Marsz zimowy „huculskim szlakiem ii brygady by ciotas

PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Dáugosza w CzĊstochowie Kultura Fizyczna

2013, t. XII, nr 2

Dariusz DYLĄG*

Marsz zimowy „Huculskim Szlakiem II Brygady Legionów Polskich” 1934–1939 Streszczenie Dziaáania zbrojne Legionów Polskich podczas zimowej kampanii karpackiej przeáomu 1914/1915 r., a w szczególnoĞci utworzenie w Gorganach tzw. Rzeczypospolitej Rafajáowskiej, staáy siĊ w okresie miĊdzywojennym punktem wyjĞcia dla organizacji wojskowych rajdów narciarskich w polskich Karpatach Wschodnich. W 1934 r. zorganizowano pierwszy marsz zimowy, którego trasa prowadziáa od Rafajáowej do Worochty na pograniczu Gorganów i Czarnohory; w nastĊpnych latach poszerzono zasiĊg oddziaáywania o sąsiednie grupy Beskidów Pokucko-BukowiĔskich. Dodatkowo wprowadzono elementy rywalizacji czasowej, jak równieĪ strzeleckiej. Nawiązując do historycznej wspóápracy huculskiej ludnoĞci miejscowej, umoĪliwiono takĪe udziaá zespoáów cywilnych rekrutujących siĊ z róĪnych Ğrodowisk (górale huculscy, podhalaĔscy czy Ğląscy) i stowarzyszeĔ turystycznych (PTT) czy narciarskich (PZN). Marsze zimowe miaáy nie tylko cele turystyczne i sportowe, ale peániáy funkcje integrujące ludnoĞü huculską z polską paĔstwowoĞcią i podnosiáy jej sytuacjĊ ekonomiczną (m.in. dziĊki wynajmowanym kwaterom, Īywieniu czy moĪliwoĞci sprzedaĪy rĊkodzieáa). WĞród imprez towarzyszących naleĪy wymieniü m.in. narciarski Puchar Czarnohorski PTT czy trójmecz z udziaáem zespoáów zagranicznych z Czechosáowacji i Rumunii. Sáowa kluczowe: marsz zimowy, historia narciarstwa, Karpaty Wschodnie.

Idea marszów o charakterze sportowo-paramilitarnym narodziáa siĊ w okresie miĊdzywojennym. Pierwszym tego typu wydarzeniem byá zorganizowany w 1924 r. przez legionistów Piásudskiego (a konkretnie Związek Strzelecki i Wojsko Polskie) marsz, upamiĊtniający szlak bojowy I Kompanii Kadrowej, prowadzący z Krakowa do Kielc (odbyáo siĊ 15 marszów nazywanych popularnie „Marszami szlakiem Kadrówki” lub oficjalnie Zawodami Marszowymi Związku Strzeleckiego). Drugim z kolei byá marsz zimowy zapoczątkowany w 1934 r. w Karpatach Wschodnich (stanowi on cel badaĔ autora, których cha*

Dr, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Centralny OĞrodek Turystyki Górskiej, Kraków.

Dariusz DYLĄG

rakterystyka jest zawarta w niniejszym artykule). Natomiast trzecim – marsz zimowy „Ku czci pierwszego marszaáka Polski Józefa Piásudskiego” na trasie z Zuáowa do Wilna, zapoczątkowany w 1935 r. (odbyáy siĊ 4 marsze). Wszystkie te poczynania naleĪy rozumieü jako czĊĞü systemowej, propaĔstwowej propagandy oraz traktowanie kultury fizycznej jako narzĊdzia wychowania obywatelskiego i patriotycznego przez ówczesne wáadze II Rzeczypospolitej1. Szczególnie po Ğmierci Piásudskiego miaáy one przyczyniü siĊ do scalenia dąĪeĔ róĪnorakich obozów politycznych w obliczu narastającego zagroĪenia konfliktem militarnym w Europie, a w przeddzieĔ mającej nastąpiü katastrofy II wojny Ğwiatowej podkreĞliü wrĊcz potrzebĊ porzucenia wszelakich animozji i poáączenia siá we wspólnych przygotowaniach2. Istotne znaczenie miaáy owe dziaáania na obszarze tzw. Kresów Wschodnich, gdzie obserwowano wzmoĪone dąĪenia ukraiĔskich ugrupowaĔ narodowych, pragnących uzyskaü autonomiĊ lub nawet wáasną paĔstwowoĞü. Celem niniejszego artykuáu jest zaprezentowanie dotychczasowych wyników badaĔ dotyczących marszu zimowego „Huculskim Szlakiem II Brygady Legionów Polskich”. Nie byá on szerzej przedstawiony w literaturze przedmiotu i z tego wzglĊdu istnieje potrzeba choüby przyczynkarskiego omówienia tej tematyki. Stan badaĔ nad historią wschodniokarpackich marszów zimowych Ğwiadczy – jak do tej pory – o nikáym zainteresowaniu tą tematyką. O ile same dziaáania polskich legionistów w Karpatach Wschodnich byáy celem badaĔ historyków wojskowoĞci juĪ w czasie Wielkiej Wojny3 czy w okresie miĊdzywojennym4, o tyle dzieje upamiĊtniającego owe dziaáania sportowo-paramilitarnego marszu staáy siĊ przedmiotem osobnych studiów dopiero po przeáomie politycznym roku 1989. Po II wojnie Ğwiatowej brak górskich schronisk i profesjonalnych szlaków turystycznych oraz umieszczenie w Karpatach Wschodnich radiowych baz pelengacyjnych Armii Czerwonej spowodowaáo praktyczną izolacjĊ Gorganów i Czarnohory. Szczególnie dla ruchu turystycznego i prac naukowych cudzoziemców. Nie prowadzono tutaj ĞciĞle naukowych badaĔ związanych z dziejami polskiej kultury fizycznej. Publikacje nt. turystyki polskiej w Karpatach 1

Zob. D. Dudek, Józef Piásudski wobec kultury fizycznej (1910–1935), Kraków 2004, s. 39–50 i 67–89. Zob. np. W. Ipohorski-Lenkiewicz, Egzamin pokolenia, „ĩoánierz Legionów i P.O.W.” 1939, nr 1–2, s. 101–103; W. Fabierkiewicz, OsiągniĊcia gospodarcze 20-lecia i ich rola w ewentualnym starciu wojennym, „ĩoánierz Legionów i P.O.W.” 1939, nr 3–4, s. 39–42. Zob. Szlakiem bojowym Legionów. Krótki zarys organizacji i dziejów 2 Brygady Legionów Polskich w Karpatach, Galicji i na Bukowinie, oprac. H. Lenartowski. B. Pochmarski, J.A. Teslar, Kraków 1915; W. Zagórski, Bitwa pod Moáotkowem, „Bellona” 1918, nr 15. Zob. T. Pelczarski, Organizacja i pierwsze walki II Brygady Karpackiej, „ĩoánierz Legionów i P.O.W.” 1939, nr 3–4, s. 230–241; J. MoszczeĔski (red.), Szlakiem II Brygady Legionów Polskich w Karpatach Wschodnich, Warszawa 1937; B. Waligóra, Gromadzenie Ĩródeá do historii Legionów Polskich, „ĩoánierz Legionów i P.O.W.” 1939, nr 3–4, s. 301–324; J. Zając, Druga Brygada, „ĩoánierz Legionów i P.O.W.” 1939, nr 3–4, s. 228–230.

Marsz zimowy…

Wschodnich – nawet te natury wspomnieniowej – byáy w PRL cenzurowane i faktycznie zabronione. Z najnowszych publikacji dotyczących II Brygady Legionów Polskich wymieĔmy przykáadowo prace Janusza Szporera, Stanisáawa J. Rostworowskiego i Stanisáawa Czerepa5, a bezpoĞrednio poĞwiĊconych Rzeczypospolitej Rafajáowskiej – Jana Dunin-BrzeziĔskiego (wspomnienia opublikowane po 80. latach) czy Jana Skáodowskiego6. Pierwsze wzmianki o samym marszu zimowym „Huculskim szlakiem II Brygady Legionów Polskich” pojawiáy siĊ w pracy Marka OlszaĔskiego i Leszka Rymarowicza7, a nastĊpnie Dariusza Dyląga8 i Rafaáa Koáodzieja9. Przyczynek do genezy i realizacji marszu opublikowaá autor niniejszego artykuáu na áamach „Almanachu Karpackiego «Páaj»”10. W okresie kampanii karpackiej przeáomu 1914/15 zadbano o propagowanie idei czynu legionowego. Wojenni korespondenci relacjonowali przebieg walk, a Naczelny Komitet Narodowy wydawaá drukiem szereg ksiąĪek i pocztówek, speániających równoczeĞnie funkcjĊ zachĊty do wstĊpowania do Legionów lub wpáat na specjalny fundusz charytatywny11. Przywiązywano równieĪ duĪą wagĊ do dokumentacji fotograficznej; szczególnie po klĊsce bitwy moáotkowskiej – 29 paĨdziernika 1914 r. – gdy Legiony Polskie poniosáy olbrzymie straty i potrzebowaáy nowego rekruta. Mimo ogromnych trudnoĞci manipulowania, oraz samego uzyskania materiaáu, pracują nasi fotografowie dzielnie, z zaparciem, dostając niezmiernie cennego plonu pracy, jakim jest niezaprzeczalnie utrwalenie najwaĪniejszych momentów z historii bojów legionowych12. Autorzy wojennych relacji byli przekonani, Īe kiedyĞ, gdy czasu pokoju, do ustronnej kotliny rafajáowskiej przyjdą Polacy, by zwiedziü to uroczysko górskie i uczciü je, opowiedzą im jodáy szumiące, opowiedzą im krzyĪe mogilne o bohaterskich bojach zastĊpu Leonidasa, który nieugiĊcie broniá tego karpackiego przesmyku, zanucą im pieĞĔ

8 9 10

Zob. J. Szporer, Dziaáania II Brygady Legionów Polskich w Karpatach Wschodnich, „Poáoniny” 1982, s. 47–55; Nie tylko Pierwsza Brygada (1914–1918). Z Legionami na bój, t. 1, oprac. J.S. Rostworowski, Warszawa 1993; S. Czerep, II Brygada Legionów Polskich, Warszawa 2007. Zob. J. Dunin-BrzeziĔski, Rotmistrz Legionów Polskich. Wspomnienia z lat 1914–1919, oprac. S.J. Rostworowski, Pruszków [2004]; J. Skáodowski, Rzeczpospolita Rafajáowska. Na szlaku II Brygady Legionów Polskich w Karpatach, Warszawa 2009. Zob. Huculskim szlakiem ĩelaznej Brygady, [w:] M. OlszaĔski, L. Rymarowicz, Powroty w CzarnohorĊ. Nie tylko przewodnik, Pruszków 1993, s. 115–121. Zob. D. Dyląg, Gorgany. Przewodnik, Pruszków 2008, s. 82, 93. Zob. R. Koáodziej, Polski Związek Narciarski 1919–1939, Rzeszów 2010, s. 121–122. Zob. D. Dyląg, Marsz zimowy „Huculskim szlakiem II Brygady Legionów Polskich”. Przyczynek do genezy i realizacji, „Almanach Karpacki «Páaj»” 2009, nr 38, s. 139–153. Zob. np. B. Merwin, Legiony w Karpatach 1914, WiedeĔ 1915 (nakáadem NKN, skáad gáówny w ksiĊgarni H. Goldschmied, WiedeĔ I. Wollzeile 11, czysty dochód na fundusz wdów i sierot po legionistach); F. Mirandola, Kampania karpacka II Brygady Legionów Polskich. PrzeĨrocza Centralnego Biura Wydawnictw NKN. Seria 3, Kraków 1916 (drukowano za zezwoleniem C. i K. Wojennej Kwatery Prasowej). F. Mirandola, Kampania karpacka…, s. 24–25.

Dariusz DYLĄG

o czynach i cnotach tych dzielnych, co przeĪyli i tych takĪe, którzy na zawsze zamkniĊci w gór uwiĊzi, którzy na wieczny czas poszli spocząü w rafajáowskich mogiákach13.

JednakĪe dopiero z początkiem lat 30. doszáo do kilku doĞü spektakularnych dziaáaĔ, w wyniku których powstaáa jedyna w swoim rodzaju cykliczna inicjatywa, znana pod nazwą marszu zimowego „Huculskim Szlakiem II Brygady Legionów Polskich”. W 1931 r. poĞwiĊcono w Rafajáowej pomnik polegáych legionistów, a na PrzeáĊczy Legionów postawiono nowy krzyĪ (trzeci z kolei i tym razem Īelazny) oraz umieszczono tablicĊ z marmurową odznaką II Brygady i inskrypcją o treĞci: MáodzieĪy polska, patrz na ten krzyĪ! / Legiony Polskie dĨwignĊáy go wzwyĪ, / Przechodząc góry, lasy i waáy, / Do Ciebie Polsko i dla twej chwaáy!14

W lutym 1933 r. zorganizowano – jeden z wielu15 – wojskowy rajd narciarski z Worochty, przez CzarnohorĊ, Gorgany, Bieszczady, aĪ do Sianek16. W czerwcu tegoĪ roku doszáo do przeprowadzenia pierwszego „ĝwiĊta Huculszczyzny”17, a w lipcu odbyá siĊ z inicjatywy Wydziaáu Turystyki Ministerstwa Komunikacji pierwszy górski rajd samochodowy „Odkrycie Huculszczyzny”18. Znany autor przewodników, Henryk Gąsiorowski, opublikowaá w roczniku PTT „Wierchy” propozycjĊ związaną z podjĊciem staraĔ w sprawie oznaczenia pamiątkowymi tablicami wszystkich waĪniejszych miejsc z historii II Brygady Legionów Polskich, jak równieĪ wytyczenia i oznakowania szlaków wiodących trasami przemarszów legionowych oddziaáów. Krocząc tymi szlakami, turysta polski niech ma przed oczyma Īoánierza legionowego, jako swego iĞcie wzorowego druha, tym wiĊcej czcigodnego, Īe jego podnietą nie byáa, jak u turysty, estetyczna satysfakcja, lecz szczytna walka za ojczystą sprawĊ, Īe prócz ciĊĪkiego plecaka dĨwigaá karabin i kule, Īe niejeden z nich wspinaá siĊ dalej w górĊ, nie bacząc, Īe z otrzymanej rany krew z niego uchodzi, Īe nie mógá w miarĊ swej woli wypocząü i tchu záapaü, lecz i w tym podlegaá rozkazom i dyscyplinie; a chyĪy narciarz niech

13 14 15

16 17

TamĪe, s. 20. Zob. D. Dyląg, Gorgany…, s. 310. O pozostaáych rajdach narciarskich dowiadujemy siĊ z zachowanych w iwano-frankiwĞkim archiwum dokumentów; zob. np. Ⱦɟɪɠɚɜɧɢɣ ɚɪɯɿɜ ȱɜɚɧɨ-Ɏɪɚɧɤɿɜɫɶɤɨʀ ɨɛɥɚɫɬɿ [DerĪawnyj archiw Iwano-FrankiwĞkoji obáasti] (dalej DAIFO), fond 368, opys 1, sprawa 10, ɋɬɚɧɿɫɥɚɜɫɶɤɟ ɜɿɞɞɿɥɟɧɧɹ „ɉɨɥɶɫɶɤɨɝɨ ɬɚɬɪɚɧɫɶɤɨɝɨ ɬɨɜɚɪɢɫɬɜɚ”, ɦ. ɋɬɚɧɿɫɥɚɜ, ɋɬɚɧɿɫɥɚɜɫɶɤɨɝɨ ɩɨɜɿɬɭ, ɋɬɚɧɿɫɥɚɜɫɶɤɨɝɨ ɜɨɽɜɨɞɫɬɜɚ [Akta Oddziaáu Stanisáawowskiego Polskiego Towarzystwa TatrzaĔskiego], ProĞba o przygotowanie noclegu i wyĪywienia. Pismo nr spr. 256 wz. dowódcy 22 DPG, pák Dragat do schroniska PTT na NiĪnej pod Doboszanką, PrzemyĞl 6 II 1933 oraz Rajd narciarski 11 DP – proĞba o przygotowanie noclegu. Pismo nr 256 dowódcy 11 DP, gen. bryg. K. àukoskiego do asesora DOKP I. Czaykowskiego, Stanisáawów 23 I 1934. Zob. T. Zieleniewski, Szczytami Karpat, Warszawa 1934. Zob. O Wierchowinie Huculskiej. Jednodniówka informacyjna z okazji „ĝwiĊta Huculszczyzny”, Koáomyja 1933. Zob. D. Dyląg, Marsz zimowy…, s. 143–144.

Marsz zimowy…

zwaĪy nadto, Īe ta wojenna turystyka odbywaáa siĊ podczas trzaskających mrozów, po gáĊboko zaĞnieĪonych wierchach i zworach bez nart i karpli19.

Wreszcie w grudniu 1933 r. wpisano do rejestru stowarzyszeĔ i związków Komisariatu Rządu m. st. Warszawy, pod nr 237, stowarzyszenie (związek) pod nazwą „Towarzystwo Przyjacióá Huculszczyzny”20. Na czele TPH stanąá gen. Tadeusz Kasprzycki21. W przeddzieĔ pierwszego marszu, 2 lutego 1934 r., poĞwiĊcono zbudowane w 1932 r. staraniem oddziaáu stanisáawowskiego PTT schronisko na PrzeáĊczy Tatarskiej. Nadano mu imiĊ… wáaĞnie Tadeusza Kasprzyckiego22. Nim wybucháa II wojna Ğwiatowa – w latach 1934–39 – przeprowadzono szeĞü zimowych marszów. 16–18 lutego 1934 r., z inicjatywy I wiceministra spraw wojskowych, gen. Tadeusza Kasprzyckiego, odbyá siĊ pierwszy narciarski marsz patrolowy pn. „Huculskim Szlakiem II Brygady Legionów Polskich”. Oficjalnym organizatorem marszu byáo wojsko (PaĔstwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego) przy wspóáudziale Towarzystwa Przyjacióá Huculszczyzny23 i Polskiego Związku Narciarskiego. Sam Kasprzycki tak m.in. napisaá o celach marszu: […] ideą, jest powrót do ludzi i ziemi, wĞród których znalazáa Brygada Karpacka serce i pomoc w chwilach ciĊĪkich i krwawych walk. Powracaü tu bĊdą weterani i máodzi z sercem wdziĊcznym i z chĊcią pracy dla dobra tej ziemi. Teraz juĪ w Polsce Niepodlegáej legioniĞci niosą tej ziemi i pobratymczemu ludowi huculskiemu, nawiązując do piĊknej tradycji bojowej wspóápracy – ideĊ zespolenia siá dla podniesienia kultury i dobrobytu Huculszczyzny. LegioniĞci mobilizują siáy nowego pokolenia do tej pracy i z dawnym legionowym uporem, mimo wszelkich przeszkód, pójdą po tej drodze, która w ramach Rzeczypospolitej prowadzi Hucuáów do lepszej przyszáoĞci. Upór naszych zespoáów, dąĪących „Huculskim Szlakiem Karpackiej Brygady Legionów” do wytkniĊtego celu, do zwyciĊstwa – jest symbolem twardej, nieustĊpliwej pracy, której Īąda zarówno dobro Polski, jak i Huculszczyzny24.

A oto oficjalna geneza marszu: 19

20 21

22 23

H. Gąsiorowski, Karpaty Wschodnie jako teren walk legionowych w ĞwieĪych publikacjach, „Wierchy” 1934, nr 12, s. 137. Zob. Statut Towarzystwa Przyjacióá Huculszczyzny, Warszawa 1934, s. 24. Tadeusz Kasprzycki (1891–1978) – od 1911 r. naleĪaá do Związku Walki Czynnej i Związku Strzeleckiego, w 1914 r. zostaá dowódcą Pierwszej Kompanii Kadrowej, w 1915 r. komendantem Polskiej Organizacji Wojskowej, 1918–19 szef adiutantury generalnej Józefa Piásudskiego, w 1921 r. ukoĔczyá WyĪszą SzkoáĊ Wojenną w ParyĪu, od 1926 r. szef Biura ĝcisáej Rady Wojennej, w l. 1927–31 dowódca 19 Dywizji Piechoty, od 1929 r. w stopniu generalskim, od 1931 r. zastĊpca i I wiceminister spraw wojskowych, od 1933 r. prezes Towarzystwa Przyjacióá Huculszczyzny, od 1935 r. minister spraw wojskowych, od 1936 r. prezes Związku Ziem Górskich, po wybuchu wojny internowany w Rumunii. Zob. Otwarcie schroniska na Jabáonickiej PrzeáĊczy, „Przegląd Turystyczny PTT” 1934, s. 19. Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, sygn. III-92/452, Materiaáy Mieczysáawa Oráowicza, Towarzystwo Przyjacióá Huculszczyzny. Huculskim szlakiem II Brygady Legionów Polskich, Warszawa 1934, s. 8.

Dariusz DYLĄG

Podczas gdy znakomita wiĊkszoĞü wybitnych epizodów walk o niepodlegáoĞü posiada swe doroczne uroczyste obchody, wysiáki II-ej Brygady podczas pierwszej i jedynej w dziejach orĊĪa polskiego kampanii górskiej nie są zupeánie przypominane máodym pokoleniom. A przecieĪ zasáugują w caáej peáni na to, aby máodym Polakom wskazywaü na nie, jako na przepiĊkny przykáad poĞwiĊcenia i trudów, skáadanych w ofierze OjczyĨnie. W jaki sposób moĪna byáo uczciü wspomnienie walk legionistów na HuculszczyĨnie? Byáa to wielka demonstracja siáy duchowej i fizycznej; logika wskazywaáa zatem, iĪ najodpowiedniejszą bĊdzie uroczystoĞü sportowa. […] II-a Brygada walczyáa w górach wĞród pejzaĪu zimowego. Stąd prosty wniosek, Īe marsz „Huculskim szlakiem” musiaá odbywaü siĊ w zimie i na nartach, które w wojsku polskim i wĞród caáej máodzieĪy polskiej coraz wiĊkszymi cieszą siĊ sympatiami. Musiaá poza tym byü wysiákiem zbiorowym, wymagającym koleĪeĔskoĞci i karnoĞci, a wiĊc marsz nie indywidualny, a w skáadzie patroli. Musiaá zaakcentowaü, iĪ jest uczczeniem czynu bojowego, a wiĊc áączyü siĊ ze strzelaniem; musiaá wreszcie odbywaü siĊ wĞród i wspólnie z Hucuáami; […] trzy elementy zasadnicze musiaáy znaleĨü dobitny swój wyraz: ciĊĪki wysiáek fizyczny w surowych warunkach zimowych i górskich, moment wojenny, wreszcie – atmosfera przyjaĨni tym mocniejszej, iĪ zawartej juĪ wtedy – pod ogniem nieprzyjaciela. Elementy te wybiáy swe piĊtno na regulaminie marszu. NaleĪy mieü nadziejĊ, iĪ z roku na rok bĊdą coraz wyraĨniej podkreĞlane i w jego rzeczywistoĞci25.

Honorowym patronem i fundatorem gáównej nagrody przechodniej patroli wojskowych zostaá marszaáek Józef Piásudski, a po jego Ğmierci patronat przejąá gen. Edward Rydz-ĝmigáy. Uchwalono osobny regulamin tej nagrody26, którą stanowiáa rzeĨba z brązu legionisty z nartami i wskazującego drogĊ Hucuáa, stojących na cokole z czerwonego marmuru. Ponadto ufundowano nastĊpujące nagrody: — Polskiego Związku Narciarskiego dla marszu; — prezesa Banku Gospodarstwa Krajowego, dr. Romana Góreckiego, dla najlepszego patrolu huculskiego marszu;

25 26

TamĪe, s. 35–36. „Regulamin Nagrody Przechodniej Pierwszego Marszaáka Polski Józefa Piásudskiego dla zwyciĊskiego patrolu w grupie pierwszej marszu «Huculskim Szlakiem II Brygady Legionów». 1. Nagroda nosi nazwĊ: «Nagroda przechodnia Marszaáka Polski Józefa Piásudskiego dla marszu Huculskim Szlakiem II Brygady Legionów». 2. NagrodĊ stanowi brązowa rzeĨba Maáety, przedstawiająca legionistĊ z nartami i Hucuáa, wskazującego drogĊ. Grupa brązowa stoi na cokole z czerwonego marmuru. 3. NagrodĊ ufundowaá w roku 1934 p. Marszaáek Polski Józef Piásudski. 4. Nagroda jest rozgrywana na corocznych zawodach w marszu «Huculskim Szlakiem II Brygady Legionów». 5. NagrodĊ zdobywa patrol wojskowy lub KOP w sile 1 dowódca i 3 szereg. rocznika, którzy uzyskują najlepsze wyniki, okreĞlone regulaminem marszu. Nagroda przechodzi na wáasnoĞü jednostki, która wystawiáa patrol, po trzykrotnym kolejnym lub piĊciokrotnym niekolejnym zdobyciu. 6. NagrodĊ przyznaje komisja sĊdziowska zawodów «Huculskim Szlakiem II Brygady Legionów». 7. Do nagrody przywiązane są dyplomy i Īetony dla zawodników zespoáu oraz dyplom dla jednostki wojskowej lub KOP wystawiającej patrol. 8. Zmiana niniejszego regulaminu moĪe nastąpiü za zgodą pana ministra spraw wojskowych” (Huculskim…, s. 46).

Marsz zimowy…

— dyrektora PaĔstwowego UrzĊdu WFiPW; — dowódcy 11 Dywizji Piechoty; — kóá puákowych II Brygady Legionów Polskich dla najlepszego patrolu narciarskiego w cywilnej grupie zawodników marszu. Przewodniczyá Komitetowi Organizacyjno-Wykonawczemu marszu gen. Kazimierz àukoski27. W skáad Komitetu weszli m.in. dziaáacze powiatowi i delegaci kóá legionowych II Brygady Legionów Polskich oraz TPH, PZN, PUWFiPW i PTT. Uczestników I marszu zimowego podzielono na dwie grupy – patrole wojskowe i Korpusu Ochrony Pogranicza oraz patrole cywilne (w skáadzie tych ostatnich byli przedstawiciele Policji PaĔstwowej, StraĪy Granicznej i cywilnych towarzystw narciarskich). Trasa byáa z góry okreĞlona i zaznaczona w terenie chorągiewkami. Oto przebieg trasy (zachowano pisowniĊ oryginaáu): Pierwszy dzieĔ: z Rafajáowej start przez RohodzĊ – punkt kontrolny pomocniczy – na przeáĊcz Pantyrską (okoáo 12 km i 468 m pod górĊ – gáówny punkt kontrolny – stąd druga czĊĞü do Rafajáowej (okoáo 8 km i 468 wdóá – meta). Drugi dzieĔ: z Rafajáowej (start) przez DouĪyniec na DouhĊ (ok. 16,5 km i 598 m pod górĊ – gáówny punkt kontrolny), stąd przez WyĪną PereáukĊ, Sumerem na przeáĊcz Tatarską (okolo 15,5 km i 140 m do góry, a 472 wdóá – meta). Trzeci dzieĔ: z przeáĊczy Tatarskiej na WoronienkĊ, nastĊpnie szlakiem turystycznym biaáo malowanym przez HryhoriákĊ na Seredni – kamieĔ graniczny 12 (okoáo 15,5 km i 690 m pod górĊ i 126 m wdóá – gáówny punkt kontrolny), stąd przez KiczerĊ do Worochty (okoáo 8 km i 576 m wdóá – strzelnica – meta)28.

Na trasie rozmieszczono punkty kontrolne i zawsze przed rozpoczĊciem marszu osobny patrol organizatorów dokonywaá jej pierwszego przetarcia. Trasa mogáa byü skrócona w razie wybitnej niepogody. Jak czytamy w regulaminie marszu29, kaĪdy patrol powinien posiadaü mapĊ w skali l : 100 000, odcinki „Rafajáowa” i „Mikuliczyn”. Start nastĊpowaá co trzy do siedmiu minut. Pomoc zewnĊtrzna byáa niedopuszczalna. Patrol zabieraá z Rafajáowej wieniec, upleciony z gaáązek drzewa iglastego, z wstĊgą czerwono-biaáą z wypisaną nazwą patrolu. Wieniec ten skáadaá nastĊpnie dowódca patrolu u stóp KrzyĪa Legionów na PrzeáĊczy Legionów, zabieraá garĞü ziemi spod krzyĪa i umieszczaá w otrzymanej tulei. Patrol w czasie ceremonii musiaá staü w postawie na bacznoĞü. Na poszczególnych etapach marszu odbywaáy siĊ konkursy w strzelaniu do tarczy sylwetkowej. Po przybyciu ostatniego patrolu na metĊ wszyscy udawali siĊ do krzyĪa przy moĞcie w Worochcie i kaĪdy z dowódców patrolów oddawaá tulejĊ z ziemią dowódcy 11 Dywizji Piechoty, meldując: 27

28 29

Kazimierz àukoski (1890–1940) – gen. bryg., przewodniczący sekcji turystyczno-sportowej Towarzystwa Przyjacióá Huculszczyzny ekspozytury w Stanisáawowie, dowódca 11 Dywizji Piechoty, przewodniczyá Komitetowi Organizacyjno-Wykonawczemu marszu, zamordowany w Charkowie (tzw. zbrodnia katyĔska). Huculskim... , s. 43. Zob. tamĪe, s. 44 i 45.

Dariusz DYLĄG panie generale, meldujĊ posáusznie przybycie patrolu… z ziemią z mogiáy bohaterów ĩelaznej Brygady Legionów.

Patrol staá znowuĪ w rzĊdzie „na bacznoĞü”, a po oddaniu tulei przez ostatni patrol nastĊpowaáa symboliczna minuta milczenia, podczas której wysypywano ziemiĊ z tulei wokóá krzyĪa. Po minucie milczenia orkiestra odgrywaáa hymn i nastĊpowaáo rozdanie nagród. W I marszu wĞród patroli wojskowych zwyciĊĪyáa ekipa z 21 Dywizji Piechoty Górskiej30. W zbiorach Narodowego Archiwum Cyfrowego – jak równieĪ w zbiorach prywatnych i ówczesnych czasopismach – zachowaáa siĊ obfita dokumentacja fotograficzna. NajwiĊcej fotografii jest autorstwa Witolda Pikiela, pracującego w redakcji „Wiarusa”, organu prasowego Korpusu Podoficerów Zawodowych Wojska Lądowego, Marynarki Wojennej i Korpusu Ochrony Pogranicza, fotografa i póĨniejszego korespondenta wojennego, jak równieĪ Zygmunta Jurisa, korespondenta „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” w Stanisáawowie oraz Brunona Prugara, narciarza i m.in. áucznika sportowego w Lwowskim Klubie Sportowym „PogoĔ”. ZdjĊcia wykonywaáa takĪe znana firma fotograficzna Adolfa BáaĪa z Worochty. Do II marszu Komisja Turystyczna Polskiego Związku Narciarskiego przygotowywaáa chĊtnych juĪ w grudniu 1934 r. Jak czytamy w rozesáanym komunikacie, naleĪaáo stosowaü siĊ do wytycznych zarządzenia PaĔstwowego UrzĊdu WF i PW, nr 201-2/Wyszk., z 4 XII 1934 r. Ze wzglĊdu na ograniczoną liczbĊ patroli moĪe byü PZN reprezentowany jedynie przez jedną druĪynĊ z OkrĊgowego Związku Narciarskiego. Wobec tego Przewodniczący OkrĊgów przeprowadzą w swoich okrĊgach eliminacje […].

Ponadto naleĪy znacznie wczeĞniej przeprowadzaü zaprawĊ w strzelaniu ostrymi nabojami na strzelnicach (wojskowych) do figur w ksztaácie popiersia31.

Sama organizacja marszu natrafiaáa na róĪnorakie trudnoĞci. M.in. Sekcja Narciarska PTT w Stanisáawowie odmówiáa początkowo wyznakowania trasy III etapu marszu (Jabáonica–Worochta), z powodu „przesiedlenia” czáonków 30

Autor jest dopiero w trakcie niezwykle uciąĪliwych oraz czasocháonnych kwerend i badaĔ archiwalnych dotyczących zwyciĊzców marszu w poszczególnych kategoriach. W związku z powyĪszym – przy tej mnogoĞci nagród – dokáadne ustalenie laureatów natrafia na niejakie trudnoĞci. àatwo tutaj o przykre pomyáki. Badacze czĊsto mylą zwyciĊskie patrole wojskowe z cywilnymi, jak równieĪ nie uwzglĊdniają pozostaáych wyróĪnionych I nagrodami w swojej klasie i kategorii wiekowej; zob. np. R. Koáodziej, Polski Związek Narciarski…, s. 122. DAIFO, fond 370, opys 1, sprawa 3, ȿɤɫɩɨɡɢɬɭɪɚ ɝɨɥɨɜɧɨɝɨ ɩɪɚɜɥɿɧɧɹ „Ɍɨɜɚɪɢɫɬɜɚ ɩɪɢɹɬɟɥɿɜ Ƚɭɰɭɥɶɳɢɧɢ” ɭ ɦ. ɋɬɚɧɿɫɥɚɜ, ɋɬɚɧɿɫɥɚɜɫɶɤɨɝɨ ɩɨɜɿɬɭ, ɋɬɚɧɿɫɥɚɜɫɶɤɨɝɨ ɜɨɽɜɨɞɫɬɜɚ [Akta Ekspozytury Zarządu Gáównego Towarzystwa Przyjacióá Huculszczyzny w Stanisáawowie], Komunikat Komisji Turystycznej PZN nr 2/34/35, Kraków 13 XII 1934.

Marsz zimowy…

sekcji (pracowników likwidowanej DOKP w Stanisáawowie) do innych miejscowoĞci, ale doceniając „waĪnoĞü tej wielkiej i jedynej w swoim rodzaju imprezy”, zgáosiáa na rĊce páka W. ZiĊtkiewicza, wiceszefa ekspozytury TPH w Stanisáawowie oraz PUWFiPW, gotowoĞü wyznakowania tej „lub teĪ innej” trasy32. W 1935 r. na trasie II marszu, na poáoninie Pantyr, Przemyskie Towarzystwo Narciarzy zbudowaáo, przy wspóápracy Towarzystwa Krzewienia Narciarstwa, schronisko im. II Karpackiej Brygady Legionów Polskich. Na parterze stylowo urządzona jadalnia oraz sala z 14. miejscami noclegowymi, na drugiej kondygnacji dwa pokoje 4-áóĪkowe. Znajdowaáo siĊ ono przy dawnym Īóátym szlaku PTT spod Pantyru do Rafajáowej33. Marsz odbyá siĊ w dniach 14–17 II 1935 r. W II marszu wĞród patroli cywilnych zwyciĊĪyáa druĪyna Związku Rezerwistów z Istebnej. Pierwsze zebranie organizacyjne III marszu miaáo miejsce 14 I 1936 r. w Koáomyi, w kasynie oficerskim 49 pp, przy ul. KoĞciuszki 5434. Marsz odbyá siĊ w nastĊpujących terminach i trasie: 12 II 1936 r. – Sáoboda Rungurska (dojazd pociągiem, zbiórka uczestników w Berezowie ĝrednim po przejĞciu pieszo 10 km), 13 II – wymarsz z Berezowa WyĪnego do Kosmacza (nocleg w Kosmaczu), 14 II – odcinek Kosmacz–ĩabie (nocleg w ĩabiu), 15 II – odcinek ĩabie– Worochta i zamkniĊcie marszu, 16 II – imprezy turystyczne w Worochcie35. PoniewaĪ w tym roku zmieniono znacząco trasĊ marszu, delegacja kóá puákowych II Brygady Legionów záoĪyáa 14 II wieniec pod krzyĪem na PrzeáĊczy Legionów i pobraáa ziemiĊ spod krzyĪa, zaĞ 16 II wrĊczyáa ziemiĊ zwyciĊskiemu patrolowi pod krzyĪem w Worochcie, ziemiĊ tĊ patrol zawiózá na kopiec Piásudskiego na krakowskim SowiĔcu36. W marszu wziĊáy udziaá ekipy wg nastĊpujących klas: I – patrole wojskowe, KOP, StraĪ Graniczna i Policja PaĔstwowa (razem 28 patroli), II – patrole organizacji PW, sportowe i regionalne (razem 61 patroli). Ponadto w ostatnim dniu – na trasie ĩabie–Worochta – 7 patroli regionalnych. Uczestniczyli równieĪ zawodnicy indywidualni (ok. 50 osób)37. WĞród patroli cywilnych I nagrodĊ ponownie uzyskaáa druĪyna Związku Rezerwistów z Istebnej, II – PW LeĞników ze Lwowa, III – Związek Rezerwistów z Zakopanego, 32

33 34

DAIFO, f. 370, o. 1, s. 2, Pismo nr 1417/34 Oddziaáu Stanisáawowskiego PTT do páka W. ZiĊtkiewicza, z-cy dowódcy 53 pp w Stryju, Stanisáawów 19 XII 1934. Zob. D. Dyląg, Gorgany…, s. 94. DAIFO, f. 370, o. 1, s. 37, Pismo dowódcy 11 DP, gen. K. àukoskiego, do wicewojewody stanisáawowskiego i przewodniczącego ekspozytury TPH w Stanisáawowie, A. Kaczmarczyka, Stanisáawów 9 I 1936. DAIFO, f. 370, o. 1, s. 37, Pismo sekretarza generalnego TPH, páka dypl. L. Lichtarowicza, do ekspozytury TPH w Stanisáawowie, Warszawa 3 I 1936. DAIFO, f. 370, o. 1, s. 37, Ministerstwo Spraw Wojskowych, Departament Dowodzenia Ogólnego, Rozkaz organizacyjny nr 2100-10/Wyszk do Marszu zimowego huculskim szlakiem II Brygady Legionów wraz z regulaminem, Warszawa 15 I 1936. DAIFO, f. 370, o. 1, s. 37, Dowództwo 11 Dywizji Piechoty, Rozkaz organizacyjny nr 210/I do III Marszu Zimowego Huculskim Szlakiem II Brygady Legionów, Stanisáawów 6 II 1936.

Dariusz DYLĄG

IV – Związek Strzelecki z Krynicy. Po zasadniczych nagrodach wrĊczono szereg dalszych nagród i odznaczeĔ; m.in. patrol regionalny z gminy Jabáonica, który jako jedyny patrol huculski doszedá w peánej formie do mety, otrzymaá aĪ 12 róĪnorakich nagród. Indywidualnie wybiá siĊ Wáadysáaw Zubek (Towarzystwo Gimnastyczne „Sokóá” z Nowego Targu), który przeszedá caáą trasĊ (85 km) w rekordowym czasie 7 godzin 25 min, 30 sek. II nagrodĊ indywidualnie, w kategorii zawodników powyĪej 40 lat, zdobyá pák W. ZiĊtkiewicz38. W czasie IV marszu istotne znaczenie miaáy starty patroli regionalnych. InformacjĊ o terminie marszu odnajdujemy w piĞmie Zarządu Gáównego TPH, w którym okreĞlono równieĪ ostateczny termin przyjmowania zgáoszeĔ od zespoáów regionalnych na 20 I 1937 r. Sam marsz odbyá siĊ w czasie od 11 do 14 II 1937 r. na tradycyjnej trasie z Rafajáowej, przez PrzeáĊcz Legionów, do Worochty39. FurorĊ zrobiáa druĪyna kobieca z KoĞcieliska, która biegáa na nartach, w zadymce ĞnieĪnej, w szerokich kwiecistych spódnicach i chustkach na gáowach. Mimo kolejnego zwyciĊstwa patrolu ze Związku Rezerwistów z Istebnej, szereg nagród uzyskaáy patrole górali podhalaĔskich (m.in. komplety nart), w tym oczywiĞcie kobiecy zespóá z KoĞcieliska. V marsz miaá miejsce w dniach 16–19 II 1938 r. Podczas V marszu poĞwiĊcono, 17 II 1938 r., schronisko w Rafajáowej – zbudowane przez Warszawski Klub Narciarski w 1937 roku, dziĊki subwencjom Wydziaáu Turystyki Ministerstwa Komunikacji. Budynek w stylu huculskiej „graĪdy”, wedáug projektu architekta W. Wekera, wzniesiono przy wspóápracy inĪ. M. Dudryka. Miaá 160 miejsc sypialnych, obszerną jadalniĊ i ĞwietlicĊ, kuchniĊ gáówną i turystyczną, liczne pomieszczenia gospodarcze. Ogrzewany byá centralnie, zaopatrzony w bieĪącą wodĊ zimną oraz ciepáą wodĊ w natryskach i umywalniach. Staá przy czerwonym szlaku PTT opodal stacji kolejki leĞnej40. Charakterystycznym elementem tego marszu byáo popiersie Piásudskiego wykonane ze Ğniegu na mecie w Worochcie. WĞród pamiątkowych nagród z V marszu zwraca uwagĊ plakieta z biaáego srebrzonego metalu z przynitowaną odznaką Przysposobienia Wojskowego Pocztowców41. VI marsz odbyá siĊ w dniach 2–5 II 1939 r. Brak odpowiedniej iloĞci Ğniegu spowodowaá koniecznoĞü niesienia nart na ramionach. I miejsce w klasie II zdobyá patrol „Strzelca” z Zakopanego, natomiast I nagrodĊ w klasie IV patrol regionalny z gminy Poronin. Jak informowaá Oddziaá Stanisáawowski PTT, nie odbyáy siĊ „z powodu braku odpowiedniej pokrywy Ğniegowej w Worochcie”, 38

40 41

Zob. III Marsz zimowy Huculskim szlakiem II Brygady Legionów, „Turysta w Polsce” 1936, nr 3, s. 2. DAIFO, f. 370, o. 1, s. 37, Pismo prezesa Zarządu Gáównego TPH i senatora, gen. dra F. Zarzyckiego, do przewodniczącego ekspozytury TPH w Stanisáawowie, Warszawa 23 XII 1936. Zob. D. Dyląg, Gorgany…, s. 93–94. Zob. J. Maruszczak, „Na legionowym szlaku” – odznaki pamiątkowe Huculskiego Marszu szlakiem II Brygady Legionów (1934–1939), „Biuletyn Numizmatyczny” 2009 (1), s. 65–69.

Marsz zimowy…

towarzyszące marszowi, MiĊdzysekcyjne Zawody Narciarskie o „III Puchar Czarnohorski PTT” i o „NagrodĊ Przechodnią Pana Wojewody Stanisáawowskiego”42. W roku 1939 odbyá siĊ ostatni zimowy marsz. W nocy z 14 na 15 III 1939 r. – po konsultacji ze stroną niemiecką – armia wĊgierska rozpoczĊáa inwazjĊ na Podkarpacką RuĞ (UkrainĊ Karpacką z premierem ks. Awhustynem Woáoszynem, który tego samego dnia zostaá wybrany na prezydenta). Walki z oddziaáami czeskimi oraz Siczą Karpacką byáy krótkotrwaáe i po paru dniach WĊgrzy opanowali caáe Zakarpacie. Jeszcze 17 III rejon Jasiniów byá kontrolowany przez Sicz Karpacką. Wieczorem tego samego dnia WĊgrzy zetknĊli siĊ z patrolem Korpusu Ochrony Pogranicza w pobliĪu PrzeáĊczy Tatarskiej43. Gáówny grzbiet karpacki na tym odcinku staá siĊ na póá roku granicą polsko-wĊgierską44. Po agresji sowieckiej na PolskĊ, 17 IX 1939 r., marsze nie mogáy juĪ byü kontynuowane. Marsz zimowy przyciągaá rzesze turystów (kolej z trudem dawaáa sobie radĊ z przewozem). Przyjezdni kwaterowali nie tylko w pensjonatach, lecz równieĪ w huculskich chatach. Hucuáów pouczonych uprzednio „jak siĊ na ich przyjĊcie urządziü i jak do goĞci odnieĞü”. Marsz cieszyá siĊ duĪym zainteresowaniem miejscowej ludnoĞci. Niektórzy dopatrywali siĊ jednak pewnej wstrzemiĊĨliwoĞci z jej strony, nawet pomimo staraĔ o zwiĊkszenie udziaáu patroli regionalnych i liczby nagród (przechodnich i indywidualnych). Patrole bojkowskie i huculskie (w przeciwieĔstwie do wojskowych) postrzegano jako Ĩle wyposaĪone (nie tylko w I marszu z 1934 r.). Organizatorzy usiáowali zainteresowaü wáadze administracyjne kwestią zmiany tego stanu rzeczy. „Liche narty, […] nĊdzne, ciągle siĊ rwące wiĊĨby, kijki domowego wyrobu, dáugie francuskie karabiny, licha amunicja, […] brak rĊkawic […]” rzutowaáy na wynik marszu i podwaĪaáy wiarygodnoĞü oficjalnych zapewnieĔ o szczególnym stosunku wáadz do miejscowej ludnoĞci45. Marsz wpisaá siĊ w szerszy program rozwoju sportów zimowych na HuculszczyĨnie, w którym uczestniczyáy m.in.: PZN, PTT oraz PUWFiPW. Szkoáy podchorąĪych kierowaáy tu chĊtnych do udziaáu w kursach narciarskich. OkrĊgowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego we Lwowie prowadziá kilkudniowe kursy narciarskie dla ludnoĞci huculskiej, z pomocą lotnych instruktorów 1 Korpusu Kadetów. W roli organizatora kursów narciar42

DAIFO, f. 368, o. 1, s. 10, Zawiadomienie Komitetu Organizacyjnego Zawodów o „III Pucharze Czarnohorskim PTT”. Centralne Archiwum Wojskowe, Ekspozytura 2 O II SG, sygn. VII 800.61.6, Korpus Ochrony Pogranicza, Szefostwo Wywiadu, RuĞ Zakarpacka, informacje nr 2 i 3, Warszawa, 16 i 17 III 1939. Zob. D. Dyląg, Turystyka i krajoznawstwo w Gorganach w latach 1841–1945, praca doktorska, AWF Kraków 2010, s. 53. Sprawozdanie dowódcy 11 Karpackiej Dywizji Piechoty z 18 III 1937 r. z IV Marszu Zimowego „Huculskim Szlakiem II Brygady Legionów”, [cyt. za:] A. Wysocki, Regionalizm funkcjonalny w dziaáaniu (na HuculszczyĨnie) w Ğwietle dokumentów Centralnego Archiwum Wojskowego, „Rocznik Archiwalno-Historyczny CAW” 2009, nr 2(31), s. 77.

Dariusz DYLĄG

skich widziano Towarzystwo Krzewienia Narciarstwa, skutecznie blokując (przede wszystkim finansowo) dziaáania Sekcji Narciarskich PTT. WĞród imprez narciarskich znalazáy siĊ takĪe m.in.: — ogólnopolskie narciarskie zawody wojskowe w Worochcie; — Puchar Czarnohorski PTT; — zawody w skokach narciarskich na skoczni na Rebrowaczu; — zawody w ski-kjøringu (wáókiem); — mistrzostwa straĪy granicznych Polski, Czechosáowacji i Rumunii; — narciarski trójmecz graniczny Polski, Czechosáowacji i Rumunii46.

Bibliografia A. ħródáa ħródáa archiwalne Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, Materiaáy Mieczysáawa Oráowicza, sygn. III-92/452, Towarzystwo Przyjacióá Huculszczyzny. Centralne Archiwum Wojskowe, Ekspozytura 2 O II SG, sygn. VII 800.61.6, Korpus Ochrony Pogranicza, Szefostwo Wywiadu, RuĞ Zakarpacka, informacje nr 2 i 3. Ⱦɟɪɠɚɜɧɢɣ ɚɪɯɿɜ ȱɜɚɧɨ-Ɏɪɚɧɤɿɜɫɶɤɨʀ ɨɛɥɚɫɬɿ [DerĪawnyj archiw IwanoFrankiwĞkoji obáasti] (DAIFO). Fond 368, ɋɬɚɧɿɫɥɚɜɫɶɤɟ ɜɿɞɞɿɥɟɧɧɹ „ɉɨɥɶɫɶɤɨɝɨ ɬɚɬɪɚɧɫɶɤɨɝɨ ɬɨɜɚɪɢɫɬɜɚ”, ɦ. ɋɬɚɧɿɫɥɚɜ, ɋɬɚɧɿɫɥɚɜɫɶɤɨɝɨ ɩɨɜɿɬɭ, ɋɬɚɧɿɫɥɚɜɫɶɤɨɝɨ ɜɨɽɜɨɞɫɬɜɚ [Akta Oddziaáu Stanisáawowskiego Polskiego Towarzystwa TatrzaĔskiego]. Fond 370, ȿɤɫɩɨɡɢɬɭɪɚ ɝɨɥɨɜɧɨɝɨ ɩɪɚɜɥɿɧɧɹ „Ɍɨɜɚɪɢɫɬɜɚ ɩɪɢɹɬɟɥɿɜ Ƚɭɰɭɥɶɳɢɧɢ” ɭ ɦ. ɋɬɚɧɿɫɥɚɜ, ɋɬɚɧɿɫɥɚɜɫɶɤɨɝɨ ɩɨɜɿɬɭ, ɋɬɚɧɿɫɥɚɜɫɶɤɨɝɨ ɜɨɽɜɨɞɫɬɜɚ [Akta Ekspozytury Zarządu Gáównego Towarzystwa Przyjacióá Huculszczyzny w Stanisáawowie]. ħródáa drukowane Huculskim szlakiem II Brygady Legionów Polskich, Warszawa 1934. Merwin B., Legiony w Karpatach 1914, WiedeĔ 1915. Mirandola F., Kampania karpacka II Brygady Legionów Polskich. PrzeĨrocza Centralnego Biura Wydawnictw NKN. Seria 3, Kraków 1916. O Wierchowinie Huculskiej. Jednodniówka informacyjna z okazji „ĝwiĊta Huculszczyzny”, Koáomyja 1933. Statut Towarzystwa Przyjacióá Huculszczyzny, Warszawa 1934.

Zieleniewski T., Szczytami Karpat, Warszawa 1934. 46

DAIFO, f. 370, o. 1, s. 3, Pismo Lwowskiego OkrĊgowego Związku Narciarskiego nr L. 451/34 do inĪ. J. Woákanowskiego, prezesa ekspozytury TPH w Stanisáawowie, Lwów 24 III 1934.

Marsz zimowy…

B. Literatura Czerep S., II Brygada Legionów Polskich, Warszawa 2007. Dudek D., Józef Piásudski wobec kultury fizycznej (1910–1935), Kraków 2004. Dunin-BrzeziĔski J., Rotmistrz Legionów Polskich. Wspomnienia z lat 1914– 1919, oprac. S.J. Rostworowski, Pruszków [2004]. Dyląg D., Gorgany. Przewodnik, Pruszków 2008. Dyląg D., Marsz zimowy „Huculskim szlakiem II Brygady Legionów Polskich”. Przyczynek do genezy i realizacji, „Almanach Karpacki «Páaj»” 2009, nr 38. Dyląg D., Turystyka i krajoznawstwo w Gorganach w latach 1841–1945, praca doktorska, AWF Kraków 2010. Fabierkiewicz W., OsiągniĊcia gospodarcze 20-lecia i ich rola w ewentualnym starciu wojennym, „ĩoánierz Legionów i P.O.W.” 1939, nr 3–4. Gąsiorowski H., Karpaty Wschodnie jako teren walk legionowych w ĞwieĪych publikacjach, „Wierchy” 1934, nr 12. Ipohorski-Lenkiewicz W., Egzamin pokolenia, „ĩoánierz Legionów i P.O.W.” 1939, nr 1–2. Koáodziej R., Polski Związek Narciarski 1919–1939, Rzeszów 2010. Maruszczak J., „Na legionowym szlaku” – odznaki pamiątkowe Huculskiego Marszu szlakiem II Brygady Legionów (1934–1939), „Biuletyn Numizmatyczny” 2009 (1). MoszczeĔski J. (red.), Szlakiem II Brygady Legionów Polskich w Karpatach Wschodnich, Warszawa 1937. Nie tylko Pierwsza Brygada (1914–1918). Z Legionami na bój, t. 1, oprac. J.S. Rostworowski, Warszawa 1993. OlszaĔski M., Rymarowicz L., Powroty w CzarnohorĊ. Nie tylko przewodnik, Pruszków 1993. Otwarcie schroniska na Jabáonickiej PrzeáĊczy, „Przegląd Turystyczny PTT” 1934. Pelczarski T., Organizacja i pierwsze walki II Brygady Karpackiej, „ĩoánierz Legionów i P.O.W.” 1939, nr 3–4. Skáodowski J., Rzeczpospolita Rafajáowska. Na szlaku II Brygady Legionów Polskich w Karpatach, Warszawa 2009. Szlakiem bojowym Legionów. Krótki zarys organizacji i dziejów 2 Brygady Legionów Polskich w Karpatach, Galicji i na Bukowinie, oprac. H. Lenartowski. B. Pochmarski, J.A. Teslar, Kraków 1915. Szporer J., Dziaáania II Brygady Legionów Polskich w Karpatach Wschodnich, „Poáoniny” 1982. Waligóra B., Gromadzenie Ĩródeá do historii Legionów Polskich, „ĩoánierz Legionów i P.O.W.” 1939, nr 3–4. Wysocki A., Regionalizm funkcjonalny w dziaáaniu (na HuculszczyĨnie) w Ğwietle dokumentów Centralnego Archiwum Wojskowego, „Rocznik ArchiwalnoHistoryczny CAW” 2009, nr 2(31).

Dariusz DYLĄG

Zagórski W., Bitwa pod Moáotkowem, „Bellona” 1918, nr 15. Zając J., Druga Brygada, „ĩoánierz Legionów i P.O.W.” 1939, nr 3–4.

Abstract The Military Ski Patrol Marche „Hutsul’s Rout of the II Brigade of Polish Legions” during the 1934–1939 The origins of Military Ski Patrol Marches called „Hutsul’s rout of the II Brigade of Polish Legions” organized in Polish Eastern Carpathians during interwar period were the fights of the Polish Legions during the first world war, especially Carpathian Campaign in the winter of 1914/1915 r., as well as, creation in the Gorgan Mountain the Republic of Rafajáowa. In 1934 there was organized first military winter ski march, which rout led from Rafajáowa to Worochta on borderland Gorgan Mountains and Czarnohora Mountains. The next events there were performed in neighboring groups of Beskid Mountains also. Additionally, elements of rivalry as the best time to reach a finish line as also shooting were introduced during the military rallies. In the Military Patrol Ski Marches took part not only military patrols but also civil teams which was recruiting from different social environments as the highlanders from different Polish Mountains, Silesian and touristic or ski associations. This winter events had not only touristic and sport aims, but it was integrating the local population with Polish society and it raised his economic situation (thanks to touristic service or possibility of sale hand-made objects). Other sport’s events were also accompanied the Military Patrol Ski Marches, for example ski competition Czarnohora Cup organized by the Polish Tatra Associations or the sport’s matches with participation of foreign teams from Czechoslovakia and Romania. Key words: military ski patrol competition, ski history, Eastern Carpathians.