sukcesach, ale też ekscytują się wypadkami.

– Nigdy nie było takiego roztrząsania. Może kilka dni, tygodni po jakiejś wyprawie, ale tak długo – nigdy.

Irytację w wypowiedzi Wielickiego można by oczywiście podsumować tak, jak to samokrytycznie uczynią nieco później sami przedstawiciele środowiska: „Możecie nas podziwiać, ale nie krytykować”. Spróbujmy jednak to zniecierpliwienie zrozumieć, zwłaszcza że Krzysztof Wielicki ma rację co do faktów: żadna wcześniejsza wyprawa himalajska nie generowała tak intensywnego i tak rozłożonego w czasie zainteresowania mediów.

Choć przecież zawsze wyprawy wysokogórskie wywoływały oddźwięk. Zwłaszcza, gdy spełniały przynajmniej jeden z „warunków”: spektakularny sukces, tragiczny wypadek bądź ambitny – w każdym razie w odbiorze medialnym – cel górski obrany przez któregoś ze słynnych himalaistów, kogoś pokroju Jerzego Kukuczki czy Wandy Rutkiewicz. Masowe zainteresowanie górskim wyczynem było więc zawsze – siłą rzeczy – powierzchowne, zaś szeroka publiczność była skłonna ekscentryczną i ryzykowną zabawę zaakceptować pod jednym warunkiem: że dawała nam ona powód do patriotycznego uniesienia, do przekonania – słusznego czy nie – że Polacy są w tej dziedzinie wybitni.

Ciekawie opowiadał o tym zjawisku Jackowi Żakowskiemu Leszek Cichy w wywiadzie udzielonym – do spółki z Wielickim – niedługo po zdobyciu przez tę dwójkę najwyższej góry świata zimą 1980 r.: – Jedna rzecz denerwuje mnie ostatnio u wielu ludzi – zwierzał się Cichy. – Zauważyłem to nawet w mojej rodzinie. Dawniej potępiali mnie za wspinanie się. „To

jest niebezpieczne – mówili – a ty masz rodzinę i musisz o niej myśleć”. Teraz, kiedy przyszedł ten sukces, wszyscy się do niego przyznają, a przecież Everest nie był bardziej bezpieczny od moich poprzednich wspinaczek. Dopiero teraz, kiedy okazało się, że to, co robię, ma społeczny rezonans – wszyscy się zaczęli z tego cieszyć [41].

Himalaizm i media – czy to się ludziom gór podoba, czy nie – to mariaż na określanych warunkach. Dajcie nam spektakl – zdają się mówić ludzie mediów, dajcie nam opowieść o wielkiej przygodzie sławnych ludzi, a my to pokażemy, dając wam medialny splendor, ale też pośrednio szansę na znalezienie sponsorów. Owa powierzchowność w odbiorze tematyki górskiej ma jeszcze jedno źródło. Polska nie jest krajem górskim, zaś alpinizm jest umocowany – w odróżnieniu od na przykład krajów alpejskich – ledwie w tak zwanej kulturze wysokiej. To między innymi dlatego alpinizm, himalaizm są w Polsce zjawiskami obcymi, egzotycznymi i jako takie wywołują zainteresowanie jedynie od „wielkiego dzwonu”: spektakularnego sukcesu lub wypadku.

Na przestrzeni lat zmieniały się tylko narzędzia, za pomocą których można było takie zainteresowanie wzbudzać. W erze przedtelewizyjnej wspinacze, taternicy komunikowali się z tak zwanym szerokim odbiorcą poprzez przekaz pisemny.

– Wielu publikowało w prasie – mówi prof. Andrzej Paczkowski, znany historyk, ale też wspinacz i wieloletni prezes Polskiego Związku Alpinizmu. – Różne przypowiastki, bajdułki, skonwencjonalizowane opowieści o wspinaniu, o dramatycznych przygodach. Kiedyś taka relacja post factum to był jedyny sposób na pokazanie tego kawałka życia.

W latach 70. i 80. pojawiają się, oczywiście inne niż dzisiaj, komunikaty z wypraw.

– Przy zimowym Evereście pojawiały się dość często – wspomina Paczkowski. – Zamieszczała je Polska Agencja Prasowa i niektóre gazety. Pojawiła się też łączność.

Gdy Wielicki i Cichy weszli na szczyt, uczestniczyłem jako prezes PZA w rozmowie krótkofalowej z Bogdanem Jankowskim, który był w bazie i który połączył nas z przebywającym w obozie III Zawadą. Ale oczywiście nie było żadnych wejść na żywo.

Kolejna bariera pęka na przełomie lat 80. i 90. Wcześniej wyprawy sponsorowało państwo do spółki z samymi himalaistami, którzy dokładali się do kosztów wypraw dzięki pracom wysokościowym, przemytowi lub dzięki zaproszeniom do udziału w wyprawach zachodnich uczestników. W 1989 r., wraz z nadejściem nowej rzeczywistości społeczno-gospodarczej przychodzą dla himalaistów paradoksalnie trudne czasy. By zorganizować wyprawę, muszą zabiegać o prywatnych sponsorów. By ich przyciągnąć, potrzebują mediów.

W 1990 r. Wanda Rutkiewicz, mająca na swoim koncie sześć wejść na ośmiotysięczniki, ogłasza ambitny plan pod hasłem „Karawana do marzeń”. Marzenie

jest proste: Rutkiewicz chce jako pierwsza kobieta zdobyć Koronę Himalajów i Karakorum.

– Czym była inicjatywa Wandy, jeśli nie wielkim projektem medialnym? – zauważa prof. Paczkowski. – Cel był oczywiście sportowy, ale himalaistce miała towarzyszyć kamera. Oczywiście wtedy były inne media: było TVP1, TVP2, nie było telefonów komórkowych. Niemniej ta karawana była pomysłem na medialny serial. I na zaangażowanie sponsorów, którzy oczekują, że wydarzenie będzie widoczne. A żeby było widoczne, trzeba było wymyślić narrację, która przez dłuższy czas media przyciągnie.

Ta narracja musi mieć czytelne opakowanie: wbijające się w pamięć hasło, przejrzysty cel, wyrazistą i znaną postać – wszystko to ma „Karawana do marzeń”, przerwana, niestety, już w początkowej fazie śmiercią słynnej himalaistki na zboczach Kanczendzongi (1992). Kilka lat później zacznie się zresztą era, o której nie śniło się Rutkiewicz. Z początkiem XXI w. pojawiają się wyprawy, których nieodłączną częścią staje się medialna oprawa. Już nie wzięty „na doczepkę” dokumentalista bądź dziennikarz, ale cała telewizyjna ekipa, mająca zebrać podczas ekspedycji atrakcyjny materiał – marketingowo-medialne przedsięwzięcie na miarę piłkarskiej ligi mistrzów, tym atrakcyjniejsze, że zaglądające przecież w miejsca zarezerwowane dotychczas dla oczu nielicznych.

Przełomem na rodzimym himalajskim podwórku jest rozpoczynająca się z końcem 2002 r. zimowa wyprawa na K2 – Netia K2 Expedition. Już sama nazwa pokazuje ogrom zmian, jakie dokonały się wokół himalaizmu! To nie tylko marzenie pierwszego zimowego wejścia na najtrudniejszą górę świata, ale też telewizyjnomarketingowy przebój. Organizatorzy zabierają ze sobą reżyserów, operatorów, techników, tony sprzętu, a organizacją wyprawy i oprawą sponsorską zajmuje się specjalnie wynajęta do tego firma Cosmos Entertainment. Patronat nad nią obejmuje TVP, planując kilkadziesiąt relacji z położonego najwyżej w historii telewizji studia w bazie pod K2, przy wsparciu kilkuosobowej ekipy, telefonów satelitarnych i kamer cyfrowych. Newsy z wyprawy ukazują się także w rozwijającym się dopiero w Polsce internecie, który dekadę później, docierając do baz pod ośmiotysięcznikami będzie najszybszym nośnikiem informacji na temat przebiegu wypraw.

Prasa pisze złośliwie, że w wyprawie ważny będzie nie tyle cel, ile droga, zaś gwoździem programu ma być telewizyjne show. I nawet jeśli w podobnych stwierdzeniach zawarta jest spora dawka przesady, coś musi być na rzeczy, skoro jeszcze przed wyprawą kierownik Krzysztof Wielicki mówi dziennikarzom: – Niech to wszystko wreszcie się skończy. Nie mogę się doczekać chwili, kiedy zobaczę góry i zacznę się wspinać.

Wyprawa kończy się niepowodzeniem. Zostają z niej jednak aż dwa filmy dokumentalne: Na krawędzi Aleksandra Dembskiego i W cieniu K2 Roberta

Wichrowskiego. Dzięki nim widz zagląda w obszary, do których rzadko wcześniej miał dostęp. Widzimy wspinaczy rozkładających bazę, jedzących, rozmawiających przez radiotelefon, a nawet kłócących się między sobą o jedzenie.

Dziś realia stechnologizowanego świata w górach wysokich niewielu już dziwią. Nie dziwi też to, jak te realia wpływają na środowisko górskie.

– Widoczne przy okazji wyprawy na Broad Peak spory to nic nowego, polemiki między wspinaczami były zawsze, tylko teraz zyskały szerszą trybunę – zauważa prof.

Paczkowski. – Kiedyś kłócono się w Morskim Oku czy na łamach „Taterniczka”, teraz to samo odbywa się w telewizji.

– To, co się dzieje wskutek rozwoju techniki, te wszystkie kamery, mikrokamery itd., to się zrobił dramat – ocenia z kolei Aleksander Lwow. – Bo ludzie potrafią umierać na oczach swoich rodzin. Kiedyś szedłeś, wchodziłeś albo nie, umierałeś albo nie, a wiadomość o tym docierała do kraju po dwóch, trzech tygodniach. Zmiana zaczęła się w latach 90. Już wtedy na grani na Evereście siedział Rob Hall w burzy i niezdolny do zejścia, ale jeszcze się komunikował z żoną[42]. Rodziny, zamiast mieć jeden stres – ten przy wiadomościach złych – mają stres rozciągnięty w czasie. Jak pomyślę, że ktoś mi najbliższy tam jest, a ja jestem tutaj, byłby to dla mnie horror.

Schodzi, nie schodzi, łączył się, nie łączył, TVN24 nadaje, nie nadaje.

Subiektywne odczucie Lwowa nie wszyscy muszą rzecz jasna podzielać. Rodzina Tomka Kowalskiego opowiada wszak, że posiadane przez niego urządzenie zwane spotem (osobisty lokalizator satelitarny GPS, pokazujący mniej więcej miejsce, w którym przebywa noszący go wspinacz) przez lata dawało im poczucie bezpieczeństwa. A jednak wielu wspinaczy i ich krewnych mówi to samo: technologiczny postęp, błyskawiczna informacja, jej ilość, powodują raczej medialną kakofonię, zalew sprzecznych doniesień, które paradoksalnie wzmagają poczucie niepewności.

Wspomni o tym w rozmowie z nami Ewa Berbeka, opowiadając, jak przeżywała kolejne doniesienia z Broad Peaku.

– „Sama rozumiesz, to jest wyprawa medialna” – powiedział do mnie Artur Hajzer.

Nie rozumiem. Ja też w to wpadłam, bo każdego niemal dnia sprawdzałam, co piszą, jakie są zdjęcia, jakie informacje. Maciek mi przed wyjazdem kupił tablet. I jak dwa dni niczego nie było, już był niepokój. W latach 80. mieliśmy świadomość, że jeśli na Manaslu jest sześciu facetów, to nie możemy wiedzieć, co robią, co się dzieje.

Niektóre listy przychodziły, jak oni wracali. A teraz? Zalew informacji wcale nie ma kojącego wpływu na rodzinę.

Jedno jest pewne. Przez ostatnie dekady zmieniły się same media, wpływając też na przekazywaną szerokiej publiczności opowieść o himalaizmie. A jeśli do tych zmieniających się w błyskawicznym tempie realiów współczesnego świata dodamy

himalajski spektakl posiadający wszystkie możliwe elementy sensacyjnej narracji – sukces, wypadek, tajemnicę, wyprawę poszukiwawczą, środowiskowe spory – otrzymamy równanie, którego wynik w XXI w. nie może być inny: niekończący się telewizyjno-medialny serial.

W przypadku Broad Peaku nie kończy się on rzecz jasna na kilku oskarżycielskich wypowiedziach członków środowiska oraz mowie obronnej Adama Bieleckiego na początku czerwca 2013 r. Zwłaszcza że sami przedstawiciele środowiska robią wiele, by serial trwał.

7 czerwca następuje wydarzenie godne bodaj tylko polskiej sceny politycznej i prowadzonych na niej absurdalnych sporów. Ryszard Gajewski ujawnia na antenie Radia Zet, że jest… zastraszany przez innego himalaistę, szefa PHZ-etu Artura Hajzera.

Przyjmuję, że w Pana wypowiedziach nie znajdą się żadne twierdzenia nieprawdziwe lub naruszające dobra osobiste pana Artura Hajzera ani też naruszające renomę i dobre imię marki jego firmy – pismo tej między innymi treści Ryszard Gajewski otrzymuje od prawniczki Artura Hajzera.

– Jestem zdziwiony, bo w piśmie jest mowa o jakichś wywiadach, a ja właściwie żadnych wywiadów nie udzieliłem – mówi Gajewski Radiu Zet, dodając, że Hajzer próbuje mu zamknąć usta, żeby nie mówił prawdy o wyprawie na Broad Peak.

– Jeżeli prawnicy postanowili wysłać takie pismo, znaczy, że mieli powody – odpowiada w tym samym Radiu Zet Artur Hajzer.

O co dokładnie chodziło, trudno dzisiaj stuprocentowo orzec. Pewnie nie o oficjalną krytykę ze strony Gajewskiego: ta – choć zakopiański wspinacz udzielał wypowiedzi – przynajmniej do dnia wysłania pisma skupiała się raczej na zachowaniu Adama Bieleckiego. Ale w tych samych dniach i nieco wcześniej w środowisku zaczyna krążyć nieopublikowany jeszcze wywiad z Gajewskim i to on skłania prawdopodobnie Artura Hajzera do wysłania pisma z ostrzeżeniem między wierszami.

Wywiad ukazuje się zresztą kilka dni później na portalu off.sport.pl.

– Cały problem polskiego himalaizmu ukazał się przy Broad Peaku. Nie można kompletować ekipy z grona turystów himalajskich. Żeby atakować ośmiotysięczniki w zimie kalendarzowej trzeba spędzić w górach wiele lat. I nie można zostawiać partnera. Bielecki i Małek mają to na sumieniu – mówi Gajewski i zwłaszcza w drugim z zacytowanych zdań nawiązuje do osoby Hajzera. W innym miejscu, pytany o rolę Krzysztofa Wielickiego podczas tej wyprawy, odpowiada: – Został wplątany w tę sytuację, chyba był takim „malowanym” kierownikiem. Jego rola była symboliczna. Dużo decyzji podejmował mailami i esemesami Artur Hajzer.

Tak jest ustawiony program Polskiego Himalaizmu Zimowego. Pan Hajzer rządzi,

reszta wykonuje polecenia.

Rozważania Gajewskiego nad rolami dwóch liderów zimowego himalaizmu kilka miesięcy później nabierają charakteru teorii spiskowej w wywiadzie, którego w październiku udziela Jacek Berbeka Maciejowi Pałahickiemu z RMF FM: – Trzeba sobie zadać przede wszystkim pytanie, kto był kierownikiem wyprawy.

Kto w rzeczywistości tą wyprawą kierował. Bo my w środowisku wspinaczy dobrze to wiemy – ucina tajemniczo Berbeka.

– Formalnie był nim Krzysztof Wielicki.

– Formalnie tak...

Te rozmowy pobudzają refleksję nad kierowaniem wyprawą i mimowolnie sugerują, że skoro kierowników było dwóch: „formalny” i „malowany” zarazem Wielicki, a także „nieformalny” i „zakulisowy” Hajzer, to może na starciu ich kompetencji cichą kierowniczą rolę zyskiwał ten trzeci: nie wydający ani formalnych, ani nieformalnych poleceń, ale za to cieszący się niepodważalnym autorytetem wśród młodych wspinaczy i działający z nimi z równorzędnym zaangażowaniem wysoko w górze – Maciej Berbeka.

W tej samej rozmowie jego brat Jacek ujawnia dość istotną i z sobie tylko znanego powodu tak długo utrzymywaną w tajemnicy informację o fatalnym stanie raków, które miał na sobie Tomek Kowalski: – Ja nie wierzyłem, po prostu nie wierzyłem, w to, co widzę. Tomek miał dwa modele raków połączonych ze sobą – opowiada we właściwy sobie emocjonalny sposób – […] Okazało się, że to są raki do skialpinizmu, aluminiowe. Te raki miały całkowicie starty tył. Rodzice Tomka przekazali mi mail, który Tomek wysłał z bazy, podczas wyprawy, do domu. Okazało się, że już miesiąc wcześniej te raki mu trzy razy spadały, a w czasie zejścia złamał mu się łącznik i Tomek, nie wiem dlaczego, w takim sprzęcie został wypuszczony na atak szczytowy. […] Był w pionie, w takim kominku kilkumetrowym i ten rak spadł mu, niestety, właśnie w tym miejscu […] i to uniemożliwiło mu dalsze schodzenie. Jeżeli w pobliżu byłyby inne osoby, które by mu zapięły ten rak i pomogły, to wydaje mi się, że możliwe było zejście do 7800 m, a potem jest już bardzo łatwy teren.

Wypowiedź, która ma służyć krytyce organizatorów, kierownika wyprawy, uderza jednak także, choć w sposób niezamierzony, w samego Tomka Kowalskiego, który nie został wszak mimowolnie „wypuszczony”, ale sam w takim sprzęcie z pełną świadomością na atak poszedł oraz… w starszego z braci Berbeków, który według niektórych towarzyszył Kowalskiemu w schodzeniu do końca. To nie jedyny przykład wypowiedzi wokół wydarzeń na Broad Peaku, w której wymierzone w kogoś ostrze krytyki, niechcący uderza także w osoby brane w obronę lub w samego krytyka. I nie jedyny, w którym ujawniają się sprzeczności w podawanych wersjach wydarzeń.

W tym samym wywiadzie Jacek Berbeka nieudolnie tłumaczy się z informacji, którą wcześniej podał do mediów, jakoby baza (w domyśle: Wielicki) miała aż do rana kontakt z jego bratem. Informacji powtórzonej rzekomo za jednym z kucharzy: – Z jego słów wynikało, że się kontaktował. Problem polega na tym, że teraz już słyszałem, iż nie było już nawet kontaktu z Tomkiem. Bardzo mnie to zdziwiło. Nie tylko nie było więc kontaktu z Maćkiem, ale nawet z Tomkiem...

– Ale przecież Krzysztof Wielicki mówił, że całą noc rozmawiał z Tomkiem – kontruje go nieśmiało Maciej Pałahicki.

– No tak, mam stenogramy tej konferencji i rzeczywiście tak mówił. Do 6.30 była rozmowa z Tomkiem. Czy był kontakt z Maćkiem? Wydaje mi się, że tak, bo jak działo się coś niedobrego, to Maciek by się kontaktował – odwołuje się ponownie do sfery domysłów Jacek Berbeka.

Zanim jednak młodszy z braci Berbeków dopiero ruszy na wyprawę poszukiwawczą na Broad Peak, w prasie pojawia się kolejna wypowiedź, która spowoduje – pewnie wbrew intencji autora i przeprowadzającego wywiad – małe trzęsienie ziemi. Jacek Hugo-Bader, znany reporter, który pakuje właśnie walizki, by wraz z Jackiem Berbeką i spółką wyjechać – w charakterze reportera właśnie – na wyprawę poszukiwawczą po ciała zaginionych, tuż przed odlotem do Pakistanu udziela wywiadu „Tygodnikowi Powszechnemu”. W rozmowie opowiada o przygotowywanej przez siebie książce, o wyprawie poszukiwawczej, ale pada też takie oto zdanie: – Dopiero teraz przeczytałem, że w licencji, którą mamy na wchodzenie na Broad Peak, jest wpisany również sąsiadujący z nim szczyt K2. Po jaką cholerę? Chyba chłopaki chcą przy okazji machnąć to K2! [43] Wieść o wypowiedzi Hugo-Badera szybko dociera do znajdujących się pod Broad Peakiem członków wyprawy poszukiwawczej. Tak po powrocie całą sytuację wspomni (na portalu wspinanie.pl) himalaista Jacek Jawień: – Będąc już na miejscu dostajemy wiadomość z Polski, że zaraz po Broad Peaku idziemy na K2. Hmm... Tylko że my nic o tym nie wiemy. Szybko się okazało, że Jacek Hugo-Bader udzielił wywiadu przed wyjazdem, no i strzelił sobie w kolano. „Siekierka”[44] jak to przeczytał dostał białej gorączki. Uważam, że Jacek HB nie miał złych intencji, ale siedząc w tym fachu powinien sprawdzić, jak jest. Jako że załatwiał wizy, dostał dokumenty z agencji. Broad Peak i K2 są na jednym formularzu i przy górze daje się krzyżyk. Często przed K2 wspinacze łoją BP dla aklimatyzacji. No, nie zauważył, że krzyżyk był tylko przy jednej górze.

Na efekty białej gorączki znanego z popędliwego temperamentu Jacka Berbeki nie trzeba czekać długo. Reporter wysyła do redakcji „Tygodnika Powszechnego” oświadczenie, według którego wywiad był nieautoryzowany, a inkryminowane zdania

były efektem… przekłamania. Dysponuję nagraniem całej, blisko godzinnej rozmowy. Fakt nieautoryzowania przez Jacka Hugo-Badera swoich wywiadów jest mi doskonale znany – mimo to otrzymał ode mnie zapis rozmowy… – wyjaśnia na tych samych łamach autor wywiadu, dziś już niestety nieżyjący, Mariusz Kargul.

Incydent z wywiadem Badera jest być może błahostką, mającą jedynie walor komiczny, ale być może mówi też coś o oddziaływaniu współczesnych mediów. Kilka zdań wypowiedzianych przez znanego reportera – i przedrukowanych przez poczytny portal Onet.pl – dociera lotem błyskawicy na drugi koniec świata (kilka dekad temu wspinacze dowiedzieliby się o wywiadzie po kilku miesiącach, wraz z powrotem do Polski), wywołując konflikt między uczestnikami wyprawy poszukiwawczej.

Spójrzmy zresztą na nieco inną, mającą zupełnie inny ciężar gatunkowy, sytuację, pokazującą jednak to samo zjawisko: góry, będące zawsze enklawą wolności (również od cywilizacji), dawno przestały być rezerwuarem życia w zwolnionym tempie. Do takich wniosków dojdziemy, przysłuchując się na przykład opowieści grudziądzkiego himalaisty, Lecha Flaczyńskiego, jednego z kilkorga Polaków, którzy – dzięki zbiegowi okoliczności, a właściwie szybszemu wyjściu z bazy – uniknęli głośnej masakry pod Nanga Parbat w czerwcu 2013 r. Bazę zaatakowali talibowie, zabijając kilkanaście osób. Flaczyński o tragedii dowiedział się, będąc wysoko w obozie II, w tak zwanym Orlim Gnieździe, powyżej 6000 m.

– Żyjemy w dziwnych czasach – mówi alpinista. – Moja córka w Poznaniu, która pracuje na co dzień przy komputerze, następnego dnia wiedziała dużo więcej o tej masakrze niż ja, który byłem kilka kilometrów od bazy! Znała wszystkie relacje z telefonów satelitarnych, które błyskawicznie trafiły do sieci.

Wydarzeniami pod Nanga Parbat żyją w tamtych dniach media na całym niemal świecie. Czy są jedynie przekaźnikiem tragicznych wiadomości, czy również biernym uczestnikiem wydarzeń? Czy rzeczywistość, w której informacja przenosi się do wszystkich zakątków świata w kilka sekund nie jest aby dodatkowym impulsem dla aktów terroru?

W Polsce echa tej wielkiej tragedii, do której jeszcze wrócimy, szybko schodzą na drugi plan. Do kraju dochodzą kolejne wieści związane z wyprawą Jacka Berbeki. 1 lipca uczestnicy wyprawy przekazują wiadomość, że Tomek Kowalski i Maciej Berbeka mają już pamiątkowe tablice na słynnym Kopcu Gilkeya pod K2. Pięć dni później Maciej Pałahicki, reporter RMF, podaje kolejną informację: Zlokalizowano ciało jednego z polskich wspinaczy. Na razie nie wiadomo czy jest to Maciej Berbeka, czy Tomasz Kowalski.

Ciało znajduje się na wysokości 7900 metrów n.p.m., na wąskiej grani, przez którą muszą przejść wszyscy wybierający się na szczyt [45] .

16 lipca Jacek Jawień w rozmowie z TVN24 mówi:

– Jesteśmy pewni, że Maciek jest w szczelinie pod przełęczą. Tomka znaleźliśmy w niemal pionowym kominku skalnym, na wysokości prawie 8000 m. Wisiał w takim miejscu na linach poręczowych, że nie dało się go w żaden sposób ominąć.

Wspinacze, którzy wspinali się na szczyt i schodzili, musieli go po prostu minąć. Liny poręczowe przechodziły pod Tomkiem, tak że musieli się przepiąć przez niego. Była to akcja niebezpieczna, nie ukrywamy, bo zarówno warunki pogodowe, jak i sama operacja były trudne. To był bardzo eksponowany teren, w tym miejscu było prawie pionowo. Opuściliśmy Tomka ponad 100 m, na taki bardziej płaski teren, około 15– 20 m od szlaku. Złożyliśmy jego ciało na grani i przykryliśmy kamieniami, zabezpieczyliśmy.

Wyprawa poszukiwawcza Jacka Berbeki wkrótce potem wraca do Polski, a w mediach zapada chwilowa cisza nad Broad Peakiem. Jest to, rzecz jasna, cisza przed burzą, jaką już w połowie września okaże się ogłoszenie przez Polski Związek Alpinizmu raportu w sprawie tragedii w Karakorum. O ustaleniach specjalnego Zespołu informujemy w „Tygodniku Powszechnym”, publikując również wywiad z głównym oskarżonym: Adamem Bieleckim.

W ten sam dzień ma miejsce wydarzenie dla opisywanej sprawy znamienne. Do programu Fakty po Faktach studia TVN24 zostaje zaproszona Anna Czerwińska, która ma wyjaśnić ostre oceny formułowane w raporcie pod adresem Adama Bieleckiego (m.in. odłączenie się od grupy i „zerwanie integralności zespołu”). Ale prowadzący program Kamil Durczok niespodziewanie konfrontuje himalaistkę z jej własnymi słowami sprzed lat – z wywiadem, w którym Czerwińska opisała swoje zejście ze szczytu w towarzystwie Wandy Rutkiewicz. Przywołany przez Durczoka cytat, w którym Czerwińska opowiada o rozłączeniu się z Rutkiewicz, można czytać jako analogię do zachowania Bieleckiego.

Czy ten obrazek – himalaistka przepytywana i demaskowana w telewizyjnym studio na podobieństwo polityków – to efekt zmieniających się mediów? Poszukiwania przez nie ekscesu, sporu, sensacji, wyrazistych zwrotów akcji?

Tak zapewne chcieliby widzieć rzeczywistość niektórzy przedstawiciele środowiska górskiego. Nie tylko zresztą oni. W poczytnym w środowisku górskim i ciekawym blogu Góry książek Jagoda Mytych zapisuje 31 maja gorzkie refleksje na temat sporów w środowisku górskim.

To będzie tekst pisany z szacunkiem, chociaż niestety o tym, jak ten szacunek można tracić lub rozmienić na drobne. Nestorzy himalaizmu – czytamy Was, próbujemy zrozumieć Wasze wzajemne oskarżenia i przykro nam. Czy na naszych oczach legendarna etyka i wspinaczkowe braterstwo się rozpada? Czy nie zachęcacie albo nie jesteście zachęcani, żeby rzucać wirtualnymi kamieniami? I czy myślicie jeszcze o tym, jaki wizerunek będzie miała ta dyscyplina za kilka lat?

Jeśli o to dzisiaj nie zadbacie, alpinizm przestanie być sportem, do którego, tak jak kiedyś, trzeba było aspirować. Przestanie być elitarny. Himalaiści – wolę Was słuchać na spotkaniach niż czytać

w tabloidach! – pisze autorka, wyrażając zapewne odczucia wielu zainteresowanych tematyką górską osób.

Ale w innym ustępie czytamy: Spotkanie mediów i himalaizmu mogłoby cieszyć, gdyby z tego spotkania wynikała jakaś promocja działalności górskiej, zachęcanie młodych do aktywności, czy choćby rzeczowe relacjonowanie trudnych wydarzeń na Broad Peaku. Ale tak nie jest, ponieważ – nie czarujmy się – podczas tego spotkania to media dyktują warunki. Każdy himalaista jest teraz mile widziany i ma szansę na swoje 5 minut pod warunkiem, że będzie się dobrze klikał, czyli będzie kontrowersyjny.

Konferencja prasowa po zimowej wyprawie na Broad Peak

Tak oto alians mediów i ludzi gór zamienia się – przynajmniej w odbiorze wielu

ludzi, w tym autorki wspomnianego bloga – w pojedynek, który na koniec wygrywają wszechwładne i dyktujące warunki media.

Jak było w rzeczywistości?

Trudno nie odnieść wrażenia, że zarówno media elektroniczne, jak i prasa spełniły swoje zadanie – w trudnej przecież do przewidzenia, dramatycznej sytuacji – bardzo dobrze. Do tłumaczenia skomplikowanych realiów zimowego szturmu na Broad Peaku zapraszano według klucza fachowości i dotychczasowych dokonań. Wśród najczęstszych gości zapraszanych do telewizyjnych czy prasowych wywiadów znaleźli się Ryszard Gajewski, Jacek Berbeka, Aleksander Lwow, Leszek Cichy, Anna Czerwińska, Janusz Onyszkiewicz, Artur Hajzer i Krzysztof Wielicki. To nie tylko grono, któremu trudno odmówić znajomości realiów himalaizmu, ale też grupa reprezentująca cały wachlarz stanowisk, jeśli chodzi o wydarzenia w Karakorum w marcu 2013 r. Jeśli w gronie tym znalazły się postacie o poglądach kontrowersyjnych – jak Lwow, Gajewski czy Berbeka – wolno sądzić, że nie te poglądy były głównym kryterium doboru. Lwow 25 lat wcześniej był zimą na Broad Peaku z Maciejem Berbeką, Gajewski wszedł z nim zimą na Manaslu i był jego bliskim przyjacielem, zaś Jacek Berbeka był zapraszany do rozmów nie tylko z racji pokrewieństwa ze zmarłym tragicznie bratem, ale też z uwagi na swoje wysokogórskie doświadczenie.

Jeśli nawet media ośmielały się wydawać sądy ustami i piórami samych dziennikarzy – siłą rzeczy niespecjalistów: takich da się w Polsce wśród żurnalistów policzyć na palcach jednej ręki, krytyka nie dotyczyła decyzji czy zachowań głównych aktorów podczas wyprawy na Broad Peak.

Po pierwsze – spierano się więc o „narrację”, jaką raczą nas – w mediach, bo gdzieżby indziej – himalaiści. Po drugie – o kontrowersyjne łożenie publicznych środków na narodowe wyprawy, na których co jakiś czas giną ludzie. Po trzecie wreszcie – o styk himalaizmu i pierwiastków patriotycznych, słowem, o wspinanie a „sprawę polską”.

Puste zaklęcia, którymi miłośnicy gór czarują laików, próbując zgasić refleksję na nizinach (słynna odpowiedź na pytanie o to, dlaczego chodzi się w góry: ,,Bo są”), nie zmieniają brutalnej prawdy: himalaiści giną tak jak wszyscy inni poszukiwacze mocnych wrażeń. Kiedy jednak ginie rajdowiec, nurek głębinowy czy spadochroniarz, szybko przechodzimy nad jego śmiercią do porządku dziennego, jakby ładunek dramatyzmu i symboliki zawarty w tym zdarzeniu był zbyt wątły, by przyciągnąć naszą uwagę na dłużej. Co innego góry. Góry to jest, proszę państwa, sprawa tajemnicza i niedostępna, w górach niektórzy ocierają się o absolut, docierają do swojego wnętrza, słowem: robią wszystko to, co na nizinach jest niemożliwe. Góry domagają się grubych słów, o których my tutaj, zaplątani między porannym przedszkolem (znowu nie wzięliśmy kleju w sztyfcie), pracą (mój szef to debil), sprawunkami (jak kiszonki to tylko, panie, z Charsznicy) i zakładaniem działalności gospodarczej (jaki podatek pan wybiera?) dawno zdążyliśmy

zapomnieć. Są to słowa, które śmiertelnikowi nie przechodzą przez gardło. Specjaliści od gór spieszą z pomocą i pomagają nam je sobie przypomnieć – ironizował na łamach „Przekroju”[46] Michał Olszewski, odnosząc się między innymi do wypowiedzi słynnego włoskiego himalaisty Simone Moro, który nawoływał, by za sprawą tragedii na Broad Peaku nie stawiać „tamy wolności”, czyli dalszym wyjazdom w góry wysokie.

Z kolei Piotr Pacewicz pisał w lipcu 2013 r. na łamach Dziennika Opinii (portal „Krytyki Politycznej”): Milcząco zakładamy, a w każdym razie media zakładają, że ci wspinacze i wspinaczki są szczególnie godnymi zainteresowania i szacunku przedstawicielami społeczności, która powinna się troszczyć o ich los, niepokoić się i boleśnie przeżywać ich śmierć – jakby to była ofiara poniesiona w naszym wspólnym imieniu. Co potwierdza Prezydent Rzeczypospolitej, dając patronat skrajnie ryzykownemu pomysłowi ostatniej ofiary. Poprzednicy Artura Hajzera dostawali pośmiertnie medale, jakby lepiej było umrzeć wyżej. – I pytał na koniec: – Po co propagować tak niebezpieczny pomysł na życie, czy raczej pomysł na śmierć?

Pacewiczowi wtórował Michał Maciąg na sporteuro.pl: Pytanie, czy Piotr Pacewicz nie ma częściowo racji. Przecież ci ludzie zdobywają te szczyty dla siebie. Owszem, gdzieś tam daleko w tle majaczy polska flaga, ale główną myślą przyświecającą im podczas wędrówek nie jest sławienie imienia mesjanistycznego narodu polskiego. Pokusiłbym się wręcz o stwierdzenie, że tym, co ich pcha na szczyty, jest własna pycha i chęć zmierzenia się z losem.

Podobne głosy jedni uznają z pewnością za wynik całkowitego niezrozumienia specyfiki górskiej pasji, inni za odświeżające świadectwo „ludzi z nizin”, którzy nie chcą być włączani do ogólnonarodowej egzaltacji nad bardzo ryzykowną działalnością (spór w sprawie odbioru zacytowanych wyżej tekstów podzieli nawet autorów tej książki). Z pewnością jednak trudno tego typu głosy zaliczyć do szerokiej nagonki medialnej, skierowanej przeciwko uczestnikom wyprawy na Broad Peak. Jeśli można mówić o ostrej krytyce głównych aktorów wydarzenia, jej autorami byli – to prawda: przy pośrednictwie niektórych mediów – sami przedstawiciele środowiska górskiego.

Skąd więc popularna dzisiaj – zwłaszcza wśród niektórych przedstawicieli środowiska górskiego – teoria o medialnej burzy, „nagonce”, jaką mieli przeprowadzić przedstawiciele prasy?

Do znamiennej sytuacji dochodzi na otwartym dla publiczności – a więc dla mediów również – panelu dyskusyjnym na temat Broad Peaku podczas Krakowskiego Festiwalu Górskiego, 7 grudnia 2013 r. Otwierający spotkanie Piotr Turkot, wspinacz i współwłaściciel portalu wspinanie.pl, rozpoczyna powitanie słowami: – I taka mała uwaga techniczna: prosimy o nienagrywanie tego spotkania. Po prostu chcemy, by przebiegało w miarę sympatycznej i luźnej atmosferze, a kamery,

jak wiemy, media – wiadomo co robią.

Wątek mediów pojawi się na panelu jeszcze kilkukrotnie, najbardziej zaś radykalną opinię wypowie sam Krzysztof Wielicki: – Chciałem jeszcze do mediów. Bo my musimy jako środowisko strasznie uważać.

Bo nasze cele są rozbieżne. Inny ma cel dziennikarz, i inny my mamy cel. Niestety.

Wielicki w swojej wypowiedzi dotyka istoty rzeczy: mówi o rozbieżności celów, być może wbrew własnym intencjom przyznając, że alians himalaistów z mediami nie był próbą komunikacji z szeroką publicznością, ale strategicznym ruchem, mającym na celu jedynie pozyskanie środków na wyprawy.

Czy Artur Hajzer, zapraszając media do współpracy przy „obsłudze” Polskiego Himalaizmu Zimowego, również uważał, że cele środowiska i mediów są rozbieżne – tego już się nie dowiemy. Warto jednak spojrzeć na historię PHZ-etu przez pryzmat owego mariażu – mediów i himalaistów. I powiedzieć od razu: mariaż ten był ruchem ze strony Artura Hajzera świadomym, a sam szef PHZ-etu doskonale zdawał sobie sprawę zarówno z blasków, jak i cieni tego związku.

– Artur wiedział, że jak będzie „krew”, to się zleci kto tylko może – wspomina Jerzy Natkański. – Choćby człowiek z funeralnego miesięcznika „Kultura Pogrzebu”, który zadzwonił do mnie po tragedii na Broad Peaku z pytaniem o pochówki w górach[47].

Wiedział też z pewnością, że będzie musiał się mierzyć z poważną krytyką – jak wtedy, gdy znana dziennikarka górska Monika Rogozińska określiła PHZ-et – na długo przed tragedią w Karakorum, ale po zakończonej uszczerbkiem na zdrowiu uczestników wyprawie unifikacyjnej na Makalu – „narodowym programem narażania młodych”.

Jak więc ocenić dziś tak ścisły alians: medialne patronaty, kamera towarzysząca himalaistom przy narodowych wyprawach, łączenia na żywo z baz?

– Uważam, że jako twórca i szef tego programu bardzo dobrze zrobił – ocenia Iza Hajzer, wdowa po Arturze. – Chciał pozyskiwać środki dzięki popularyzacji idei.

I bardzo dobrze się w tym czuł, uwielbiał to. Miał też duże „parcie na szkło”. Jeździł do telewizji, do radia, nawet mu to schlebiało. Lubił o tym wszystkim mówić: o PHZecie, górach, himalaizmie, zwłaszcza zimowym.

Iza Hajzer wspomina okres między zakończoną sukcesem wyprawą na Gaszerbruma (zima 2011/2012), a początkiem ekspedycji na Broad Peak. Obie były intensywnie obecne w mediach: – To był dobry okres dla PHZ-etu, czas wielkich sukcesów, noszenia wszystkich na rękach, laurów. Artur miał świetny nastrój, był na fali, dobrze mu się rozmawiało z mediami.

Jak przeżywał echa tragedii na Broad Peaku?

– Był kłębkiem nerwów – wspomina Iza Hajzer. – Nie powiem, żeby się rozsypał, bo

to za duże słowo, ale być może był załamany. Jeśli tak, to bardzo dobrze to krył. Tym niemniej to nim wstrząsnęło. To była dla niego też ogromna tragedia. Stawiał czoło spotkaniom z rodzinami. Nigdy nie powiedział: „Powinienem, ale nie mam siły”.

Jechał, rozmawiał, dzwonił. Umiał się w tym naprawdę odnaleźć. Słyszałam też te niekończące się rozmowy telefoniczne, które prowadził całymi godzinami, chodząc po domu w kółko jak ranne zwierzę i rozmawiając z kolejnymi osobami.

Jakkolwiek więc oceniać Polski Himalaizm Zimowy oraz szum wokół programu, trzeba uczciwie powiedzieć: burza po śmierci Berbeki i Kowalskiego na Broad Peaku była nie tylko efektem natury samych mediów – pokazujących chętnie wydarzenia spektakularne i budzące emocje, ale też efektem wielu decyzji samych himalaistów, na czele z twórcą PHZ-etu. Mówili o tym zresztą trzeźwo niektórzy przedstawiciele samego środowiska.

– Ponieważ też korzystamy z pieniędzy społecznych, społeczeństwo ma prawo oceniać, czy te pieniądze są wydawany dobrze, czy też nie. Dlatego na ten nasz wizerunek powinniśmy skutecznie zapracować. I jeżeli teraz mówimy o mediach i oburzamy się na nie, że w krzywym zwierciadle nas przedstawiają czy coś, to musimy pamiętać, że sami z mediami rozpoczęliśmy tę grę. Tu może Artur Hajzer był przykładem tego, że jeżeli chcemy pozyskać jakiegoś sponsora i dostać pieniądze na te nasze projekty, to kontakty z mediami są bardzo ważne. Więc albo jedno, albo drugie. Albo jesteśmy tak bogaci, że jeździmy za swoje pieniądze, albo – jeżeli nie – nie dziwmy się, że nas będą oceniali – mówił na wspomnianym już panelu podczas KFG Janusz Majer, przejmujący po Hajzerze schedę w PHZ-ecie.

A Piotr Pustelnik na łamach „Tygodnika Powszechnego” powiedział [48]: – To prawda, że medialne zainteresowanie górami wysokimi wykreowali ludzie z naszego środowiska. Artur Hajzer, poszukując sponsorów, wyciągnął himalaizm z medialnego dołka. I wpadliśmy w pułapkę: jak nie ma mediów, to nie ma sponsorów, jak nie ma sponsorów, nie ma pieniędzy. Artur podjął ryzyko, a teraz mamy kredyt, którego nie da się spłacić.

X. STRATEGIE SŁONIA

Wiele lat wcześniej Artur Hajzer – zmęczony, choć bynajmniej nie trudami wysokogórskiej wspinaczki – wraca wieczorem do hotelu w Katmandu. Na sezon wiosenny ma dosyć wspinania: kolejna wyprawa na południową ścianę Lhotse zakończyła się niepowodzeniem.

To była jego trzecia próba na tym kolosalnym murze, który wtedy, w drugiej połowie lat 80., był najważniejszym celem sportowego himalaizmu, przyciągającym uwagę zarówno młodych wilków, do których Hajzer się wtedy zaliczał, doświadczonych już himalajskich wyg, takich jak Krzysztof Wielicki, jak i największych sław, takich jak Reinhold Messner.

Włoch z Południowego Tyrolu, czy też – biorąc pod uwagę złożoną tożsamość mieszkańców tamtego regionu – Tyrolczyk z włoskim obywatelstwem, był kierownikiem ostatniej międzynarodowej wyprawy na tę niezdobytą wówczas ścianę, w której udział wziął między innymi właśnie Hajzer. O niepowodzeniu wyprawy himalaista ze Śląska pisze jeszcze spod Lhotse do swoich kolegów przebywających w Everest Base Camp. Siedzący w bazie pod najwyższym szczytem świata jego przyjaciel, Janusz Majer, namawia go nawet do powrotu na łono polskiej wyprawy na jej finiszu. W końcu, zanim dołączył pod Lhotse do Messnera, brał w niej udział.

Dotarł nawet do obozu II. Ale nie miał zamiaru atakowania Everestu, traktował udział w tamtym przedsięwzięciu i pomoc kolegom jako aklimatyzację przed Lhotse. Nie skorzysta więc z propozycji.

Messner z kolei kusi go zaproszeniem do Włoch na festiwal filmów górskich. Ale Hajzer jest już trochę zmęczony wspinaczką i rozczarowany kolejnym niepowodzeniem na Lhotse. Z Katmandu też niełatwo się wydostać. Nie jest to jeszcze czas latających tam niemal codziennie samolotów linii Qatar Airways czy Turkish Airlines. Kończy się sezon wiosennych wypraw i trekkingów, których apogeum przypada w Nepalu na maj, zbliża nieubłaganie pora monsunowa. Hajzerowi też się nie spieszy. Nie ma jeszcze dzieci, które z utęsknieniem czekałyby na wracającego z gór ojca. Uwielbia natomiast przebywać w stolicy Nepalu, do której wracają kolejni znajomi z kończących się wypraw. Trudy i niebezpieczeństwa, radości i gorycze, nadmiar wrażeń lub komasację nudy – całą tę wysoką amplitudę górskich emocji trzeba czasem odreagować.

Większość himalaistów to nie odludki: przeciwnie, lubią życie stadne, powroty z wypraw skutkują nawrotami uczuć do miast i nizin, miesiące pustki, samotności, towarzystwa tych samych kompanów pozwalają czerpać także uciechę z tłumu i gwaru, który w Katmandu panuje niepodzielnie. Zwłaszcza, że w tym mieście nie jest on tak przytłaczający, jak w metropoliach pobliskich Indii czy Pakistanu, z których wyruszają wyprawy w inne himalajskie regiony. W Katmandu czas płynie wolno i przyjemnie, jakby w rytmie życia pielgrzymujących niegdyś do tego miasta hipisów, jakby pod wpływem palonych tu i ówdzie marihuany czy haszyszu. Polskiemu

himalaiście ciężko „zrzucić” z siebie wyprawę, odreagować ją „na sucho”, bez alkoholu. W dodatku dużo bardziej liberalny obyczajowo kraj – w porównaniu z Indiami czy zwłaszcza Pakistanem – sprzyja zabawie, zaś przynależność do Brytyjskiej Wspólnoty Narodów sprawia, że raczy głównie trunkami z anglosaskiego przydziału. Katmandu jest więc miastem piwem, rumem i whisky płynącym.

Duńczycy dopiero rok później zaleją nepalski rynek swoim Tuborgiem, a walczące z nim piwo Everest ważone będzie dopiero od 50. rocznicy zdobycia tego szczytu.

Wtedy, w roku 1989, pija się tu piwo Iceberg i Golden Eagle, destylowany w Nepalu wyborny rum Khukri, kilka rodzajów miejscowej whisky.

Tego wieczora 27-letni Hajzer bawi się w towarzystwie przypadkowo poznanych Włochów. Nie wiadomo, co piją, w każdym razie piją, bo himalaista wraca do hotelowego pokoju nieco upojony którymś z wymienionych trunków. Na drzwiach pokoju znajduje kartkę, którą zostawił Mohan, pracownik agencji Asian Trekking. Jest to informacja z Ministerstwa Sportu i Turystyki przekazana radiostacją przez Janusza Majera. Czyta ją i trzeźwieje w momencie.

Lawina na Evereście. Czterech nie żyje, Chrobak ranny, Marciniak sam na Lho La. Tej nocy już nie zaśnie. Większość szczegółów zdarzenia pozna następnego dnia.

Międzynarodowa wyprawa, którą opuścił 7 kwietnia, by dołączyć do Messnera pod Lhotse, obrała sobie za cel wejście na najwyższy szczyt świata granią zachodnią.

Chcieli dokonać pierwszego powtórzenia prowadzącej samą granią drogi jugosłowiańskiej, którą w 1979 r. poprowadzili Andrej Štremfelj i Nejc Zaplotnik.

Grań ta wyznacza także naturalną granicę pomiędzy Nepalem a Chinami. Alternatywną drogą w górnej partii był nieco łatwiejszy Kuluar Hornbeina, stroma śnieżnolodowa rynna nazwana imieniem amerykańskiego himalaisty Toma Hornbeina, który wraz z Willym Unsoeldem wszedł nim na szczyt w 1963 r.

Baza wyprawy staje po stronie nepalskiej, w Everest Base Camp. Oprócz dziesiątki Polaków jest też dziewięciu cudzoziemców. Szybko okazuje się, że poza późniejszym zdobywcą 14 najwyższych szczytów świata, Meksykaninem Carlosem Carsolio i jego żoną Elsą oraz Kanadyjczykiem o polskich korzeniach Nickiem Cienskim, w dobrej formie są tylko Polacy. W drugim miesiącu działań na górze ich uwaga kieruje się na Kuluar Hornbeina. 11 maja u jego podnóża na wysokości 8000 m dwóch najbardziej doświadczonych uczestników wyprawy – znani i popularni w środowisku Eugeniusz Chrobak, czyli Genek, i Andrzej Heinrich, zwany Zygą – stawia najwyższy szturmowy obóz V. Dwa prowadzone z niego ataki szczytowe kończą się niepowodzeniem.

Dopiero atak, który 24 maja o 1.00 w nocy rozpoczynają Chrobak z młodym Andrzejem Marciniakiem doprowadza do sukcesu. Chociaż, a może raczej dlatego, że prowadzony jest w duchu „polskiej jazdy”. Na szczycie stają dopiero o godz. 20.00, a do namiotu wracają po 26 godzinach akcji górskiej.

– Byliśmy w euforii, byliśmy zadowoleni, że udało się zdobyć szczyt, a tymczasem to nie było zakończenie historii. Historia była dopiero przed nami – mówi Marciniak w reportażu filmowym z cyklu Polskie Himalaje zatytułowanym Największe tragedie.

Otrzymawszy wiadomość o sukcesie kolegów, pozostający na grani i zabezpieczający ich atak Mirosław „Falco” Dąsal z Mirosławem Gardzielewskim wycofują się, by zwolnić miejsce u góry, aż do obozu I na liczącej ponad 6000 m przełęczy Lho La. Nazajutrz z bazy, w celu wsparcia schodzącej ekipy, docierają tam Heinrich i Wacław Otręba. Następuje załamanie pogody: w góry dociera wcześniejszy monsun. Panuje gęsta mgła, sypie śnieg. Aby z obozu dotrzeć do bazy, trzeba przejść przez grań szczytu Khumbutse: sama przełęcz, łagodna od chińskiej strony, po nepalskiej urywa się potężną barierą seraków i kruchą skalną ścianą. Trawers Khumbutse – podejście w górę, potem zejście w dół – choć też nie budzący zaufania, został wybrany przez członków wyprawy wcześniej jako mniejsze zło.

Cała szóstka wychodzi 27 maja z rana. Trzy godziny później wspinają się po poręczówkach na grań Khumbutse. Później pojawią się głosy, że w pośpiesznym odwrocie popełnili błąd. Lina poręczowa, do której wpięło się sześciu wspinaczy, nie wytrzymuje nagłego przeciążenia.

W maju 2009 r., pisząc tekst na 20-lecie największej polskiej tragedii w Himalajach, spotkamy się z jedynym ocalałym w lawinie, która porwała całą szóstkę. Andrzej Marciniak odtwarzał przebieg wydarzeń: – Wszystko wydarzyło się kilka metrów przed bezpiecznym terenem. To była ostatnia zmiana. Na prowadzenie wyszedł Mirek Gardzielewski. Staliśmy po pas w śniegu. W tym momencie wszystko ruszyło. Przede mną uniósł się śnieg, zrobił się wał nad moją głową. To jest ostatnia klatka „przed”. Potem obudziłem się już na dole.

Czułem krew, potłuczone zęby i ból w żebrach. Zobaczyłem rozsypane rzeczy.

Wszyscy byli na wierzchu, tylko Mirek [Gardzielewski] lekko przysypany. Niektórych reanimowałem, ale bez skutku[49].

Heinrich, Dąsal, Otręba i Gardzielewski giną w wyniku obrażeń doznanych na skutek kilkusetmetrowego zjazdu z lawiną. Prócz Marciniaka żyje tylko Chrobak.

Młody himalaista słabym, ale pełnym emocji głosem zawiadamia przez radio o wypadku kolegów w bazie.

– Zeszliśmy na dół lawiniska – wspominał Marciniak. – W nocy przysypało nas czoło kolejnej lawiny. Odkopałem Genka, zeszliśmy niżej. O świcie, kiedy na niego spojrzałem, nie oddychał.

Po zejściu lawiny i noclegu na lawinisku Andrzej Marciniak usiłuje odnaleźć namiot w obozie I. Przy panującej pogodzie: sypiącym śniegu i wiejącym wietrze jest to rzecz niemalże nierealna. Wiatr jednak służy pewną pomocą. Ocalały wspinacz pamięta, że wiatry wieją w tym miejscu przeważnie od przełęczy. Należy więc iść pod wiatr.

– Szedłem, nie wiedząc, dokąd idę – wspominał. – Miałem stłuczone żebra, kłopoty z kręgosłupem, w ustach krew. Na namiot natknąłem się cudem.

Rzeczywiście ma dużo szczęścia, że udaje mu się do niego dotrzeć. Wkrótce okazuje się bowiem, że na skutek utraty okularów lodowcowych i przebywania cały dzień na odbijającym silnie promienie słoneczne lodowcu doznał śnieżnej ślepoty.

– Obraz miałem zamazany, nie mogłem otworzyć oczu – wspominał.

Jest w kontakcie z bazą, ale baterie w radiotelefonie są na wyczerpaniu. Po omacku już wygrzebuje resztki żywności, trafia na zapałki, przedmiot na wagę przetrwania.

Bez nich nie mógłby ugotować nic ciepłego do jedzenia ani stopić śniegu na wodę, bez której człowiekowi przebywającemu w takich warunkach grozi szybkie odwodnienie. Instruowany przez Marka Roslana, lekarza wyprawy, przetrząsa apteczkę w poszukiwaniu kropel do oczu. Znajduje dwie podobne do siebie fiolki.

Woli nie ryzykować.

Tymczasem w bazie pojawiają się pierwsze pomysły na ratunek. Formuje się międzynarodowa ekipa ratunkowa z Carlosem Carsolio na czele. Idą Cienski, Amerykanin Pete Athans oraz Brytyjczyk Alan Burgees. Świeży opad śniegu zmusza ich jednak do odwrotu: droga przez grań Khumbutse, którą członkowie wyprawy Chrobaka pokonywali wielokrotnie, jest ciągle zagrożona lawinami.

Agnieszka, wtedy dwudziestokilkuletnia dziewczyna, w oczekiwaniu na narzeczonego Andrzeja (późniejszego męża) zwiedza Katmandu. 28 maja znajomy z agencji turystycznej zaprasza ją do centrali łączności na rozmowę z bazą.

– To była mała, drewniana kanciapa, zapyziała dziura – mówiła we wspomnianym reportażu. – Znajomy zaczął po angielsku rozmawiać z Markiem Roslanem, lekarzem wyprawy. I nagle słyszę, że coś mówi o tragedii. Potem wymienia nazwiska. Wyrwałam słuchawkę i pytam: „Co się dzieje!?” A Marek: „Agnieszka, Andrzej ocalał! Musisz odnaleźć Artura Hajzera i zorganizować pomoc”.

Pierwsze kroki po przeczytaniu kartki na hotelowych drzwiach Hajzer kieruje na pocztę: chce zatelefonować do Polski. Łączy się z sekretarką Polskiego Związku Himalaizmu, Hanną Wiktorowską. Przekazuje jej smutne wieści. Następnie idzie do agencji Asian Trekking, gdzie pozostaje w stałej łączności z wyprawą. Tam powstaje coś w rodzaju działającego całą dobę sztabu akcji.

– Przychodzili wspinacze. Nie mogłam wyjść z szoku, dlaczego są tacy bezradni – wspominała Agnieszka Marciniak. – Pamiętam scenę w telewizorze: wielka akcja ratunkowa, za pomocą helikopterów ekipa uwalnia zagrożone wieloryby. Myślałam wtedy: a tu, całkiem blisko, jest mój mąż i nikt nie wie, jak mu pomóc!

Ostatnią nadzieją wydaje się helikopter. Jednak problemem jest znalezienie kogoś, kto odważy się lecieć przy takiej pogodzie i na taką wysokość. Hajzer odwiedza kolejnych pilotów. Odmowa za odmową.

Dwadzieścia lat później oceni sytuację na chłodno:

– O wypadku zrobiło się głośno w Polsce, ale nie było siły politycznej, która mogłaby na tym skorzystać.

Siły polityczne są zajęte. Jest 29 maja, za kilka dni, 4 czerwca, mają się odbyć wybory. Pierwsze częściowo wolne od II wojny światowej. Gary Cooper z głośnego plakatu będzie wzywał do głosowania na Solidarność. Komunizm broczy krwią i słania się jak ranny rewolwerowiec bandyta, ale nie składa broni. W kraju trudno liczyć na pomoc. Pojedynek z czasem, który toczy się pomiędzy Lho La, Katmandu i Warszawą, nie zajmuje ani polityków, ani opinii publicznej. W ojczyźnie trwa batalia o Polskę.

Próbuje działać Marek Seweryński, przyjaciel Marciniaka z Gdańska. Dzięki niemu oraz Polskiemu Związkowi Alpinizmu zostaje załatwiony radziecki helikopter klasy LAMA, jedyny, jaki ma szansę poradzić sobie w takich warunkach. Ma przylecieć z Mongolii i podjąć ekipę ratowników na terytorium Tybetu. Nie przylatuje.

Elizabeth Hawley, wyrocznia himalaizmu, informuje Hajzera o podobnym helikopterze, który jest w Nepalu. Należy do króla. Agnieszka Marciniak: – Nawet myślałam, żeby iść osobiście. Ale to by było absurdalne. Pani Iksińska idzie do króla Nepalu i prosi o helikopter!

Moc przekonywania ma Messner, najsłynniejszy himalaista świata. Powiadamia Hajzera, że wojskowy helikopter będzie gotów następnego ranka. Nepalczycy mają tylko podać Chińczykom konieczny do przelotu przez granicę numer identyfikacyjny i hasło. To informacje ściśle tajne, więc na to nie mogą się zgodzić.

– Helikopter to była jedyna opcja, którą drążyliśmy – wspominał Hajzer w 2009 r. – Te propozycje w ostatniej chwili rozbiły się o brak zgody Chińczyków na wlot na ich terytorium.

Powstaje jednak plan B, który zakłada przejazd ciężarówką do Chin i marsz na przełęcz Lho La do Marciniaka od północnej strony przez lodowiec Rongbuk. Na pomysł ten wpada dwóch Nowozelandczyków, znanych himalaistów i przewodników wysokogórskich, Gary Ball i Rob Hall, którzy usłyszawszy złe wieści z gór, odnajdują w Katmandu Hajzera.

Wówczas północne podnóża Everestu to niemalże terra incognita. Zna je niewielu, wśród nich jest Reinhold Messner. Ocenia teren jako łatwy: Marciniak może zejść z pierwszego obozu w dół, byle trzymał się prawej moreny. Tyle że nadal prawie nie widzi, baterie w radiotelefonie się wyładowują, po jakimś czasie odpowiada już na pytania z bazy, klikając w ustalony sposób: raz na „tak”, dwa razy na „nie”. Kończy się też gaz i prowiant, piątego dnia zjada ostatnią zupkę, jest wyczerpany i potłuczony.

Hajzer w przytaczanej już rozmowie konstatuje: – Wypraw tam wtedy nie było, teren nie był nawet zmapowany. Marciniak nie mógł schodzić sam. To była ciemna strona księżyca.

Sprawę utrudnia też karkołomna sytuacja polityczna w Chinach. Od kwietnia na

placu Tian’anmen w Pekinie trwają protesty studentów. Sytuacja pod koniec maja się zaognia, gdy potępia je ówczesny przywódca Chin Deng Xiaoping. W dodatku po stłumionych przez wojsko zamieszkach, do których doszło w marcu w Lhasie, Chiny ogłosiły na terenie całego Tybetu stan wojenny. Na trzy lata zakazano tam wstępu cudzoziemcom. W epoce przedinternetowej, a nawet przedkomórkowej, oznaczało to, że historyczna kraina była odcięta od świata. Nic nie wskazywało, że życie jednego himalaisty może być dla Chińczyków ważniejsze niż wprowadzone przez nich zakazy.

Potrzebne są więc nadal pielgrzymki Hajzera po urzędach, poszukiwania samochodu, Szerpów z ważnymi paszportami, a także ciąg dalszy dyplomatycznych podchodów. Z pomocą przychodzi konsul USA. Dzwoni do Hajzera. Pyta, czego potrzebują, by dotrzeć do Marciniaka. – Pozwolenia na przekroczenie granicy na przełęczy Kodari i ciężarówki po chińskiej stronie – pada odpowiedź.

Janusz Majer relacjonuje: – Nasza wyprawa była właściwie wyprawą polsko-amerykańską i ambasada amerykańska w Katmandu włączyła się w ten proces pomocy. Ale Amerykanie wiedzieli, że mają kiepskie stosunki z Chińczykami. Wymyślili, żeby jednak Rosjanie z nimi gadali. Messner rozmawiał z ambasadorem włoskim. Włoski ambasador w niedzielę grał w tenisa z ambasadorem rosyjskim, ten pogadał z Chińczykami.

Kwestia załatwienia wiz była też bardzo trudną sprawą. Chińczycy jednak te trzy wizy dla Artura i dwójki Nowozelandczyków wydali momentalnie. Pojechali.

Agnieszka Marciniak wspominała: – Nie zapomnę słów Artura przed wyjazdem: „Jeśli nie dotrę do niego w ciągu 48 godzin, nikt do niego nie dotrze”. Z tym mnie zostawił.

Trójce himalaistów towarzyszy dwójka Nepalczyków: Shiva Prasad Katel i Ang Jambu, Szerpa, który zna drogę przez lodowiec Rongbuk. Całą piątką wyruszają o północy z 29 na 30 maja. Kolejne dwie doby z hakiem mogłyby zapełnić gęsto scenariusz górskiego filmu akcji: szaleńcza jazda przepaścistą drogą, kolejne przygody z patrolami, potem przejazd pustynnym bezdrożem, tarasujące go głazy, mozolny marsz lodowcem…

Po 57 godzinach Artur Hajzer razem z Nowozelandczykami dociera do przełęczy Lho La.

Ekipa ratunkowa pod Mount Everestem. Artur Hajzer w środku

Andrzej Marciniak wspominał w 2009 r.: – Nie wierzyłem w helikoptery ani w to, że dotrze do mnie Artur. Odzyskałem wzrok i podjąłem decyzję, że trzeba iść. Z opakowań po lekarstwach zrobiłem namiastkę okularów lodowcowych, które ograniczały mi dopływ światła. Ubrałem buty, wyszedłem z namiotu i usłyszałem dźwięki. Coś jakby niewyraźna rozmowa albo muzyka. Potraktowałem to jako omam słuchowy. „Dźwięki” to zbliżający się Hajzer z Nowozelandczykami. Łączą się z bazą i po krótkim wybuchu radości schodzą w dół. 2 czerwca Andrzej i Agnieszka spotykają się w Katmandu. Pozostali uczestnicy wyprawy zjeżdżają tam trzy dni później. Pomiędzy tymi szczęśliwymi powrotami Solidarność wygrywa wybory, a na Plac Niebiańskiego Spokoju wjeżdżają czołgi, dokonując masakry od kilkuset do kilku tysięcy studentów.

Echa jednej z największych himalajskich tragedii szybko cichną w obliczu tłumionych przez chińskie władze odgłosów dramatu. Kilka dni później ta akcja pewnie nie miałaby szans powodzenia. Gdy Hajzer po wszystkim organizuje w Katmandu okolicznościowe spotkanie gromadzące wszystkich, którzy przyczynili się do uratowania Marciniaka, przedstawiciel chińskiej ambasady się na nim nie pojawia. Świat, który znali, zmienia się za ich plecami, w czasie, gdy ich walka toczy się gdzie indziej. Nie wiedzą jeszcze, jaki wpływ rok 1989 z jego przemianami, wypadkami i tragediami będzie miał na nich samych, jakiego dokona przewrotu w ich życiu.

Wypadki, które zdarzyły się tam, i te, które dzieją się w Polsce, odcisną piętno na życiu Agnieszki i Andrzeja, Janusza Majera, ale w największym stopniu dokonają rewolucji w prywatnym świecie Artura Hajzera.

Póki co wraca do Polski jako bohater najważniejszej i najbardziej spektakularnej akcji ratunkowej w dziejach polskiego himalaizmu. Z opinią, która jeszcze wiele lat później będzie wytrącała argumenty jego krytykom, onieśmielała ludzi mu nieprzychylnych. Chyba najlepiej wyrazi ją swoim wspomnieniem niemal ćwierć wieku po tamtej akcji Agnieszka Marciniak: – Dla mnie to był człowiek legenda. I z drugiej strony: skromny i wyciszony.

Z jeszcze innej: obdarzony autorytetem. Pamiętam taki moment po powrocie do Polski z Everestu. Lotnisko, Andrzej udziela wywiadu. Opowiadał o wyprawie.

Z kamienną twarzą: kogo odkopał, komu wystawała ręka, kto krzyczał… Miałam wrażenie, że on tego w ogóle nie dokończy. A potem spojrzałam na niego: jak lodowa bryła. I Artur z nim potem porozmawiał. „Nie możesz tak o tym mówić” – powiedział Andrzejowi. „Bo słuchają cię rodziny tych ludzi”. Dał mu lekcję – lekcję wrażliwości.

Zrobił mądrze. A potem już rozmawiali sami.

– Co mogę powiedzieć jeszcze o Arturze? – zastanawia się Agnieszka Marciniak, kiedy spotykamy się z nią po raz drugi, pod koniec 2013 r. – Dla niego nie było takich drzwi, do których on by nie zapukał. Wszystkie wątki, które były możliwe, wszystkie nitki – wszystko poruszył. A przy tym ten jego zdrowy rozsądek. Dla mnie to jest typowy przykład starszego pokolenia ludzi gór – jakaś prawość, jakiś szacunek do ludzi.

Przyznaje, że zawdzięcza mu życie narzeczonego, a potem męża. A przynajmniej 20 lat więcej tego życia. Iście amerykański happy end w tej historii przetrwa bowiem dwie dekady, by następnie znaleźć niezwykle gorzki, budzący niemal mistyczne myśli epilog.

U schyłku lata 2009 r. Artur Hajzer będzie już ostatnim żyjącym wspinaczem – uczestnikiem zdarzeń, które 20 lat wcześniej na przełomie maja i czerwca rozegrały się na Lho La.

Wypadek, który dopełnia rewolucji w życiu Artura Hajzera, zdarza się jeszcze tego samego, feralnego 1989 r. 24 października Jerzy Kukuczka wspina się na wysokości 8300 m atakowaną po raz kolejny południową ścianą Lhotse. Hajzer, mimo zaproszenia na tę wyprawę, nie bierze w niej udziału. Partnerem Kukuczki jest Ryszard Pawłowski. Asekuruje zdobywcę Korony Himalajów na przysypanych śniegiem płytach skalnych. W pewnym momencie Kukuczka odpada i zaczyna się staczać po stromym zboczu, nabierając prędkości. Lina nie wytrzymuje szarpnięcia.

Pęka. Kukuczka znika na oczach swojego młodszego partnera w niemal trzykilometrowej otchłani, którą urywa się w tym miejscu ściana.

Wiadomości o tragedii docierają do Polski dzień później. 26 października w studiu Dziennika Telewizyjnego ówczesny prezes PZA Andrzej Paczkowski potwierdza wiadomość. Zaledwie dwa dni później w tym samym programie Joanna Szczepkowska ogłasza spontanicznie, że „4 czerwca 1989 r. skończył się w Polsce komunizm”. Koniec złotej ery polskiego himalaizmu zbiega się niemal symbolicznie z okresem największych przemian w powojennej Polsce. Ze wszystkich polskich himalaistów Artura Hajzera te wydarzenia odmieniają najbardziej: traci swojego najlepszego partnera w himalajskich wspinaczkach, a jednocześnie staje przed szansą osiągnięcia sukcesu w biznesie w nowych warunkach wolnego rynku.

Jerzy Kukuczka, Ślązak z urodzenia, katowiczanin rodem z gór, z Istebnej w Beskidzie Śląskim, znaczy górską drogę Hajzera. Hajzer też jest Ślązakiem, choć urodził się w Zielonej Górze, 28 czerwca 1962 r. Jako nastolatek wstępuje do Harcerskiego Klubu Taternickiego im. gen. Mariusza Zaruskiego w Katowicach. Nie wie jeszcze, że gdy miał 3 lata, członkiem tego samego klubu został Kukuczka.

W 1976 r. sława polskiego himalaisty nie sięga jednak jeszcze poza Tatry, choć ma już na koncie udane wspinaczki w Alpach i całkowicie nieudaną wyprawę na McKinleya, zakończoną odmrożeniami i opinią wspinacza, który nie nadaje się na większe niż alpejskie wysokości. Różni ich aż 14 lat i w harcerstwie nie mają raczej możliwości się spotkać, chociaż Hajzer wspomina w swojej książce Atak rozpaczy moment, w którym dowiaduje się o istnieniu Kukuczki na jednym z zebrań klubowych: nie mogę sobie przypomnieć, w którym momencie pod głosowanie poddano projekt przyznania członkostwa honorowego druhowi podharcmistrzowi Jerzemu Kukuczce. Nie wiedziałem, co to za jeden i dlaczego ma zostać członkiem honorowym. Pierwszy raz usłyszałem to nazwisko, jednak podobnie jak pozostali, głosowałem za, taka bowiem była wtedy moda. Sprawa przeszła przy jednym głosie wstrzymującym się – był to głos Jurka.

Artur Hajzer i Joachim Przebierała w trakcie wyprawy na Spitsbergen w 1980 r.

Wspinaczka Hajzera zaczyna się jednak tam, gdzie Kukuczki i większości polskich himalaistów – w jurajskich skałach i w Tatrach. Jego instruktorem na letnim kursie taternickim jest ratownik TOPR-u Janusz Kubica, który w 1994 r. zginie podczas akcji w głośnej katastrofie ratowniczego śmigłowca „Sokół” nad Doliną Olczyską.

Pierwsze wyjazdy młodego Artura w skały zbiegają się z cyklem treningów, które przed planowaną wyprawą klubową w góry Atlas w Maroku prowadzi trener alpinizmu i założyciel HKT, Ignacy Walenty Nendza. Hajzer zaczyna regularną naukę wspinaczkowego rzemiosła na kursie skałkowym, choć nie ma ukończonych 16 lat, nie spełnia więc warunków formalnych. Na szczęście (na nieszczęście?) czasy są takie, że nawet uchodzący za formalistę Nendza nie czyni z tego powodu problemów. Ale na szkolenie taternickie młody wspinacz musi przepisowe dwa lata poczekać.

Zaangażowanie we wspinaczkę, klubowe treningi, w końcu zdobycie doświadczeń zimowych w Tatrach skutkują już w 1980 r. wyjazdem na Spitsbergen. Na swoją pierwszą wyprawę jedzie wraz z siedmioma kolegami harcerzami. Jest jedynym

młodym w składzie. Zespół dokonuje licznych pionierskich przejść wspinaczkowych, a Hajzer odnosi swoje pierwsze górskie sukcesy. Sprawiają mu niemałą radość, chociaż szczyty, na których staje, mają enigmatyczne nazwy, jak Periertoppen. Z tej wyprawy przywiezie też coś, co pozostanie mu już do końca: pasję sportowej wspinaczki i dalekich podróży.

Z czasów harcerstwa i przynależności do HKT wywodzą się jeszcze dwa ważne punkty w jego życiorysie. Pierwszy to pseudonim „Słoń”, z którym będzie kroczył przez całe życie. Kto go wymyślił i skąd się wziął?

– Jak go przepytywaliśmy, już nie pamiętał – przyznaje Majer, choć genezę, jak się wydaje, zna: – On był zawsze troszeczkę przyciężkawy.

Rzeczywiście: przez całe życie nie będzie miał typowej sylwetki wspinacza skalnego, nigdy nie będzie szczupły i „wyżyłowany”, nigdy – by posłużyć się wspinaczkowym slangiem wykorzystanym przez Wojciecha Kurtykę w jego literackim debiucie książkowym Chiński maharadża – współczynnik korby (siły) do torby (wagi) nie będzie predysponował go do sukcesów w sportowej wspinaczce na skałkach ani do pokonywania arcytrudnych pionowych i przewieszonych ścian. Nie pójdzie więc drogą, którą w tamtym czasie wyznaczali wspomniany Kurtyka, owiany legendą „Małolat”, czyli Zbigniew Czyżewski, oraz aspirujący do grona najlepszych wspinaczy skalnych w wieku Hajzera Rico Malczyk. Ale cechuje go duża ambicja i niesamowite parcie do celu, które – niczym afrykańskiemu słoniowi w dżungli – pozwala mu się przedzierać przez gąszcz trudności.

Już jako student kulturoznawstwa przyjeżdża pewnego razu w skałki do Podlesic, gdzie rozgrywane są akurat zawody o Puchar Warszawy we wspinaniu na czas.

Postanawia spróbować swoich sił, mimo drobnych złośliwości, którymi raczą go jako harcerza i początkującego alpinistę mistrzowie w pokonywaniu pionów wapiennych skał. Hajzer, ciężki i tłusty, wygrywający zawody, to mógłby być prawdziwy przebój sezonu, pomyślałem sobie wtedy – pisał z właściwą sobie autoironią w Ataku rozpaczy. Ponieważ jest na miejscu w sobotę, a zawody mają się odbyć w niedzielę, ma czas, by „przystawić się” do kilku dróg. Typuje te, na których mogą zostać rozegrane zawody: wspina się po nich raz za razem aż do zmroku.

Dzień później okaże się, że wytypował bezbłędnie. Na pamięć niemalże pokonuje w dobrym czasie wyznaczoną drogę i zajmuje drugie miejsce w konkurencji. Tuż za nim jest jeden z najlepszych wówczas skalnych wspinaczy Krzysztof Pankiewicz, który z kolei – o ironio! – choć bierze już wtedy udział i weźmie jeszcze w wielu wyprawach, nie osiągnie, w odróżnieniu od Hajzera, sukcesów w Himalajach, nigdy nawet nie stanie na wierzchołku ośmiotysięcznika. Natomiast za Hajzerem jeszcze przez wiele lat nawet w Himalajach będzie ciągnęła się sława tego, który w skałach „dokosił” Pankiewiczowi.

Na tamtych zawodach pojawia się z Rafałem Chołdą. Ta znajomość, partnerstwo

liny, a wreszcie najlepsza przyjaźń, to ów drugi ważny punkt w jego biografii, który zawdzięczać mógł harcerstwu i HKT. Razem wspinają się w Tatrach, w Alpach rozprawiają się między innymi z ideałem górskiej iglicy, jakim jest Petit Dru (klasyczna droga wspinaczkowa w Alpach, w masywie Mont Blanc), wspinając się w dodatku skrajnie trudną granitową 1100-metrową zachodnią ścianą. Chołda też nie jest asem skalnej wspinaczki, ale cechuje go wielka odwaga, która imponuje Arturowi, a także fizyczność małego rycerza z wąsami à la Wielicki.

Hajzer z Chołdą mają cele wyższe niż tylko granitowe turnie Alp. Już w 1982 r. przed 20-letnim wówczas Hajzerem i jego pięć lat starszym przyjacielem otwiera się szansa ich osiągnięcia. Jadą na wyprawę w Himalaje Nepalu, w rejon Rolwaling, obszar mało popularny, do dziś rzadko odwiedzany oraz słabo rozpoznany, zapewne dlatego, że niemogący poszczycić się żadnym

„Słoń” w Indiach

ośmiotysięcznikiem. Rejon ten słynie ze swoich sześcio- i siedmiotysięczników o ścianach tak trudnych, że dostępnych jedynie największym asom światowego alpinizmu. Wiele z tych ścian, a niekiedy nawet szczytów, ma ledwie pojedyncze wejścia lub do dziś pozostaje dziewicza.

Sięgnijmy znów do Ataku rozpaczy, oddając głos samemu Hajzerowi: Wyjazd w ten rejon był dla mnie pierwszą, być może najważniejszą lekcją […] Byliśmy przekonani, że staniemy na szczycie najsłynniejszego w tym rejonie Gauri Shankara, tymczasem, ciężko dysząc, resztkami sił i w ostatniej chwili zdobyliśmy szczyt wznoszący się niewiele ponad 6000 metrów – Gaurihanka-Go (6126 m). […] Ciarki nas przeszły, gdy uświadomiliśmy sobie, że szczyt pokonanej przez nas góry leży niewiele wyżej od miejsc, gdzie Himalajskie Dziadki rozbijają bazy swoich wypraw. Gdy walczyliśmy o swoją, małą, bo małą, ale pierwszą górę, dowiedzieliśmy się z radia, że pod wodzą Adama Bilczewskiego wyprawa pokonała trudną, zachodnią ścianę Makalu (8481 m). Ta wiadomość rozłożyła nas na łopatki.

Wcale jednak nie na długo. Szybko pojmują, że drogę na najwyższe szczyty najlepiej pokonać stopniowo, zaczynając od tych nieco niższych, sześcioi siedmiotysięcznych. Już w drugiej próbie znacznie podwyższają jednak poprzeczkę.

Choć tym razem nie w Himalajach. Termin „himalaizm” obejmuje wszak nie tylko wspinaczkę uprawianą ściśle w najwyższych górach świata, ale także w tych wszystkich, w których szczyty przekraczają wysokość 7000 m n.p.m., a charakter samego alpinizmu jest zbliżony – jak w Karakorum, Kunlunie, Tien-szanie, Pamirze czy Hindukuszu – do tego w Himalajach.

Ten ostatni, rozciągający się pomiędzy Pakistanem a Afganistanem, był celem wielu polskich wypraw od wczesnych lat 70. aż po rok 1979 i początek radzieckiej interwencji w tym kraju. Kolejne wojny odcięły wówczas możliwość prowadzenia tam działalności górskiej. Jednak pakistańska część Hindukuszu pozostawała dostępna.

Tam właśnie znajduje się rozległy, składający się de facto z kilkunastu odrębnych szczytów masyw najwyższego w całym Hindukuszu Tiricz Mira, którego główny wierzchołek osiąga 7706 m n.p.m. Tiricz Mir Środkowy – bo o nim mowa – został zdobyty w 1950 r. przez znanego norweskiego filozofa i późniejszego twórcę „ekologii głębokiej”, Arne Næssa oraz partnerów z prowadzonej przez niego wyprawy.

33 lata później nadal nie miał jednak polskiego wejścia.

Kierownikiem wyprawy, podobnie jak tej do Rolwaling, jest Ryszard Warecki, później także przyjaciel i wspólnik Hajzera. To od niego, podczas ciągnącego się żółwim tempem ze względu na warunki śnieżne ataku szczytowego, Hajzer słyszy przez radiotelefon, że to „atak rozpaczy” i że mają wracać. Określenie to spodoba mu się tak bardzo, że zatytułuje nim w przyszłości swoją książkę. Na razie jednak nie chce wcale rezygnować. Udaje, że nie słyszy, że radiotelefon przerywa, w końcu go wyłącza. Atak rozpaczy Hajzer z Chołdą kończą na wierzchołku o godz. 18.00, gdy już się ściemnia. W książce opisuje swoje męki z fizjologiczną dosadnością: Ostatnie metry

przed szczytem pokonywaliśmy resztkami sił. Nigdy wcześniej ani nigdy potem nie byłem tak zmęczony. Nie wytrzymały nawet zwieracze odbytu. Nie wierzyłem, że coś takiego może się w górach zdarzyć, a jednak okazało się, że tak. To niemiłe uczucie było jednak niczym w porównaniu ze świadomością, że zrobiliśmy górę.

Sukces na Tiricz Mirze jest jak pokonanie następnego poziomu w grach komputerowych, które zresztą Hajzer w późniejszym okresie życia polubi – tak jak niemal wszelkie aktywności, gdzie chodzi o zaliczenie jakiegoś zadania i przejście na wyższy etap. Razem z partnerem przechodzą do najwyższego poziomu himalajskiej gry, prowadzącego na wymarzone ośmiotysięczniki, tam, gdzie już od kilku lat zmagania prowadzą podziwiani przez nich starsi koledzy: Jerzy Kukuczka, z którego rad dotyczących aklimatyzacji korzystali na Tiricz Mirze, Krzysztof Wielicki, którego opowieści słuchali w Delhi, będącym na początku lat 80. miejscem spotkań wyjątkowo licznych wówczas wypraw.

Liczące 8516 m n.p.m. Lhotse zostało już wprawdzie zdobyte przez Polaków w 1979 r., ale południowa ściana dopiero w latach 80. stała się obiektem alpinistycznych marzeń i areną wyzwań największej próby, zyskując miano „ściany roku 2000” czy też alpinistycznego „problemu XXI wieku”. W 1985 r. pozostaje nadal dziewicza, choć rok wcześniej drogę w ścianie wytycza wyprawa czechosłowacka, która dociera do niższego wierzchołka Lhotse Shar (8383 m n.p.m.) nie osiągnąwszy głównego szczytu.

Z kolei w 1981 r. wyprawę jugosłowiańską, prowadzącą drogę wprost na szczyt główny, zatrzymuje położony 300 m niżej skalny uskok.

Polska wyprawa, która w 1985 r. rozbija bazę pod tą ścianą, także musi skierować się na jedną z tych dróg. Wzdłuż nietkniętego ludzką stopą centralnego filara co rusz schodzą bowiem potężne pyłowe lawiny. Wybór pada na trawers pod tak zwaną Wielką Barierą, który wiedzie od drogi Czechów i Słowaków przez wielki kocioł podszczytowy do filara centralnego, a tym samym do szczytu. Decyzję podejmuje najznakomitsze grono polskich wspinaczy, drużyna marzeń: Wielicki, Heinrich, Majer jako kierownik wyprawy, Walenty Fiut, świetny wspinacz, który mógł wcześniej zostać zimowym zdobywcą Everestu, ale w górach zawsze brakowało mu nieco szczęścia, młody, utalentowany „Falco” Dąsal umilający życie w bazie swoją gitarą, Ryszard Pawłowski, zwany już wtedy „Napałem” ze względu na górską zadziorność i parcie na szczyt, oraz kilku innych. W trakcie akcji dołącza do wyprawy jeszcze „major Golonko”, jak żartobliwie z racji tradycyjnie śląskich upodobań kulinarnych zwany jest Kukuczka.

Hajzer i Chołda, choć młodsi wiekiem i stażem, już w pierwszym swoim starciu z ośmiotysięczną ścianą wypływają na głęboką wodę w towarzystwie, o jakim jeszcze

kilka lat wcześniej mogli tylko marzyć. I uczestniczą, jak równi z równymi, w akcji w kluczowych partiach ściany pod Wielką Barierą.

Na wysokości ponad 7500 m kształtują się dwa zespoły zdolne zaatakować szczyt.

W jednym jest Wielicki i Dąsal, w drugim Hajzer z Fiutem. W pierwszym atakującym zespole iść niedobrze, bo przecieranie szlaku może się zakończyć znów „atakiem rozpaczy”, w drugim – jeszcze gorzej, bo okno pogodowe może bezpowrotnie minąć.

Następuje precedens dla późniejszych wydarzeń. Wielicki proponuje wyjście we czwórkę. To uspokoi atmosferę, zgasi żar rywalizacji, który wznieca się na długich wyprawach typu oblężniczego, gdzie gromada mężczyzn jest zdana na swoje towarzystwo przez wiele tygodni i często puszczają im nerwy, a w konsekwencji dochodzi do konfliktów. O spokój jednak trudno: jest noc, wysokość 8000 m, w dodatku trzeba we czwórkę zmieścić się w dwuosobowym namiocie.

W noc przed atakiem Hajzera nachodzą koszmary. Wie jednak, że nie powinien opowiadać ich partnerom, by ich nie przestraszyć. Zrobił to kiedyś w Rolwaling, gdzie zrelacjonował dokładnie swój sen z wilkołakami i rzezią niewiniątek, zasiewając defetyzm wśród uczestników wyprawy.

Koszmar ma się dopiero wydarzyć. W miejscu, w którym altymetr wskazuje dokładnie 8181 m wysokości, muszą zawrócić. Grań „nie puszcza”, robi się niebezpiecznie, nie da się uniknąć wspinaczki przez spionizowaną Wielką Barierę.

Do jej poręczowania rusza kolejny zespół, trójka w składzie Chołda, Kukuczka, Pawłowski. Podczas zejścia stromymi stokami kotła do ostatniego obozu VI od ściany odpada Rafał Chołda. 28-letni wówczas wspinacz ginie. Hajzer traci najlepszego górskiego przyjaciela, o którym napisze potem: podążaliśmy tą samą drogą, poznawaliśmy smak wspinaczki alpejskiej, aby już jako zgrany zespół próbować sił w górach wysokich. Mieliśmy wspólne plany. Razem wyjeżdżaliśmy na wyprawy, a podczas pobytu w mieście widywaliśmy się niemal codziennie; pracowaliśmy na wysokościach, chodziliśmy na treningi, wyjeżdżaliśmy w skałki, biegaliśmy na długie dystanse, razem włóczyliśmy się po imprezach. W ciągu paru sekund wszystko się zmieniło. Następne dni i na wyprawie, i po powrocie do kraju nie były już nigdy tak samo beztroskie jak przedtem.

Choć przeżył śmierć Rafała, był jednym z nielicznych, którzy mimo tragedii rozważali ponowny atak szczytowy. Wstępnie Hajzer umawia się nawet na wspólny szturm z Vincentem Fine, członkiem małej francuskiej wyprawy, która też mierzyła się w tych dniach z mitem południowej ściany. Decyzję o kontynuowaniu akcji popiera również Jerzy Kukuczka. Dziś byłoby to pewnie nie do pomyślenia.

Informacja o tym, że nie przerwano wyprawy, szybko pojawiłaby się w mediach, a nastawiona przez nie opinia publiczna kipiałaby z oburzenia. Hajzera, który mimo śmierci przyjaciela chciał się nadal wspinać, odsądzono by od czci i wiary.

Pamiętajmy jednak, że mamy siermiężne lata 80., nikt nie śledzi zmagań wspinaczy w internecie.

Wówczas też model postępowania w takich sytuacjach w górach bliższy jest casusowi Kunyang Chhisha z 1971 r. Podczas kierowanej przez Zawadę pionierskiej wyprawy na znajdujący się w Karakorum wysoki siedmiotysięcznik zginął Jan Franczuk. Po ceremonii pogrzebowej, polegającej na opuszczeniu ciała do szczeliny lodowej, koledzy zdecydowali się kontynuować atak, dedykując późniejszy sukces właśnie zmarłemu towarzyszowi.

Dziś można postawić pytanie, czy takie postępowanie nie było słuszne? Czy szybkie skupienie myśli i czynów na dalszej akcji nie pomogło stłumić traumy pozostałym przy życiu, niekiedy wręcz świadkom śmierci? I czy sukces wyprawy, utrwalony później w książce i filmie, w wielu artykułach, nie sprawia, że pamięć o ofierze jednego z jej uczestników nie przetrwa dłużej niż by trwała, gdyby śmierć skazała wyprawę na porażkę, a z porażką na zapomnienie?

Ale może nie o pamięć tu idzie – ta stanowi jedynie zręczny pretekst – ale o rzecz w gruncie rzeczy bardzo prozaiczną? Może to trudna do pohamowania ambicja każe pozostałym uczestnikom kontynuować akcję górską wbrew wszystkiemu? Warto przytoczyć w tym miejscu słowa Artura Hajzera, pisane w książce w 1989 r., które wielu uzna dziś za kontrowersyjne, niektórych przyprawią może nawet o zmieszanie, a kogoś innego zniesmaczą. Weźmy więc pod uwagę to, że padają jeszcze w chylącym się ku upadkowi, ale jednak PRL-u, i że wypowiada je człowiek, który zawsze potrafił szczerze powiedzieć i napisać to, co inni kryli w myślach. Ostateczne powodzenie wyprawy, sukces, zawsze zagłuszał sprawę wypadku. Jeżeli mimo wszystko dokonano wejścia na szczyt, to utrata życia przez któregoś z uczestników schodziła na drugi plan i zdobywcy w ostateczności w oczach wszystkich wygrywali. Trudno się do tego przyznać, ale życie ludzkie jest bardzo tanie i nie dotyczy to tylko alpinizmu.

Czy wyobrażamy sobie taką wypowiedź dziś w telewizyjnym studio?

Koniec końców atak na Lhotse od południa w 1985 r. się nie udaje. Młodziak Hajzer dostaje jeszcze jedną himalajską lekcję: samą wolą walki i nieustępliwością nawet w obliczu największych górskich katastrof szczytu zdobyć się nie da, jeśli wyczerpują się siły fizyczne i psychiczne. Śmierć przyjaciela nie zniechęca go też do południowej ściany Lhotse, która przeradza się w jego idée fixe, chociaż to określenie być może nie jest najtrafniejsze w stosunku do racjonalnego, trzeźwo myślącego i pozbawionego głośnych obsesji górskich Hajzera. Tym niemniej wraca pod tę ścianę jeszcze dwukrotnie.

O zaatakowaniu jej po raz drugi myśli już, gdy przez zamieszkane przez Szerpów wioski wraca z nieudanej i tragicznej pierwszej próby na ścianie. Czasem śmierć partnera, złe doświadczenia skutkują niechęcią do jakiejś góry, odrzuceniem, mechanizmem wyparcia. A czasem wprost przeciwnie – rodzą zadrę, chęć powrotu, odegrania się. Tak właśnie było z Hajzerowym Lhotse.

Okazja trafia się w 1987 r. Wyprawę omawiają z Wielickim, który po latach

wspomni: – Między rokiem 1985 a 1989 połączyła nas walka o południową ścianę Lhotse i nie tylko – mówił Krzysztof Wielicki. – Tyle, ile nocy przespałem z nim, to nawet jego żona nie przespała. Mierzył strasznie wysoko, jak tylko czuł, że gdzieś można coś osiągnąć, tam był Artur. Dla niego liczył się ważny cel. Tam, gdzie było jakieś wyzwanie, tam był Artur. Wydaje mi się, że dla niego nie istniało coś takiego, co Wojtek Kurtyka określił pojęciem Ścieżka Góry. Dla niego istniała ścieżka sukcesu, ścieżka wyzwania[50].

Na tej ścieżce od połowy lat 80. przebywa niemal nieprzerwanie. Od 1985 r. jedną nogą właściwie zamieszkuje w Nepalu. Zdarza się nieraz, że z jednej wyprawy pędzi prosto na drugą.

Jesienią roku 1987 jest w Katmandu, skąd zamierza jak najszybciej dołączyć do kolegów walczących już z dolnymi partiami ściany Lhotse. Spod niej dociera kolejna tragiczna wiadomość. Potężna lawina nawet nie dotknęła znajdującej się pod ścianą trójki wspinaczy, ale podmuch, który wytworzył pędzący dwa kilometry w pionie obłok śnieżnego pyłu miał siłę wybuchu bomby. W wyniku uderzenia ginie lekarz wyprawy Czesław Jakiel, a Walenty Fiut doznaje poważnych obrażeń.

Artur z towarzyszami jednak nie rezygnuje. W bazie jest jeszcze Wielicki, „Falco” oraz stanowiący dopełnienie dla Ślązaków mocni wspinacze zakopiańscy, taternicy i toprowcy: Piotr Konopka, Maciej Pawlikowski i Andrzej Osika. Wydaje się, że cztery silne dwuosobowe zespoły, które udaje się zmontować z tej grupy, przejdą jak czołg aż do Wielkiej Bariery i na niej stoczą ostateczny bój o ścianę. Jednak dojście do skalnej przeszkody i zdeponowanie sprzętu okazuje się wszystkim, na co stać zmęczonych wspinaczy. A to tak, jakby po wielu dniach wspinaczki osiągnęło się dopiero brzeg Morskiego Oka, a dopiero teraz jako główne zadanie zostawała do pokonania wyrastająca niemal znad niego bariera ściany Mięguszowieckiego Szczytu Wielkiego. Wszystko przy temperaturze około −30°C, w Tatrach raczej rzadko spotykanej, i na wysokości, na której można wdychać około 40% tlenu mniej niż oddychając tatrzańskim powietrzem.

Jednak Wielicki podejmuje próbę. Mozolnie prowadzi przez trudności Bariery, a Hajzer go asekuruje. Gdy się zmieniają, Hajzerowi przypada do prowadzenia lodowy kominek, w którym ani nie ma szczelin skalnych na wbicie haka, ani też lód nie jest wystarczająco gruby, by wkręcić weń śrubę. Ryzykuje, choć tak wielkie ryzyko, jak oceni później, nigdy mu się w górach nie zdarzyło. Przechodzą przez strome spiętrzenie, docierają do grani. Altymetr wskazuje 8300 m, do szczytu zostaje jedynie 200 m, ale pogoda się psuje, nadciąga mgła, nie wiedzą, gdzie iść. Biwakują w bardzo mało komfortowej jamie lodowej, której wyrąbanie zajmuje im 3 godziny. Gdy leżą w niej skuleni, ogrzewając się gazowym płomieniem, wzmagający się przez całą noc

wiatr przekazuje wiadomość: „Dwa zero dla Lhotse, koniec wyprawy, chłopaki!”

Wielicki podsumuje to 26 lat później: – Wydaje mi się, że spędziłem z Arturem jeden z dłuższych okresów powyżej 8000 m – w sumie cztery noce bez użycia tlenu, walcząc między 8000 a 8300 m. Świetnie się spisywał. Ja mu też zazdrościłem, że potrafił zasilać się czymkolwiek.

Wypił mleko, popił wódkę, zjadł ser, zjadł ciastko. W bardzo prosty sposób potrafił zasilić się na wysokości, nic mu nie przeszkadzało.

Z tą ścianą Hajzer mierzy się jeszcze raz w 1989 r. O partnerowanie prosi go Wielicki, który dostał zaproszenie na wyprawę od samego Messnera. „Wyprawa Zjednoczonej Europy” – bo tak się zwie, choć do zjednoczenia brakuje jeszcze i upadku Muru Berlińskiego, i otwarcia granic – zjawia się pod ścianą rzeczywiście w doborowym, międzynarodowym składzie. Pod Lhotse Hajzer poznaje już nie tylko polską, ale światową śmietankę alpinistyczną. Są tam między innymi: stały niemalże południowotyrolski partner kierownika Hans Kammerlander, znany z przejścia nowej drogi na południowej ścianie Annapurny Hiszpan Enric Lucas, ceniony za niejeden alpinistyczny wyczyn Francuz Christophe Profit. Tym razem idą wiodącą całkiem na prawo drogą austriacką na Lhotse Shar, od której do znanego już kotła trzeba odbić w lewo długim, stromym trawersem. Jest ich jedenastu, skład niczym czołowa jedenastka mistrzostw Europy, a jako kapitan reprezentacji pierwszy koronowany już zdobywca ośmiotysięczników.

Po niepowodzeniach międzynarodowego zespołu Hajzer i Wielicki podejmują jeszcze próbę wejścia w stylu alpejskim drogą poprzednich polskich wypraw.

Dochodzą do – najwyższej na całej wyprawie – wysokości 7200 m. Psuje się pogoda, dwa dni przeczekują, w sumie biwakują pięć nocy w ścianie bez namiotu, schowani jedynie pod zrobioną z jego połowy płachtą, podpartą jednym masztem, kończy się żywność, choć znalezione stare czeskie płatki kukurydziane ratują na chwilę sytuację.

– Zespół był biegły pod względem technicznym, ostrożny i równocześnie zdecydowany – mimo to się nie powiodło – kwituje wyprawę Messner w lipcu 2013 r. na łamach tygodnika „Stern”.

Krzysztofowi Wielickiemu tamto niepowodzenie w towarzystwie Artura utkwiło w pamięci: – Sytuacja była taka: trzeba się wycofać. Zjechać? Nie bardzo.

Artur Hajzer i Reinhold Messner w bazie pod Lhotse

Sprzętu za wiele nie mieliśmy. Wariant, który robiliśmy we wcześniejszych tygodniach, to z kolei 600 m w poziomie. Tam były liny. Ale po tych trzech dniach opadów te wszystkie kuluary były niepewne. Jak to zrobić? Artur mówi: „Tu się rozwiążemy i będziemy losować, kto idzie pierwszy” […] Ja już w strachu, myślę, a jak przegram? I będzie się młokos śmiał ze mnie? Nie oszukałem go. Zapałki były dwie różne. Bardzo dzielnie do tego podszedł. Powiedział: „Kurwa, przegrałem, idę”.

Zrobiłem mu zdjęcie. Pełne kuluary śniegu. Myślałem: „Boże, żeby się nic nie stało”.

Ale jak on to wszystko przeszedł, to sobie myślę: „Kurde, ale teraz ja to muszę przejść”.

Nie można się za wcześnie cieszyć. Obydwaj zeszliśmy, udało się.

– Zapamiętałem go jako rozważnego, dowcipnego i bardzo kompetentnego –

czytamy wypowiedź Messnera o Hajzerze w „Sternie”.

Hajzer objawia swe kompetencje i talenty także w innych, niewspinaczkowych dziedzinach.

– Grał bluesa śląskiego. W 1987 r. „Falco” grał na gitarze, a Artur na grzebieniu albo na garnkach. W bazie były koncerty – wspomni Wielicki podczas poświęconego Hajzerowi wieczoru w Zakopanem.

A Janusz Majer doda: – Mieliśmy kasetę młodszego Skrzeka, Janka „Kyksa”. Na okrągło tłukliśmy to w tej bazie. I Francuzi, którzy tam byli, też tego ciągle słuchali. Po trzech miesiącach oni już wiedzieli, że nie tylko jest Chicago Sound w bluesie, ale jest też Silesian Sound.

Inny talent już wkrótce zdeterminuje jego życie na długie lata. Na razie wykorzystuje go skromnie, do doraźnych celów górskich. To talent... krawiecki.

W liceum, gdy jeszcze nie jest pierwszorzędnym wspinaczem, daje się poznać jako zdolny krawiec. To przyciąga do niego rówieśników i tych starszych, otrzaskanych już w wysokich górach. W końcu rzecz dzieje się w czasach, gdy odzieży i wyposażenia górskiego nie można dostać w sklepach. Już wtedy Hajzer szyje plecaki, śpiwory puchowe, odzież, a w 1978 r. nawet uprząż wspinaczkową dla klubowego kolegi z KW Katowice, Jerzego Kukuczki. Później, jako student kulturoznawstwa, utrzymuje się z szycia. Zaopatruje w ten sposób wyprawy, a w latach 80., tak jak wszyscy polscy himalaiści, dorabia na przemycie. O himalaizmie czasów PRL-u powie w 2012 r. w rozmowie dla „Gazety Wyborczej”: – Absurd gonił absurd. Żyło się i trudno, i łatwo – w sklepach tylko ocet, a my jeździliśmy w Himalaje, między innymi dzięki importowi z Indii.

Trudności tamtych czasów hartują go, wyrabiają spryt. Czynniki zewnętrzne tylko pomagają rozwojowi trzeciego z najważniejszych talentów Artura Hajzera. Świetnie ujął to nieżyjący już ceniony dziennikarz sportowy Maciej Biega w tygodniku „Sportowiec” w lipcu 1989 r.: Jest jeszcze coś w Arturze, co go wyróżnia wśród najlepszych. Talent organizacyjny, przebojowość przy przezwyciężaniu wszystkich przeszkód biurokratycznych, które w polskich warunkach jawią się na kształt bardzo stromej ściany. Artur wyznał kiedyś, że jednym z jego celów jest biegłe opanowanie czterech języków i w zasadzie swój zamiar zrealizował. Porusza się więc swobodnie nie tylko w świecie skał, lodów i śniegów.

Poznają się na nim kolejni koledzy. To dzięki nim, a nie tylko dzięki umiejętnościom wspinaczkowym – Hajzer powie zresztą po latach skromnie, że nigdy nie był wspinaczem „pierwszej ligi himalajskiej” – dostaje się do składu kilku ważnych i przełomowych wypraw himalajskich.

Najpierw na zimową Kanczendzongę. Pertraktuje z kierownikiem, Andrzejem Machnikiem. Skład wyprawy jest właściwie domknięty, ale pojawiają się nieoczekiwane problemy.

Wspomina Janusz Majer: – Wracaliśmy spod południowej Lhotse i spotkaliśmy wyprawę Machnika, która była już w Katmandu cała. Ich samochód jeszcze nie dopłynął do Bombaju. Chodziło o to, żeby ktoś pojechał do Indii, wyciągnął samochód z cła, załatwił wszystkie papiery na granicach i tak dalej. No i Artur powiedział: „Dobra, ja to załatwię”.

I załatwił.

– Artur czuł, że może zaistnieć, że jest wielki cel. Jakby musiał, to by po pięć razy jeździł na granicę i z powrotem – dodaje Wielicki.

To nie jemu przypada i tym razem osiągnięcie tego wielkiego celu. Pierwszymi, którzy wchodzą na trzeci szczyt Ziemi w najtrudniejszej porze roku, są Wielicki z Kukuczką. Kukuczka zresztą zna już wtedy dobrze Hajzera, wie też wszystko o jego talentach. Jednocześnie potrzebuje do dokończenia Korony Himalajów partnera nie tylko młodego i silnego, ale też obrotnego, zdolnego załatwiać formalności i przygotować bagaż na kolejną wyprawę, gdy on nie zdąży wrócić jeszcze do kraju z poprzedniej.

Z Kukuczką Hajzer osiągnie największe w swoim życiu górskie sukcesy. Dla słynnego himalaisty odpuści nawet K2 – jak się okaże, na wieczne niezdobycie – chociaż Janusz Majer zaprasza na wyprawę, która ma tam wytyczyć arcyciekawą i ambitną Magic Line. Gdy Kukuczka wraca z trwającej równolegle wyprawy na południową ścianę K2, beczki są już spakowane na kolejną – na Manaslu.

Tej wyprawie szczęście nie sprzyja od samego początku. Chorego Ryszarda Wareckiego musi transportować do Katmandu helikopter. Wojciech Kurtyka po niespełna 6 tygodniach od założenia bazy wycofuje się ze względu na duże niebezpieczeństwo (zwłaszcza lawinowe) i małe postępy wyprawy. Carlos Carsolio rezygnuje z ataku szczytowego w ostatniej jego fazie ze względu na odmrożenia.

Jedynie Kukuczka i Hajzer nie ustępują. 10 listopada 1986 r. zdobywają ośmiotysięcznik nową drogą przez wschodnią grań. Wcześniej po drodze osiągają też dziewiczy dotąd, niższy wierzchołek Manaslu – East Pinnacle.

Pasmo sukcesów z Kukuczką kontynuuje już kilka miesięcy później.

Niezmordowani bardzo ciężką jesienną wyprawą, jadą na niezdobytą zimą niebezpieczną Annapurnę. Tym razem chętni do wejścia na szczyt w składzie niewielkiej wyprawy są też Wanda Rutkiewicz i Krzysztof Wielicki. Gdy docierają na wysokość około 6800 m i rozbijają obóz IV, Rutkiewicz nie czuje się najlepiej. Ktoś musi z nią zostać. Kiedy Kukuczka pyta, kto wyjdzie jutro, by założyć obóz V, Hajzer wykazuje się większym refleksem niż Wielicki i krzyczy: „Jaaa!” W ten sposób znów znajduje się w zespole, który 3 lutego 1987 r. zdobywa szczyt. W dodatku błyskawicznie: pierwsze zimowe wejście na liczącą 8091 m n.p.m. Annapurnę zajęło

zaledwie 16 dni.

– Wykolegował mnie i tyle – powie podczas spotkania wspomnieniowego w Zakopanem Wielicki, powtarzając po raz któryś: – Artur szedł zawsze tam, gdzie była szansa na sukces.

Wykorzystał ją także na Sziszapangmie – szczycie, którego zdobyciem Kukuczka skompletował jeszcze w tym samym roku Koronę Himalajów. Dokonują tego 18 września 1987 r. w dodatku nową drogą, prowadzącą przez zachodnią grań. Obaj mieli na tej wyprawie narty, Kukuczce wynieśli je na szczyt wchodzący tego samego dnia klasyczną drogą Rutkiewicz z Wareckim. Hajzerowi narciarstwo w Himalajach nie bardzo przypadło do gustu.

Z Kukuczką jadą na wyprawę jeszcze tylko raz, znowu na Annapurnę z zamiarem poprowadzenia nowej drogi latem, przez południową ścianę, gdzie istniała już polska droga Jana Pawła II. Kukuczka chciał atakować największe „problemy” himalajskie – trudne ściany – w śmiałym, lekkim i szybkim stylu alpejskim. Artura widział nadal w roli partnera do takich przedsięwzięć. Tym razem jednak ze względu na późną porę dnia odpuszczają, dochodząc do wschodniego wierzchołka góry.

Po trzecim niepowodzeniu na południowej ścianie Lhotse ma już dość tego miejsca, odmawia więc Kukuczce wzięcia udziału w kolejnej próbie jesienią 1989 r.

Ma też własny pomysł na projekt, który swoją zuchwałością prześcigał epokę. Jurkowi się to nie spodobało. Mieliśmy jedną – pierwszą i ostatnią – trudną i niemiłą rozmowę. Nasze drogi zaczęły się rozchodzić – kwituje w posłowiu do nowego wydania Ataku rozpaczy z 2012 r.

Pomysł zakładał zdobycie wszystkich ośmiotysięczników w ciągu jednego roku – „wyczyn dwudziestego pierwszego wieku”, jak wówczas pisano o tym w prasie. Jeśli spojrzymy na to z perspektywy Kukuczki, któremu skompletowanie Korony Himalajów i Karakorum – owszem, w większości nowymi drogami czy też zimą – zajęło prawie osiem lat, pomysł zakrawał na szaleństwo.

– Artur miał te pomysły zawsze graniczące z marzeniem albo wariackie. Taki był.

Wtedy się tego nie dało zorganizować – ocenia na chłodno po latach Janusz Majer, który w 1989 r. pomagał Arturowi w koordynacji projektu. Żeby zebrać na niego fundusze – budżet oszacowali wstępnie na milion dolarów – jadą nawet do Monachium na międzynarodowe targi sprzętu i odzieży górskiej ISPO, ale sponsorów nie znajdują. Do braku pieniędzy dołączają wkrótce kolejne problemy, choćby ten ze zdobyciem zgody władz pakistańskich. Sytuacja ogólna też wymusza aktywność na innych polach. Żonatemu już wtedy Hajzerowi rodzi się syn, Filip.

Zmiany polityczne i gospodarcze w Polsce otwierają szansę realizacji pomysłów biznesowych. W dodatku zaczyna się u Artura problem zdrowotny, w kontekście górskim mający wręcz kluczowe znaczenie, bo dotyczący kolan. Zdiagnozowano u niego wówczas nieuleczalną chondromalację rzepek. Gdy los idei 14x8000 w jeden

rok nie jest jeszcze całkowicie przesądzony, z Katmandu przychodzi tragiczna wiadomość o śmierci Kukuczki. Ona – jak się wydaje – przelewa czarę goryczy i ostatecznie przypieczętowuje w sposób brutalny los wielkiej, wariackiej idei.

Przechyla również nieodwołalnie szalę priorytetów Hajzera w pozagórskie rejony.

Artur Hajzer, Wanda Rutkiewicz i Jerzy Kukuczka

– Artur zajął się biznesem, ale to było coś za coś. On w tych górach spędził masę życia, masę dobrych chwil, odniósł wiele sukcesów. Jednak był w nim brak zgody na to, żeby w górach tracić życie – opowiada Majer.

W posłowiu do Ataku rozpaczy Hajzer kwituje decyzję: No i wszystko ostatecznie zdechło. Przestałem się wspinać.

Wpływ na decyzję ma zdarzenie z targów w Monachium.

– Wzięliśmy ze sobą angielskie tłumaczenie ustawy sejmowej o joint venture, świtało

nam, żeby zrobić coś z kimś wspólnie, przed ISPO założyliśmy małą handlową firemkę, ale pomysł, żeby założyć w Polsce firmę i szyć wyszedł od Albrechta von Dewitza – opowiada Majer.

Von Dewitz, bogaty niemiecki biznesmen, już 15 lat wcześniej założył rodzinną firmę, która szybko stała się jednym z kluczowych producentów sprzętu i odzieży górskiej. To do niego idą rozmawiać o ewentualnym sponsorowaniu projektu himalajskiego. Von Dewitz proponuje jednak szycie produktów marki Vaude w Polsce. Tego typu współpraca trwa krótko, niebawem zaczynają szyć pod własną marką. Dzięki von Dewitzowi i jego wsparciu finansowemu, Hajzer wraz z Majerem i Ryszardem Wareckim (po kilku latach pójdzie w biznesie własną drogą) zakładają firmę Alpinus.

– Początki były ciekawe. Artur pojechał maluchem po bele polaru do Vaude.

Załadował całego malucha aż po dach. Ruszył i maluch się rozkraczył. Kupił więc na miejscu bagażówkę i nią przyjechał do Polski z maluchem na pace – opowiada jego wspólnik, Janusz Majer.

Konkurencji prawie nie ma. Wyroby Alpinusa stają się wręcz kultowe. Nie ma chyba Polaka działającego w górach w latach 90., który nie miałby polaru, kurtki czy innej części górskiej garderoby z logo Alpinusa. Firma staje się błyskawicznie liderem na rynku w swojej branży i jedną z najpopularniejszych wśród jeszcze nie tak licznych wtedy polskich marek. W pierwszym Alpinusie zaczyna też wielu ludzi, którzy pójdą później własną drogą w światku polskiego outdooru, otworzą własne biznesy, między innymi Marcin Kwaśniewski, twórca marki Milo, Marek Raganowicz, znakomity wspinacz wielkościanowy, który z początku sprzedaje rzeczy Alpinusa w Chamonix i w Zermatt.

Biznes wciąga Hajzera z równą pasją, co himalaizm. Na zdjęciach z tamtego okresu, początku lat 90., występuje tylko w garniturze. Żartował, że był to jedyny garnitur, który dzielił w dodatku na spółkę ze swoim przyjacielem Majerem. Przestaje interesować się górami, przestaje nimi żyć, chociaż ten „wycof” nie następuje w jednym momencie – jest stopniowy.

Na przełomie lat 80. i 90. współorganizuje jeszcze wraz z Januszem Majerem Festiwal Filmów Górskich w Katowicach, który ze swoimi trzema edycjami (1988, 1990, 1992) jest pierwszą tego typu imprezą w Polsce, forpocztą bardzo dzisiaj licznych i cieszących się dużym zainteresowaniem festiwali górskich. Zachował się zabawny znak firmowy festiwali nawiązujący do czołówki słynnej przed laty amerykańskiej wytwórni filmowej Metro-Goldwyn-Mayer. Wokół znaku widnieje napis: Metro-Hajzer-Majer.

W 1993 r. wydaje też ukończoną już cztery lata wcześniej książkę Atak rozpaczy, która najpierw w innym wydawnictwie trafia akurat na okres przemian i prywatyzacji.

Jej fragmenty przypomniał mi po latach, cytując ją na sali sądowej podczas rozprawy rozwodowej, adwokat mojej pierwszej żony – napisze w przedmowie do drugiego wydania, dyskretnie nawiązując do tego, że gruntowne zmiany w jego życiu w tamtym okresie polskich przemian, sięgnęły także jego życia prywatnego.

Swoją drugą żonę poznaje także w Alpinusie, któremu poświęca się wówczas w pełni. Izabela szukała pracy zaraz po studiach. Chciała zostać sekretarką Klubu Wysokogórskiego w Katowicach, ale ówczesny jego prezes Janusz Majer, poznając jej kwalifikacje – w 1992 r. znajomość angielskiego i obsługi komputera nie była jeszcze powszechna – zaproponował jej pracę w Alpinusie.

– Artur był wtedy pochłonięty w bardzo znacznej mierze rozwijaniem tego biznesu.

A rozwijał się jak eksplozja – wspomina Iza Hajzer. – Taki był popyt na te rzeczy, tak się rozwijał outdoor,

Wspólnicy: Artur Hajzer i Janusz Majer

była wielka moda na góry, boom gospodarczy w Polsce i wszystko dobrze szło.

– Temu, co robił, zawsze poświęcał się na całego, angażował niemal cały swój czas – mówi Majer.

A Iza Hajzer dodaje: – Jak coś robił, to na maksa. Jeżeli coś, jakaś nowość, cokolwiek go wciągnęło, abstrahując od skali tego – to mogła być gra komputerowa, pies, nauka nepalskiego, firma, czy potem PHZ-et – jak już wszedł w to, to do samego dna. Albo raczej od dna do szczytu. Musiał być natychmiast najlepszy. Jego pies musiał być najlepiej wytresowany, nepalski bezbłędny, gra komputerowa na najwyższym poziomie, zdobyty jakiś „level 2000”. A potem, jak już to zostało zrobione, porzucał to. Albo przynajmniej tracił zainteresowanie. Na zasadzie: zrobione, przechodzę do następnego. Tak podchodził do różnych życiowych spraw. To było czasami dość męczące dla nas jako rodziny. Bo nawet jeżeli to była ta gra komputerowa, spędzał nad nią czas do trzeciej w nocy.

Owe cele i zadania przez lata zastępują góry. W latach 90. nie spędza w nich nawet wolnego czasu.

– W 1998 urodził się nasz syn Kuba. Firma była w apogeum rozwoju. To były najlepsze czasy, środek i schyłek lat 90. Byliśmy młodą parą, mieliśmy małe dziecko, nawet jakieś filmy górskie to nie była istotna rzecz, nie było w ogóle mowy o górach.

Może z kumplami o tym rozmawiał, ale na pewno nie ze mną – wspomina żona.

Czas wolny wypełnia wówczas między innymi nową pasją, której poświęca się przez kilka lat. To żeglarstwo. Iza, towarzyszka rejsów: – Pływaliśmy razem, rekreacyjnie po Mazurach, obowiązkowy tygodniowy rejs był praktycznie co roku. Chciał kontynuować rozwój żeglarski, zrobić kolejne stopnie, wypłynąć na Bałtyk. Ale potem mu przeszło, zarzucił to. A gdy byliśmy na rodzinnym rejsie z grupą przyjaciół, zawsze była rywalizacja. Płynęliśmy my, płynął drugi jacht, musieliśmy być zawsze pierwsi. Rywalizacja napędzała go także w działalności biznesowej.

Jednak dobra passa po niespełna dekadzie się kończy. W tekście o znamiennym tytule Upadki Artura Hajzera jego tytułowy bohater na początku 2013 r. opowiedział o tym dziennikarzowi tygodnika „Polityka” Arturowi Grzeszakowi: – Pod koniec lat 90. sprzedaż nam siadła. Banki, widząc to, zaczęły panikować i coraz bardziej nas dociskały.

– Zbankrutowaliśmy, przeinwestowaliśmy. Zostaliśmy zauważeni na rynku przez fundusze prywatnego kapitału. Taki fundusz się nami zajął. Wzięliśmy od nich kapitał, staliśmy się spółką akcyjną. Ich przedstawiciele byli w radzie nadzorczej.

Rozwijaliśmy się, mieliśmy już swoje sklepy na Słowacji, w Czechach i później trzy w Wiedniu. I to był już chyba gwóźdź do trumny, bo tam rynek jest bardzo trudny, konkurencja rozbudowana, a koszty potworne – tłumaczy Janusz Majer.

– Najpierw straciliśmy markę Alpinus, na której był ustanowiony zastaw, a w końcu musieliśmy ogłosić upadłość spółki – dodawał we wspomnianym artykule Hajzer.

Zabezpieczeniem kredytu jest bowiem też w tym wypadku znak towarowy. Od banku odkupuje go Euromark, bezpośredni konkurent firmy Hajzera i Majera, który handlował marką Campus. Po paru latach wprowadzi na rynek swojego Alpinusa.

Hajzer i Majer stają się więc ofiarami własnego sukcesu, podobnie jak zresztą wiele firm, które zanotowały szalony rozwój w latach 90., w okresie wielkich biznesowych wzlotów. Jednak nie poddają się. Podobnie jak na Lhotse, gdzie gorzki smak porażki tylko wzmagał w Hajzerze chęci do kolejnej próby.

– Udało nam się wyjść w miarę obronną ręką, straciliśmy co prawda markę, ale udało się utrzymać załogę, produkcję i kontynuowaliśmy historię firmy – opowiada Iza Hajzer.

Nowa firma „Mount” wprowadza na rynek wyroby pod marką Alpin’s. Ale to okazuje się rozwiązaniem tymczasowym. Szybko dochodzą do wniosku, że muszą stworzyć zupełnie od podstaw, nie bazując na dawnym skojarzeniu i sentymencie, nową markę.

HiMountain – to nazwa nawiązująca do wysokich gór, ale też kryjąca zręcznie inicjały prezesów.

Nowa marka nie odnosi z początku tak spektakularnego sukcesu, jaki możliwy był tylko w czasach startu Alpinusa. Rynek się zmienia, zdążył nasycić się konkurencyjnymi produktami innych polskich firm, ale także coraz bardziej dostępnymi dla kieszeni Polaków wyrobami znanych zagranicznych producentów.

Biznesowe zawirowania są dla Hajzera wyjątkowo bolesne. Wpływają w każdym razie na kolejny ważny przełom w jego życiu. Nie traci całkiem pasji do biznesu, ale przestaje ona być tą siłą napędzającą, motorem jego działań, głównym elementem w jego życiu. Pojawiają się myśli o powrocie w góry. Dojrzewają długo. Być może ich pierwszym symptomem jest jeszcze bynajmniej nie sportowa, ale rodzinna, przyjacielska i sentymentalna zarazem wyprawa na Spitsbergen w 2000 r. Podróż odbywa w kameralnym gronie z żoną, Januszem i Markiem Arcimowiczem, znajomym fotografem.

– Chciał nam pokazać miejsce, w które pojechał na swoją pierwszą wyprawę. Oni wtedy wspinali się w Górach Atomowych, na północ od nas, a my wyszliśmy na Newtontoppen, najwyższy szczyt Spitsbergenu – opowiada Majer.

Szczyt ma 1713 m n.p.m.

– Nawet nie zauważyliśmy jak wyszliśmy – dodaje Iza Hajzer. – Ale był to naprawdę bardzo fajny wyjazd, takie wczasy rodzinne, trochę przygody, trochę nawet horroru, bo zobaczyliśmy ślady niedźwiedzia polarnego.

Odradzających się górskich ambicji Hajzera wyprawa tego typu raczej jednak spełnić nie mogła. Po traumie bankructwa, gdy już stają na nogi pod nową marką, rozmyśla znów o górach najwyższych. Będzie potem wyjaśniał swoją decyzję:

– Musiałem szukać nowego sensu w życiu. Odnalazłem jakiś w powrocie w góry.

Innym razem wytłumaczy go z typową dla siebie przekorą... kryzysem wieku średniego oraz tym, że żona nie zgodziła się na kochankę.

– Usiłuję sobie przypomnieć, dlaczego go tak wzięło. Może nie było już takich wyzwań w biznesie, zaczęła się szarzyzna? – zastanawia się jego wspólnik i przyjaciel.

Rozwinie tę myśl opowiadając o Arturze na Spotkaniach z Filmem Górskim w Zakopanem – W tym pierwszym heroicznym okresie Alpinusa, w tej całej przemianie ekonomicznej było wyzwanie, które Artura bawiło. Można było zrobić coś bardzo dużego, osiągnąć szybki sukces. Natomiast po iluś latach prowadzenia firmy nastał pewnego rodzaju marazm. Brakowało bodźców, adrenaliny i zwrócił się ku temu, co potrafił robić. Zawsze pamiętamy czasy swojej młodości, lepiej je wspominamy.

Próbował je w jakiś sposób przywrócić. To był główny motyw powrotu w góry.

– Z początku to nie były wielkie rzeczy, chciał wchodzić na ośmiotysięczniki normalnymi drogami. Pojechał więc z Piotrem Pustelnikiem na Broad Peak i… wiemy jak to się skończyło – mówi Majer.

Pustelnik: – Wilka ciągnie do lasu, a jego życiem były góry. Kiedyś musiał do nich wrócić. Czyby Alpinus się zamienił w inną firmę, czy nie, on na pewno by wrócił.

Od początku nad powrotem wisi jednak widmo komplikacji. Po pechu na Broad Peaku w 2005 r. przychodzą kolejne. Najgroźniejszy przytrafia się wcale nie w Himalajach ani w Karakorum, ale w Tatrach, i to w dodatku – jak się wydaje, łatwych, względnie bezpiecznych – Zachodnich.

Zimowa wycieczka granią polskich Tatr Zachodnich w lutym 2008 r. jest formą przygotowania przed kolejną wyprawą w góry najwyższe. Idzie wraz z przyjaciółmi himalaistami: Tamarą Styś, Dariuszem Załuskim i Piotrem Pustelnikiem. Wchodzą w masyw Czerwonych Wierchów. Od strony Tomanowej Przełęczy podchodzą na Ciemniak przez Stoły. Nie prowadzi tam żaden szlak turystyczny, zimą jest to jeden z najbardziej niebezpiecznych fragmentów grani Tatr Zachodnich ze względu na wywieszone jak białe gzymsy między wapiennymi skałami Stołów nawisy śnieżne. Nie są jednak związani liną. Z liną w Zachodnie? Nawet by o tym nie pomyśleli.

– Od Tomanowej Artur cały czas prowadził, ja szedłem drugi – Dariusz Załuski nawet po latach opowiada tę historię z pewnym trudem. – Nie słyszałem nic.

Zobaczyłem ogromne lawinisko. Zrozumiałem.

Wywieszony na stronę słowacką nawis śnieżny zrywa się i zabiera ze sobą Hajzera.

Opisywał to zdarzenie w raporcie opublikowanym na portalu wspinanie.pl: Zobaczyłem, że jadę z bardzo dużą i szeroką lawiną – zaczęło być groźnie i uświadomiłem sobie, że to może być koniec. Jechałem wierzchem, jakby na pontonie, terenem nierównym – góra – dół – niczym na specjalnie do tego zaprojektowanej zjeżdżalni. Wciągało mi nogi, ale zdołałem je wyrwać i utrzymać pozycję na plecach, na pływaka nogami w dół (czyli lekko uniesione

i rozpostarte). Gdy lawina się zatrzymuje, Hajzer jest pod śniegiem, trzyma tylko wysoko w górze czekan, jakby ostatni kontakt zasypanego ciała z powierzchnią.

– Zacząłem zbiegać na Tomanową Przełęcz, a Piotrek wydzwaniał po TOPR – wspomina Załuski. – Jeszcze nie byłem na przełęczy jak zobaczyłem, że leci helikopter. Poryczałem się. Nie wiedzieliśmy, czy jest szansa na znalezienie Artura.

Nagle esemes: Żyję.

Gdy kierownik akcji, wicenaczelnik TOPR-u Edward Lichota wraz z czterema ratownikami odkopują go, podaje im aparat fotograficzny. Zdjęcie rejestruje uśmiech ulgi i zaskakujący, jak na opisywaną do końca jako najgroźniejszą w życiu sytuację, spokój. Piotr Pustelnik opowiada, że gdy spotkali się potem na lotnisku (Pustelnik leci na Annapurnę, Hajzer na Dhaulagiri), Artur powiedział żartem:

Ratownicy TOPR-u odkopują Artura Hajzera z lawiny pod Ciemniakiem w Tatrach

– Jezu, jak ja się cieszę, że nie jadę z tobą. Bo jak z tobą jadę, to zawsze mam jakiś

wypadek.

Na Dhaulagiri, choć bez Pustelnika, ma jednak miejsce kolejne groźne zdarzenie. Po dojściu do obozu II, na 6750 m, Hajzer zaczyna zdradzać objawy choroby wysokościowej.

– Ze stoków Annapurny świetnie słychać przez radio rozmowy na Dhaulagiri – opowiada Pustelnik. – I słyszeliśmy, jak śpiewał jakieś Hej, górale… To okazało się początkiem choroby. Miał jednak chłop instynkt. Choroba wysokościowa, czyli trzeba się ewakuować. Co prawda nieubrany do końca, ale trzeba się ewakuować.

W skarpetkach leciał na dół – żartuje.

Sytuacja jest jednak dosyć poważna, Artura sprowadza do niższego obozu polskoczeska grupa alpinistów.

– Po Dhaulagiri najbardziej Artura denerwowało, jak się dowiedział, jaka była relacja na jednym z portali: że pierwszej pomocy udzielił zespół złożony z lekarki ginekolożki Kasi Skłodowskiej i Kingi Baranowskiej. Zabolały go też sugestie, że nie nadążał za dziewczynami – mówi Jerzy Natkański.

Mimo przeciwności, niezrażony kwietniową przygodą w obozie II oraz śmiertelnymi wypadkami tego roku na Białej Górze, 11 maja 2008 r. staje na jej szczycie wraz z Robertem Szymczakiem.

– Między rokiem 2008 a 2010 mieli dobrą passę – ocenia żona Iza. – Świetnie się dogadywali. Był też bardzo ceniony przez to, że był lekarzem, a Artur zawsze lubił mieć jakiegoś lekarza w pobliżu.

W tym młodszym specjaliście w dziedzinie medycyny wysokogórskiej znajduje nie tylko godnego partnera, ale i przyjaciela. Razem staną jeszcze w 2010 r. na wierzchołku Nanga Parbat, co odbędzie się już w ramach unifikacyjnej wyprawy PHZetu. Podobnie jak zdobywanie trzeciego ośmiotysięcznika osiągniętego po powrocie w góry wysokie przez Hajzera – Makalu. Już bez Szymczaka, który ze względów rodzinnych wycofuje się ze sportowego himalaizmu.

Tych sukcesów w górach nie odniósłby jednak, gdyby nie gruntowna zmiana trybu życia i przedwyprawowe przygotowanie fizyczne, na które od powrotu zwraca szczególną uwagę. Zaczyna dbać o formę, trenować biegi. Żartuje nawet, że zawsze miał marzenie, by zostać w jakiejś dziedzinie mistrzem świata – swojej szansy upatruje w wyższych kategoriach wiekowych w biegach górskich.

– Podziwiałem w nim to – wspomina Janusz Majer. – Po decyzji o powrocie wziął się za siebie. Co tu dużo mówić, był zapasiony, gruby, palił papierosy, a później nagle zaczął trenować. Co najmniej cztery razy w tygodniu biegał, raz szedł na siłownię, raz na basen, do tego joga. Musiał sprawdzać efekty. VO2 max to jest wskaźnik możliwości przyswajania tlenu przez człowieka. Jak zaczynał, to miał go na poziomie poniżej 40, a jak kończył przygotowania, miał prawie 70. Tak jak najlepsi kolarze.

Rzeczywiście: słynny mistrz kolarski Eddie Merckx miał ten współczynnik na

poziomie 77 ml/kg/min.

– Nazywaliśmy nawet Artura „VO2 max”. Był zafascynowany wydolnością i terminami sportowymi z nią związanymi – mówi Jerzy Natkański, z którym Artur współpracował nie tylko przy programie PHZ-etu, ale także w Fundacji im. Jerzego Kukuczki.

Najwięcej do powiedzenia o stylu działania Artura po jego powrocie w góry ma oczywiście obserwująca go na co dzień żona: – Nie był to typ biegacza. Dość spora nadwaga, brzuszek, ale był niesamowicie zawzięty. Niesamowicie, naprawdę! Miał takie fale. Po każdej wyprawie trzeba się było nagrodzić. Palił, objadał się, słodyczami głównie, które uwielbiał, odpuszczał zupełnie, regenerował się, leżał na kanapie, dochodził do siebie, oglądał telewizję.

Kiedy pojawiały się plany następnej wyprawy, następował całkowity zwrot. Wstawał z kanapy, wyrzucał cukierki, papierosy, biegał, godzina 22.00, lało, nie lało, śnieg, mróz, trzeba było trening zrobić. Miał niesamowitą kondycję. Poza treningiem była kriokomora i suplementy. Na kuchni stały całe słoje dziwnych, dosyć śmierdzących proszków, tabletek, nie wiadomo czego. Całymi garściami to w siebie wrzucał.

Uwielbiał też chodzić po lekarzach i badać się. Wysyłał też do lekarzy swoich podopiecznych.

Podopieczni go cenią, słuchają jego rad, traktują jak autorytet, nawet kiedy toczą z nim spory. Andrzej Bargiel, którego wciąga do programu PHZ-etu i po spektakularnym osiągnięciu młodego zakopiańczyka w zawodach Elbrus Race wiąże z nim wielkie nadzieje, dobrze wspomina relacje z Hajzerem: – Z nim przede wszystkim super spędzało się czas w trakcie wyprawy, bo tutaj, podczas organizacji wyprawy, był z nim zupełnie inny kontakt – mówi Bargiel. – Potrafił młodych ludzi zarażać sportem, motywować do działania, rzucać im cele, żeby zrobili coś w niższych górach. Znał świetnie wspinaczkową historię, od razu przynosił młodym jakieś książki i mówił: „Tu możecie to zrobić, tutaj to jest jeszcze niezrobione”. Opowiadał świetne historie z dawnych czasów, te ich przemyty, kombinowanie, ogarnianie tylu różnych rzeczy.

Talent do opowiadania? W książce Korona Ziemi. Nie-poradnik zdobywcy opisuje historię zdobycia najwyższych szczytów poszczególnych kontynentów, traktując je jednak jako pretekst do dyskusji nad tradycją i współczesnością alpinizmu – narracja to jakże inna niż dziesiątki sztampowych, mało oryginalnych, często też nudnych górskich książek.

Bezpardonowo krytykuje zjawiska wypaczające alpinizm: górski biznes i kolekcjonerstwo szczytów. Sporo uwagi poświęca bulwersującej historii Davida Sharpa, brytyjskiego alpinisty umierającego i pozostawionego tuż przy szlaku na pastwę losu przez zmierzające na Everest wyprawy komercyjne. Ostro krytykuje je także po ataku Szerpów na Uelego Stecka, Simone Moro i Jonathana Griffitha,

twierdząc, że to właśnie zachodni alpiniści, „animatorzy przemysłu turystyki wysokogórskiej”, jak ich nazywa, którzy swoją pasję zamienili w wysoko dochodowy biznes, odpowiadają za upadek ideałów himalaizmu.

Pomysł tej nieco przewrotnej książki albumu rodzi się w czasie, gdy pomaga Martynie Wojciechowskiej w pracy nad jej książką o zdobywaniu Korony Ziemi.

Dziennikarkę i podróżniczkę wspiera też w przygotowaniu górskim i kondycyjnym, zaopatruje ją w sprzęt, razem z Darkiem Załuskim w 2007 r. pełni rolę partnera i przewodnika w jej drodze na Elbrus. Wspólnie stają na wierzchołku, dla Hajzera zresztą jedynym z całej Korony, na który wchodzi.

Podczas tamtej wyprawy przeżywają pod szczytem poważną przygodę z piorunami.

Przypomina ją Załuski: – Jest takie zdjęcie Martyny, której długie włosy stanęły dęba. Znaleźliśmy się w elektrostatycznej chmurze. Nasze dwie reakcje: Artur rzuca plecak i woła „spierdalamy!”, a ja wyciągam aparat i robię zdjęcia Martynie.

Po zejściu mają jeszcze dwa dni do zagospodarowania.

– Zaczęliśmy się podpuszczać. I w efekcie poszliśmy tam z samego dołu jeszcze raz.

Jak dwa świry. Wyszliśmy o 12.00 w nocy. I zrobiliśmy to w całkiem przyzwoitym czasie, w 10 godzin.

Wycieczki górskie tego rodzaju – choć warte wspomnień – nie spełniają ambicji Hajzera. Te realizuje na powrót jako kierownik PHZ. Ma jednak też osobiste, niezwiązane z PHZ-etem motywacje. Po tragedii na Broad Peaku i medialnej burzy wokół wyprawy, Hajzer potrzebuje ucieczki.

Choć nie był osobą łatwo dającą po sobie poznać emocje, to ostatnie tygodnie przed wyprawą musiały być dla niego trudne. Nieustannie śledzi wszelkie dyskusje dotyczące Broad Peaku. Boli go krytyka.

– Ergaj po mnie zdrowo jedzie – żalił się Hajzer po ataku Ryszarda Gajewskiego na portalu off.sport.pl.

Na początku czerwca pisze do jednego z nas na Facebooku: jakby mnie kto szukał, to mnie nie ma. jadę z Kaczkanem na GI i GII za swoje na 2 miechy i mam wszystko w d...

XI. ROK ZŁY

Szczegóły tamtego dnia – podobnie jak wielu kolejnych – w dużej części wymazała z pamięci. Tajemnicze esemesy, tragiczna wiadomość, medialna burza, którą na szczęście wzięli na siebie inni, wreszcie załatwianie setek spraw, takich jak zorganizowanie mszy świętej – wszystko to zlewa się w trudną do odtworzenia całość.

Iza Hajzer pamięta niektóre zdarzenia z tamtego niedzielnego, lipcowego przedpołudnia: – Artur najpierw próbował dzwonić. Dodzwonił się o 11.00. Rozmawialiśmy, choć to może za duże słowo, bo było tylko słychać urywane „halo… halo… Marcin Kaczkan… szczytu”. Myślałam, że wszedł na szczyt albo zszedł z niego. Później był esemes.

A potem cisza.

Jest noc poprzedzająca te wydarzenia. Po wielu dniach aklimatyzacji i poręczowania, około północy Artur Hajzer i Marcin Kaczkan wychodzą z obozu III (na wysokości ponad 7000 m) z zamiarem zdobycia Gaszerbruma I. Potem chcą wejść na nieco niższy Gaszerbrum II. Plan maksimum zakłada wcześniej niepokonywany trudny trawers łączący oba wierzchołki. Dla 51-letniego wspinacza ze Śląska, zdobywcy siedmiu ośmiotysięczników i szefa PHZ-etu, jest to nie tylko wyjazd ze sportowymi ambicjami, ale też z pewnością rodzaj oddechu od gęstniejącej atmosfery wokół zimowej wyprawy na Broad Peak zakończonej niemal cztery miesiące wcześniej.

Podczas wyprawy na Gaszerbrum, która chodziła mu po głowie jeszcze przed tą na Broad Peak, Hajzer będzie zresztą niemal obsesyjnie wracał do tragedii z 6 marca.

– Widać było, że nie chce mu się jechać, że jest potwornie zmęczony, ale z drugiej strony bardzo chce pobyć sam, odpocząć – wspomina Iza Hajzer. – Czy to była ucieczka przed ciągłym wracaniem do sprawy Broad Peaku w Polsce? Być może. Ale Marcin Kaczkan powiedział mi, że nie było dnia podczas tej wyprawy, żeby nie poruszył tematu. To mu tak głęboko siedziało w głowie, że potrafili siedzieć, robić coś, milcząc, i nagle Artur zaczynał mówić o Broad Peaku. Kazał sobie nawet mailem wysyłać jakieś publikacje na ten temat.

Hajzer prosił o to zresztą nie tylko swoją żonę. Już z Pakistanu pisał maila do jednego z nas z prośbą o przesłanie naszego wywiadu z Krzysztofem Wielickim, który ukazał się w czerwcowym wydaniu „Tygodnika Powszechnego”. Pytał też o reakcje na inne wypowiedzi medialne.

7 lipca około 8.00 nad ranem Hajzer z Kaczkanem są na grani szczytowej. Ale wieje silny wiatr i Hajzer proponuje odwrót. Po krótkiej dyskusji obaj zaczynają schodzić.

Kiedy dochodzą z powrotem do obozu III, postanawiają odpocząć. Po kilku godzinach Hajzer przekazuje informację: będą kontynuować zejście do obozu II. W tym momencie zaczyna się już sfera domysłów. Z pewnością obaj schodzą po linach poręczowych Kuluarem Japońskim – lodowoskalną rynną o około 45stopniowym nachyleniu, która zaczyna się (patrząc od góry) na wysokości 7100 m,

a kończy około 700 m niżej.

Zanim do niego dotrą, wychodzą jednak osobno z obozu. Kaczkan rusza pierwszy, gdy Hajzer dopiero dopakowuje się i zbiera do wyjścia. Jeszcze zanim wychodzi z „trójki” albo niedługo po tym – według Kaczkana z pewnością przed rozpoczęciem zjazdów na poręczówkach – Hajzer uznaje (z powodów, których nie poznamy pewnie nigdy), że jego partner spadł w przepaść. Wtedy łączy się z przebywającym w Polsce Januszem Majerem.

– Usłyszałem tylko, że Marcin nie wpiął się w poręczówkę i spadł do Kuluaru Japońskiego – Majer wspomina tamten telefon od Hajzera.

W Polsce jest około 11.00, kiedy po próbie połączenia z żoną, z której niewiele wychodzi, Hajzer wysyła jej esemes. Przekazuje w nim tę samą informację, którą podał już Majerowi. Ale jej ton jest jeszcze bardziej kategoryczny: Kaczkan spadł z c3 w kuluar.

O 13.30. Nie wpiął się. Moim zdaniem na śmierć. Prosi również o zorganizowanie akcji ratunkowej.

– Skontaktowaliśmy się z kierownikiem niemieckiej wyprawy, on tam usiłował wysłać tragarzy, ale nie było pogody, więc nie doszli – mówi Majer.

Dlaczego Hajzer nie poinformował o domniemanym wydarzeniu bazy? W końcu to ludzie znajdujący się najbliżej, mogli najprędzej zorganizować ratunek, podjąć jakiekolwiek działania na miejscu.

– Trudno mi powiedzieć – mówi Marcin Kaczkan. I długo się zastanawia. Milczenie przerywa dźwięk wiertarki docierający do pokoju na Politechnice Warszawskiej, gdzie pracuje naukowo i gdzie rozmawiamy cztery miesiące po tragedii w Karakorum.

– Może próbował, ale nikogo nie było w tym momencie na nasłuchu? A może łatwiej mu było sięgnąć po telefon satelitarny? Wydaje mi się, że gdybym ja miał radio, to najpierw przez radio spróbowałbym powiedzieć coś ludziom z bazy – dodaje po chwili.

Trudno do końca objąć umysłem sytuację, w jakiej znalazła się w tym momencie Iza Hajzer. Oto żona himalaisty, spędzając normalną letnią niedzielę w kraju, dostaje od swojego męża – znajdującego się tysiące kilometrów stąd – wiadomość, która nie pozostawia właściwie złudzeń: Marcin Kaczkan, partner górski jej męża, nie żyje. Co będzie dalej z Arturem? Co zrobić z przekazaną przez niego informacją? Powiadomić żonę Kaczkana? Zachować wiadomość dla siebie?

Gdzieś podskórnie Iza Hajzer wyczuwa, że komunikaty wysyłane przez jej męża są dziwne. Później wspomni o tym, używając nawet słowa „autorytarne”, jakoś niepasujące do Artura, może wskazujące, że znajduje się on w szczególnym stanie psychicznym?

– Stwierdziłam, że tylko na podstawie tych esemesów nie mogę nic zrobić – wspomina. – W każdym razie dopóki nie znajdzie się Marcin, żywy lub martwy, nie możemy niepokoić jego żony. Nie daliśmy się ponieść tej pewności siebie Artura

i postanowiliśmy czekać.

Powiadamiają tylko Monikę o kłopotach wspinaczy. Nie przekazują jej informacji o treści esemesów. Kobieta zachowuje spokój i podchodzi do wieści z nadzieją na pomyślny finał. Tymczasem Izą Hajzer targają złe przeczucia.

Czekanie trwa. Odkąd Artur Hajzer wysyła ostatniego esemesa, zapada długa cisza.

Niepewność potrwa przez dwa dni, dopóki do pułapu poniżej Kuluaru Japońskiego nie dojdą na ratunek zaalarmowani Rosjanie.

Jak ta sama sekwencja zdarzeń wyglądała z punktu widzenia Marcina Kaczkana?

Jest około półtorej godziny po wysłaniu alarmującego esemesa. Hajzer jest 100, może 150 m nad Kaczkanem, w zasadzie w linii prostej nad nim, w ciągu poręczówek.

Młodszy wspinacz widzi go nad sobą jeszcze w dwóch trzecich Kuluaru Japońskiego (do podstawy ściany jest pewnie niecałe 500 m). Ten schodzi, nic nie wskazuje na tragiczny finał.

– Widoczność z mojej perspektywy była dobra, gorzej z Artura. Wiatr wiał od dołu kuluaru. Widziałem więc przed wypadkiem poruszającego się Artura – opowiada Marcin Kaczkan.

Momentu odpadnięcia od ściany nie widzi. Po jakimś czasie dostrzega – w odległości kilku metrów od siebie – spadającego Hajzera. Sam nie ma radiotelefonu, jedyny jest w plecaku partnera. Kiedy po około 20 min, dokładnie o godz. 16.08 czasu pakistańskiego dociera do podstawy ściany, znajduje go nieżywego. Nie znajduje przy nim plecaka. Hajzer mógł go zdjąć przed upadkiem, ale plecak mógł się także rozsypać, zahaczając o skały podczas lotu. Tak czy owak, Kaczkan nie ma dostępu do radiotelefonu, który był w plecaku partnera, a z telefonu satelitarnego znalezionego nieopodal nie da się skorzystać.

Dwa dni później do przełęczy, na której Kaczkan przeczekuje noc z załamaniem pogody i kolejną dobę bez jej poprawy, dochodzą Rosjanie. Znajdują go w dobrym stanie.

– W ogóle nie wiedziałem, że ktokolwiek może coś wiedzieć o wypadku – przyznaje Kaczkan. – Zaczęli mówić, że dostali informacje: jeden nie żyje, a drugi żyje. Pytałem: „Skąd to wiecie?” Myśleli, że to ja wysłałem esemesa. Wymyśliłem, że może z sąsiedniego Gaszerbruma II ktoś widział tę sytuację i o niej zawiadomił. Dopiero po powrocie do bazy dowiedziałem się, że przez dwa dni byłem praktycznie uznany za martwego.

– Wiadomości przyszły we wtorek rano. Z pierwszego tygodnia, dwóch nie pamiętam prawie niczego – wspomina Iza Hajzer. – Kiedy wrócił do Polski Marcin, snuliśmy na temat śmierci Artura różne hipotezy. Być może ten wypadek to był efekt zmęczenia?

Milczenie himalaisty pomiędzy urwanymi połączeniami i dramatycznym esemesem a wypadkiem wyjaśniać może hipoteza związana z telefonem satelitarnym, jaki

znaleziono przy Arturze Hajzerze.

– Okazało się, że nie ma w nim baterii: dwie były włożone tam, gdzie trzyma się baterie zapasowe – mówi Janusz Majer. – Ale nie było karty SIM. Dlaczego? Kiedy Artur do nas dzwonił, być może siadła mu bateria. Wskazywać by na to mógł fakt, że nasza rozmowa została nagle urwana. W telefonie satelitarnym jest tak, że karta SIM leży tuż pod baterią. Może karta mu wypadła, gdy wymieniał baterie?

Jednak najpewniej ta sytuacja nie miała związku z samym wypadkiem.

– Może po prostu popełnił błąd przy przepinaniu na poręczówce? Albo wypadek był efektem działania wysokości? – spekuluje Majer.

Ale niemal natychmiast wycofuje się z ostatniego przypuszczenia: wedle relacji dwójki wspinaczy nic nie wskazywało na to, by którykolwiek miał problemy z aklimatyzacją.

– Nie zauważyłem wcześniej niczego niepokojącego – potwierdza Kaczkan.

Być może jednak hipotezę tę uprawdopodabnia nietypowe zachowanie Hajzera, zwłaszcza dziwne, zawierające niesprawdzoną informację, pisane jakby z lękiem esemesy.

– Takich esemesów się nie wysyła, nie mając pewności. Artur w swojej świadomości musiał taką pewność mieć. W moim odczuciu mógł mieć jakieś halucynacje, inne rozwiązanie nie przychodzi mi do głowy – mówi Kaczkan.

Hajzer miał już wcześniej kłopoty z wysokością na Dhaulagiri – wystąpiły one niespodziewanie, trochę z zaskoczenia. Jeśli dodać do tego dramatyczne informacje, jakie przekazywał do bazy pod Nanga Parbat, mając zaburzenia świadomości, teza o deterioracji na Gaszerbrumie wydaje się dosyć mocna.

Na forach, w prywatnych rozmowach pojawia się też wiele innych hipotez. Nawet najbardziej radykalna: czy mogło to być samobójstwo? I tylko takie przypuszczenie, znając Artura Hajzera, jego charakter, podejście do życia, a także okoliczności samego wypadku, można niemal w stu procentach wykluczyć.

Tak czy inaczej, Artur Hajzer – jeden z najwybitniejszych polskich himalaistów, szef PHZ-etu – ginie 7 lipca 2013 r. w okolicznościach tajemniczych i trudnych do pojęcia, niemal dokładnie cztery miesiące po tym, jak na Broad Peaku zginęli Maciej Berbeka i Tomasz Kowalski. Marcin Kaczkan wraz z ekipą tragarzy transportuje ciało partnera na brzeg najbliższej szczeliny. Wcześniej zamawia tablice pamiątkowe. Jedną z nich osadza w miejscu wypadku przy Kuluarze Japońskim. Dzwoni do Izy. W Polsce jest 5.00 rano.

Jedno z ostatnich zdjęć Artura Hajzera przy obozie na stokach Gaszerbruma I

– Odebrała, pożegnała się z Arturem, przekazując mu jakby ostatnie słowo – wspomina.

Chwilę później Kaczkan – według jednej z tradycji pogrzebów himalaistów, którzy odeszli w górach – spycha ciało partnera do szczeliny.

24 lipca w archikatedrze katowickiej, w której prawie 24 lata wcześniej Hajzer, Majer i inni himalaiści żegnali Jerzego Kukuczkę, rodzina, przyjaciele, współpracownicy, sąsiedzi z Mikołowa, miłośnicy gór spotkali się na mszy świętej za Artura Hajzera. Tak jak wcześniej Kukuczkę, „Słonia” muzyką żegna Józef Skrzek, muzyk i kompozytor. A Janusz Majer wspomina, że Hajzer słuchał zarówno muzyki SBB, jak i bluesowych nagrań młodszego z braci Skrzeków, Jana „Kyksa”. Może wśród tych, których słuchał w latach 80. pod Lhotse był utwór To był chłop z płyty Górnik blues:

Nie ma chopa,

A wczoraj był z nami, Co tu dużo godoć, Taki już los.

Jak na wojnie dyć i dyć, tu dynamit, Zjechał na dół ostatni roz.

W środowisku wspinaczkowym informacja o wypadku i śmierci Hajzera wywołuje szok i niedowierzanie, narastające zresztą wraz z kolejnymi doniesieniami o tragediach w górach Pakistanu, gdzie na przestrzeni niecałych pięciu miesięcy zginie w sumie 24 himalaistów!

Dla postronnego obserwatora owo niedowierzanie może wydać się mało racjonalne. Zwłaszcza, że wspinacze z pokolenia Hajzera i nieco starsi przeżyli już przecież w górach wysokich wszystko: śmiertelne wypadki bliskich przyjaciół, zaginięcia w do dzisiaj niewyjaśnionych okolicznościach, sytuacje trudne i niejednoznaczne. Ba, z samych kolei losu Artura Hajzera można by przecież ułożyć katalog zdarzeń, o których pamięć każe do jego wypadku podchodzić z mniejszym zaskoczeniem. Cudowne ocalenie po zejściu lawiny w Tatrach, wyjście z ekstremalnie trudnej opresji na Broad Peaku, problemy z funkcjonowaniem na dużej wysokości – to są graniczne doświadczenia, które niejeden postronny obserwator mógłby uznać za niedwuznaczne sygnały: w końcu zdarzy się coś tragicznego. Środowisko wspinaczkowe – a z nim szeroka publiczność – przeżywała też przecież tragiczne serie wypadków, momenty przełomowe, uznane później za historyczne cezury, a także okresy, które przeszły do historii jako tragiczne lata bądź sezony w Himalajach czy Karakorum. Z pewnością taki był rok 1986 z fatalnymi wydarzeniami na K2. Tylko od 21 czerwca do 10 sierpnia na zawsze zostało na drugiej górze świata 13 himalaistów, wśród nich byli też Polacy. Najpierw zginęli dwaj amerykańscy wspinacze, których podczas próby pierwszego wówczas przejścia ściany filarem południowo-zachodnim porwała lawina. Trzy dni później, podczas zejścia ze szczytu, zginęło dwoje francuskich wspinaczy – Liliane i Maurice Barrard, a nieco ponad dwa tygodnie później odnotowano pierwszy śmiertelny wypadek Polaka, Tadeusza Piotrowskiego, który spadł w przepaść, wcześniej osiągnąwszy szczyt. 16 lipca, po wpadnięciu do szczeliny, zginął Włoch Renato Casarotto, zaś 3 i 4 sierpnia miały miejsce dwa kolejne śmiertelne wypadki: najpierw ginie członek polsko-czechosłowackiej ekspedycji Wojciech Wróż (wcześniej przeszedł w trzyosobowym zespole południowo-zachodni filar, Magic Line, bez dodatkowego tlenu), nieco później zaś pakistański HAP Mohammed Ali. Kolejne pięć wypadków ma miejsce między 6 a 10 sierpnia. Dwoje Brytyjczyków (Julie Tullis i Alan Rouse) zmarło w obozie IV podczas załamania pogody, dwaj Austriacy (Hannes Wieser i Alfred

Imitzer), a także Dobrosława Miodowicz-Wolf nie przeżyli próby ewakuacji z wysokości. Bilans to wystarczająco tragiczny, by rok 1986 ogłosić – zarówno z polskiej, jak i międzynarodowej perspektywy – rokiem fatalnym.

Na podobne miano – choć już „tylko” w polskim wydaniu – zasługuje rok 1989. Nie tylko ze względu na skalę tragedii, ale też nazwiska ofiar, które zdążyły przejść do historii himalaizmu. Najpierw, 27 maja, ginie pod lawiną – w wypadku, który opisaliśmy już wcześniej – czwórka himalaistów: Mirosław „Falco” Dąsal, Mirosław Gardzielewski, Andrzej Zygmunt Heinrich, Wacław Otręba. Piąty, Eugeniusz Chrobak, umiera na skutek obrażeń nazajutrz. Po tym jak 24 października tego samego roku ginie na zboczach Lhotse Jerzy Kukuczka, co bardziej emocjonalnie reagujący komentatorzy mówią o końcu polskiego himalaizmu. Rok 1989 zostaje zresztą przez niektórych – nie po raz pierwszy i nie ostatni – uznany za cezurę. Również dlatego, że w tym samym czasie zachodzi społeczno-gospodarczy przełom, który wywrze ogromny wpływ na wysokogórskie wyprawy.

Zdarzają się też tragiczne jednorazowe wypadki, których fatalnym bilansem można by obdzielić kilka statystycznych lat w górach wysokich. 10 maja 1996 r. podczas ataku szczytowego ginie na Evereście osiem osób (przez cały rok najwyższa góra świata pochłonęła wtedy 15 ofiar). 1 i 2 sierpnia 2008 r. na K2, na skutek obrywu seraka w tak zwanej szyjce butelki, kluczowym miejscu w drodze na szczyt, ginie 11 himalaistów, obywateli siedmiu krajów. Z kolei 23 września roku 2012 na Manaslu lawina zabija także 11 osób, między innymi uczestników działającej wówczas na górze wyprawy narciarskiej.

Czy znajomość podobnych historii, tragicznych serii, niewytłumaczalnych wypadków – tudzież odwrotnie: nieszczęść powtarzalnych, bo wynikających z brawury czy powielenia wielokrotnie wcześniej popełnianego błędu, nie powinna sprawić, że kolejna górska tragedia nie będzie dla nas szokiem i zaskoczeniem?

Z pewnością nie jest tak w przypadku roku 2013. Śmiertelny wypadek Artura Hajzera tuż po tym, jak na wyprawie kierowanego przezeń PHZ-etu zginęli Berbeka i Kowalski, tygodnie ten wypadek poprzedzające, jak i te, które miały nastąpić po nim, zrobią swoim tragicznym bilansem wrażenie na najbardziej odpornych.

Na łamach „Taternika” Piotr Pustelnik, żegnając między innymi Artura Hajzera, podsumuje: Gdybym napisał, że ten rok w górach wysokich jest niedobry, zgrzeszyłbym brakiem precyzji określenia. Jest KOSZMARNY. I to nie tylko dlatego, że zginęli nasi wspinacze, ale dlatego, że w górach wysokich działy się takie rzeczy, które jeszcze parę lat temu były nie do pomyślenia.

Ta rozmowa jest szczególna. Na pewno inna niż dziesiątki, jakie przeprowadziliśmy z himalaistami na temat górskiej śmierci, ryzyka, strachu. Z tymi, którzy uniknęli

niemal cudem śmierci albo uniknęli jej cudem ich partnerzy, przyjaciele; z takimi, których partnerzy mieli mniej szczęścia; z himalaistami, którzy widzieli spadających obok nich partnerów albo widzieli jak gasną z powodu choroby wysokościowej; z innymi, którzy – jak choćby Artur Małek – nigdy nie zapomną rozmowy przez radiotelefon z kolegą, o którym wiadomo już, że nie wróci do namiotu; z facetami, którzy w swojej własnej historii mają odpadnięcia od ściany, zasypanie żywcem przez lawinę; z ludźmi, którzy opowiadają o obojętności, jaka opanowała ich umysł w warunkach ekstremalnych, o będących pokłosiem deterioracji halucynacjach, czy wreszcie o zwierzęcym strachu przed śmiercią, która – tak im się wydawało – musi zaraz nadejść.

Ta rozmowa musi być inna, bo też rozmówca – Lech Flaczyński, wspinacz i podróżnik mieszkający w Grudziądzu, z którym spotykamy się pod koniec roku 2013 w Toruniu – doświadczył czegoś, co nie pasuje do tego zestawu typowo górskich epizodów.

Rankiem 24 czerwca 2013 r. ujrzał pośrodku bazy, na śniegu pod pakistańskim ośmiotysięcznikiem Nanga Parbat, ślady tragedii sprzed 24 godzin. Po masakrze pod Nagą Górą przedstawiciele środowiska powiedzą wielokrotnie, że nic już nie będzie tam, w najwyższych górach takie, jak było.

– To miała być wyprawa „na deser”. Rzadko ludzie w moim wieku się jeszcze poważnie wspinają – zaczyna opowieść 64-letni alpinista. – Kiedy się okazało, że jest jeszcze możliwość pojechania na ośmiotysięcznik, bardzo się ucieszyłem. Wyjazd nagły, nieplanowany.

To na tej łące w nocy rozegrała się tragedia

Jadą we dwójkę z synem, tak jak od wielu lat. Pod Nanga Parbat będą osobnym zespołem, choć spotkają też innych Polaków: Aleksandrę Dzik, kierownika międzynarodowej wyprawy złożonej z przedstawicieli Polski, Rosji, Ukrainy, Kanady i innych krajów, Jacka Telera, członka tej wyprawy, Bogusława Magrela, Włodzimierza Kierusa i Adama Stadnika z wyprawy Polskiego Klubu Alpejskiego. Flaczyńscy będą współpracować z międzynarodową wyprawą Oli Dzik, ale nie staną się – wbrew początkowym planom – jej częścią.

Jak wyglądała sceneria w bazie pod Nanga Parbat, do której Flaczyńscy docierają w pierwszej połowie czerwca?

– Wielka polana, rozmiar dwóch boisk – opowiada alpinista z Grudziądza. – Trochę kwiatków, jakieś źródełko, z którego wybija woda i z którego kucharze biorą ją do gotowania. Za naszym namiotem blisko ściana. Pamiętam też świstaka, który chodził

sobie jakieś 20 m za nami. Coraz więcej ludzi: była już w bazie trójka z Pakistanu, z szefem Karimem, który był z Berbeką i innymi na Broad Peaku, była Ola ze swoją ekipą, po nas doszła jeszcze trójka Polaków, a potem jeszcze w ciągu tygodnia doszło kilka kolejnych ekip. Były jakieś wyprawy ukraińskie, byli Gruzini, dwóch Słowaków, a na sam koniec przyszło czterech Chińczyków, którym towarzyszyło 16 Szerpów. Ile osób w sumie? Na pewno kilkadziesiąt.

Kiedy Wojtek i Lech Flaczyńscy docierają do bazy, mają już za sobą ciężkie chwile.

Zwłaszcza ojciec zmagał się podczas marszu z problemami żołądkowymi. 19 marca – zaraz po zakończeniu załamania pogody – obaj wyruszą do góry. Razem z kilkudziesięcioma innymi osobami, które będą się czuły na siłach, by iść.

Zostaną głównie słabsi i chorzy. Albo ci potrzebujący jeszcze kilku dni aklimatyzacji. Choćby Litwin Ernestas Marksaitis.

– Przemiły człowiek, nietypowy dla grupy „rosyjskiej”, bo bardzo otwarty – wspomina Flaczyński. – Na lodowcu na nas czekał, naprowadzał, szukał kontaktu.

Został, bo dorwała go sraczka.

Albo 58-letni Słowak Peter Šperka, na którego pogrzeb przyjedzie nawet premier.

Postać na Słowacji znana i szanowana: doświadczony himalaista, uprawiał skialpinizm, organizował zawody. Przewodnik: na Gerlach prowadził rekordową liczbę klientów, co najmniej 681 razy.

– Doliczając wspinaczki i akcje ratunkowe, był na tym szczycie z tysiąc razy – mówi jego partnerka życiowa, znana przewodniczka górska, kaskaderka i narciarka, Zosia Bachleda. Jako zawodowy ratownik Horskej Záchrannej Služby współpracował wielokrotnie z ratownikami TOPR-u, jako konsultant pracował przy wielu filmach, także przy serialu Ratownicy. Mówił po polsku, żył po obu stronach Tatr.

Słowacy – Šperka i Anton Dobeš – mają namiot kilkadziesiąt metrów od Flaczyńskich. Rozmawiają o chorobach wysokościowych. Po polsku, przy herbacie i kawie. Peter i Anton szybko zaczynają działać w wysokich partiach górskich.

Schodzą do bazy, bo w obozie II dopada jednego z nich choroba wysokościowa.

Zostaną też Chińczycy, którzy przyszli późno i preferują inny styl wspinania – czekają, aż szerpowie zaporęczują im kluczowe partie drogi i przygotują obozy.

Za dwa dni, około 22.00 czasu lokalnego Ernestas, Peter, Anton, dwaj Chińczycy, Amerykanin chińskiego pochodzenia, trzech Ukraińców, Nepalczyk i Pakistańczyk zostaną wywleczeni z namiotów (niektórzy będą już spali). Napastnicy każą im uklęknąć, zwiążą ręce, a następnie – strzałami w głowę – zaczną zabijać.

Pakistańczykowi każą odmawiać modlitwę. Odmówi „złą”, bo szyicką.

Uratuje się Chińczyk Zhang Jingchuan: przeczuwając najgorsze rzuci się do ucieczki. Napastnicy otworzą ogień. Chybią, raniąc wspinacza jedynie w ucho. Zhang ucieknie w dół doliny, a następnie zaalarmuje swą agencję w Nepalu, ci zaś pakistańskie służby.

– 22 czerwca wreszcie udało nam się pokonać cały kuluar i przejść ścianę Kinshofera. Do obozu drugiego dotarliśmy późnym popołudniem – kontynuuje Lech Flaczyński. – Poszliśmy spać późno. Rano się budzimy, zadowoleni, że czujemy się dobrze, że metoda aklimatyzacji się sprawdza. Chcieliśmy od razu zacząć działać.

I nagle z sąsiedniego namiotu, bo w obozie II na ostrej śnieżnej grani stoi namiot nad namiotem, słyszymy głos Bogusia Magrela. Jakieś niedorzeczne informacje, jakiś atak, jacyś zabici. Paranoja totalna! Owszem, może zejść lawina, można dostać kamieniem, ale jacy zabici?! Boguś dowiedział się o wszystkim z sąsiedniego namiotu, od szerpów, którzy mieli telefon satelitarny.

W tym samym obozie II przebywa kierująca wyprawą międzynarodową Ola Dzik, a także inni Polacy. Himalaistka o masakrze dowiaduje się od Karima Hayata, tego samego, który ponad cztery miesiące wcześniej szukał zaginionych na Broad Peaku Polaków.

– Wstaliśmy rano, mieliśmy wieszać liny poręczowe do obozu III, aklimatyzować się przed atakiem szczytowym – wspomni Dzik w wywiadzie udzielonym „Taternikowi”. – Rano do Karima zadzwonił jego partner Sher Khan, który był w bazie. Przeżył, bo prosił o litość. Był innego wyznania niż napastnicy, ale jednak darowano mu życie i to on zadzwonił, powiadomił też armię.

– Szerpom z sąsiedniego namiotu przekazano informację od armii pakistańskiej: wszyscy mają schodzić – opowiada dalej Lech Flaczyński. – Ta wiadomość niosła się z namiotu do namiotu. Wiadomo, człowiek na początku nie wierzy. W dodatku niczego nie słyszeliśmy, a przecież byliśmy w punkcie, gdzie daleko w dole widać było bazę. Wydawało się nam, że powinniśmy to słyszeć. Po raz pierwszy tak naprawdę we wszystko uwierzyłem, kiedy, schodząc już, usłyszałem na dole latające helikoptery.

Helikopterów co prawda nie było też widać, ale słychać było ich „łopaty”. Potem informacja: talibowie zaatakowali bazę.

Flaczyńscy schodzą do obozu jako jedni z ostatnich, na miejsce docierają już po ciemku. Wojskowi każą wszystkim skupić namioty na niewielkiej przestrzeni.

Czwórka żołnierzy będzie pilnowała ich przez całą noc. Lech Flaczyński odnajduje swój namiot – jest zawalony i połamany. Ze środka nic nie zginęło, w dodatku jest w środku obcy radiotelefon, należący zapewne do talibów. Inni orientują się, że poginęły telefony satelitarne, laptopy, portfele.

– Podobno to wszystko niszczyli, rozdeptując butami – opowiada grudziądzki wspinacz. – Himalaiści przebywający w bazie początkowo mieli nadzieję, że to tylko napad rabunkowy.

Kiedy chodzą z czołówkami po bazie, szukając swoich rzeczy, na śniegu zauważają czarne plamy. Wojtek dostrzega świecący kawałek metalu – to łuska jednego z nabojów. Gdy rano wyjdą z namiotów, plamy krwi będą już tworzyć długi rząd: co metr, dwa każda.

– Okazało się, że część z tych napastników to mieszkańcy wiosek z doliny Diamir, którą podchodzi się do bazy – mówi Flaczyński. – A mieszkańcy tych wiosek nieśli nasze ładunki. Jestem święcie przekonany, że niektórzy z tych, którzy napadli, byli naszymi tragarzami. Jakieś dwa dni przed atakiem przyszło dwóch facetów.

Podchodzili, zagadywali, wypytywali, między innymi o wiarę, o to, czy ci z bazy nie chcieliby przejść na islam. Nikt na to wcześniej nie zwrócił uwagi.

Co dzieje się w głowie człowieka zakochanego w górach, który przez lata szukał w nich spokoju, ciszy, oderwania od problemów świata z nizin, i który cudem uniknął w nich masowej niemal egzekucji, by następnie w bazie, w której przebywał przez wiele dni, zobaczyć plamy krwi i łuski? Kiedy w połowie listopada 2013 r. siedzimy przy herbacie w toruńskiej Ratuszowej, Lech Flaczyński wygląda, jakby nadal nie mógł uwierzyć w to, co stało się pięć miesięcy wcześniej w Karakorum.

Zaznacza jednak, że ani wydarzenia tamtej nocy, ani inne – już typowo górskie wypadki z gór Pakistanu – nie są w stanie zachwiać w nim wiary w sens wspinania.

– Pod Nanga Parbat chętnie bym pojechał jeszcze raz – mówi 64-letni wspinacz. – Lata lecą, jak nie pojadę za rok, to potem będzie jeszcze trudniej. I mimo że to od siebie odrzucam – tłumacząc sobie, że prawdopodobieństwo powtórki takiego ataku jest niewielkie – wspinaczom atakującym Nangę od strony tej doliny już zawsze towarzyszyć będzie niepokój. To jest jak zadra. Bez tabletki nasennej już bym pewnie pod Nanga Parbat nie zasnął.

Co tak naprawdę wydarzyło się pod Nagą Górą? Informacja o ataku wywołała początkowo konsternację w światowych mediach i obijała się o nie długo zniekształcona, jak z głuchego telefonu. Długo podawano informację, jakoby celem ataku był jeden z hoteli w leżącej w pobliżu rejonu Nanga Parbat miejscowości Chilas.

Konsternacja nawet w Pakistanie wywołana była dwoma faktami. Nigdy wcześniej w graniczącym z Kaszmirem górskim regionie Gilgit-Baltistan na północy kraju nie doszło do ataku terrorystycznego na zagranicznych turystów. Był to też pierwszy w ogóle na świecie zmasowany i zaplanowany akt terroru wymierzony w himalaistów.

Do ataku przyznała się grupa o nazwie Jundullah. Jej rzecznik przekazał agencji Reutera oświadczenie: Cudzoziemcy są naszymi wrogami. Z dumą bierzemy odpowiedzialność za zamach i zapewniamy, że w przyszłości będziemy dokonywać dalszych takich ataków.

Wcześniej grupa ta była jedną z dokonujących ataków na szyitów. Przypadkowymi świadkami najkrwawszego z takich ataków byli w 2012 r. wracający spod K2 Adam Bielecki i Marcin Kaczkan. Relacja największej pakistańskiej anglojęzycznej gazety „The News International” przytaczała fakty zadziwiająco zbieżne z tymi z zamachu pod Nanga Parbat: 16 sierpnia niektóre autobusy na drodze z Rawalpindi do Astore zostały zatrzymane na przełęczy Babusar przez około 14 terrorystów w paramilitarnych mundurach

i z krótkofalówkami w ręku. Kazali pasażerom wysiadać i sprawdzali ich tożsamość.

Pakistańczycy mają wpisane do dokumentów do jakiego odłamu islamu, sunnitów czy szyitów należą.

– Kierowca naszego autobusu był wyraźnie zdenerwowany, jedną ręką próbował pozbyć się dokumentów. Nam też kazali wysiąść i stanąć obok drogi. Usłyszeliśmy strzały. Po odjeździe widzieliśmy ciała leżące przy drodze – opowiadał o tym incydencie Bielecki.

Zamordowanych zostało wtedy 22 (według innych źródeł 25) pasażerów, w tym dwóch sunnitów, którzy próbowali protestować i bronić przed zabiciem niewinnych szyitów. Na tej samej trasie, w leżącej nieco dalej na południe prowincji Kohistan, w lutym 2012 r. doszło także do analogicznego ataku na autobusy i masakry szyickich pasażerów. Śmierć poniosło 18 cywilów. Śmierć himalaistów pod Nanga Parbat nie musiała być jednak dziełem Jundullah. Za zleceniem mogli stać pakistańscy talibowie, rzecznik ich organizacji Tehrik-e-Taliban przyznał bowiem, że zamach był zemstą za zabicie w majowym ataku dronów Waliura Rehmana, drugiej osoby w hierarchii tej organizacji. Wcześniej to ta organizacja brała na siebie odpowiedzialność za atak na przełęczy Babusar. Oficjalnie zamach pod Nangą był dziełem frakcji TTP Junud-e-Hafsa.

Zamachy w Pakistanie w ostatnich latach są niemal codziennym koszmarem dla mieszkańców miast molochów, takich jak Karaczi, Kweta czy Lahore, jednak na górzystej północy, pod szczytami Himalajów, Karakorum i Hindukuszu, terroryzm jest nowym problemem. Bo choć w górach Pakistanu zmarło do tej pory około 400 wspinaczy i turystów górskich, to jednak niewielu zginęło w wyniku agresji miejscowych. Taki los spotkał japońskiego turystę zamordowanego w rejonie Nanga Parbat w latach 90., amerykańskiego podróżnika i wspinacza Neda Gillette’a zastrzelonego podczas snu w namiocie w 1999 r. oraz dwójkę czeskich turystów, którzy zginęli w podobnych okolicznościach. Tym niemniej przydomek Killer Mountain (Zabójcza Góra), który przylgnął do Nanga Parbat ze względu na liczne górskie tragedie, które od przedwojnia miały tu miejsce, będzie miał odtąd już inne konotacje.

W sierpniu zastrzelono też trzech policjantów, którzy prowadzili śledztwo w sprawie zamachu. Nie wszystkich uspokoiła informacja o aresztowaniu odpowiedzialnych za zamach, podana w drugiej połowie sierpnia. Zagrożenie póki co dotyczy jednak głównie jednej góry, właśnie Nanga Parbat. Jej położone nisko i stosunkowo blisko ludzkich osad podnóża są najłatwiej osiągalne spośród wszystkich ośmiotysięczników. Pozostałe pakistańskie szczyty leżą w Karakorum i dotarcie do nich wymaga tygodniowej eskapady przez lodowiec, a drogę autokarem, przez będące miejscem ostatnich ataków tereny, zastępuje możliwość lotów do Skardu – głównej miejscowości w regionie. Poza tym bliskość granicy z Indiami,

z którymi Pakistan jest w stanie niekończącego się sporu o Kaszmir sprawia, że w tamtej okolicy, nawet wysoko w górach znajdują się posterunki wojskowe.

– Pakistan jest największym rezerwuarem dzikich i niezdobytych szczytów na świecie. Piękno tego kraju zwycięży nawet ze strachem, który ludzie mają przed tym krajem – mówił nam jeden z najwybitniejszych alpinistów świata, Simone Moro [51].

Kiedy rozmawialiśmy – a było to tuż po masakrze pod Nangą – Włoch nie zweryfikował jeszcze planów na kolejną zimę, które przewidywały wyprawę na niezdobytą jeszcze o tej porze roku Nanga Parbat (pojechał ostatecznie z Niemcem Davidem Göttlerem). Jednak przyjaciel i partner wspinaczkowy Moro, Rosjanin Denis Urubko, był przerażony perspektywą wyjazdu do Pakistanu. Na swoim blogu oświadczył dobitnie: Istnieje wiele gór na świecie, gdzie masz szansę, aby nie dostać w pysk od pijanego motłochu albo nie być narażonym na zastrzelenie w nocy w swoim namiocie. „Pijanym motłochem” Urubko nawiązywał do innej historii, która wstrząsnęła Himalajami wiosną 2013 r. W jednym z obozów po nepalskiej stronie Everestu tłum liczący około 100 Szerpów, pracowników świadczących usługi dla agencji ekspedycyjnych, zaatakował Moro, Szwajcara Ueliego Stecka oraz towarzyszącego im brytyjskiego wspinacza i fotografa Jonathana Griffitha. Doszło do przepychanek, kopania, gróźb, ale sytuacja mogła przybrać zupełnie tragiczny obrót, bo na wspinaczy posypały się kamienie, a jeden z Szerpów usiłował pchnąć Moro nożem.

Nikt nie wie do końca, co było bezpośrednią przyczyną takiej agresji. Początkowo szef grupy Szerpów mówił, że – wbrew ostrzeżeniom – europejscy himalaiści wspinający się bez lin poręczowych wyszli ponad jego zespół, montujący zabezpieczenia dla uczestników wypraw komercyjnych, i na pracowników posypały się kawałki lodu. Iskrą, która wznieciła konflikt, mogło być odepchnięcie Stecka przez jednego z Szerpów i przekleństwo, które padło z ust Moro w kierunku tegoż.

Do podobnych incydentów dochodziło pod nepalskimi górami już nie raz.

Bartłomiejowi Wróblewskiemu, uczestnikowi wypraw na Mount Everest, szef grupy Szerpów groził w zeszłym roku śmiercią, gdy tamten zarzucił mu niewywiązanie się z umowy. Kucharz ubiegłorocznej polskiej wyprawy na Dhaulagiri rzucił w jednego z niemieckich alpinistów kamieniem, okazując w ten sposób niezadowolenie z wezwania helikoptera ratunkowego z pominięciem jego agencji. Zdarzały się też przypadki rzucania kamieniami przez tragarzy w kierunku robiących im zdjęcie turystów.

Coś się nieodwracalnie zmieniło. Teraz tak na wielką skalę – z przytupem – ale sygnały były widoczne już wcześniej – pisał na swoim profilu facebookowym Artur Hajzer po incydencie z 27 kwietnia. I opowiadał o historii z 2008 r., kiedy pod Dhaulagiri Szerpowie pobili się z jednym ze wspinaczy o miejsce w helikopterze, ale sytuację szybko opanowali znajdujący się także w bazie Rosjanie ze Specnazu. Hajzer obwiniał

za ten stan rzeczy głównie właścicieli wielkich agencji ekspedycyjnych, „animatorów przemysłu turystyczno-wysokościowego”, takich jak Russell Brice, Dan Mazur czy Kenton Cool, którzy „wieszają przy pomocy Szerpów liny na Evereście i kasują każdego, kto popadnie”[52].

Według Moro źródłem tego typu incydentów są pieniądze, duma i wiele lat napięcia pomiędzy Szerpami oraz obcokrajowcami. Szerpowie byli z początku tymi, którzy dźwigali ich bagaże, potem stali się także ich przewodnikami, a teraz oprócz tych dwóch funkcji bywają także organizatorami wyprawowego biznesu, konkurującymi z należącymi do „westmenów” agencjami.

– Obcokrajowiec nie jest już więcej tym, który daje im pracę, ale staje się tym, który też kradnie pracę – tłumaczył Moro.

Sam jednak przestrzegał przed ocenianiem wszystkich Szerpów podług zdarzających się wśród nich zachowań. Był nawet przeciwny prawnemu rozstrzyganiu sporu, widząc w tym jedynie dolewanie oliwy do ognia napiętych stosunków między dumnymi Szerpami a żądnymi zdobywania szczytów „westmenami”.

Co oznacza ciąg zdarzeń w Himalajach i Karakorum w ostatnich latach?

Z pewnością to, że nawet najwyższe partie górskie przestały być obszarami wolnymi od miazmatów cywilizacji – na czele z jej największym współczesnym zagrożeniem, terroryzmem.

W czerwcu 2013 r. pod Nanga Parbat pękła kolejna granica.

Wydarzenia pod Nagą Górą wpisały się w tragiczną sekwencję zdarzeń A.D. 2013.

Jakże wymowne są wspomnienia przebywającej z wyprawą poszukiwawczą Jacka Berbeki Agnieszki Korpal, która, będąc tam w towarzystwie rodziny Kowalskich, doświadczyła tych wydarzeń niemal namacalnie.

– Wieści spod Nanga Parbat dotarły do nas na miejscu – wspomina Agnieszka Korpal. – Była bardzo duża niepewność, miliony myśli na raz. Ci Pakistańczycy byli dla nas bardzo mili, więc przed tą wiadomością nawet nie było mowy o poczuciu zagrożenia. A tu nagle zmiana. Spoglądasz im w oczy i tak naprawdę nie wiesz, czy zaraz nie stanie się to samo. Ale okazało się, że nie było się czego bać.

– Potem dowiedzieliśmy się o Arturze, jeszcze później o Niemce, która zginęła pod Broad Peakiem, a już w Polsce o Nowozelandczykach i Irańczykach – kontynuuje Agnieszka. – To byli też ludzie, z którymi szliśmy na trekkingu. Młodzi chłopcy, którzy mieli błysk w oku, też byli jakoś tam wyjątkowi. Ja tego wszystkiego nie mogłam ogarnąć. Wydawało mi się to takie dziwne, nierzeczywiste, jakby z jakiegoś filmu. Ta namacalność w połączeniu z ilością – to było coś, co mnie totalnie przytłoczyło i czego się nigdy nie spodziewałam. Jeśli ginie wokół ciebie tylu ludzi, to nie jest to normalne. Nawet jeśli znasz historię himalaizmu, wiesz, z czym to się je, jak

się to przeżyje na własnej skórze, pozna ludzi, którzy nie wracają – wiesz, jak to jest naprawdę. Śmierć jest bardzo blisko.

Między 6 marca a początkiem sierpnia 2013 r. śmierć w górach Pakistanu – w Karakorum i pod Nanga Parbat – nie pozwala o sobie zapomnieć. Najpierw na Broad Peaku giną Berbeka z Kowalskim, zaś już po masakrze pod Nanga Parbat, 7 lipca – a więc w dzień śmierci Artura Hajzera – powracając z jednego z wyższych obozów na Broad Peaku ześlizguje się i wpada do lodowcowej rzeki Niemka Dana Heide. Kiedy nie milkną jeszcze echa tych tragicznych doniesień, zaledwie dziesięć dni później na Broad Peaku rozgrywa się dramat trójki młodych Irańczyków.

Aidin Bozorgi, Pouya Keivan i Mojtaba Jarahi, którzy dokonali przejścia nowej drogi na południowo-zachodniej ścianie ośmiotysięcznika, giną w okolicach Rocky Summit. Dzień wcześniej, 16 lipca, wchodzą na szczyt, jeszcze do wieczora chcą normalną drogą zejść do obozu III. Fatalne warunki zatrzymują ich jednak na wysokości 7700 m, na której przebywają przez… dwie noce. Prawdopodobnie mylą zejście z Rocky Summit główną granią prowadzącą do Broad Col i zaczynają obniżać się boczną grańką. Dochodzą do miejsca, w którym trudności nie pozwalają im kontynuować schodzenia. Dramat zaczyna się, gdy nie mają sił, by wrócić do miejsca, w którym nastąpiła pomyłka, nie potrafią też określić swojej lokalizacji, zaczynają trapić ich dolegliwości wysokościowe, brakować zaczyna wszystkiego. Wspinacze mają kontakt z bazą: coraz bardziej desperacko proszą o pomoc, jedzenie i picie.

Wszelkie próby jej niesienia kończą się niepowodzeniem. Prawdopodobnie sytuacja była zupełnie bez wyjścia. Pomoc musiałaby nadejść od góry i tą drogą można byłoby tylko ewakuować wspinaczy, którzy nie byli już jednak zdolni do ponownego podchodzenia. Kontakt urywa się 20 lipca – ciała Irańczyków nie zostają odnalezione.

25 lipca akcja poszukiwawcza zostaje przerwana.

Kiedy jeszcze trwa poszukiwanie Irańczyków, niedaleko, pod Gaszerbrumem I, 21 lub 22 lipca ginie trzech Hiszpanów: Xevi Gomez, Alvaro Paredes i Abel Alonso. Ich los pozostaje nieznany. Tragiczną serię domykają wypadki z przełomu lipca i sierpnia.

28–29 lipca lawina pod K2 porywa dwóch Nowozelandczyków, przewodnika Marty Schmidta i jego 25-letniego syna Denaliego. A 9 sierpnia na Gaszerbrumie I ginie jeszcze znakomity czeski himalaista Zdenek Hruby, który, jak na ironię, pięć lat wcześniej pomagał na Dhaulagiri ratować zdeteriorowanego Artura Hajzera. 57-letni Hruby wraz z młodszym partnerem Markiem Holečkiem próbowali dokonać pierwszego wejścia na Gaszerbrumie I od południowo-zachodniej strony[53].

Na przestrzeni niecałych pięciu miesięcy góry – jeśli oczywiście do wypadków górskich zaliczyć masakrę pod Nanga Parbat – pochłaniają 24 śmiertelne ofiary.

Dzieje się to na niewielkiej przestrzeni czterech pakistańskich szczytów. Jeśli nawet określenie „tragiczny rok” było już w historii alpinizmu wielokrotnie używane, nigdy

bodaj nie miało takiego uzasadnienia, jak w roku 2013.

Dramat Polaków na Broad Peaku sprawił, że informacje o innych wypadkach w Karakorum, śmierci Hrubego czy zaginięciu Irańczyków, zaczęły pojawiać się – czego nigdy wcześniej nie było – na czołówkach mainstreamowych, ogólnotematycznych portali internetowych, jeszcze zanim informowały o nich branżowe media, takie jak portal wspinanie.pl czy goryonline.com. Tak było też w przypadku innych nieszczęśliwych zdarzeń w Himalajach. Lista górskich dramatów tego wyjątkowo pechowego i upiornego 2013 r. nie zamyka się bowiem na Karakorum.

Baza pod Nanga Parbat

Gdy na Dhaulagiri działa wiosenna polska wyprawa unifikacyjna programu PHZetu, po nieszczęśliwym wypadku umiera na górze Katalończyk Juanjo Garra. Staje się to zaledwie pięć dni po tym, jak media 21 maja donoszą o zaginięciu na trzeciej górze

świata pięciu wspinaczy: dwóch Węgrów, z doświadczonym Zsoltem Erössem, Koreańczyka i dwóch Nepalczyków.

Do kilku wypadków śmiertelnych jak co roku dochodzi oczywiście na obleganym Mount Evereście. Ale jeden z nich jest szczególny i odbija się głośnym echem w polskim środowisku górskim. W okolicznościach nie do końca wyjaśnionych, prawdopodobnie podczas próby samotnego rekonesansu odpada i ginie Aleksiej Bołotow, słynny rosyjski himalaista, który miał zamiar wraz z Denisem Urubką na najwyższej górze świata przekroczyć kolejną barierę wysokogórskiego sportu – wytyczyć nową drogę w stylu alpejskim, bez wsparcia tragarzy, wcześniejszego zakładania obozów i bez dodatkowego tlenu – czego przed nimi nie dokonał nikt.

Bołotow był przyjacielem wielu polskich wspinaczy. Gdy jesienią 2012 r. wyprawa unifikacyjna PHZ-etu wchodziła na Lhotse, wspinał się razem z Polakami, wśród których byli wtedy Agnieszka Bielecka, Artur Hajzer, Artur Małek i Andrzej Bargiel.

Wszyscy podkreślali, że był nie tylko niezwykle silnym i wytrzymałym wspinaczem, ale przede wszystkim ujmującym, serdecznym i dobrym człowiekiem.

W znakomitym filmie dokumentalnym Pura Vida, poświęconym spektakularnej akcji ratunkowej w 2008 r., po umierającego pod szczytem Annapurny na obrzęk płuc Iñakiego Ochoę, poznajemy bohaterów tamtej ofiarnej, choć zakończonej niestety niepowodzeniem akcji. Wśród nich jest Bołotow, który mimo ogromnego zmęczenia po samotnym wejściu na arcytrudny szczyt przerwał zejście do bazy, by ratować Hiszpana. Kamera wędruje do Jekaterynburga, rodzinnego miasta rosyjskiego himalaisty.

– Bardzo rzadko przekraczałem w górach swoje granice. Wolę zachowywać w tej zabawie ostrożność – mówi.

– Nie wydaje mi się, że możesz to nazywać ostrożnością – wtrąca się żona. – W większości ekspedycji kończyłeś na górze samotnie. Wychodziłeś samotnie na trzy dni bez żadnej formy komunikacji, bez radia. To nie brzmi jak ostrożność. Czemu nie powiedzieć prawdy? Pytali o bezpieczeństwo, więc mówię o tym, że on nie zawsze jest ostrożny, często jest nawet trochę brawurowy. Myślę, że nie ma powodu, aby iść w górę samotnie.

– Nie chodzę samotnie – broni się wspinacz.

– Byłeś sam przez trzy dni…

– Ueli Steck chodzi samotnie. Ja nie, to się po prostu stało, nie zrobiłem tego celowo – Bołotow tłumaczy się jak skarcony chłopiec.

– Nie pierwszy raz.

– Pierwszy.

– A kiedy jeszcze się to zdarzyło?

– Na Annapurnie.

– A gdzie jeszcze? To był jedyny raz…

– Były inne przypadki.

– Nie było.

– Były...

XII. RODZINA GÓRY PRZENOSI

– Z reguły jest to decyzja ukrywana bardzo długo przed żoną. I nie tylko ja to ukrywam, ale większość kolegów też. I potem czekamy na taki moment, kiedy to niby przypadkiem okazało się, że to już właśnie jest, że nie ma odwrotu, wyprawa dawno zatwierdzona, tylko my w jakiś sposób zapomnieliśmy o tym powiedzieć.

Te słowa Maciej Berbeka wypowiada w 1997 r., w wywiadzie udzielonym Edwardowi Miszczakowi z TVN. Piętnaście lat później, w kuchni swojego zakopiańskiego domu, obwieszcza swojej żonie: – Wielicki zaproponował mi zimowy Broad Peak.

– Powiedział to, będąc odwrócony – wspomina Ewa Berbeka. – Zapytałam, co odpowiedział Wielickiemu. On na to, że nic, bo chciał się jeszcze ze mną naradzić.

W tym momencie oboje wybuchliśmy śmiechem. To była cała narada.

Mówi Krzysztof Berbeka: – Mama się bała. Ja byłem chyba jedyną osobą, którą się ucieszyła. Powiedziałem wtedy do niej: „Nie możesz go zatrzymywać”. I nie zatrzymywała.

– Potem zaczęłam o tym wszystkim myśleć – opowiada Ewa Berbeka. – I uznałam, że dobrze się stało, że Wielicki pomyślał wtedy o Maćku. Przecież Krzysiek też był na wyprawie w 88 r. Doskonale wiedział, jak Maciek przeżył to, co się tam stało.

Ewa Berbeka wspomina, że w tamten dzień zdobyła się tylko na dwa krótkie pytania. Pierwsze brzmiało: „Ty znasz ludzi, z którymi jedziesz?”

– Bo on, jeżdżąc we wszystkie góry świata, zawsze powtarzał, że musi poznać partnerów. „Nie znam” – odpowiedział. Potem zapytałam, czy jedzie lekarz, i usłyszałam drugą odpowiedź przeczącą. Nic więcej, dwa pytania. „Czemu jedzie was tak mało?”, „Czemu tylko czterech facetów zimą?” Nie wiem, dlaczego nie zadałam tych i innych pytań. Teraz, kiedy zaczynam się nad tym zastanawiać, wiem, że nic by to nie dało. Powiedziałam o swoich wątpliwościach synom. Spojrzeli na mnie i powiedzieli niemal jednocześnie: „Mamo!” – wspomina wdowa po Macieju Berbece.

Krzysztof: – Tata oczywiście nie liczył się z niczyim zdaniem. Moglibyśmy wszyscy powiedzieć „nie!”, tyle że to i tak nic by nie dało.

Alicja Kowalska, mama Tomka, wspomina rozmowę z synem przed wyjazdem na Broad Peak: – Odwodziłam go od tego pomysłu. Powiedziałam: „Jest Agnieszka, masz hostel, biegi – zatrzymaj się trochę”. Ale też nigdy nie mówiłam: „Tomek, nie jedź, Tomek, nie rób mi tego”. Podobnie Agnieszka: wiedziała, że nie może mu tak powiedzieć, bo to jest ich wspólna pasja. Ale potem – nawet tuż po pożegnaniu na lotnisku – płakała.

Czy rodzina alpinisty może powiedzieć „nie”? Historia polskiego himalaizmu to też opowieść o jego domowych kulisach – dziesiątkach dramatycznych rozmów, płaczu

żon i matek. I przeciągania liny, które zwykle kończyło się jej „przegraną” i jego „wygraną”. W amerykańskim filmie fabularnym K2 z 1991 r. – skądinąd obrazie kiepskiej jakości: ze scenami górskimi, których realizm dorównuje miejscami poziomem słabej operze mydlanej – odbywa się między innymi taka scena: – Obiecałeś pół roku, a nie wytrzymałeś nawet dwóch tygodni! – wykrzykuje w łóżku żona jednego z dwójki głównych bohaterów, gdy ten obwieszcza jej, że dostał propozycję wyjazdu na najgroźniejszą górę świata.

– Ale to co innego, idziemy na K2, to życiowa szansa! – odpowiada on, by usłyszeć już tylko: – Szansa na samobójstwo!

Bohater filmu jedzie na K2. Podobny scenariusz miały zapewne dziesiątki analogicznych sytuacji w domach polskich himalaistów.

– Wiele podobnych decyzji zapadało wręcz kilka dni przed wyjazdem – potwierdza wersję Macieja Berbeki Aleksander Lwow. – Ja tak robiłem ze swoją mamą. Na przykład był piątek, a ja mówiłem: „Wiesz, mamo, w poniedziałek odlatuję do Katmandu”.

Dlaczego tak? Odpowiedź jest bardzo prosta. W takiej sytuacji burza trwa dwa dni.

Inaczej trwałaby dużo dłużej.

Przeciąganie liny? Skuteczne ultimatum „ja albo góry” postawione przez matkę, częściej partnerkę lub żonę, zdarzało się zapewne rzadko. Ale tam, gdzie nie było szansy na całkowite zerwanie z górami, zdarzały się próby – czy skuteczne, to inna sprawa – stawiania warunków brzegowych. „Synku, możesz robić wszystko, tylko nie jedź w Alpy”[54] – mówiła mama Macieja Berbeki, mając w pamięci śmierć męża na zboczach Alp właśnie. „Koniec. Albo ja, albo Himalaje” – powiedziała wiele lat temu Agnieszka Marciniak do swojego męża, jedynego ocalałego z tragedii pod Everestem w 1989 r.

W maju 2009 r. spotkaliśmy się z Agnieszką i Andrzejem, by porozmawiać o tamtych wydarzeniach w ich 20. rocznicę. On opowiadał o okolicznościach ocalenia. Ona o tym, jak czekała w Katmandu na wieści z wyprawy poszukiwawczej Artura Hajzera. Ale też o ultimatum, jakie postawiła po tamtej wyprawie Andrzejowi.

Wyjątkiem była zorganizowana przez Klub Wysokogórski Trójmiasto wyprawa Marciniaka na Annapurnę w 1996 r. – drugi jego wielki sukces. Nie tylko wszedł wtedy na wierzchołek uznawanego za jeden z najtrudniejszych i najbardziej niebezpiecznych ośmiotysięczników, ale dokonał tego, prowadząc wraz z Ukraińcem Władysławem Terzeulem nową drogę północno-zachodnim filarem.

Ukrainiec, jeden z lepszych wówczas himalaistów na świecie, osiem lat później zginie podczas zejścia z Makalu, swojego trzynastego ośmiotysięcznika. Ale wejście na Annapurnę, którego dokonali razem z Marciniakiem, zapisze się w kronikach.

Elizabeth Hawley na konferencji prasowej po wyprawie uznaje przejście polsko-

ukraińskiego zespołu za najlepsze dokonanie górskie w 1996 r. w Himalajach Nepalskich, a sukces Marciniaka do dzisiaj uznawany jest za największe osiągnięcie Polaka w górach najwyższych na przestrzeni lat 90.

Z Agnieszką Marciniak spotykamy się ponownie w listopadzie 2013 r. Przychodzi z synem Łukaszem: wysokim, do złudzenia podobnym do ojca studentem (szczupły, długie kręcone włosy, bystre spojrzenie), który dwa lata wcześniej wygłosił na maturze z języka polskiego prezentację na temat gór, opowiadając między innymi o wyprawie na Everest z 1989 r.

Wyprawę męża na Annapurnę wspomina tak: – Kosztowała mnie wrzody żołądka. Najpierw była awantura, płacze, kłótnie.

A potem pomyślałam: niech jeszcze raz jedzie, bo po Evereście nie miał nawet święta, była tylko tragedia. Niech udowodni sobie, że Everest nie był żadnym wyjątkiem.

– Pamiętam taką scenę – wtrąca się do rozmowy Łukasz. – Tata przychodzi do dziadków, żeby im powiedzieć, że jedzie na Annapurnę. Płacz, proszenie, wszystko.

Babcia błagała, żeby nie jechał.

Marciniak po powrocie z Annapurny, zgodnie z naleganiami żony, bierze rozbrat z górami wysokimi.

– Jeszcze był potem Wielicki i go namawiał na K2 – wspomina Agnieszka. – Andrzej powiedział: rozmawiajcie z żoną. A ja mówię do Wielickiego: „Tak? To niech on do ciebie od razu jedzie z tych gór do Krakowa, czy gdzie ty tam mieszkasz. Ja ci tylko paczką dostarczę wszystkie jego rzeczy”. Jak mnie potraktował? Nie traktowali mnie poważnie. „A, gada sobie baba” – tak chyba myśleli. Teraz myślę, że on miał odwagę, by im odmówić. Bo oni go mamili: „No jak to, z nami nie pojedziesz?”, „No co ty, wszystko gotowe”.

W maju 2009 Agnieszka Marciniak wyznała: – Po tym wszystkim nienawidzę gór. Nie potrafię znaleźć uzasadnienia, po co oni tam chodzą. Dziwię się żonom, które opowiadają o tym z fascynacją. Nawet się tej fascynacji boję.

I dodała, że przez 20 lat pozwalała mężowi tylko na wyjazdy w Tatry.

Trzy miesiące po publikacji reportażu Andrzej Marciniak przygotowuje się do urlopu: zabierze 16-letniego syna na Słowację.

– Zawsze mu mówiłam: „Tam możesz jechać, gdzie da się zabrać Łukasza” – wspomina dzisiaj Agnieszka Marciniak. – Szanował moją decyzję. Czy miał do mnie żal, nie wiem. W każdym razie podczas tych wyjazdów w Tatry nigdy nie odczuwałam niepokoju. Jakoś sobie zakodowałam, że Tatry są bezpieczne: że jak wypadek, to jakieś panienki na obcasach najwyżej. Bo jak jeden jedyny raz byłam z nim w tych górach, to nas w te wszystkie sprzęty poubierał. No i jak patrzyłam na ludzi, którzy po tych kamieniach idą nieprzygotowani, z małymi dziećmi, w lakierkach – myślałam sobie, że wtedy to owszem, może się coś wydarzyć. Ale na pewno nie Andrzejowi.

W okolicach wiosny 2009 r. zapala się jednak Agnieszce czerwona lampka. A może tak to odczuwa już post factum?

– To mogło być pół roku, może rok wcześniej: Hajzer miał wypadek w Tatrach. „Cholera, jeśli nawet on, to może to nie takie bezpieczne?” – pomyślałam. A potem urodziny męża. Powiedział: „Może kupię sobie nową linę”. Ale zaraz dodał: „A, może jednak nie”. I mi wtedy wszystko aż do gardła podeszło. Bo najpierw ten Hajzer, potem ta lina…

Jadą pod koniec lipca, tak jak co roku: ze znajomymi z dawnych lat.

– Oni się wspinali, a my, młodzi, chodziliśmy po szlakach – wspomina Łukasz. – Za każdym razem jeździliśmy w inne miejsce. Najpierw w Polsce, później przenieśliśmy się na Słowację.

Jest 7 sierpnia 2009 r. Andrzej Marciniak wspina się od rana na Pośredniej Grani, w Tatrach Słowackich. Łukasz idzie na wycieczkę: szlak z kolejką górską na Siodełko, po drodze schronisko Zamkowskiego.

– Tata wspinał się jakieś pół godziny od tego schroniska – wspomina Łukasz. – A ja w tym czasie szedłem sobie do góry, do położonego jeszcze wyżej schroniska [Tery’ego] i dalej. Byłem już sam, moja ciocia została w tym pierwszym schronisku. Łukasz widzi najpierw helikopter. Zbiega do rzeczki, miejsca, w którym jego ojciec i inni wspinający się schodzili kilka godzin wcześniej ze szlaku do podstawy ściany.

Przy rzeczce stoi wujek Łukasza, Marek Roslan…

– Ten sam Marek, który przekazywał mi informacje, gdy wydarzył się dramat na Evereście – mówi Agnieszka Marciniak.

W przeddzień tamtego sierpniowego dnia Agnieszka jest w ciągłym pośpiechu.

Robi w domu porządki: za kilka godzin ma odebrać z lotniska mamę.

– Zgubiłam w tym amoku kluczyki do samochodu – mówi dziś. – I znalazłam je dopiero kilka dni temu. Kiedy przyjechała mama, nazajutrz zrobiliśmy sobie, jak zwykle w takich sytuacjach, „pidżamowy dzień”. Ona musiała wypocząć po podróży, ja po tym sprzątaniu. Siedziałyśmy sobie na naszym dużym tarasie i rozmawiałyśmy. „Wiesz, Agnieszka, jak to życie szybko ucieka” – powiedziała mama, która od ponad trzydziestu lat siedziała w Stanach. A ja na to: „Wiesz co, mamusiu, ja to bym niczego w życiu nie zmieniła. Jak bym czas cofnęła, to bym jeszcze raz za »Marcina« wyszła”.

Za godzinę do Agnieszki Marciniak dzwoni Marek Roslan…

– Są dwie wartości: wolność i bezpieczeństwo, tak do znudzenia powtarzam. Obie są absolutnie konieczne dla godnego czy choćby znośnego ludzkiego życia – mówi w wywiadzie udzielonym Justynie Dąbrowskiej Zygmunt Bauman[55]. – Tu szkopuł kolejny: nie można ich pogodzić. Jeszcze nikt nie znalazł tego arystotelesowskiego złotego środka. Zawsze brakuje nam albo trochę wolności, albo trochę

bezpieczeństwa. To Freud odkrył, że życie jest ustawicznym handlem wymiennym między wolnością a bezpieczeństwem. Coś za coś.

– Dom był dla taty bezpieczną bazą, w której się odpoczywa. Lubił tutaj wracać. Było mu dobrze, kiedy wszyscy byliśmy dookoła. Takie życie jakby w dwóch światach. Nie chcesz rezygnować z żadnego – wspomina Krzysztof Berbeka, najstarszy syn Macieja.

Dokładnie tak, jak w słowach słynnej piosenki Dire Straits – zespołu, którego muzyki Maciek Berbeka najbardziej lubił słuchać na wyprawach – przytoczonych przez Jakuba Brzosko w tekście-rozmowie z Ewą opublikowanym w kwartalniku „Tatry”:

These mist covered mountains, / are home now for me, but my home is the lowlands, / and always will be… [56]

Wolność i bezpieczeństwo – coś za coś. Jeśli formuła przytoczona przez prof.

Baumana daje się odnieść do niemal każdej sfery ludzkiego życia, do realizowania górskiej pasji w jej najbardziej ryzykownej i spektakularnej wersji odnosi się w formie wyjątkowo ostrej. Nie ma w życiu himalaisty przypływu wolności, któremu nie towarzyszyłaby rezygnacja z dużej części bezpieczeństwa. Choć bywa i na odwrót: – Mogę powiedzieć, że kiedy dostałem, będąc w latach 80. na Evereście, informację, że zostanę ojcem, zrezygnowałem z prób atakowania szczytu – wyznaje Ryszard Gajewski. – Po takiej informacji „rura mięknie”. I kiedy jeszcze lekarz wyprawy mówi: „Uważaj, żeby twoje dziecko nie zostało pogrobowcem” – to jest załatwienie zawodnika! Nagle mi się wydawało, że ta góra jest bardziej stroma, że temperatura jest niższa, że się gorzej czuję. To jest sprawa odpowiedzialności. Często miałem, na przykład na Kazalnicy, takie momenty, że jak spadnę i walnę, to trudno: po mnie.

Zrobić ten ruch, czy nie? No to się pomodliłem do Najświętszej Maryi, że pójdę w niedzielę do kościoła, tylko niech puści. Najwyżej walnę. Mając dzieci, takich rzeczy już nie robiłem.

Historia polskiego himalaizmu pamięta też i takie sytuacje: wspinacz przerywa działalność na wyprawie, bo u podnóża góry pojawia się… jego żona. Jest rok 1980, trwa zimowa, narodowa ekspedycja na Everest, która zakończy się jednym z największych polskich sukcesów. Walenty Fiut, młody, ale mający już mocną pozycję w środowisku alpinista, jest jednym z kandydatów do ataku szczytowego. Podczas załamania pogody otrzymuje informację, że do bazy dociera – zgodnie z umową – jego nowo poślubiona małżonka.

– Powiedziałem Zawadzie, że skoro tutaj nic się nie dzieje, to ja zejdę na powitanie Eli – wspomina Fiut. – Zawada się zgodził. Zabrałem ze sobą radiotelefon i zbiegłem

aż do Tengbocze, gdzie spotkałem się z moją żoną i między innymi z księdzem Kardaszem. Dwa dni spędzone w słynnym klasztorze buddyjskim, w otoczeniu kolosów himalajskich, były wspaniałe. Następnie spokojne podejście w kierunku bazy pod Everestem. Na ostatnim biwaku, wieczorem, usłyszałem przez radio, jak Zawada rozdziela zespoły do kontynuacji dalszej akcji górskiej. Mnie w tych planach nie ujął.

To mnie bardzo zdenerwowało, ale równocześnie wstąpiła we mnie chęć „walki” o Everest.

Wspinacz zostawia żonę z towarzystwem i biegnie do bazy. Następnego dnia jest już w obozie II, gdzie zastaje Wielickiego z Cichym. Razem z nimi w ciągu dwóch kolejnych dni docierają do Przełęczy Południowej.

– Leszek wrócił do obozu niżej położonego, a my we dójkę założyliśmy IV obóz.

W nocy wiatr się wzmógł i byliśmy pełni obaw. Żeby nie wylądować gdzieś w przepaściach, do namiotu powciągaliśmy puste butle tlenowe, pozostawione przez poprzednie wyprawy. Zmęczeni, niewyspani, bez szans na wyjście w kierunku szczytu, rano postanowiliśmy zejść. Zespoły do ataku szczytowego, zaplanowane przez Zawadę na kolejne cztery dni, „wykruszyły” się, nie dochodząc do szczytu.

Z uwagi na ból palców w stopach, Krzysiek został w obozie II, a ja uznałem, że lepiej się zregeneruję w bazie. W tej nowej sytuacji Krzysiek i Leszek, będący już w obozie II, wyruszyli ku szczytowi. Prawdopodobnie gdyby nie to zejście do bazy, byłbym w zespole z Krzyśkiem – przyznaje Walenty Fiut, zaraz jednak zastrzega: – Obecność mojej żony w końcowej fazie wyprawy nie była dla mnie demobilizująca. Przeciwnie, byłem jeszcze bardziej zmotywowany do działania.

Na wierzchołku staną jednak Wielicki z Cichym, zapisując się trwale w kronikach.

A historia Walentego Fiuta i jego małżonki obrośnie w środowisku – nie do końca zgodnie z faktami – legendą, w której wspinacz poświęca wielki sukces na rzecz żony.

Tak czy inaczej, „handel wymienny między wolnością a bezpieczeństwem” odbywa się zwykle na korzyść tej pierwszej. A przyjście na świat dzieci czy wstąpienie w związek małżeński – choć zmieniają z pewnością wiele w życiu – nie stanowią cezury w wysokogórskiej działalności.

Po tym, jak w marcu 2013 r. przyszła wiadomość o tragedii na Broad Peaku, wśród głosów w mediach i internecie pojawiły się i te skrajne. Niektórzy uznawali wyczyny wysokogórskie za niebezpieczną zabawę przerośniętych chłopców, którzy narażają na niemal pewną śmierć siebie, swoje rodziny zaś – na niepewny los.

Trzy pokolenia rodziny Berbeków

Słowem: dość często uznawano himalaizm za ucieleśnienie braku odpowiedzialności.

Zaś na łamach „Tygodnika Powszechnego” głos zabrał słynny włoski alpinista Simone Moro, który mówił: – Myśląc o tej tragedii, nie trzeba dopatrywać się tylko wymiaru bezużyteczności.

Zresztą pod względem ekonomicznym to nic nie kosztuje – gdyby ci dwaj, zamiast zginąć na 8000 m, popili w barze i, wracając samochodem, rozbili się o drzewo, byliby w oczach wszystkich pechowymi nieszczęśnikami. Dlaczego więc ludzie, którzy nie narazili nikogo innego na śmierć ani straty – w przeciwieństwie do takich, którzy powodują wypadek drogowy – mają być na cenzurowanym? To błąd, którego nie możecie popełniać. Nie wolno zabraniać człowiekowi, by żył. I nie wolno nie dopuszczać, by brał na siebie ryzyko, jeśli to ryzyko dotyka tylko jego. Nie można

postawić tamy wolności.

Na pewno ryzykowna – ale też czasochłonna – pasja górska dużo kosztuje. I to nie tylko – wbrew słowom Moro – samego himalaistę. Być może, w porównaniu z rodziną, jego w najmniejszym stopniu.

Pierworodny syn Macieja Berbeki, Krzysztof, tak mówi o bilansie pasji ojca: – Całe życie mi go brakowało, teraz brakuje mi go jeszcze bardziej. Było go w moim życiu zdecydowanie za mało. Wyjazd z ojcem na trekking uświadomił mi, jak bardzo mało czasu miałem, by z nim spędzić sam na sam. Nawet tam bardziej był dla klientów niż dla mnie. Tata był przy moich narodzinach, ale chyba niezbyt długo, bo zaraz potem pojechał na wyprawę zimową. Pewnie jak miałem miesiąc, dwa, on był już w Himalajach. To wszystko jest kosztem, jaki ponosi rodzina himalaisty. Z drugiej strony, nie mam poczucia, że góry „zabrały mi ojca”. Bo przecież zawsze miałem świadomość, że on jest. Silny, opiekuńczy i że mi pomoże. Mam też świadomość, że góry uczyniły go szczęśliwym.

W cytowanej już książce Olgi Morawskiej Góry na opak… Paweł Pustelnik, syn Piotra, opowiada o „nieobecności ojca obecnego”: – Bo góry nie oznaczały tylko tego, że wyjeżdża na wyprawy i znika, oznaczały również, że go nie ma, nawet kiedy jest na miejscu. I to najtrudniej było strawić. Nie miałem jakichś negatywnych doznań, gdy ojciec był na wyprawie, natomiast źle kojarzą mi się te czasy, kiedy bywał w domu, ale właściwie go nie było, bo miał natłok spraw do załatwienia. Nie było komórek, więc cały czas w domu dzwonił telefon i na zmianę z mamą lub bratem informowaliśmy, że go nie ma i kiedy wróci. To wspominam najgorzej. Dużo czasu musiało upłynąć, zanim przywykliśmy. Zresztą trudno w ogóle powiedzieć, że się przyzwyczailiśmy. Może przez jakiś czas nam się wydawało, że pojedzie, zdobędzie, wróci, i na tym skończy, że to tylko chwilowa pasja, bo przecież człowiek ma w życiu pasje, ale w końcu wraca do tego, co ważne. I że życie rodzinne okazuje się najistotniejsze. Ale w przypadku ojca pasja dostała nóg i poszła we własnym kierunku. I wszystko się zmieniło. Nie było żadnych kompromisów, rozmów czy negocjacji. Właściwie cała rodzina została postawiona przed faktem, że inaczej już nie będzie.

Dalej Paweł Pustelnik dodaje: – Absolutnie nie boję się tego powiedzieć, ale wtedy czułem, że zostaliśmy odstawieni gdzieś daleko. Jestem sobie w stanie wyobrazić, że mój ojciec nie do końca miał nad wszystkim kontrolę i świadomość tego, co się dzieje. Może w duchu powiedział sobie, że przez jakiś czas tak trzeba. Tylko że to „trzeba” trwało dwadzieścia lat. Kompletował Koronę Himalajów.

Zderzenie perspektyw rodzica himalaisty i niewspinającego się syna, obrazuje

rozmowa Przemysława Wilczyńskiego, współautora tej książki, z ojcem, Ludwikiem Wilczyńskim, między innymi pierwszym – wraz z Wojciechem Kurtyką – zdobywcą Dhaulagiri w 1980 r. Rozmowa została przeprowadzona tuż po tragedii na Broad Peaku, w marcu 2013 r.[57] Przemysław Wilczyński: – Jest taka anegdota. O kilkuletnim chłopcu i trzydziestokilkuletnim mężczyźnie...

Ludwik Wilczyński: – O tobie i o mnie. 1982 rok, nasze mieszkanie w Bydgoszczy.

Wyruszałem na dworzec, na pociąg do Zakopanego, a potem na obóz wspinaczkowy w Dolinie Pięciu Stawów Byłem spakowany, i kiedy było blisko pożegnania, spytałeś: „Tata, a co zrobisz, jak spadnie na ciebie lawina?”. „Odkopię się” – odpowiedziałem.

Ty znowu: „A co zrobisz, jak ta lawina będzie bardzo duża?” Powiedziałem, że będę kopał, kopał, aż się odkopię. Ale ty nie odpuszczałeś: „Co będzie, jeśli ta lawina będzie baaaardzo duża?”... Ta rozmowa mnie przeraziła. Kiedy wsiadłem do pociągu, pomyślałem: „ten mały człowiek może coś wiedzieć”. I obiecałem sobie, że jeśli nie będzie dobrych warunków, będę tylko jeździł na nartach.

PW: – Zostałeś w schronisku.

LW: – Czasy były inne, informacja lawinowa bez szczegółów. Ważna była intuicja, a ta – bez szczególnych powodów, bo zagrożenie było niewielkie – podpowiedziała mi, by zostać. W tym czasie przyszła wiadomość, że na czterech kolegów spadła lawina.

Przemysław i Ludwik Wilczyńscy

PW: – Pobiegliście.

LW: – Razem z grupą wspinaczy i ratowników. Biegłem pod Kozi Wierch z wielką schroniskową łopatą, płacząc. Na miejscu się okazało, że dwóch kolegów nie żyje.

PW: – Często się cofałeś?

LW: – Często, na przykład dwa razy na Manaslu. Pierwszy raz w 1984 r. z Krzyśkiem Pankiewiczem z wysokości prawie 7500 m. Czułem się źle – miałem niewystarczającą aklimatyzację. Drugi raz trzy lata później. Doszliśmy, też z Pankiewiczem, do 6800 m.

Postanowiliśmy się wycofać, będąc w połowie trzykilometrowej ściany wyrastającej z lodowca Pungen. Stwierdziliśmy, że po prostu nie wystarczy jedzenia, picia, sił.

I kiedy schodziliśmy, załamała się pogoda. W bazie spadło półtora metra śniegu.

Uznaliśmy to wtedy za cudowne ocalenie, bo jednak wycofaliśmy się z innego powodu niż pogoda. Gdyby nie ta decyzja, nie mielibyśmy szans. W podobnych sytuacjach zawsze pierwsza myśl – rodzina.

PW: – Co to za myśl?

LW: – Że was zawiodę. Śmierć w górach – nie śmierć innych, rzecz jasna, ale moja – to był dla mnie zawsze przede wszystkim zawód. Dla tych, którzy na mnie liczą.

PW: – Mama stawiała warunki?

LW: – Nigdy w rodzaju: „albo my, albo góry”. Stawiała twarde warunki, ale głównie dotyczące zorganizowania wam minimum bezpieczeństwa przed wyjazdem – ja je spełniałem. Ale nigdy nie było emocjonalnego szantażu. Nawet gdy ktoś obok niej mówił, że miał zły sen, i „niech on lepiej nie jedzie” – zagryzała język.

PW: – Kiedy ją o to pytałem przed naszą rozmową, odpowiedziała, że myślała pragmatycznie: „Jak utrzymam rodzinę, jeśli nie wróci?”

LW: – Bo kobiety – takie jest moje doświadczenie – potrafią lepiej myśleć dniem dzisiejszym, najbliższym zadaniem, nawet w najtrudniejszych chwilach. W dodatku była i jest silna. Zostawała sama, a ja zawsze miałem pewność, że wszystko na miejscu będzie dobrze.

PW: – Akceptowała to, bo wiedziała, że na ograniczaniu wolności nie da się zbudować związku.

LW: – Była i jest moim najlepszym przyjacielem, więc to rozumiała. I była zbyt ambitna, żeby prosić o daleko idące wyrzeczenia. Jeśli ktoś stosował emocjonalny szantaż, to raczej ja. „Ten wyjazd to niepowtarzalna szansa” – mówiłem.

PW: – A z jej strony? Żadnego „uważaj na siebie”, „nie ryzykuj” na pożegnanie?

LW: – Pożegnania były niemal milczące. Pamiętam natomiast siedmiomiesięczny wyjazd w Andy w latach 70. Byliśmy narzeczeństwem, wszedłem na statek, mama za mną, by się pożegnać. Prawie ze łzami powiedziała – jedyny raz! – że się schowa w szafie na tym statku. A ja nawet pomyślałem, że powinienem ją tam przechować.

Moment wielkiego żalu. Również dla mnie, że zostawiam życie tutaj.

PW: – I później tak przez dwie dekady: życie tu, życie tam. Użyłbym słowa „kompromis”, ale mam w pamięci cytat z pamiętnika Piotra Morawskiego, nieżyjącego już himalaisty: „Człowiek wpadł w ten surowy biały świat i będzie go pragnął do końca życia. Lecz w tym surowym świecie będzie też pragnął rodziny i bliskich.

Kompromis nie istnieje”.

LW: – Bo nie istnieje. W tym sensie, że nie da się trochę jechać na wyprawę, a trochę nie jechać. Słowo klucz to raczej dylemat – nierozwiązywalny. On zresztą istnieje w życiu „tutaj” na co dzień. Iść z kolegami na piwo czy poczytać dziecku? Zrobić coś dla siebie czy dla innych?

PW: – W planie jednej wyprawy kompromisu nie ma, ale w planie życia – może być.

LW: – To nie kompromis, to sposób funkcjonowania. W dwu rzeczywistościach pełną parą. Ja funkcjonowałem jednak bardziej w tej rodzinnej.

PW: – To prawda, choć jeśli zebrać wszystkie wyjazdy, wyjdzie pewnie 10 lat. Jest w tym „sposobie funkcjonowania” miejsce na wyrzuty sumienia?

LW: – Na wiele ich rodzajów, co najmniej trzy. To w tym dylemacie charakterystyczne: cokolwiek byś zrobił, będzie jednocześnie i dobrze, i źle. Jeśli zrezygnujesz z wyjazdu, będziesz miał wyrzuty sumienia w stosunku do siebie.

Poczucie straty.

PW: – Straty czego?

LW: – Moja młodość ubiegła na uprawianiu muzyki, której uprawiać nie chciałem, za to chcieli tego moi rodzice. W sensie samorealizacji to była klęska. Potrzebowałem wielkiej sprawy – trafił się alpinizm. I związana z nim wolność, której ducha w moim domu nie było. Byłem wtedy pod wpływem książek Jacka Londona, które o takich przełomach opowiadały. Na przykład jedna z jego słabszych powieści Bellew zawierucha – trzydziestoparoletni dziennikarz, palący trzy paczki papierosów dziennie, wybiera się na Alaskę i tam fizycznie, ale też duchowo, odżywa.

PW: – Wolność?

LW: – Początek nowego życia, przekreślenie przegranej na trąbce młodości.

Odbudowywanie siebie. Alpinizmu nie mogłem się już później wyrzec, bo mnie konstruował. Sportowe ambicje pojawiły się dopiero wtedy.

PW: – A drugi i trzeci rodzaj wyrzutów?

LW: – Społeczny – że robiąc to, co robię, społecznie się degraduję. Bo alpinizm zabiera też inne możliwości. I najważniejszy: ten w stosunku do rodziny. Że ją zostawiam, a być może nie wrócę, zawiodę. W 1975 r. urodził się twój brat, a ja miałem jechać w Alpy. Co dwa dni zmieniałem decyzję. Jak dzwonili ze związku alpinizmu, a ja byłem w fazie „nie jadę”, mówiłem: „jeszcze nie wiem”. To samo mówiłem mamie, gdy byłem w fazie „jadę”.

PW: – Pojechałeś.

LW: – Tak. Ten wyjazd dawał przepustkę do czołówki wspinaczy.

PW: – Dwa lata później drugie dziecko...

LW: – I nie ma mnie przy twoich narodzinach. Byłem wtedy w Pamirze. Istniała szansa, że zdążę, i jeszcze większa, że nie. Mama miała wysłać telegram, który oczywiście nie doszedł. Dzwoniłem chyba z Moskwy: „Kto się urodził?” – zapytałem.

PW: – Są w tej opowieści momenty zwątpienia?

LW: – Zimowa wyprawa na Kanczendzongę w styczniu 1986 r. W dniu, kiedy Jerzy Kukuczka i Krzysztof Wielicki weszli na szczyt, choroby wysokościowej dostał Andrzej Czok. Z wysokości 7700 m sprowadzaliśmy go na dół. Cały czas żywego, świadomego, cały czas w nadziei, że to się musi udać. Zbiegłem dwa obozy niżej, na spotkanie ludzi z bazy, którzy mieli przekazać dodatkowy tlen. Na dole dostałem wiadomość przez radiotelefon, że Andrzej nie żyje. […] I jeszcze ta atmosfera: wszyscy byli przekonani, że damy wspólnie radę. A tu ginie mocny facet. Odchodzi, ot tak.

Zobaczyłem, że śmierć w górach to nie jest jakaś straszna, długa walka, w której wiele od ciebie zależy. Był facet, nie ma faceta.

PW: – Myślałeś w takich sytuacjach o rodzinie?

LW: – To była zawsze pierwsza myśl. Wtedy też – o żonie i małej córeczce Andrzeja.

PW: – A druga?

LW: – Często wiązała się z usprawiedliwianiem trwania we wspinaniu. „Jaki błąd

został popełniony?” – myślałem. A że jakiś błąd jest zawsze, pojawiała się refleksja: „Ja bym tak nie zrobił”, „ja bym się wycofał”.

PW: – Ze wspinania nie zrezygnowałeś.

LW: – Postanowienie osłabło już, gdy przyleciałem do Polski. Wspinanie jest rodzajem uzależnienia.

PW: – Niektórzy wpadają w nie bez reszty.

LW: – Bywa tak, jak z syndromem mocnej głowy. Podejmujesz coraz większe wyzwania, każde kolejne musi być nowe. Jest większe, a ja wytrzymuję. Litr na głowę, a mnie nic nie jest. Ale w tę pułapkę wcale nie trzeba wpaść.

PW: – Ilekroć słyszę opowieść o górskiej śmierci, takiej jak ta z Kanczendzongi, mam poczucie nonsensu. Że te straty są za łatwe, zbyt przewidywalne. Przychodzi mi nawet na myśl skojarzenie z wyjazdem na wojnę – fifty-fifty. I te delegacje – bo taki jest zwyczaj – które idą do domu alpinisty, by powiedzieć żonie, że TO się stało. „To”, czyli coś, co ona przeczuwała od lat – mąż „poległ”...

LW: – „Poległ”, dodajmy, za marzenia. Porównanie do wojny jest nadużyciem.

PW: – Mówię o prawdopodobieństwie śmierci.

LW: – Jest nieporównywalne! Biorą cię do wojska, ewentualnie działa poryw patriotycznego uniesienia. Tak czy inaczej, wchodzą tu w grę siły społeczne, grupowe.

Decyzja o wyjeździe w góry jest decyzją całkowicie bezinteresowną, suwerenną, wolną.

PW: – Wolną również od tego, co o tym sądzi rodzina.

LW: – Mówię o społeczeństwie. Decydujesz się na coś, co w odbiorze społecznym jest uważane albo za ponure szaleństwo, albo za cwaniactwo. Po tragedii na Broad Peaku internauci pisali, że himalaiści nie powinni wyciągać pieniędzy na swoje zabawy od państwa. Ty też w pewnym sensie sprowadzasz rozmowę o wspinaniu do tego, co góry mogą odebrać. Pomijasz to, co alpinista, himalaista może swoim bliskim dać.

PW: – Co? LW: – Siebie szczęśliwego!

PW: – I częściowo – albo całkowicie – nieobecnego.

LW: – Ale to jest dylemat, który jest obecny w każdej pasji! W każdym działaniu, które jest mniej lub bardziej kreatywne i które może pochłonąć człowieka bez reszty.

Weźmy muzyka rockowego, który któregoś dnia postanawia, że koniec z koncertami, bo 200 dni poza domem to za dużo. Rezygnuje, wraca do domu, tylko że jest już zredukowany, wykastrowany. Proszę bardzo: tatuś po lobotomii wraca do domu, teraz będzie już z rodziną. Tak lepiej?

PW: – Nie przesadzajmy: są jeszcze na tym świecie ludzie szczęśliwi, zrealizowani i obecni jednocześnie.

LW: – Oczywiście, ale często jest to taki właśnie wybór! Ilu jest w społeczeństwie ludzi, którzy siedzą rozgoryczeni przy piwie i mówią, że gdyby nie rodzina, „to by

góry mogli przenieść”.

PW: – „Wybór alpinisty, w przeciwieństwie do wyboru, jakiego dokonuje polityk czy ojciec rodziny, to hymn na cześć wolności” – mówił w […] TP Simone Moro, słynny włoski alpinista. Tylko że jak on ten hymn słyszy, w tym samym czasie „matka rodziny” słyszy inny. Hymn poświęcenia, z pieluchami, wychowaniem, często utrzymaniem rodziny. W dodatku z uchem przy radioodbiorniku, czy TO już się stało, czy może znowu się uda.

LW: – Mylisz się, nie ma dwóch osobnych hymnów. Jest polifonia. Dwa tematy, które ze sobą nieustannie współgrają, mimo że się różnią kompletnie.

PW: – Ale alpinista – będąc na wyprawie – tego drugiego tematu nie słyszy!

LW: – Słyszy. Słyszy nie tylko hymn wolności, ale czuje też napięcie, strach, obawy – to jest podkład dla jego hymnu wolności. To samo z drugiej strony – jest smutniejszy hymn, ale ten temat pierwszy też się udziela rodzinie.

PW: – Tyle że alpinista włącza sobie hymn wolności, kiedy chce. A jego kobiecie ten drugi temat jest włączany. Mówi się często o górach jako o wyższej formie istnienia, wolności. Nie są również wyższą formą egoizmu?

LW: – Naturalnie, że bywają. Ale znowu: to jest pułapka, która dotyczy każdej pasji, każdej formy kreacji, która daje poczucie osobistej wolności. I wtedy jedna strona zwykle niesie większy ciężar codzienności, bardziej się poświęca.

PW: – W naszej kulturze jest to zwykle kobieta. Nie brakuje Ci w górskich, heroicznych opowieściach jakiegoś hołdu dla kobiet lub przynajmniej opowiedzenia tej historii od „drugiej strony”?

LW: – Brakuje: o tym się mówi i pisze za mało. Książka[58] […] napisana przez Olgę Morawską, wdowę po Piotrze Morawskim, który zginął w Himalajach – jest pięknym wyjątkiem od tej reguły. Jestem też pewny, że dzisiaj kobiety, takie jak himalaistka Kinga Baranowska, mogą być dla wielu innych kobiet wzorem, jak realizować swoje marzenia. Oczywiście nie tylko górskie.

PW: – Żony himalaistów zwykle mówią, że akceptują pasję męża, że bez niej byłby kimś innym. To prawda, ale można w tym czasami odnaleźć ślad współuzależnienia.

LW: – Czegoś, co się wyczuwa chociażby w głośnej książce Grażyny Jagielskiej, żony reportera wojennego. Takich analogii z prawdziwym współuzależnieniem można znaleźć więcej. Jedziesz na wyprawę, i te trzy miesiące to jest nic, okres, który mija ci szybko. Miesięczna wpadka alkoholowa to coś więcej: maligna, nicość. Ale jest podobieństwo: jak już się to kończy, ojciec wraca i ma wrażenie, że czas był zatrzymany. Że rodzina przebywała w zamrażarce. I mówi: „Teraz, kochani, wychodzimy z zamrażarki, tatuś wrócił”.

PW: – Mieliście tak?

LW: – Mieliśmy. Tylko w takich sytuacjach – może na tym polega wartość związku? –

mama sprowadzała mnie na ziemię. „Nie było cię trzy miesiące. Zawaliło się to i tamto. Chcę tylko, żebyś to wiedział”.

PW: – Bohater nie zawsze chce wiedzieć.

LW: – Nie zawsze.

PW: – W dodatku chciałby, żeby podziwiało go społeczeństwo. Bez „idiotycznych” pytań o sens chodzenia po górach.

LW: – Pytanie o sens nie jest idiotyczne. Po tragedii na Broad Peaku, gdy jedna z dziennikarek telewizyjnych w rozmowie z Krzysztofem Wielickim próbowała sugerować pomoc dla zaginionych, on odpowiedział krótko: „Siedem dni do najbliższej wioski. Nie latają helikoptery”. To też jest część odpowiedzi na pytanie o sens. Bo taka sytuacja – „siedem dni do najbliższej wioski” – jest przecież dla większości ludzi niewyobrażalna. Zwłaszcza w świecie, gdzie wszystko jest pod ręką.

Ta odpowiedź – mimo że padła w tragicznym kontekście – też jest dobrą ilustracją piękna górskiej aktywności. Oddalasz się od globalnej wioski, od społeczeństwa, w kierunku lodu i kamieni. Ta podróż w czasie daje niesłychaną wolność. Jest też sens bardziej przyziemny. Maciek Berbeka, jak tysiące europejskich przewodników, był przede wszystkim pasjonatem, ale też budował swoją pozycję zawodową na górskich sukcesach. Alpinizm jest – czego w Polsce nie widać, bo nie jesteśmy krajem górskim – częścią europejskiej kultury i cywilizacji.

PW: – Simone Moro mówi też, że nie wolno w tej tragicznej chwili stawiać „tamy wolności”, podawać w wątpliwość dalszej zimowej eksploracji himalajskiej Polaków. „Mówię to jako Włoch. W trzecim tysiącleciu niewielu jest takich, którzy potrafią udowodnić, że eksploracja dalej jest możliwa. Jeśli zniweczycie ten sposób poznawania gór, to tak, jakbyście podeptali waszą flagę”. Nie bardzo rozumiem, przed kim słynny Włoch broni słynnych Polaków.

LW: – Przed częścią polskiego społeczeństwa! Przed internautą, który po tragedii na Broad Peaku napisał, że himalaiści wyciągają kasę od państwa, żeby się potem zabijać. I przed innym, który stwierdził, że alpiniści to faceci, którzy gdy chcą sprawdzić, czy nadal są mężczyznami, jadą w Himalaje, żeby się zabić. Zamiast – to już moje dopowiedzenie – napić się pół litra wódki, dzięki któremu odpowiedzi na dręczące pytania stają się łatwiejsze.

PW: – Można się obrażać na „ciemny lud”, ale moim zdaniem wątpliwości są naturalne. Zwłaszcza że zwykle słyszymy jednowymiarową opowieść o herosach, którzy „giną za wolność”. Jeśli w czymś przesadzamy, to w tej heroicznej narracji, a nie w mnożeniu wątpliwości co do sensu alpinizmu.

LW: – Ty mówisz o akceptacji wielkiego wyczynu. Ona rzeczywiście jest, ale na poziomie „Polak potrafi”. To się wpisuje w nasze zbiorowe patrzenie na narodowe wyczyny. „Jesteśmy wyjątkowi, nikt nie wszedł na tyle ośmiotysięczników”. W tym ujęciu śmierć może się rzeczywiście jawić jako „bohaterska”.

Tyle że to spojrzenie jest, by tak rzec, interesowne. Czy z podobnym podziwem podchodzimy do bezinteresownego, anonimowego, pozbawionego sukcesów uprawiania wspinaczki? Do wspinaczki jako realizacji siebie? To miał, jak sądzę, na myśli Moro, broniąc nas przed zbyt powierzchownymi ocenami.

PW: – Ponurych statystyk oszukać się nie da. To one sprawiają, że pojawiają się wątpliwości.

LW: – Mogę tylko powiedzieć, że ja też je miałem. I też miewałem poczucie nonsensu po śmierci znanych mi ludzi, którzy zostawiali swoje rodziny. Jednak statystyki są mylące, biorąc pod uwagę, że wspinają się tysiące ludzi: mówią o liczbie wypadków w stosunku do liczby zdobywców, których jest wielokrotnie mniej niż uczestników wypraw. Nie chcę w ten sposób zaklinać rzeczywistości: wspinanie jest niebezpieczne.

Powinniśmy to dobrze rozumieć, żyjąc w kraju, gdzie co roku ginie na drogach średniej wielkości gmina. Ale też alpinizm rządzi się dokładnie tymi samymi prawami, jakie obowiązują w życiu. W świecie wspinaczkowym jest miejsce na euforię, zwątpienie po śmierci, przygnębienie, rezygnacja i myślenie o bliskich. Jest też miejsce na wolność, doznanie absolutnie niepowtarzalne. Na jedyny tak wartościowy towar, który – to słowa jednego z amerykańskich wspinaczy – dostajesz legalnie i za darmo.

PW: – Nie za darmo!

LW: – Za darmo w tym sensie, że nie za pieniądze i z legalnym dostępem dla każdego. Chcę powiedzieć tylko tyle: tak jak nie ma dwóch osobnych hymnów, tak nie ma dwóch światów: jakiegoś wyalienowanego świata szaleńców i egoistów, którzy wyjeżdżają się zabić, zostawiając rodziny, oraz świata szczęśliwych i bezpiecznych mieszczan, którzy to mogą z pozycji fotela ocenić. Jest jeden świat.

– Dziękuję Bogu za góry – mówi Ewa Berbeka, wdowa po Macieju.

– Nie potrafiłabym tak – mówi Agnieszka Marciniak, wdowa po Andrzeju.

Od afirmacji do niepogodzenia – między tymi dwiema skrajnościami toczyło się przez lata współistnienie himalaistów i ich rodzin. A właściwie współistnienie rodzin z tą ekscentryczną – i dla tak zwanego zwykłego człowieka trudną do zrozumienia – pasją, jaką jest wspinanie.

Czy ma rację Aleksander Lwow, twierdząc, że członkowie rodzin himalaistów – głównie partnerki i żony – dzielą się na tych, którzy brak akceptacji dla pasji swoich bliskich wyrażają otwarcie, oraz takich, którzy to niepogodzenie ukrywają?

– Himalaiści niewątpliwie przyciągają kobiety stylem swojego życia – zauważa Lwow.

– Ale później to ich życie zaczyna stanowić w relacji przeszkodę. Apogeum naszej, pokolenia zdobywców lat 80., działalności, to wyjazdy po dwa, trzy razy w roku na okres około trzech miesięcy każdy. To nawet trzy czwarte roku poza domem! Żadna

kobieta się na to dobrowolnie nie zgodzi. Tylko że one, biedaczki, nie miały innego wyjścia. Mogły tylko nas albo kopnąć w dupę, albo to akceptować. Mogę się mylić, ale wydaje mi się, że nie ma takiej żony, która gdzieś tam głęboko nie chciałaby, żeby on przestał jeździć. Kobieta potrzebuje mężczyzny na co dzień. One tak naprawdę pieprzą ten himalaizm. Oczywiście, są nim początkowo zafascynowane, ale jak przyjdzie co do czego, chciałyby tego faceta zatrzymać.

– I nic dziwnego: nie należy wiązać się z himalaistami, bo oni muszą, prędzej czy później, zabić się w górach – powtarza swoją znaną w środowisku górskim maksymę Lwow. – To tylko kwestia czasu i wytrwałości w dążeniu do celu.

Być może wersję Lwowa potwierdziłaby Agnieszka Marciniak. Opowiada, że przez lata próbowała zrozumieć pasję męża. Bezskutecznie.

– Tak naprawdę nigdy nie byłam związana z górami – wyznaje. – Ja jestem kawa, herbatka, ciastko. Mąż miał tam swój świat, spotykali się w pięciu, sześciu oldbojów w Tatrach. Owszem, inne żony jeździły, ale ja nie. Chociaż dwa razy Andrzej mnie zmusił. I tak mnie po tych górach przeciągnął, że myślałam: rozwód – śmieje się Agnieszka Marciniak. I dodaje: – Być może nie weszłam w ten jego świat, bo mnie po prostu nie fascynował. A może trochę dlatego, że Andrzej nie umiał mnie nim zarazić?

Poza tym zawsze miałam wrażenie, że ja im w tych górach nie dorównam, bo nie umiem się męczyć. I nie lubię. Że będą musieli na mnie czekać i poganiać.

– Nie, nie potrafiłabym podziękować Bogu za góry – mówi po chwili zastanowienia Agnieszka Marciniak. – Na początku wręcz myślałam, że ja te góry znienawidzę.

Pewnie można myśleć tak: zginął „u siebie”, po swojemu. Ale ja tak myśleć nie potrafię.

– Pasji nie da się zablokować, mamo – wtrąca się do rozmowy Łukasz.

– Ja tę pasję podziwiałam i podziwiam! Ale nie podobało mi się, że oni nie potrafią tego tak zorganizować, by było bezpieczniej. Nie akceptuję tego.

– Tak jak nie potrafisz zaakceptować kogoś jeżdżącego na motocyklu.

– Nie potrafię. I nigdy nie będę potrafiła.

Ewa Berbeka o wyprawach Macieja mówi: „nasza wyprawa”. Góry przyjęła jako część swojego życia. Być może częściowo dlatego, że trudno było górską rzeczywistość oddzielić od ich wspólnych artystycznych zamiłowań. Tak czy inaczej, góry – z całym ich pięknem i tragizmem – zaakceptowała, a nawet, jakby wbrew teorii Aleksandra Lwowa, pokochała. Mimo że jej mąż nie był skory do dzielenia się z nią opowieściami ze świata gór.

– Jest nawet taka anegdota, że ja dowiadywałam się szczegółów wypraw, kiedy Maciej udzielał wywiadu, a ja na przykład przygotowywałam kawę – śmieje się Ewa Berbeka. – Dlaczego nie opowiadał? Ja miałam coś takiego – co dopiero teraz sobie uzmysławiam – że jak on wracał z wyprawy, wiedziałam, że przez pierwszy tydzień, dwa muszę mu dać święty spokój. Wszyscy się wtedy trochę usuwaliśmy na bok. Kiedy czułam, że on nie chce opowiadać, szanowałam to. A potem? Też niczego od niego nie

wyciągałam. Może nie chciałam rozbudzać swojej ciekawości, żeby jednocześnie nie rozbudzać strachu?

A jednak Ewa Berbeka góry pokochała. Dzisiaj powtarza słowa jednego ze swoich synów, Franka, który podczas uroczystości pogrzebowej ojca na Krzeptówkach powiedział: – Dziękuję Bogu za góry. One ukształtowały tatę.

– Od pewnego momentu potrafiłam sama poczuć to, co on czuł w górach – wyznaje wdowa po Macieju Berbece.

I wspomina ich wspólny trekking w Himalajach.

Rozstają się w nepalskiej miejscowości Namcze Bazar. On idzie z grupą ambitniejszych turystów na trudniejsza trasę, ona – z grupką Szerpów na przełęcz nieopodal Everestu.

– Pamiętam moment, jak tam podchodziliśmy – wspomina Ewa Berbeka. – Mgła, ktoś nadawał, że nic nie widać. Szłam, szłam, nagle podniosłam wzrok, a Szerpa, który poczuwał się do opieki nad żoną lidera, zrobił ruch ręką, żebym się odwróciła.

I zobaczyłam jak słońce zaczyna wschodzić i widać Everest. Po prostu się rozpłakałam. Przechodził jakiś Francuz, myślałam tylko, żeby nie

Ewa Dyakowska-Berbeka

zaczął mnie pytać, co mi jest, czy to nie choroba wysokościowa. Myślę, że od pewnego momentu rozumiałam nawet ten pierwiastek sportowej rywalizacji w górach. Kiedy byłam z Maćkiem na Kilimandżaro, z szesnastu uczestników wycieczki weszło tylko sześcioro. Młodzi, którzy biegali w maratonach, odpadli. Coś takiego poczułam: „kurczę, już tyle przeszłam, to muszę tam dojść!”. Tak, chyba przyjęłam wszystkie elementy górskiej przygody. Pokochałam to wszystko razem z nim.

Nie mogło być inaczej również w przypadku Alicji i Marka Kowalskich. To oni przecież pokazali swoim synom góry. Choć i w tym przypadku jest miejsce na ambiwalencję, nieustanny transfer wymienny „między wolnością a bezpieczeństwem”.

– Rodzice mają czasami do siebie żal, że nam pokazali góry, ale bez tego żaden z nas w ogóle nie byłby sobą. Góry to najważniejsza rzecz, jaka mi się (i chyba Tomkowi też) zdarzyła – wyznaje Przemek, starszy brat Tomka.

– Owszem, była na samym początku taka myśl, że to moja wina. Bo gdybym im nie pokazał, że po górach można nie tylko chodzić, ale też się wspinać, pewnie by to wszystko się inaczej potoczyło – mówi Marek Kowalski.

Alicja: – Tomek był z nami w górach w 2009 r. Poruszał się tam jak kozica. Ale cieszyłam się też, gdy pojawiła się pasja ultramaratonów. To była kolejna nadzieja, że go coś odciągnie od wspinania. Ale nie: on cały czas podkreślał, że to jest tylko środek do wspinania. Ten lęk był we mnie silny – o jednego i drugiego. Obaj zresztą mieli mi obiecać – czego rzecz jasna nie zrobili – że nie będą się wspinać zimą.

Przemek: – Nie mam pretensji do gór. Nie zmienia się moje nastawienie do nich.

Choć jednocześnie mam świadomość, że nie mogę sobie nic zrobić. Na przykład jeśli chodzi o wspinanie w zimę, to bym się kilka razy zastanowił. W tym sezonie nie pojadę, nie mam też za bardzo z kim.

Alicja: – Wiem, że Przemek jest bardzo odpowiedzialny za swoją rodzinę. Jest wspaniałym ojcem – niesamowite, co się w nim objawiło. Wiem, że boi się teraz ryzykować. Głęboko w to wierzę, że nie narazi się na takie ryzyko.

Przemek: – Byłem w Tatrach latem. W sumie jestem ciekaw, jakby to było, gdybym pojechał się wspinać zimą. Może kiedyś to się stanie.

Alicja: – Myślę, że nie.

To zadziwiające: wypowiedziom dziesiątek himalaistów i ich rodzin – zwłaszcza tych, które straciły w górach bliskich – towarzyszy jeden wspólny element. Górska

śmierć, dopóki nie dotknęła JEGO/JEJ, była abstrakcją, czymś, co dotyczy „innych”.

Choćby tym „innym” był najbliższy przyjaciel, wieloletni partner górski.

Przykładem służy Iza Hajzer: – Artur stwarzał wokół siebie aurę własnego bezpieczeństwa. Na zasadzie: zdarzają się śmierci w górach, bo ludzie się nie umieją wspinać, mają pecha, popełniają błędy techniczne. „Natomiast mnie się coś takiego nie trafia”.

Niby to zjawisko znane i oczywiste: podobnie jest z wypadkami samochodowymi, nagłymi chorobami, nieszczęśliwymi zbiegami okoliczności. One zawsze dotyczą „innych”. A jednak górska śmierć w wydaniu himalajskim przytłacza swoją nieuchronnością i przewidywalnością – powinna więc, zdawało by się, być jakoś bardziej spodziewana. Nawet jeśli z ogółu wspinających się ginie tylko niewielki odsetek, statystyki dotyczące wypraw w Himalaje i Karakorum na ośmiotysięczniki muszą robić wrażenie. Ponad czterdzieścioro zabitych w ciągu ponad trzech dekad to w niewielkim środowisku, z którego tylko część decydowała się na najbardziej ekstremalną aktywność – bardzo dużo. Zwłaszcza że do tej listy trzeba dopisać jeszcze więcej nazwisk ofiar wspinaczki w Tatrach czy Alpach.

Ale nawet na tak przewidywalną – przynajmniej w porównaniu z innymi jej formami – śmierci nie da się przygotować, oswoić przed faktem.

– To był taki wspaniały okres w jego życiu: wszystko się układało, co sobie założył.

A do tego pojawiła się w jego życiu Agnieszka – osoba, co do której nie mieliśmy wątpliwości, że to ta na całe życie. Tak miało być. To jest strasznie trudne do przyjęcia – mówi Alicja Kowalska, mama Tomka.

– Antek, mój syn, bardzo przeżył śmierć dziadka. Jest świadomy tego, co tam się wydarzyło. Niedawno wrócił do domu ze szkoły z informacją, że rozmawiali w klasie o Yeti. Ktoś powiedział, że to stwór, który mieszka w Himalajach. Antek wstał i powiedział: „A mój dziadek zdobywał szczyty w Himalajach. Ale na ostatniej wyprawie zginął”. „Pani – powiedział Antoś – bardzo się zmartwiła” – opowiada Krzysztof Berbeka ponad pół roku po śmierci ojca.

– Maciek zawsze kąpał małego Krzysia, kiedy ten się urodził. Do wyjazdu na Annapurnę. Wtedy nagle dramat, bo ja zostałam z tym kąpaniem, i z nim krzyczącym.

Maciek miał charakterystyczne, ogromne dłonie, dzięki którym dziecko czuło się bezpiecznie. Teraz odruchowo patrzę: kto ma takie dłonie jak on? – mówi Ewa Berbeka.

– Nie wiem, jak o tym opowiedzieć. Bo jeśli powiem, że tamtego dnia, po telefonie Marka Roslana, świat zawalił mi się na głowę, to będzie mało. Zdarza się, że powtarzam Andrzejowi: „Oszukałeś mnie, bo mieliśmy być razem do końca życia” – mówi Agnieszka Marciniak ponad cztery lata po śmierci męża.

Temu, który w 1989 r. uratował Andrzeja od śmierci, Arturowi Hajzerowi, żona Iza także powiedziała kiedyś: „Okłamałeś mnie”.

– Jak zaczął się nasz związek, Artur mnie zapewniał, że jest byłym himalaistą – wspomina Iza Hajzer.

Jak Agnieszka patrzy na dwadzieścia lat przeżytych wspólnie z Andrzejem po tragedii na Evereście?

– Że być może podarowałam mu, za sprawą swojego ultimatum, te dwadzieścia lat?

To on mi wiele rzeczy podarował, choćby wspaniałego syna. Ale to prawda: przez te dwie dekady zginęła w górach masa ludzi.

Wystarczająco dużo, by naznaczyć środowisko i zaangażowane weń mimowolnie rodziny czymś w rodzaju zbiorowej traumy.

– Łączy nas jakiś dramat – mówi Krzysztof Berbeka. – Ale widzę też, że większość tych rodzin wychodzi jakoś z tego obronną ręką. Nadal chodzą w góry, nadal je kochają.

Co pomaga po stracie?

Najpierw zapewne najprostsze rzeczy, dotyczące przecież każdej – nie tylko „górskiej” – żałoby. Ważna jest więc wiedza: jak zginął? czy nie cierpiał? jakie były jego ostatnie dni, tygodnie? Rodziny Berbeki i Kowalskiego już po powrocie ocalałych himalaistów z Broad Peaku, zaprosiły na rozmowy do swoich domów Krzysztofa Wielickiego, Adama Bieleckiego i Artura Małka.

Ci opowiadali: że Maciej żartował, że opowiadał o domu, w tym o swoim psie i innych domowych zwierzętach, że rozładowywał atmosferę, że Tomek nie rozstawał się z książką na temat medycyny górskiej, że świetnie się czuł w doborowym towarzystwie.

Ciało, pochówek. Minimum to wiedza: gdzie został? Czy nie na drodze tłumów następnych wspinaczy?

– Cieszę się, że mam jego ciało. I że miejsce pamięci jest blisko, w Tatrach. Byłam w pierwszą i drugą rocznicę jego śmierci – mówi Agnieszka Marciniak.

O podobnej uldze, ale też o wdzięczności dla Jacka Berbeki i jego wyprawy poszukiwawczej – w kontekście odnalezienia ciała syna – mówi też Alicja Kowalska, mama Tomka.

Ważna jest też pamięć. Uroczystość pożegnalna Macieja Berbeki, wieczór pamięci w Teatrze Witkacego, tablica pamiątkowa, piękny symboliczny nagrobek rzeźbiony w drewnie na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem, wspólna wystawa prac Ewy i fotografii Macieja w Miejskiej Galerii Sztuki, ultramaraton, jaki Agnieszka zorganizowała ku pamięci Tomka; wzruszający, amatorski film, jaki nakręcili jego przyjaciele, pamiątkowa tablica od przyjaciół z I Liceum Ogólnokształcącego (szkole Tomka) w Dąbrowie Górniczej. Od tragedii na Broad Peaku minęło nie tak znowu wiele, ale rodziny Kowalskiego i Berbeki zdążyły zrobić

dużo, by upamiętnić tych, którzy zostali na zawsze w Karakorum.

Podobnie jak rodzina Artura Hajzera. Gdy jego przyjaciele i fani górskich dokonań dokładnie miesiąc po tragedii zorganizowali w parku w Chorzowie wieczorny „Bieg dla Słonia”, wśród ponad tysiąca uczestników, którzy stanęli na starcie, była też Iza Hajzer z synem Jakubem.

Wreszcie: ważny jest sens. Sens górskiej śmierci. Coś, co odróżnia ją od tej „zwykłej”. Jakoś ją uwzniośla. „Umarł tam, gdzie był szczęśliwy. Trudno o lepszy koniec” – mówią jedni. „Zapisał się w historii; zanim zginął, dokonał czegoś niezwykłego. Dla Polski, dla narodu” – powiedzą pewnie inni.

Krzysztof Berbeka: – Dla mnie śmierć w górach jest „dobrą” śmiercią. Choć jej głęboki sens jest niezrozumiały dla większości ludzi. „Sam chciał, wiedział, że to się może tak skończyć” – mówią ludzie. Wtedy myślę: „Ty w ogóle nie wiesz, o czym mówisz”. Gdzie jest ten sens? W zdobywaniu, poznawaniu nowego, nieustannym marszu ludzi do przodu, mierzeniu się z granicami. To coś jak odkrywanie nowych, nieznanych lądów.

Przecież na Broad Peaku nikt nigdy nie był zimą! Tak, myślę, że to miejsce, w którym zginął tata sprawia, że jest mi lżej. Ta świadomość pomaga.

XIII. HIMALAIZM DO RAPORTU

– Termin oddania dokumentu mijał o północy. Siedziałem wtedy we Wrocławiu. I nie powiem: ręka mi trochę nad tym enterem zadrżała. Wiedziałem, że będzie z tego draka – wspomina Piotr Pustelnik, szef powołanego przez Polski Związek Alpinizmu Zespołu ds. zbadania okoliczności tragedii na Broad Peaku[59].

18 września 2013 r., środa.

Nad ranem tego dnia PZA publikuje pełną treść raportu, nad którym członkowie Zespołu i jego konsultanci pracowali przez blisko pół roku. W przeddzień po południu o głównych założeniach dokumentu informuje na stronie internetowej „Tygodnik Powszechny”. O raporcie, który dotyczy niewielkiego w gruncie rzeczy środowiska, robi się głośno w całej Polsce. Przez kilka kolejnych dni sprawa Broad Peaku nie zejdzie z czołówek gazet i telewizyjnych dzienników.

By przekonać się, jaką siłę rażenia miał w tamtych dniach dokument PZA, wystarczy opis jednej sceny. Niedługo przed jego oficjalną publikacją Adam Bielecki – za pośrednictwem „Tygodnika Powszechnego”, który pierwszy dotarł do dokumentu – zapoznaje się z głównymi ustaleniami i wnioskami Zespołu. Po kilku godzinach czekamy w redakcji na spotkanie z himalaistą, który w środowisku uważany jest przez wielu za gruboskórnego.

Ale na Wiślną, do siedziby redakcji „Tygodnika” przychodzi człowiek złamany lekturą. Jest roztrzęsiony, pali papierosa za papierosem. Mówi o chęci zaszycia się na Zachodzie, o śmiertelnym ciosie, jaki polskiemu himalaizmowi zadali autorzy dokumentu.

– Najpierw się popłakałem. Następną reakcją była agresja: prawie rozwaliłem szafę z wściekłości. A teraz wszystko się plącze, od złości po przerażenie. Najważniejsze jest cholerne poczucie niesprawiedliwości, poczucie, że zostałem kozłem ofiarnym – mówi na początku wywiadu Bielecki.

– Co cię najbardziej zabolało? – zapytaliśmy.

– Rozłożenie akcentów: to, że zostałem uznany za głównego winnego. Postawa Artura Małka budzi „poważne zastrzeżenia”, moja została określona jako „jednoznacznie negatywna”.

– Spodziewałeś się czegoś innego?

– Tego, że ten raport niczego nowego nie wniesie. Były skrajne oceny, ale wypowiadane przez pojedynczych przedstawicieli środowiska. Szokujące: dokument PZA jest po stronie najbardziej skrajnych i zakłócanych emocjami ocen formułowanych w mediach. Oczywiście chciałem wiedzieć, co według autorów zostało źle zrobione – jakich błędów musimy w przyszłości unikać. Ale nie spodziewałem się, że będą wskazani winni, a już w najczarniejszych koszmarach nie przyszłoby mi do głowy, że to ja za takiego zostanę uznany. Ja, szeregowy członek wyprawy, który wykonywał polecenia... Punkt drugi wykręcił mi mózg: Zespół

negatywnie ocenia jego postawę po zejściu do obozu czwartego i szybkie zejście do bazy w czasie, kiedy jeszcze na górze można się było spodziewać zwrotu sytuacji i uratowania Macieja Berbeki.

Bielecki tuż po udzieleniu wywiadu dla „Tygodnika Powszechnego” wyjeżdża w góry. W mediach wystąpi po dwóch dniach, by już nieco spokojniej – choć w podobnym duchu jak w wywiadzie dla „Tygodnika” – tłumaczyć swoją reakcję po lekturze raportu.

Głos w tych dniach zabiera też jego żona. Mój mąż jest dobrym człowiekiem i dobrym himalaistą – pisze na Facebooku. – Wydarzenia na Broad Peak odcisnęły na nim swoje piętno [...] Czy ktoś naprawdę myśli, że dla Adama góra mogłaby być ważniejsza niż życie kolegów? [...]

Czy komisja i część tzw. środowiska, które poznałam niedawno jako osoba z zewnątrz, a okazało się zawistne, rozplotkowane i bardzo łatwo wydające najcięższe wyroki, zastanowiło się przez chwilę, zanim zdecydowało się go zlinczować, zanim podjęło kolejną próbę zniszczenia życia jego i naszego?

Emocje udzielają się też autorom raportu, którzy – jakby przestraszeni pierwszymi reakcjami – zaczynają łagodzić wymowę głównych tez. Przypominają, że Zespół to nie gremium nieomylne, zaś jego werdykty nie mają waloru sankcjonującego.

Kierownik tragicznej wyprawy Krzysztof Wielicki mówi w TVN24, że raport nie jest wcale (jak to określiliśmy w „Tygodniku”) miażdżący, by kilka zdań dalej powiedzieć, że... zbyt drastycznie ocenia Adama Bieleckiego.

Atmosfera po ogłoszeniu dokumentu pokazuje też, pod jaką presją znajdują się członkowie Zespołu na czele z jego szefem – Piotrem Pustelnikiem. Kiedy kilka dni po opublikowaniu dokumentu prosimy szefa Zespołu PZA o wypowiedź, zastajemy go w przerwie między wywiadami, których udzielił od ogłoszenia raportu już kilkadziesiąt. W głosie wybitnego himalaisty – Korona Himalajów na koncie, niepodważalny, również etyczny autorytet w środowisku – słyszymy zmęczenie.

– Musimy wziąć odpowiedzialność za to, co napisaliśmy, ale sprawa jest bardzo trudna: my też tę sprawę odchorowujemy – przyznaje Pustelnik pod koniec września.

To jednak dopiero początek. W ciągu następnych tygodni i miesięcy on oraz pozostali członkowie Zespołu PZA oberwą po głowie z dwóch stron: od opisywanych w raporcie – za dokument „zbyt ostry”, od najbardziej zaciekłych krytyków Bieleckiego – za raport „zbyt łagodny”.

Jaki był wydźwięk dokumentu? Stworzony przez zespól Pustelnika raport był bezprecedensowy: z imienia i nazwiska wytykał błędy organizatorom, niektórym uczestnikom zaś – etyczne deficyty.

Owszem, autorzy raportu łagodzą miejscami wydźwięk dokumentu, stwierdzając chociażby, że Artur Małek i Adam Bielecki mogli mieć subiektywne poczucie zagrożenia. Owszem, pozytywnie oceniają organizację wyprawy, a jej kierownikowi wystawiają w niejednym punkcie pozytywną cenzurkę. Owszem, nie może nam

umknąć kontekst – dość oczywista prawda wywiedziona z historii himalaizmu – że wysokogórskich wypraw powracających bez większego lub mniejszego rejestru błędów po prostu nie było.

A jednak skala zarzutów pozwala na wniosek, że raport był dokumentem dla niektórych uczestników miażdżącym. Zespół PZA wytknął wyprawie zaniechanie w rozmieszczeniu tlenu, brak ustaleń taktycznych na wypadek słabego tempa wspinaczki, brak ustaleń co do nieprzekraczalnej godziny odwrotu, zbyt późne wyjście uczestników z obozu IV na szczyt, brak reakcji na niedoczas, a wcześniej – po decyzji Małka i Bieleckiego o rozwiązaniu się w drodze na szczyt – zerwanie integralności zespołu.

Z najpoważniejszymi zarzutami po ogłoszeniu dokumentu musiał się konfrontować Adam Bielecki. To jego oskarżano w największym stopniu o zerwanie integralności grupy, to on zebrał największe razy za to, że po osiągnięciu szczytu nie zaczekał na pozostałych członków. To on wreszcie ponosi, wedle wykładni Zespołu, etyczną odpowiedzialność za odwrót z obozu IV. Bielecki tłumaczył w wywiadzie dla „Tygodnika Powszechnego”, że decyzję o schodzeniu podjął na polecenie kierownika wyprawy, jednak Wielicki w rozmowie z tą samą gazetą zaprzeczał.

W pełni świadome zignorowanie przez Bieleckiego i Małka zasady kontaktu wzrokowego lub radiowego z resztą zespołu, uznajemy za fundamentalny błąd i złamanie podstawowej zasady etyki alpinistycznej. Należy podkreślić, że zasada utrzymywania kontaktu wzrokowego była wyraźnie definiowana w PHZ jako obowiązująca – czytamy w jednym z fragmentów, który na wydźwięk całości każe spojrzeć inaczej niż sugerowały pierwsze komentarze: odpowiedzialnością etyczną za złamanie integralności zespołu autorzy dokumentu obarczają – w niemal równym stopniu – tak Bieleckiego, jak i Małka.

Na koniec przypomnijmy bodaj najmocniejszy cytat z raportu PZA – należący już do konkluzji dokumentu fragment tyczący się przyszłości wysokogórskich wypraw: Dobierając uczestników wyprawy należy zwracać uwagę nie tylko na doświadczenie i dorobek sportowy potencjalnych kandydatów, na ich umiejętności techniczne, zdolność aklimatyzacji, aktualny stan zdrowia, wydolność fizyczną organizmu, wytrzymałość długoterminową i inne cechy fizyczne. Trzeba też uwzględniać ich kwalifikacje etyczne i cechy psychiczne, w tym umiejętność działania zespołowego. Osoby, co do których nie ma pod tym względem całkowitej pewności, należy na wyprawie otoczyć specjalną opieką, pilnie obserwować i w razie potrzeby korygować ich zachowania. Natomiast osoby, które pod względem etycznym zdecydowanie zawiodły, nie powinny być brane pod uwagę nawet jeśli reprezentują odpowiedni poziom sportowy.

Jak przyjęto raport w środowisku górskim? Że mamy do czynienia z materią nieoczywistą i kontrowersyjną, okazało się już po kilku dniach od pojawienia się

dokumentu: kilku wybitnych ludzi gór poproszonych o ocenę raportu i – siłą rzeczy – samej wyprawy oraz jej uczestników, dało kilka różnych, często sprzecznych ze sobą wykładni. Z jeszcze większą wyrazistością tę niejednoznaczność widać po czasie.

Oddajmy zresztą głos kilku znanym nazwiskom polskiego himalaizmu i alpinizmu.

Ryszard Gajewski, postać tyleż wybitna, co uważana w środowisku za kontrowersyjną: – Raport poszedł w kierunku, jaki sobie wymarzyłem. Jest zdecydowanie za miękki, ale dobre i to. I dla Adama Bieleckiego, i dla organizatorów, czyli Artura Hajzera i Krzyśka Wielickiego. Czego zabrakło? Przede wszystkim stwierdzenia w rodzaju: „Wnioskujemy do Zarządu PZA o zawieszenie w prawach członka Adama Bieleckiego”.

Można też było odciąć Bieleckiemu, na przykład na pięć lat, dotacje na wyprawy. Kiedy robiłem wyprawę na Dhaulagiri, nie miała nic wspólnego z PZA. Ale trzeba mieć pieczątkę, więc dla świętego spokoju załatwiliśmy ją w Związku. Niczego więcej nie chcieliśmy – tylko żeby zatwierdzili tę wyprawę. I gdyby w raporcie był jasny przekaz, Bielecki takiej pieczątki w przyszłości by nie dostał. Zabrakło więc w tym raporcie jasnego przekazu dla takiego zwykłego Jaśka z Hrubego: „E, nie dali mu pieniędzy, bo zostawił tam kolegę”.

Zarzuty wobec Wielickiego i Hajzera, które według Gajewskiego nie znalazły się w dokumencie?

– Ich największe uchybienie to dobór składu wyprawy – uważa Gajewski. – Małek był tylko na Lhotse, ale nie wszedł na szczyt, a Kowalski był na łatwych rosyjskich siedmiotysięcznikach. Napisałem już, co o tym sądzę: kucharki tam chodzą, tylko trzeba być zaaklimatyzowanym. Oczywiście, kiedyś musi być ten pierwszy raz, ale dlaczego zimą? Pod koniec wyprawy na Lhotse dzwonił do mnie Artur Hajzer. Był poirytowany na całą tę ekipę z wyjątkiem Andrzeja Bargiela. Artur prosił mnie, bym mu znalazł ludzi na zimową wyprawę na Broad Peak. Jeśli gość dzwoni z Nepalu, skąd opłaty telefoniczne są bardzo wysokie, żeby werbować za pośrednictwem znajomych kandydatów do poważnej zimowej wyprawy, to pokazuje, jaki był wybór. Według niego po prostu ci ludzie, którzy byli na Lhotse, nie nadawali się na kolejną wyprawę.

Ryszard Gajewski krytykuje też dobór członków samego Zespołu.

– Był generalne słaby, bo ci ludzie nie mieli doświadczenia zimowego – mówi himalaista. – Pawlikowski nie chciał w tej komisji być, Gołąb też nie, ja byłem chętny, tyle że mi tego nie zaproponowano. Gdybym w niej zasiadał, a Bielecki na komisji powiedziałby mi, że na Broad Peaku się bał i uciekał, odpowiedziałbym mu: „Chłopcze, ja byłem wyżej i naprawdę tak źle nie jest. Na szczycie Manaslu byłem 40 minut, robiliśmy sobie zdjęcia, a do tego mieliśmy słaby sprzęt. Był potworny wiatr i dużo niższa temperatura”.

Druga wykładnia raportu PZA to ta zaprezentowana tuż po ogłoszeniu dokumentu przez samego prezesa Polskiego Związku Alpinizmu – Janusza Onyszkiewicza. O tyle

zaskakująca, że prezes odciął się od zasadniczej tezy firmowanego przez siebie siłą rzeczy dokumentu. Choć były poseł i minister zgodził się we wrześniowej wypowiedzi dla „Tygodnika Powszechnego” z faktografią przedstawioną w raporcie i zaznaczył, że w mediach elektronicznych dokument przedstawiony został jako ostrzejszy niż był w rzeczywistości, dodawał jednocześnie: – Komisja miała pełną autonomię, szanuję jej zdanie, jednak nie zgadzam się z zawartą w raporcie ostrością ocen. Uważam, że nie można ferować wyroków. Nie możemy do końca stwierdzić, w jakiej formie był Bielecki. A już na pewno nie jesteśmy w stanie przewidzieć, czy jego pozostanie na dużej wysokości nie skończyłoby się większą tragedią. Radykalną ocenę etyczną Bieleckiego dałoby się być może utrzymać, gdybyśmy mieli dokładne rozeznanie o jego fizycznym i psychicznym stanie.

Prezes PZA odniósł się też do wywiadu, jakiego Bielecki udzielił „Tygodnikowi Powszechnemu”: – W jego wypowiedzi było wiele emocji i dramatyzmu, ale też dużo szczerości i prawdy – stwierdził Onyszkiewicz. – Jestem absolutnie przeciwny skreślaniu Bieleckiego.

W podobnym duchu wypowiadał się też po ogłoszeniu raportu kierownik wyprawy na Broad Peak, Krzysztof Wielicki, stwierdzając, że sama idea sporządzenia raportu – notabene podsunięta właśnie przez Wielickiego i Hajzera, którzy tuż po wyprawie chcieli poddać się środowiskowej ocenie – była słuszna. Podobnie jak przypomnienie podstawowych zasad etycznych funkcjonowania w górach.

Niepotrzebne według Wielickiego były jednak stygmatyzujące, jak mówi, oceny etyczne Bieleckiego i Małka.

– Te należało pozostawić czytelnikom raportu – powtarzał w niemal każdym wywiadzie słynny himalaista.

Jest też i trzecia interpretacja raportu oraz samego przebiegu wyprawy na Broad Peak. Aż dziw, że jej autor nie znalazł miejsca w Zespole PZA. Nie tylko z racji doświadczenia i sukcesów (m.in. zdobycie czterech ośmiotysięczników czy udział w wyprawach zimowych), ale głównie z powodu epizodu w karierze całkowicie – zwłaszcza dla opisywanej w raporcie sprawy – unikatowego.

Cofnijmy się raz jeszcze o 25 lat, do zimy 1988 r. i wyprawy na K2/Broad Peak.

Maciej Berbeka dochodzi wtedy – przypomnijmy – do przedwierzchołka Rocky Summit, przekonany, że osiągnął właściwy szczyt. Bez namiotu, błądząc, spędza ponad 30 godzin zimą na wysokości ponad 7500 m. Ocala go wtedy determinacja, przypadek – w cudownych niemal okolicznościach dociera do namiotu w obozie IV – ale też czekający nań w namiocie Aleksander Lwow.

W kontekście wydarzeń sprzed 25 lat ocena kulis wyprawy na Broad Peak A.D. 2013 w wykonaniu Lwowa może zaskakiwać.

– Uważam, że raport jest do kitu – mówił na łamach „Tygodnika” jeszcze we wrześniu. – Dokument opiera się na fundamentach ideałów, które powyżej 7500 m w zimie nie funkcjonują. Znam dobrze historię polskiego himalaizmu: do każdej wyprawy pochodzącej ze złotych lat 80. czy 90. można by się przyczepić według „klucza Broad Peak”. Że ktoś od kogoś się odwiązał, ktoś kogoś „opuścił”. Dlaczego komisja i raport akurat w sprawie Broad Peaku? Dlaczego nie w sprawie lawiny na Evereście, gdzie w 1989 r. zginęło pięć osób? Dlaczego nie w sprawie śmierci Artura Hajzera?

Według Lwowa na Broad Peaku popełniono błędy, które obciążają wszystkich.

– Podstawowym było to, że poszli atakiem czwórkowym. Druga dwójka powinna iść jako odwód. Kolejny, najważniejszy chyba błąd był jednak taki, że nie zawrócili mimo niedoczasu. Trzeci, że gdy Bielecki doszedł już do wierzchołka, wszyscy inni nie zawrócili – ocenia Lwow.

Czy między tą oceną a doświadczeniami sprzed ćwierćwiecza nie ma sprzeczności?

– Absolutnie nie! – mówił himalaista. – Ja byłem bezpieczny w namiocie, ponadto w stanie relatywnie, jak na tę wysokość, dobrym. Być może Bielecki mógłby dla porządku poczekać w obozie IV jeszcze dobę. Prawdopodobnie był rzeczywiście spanikowany i wyczerpany. Ale kluczowe jest to, że oni nie byli w stanie tam już działać.

Według Lwowa autoobrona Adama Bieleckiego odpowiada rzeczywistości: przyczyną śmierci Kowalskiego i Berbeki było to, że obaj źle obliczyli swoje możliwości.

– W raporcie mówi się „zespół”, „integralność zespołu” itd. – dodawał Lwow. – To bzdura. Jeśli tu ktokolwiek naruszył integralność zespołu, to byli to ci, którzy... nie zawrócili, by natychmiast zejść z Bieleckim, gdy ten zdobył szczyt. Zresztą, na wszystkich wyprawach, jakie pamiętam, każdy szedł własnym tempem i własnym tempem schodził. Wyjątek to sytuacja, w której partnerzy byli ze sobą związani liną.

Maciej Berbeka na lodowcu Baltoro

Zapytany o swoją opinię już w grudniu – a więc po opadnięciu emocji – Lwow nie zmienia swojej wykładni ani na jotę. Podkreśla, że interpretował jedynie fakty.

– Nie mówię, że Maciek zrobił coś złego, nie rezygnując z tego ataku. Mówię tylko, że w tej ocenie nie ma miejsca na żadne pomniki. Z całą pewnością nie było tak, że Berbeka wracał po kogoś albo czekał na kogoś. Z pewnością jego światło było widziane w okolicach przełęczy, podczas gdy ciało Kowalskiego znaleziono na grani – mówi himalaista.

Co ciekawe, podobną interpretację faktów podaje prof. Andrzej Paczkowski, kiedy spotykamy się z nim w grudniu w jego warszawskim mieszkaniu: – Trudno mi jest polemizować z tym raportem: nie znam całego materiału wyjściowego, nie rozmawiałem też z tymi ludźmi – zastrzega na początku rozmowy. –

Ci ludzie działali pod ogromną presją: środowiska, pod naciskiem Jacka Berbeki, no i medialną, społeczną. A zatem to jest ocena siedzącego za biurkiem.

Nieco później jednak dodaje: – To wszystko jest bardzo przykre, ale jeśli tutaj można w ogóle szukać czyjegoś błędu – bo przecież to wszystko było niezamierzone i niezawinione – to byłby to błąd Maćka właśnie. Bo on powinien mieć perspektywę widzenia tego, co się dzieje.

Oni szli nierównym tempem, ponadto był Bielecki, który rwał do przodu. Należało podjąć decyzję o odwrocie.

– Kiedy był najlepszy moment na podjęcie takiej decyzji? – pytamy Paczkowskiego.

– Pewnie wtedy, gdy byli na przedwierzchołku, idąc do góry, i było już dosyć oczywiste, że idą wolno, i że to wszystko im zabierze więcej czasu niż zakładano, że z całą pewnością będą mieli „kibel” oraz że dalszy marsz jest braniem na siebie ogromnego ryzyka – odpowiada były prezes PZA. – To Maciek powinien był podjąć taką decyzję. Ale ja go nie obwiniam: on też chciał być na szczycie. Być może miał zbyt długą przerwę w jeżdżeniu na duże wysokości, a jednocześnie pamiętał siebie z czasów, kiedy co rok jechał na te 7500 czy 8000. To wszystko mogło spowodować nieodpowiednią ocenę własnych możliwości.

O wskazanej przez autorów raportu etycznej odpowiedzialności Bieleckiego i Małka Paczkowski mówi tak: – Przyjęli założenie według mnie racjonalne: nie mogli niczego zrobić. Jedyne, co mogli – ale to się nie mieściło w ich horyzoncie myślowym – to powiedzieć Maćkowi, żeby nie szedł na szczyt. Mieli poczekać? Czyli założyć, że tamci nie będą mogli zejść?

Bardziej racjonalne było jednak zejście do obozu i przygotowywanie go, świecenie, próby nawiązania łączności. Ale czekać na grani? Weźmy jeszcze pod uwagę element, którego żadna kultura nie jest w stanie okiełznać. To jest odruch zwierzęcego strachu, o którym zresztą mówi Bielecki. Cały ten kulturowy polor, by nieść pomoc, w takiej sytuacji zagrożenia pryska.

Jak na krytykę raportu z różnych pozycji odpowiada Piotr Pustelnik?

– Szanuję głosy takie jak ten Lwowa, idące pod prąd – mówi szef Zespołu PZA. – Ale też według nas nie było najmniejszych podstaw, by formułować wobec Maćka jakiekolwiek poważne zarzuty.

Jak podchodzi do opinii tych, którzy stają w obronie Bieleckiego, twierdząc, że nie należało z imienia i nazwiska zarzucać mu braku etycznych kompetencji?

– Nikt nie miał wątpliwości, że złamanie zasady kontaktu wzrokowego i integralności zespołu było naruszeniem norm – mówił nam jeszcze we wrześniu Pustelnik. – Bielecki schodzi ze szczytu, mija idących do góry kolegów i wie, że nie będzie miał z nimi kontaktu, bo nie działa mu radiotelefon.

Co z decyzją o odwrocie z obozu IV? – Mamy słowo Bieleckiego przeciw słowu Krzyśka, ale nawet jeśli wersja Adama jest

prawdziwa, niewiele wnosi do oceny – dodaje Pustelnik. – Bo nawet jeżeli kierownik polecił zejście, wyprawa w góry wysokie to nie manewry wojsk. Można nie wykonać polecenia i zostać, co zrobił zresztą Małek. Adam był od niego silniejszy i mniej wyczerpany, a jednak zszedł.

– Skąd znaliście intencje Bieleckiego? Dlaczego napisano, iż „od razu założył, że nie będzie schodził z resztą uczestników”? – dopytywaliśmy Pustelnika.

– Na podstawie jego własnych słów – odpowiadał Pustelnik. – W jednym z wywiadów po wyprawie powiedział, że nawet przez myśl mu nie przeszło, iż będzie schodził z kimś.

– Czy ostrych ocen etycznych nie należało zostawić czytelnikom i przyszłym kierownikom wypraw? Nawet członkowie Zespołu mają w górskim CV przypadki naruszenia zasad partnerstwa w górach...

– Właśnie dlatego nie sililiśmy się na pompatyczne stwierdzenia, dokonując chłodnej oceny konkretnych zachowań, nie ludzi.

– Oceniliście ludzi. Napisaliście, kto złamał zasady etyczne, a pod koniec, że osoby te nie powinny być brane pod uwagę przy organizacji wypraw.

– Być może niektóre fragmenty należało inaczej sformułować – mówi Pustelnik. – Ale powtórzę: bez refleksji etycznej raport nie miałby sensu.

To właśnie refleksja etyczna stanowi najważniejszy kontekst raportu PZA. Refleksja obecna w środowiskowych debatach od zawsze, wypełniająca również karty literatury górskiej i opowieści himalaistów, którzy doświadczyli w górach sytuacji ekstremalnych.

By przyjrzeć się tej jaśniejszej stronie górskiego partnerstwa, przypomnijmy krótko dwie historie, jakie spotkały właśnie szefa specjalnego Zespołu PZA – Piotra Pustelnika.

Rok 2005, wspomniana już wcześniej wyprawa na Broad Peak, na którą Pustelnik jedzie z Arturem Hajzerem. I być może ratuje mu życie, sprowadzając z dużej wysokości.

– Czy to było narażanie siebie? Nie wiem, czy można do tego tak podchodzić – zastanawia się Piotr Pustelnik. – Bo w momencie kiedy musisz w takiej akcji uczestniczyć, podświadomie akceptujesz podwyższony poziom ryzyka. Wiesz, że dłużej zostaniesz na dużej wysokości. Wiesz, że zostaniesz w środku nocy. Więc nie sądzę, by ktokolwiek to świadomie kalkulował. Dostajesz w takiej chwili zastrzyk bezwarunkowej odwagi. To trzeba zrobić. Ja wtedy nie patrzyłem, jak dalece podniesie to moje ryzyko, choć wiedziałem, że jeśli się omskniemy, to polecimy razem, bo byliśmy związani. Ale nie wyobrażam sobie, by postąpić inaczej.

Rok 2006, Annapurna. Piotr Pustelnik i Piotr Morawski rezygnują ze zdobycia

szczytu, by z narażeniem życia ratować Tybetańczyka cierpiącego na śnieżną ślepotę.

– Nikomu nie życzę, by to poczuł: że za chwilę zacznie powoli umierać – wspomina Pustelnik. – A konsekwencja zostania z tym człowiekiem była prosta: nie mogliśmy go zostawić, a on nie mógł iść. Mieliśmy to szczęście, że on przyszedł do siebie, zanim my byliśmy na tyle osłabieni, żeby nie móc zejść. Ale nigdy nie masz pewności, kiedy to się stanie. To przeżycie mną wstrząsnęło. Bo już tam z Piotrkiem rozmawialiśmy w namiocie, jak to zrobić, by godnie umrzeć. To było powolne uświadamianie sobie nieuchronności. Siedzisz godzinami, jesteś głodny, zmuszasz się do czegokolwiek, dopada cię taka dystrofia woli, taka apatia, zaczynasz tylko myśleć, że tracisz wszystko, co masz w życiu, czujesz złość wobec faceta, który przez swoją głupotę wpuścił cię w takie maliny.

– Czy niesienie pomocy w sytuacjach beznadziejnych nie jest narażeniem siebie na niepotrzebne ryzyko? Mnożeniem ofiar? – pytamy Pustelnika.

– Można sobie wyobrazić sytuacje, w których pomoc możliwa jest w stopniu minimalnym albo jest po prostu złudna. Natomiast bardziej chodzi o intencje, taki odruch niż o efekt końcowy.

Artur Hajzer na szczycie Ama Dablam

A jednak historia polskiego – i nie tylko – himalaizmu pełna jest też sytuacji mniej jednoznacznych. Sytuacji, w których ów „kulturowy polor”, o którym mówi prof.

Andrzej Paczkowski, pryska w obliczu ekstremalnych warunków.

Ja schodziłam, świadoma, że odstępuję w tym momencie od głoszonych przez siebie zasad, ale lęk przed schodzeniem nocą skutecznie zagłuszył we mnie obawę o partnera. Wiedziałam, że powinnam poczekać na Wandę, a jednak schodziłam w dół, schodziłam najszybciej jak się dało.

Wrócić do obozu, dotrzeć tam przed nocą – tylko to było teraz ważne. Wysublimowana teoria kolejny raz nie wytrzymała zetknięcia z brutalnością życia.

Ten krótki cytat (zostawmy póki co jego autora oraz bezpośredni kontekst) niechaj posłuży nam za przyczynek do dalszej refleksji.

Kiedy należy ratować drugiego człowieka? Jakim kosztem? Kiedy, ratując, przekraczamy cienką linię, za którą jest już narażanie siebie i innych na niepotrzebne ryzyko? Wreszcie: kto ma prawo oceniać etyczną postawę tych, którzy zostali

w górach wysokich postawieni wobec najbardziej dramatycznych wyborów?

– Dylematy dotyczące zachowania w górach, pytania o porzucenie partnera, były od zawsze – zauważa Andrzej Paczkowski. – Jedna z pierwszych tego rodzaju spraw dotyczyła przecież Wiesława Stanisławskiego, który zginął w Tatrach w 1933 r. Kilka lat wcześniej on i jego partner zostawili za sobą kolegę, schodząc z Doliny Stawów Białaczańskich. Szedł z tyłu, zmarł z wychłodzenia w niewyjaśnionych do dziś okolicznościach. Nikomu wtedy nie przyszło do głowy, że Zbigniew Gieysztor, bo o nim mowa, idąc po płaskim nie będzie w stanie sam się poruszać. Tutaj był jeszcze jeden dodatkowy element: Stanisławski miał na sobie sweter Gieysztora, który – być może – uratowałby temu drugiemu życie.

– Problemy etyczne dotyczące zachowań ludzkich w sytuacjach ekstremalnych istnieją zresztą od zawsze nie tylko w górach – dodaje historyk. – Są w okopach, na wojnie, w obozie koncentracyjnym. Bardzo często przy takich okazjach powtarzamy, że nie wolno od ludzi wymagać bohaterstwa, heroizmu. I zawsze pada inne pytanie: „Czy ktoś, kto TAM nigdy nie był, może się wypowiadać, oceniać?” „Przyjaciela nie opuszcza się nawet wtedy, gdy jest już tylko bryłą lodu” – te słynne słowa Wawrzyńca Żuławskiego, znanego polskiego taternika i ratownika górskiego, przytaczane są w kontekście górskich wypadków bardzo często. Powoływano się na nie również przy okazji tragedii na Broad Peaku. Jak je rozumieć? Czy interpretować dosłownie?

– Żuławski wypowiedział te słynne słowa w 1957 r. w Chamonix, a niedługo potem zginął, ratując partnera – przypomina prof. Paczkowski. – Poszedł szukać Stanisława Grońskiego i dwóch Jugosłowian, choć szansa, że odnajdzie ich żywych, była bliska zeru. Można powiedzieć, że Żuławski pomnożył liczbę ofiar. Jego powiedzenie jest więc świetne, takie dewizy powinny istnieć, powinno się do nich dążyć jako do ideału. Ale powinno się też mieć świadomość, że nigdy się go nie osiągnie.

Kolejna głośna sprawa z górską etyką w tle – przywoływana w ostatnich miesiącach jako pewna analogia do sprawy Broad Peaku – to wypadek operatora filmowego Stanisława Latałły na zboczach Lhotse w 1974 r., po którym środowiskową anatemą obłożony został mający się opiekować Latałłą Tadeusz Piotrowski.

– Staszek zginął pozostawiony przez Piotrowskiego, tyle że mieliśmy do czynienia z zupełnie inną relacją niż te na Broad Peaku – zaznacza Paczkowski. – Na wyprawie w 2013 r. mieliśmy przecież czwórkę partnerów mających różne doświadczenie, umiejętności, ale taki sam status. A zarzuty wobec Piotrowskiego polegały na tym, że nie dopełnił należytej staranności jako opiekun, przewodnik. Nie powinien był zjeżdżać po linach sam, bez kontaktu wzrokowego z Latałłą. On sobie zjechał do końca poręczówki, siadł i czekał. A Staszek spadł.

Jeśli między sprawą Lhotse 1974 a tragedią na Broad Peaku doszukiwać się analogii, znaleźć ją można co najwyżej w okolicznościach towarzyszących dwóm

wyprawom: tak po Lhotse, jak i po Broad Peaku powołano specjalny zespół, tak wówczas, jak i teraz ze strony dużej części środowiska – wtedy przy większej niż teraz zgodności między jego przedstawicielami – spotkał himalaistę (wtedy Piotrowskiego, teraz Bieleckiego) swego rodzaju ostracyzm.

– Komisja w zasadzie zdjęła wtedy z Piotrowskiego bezpośrednią odpowiedzialność za śmierć Latałły – przypomina ówczesny prezes PZA, Andrzej Paczkowski. – Podobnie zresztą oczyściła kierownika wyprawy, Andrzeja Zawadę. Ale pamiętam, że do siedziby związku przychodziły nawet anonimy w rodzaju „Zawada morderca!” Nie było tego dużo, może dziesięć, może kilkanaście. Zbierała to Hanka Wiktorowska, odnosiliśmy wrażenie, że wszystkie były pisane przez najwyżej dwie osoby.

Paczkowski wspomina, że Piotrowski nie cierpiał zbyt długo na środowiskowy ostracyzm.

– Wszyscy wiedzieli, że to specyficzna postać – mówi były prezes PZA. – Rosjanie nazywali Piotrowskiego pałtara czieławiek. Bo on był taki „młot” – w podwójnym tego słowa znaczeniu. Taki fizyczny „młot”, który rwał do przodu, nie oglądając się za siebie. No i uważano go za „młota” intelektualnego – skądinąd niesłusznie, bo to był inteligentny facet. Ale faktem jest, że miał taką opinię, w związku z czym to, co się stało na Lhotse, uznawane było za część jego normalnego zachowania. Że on schodzi i nic go nie obchodzą inni. Były głosy, by go w ogóle wykluczyć ze środowiska. Ale przeważała opinia: „wszyscy wiedzą, jaki jest Tadziu”.

O analogię między sprawą Piotrowskiego a odbiorem Bieleckiego w dzisiejszym środowisku więc trudno, choć trudno też nie zauważyć, że pomiędzy grupą zaciekłych krytyków oraz obrońców młodego himalaisty są i tacy, którzy – raczej nieoficjalnie – wypowiadają bezwiednie to samo zdanie, które cztery dekady wcześniej padało pod adresem Piotrowskiego: „Wszyscy wiedzą, jaki jest Adam”. Ta wypowiadana tu i ówdzie sentencja czerpie swoją moc z wcześniejszych kontrowersyjnych sytuacji górskich z udziałem młodego alpinisty.

Tak czy inaczej, w sprawie postępowania Bieleckiego i – do pewnego stopnia – Małka jeszcze trudniej o jednoznaczną ocenę niż w będącym już przecież częścią historii himalaizmu przypadku Piotrowskiego. Trudno o nią również dlatego, że wysokogórska aktywność – z wpisanymi w nią ekstremalnymi sytuacjami, zmiennością okoliczności, warunków pogodowych, fizycznych i psychicznych stanów człowieka wystawionego na działanie wysokości i wyczerpania – nie daje się opisać za pomocą precyzyjnych procedur.

Trudno też sformułować jakiekolwiek powszechnie akceptowane zasady postępowania, nawet te najbardziej fundamentalne. Niektórzy przedstawiciele środowiska górskiego przywołują „zasadę kontaktu wzrokowego”, inni, jako jeden z fundamentów ratownictwa wymieniają „zasadę niemnożenia ofiar”. Zapytaliśmy

doświadczonych wspinaczy o te zasady.

– Pierwszy raz o niej słyszę. A w tamtych warunkach to w ogóle jakiś idiotyzm! – denerwował się Aleksander Lwow, zapytany przez nas jeszcze we wrześniu o pierwszą z wymienionych reguł. – Można kogoś widzieć i nie móc do niego podejść nawet kilkudziesięciu metrów. O tym się nie mówi, ale proszę zwrócić uwagę na niedawną śmierć Artura Hajzera. Tam zasada kontaktu wzrokowego była złamana od początku.

Skoro Hajzer nadał esemesa, że jego partner nie żyje, co okazało się nieprawdą, to nie mogli być razem.

– Zasada niemnożenia ofiar? – powtarza ze zdziwieniem nasze pytanie Ryszard Gajewski, wieloletni ratownik TOPR-u. – A jest taka zasada? Ja wiem, że w każdej pogodzie i o każdej porze mam iść w góry. I tyle. Bo skąd ja mam wiedzieć, że ratując drugiego człowieka, umrę? Uciec czy zostawić partnera można wtedy, gdy on umrze – to jedyna obowiązująca zasada. Albo gdy jest połamany i wiadomo, że nie jest w stanie zejść. Na Broad Peaku takiej sytuacji nie było.

Tę niejednoznaczność i kruchość ocen zobaczymy też, gdy przyjrzymy się historii himalajskich wypraw. Również tych, których uczestnikami byli członkowie Zespołu PZA ds. tragedii na Broad Peaku.

Wysublimowana teoria kolejny raz nie wytrzymała zetknięcia z brutalnością życia – to przywołane już wyżej zdanie pochodzi z książki Nanga Parbat. Góra o złej sławie autorstwa słynnej himalaistki Anny Czerwińskiej[60], członkini Zespołu PZA. Niejednoznaczność ocen nie odnosi się zresztą tylko do fundamentalnych prawideł etycznych, ale i technik stosowanych w trakcie wspinaczki, które również poddano surowej analizie w ocenie zdarzeń na Broad Peaku.

Przyjrzyjmy się zestawowi cytatów pochodzących z książki Anny Czerwińskiej: opowieści będącej zapisem 5-osobowej kobiecej wyprawy na leżący w Himalajach w Pakistanie ośmiotysięcznik Nanga Parbat. Czerwińska, dodajmy dla porządku, zdobyła Nagą Górę 15 lipca 1985 r., na wierzchołku stając z wraz Krystyną Palmowską i Wandą Rutkiewicz. Było to pierwsze czysto kobiece wejście na ten szczyt.

Szłyśmy nie związane – lina tradycyjnie pozostawała w moim plecaku – mimo że robiło się stromo. Śnieg stawał się głęboki, torowanie męczyło coraz bardziej. Próg okazał się pionowy, na szczęście niezbyt trudny. Przeszłam go pierwsza i na wszelki wypadek rzuciłam dziewczynom długą pętlę, aby mogły się jej przytrzymać. Z liną w garści zawsze łatwiej… – pisze Anna Czerwińska, zaś współczesnemu czytelnikowi siłą rzeczy nasuwa się skojarzenie z komentarzami dotyczącymi Broad Peaku 2013: uczestnicy ubiegłorocznej wyprawy również uznali za właściwsze podejście „tradycyjną” metodą, czyli nie wiążąc się liną w miejscach, które były niekonieczne do asekuracji według ich subiektywnego uznania.

Widziałyśmy teraz podchodzącą do nas Wandę. Spojrzałam na zegarek. Wpół do drugiej.

Spieszyłyśmy się. Czułyśmy, że kuluar zabrał nam zbyt dużo czasu, jednak nie umiałyśmy zrezygnować. Nie teraz, kiedy pogoda wbrew oczekiwaniom jest piękna, a szczyt Nangi blisko jak nigdy dotąd – pisze dalej Czerwińska, a myśli czytelnika nieuchronnie trawersują w kierunku komentarzy odnoszących się do zbyt późnego – jak uważali krytycy – wyjścia do ataku szczytowego na Broad Peak. Tak jak Palmowska i Czerwińska były świadome stanowczo zbyt późnej pory na kontynuację ataku, jak i tego, że podejście zabrało im zbyt wiele czasu, tak i świadomi mozołu oraz wolnego tempa wejścia na przełęcz Broad Col a następnie na Rocky Summit byli czterej zimowi zdobywcy Broad Peaku.

Idźmy dalej: Z przełączki pod blokiem szczytowym spojrzałam wstecz – Wanda była kolorowym punktem na zboczu przedwierzchołka. Szła dalej w naszą stronę… Uspokojona zajęłam się dalszą drogą.

Widziałam Krystynę na śnieżnym zachodzie, potem zniknęła w skałach. Jeszcze chwila i gdy znów spojrzałam w górę, zobaczyłam ją na tle nieba. Szybciej! Minęłam zostawiony przez Krystynę plecak i zachęcona jej przykładem zostawiłam swój trochę dalej. Już na lekko szybko osiągnęłam punkt, gdzie ostatnio widziałam Krystynę – pisze Czerwińska. Czyż nie rozmyślny i w pełni świadomy marsz w pojedynkę zarzucano uczestnikom ekspedycji na Broad Peak? Czy nie mówili oni – podobnie jak trzy dekady wcześniej Czerwińska – że spoglądali, idąc osobno, za siebie? Że zakładali, iż stan pozostałych uczestników wyprawy jest na tyle dobry, że nie potrzebują oni asysty?

Nagle zza kolejnego wzniesienia wyłoniła się Krystyna. Schodziła. Poczułam ukłucie żalu i całkiem zdrową złość. Cóż to, nie mogła poczekać? Te parę minut zbawiłoby ją? Ale nic takiego nie powiedziałam. Lub może odezwałam się tak: – Jaka szkoda, że nie będziemy miały swoich zdjęć na szczycie – lub podobnie… Czy to zresztą ważne?

Czyż Tomasz Kowalski – nie dowiemy się tego nigdy – nie mógł pomyśleć podobnie o schodzącym przed nim Arturze Małku? Te parę minut zbawiłoby go? Jaka szkoda, mogli przecież mieć wspólne zdjęcie na szczycie…

I tak dalej, i tak dalej… Podobne cytaty z mechanicznie uruchamiającym się uczuciem déjà vu można by mnożyć. Nie po to przecież, by podważać zasadność jakichkolwiek ocen czy uczestnictwo w tych ocenach wybranych członków Zespołu PZA, ale po to, by pokazać Czytelnikom specyfikę górskiej działalności oraz niejednoznaczność radykalnych sądów.

Oddajmy jeszcze na koniec głos samemu Arturowi Hajzerowi, który w napisanym w roku 2012 – a więc przed wyprawą na Broad Peak – posłowiu do nowego wydania Ataku rozpaczy pisał: Dzisiaj prowadząc program sportowy „Polski Himalaizm Zimowy 2010–2015”, gdy wiodę młodych ludzi w góry najwyższe, walczę i pilnuję jak oka w głowie wypracowanych przeze mnie zasad, które w latach 80. nie zawsze były stosowane. Na moich wyprawach obowiązuje zasada utrzymywania ciągłego kontaktu z partnerem (wzrokowy, radiowy), nierozdzielania się,

szczególnie w zejściu, itd. itd.

I dodawał, mając na myśli lata 80.: Wspinaliśmy się wtedy odważnie, ale czasami i nonszalancko. W serii „Polskie Himalaje” profesor Andrzej Paczkowski określa to najłagodniej: „Polscy himalaiści poszli po bandzie” […]

Robiliśmy w górach rzeczy wielkie, heroiczne, jednak nie zawsze były to zachowania profesjonalne.

To wszystko już było – takie banalne zdanie aż ciśnie się na usta jako puenta do rozważań na temat zasad postępowania w górach wysokich. Warto je powtórzyć również dlatego, że otoczka – głównie medialna – sukcesu i tragedii nadała wyprawie na Broad Peak z początku 2013 r. pozór wydarzenia bezprecedensowego.

Pozory jednak – co widać chociażby z literatury górskiej – mylą.

Wróćmy jednak do raportu PZA, a właściwie tym razem do tego, co się w tym dokumencie nie znalazło. Wśród najważniejszych wątków nieobecnych wymienia się do dzisiaj pominięcie ocen – jakiekolwiek by one były – nieżyjących uczestników ekspedycji w Karakorum.

– Bielecki ma prawo do rozgoryczenia, że został potraktowany osobno. W raporcie nie ma słowa o tym, jakie normy przekroczył Maciek Berbeka. Tymczasem on też nie komunikował się z zespołem. Dlaczego nie pisze się o tym, że to Berbeka podjął milczącą decyzję o kontynuowaniu ataku? Maciek miał rys osobowościowy, który powodował, że szedł o jeden krok za daleko. Dowody? Obiektywne okoliczności na Broad Peaku w 1988 r. wskazywały, że trzeba zwracać, a on szedł – oceniał na łamach „Tygodnika Powszechnego” Aleksander Lwow. I dodawał: – Raport wybiela nieżyjących kosztem żyjących.

– Dlaczego zrezygnowaliście z ocen Berbeki i Kowalskiego? – pytaliśmy jeszcze we wrześniu 2013 r. Piotra Pustelnika.

– Być może popełniliśmy błąd – mówił szef Zespołu PZA. – W pierwszej części dokumentu zachowaliśmy zasadę równowagi, później, w toku dyskusji, rzeczywiście zrezygnowaliśmy z ocen nieżyjących. Podkreślmy jednak: nie ma dowodów, by Berbeka czy Kowalski złamali jakiekolwiek normy etyczne. Owszem, Maciej się nie łączył, nie dyrygował zespołem. Są po jego stronie jakieś przewiny, ale nie ma dowodów na to, że zostawił Kowalskiego albo złamał zasadę kontaktu wzrokowego.

W dokumencie PZA nie poruszono też niektórych aspektów organizacji wyprawy.

Wśród nich bardzo zagmatwanej sprawy ubezpieczeń dla uczestników. Tak tygodnie po tragedii na Broad Peaku wspomina Krzysztof Berbeka, najstarszy syn Macieja: – Rozmawiałem po wypadku z Arturem Hajzerem. To nie były przyjemne rozmowy.

Miałem poczucie, jakbym musiał walczyć o rzeczy, które powinny być naturalne. Na przykład Artur do mnie zadzwonił i mówi, że tata miał wykupione ubezpieczenie na taką i taką kwotę. „Już ruszyłem sprawę, żeby wam to przelano. Podaj maila, prześlę polisę” – mówił. Otwieram, czytam, a tam jest napisane „wariant II”. Przesłałem to

wszystko przyjaciółce, która jest prawniczką. Dzwoni i mówi, że „wariant II” to po prostu 50% wymienionej kwoty. Dzwonię do Artura, mówię, jak wygląda sprawa. „Co ty pierdolisz?!” – krzyczy. Oddzwonił po jakimś czasie, mówi: „Rzeczywiście”.

W takim momencie to jest niby najmniej ważna rzecz. A z drugiej strony masz świadomość, że mama musi teraz przeżyć za 1800 zł na trzy osoby.

Jeśli przeanalizować dzisiaj ubezpieczenia uczestników wyprawy na Broad Peak, trudno powiedzieć, by organizatorzy tę kwestię zupełnie zaniedbali. Ubezpieczeni zostali wszyscy, trudno jednak zrozumieć, dlaczego specjalne, dodatkowe ubezpieczenie PZA Sport (dla osób uczestniczących w kulturze fizycznej) nie przysługiwało młodszym uczestnikom wyprawy, w tym Tomkowi Kowalskiemu. – Tomek posiadał pięć razy niższe ubezpieczenie NNW w porównaniu ze starszymi członkami wyprawy. Kwota ta była rażąco niska i zupełnie niewystarczająca w przypadku na przykład potrzeby transportu, leczenia odmrożeń i rekonwalescencji – mówią Alicja i Marek Kowalscy.

– Artur Hajzer na moje pytanie, dlaczego tak to różnicują, odpowiedział, że chodzi o to, że większe ubezpieczenie miały osoby posiadające dzieci – wspomina Przemysław Kowalski. – Na moją uwagę, że tak tego nie zostawimy, odpowiedział: „No to róbcie, co chcecie”. Napisaliśmy list do Zarządu PZA i do Ministerstwa Sportu w tej sprawie. Z Ministerstwa odpisano, że wyprawa była zgodna ze statutem, i że to nie w ich kompetencjach. A od Zarządu nie dostaliśmy odpowiedzi.

– Powiedziałem do Artura: „Wyprawa narodowa, PHZ, patronat prezydenta, a tutaj bałagan w ubezpieczeniach” – wspomina Krzysztof Berbeka. – A on na to: „Nie doczytaliśmy, że jest wariant II”. Skąd w ogóle różnicowanie: jak mogą być jedni ubezpieczeni, a inni nie? Chodziło o dzieci, ale tak czy inaczej wszyscy dostali najtańsze możliwe warianty. Nie widzę innego wyjaśnienia tej sytuacji niż chęć zaoszczędzenia środków przez organizatora.

Zapytany o kwestię ubezpieczeń Piotr Pustelnik tłumaczy, że sprawa nie znalazła się w raporcie PZA, bo nie należała do tematu dokumentu. Nie wchodziła w skład czynników mogących mieć wpływ na okoliczności tragedii. Jednak Pustelnik wspomina, że podczas rozmowy członków Zespołu PZA z Arturem Hajzerem, kwestia ubezpieczeń została podniesiona.

– To był jedyny moment, kiedy się Arturowi trochę podniosło ciśnienie – mówi Pustelnik. – Bo jeśli padają argumenty, że rodzina zostaje bez środków do życia, a straciła ojca i męża, to robi się niemiło. Artur wyjaśniał, że nigdy nie było zwyczaju ubezpieczenia uczestników przez organizatora: wspinacze robili to sami.

I rzeczywiście: ja też nie pamiętam, również na niepolskich wyprawach, takiego standardu. Ale po tym, jak poważnemu wypadkowi na Makalu uległ w 2010 r. Maciej Stańczak i wydawało się, że straci możliwość zarobkowania przez poważne odmrożenia, Hajzer postanowił jednak te ubezpieczenia załatwiać.

Dlaczego ubezpieczono uczestników z rodzinami i tych bez dzieci w różnym stopniu?

– Argument był taki, że rodziny są później bardziej podatne na zubożenie – odpowiada Pustelnik. – Przyjęliśmy ten argument. Choć zgadzam się: dzielenie uczestników na uprzywilejowanych i innych było nieszczęśliwe. Należało porozmawiać z tymi ludźmi, powiedzieć: „Słuchajcie, każda wyprawa jest niebezpieczna, można ulec wypadkowi. Pomyślcie o tym, czy nie ubezpieczyć się na życie, bo organizator tego nie robi. To jest wasza odpowiedzialność”. Wtedy wszyscy wiedzieliby, na czym stoją.

W rejestrze ewentualnych braków bilansu tragicznej wyprawy na Broad Peak należałoby też dopisać. opinie i ekspertyzy osób, których doświadczenie mogłoby (czy tak byłoby w istocie – zostawiamy opinii Czytelników) wzbogacić przygotowany przez Polski Związek Alpinizmu dokument. Wśród członków Zespołu nie znalazł się nikt z doświadczeniem zimowej wspinaczki na dużej wysokości w Himalajach/Karakorum. Doświadczenia takiego – wbrew stwierdzeniu Zespołu PZA w raporcie – nie posiadali też wszyscy konsultanci tego gremium. Dlaczego o udział w pracach nie poproszono na przykład Ryszarda Gajewskiego, autora pierwszego – wraz Maciejem Berbeką zresztą – zimowego wejścia na szczyt Manaslu? Dlaczego pominięto Aleksandra Lwowa, mającego doświadczenie z tym samym Broad Peakiem, w podobnych zimowych warunkach i w towarzystwie tego samego Macieja Berbeki?

– Byłem konsultantem komisji, ale członkostwa nikt mi nie zaproponował – mówi Ryszard Gajewski. – Obawiali się, że przy moim doświadczeniu zimowym zdominuję komisję, poza tym nigdy nie byłem klakierem i na żadne układy nie pójdę, Artur dobrze o tym wiedział.

– Mam „komisję marzeń”, złożoną z osób mających doświadczenie zimą w górach wysokich. Na przykład Ryszard Gajewski, Jacek Berbeka i Aleksander Lwow jako sekretarz – odpowiada nie bez ironii Piotr Pustelnik, nawiązując zapewne do trudnego, znanego w środowisku, charakteru całej wymienionej trójki.

Zaraz jednak dodaje: – To prawda, że niektórzy konsultanci nie byli, jak napisaliśmy, powyżej 8000 m zimą. To nasz błąd. Podobnie błędem było niezapytanie o opinię Aleksandra Lwowa: czasami rozwiązania najprostsze przychodzą do głowy jako ostatnie.

Trudno dzisiaj o syntetyczną ocenę raportu Zespołu PZA i diagnozę, w jakim stopniu środowisku górskiemu udało się samooczyszczenie. Zwłaszcza że nie znamy tak naprawdę całości materiałów, jakie stworzył Zespół. Do publicznej wiadomości nie zostały przekazane stenogramy przeprowadzonych rozmów. Piotr Pustelnik kazał zniszczyć nagrania od razu po ogłoszeniu raportu. Jak tłumaczy, to właśnie

w tych rozmowach zgromadzone były szczegóły, które – za sprawą emocji towarzyszących wielu wypowiedziom czy odpowiedziom na pytania – mogły mieć ogromną siłę medialnego rażenia. Siłę raczej destrukcyjną niż cokolwiek wyjaśniającą.

Zespół PZA utajnił nie tylko treść wspomnianych rozmów, ale też załączniki do dokumentu. Raport jest obszernym, 24-stronicowym dokumentem opisującym przygotowania i przebieg wyprawy, a także formułującym wnioski i zalecenia dla Zarządu PZA i organizatorów przyszłych wypraw. Załączniki do których odwołuje się treść raportu, stanowią materiał roboczy, do użytku wewnętrznego Zespołu i nie są publikowane – napisano na stronie internetowej Związku.

Decyzję podjęto wspólnie, choć Piotr Pustelnik miał w tej sprawie inne zdanie niż władze Polskiego Związku Alpinizmu.

– To materiały takie jak zdjęcia, blogi uczestników, artykuły, diagramy wejść, opinie biegłych itd. – mówi szef Zespołu PZA, zastrzegając, że nie pytał o zdanie pozostałych członków Zespołu. – Te materiały pozwoliłyby zobaczyć, jak pracowała komisja.

Zapewne do trybu procedowania, składu Zespołu i wielu jeszcze szczegółowych elementów można by mieć wiele zastrzeżeń. Warto jednak pamiętać o wspomnianej już presji – czasu i otoczenia – pod jaką pracowali członkowie zespołu, a także zwrócić uwagę na precedensowy charakter przedsięwzięcia.

Z pewnością prace Zespołu i jego końcowy raport były bardzo kosztowne emocjonalnie, tak dla jej członków, surowo ocenionych himalaistów, jak i środowiska górskiego w ogóle. Jednak już w kilka miesięcy po ogłoszeniu, moc opublikowanego dokumentu osłabła.

Wyrazistą wymowę dokumentu rozcieńczyły z pewnością polemiczne głosy samych przedstawicieli środowiska. Nie miał też raport PZA, co mówił na gorąco sam Piotr Pustelnik, mocy sankcjonującej, a najwyżej rekomendującą. A nawet gdyby Zespół chciał wykluczyć kogoś z grona uczestników przyszłych wypraw, póki co nie widać na horyzoncie doniosłych górskich celów, z których osiągania można by kogokolwiek wyeliminować.

Tak oto raport Zespołu PZA do spraw zbadania okoliczności tragedii w Karakorum stał się dokumentem tyleż ważnym, co posiadającym jedynie wartość mocnego tekstu publicystycznego. I, jak to z tekstami publicystycznymi bywa, jedni wezmą jego tezy i rekomendacje pod uwagę, inni zaś uznają za nietrafione.

Z pewnością jednak dokument stworzony przez Zespół Pustelnika przejdzie do historii jako wydarzenie bezprecedensowe. O ile wydarzenia podczas wyprawy na Broad Peak, mimo całego swojego dramatyzmu, nie były w historii himalaizmu niczym nowym, o tyle raport – z całą jego medialną otoczką, emocjami i środowiskowymi sporami – był wydarzeniem w historii polskiego alpinizmu unikatowym.

XIV. PRAWDZIWY POLSKI GRAF

Czy ulubione frazy, sformułowania często padające z czyichś ust, mogą powiedzieć coś istotnego o człowieku? Świat stoi przed wami otworem, więc niech każdy z was pisze jakąś historię – do gimnazjalistów w Sycowie, rok 2010.

Tak już jest, że te rzeczy, które nie zostały w Himalajach zdobyte, są albo bardzo ryzykowne, albo trudne do osiągnięcia […] Można sobie pojechać na Broad Peak czy na Cho Oju, podnieść ręce do góry, zrobić zdjęcie na szczycie […] no, ale czy tak się pisze historię? – w filmie dokumentalnym Na krawędzi, opowiadającym o próbie pierwszego zimowego wejścia na K2 w 2006 r.

Wyprawa na K2 powinna zacząć się w grudniu i trwać trzy miesiące. [...] Do tego wszystkiego potrzeba oczywiście pieniędzy. Będę dalej szukał mecenasa, który zapragnie z nami pisać historię alpinizmu. Chcę tu jak najszybciej wrócić – do Moniki Rogozińskiej w jej relacji z bazy pod K2 po zakończeniu wyprawy Netia K2 w lutym 2003 r.

Jeśli ktoś ma w sobie tę cholerną chęć pisania historii, sukcesu – będzie parł do przodu. To musi w człowieku tkwić – do Martyny Wojciechowskiej w wywiadzie dla „National Geographic”, zapytany, co wygania go z namiotu w stronę szczytu.

Przyjechali pisać historię, nie mogłem ich zatrzymać – do autorów tej książki, w wywiadzie przeprowadzonym tuż po tragedii na Broad Peaku. „Pisanie historii”, „pisać historię” – trudno znaleźć wywiad Krzysztofa Wielickiego, w którym nie znalazłaby się któraś z odmian tej frazy. Zwykle dodatkowo podlana sosem patriotycznym – historię pisze się przecież nie tylko dla siebie, ale też „dla Polski”.

My, alpiniści, działamy świadomie. Nasza potrzeba wynika z pasji. A może odwrotnie? Może to chęć eksploracji w pasję się przeradza? Do tego dochodzą oczywiście elementy patriotyzmu, wciąż w naszym społeczeństwie żywe. Mimo że jesteśmy już światowcami, to jednak wciąż rozpiera nas duma, że to my, Polacy, gdzieś tam… – mówił we wspomnianym wywiadzie dla Martyny Wojciechowskiej Wielicki.

Wcześniej, bo w roku 2002, odczytuje na zjeździe PZA Manifest Zimowy. Mówi o polskich sukcesach, tradycjach, do których one nawiązują, i dopinguje młode pokolenie, by wzięło sprawy w swoje ręce. Nie ma wątpliwości: chodzi o „sprawy polskie”.

Niech przydomek Ice Warriors, nadany nam przez Anglików, na stałe zapisze się w historii himalaizmu... – nawołuje w tekście do dzisiaj żywym w środowisku wspinaczkowym. – My zdobyliśmy połowę. Teraz kolej na Was: młodych, gniewnych, ambitnych. Dajemy Wam też osiem lat, tyle, ile nam było potrzeba. To chyba fair? To byłaby sprawa, możecie sobie wyobrazić?

Wszystkie szczyty ośmiotysięczne zdobyte po raz pierwszy zimą, wszystkie przez Polaków. Jest taka szansa, to jest gra warta poświęcenia czasu, sił, środków. To czas na decyzje.

Jeśli himalaistę, przynajmniej w środowiskowym i społecznym odbiorze, budują na równi jego osiągnięcia, zdobyte szczyty, zrobione drogi, ale też powtarzana przezeń

jak refren „opowieść” o tym, co robi, w Krzysztofie Wielickim zobaczymy doskonałą antytezę innego wybitnego – choć znacznie mniej znanego – himalaisty, Wojciecha Kurtyki.

Podczas gdy ten ostatni unika mediów jak ognia, Wielicki jest w nich bardzo często. Podczas gdy Kurtyka eksponuje indywidualny, wolnościowy charakter wspinania, drugi – nie przekreślając przecież wymienionych elementów – często mówi o czysto sportowych pierwiastkach himalaizmu. Gdy Kurtyka prawi – głównie w pisanych przez siebie szkicach, rzadziej w wywiadach dla prasy branżowej – o mistycyzmie i metafizyce górskiej, Wielicki mówi bez skrępowania o „pisaniu historii”.

Z pewnością nie było tak od początku. Na pewno nie w pewien ciepły dzień, kiedy Wielicki jest na trzecim roku studiów i pojawia się – zupełnie przypadkowo – w Górach Sokolich, gdzie napotyka wspinających się ludzi. Jak wspominał w przeprowadzonej po zimowej wyprawie na Everest rozmowie z Jackiem Żakowskim[61] najpierw pół godziny stał i patrzył, by później – bez większego namysłu i asekuracji – zacząć się wspinać: – Wszedłem w małą, może ośmiometrową skałkę. Intuicyjnie chwytając się wszystkiego, czego się dało, zrobiłem ze cztery metry i utknąłem. Dalej ani rusz.

Spojrzałem w dół. Wydawało się dość wysoko, a nierówny, kamienisty teren uczyniłby skok bardzo niebezpiecznym. Dobrą minutę stałem tak, nie wiedząc, co dalej robić, aż w końcu coś się we mnie przełamało, przegryzło, znalazłem jakiś chwyt i znów zacząłem się wspinać. Kiedy wlazłem na górę, czułem się jak po torturach. Cały byłem obolały, ręce mi się trzęsły, ale wiedziałem już, że będę się wspinał.

Droga do tego momentu pierwszej fascynacji wiodła przez dzieciństwo na wsi.

Urodził się w Szklarce Przygodzkiej niedaleko Ostrzeszowa w Wielkopolsce. To tam jego ojciec jest dyrektorem wiejskiej szkoły, a mały Krzysiek wzrasta w atmosferze swobody i przestrzeni – wśród pól i lasów. Od początku jest zafascynowany przyrodą: – Najchętniej wyprowadziłbym się z domu i żył w jakimś szałasie albo ziemiance, gotował na ognisku, jadł to, co dałoby się znaleźć albo upolować. Zawsze marzyło mi się, żeby zbudować tratwę i popłynąć nią gdzieś daleko, najlepiej na koniec świata – mówił Żakowskiemu.

Później pojawia się w życiu Wielickiego harcerstwo. Rozwija fascynację przygodą, która z jednej strony uczy wolności, z drugiej – specyficznego drylu i zaradności. Nie inaczej jest w domu. Rodzice pozwalają na wiele, ale ojciec co jakiś czas przypomina, w tradycyjny sposób, o zasadach.

– Bił rzadko, ale jak już, to mocno – wspomni Wielicki w wywiadach.

Pierwszy kontakt z miastem to ukończenie podstawówki i początek liceum

w nieodległym Ostrzeszowie. Tam objawia talent do matematyki i… tęsknotę za wsią.

Już na studiach zapisuje się do klubu turystycznego, a nieco później zostaje członkiem sympatykiem wrocławskiego Klubu Wysokogórskiego. Początki nie są łatwe: młodzi, zupełnie nieznani, muszą się rozpychać łokciami, bo starsi i doświadczeni wspinacze traktują ich jak powietrze. Z jednym wyjątkiem: Wielicki często wspomina, że mógł liczyć na życzliwość będącej w tym samym klubie Wandy Rutkiewicz.

Pierwsze tatrzańskie osiągnięcia Krzysztofa Wielickiego to zima 1971/1972.

W Wigilię, którą niemal tradycyjnie będzie spędzał w górach, przechodzi z partnerami trudną drogę Pająków na Galerii Gankowej (pierwsze zimowe przejście tej drogi). Nowy Rok też wita w ścianie, przechodząc drogę Kurtyki na Małym Młynarzu (szczyt w Tatrach Wysokich na terenie Słowacji), zyskując opinię szaleńca (kto spędza Sylwestra w ścianie?). Do sukcesów tatrzańskich dorzuci jeszcze między innymi nowe drogi na Jastrzębiej Turni i Jaworowym Szczycie, a także kilka pierwszych wejść zimowych.

W lipcu 1974 r. bierze udział w centralnym wyjeździe w Kaukaz. W tym samym roku bierze ślub, by dwa miesiące później, w Wigilię, pojechać w Tatry. Po roku rodzi mu się pierwsze dziecko. W latach 70. osiąga sukcesy w Hindukuszu i Pamirze, gdzie zapisuje między innymi na swoje konto trzy alpejskie wejścia na tamtejsze siedmiotysięczniki.

Wśród nich jest błyskawiczne wejście na Pik Komunizma.

– Dwa i pół dnia od wyjścia z bazy na lodowcu Fortambek do zejścia – precyzuje Walenty Fiut, przyjaciel Wielickiego, który wspinał się z nim podczas tamtego wyjazdu. – Byli też z nami Andrzej Czok i Krzysiek Pankiewicz, zaliczyliśmy wejście, które wówczas było rekordowo szybkie. Nawet Rosjanie, którzy tam siedzieli przez parę miesięcy w lecie, nie zrobili wejścia w takim tempie. Z tego, co pamiętam, pomysł wyszedł właśnie od Krzyśka. Już wtedy miał wielki „głód”. I wiedział, czego chce.

Czy już wtedy umysł młodego wspinacza jest opanowany myślą o „pisaniu historii”?

O osiąganiu sukcesów, o jakich nikomu się jeszcze w Polsce nie śniło?

Wiemy z pewnością, kiedy tę historię zaczął pisać. A właściwie kiedy zapisał się w niej na tyle skutecznie, że do dzisiaj jego osiągnięcia pozostają absolutnym ewenementem w Polsce i na świecie.

Wiosną 1979 r. Wielicki wyjeżdża na Annapurnę Południową – bardzo trudny technicznie szczyt himalajski, sięgający niewiele ponad granicę 7000 m. Wyprawa kończy się tragicznie śmiercią dwóch partnerów, a Wielicki wraca do kraju poodmrażany. W Zabrzu, w szpitalu, do którego trafia na operację nóg, dostaje list: Czy chcesz pojechać na narodową wyprawę na Mount Everest?

Początkowo nic nie wskazuje na to, by młody alpinista miał jakąkolwiek szansę wyjazdu z legendarnym Andrzejem Zawadą na wyprawę zimową. „Lider” widzi

Wielickiego – mimo że ten ma już spore doświadczenie we wspinaniu zimą – w składzie wyprawy letniej, która ma się odbyć kilka miesięcy później. Na liście uczestników wyprawy zimowej Wielicki jest rezerwowym, ale zdarza się mały cud.

O tym, że ostatecznie pojedzie na zimową ekspedycję, zdecydują: łękotka Eugeniusza Chrobaka, obojczyk Wojciecha Wróża oraz… żona Jacka Rusieckiego, który rezygnuje z wyjazdu. „Słuchaj, stary, Wróż ma bark wybity, więc wchodzisz na jego miejsce. Bądź jutro w Warszawie” – słyszy Wielicki przez telefon od Zawady.

14 lutego 1980 r., ranek. Wielicki i Leszek Cichy, których nikt nie typuje jako faworytów do atakowania najwyższej góry świata, mają wyjść z obozu II. Leszek Cichy opowiadał w Rozmowach o Evereście: – Dwóch zakopiańczyków, Pawlikowski i Gajewski, stanowiło zespół szturmowy.

Z obozu iv mieli ich asekurować Heinrich i Pasang. Przez chwilę myśleliśmy, że może Heinrich postanowił wyjść dopiero następnego dnia, żeby nie gnieść się we czterech na przełęczy. Połączyliśmy się z bazą i dowiedzieliśmy się czegoś, co stawiało nas w sytuacji zupełnie wyjątkowej. Gajewski miał atak reumatyzmu, więc razem z Pawlikowskim postanowili zejść. Przed nami byli praktycznie tylko Pasang i Heinrich, który nie bardzo wierzył w możliwość wejścia na Everest zimą. Zawada i Szafirski po nocy na przełęczy właśnie zaczynali schodzić […] Na dobrą sprawę byliśmy jedynym zespołem, który mógł podjąć atak szczytowy. Za nami nie było już nikogo.

Pasang i Heinrich dochodzą do wysokości 8300 m, co ten drugi uznaje za ogromny wyczyn. Jest pewny, że dokonali najważniejszego wyczynu na tej wyprawie. 15 lutego kończy się zresztą okres pozwolenia, jakie władze Nepalu wydały na atak szczytowy.

Zawadzie udaje się jednak przedłużyć go o dwa dni. Wielicki wspomni później, że nawet gdyby się to nie udało, atakowaliby z Cichym Everest nielegalnie.

17 lutego osiągają, zdawałoby się, niemożliwe: stają na najwyższej górze świata, będąc tym samym pierwszymi ludźmi na ośmiotysięczniku zimą. W wywiadach Wielicki wspomni później, że dla niego zimowy Everest przyszedł za szybko – bał się nawet przez jakiś czas „everestowej łaty”, etykietki człowieka jednego sukcesu.

Niepotrzebnie.

Po Evereście zwalnia się z pracy w fabryce samochodów małolitrażowych.

Podejmuje zatrudnienie w klubie wysokogórskim, wykonując dobrze płatną, ale dającą z pewnością mniejsze poczucie stabilizacji pracę wysokościową na kominach.

Krok co najmniej ryzykowny, biorąc pod uwagę, że jego żona jest w ciąży z trzecim już dzieckiem.

W ciągu szesnastu kolejnych lat wchodzi na wszystkie ośmiotysięczniki, stając się piątym na świecie człowiekiem z Koroną Himalajów. Ale sprowadzenie jego kariery do tego właśnie wyczynu byłoby nieporozumieniem, porównywalnym może ze stwierdzeniem, że Leo Messi jest wybitnym piłkarzem, bo kilka razy był królem

strzelców ligi hiszpańskiej.

Pozwólmy sobie zresztą w tym miejscu na krótką dygresję.

Wiek XXI – z jego rozwojem technologicznym, coraz lepszym sprzętem, możliwością przewidzenia pogody niemal co do minuty, ale też kultem „przygody” – sprawia, że ośmiotysięczne szczyty, kiedyś dostępne dla nielicznych, teraz odkrywają swoje stoki i ściany również dla amatorów. Za przykład niechaj posłużą tłumy zdobywające – za pomocą nowoczesnego sprzętu, tlenu i profesjonalnych przewodników – najwyższą górę świata. Tymczasem w odbiorze społecznym nadal liczą się zdobyte szczyty.

Wspinacze, zwłaszcza ci ambitniejsi, zawsze oburzali się na sprowadzanie ich wyczynów do samego faktu stanięcia na ośmiotysięczniku, dzisiaj mają po temu jeszcze poważniejsze powody. Czym różnią się ich wyczyny – w takim uproszczonym ujęciu sprawy – od wyczynów bogatego biznesmana, który wszedł na kilka ośmiotysięczników, a właściwie został na nie wciągnięty przez przewodnika?

– W 1993 r. zadzwonił do mnie Krzysztof Wielicki i zaproponował udział w wyprawie na Czo Oju i Sziszę Pangmę. Do tej pory nie wiem, skąd miał mój numer telefonu. Na tej wyprawie poznałem wspinacza idealnego. Takiego, który może pokonać każde trudności w górach – mówi Piotr Pustelnik w VII części dokumentalnej serii Himalaiści, poświęconej Wielickiemu.

Co miał na myśli Pustelnik? Prześledźmy w największym skrócie himalajskie osiągi Krzysztofa Wielickiego. Na sześć ośmiotysięczników śląski himalaista wszedł samotnie, właściwie bez asekuracji, jeśli nie liczyć pozostawionych tu i ówdzie lin poręczowych. Pierwszy pokonał ośmiotysięcznik, w tym wypadku Broad Peak, w ciągu doby, to znaczy wychodząc z bazy i bez noclegu wracając do niej w ciągu 24 godzin. Ma na koncie pierwsze samotne wejście zimowe – na Lhotse, wreszcie: wiele nowych, trudnych himalajskich ścian.

Do dziś Wielicki bije na głowę konkurentów niemal w każdej kategorii cenionej w środowisku wspinaczkowym znacznie wyżej niż tylko „kolekcjonowanie” szczytów: we wspinaniu z trudnościami technicznymi, w trudnych warunkach atmosferycznych (zima), we wspinaniu szybkościowym.

– Krzysiek wyrabiał wtedy niesłychane rzeczy – można do dziś usłyszeć w środowisku.

W 1996 r., po tym, jak w sierpniu wszedł na K2, zostaje mu już tylko jeden ośmiotysięcznik, Nanga Parbat. Pod Nagą Górę, znajdującą się również w Karakorum, Wielicki rusza od razu spod K2. Na miejscu ma działać polska ekipa, ale rezygnuje z ataku z powodu złej pogody. Nie wygłupiaj się, żeby ci do głowy nie przyszło wchodzić samemu – pisze do niego w liście Andrzej Zawada. Poczekaj, za pół roku pojedziemy razem[62] .

Krzysztof Wielicki i Artur Hajzer

Wielicki oczywiście idzie. 1 września 1996 r. zdobywa Nanga Parbat po niesamowitym, obfitującym w dramatyczne chwile samotnym wejściu (m.in. „urwany film” po tym, jak łyka zbyt dużą dawkę antybiotyku na czyraka, który pojawił się na twarzy).

Co ma w sobie filigranowy wspinacz zamieszkały w Dąbrowie Górniczej, czego nie mają inni?

Z pewnością wielki talent, ogromne górskie umiejętności, doświadczenie…

– Budowę ciała jak ptak: 80% zajmują płuca – mówił o nim Artur Hajzer we wspomnianym filmie dokumentalnym.

Inni wspominają coś jeszcze: nadludzką wręcz ambicję i determinację.

– Widziałem go w Tatrach w latach 70., byliśmy razem na zimowym Evereście.

Lubiliśmy się, mieszkaliśmy razem w namiocie przez całą wyprawę. Pamiętam jego niesamowity ciąg na górę – mówi Ryszard Gajewski.

Walenty Fiut opowiada historię z wyprawy na Broad Peak w 1984 r.: – Przyjechaliśmy tam jako grupa: Krzysiek, ja, Janusz Majer, który był kierownikiem, Rysiek Pawłowski, a także Wojtek Kurtyka i Jerzy Kukuczka, którzy stanowili osobny zespół. Wspólnie z Krzyśkiem zakładaliśmy obozy na drodze podejścia do szczytu. Przed atakiem Krzysiek mówi do mnie: „Słuchaj, może byśmy we dwójkę w jeden dzień poszli na szczyt?”. Nie miałem wątpliwości co do powodzenia przedsięwzięcia, jeśli tylko dopisze pogoda. Ale z drugiej strony uważałem, że nie powinienem zostawić pozostałych kolegów. Krzysiek został przy swoim planie i poleciał sam.

Fiut, Majer i Pawłowski wejdą na szczyt tego samego dnia; Kurtyka z Kukuczką trzy dni później.

– Był zawsze narwany, w pozytywnym sensie tego słowa – wspomina z kolei Aleksander Lwow. – Gdyby był inny, z pewnością nie osiągnąłby tego wszystkiego.

Wielicki przez długie lata swojej – trwającej przecież do dziś – kariery miał też dużo szczęścia. „Lepiej być żywym Lwowem niż nieżywym Kukuczką” – to słynne już w środowisku zdanie Aleksandra Lwowa podkreśla nadrzędność ludzkiego życia w stosunku do jakichkolwiek sukcesów. Szanując wybitne osiągnięcia Lwowa, warto jego zdanie nieco jeszcze ulepszyć: najlepiej być – przynajmniej jeśli chodzi o górskie osiągi – żywym Wielickim, łączącym w swojej historii i ponadprzeciętne sukcesy, wybitne umiejętności i niezwykłe szczęście.

Pierwszy wypadek to jeszcze same początki górskiej drogi Wielickiego. W lutym 1972 r., podczas obozu wspinaczkowego w Dolinie Pięciu Stawów, odpada w ścianie Lodowego Szczytu. Kilkunastometrowy lot mógł kosztować młodego wspinacza życie.

Trzy lata później, w Dolomitach, spada mu na głowę kamień. Kończy się na groźnie wyglądającym skaleczeniu.

W roku 1975 bierze na rok niemal całkowity rozbrat ze wspinaniem. Nie dlatego, że powiększyła mu się rodzina, również nie z powodu swojego kolejnego wypadku.

Kiedy w lipcu jest w Kaukazie, na Broad Peaku ginie jego partner i przyjaciel, świadek na jego ślubie, Bohdan Nowaczyk. Wiadomość przychodzi do kraju, gdy Wielicki jest za granicą. A po kilku dniach żona, będąca w siódmym miesiącu ciąży, dostaje od Nowaczyka list napisany tuż przed śmiercią. Od męża nie ma żadnych wieści.

– Kiedy wróciłem i zrozumiałem, co ona musiała przeżywać, czułem się jak przestępca – wspominał w rozmowie z Jackiem Żakowskim. – Taka sytuacja, a ona sama. Czułem się wobec niej winny i chciałem jej to wynagrodzić. Przez następny rok prawie się nie wspinałem. Siedziałem w domu, zajmowałem się dzieckiem, próbowałem ją i siebie przekonać, że wcale nie muszę się wspinać, że potrafię powiedzieć sobie: nie! Święta, po raz pierwszy od wielu, wielu lat, spędziłem

z rodziną. W lutym wyrwałem się tylko na kilka dni na Słowację, a potem znów udawałem przykładnego ojca i męża, którym chyba nigdy nie będę.

Trzy lata później jest wyprawa na Annapurnę Południową (wspomniane już odmrożenia Wielickiego i śmierć jego partnerów). W 1983 r. Wielicki wpada do szczeliny podczas wyprawy na K2.

– Nagle: tak jak pan Wielicki stoi, tak pana Wielickiego nie ma – wspomni on sam w Rozmowach o Evereście.

Podczas tej samej wyprawy spada wraz z Leszkiem Cichym z niewielką lawiną.

A w roku 1988 ulega bodaj najpoważniejszemu wypadkowi: podczas wspinaczki niepokonaną ścianą sześciotysięcznika Bhagirati II, niedaleko od szczytu na wspinaczy spada z 15 metrów lawina kamieni. Sporej wielkości blok łamie się na chroniącym głowę Wielickiego kasku. Diagnoza: kompresyjne zmiażdżenie kręgu piersiowego. Co nie przeszkadza Wielickiemu – wyposażonemu w gorset ortopedyczny – jeszcze w tym samym roku zdobyć niezdobyte zimą Lhotse.

Do pokaźnego rejestru przypadków, z których każdy mógł się skończyć tragicznie, warto dodać jeszcze te dwa osobliwe zdarzenia. Podczas wypraw na Dhaulagiri i Sziszapangmę dwa razy doświadcza – pod wpływem przeżycia ekstremalnego zagrożenia – halucynacji.

Artur Hajzer, Krzysztof Wielicki i Janusz Majer na Festiwalu Filmów Górskich w Trento

– W tym stresie zaczynasz z kimś rozmawiać, kogoś szukać. Byłem w pułapce, nie wiedziałem, gdzie iść, więc radziłem się tego „kogoś”, co robić. Potem łapałem się na tym, że nikogo nie ma, a po kilku minutach znowu to samo. Ciekawe, że ten „ktoś” to nie był ani znajomy, ani kobieta, ani mężczyzna. Po prostu jakiś „ktoś”. To dowód na naszą stadność: chcemy takie chwile, podobnie zresztą jak chwile wielkiej radości, z kimś dzielić – wspominał w wywiadzie, jakiego udzielił nam w 2013 r.[63] Największy dramat w karierze 64-letni dziś wspinacz przeżyje jednak w marcu 2013 r. na Broad Peaku. Nie tylko tragiczny co do skali – wcześniej podobne dramaty na wyprawach, w których brał udział, już się zdarzały, ale głównie ze względu na okoliczności. Jako kierownik wyprawy będzie się czuł moralnie odpowiedzialny za śmierć młodego Tomka Kowalskiego i doświadczonego Macieja Berbeki, którego przecież sam namówił na wyjazd.

To właśnie wydarzenia z marca 2013 r. rzutują dzisiaj na opowieść o Krzysztofie Wielickim. Kiedy zbieramy opinie i wypowiedzi na temat wspinacza z Dąbrowy

Górniczej, jego osiągnięcia sportowe (jednoznaczne) i przymioty osobiste (przewaga opinii przychylnych) schodzą gdzieś w tło. Znacznie mniej oczywista wydaje się jego – spadkobiercy po „wielkim Zawadzie”, jak powiadają niektórzy – kariera kierownika narodowych wypraw, tak tragicznie spuentowana w ubiegłym roku w Karakorum.

– To była jedna z najgorzej poprowadzonych wypraw ostatnich lat – mówi Ryszard Gajewski. – Krzysiek był na tej wyprawie słabym kierownikiem. Żadnej obstawy, fatalnie wykorzystywani Szerpowie. To wszystko były przecież posunięcia Wielickiego. Co to za wódz, który nie zostawia sobie odwodu? Gdybym nie miał takiego odwodu na Manaslu, nie miałbym dzisiaj palców u nóg. Gdyby wyprawa na Broad Peak była dobrze zabezpieczona, ktoś świeży wyszedłby w krytycznym momencie do góry. Tyle że Krzysiek wcześniej wykończył Szerpów.

Czy według Gajewskiego Wielicki miał autorytet wśród uczestników wyprawy na Broad Peak?

– Dał sobie wejść na głowę – odpowiada zakopiański himalaista. I przytacza anegdotę z bazy pod Broad Peakiem. Uczestnicy siedzą przy stole, czekają na jedzenie.

Wedle przyjętego na wyprawach zwyczaju pierwszy posiłek dostaje kierownik. Tyle że do naczynia przeznaczonego dla Wielickiego podchodzi… Bielecki. I jak gdyby nigdy nic zjada posiłek. Co robi Wielicki? Nie reaguje.

A jednak znane są też przypadki, w których Wielicki dał się poznać jako reagujący ostro i zasadniczo. Jak podczas zimowej wyprawy na K2 w sezonie 2002/2003.

Wspomniane już filmy dokumentalne z tej wyprawy uwieczniły scenę malowniczej awantury między kierownikiem Wielickim, a jednym z uczestników – Jerzym Natkańskim. Spór dotyczy tego, jakiego rodzaju pożywienie w pierwszej kolejności wynieść do górnej bazy, znajdującej się na wysokości ponad 5000 m.

Natkański naciska, by wśród podstawowego pożywienia znalazły się odżywki i czekolada. Wielicki ma inną koncepcję.

– Wkurwiasz mnie! – krzyczy nagle do Natkańskiego – Bo za chwilę cię odsunę w ogóle od wszystkiego!

Kolejna scena filmu Na krawędzi przedstawia Jerzego Natkańskiego, który siedząc w namiocie narzeka, że kierownik chce decydować o wszystkim, włącznie z najdrobniejszymi szczegółami kulinarnymi.

– Wielicki jest zwolennikiem tradycyjnego sposobu żywienia: trochę kiełbaski, chlebka. A jakieś odżywki, kaszki, mleczka, które zapisały się już w górskim jadłospisie, Krzysztofowi nie pasowały. W pewnym momencie zaczęło między nami iskrzyć – wspomina tamtą scenę Jerzy Natkański.

Jaką pozycję miał Wielicki kierownik podczas wyprawy na Broad Peak?

Wyrozumiale na rolę, jaką pełnił 63-letni wówczas wspinacz, patrzą Walenty Fiut i Aleksander Lwow. Ten pierwszy mówi wprost: zarzuty wobec jego przyjaciela były krzywdzące, a kierownik podczas wyprawy zrobił, co mógł.

– Było mi przykro, bo to była nagonka, i to również ze strony jego bliskich znajomych – mówi Fiut.

– Krzysiek był na Broad Peaku w trudnym położeniu: autorytet Berbeki, który był na górze, porównywalny był z jego autorytetem – uważa z kolei Lwow. – Ktoś, kto siedzi 3 km niżej i ma radio, które ktoś inny odbiera, albo i nie, ma bardzo ograniczony wpływ na rzeczywistość. Mogę mu tylko współczuć, że znalazł się w sytuacji, nad którą nie zapanował. Gdyby był bardziej apodyktyczny, zamordystyczny, gdyby na początku powiedział: „Ja tutaj decyduję!”, może byłoby inaczej. A on – poniekąd słusznie: może milcząco, może domyślnie – te decyzje na górze przekazał Berbece. Być może tak samo bym się zachował, bo ktoś, kto tam jest, czuje lepiej to, co się dzieje. On zresztą w odpowiedniej chwili zwrócił z bazy uwagę, czy aby nie jest to moment, by się zastanowić nad odwrotem. Tyle mógł zrobić. Gdyby postawił sprawę twardo, przypuszczam, że i tak nikt by go nie posłuchał.

W podobny sposób tłumaczył swoją ograniczoną władzę podczas wyprawy sam Wielicki. Choćby we wspomnianym wywiadzie, jakiego udzielił nam w czerwcu ubiegłego roku.

– Wszystkie wypowiedzi po tej wyprawie wskazują na jedno: władza kierownika jest ograniczona. Pan też mówi: „ustalili”, „nie pozwoliliby” itd. Proste pytanie: po co jest kierownik? – zapytaliśmy.

– Na pewno nie po to, by 100 m przed szczytem zabraniać komuś wejścia! – denerwował się Wielicki. – Mogłem sobie mówić, że idą osobno albo już później: „Obowiązkowo zawracajcie!” O, tak by mi zrobili...

– „Wała”?

– „Wała”. I ja też bym tak kierownikowi zrobił.

– Wiemy w takim razie, po co nie jest kierownik. A po co jest?

– Po to, by zwrócić uwagę na czynniki niesprzyjające (w tym przypadku jedynym była późna pora). Po to, by młodym ludziom służyć doświadczeniem – zwłaszcza w sytuacjach, o których mogą nie wiedzieć. Chłopcy byli świetnie wyposażeni, była pogoda, nic nie wskazywało na kłopoty. A mimo to w okolicach Rocky Summit – powtórzę – próbowałem w nich zasiać wątpliwości: żeby nie patrzyli tylko na ten szczyt, żeby się zastanowili. Odpowiedź była taka, że po to tu przyszli. Kierownik odpowiada za wyprawę i ja się czuję za nią odpowiedzialny. Nie widzę błędów, nie widzę winy, ale czuję odpowiedzialność.

– Moralną?

– Tak. Mimo wszystko ciągle myślę, co mogłem zrobić, żeby do tego nie doszło.

Tylko że to musztarda po obiedzie.

– Pytania o rolę lidera są jednak zasadne.

– Tam nie ma lidera! W czasach Andrzeja Zawady – w latach 70. czy 80. – owszem.

Tyle, że on miał kilkanaście osób, którymi mógł dysponować. Dzisiaj jedzie kilka

i nikt nie ma ochoty odpuszczać – mówił nam Wielicki, dodając po chwili przytoczone już wyżej zdanie: – Przyjechali pisać historię, nie mogłem ich zatrzymać.

Podczas Krakowskiego Festiwalu Górskiego, który odbył się w grudniu ubiegłego roku, Krzysztof Wielicki, sprowokowany przez innych uczestników specjalnego panelu dyskusyjnego na temat tragicznej wyprawy na Broad Peak (wśród dyskutantów byli m.in. Piotr Pustelnik, Adam Bielecki, Artur Małek, czy Dariusz Załuski), stawiał sprawę roli kierownika we współczesnym himalaizmie jeszcze bardziej radykalnie: – Na zachodzie nie widać, żeby był kierownik – mówił. – Nie mówiąc już o tym, że tam można losować: raz, dwa, trzy, kierownikiem będziesz ty. On administracyjnie musi być – dla administracji lokalnej […] Boję się, że jeśli to ubierzemy w jakieś procedury […] to wejdziemy w jakiś absurd. Nie wiem, są koledzy, którzy się wspinają w Stanach, w Kanadzie – ja nie słyszałem, żeby tam kierownik rządził. […] Ja myślę, że największą rolą jest doświadczenie. Czyli ja bym się skłaniał do roli doradcy – mówił.

Ale inni dyskutanci nie podzielali jego zdania. Na przykład wywołany przez prowadzącą do wypowiedzi Dariusz Załuski, zdobywca kilku ośmiotysięczników, uczestnik wyprawy, w której kierownikiem był legendarny Andrzej Zawada, ale też członek wypraw międzynarodowych, mówił: – Tutaj padły skrajności, że nie ma takiego kierownika idealnego, będącego pośrodku [pomiędzy modelem zamordystycznym a obdarzonym niewielką władzą].

Był wymieniany też Andrzej Zawada. Ja nie znałem Andrzeja z […] pierwszych wypraw.

Byłem na ostatniej wyprawie, kiedy miał już 67 lat. I wydaje mi się, że on wtedy był idealnym kierownikiem: działalność sportowa była zostawiona […] natomiast Andrzej wnosił coś niesamowitego. On po prostu swoją osobą powodował, że mieliśmy poczucie, że bierzemy udział w czymś absolutnie niezwykłym […] i to powodowało, że tam się każdy wyrywał do góry. Wydaje mi się, że taka rola kierownika zawsze jest niezwykle cenna. Ale do tego potrzebujemy osób z charyzmą. Tutaj bym się z Krzyśkiem nie zgodził, że można wybierać kierownika na zasadzie losowania. […]

Poza tym: to wszystko brzmi tutaj tak groźnie i poważnie, te procedury i tak dalej, ale możemy sobie dalej jeździć we własnym gronie. Tutaj mówimy o jakichś wyjątkowych przedsięwzięciach, które są – tak jak zimowy Broad Peak – czymś w rodzaju mistrzostw świata. To są wyjątkowe wyzwania […] I tutaj rola kierownika wydaje mi się bardzo ważna.

Kiedy pytamy o Krzysztofa Wielickiego kompana i człowieka, zwykle pada w środowisku jedna odpowiedź: – Świetny partner, dobry kompan, chce być przez wszystkich lubiany.

Odpowiedź, przynajmniej w ostatniej części, dwuznaczna: to, co uchodzi za zaletę we wszystkich innych okolicznościach, podczas kierowania wyprawą może

przeszkadzać.

Jaki jest Wielicki oglądany oczami swoich kolegów, przyjaciół, krytyków?

W przywoływanym już dokumencie Himalaiści Leszek Cichy mówi o kadrze z innego filmu – Gdyby to nie był Everest – będącego zapisem wielkiego sukcesu na najwyższej górze świata w 1980 r. Kadr uwiecznia Cichego i Wielickiego, którzy po wejściu na szczyt są witani przez kolegów w bazie.

– Wygląda jak Wołodyjowski. Z zakręconym wąsem, z tym samym błyskiem w oku, z tą samą zadziornością – mówi o przyjacielu i partnerze Cichy.

Do tego opisu pasuje też pewna anegdota z wyprawy Netia K2. Wielicki nie ogranicza tam swojej roli do kierowania ekspedycją: od początku jest jednym z najaktywniejszych wspinaczy w zespole.

Krzysztof Wielicki i Leszek Cichy 30 lat po zdobyciu Mount Everestu

Przebywająca w bazie dziennikarka „Rzeczpospolitej” Monika Rogozińska cytuje w swojej relacji wypowiedź jednego ze wschodnich wspinaczy, którego nazwisko kilka lat później stanie się sławne nie tylko we wspinaczkowym świecie. Kazach Denis Urubko (właściwie Rosjanin z kazachskim paszportem) mówił wówczas, śledząc przez lunetę wyczyny lidera: – Pan Wielicki to jest prawdziwy polski graf. Potrafi wbrew wszystkiemu dążyć do wyznaczonego celu. Ja jednak wolałbym, żeby kierował wyprawą z bazy, niż wsiadał na białego konia i, wymachując szablą, prowadził armię.

Podobne skojarzenia nasuwają się w odniesieniu do Wielickiego pewnie częściej.

Nie tylko zadziorność, ambicja, odwaga – ale też jakiś rodzaj słowiańskiej swojskości.

Wielicki to nie – częsty przecież w środowisku górskim o inteligenckich korzeniach – typ intelektualisty cytującego górskich i nie tylko górskich klasyków. Żadnej metafizycznej pozy – raczej naturalność z robiącymi na słuchaczu wrażenie żartami w stylu piłkarskiej szatni.

– Krzysiek, wyście dużo biegali w latach 80.? – pytał Wielickiego podczas wspomnianego panelu na KFG Piotr Pustelnik.

– Po wódkę do sklepu – odpowiedział ku uciesze sali Wielicki.

– Bardzo zapatrzony w siebie – mówił o nim Ryszard Warecki w dokumencie Himalaiści.

Tylko czy nie większość polskich Lodowych Wojowników, pochłoniętych pasją często kosztem życia rodzinnego, to typy zapatrzone w siebie?

Ryzykant? Pewnie tak. Dowodem niech będzie chociażby wspomniane już samotne wejście na Nanga Parbat. Czy jednak tego samego nie dało by się powiedzieć o zdecydowanej większości wybitnych wspinaczy?

Z pewnością sukcesów nie osiąga za wszelka cenę.

Walenty Fiut nie potrafi opowiadać tej historii bez wzruszenia.

Jest rok 1987, początek wyprawy na Lhotse. On i dwóch partnerów – Włoch oraz Czesław Jakiel, lekarz wyprawy– wczesnym rankiem wychodzą z bazy z zamiarem dojścia do obozu I. Nie więcej niż po godzinie marszu słyszą charakterystyczny huk.

Włoch, idący pierwszy, chowa się w obniżeniu terenu, a będący w środku Fiut „klei się” do zlodowaciałego śniegu, wbijając w podłoże czekan. Z tyłu jest Jakiel.

Gwałtowny i silny podmuch boczny pyłowej lawiny zmiata tych ostatnich w dół. Fiut poobijany, z pęknięta miednicą, zniszczonym kolanem odzyskuje świadomość.

– Już po wszystkim doszli do mnie chłopcy z bazy i z obozu I – wspomina po latach ten ostatni. – Od kolegów dowiedziałem się, że Czesiek nie żyje. Koledzy przenieśli mnie do bazy. Helikopter przyleciał na trzeci dzień. Krzysiek zostawił wyprawę, poleciał ze mną do Katmandu, by mnie umieścić w szpitalu i przekazać przedstawicielowi agencji turystycznej. Wkrótce wrócił do bazy, by dalej prowadzić akcję na Lhotse. Przecież nie musiał lecieć ze mną, mógł powiedzieć: „działamy dalej”.

Do dzisiaj jestem mu wdzięczny za taką postawę.

Wielicki w kontaktach z mediami? Zwykle chętny do udzielania wywiadów. Zawsze odbierający telefony, współpracujący z dziennikarzami, łatwo skracający z nimi dystans. Ale gdy przyjechaliśmy przeprowadzić z nim wywiad w czerwcu ubiegłego roku, wyglądał na zmęczonego i sfrustrowanego.

– Po raz pierwszy przeżyłem coś takiego jako kierownik. Niby wcześniej prowadziłem międzynarodową wyprawę na Manaslu, na której zginęli ludzie, ale stało się to właściwie na ich własne życzenie – mówił nam.

Ciężko przeżywał zarzuty o zaniedbania organizacyjne. Z rozgoryczeniem wypowiadał się o mediach, które według niego obsesyjnie „grzały” sprawę tragedii w Karakorum.

Ale gdy wielu obserwatorów rzuciło się na Adama Bieleckiego – „głównego winnego” rozpadu zespołu na Broad Peaku, Wielicki bronił młodego himalaistę.

Z pewnością Wielicki pokazał w ten sposób, że partnerstwo i lojalność nie kończą się na wyprawie.

Gdy pod koniec 2013 r. zadzwoniliśmy do niego z prośbą o kolejną rozmowę, tym razem specjalnie na potrzeby tej książki, grzecznie, choć stanowczo, odmówił. Kto będzie się w książce wypowiadał? Zaprosiliśmy do rozmowy niemal wszystkich.

Krzysztof Wielicki nie będzie rozmawiał – czuje się niesprawiedliwie oceniany przez niektórych krewnych i przyjaciół ofiar tragedii na Broad Peaku.

Czy chce mu się jeszcze „pisać historię” polskiego himalaizmu?

– W latach 80. konkurowaliście w himalaizmie zimowym sami ze sobą. A teraz depczą wam po piętach Simone Moro, Denis Urubko, wyprawy rosyjskie... – powiedzieliśmy Wielickiemu podczas wspomnianego wywiadu.

– Po moim Manifeście Zimowym środowisko przypomniało sobie, że powinniśmy wrócić do eksploracji zimowej – odpowiadał. – Z drugiej strony, ich wejścia dowartościowały nasze, bo pojawiła się konkurencja. Cieszę się, że nam podkosili dwa szczyty [Makalu i Gaszerbrum II]. Gdyby tylko Polacy kontynuowali to z sukcesem, środowisko światowe pomyślałoby, że coś sobie wymyśliliśmy. A teraz, gdy pojawiają się nazwiska Simone czy Denisa, media na świecie pytają, kto to zaczął, kto zdobył pozostałe 10 szczytów. I słyszą, że Polacy. Nie da się ukryć: ludzie gór mają swoje ambicje, głód sukcesu – ja też mam. Każdy chciałby się zapisać w historii.

– Skoro już jesteśmy przy rywalizacji: za trzy, cztery lata może się okazać, że na pierwsze zimowe wejście na Nanga Parbat jest już za późno.

– Jadą tam przyszłej zimy Simone z Denisem[64]. I niech wejdą. Wyrównamy to na

K2.

– Mówimy o dramacie i dość płynnie przechodzimy na poziom sportowy. Nie miał Pan myśli: „Koniec, bez sensu”?

– Przez chwilę po tragedii. Myślałem o Maćku i o tym, że w pewnym wieku – a ja jestem starszy od niego – trzeba bardziej szanować swoje życie. Masz ponad 60 lat, nie jesteś z żelaza...

– I? – Chciałbym, żeby Polacy kontynuowali eksplorację zimową, to wynika z jakiegoś patriotyzmu. Zawsze wiedliśmy i wiedziemy prym. Więc ta kontynuacja powinna być.

– Pytamy o Pana, nie o Polaków.

– Na razie mam dosyć, nawet teraz nie chcę o niczym słyszeć.

– Ale zanim włączyliśmy dyktafon, powiedział Pan: „Znajdziemy sponsora”.

– Znajdziemy jako środowisko.

– Bez żartów: pojedzie Pan na kolejną wyprawę?

– Jeśli opadną emocje, nie wykluczam, że pojadę na K2. Nie dlatego, by realizować własne ambicje. Nie dla wspinania z młodymi, oni już inaczej działają. Ja bym się chciał wspinać z kimś takim jak Maciek. To dotyczy filozofii życia, a nawet rzeczy błahych: słuchania muzyki, innego spędzania czasu.

– Pojechałby Pan jako kierownik?

– Gdyby mi zaproponowano kierowanie wyprawą, pewnie bym nie odmówił.

XV. NOWA STARA EPOKA

Popuśćmy nieco wodze fantazji. Jest zima w sezonie 2016/2017. Narodowy program himalaizmu – mimo wielkiej tragedii na Broad Peaku trzy lata wcześniej – powoli się odradza, działając pod kierownictwem przejmującego schedę po Arturze Hajzerze Janusza Majera. Rok wcześniej na Nanga Parbat, jeden z dwóch niezdobytych zimą ośmiotysięczników, wchodzi słynny duet „studentów” polskiej szkoły himalaizmu zimowego: Włoch Simone Moro i Rosjanin Denis Urubko, tym razem w towarzystwie niezainteresowanego wcześniej zimowym himalaizmem superszybkiego Szwajcara Ueliego Stecka, czyniąc rywalizację – niech będzie: Polska-Reszta Świata – jeszcze bardziej atrakcyjną. Teraz ruch należy do Polaków.

Przygotowania trwają przez cały rok. Wreszcie rusza jeszcze większa niż ponad dekadę wcześniej marketingowo-medialna machina, do przełomowej, zimowej wyprawy na K2 dokłada się – nie bez protestów części obserwatorów – państwo.

Wyprawa, wbrew problemom kadrowym polskiego środowiska himalajskiego, ma liczny i całkiem mocny skład. W dodatku po raz ostatni łączący w sobie entuzjazm „młodych wilków” (wkrótce nie będą już tacy młodzi) z doświadczeniem przekraczających sześćdziesiątkę zdobywców złotej ery. Po dwóch miesiącach morderczej walki, kilku próbach ataku szczytowego i jednym zakończonym happy endem wypadku, na początku marca 2017 r. dwaj Polacy osiągają coś, co zdawało się przekraczać ludzkie możliwości: stają zimą na wierzchołku K2.

Na kilkunastosekundowym filmie nagranym na szczycie widać i słychać zdyszanego Adama Bieleckiego i… skulonego od zimna, niskiego mężczyznę z siwiejącym wąsem.

Ten drugi to najwybitniejszy polski himalaista, który zamarzył sobie, by jeszcze raz zapisać się w historii, mimo że osiągnął już właściwie wszystko, co było do osiągnięcia. Głosy niedowierzania niosą się nie tylko w Polsce. K2 zdobyte zimą przez człowieka, który dwa miesiące temu osiągnął wiek emerytalny, przypadający w Polsce na 67 rok życia – pisze jedna z zachodnich gazet, przypominając niejako mimochodem, że trzy lata wcześniej obaj panowie byli na zakończonej najpierw sukcesem, a później tragedią wyprawie na Broad Peak.

A teraz zejdźmy na ziemię, wracając do roku 2014.

– Popatrzmy na sprawę tak: mamy dwie góry do przejścia, jedna w moim odczuciu to jest nie na to stulecie, w przyszłym może trafi się kilku wymiataczy, którzy jakimś znakomitym zbiegiem okoliczności sobie dadzą radę. No i została jeszcze ta Nanga Parbat […] Jest szansa, że oni nam ją podbiorą[65], i staniemy wobec sytuacji: co dalej? Jak się ten cały himalaizm ma rozwijać?

Tak pod koniec ubiegłego roku, podczas wspominanego już panelu dyskusyjnego na temat Broad Peaku w ramach Krakowskiego Festiwalu Górskiego, mówił Piotr

Pustelnik, rozważając przyszłość polskiego himalaizmu, a właściwie przyszłość jego najbardziej spektakularnych wyzwań – prób zdobycia ostatnich dwóch nieosiągniętych zimą ośmiotysięczników: K2 i Nanga Parbat.

Rozważania na temat tej drugiej góry w sezonie zimowym zweryfikowały kolejne miesiące. Nikt Nagiej Góry Polakom nie „podebrał”. Próba zdobycia Nangi nie powiodła się słynnemu Simone Moro i partnerującemu mu tym razem – w zastępstwie Denisa Urubki – Niemcowi Davidowi Göttlerowi. Moro zapowiedział już jednak, że pod Nanga Parbat – bogatszy choćby o tegoroczne doświadczenie – wróci za rok.

Nie udało się też osiągnąć jej polskim wspinaczom podczas wyprawy Nanga Dream 2013/2014. Mało jeszcze znani szerokiemu odbiorcy: Tomasz Mackiewicz, Jacek Teler, Michał Obrycki i Paweł Dunaj przez wiele tygodni podejmowali próby szturmu, które omal nie zakończyły się tragicznie. W trakcie trwania wyprawę opuścili: kierownik Marek Klonowski ze względów rodzinnych i wspierający wspinaczy Michał Dzikowski.

Polacy działali razem z Włochem i Niemcem na wystawionej do słońca, ale bardzo długiej drodze Schella, która prowadzi wpierw ścianą Rupal do grani Mazeno, a następnie przewija się na zimną, zacienioną flankę Diamir i stamtąd dopiero po długim trawersie wyprowadza na szczyt.

Razem spędzają czas w bazie, dzielą obozy, wspinają się na wspólnych poręczówkach, a czasem nawet wychodzą wespół do góry. Najwyższą podczas całej wyprawy wysokość 7200 m osiąga – po wycofaniu się cierpiącego na problemy żołądkowe Moro – złożony z członków dwóch wypraw tandem Mackiewicz-Göttler.

Zawracają jednak z powodu zbyt silnego wiatru na grani Mazeno. 8 marca zaś Obrycki z Dunajem wychodzą z bazy, by przetrzeć ślady do obozu I. Po nieudanym ataku szczytowym Polacy wychodzą już w górę likwidować obozy, odzyskać pozostawiony u góry sprzęt, ewentualnie w przypadku dobrej pogody podjąć ostatnią próbę ataku.

Na wysokości około 5000 m dwaj alpiniści zsuwają się z lawiną, spadając kilkaset metrów. Podjęta natychmiast – i prowadzona przy pomocy Pakistańczyków z pobliskiej wioski – akcja ratunkowa pozwala sprowadzić ich do bazy. Nie obywa się bez obrażeń: Obrycki łamie nos, Dunaj rękę i żebra.

Marek Klonowski i Tomasz Mackiewicz to pasjonaci jeżdżący na wyprawy bez dotacji ministerialnej, wielkich sponsorów, pomocy Polskiego Związku Alpinizmu, w którym brani byli od dawna za nieszkodliwych wariatów. Nie mają osiągnięć górskich, które mogłyby dorównywać choćby członkom kadry PHZ-etu, i nigdy wcześniej nie byli na ośmiotysięczniku. Za to mają na koncie poważne tury na niższych górach, takie jak wejście na trudny, głównie ze względów logistycznych i bardzo długie podejście pod szczyt, kanadyjski Mount Logan. Ich głównym atutem jest siła marzeń i ogromna determinacja. Rok wcześniej z braku funduszy na liny na wyprawę zaopatrzyli się w sklepie rolniczym. Tym razem gros środków zebrali dzięki

zbiórce internetowej, ich szczerość, swojskość, zawziętość w dążeniu do celu przysporzyła im bowiem wielu fanów[66].

Co sprawia, że Nanga Parbat pozostaje górą niepokonaną w zimie? Wystarczy spojrzeć na statystyki dotyczące samej drogi Schella, którą himalaiści w ostatnich latach uznali za najdogodniejszą do prób zimowego wejścia na szczyt. Te dotyczące siedmiu zakończonych sukcesem wypraw letnich z lat 1976–2013, prowadzonych tą drogą na górę pokazują, że wspinacze startując z obozów lub biwaków na wysokości od 7100 do 7500 m potrzebowali jeszcze od trzech do pięciu dni na wejście na wierzchołek oraz powrót na tę samą lub podobną wysokość. Na Broad Peaku wystarczył dzień na wejście z analogicznego pułapu i powrót nań.

Zimą na pewno nie da się przejść tego odcinka szybciej, a tak długie okna pogodowe, gwarantujące do tygodnia stabilne warunki się nie zdarzają. Planując osiągnięcie wierzchołka, trzeba liczyć się z bardzo zimnymi biwakami po drodze, także podczas zejścia, i należałoby zachować na atak szczytowy znacznie więcej sił niż w przypadku szczytów takich jak Broad Peak. To wszystko sprawia, że osiągnięcie Nanga Parbat zimą może nie być wcale łatwiejsze niż wejście na K2. Na pewno próby na ostatnim niezdobytym zimą szczycie Himalajów będą podejmowane jednak częściej, gdyż są znacznie tańsze od wymagającej helikopterowego transportu i skomplikowanej wyprawowej logistyki na drugiej co do wysokości górze świata – ostatniej czekającej na zimowych zdobywców w Karakorum.

Czy K2 istotnie – jak twierdzi Piotr Pustelnik – pozostanie niezdobyte zimą przez kolejne sto lat? Czy podobny los czeka Nanga Parbat? I czy w ogóle w nowych czasach, biorąc pod uwagę, w jakim kierunku idzie światowa eksploracja górska, te akurat pytania są najistotniejsze? Z pewnością są istotne z punktu widzenia masowego odbiorcy, dla którego liczy się to wszystko, co w prosty sposób odwołuje się do wyobraźni.

To, co odwołuje się do polskiej wyobraźni niekoniecznie już tak samo działa na wyobraźnię wspinaczy na Zachodzie. Oczywiście, polskie zimowe wejścia na ośmiotysięczniki odbiły się echem w całym alpinistycznym świecie, zostały w nim zauważone. Ale nie na tyle, żeby gremia ekspertów oceniających dokonania alpinistów i przyznających nie zawsze cenione przez członków środowiska, ale przekładające się na pozaśrodowiskową uwagę nagrody, w tym najważniejszy Złoty Czekan, doceniły polskie osiągnięcia w zimowym himalaizmie. Podobnie jak pierwsze zimowe wejście zespołu Moro-Urubko-Richards na Gaszerbrum II, tak i polskie sukcesy na GI i Broad Peaku nie znalazły uznania jury tej nagrody nawet na poziomie nominacji. Spośród wszystkich dokonań w górach najwyższych w 2013 r. największą uwagę świata – górskiego i poza górskiego – skupił na sobie fenomenalny Szwajcar

Ueli Steck swoim pierwszym samotnym przejściem południowej ściany Annapurny.

Przeszedł ją w dodatku nową drogą, której pokonanie ma wybitne walory sportowe i wysoki poziom ryzyka, wyrażony przez Szwajcara w zdaniu: „Jeśli zrobię coś trudniejszego, to mnie chyba zabije”.

Ale styl działania w Himalajach i Karakorum, podejście do działalności górskiej w nich zmienia się na naszych oczach także w Polsce. Młodzi himalaiści dostrzegają szansę na realizację swoich marzeń w Himalajach pozasystemowo, poza programem wypraw narodowych, sami pozyskując niemałe w końcu środki na wyprawy, które mogą spełnić ich ambicje. Wkraczają w surowy himalajski świat z własnymi wizjami tego, co chcą w nim robić, nierzadko zbudowanymi niejako w kontrze do wizji, jaką realizował program PHZ-etu. Przykładem jest Andrzej Bargiel, młody narciarz, skialpinista, biegacz górski, którego niesamowity potencjał, zwłaszcza wydolnościowy, odkrył dla himalaizmu Artur Hajzer po rekordowym biegu Bargiela na Elbrus.

– Szybkość to jest klucz do tego wszystkiego, bo jest bezpieczniej i jest większe prawdopodobieństwo, że ci się uda. Ona i nadmiar energii są tam na wagę złota i można dużo na tym ugrać – mówi o predyspozycjach niezbędnych do sukcesu w zimowych wyprawach młody zakopiańczyk.

Od lewej: Denis Urubko, Simone Moro i Cory Richards – I zimowe wejście na Gaszerbrum II

Bargiel uczestniczył w dwóch wyprawach unifikacyjnych w ramach programu PHZ na Manaslu i Lhotse. Na obu szczytach chciał dokonać szybkiego wejścia na wierzchołki, a potem pierwszych polskich zjazdów narciarskich z tych szczytów, zaś w przypadku Lhotse pierwszego takiego zjazdu w ogóle. Jednak jego cel nie współgrał z celami reszty członków wypraw. Na obydwu, choć czuł się na siłach, by zrealizować swoje założenia, okoliczności zmuszały go do przerwania ataków szczytowych. Artur Hajzer widział w nim jednak przyszłość PHZ-etu. Liczył, że będzie jeździł na zimowe wyprawy na niezdobyte jeszcze ośmiotysięczniki. Mówił o nim: – Moc Jędrka w połączeniu z umiejętnościami technicznymi, doświadczeniem, dojrzałą odpornością psychiczną może dać efekt piorunujący.

– Artur zawsze namawiał mnie do zimowych, zwłaszcza do ostatniej, na Broad Peak – mówi Bargiel. – Był u mnie nawet Krzysiek Wielicki, namawianie trwało pół roku.

Stwierdziłem, że w tym się dobrze nie czuję i nie chcę tego robić. Uprawiam sport i nie czułem w tym sportu. To jest takie męczennictwo. Ja się lubię bawić sportem i czerpać z niego radość.

Hajzer nie odpuszczał do końca, namawiał nawet Bargiela do udziału w swojej ostatniej wyprawie na Gaszerbrumy. Powtarzał mu: „Wszystko byłoby pięknie, gdyby nie te twoje narty”. Młody zakopiańczyk odgryzał się w żartach, nazywając himalaizm w stylu wypraw Hajzera „sportem dla starszych panów”. Dziś wyraża swoją krytyczną opinię w stosunku do całego programu. Opinię, która zbiega się w wielu miejscach z wnioskami, jakie wyciągają dziś starsi himalaiści, ze spadkobiercą idei Hajzera, Januszem Majerem na czele: – System nie był dobry, nie było selekcji, ta kadra nie była przygotowana – mówi Bargiel. – Przez to, że zostało bardzo mało niezdobytych zimą ośmiotysięczników, to było robione naprędce. Powinno się brać młodych ludzi, którzy chcą to robić, są sportowcami, dużo się ruszają, wspinają i szkolić ich od jakiegoś poziomu, przeskakując kolejne szczeble. To powinno trwać kilka lat. Ale dzięki temu można mieć specjalistów, wytrenowanych, zdolnych ludzi, którzy mogą robić poważne rzeczy, nie tylko wspinanie zimowe, ale też nowe trudne drogi w Himalajach. A o to przecież chodzi: cały świat dąży w tym kierunku, a himalaizm zimowy to jest bardziej polski pomysł. Wejścia najłatwiejszymi drogami to nie jest wspinanie, to jest łażenie i polega to na tym, że trzeba mieć farta, żeby trafić na pogodę. Siedzi się trzy miesiące w namiocie. Przez ten czas można bardzo wiele zrobić, można robić niesamowite rzeczy.

Jedną z „niesamowitych rzeczy”, jakich dokonuje Bargiel, jest szybkie wejście w trudnych warunkach na ośmiotysięczną Sziszapangmę Centralną – liczący 8013 m n.p.m. niższy wierzchołek najniższego ze szczytów Korony Himalajów – i pierwszy polski pełny zjazd z ośmiotysięcznika do jego podstawy bez odpinania nart. Nie tylko wyczyn z 2 października 2013 r. jest godny uwagi, ale także to, że 25-latek sam zorganizował wyprawę w kameralnym składzie – zaprosił tylko brata Grzegorza, przewodnika wysokogórskiego, himalaistę i filmowca Dariusza Załuskiego oraz fotografa Marcina Kina. Pozyskał na wyprawę sponsorów i zainteresował nią media.

O wyczynie młodego narciarza informowały główne serwisy informacyjne. Na tym nie zamierza poprzestać: już myśli o kolejnych celach, na których chciałby łączyć szybkościowe wejścia ze zjazdami narciarskimi z Manaslu, Lhotse, a może także z Mount Everestu.

Bardziej z konieczności niż z wyboru w swoich górskich aspiracjach musiał usamodzielnić się też dwukrotny pierwszy zimowy zdobywca ośmiotysięczników Adam Bielecki. Raport PZA tymczasowo przynajmniej zamknął przed nim możliwości uczestnictwa w polskich wyprawach, ale kredytem zaufania obdarzył go Denis Urubko, zapraszając na wiosenną wyprawę w 2014 r. na Kanczendzongę w celu

poprowadzenia nowej drogi. Jednak udział w niej polskiego wspinacza stanął na początku marca pod znakiem zapytania. Wycofał się bowiem sponsor wyprawy – spółka Skarbu Państwa. Niezrażony tym Bielecki poinformował o sprawie internautów, prosząc o pomoc. Pomysł, który wypalił już wcześniej Klonowskiemu i Mackiewiczowi na etapie organizacji wyprawy Nanga Dream, w przypadku znacznie bardziej znanego, wspieranego przez wielu ludzi Bieleckiego, okazał się strzałem w dziesiątkę. Te przykłady pokazują dobitnie jedną z cech himalaizmu „nowej ery”, przynajmniej w jego organizacyjnym wymiarze: możliwość działania poza oficjalnymi strukturami, wykorzystanie nowych mediów i sympatii fanów tego ryzykownego sportu. Jeśli porównamy te cechy do modelu tradycyjnego – wyprawy narodowe, publiczne dotacje, z góry określona struktura organizacyjna i kadra członków – zobaczymy skalę dokonujących się zmian.

Jaki jest krajobraz polskiego środowiska górskiego po Broad Peaku? Z pewnością jest podzielone, ale pewnie nie bardziej niż dziesięć, dwadzieścia lat temu. Jeśli szukać różnic, będą się one raczej sprowadzać do form, w jakich te wewnętrzne pęknięcia docierają do szerszej publiczności. Z pewnością cierpi – za sprawą śmiertelnych wypadków, ale też specyfiki czasów, w których trzeba walczyć o codzienny byt – na problemy kadrowe. Liczba młodych, uzdolnionych, a w dodatku zdeterminowanych wspinaczy, którzy byliby gotowi bić się o najwyższe cele jest – przynajmniej w zderzeniu w wielkimi aspiracjami i ambicjami – dosyć skromna. Jeśli dodać do tego coraz mniejszą liczbę celów górskiej eksploracji w starym stylu – głównie ośmiotysięczników, najlepiej zdobywanych zimą, a także nowe trendy w światowym himalaizmie, to pytanie narzuci się samo. Czy po Broad Peaku mamy do czynienia z końcem jakiejś epoki?

– Zawsze jest „koniec jakieś epoki” – odpowiada prof. Andrzej Paczkowski. – Ja już przez te kilkadziesiąt lat przeżyłem takich „końców” wiele. Jako historyk mam zwykle poczucie déjà vu w sytuacji, gdy wiele osób naokoło mówi o „końcu”. Na ogół ten „koniec epoki” oznacza jednak jakiś rodzaj kontynuacji, owszem, w innych warunkach, w innym entourage’u, ale jednak kontynuacji.

– Pewną cezurą była na przykład komercjalizacja wypraw – dodaje historyk. – Nowością jest również złamanie modelu narodowego. Teraz wiele wypraw to są wyprawy koleżeńskie. Ale to też zaczęło się dawno, bo w latach 90., kiedy organizowano już niewiele narodowych ekspedycji. Z drugiej strony, u nas tradycja himalaizmu narodowego jest znacznie trwalsza niż na przykład we Francji – tam tego rodzaju wyprawy skończyły się właściwie w latach 60. Zatem trwanie w Polsce pierwiastków narodowych himalaizmu jest jakby bardziej naturalne.

Jak będzie wyglądać – w polskim wydaniu – kontynuacja „w nowym entourage’u”?

O nowej odsłonie narodowego himalaizmu wiele wiadomo choćby ze wspomnianego panelu w ramach KFG. – Nie chciałbym, by to był tylko Polski Himalaizm Zimowy. […] Chciałbym, by to polskie wspinanie w Himalajach obejmowało również finansowanie wypraw małych, trudnych, ścianowych, prowadzonych w stylu alpejskim. A trzecią dyscypliną, na której powinniśmy się skupić, to są kobiety na ośmiu tysiącach. Mówię tu o programie Kingi Baranowskiej i paru dziewcząt, które usiłują to robić, i robią to bardzo skutecznie – mówił Janusz Majer, dodając, że pewne elementy działań Artura Hajzera są godne kontynuacji.

Przekaz nowego szefa narodowego programu himalajskiego można więc streścić następująco: wielkie wyprawy zimowe tak, ale nie one powinny wychodzić na pierwszy plan, a już na pewno narodowego programu nie powinno się do nich ograniczać.

– PHZ-et był programem zadaniowym. Skierowanym na zimowe wejścia. Żeby zapewnić pozycję mocarstwową dla Polski. No w czymś musimy być najlepsi. […] Nie mamy sukcesów, w związku z tym te sukcesy, które mogliśmy mieć, były warte, by Artur Hajzer się tym zajął, by stworzył maszynę do odnoszenia sukcesów – mówił nie bez ironii Piotr Pustelnik podczas tego samego panelu.

I dodawał: – Ta maszyna działała jednocześnie negatywnie na środowisko. Nie budowała tego środowiska od podstaw. A przecież sukcesy polskiego himalaizmu polegały w latach 70. i 80. na tym, że mieliśmy bardzo szeroką bazę ludzi wspinających się świetnie w Tatrach i Alpach. […] Ludzie mieli wtedy potężny bagaż doświadczeń stricte alpinistycznych. […] Cieszy mnie to, co mówi Janusz, bo to jest pewne odejście od tej linii, którą prezentował Artur. PHZ-et może być i powinien być taką wizytówką, ale powinien też zawierać to szerokie spektrum, bo tylko tak możemy zbudować porządną i solidną bazę pod wspinanie. Bo jeżeli na dole jest kilkaset osób, to na górze może będzie kilka, które będzie robiło tę najbardziej spektakularną rzecz. […] Dlatego to, co powiedział Janusz uważam za bardzo pozytywne, bo skupienie się na przykład na siedmiotysięcznikach i na stricte eksploracyjnych wyprawach jednak jakoś przesunie nasze zainteresowania. […] Rycie pod tym samym na Evereście czy nawet na Gaszerbrumach to jest masakra.

Broad Peak… A.D. 2013 nie był więc żadnym końcem epoki. Ma rację prof.

Paczkowski dowodząc, że podobnych „końców” mieliśmy już w historii wiele. Może się jednak okazać jednym z ostatnich zrywów na modłę „złotej ery” polskiego himalaizmu. Z jego romantycznym zacięciem i pójściem – by przywołać jeszcze raz zwrot, który za Paczkowskim lubił powtarzać Artur Hajzer – „po bandzie”. Mniej górskiego patriotyzmu, nowe kierunki w eksploracji, coraz zmyślniej konstruowana

oprawa medialno-marketingowa –to główne cechy himalaizmu wieku XXI, które już powoli docierają nad Wisłę.

Cała reszta zapewne pozostanie bez zmian: od ludzkich ambicji i marzeń, których nie są w stanie zatrzymać – co wiemy już przecież z historii – żadne tragedie, przez nowe górskie cele, których wymyślanie od dziesiątek lat świetnie wychodzi wspinaczom (szczególnie polskim), aż po sukcesy i – niestety – nieuchronne w tym sporcie wypadki, oraz związane głównie z tymi ostatnimi tajemnice przechowywane – zgodnie z mottem tej książki – przez milczących świadków wydarzeń: góry.

AUTORZY FOTOGRAFII

Marek Arcimowicz∙229, 293, 389 Jakub Brzusko∙12, 354 Bartek Dobroch∙7, 251 Wojciech Flaczyński∙303, 315, 326 Ryszard Gajewski∙86, 91 Bogdan Jankowski∙407 Marcin Kaczkan∙310 Aleksander Lwow/Forum∙47, 165 Grażyna Makara/„Tygodnik Powszechny”∙342 Jakub Ociepa/Agencja Gazeta∙159 Anna Smaga∙69 Mieszko Stanisławski∙135 Krzysztof Wielicki∙30, 75 ©Cory Richards_The North Face∙420

Z archiwum: rodziny Berbeków∙66, 98, 108, 120, 329, 339, 371 Artura Hajzera, udostępnione przez Izabelę Hajzer∙17, 25, 33, 42, 259, 269, 273, 276, 285, 290, 298, 361, 375, 398, 401, 413 Tomasza Kowalskiego, udostępnione przez rodziców Tomasza oraz Agnieszkę Korpal∙56, 109, 114, 129, 151, 174, 185, 195, 199, 204, 207, 218, 222

NOTA BIOGRAFICZNA

W książce wykorzystaliśmy kilka fragmentów artykułów naszego autorstwa, opublikowanych wcześniej w „Tygodniku Powszechnym”. Skorzystaliśmy też z dwóch tekstów zamieszczonych w tygodniku „Polityka”: artykułu Chmury nad Himalajami (38/2013) oraz Wraca era wojowników (8/2013) – obu autorstwa Bartka Dobrocha.

PODZIĘKOWANIA

Autorzy pragną podziękować wszystkim Rozmówcom, którzy – obdarzając nas zaufaniem – zgodzili się powrócić do dramatycznych wydarzeń z Broad Peaku i poświęcić swój czas na wielogodzinne często rozmowy.

Szczególnie serdeczne podziękowania za pomoc w gromadzeniu informacji, zaufanie i cierpliwość kierujemy do Rodzin tragicznie zmarłych Tomasza Kowalskiego i Macieja Berbeki.

Dziękujemy również Michałowi Okońskiemu, zastępcy redaktora naczelnego „Tygodnika Powszechnego”, za doping i cenne wskazówki.

O AUTORACH

BARTEK DOBROCH (ur. 1982) – dziennikarz, fotograf, przewodnik tatrzański i międzynarodowy przewodnik górski UIMLA, alpinista. Poza „Tygodnikiem Powszechnym” publikował m.in. w „Gazecie Wyborczej”, „Polityce”, „Przekroju”, a także w pismach branżowych, takich jak „Góry” czy „Tatry”. Nagrodzony „Piórem Nadziei Amnesty International 2009” za najlepszy tekst o prawach człowieka w prasie polskiej. Rok później nominowany do Grand Press za opublikowany w „Gazecie Wyborczej” wywiad z nestorami ratownictwa tatrzańskiego – Janem Krupskim i Józefem Uznańskim.

PRZEMYSŁAW WILCZYŃSKI (ur. 1977) – dziennikarz i publicysta „Tygodnika Powszechnego”, specjalizuje się w tematyce społecznej i edukacyjnej. W 2013 r. uhonorowany Nagrodą im. Barbary Łopieńskiej za najlepszy wywiad prasowy (rozmowa przeprowadzona z ks. Janem Kaczkowskim), a także nominowany do Grand Press w kategorii Wywiad. Prywatnie syn himalaisty Ludwika Wilczyńskiego, między innymi autora pierwszego – wraz z Wojciechem Kurtyką – polskiego wejścia na ośmiotysięcznik Dhaulagiri.

W roku 2013 autorzy otrzymali przyznawaną przez Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich Nagrodę im. Kazimierza Wierzyńskiego za cykl tekstów na temat wyprawy na Broad Peak.

SPIS TREŚCI

I. Czekanie II. Historia pewnego marzenia III. Polski Broad Peak IV. Góry nie znoszą gadulstwa V. Ostatni błękit VI. Podejście alternatywne VII. Po drugiej stronie lustra VIII. Trochę szalony IX. Cele niestety rozbieżne X. Strategie Słonia XI. Rok zły XII. Rodzina góry przenosi XIII. Himalaizm do raportu XIV. Prawdziwy polski graf XV. Nowa stara epoka Autorzy fotografii Nota bibliograficzna Podziękowania O autorach

PRZYPISY

[1] W 1988 r. Maciej Berbeka niemal cudem uniknął śmierci podczas ataku na Broad Peak.

[2] Wypowiedź zawarta w monografii polskiego alpinizmu W górach wysokich, pod redakcją Kazimierza Saysse-Tobiczyka (Warszawa 1985).

[3] Rozmowa do tekstu Bartka Dobrocha Ostatni wojownicy, „Polityka” (34/2009).

[4]

Cytat

za:

Raheel

Adnan,

Historia

zimowej

wspinaczki

na

Nanga

Parbat,

www.portalgorski.pl (tłumaczenie: Cezary Morga).

[5] Relacja Moniki Rogozińskiej.

[6] Rozmowa pt. Nie jesteśmy masochistami, przeprowadzona pod koniec 2011 r. przez Bartka Dobrocha, „Tygodnik Powszechny” (7/2012).

[7] Rozmowa Anety Żukowskiej Czas obudzić lodowych wojowników, „Gazeta Wyborcza” z 31 maja 2010 r.

[8]Just tell me what happened? (ang.) – Powiedzcie, co się stało?

[9]Big avalanche (ang.) – Wielka lawina.

[10] Rozmowa Bartka Dobrocha Żadna góra nie jest warta palca, „Gazeta Wyborcza” z 7 września 2012 r.

[11]Fairy Meadows (ang.) – bajeczne łąki. Nazwę nadali wspinacze niemieccy (niem.

Märchenwiese).

[12] Według artykułu Huberta Adamsa Cartera, wieloletniego redaktora „American Alpine Journal”.

[13] Według innej wersji 8016 m n.p.m.

[14] Krzysztof Wielicki, Korona Himalajów 14×8000 (Kraków 1997).

[15] W rozmowie z Dariuszem Wołowskim do jego artykułu Moje K2, opublikowanego w „Gazecie Wyborczej” (232/1996).

[16]Mlady chlapec uviedel cestu a se posral – (słow.) Młody chłopiec zobaczył drogę i się zesrał.

[17] Rozmowa Bartka Dobrocha Sto lat w akcji, opublikowana w dodatku do „Tygodnika Powszechnego” (48/2009) na 100-lecie TOPR-u.

[18] Janusz Kurczab, Polskie Himalaje, tom 2: Lodowi wojownicy (Warszawa 2008).

[19] Na podstawie wspomnień Lecha Korniszewskiego.

[20] Taką tezę wygłosił między innymi w 2012 r. na łamach „Tygodnika Powszechnego” Denis Urubko.

[21] Narty skiturowe umożliwiają szybkie przemieszczanie się dzięki stosowanym do podchodzenia „fokom”, czyli przyklejonym do ślizgów moherowym lub nylonowym paskom oraz wiązaniom pozwalającym na uwolnienie pięt.

[22] Rozmowa Olgi Morawskiej, wdowy po tragicznie zmarłym w Himalajach Piotrze Morawskim, z jej książki Góry na opak, czyli rozmowy o czekaniu (Warszawa 2011).

[23] Porter (ang.) – tragarz.

[24] W większości materiałów prasowych jego nazwisko pisane jest Hayyat, ale przyjmujemy stosowaną przez niego samego pisownię.

[25] Czasem wysokość jej położenia – także w relacjach przytaczanych przez nas w tej książce – jest określana nieco inaczej, na 7830 lub nawet 7850 m, co zapewne wynika z różnych wskazań wysokościomierzy.

[26] Ta i inne nieopisane inaczej wypowiedzi Bieleckiego padły w rozmowie w 2012 r.

[27] Rozmowa Bartka Dobrocha Żadna góra nie jest warta palca, „Gazeta Wyborcza” z 7 września 2012 r.

[28] Ewelina Majewska-Howis, Ósmy z czternastu, „Gazeta Wyborcza” z 29 marca 2012 r.

[29] Dla portalu off.sport.pl (13 czerwca 2013 r.).

[30] Warstwa śniegu o dosyć dużej płaszczyźnie, która obrywa się samorzutnie lub częściej pod obciążeniem, powodując tzw. lawinę deskową.

[31] Po angielsku summit to szczyt, a fever to gorączka; zwrot można więc przetłumaczyć jako „ślepe parcie na szczyt”.

[32] Wypowiedź do artykułu Bartka Dobrocha Wraca era wojowników, „Polityka” (8/2013).

[33] Wypowiedź za artykułem z portalu TwojeJaslo.pl, będącym relacją z prelekcji, jaką wspinacz wygłosił w tym mieście.

[34] Rozmowa Andrzeja Dryszela Bo są, „Przegląd” (13/2013).

[35] Na portalu off.sport.pl, sugeruje to Ryszard Gajewski.

[36] Wywiad Edwarda Miszczaka do cyklu telewizji TVN Ludzie w drodze.

[37] O prawdopodobnych problemach Kowalskiego z rakami mówił Jacek Berbeka, organizator i członek wyprawy poszukiwawczej, która kilka miesięcy po tragedii znalazła ciało Tomasza Kowalskiego. Berbeka wraz innym wspinaczem, Jackiem Jawieniem, mieli dostrzec na nogach Tomka sprzęt będący połączeniem dwóch różnych modeli raków, co według nich mogło być źródłem problemów Kowalskiego (szczegóły w dalszej części książki).

[38] Jacek Berbeka w wywiadzie dla RMF FM poda za Pakistańczykami, że było to około godz. 4.00 nad ranem.

[39] Słynna droga na północno-wschodniej ścianie pokonana po raz pierwszy techniką hakową i z użyciem nitowania w 1955 r. przez Jana Długosza i Andrzej Pietscha.

[40] Chodzi Anię Kautz, przyjaciółkę ze studiów, potem wspólniczkę.

[41] Leszek Cichy, Krzysztof Wielicki, Jacek Żakowski, Rozmowy o Evereście (Warszawa 1982).

[42] Głośna zbiorowa tragedia na stokach Everestu w 1996 r. opisana w licznych artykułach i książkach, w tym w jednej z najbardziej poczytnych pozycji górskich świata, Wszystko za Everest (Into the Thin Air) Jona Krakauera.

[43] Wywiad Mariusza Kargula Umarłych pogrześć, żywym zajrzeć w dusze, „Tygodnik Powszechny” (25/2013).

[44] Pseudonim Jacka Berbeki.

[45] Cytat za portalem internetowym radia RMF FM. [46] Felieton Michała Olszewskiego Z poziomu morza, „Przekrój” (18/2013).

[47] Rzeczywiście rozmowa z Natkańskim ukazała się w tym miesięczniku branży pogrzebowej, okładkę numeru ilustrowało zdjęcie przedstawiające wierzchołek Broad Peaku opatrzone tytułem Cena sukcesu.

[48] Artykuł Przemysława Wilczyńskiego Himalaizm do raportu („Tygodnik Powszechny” 39/2013) [49] Wypowiedź do reportażu autorów tej książki Zginęli, bo byli najlepsi, „Tygodnik Powszechny” (24/2009).

[50] Spotkanie Własną drogą. Opowieść o Arturze Hajzerze, z udziałem Janusza Majera, Jerzego Natkańskiego, Piotra Pustelnika i Krzysztofa Wielickiego w ramach festiwalu Spotkania z Filmem Górskim w Zakopanem, 6 września 2013 r., prowadzone przez

jednego z autorów tej książki. Ta i inne przytaczane w tym rozdziale wypowiedzi czterech himalaistów padły w większości na tym spotkaniu.

[51] Wypowiedź do tekstu Bartka Dobrocha Chmury nad Himalajami, „Polityka” (38/2013).

[52] Szerzej o tym w artykule Bartka Dobrocha Góra stracona w „Tygodniku Powszechnym” (22/2013).

[53] Wcześniej tamtego roku razem pokonali

niezdobytą północną ścianę siedmiotysięcznika Talung, przejście to znajdzie się w lutym 2014 r. na liście pięciu najwybitniejszych osiągnięć górskich nominowanych do Złotego Czekana – alpinistycznego Oscara.

[54] Cytat ze wspomnianego już filmu Edwarda Miszczaka w TVN. [55] Justyna Dąbrowska, Spojrzenie wstecz. Rozmowy (Wołowiec 2012).

[56] Z angielskiego: Te pokryte mgłą góry, są teraz dla mnie domem, ale mój prawdziwy dom jest na nizinach i na zawsze tam pozostanie (z piosenki Brothers In Arms).

[57] Przemysław Wilczyński, Rodzina góry przenosi, „Tygodnik Powszechny” (12/2013).

[58] Olga Morawska, Góry na opak, czyli rozmowy o czekaniu (Warszawa 2011).

[59] W składzie Zespołu oprócz Pustelnika znaleźli się: Anna Czerwińska – weteranka kobiecego wspinania w Himalajach, Michał Kochańczyk – alpinista i kierownik licznych wypraw, Bogdan Jankowski – uczestnik wypraw kierowanych jeszcze przez Andrzeja Zawadę i specjalista od łączności radiowej w górach, Roman Mazik – jedyny zakopiańczyk w tym gronie, wielokrotny lekarz wypraw himalajskich.

[60] Anna Czerwińska, Nanga Parbat. Góra o złej sławie (Warszawa 1989).

[61] Leszek Cichy, Krzysztof Wielicki, Jacek Żakowski, Rozmowy o Evereście (Warszawa 1982).

[62] Cytat za dokumentem Himalaiści.

[63] Bartek Dobroch, Przemysław Wilczyński, Wołanie na puszczy, „Tygodnik Powszechny” (24/2013).

[64] Rozmowa z Krzysztofem Wielickim odbyła się jeszcze przed wyprawą Moro. Dziś wiemy już, że zimowy szturm na Nanga Parbat mu się nie udał. Podobnie jak dwóm innym wyprawom zimą 2013/2014.

[65] Chodzi o Włocha Simone Moro i jego partnerów.

[66] W 2013 r. Tomasz Mackiewicz dotarł samotnie drogą Schella do pułapu 7400 m, co nie udało się na tej górze zimą nikomu od 17 lat.