Matuszewska ewa lider górskim szlakiem andrzeja zawady

EWA MATUSZEWSKA LIDER Górskim szlakiem Andrzeja Zawady

Projekt graficzny: Andrzej Barecki Wybór ilustracji i podpisy: Anna Milewska Redakcja: Maria Magdalena Matusiak Korekta: Anna Sidorek Zdjęcie Mount Everestu na obwolucie: A. Zawada Portret A. Zawady - z archiwum rodzinnego Zdjęcie na oklejce: B. Jankowski Autorzy i źródła zdjęć: R. Dmoch (str. 9, 181), B. Jankowski (str. 10, 149, 167, 322-333), A. Zawada (str. 25, 29, 32, 34, 35, 66, 67, 89, 93, 97, 101, 106-107, 113 góra, 118, 123, 126, 127, 139, 145, 153, 157, 172, 173, 177, 184, 192, 195, 196, 209, 212-213, 223, 233, 239, 245, 256, 261, 268, 269, 273 góra, 275, 281, 285, 297, 303, 311, 333 dół, 349 dół), J. Piotrowski (str. 21), W Schramm (str. 80), S. Siedlecki (str. 83 dół), J. Michalski (str. 113 dół), A. Galiński (str. 133), J. Poręba (str. 161), J. Stryczyńskr (str. 201), J. Natkański (str. 307), J. Nyka (str. 273 dół).

Pozostałe zdjęcia z archiwum rodzinnego A. Zawady Copyright e by Wydawnictwo ISKRY, Warszawa 2003 Wydanie I ISBN 83-207-1734-5 Wydawnictwo ISKRY ul. Smolna 11, 00-375 Warszawa Dział handlowy: tel./faks (0-prefiks-22) 827-33-89 www.iskry.com.pl

e-mail: iskry@iskry.com.pl Ta perć jest najhonorniejsza, której nie ma wcale.

JAN GWALBERT PAWLIKOWSKI Ostatni z wielkich Dlaczego piszę o Andrzeju Zawadzie? Nie byliśmy zaprzyjaźnieni, nie był nawet moim dobrym znajomym. Zaledwie parę razy udało mi się z nim porozmawiać, ale każda z tych rozmów - poczynając od pierwszej, z czerwca roku 1980, aż po ostatnią, z maja 2000 - poszerzała mą wiedzę o alpinizmie, o ludziach i górach. Mało kto potrafił dzielić się swymi doznaniami z innymi tak szczodrze i ujmująco jak Andrzej Zawada.

A miał się czym dzielić - pięćdziesiąt lat wyczynowego uprawiania alpinizmu, od Tatr po Himalaje, udział w badaniach naukowych w Wietnamie i na Spitsbergenie, połączony oczywiście ze wspinaczką, kierowanie wieloma wyprawami w góry wysokie, wyprawami najczęściej kończącymi się sukcesem to jeszcze nie wszystko.

Na początku lat sześćdziesiątych Lionel Terray - wybitny alpinista, uczestnik zwycięskiej wyprawy francuskiej na zdobytą jako pierwszy z ośmiotysięczników Annapurnę w roku 1950, zdobywca Makalu w roku 1955 - chyba jako pierwszy dostrzegł konieczność innego podejścia do sportu wspinaczkowego: „Wielki alpinizm, zamknięty w zbyt ciasnych ramach gór europejskich, nie może rozwijać się poprzez rozszerzanie, komplikowanie problemów i skazany jest jedynie na doskonalenie wirtuozerii technicznej. Postęp techniczny, udoskonalenie sprzętu i poprawa metod szkolenia uczyniły działanie wspinacza zbyt niezawodnym. Tutaj, podobnie zresztą jak i gdzie indziej, technika zabija przyrodę. Tym, którzy poszukują możliwości sprawdzenia się w walce z górami, nie pozostaje już nic innego, jak tylko wybierać najtrudniejsze drogi wspinaczki samotnej i zimowej".

Między rokiem 1950 a 1960 zdobyto trzynaście z czternastu ośmiotysięczników. Ostatni, Shisha Pangama, najniższy i najłatwiejszy, tylko ze względów politycznych (leży w Tybecie, nieda8 EWA MATUSZEWSKA LIDER leko granicy z Nepalem) pozostawał dziewiczy do roku 1964. Toteż rozważania Terraya, choć odnoszące się przede wszystkim do gór europejskich, wydają się też wskazówką, w jakim kierunku powinien rozwijać się himalaizm. I tak się stało - dzięki Andrzejowi Zawadzie.

W roku 1973 kierował pierwszą polską wyprawą zimową w Hindukusz. Jako pierwszy alpinista na świecie przekroczył wówczas 7000 metrów, zdobywając najwyższy szczyt Hindukuszu, Noszak. Jego partnerem był Tadeusz Piotrowski. Rok później Zawada jest już na Lhotse, w Himalajach. Wigilijną noc spędza z Andrzejem Heinrichem powyżej ośmiu tysięcy metrów. W dzień Bożego Narodzenia osiągają wysokość 8250 metrów. Do szczytu pozostało jeszcze 250. Tej odległości nie zdołali przejść. Mimo to mogą sobie pogratulować - kolejna bariera została pokonana. Polacy jako pierwsi przekroczyli zimą magiczne 8000 metrów.

Różne powody sprawiły, że himalaizm zimowy i zdobywanie ośmiotysięczników nowymi drogami stały się polską specjalnością, uznawaną i wysoko cenioną w całym świecie alpinistycznym. Jednak zawsze siłą sprawczą tych dokonań był Zawada, nawet jeśli nie kierował jakąś wyprawą, to był

inspiratorem wielu przedsięwzięć. Powoli z nieco prześmiewczo nazywanego „Pana Kierownika" stawał się Liderem Doskonałym - i w tym określeniu nie było ironii.

Pisząc o Andrzeju Zawadzie, często myślałam o Wandzie Rutkiewicz. Oboje byli najbardziej znanymi na świecie alpinistami polskimi, jednak z zupełnie odmiennych powodów. Wanda zaginęła, próbując zdobyć swój dziewiąty ośmiotysięcznik w Koronie Himalajów, Andrzej Zawada odszedł po pięćdziesięciu latach działalności górskiej, której efektem było jedenaście wypraw wysokogórskich i trzy naukowe. Sam nie zdobywał ośmiotysięczników, ale stwarzał szanse innym. Nie podważając opinii, że alpinizm jest sportem indywidualistów, udowodnił, że może też być grą zespołową. Wanda wielokrotnie powtarzała, że dla niej w górach liczy się przede wszystkim wspólnota działań, ale jak było w rzeczywistości, mogą najlepiej ocenić ci, którzy brali udział w wyprawach przez nią kierowanych. Zdarzało się, że własne ambicje kazały jej zapominać o innych. Przyznawała się do tego, argumentując takie postępowanie przekonująco, przynajmniej dla OSTATNI Z WIELKICH PIERWSZY CZŁOWIEK ZIMĄ POWYŻEJ 7000 METRÓW -ANDRZEJ ZAWADA NA NOSZAKU 10 EWA MATUSZEWSKA LIDER ZWYCIĘSKA EKIPA POD EVERESTEM ZIMĄ 1980 ROKU 11 OSTATNI Z WIELKICH mnie - jeśli zamierzony cel nie może zostać osiągnięty przy dotychczasowych metodach działania, trzeba zmienić metody. I zmieniała je, wywołując tym oburzenie kolegów, a zwłaszcza koleżanek. Nie wdając się w oceny, można uznać, iż rozgrywała swój mecz indywidualnie. Andrzej Zawada był indywidualnością niezwykłego formatu, jednak nawet jeśli zwyczajnie, po ludzku poniosła go ambicja, potrafił nad tym zapanować.

Andrzej Paczkowski, wieloletni prezes Polskiego Związku Alpinizmu, w maju 2000 roku, kiedy to uroczyście obchodzono dwudziestą rocznicę zdobycia przez polskich alpinistów Mount Everestu, po raz pierwszy zimą, tak podsumował działalność Andrzeja Zawady, znakomicie przy tym i trafnie go charakteryzując: „Andrzej zawsze coś organizuje. Nie jest w stanie usiedzieć dłużej na jednym miejscu, nie planując czegoś, nie zbierając dookoła ludzi, nie projektując czegoś, co czasami wydawałoby się niemożliwe do spełnienia. Ma nieprawdopodobną siłę przebicia, która wynika z jego uporu i przekonania, że to, co robi, jest ważne nie tylko dla niego, nie tylko dla tych, którzy w tym uczestniczą, ale ważne przede wszystkim dla Polski. Taki jest jego patriotyzm, wyrażający się poprzez góry, wspinanie, organizowanie wypraw".

Patriotyzm to niemodne dziś pojęcie, niewygodne i zbyt zobowiązujące. Powiedzieć o sobie, że jest się patriotą, to narazić się na pobłażliwe lub kpiące uśmieszki. Zawada nie obawiał się śmieszności, otwarcie i głośno mówiąc, że jest patriotą. Robić dla kraju coś, co potrafi się najlepiej - taki sens

nadawał swojej działalności górskiej. Józef Nyka, przez wiele lat redaktor naczelny najstarszego polskiego pisma górskiego, „Taternika", bardzo z Zawadą zaprzyjaźniony, tak to określił: „Zatykać biało-czerwona na niezdobytych szczytach i rozsławiać nasz kraj w świecie - to było główną dewizą sportowej działalności Andrzeja".

Jest jeszcze jeden powód, dla którego napisałam, przy pomocy jego Przyjaciół, książkę o LIDERZE. Poprosiła mnie o to Anna Milewska, jego żona. Wielce znacząca to dla mnie prośba. I zobowiązująca.

EWA MATUSZEWSKA Na poprzedniej stronie LHOTSE - TYLKO 250 METRÓW DO SZCZYTU Gwiazdy w dłoniach Warszawa, 30 listopada 2000, imieniny Andrzeja. Pokaz filmu Andrzej Zawada. Ostatnia rozmowa Anny Teresy Pietraszek, zorganizowany przez Warszawski Klub Tatrzański. Przy mikrofonie Leszek Cichy - zdobywca (z Krzysztofem Wielickim) Mount Everestu zimą, pierwszy Polak na wszystkich szczytach Korony Ziemi: - Moje wspomnienia są tak świeże, że nie mogę mówić o Andrzeju jako o organizatorze czy koledze.

Mogę mówić tylko o przyjacielu. Nie chciałbym, by to, co powiem, brzmiało smutno. Andrzej, niezwykle sympatyczny, miły, ciepły, dusza towarzystwa, nie byłby zadowolony z tego, że wspominamy go ze smutkiem i żalem. Zawsze na podorędziu miał tysiące anegdotek, potrafił je wykorzystać w odpowiedniej chwili. W ubiegłym roku przypadkiem spotkaliśmy się w noc sylwestrową. Andrzej był niejako incognito, ale wkrótce okazało się, że przy naszym stole gromadzi się coraz więcej osób, by posłuchać jego opowieści. W połowie nocy parkiet prawie opustoszał, za to przy naszym stole było coraz tłoczniej. Tatry, Alpy, Himalaje - opowiadał o swoich górach tak obrazowo, że wszystko jak żywe stawało przed oczyma. Gdy skończył opowiadać, ruszył w tany.

Zabawa trwała do białego rana. Ja z żoną ewakuowałem się wcześniej, Andrzej został, zapowiadając, że ostatni zejdzie z parkietu. Był bardzo niezadowolony, gdy trzy pary go przetrzymały. „Pewnie nie mieli załatwionego noclegu" -tak tłumaczył ich wytrwałość.

Informacje o chorobie Andrzeja układały się w pewien dramatyczny ciąg. Jakoś tak się składało, że zastawały mnie w górach. Początek lutego, jestem na nartach w Austrii. Nagle ten przeklęty telefon komórkowy i bardzo poważny głos Andrzeja: „Leszek, trzymaj za mnie kciuki, jutro mam bardzo poważną operację". Po powrocie odwiedziłem go. Był pełen werwy, mówił, że to wszyst16 EWA MATUSZEWSKA LIDER ko przejściowe, te kłopoty ze zdrowiem. I my wszyscy, jego przyjaciele, wierzyliśmy w to.

Tegoroczne wakacje spędzałem w Dolomitach. Nie byłem tam nigdy wcześniej. Nim wyjechałem, odwiedziłem Andrzeja. Znów był w dobrym nastroju, do końca trzymał fason. Gdy na moment zostaliśmy sami, mówię: „Andrzej, spróbuj jeszcze walczyć!" Popatrzył mi wtedy prosto w oczy i powiedział: „A ty myślisz, że tego nie robię?" To była chwila, w której straciłem nadzieję. Z Włoch dzwoniłem codziennie do domu, do szpitala, by się dowiedzieć, co z Andrzejem. Byłem z synami,

wspaniale nam się wspinało. Starszy ma 21 lat, młodszy 14. Któregoś dnia, wracając z pięknej wspinaczki w słońcu, mając jeszcze w oczach zapierające dech widoki, pełni energii, ciągle pod wrażeniem wspinaczki, czując skałę w palcach, wypełnieni górami, usłyszeliśmy dźwięk telefonu. Tego dnia Andrzej zmarł...

Chciałbym, żebyśmy zapamiętali Andrzeja dokładnie takim, jaki jest na tym filmie. Jako tego, który wiedział, że brakuje mu czasu na zrealizowanie wszystkich zamierzeń. Kiedyś usłyszałem od Anny: „Jakie to niesprawiedliwe, on miał pomysłów na dwieście lat życia!" Może je na tym drugim, lepszym świecie zrealizuje. Przypomina mi się też, co powiedział Andrzej Paczkowski - że w przypadku Andrzeja powiedzenie, by spoczywał w spokoju, może nie jest najwłaściwsze. Przecież parę osób już TAM czeka na Andrzeja, więc myślę, że może jakąś wyprawę zrobią. Dla nas, żyjących i pamiętających Andrzeja, też ta chwila nadejdzie, choć mam nadzieję, że nie tak szybko. Zapamiętajmy Andrzeja wygłaszającego dużo mądrych słów, zapamiętajmy to, co mówił. Jaki Andrzej był, jak się wspinał, jak postępował w górach - wydaje mi się, że będzie to wyznacznikiem pewnego standardu, poziomu etyki jeszcze przez wiele, wiele lat. Może nie dla naszego pokolenia, bo wydaje mi się, że mamy tego w sobie dostatecznie dużo. Ale dla młodych ludzi powinien to być katechizm postępowania w górach.

Jeśli tak się stanie i będzie trwało przez wiele lat - Andrzej znów odniesie zwycięstwo. Zwycięstwo nad przemijaniem.

Pierwsze sceny filmu. Oczy, wpatrujące się przenikliwie i bardzo uważnie w widza, nie pozostawiają wątpliwości, że ten człowiek ma coś bardzo ważnego do powiedzenia.

17 GWIAZDY W DŁONIACH POCZUĆ NA POLICZKACH TATRZAŃSKI WIATR ¦ ANDRZEJ ZAWADA 18 EWA MATUSZEWSKA LIDER Taternik, alpinista i pisarz, autor książki do dziś niezwykle dla mnie znaczącej, Miejsce przy stole, jak nikt chyba w środowisku alpinistycznym wyczuwający niuanse moralne i dylematy sportu wspinaczkowego, takie odniósł wrażenia po obejrzeniu filmu.

ANDRZEJ WILCZKOWSKI: - Żadnego mazgajstwa. Nienagannie ubrany, krótko i zwięźle przekazuje nam wskazówki, z których naprawdę warto skorzystać. Tak jakby wyjeżdżał na jakąś swoją kolejną wyprawę i pozostawiał zlecenia na czas swojej nieobecności.

Kiedy ma się siedemdziesiąt lat i z tego kilkadziesiąt lat było się związanym z alpinizmem, odejścia nie są żadnym ewenementem. Ale to odejście trafia w sam środek „psychicznego splotu słonecznego".

Już ćwierć wieku temu zamieściłem w Miejscu przy stole dość kostyczną radę, że zalecam raczej umieranie w marszu. Ale to chodziło o góry. Tam, jak mi z licznych doświadczeń wiadomo, bardzo często się zdarza, że ludzie najpierw umierają psychicznie, a dopiero długo po tym następuje śmierć fizjologiczna. Dlatego też, dopóki potrafimy nadać swoim nogom odpowiednią sekwencję ruchów, pozwalającą na przemieszczanie się we właściwym kierunku, możemy ujść zagładzie. Moja rada dotyczyła więc tak naprawdę życia, a nie śmierci.

To, co zademonstrował Andrzej, nie ma nic wspólnego z nadzieją, że jakikolwiek ruch pozwoli mu uciec spod kosy. Nieuchronność tego, co ma nastąpić za kilkanaście dni, czujemy doskonale, oglądając film, ale tylko dlatego, że jest nam wszystkim doskonale znana, choćby z uczestnictwa w

pogrzebie. Andrzej na ekranie emanuje spokojem. Jego dystans do bezlitosnego procesu, który już trwa w swej wyniszczającej formie, jest imponujący. Śmierć w górach ma w sobie jakiś patos. Tak mi się w każdym razie wydaje, a to wrażenie jest wsparte doświadczeniem, zdobytym w licznych przypadkach, kiedy bywało naprawdę źle.

Nieuchronne odchodzenie w wieku, do którego dorośliśmy, na ogół wygląda paskudnie. W przeważającej liczbie przypadków człowieka nie stać psychicznie, żeby sobie jeszcze na koniec pożartować, zastanowić się nie tylko nad własnym życiem, ale i nad sprawami, które pozostawia się tu i teraz (...).

19 GWIAZDY W DŁONIACH Andrzeja Zawadę było na to stać.

Z tym większą więc uwagą posłuchajmy tego, co chciał nam przekazać!

- Śmierć jest wpisana w życie człowieka. Oczywiście, śmierć przedwczesna jest zawsze przerażająca.

Wolałbym zginąć w górach niż, na przykład, umierać w młodym wieku z tego powodu, że zaatakuje mnie rak i będę umierać miesiącami w szpitalu. Trudno, takie mam nastawienie. Kiedy jest się młodym, kiedy kieruje się emocjami i cieszy się ze sprawności fizycznej, wszystko przeżywa się dużo mocniej. Wtedy człowiek nawet się nie zastanawia. Tak było ze mną. Nie zastanawiałem się nad tym, jaką wartością jest wolność w podejmowaniu ryzyka, która, wiem to teraz, jest jedną z najważniejszych rzeczy. Wtedy ważne było tylko to, że czułem na policzkach tatrzański wiatr, zimą mroźny, latem ciepły, że w koniuszkach palców czułem szorstki granit, że potrafiłem przejść przewieszkę czy rysę. Czułem sprawność mego ciała, odczuwałem satysfakcję, że przechodzę po litej skale, przy stopniu trudności „bardzo trudno" albo „skrajnie trudno". Stawałem się coraz bardziej doświadczonym taternikiem - to są chwile, których się nie zapomina, które sprawiały mi radość największą. W tym roku mija pięćdziesiąt lat od momentu, kiedy po raz pierwszy związałem się liną. I nigdy nie próbowałem niczego na siłę. Musiałem najpierw sprawdzić swoje możliwości, poznać odporność organizmu na wysiłek, przekonać się, na ile jestem sprawny fizycznie i technicznie we wspinaczce.

W życiu jedna z najważniejszych rzeczy to wybranie sobie rodziców z odpowiednimi genami. Jeżeli się uda, człowiek ma łatwiej w życiu. Żartuję, ale nie do końca. Uważam, że intelekt i logika powinny kierować postępowaniem człowieka. Trzeba sprawdzać, co nas ogranicza, na co możemy się narazić, jaki wysiłek podjąć, na co nas stać. Wydaje mi się, że cała moja działalność była przykładem takiego postępowania. Przechodziłem wszystkie kursy po kolei, jak należało - dla początkujących latem i zimą, dla zaawansowanych latem. Najpierw Tatry, potem Alpy, Pamir, Hindukusz.

W Hindukuszu sprawdzałem się na dużych wysokościach, później nastąpiła próba zimowa - jak funkcjonuje mój organizm w niskich temperaturach, czy jestem odporny na odmrożenia. CzłoEWA 20 MATUSZEWSKA LIDER

wiek jest wspaniałym, fascynującym tworem, połączeniem super-mechaniki z superkomputerem i uważałem, że powinien wykorzystywać wszystkie możliwości tych najgenialniejszych „urządzeń", jakie przyroda stworzyła. Mam pewne zastrzeżenia wobec ludzi wykorzystujących tylko „aparat komputerowy", pochłoniętych wyłącznie pracą umysłową, przygarbionych, brzuchatych. Niewysportowani i kompletnie zaniedbani, jeśli chodzi o te umiejętności, które pozwalają człowiekowi, na przykład, zdobywać góry.

Skąd moje zainteresowania górami? Sądzę, że bez opowiedzenia o moim dziadku, o moich korzeniach, trudno to zrozumieć. Dziadek ze strony ojca, Tomasz Rawicz-Zawada, był dziewiętnastoletnim chłopakiem, gdy wybuchło powstanie styczniowe. Uczył się w gimnazjum we Lwowie. Żywy temperament nie pozwolił mu czekać na rozwój wypadków. Przedarł się przez granicę do Kongresówki, dołączył do oddziału „Lelewela" (pseudonim Marcina Bore-lowskiego, naczelnego wodza wojsk podlaskich. Poległ pod Bato-żem 6IX 1863 roku - E.M.) i walczył do chwili zranienia lancą kozacką w ramię. Musiał przedrzeć się ponownie przez granicę, do Galicji, by uniknąć zesłania na Sybir. Sądzę, że coś z temperamentu dziadka odziedziczyłem. Mój ojciec, po ukończeniu prawa na uniwersytecie lwowskim, w roku 1920 wziął udział w kampanii kijowskiej. Zakończył wojnę w randze majora.

Byłem kiedyś na obozie wspinaczkowym z alpinistami ukraińskimi, zaprosili mnie do swojego namiotu. Jeden z nich zapytał: - Andrzej, byłeś ty kiedyś w Kijowie? Odpowiedziałem, że nie, ale mój ojciec był. Kiedy? W 1920 roku. Miny mieli niepewne, jakby nie wiedzieli, jak się zachować.

Eleonora z Czarneckich to moja mama. Urodziłem się w Olsztynie, 16 lipca 1928 roku. Ojciec, niestety, zachorował na gruźlicę i zmarł. Nie pamiętam go, miałem niecałe trzy lata, gdy odszedł. Brakowało mi ojca i myślę, że moje życie inaczej by się potoczyło, gdyby nie umarł tak wcześnie. Miał tylko 41 lat.

Mama, obawiając się o zdrowie mojej siostry Jagody i moje, konsultowała się z lekarzem, co robić, by uchronić nas przed tą straszną chorobą, na którą zmarł ojciec. Dowiedziała się, że jest miejscowość o klimacie idealnym dla dzieci - Rabka. Przyjechaliśmy do Rabki w roku 1934. Wtedy po raz pierwszy, jeszcze z daleka, zobaczyłem Tatry.

2L GWIAZDY W DŁONIACH ZAWADA ZDOBYWAŁ HORNSUNDTIND I FILMOWAŁ

22 EWA MATUSZEWSKA LIDER Po maturze, którą zrobiłem w Jeleniej Górze, i po krótkim pobycie we Wrocławiu, gdzie studiowałem na politechnice, przeniosłem się do Warszawy. I od razu zacząłem szukać kontaktu z taternikami, z Klubem Wysokogórskim, bo tak wówczas nazywała się nasza organizacja. Do klubu przyjmował mnie Wawrzyniec Żuławski, niezwykły, wspaniały człowiek. Trzeba było mieć dwóch wprowadzających, a samo przyjęcie odbywało się elegancko, przy kawie. Niełatwo było wtedy dostać się do klubu, nie tak jak dziś, kiedy to człowiek zapisuje się na kurs, przechodzi szkolenie i już. W tamtych latach Klub Wysokogórski był bardzo ekskluzywny, Żuławski zaś hołdował niezwykle ostrym, purytańskim wręcz zasadom. Nie wolno było afiszować się tym, że jest się taternikiem, liny, haki i młotek należało trzymać w plecaku, a nie obnosić się z nimi. Starszym kolegom należał się szacunek, nikomu nie przyszło do głowy nazwać ich wapniakami. Dziś młodzi nie szanują nikogo, nie uznają żadnych

autorytetów. Wapniaków jest pełno, to fakt, wyjątkowych, dorosłych ludzi - mało. Trzeba błyskawicznie orientować się, czy ma się do czynienia z ludźmi ciekawymi i czerpać z tych kontaktów, co tylko się da. Należy brać przykład z ich życia, osiągnięć, zachowania, sposobu mówienia.

Po zjednoczeniu PPR i PPS w 1948 zaczął się piekielny okres. Wszystko było zabronione, szczyty graniczne w Tatrach - niedostępne. Dopiero śmierć Stalina spowodowała powolne zmiany. Nie przypuszczałem, że to wydarzenie odegra tak ważną rolę w dziejach polskiego alpinizmu. Nareszcie znów można było wyjechać w Alpy, uczyć się tam techniki lodowcowej, bez znajomości której nie moglibyśmy się wspinać w Hindukuszu, nie mówiąc już o Karakorum czy Himalajach. Przed polskimi wspinaczami stanęła wielka szansa. Bo cóż to za alpinista, zamknięty tylko w naszych Tatrach, nie mający w dodatku wstępu na szczyty, przez które przebiegała granica z ówczesną Czechosłowacją! To nie było właściwe boisko. Alpinista musi się wspinać wiele godzin, dni, tygodni, miesięcy, w różnych górach świata.

Gdy po raz pierwszy opuściliśmy klatkę zwaną PRL-em, przeżyliśmy szok, mimo że starano się nas uodpornić na szkoleniach ide-ologiczno-partyjnych, a podczas wyjazdów towarzyszył nam ubek.

Na Spitsbergenie jest piękna góra, choć ma zaledwie około 1400 metrów. Ale proszę sobie wyobrazić ten widok - prosto 23 GWIAZDY W DŁONIACH z fiordu, na którym jest pełno kry lodowej z wylegującymi się fokami, strzela w niebo wspaniała iglica na wysokość 1400 metrów. Hornsundtind. Mój prezent urodzinowy, na Spitsbergenie skończyłem 30 lat. Byłem najmłodszym członkiem zespołu, jednak miałem już dużą wprawę we wspinaniu się.

Odczuwałem wielką satysfakcję. Prowadziłem cały czas podczas tego wejścia, jednocześnie filmując.

Wtedy nauczyłem się ważnej rzeczy w życiu. Po powrocie, gdy dowiedziałem się, że Ryś Schramm opisał nasze wejście, pomyślałem sobie, że z pewnością napisał coś dobrego o mnie. Ale z całego wejścia na Hornsundtind w tomie W górach wysokich było o mnie tylko tyle: „Zawada gubi znów dwa haki, zostajemy z marnym kompletem haków". Zrozumiałem wtedy, że nieważne, czego się dokona w życiu, ważne jest tylko to, jak to ktoś opisze. Dziś jestem wielkim przyjacielem Ryśka Schramma i pewnie gdy usłyszy te słowa na filmie, uśmiechnie się pod nosem. Ale tak to, Rysiu, było. Przez wiele lat czułem żal, jednak później, kiedy stawałem się coraz lepszym alpinistą, pewnie zmieniłeś zdanie o mnie. Zawsze uważałeś, że młodymi, którzy na razie nie mają nic, żadnych osiągnięć, poza drapaniem się po różnych przewieszkach, nie warto sobie głowy zawracać. Ale później, gdy już coś osiągną w górach, można o nich pisać.

Gdybym zwracał uwagę na takie drobne potyczki koleżeńskie, musiałbym się obrazić i wycofać, co zresztą zrobiło wielu kolegów. A ja sobie powiedziałem, że nie można tym się przejmować. Nie patrzeć na małych, słabych ludzi, tylko robić swoje.

Kunyang. To była wspaniała wyprawa. Niektórzy polscy eksperci od historii alpinizmu uważają, że zdobycie Kunyang Chhi-sha to większy sukces niż zdobycie Mount Everestu zimą. Ja również się do tego skłaniam. Nie dlatego, że byłem na szczycie tej góry, że kierowałem wyprawą.

Polacy mieli wielki kompleks. W czasie gdy padały wszystkie najwspanialsze szczyty ośmiotysięczne, w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, my nie mogliśmy, w warunkach powojennych,

zorganizować wyprawy. Wszystkie te szczyty zostały zdobyte bez udziału Polaków. To był kompleks nie mamy swojego dziewiczego ośmiotysięcznika i już nigdy nie będziemy mieli. Stąd może nasza idee fixe, by otworzyć w Himalajach sezony zimowe.

24 EWA MATUSZEWSKA LIDER I wtedy szczyty ośmiotysięczne, zdobyte latem bez nas, zimą znów staną się dziewicze.

Jadąc na Kunyang Chhish, wiedzieliśmy, że to wspaniały, prawie ośmiotysięczny szczyt, dotąd nie zdobyty i bardzo trudny. Byłby to wielki sukces, gdyby został pokonany przez Polaków. Zespół młody, bez specjalnego doświadczenia, ale byli to wspaniali alpiniści, którzy później odegrali olbrzymią rolę w podboju Himalajów. Sama grań, którą mieliśmy wchodzić, liczyła 15 kilometrów długości. Gdy na mapie, w odpowiedniej skali, środek Kunyang Chhisha umieściłem nad Kasprowym Wierchem, masyw Kunyanga pokrył całe Tatry.

Na tej wyprawie odczuwałem niezwykle mocno odpowiedzialność kierownika. Przecież wśród uczestników było paru kolegów, którzy równie dobrze mogliby pokierować wyprawą. Ale kierownik musi być jeden, zawsze wybierany w tajnym głosowaniu przez komisję sportową PZA. Można powiedzieć, że od momentu wyboru na wyprawie ma władzę absolutną. On decyduje, którędy pójdzie karawana, jaką drogą pójdzie się na szczyt. Co gorsza, kierownik ponosi odpowiedzialność za każdy wypadek. Najgorzej, jeśli wydarzy się wypadek śmiertelny. Wówczas kierownik pozostaje sam.

Sam z tym wielkim problemem - bo za wszystko odpowiada.

Każdy z nas musi wiedzieć, że idąc w góry, naraża swoje życie, że trzeba się liczyć ze śmiercią w górach. W życiu nie ma rzeczy łatwych, za wiele z nich płaci się wysoką cenę. I dlatego śmierć któregoś z kolegów nie jest powodem do przerwania wyprawy. W organizację wyprawy każdy z nas włożył ogromnie dużo wysiłku, trudu, poniesione zostały wielkie koszty. Zdobycie szczytu to osiągnięcie nie tylko dla nas, ale i dla kraju. To jest ten wyczyn, za który płaci się niekiedy cenę najwyższą.

Udało nam się zdobyć Kunyang Chhish. Szczyt wyglądał dokładnie tak, jak na rysunkach dzieci. Ostry szpic, na którym ledwo mogliśmy się pomieścić we czwórkę. Cudowna pogoda, błękit nieba, trochę białych chmur. Wzruszenie niesamowite. To było wielkie zwycięstwo. Nie poszły na marne lata przygotowań, pieniądze, a szczególnie te zakichane dolary, które w przypadku klęski wypominano by nam przez wiele lat. To był przełom dla polskiego alpinizmu. Od tej pory zaczęliśmy dostawać poważne 25 GWIAZDY W DŁONIACH

MASYW KUNYANGA POKRYŁBY CAŁE TATRY

EWA 26 MATUSZEWSKA LIDER

kwoty na wyprawy i traktowano nas już inaczej. No nie, nie jak sportowców! Alpinista to wciąż nie sportowiec, do jury w plebiscytach na najlepszych sportowców roku nigdy nie zaproszono kogoś z PZA. Za to szachista, całymi godzinami zgarbiony nad stołem, niewykazujący cienia sprawności fizycznej, to sportowiec. Tylko dlatego, że szachy można ocenić punktami. Co za głupota tych wszystkich sędziów, którzy uznali, że sportem jest tylko to, co można wymierzyć punktami, sekundami czy centymetrami! Chciałbym ich widzieć jako uczestników mojej wyprawy w Himalaje!

Dopiero tam zobaczyliby, co to znaczy sport -wspiąć się na taką wielką górę! Tam odpowiada się za każdy krok, za partnera, za siebie, za studiowanie komunikatów meteorologicznych, za podjęcie decyzji, którędy mamy się wspinać.

Cały czas spoczywa na mnie odpowiedzialność, cały czas wymaga to ode mnie wysiłku, mało fachowości. Alpinizm od ludzi go uprawiających wymaga więcej niż jakikolwiek inny sport. Nie ma tam miejsca na szaleństwa, bo bardzo szybko źle się kończą. Jeśli ktoś nieprzygotowany - nie tylko od strony fachowej wiedzy, umiejętności wspinaczkowych, znajomości zasad asekurowania, ale również od strony sprzętowej - zamierza podjąć tak szalone przedsięwzięcie, jak zdobycie jakiejś góry z marszu, bez zwracania uwagi na aklimatyzację, popełnia podstawowe błędy, bardzo często kończące się wypadkiem śmiertelnym. Przykro to powiedzieć, ale 99 procent wypadków w górach ma charakter subiektywny, czyli następuje z winy alpinisty.

Dla mnie pojawił się problem innego typu. Siedem czy osiem tysięcy zimą - to były takie pierwsze nieśmiałe myśli. Podobnie bywa nieraz w Tatrach, kiedy człowiek decyduje się na przejście jakiejś trudnej ściany. Później zwierza się najbliższemu przyjacielowi, żeby inni nie dowiedzieli się, że taka myśl w ogóle powstała. No bo co, planowaliście robić Kazalnicę zimą, a teraz was strach obleciał?

Tak, to był wielki problem - otwarcie sezonów zimowych w najwyższych górach świata. Wszystko zaczęło się na Noszaku (7492 m), w sezonie zimowym 1972/1973. Po raz pierwszy w historii alpinizmu podjęto próbę zdobycia szczytu siedmiotysięcznego zimą. Na szczycie Noszaka, na który dotarliśmy z Tadkiem (Piotrowskim - E.M.) prawie o północy, miałem ze sobą bardzo dokładny / 27 GWIAZDY W DŁONIACH termometr. Wykazał najniższą temperaturę w całej mojej karierze wysokogórskiej - minus 51 stopni Celsjusza. Od strony wschodniej, od Tiricz Miru, wiał niesamowicie zimny wiatr. W górach, poza garstką Polaków, nie było wtedy nikogo. Po dolinach krążyły tylko wilki, rysie i pantery śnieżne.

Poruszały się niezwykle ostrożnie. Nasza ścieżka, prowadząca z doliny do bazy, nigdy nie została przez nie przekroczona. Obchodziły ją kilometrowymi łukami, próbowały przejść, ale widząc nasze ślady, wycofywały się.

Wchodziliśmy na Noszak tak zwaną drogą klasyczną, granią zachodnią, bardzo wystawioną na wiatr.

Wciąż mieliśmy kłopoty z namiotami - jeśli zostawiło się je nieopatrznie niezłożone, wiatr zwalał je z całą zawartością. Nie mogliśmy sobie na to pozwalać, bo traciliśmy zbyt wiele czasu na ponowne ich ustawienie.

W końcu zdolnych do ataku szczytowego pozostało tylko nas dwóch - Tadek i ja. Wzięliśmy ze sobą malusieńki namiocik, bardzo lekki, ale za to bardzo ciasny. Jednak nawet taki kawałek szmaty przy niskiej temperaturze i potwornej wichurze może uratować człowiekowi życie.

Obudziłem się chyba o trzeciej w nocy. Wychodzę przed namiot i oczom nie wierzę! Na niebie gwiazdy, ani jednej chmurki. Więc robię alarm - jest piękna pogoda, jedyna okazja, by przeprowadzić atak szczytowy! W pewnym momencie przykuł mój wzrok straszny widok. Z lodu wystawała sczerniała ludzka ręka. To robi okropne wrażenie, zwłaszcza w sytuacji, gdy wieje huraganowy wiatr, jest minus czterdzieści stopni, a tu namacalny dowód, czym może skończyć się szaleństwo, jakim jest wchodzenie zimą na tak wielką górę. Później okazało się, że pod lodem tkwiły ciała trzech bułgarskich alpinistów, uczestników wyprawy letniej. To, co zobaczyliśmy, nie pokrzepiło nas przed nocnym atakiem szczytowym. W trzaskającym mrozie trzeba było iść do szczytu aż do dwunastej w nocy. Ile musieliśmy mieć silnej woli, wytrwałości i uporu! Bez tego nie weszlibyśmy na Noszak. Pamiętam, gdy pytałem Tadka, który szedł za mną, jak z nim, odpowiadał, że zupełnie nie czuje nóg. Ze mną nie było tak źle. Uważałem, że dopóki ma się czucie, nie grozi amputacja palców. Ale cel był dla nas tak ważny, że Tadek nie zwracał uwagi na cenę, jaką przyjdzie mu zapłacić. Na szczyt wszedłem pierwszy. Gdy doszedł Tadek, uścisnęliśmy się, a potem z kamieni ułożyliśmy napis „Winter 72/73".

28 EWA MATUSZEWSKA LIDER Jedną z najpiękniejszych rzeczy w alpinizmie jest wspinanie się z partnerem. Gdy jesteśmy opętani jedną ideą, mamy wspólne plany, ufamy sobie - to najbardziej cenię w alpinizmie. To zbiorowe działanie, kiedy jeden drugiemu pomaga. Jeśli ktoś nie ma kontaktu z ludźmi, jest w pewnym sensie podejrzany. Można powiedzieć, że taka osoba nie ma miłości do życia. Można to bardziej rozbudować, ale niech sobie ludzie poczytają odpowiednie książki.

Lhotse. Była to dla mnie naprawdę tragedia. Tylko 250 metrów do szczytu! Walcząc tyle tygodni, musiałem zrezygnować i wrócić na dół.

Musimy się narażać, jeśli chcemy przeżyć jakieś nadzwyczajne wrażenia, przeżyć przygodę. Nasze życie nie jest wcale takie długie. Należy je w pełni wykorzystać. Nasza sprawność fizyczna też niedługo trwa, a świat daje nam tyle wspaniałych możliwości!

Chwilo, trwaj, jesteś piękna. To powiedzenie Goethego, najpiękniejsze, jakie może być. Tam, w górach, czuje się bardziej kontakt z materią, z tą masą materii, z olbrzymim światem kosmosu. Na dużych wysokościach ciemne niebo i gwiazdy, jakich nie można zobaczyć nigdzie indziej. Jeśli ktoś miałby okazję znaleźć się nocą na wysokości ośmiu tysięcy metrów i popatrzyłby w gwiazdy, odniósłby wrażenie, że sklepienie niebieskie ma tuż nad głową, że wystarczy tylko wyciągnąć ręce, by trzymać w nich gwiazdy.

Mam satysfakcję, że Polacy w alpinizmie zimowym osiągnęli tak dużo. Nie imponują mi alpiniści zachodni, którzy głoszą różne teorie na temat wspinania, ale żaden z nich nie wspomni nawet słowem o zimie w górach najwyższych. Jest czternaście szczytów ośmiotysięcznych na świecie, z czego siedem po raz pierwszy zimą zdobyli Polacy. A siedem czeka jeszcze na zdobycie. I to wspaniałe szczyty, jak na przykład piękny i trudny K2, drugi szczyt świata.

Aktywność człowieka - powinno się być aktywnym, jak najbardziej. Ale wiąże się z tym jedna niezwykle ważna sprawa - odpowiedzialność za swoją aktywność. Szczególnie w tak niebezpiecznych sportach, jak alpinizm, żeglarstwo, lotnictwo, wyścigi samochodowe. W życiu od momentu narodzin też ciągle grozi nam jakieś niebezpieczeństwo. Zawsze twierdziłem, że każdy sport jest dobry, pod

jednym tylko warunkiem - musimy go uprawiać sami. A proszę popatrzeć, ilu ludzi uprawia sporty.

Siedzą, popijają piwko i patrzą na jedenastu panów kopiących piłkę.

29 GWIAZDY W DŁONIACH 4 UCZESTNICY WYPRAWY NA KUNYANG CHHISH WIELKIE ZBIOROWE ZWYCIĘSTWO 30 EWA MATUSZEWSKA LIDER Kochałem wszystkich moich wspinaczy, do tej pory mam bliskie z nimi kontakty. To był wspaniały zespół. Mieliśmy tylu alpinistów, że mogliśmy zorganizować dwie, trzy wyprawy o najwyższych ambicjach sportowych, na najtrudniejsze drogi.

Ktokolwiek się wspina, jest już człowiekiem innego gatunku. A podstawową sprawą jest to, by trzymać się z daleka od prostaków, szkoda życia na to. A po drugie - być jak najdalej od ludzi, którzy nie mają poczucia humoru.

Przez pięćdziesiąt lat doskonaliłem swoje umiejętności, coraz większe zadania stawiałem przed sobą.

I to właściwie do dziś mi profituje. Jeśli znalazłem jakieś uznanie wśród swoich przyjaciół, wśród Polaków, a również na forum międzynarodowym, to dla mnie olbrzymia satysfakcja. Dały mi to góry i moja filozofia życiowa, bo - jeszcze raz podkreślam - każdy powinien mieć własne stanowisko w każdej sprawie. Wtedy nie byłoby może takiej idiotycznej fascynacji faszyzmem czy komunizmem, w którą ludzie popadli, a która dla mnie nigdy nie była zrozumiała. Gorzko za to odpokutowali. I dobrze!

Ludzie o tak słabych charakterach, że ulegli różnym narwanym, chorym umysłowo ideologom, zapłacili za to bardzo wysoką cenę. Niech ponoszą konsekwencje, może coś zmienią, może wreszcie będą wiedzieli, jak powinni do życia się odnosić, by byle kto im w głowach nie zawrócił. Takie konsekwencje ponosi nie tylko naród niemiecki za faszyzm, ale jeszcze większe powinni ponieść ludzie wykształceni, intelektualiści, których oczarowała ideologia komunizmu, dziś uważana za science fiction. Oni też powinni ponieść konsekwencje i troszkę zastanowić się nad swoim życiem.

Kiedy w maju 2000 przeprowadzałam wywiad z Andrzejem Zawadą do „Tygodnika Podhalańskiego", już od stycznia było wiadomo o jego ciężkiej chorobie. Toteż początkowo miałam skrupuły zawracam głowę człowiekowi cierpiącemu, choć walczącemu.

Jak heroiczna była to walka, miałam okazję widzieć między 12 a 14 maja 2000 roku, kiedy to w Muzeum Sportu i Turystyki przy ulicy Wawelskiej w Warszawie odbywał się tradycyjny już Przegląd Filmów Alpinistycznych im. Wandy Rutkiewicz. W tym roku przypadała dwudziesta rocznica zdobycia przez polskich alpi.31 GWIAZDY W DLONMACH nistów Mount Everestu. 17 lutego 1980 roku na szczycie stanęli Leszek Cichy i Krzysztof Wielicki.

Temu właśnie epokowemu w dziejach himalaizmu wydarzeniu był poświęcony VIII Przegląd Filmów Alpinistycznych. Najważniejszą osobą był oczywiście Andrzej Zawada, kierownik wyprawy i jej pomysłodawca, prekursor zimowej eksploracji Himalajów i Karakorum. Dzięki Andrzejowi Zawadzie

himalaizm zimowy stał się domeną Polaków. Nasi alpiniści mogli pozbyć się kompleksów - wprawdzie podbój najwyższych szczytów odbył się bez ich udziału, ale za to oni pokazali światu, że zimą Himalaje też są dla ludzi. Tyle, że dla najlepszych.

Trzy majowe dni były wielkim świętem Wielkiego Kierownika. Z liczących się w środowisku postaci byli chyba wszyscy, a młodzież codziennie wypełniała szczelnie niewielką salkę, w której wyświetlano filmy. Kolejni uczestnicy wyprawy snuli nostalgiczne wspomnienia, przerywane anegdotkami, główny bohater ze swadą i pasją opowiadał o swych górskich dokonaniach, były kwiaty, szampan, przemówienia oficjalne i wystąpienia całkiem prywatne. Myślałam wówczas: jakie to szczęście, że mógł jeszcze w takiej dobrej formie świętować swój Everest. Nie wyglądał dobrze - fizycznie. Jednak formy psychicznej mógł mu pozazdrościć niejeden zdrowy człowiek. I tylko czasem przez ułamek wręcz sekundy, jakby zapadał się w sobie, zawieszał głos i patrzył ponad otaczający go tłum. Szybko jednak odpędzał ogarniający go cień następną zabawną historyjką, wracając do nas z bardzo daleka.

Zależało mi na zrobieniu wywiadu z legendą polskiego i światowego alpinizmu. Zastanawiałam się, czemu nie zrobiłam tego wcześniej. Rozmowa z Zawadą dla każdego dziennikarza interesującego się alpinizmem to był samograj. Znakomity gawędziarz, o nieco złośliwym poczuciu humoru, potrafił zdominować każdego rozmówcę. Prawdę powiedziawszy, wystarczyło tylko podstawić mikrofon i można było spisywać z kasety niemal gotowy materiał. Nie to jednak, ta pozorna łatwość kontaktu i medialność wykraczająca poza granice Polski, narzucały mi dystans wobec tematu „Andrzej Zawada wielkim alpinistą jest". Myślę, że stało się tak za sprawą przyjaźni z Wandą Rutkiewicz, która siłą rzeczy skierowała moje zainteresowania zawodowe na alpinizm kobiecy.

32 EWA MATUSZEWSKA LIDER ZIMA W GÓRACH NAJWYŻSZYCH ZACZĘŁA SIĘ NA NOSZAKU 1973 ROKU 33 GWIAZD Y W DŁONIACH Jednak majowe spotkanie w Muzeum Sportu i Turystyki uświadomiło mi, jak wiele straciłam, przyjmując, częściowo wprawdzie, ale jednak, feministyczny sposób patrzenia na sport wspinaczkowy. Spieszmy się rozmawiać z ludźmi, kiedy jeszcze są z nami. To świętowanie największego sukcesu polskiego himalaizmu, naznaczone chorobą jego twórcy, w pewnym momencie przypominało apel poległych. Każdy z tych, którzy odeszli, miał swą historię do opowiedzenia, wartą utrwalenia i stanowiącą niebagatelną cząstkę całości, jaką jest historia zdobywania gór najwyższych.

A w każdej z tych opowieści Andrzej Zawada zajmowałby miejsce poczesne.

- Porozmawiamy więc, panie Andrzeju?

- Z największą przyjemnością, pani Ewo. Jest niedziela, umawiamy się na poniedziałek, po zabiegu. Uprzedza, że może być zmęczony i trzeba będzie odwołać spotkanie. Tak też się staje. Ustalamy kolejny termin i znów musimy go przełożyć.

Zaczynam mieć obiekcje, czuję się jak typowa hiena dziennikarska. Jak rozmawiać o radości, jaką przez lat pięćdziesiąt dawały wspinaczki w górach świata, z człowiekiem szykującym się na wyprawę w Góry Najwyższe? Ale Andrzej Zawada chciał rozmawiać. Być może dlatego, że „nieważne, czego się dokona, ważne, jak to opiszą". Spróbuję więc opisać to, czego dokonał - najlepiej i najuczciwiej, jak tylko potrafię.

BIBLIOTEKA PUBLICZNA WARSZAWA-BIELANY im. Stanisława Staszica WYPOŻYCZALNIA DLA DOROSŁYCH I MŁODZIEŻY ul. Wrzeciono 2 klU i

Na poprzedniej stronie PIĘKNA GÓRA HORNSUNDTIND NA SPITSBERGENIE Odpowiednie geny Andrzej Zawada utrzymywał, że jedną z najważniejszych w życiu rzeczy jest wybranie sobie rodziców z odpowiednimi genami. Przyjmując tę żartobliwą teorię dziedziczności, trzeba stwierdzić, że wybrał sobie nie tylko rodziców z takimi genami, ale i dziadków. O dziadku Tomaszu, powstańcu z roku 1863, opowiadał często. Przyznając, że zawsze pociągało go ryzyko, przypuszczał, że tę skłonność odziedziczył po nim.

Tomasz Rawicz-Zawada dożył 94 lat. W każde święto 3 Maja stał na trybunie z szablą, salutując, gdy przechodził pochód. Wnuk obok niego, dumny i przejęty. W jednym z wywiadów powiedział: „Mam do dziś jego czapkę i wszystkie odznaczenia, które otrzymał za waleczność. Ojciec już nie miał takiej fantazji. Z opowiadań mamy wiem, że był bardzo spokojnym, zrównoważonym człowiekiem".

Eleonora z Czarneckich i Filip Zawada (w czasie służby w Legionach zaprzestał używania pierwszego członu nazwiska - Rawicz) poznali się w romantyczno-patriotycznych okolicznościach. Prawnik po studiach we Lwowie, kawaler orderu Virtuti Militari za udział w wojnie polsko-sowieckiej, po zakończeniu działań wojennych doktoryzował się z prawa międzynarodowego. Nic więc dziwnego, że wybrał karierę dyplomatyczną, a nie wojskową, mimo legionowej przeszłości.

- Gdyby żył, z pewnością chciałby, bym poszedł w jego ślady. Mimo wszystko pewne zdolności dyplomatyczne po ojcu odziedziczyłem. Przydały mi się w negocjacjach z najróżniejszymi władzami, w staraniach o pieniądze na wyprawy i o zezwolenia -wspominał Andrzej Zawada.

Filip Zawada, prawnik i dyplomata, został skierowany na placówkę dyplomatyczną w Ełku. Był rok 1920, trwały właśnie przy38 EWA MATUSZEWSKA LIDER gotowania do plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu, mającego zdecydować, jak będzie przebiegać granica na tych terenach. W ramach obowiązków służbowych Filip Zawada odwiedzał polskie domy, przekonując do opowiedzenia się za włączeniem tych ziem do Polski.

Pewnego dnia trafił do majątku Bobry. Jego właścicielem był Michał Czarnecki pochodzący z Poznańskiego. W jednej z jego trzech córek, Eleonorze, zakochał się Filip Zawada. Pobrali się po kilku latach narzeczeństwa. Urodziła się Jagoda, później Andrzej.

11 lipca odbył się plebiscyt, który zgodnie z traktatem wersalskim miał rozstrzygnąć o przynależności państwowej tych ziem. Prowadzona przez Niemców agitacja za przyłączeniem tego obszaru do ich państwa, połączona z doniesieniami o klęskach wojsk polskich w wojnie z Rosją Sowiecką, pogłębiła bardzo niekorzystny dla Polski wynik plebiscytu - tylko 2,2 procent głosów zostało oddanych za przynależnością do państwa polskiego. W rezultacie Konferencja Ambasadorów En tenty pozostawiła w granicach Niemiec niemal całe Prusy Wschodnie, z wyjątkiem pięciu wsi na Powiślu i trzech na Mazurach. Po niekorzystnym dla Polski wyniku plebiscytu Bobry znalazły się w Niemczech, zaledwie sześć kilometrów od polskiej granicy. W niemieckim już Olsztynie Filip Zawada kierował polskim konsulatem.

Z Olsztyna rodzina Zawadów przeniosła się na placówkę konsularną do Essen, następnie do Tuluzy.

Tutaj dzieci musiały rozstać się z ojcem, który zachorował na gruźlicę i pojechał na kurację do Da-vos.

Pobyt w tym słynnym kurorcie nie powstrzymał rozwoju choroby. Ojciec zmarł w roku 1931, gdy Andrzej miał niecałe trzy lata. Przenosząc się służbowo z miasta do miasta, z kraju do kraju, Filip Zawada nie zdołał zapewnić rodzinie własnego domu. Matka postanowiła wrócić do Polski, licząc na pomoc krewnych.

Przez kilka lat tułali się po majątkach rodziny, aż w końcu znaleźli miejsce dla siebie. W ciągłym lęku o zdrowie dzieci, obawiając się dziedzicznych skłonności do gruźlicy, Eleonora Zawa-dzina po konsultacjach z lekarzami pojechała z dziećmi do Rabki, uchodzącej wówczas za idealne miejsce dla dzieci ze skłonnościami do chorób płucnych.

BOGDAN JAREMSKI: - Po ciężkim zapaleniu płuc dochodziłem do zdrowia u babci mieszkającej w Rabce. Tutaj w roku 1935 roz39 ODPOWIEDNIE GENY DZIADEK - TOMASZ RAWICZ-ZAWADA, POWSTANIEC 1863 ROKU 40 EWA MATUSZEWSKA LIDER OJCIEC - FILIP ZAWADA, KONSUL RP MAMA - ELEONORA Z CZARNECKICH ZAWADZINA 41 ODPOWIEDNIE GENY począłem edukację w szkole podstawowej, prowadzonej przez siostry nazaretanki.

Wtedy też zetknąłem się ze szczupłym i wątłym blondynkiem, którym okazał się Andrzej Zawada.

Andrzej często nas odwiedzał - zawsze starannie ubrany, spokojny i grzeczny chłopiec. Toteż kiedy po latach coraz głośniej było o górskich sukcesach Andrzeja, o zdobywaniu przez niego coraz to wyższych szczytów w Alpach i Himalajach, wierzyć mi się nie chciało, że ten oto delikatny chłopczyk przekształcił się w wybitnego himalaistę, wspaniałego organizatora wysokogórskich wypraw.

Mimo że z czasem nasze kontakty były luźniejsze, zawsze wspominam Andrzeja jako bardzo serdecznego i uczynnego kolegę.

Mieli tam spędzić tylko letnie wakacje, ale całej trójce tak się Rabka spodobała, że zostali na zimę.

Jagoda i Andrzej całe dnie szaleli na sankach, ani myśląc o chorowaniu. Nadszedł nowy rok szkolny, Jagoda poszła do pierwszej klasy, Andrzej do przedszkola, a pani Eleonora zajęła się udzielaniem lekcji niemieckiego. Wyglądało na to, że osiądą w Rabce na dłużej, trzeba było więc pomyśleć o domu.

Renta po ojcu, pieniądze ze sprzedaży jego samochodu i pożyczka bankowa umożliwiły kupno i remont skromnego, góralskiego domu, uprzednio przeznaczonego dla letników. Pani Zawadzina zamierzała kilka pokoi wynajmować, by uzupełnić skromny budżet. W maju 1939 roku dom był już gotów. Dla upamiętnienia ojca został nazwany „Filipinka".

Kiedy w Rabce trwał remont, na wakacje jeżdżono do Bobrów. Najpierw jednak należało udać się do Warszawy, aby w niemieckim konsulacie otrzymać wizę. Nastrój radości ze spotkania z rodziną, ze wspólnego spędzania letnich dni, bywał niekiedy brutalnie zakłócany. Ciotka, nie mogąc pogodzić się z tym, że jej rodzinny majątek znalazł się w Niemczech, starała się, by Bobry pozostały ostoją polskości. Przynależność ciotki Władysława do Związku Polaków w Prusach Wschodnich, uczestniczenie w jego zjazdach, a nawet to, że ojcem chrzestnym Andrzeja był prezes tej organizacji, Seweryn Pieniężny, nie mogło podobać się władzom niemieckim. Andrzej miał osiem lat, gdy poznał metody „przekonywania" Polaków: „Spałem w pokoiku na piętrze, kiedy wpadli do domu. Noc, krzyki.

Na fortepianie stała figurka Ko42 EWA MATUSZEWSKA LIDER ściuszki z porcelany. Gestapowiec podszedł do fortepianu i pistoletem strącił figurkę na podłogę.

Potłukła się na drobne kawałki".

Wybuchła wojna, ciotka trafiła do obozu koncentracyjnego w Ravensbriick, dzieci wychowywała niemiecka opiekunka. Miały zapomnieć o swych polskich korzeniach i stać się prawdziwymi Niemcami. Częściowo to się udało.

12 maja 1945 roku wczesnym rankiem pani Eleonora rozsunęła zasłony w oknie. Postać w pasiaku, siedząca na ławce w ogrodzie, odwróciła w jej kierunku głowę. Była to siostra, dawna „dziedziczka", nieugięta patriotka, dziś schorowana kobieta niepewna swego losu. Gdy tylko wojska amerykańskie wyzwoliły Ra-vensbriick, jak najszybciej wyruszyła do Polski. Po kilku dniach pojechały obie do Bobrów. Dwór jeszcze stał, ale z mebli, kryształów, sztućców, książek, bibelotów nie ocalało nic.

Rozkradziono również cały inwentarz, a to, czego nie dało się ukraść, zniszczono.

Smutny los przypadł ostatecznie w udziale Bobrom, z którymi wiązało się tyle dobrych wspomnień z wczesnego dzieciństwa. Został dziś tylko ślad podmurówki, łan zboża i wielkie lipy, które dziadek sadził - wspominał po latach Andrzej Zawada.

Wróćmy jednak jeszcze do lat przedwojennych w Rabce. Mieszkając tutaj, nie sposób nie widzieć Tatr. Spoglądał ku nim Andrzej, podziwiając je zwłaszcza zimą, kiedy na tle błękitnego nieba rysowały się śnieżne olbrzymy, jakimi przyszłemu zdobywcy Himalajów wydawały się wtedy Tatry:

- Miałem chyba z dziesięć lat, kiedy jeden z naszych letników, zamożny Żyd, zaproponował nam wycieczkę do Zakopanego, luksusowo, rolls-royce'em. Bardzo wcześnie zacząłem się interesować techniką, nic więc dziwnego, że największe wrażenie zrobiła na mnie kolejka na Kasprowy Wierch, nie tak dawno oddana do użytku. Góry musiały też zapaść mi w pamięć, skoro podczas okupacji dość często wymykałem się z domu i jechałem pociągiem do Zakopanego. Polakom nie było wówczas wolno chodzić po Tatrach, nie przejmowałem się jednak tym zakazem, gnałem w góry i późnym popołudniem wracałem do Rabki. Prawdę powiedziawszy, kilkuletniemu chłopcu raczej niewiele groziło ze strony Niemców, a jeśli chodzi o góry, to widocznie mama uznała, że potrafię zachować się w nich odpowiedzialnie. Tatry ciągnęły mnie nieodparcie, ale i wyprawy na Turbacz, zbieranie malin 43 ODPOWIEDNIE GENY

JUŻ WTEDY LUBIŁ GÓROWAĆ NAD INNYMI. ANDRZEJ ZAWADA, JEGO SIOSTRA JAGODA I KUZYN WIKTOR SZUKALSKI

44 EWA MATUSZEWSKA LIDER i jeżyn na Lubaniu, miały swój urok. Od tamtych czasów czuję się góralem, choć urodziłem się na Warmii. Gdy tylko znajdę się na wysokości przekraczającej 2000 metrów, odżywam. Widocznie moje płuca dostosowały się do rozrzedzonego powietrza. W górach mam szybsze tętno i dużo więcej energii.

Lata okupacji w Rabce przetrwali dzięki temu, iż matka, znając doskonale język niemiecki, pracowała jako tłumaczka w szpitalu. Przywożono tu z frontu żołnierzy z ranami płuc. Przez całą wojnę przewinęło się ich około 50 060, a trzeba pamiętać, że Rabka liczyła wówczas tylko 3000 mieszkańców. Wspomnienia okupacyjne Andrzeja Zawady to tajne nauczanie w ich domu, koncert chopinowski przyjezdnego pianisty, odbywający się według surowych reguł konspiracyjnych, paczki z suszonymi kromkami chleba wysyłane ciotce dwa razy w tygodniu do Ravensbruck. Przez jakiś czas pracował w niemieckim sklepie z materiałami (wtedy mówiło się „bławatnym"), dzięki czemu „zarobił" trzy lata do emerytury w Polsce Ludowej. Jednak po podliczeniu przez ZUS czasu spędzonego na wyprawach himalajskich odebrano mu te lata.

Wojna zbliżała się do końca, co bardziej zapobiegliwi żołnierze niemieccy handlowali bronią, amunicją, mundurami i jedzeniem. Sprzedawali te wszystkie dobra za złote dolary, spadające partyzantom dosłownie z nieba, za sprawą brytyjskich myśliwców pilotowanych przez Polaków.

Andrzej pośredniczył w tych transakcjach, podprowadzając samochody z towarem na umówione wcześniej miejsca. Jak widać, okupację niemiecką, zwłaszcza w małym miasteczku, dało się jakoś przetrwać. Gorzej wspomina Andrzej „wyzwolenie" Rabki przez wojska radzieckie: - Żołnierze z zaropiałymi oczyma, w brudnych mundurach, rozbijali zakłady fryzjerskie i wypijali wodę kolońską. Rosjanie brali z ulicy ludzi do rozładunku aut pełnych rannych. Pamiętam, jak i mnie zagarnęli do tej pracy. Wyciągałem żołnierza z samochodu, sanitariusze w zakrwawionych fartuchach

podnosili mu powiekę do góry i jeśli żył, odpinali „czasy", chowali do kieszeni i kazali wnosić na salę.

Trupy składało się w ogrodzie.

Opowiadając o latach tuż po wyzwoleniu, tylko ogólnikowo wspominał, że zetknął się z partyzantami z oddziału „Ognia": 45 OD PO W I E D N I E GENY RODZINA - MAMA ELEONORA Z DZIEĆMI: JAGODĄ I ANDRZEJEM |Z LORNETKĄ!), DZIADEK TOMASZ RAWICZ- ZAWADA, BRATERSTWO PRETORIUSOWIE Z SYNEM TEODOREM, 1936 ROK 46 EWA MATUSZEWSKA LIDER MAMA ZAWADZINA Z DZIEĆMI, ROK 1937 47 ODPOWIEDNIE GENY „Miewałem do czynienia z chłopcami od »Ognia«" - i tyle. „Ogień" to pseudonim Józefa Kurasia, partyzanta, w czasie okupacji walczącego z Niemcami w rejonie Gorców. Po wojnie zaczął „utrwalać władzę ludową", pracując jako funkcjonariusz w Urzędzie Bezpieczeństwa w Nowym Targu.

Zorientowawszy się z bliska, jak owo utrwalanie wygląda, wypowiedział posłuszeństwo zwierzchnikom z UB i utworzywszy siedemdziesięcioosobowy oddział, rozpoczął ponownie walkę partyzancką z nowym, w jego mniemaniu, okupantem.

Dla ludzi podobnie jak on oceniających zmiany w powojennej Polsce „Ogień" jest legendarnym bohaterem Podhala, dla innych krwawym watażką dokonującym rozbojów na tle rabunkowym. Do dziś historycy nie są zgodni w ocenie jego działalności i samego „Ognia".

Andrzej Zawada nie wdawaf się w historyczne rozważania, choć fakt, że z biegiem lat ujawniał coraz więcej szczegółów ze swych kontaktów z partyzantami „Ognia", może świadczyć, iż wpisywał je w ciąg tradycji patriotycznej rodziny. Owe kontakty miały miejsce przede wszystkim w szkole. Podobno podczas lekcji pistolety maszynowe leżały ukryte pod ławkami. Była to męska szkoła Jana Wieczorkowskiego, z racji poziomu nauczania ciesząca się dużym uznaniem.

Gdy tylko sytuacja stawała się niebezpieczna, uciekali z klasy przez okna i strych. Dyrektor Wieczorkowski, mimo wielokrotnych przesłuchań przez gestapo, nigdy nie zdradził swych uczniów. A trzeba przyznać, że znalazł się w niezwykle dramatycznej sytuacji - najpierw wezwanie na gestapo, później wizyty ludzi „Ognia", którzy chcieli wiedzieć, o co pytali Niemcy. Po wojnie zaczęły się przesłuchania przez bezpiekę. Być może to było przyczyną samobójstwa tego wybitnego przedstawiciela rabczańskiej inteligencji.

Koledzy Andrzeja czasami ze względów bezpieczeństwa nie mogli nocować w swych domach.

Wówczas znajdowali schronienie w „Filipince". Niezbyt jednak przestrzegali zasad konspiracji, skoro obok śpiących pokotem na podłodze młodych partyzantów leżała broń i granaty. Wsypy nie było, jednak Andrzej znalazł się w nowotarskim więzieniu. Nie uczestniczył w akcjach zbrojnych oddziału „Ognia", ale wystarczyło, iż NKWD i bezpieka dowieEWA 48 MATUSZEWSKA LIDER działy się o jego koleżeńskich kontaktach z partyzantami. Posadzono go w celi, w której w roku 1914 przesiedział się Lenin.

Z sąsiednich cel dochodziły jęki katowanych więźniów - jeden z nich, harcerz, nie chcąc, by biciem wymuszono na nim zeznania obciążające kolegów, wyskoczył przez okno.

- Większość moich kolegów zginęła w potyczkach albo zostali rozstrzelani i teraz, gdy przyjeżdżam do Rabki, tylko groby mogę odwiedzać, a i to nie wszystkie, bo ciała niektórych nie wróciły z więzień wspominał po latach Zawada.

Przesłuchiwał go oficer NKWD, po rosyjsku. Być może ze względu na wiek, miał wówczas siedemnaście lat, nie traktowano go w tak bestialski sposób jak współtowarzyszy z celi. Wracali skatowani do krwi, a on mógł tylko tyle pomóc, że zmieniał im opatrunki. Jedyną pociechą, pozwalającą choć na chwilę zapomnieć o położeniu, w jakim się znalazł, był widok ośnieżonych szczytów Tatr, na które mógł spoglądać z okna celi.

Po miesiącu wypuszczono go. Matka, obawiając się, że niebezpieczeństwo wciąż mu zagraża, postanowiła na jakiś czas opuścić Rabkę. Tak trafili pod Jelenią Górę, do Matejkowie, obecnej Przysieki.

Tadeusz Siemek, od 1945 roku zaprzyjaźniony z Andrzejem Zawadą, mówi, że nie wiedział, iż w klasie byli chłopcy od „Ognia".

TADEUSZ SIEMEK: - Andrzej urodził się na Warmii, ja pochodzę z Kresów, a spotkaliśmy się w Rabce.

Mieszkałem wtedy u wuja, moi rodzice wciąż byli w Stanisławowie. Któregoś dnia wuj oświadczył, że przenosi się do Gliwic i muszę się przenieść z nim. Do końca roku szkolnego było jeszcze daleko, obawiałem się, że zmieniając szkołę, nie dam rady nadrobić zaległości. Nie chciałem więc wyjeżdżać z Rabki, ale nie wiedziałem, co ze sobą zrobić. Zwierzyłem się ze swych kłopotów Andrzejowi, a on stwierdził, że nie mam się czym przejmować. Ma pokój na strychu i mogę tam zamieszkać aż do ukończenia roku szkolnego. „Kichaj na wuja" - powiedział, zapewniając, że dam sobie radę. No i poradziłem sobie. Udzielałem korepetycji, miałem mieszkanie i pomoc pani Eleonory, matki Andrzeja.

Skończyłem bez kłopotów klasę i przeniosłem się do Jeleniej Góry. Pod koniec grudnia 1945 roku dotarli tam rodzice.

49 ODPOWIEDNIE GENY

Dopiero w Jeleniej Górze dowiedziałem się, dlaczego Andrzej musiał ewakuować się z Rabki. Byliśmy już w klasie maturalnej i teraz ja mogłem mu się zrewanżować. Jego matka prowadziła dom wczasowy w Matęjkowicach, jeździł do niej tylko na niedzielę, a cały tydzień musiał, ze względu na szkołę, mieszkać w Jeleniej Górze. No i zamieszkał z nami. Po maturze nasze drogi rozeszły się. Ja pojechałem do Warszawy zdawać na politechnikę, a on do Wrocławia na uniwersytet.

Jego przeszłość - ojciec sanacyjny dyplomata, on sam aresztowany za „konszachty z bandytami" idealnie pasowała do postaci „wroga ludu", któremu studia się nie należały. Ale miał podwójne szczęście: - Podobno dokumenty z Urzędu Bezpieczeństwa dotyczące tego okresu przepadły. Nigdy mnie już nikt o to nie zaczepiał... Szczęście nie opuściło mnie, kiedy starałem^się o przyjęcie na studia.

Jechałem po metrykę do Olsztyna z ciężkim sercem. Stanowisko ojca nie dawało mi właściwych punktów. W gminnym biurze trafiłem na niezbyt bystre dziewczę: „Rok urodzenia 1928. To pan autochton?" - pyta. Mówię, że tak. „Ojciec, doktor Filip Zawada. Lekarz?" Przytaknąłem skwapliwie.

W ten sposób zdobyłem świetne papiery i zostałem studentem.

W Jeleniej Górze Andrzej Zawada nie tylko zrobił maturę. Tutaj też poznał drugiego ze swych wieloletnich przyjaciół, Romana Teisseyre, a także swą pierwszą żonę, Krystynę. Pobrali się podczas studiów w Warszawie. Andrzej, po dwóch latach fizyki we Wrocławiu, przeniósł się na geofizykę w Uniwersytecie Warszawskim. Jego żona studiowała wtedy na ASP. Po roku rozwiedli się. „Nasze małżeństwo rozbiła niedojrzałość i bieda" - tak podsumował ten okres swego życia Zawada. rr Na poprzedniej stronie NA GRANI SMAKUJE INACZEJ. OD LEWEJ: ANDRZEJ KRASIKOW, KAROL JAKUBOWSKI, ANDRZEJ ZAWADA I KAROL FILEK Najpiękniejsze na świecie Wkrótce po przeniesieniu się z Wrocławia do Warszawy Andrzej Zawada zaczął szukać kontaktów z Klubem Wysokogórskim. Roman Teisseyre poszedł dalej - zakochał się w taterniczce. Elżbieta Kowalska również studiowała fizykę, tyle że była o rok niżej.

- Andrzej i Roman stanowili parę tak nierozłączną, że gdy zaczęli krążyć blisko mnie, przez dłuższy czas nie mogłam zorientować się, któremu z nich na mnie zależy. Na szczęście gadatliwy Andrzej któregoś dnia wspomniał o narzeczonej. Pomyślałam więc: „Aha, to ten drugi!" - wspomina Elżbieta obecnie Teisseyre. - Wspinałam się od roku 1947, każde wakacje spędzałam w Tatrach. Mieszkałam wprawdzie w Warszawie, należałam jednak do krakowskiego Klubu Wysokogórskiego. Kiedy Andrzej dowiedział się, że spędzam wakacje na wspinaczkach tatrzańskich, zaproponował wspólny wyjazd.

Parę dni byliśmy w Roztoce we trójkę, potem przenieśliśmy się na Halę Gąsienicową.

ANDRZEJ ZAWADA: - Najpierw^ spotkaliśmy się w Kościelisku. Elka miała tam zaprzyjaźnionych gazdów. Był to jej pierwszy wyjazd w Tatry po tragicznym wypadku, w którym zginął w górach jej przyrodni brat. Matka Elżbiety za nic nie chciała puścić jej w góry, więc w najgłębszej tajemnicy, przy mojej pomocy, wydobyła z piwnicy sprzęt wspinaczkowy. Matka jakoś zorientowała się, że

wybieramy się do Zakopanego, i wymogła przyrzeczenie, że żadnych wspinaczek nie będzie. Nie dotrzymaliśmy go.

Doświadczenie taternickie zacząłem zdobywać nad Stawkami Gąsienicowymi. Elka pokazała mi, jak się wiąże liną, jak wyglądają węzły taternickie. Potem pognaliśmy do Morskiego Oka, do Doliny za Mnichem. Poznałem wówczas słynnego później „Szmaciarza", czyli Jurka Sawickiego. Robił klasyczną drogę na Mnichu, my poszliśmy przez Płytę. Przeciągnęło się to nasze 54 EWA MATUSZEWSKA LIDER wspinanie, schodziliśmy już o zmierzchu. Do dziś pamiętam tamte chwile, każdy szczegół wspinaczki...

Do schroniska w Morskim Oku dotarliśmy nocą. Moja pierwsza noc w schronisku górskim... Tam gdzie dziś znajduje się tak zwany ciąg gastronomiczny, była zbiorówka. Metalowe, upiorne łóżka, materace wypchane sianem. W schronisku nie założono jeszcze prądu, więc gdy zapadały ciemności, wszyscy już spali, zwłaszcza że w góry wychodziło się bladym świtem. W całkowitych ciemnościach, potykając się o łóżka, usiłowaliśmy znaleźć jakieś miejsce do spania. Tu i ówdzie rozlegały się donośne pochrapywania strudzonych taterników, a z kąta dobiegał monotonny monolog: „Kurwa, gdzie on jest? Kurwa, przecież położyłem go tutaj! Kurwa, kto ruszał mój plecak?" Tak poznałem Zdzisława Jakubowskiego, „Szlachetnego". Później bardzo się polubiliśmy.

Pierwsza prawdziwa wspinaczka Andrzeja Zawady to Żleb Dre-ge'a, na przełączkę między Pośrednim a Skrajnym Granatem. Według przewodnika taternickiego Tatry Wysokie Witolda H. Paryskiego jest to droga nadzwyczaj trudna (górna granica) i bardzo eksponowana.

ELŻBIETA TEISSEYRE: - Andrzej zrobił wówczas na nas kolosalne wrażenie. Opisy dróg w przewodnikach wiadomo, jakie są. Trzeba nie lada doświadczenia, by się w nich połapać. A ta bestia, wiedzionai niebywałym instynktem, wiedziała doskonale, którędy iść! Poszedł „na żywca", z pewnością nie przeczytał opisu drogi, bo nawet nie miałby jak. Jako pierwszy na linie szedł już podczas swej pierwszej wspinaczki. Miał intuicję i talent rasowego taternika. I tutaj, jak w innych dziedzinach, nie interesowała go teoria. Pobyliśmy jeszcze parę dni w górach, po czym my z Romkiem wróciliśmy do Warszawy, Andrzej jeszcze został.

Już nigdy nie byliśmy razem na wspinaczce, spotykaliśmy się tylko czasem w Morskim Oku. Jeśli brakowało miejsc w schronisku albo krucho było z pieniędzmi, nocował pod werandą schroniska, byle tylko być w górach. Bardzo .szybko wszedł w krąg wyczynowych wspinaczy, my zostaliśmy z boku.

Choć mój mąż należał do Klubu Wysokogórskiego, towarzystwo klubowe jakoś mu nie odpowiadało.

W końcu skreślono nas za niepłacenie składek.

55 NAJPIĘKNIEJSZE NA ŚWIECIE NIEROZŁĄCZNA PARA ELŻBIETA KOWALSKA I ROMAN TEISSEYRE, 1950 ROK

JANEK DŁUGOSZ Z BASIĄ WERTIN PRZED CHATĄ BABKI BUSTRYCKIEJ NA HALI GĄSIENICOWEJ, KURS TATERNICKI, 1951 ROK 56 EWA MATUSZEWSKA LIDER ANNA MILEWSKA - TATERNICZKA, 1953 ROK TAK SIĘ PATRZY W OCZY PRZYSZŁEMU LIDEROWI. WŁADYSŁAW MALINOWSKI I ANDRZEJ ZAWADA 57 NAJPIĘKNIEJSZE NA ŚWIECIE Te lipcowe dni 1950 roku zadecydowały - taternictwo stało się pasją największą. Choć w tamtych czasach nie jedyną. Trenował wówczas skoki spadochronowe, jako instruktor spędzając sporo czasu na praskim brzegu Wisły, gdzie w pobliżu Ogrodu Zoolo-gicznego stała wieża, dziś nieistniejąca.

ANDRZEJ ZAWADA: - Nawet byłem w tym dość zaawansowany, ale wycofałem się, bo sport lotniczy był wówczas mocno zmilitaryzowany. Wszyscy instruktorzy w mundurach, naciski, żeby wstępować do wojska, co kwartał ubecka weryfikacja, a ja nie byłem ani w ZMP, ani w partii.

Tymczasem w górach była swoboda w kontaktach z ludźmi, nie tak jak w Aeroklubie, gdzie obowiązywała dyscyplina prawie wojskowa, typu „skoczek Zawada melduje się przed skokiem" i służba dla Polski Ludowej.

Tak więc z klubu lotniczego przeniósł się do Klubu Wysokogórskiego. Nie było to takie łatwe.

Kandydat na taternika musiał mieć dwóch wprowadzających. Jednym z nich była Elżbieta Kowalska.

ANDRZEJ ZAWADA: - Do klubu przyszedłem trochę onieśmielony. Przybysz z prowincji (dla warszawiaków wszystko poza stolicą było prowincją], nikomu nie znany, gnieżdżący się w sublokatorskim pokoiku. Trafiłem akurat na zebranie klubowe, odbywające się w stołówce Politechniki, róg Chałubińskiego i Koszykowej. Stanąłem gdzieś przy oknie, nie bardzo wiedząc, co ze sobą począć. Ku mojej radości podeszło dwóch moich przyjaciół, Jurek Wehr i Zdzisiek Kozłowski, więc poczułem się nieco pewniej...

Jurek zginął w Hindukuszu, Zdzisiek zmarł parę lat temu.

Jak pan Bóg przykazał, zapisałem się na kurs dla początkujących, organizowany przez klub na Hali Gąsienicowej w schronisku Babki Bustryckiej latem 1951. Kierownikiem był sam wielki „Mojżesz", Stanisław Groński, a instruktorami czołówka taterników tamtych lat: Wawrzyniec Żuławski, Czesław Momatiuk, Jan Długosz, Karol Jakubowski, Jerzy Wala, Andrzej Ziemilski. „Mojżesz" co rano schodził z pięterka, gdzie spała kadra, i wielkim głosem budził kursantów: „Czas już wstawać, skursusyny!"

Długosza, zwanego „Palantem", poznałem podczas śmiesznej i dramatycznej zarazem akcji. Na Halę Gąsienicową przyszedłem na dzień przed rozpoczęciem kursu. Jurek Wehr namówił mnie na 58 EWA MATUSZEWSKA LIDER wspinaczkę tego samego dnia, co nie spodobało się instruktorom. Chcieliśmy zrobić drogę na Granatach. Kiedy byliśmy pod ścianą, podeszły do nas cztery osoby: Jaś Strzelecki, który miał być instruktorem na naszym kursie, jego kolega z Zakopanego oraz znany krytyk literacki R.M. z małżonką, ubraną zresztą dość po miejsku. Strzelecki chciał im pokazać, na czym polega wspinaczka.

Był on uroczym człowiekiem, ale czasem bardzo roztargnionym. Było już późno, pierwsza po południu, a państwo M. to zupełni nowicjusze.

Ruszyliśmy w górę z Jurkiem z lewej strony Żlebu Drege'a, a grupa Strzeleckiego z prawej. W pewnym momencie dotarliśmy do miejsca, skąd było widać naszych sąsiadów, i zobaczyliśmy śmieszną scenkę.

Jaś Strzelecki stał na stanowisku, elegancko wsparty jedną nogą o jakiś blok, obok żona literata, a na linach pod nimi wisiał sam literat. Jaś wychylał się do niego i krzyczał: „Rysiu, nie martw się! Nic ci nie grozi! Masz przecież dwie liny". Pan Ryszard co chwilę odpadał od ściany, robił wahadło i wołał: „Ja nie mogę, nie chcę! To śmiercią grozi!"

Pośmialiśmy się trochę i poszliśmy do góry. Około czwartej rozszalała się potworna burza, pioruny tak waliły, że nas w tej ścianie prąd łapał. Mieliśmy nowiuteńką linę sizalową, która po zamoknięciu w żaden sposób nie dała się rozwiązać. Zastanawialiśmy się, co towarzystwo obok nas robi w tych warunkach, i współczuliśmy Strzeleckiemu. Wytrawersowaliśmy w kierunku Żółtej Turni, zeszliśmy nad staw. Dopiero tam usłyszeliśmy potworne wycie: „Ratunku!" Był środek nocy, my zmęczeni jak diabli, woda w trampkach chlupała, nie mieliśmy latarek. Cóż robić? Można było tylko schodzić w dół po pomoc. Schodzimy więc, jak frajerzy - związani liną na ścieżce turystycznej. Nagle w ciemnościach rozbłyskują światła i wielka postać woła: - Stój, kto idzie?

/

- Mówię, kto idzie, a ten na to: - Nieprawda, Zawada jest przecież w ścianie i za to wyleci z kursu.

- Nie, tu jestem - odpowiadam, trzęsąc się z zimna. -A tam kto?

- Jaś Strzelecki i jego grupa.

To Groński tak groźnie przemawiał, a obok stał Janek Długosz i Karol Jakubowski. Potężny Groński, miał chyba z metr dzie59 NAJPIĘKNIEJSZE NA ŚWIECIE więćdziesiąt wzrostu, w ramionach szeroki, otwiera coś i daje nam do picia. Cardiamid. Serce zaczyna mi po tym walić, a Groński mówi: „Z powrotem do góry z nami! Będziecie nam pomagać".

Zawróciliśmy z Jurkiem, wciąż związani liną. Długosz z Jakubowskim żartowali po drodze, że taka gratka im się zdarzyła, Strzeleckiego będą ze ściany ściągać. Nie wiedzieli o jego wyjściu, bo prosto z kolejki na Kasprowy poszedł ze znajomymi pod Granaty.

- Po co on ich tam brał? - pytał Długosz.

- Chciał im pokazać, jak wygląda wspinaczka - próbowałem wyjaśniać.

- No, to zobaczyli - skwitował.

Gdy podeszliśmy pod ścianę, powiązaliśmy się i zaczęliśmy się wspinać po zlodowaciałym śniegu w Żlebie Stanisławskiego na Pośrednim Granacie. W pewnym momencie usłyszałem następujący dialog pomiędzy Strzeleckim a Jakubowskim, który był najwyżej: - Jasiu, co to? Rzygał ktoś?

- Nie, tylko że nie miałem tu żadnego kamienia pod ręką, a chciałem sprawdzić, jak daleko jest od ziemi, czy można zjechać. Lepiłem więc kule z płatków owsianych, bo nam zamokły, i rzucałem.

Nocą nie dało się ściągnąć nieszczęśników. Wróciliśmy do schroniska. O siódmej rano Groński zrobił kursantom pobudkę: - Wszyscy wstawać! Idziecie pod Granaty zobaczyć, jak będziemy ściągać waszego instruktora, Jasia Strzeleckiego!

Tak więc ruszyłem pod ścianę trzeci raz. Dodam jeszcze, że Długosz napisał o tym wydarzeniu balladę, którą długo śpiewało się na obozach i taboriskach, a Strzelecki nie bardzo ją lubił.

Taternictwo ograniczało się wówczas do rejonu Tatr Polskich. O Słowacji można było tylko pomarzyć albo wyskakiwać na lewi-znę. Nawet na szczyty, przez które przebiegała granica, wstęp był wzbroniony. Jedyną możliwością powspinania się po słowackiej stronie była alpiniada, czyli zawody wspinaczkowe. Pretekstem do ich urządzenia mogły być urodziny Lenina lub Stalina, święto państwowe lub partyjne, dla uczczenia którego należało wynieść na szczyt flagę państwową i uroczyście ją zatknąć, najlepiej w toEWA 60 MATUSZEWSKA LIDER warzystwie alpinistów z zaprzyjaźnionych krajów. Podczas jednej z takich imprez Andrzej Zawada z Władysławem Malinowskim zrobił w 1956 roku „zupełnie śmiałą drogę - lewy filar Rumano-wego Szczytu zimą, pierwsze przejście".

Od tamtej pory ukochaną doliną Andrzeja Zawady stała się Dolina Kacza, ze wspaniałą ścianą Rumanowego: - To ona przygotowała mnie do wielkich gór. Miałem ambicję, by zrobić tam wszystkie pierwsze przejścia zimowe. Udało mi się zrobić ich wiele, ale nie zrobiłem środka Rumanowego, miałem tam wypadek. Organizowałem liczne obozy klubu warszawskiego w Kaczej. Z wielkim trudem, pokonując przede wszystkim opory naszych władz granicznych i przepisy peerelowskie, żeby zdobyć przepustki,

żeby zdobyć paszport. Potem dojście z Łysej Polany do Kaczej w głębokim śniegu, dźwigając strasznie ciężkie plecaki z żywnością, z namiotami.

Gdy już założyliśmy obóz, przez dwa, trzy tygodnie byliśmy zupełnie sami, w pięknej scenerii. Zimowe wspinanie było tam wyczynowe i trudne. Takie opady śniegu jak w Tatrach właściwie rzadko zdarzają się w Himalajach. Podobnie z temperaturą. Przyszedł kiedyś do nas, do Kaczej, Jurek Mitkiewicz, wieloletni obserwator meteorologiczny z Kasprowego. Miał jak zawsze ze sobą zestaw specjalistycznych termometrów. Pewnej nocy, ku naszemu zdumieniu, stwierdził, że temperatura wynosiła minus 42 stopnie. Więc gdzie są takie warunki? W Himalajach latem są upały, dzikie upały.

W Tatrach można znaleźć naprawdę bardzo surowe warunki. A zagrożenie lawinami? Myślę, że Polacy mieli tak wspaniałe osiągnięcia zimą w Alpach właśnie dlatego, że w Tatrach nauczyli się bardzo uważać na lawiny...

Dla każdego polskiego alpinisty Tatry są najpiękniej szymi/góra-mi, najmilszymi jego sercu. Tu się wszyscy zaczynamy uczyć wspinania, tu z największą radością wracamy. I te góry zostaną nam na stare lata jako jedyne, w które jeszcze będziemy mogli pójść.

Wracając zaś do alpiniad, niewielu było chyba taterników biorących w nich udział z pobudek ideologicznych. Ale, jak już wspomniałam, jeśli się chciało ostro powspinać, innego wyboru nie było.

Zawada raz spróbował - a może próbował więcej razy, tyle że nie zachowały się przekazy ustne ani na piśmie - „nielegalnej" wspinacz¦ 61 NAJPIĘKNIEJSZE NA ŚWIECIE OBÓZ ZIMOWY 1966 ROKU W DOLINIE WIELICKIEJ. OD LEWEJ SIEDZĄ: ADAM KARPIŃSKI, ANDRZEJ KUŚ I ANDRZEJ ZAWADA. STOJĄ: ZOFIA KLAUZNITZER, JAREK USZYNSKI I KRZYSZTOF BOŃCZA-TOMASZEWSKI 62 EWA MATUSZEWSKA LIDER ki. Wiedział, że grożą za to poważne konsekwencje. Mimo to nie oparł się pokusie. Dwa zespoły - w jednym z nich był Zawada -wspinające się na Żabim Niżnim, zostały dostrzeżone przez wopistów. Ściągnięto błyskawicznie z Łysej Polany oddział żołnierzy, którzy podeszli pod ścianę i ostrzelali „wrogów ludu". Wśród taterników zrobił się popłoch, jak najszybciej chcieli się wycofać ze ściany.

Sytuację próbował opanować Zawada, komenderując niczym dowódca straconej placówki: „Skokami, panowie, skokami!"

Ten okrzyk przeszedł do legendy. W pewnym momencie sytuacja z dramatycznej zmieniła się w farsę. Żołnierze, mimo że pełnili służbę w górach, nie poruszali się po nich zbyt pewnie. Jakoś udało im się dotrzeć do podstawy ściany, ale już o zejściu nie było mowy. Przez parę godzin byli sprowadzani przez swych jeńców Cała ta afera nie miała jednak, zdaje się, poważniejszych konsekwencji.

Można powiedzieć, że Tatry dały Andrzejowi Zawadzie więcej niż jakiekolwiek inne góry. Dały mu szansę na przeżywanie doznań nieporównywalnych z niczym innym, dały posmakować radości

sukcesu i goryczy porażki, pozwoliły nawiązać przyjaźnie najtrwalsze. I dały mu żonę. Anna Milewska i Andrzej Zawada poznali się tylko dlatego, że w ich życiu pojawiły się Tatry.

ANNA MILEWSKA: - Na studiach jeździłam czasami na narty do Zakopanego, taternictwo zaczęłam uprawiać później. Moja koleżanka z historii sztuki, Iza Mikulska, obecnie Galicka, wyciągnęła mnie kiedyś do Morskiego Oka. W schronisku natknęłam się na barwne, egzotyczne dla mnie towarzystwo taternickie. Siadywało się wtedy przy słynnym stole, blisko okna, z którego był niezwykły widok na taflę jeziora i Mięguszowieckie. Gdy już tu się znalazłam, nie mogłam nie spróbować wspinaczki. Na Mnicha, przez Płytę, poszliśmy zespołem trójkowym z Izą i Andrzejem Ziemilskim zwanym „Kicią". Po wejściu na szczyt stwierdziłam, że to nic trudnego. Trzeba przyznać, że byłam ogólnie bardzo sprawna, lubiłam łazić po drzewach. Nie mam ani lęku wysokości, ani lęku przestrzeni. Ale za nic nie mogłabym być speleologiem. Ciemno, ciasno, mokro, zimno. Brr! Pracowałam już w Muzeum Narodowym, gdy postanowiłam zapisać się na kurs taternicki, od razu dla zaawansowanych. Na zakończenie zajęć spotkaliśmy się wszyscy wieczorem w Piwnicy 63 NAJPIĘKNIEJSZE NA ŚWIECIE JANEK STRZELECKI ASEKURUJE, SIEDZI TERESA WĘGRZYNOWICZ 64 EWA MATUSZEWSKA LIDER u Fukiera, by uczcić radosny fakt, że oto staliśmy się taternikami z „papierem". W pewnej chwili wszedł do sali elastycznym, pewnym krokiem wysoki, młody człowiek. Spojrzałam na niego i powiedziałam sobie w duchu: „To ten!" Nie wiedziałam, kim jest, czułam tylko, że zaraz podejdzie do naszego towarzystwa. Podszedł, przedstawił się: „Andrzej Zawada". Błyskawiczna myśl przeleciała mi przez głowę: „Więc będę się nazywać Anna Zawada! To brzmi trochę jak pseudonim teatralny".

Miałam za sobą jakieś związki, ale od tej chwili już nic się nie liczyło. Dopiero później dowiedziałam się, że Andrzej był rozwiedziony. Długo był oporny, przez dziesięć lat schodziliśmy się i rozchodzili, ale zawsze byliśmy ze sobą związani.

Ja dostałam się do szkoły teatralnej w Krakowie i spędziłam tam cztery lata, Andrzej na rok wyjechał do Wietnamu, potem był Spitsbergen. Ciągle mijaliśmy się, on mieszkał w Warszawie, ja grałam w różnych teatrach na prowincji. Jednak cały czas byliśmy parą, tyle że nie formalną. Dokładnie w dziesięć lat po naszym poznaniu, we wrześniu 1963 roku, pobraliśmy się w Warszawie.

TADEUSZ SIEMEK: - Przez wiele lat wiedzieliśmy, że Andrzej jeździ do jakiegoś Kota, a to do Kielc, a to do Radomia. Nikt z nas nie wiedział, kto to ten Kot. ELŻBIETA TEISSEYRE: - Anna zdawała maturę w tym samym roku co ja. Na historii sztuki studiowała razem z Krystyną Zachwatowicz i moimi koleżankami z klasy. Wtedy właśnie zyskała przydomek „Różowy Kotek", od koloru sweterka, który często nosiła. I rzeczywiście była taka kocia, ciepła, taka „miau, miau".

ANNA MILEWSKA: - W maju 2001, po raz pierwszy bez Andrzeja, byłam na zjeździe seniorów w Morskim Oku. Koledzy przypomnieli mi konkurs piękności w Moku, który przegrałam o jeden punkt,

bo akurat pojawiła się w schronisku w czasie wyborów jakaś rzeczywiście bardzo ładna dziewczyna, turystka, której nikt nie znał. Zajęłam drugie miejsce. Zbyszek Skoczylas po latach wspominał: „Pamiętasz, Kocie, jaka byłaś zła, że ta przypadkowa dziewczyna odebrała ci palmę pierwszeństwa?"

W godzinę później Miss Morskiego Oka wypiła herbatę i poszła sobie w dół. Więc gdyby wybory odbyły się trochę później, 65 NAJPIĘKNIEJSZE NA ŚWIECIE miałabym pierwsze miejsce. Cóż, zgodne jest to z moją teorią przypadku. Ułamki minut, sekundy, nieraz decydują o zdarzeniach na zasadzie domina - jeden element przesunie się i wszystko się wywraca.

J Na poprzedniej stronie KAZIMIERZ WALDEMAR OLECH W TATRACH ZACHODNICH OSTATNIE ODCINKI WIELKIE! GRANI Trafiło mi się coś wyjątkowego Dlaczego Andrzej Zawada wybrał fizykę? Niejednokrotnie wspominał, jak bardzo brakowało mu ojca, że gdyby żył, z pewnością chciałby widzieć syna na prawie. Kierując się sentymentem, powinien zdecydować się na karierę prawniczą albo dyplomatyczną. ROMAN TEISSEYRE: - Nie miał ciągot w kierunku urządzenia sobie wygodnie życia, robienia kariery, dążenia do stabilizacji życiowej.

Materialna strona bytowania była mu całkowicie obca. Nie potrafię odpowiedzieć, czemu akurat fizyka. Może dlatego, że fascynowała go przyroda, filozofia przyrody, w fizyce szukał wyjaśnienia różnych zagadnień, nawet związanych z wiarą. Wyśmiewał się z płytkiej, powierzchownej wiary.

Wiele godzin dyskutowaliśmy o tym, czy są argumenty przemawiające za istnieniem Boga, czy nie. Te zagadnienia fascynowały go, wciąż próbował znaleźć odpowiedź na pytanie o sens życia, sens bycia człowieka na ziemi. Przy tych zainteresowaniach duchowych, intelektualnych przejawiał też krańcowo odmienne zdolności. Można bez przesady stwierdzić, że jego talenty manualne sięgały wyżyn geniuszu. W pracowniach uniwersyteckich, w laboratoriach nie było lepszego od niego technika. Jego zdolności podziwiał sam rektor, słynny fizyk, profesor Stefan Pieńkowski. Do dziś pamiętam, jak błyskawicznie zorganizował pracownię chemiczną, wykorzystując wrodzony wdzięk i umiejętnie dyrygując życzliwym mu koleżeństwem.

Zdolności techniczne i organizacyjne miały mu się później przydać w karierze alpinistycznej. Nim jednak ją rozpoczął, wyruszył w zupełnie inne rejony świata, nie kojarzące się ze wspinaczką, choć nie pozbawione gór. Rok 1957 został ogłoszony III Międzynarodowym Rokiem Geofizycznym.

Zaplanowano badania w re70 EWA MATUSZEWSKA LIDER jonach dotychczas pod tym względem niezbyt dobrze poznanych. Polscy geofizycy mieli przeprowadzić badania w pasie tropikalnym i polarnym, w Wietnamie i na Spitsbergenie.

Kierownikiem wyprawy do Wietnamu został Roman Teisseyre, wówczas już pracownik Polskiej Akademii Nauk.

ROMAN TEISSEYRE: - Zadzwoniłem do Andrzeja i powiedziałem, że potrzebuję jego pomocy przy organizowaniu tego wyjazdu. W roku 1955 pojechałem na rekonesans z profesorem Różyckim, a Andrzej, jako etatowy pracownik PAN-u, zajął się sprawami organizacyjnymi. Dlaczego go wybrałem?

Bo był moim bliskim przyjacielem. Nie znałem jeszcze tak dobrze jego niezwykłych talentów organizacyjnych, ale wiedziałem, że jest niezastąpiony w pracach laboratoryjnych. Właściwie zaangażowałem go w ciemno, ufając swojej intuicji. Wydawało mi się, że powinno być fajnie. I było.

Miał genialne pomysły, o które często spieraliśmy się, bo był przy tym maksymalistą. Chciał, żeby wszystko było najlepsze - firmy, materiały, przyrządy i tak dalej. Ja raczej w tych sprawach jestem minimalistą, więc nieraz zaiskrzyło między nami. Któregoś dnia przychodzi i mówi, że musi pojechać do Paryża.

- A na cholerę masz jechać akurat tam?

- Stary, pamiętaj, że człowiek kulturalny musi przynajmniej raz w roku być w Paryżu! A poza tym nie mamy, w przeciwieństwie do Francuzów, żadnego doświadczenia, jeśli chodzi o tropiki. Będą przecież potrzebne koszulki, specjalne ubiory, wszystko trzeba zobaczyć na miejscu.

Tak mnie naciskał, tak przekonywał, że powodzenie wyprawy zależy od tego wyjazdu, iż nie miałem wyjścia. Udałem się do zastępcy sekretarza PAN-u, który opiekował się tym projektem, i z duszą na ramieniu zacząłem wyjaśniać, dlaczego Andrzej Zawada musi pojechać do Paryża. Trzeba pamiętać, że był to rok 1955, żelazna kurtyna szczelnie zatrzaśnięta, a my sobie chcemy obejrzeć tropikalne wyposażenie akurat w Paryżu. Byłem pewien, że za chwilę wylecę z hukiem. Mimo że nie mam zdolności w tym kierunku, udało mi się go przekonać. Dostaliśmy pieniądze na wyjazd i Andrzej ruszył do Paryża z Przemkiem Czerskim, biegle posługującym się francuskim, który pełnił'rolę tłumacza.

Przemek był na wyprawie lekarzem, uczestniczył też w rekonesansie. Zabawnie razem wyglądali, jeden duży, drugi mały.

71 TRAFIŁO MI SIĘ COŚ WYJĄTKOWEGO -'•''•''i.'.-ANDRZEJ ZAWADA PRZED PAWILONEM POMIAROWYM W CHA PA 72 EWA MATUSZEWSKA LIDER Obejrzeli, co należy, Andrzej zamówił jakieś, za przeproszeniem, gacie, podkoszulki, hełmy tropikalne, no i kapelusze. Takie same, jakie nosili żołnierze francuscy podczas wojny w Indochi-nach. Na szczęście w porę się zorientowaliśmy i kapelusze zostały głęboko schowane, by nie drażnić Wietnamczyków.

MIECZYSŁAW F. KOZŁOWSKI: - W latach pięćdziesiątych studiowałem i pracowałem z Andrzejem Zawadą na Uniwersytecie Warszawskim, w Katedrze Geofizyki. Kierownikiem katedry był wówczas profesor Edward Stenz. Miał czterech asystentów, jednym z nich był Andrzej. Zainteresował się pomiarami prowadzonymi przez naszego profesora i intensywnie włączył się do tej pracy. Widziałem, że profesor dobrze oceniał jego udział. Andrzej uczestniczył, między innymi, w konstruowaniu

aparatu do pomiarów temperatur wgłębnych, czyli w odwiertach. Prace prowadzono w Ciechocinku, a aparat spełniał swoje zadania bardzo dobrze. Na zajęciach w pracowni fizycznej Andrzej nie miał żadnych problemów, gorzej szły mu przedmioty teoretyczne.

Obiady jadaliśmy wówczas w małym barze przy ulicy Poznańskiej. Zaskoczył mnie podczas jednego z tych obiadów, gdy dowiedziałem się, że zapisał się na kurs spadochroniarski. Opowiadał ze swadą o emocjach dostarczanych mu przez skoki. Któryś ze skoków nie był zbyt udany, pasy uderzyły go boleśnie, co nie odebrało mu ochoty na skakanie. Może było to odtrutką na problemy życiowe. Ciężki był to okres dla Andrzeja, bo akurat wtedy poważnie zachorował, a następnie zmarł profesor Stenz.

Jego odejście było wielką stratą. Andrzej przeżywał to szczególnie mocno, gdyż w tym czasie kształtował się krąg jego zainteresowań, profesor zaś był niemal ojcem dla niego, starał się pomagać, przyciągnąć go do kręgu współpracowników. Teraz kończyło się to wszystko bezpowrotnie. Staraliśmy się Andrzeja wspierać, zależało nam, by nie załamywał się i nie odszedł z zakładu.

Na szczęście pojawiły się nowe, ciekawe perspektywy. Polska Akademia Nauk w ramach Międzynarodowego Roku Geofizycznego organizowała wyprawę naukową do Wietnarnu i kierownictwo organizacyjne tej wyprawy powierzono Andrzejowi. W historii polskich wypraw była to pierwsza wyprawa zwrotnikowa.

Zadaniem Andrzeja było techniczne wyposażenie stacji naukowej i obserwatorium mających dopiero powstać. Środki transportu, 73 TRAFIŁO MI SIĘ COŚ WYJĄTKOWEGO ANDRZEJ ZAWADA W DRODZE DO WIETNAMU CHRZEST RÓWNIKOWY ANDRZEJA ZAWADY 74 EWA MATUSZEWSKA LIDER BEZPIECZNIACY WIETNAMSCY Z ALPINISTAMI POLSKIMI, JERZYM WEHREM I ZDZISŁAWEM KOZŁOWSKIM W DRODZE NA PHAN SI PAN OD LEWEJ: DOKTOR PRZEMYSŁAW CZERSKI I ROMAN TEISSEYRE Z „TREFNYMI" KAPELUSZAMI 75 TRAFIŁO MI SIĘ COŚ WYJĄTKOWEGO generatory prądotwórcze, materiały pędne, budowlane i sanitarne, łączność radiowa, warsztaty, sprzęt gospodarczy, zaopatrzenie w leki i wyposażenie ambulatoriów - wszystko było na jego głowie.

Trzeba przyznać, że wywiązał się z tego zadania znakomicie.

Wiele godzin spędził w podziemiach Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie, gdzie mieściły się magazyny wyprawy. Niezwykle starannie doglądał pakowania, zwłaszcza aparatury naukowo-badawczej, pilnując, by na czas transportu odpowiednio ją zabezpieczono. Była to jego pierwsza tak poważna praca. Myślę, że niewielu znalazłoby się wtedy w Polsce ludzi, którzy mieliby do czynienia z organizacją wyprawy naukowej, przetransportowaniem jej koleją, samolotami i statkami, w tym przypadku dookoła Afryki, do miejsca przeznaczenia. A wszystko to zaledwie w ciągu pół roku.

Gdy zaczęły się prace instalacyjne w Wietnamie, Andrzej kierował nimi i był człowiekiem, który wiedział wszystko o wszystkim. Znał ludzi biorących udział w tych pracach, znał przeznaczenie całego sprzętu i aparatury, od razu wiedział, jak należy je rozładować i gdzie ustawić. Dużo wysiłku włożył w zabezpieczenie aparatury naukowej przed wpływem niekorzystnych czynników atmosferycznych, wyjątkowo dokuczliwych w tropiku.

Jedno z obserwatoriów znajdowało się w górskiej miejscowości Cha-Pa, położonej u stóp najwyższego szczytu Indochin -Phan Si Pan. Andrzej nieraz spoglądał w tym kierunku, z nadzieją, że wejdzie na ten szczyt. Mówiło się w naszej ekipie, że Andrzej poprowadzi na Phan Si Pan grupkę swych kolegów taterników, jednak władze wietnamskie nie wyrażały zgody na taką wyprawę. Ten rejon zamieszkiwały różne mniejszości narodowe i Wietnamczycy obawiali się, że mogłoby dojść do niebezpiecznych spotkań. W końcu Andrzejowi udało się przełamać opór władz i wejść na Phan Si Pan. Sobie i tym, z którymi współpracował, stawiał wysokie wymagania pod względem sprawności fizycznej i psychicznej. W owym czasie wydawało mi się, że są one nadmiernie wysokie. Mimo to lubiłem go, był dla mnie serdecznym przyjacielem. Żałowałem, a zdaje się, że on również, iż nasze drogi jakoś się rozeszły.

Odkąd go znałem, nigdy nie zdarzyło mi się widzieć Andrzeja w sytuacji zawstydzającej lub w jakiejś mierze niegodnej. Nigdy też nie zdarzyło mi się porozmawiać z nim o sprawach poważ76 EWA MATUSZEWSKA LIDER nych - o sensie i trudzie istnienia, o radościach ludzkiej egzystencji. Andrzej nie dopuszczał do konfidencji tego rodzaju. Bardzo chciałem poznać motywy jego działania, usłyszeć, czego szuka w Himalajach. I nie udało mi się zadać tego pytania, chyba typowego dla wszystkich ceprów.

Jego odejście od zainteresowań naukowych i wybór drogi w coraz wyższe góry były spowodowane tym - )ak mi się wydaje - że w górach mógł dokonać czegoś nowego, co odpowiadałoby wysiłkom podejmowanym przez kolegów w nauce. Do dziś pamiętam, jak w czasie jakiegoś przypadkowego spotkania z radością i satysfakcją opowiadał mi, że po zdobyciu przez Polaków Mount Eve-restu otrzymał od Jana Pawła II list, w którym była mowa o wielkiej sile ducha. W mojej pamięci tkwi jeszcze jedno spotkanie, które nastąpiło między kolejnymi wyprawami. Był piękny, słoneczny dzień.

Zapytałem go wtedy, czy naprawdę chce mu się tak bardzo jechać w Himalaje. Lekko uśmiechnął się, zamyślił się na krótko i powiedział, że teraz, w tej chwili, cieszą go promienie słoneczne padające na twarz i delikatny powiew wiatru.

Na początku sierpnia 2000 roku zatelefonowałem do Andrzeja. Miał za sobą kilkutygodniową „chemię". Nie chcąc go męczyć długą rozmową, dobierałem słowa odpowiednie do sytuacji.

Powiedziałem, że będziemy z żoną modlić się w jego intencji. I wówczas, z wysiłkiem, powiedział: „Pa, pa". Myślałem później o tym pożegnaniu, o słowach wypowiedzianych jakby do kogoś bliskiego. Na pewno pamiętał, że był świadkiem na naszym ślubie, a potem, razem z Anną, odwiedzili nas w naszym domu w Sporyszu, będącym dziś przedmieściem Żywca. Kiedy ja przeżywałem pewne swoje „załamanie", Anna i Andrzej okazywali mi dużo serdeczności. Wędrowaliśmy razem po Beskidzie Śląskim i Wysokim, czując na policzkach promienie słoneczne i leciutki powiew wiatru.

Andrzej Zawada oceniał wyprawę do Wietnamu i późniejszą, na Spitsbergen, jako coś wyjątkowego.

Rzeczywiście, nastąpił wyjątkowo korzystny zbieg okoliczności, który jednak opóźnił jego karierę alpinistyczną.

ANDRZEJ ZAWADA: - Międzynarodowy Rok Geofizyki trafia się raz na pięćdziesiąt lat. Byłem na geofizyce, a mój przyjaciel 77 TRAFIŁO MI SIĘ COŚ WYJĄTKOWEGO NA SZCZYCIE PHAN SI PAN ANDRZEJ ZAWADA I ZDZISŁAW KOZŁOWSKI, ROK 1957 ANDRZEJ ZAWADA I JERZY WEHR INTEGRUJĄ SIĘ Z PIĘKNYMI WIETNAMKAMI T8 EWA MATUSZEWSKA LIDER Roman Teisseyre został kierownikiem planowanej wyprawy do Wietnamu. Międzynarodowa Unia Geodezji i Geofizyki postulowała wówczas, by prowadzić badania w rejonach mało znanych, czyli w strefie tropikalnej i podbiegunowej.

W Polsce wybuchł Październik. Reżim nieco zelżał, co nasze środowisko odczuło w ten sposób, że nareszcie można było wyjeżdżać w Alpy. Koledzy w Alpy, a ja do Wietnamu. Ale jak można było nie skorzystać z takiej okazji? Poznać egzotyczny, dotąd niedostępny kraj, zarobić pieniądze, za które mogłem kupić nareszcie mieszkanie. Wyjechałem w 1957 roku i spędziłem w Wietnamie rok. Dobrze się tam czułem, choć przy stuprocentowej wilgotności niektórzy Europejczycy wariowali, nie mogąc znieść klimatu.

Uczestnikami wyprawy byli też moi kumple taternicy - Jurek Wehr i Zdzisiek Kozłowski, których zarekomendowałem. Dokonaliśmy romantycznego, egzotycznego wejścia na najwyższy szczyt Indochin - Phan Si Pan (3143 m). Musieliśmy przedzierać się przez dżunglę, natykając się na węże, stada małp, przedziwne ptaki. Mieliśmy potem co wspominać na zimowych biwakach w Tatrach!

Pewnego dnia koledzy podczas wieczornego odczytywania poczty przysłanej z kraju powiedzieli mi, że w Alpach zabił się jakiś polski wspinacz, Groński. Jezus Maria! Taki doświadczony stary wyga, nie ścigant, nie ryzykant. Nestor, który miał tylko siedzieć na kempingu i dyrygować młodzieżą. Mija tydzień i przychodzi wiadomość, że nie żyje Wawrzyniec Żuławski. Nie mogłem pojąć, jak to się stało, nie mogłem się z tym pogodzić. Przeżywałem też, że pierwszy wyjazd po wojnie w Alpy odbył się beze mnie. Wróciłem do kraju i znów stanąłem przed trudnym wyborem - Alpy czy Spitsbergen? Nie powiem, że wybór Spitsbergenu podyktowany został tylko dobrymi zarobkami, byłbym jednak hipokrytą, utrzymując, że to nie miało znaczenia.

Działalność polskich naukowców i wspinaczy na Spitsbergenie również łączyła się z III Międzynarodowym Rokiem Geofizycznym. W latach 1956-1960, obejmujących pięć sezonów lata polarnego i jedno zimowanie, Polska Akademia Nauk kierowanie wyprawami powierzyła Stanisławowi Siedleckiemu, alpiniście

79 TRAFIŁO MI SIĘ COŚ WYJĄTKOWEGO CHWILA ZADUMY. ANDRZEJ ZAWADA, 1958 ROK

BAGAŻ WYPRAWY NA HORNSUNDTIND. OD LEWEJ: JERZY PIOTROWSKI, ANDRZEJ ZAWADA, RYSZARD WIKTOR SCHRAMM 1 80 EWA MATUSZEWSKA LIDER ZAWADA PROWADZIŁ CAŁĄ DROGĘ. WSPINA SIĘ JERZY PIOTROWSKI TRAFIŁO MI 81 SIĘ COŚ WYJĄTKOWEGO i polarnikowi o wielkim doświadczeniu. W wyprawach tych uczestniczyło wielu członków Klubu Wysokogórskiego. Wśród najwartościowszych dokonań wspinaczkowych w czasie tych wypraw wymienia się między innymi drugie wejście granią na Horn-sundtind (1431 m) w roku 1958. Autorami tego przejścia byli Jerzy Piotrowski, Ryszard Wiktor Schramm i Andrzej Zawada. W fachowej literaturze niektóre drogi w tym rejonie pod względem skali można porównać ze wspinaczkami w grupie Mont Blanc. Jeden z trójki na Hornsundtind tak opisuje tę wspinaczkę: JERZY PIOTROWSKI: „Wiążemy się i wchodzimy w ścianę. Drogę zagradza nam od razu trudny próg skalny i wyżej pionowe, przetykane lodem i śniegiem skały. Andrzej idzie pierwszy. Spod uderzeń jego czekana wylatują, spadając nam na głowę, lodowe bryły. Co dwa, trzy metry wbija haki. W miarę jak posuwamy się do góry, robi się coraz jaśniej. Teraz dopiero widzimy naszą dalszą drogę. Jesteśmy tuż przy uskoku grani, która składa się z olbrzymich, gęsto przy sobie sterczących turni. Trudności wypychają nas ze ściany na urwistą grań. Naprzód zagrodził nam drogę "żandarm", z którego musieliśmy zjechać i dla zabezpieczenia sobie odwrotu zostawić trzydziestometrową linę, wiążąc się cieńszą siedemdziesiątką. Potem była kluczowa turnia. Ściankę tuż pod jej wierzchołkiem trzeba było pokonać za pomocą jednej pętli (...).

Wreszcie o godzinie jedenastej jesteśmy na stromych, twardych polach śnieżnych pod szczytem i punktualnie o dwunastej stajemy na maleńkiej grańce wierzchołka, na której z trudnością mieścimy się we trójkę. Pod nami Hornsundtind opada na trzy strony kilkusetmetrowymi pionowymi zerwami.

Majestatyczny Meheston wychodzi z mgły potężną piramidą. Rysiek szuka śladów pobytu pierwszych zdobywców. Niestety, nie ma kopczyka ani żadnego innego znaku. Czyżby zatrzymali się na jakiejś niższej turni? Wobec tego my budujemy mały kopczyk, pod którym zostawiamy kartkę owiniętą w cynfolię po czekoladzie. Po piętnastu minutach pobytu na szczycie rozpoczynamy odwrót".

Opis ten znajduje się w publikacji W górach wysokich. Kompendium polskich wypraw wysokogórskich, podobnie jak W skałach i lodach świata redagowanej przez Kazimierza SaysseTobiczyka. Pamiętając, jak Andrzej Zawada wspominał swe rozczarowanie 82 EWA MATUSZEWSKA

LIDER z powodu oceny Ryszarda Wiktora Schramma jego wkładu w zdobycie Hornsundtind, postanowiłam odnaleźć ten fragment, mający się znajdować właśnie w W górach wysokich. No i znalazłam tylko opis Jerzego Piotrowskiego. Sięgnęłam więc po Od Łomnicy po Mont Blanc i ku nieopisanemu zdumieniu w wykazie polskich wejść na Spitsbergenie, opracowanym przez Ryszarda Wiktora Schramma, na temat Hornsundtind znalazłam jedynie następującą wzmiankę: „HORNSUNDTIND (1431), III wejście i trawersowanie ze wschodu na zachód - M. Bała, J. Stryczyński, R. Śle-dziewski, J. Warteresiewicz, St. Worwa, 26 VII 1959". I tyle. Ani słowa o drugim przejściu.

Wietnam i Spitsbergen to nie tylko debiut w egzotycznych górach, to również początek nowej pasji Andrzeja Zawady. Opowiedział o niej w rozmowie z dziennikarką podpisującą się E. W w tygodniku „Film" z 29 czerwca 1959 roku. „Geofizyk, taternik i... filmowiec - to pan Andrzej Zawada, który każdej z tych frapujących dziedzin poświęca sporo czasu, choć w sidła ostatniej z nich wpadł zupełnie przypadkowo. Historia jest niecodzienna, a więc oddaję głos bohaterowi: - Było to w lutym 1957 roku. Jako uczestnik wyprawy organizowanej z okazji Międzynarodowego Roku Geofizycznego miałem jechać do Wietnamu. Tuż przed wyjazdem reżyser Jarosław Brzozowski poprosił mnie, bym zabrał kamerę, taśmę i spróbował zrobić zdjęcia z naszej wyprawy. Przedstawiciel Wytwórni Filmów Oświatowych miał przyjechać do Wietnamu później. Pouczony przez asystenta reżysera o zasadach obsługi aparatu wyruszyłem w długą podróż. Przez ten czas zapomniałem niemal wszystkie nauki, ale w końcu zacząłem jakoś filmować. Po powrocie do kraju okazało się, że materiał filmowy jest dobry. Z paruset metrów taśmy zostały zmontowane dwa tematy do Kroniki Filmowej.

Reszta materiałów jest w posiadaniu WFO Z kolei reżyser Brzozowski zaproponował mi wyprawę na Spitsbergen w charakterze swego asystenta. Z trzymiesięcznej podróży przywiozłem satysfakcję współpracy z doświadczonym reżyserern przy jego filmach o tymczasowych tytułach Polska wyprawa na Spitsbergen (na ukończeniu) i Mafy reportaż ze Spitsbergenu (ukończony).

- Stał się więc pan filmowcem w sposób niecodzienny. Co uważa pan za swój największy wyczyn filmowy?

83 TRAFIŁO MI SIĘ COŚ WYJĄTKOWEGO A^l^i: '. W

Hi PRZEZ LODOWE PUSTKOWIA NIESPODZIEWANA WIZYTA 84 EWA MATUSZEWSKA LIDER

- Zdobycie z kamerą najwyższego szczytu Spitsbergenu -Hornsundtind. Dwaj koledzy i ja zrobiliśmy bardzo trudne technicznie wejście. Kamera dodatkowo je utrudniała, ale za to mamy dokument wyprawy.

- Widzę więc, że przygody z niedźwiedziem, o której słyszałam, nie uważa pan za swój największy sukces, a przecież filmowanie niedźwiedzia polarnego, spotkanego zupełnie nieoczekiwanie, mogło skończyć się tragicznie. Czy w przyszłości ma pan zamiar zająć się wyłącznie filmem?

- Na to się jeszcze nie zdecydowałem, sprawa nie jest prosta. Film bardzo wciąga, mam także pewne opory. Na razie pragnę zrealizować jeszcze parę prac, których wyniki zaważą, być może, na mojej ostatecznej decyzji.

- Bądź co bądź podobne spotkania z kamerą nie zdarzają się często. Może więc nie należy lekceważyć losu".

Niewiele ponad dwa miesiące wcześniej Andrzej Zawada zakończył przedsięwzięcie, którym rzeczywiście warto byłoby się pochwalić. Jednakże splot różnorodnych okoliczności sprawił, że odbywało się ono w konspiracji. Przez długi czas pierwsze zimowe przejście Głównej Grani Tatr - bo o nim wyżej mowa - oficjalnie nie istniało. Natomiast co do następnych dokonań filmowych Zawady, nie były one dla niego tak znaczące, by geofizyk i taternik stał się wyłącznie filmowcem.

ANDRZEJ ZAWADA: - Przypominam sobie, jak nieraz sprzeczałem się z Krzysztofem Zanussim.

Krzysztof, wybitny „mózgowiec", utrzymywał, że rozum jest miarą wszechrzeczy, ja zaś - że człowiek istnieje tylko dzięki uczuciom, emocjom. Nawet te najbardziej pierwotne, jakich doznajemy choćby wtedy, gdy walczymy o życie, wzbogacają nas, sprawiają, że nasze człowieczeństwo staje się pełniejsze.

- Słuchaj, Krzysztof, czy nie odczuwasz satysfakcji, gdy patrzysz na taką masę materii, jaką są góry? pytałem go.

Tu już nawet nie chodzi o piękno urzeźbionej skały, ale właśnie ta niewiarygodnie wielka masa czystej materii jest fascynująca. To odczuwa się tylko w górach i wówczas nieważne są nasze rozterki intelektualne czy stresy duchowe.

KRZYSZTOF ZANUSSI: - To, o czym wspomniał Andrzej, jest w gruncie rzeczy błahą kontrowersją. Ja takim sposobem mówię85 TRAFIŁO MI SIĘ COŚ WYJĄTKOWEGO Z FILMU KRZYSZTOFA ZANUSSIEGO GÓRY O ZMIERZCHU. OD LEWEJ: JERZY KRECZMAR, MAREK PEREPECZKO I ANDRZEJ ZAWADA 86 EWA MATUSZEWSKA LIDER nia prowokuję świat, bo dziś świat pokochał zwierzęcą spontaniczność, która wyraża się właśnie emocjami. Więc bardzo lubię przyjmować pozę chłodnego „mózgowca", choć w rzeczywistości nim nie jestem.

Racjonalizm nie odbiera nikomu prawa do przeżywania emocji, ale zaleca kontrolowanie ich, stosowanie wobec emocji surowej cenzury. Żyjemy w czasach, w których modne stało się prowokowanie, choćby dla odświeżenia myśli, dla nadania wyższej temperatury dyskusji. Jeśli mówię coś na przekór innym, jestem modnie spontaniczny. Zawsze zwalczałem takie upodobanie do spontaniczności. Oczywiście, odkłamuje ona w jakimś stopniu człowieka, ale może też sprzyjać zakłamaniu. Tak więc nie przywiązywałbym wagi do skrajności, są one czymś niepoważnym, nie stanowią o treści rozmowy, służą raczej do stawiania akcentów.

Toteż pod tym, co powiedział Andrzej powyżej, mogę się spokojnie podpisać. Choć dla mnie przeżywanie podstawowych emocji, pierwotnych - jak nazywał je Andrzej - nie wiązało się z bezpośrednim zagrożeniem życia. Moje maleńkie przygody z górami miały największy wymiar w relacji z drugim człowiekiem. Musiałem stać się wobec innych pokorny, ponieważ zawsze byłem tym najgorszym wspinaczem w zespole. Jednocześnie starałem się trzymać fason, czyli stosować w odniesieniu do siebie najdalej posuniętą cenzurę, by nie pozwolić sobie na ujawnianie strachu czy zmęczenia. Góry zmuszały mnie do samodyscypliny.

Wspinałem się ze wspaniałymi ludźmi, w pamięci pozostał mi ich altruizm, delikatność, chęć pomocy drugiemu człowiekowi nawet wówczas, gdy sami znosili niewygody. To mnie zachwyciło w alpinizmie.

Bardziej pamiętam ludzi niż widoki z drogi na Cubrynę. Andrzej doskonale to rozumiał i dlatego nasze polemiki były takie troszkę udawane. W gruncie rzeczy myśleliśmy bardzo podobnie.

Nie bardzo już pamiętam, jak i gdzie się poznaliśmy. Być może w Morskim Oku, przez taterników, których znałem już wcześniej - Andrzeja Paczkowskiego i Jerzego Surdela. Potem pewnie ktoś mi doradził, że to Andrzej jest tym człowiekiem, który może mi pomóc w pracy przy filmie Twarzą w twarz. Jedna z postaci musiała biegać po dachach i wspinać się ścianą wysokiego budynku. A kiedy jeszcze okazało się, że Andrzej jest geofizykiem, 87 TRAFIŁO MI SIĘ COŚ WYJĄTKOWEGO nasza współpraca zacieśniła się, bo miałem komfort wspólnego języka. Ukończyliśmy podobne studia i łatwiej było mi się z nim porozumieć.

Cechowała go ogromna konkretność i jasność widzenia, co miało ważne znaczenie przy dwu różnych naszych światach. Ja mówiłem, jaki efekt chcę osiągnąć, a on musiał wiedzieć, jak to zrobić - czy na przykład w tym miejscu da się wbić hak, czy nie, zwłaszcza że chodziło o betonową konstrukcję. I te przejścia, między oknami wysokich budynków, o jakie mi chodziło, Andrzej bardzo pięknie wykonał, stając się jedną z trzech głównych postaci filmu.

Nieoczekiwanie film nabrał znaczeń politycznych, bo nagle wpisaliśmy się w Marzec'68. Zdjęcia kręcone były wcześniej i nie można było przewidzieć, że postać goniona przez milicję stanie się tak jednoznaczna. Przedtem była w tej postaci jakaś zagadka. Mógł to być złodziejaszek, kryminalista, choć raczej trudno sobie wyobrazić Andrzeja w takiej roli. Mógł też być to jakiś maniak, szaleniec albo człowiek wypełniający tajemniczą misję. Jednak po Marcu kontekst był już jednoznaczny, okoliczności nadały filmowi nowy sens i znaczenie. Toteż po kolaudacji od razu powędrował na półkę, gdzie przeleżał się rok.

Wspominałem o komforcie pracy z Andrzejem. Ten komfort odczuwałem również w innych okolicznościach. Wywodziliśmy się z podobnych środowisk, w których wychowanie, odpowiednie

formy, pewna elegancja były na porządku dziennym, niezmiernie ułatwiając życie. Realizacja filmu bywa zajęciem brutalnym i przyjemniej było mi przebywać w trudnych okolicznościach z kimś takim jak Andrzej. Człowiek elegancki zawsze zachowa się elegancko, nie zważając na mróz czy zamieć, ciężar plecaka czy niedostatki aprowizacyjne. Nie lubię i nie toleruję tej otoczki brutalności, która pojawia się zawsze tam, gdzie warunki są trudne, zaś ludziom nie dostaje kultury.

Później we wszystkich moich filmach, jeśli tylko pojawiały się góry, zawsze też pojawiał się Andrzej.

Stało się to tradycją. Po Twarzą w twarz, gdzie miał rolę bez tekstu, były Góry o zmierzchu, w których grał z Jerzym Kreczmarem. Potem była Iluminacja, Sphala, Constans. Jako człowiek obyty z kamerą, a przy tym o tak ujmującej powierzchowności, zawsze się w filmie przydawał.

88 EWA MATUSZEWSKA LIDER W czasach stanu wojennego nie było już okazji do wspólnych przedsięwzięć filmowych. Nie zaprzestałem myśleć, że jeszcze zrobię z nim następne filmy. Jednak coraz częściej kręciłem filmy za granicą i nie miałem już tej łatwości „używania" gór. Coś tam robiliśmy w Alpach, jednak nie było to już to samo co w Tatrach, nie kręciliśmy scen wspinaczkowych.

Nie znoszę sportów wyczynowych, uważam je za idiotyczne. Nic mnie nie obchodzi, że jakaś góra mierzy osiem, a nie siedem tysięcy metrów. I nie ma dla mnie znaczenia, kto ją zdobył. W tym wszystkim nie ma zupełnie treści.

Andrzej był człowiekiem innego pokroju, jego ego potrzebowało potwierdzenia dzięki rekordowi, sukcesowi odniesionemu w górach, choć wcale mu nie szło o to, by znaleźć się na pierwszych stronach gazet. Nie wiedziałem nawet, że nie zdobył żadnego szczytu ośmiotysięcznego. Cóż z tego, że w alpinizmie liczy się przede wszystkim pokonywanie trudności i wejście na szczyt? To drugie dla mnie nie stanowi żadnej wartości. Owszem, duża to przyjemność zdobyć jakiś ładny szczyt, ale nie dlatego, że ma określoną wysokość.

Mimo tych różnic w podejściu do alpinizmu rozumieliśmy się i szanowaliśmy swoje poglądy. Andrzej trzymał się nieco na uboczu tak zwanego środowiska alpinistycznego, nie tylko dlatego, że był człowiekiem ponad przeciętną miarę dobrze wychowanym, niepijącym i nie stosującym przekleństw jako przerywników. Prawdę powiedziawszy, ludzie chodzący po górach nie tworzą jednolitej grupy, można raczej mówić o różnych kręgach. Jednak mimo wszystko jakakolwiek zbiorowość zawsze jest średnia, zaś Andrzej z biegiem lat stawał się przywódcą. I to już wystarczyło, by został outsiderem.

Wiem, że Andrzej był wybitnym specjalistą od himalaizmu zimowego, nie wdawałem się jednak w rozmowy na ten temat. Rozumiałem, iż tkwiła w nim przemożna pasja przezwyciężania siebie i nakłaniania do tego innych. Częściej rozmawialiśmy o sprawach doraźnych, czasem opowiadał o kłopotach w Klubie Wysokogórskim, o różnych kontrowersjach w środowisku alpinistycznym, dość chyba skonfliktowanym.

Zdarzało się, że rozmawialiśmy o filmach, również mojego autorstwa. Kino go interesowało, przychodzili z Anną na wszystWL

89 TRAFIŁO Ml SIĘ COŚ WYJĄTKOWEGO EKIPA PIERWSZEGO ZIMOWEGO PRZEJŚCIA WIELKIEJ GRANI TATR. OD LEWEJ: KAZIMIERZ WALDEMAR OLECH, CZESŁAW MROWIEĆ, SZYMON WDOWIAK, ANDRZEJ ZAWADA, ANDRZEJ SOBOLEWSKI, JERZY KRAJSKI RUSZYLI. 90 EWA MATUSZEWSKA LIDER kie chyba moje premiery, nawet te nie mające z górami nic wspólnego. Nie starał się ich recenzować, raczej analizował, dyskutował.

Czy była między nami przyjaźń? Z pewnością, choć nie w tym obiegowym znaczeniu. Każdy z nas miał mało czasu na kultywowanie przyjaźni, rozmijaliśmy się niejednokrotnie - on wyruszał na kolejną wyprawę, ja zajęty byłem kolejnym filmem. Bywałem u nich na Saskiej Kępie, na Żoliborzu, choć to tak blisko, nie udało mi się ich odwiedzić. Jakoś im było bliżej do nas. Anna do tej pory zagląda niekiedy do mojej mamy, zaś Andrzej do pamiątkowej księgi naszych gości przy pierwszej wizycie wpisał się następująco: „Krzysztofie, ciągle musisz imponować, nawet mieszkaniem! Wspaniałe! A. Zawada".

Kiedy zaczynałem realizować Suplement, stało się coś, co mogłoby się wydawać odruchowe sięgnąłem po słuchawkę telefonu i ręka zawisła mi w powietrzu. Przecież to było takie oczywiste, jeśli w moim filmie miała być scena górska, dzwoniłem do Andrzeja. Tak mi się dobrze z nim pracowało, że nawet nie przyszło mi do głowy dzwonić do kogoś innego. Będzie mi go brakowało.

Nie wyprawy naukowo-badawcze, nie film, ale góry stawały się coraz ważniejsze w życiu Andrzeja Zawady. Przygodą niezwykłą, jeśli chodzi o znaczenie w rozwoju jego górskiej kariery, a przy tym mającą nieco nielegalny charakter, było przejście Grani Tatr. ANDRZEJ ZAWADA: - Wśród osiągnięć tatrzańskich, które wspominam z sentymentem, jest pierwsze zimowe przejście całej Grani Tatr. Zima 1959, wielki wyczyn na owe czasy, 72 kilometry. Trwało to prawie trzy tygodnie.

Nim jednak doszło do tego wielkiego - nie tylko jak na owe czasy - wyczynu, Zarząd Główny Klubu Wysokogórskiego w lutym 1959 roku wydał oświadczenie skierowane do członków Klubu Wysokogórskiego: „W związku z powtarzającymi się coraz częściej wypadkami górskimi spowodowanymi brawurą, lekkomyślnością i pogonią za rekordem oraz bardzo niepokojącymi i również"coraz częściej występującymi w naszym środowisku przypadkami łamania podstawowych zasad etyki taternickiej Zarząd Główny Klubu po91 TRAFIŁO MI SIĘ COŚ WYJĄTKOWEGO

stanowił zwrócić się do wszystkich Członków KW z apelem o pomoc w przeciwdziałaniu takim przypadkom.

Koledzy - zwracamy się do wszystkich czynnie działających Członków Klubu z apelem o rozwagę, o właściwą ocenę sił przy podejmowaniu trudnych przejść zimowych w Tatrach i prosimy o nieorganizowanie w tym roku szczególnie ryzykownych długich przejść graniowych. Apelujemy o unikanie samotnych wycieczek w lecie i samotnego chodzenia w zimie jako szczególnie niebezpiecznej formy taternictwa.

Zwracamy się z prośbą do najmłodszych kolegów, aby rozpoczynając działalność taternicką, systematycznie przechodzili przez wszystkie kategorie dróg taternickich, nie porywali się już w pierwszych swoich sezonach na drogi najtrudniejsze, jak to jest w ostatnim okresie coraz częściej praktykowane.

Koledzy - przygotowując przejście, zasięgnijcie opinii referatów sportowych w Kołach. W górach korzystajcie z rad starszych doświadczonych kolegów, nie narażajcie bez potrzeby życia swego i cudzego. Nawet największy wyczyn okupiony śmiercią towarzysza lub kalectwem nie przynosi satysfakcji, a w oczach opinii publicznej wyrabia całemu ruchowi wysokogórskiemu jak najgorszą ocenę.

Komunikujemy, że Zarząd Klubu postanowił przeprowadzać analizę wypadków górskich za pomocą powoływanych każdorazowo specjalnych Komisji i w stosunku do winnych lekkomyślnego narażania życia stosować jak najdalej idące konsekwencje organizacyjne. Nie jesteśmy Klubem ryzykantów jesteśmy Klubem ludzi umiejących bezpiecznie chodzić po górach.

Wobec faktów popełnienia czynów niemoralnych, wobec przypadków naruszenia zasad etyki taternickiej przez członków KV^ władze Klubu będą występowały z całą surowością. Zdajemy sobie jednak sprawę, że stosowanie najostrzejszych nawet sankcji nie przyniesie żadnych rezultatów, jeżeli uzdrowienie panujących stosunków nie będzie leżało na sercu wszystkim członkom Klubu (...)."

Powyższy tekst został powielony i rozesłany do wszystkich członków Klubu Wysokogórskiego. Chyba mało kto we władzach miał złudzenia, iż apel ten powstrzyma co ambitniejszych taterników przed zmierzeniem się z jednym z najpoważniejszych wówczas problemów. W opinii Zofii i Witolda H. Paryskich 92 EWA MATUSZEWSKA LIDER „przejście Grani Tatr - całej lub choćby Grani Tatr Wysokich -w ciągu jednej wyprawy wielodniowej stanowi poważny wyczyn taternicki, nawet przy dobrej pogodzie".

Początek zmagań z Wielką Granią przypada na rok 1902. Wtedy to Teodor Eichenweld i Ferdynand Rabowski w towarzystwie przewodników Jana Bachledy-Tajbra i Wojciecha Tylki-Sulei od 2 do 6 czerwca przeszli granią, choć nie całkiem ściśle, od Salatyńskiego Wierchu po Cubrynę. W ciągu kolejnych trzech dni - Przełęcz pod Drągiem, Batyżowiecki i Mała Wysoka. Tu skręcili na Staroleśny Cała wycieczka, z wyjściem i powrotem do Zakopanego, zajęła im jedenaście dni.

Na pierwszą próbę zimową trzeba było czekać aż dwadzieścia sześć lat. W Tatrach zima trwa znacznie dłużej, niż wynika to z kalendarza, toteż Adam Karpiński i Konstanty Narkiewicz-Jod-ko, wyruszając w

kwietniu 1928 roku z Przełęczy pod Kopą, mogli swą próbę przejścia Grani uznać za zimową. Po dwudziestu dniach dotarli do Białej Ławki i musieli się wycofać. Grupa wspierająca ich osiągnęła zaledwie Lodową Przełęcz. Mieli szczęście, mimo bardzo złych warunków nie doszło do wypadku.

Tego szczęścia zabrakło Henrykowi Czarnockiemu i Tadeuszowi Strumille.

12 kwietnia 1956 na stokach Mięguszowieckiego zginęli w lawinie, uczestnicząc w kolejnej próbie rozwiązania problemu zimowego przejścia Grani Tatr. W dwa lata później niezależne zespoły -z Zakopanego i Warszawy - wyruszyły na Grań. Pod Czarną Przełęczą połączyły się i odtąd już działały wspólnie, aż do 28 kwietnia. Tego dnia, w lawinie, która zeszła z Przełęczy pod Drągiem, zginął zakopiańczyk Ryszard Wawro.

Taternicy zakopiańscy raz jeszcze, w tym samym roku, ruszyli na Grań. Również ta próba zakończyła się tragicznie - zginął Aleksander Tobolewski. Ten właśnie wypadek był bezpośrednim impulsem do wystosowania apelu przez Zarząd Główny Klubu Wysokogórskiego. Nim do tego doszło, Sąd Koleżeński wydał orzeczenie w lutym 1959, w którym nie rozpatrywał okoliczności wypadku, lecz wyłącznie organizacyjną .stronę wyprawy zakopiańczyków. Chodziło przede wszystkim o to, że Koło Zakopiańskie nie zgłosiło swego przedsięwzięcia władzom Klubu Wysokogórskiego, Aleksander Tobolewski zaś został wcześ93 TRAFIŁO MI SIĘ COŚ WYJĄTKOWEGO

[______________________

**¦

SKŁAD ŻYWNOŚCIOWY NA GRANI TATR. OD LEWEJ: KAZIMIERZ WALDEMAR OLECH I ANDRZEJ SOBOLEWSKI 94 EWA MATUSZEWSKA LIDER niej wydalony z Klubu Wysokogórskiego i nie powinien uczestniczyć w przejściu.

Te historyczne zaszłości, niezrozumiałe dla obecnego pokolenia wspinaczy, dysponujących całkowitą wolnością w wyborze dróg i partnerów, nieprzypadkowo przypominam. Jak się później okaże, będą miały pewien wpływ na rozwój kariery górskiej Andrzeja Zawady.

27 marca 1959 roku ze Starego Smokowca wyruszył zespół w składzie: Jerzy Krajski, Czesław Mrowieć, Kazimierz Waldemar Olech, Andrzej Sobolewski, Szymon Wdowiak, Andrzej Zawada (kierownik). Celem było przejście całej Grani Tatr, od Przełęczy Zdziarskiej do Huciańskiej.

Topograficznie Główna Grań Tatr składa się z trzech odcinków: grań Tatr Zachodnich - od Huciańskiej Przełęczy do Liliowego, grań Tatr Wysokich - od Liliowego do Przełęczy pod Kopą oraz grań przebiegająca z Przełęczy pod Kopą przez Szalony Wierch i Płaczliwą Skałę na wierzchołek Hawrania, a następnie grzbietem wododziału między dorzeczem Bielskiego Potoku a dorzeczem Jaworowego Potoku do Zdziarskiej Przełęczy. Ostatni odcinek pokrywa się tylko częściowo z główną granią Tatr Bielskich. Długość Grani Głównej wynosi około 75 kilometrów, suma różnicy wzniesień - około 22 100 metrów, liczba szczytów (z pominięciem wierzchołków) - 97.

Andrzej Sobolewski i Kazimierz Waldemar Olech uczestniczyli rok wcześniej w próbie przejścia Grani, zakończonej śmiercią Ryszarda Wawro.

ANDRZEJ SOBOLEWSKI: - Andrzeja Zawadę poznałem w warszawskim Klubie Wysokogórskim, ale była to znajomość dość luźna. Dopiero Grań zmieniła relacje pomiędzy nami. A cała historia zaczęła się w dramatycznych okolicznościach.

Jest upalny kwiecień 1958 roku. Siedzę z kolegami w Staszecz-kówce, domu wycieczkowym PTT i PTTK na Krupówkach, naprzeciwko centrali GOPR-u. Słońce, błękitne niebo - a my przygnębieni, zdenerwowani. Oczekujemy na pogrzeb Ryszarda Wawro. Zaledwie trzy dni wcześniej byliśmy z nim na Grani. Spadł z lawiną w Dolinę Batyżowiecką, nie udało nam się go uratować. Przerwaliśmy akcję i z zimowych gór znaleźliśmy się w upalnym Zakopanem. Nagle otwierają się drzwi i do pokoju wchodzi Andrzej Zawada. Znaliśmy go z widzenia, był niewiele od nas star95 TRAFIŁO MI SIĘ COŚ WYJĄTKOWEGO szy, ale już miał większe doświadczenie wspinaczkowe, poza tym działał w Klubie Wysokogórskim, pełnił nawet funkcję sekretarza Zarządu Głównego KW Jednym słowem, był już kimś. A my mieliśmy za sobą zaledwie dwa sezony wspinaczkowe. Zapytał, czemu jesteśmy tacy smutni. Gdy usłyszał, co się stało, zaczął nas pocieszać. Był, jak to zawsze Andrzej, miły i bezpośredni. Zaczęliśmy opowiadać o naszej próbie graniowej. Nieoczekiwanie Andrzej powiedział: „Na przyszły rok ja się zgłaszam, idziemy na Grań razem!" Poderwało nas i od tego momentu zaczęliśmy się szykować. Gdy wróciliśmy do Warszawy, okazało się, że cała ta sprawa nabrała rozgłosu. Wśród tych, którzy zginęli na Grani, byli ratownicy GOPR-u, co spowodowało dodatkowy rozgłos. Podczas jednego ze spotkań klubowych prezes, Czesław Bajer, odwołał na bok Waldka Olecha i mnie jako organizatorów tego przejścia: „Słuchajcie, wydam oficjalny zakaz i nie próbujcie nawet iść na Grań. Są naciski z zewnątrz, za dużo tam wypadków". Trochę nas tym przemówieniem zdeprymował, ale gdy odszedł, Andrzej stojący w pobliżu powiedział, żebyśmy się nie przejmowali. „Idziemy na Grań, biorę wszystko na siebie" obiecał. Dla nas było to niezwykle istotne stwierdzenie - byliśmy przecież młodsi stażem, doświadczeniem, nie mieliśmy tak znaczącej pozycji i autorytetu w środowisku jak on. Grań cieszyła się coraz gorszą sławą, nic więc dziwnego, że czuliśmy duże obciążenie psychiczne. Do tego jeszcze te formalne obostrzenia!

Dzięki Andrzejowi poczuliśmy się pewniej. Za jego pośrednictwem z centralnego magazynu Klubu Wysokogórskiego dostaliśmy francuskie raki, bardzo lekkie i wytrzymałe, sprowadzone rok wcześniej, a przeznaczone na jakieś nadzwyczajne przedsięwzięcia. Oficjalnie jechaliśmy na obóz, na Słowację, wszyscy na wkładkę paszportową Andrzeja. Organizacją zajmował się głównie Waldek Olech, on zresztą przy mojej pomocy był głównym inicjatorem tego przejścia.

Wspinałem się z Waldkiem już wcześniej. Zanim dołączył do nas Andrzej Zawada, Waldek był jedynym sportowcem spośród naszej piątki. Grał w koszykówkę w pierwszoligowej drużynie, był wszechstronnie wysportowany. Uważał, że aby dobrze i bezpiecznie się wspinać, trzeba systematycznie trenować. W swych przekonaniach był odosobniony, taternictwo nie łączyło się wówEWA 96

MATUSZEWSKA LIDER czas ze sportem. Nietaktem było przyznanie się do treningów przed wyruszeniem w góry. Jeśli chodzi o mnie, argumenty Waldka mnie przekonały, natomiast z pozostałymi kolegami było różnie. Kiedy już zostało postanowione, że na Grań idzie z nami Andrzej, sytuacja się zmieniła. On również miał w sobie ducha sportowego, a jego autorytet sprawił, iż reszta przyłożyła się do treningów. Bardzo szczęśliwie się złożyło, że to właśnie Andrzej pełnił nieformalnie funkcje kierownika przejścia Wielkiej Grani. Właściwie kierownictwo w pewnym sensie było zespołowe, ale mogło się zdarzyć, że podczas trzech tygodni na Grani konieczna będzie decyzja jednoosobowa. I dobrze byłoby, gdyby podejmował ją człowiek będący dla reszty autorytetem. Takim, jakim był dla nas Andrzej. A przy tym było w nim tyle entuzjazmu, mobilizującego nas wszystkich!

Przyjęliśmy następującą taktykę - w przeddzień wyruszenia na Grań podzieliliśmy się na dwuosobowe zespoły i założyliśmy kilka składów z żywnością i paliwem, poczynając od Kasprowego przez Rysy i Wagę. Jak na tamte czasy, zaopatrzenie w żywność mieliśmy bardzo nowoczesne. Dało się wówczas zauważyć pewne ożywienie w gospodarce, trafiali się ludzie z inicjatywą. Jednym z nich był producent żywności ze Śląska. Znaleźliśmy go z Waldkiem z ogłoszenia. Dostarczało mu się żywność, a on pakował ją w folię, komponując pojedyncze zestawy na śniadania, obiady i kolacje. Później wystarczyło tylko odcinać kolejne porcje. Ten patent bardzo nam ułatwił życie. Dokładnie obliczyliśmy racje żywnościowe, uwzględniając pewną nadwyżkę. Jak się jednak później okazało, te skrupulatne wyliczenia zostały zniweczone przez tak zwane czynniki obiektywne.

W czasie przejścia Grani bardzo się z Andrzejem zbliżyłem. Było nas sześciu, mieliśmy dwa namioty w dużym nocowali Waldek, Czesław, Szymon i Jerzy, w małym - ja z Andrzejem. We dwóch przeżyliśmy parę przygód podczas tej wyprawy. Pierwsza przydarzyła nam się na samym początku, trzeciego dnia. Ponieważ w namiociku byliśmy tylko we dwójkę, więc -znacznie szybciej niż pozostała czwórka wygrzebywaliśmy się z biwaków -mniej gotowania, mniej rzeczy do pakowania. Tego dnia mieliśmy do przejścia odcinek od Śnieżnej Przełęczy do Białej Ławki, przez następujące szczyty i przełęcze: Grań Śnieżnych Czub, 97 TRAFIŁO Ml SIĘ COŚ WYJĄTKOWEGO NA POLSKIM GRZEBIENIU. STOI CZESŁAW MROWIEĆ, NIŻEJ ANDRZEJ SOBOLEWSKI 98 EWA MATUSZEWSKA LIDER Śnieżny Szczyt, Wyżnia Lodowa Przełęcz, Lodowy Zwornik, Ramię Lodowego, Lodowy Szczyt, Lodowa Kopa, Lodowa Przełęcz, grań Harnaskich Turni, Harnaska Ławka, Mały Lodowy Szczyt, Zbójnicka Ławka, grań Zbójnickich Turni i Biała Ławka.

Przejście Grani Tatr Wysokich zajęło nam jedenaście dni, a jedyny dzień niepogody przytrafił się akurat wtedy, gdy czekał nas jeden z najtrudniejszych fragmentów drogi, od Śnieżnej Przełęczy do Śnieżnego Szczytu. Mgła zasnuła wszystko dookoła, wystarczyło jednak trzymać się ściśle grani, by nie pobłądzić.

Gorzej zaczęło się dziać, gdy zeszliśmy ze Śnieżnego. Grań zaczynała przypominać Tatry Zachodnie, bez wyraźnych punktów orientacyjnych w postaci wybitnych turniczek czy igieł skalnych. Straciliśmy orientację i nie bardzo wiedzieliśmy, jak dalej iść. Śladów żadnych nie było, bo jako pierwsi zakładaliśmy ślad. Po jakimś czasie przypomniałem sobie, że jest takie przejście na Lodowym, na którym należałoby się przyasekurować, szczególnie idąc zimą, z ciężkim plecakiem, a przy tym we mgle. Wystarczyłoby zejść kilkadziesiąt metrów i skręcić w lewo, by obejść to miejsce. Jakoś niespostrzeżenie te kilkadziesiąt metrów zmieniło się w kilkaset, a my zamiast iść do góry, obniżamy się i jesteśmy już prawie w Dolinie Jaworowej.

Dopiero wtedy Andrzej wyciągnął swój kompas, by ustalić właściwy kierunek i powrócić na grań. Tyle że kompas faz po raz wskazywał północ w zupełnie innej stronie. Nie było rady - trzeba było dokładnie po swoich śladach iść do góry. Te kilkaset metrów to był koszmar, ich przejście zajęło co najmniej trzy godziny. W tym czasie koledzy nas wyprzedzili, nie zorientowawszy się, że gdzieś się zagubiliśmy. Od tamtego momentu nie ominęliśmy ani jednego odcinka Grani, przestaliśmy także polegać na kompasie.

Wspomniałem wcześniej, jak skrupulatnie obliczaliśmy racje żywnościowe. Mimo to ostatnie trzy dni na Grani pościliśmy. Tatry Bielskie i Wysokie przeszliśmy przy pięknej pogodzie, nie licząc tego dnia w rejonie Lodowego. Załamanie pogody dopadło nas w Tarach Zachodnich. Mieliśmy szczęście, że dopiero tutaj, choć ta konstatacja nie jest tak całkiem jednoznaczna/Prawdę powiedziawszy, zimą grań Tatr Zachodnich może być o wiele bardziej niebezpieczna niż Tatr Wysokich. Połogie grzbiety, brak wyraźnie ukształtowanej grani i punktów orientacyjnych sprawiają, że we 99 TRAFIŁO MI SIĘ COŚ WYJĄTKOWEGO mgle i zadymce bardzo łatwo tu pobłądzić. Gdy wiatr zawieje ślady, można kręcić się w kółko, nie mając pojęcia, gdzie się jest.

Do Kasprowego doszliśmy szczęśliwi, zadowoleni, przekonani, że najgorsze za nami, że jesteśmy już blisko domu. Andrzej zaproponował, byśmy nie nocowali w obserwatorium, tylko rozbili namioty w pobliżu - po to, by zachować sportowy charakter przejścia. Skorzystaliśmy jedynie z możliwości podsuszenia ubrań i sprzętu w ogrzewanych pomieszczeniach obserwatorium. Dopiero po zakończeniu przejścia, już na Słowacji, udało się wszystko wysuszyć, choć buty wyschły dopiero w Warszawie. Z butami zresztą był cały czas problem. Można było już kupić zagraniczne buty górskie, ale kosztowały majątek. My mieliśmy zwykłe narciarskie, ze skóry, do których przymocowaliśmy wibramy kupione od wojska. Gdy raz się je przemoczyło, na grani nie było szans na wysuszenie.

Staraliśmy się przynajmniej suszyć skarpety nad płomieniem maszynki benzynowej, by nie dopuścić do odmrożenia nóg. No i jakoś żaden z nas nie odmroził się.

Po biwaku na Kasprowym wyszliśmy z Andrzejem jak zwykle wcześniej. Nie spiesząc się, podążaliśmy granią w kierunku Czerwonych Wierchów, rozkoszując się wspaniałą, słoneczną pogodą. Osiągamy Tomanową Przełęcz. Na przełęczy, najniższej w Głównej Grani Tatr, turyści. Dokładniej mówiąc turystki. Andrzej, pełen werwy, roztaczając swój nieodparty czar, zaczął snuć barwną opowieść o naszym niezwykłym wyczynie. Opowiadał i opowiadał, dziewczyny słuchały jak zaczarowane. Koledzy zniecierpliwili się i poszli do przodu, a ja zostałem z Andrzejem. I tak miło sobie gawędziliśmy, aż w pewnym momencie zorientowaliśmy się, że słonko już tak nie przygrzewa, coraz bardziej skłaniając się ku zachodowi. Trzeba było przerwać pogawędkę i pogonić za kolegami, których straciliśmy z oczu.

Doszliśmy do Kamienistej po zmroku i postanowiliśmy zabiwakować. Nie było sensu w ciemnościach szukać pozostałych uczestników wyprawy, a my byliśmy całkowicie samowystarczalni. Więc rozbiliśmy nasz namiocik i bardzo pięknie sobie zabiwakowaliśmy, na łagodnym zboczu, nie na żadnej stromiźnie. Z głębokiego snu wyrwało nas wycie wichury. Wkrótce posypało śniegiem i polało deszczem, nie wzbudziło to jednak w nas niepokoju. Usnęliśmy ponownie, przekonani, że gdzie jak gdzie, ale w Tatrach Zachodnich nic nam nie grozi. I to 101) EWA MATUSZEWSKA LIDER był błąd. Rankiem lekki niepokój - ścianki namiotu są sztywne od lodu. Nie dość, że wiatr nie osłabł, to jeszcze ścisnął mróz.

Andrzej wysunął się z namiotu pierwszy, zdążył tylko powiedzieć, że nic nie widać, i pojechał w dół, z 15 metrów. Nie zauważył, że łagodne zbocze pokryło się żywym lodem. Udało mu się zatrzymać między ogromnymi głazami, ale wyglądało to poważnie. Taki początek dnia nie zachęcał do kontynuowania przejścia. Pogoda stawała się coraz gorsza, więc poczuliśmy się w pełni usprawiedliwieni, przeczekując cały dzień w namiocie. Niestety, następny dzień nie przyniósł poprawy warunków atmosferycznych. Mimo to postanawiamy wyruszyć, przecież nie będziemy tu zimować! Nadal czujemy się w miarę pewnie, mimo że Andrzej po raz pierwszy jest zimą w Tatrach Zachodnich. ]a również, choć mam nieco lepsze przygotowanie teoretyczne dzięki temu, że szkicowałem z Waldkiem trasę naszego przejścia i pozostał mi w pamięci zarys przebiegu grani.

Zwinęliśmy mokry namiot, spakowaliśmy do plecaków mokre rzeczy i z obciążeniem ponaddwudziestokilogramowym ruszyliśmy. Przyjęliśmy słuszne, jak nam się wydawało, założenie, że kierując się widocznymi gdzieniegdzie słupkami granicznymi, dojdziemy wzdłuż granicy do Wołowca.

Zmrożony śnieg, lód, wiatr, widoczność ograniczona do paru metrów. Nie bardzo wiemy, na jakie szczyty wchodzimy, słupki graniczne raz są widoczne, a raz nie. Po jakimś czasie przed nami długie podejście. To jakaś poważna góra, stwierdzamy, tyle że nie potrafimy jej rozpoznać. Spod śniegu udaje nam się wygrzebać puszkę, jakie w tamtych czasach TANAP umieszczał na szczytach. Już wiadomo - to Bystra, najwyższy szczyt w Tatrach Zachodnich, nie leżący w Głównej Grani.

Zboczyliśmy więc, ale trudno. Gerlach, najwyższy szczyt całych Tatr, również leży poza Główną Granią, a mimo to weszliśmy nań specjalnie. Uznaliśmy więc, że przez przypadek wprawdzie, jednak dobrze się stało, że i najwyższy szczyt Tatr Zachodnich zaliczyliśmy.

Trzeba jednak wrócić na Grań. Tylko jak? Czy po własnych śladach, prawie niewidocznych na lodzie?

Jesteśmy w rakach, toteż lód nam niestraszny. A może zejść na samo dno doliny i stamtąd podchodzić pod Grań? Czy może lepiej trawersować? Wybraliśmy wariant pośredni, kierując się na słowacką stronę. Zaniosło nas 101 TRAFIŁO MI SIĘ COŚ WYJĄTKOWEGO JERZY KRAJSKIW OSTREJ AKCJI 102 EWA MATUSZEWSKA LIDER

do Doliny Gaborowej, a następnie do Jamnickiej, gdzie złapaliśmy drugi biwak. Następnego dnia osiągnęliśmy Grań i spotkaliśmy kolegów. Nie weszli na Bystrą, o dwie godziny byli szybsi niż my i cały ten odcinek przeszli za dnia. Mieli do nas trochę pretensji, bo następne dni okazały się trudne.

Pogoda wciąż była paskudna, sypał śnieg.

Pierwszy wspólny biwak mieliśmy blisko grani, a ponieważ zrobiło się lawiniasto, zdecydowaliśmy się rozbić niżej, w pobliżu górnego szałasu w Dolinie Jamnickiej. Gdy gdzieś blisko nas zeszła lawina, przenieśliśmy się jeszcze niżej. Aż wylądowaliśmy w porządnym, pasterskim szałasie, na granicy lasu.

Nareszcie można było rozpalić prawdziwe ognisko, ustawić przy nim namiot, podsuszyć się. Było znakomicie, moglibyśmy biwakować choćby i tydzień, gdyby nie zabrakło nam żywności. Topiliśmy wodę ze śniegu, mieliśmy jeszcze jakieś cukierki, sprawiedliwie dzielone przez Waldka. Nagle, jak to często w Tatrach bywa, po pięciu dniach niepogody, zrobiło się pięknie. Złapał spory mróz, wierzchnia warstwa śniegu związała się i w dwa dni dokończyliśmy przejście Grani.

Nie mogliśmy zgłosić oficjalnie tego przejścia, mimo że było ogromnym osiągnięciem. Jednak pocztą pantoflową wiadomość o tym szybko rozeszła się w środowisku i nie ukrywam, że sami nieco maczaliśmy w tym palce. Nie wyciągnięto wobec nas poważniejszych konsekwencji, choć jestem przekonany, że gdyby przytrafił się nam wypadek, a nie sukces, byłoby z nami źle. A tak cała sprawa przyschła.

Z perspektywy lat widać, że dla wielu pokoleń polskich wspinaczy Andrzej Zawada był inspiratorem.

W moim przypadku dwukrotnie sprawił, iż poważniej zająłem się wspinaniem. Pierwszym takim impulsem był jego odczyt o Spitsbergenie, wygłoszony w Klubie Wysokogórskim, ilustrowany zdjęciami. Andrzej potrafił przykuć uwagę słuchaczy, jego opowieść o górach dalekiej Północy, pięknych i mało zbadanych, pobudzała wyobraźnię. Po raz drugi zafascynował mnie po zdobyciu Kunyang Chhisha. Nie byłem początkującym alpinistą, miałem za sobą wyjazdy w Pamir i na Kaukaz, ale słuchając Andrzeja, miałem wrażenie, że otwiera się przede mną świat wielkiej przygody.

Zamarzyłem wtedy o Himalajach. Na krótko jednak.

TRAFIŁO Ml 103 SIĘ COŚ W Y J Ą T K O W E G O Kaukaz - to były góry mojego życia. Mimo sukcesu na Wielkiej Grani zimowe wspinanie jakoś nie pociągało mnie. Miałem wtedy zaledwie 26 lat, a na Grani nabawiłem się reumatyzmu w barku.

Dopiero po letnich wspinaczkach na Kaukazie i w Pamirze dolegliwości ustąpiły. Doceniałem zimowe przejścia kolegów, byłem pełen uznania i podziwu dla Andrzeja, dla jego determinacji w realizowaniu przedsięwzięć jedynych na świecie, ale taki pomysł, jak na przykład Noszak zimą, zupełnie do mnie nie przemawiał.

KAZIMIERZ WALDEMAR OLECH: - Nim zacząłem się wspinać, turystykę wysokogórską uprawiałem latem i zimą od 1947 roku. Taternictwo w moim życiu zaczęło się w roku 1954, kiedy to z przewodnikiem Paryskiego w ręku samotnie wspinałem się w rejonie Hali Gąsienicowej, na drogach nieco i dość trudnych. Na drogi trudniejsze nie wybierałem się, mając świadomość swych ograniczeń.

W roku następnym zaliczyłem kursy dla początkujących, letni i zimowy. Tak więc przeszedłem cały cykl szkoleniowy od podstaw, choć dzięki samotnym wspinaczkom zdobyłem już nieco umiejętności i doświadczenia. Od początku byłem przekonany, że związanie się liną z partnerem zobowiązuje mnie

wobec niego. Partner musi mieć zaufanie do moich umiejętności wspinaczkowych, do poczucia odpowiedzialności. Toteż nie tylko uczestniczyłem w kursach dla początkujących i zaawansowanych, w Tatrach Polskich i Słowackich, ale też systematycznie trenowałem. Miałem świetnych instruktorów, wśród nich był Krzysztof Berbeka. Między nami zaczął się nawiązywać kontakt, który - być może przekształciłby się w przyjaźń, ale nie dane nam to było, Krzysztof przy schodzeniu z Dent d'Herens miał wypadek i zmarł w szpitalu w Zurychu w marcu 1964 roku.

Na moim pierwszym kursie taternickim, tym z 1955 roku, poznałem Andrzeja Zawadę. Odbyliśmy wspólnie kilka wspinaczek, między innymi na Grani Fajek. Na tym samym kursie był również Andrzej Sobolewski. Dobrze się z nim wspinało, przez parę lat tworzyliśmy zespół, a przy tym przyjaźniliśmy się.

W tamtych latach jednym z najpoważniejszych problemów wspinaczkowych było pierwsze zimowe przejście Wielkiej Grani Tatr. Zimą 1957 roku przeszedłem Grań Tatr Polskich, latem 104 EWA MATUSZEWSKA LIDER uczestniczyłem w próbie przejścia całej Grani, przerwanej na Cu-brynie z powodu załamania pogody.

Kolejna próba zimowa, w roku 1958, zakończyła się śmiercią w lawinie Ryszarda Wawro. Mimo wszystko byłem przekonany, że Wielka Grań jest do zrobienia - przy odpowiednim przygotowaniu i dobrej pogodzie. Nie będzie pogody, nie będzie Grani.

Prawdę powiedziawszy, Grań Tatr Wysokich mieliśmy z Andrzejem Sobolewskim już za sobą, tyle że przechodziliśmy ją odcinkami. Trenowaliśmy w rejonie Hali Gąsienicowej i Morskiego Oka, latem i zimą. Systematycznie i planowo przygotowywaliśmy się do tego przejścia. Grałem w koszykówkę, biegałem, a gdy dołączył do nas Jurek Krajski, treningi nabrały intensywności.

27 marca 1959 roku zeszliśmy z szosy przebiegającej przez Przełęcz Zdziarską i ruszyliśmy górą w stronę Tatr Bielskich. Podjęliśmy próbę, mimo apelu władz Klubu Wysokogórskiego. Uznaliśmy, że skoro nie ma formalnego zakazu, a tylko zalecenie, by nie podejmować prób zimowego przejścia Wielkiej Grani, nie mamy obowiązku stosować się do niego. Chcąc jednak zminimalizować możliwe reperkusje niesubordynacji, przyjęliśmy propozycję Andrzeja Sobolewskiego, by naszym zespołem pokierował Andrzej Zawada, nieco od nas starszy, bardziej doświadczony, a przy tym należący do władz Klubu Wysokogórskiego.

Po udanym przejściu Grani nie wspinałem się już z Andrzejem Zawadą. Dwa, może trzy razy pojechaliśmy w Tatry, jego samochodem, skodą octawia. Pozostaliśmy kolegami, a ja na tyle go ceniłem, że gdy kończyła się moja kadencja prezesa Koła Warszawskiego Klubu Wysokogórskiego, na swoje miejsce rekomendowałem Andrzeja. Jako ustępujący zarząd mieliśmy prawo do wyznaczenia swych następców, jednak o tym, czy nimi zostaną, decydowało głosowanie. Andrzej Zawada został wybrany i przez jakiś czas był prezesem Koła Warszawskiego.

Nie udało nam się zaprzyjaźnić, byliśmy chyba zbyt różnymi osobowościami. Organizując swoje duże, narodowe wyprawy himalajskie, Andrzej jakoś o mnie nie pamiętał. Dopiero kiedy nadszedł czas Everestu, pomyślał o partnerze z Wielkiej Grani, może dzięki memu wejściu na Kangchendzóngę Środkową fz Wojciechem Brańskim i Andrzejem Z. Heinrichem) w 1978 roku, uważanemu za jedno z głównych osiągnięć polskiego himalaizmu.

TRAFIŁO MI 105 SIĘ COŚ WYJĄTKOWEGO Wracając jeszcze do Wielkiej Grani - nie zastosowano wobec nas jakichś widocznych represji za niezastosowanie się do zaleceń władz Klubu Wysokogórskiego. Ale niektórym z nas przyblo-kowano wyjazdy zagraniczne.

W roku 1960 odbyła się pierwsza polska wyprawa w Hindukusz, na Noszak, kierowana przez Bolesława Chwaścińskiego. Znalazłem się w składzie rezerwowym, jednak nie wziąłem udziału w wyprawie. Podobno przy moim nazwisku komisja sportowa KW postawiła minus, właśnie za Grań.

Moim zdaniem była to trochę naciągana argumentacja, bo Jurek Krajski mimo to pojechał do Afganistanu. Muszę jednak przyznać, że w tamtym okresie Jurek miał lepsze przejścia niż ja. Z kolei Andrzeja Zawadę przez parę lat omijały wyjazdy w Alpy, nie pojechał też na Noszak w roku 1960.

Trochę to potrwało, nim mogliśmy wyruszyć poza Tatry. Kaukaz, Pamir i Hindukusz stały się domeną moich zainteresowań wspinaczkowych, Andrzeja pociągnęły Himalaje.

Jakiś czas temu zorganizowano w Chamonix zjazd zdobywców ośmiotysięczników. Zaproszono Wojciecha Brańskiego i mnie jako zdobywców Kangchendzóngi. Gośćmi honorowymi byli Józef Nyka i Andrzej Zawada. Mimo że sami nie stanęli na szczycie żadnego ośmiotysięcznika, swoją działalnością umożliwili to wielu polskim himalaistom. Serdeczne i miłe było to z Andrzejem spotkanie.

W Warszawie, mimo że mieszkaliśmy tak blisko siebie, rzadko się widywaliśmy. Tutaj żyje się w ciągłym niedoczasie - niedo-czasie fizycznym i psychicznym. Każdy z nas miał mnóstwo najróżniejszych spraw do załatwienia i bardzo mało czasu.

Raz jeszcze spotkałem Andrzeja, na krótko przed śmiercią. W Karpaczu, w ramach promocji miasta, uczestnicy wyprawy na Mount Everest świętowali dwudziestolecie jego zdobycia. Po Chamonix i Karpaczu nasze kontakty znów stały się bliższe. Szkoda tylko, że na tak krótko.

**^L

wmr, Na poprzedniej stronie WIEJE W ALPACH Śladami romantycznego poety „Był rok 1818. Latem, do Szwajcarii, nad piękne Jezioro Genewskie, przyjechał młody polski turysta, Antoni Malczewski. Tak, to ten poeta, który w przyszłości będzie autorem poematu Mana. Miał wtedy 25 lat. Urzeczony widokiem Mont Blanc, wyniosłą górą, skrzącą się w promieniach zachodzącego słońca, zapragnął stanąć na jej szczycie. Mogę zrozumieć, co odczuwał wówczas Malczewski. Dobrze jest mi znany prawie hipnotyczny nakaz pójścia ku zjawie, od której nie można

oderwać wzroku. Niecodzienne piękno zawarte nie tylko w kształtach góry, ale również w jej niedostępności, jest dla wielu wyzwaniem (...).

Kiedy wszystko było już gotowe do wymarszu na Mont Blanc, Malczewski podjął decyzję, która śmiałością musi zadziwić każdego, kto choć trochę wspinał się w górach. Mianowicie, kiedy dowiedział się, że górująca nad Chamonix lodowo-skalna turnia Aiguille du Midi (3842 m) nie była nigdy zdobyta, zmienił plany i postanowił wejść na ten dziewiczy szczyt, a potem iść dalej na Mont Blanc. Była to, jak na tamte czasy, decyzja nie tylko wyjątkowo odważna, ale przede wszystkim prekursorska. Malczewski pragnął dokonać czegoś nowego, trudnego, wyczynu dla wyczynu. W prostych słowach wyraził to, co nim kierowało: "Ciekawość i pochlebna chęć dokonania tych rzeczy, których na co dzień dopełnić nie można«. Mógłby się pod tym podpisać chyba każdy współczesny alpinista.

Wszystko odbyło się sprawnie. Najpierw zdobyto Aiguille du Midi, dokładnie północny wierzchołek, na którym stoi dzisiaj budynek stacji kolejki linowej, a następnie, po paru dniach odpoczynku w Chamonbc, 4 sierpnia dokonano wejścia na Mont Blanc".

Przytoczone powyżej fragmenty pochodzą z monograficznego albumu poświęconego Mont Blanc.

Polski wydawca uzupełnił go 110 EWA MATUSZEWSKA LIDER opisami dokonań Polaków w tym rejonie Alp Sabaudzkich. Autorami opisów są alpiniści. Andrzejowi Zawadzie przypadło w udziale „wprowadzenie w temat" i przedstawienie czytelnikowi postaci Antoniego Malczewskiego (1793-1826), podróżnika, „kandydata na poetę", un gentilhomme Polanais - jak sam o sobie pisał do profesora Marc-Auguste'a Picteta w Genewie, relacjonując swój wyczyn. Na wierzchołku najwyższego szczytu Europy był ósmym z kolei turystą, a właściwie alpinistą. Pierwszym polskim alpinistą. I jednym z prekursorów romantyzmu w Polsce.

Ten poddany cara Aleksandra I, od beznadziei zniewolonego kraju rodzinnego uciekający, choćby na czas jakiś, do kraju najstarszej w świecie demokracji, idealnie wręcz nadaje się na patrona polskiego alpinizmu. W górach szukał nie tylko przeżyć estetycznych, ale też mocniejszych wrażeń.

Prawdopodobnie znał osobiście Byrona, którego poemat dramatyczny Manfred za miejsce akcji ma szczyt alpejski Jungfrau. Bohater, po zdobyciu szczytu, doznaje tam mistycznych przeżyć, tak typowych dla postaci z kanonu literatury romantycznej. Dla romantyków europejskich odkrycie gór miało przede wszystkim znaczenie estetyczno-tury-styczne, prawdziwie romantyczny krajobraz to dzikie, niedostępne skały. Polacy ze swych jedynych gór typu alpejskiego, jakimi są Tatry, uczynili „wolności ołtarze".

Być może romantyczne początki polskiego alpinizmu sięgały wpływami znacznie dalej niż granice czasowe tego potężnego prądu w literaturze i sztuce. Wielu polskich wspinaczy, nawet tych deklarujących sportowe podejście do taternictwa, alpinizmu i himalaizmu, przyznawało się również do romantycznych uniesień przeżywanych w górach. Jednym z nich był niewątpliwie Andrzej Zawada.

Nic też dziwnego, że doskonale potrafił zrozumieć i przedstawić czytelnikowi motywy, jakimi kierował się przyszły poeta w swym dążeniu ku najwyższemu szczytowi Europy. Uczucia, jakich doznał na Mont Blanc, Antoni Malczewski wyraził później następująco:

„W podróży mojej na szczyt góry Mont-Blanc, gdzie przez dwie godziny pobytu doznałem uczuć, jakich już zapewne w moim życiu nie doświadczę, widoczne były jeziora: Genewskie, Neuchatel, Morat, Bienne, jakby rozciągnięte na mroku żagle, podobnie rozpoznać było można lodozwały [glaciers)... Nic jednak wspanial111 ŚLADAMI ROMANTYCZNEGO POETY szego i dzikszego jak widok z góry Mont-Blanc (...) Inaczej go sobie wyobrazić niepodobna jak wystawując się uniesionym przez jakiegoś dobrego czy złego ducha w chwili, gdy Bóg Chaos utwarzał. Wszystko, co dziełem człeka, znika przez swoją małość: tysiące gór olbrzymich z granitowymi szczytami lub śnieżnymi tarczami, niebo prawie czarnego koloru, słońce przyćmione, blask rażący od śniegu, rzadkie powietrze, a stąd krótki oddech i szybkie bicie pulsu, nadludzkim jakimś czuciem i uczuciem przejmują śmiertelnika".

Sporo czasu upłynie, nim taternicy będą mogli mówić o sobie, że są alpinistami. W literaturze fachowej odnotowano zaledwie trzy drogi alpejskie zrobione przez Polaków w okresie międzywojennym. Były to: La Meije (Wincenty Birkenmajer, Jerzy Gołcz, Jan Kazimierz Dorawski i Jan Alfred Szczepański - 1931), Aiguille du Moine w masywie Mont Blanc (Wincenty Birkenmajer, Jakub Bujak, Bolesław Chwaściński i Wiktor Ostrowski - 1932) oraz Mont Blanc wschodnią ścianą (Jerzy Gołcz, Zbigniew Korosadowicz, Wawrzyniec Żuławski - 1938).

Po wojnie, w roku 1947, Tadeusz Orłowski i Wawrzyniec Żuławski dokonali wejścia na Mont Blanc du Tacul centralnym filarem północno-wschodniej ściany. A potem na dziesięć długich lat Alpy stały się niedostępne dla polskich wspinaczy. Trzeba było dopiero śmierci Stalina, a w konsekwencji Października'56, by mogli przestać się kisić w tatrzańskim kociołku, swojskim wprawdzie i bliskim sercu, ograniczającym jednak możliwości rozwoju. Jeszcze przed drugą wojną światową rzucone hasło, iż „przyszłość polskiego taternictwa leży poza Tatrami", przestało być pobożnym życzeniem, a stało się, może nie powszechną, ale jednak rzeczywistością.

Pierwsi Polacy pojawili się w rejonie Mont Blanc latem 1957 roku. Potem co sezon Klub Wysokogórski, w roku 1974 przekształcony w Polski Związek Alpinizmu, organizował wyjazdy szkoleniowe dla kolejnych pokoleń taterników.

Andrzej Zawada na alpejską premierę musiał czekać do roku 1965. Trzeba było odpokutować przejście Wielkiej Grani Tatr. Gdy ruszył w Alpy, nie zapomniał o pierwszym z polskich alpinistów.

ANDRZEJ ZAWADA: „Kiedy w latach sześćdziesiątych jeździliśmy na obozy wspinaczkowe do Chamonix, ówczesny dyrektor 112 EWA MATUSZEWSKA LIDER ekonomiczny kolejki linowej na Aiguille du Midi, Antoinę Poca-chard, pomagał nam zawsze, dając o połowę tańsze bilety. W czasie wojny był więźniem obozu jenieckiego w Wielkopolsce, gdzie spotkał się z naszymi rodakami i od tej pory żywił wielką sympatię dla Polaków.

Któregoś dnia powiedzieliśmy mu żartem, że następnym razem przywieziemy wielką, mosiężną tablicę ku czci Malczewskiego i przykręcimy ją na ścianie górnej stacji kolejki. Był zupełnie zaskoczony

faktem, że Polak pierwszy zdobył »jego« górę, w dodatku tak dawno temu. Jego zdziwienie mogłem jeszcze zrozumieć, ale byłem zupełnie załamany, kiedy w moim artykule o polskim alpinizmie dla francuskiego miesięcznika poświęconego górom zmieniono datę 1818 na 1918, a zdanie, że Polak był przed Francuzem na Mont Blanc - po prostu wykreślono, nie mogąc się pewnie z tym faktem pogodzić. Miałem jednak rację, ponieważ Sabaudia, skąd wywodzili się wszyscy przewodnicy wchodzący z zagranicznymi turystami na Mont Blanc, była w tym czasie królestwem od Francji zupełnie niezależnym. Zresztą nie ma się czego wstydzić. Podobnie było na Kaukazie, gdzie Rosjanie zostali wyprzedzeni przez Anglików w zdobywaniu szczytów".

Ten fragment tekstu Zawady Antoni Malczewski. Pierwszy Polak na Mont Blanc kolejny raz potwierdza jego patriotyzm, nie zawsze jednak akceptowany przez otoczenie, przynajmniej w formie Zawadzie właściwej. „Było w jego sposobie bycia coś, co wiele osób od niego odstraszało komentował Andrzej Paczkowski. - Mówił, że Polska i dla Polski, że pierwsi Polacy... Że musimy, że jeszcze Polska nie zginęła... Wiedeń nie Wiedeń, Radzymin nie Radzymin, Everest nie Everest. Polacy muszą wygrać!"

I robił bardzo wiele, by wygrywali. Przynajmniej ci, którzy uczestniczyli w wyprawach przez niego kierowanych. Sam również nieczęsto wracał z gór na tarczy. O takich jak on mawia się, że skazani są na sukces. A jeśli nawet ponoszą niekiedy porażki, z tym większą determinacją realizują kolejne przedsięwzięcia. Długie oczekiwanie na wyjazd w Alpy dla Andrzeja Zawady to w pewnym stopniu porażka, tym bardziej niezasłużona, iż spowodowana wybitnym osiągnięciem, jakim było zimowe przejście Wielkiej Grani Tatr. Jednak zbyt długie oczekiwanie nie odebrało 113 ŚLADAMI ROMANTYCZNEGO POETY DYREKTOR ANTOINE POCACHARD WSPINA SIĘ Z POLSKIMI ALPINISTAMI POD ŚCIANĄ AIGUILLE BLANCHE DE PEUTEREY, 1968 ROK. OD PRAWEJ: ANDRZEJ ZAWADA, MACIEJ KOZŁOWSKI, JACEK PORĘBA 114 EWA MATUSZEWSKA LIDER smaku spełnienia. Pierwszy wyjazd alpejski - i od razu mocne uderzenie.

W połowie lipca 1965 roku do Chamonix przybywa dziesięcioosobowa grupa z Klubu Wysokogórskiego. Kierownikiem jest Jerzy Warteresiewicz. Wśród tej dziesiątki jest Andrzej Zawada.

Polacy mają ambitne zamiary, zespół jest dobry, tyle że pogoda nie pozwala na realizację planów.

Deszcz na przemian ze śniegiem, krótkie przejaśnienia łudzą tylko nadzieją bez pokrycia. Mimo to kolejne zespoły próbują wstrzelić się w przebłyski dobrej pogody, za każdym jednak razem, nim na dobre rozpoczną wspinaczkę, załamanie pogody zmusza ich do szybkiego odwrotu.

ANDRZEJ ZAWADA: - Prawie każdy z nas miał jakieś gorzkie powroty spod wybranych ścian. Na kempingu w Taconnaz urzędował sfrustrowany Jurek Warteresiewicz, „Dziurek", jeden z najlepszych polskich alpinistów tamtych lat, znawca rejonu Mont Blanc. Nie mógł przeboleć, że jego ambitne

plany tego lata nie zostały zrealizowane. Aż dwa razy z powodu pogody musiał zrezygnować z próby pierwszego przejścia wschodniego filara Brouillard.

Spod południowej ściany Mont Blanc spływa rzadko w tamtych latach odwiedzany lodowiec Brouillard. Ponad nim piętrzą się w ogromnym urwisku Mont Blanc dwa wybitne filary. Lewy, nazywany Czerwonym Filarem Mgieł (Pilier Rouge du Brouillard), został zdobyty przez Waltera Bonattiego w roku 1958. Filar wschodni wciąż pozostawał dziewiczy. Nie powiodło się na nim Polakom w lipcu, więcej szczęścia miał zespół amerykańsko-bry-tyjski, 21 sierpnia otwierając nową drogę na wschodnim filarze Mont Blanc.

Andrzej Zawada, z nadzieją wypatrując poprawy pogody, przed oczyma miał tylko jeden cel - Wielki Filar Narożny (Grand Pilier dAngle). Potężny, trójścienny pylon, podpierający Mont Blanc od południowego wschodu. Z grani Peuterey opada niemal tysiąc-metrowymi ciosami granitu ku lodowcowi Brenva, potrzaskanemu niezliczonymi szczelinami. Urwisko filara zostało pokonane dopiero w sierpniu 1957, wschodnią ścianą, przez Waltera Bonattiego i Toniego Gobbiego. Przejście trwało trzydzieści godzin, w terenie skrajnie trudnym. Bardzo szybko przeszło do legendy, tym bardziej, iż mimo upływu lat nie doczekało się powtórzenia.

115 ŚLADAMI ROMANTYCZNEGO POETY W roku 1963 dwukrotnie atakowały go zespoły z Polski (Zbigniew Jurkowski - Andrzej Nowacki oraz Lucjan Saduś - Ryszard Zawadzki), zmuszone nagłymi obfitymi opadami śniegu do wycofania się.

ANDRZEJ ZAWADA: - Szczególnie Rysiek Zawadzki marzył o filarze, kiedy rok wcześniej odwiedził Bonattiego w Courmayeur, zbierając informacje o jego drodze. Namawialiśmy „Dziurka", żeby dołączył do nas, ale kategorycznie odmawiał, nie wierząc w poprawę pogody, chociaż komunikaty meteo w radiu zapowiadały parę słonecznych dni. Czułem, że zmieni zdanie, kiedy niebo się rozpogodzi. My tymczasem ruszyliśmy z Ryśkiem w góry.

Wielki Filar Narożny dla alpinistów jest jednocześnie symbolem trudności i elegancji. Bonatti i Gobbi poprowadzili filarem jedną z najtrudniejszych dróg na Mont Blanc, zaś Bonatti, nazywany nadcziowiekiem Alp, uznał ją też za swoją najtrudniejszą drogę.

Miejscem, z którego najlepiej podejść pod filar, jest małe bi-vacco na grani Col de la Fourche.

Mieliśmy tam przenocować. Rano, kiedy bivacco opustoszeje, prześpimy się wygodnie, a potem bez pośpiechu podejdziemy pod filar. Zrobimy parę wyciągów i zabiwakujemy w jego dolnych partiach.

Zgodnie z naszymi przewidywaniami bivacco opustoszało jeszcze przed świtem. Rozkoszując się samotnością, rzuciliśmy się na miękkie materace. Szybko zapadliśmy w głęboki sen. Ze snu wyrwały mnie wypowiedziane po polsku słowa: „Pewnie są już na filarze". To „Dziurek" z Gerardem Małaczyńskim dogonili nas. Wiedziałem, że Jurek nie wytrzyma bezczynności na kempingu. I tak, już w zespole czteroosobowym, ruszyliśmy koło południa przez Col Moore.

Na lodowcu Brenva rozpoczynają gotowanie obiadu. Ponad nimi strzela w niebo obelisk filara.

Pogoda wciąż niepewna.

ANDRZEJ ZAWADA: - To szczególna chwila, kiedy stoi się przed wielką ścianą kilometrowej wysokości, na której za chwilę ma się rozpocząć parudniową, nadzwyczaj trudną wspinaczkę, gdzie grożą spadające lawiny lodu i kamieni, a nagłe załamanie pogody zmusi do wyczerpującego, ryzykownego odwrotu, gdzie można być okaleczonym, a nawet stracić życie. Każdy z nas zda116 EWA MATUSZEWSKA LIDER je sobie sprawę z grożącego niebezpieczeństwa i chyba nie ma człowieka, który w takiej chwili nie odczuwałby lęku i przemożnej ochoty ucieczki, a jednocześnie odpowiedzialności za podjętą decyzję.

Zaryzykować czy wycofać się, póki jeszcze czas? W ścianie nie ma już miejsca na trwogę, zostaje tylko działanie, które uspokaja nerwy. W tamtej chwili pod filarem jedna rzecz ułatwiała nam decyzję, rzecz niezwykle ważna: fakt, że Bonatti i Gobbi przeszli tę ścianę, a więc nie natrafimy na jakąś przewieszoną barierę skalną, absolutnie nie do przejścia. Odpadł nam stres psychiczny, jaki przeżywają ci, którzy po raz pierwszy przechodzą nową drogę.

Aby przejść filar, potrzebują trzech, czterech dni ładnej pogody. Rozpatrują różne warianty, załamanie się pogody i ewentualne możliwości wycofania się ze ściany - po pierwszym dniu wspinaczki, po drugim, po trzecim. Perspektywy nie są wesołe, ale za to pogoda staje się coraz pewniejsza, chmury znikają jedna po drugiej. Idzie wyż. Decydują się wejść w ścianę. Kiedy forsują szczelinę brzeżną, jest już siedemnasta. Mimo że skała jest paskudnie krucha, a bloki skalne ruchome, to trudności techniczne drogi, jak na razie, nie są zbyt duże. W ciągu dwóch godzin pokonują osiem wyciągów i biwakują na tarasowatych półkach, zamierzając rozpocząć wspinaczkę następnego dnia jak najwcześniej.

ANDRZEJ ZAWADA: - Rozgrzani wczesnym słońcem byliśmy pełni optymizmu. Wielki Filar Narożny to monolit skalny, ukształtowany z olbrzymich, lekko wybrzuszonych gładkich płyt, wysokości dwustu, trzystu metrów każda. Wydawały się niemożliwe do przejścia. Jednak Bonatti wyszukał system kominów i szczelin, przecinających skośnie w prawo ścianę, umożliwiających poprowadzenie drogi.

Naszą wspinaczkę zaczęliśmy od trawersu w lewo, cały czas wypatrując komina. Zobaczyliśmy go w końcu. Sprawiał ponure wrażenie. Ciemny, wąski, z przewieszkami, po których ściekała woda, przypominał trochę Komin Świerża z zachodniej ściany Kościelca. Próbujemy obejść go - z lewej, z prawej. Nic z tego. Prowadzący do tej pory Jurek ustąpił miejsca Ryśkowi, jedynemu w naszym zespole doświadczonemu „dolomitowcowi", najlepszemu we wspinaczce hakowej. Już po chwili wisiał nad nami w ławeczkach, w wywieszonym kominie. Walczył z dużymi trudnościami, o czym 117 ŚLADAMI ROMANTYCZNEGO POETY CHAMONDC. POD NARODOWĄ SZKOŁĄ ALPINIZMU I NARCIARSTWA, 1965 ROK. OD LEWEJ, W GÓRNYM RZĘDZIE: ANDRZEJ ZAWADA, JERZY DYCZEK, KRZYSZTOF ZDZITOWIECKI, GERARD MAŁACZYŃSKI, JERZY WARTERESIEWICZ, WIACZESŁAW ONISZCZENKO (ZSRR), ANDRZEJ MRÓZ, MACIEJ POPKO; W DOLNYM: KRZYSZTOF CIELECKI,

ADAM ZYZAK, ANDRZEJ ZYGMUNT HEINRICH, JANUSZ KURCZAB \ lis EWA MATUSZEWSKA LIDER

WIELKI FILAR NAROŻNY MONT BLANC 119 ŚLADAMI ROMANTYCZNE G O POETY świadczyła liczba wbijanych haków. Czy tak będzie cały czas? Bo-natti rósł w naszych oczach coraz bardziej.

Nie było jednak aż tak źle. Po trzydziestu metrach hakówki znów można było po ludzku wykorzystywać stopnie i chwyty. Wspinamy się metodą francuską, korzystając z liny rozpiętej przez prowadzącego. Najwięcej wysiłku wymagało przeciąganie plecaków, za każdym niemal razem połączone ze zrzucaniem kamieni. Któryś przeciął jedną z naszych dwóch osiemdziesiątek. Chwilę tylko trwała myśl, by honorowo wycofać się, chwilę ostro podyskutowaliśmy i znów ruszyliśmy w górę. Do problemów technicznych drogi doszły jeszcze kłopoty z przeciąganiem węzła liny przez karabinki. W ciągu dwunastu godzin wspinaczki zrobiliśmy zaledwie osiem wyciągów.

Kolejny dzień to popis Warteresiewicza. Prowadził cały czas, w świetnej formie. Podziwialiśmy jego doskonalą technikę, wel-ką rutynę, pewność w skale. W tych skrajnych warunkach pozwalało to utrzymać dobre tempo wspinaczki. I właśnie Jurkowi przypadło w udziale przeprowadzenie naszego zespołu przez najtrudniejsze miejsce w całym filarze. Piętnaście metrów pionowej, nieprawdopodobnie kruchej ścianki, ryzykownej i trudnej do przejścia. Puściła jednak. Za nami kolejne dwanaście godzin w ścianie. Odnajdujemy opisaną przez Gobbiego puszkę po marmoladzie, pozostawioną przez nich na biwaku. Jak na cztery osoby piekielnie mało miejsca. Jurek z Gerardem lokują się w kominie, na wyrąbanej w lodzie platforemce, ja z Ryśkiem - w wąskiej szczelinie za odpękniętym blokiem, co nie jest bezpieczne. Zanim ułożyliśmy się do snu, postanowiliśmy zaporęczować częściowo „Śliczne Zacięcie", jak pieszczotliwie nazwał Bonatti pięć-dziesięciometrową szczelinę pnącą się ponad naszymi głowami prawie pionowo w górę. Jurek i Gerard zajęli się przygotowaniem posiłku i urządzeniem biwaku, a ja z Ryśkiem zabraliśmy się za „Śliczne Zacięcie".

Asekurowałem Ryśka, który wprawnie i szybko ubezpieczał ławeczkami zacięcie, starając się przed zapadnięciem zmroku zrobić jak najdłuższy odcinek.

Ranek przyniósł zapowiedź pogorszenia się pogody. Rysiek skończył ubezpieczać „Zacięcie".

Założyliśmy raki i po trzydniowej skalnej wspinaczce wytrawersowaliśmy na krawędź filara, do lodowego kuluaru. Tutaj spotkała mnie przykra przygoda. Osła120 EWA MATUSZEWSKA LIDER biona przy przeciąganiu plecaków pętla czekana urwała się i cenny „Kaukaz" poleciał w przepaść.

Pozostał mi tylko lodowy młotek. Żeby utrzymać tempo, wspinaliśmy się dwoma samodzielnymi zespołami, byle zdążyć przed całkowitym załamaniem pogody. Zaczął sypać śnieg i zerwał się wiatr.

Chcieliśmy jak najszybciej osiągnąć grań Peuterey, wróciliśmy więc na ostrze filara. Z grani, jak nam się wydawało, nawet nocą dotrzemy do schroniska Vallota. Może i tak by się stało, gdyby na grani nie dopadła nas burza. Znajdowaliśmy się na wysokości 4300 metrów, bez szans na schronienie się przed piorunami. Po raz pierwszy w życiu widziałem tak piękne ognie świętego Elma. - każdego z nas otaczała aureola długich, strzelających złowrogo iskier. Błysk pioruna i zaraz potem ogłuszający huk przewalającego się nad górami grzmotu. Trzeba było jak najszybciej pozbyć się metalowego sprzętu wspinaczkowego, byle dalej od siebie! Ledwo udało się wykopać jamy w śniegu i schronić się przed wichurą. Któryś z nas przypomniał sobie, że dziś jest 13 sierpnia, a na domiar złego piątek.

Niepokoiłem się o Annę. Chyba jest już w Taconnaz, dokąd miała przyjechać po festiwalu teatralnym w Awinionie. Zawsze bała się burzy, a tej nocy doszedł pewnie jeszcze lęk o mnie.

Noc minęła na robieniu otworów wentylacyjnych w zasypującym nasze schronienie śniegu. Rano było jeszcze gorzej. Coraz gęściej padający śnieg i wiatr, a do tego mgła. Do cna przemoczeni, głodni, bo już poprzedniego dnia nie mieliśmy żywności, przekopywaliśmy się przez głęboki śnieg, niepewni, czy dobrze idziemy. Mieliśmy jednak dużo szczęścia, w południe pogoda poprawiła się i mogliśmy przyspieszyć tempo. O szesnastej stanęliśmy na szczycie Mont Blanc. Byłem szczęśliwy. Pierwszy raz wszedłem na Mont Blanc, a przy tym najtrudniejszą drogą.

Ostatni odcinek drogi, zasypaną świeżym śniegiem granią Peuterey, przechodzą w siedem godzin.

Siedem godzin morderczego wysiłku. W zadymce ledwo odnajdują pod szczytem blaszaną budę, szumnie zwaną schroniskiem Vallota. W porównaniu z noclegiem z poprzedniej nocy to prawdziwy luksus. Śnieg nie sypie się na głowy, są nawet koce, cieniutkie, ale są. A kiedy nazajutrz bez żadnych trudności schodzili do Chamonix, niebo było błękitne, a lodowce i szczyty lśniły w słońcu.

121 ŚLADAMI ROMANTYCZNEGO POETY Powtórzenie drogi Bonattiego i Gobbiego na Wielkim Filarze Narożnym, dokonane 10-14 sierpnia 1965 roku przez Gerarda Małaczyńskiego, Jerzego Warteresiewicza, Andrzeja Zawadę i Ryszarda Zawadzkiego, stało się największą sensacją sezonu alpejskiego. Zaś Maurice Herzog, wybitny alpinista, zdobywca pierwszego z ośmiotysięczników, Annapurny, ówcześnie w rządzie francuskim minister do spraw sportu i młodzieży, taką opinię wydał polskim alpinistom: „Są pod każdym względem nadzwyczajni i bardzo lubiani przez Francuzów".

Rok później Polacy znów są na Mont Blanc. Grupą polskich alpinistów kieruje Jerzy Warteresiewicz, a uczestnikami obozu są: Krzysztof Cielecki, Jan Junger, Piotr Kintopf, Maciej Pogorzelski, Maciej Popko, Wojciech Wróż i Andrzej Zawada. Nie tylko zła pogoda sprawiła, że w tym sezonie nie odnotowano sukcesów.

10 sierpnia na grani Rochefort zginął Maciej Pogorzelski, „Bąbel". Wspinał się z Maciejem Popko i dwójką alpinistów z Jugosławii spotkanych pod Dent du Geant. Szli nie związani, wiał silny wiatr. Nikt z pozostałej trójki nie zauważył, kiedy Pogorzelski poleciał w przepaść. Gdy jego ciało znaleziono kilkaset metrów niżej, okazało się, że przyczyną wypadku mogły być prawdopodobnie zniszczone raki - tępe, o króciutkich zębach.

Przed wypadkiem alpiniści polscy zdołali zaliczyć tylko dwie poważniejsze drogi. Jedną z nich była lodowa, północna ściana Aiguille Blanche de Peuterey (4108 m), w masywie Mont Blanc, pokonana w

rekordowym czasie (trzy i pół godziny) przez zespół w składzie: Marek Grochowski, Maciej Gryczyński, Samuel Skierski, Jerzy Warteresiewicz i Andrzej Zawada.

Następny alpejski wyjazd Andrzeja Zawady to już zapowiedź tego, co w alpinizmie zacznie interesować go najbardziej. Pod ścianą Aiguille Blanche de Peuterey tym razem staje zimą, w marcu 1968 roku, razem z Maciejem Kozłowskim, Jerzym Michalskim i Jackiem Porębą.

ANDRZEJ ZAWADA: - Jest to ściana czysto lodowa, przecięta w środku przewieszonym stumetrowym obrywem lodowym, stanowiącym najtrudniejsze miejsce na całej drodze. Z Chamonix wyjeżdżamy kolejką na Aiguille du Midi 8 marca i tego samego dnia osiągamy bivacco na Col de la Fourche. Po dniu odpoczynku, 10 marca o godzinie trzeciej rano, przez przełęcz Col Moore 122 EWA MATUSZEWSKA LIDER i lodowiec Brenva docieramy do podnóża ściany. Pierwsze wyciągi przechodzimy w świetle latarek.

Warunki w ścianie dobre -dwa uderzenia czekanem na mały stopień pod nogę i co 10-15 metrów igła lodowa dla asekuracji. Obryw lodowy pokonujemy za pomocą podciągu. Potem znów kilkusetmetrowa, gładka, o twardym lodzie końcowa partia ściany, osiągająca miejscami nachylenie 60 stopni. Tymczasem pogoda coraz gorsza - jeszcze w połowie ściany zaczął utrudniać akcję silny wiatr, który po naszym wejściu na wierzchołek przerodził się w huragan. W tych warunkach zaczął się dramatyczny powrót. Najpierw dwa długie, po osiemdziesiąt metrów, zjazdy na Col de Peuterey, a potem z przełęczy stromą, pooraną zdradzieckimi szczelinami ścianą, już po ciemku, na lodowiec Brenva. Na koniec, z powodu trudności w odszukaniu drogi w bezustannej zadymce śnieżnej, musieliśmy założyć biwak tuż nieopodal schroniska.

Gdy zaczynali tę drogę, byli przeświadczeni, że przymierzają się do pierwszego zimowego przejścia.

Jednak po powrocie do Polski dotarły informacje o wcześniejszym przejściu, w 1961 roku. Czy było ono zimowe, wówczas nie rozstrzygnięto, gdyż zostało dokonane 19-20 marca, czyli na przełomie zimy i wiosny. Niezależnie od proceduralnych ustaleń sukces Polaków był niewątpliwy. Historia wykazuje niekiedy w sposób przewrotny, jak to wydarzenia zachodzące gdzieś daleko od siebie mają wpływ na losy ludzkie. Kiedy 8 marca 1968 roku polscy alpiniści wjeżdżają kolejką linową na Aiguille du Midi i biwakują na Col de la Fourche, na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego milicjanci i ormow-cy pałują polskich studentów. Tak zaczęły się wydarzenia marcowe, których konsekwencją w pewnym stopniu stała się „sprawa taterników". Od 9 do 24 lutego 1970 roku przed Sądem Wojewódzkim w Warszawie trwał proces Jana Macieja Kozłowskiego, Marii Joanny Tworkowskiej, Krzysztofa Szymborskiego, Jakuba Swiętopełka-Karpińskiego i Marii Małgorzaty Szpakowskiej. Akt oskarżenia zarzucał im, że „nawiązali kontakt z występującym w imieniu obcej organizacji Jerzym Giedroyciem w celu działania na szkodę Państwa Polskiego, a następnie w ramach tego porozumienia uczestniczyli w inspirowanej przez imperialistyczne ośrodki ideologiczno-dywersyjnej działalności kierowanego przez 123 ŚLADAMI ROMANTYCZNE GO P O E T Y IGŁY CHAMONK 124 EWA MATUSZEWSKA LIDER

tegoż Giedroycia Instytutu Literackiego w Paryżu". Działalność ta zmierzała „przez szkalowanie ustroju i naczelnych organów Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej do podważenia socjalistycznych zasad ustrojowych".

Oskarżeni działali od połowy 1968 roku do maja 1969. Główny bohater tego procesu, Jan Maciej Kozłowski to ten sam człowiek, który z trójką partnerów w marcu 1968 zdobywał Aiguille Blanche de Peuterey. Miał na swym koncie trudne drogi w Tatrach i Alpach, wspinał się w Norwegii i na Olimpie.

Po Marcu zaangażował się w działalność opozycyjną, organizując grupę kurierów, przede wszystkim taterników, przerzucających przez granicę, w rejonie Rysów, literaturę emigracyjną, wydawaną przez Instytut Literacki w Paryżu.

Andrzej Zawada, mimo że nie uczestniczył czynnie w działaniach opozycyjnych, poprzez znajomość z Maciejem Kozłowskim został wciągnięty w krąg wydarzeń związanych ze „sprawą taterników".

ANNA MILEWSKA.: - Andrzej był patriotą i nie potrafił pogodzić się z powojennym porządkiem w Polsce. Jednak w tej rzeczywistości trzeba było jakoś funkcjonować. Odziedziczył talenty dyplomatyczne po ojcu, więc potrafił sobie radzić z systemem. Nie bawił się w dysydenctwo, miał swoją drogę życiową, związaną z górami. Ryzyko, że pójdzie do więzienia albo nie dostanie paszportu czy dofinansowania wyprawy, było zbyt duże. Mimo to otarł się o „proces taterników", choć nie zaangażował się w ich działalność. Wiózł samochodem z Paryża Maćka Kozłowskiego i jego książki z „Kultury". Maciek był pewien siebie: „Stary, nic się nie bój, mam glejt, jestem dziennikarzem". Na wierzchu paczki z książkami leżeli Cisi i gęgacze Szpotańskiego. Może to był błąd, że na Łysej Polanie znaleźli się nocą, kiedy mało kto przekraczał granicę? Celnicy otworzyli bagażnik, zapytali: „Co pan wiezie?" - a Maciek dumnie odpowiedział, że książki. Na to celnicy za telefon i zawiadomili UB w Krakowie, następnie sami skrupulatnie spisali wszystko i zarekwirowali.

Mieszkaliśmy wtedy na Saskiej Kępie. Którejś.nocy odwiedziło nas „pięciu panów w bardzo dziwnych kapeluszach". Zapamiętałam, że jeden był malutki drugi miał czarne okulary, a trzeci był rudy. Rewizja trwała całą noc. Nie bałam się, bo wiedziałam, 125 ŚLADAMI R O MANTYCZNE G O POETY że już nic w domu nie mamy. Tuż przed rewizją wróciłam z Francji. Byłam na festiwalu filmowym w Cannes, a potem w Paryżu. Trwała właśnie rewolucja młodzieżowa. Cała niemal Francja była sparaliżowana strajkiem generalnym i nie mogłam wyjechać. Stałam z grupką przyjaciół na StGermanin-de-Pres na jakimś pomniku, patrzyłam na demonstrujące, wznoszące barykady tłumy i myślałam: „Nareszcie nie my, nareszcie!" Ulica zasłana szkłem i ulotkami, niemal brodziło się w nich.

Zabrałam trochę na pamiątkę, z profilami Marksa, Engelsa, Lenina i Stalina - nazywali to MELS. No i w czasie rewizji panowie rzucili się przede wszystkim na te ulotki, tylko dlatego, że były po francusku.

Wynieśli od nas z dziesięć pudeł różnych papierów, wśród nich listy Andrzeja. Dopiero nad ranem dostałam trzęsionki, choć w nocy trzymałam się. Gdy tylko wyszli, natychmiast pobiegłam do łazienki - wykąpać się, wyszorować i wysprzątać mieszkanie! To podobno bardzo naturalny odruch po rewizji.

Andrzeja nie zatrzymano, choć wzywano go do Pałacu Mostowskich na przesłuchania. Później zamierzał wystąpić o zwrot zarekwirowanych w czasie rewizji papierów, było wśród nich przemówienie ministra Bobkowskiego z roku 1936, wygłoszone na uroczystości otwarcia kolejki linowej na Kasprowy Wierch. Jednak tekst przemówienia został nadany przez Wolną Europę, więc był

wysoce niebezpieczny. Mimo że nie spotkało nas już nic gorszego niż rewizja, Andrzej swoją cenę zapłacił. Był nią Malubiting.

BR Na poprzedniej stronie GRUPA ZAWADY W PIĘKNEJ SCENERII GÓR AŁAJU W stronę gór najwyższych Wyprawa na Malubiting była dobrym przykładem specyficznego systemu karania i nagradzania obywateli PRL-u za pomocą paszportów. Dadzą paszport czy nie? A jeśli nie, to dlaczego? Rozważania tego rodzaju były na ogół i deprymujące, i mało konstruktywne. Zdarzało się jednak, iż delikwent, pozbawiony szansy obejrzenia świata po drugiej stronie żelaznej kurtyny, doskonale wiedział, czym naraził się władzy.

Kiedy wbrew zaleceniom Klubu Wysokogórskiego Andrzej Zawada pokierował pierwszym zimowym przejściem Wielkiej Grani Tatr, przez wiele lat miał przyblokowane wyjazdy alpejskie. Dla ambitnego wspinacza, którym niewątpliwie już wówczas był, ograniczenie działalności do Tatr polskich i - w wyjątkowych przypadkach - słowackich oznaczało marazm i stagnację. Wszak już po pierwszej wojnie światowej czołowi taternicy wyrażali pogląd, iż przyszłość polskiego taternictwa znajduje się poza Tatrami. Zaś pytanie „Himalaje z nami czy bez nas?" zadawały sobie coraz to nowe pokolenia wspinaczy.

Dla Zawady oczywiste było, że „z nami" - i Himalaje, i Karakorum. Jednak gdy przyszło do organizowania przez Klub Wysokogórski rekonesansu w Karakorum, w ramach przygotowań do pierwszej wyprawy narodowej w ten rejon, Zawada, choć należał do najbardziej zaangażowanych organizatorów i był wytypowany na stanowisko kierownika, na koniec nie pojechał. „Po wielu latach przygotowań teoretycznych, w których brało udział bardzo wielu działaczy Klubu Wysokogórskiego, postanowiono, że musi wreszcie wyruszyć wyprawa klubowa w góry najwyższe. Na podstawie rozważań teoretycznych wybór padł na dwa nie zdobyte dotychczas wierzchołki: Gasherbrum III (7952 m), piętnasty szczyt świata, najwyższy z dotychczas nie zdobytych, L30 EWA MATUSZEWSKA LIDER i Kunyang Chhish (7852 m). Oba szczyty leżą w Karakorum w granicach Pakistanu. Na terenie tym dotychczas nie działała żadna z polskich wypraw, postanowiono więc skierować tam małą rekonesansową wyprawę Klubu Wysokogórskiego, której zadaniem byłoby zebranie maksymalnej ilości doświadczeń z trasy dojazdowej oraz poznanie trudności i kłopotów, z jakimi będzie musiała się liczyć wyprawa planowana na rok 1971.

Siedemnastego lipca 1969 roku, z dużym opóźnieniem, wyruszyła czteroosobowa wyprawa rekonesansowa. W skład jej weszli: Andrzej Heinrich, Andrzej Kuś, Roman Petrycki (operator filmowy)

i Ryszard Szafirski (kierownik). Samochód typu Nysa 501, tysiąc kilogramów bagażu i bardzo niewiele dewiz - to wszystko, czym dysponowaliśmy".

To fragment relacji Ryszarda Szafirskiego, opublikowanej w serii W skałach i lodach świata w roku 1974. O Zawadzie ani słowa. Również w Górach wysokich. Kompendium polskich wypraw wysokogórskich z roku 1985 nie pojawia się nazwisko Zawady w opisie wyprawy na Malubiting.

Wytłumaczenie jego nieobecności, zarówno na wyprawie, jak i w wymienionych publikacjach, znajdujemy dopiero w albumie Karakorum. Polskie wyprawy alpinistyczne, opracowanym przez Zbigniewa Kowalewskiego i Andrzeja Paczkowskiego, wydanym w roku 1986: „Wyprawę Klubu Wysokogórskiego przygotował Andrzej Zawada, gdy jednak przyszło do wyjazdu - nie otrzymał paszportu, skutkiem czego kierownictwo objął Ryszard Szafirski".

Trzy tygodnie trwała podróż do Islamabadu. Po wielodniowych negocjacjach z władzami Pakistanu Polacy otrzymali zezwolenie na zdobywanie dziewiczego szczytu Malubiting (7453 m), położonego w rejonie Rakaposhi Rangę. Działalność górską prowadzono od 20 września. Próba ataku szczytowego, podjęta 10 października, załamała się z powodu bardzo złych warunków atmosferycznych. Jedynym sukcesem było zdobycie dziewiczego Małubitinga Północnego (6843 m), a także poszerzenie wiedzy o tym rejonie Karakorum.

ANNA MILEWSKA: - Napracował się Andrzej przed wyprawą nieźle. Starania o zezwolenie na wejście szczytowe, o pieniądze, o sprzęt. Mianowano go kierownikiem wyprawy. Nie pojechał [31 W STRONĘ GÓR NAJWYŻSZYCH jednak. Zatrzymano mu paszport po całonocnej rewizji w naszym domu w związku z tak zwanym procesem taterników. A co najzabawniejsze, naj tref niej szymi materiałami obciążającymi były ulotki i wierszyki anarchistyczne, zebrane przeze mnie z ulic Paryża w czasie burzliwej wiosny 1968 roku, oraz „czerwona książeczka" Mao po francusku.

Malubiting został zdobyty, ale nie wierzchołek główny. Dlaczego? Bo zabrakło Zawady. On by nie przepuścił takiego niedopatrzenia.

Czy rzeczywiście tak by było? Trudno to dziś jednoznacznie stwierdzić. W czasie swej wieloletniej działalności górskiej Zawada uważany był za kierownika, który gdy trzeba, potrafi zmobilizować zespół do maksymalnego, morderczego, wydawałoby się nieraz, wysiłku, ale też doskonale wie, kiedy należy zarządzić odwrót. Często powtarzał, że na wyprawie najbardziej obciążająca jest dla niego odpowiedzialność za zdrowie i życie kolegów. Granica między ryzykiem a ryzykanctwem w jego rozumieniu była jasna i oczywista.

Obydwie te postawy, właściwie wykluczające się wzajemnie, dały się poznać po niefortunnej wyprawie na Malubiting. Jakby w ramach rekompensaty za Karakorum Andrzej Zawada w roku 1970 został kierownikiem wyczynowej wyprawy alpinistycznej w Pamiro-Ałaj. Ten rozległy obszar, położony w Tadżykistanie i częściowo w Afganistanie, a wówczas znajdujący się w granicach ZSSR, obejmuje kilka pasm górskich: Pamir, nazywany Dachem Świata i zaliczany do najwyższych gór Ziemi, Góry Ałaj-skie, Turkiestańskie, Zerawszańskie i Hisarskie. Najwyższe szczyty w Pamirze to Pik Komunizmu (7483 m), Pik Lenina (7134 m) i Pik Eugenii Korzeniewskiej (7105 m).

Wyjazd w góry ówczesnego Związku Radzieckiego wymagał nie tylko paszportu, ale i zaproszenia, najlepiej z jakiegoś bratniego klubu wysokogórskiego. Wyprawa kierowana przez Zawadę doszła do skutku dzięki zaproszeniu wystosowanemu przez władze klubu „Vertikal" z Nowosybirska.

Uczestnikami wyprawy byli: Halina Kruger-Syrokomska, Wanda Błaszkiewicz-Rutkiewicz, Bogdan Jankowski, Wojciech Jedliński, Tadeusz Łaukajtys, Jan Franczuk i Jan Kiełkowski.

132 EWA MATUSZEWSKA LIDER Alpiniści z „Vertikala" już wcześniej działali wspólnie z Polakami w Pamiro-Ałaju i widocznie ta współpraca pozostawiła dobre wspomnienia, skoro ponownie zaproszono naszych alpinistów.

Działalność polskiej wyprawy została podzielona na dwa odmienne etapy - pierwszy to próba zdobycia dwóch dziewiczych szczytów, Piku Fedczenki (5409 m) i Piku Szczurowskiego (5560 m).

Następnie alpiniści mieli przenieść się w masyw zaałajski, by wejść na Pik Lenina. Oprócz Polaków w wyprawie uczestniczyli alpiniści bułgarscy i radzieccy.

W tym samym czasie co grupa Zawady w Pamirze działa wyprawa Polskiego Klubu Górskiego z Warszawy, kierowana przez Piotra Młoteckiego. Jedynaczką w męskim zespole była Zofia Sza-juk. I to właśnie ona ustanowiła polski kobiecy rekord wysokości. 27 lipca z siedmioma kolegami weszła na Pik Lenina. Dla Haliny i Wandy była to z pewnością przykra niespodzianka. Pewnie i dla Andrzeja Zawady fakt, iż uczestniczkom jego wyprawy umknęła szansa na ten rekord, mógł być niemiłym zaskoczeniem.

Cała grupa Zawady stanęła na Piku Lenina dopiero 10 sierpnia. Ten sukces, nieco spóźniony, musiał im wystarczyć. Wcześniej, podzieleni na trzy zespoły, wyruszyli na Pik Szczurowskiego i Pik Fedczenki.

Halina Kruger-Syrokomska, Wanda Błaszkiewicz--Rutkiewicz, Wojciech Jedliński, Andrzej Zawada - Pik Szczurowskiego od strony południowo-wschodniej; Jan Franczuk, Bogdan Jankowski i dwaj Rosjanie ten sam szczyt drogą północną; Jan Kiełkowski, Tadeusz Łaukajtys, również z dwójką Rosjan - Pik Fedczenki.

Obydwa zespoły atakujące Pik Szczurowskiego przeżywały trudne chwile. Im wyżej, tym było gorzej, nie tylko z powodu trudności technicznych. Huraganowy wiatr, zamieć śnieżna niemal całkowicie ograniczająca widoczność i coraz częstsze, niewielkie początkowo lawiny pyłowe każą się zastanowić nad kontynuowaniem akcji. Zagrożenie lawinowe narasta. Zespół Zawady przy kolejnym, trudnym uskoku grani, musi podjąć decyzję, od której może zależeć ich życie. Lider mówi: „Idziemy dalej". Ale, jak wspominała Wanda Rutkiewicz, „nie kwapi się do prowadzenia". Gdy wiele lat później pytałam Zawadę o ten moment, powiedział, że zależało mu bardzo na zdobyciu szczytu, jednak świadomość zagrożenia zmusiła go do odwrotu.

133 W STRONĘ GÓR NAJWYŻSZYCH JULIAN GODLEWSKI, POLSKI MILIONER ZE SZWAJCARII FINANSOWAŁ WYPRAWY ZAWADY W 1969 I 1971 ROKU

WIZYTA LIDERA U KSIĘCIA NAGARU, Z PRAWEJ KAPITAN RASHID, OFICER ŁĄCZNIKOWY EWA 134 MATUSZEWSKA LIDER Wycofali się z wysokości 5300 metrów. W każdej chwili mogła nastąpić katastrofa. Pole śnieżne, którym podeszli na grań, już przecinały tory lawin. Biwak został przysypany mokrym, ciężkim śniegiem. Z trudem wygrzebują pozostawione rzeczy. Nasiąknięte wodą, ledwo dają się wtłoczyć do plecaków. Zmęczenie, poczucie klęski, a przy tym lęk przed schodzeniem w tak trudnych i niebezpiecznych warunkach - te same uczucia przeżyli alpiniści atakujący Pik Szczu-rowskiego granią północną. Tylko ci z Piku Fedczenki wracali usatysfakcjonowani. Szczyt został zdobyty. Może dlatego, że byli twardsi, a może bardziej zdeterminowani i skłonni więcej zaryzykować?

Dla Andrzeja Zawady wyprawa pamirska, choć uwieńczona połowicznym tylko sukcesem, okazała się cennym doświadczeniem. Sprawdził swe możliwości aklimatyzacyjne na dużych wysokościach i zdolności kierowania większym zespołem, niż zdarzało mu się dotychczas, w całkowicie nieznanych realiach. Z tych doświadczeń miał okazję skorzystać już rok później.

ZAWADA: Halo, baza, halo, baza! Halo obóz drugi! Jesteśmy na szczycie Kunyang Chhisha. Rekord Polski! Odbiór.

ZIERHOFFER: Andrzeju, gratulujemy! Gratulujemy i cholernie się cieszymy! Jest w tej chwili za piętnaście ósma. Daję Gienkowi aparat, żeby też wam złożył gratulacje i życzenia.

CHROBAK: Raz jeszcze gratuluję, chłopcy! Pomyślcie tam na szczycie o Jasiu Franczuku. Odbiór.

ZAWADA: Tak jest. To wejście na cześć Jasia Franczuka. On życie poświęcił za to wejście.

CHROBAK: Raz jeszcze gratuluję. Oddaję głos obozowi drugiemu. Odbiór.

MICHALSKI: Tu obóz drugi, tu obóz drugi. Serdecznie gratulujemy, serdecznie gratulujemy! Jesteśmy z wami. No i też myślimy o Jasiu Franczuku.

ZAWADA: Jesteśmy cholernie zmęczeni, ale panowie, jednak Polacy weszli na Kunyanga pierwsi. Co tu dużo mówić, to jednak olbrzymi sukces! Pomimo że po tym biwaku jesteśmy cholernie zmęczeni.

Odbiór.

MICHALSKI: Hura, hura, hurra! Cieszymy się s'trasznie. Ja sądzę, że trochę pofilmujecie, trochę pooglądacie i powoli będziecie schodzili. Jak się czujecie? Odbiór.

135 W STRONĘ GÓR NAJWYŻSZY C H ZAWADA: Fajno. Daję radiotelefon Zydze. Sam idę ściskać się z Rysiem, który nas filmował i dopiero teraz doszedł.

MICHALSKI: Halo, Rysiu. Halo, Rysiu. Czy już jesteś przy mikrofonie? Odbiór.

SZAFIRSKI: Jestem... zaczekajcie... jestem, oj, ale tak, jakby mnie nie było... Och, chłopcy, tego jeszcze nie było, a i długo nie będzie. Czy mnie słyszycie? Odbiór.

MICHALSKI: Słyszymy cię doskonale, słyszymy cię doskonale! Cieszymy się, że już jesteś na szczycie.

Pamiętaj o tym, żeby zrobić jak najwięcej zdjęć. I pomyśl, jeżeli są kamyczki jakieś, to weź parę małych kamyczków.

SZAFIRSKI: Dobrze chłopcy. Zrobimy wszystko. Tylko pozwólcie nam się trochę nacieszyć. Bo ledwo tutaj zipimy. Jesteśmy zmęczeni, ale szczęśliwi... Jednego tutaj brakuje, Jasia Franczuka. Drogo zapłaciliśmy za ten szczyt. Ja już kończę, oddaję radiotelefon chłopakom.

ZAWADA: Tutaj szczyt Kunyang Chhisha. Kończymy ostatnie fotografie. Wydmuchało nas solidnie.

Panorama cudowna, panorama cudowna. Mieliśmy pecha po wejściu na szczyt, bo akurat mgły cholerne podeszły z dołu i w ogóle nie było nic widać, a teraz na szczęście mgły już opadły i jest wspaniała panorama, szalejemy więc i robimy tutaj fotografie. Za jakieś pięć, dziesięć minut schodzimy w dół.

ZIERHOFFER: Tak jest. Słuchajcie chłopcy. Myślę, że może tam za długo nie siedźcie na szczycie. Z fotografowaniem uwińcie się szybko i schodźcie. Bo koniak, koniak czeka, chłopcy...

Tak 26 sierpnia 1971 roku czwórka szturmowa w składzie: Andrzej Zawada, Andrzej Zygmunt Heinrich („Zyga"), Jan Stry-czyński i Ryszard Szafirski zakończyła zmagania z Kunyang Chhishem (7852 m), drugim co do wysokości szczytem świata, nie pokonanym jeszcze wówczas przez człowieka.

By tych czterech mogfo stanąć na szczycie, napracować musieli się też wszyscy pozostali członkowie wyprawy, w większości należący do czołówki polskich alpinistów. Byli to: Eugeniusz Chrobak, Krzysztof Cielecki, Jan Franczuk, filmowiec Andrzej Galiński, Bogdan Jankowski, Andrzej Kuś, Jerzy Michalski, Jacek Poręba i Stanisław Zierhoffer, pełniący funkcję zastępcy kierownika.

136 EWA MATUSZEWSKA LIDER Wyprawa zaczęła się 15 maja, kiedy to z Warszawy wyruszyli Michalski, Heinrich, Poręba i Zierhoffer.

Starem A-29 mieli dostarczyć do Pakistanu sześciotonowy bagaż wyprawy. Punkt docelowy Islamabad. Z Islamabadu ładunki miały być przewiezione jeepami do Nagaru, miejscowości położonej na wysokości 2300 metrów. Tutaj miała się rozpocząć karawana. Jej organizowanie było całkowicie nowym doświadczeniem, nie dającym się porównać z karawaną w Pamirze. Mimo wcześniejszego rozpoznania, jakim była wyprawa na Malubiting, nie udało się uniknąć trudnych sytuacji. Jak się później okazało, większość wypraw w Pakistanie przeżywała bunty kulisów, protestujących przeciwko - ich zdaniem - zbyt ciężkim ładunkom czy - również ich zdaniem - niewystarczającemu uposażeniu, jakie zobowiązana jest im zapewnić każda wyprawa. W takich przypadkach nieocenione okazywały się talenty dyplomatyczne Zawady.

Oprócz talentów tego rodzaju podczas tej wyprawy musiał też wykazać się innymi przymiotami. W drodze do Nagaru nabawił się jakiejś wirusowej infekcji, nie wiadomo czym spowodowanej. Andrzej Kuś wspomina, że był taki moment, gdy czekając na oczyszczenie drogi, zatarasowanej przez obryw skalny, został przy załadowanych jeepach tylko z kierownikiem. Po paru godzinach oficer łącznikowy,

kapitan Rashid, pojawił się z nagłą wiadomością - droga wolna, ale trzeba ruszać natychmiast! W każdej chwili mogą znów polecieć kamienie. Kuś, tego dnia pełniący dyżur kuchenny, błyskawicznie zlikwidował kuchnię i z garnkiem gorącego jeszcze kompotu pognał do jeepa.

ANDRZEJ KUŚ: - Podziwiałem energię Andrzeja Zawady, który mimo wysokiej gorączki potrafił się natychmiast zmobilizować. Obserwowałem to nie tylko ten jeden raz. Andrzej wiedział od początku wyprawy, właściwie już Jata przed jej dojściem do skutku, że zwycięstwo może być nagrodą tylko za najwyższą siłę woli, i zawsze był zdolny do zrywów i poświęceń.

29 czerwca główna karawana dotarła do Budurumbun (4000 m), gdzie przed laty założyli bazę Brytyjczycy i Pakistańczycy oraz Japończycy. Między 30 czerwca a 2 lipca ładunki zostały przeniesione transportem wahadłowym do bazy polskiej nad lodowcem Pu-marikish rozbitej na łące Phishdandala na wysokości 4410 me137 W STRONĘ GÓR NAJWYŻSZYCH POD PIKIEM SZEWCZENKI EWA 138 MATUSZEWSKA LIDER trów. Nieco wyżej założono bazę sprzętową (4900 m), pod ścianą turni nazwanej przez Brytyjczyków Ice Cake.

W tym miejscu warto przypomnieć, ile wypraw usiłowało przed Polakami zdobyć Kunyang Chhish.

Zacząć należy od nazwy, wokół której narosło sporo nieporozumień. W roku 1924 naukowcy holenderscy, małżeństwo Hooft-Viesser, przy badaniach prowadzonych w dolnym odcinku lodowca Hispar, wykorzystali nazewnictwo miejscowych górali i nazwali lodowiec Kunyang. Michel Vivyan, brytyjski alpinista, w roku 1938 przeprowadzał rekonesans, w czasie którego chciał zbadać możliwości zdobycia nie nazwanego do tego czasu szczytu i nadał mu taką samą nazwę, jaką Holendrzy nazwali lodowiec.

Inny Brytyjczyk, Erie Shipton, wybitny himalaista, dokonując pomiarów tamtego rejonu na zlecenie Survey of India, nazwał szczyt Khinyang Chhish, zaś lodowiec - Khiang Glacier. Mapę z tymi nazwami opublikował w roku 1939 w Londynie.

Z kolei profesor Ardito Desio, znakomity znawca Karakorum, kierownik zwycięskiej wyprawy włoskiej na K2 z roku 1954, swymi długoletnimi badaniami przyczynił się do opracowania przez Piero Mecianiego mapy, na której widnieją nazwy Khnyang Chhish i Khnyang Glacier - dla szczytu i lodowca.

Wyprawy brytyjsko-pakistańska i japońska używały nazwy zatwierdzonej przez władze Pakistanu Kunyang Chhish. Gdy Polacy przybyli pod szczyt, okazało się, iż nazwy tej używa również miejscowa ludność. Toteż mimo że w fazie przygotowań posługiwano się nazewnictwem wprowadzonym w połowie lat sześćdziesiątych przez Andersa Bolindera i Glinthera Dyhrenfurtha, czyli Khiangyang Kish,

ostatecznie we wszystkich sprawozdaniach z wyprawy i dokumentach posłużono się nazwą Kunyang Chhish.

Podobnie niejednoznacznie była tłumaczona nazwa szczytu, niezależnie od pisowni, w jakiej występowała. Dyhrenfurth tłumaczył khiang lub kiang jako nazwę dzikiego zwierzęcia podobnego do konia. Jednak polscy alpiniści dowiedzieli się od miejscowych, że kunyang znaczy „narożny", a chhish szczyt lub góra. Tak więc celem Polaków stał się Szczyt Narożny. , Według opinii specjalistów himalajskich szczyt ten trudnościami przewyższa nie tylko Mount Everest.

Większy kąt nachy139 W STRONĘ GÓR NAJWYŻSZYCH NA SZCZYCIE PIKU LENINA - ZESPÓŁ ANDRZEJA ZAWADY 140 EWA MATUSZEWSKA LIDER lenia zboczy, a także nagromadzenie naturalnych utrudnień na porównywalnych odcinkach sprawiają, że Kunyang Chhish jest nie tylko trudniejszy, ale i o wiele bardziej niebezpieczny.

Pierwsze próby zdobycia go podjęto dość późno, bo pod koniec lat trzydziestych XX wieku. Nie wyglądały one jednak zbyt poważnie. Wspomniany już Michel Vivyan w roku 1938 po nieudanym rekonesansie w masywie Rakaposhi przeniósł się na lodowiec Khiang, nie próbując nawet wyszukać drogi ku szczytowi. Drugim kandydatem na zdobywcę Kunyanga był Mathias Re-bitsch kierujący wyprawą austriacką. W roku 1954 starał się o zezwolenie, jednak nie otrzymał go na czas.

Zrezygnował z wyprawy, mając świadomość, iż jest zbyt późno, by poważnie myśleć o zdobywaniu tak trudnego i niebezpiecznego szczytu.

Dopiero mieszana wyprawa brytyjsko-pakistańska z roku 1962 kierowana przez majora E. J. Millsa mogła mieć jakieś szanse. Jako drogę ataku wybrali grań południową, liczącą około 15 kilometrów.

Trzy tygodnie akcji i zaledwie cztery obozy. Najwyższy z nich znajdował się na niespełna 6000 metrów, nieco poniżej turni nazwanej przez Brytyjczyków z należnym jej respektem Ogre, czyli Ludożerca. Los wyprawy został przesądzony w chwili, gdy z ogromnym nawisem śnieżnym, który oderwał się z grani Ogre, spadł w przepaść kierownik z partnerem. Ich ciał nie odnaleziono, jedynym śladem tragedii były czekany znajdujące się półtora kilometra niżej.

Minęły trzy lata. W tym samym miejscu, gdzie znajdowała się baza brytyjsko-pakistańska, rozbiło namioty czternastu alpinistów z Uniwersytetu Tokijskiego, uważanego za bardzo silny ośrodek alpinizmu i himalaizmu. Wyprawa dysponowała znakomitym sprzętem, wspinaczy wspierało dwudziestu pięciu tragarzy wysokościowych. Japończycy wybrali również grań południową, pewno w myśl zasady, że zło poznane jest lepsze niż niewiadoma. Po sześciu tygodniach akcji założono obóz VI na wysokości 6500 metrów. Do szczytu pozostało niemal 1400 metrów i stało się oczywiste, iż konieczne będą jeszcze dwa lub trzy obozy. Dla porównania - na Mount Evereście i K2 ich zdobywcy również musieli założyć po dziewięć obozów. Pozwala to wyobrazić sobie skalę trudności na Kunyangu, o tyle przecież niższym od tych olbrzymów. Tragiczny wypadek przerwał działalność Japoń141 W STRONĘ GÓR NAJWYŻSZYCH

czyków. Najlepszy alpinista w zespole, Takeo Nakamura, spadł z deską śnieżną z grani Czubatej Turni (7200 m). Prawie dwa miesiące walki zostały zaprzepaszczone, raz jeszcze okazało się, że grań południowa jest nie do pokonania.

W roku 1970 wystartowali Austriacy. Gdy nie otrzymali zezwolenia na Kunyang, zdecydowali się na K6, efektowny, trudny, niższy jednak niż ich pierwszy cel. Świadomość, iż wcześniejsze próby kończyły się nie tylko niepowodzeniem, ale też wypadkami śmiertelnymi, z pewnością musiała być deprymująca. Mimo to Zawada był przekonany, że Kunyang Chhish to niepowtarzalna okazja, by Polacy znaleźli się w międzynarodowej czołówce alpinistycznej.

Nim jednak mogli skorzystać z tej szansy, musieli wyszukać drogę ku szczytowi. Kunyang Chhish, niczym prawdziwa górska forteca, strzeżony jest przez cztery granie, potężne i mocno zróżnicowane pod względem ukształtowania. Ku lodowcowi Hispar biegnie grań południowa - około 15 kilometrów skalnych i lodowych turni, mniej więcej 400 metrów różnicy wzniesień. To na tej grani pokonani zostali Brytyjczycy i Japończycy.

Sąsiadujący z głównym wierzchołek wschodni swą grań południowo-wschodnią, dłuższą niż grań południowa, również wysyła w kierunku lodowca Hispar. Od zachodu pod Kunyang Chhish podchodzi lodowiec Khiang. Grań ku niemu opadająca jest wprawdzie krótka, ale za to stroma. Na północny zachód zmierza długa grań przebiegająca na znacznej wysokości. Łączy ona Ku-nyanga z Distaghil Sar. Na stronę lodowców opada ponadkilome-trowymi obrywami skalno-lodowymi i śnieżno-lodowymi. I wreszcie ku północy, w kierunku Chin, spływa potężny lodowiec YazhiJ, niemal spod samego wierzchołka Kunyanga. Żadna z tych dróg nie zapowiadała się dobrze. Nie dość, że cel główny trudnościami przewyższał wszystkie dotychczasowe przedsięwzięcia polskich alpinistów, to jeszcze odnalezienie drogi ku wierzchołkowi okazało się skomplikowanym zagadnieniem orientacyjno-logistycznym.

Grań południowo-wschodnia, ta najdłuższa, oddziela dwa lodowce - Pumarikish, podchodzący aż pod główny szczyt, i Jutma-ru, oddalony nieco na wschód. Zawada zdecydował, że Heinrich i Szafirski zbadają lodowiec Pumarikish - czy da się z niego po142 EWA MATUSZEWSKA LIDER prowadzić atak jedną z trzech rysujących się dróg? Ten wariant został szczegółowo omówiony jeszcze w Warszawie, po zaznajomieniu się ze sprawozdaniami z poprzednich wypraw i fotografiami możliwymi wówczas do osiągnięcia.

Brano pod uwagę trzy drogi z lodowca Pumarikish: granią południowo-wschodnią, następnie przez wierzchołek wschodni na szczyt główny lub poprowadzenie ataku wprost filarem Wróblewskiego, nazywanym tak przez zespół doceniający wkład teoretyczny Lecha Wróblewskiego, znakomitego znawcy gór najwyższych, który obok Jerzego Warteresiewicza był gorącym zwolennikiem wyboru właśnie Kunyang Chhisha jako celu pierwszej polskiej wyprawy w Karakorum. Wreszcie trzeci wariant - jak najwyższy trawers na grani południowej i pójście na wierzchołek drogą Brytyjczyków i Japończyków.

Jak wyglądała szansa na odnalezienie drogi od zachodu, postanowił sprawdzić sam kierownik. Jego partnerem w tym rekonesansie został Jan Franczuk, najmłodszy uczestnik wyprawy, z którym Zawada był wcześniej w Pamirze.

Obydwa zespoły działały między 27 a 29 czerwca. Początkowo nie udawało się odnaleźć logicznej i w miarę bezpiecznej, jak na trudności Kunyanga, drogi na szczyt. Wreszcie Heinrichowi i Szafirskiemu poszczęściło się - z lodowca Pumarikish wypatrzyli drogę trudną, ale dającą szanse. Należało wtrawersować w grań południową na wysokości Ice Cake, na 6400 metrach, lodową ścianą. Zawada szybko podejmuje decyzję i całą karawanę kieruje na lodowiec Pumarikish. Heinrich i Szafirski znajdują nie tylko drogę podejścia, ale i bardzo przyjemne miejsce na bazę.

Po zachodniej stronie lodowca, na najwyżej położonej za moreną boczną łące, płyną dwa potoki, rosną bujne kwiaty, szczypiorek, cebula i rabarbar. Można będzie wzbogacić dość monotonną dietę wyprawową. Okazało się, że kompot z dzikiego rabarbaru smakuje wyśmienicie.

Ice Cake nie wygląda zachęcająco. To przeszło dwa tysiące metrów trudnej ściany lodowej. Można rozbić na niej tylko jeden obóz pośredni, na wysokości 5900 metrów. Około stu metrów lin poręczowych, lawiny śnieżne i kamienne, pierwsze bardziej przewidywalne, drugie całkowicie nieprzewidywalne. Na południowej ścianie Ice Cake transport sprzętu i żywności dla poszczególnych 143 W STRONĘ GÓR NAJWYŻSZYCH obozów możliwy był tylko dzięki ogromnemu wysiłkowi całego zespołu alpinistów. Miejscowi tragarze okazali się zupełnie nieprzydatni.

Etap początkowy z bazy do obozu I, na ogół zawsze najłatwiejszy, na Kunyangu zmusił wszystkich do wykazania się maksymalną odpornością i wytrzymałością, a także umiejętnościami najwyższej próby.

Obóz I założono na wysokości 5900 metrów, w pobliżu dużej szczeliny, pod zwisającymi lodowymi soplami monstrualnych rozmiarów. O tym, że nie jest to najlepsze miejsce, 8 lipca przekonał się Szafirski. Od rana miał pecha - topiąc śnieg na herbatę, nieopatrznie trącił menażkę z wrzątkiem i zalał podłogę namiotu. Ledwo zdążył jako tako posprzątać, usłyszał dobiegający z góry huk. Nim zdążył się pozbierać i cokolwiek zrobić, zasypała go lawina. Na chwilę stracił przytomność. Ocknął się i z przerażeniem stwierdził, że nie może się poruszyć. Miał jednak szczęście. Kolegów nie zasypało, mogli więc dość szybko wydobyć go ze śnieżnej pułapki. Jak wspomina, doświadczalnie dowiódł na własnej skórze, że koniecznością jest wyszukanie bezpieczniejszego miejsca pod obóz I. Tyle że w pobliżu nie widać ani kawałeczka płaskiego terenu. Nie pozostaje nic innego, jak tylko wyrąbać platformę. Ale warstwa lodu jest zbyt cienka. Trzeba szukać czegoś innego. Szafirski znajduje w końcu spłachetek nieco równiejszego terenu, pod pionowo obrywającym się występem skalnym. Jednak i tutaj nie obejdzie się bez rąbania platform. Następnego dnia są już gotowe, jedna pod drugą. Obóz I przestaje być prowizorką.

Poręczowanie drogi powyżej obozu I trwa do 24 lipca. Tego dnia Heinrich i Szafirski założyli na wierzchołku Ice Cake, na 6500 metrach, obóz II. Trzy dni później jest już obóz III, położony 50 metrów niżej niż dwójka. Zakładają go Chrobak, Franczuk i Stryczyński. Po noclegu w trójce zamierzają wyjść na lekko, bez obciążenia koniecznego do założenia następnego obozu, chcąc tylko przyjrzeć się dalszej drodze.

EUGENIUSZ CHROBAK: - Wyrzucam z namiotu linę, zaciągam właz. Duży Jaś (Stryczyński) wraca.

Podaję mu jeden koniec liny, drugim zaczynam obwiązywać się w pasie. A może Jaś Franczuk zechce się związać?

144 EWA MATUSZEWSKA LIDER - Jasiu, bierz koniec liny i wiąż się! Mały przekornie szczerzy białe zęby.

- Nie, stary, masz dzieci - wiąż się ty! A zresztą wszystko jedno, jak będzie trzeba, wepnę się karabinkiem w środek liny.

Jaś Stryczyński wolno rusza. Słyszę, jak zmrożony śnieg chrzęści pod jego rakami. Na razie pójdziemy z lotną asekuracją - tu jest jeszcze łatwo i bezpiecznie. Nagle wstrząsa mną raptowny huk. Rzucam się z czekanem w śnieg, wbijając go po głowicę. Ogromne masy śniegu zapadają się w głąb lodowca. Stryk łapie równowagę na samej krawędzi ziejącej pod nim szczeliny. Lina łącząca nas zwisa bezradnie nad czarną czeluścią.

- Gdzie Jasio? - wrzeszczę. Stryk kładzie się i czołga w stronę krawędzi.

- Zasypany. Nie ma go, zasypany zwałami śniegu.

Przez najbliższe minuty próbują odszukać Franczuka. Odwalają zbrylony śnieg, przekopują łopatą lawinisko w szczelinie. Żaden z nich nie myśli o własnym bezpieczeństwie, nie dopuszcza też myśli o śmierci kolegi. Podczas tej rozpaczliwej akcji Stryczyński przypomina sobie, że muszą zawiadomić bazę: - Zerwał się most śnieżny, pod którym został pogrzebany Jasio Franczuk. Kopiemy do wieczora.

Czekamy na pomoc. Odbiór.

- Tak jest, zrozumiałem. - Zawada jest opanowany. - Ile metrów zasypany jest Franczuk... ile metrów śniegu nad nim?

- Nie wiemy! Nie wiemy. Czy słyszycie? Nie wiemy.

- Powiedz teraz spokojnie, teraz cię rozumiemy, co się stało? Odbiór.

Chrobak, opanowawszy panikę, raz jeszcze relacjonuje przebieg wypadku. Przerywa mu Stryczyński, wciąż kopiący w szczelinie: - Odkopałem go, nie żyje.

- Zrób coś! - woła Chrobak. - Może sztuczne oddychanie? Co ci pomóc?

Ale Stryczyński, który jest lekarzem, wie, że na jakąkolwiek pomoc jest już za późno. Przez radiotelefon opisuje objawy śmierci. Zawada zarządza odwrót: - Wracajcie natychmiast do obozu II, tylko zwiążcie się liną i wracajcie ostrożnie. Pamiętajcie, wracajcie ostrożnie!

145

W STRONĘ GÓR NAJWYŻSZYCH NA SZCZYCIE KUNYANG CHHISHA 146 EWA MATUSZEWSKA LIDER Nadchodzą trudne chwile dla kierownika. Choć ryzyko śmierci w górach wpisane jest w świadomość czy może raczej podświadomość każdego alpinisty to śmiertelny wypadek na wyprawie zawsze staje się czynnikiem mogącym doprowadzić do załamania akcji górskiej. Zawada doskonale zdawał sobie sprawę z tego, że najbliższe godziny zadecydują o losach wymarzonej, z takim trudem zorganizowanej wyprawy.

ANDRZEJ ZAWADA: - Zaczynają się pierwsze dyskusje. Wyczuwam, że narasta atmosfera zdenerwowania i niepewności, pojawia się zwykły, ludzki strach, chęć ucieczki, powrotu do kraju, do swoich najbliższych. Ogarnia mnie niepokój o losy wyprawy. Czuję, jak nasz zespół, który stanowił do tej pory precyzyjny mechanizm, mający za jedyny cel zdobycie szczytu, zaczyna się nagle rozpadać.

Tak łatwo Jest uzasadnić przed innymi i przed samym sobą konieczność odwrotu.

By do tego nie dopuścić, musi przekonać kolegów, by nie dyskutowali w momencie, kiedy jeszcze wszyscy są pod wrażeniem tragedii. To trudne, ale trzeba nabrać nieco dystansu, by dokonać właściwej oceny sytuacji. Każdy we własnym sumieniu musi rozważyć - zakończyć wyprawę czy ją kontynuować?

Wieczorem Chrobak i Stryczyński są już w bazie. Raz jeszcze, tym razem dokładniej, opowiadają o przebiegu wypadku. Nie udaje się uniknąć dyskusji, bo tylko w ten sposób można rozładować napięcie. Pierwsza i najważniejsza w tym momencie kwestia - co zrobić z ciałem Franczuka?

Zniesienie go z grani Ice Cake to nie tylko trudności techniczne, ale przede wszystkim narażenie życia tych, którzy podejmą się tego zadania. I takiego ryzyka Zawada z pewnością nie podejmie. Pozostaje tylko pochować Franczuka w szczelinie lodowej, w której zginął, a w bazie na granitowym kamieniu wykuć upamiętniający go napis. Czy będzie też uczczeniem pamięci Jasia Franczuka dalsza walka o Kunyang Chhish? Przemawia za tym argument, jakże często przywoływany w podobnych sytuacjach nieżyjący kolega chciał przecież zdobyć szczyt, więc ci, którzy przeżyli, mają nie tylko prawo, ale i moralny obowiązek dokonać tego w jego imieniu. Ten jakże szlachetny i moralnie czysty sposób podejścia do śmierci na wyprawie w przypadku polskich alpinistów w tamtych czasach miał 147 W STRONĘ GÓR NAJWYŻSZYCH jeszcze nieco inny aspekt, mniej romantyczny, za to bardziej pragmatyczny.

ANDRZEJ ZAWADA: - Wyprawa była przygotowywana z najwyższym wysiłkiem przez wiele lat. Doszła do skutku dzięki pomocy i ofiarności wielu ludzi i instytucji. Zdobycie Kunyang Chhisha byłoby ukoronowaniem ponadstupięćdziesięcioletniej historii polskiego alpinizmu - największym naszym osiągnięciem w zdobywaniu dziewiczych szczytów świata. Po 32 latach od zdobycia Nanda Devi East znów pojawiła się przed Polakami szansa zwycięstwa, jeżeli ją zmarnujemy, może nie powtórzyć się już więcej. Nas wybrano i nam powierzono wykorzystanie tej szansy. Udział w wyprawie tej miary przestaje być tylko osobistą, prywatną sprawą uczestników, a jest zobowiązaniem społecznym, zmuszającym do najwyższego wysiłku i rezygnowania z własnych aspiracji, do podporządkowania swoich uczuć i odruchów wspólnemu celowi.

Nad tymi słowami Andrzeja Zawady musieli zastanowić się wszyscy. Od 29 do 31 lipca nikt nie wychodzi z bazy. Smutek, przygnębienie, ale też przekonanie, że nie można się już wycofać. Zawada w głębi duszy ma jednak wątpliwości. Co będzie, jeżeli znów przydarzy się wypadek? Albo - jak będą się czuli, jeśli nie zdobędą Kunyang Chhisha? Lepiej o tym wszystkim nie myśleć, bo inaczej wyobraźnia może sparaliżować jakąkolwiek chęć działania. W czasie tych paru dni żałoby pogoda jakby dostosowała się do ludzkich uczuć, uniemożliwiając wyjście do obozu III, gdzie musiał się odbyć pogrzeb. Ale nie tylko pogorszenie warunków atmosferycznych zahamowało działalność powyżej bazy.

ANDRZEJ ZAWADA: - Postanowiliśmy, że dopiero po dopełnieniu wszystkich obowiązków wobec zmarłego rozpoczniemy dalszą drogę w kierunku szczytu. Zastanawiałem się długo, kogo zabrać ze sobą. Wybór nie był łatwy. Ostatecznie poszliśmy w składzie następującym: Staszek Zierhoffer - mój zastępca, Janek Stryczyński - świadek wypadku, Bogdan Jankowski - kolega Jasia z Koła Wrocławskiego, Krzyś Cielecki, którego opanowanie miałem okazję sprawdzić w trudnej akcji w Dolinie Wielickiej w Tatrach, wreszcie Andrzej Galiński, filmowiec.

148 EWA MATUSZEWSKA LIDER Na najbliższe dni zapowiadana jest zdecydowana poprawa pogody. Nareszcie można wyruszyć.

Jankowski niesie w plecaku metalowy krzyż z kijków narciarskich, są też skromne niebieskie kwiatki i zielone gałązki. 6 sierpnia docierają do obozu III, do szczeliny, w której zginął Franczuk. Nie widać żadnych śladów wypadku. Wygląda na to, iż boczne nawisy załamały się pod własnym ciężarem i zakryły zwłoki. Kunyang Chhish ostatecznie pogrzebał swą czwartą ofiarę. Kolegom pozostaje tylko wbicie krzyża na krawędzi szczeliny i złożenie pod nim ściętych mrozem bukiecików. Po symbolicznym pogrzebie Cielecki, Galiński, Jankowski i Zierhoffer wrócili do obozu II, zaś Stryczyński i Zawada po noclegu w trójce wznawiają akcję, poręczując drogę powyżej tego obozu. Wyprawa wraca do naturalnego rytmu. I tylko na dole, w bazie, tak długo, jak długo trwać będzie granitowy blok, pozostanie symboliczny nagrobek. Na nim napis, przez wiele godzin wykuwany przez kolegów: JAN FRANCZUK POLAND *1944 +1971 KUNYANG CHHISH Kluczowym fragmentem drogi, od którego zależało powodzenie wyprawy, okazała się Rampa nazwany tak przez Polaków pionowy, lodowy gzyms o długości około dwóch kilometrów. Przecinał on w górnej części ścianę opadającą z Czubatej Turni. Jeszcze w bazie, nim rozpoczęto działalność, dyskutowano o tym, czy dałoby się poprowadzić Rampą drogę na szczyt. Wariant ten wydawał się bezpieczniejszy i szybszy niż wybrany przez Japończyków - od miejsca, gdzie znajdował się polski obóz III, poszli granią Czubatej Turni. Na tym odcinku zginął Nakamura. Pewne obawy co do Rampy budziły lawiny schodzące z Czubatej Turni, a także konieczność pokonania czterystumetrowej, lodowo-śnieżnej ściany, wyprowadzającej na przełęcz. Polacy mieli jednak szczęście - Rampa, mimo groźnego wyglądu, okazała się bezpieczna, a tory lawin omijały drogę podejścia alpinistów.

7 sierpnia rano Stryczyński i Zawada ruszają dó góry. Pogoda znakomita, słońce oślepiające, na niebie ani jednej chmurki. Zawada proponuje, by atakować Rampę wprost.

149 W STRONĘ GÓR NAJWYŻSZYCH ŚNIEŻNY GRÓB JANA FRANCZUKA 150 EWA MATUSZEWSKA LIDER ANDRZEJ ZAWADA: - Wiążemy się liną i po przejściu kilkudziesięciu metrów płaskiego śnieżnego pola stajemy przed spiętrzeniem Rampy utworzonym z lodowych bloków. Przytłaczające swymi wymiarami olbrzymie bryły poprzerzynane są głębokimi szczelinami. Oświetlone porannym słońcem, oślepiają nas nawet przez ciemne szkła okularów. Czuję znane mi dobrze podniecenie, jakie ogarnia mnie zawsze, gdy w nie zdobytej ścianie wypatruję możliwości jej przejścia. Nadchodzi kolejny moment sprawdzenia się w obliczu nowej niewiadomej.

Po kilku godzinach wspinaczki osiągają rozległe, poziome pole.

ANDRZEJ ZAWADA: - Jesteśmy na Rampie. Nasze zadanie wykonane. I choć zdaję sobie sprawę, że przebyte spiętrzenie jest tylko drobnym fragmentem drogi ku szczytowi, to jednak pokonanie go sprawiło mi konkretną, sportową radość. Może dlatego, że po raz pierwszy wspinaliśmy się bez ciężkich plecaków, które ustawicznie przypominały nam naszą zasadniczą rolę - wypra-wowych „szerpów"?

W tym samym czasie do obozu III docierają Chrobak, Heinrich, Szafirski i Poręba, niosąc kolejny ładunek sprzętu i żywności. Heinrich i Szafirski dołączają do dwójki poręczującej drogę na Rampę - to zespół, który ma założyć obóz IV Chrobak i Poręba wycofują się do obozu II. Jako następna dwójka szturmowa mają oczekiwać na swoją szansę.

Chcąc maksymalnie zabezpieczyć się przed lawinami, Heinrich, Szafirski, Stryczyński i Zawada zamierzają przejść Rampę i ścianę opadającą spod Ostrej Turni nocą. Ruszają po dziewiętnastej, ciężko obładowani - muszą wynieść wszystko to, co będzie potrzebne do założenia obozu IV A jest tego niemało: dwa biwakowe namioty, cztery śpiwory, cztery materace, dwie liny poręczowe, dwie liny asekuracyjne, haki lodowe, maszynki gazowe, butan, kochery, baterie do radiotelefonu, radiotelefon, zapasowe akumulatory, no i żywność na trzy dni.

Tak obciążeni mieli do pokonania około ośmiuset metrów różnicy wysokości. Tyle dzieliło ich od przełęczy pod Ostrą Turnią, na której planowano rozbić obóz IV Jak relacjonował później Zawada, na Rampie, wbrew wcześniejszym obawom, mogli nareszcie 151 W STRONĘ GÓR NAJWYŻSZYCH iść z „rękami w kieszeniach". Był to jedyny łatwy odcinek drogi. 800 metrów na 10 kilometrów - tyle liczyła droga do szczytu - nie można powiedzieć, by Kunyang ułatwiał życie swym przyszłym zdobywcom.

O czwartej nad ranem osiągnęli wysokość 7200, przechodząc 700 metrów w pionie w ciągu dziesięciu godzin. Przełęcz jest co najmniej o 100 metrów wyżej, jednak rzeczywistość koryguje plany co do założenia „czwórki". Niewielkie, wygodne siodełko może pomieścić dwa namioty. Zawada i

Stryczyński w przyśpieszonym tempie rozkładają swój namiot i zaszywają się w śpiwory. Nawet nie próbują ugotować czegokolwiek. Czas pogania, pogoda nie rokuje szans na utrzymanie się. I rzeczywiście - ranek przynosi mgłę, silny wiatr i śnieg.

Po śniadaniu Zawada i Stryczyński ponownie zasypiają. Przebudzenie jest przerażające.

ANDRZEJ ZAWADA: - Nagle budzi nas brutalne, ciężkie uderzenie. Zdaje mi się, że ktoś skoczył na namiot. Lawina! Błyskawicznie uświadamiam sobie, że nie może być duża. To świeżo spadły puch, który obsuwa się ze stoku nad nami. Napiera jednak coraz silniej, czuję na sobie szybko narastający ciężar. Odruchowo podkurczamy się w śpiworach, żeby nie dać się przygnieść płasko, by uchronić jak najwięcej powietrza wokół siebie. Lawina zaczyna nas wypychać z namiotem w stronę przepaści.

Obsuwam się. Słyszę trzask rozdzierającej się podłogi.

- Jasiu, Jezus Maria, rozwiązuj wejście, wyskakujemy!

Za późno. Stłoczeni bezładnie w namiocie, zawisamy na stoku. W tej chwili przygniatająca nas masa śniegu zaczyna zsuwać się po śliskim ortalionie. Nagle jesteśmy uwolnieni. Możemy się wyprostować.

Wyskakujemy natychmiast w głęboki śnieg - w skarpetkach, bez okularów. Oślepiony mrużę oczy, widzę tylko białe pole.

- Nie ma drugiego namiotu! Pewnie ich porwało! - krzyczę przerażony.

W tym momencie, tuż koło naszych stóp, wynurza się ze zwałów śniegu głowa Ryśka Szafirskiego.

Twarz półprzytomna, łapie kilka łyków powietrza, jak człowiek wyrwany z topieli. Spostrzega nas, przytomnieje.

- Pomóżcie wyciągnąć Zygę! - krzyczy. - W dupie mam taką zabawę! Dwa razy zasypany w namiocie to dość na jednego.

152 EWA MATUSZEWSKA LIDER Czy te diabelskie lawiny nie odczepią się ode mnie? Chromołę to wszystko! Wracam do Zakopanego.

Co nas jeszcze czeka na tej cholernej górze?

- Dobrze, dobrze, Rysiu, tymczasem uciekajmy stąd, nie wiadomo, ile stoku wyjechało.

Spod śniegu wygrzebują sprzęt i przenoszą namioty. Heinrich, nie ulegając złudnemu poczuciu bezpieczeństwa, wychodzi mimo szalejącego wiatru na przełęcz i wbija haki w pierwsze napotkane skały, przywiązuje do haków dwie liny i wraca skrajnie wyczerpany zatykającym dech wiatrem.

Koledzy wciągają do namiotów końce lin i od tego momentu cała czwórka ma stałą asekurację.

Przez cztery dni są uwięzieni w obozie IV 11 sierpnia pogoda nieco się poprawia, wiatr jakby osłabł. Postanawiają się wycofać. Śnieg sięga po pas, na szczęście jest lekki i daje się łatwo odgarniać.

Krótki odpoczynek w obozie III, gorące kakao i znów w dół, do obozu II. Pierwszy atak szczytowy nie powiódł się. Zawada zostaje w obozie II, Stryczyński, Szafirski i Heinrich schodzą do bazy.

Nazajutrz pogoda jak marzenie, bezchmurne niebo, słońce. I bezwietrznie. Zawada podejmuje decyzję - następnego dnia wracają z Chrobakiem do obozu IV Tym razem nie odpuszczą.

Zdeterminowani pakują plecaki do ataku szczytowego. Niepotrzebnie. W nocy zaczyna ponownie sypać śnieg. Nie pozostaje im nic innego, jak tylko odwrót do bazy.

Okres złej pogody przeciągał się, baza trwała w bezczynności. Wieczorem dawało się jednak zauważyć pewne oznaki ożywienia, gdy zbliżała się pora radiowej prognozy meteorologicznej. Króciutki moment nadziei i co wieczór to samo - dla polskiej wyprawy na Kunyang Chhish pogoda bez zmian.

ANDRZEJ ZAWADA: - A więc jutro znów będzie pochmurno, w górze na nasze obozy będzie padał śnieg lub deszcz ze śniegiem. Nie mogę wprost słuchać rozmów o pogodzie. Jest przecież 21 sierpnia i za kilkanaście dni kończy się nam zezwolenie na pobyt w górach.

5 września powinniśmy być już z powrotem w Islamabadzie. Trudno uwierzyć w to, że od czterech czy pięciu dni dobrej pogody będą zależeć losy całej wyprawy, że jeżeli ich zabraknie, może pójść 153 W STRONĘ GÓR NAJWYŻSZYCH 4

m&*

**

.f^H

JH

K

L

«J

Wm

ijj

m^tf$ S*]

""jjpj

'f '

JK

Si

1

l

r^ ^sŁj^^jsi

¦M

Iba^B

tej i p|

fjpP^PWBHHH A'.^^ H lt^

^---------------iŚMi

W%

V

P Jl^

w

P)

TYGRYSY ZAWADY 154 EWA MATUSZEWSKA LIDER na marne ogromny wysiłek włożony w jej przygotowanie, długie lata zabiegów i starań - nie tylko moich, ale i wielu innych ludzi dobrej woli, którzy uwierzyli, że Polskę stać na zaatakowanie i zdobycie jednego z największych szczytów górskich świata. Myśli o ewentualnym niepowodzeniu nie dają mi spokoju ani w dzień, ani w nocy. I choć staram się nie tracić wiary wiem, że długo nie wytrzymamy wzrastającego ciągle napięcia wyczekiwania.

A pogoda w te ciągnące się dni była przedziwna, można powiedzieć, małpio złośliwa. Rano pogodnie, potem nadciągały chmury i zaczynał sypać śnieg. Po zachodzie słońca zrywał się przenikliwie zimny wiatr, wzbijający śnieżne pióropusze. Huk lawin, obrywających się seraków i kamieni dopełniał obrazu beznadziei.

Aż nadszedł poranek 22 sierpnia. Słońce nie chowające się za chmury i niebo tak błękitne, że aż granatowe. Na to czekali. Kierownik podejmuje błyskawiczną decyzję - akcja szczytowa rozpocznie się

jeszcze tego samego dnia! Nie zastanawiają się, jak ją poprowadzić. Mieli na to dość czasu, wyczekując na polepszenie się pogody. Po południu z bazy wyruszają: Heinrich, Stryczyński, Szafirski i Zawada jako ewentualny zespół szturmowy, Galiński i Poręba - jako operatorzy. Ta dwójka zostaje w obozie II, pozostali jak najszybciej mają dojść do obozu IV Po biwaku pójdą na szczyt. Ubezpieczają ich dwa zespoły, oczekujące w dwójce i trójce. Gdyby zaszła taka konieczność, ci od ubezpieczeń włączą się do akcji szczytowej. Przewidywany czas trwania akcji - pięć do sześciu dni.

Po południu, około piętnastej, cała grupa dociera do Ice Cake. Już tutaj, jakby dla przypomnienia, co może im się przydarzyć, Kunyang miota kamienne lawiny. Akurat w tym momencie, gdy w ścianie są Galiński i Stryczyński. Jednak był to ich dobry dzień, kamienie przeleciały bokiem. Późnym wieczorem dochodzą do obozu I. Dla każdego alpinisty obóz to poczucie bezpieczeństwa, nadzieja na odpoczynek. Tym razem jest inaczej. Pod namiotami popękał lód, nie można swobodnie się poruszać.

Nie ma rady, trzeba wpiąć się w liny.

23 SIERPNIA Już o 10.30 dochodzą do obozu II. Pogoda wciąż znakomita, jedynie na południu, w rejonie Nanga Parbat, pojawiają się chmury. Jacek Poręba podczas podejścia nie czuł się dobrze, przyszedł z Galińskim później niż koledzy. Zawada osta155 W STRONĘ GÓR NAJWYŻSZYCH tecznie ustala skład zespołu szturmowego - oprócz niego Heinrich, Stryczyński i Szafirski.

24 SIERPNIA Śniadanie w łóżkach, czyli herbata gotowana i pita w śpiworach. Przed piątą wyruszają na grań. Procentuje wysiłek i praca włożona w jej ubezpieczanie, pną się do góry szybko i bez trudności. Do obozu III dochodzą koło ósmej. Na kilka minut zatrzymują się przy krzyżu z kijków narciarskich, nad szczeliną, w której pozostał Jaś Franczuk. Z przysypanego śniegiem namiotu wydobywają ładunki butanowe i znów ruszają do góry, na Rampę. Tego dnia muszą dojść do czwórki, by nazajutrz rozpocząć atak szczytowy.

Andrzej Heinrich, spoglądając na przybliżający się wierzchołek Kunyanga, zastanawiał się, czy jutro na nim staną. I nie miał wątpliwości, że tak będzie: - Dobrze znam ten stan z poprzednich wypraw. To euforia spowodowana wysokością. Zawsze pod szczytem jest radośnie, mimo że idzie się coraz wolniej, skronie pulsują rytmicznie, a oddech jest krótki, ciężki i urywany.

Między Rampą a obozem IV znajduje się stromy, niebezpieczny trawers. Spod trawersu opada w dół mocno pochylona lodowa ściana z wyraźnie widocznymi torami lawin. Za dnia, kiedy słońce przypieka, trawers jest nie do przejścia. Żeby bezpiecznie go pokonać, trzeba czekać do popołudnia.

Wtedy mróz zwiąże śnieg. Czekają więc, wpatrzeni w swoją górę, wygrzewając się w słoneczku, którego do tej pory tak im brakowało. Około szesnastej ochłodziło się na tyle, że można było wyruszyć. Trzy godziny później są już przy trawersie. I wówczas okazuje się, że być może wykorzystują swoją ostatnią szansę na zdobycie szczytu. Niebo nad Nanga Parbat zachmurzyło się, a kształty i kolory chmur wróżyły rychłą zmianę pogody.

Minęła dwudziesta, gdy dotarli do czwórki. Obóz właściwie nie istniał, namiot przygniotła warstwa zlodowaciałego śniegu. Odkopywanie namiotu, wyciąganie kocherów i małego namiotu szturmowego

trwało do północy. Coraz bardziej niespokojni obserwowali oznaki nadciągającej burzy. Czy ranek przyniesie całkowite załamanie pogody?

25 SIERPNIA Nie pospali długo. Już o piątej zaczęli się zbierać do wyjścia. Z obozu IV szczyt Kunyanga wyglądał tak, jakby znaj156 EWA MATUSZEWSKA LIDER dował się tuż, tuż. Osiem godzin powinno wystarczyć na wejście. Potem spokojnie można wrócić na nocleg do obozu.

Przed siódmą cała czwórka jest już w pełnej gotowości. W dobrym tempie przeszli przez przełęcz, na drugą stronę grani. Przed nimi rozciągała się terra incognita. Po raz pierwszy zobaczyli drogę, którą pójdą na szczyt - strome, ośnieżone zbocza Ostrej Turni. Po godzinnym trawersowaniu zboczy osiągają skalne żebro. Za nim powinny rozciągać się rozległe śnieżne pola, dochodzące do przełęczy w grani podszczytowej, nie nastręczające trudności technicznych. Nic z tego. Za żebrem czekało kolejne ośnieżone zbocze. Droga na szczyt okazała się nie tylko dłuższa, niż przypuszczali, ale i bardziej skomplikowana. To nieco przygasiło entuzjazm. Tempo wspinaczki spowolniało, zmęczenie zaczynało dawać się we znaki, a i pogoda nie napawała optymizmem. W oddali zbierały się chmury, z których mógł posypać śnieg. Podchodzą do drugiego żebra skalnego. Za nim - granitowe bloki i płyty. Jeśli spróbują obejść je dołem, stracą zdobytą z takim trudem wysokość.

ANDRZEJ HEINRICH: - Wspiąłem się pod żółte granitowe bloki, wbiłem hak i po obniżeniu się wahadłem linowym dotarłem przez gładkie płyty do śnieżnej depresji. Poszedłem nią - za pomocą haków - i następnym krótkim wahadłem dostałem się na śniegi. Drogę tę musiałem przebyć jeszcze dwukrotnie, bo lina zaklinowała się między głazami. Wróciłem do chłopaków na pół kubka czarnej kawy. Zdziwieni patrzyli na moje akrobacje i żywo je komentowali: - Wahadła linowe na tej wysokości?

- To dobre w Tatrach albo w Alpach, ale nie tu. Tego chyba jeszcze w Karakorum nie było...

Trochę to potrwało, nim cała czwórka wykonała ewolucje, których w Karakorum do tej pory nie widziano. Porządnie zmęczeni, natknęli się na kolejną niemiłą niespodziankę - stroma bariera skalna, o wysokości około 45 metrów, wyrastała nad zaśnieżonym zboczem.

ANDRZEJ HEINRICH: - Andrzej Zawada obwiesił się hakami jak na dolomicką „szóstkę" i ruszył pierwszy. W skupieniu pokonał stromy lód pod ścianą, a potem wszedł w pionowy skalny kominek.

Patrzyłem z uznaniem, jak mimo zmęczenia i wysokości, LODOWY STOK ICE CAKE 158 EWA MATUSZEWSKA LIDER chyba 7600 metrów, wspinał się pewnymi ruchami, z opanowaniem i spokojem. Wieloletnia rutyna robi swoje. Jak trudny był to odcinek, przekonałem się niebawem, dochodząc do Andrzeja z użyciem liny. Wspinaczka tak nas zaabsorbowała, że nawet nie zauważyliśmy, jak wokół nas zaczęły gromadzić się chmury.

Po pokonaniu bariery staje się oczywiste, że jeśli pójdą na szczyt, nie zdążą na noc wrócić do obozu. A więc - jeśli chcą zdobyć szczyt, muszą zaryzykować nieplanowany biwak, tak zwany kibel. Wyszli na lekko, namioty i śpiwory pozostały w obozie, do góry zabrali tylko sprzęt wspinaczkowy i żywność.

Ten ryzykowny biwak to ostatnia nadzieja na zdobycie szczytu - jeśli utrzyma się pogoda. Jeśli zacznie sypać, drogę powrotną będą mieli odciętą. Krótka narada, co dalej i jednogłośnie decydują się na biwak.

Znów ruszają do góry, byleby dojść przed nocą jak najbliżej szczytu. O zmierzchu dochodzą do niedużej skałki na wysokości 7800 metrów. Na półce wbijają haki asekuracyjne i przypinają się do nich linami. Zamiast namiotów i śpiworów - kurtki i spodnie puchowe. Zawada i Szafirski zawinęli się dokładnie, niczym prezenty pod choinkę, w foliowe płachetki używane przez astronau-tów Gdy byli już jako tako urządzeni, Szafirski połączył się z bazą. Odezwał się Chrobak, zaniepokojony długim milczeniem czwórki szturmowej. Po szczegółowej relacji z przebiegu dotychczasowej akcji radiotelefon przejął Zierhoffer. Rozmawiając z Zawadą, ostrzegał, iż prognozy przewidują załamanie pogody, a barometr to potwierdza - ciśnienie leci w dół, śnieg sypie coraz intensywniej.

Szafirski, choć zmęczony i z bolącym gardłem, jak zwykle zabrał się za kucharzenie. Tym razem nie miał szczególnego pola do popisu - herbata, kompot, herbata. I tak przez całą noc.

26 SIERPNIA O świcie obudził ich mroźny wiatr. Po męczącym biwaku, źle przespanej nocy, niemrawo zbierali się do wymarszu. Około szóstej pierwszy wyruszył Zawada, asekurowany przez Stryczyńskiego. Heinrich i Szafirski trochę motali się ze zwojem liny, na której przesiedzieli noc. W końcu ją rozplatali, związali się i ruszyli za prowadzącą dwójką. Tu już nie było niemiłych niespodzianek, teren był względnie łatwy, wystające spod śniegu głazy ułatwiały asekurację. Znów szli na lekko, zostawiając na biwa159 W STRONĘ GÓR NAJWYŻSZYCH ku część rzeczy. Szczyt Kunyang Chhisha, olśniewająco biały w porannym słońcu, był blisko, niewiarygodnie blisko. Więc to tak wygląda spełnione marzenie?

Heinrich i Szafirski osiągnęli śnieżną przełączkę i zatrzymali się, czekając na kolegów, którzy kilkadziesiąt metrów niżej rozmawiali z bazą.

ANDRZEJ ZAWADA: - Jak na taką noc, czujemy się dobrze. Całą noc to było jedno trzęsienie się z zimna. W tej chwili jesteśmy tuż pod kopułą szczytową, która jest oświetlona słońcem. Za chwilę będziemy wchodzić na ten śnieżny wierzchołek. Zbierzemy się wszyscy razem i we czwórkę wkroczymy na wierzchołek, tak postanowiliśmy.

Nie udało się wejść całej czwórce równocześnie. Jak później wspominał Zawada, lodowo-śnieżny wierzchołek Kunyanga przypominał góry rysowane przez dzieci - ostry, stromy szpic, na którym z trudem się pomieścili. Jest 7.45. Zawada łączy się z bazą.

Przez dwie godziny nie mogą się rozstać ze szczytem. Najpierw formalności, ale jakże radosne - do czekana przywiązują trzy proporczyki: najwyżej biało-czerwony, pośrodku biało-zielony Pakistanu, poniżej niego zielony trójkąt Klubu Wysokogórskiego. Szafirski filmuje kamerą powierzoną mu przez

Galińskiego, pozostali fotografują zapierającą dech panoramę - Nanga Par-bat, Haramosh, Laila, Malubiting, Diran, Rakaposhi, Batura, Tri-vor, Distaghil Sar i Kanjut Sar. A daleko, daleko, dźwigając się ponad chmury, najpiękniejszy ze wszystkich i najpotężniejszy - K2.

Jeszcze te najbardziej osobiste gesty. Heinrich z pudełeczka ze zdjęciem żony wyjmuje laleczkę, którą wręczyła mu przed wyjazdem, a Stryczyński trzyma w dłoniach małego misia. Przywiązują je do czekana i fotografują. Zawada, zawsze pamiętający o powinnościach kierownika, wspomina kolegów, którzy podzielą z nimi radość z odniesionego sukcesu - Jerzego Warteresiewicza, Antoniego Janika, Lecha Wróblewskiego i wielu, wielu innych.

Niebo ciemnieje, chmur przybywa, a szaroołowiana barwa, jaką przybierają, przynagla do pośpiechu.

Trzeba schodzić. Nim zaczną odwrót, Heinrich „czaruje". Obok trasera wbitego na wierzchołku pozostawia kilka cukierków i rodzynków, z nadzieją, że w ten sposób da się przekupić Lawinowego Dziadka. Na dole ist160 EWA MATUSZEWSKA LIDER nienie Lawinowego Dziadka wydaje się mało prawdopodobne. Ale tam, w górze, powyżej 7000 tysięcy metrów, kiedy dookoła widać oceany gór, lodu i śniegu, a ludzkie życie jest zagrożone w każdej sekundzie, dobrze jest wierzyć w to, że garstka słodyczy pomoże w bezpiecznym zejściu i uniknięciu lawin.

Nierzadkie wszak były przypadki, iż łatwiej było osiągnąć szczyt niż donieść to zwycięstwo do bazy.

Gratulacje, uściski, triumfalne unoszenie rąk okazywały się przedwczesne. Praktyczne wnioski wyciągnęły z tego władze alpinistyczne w dawnym Związku Radzieckim, kiedy to niemal każdy krok wspinaczy w górach był regulowany odpowiednimi przepisami i zarządzeniami, szczegółowo analizowany i rozliczany. Otóż zdobycie szczytu zaliczano wyłącznie wtedy, kiedy wspinacze zdołali zejść do bazy.

Czwórce z Kunyanga udało się to. Oszczędziły ich lawiny czyhające na stokach w okolicach obozu IV i kamienie spadające w ścianie Ice Cake. Choć gdy dotarli pod wieczór do obozu IX z dołu ruszyły mgły i śnieg zaczął sypać całym niebem. Coraz wyraźniejsze były grzmoty nadciągającej burzy. Szafirski gotował kompot, a pozostali pakowali sprzęt, tylko co wartościowsze rzeczy. Heinrich był tak zmęczony, że jedynym jego marzeniem był nocleg w obozie IV Zawada jednak poganiał bez litości, przekonując, że jeśli dosypie jeszcze więcej śniegu, zostaną uwięzieni, bez szans na zejście.

Związali się całą czwórką liną i ruszyli w przysłaniającą świat zamieć, właściwie uciekając, a nie schodząc. Dochodząc do Rampy, mogli już poczuć się bezpiecznie. Zawada z prawdziwą ulgą powiedział: „Nareszcie!" i zaraz potem, na Ice Cake, rozbłysło światełko z obozu II. Znak powitania i radości, jakże podnoszący na duchu. Dzięki niemu kolejny biwak był łatwiejszy do zniesienia, mimo zmęczenia i głodu.

O siódmej następnego dnia rozpoczynają zejście, ledwo odnajdując we mgle właściwą drogę.

Dochodzą do końca Rampy, stąd już blisko do obozu III. Z dołu poprzez mgłę słyszą jakieś głosy. Czy to majaczenia? Niemożliwe, by mieli je wszyscy. Wkrótce, jak najbardziej realni, wyłonili się z mgły Krzysztof Cielecki i Andrzej Kuś. A w trójce czekał na nich Bogdan Jankowski i menażka gorącej zupy.

Nastrój ogólnej radości w pewnym momencie

161 W STRONĘ GÓR NAJWYŻSZYCH PANORAMA KARAKORUM Z OBOZU II, NA PIERWSZYM PLANIE ANDRZEJ ZAWADA 162 EWA MATUSZEWSKA LIDER przyćmiło wspomnienie o Jasiu Franczuku. Krzyż zalśnił w słońcu, przypominając cenę, jaką zapłacili za szczyt. Odłamek granitu, zniesiony spod wierzchołka Kunyanga, a teraz ułożony pod krzyżem, był pożegnaniem i podziękowaniem za wspólny sukces.

I znów w dół, pod wiatr miotający w twarz śniegiem. Im bliżej obozu II, tym aura stawała się przyjaźniejsza. W dwójce powitanie z Galińskim, krótki odpoczynek, łączność z bazą i już ruszają na ścianę Ice Cake.

Dojście do bazy, w towarzystwie kolegów, którzy wyszli na spotkanie, by nie tylko powitać zwycięzców, ale i pomóc w znoszeniu sprzętu, nie nastręczało już żadnych trudności. Siedem dni akcji szczytowej zakończyło się szczęśliwie, choć niekiedy mogło się wydawać, że podejmują zbytnie ryzyko, jak choćby w przypadku biwaku przed atakiem szczytowym, nie planowanym i nie przygotowanym. Cóż, mieli szczęście - ale w górach szczęście na ogół sprzyja tym, którzy na nie zasługują, wykazując się umiejętnościami, trafnością przewidywania i sensownością podejmowanych decyzji.

Gdy Andrzej Zawada, zachłystując się radością, przekazywał do bazy wiadomość o zdobyciu Kunyang Chhisha, szczególne znaczenie nadawał faktowi, że oto po jedenastu latach został pobity polski rekord wysokości z roku 1960, ustanowiony przez wyprawę kierowaną przez Bolesława Chwaścińskiego na Noszaku.

Ale nie rekord wysokości okazał się najistotniejszym osiągnięciem wyprawy Andrzeja Zawady. Stało się nim otwarcie przed polskimi alpinistami gór najwyższych i rozpoczęcie międzynarodowej kariery wyprawowej. Ominęła Polaków szansa na uczestniczenie w zdobywaniu dziewiczych ośmiotysięczników, do światowej czołówki weszli jednak przebojem dzięki Kunynag Chhishowi. Przez siedemnaście lat po polskich alpinistach nikt nie stanął na jego wierzchołku. Dopiero w roku 1988 drugiego wejścia dokonali dwaj wspinacze brytyjscy. Zaś w latach 1995-1999 corocznie bezskutecznie próbowali zdobyć szczyt Japończycy.

JÓZEF NYKA: - Minęło kolejnych już dziesięć lat od wejścia na Kunyang Chish i lista polskich sukcesów mocno się rozrosła. Ale chociaż są dziś na niej wierzchołki sięgające ośmiu i pół tysiąca -wspaniały Kunyang Chhish utrzymuje swoją klasę i swoją wyjąt163 W STRONĘ GÓR NAJWYŻSZYCH kową pozycję: żaden inny szczyt zdobyty przez Polaków po raz pierwszy nie jest ani tak samodzielny, ani tak trudny tylko nieliczne dorównują mu trudnością. Pozostaje jednym z najtrwalszych sukcesów polskiego alpinizmu i jednym z piękniejszych przykładów sportowej walki w górach.

Tymi słowami redaktor naczelny „Taternika", skrupulatny i obiektywny dokumentalista górskich dokonań Polaków, podsumował zdobycie Kunyang Chhisha. Mimo upływu lat opinia ta nie straciła na trafności.

Trzydziestolecie zwycięskiej wyprawy na Kunyang Chhish świętowano skromnie, ale uroczyście, podczas przeglądu filmów alpinistycznych im. Wandy Rutkiewicz w Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie. Po projekcji filmu Andrzeja Galińskiego, relacjonującego zmagania z Kunyang Chhishem, bliski przyjaciel Andrzeja Zawady, uczestnik prawie wszystkich wypraw przez niego kierowanych i szef łączności, opowiedział, co działo się dalej z kolegami z wyprawy: BOGDAN JANKOWSKI: - Spośród czternastu uczestników, wliczając w to oficera łącznikowego, sześciu już nie żyje. Jan Fran-czuk pozostał w Karakorum, kapitan Rashid poległ na wojnie pakistańskoindyjskiej. Eugeniusz Chrobak i Andrzej Heinrich jeszcze przez kilka lat aktywnie uprawiali alpinizm, nim zginęli w roku 1989, po zdobyciu Everestu, w lawinie śnieżnej. Krzysztofa Cieleckiego spotkała tragedia - jego jedyny syn zaginął i dotychczas nie wiadomo, co się z nim stało. Niedługo potem Krzysztof zginął w wypadku samochodowym w Warszawie.

Andrzej Zawada, nasz kierownik, jeszcze rok temu był tutaj z nami. Mimo że trapiła go już ciężka choroba, wysiłkiem woli zmobilizował się i bardzo pięknie, jak zawsze, opowiadał. Przez trzydzieści lat nie próżnował, dzięki jego staraniom i wysiłkom został otwarty sezon zimowy w Himalajach i Karakorum. Zorganizował wiele wypraw zimowych, między innymi tę, która po raz pierwszy zimą zdobyła najwyższy szczyt świata.

Nie ma dziś z nami Rysia Szafirskiego, który osiadł w Kanadzie, a Staszek Zierhoffer nie zdołał dojechać z Poznania. Andrzej Kuś, obarczony obowiązkami nauczyciela akademickiego w Rzeszowie, w zastępstwie przysłał swoje dwie córki.

164 EWA MATUSZEWSKA LIDER Ale jest Jaś Stryczyński z synem Łukaszem, jest Andrzej Galiński, któremu zawdzięczamy utrwalenie tego, co przeżywaliśmy w czasie wyprawy. Stawili się również Jurek Michalski i Jacek Poręba. Może warto, by powiedzieli, co porabiali przez te trzydzieści lat.

Stryczyński, wyraźnie wzruszony filmem, przedstawił syna i powiedział, że Łukasz nie zna takiego ojca, jakiego sfilmował Galiński - młodego, bez siwizny. Przyszedł na świat w osiem lat po zdobyciu Kunyang Chhisha. I po raz pierwszy oglądał film o wyprawie. Jan Stryczyński brał jeszcze udział w zimowej wyprawie na Lhotse w roku 1974 i na tym zakończył karierę himalaisty: - Poważne odmrożenia, jakich doznałem zimą w Alpach, potem na Kunyangu i Lhotse, zmusiły mnie do wycofania się z działalności w górach najwyższych. Byłem jeszcze w Alpach Peruwiańskich, a od roku 1979 zająłem się wychowaniem syna. I to był mój Everest. Łukasz studiuje medycynę. Czy się wspina? Broń Boże, to nie byłoby na moje nerwy!

Jerzy Michalski synowi zawdzięcza ciągły kontakt z górami: - Ponieważ zamierza zdobyć Koronę Ziemi, trochę mu pomagam. Nie tylko towarzyszę mu w tych wyprawach, ale też razem się wspinamy. Dwa tygodnie temu wróciliśmy z Nowej Gwinei, gdzie weszliśmy na Carstensz Piramid, a następnie na Górę Kościuszki w Australii. Mamy już za sobą Mc

Kinleya i Kilimandżaro. Dwa lata temu weszliśmy na Annapurnę. Byłem na tym szczycie po raz drugi.

Powtórzyłem wejście, chcąc towarzyszyć synowi. Synów mam trzech - jeden pracuje na uniwersytecie w Meksyku, drugi pracuje w Warszawie i z nim chodzę po górach, trzeci kończy studia.

Jacek Poręba w roku 1974 uczestniczył w wyprawie na Shispare w Karakorum, kierowanej przez Janusza Kurczaba, i znalazł się w zespole, który dokonał pierwszego wejścia na ten szczyt. Cztery lata później brał udział w krakowskiej wyprawie na najwyższy szczyt Hindukuszu, Tiricz Mir. Szczytu jednak nie zdobyto: - W roku 1978 urodziła mi się córka i od tej pory w górach tylko bywam, jeżdżąc na nartach. Pięć lat po pierworodnej przyszła 165 W STRONĘ GÓR NAJWYŻSZYCH na świat druga córka. Pokazywałem im góry, uczyłem jeździć na nartach, ale od wspinania starałem się trzymać je jak najdalej. Od wspinaczy również! - kończy Poręba, odpowiadając na pytanie rzucone z sali.

O losach Andrzeja Kusia, wyprawowego poligloty, zdała relację jedna z córek: - Tata z Warszawy wyjechał przed moim urodzeniem, bodajże w roku 1980. Osiadł na stałe w Rzeszowie, a ja przeniosłam się do Warszawy na studia. Jestem na pierwszym roku medycyny. Po górach trochę z nami chodził, gdy byłyśmy dziećmi. Później bardziej zainteresowała nas lekkoatletyka, a tata przerzucił się na uprawianie narciarstwa biegowego. Mamy doskonałe warunki do biegania na nartach w naszych górach, Bieszczadach. Ojciec wciąż jest czynny zawodowo, do emerytury ma już co prawda niedaleko, myślę jednak, że nawet po przejściu na emeryturę wciąż będzie aktywny.

Film Andrzeja Galińskiego był prezentowany na wielu festiwalach filmów górskich, krajowych i zagranicznych, zdobył kilka nagród. Jego twórca na jubileuszowym spotkaniu ze swadą relacjonował perypetie, jakich przy kręceniu filmu nie oszczędziły mu góry i władze Pakistanu. Zaś obraz zmagań z Kunyang Chhi-shem robił wrażenie nie tylko na ludziach gór: - Narratorem był Tadzio Janczar, który niezwykle przywiązał się do filmu - wspomina Andrzej Galiński.

- Przeglądałem z nim materiał chyba ze dwanaście godzin, a on był tak zdenerwowany tym, co oglądaliśmy, że ciągle nie mógł utrafić we właściwy ton. Przeżywał całą akcję w sposób niezwykle emocjonalny. W końcu zdesperowany stwierdził, że musi wyjść i napić się. Wyszedł, walnął lufę i po powrocie nagrał tekst za pierwszym podejściem.

Po wyprawie w Karakorum Andrzej Galiński realizował sporo filmów górskich z Jerzym Surdelem, przez dłuższy czas był na kontrakcie w Argentynie, dokumentując życie ginących plemion indiańskich.

Potem z kamerą spędził nieco czasu na Spitsbergenie, na Ziemi Franciszka Józefa. Sporym wyczynem było dotarcie w latach osiemdziesiątych na Wyspy Sołowieckie, nielegalnie, po 166 EWA MATUSZEWSKA LIDER przekupieniu kapitana malutkiego stateczku. Przez trzy tygodnie ekipa kręciła film, by równie nielegalnie, tym razem samolotem, opuścić wyspę. Obecna twórczość Andrzeja Galińskiego nie ma

nic wspólnego z górami - współpracuje z Jackiem Fedorowiczem przy realizacji satyrycznego programu Dziennik Telewizyjny.

- Miałem to niewątpliwe szczęście, że po Kunyang Chhishu byłem jeszcze na pięciu zimowych wyprawach kierowanych przez Andrzeja Zawadę - opowiada Bogdan Jankowski. - Jedyną wspólną letnią wyprawą, nie licząc wcześniejszego wyjazdu w Pamir, był Kunyang Chhish. Były wyprawy ze wszech miar udane, które wracały w komplecie i z sukcesem, jak choćby zimowa wyprawa na Everest.

Były też i takie, które wracały bez człowieka i bez wejścia na szczyt - to zimowa próba na Lhotse, podczas której zginął operator filmowy Staszek Latałło. W miarę upływu lat ciężar moich obowiązków przesuwał się stopniowo ze wspinania na techniczne sprawy, przede wszystkim na łączność radiową.

Andrzej bardzo cenił, lubił technikę, na każdej wyprawie chciał mieć zapewnioną znakomitą łączność.

I lokalną, między bazą a obozami, i ze światem. I taką łączność starałem się mu zapewnić. W bazie cały czas byliśmy na nasłuchu, jeśli którykolwiek z kolegów znajdował się poza bazą, w każdej chwili mógł mieć z nami kontakt. Wszystkie rozmowy były nagrywane, z każdej wyprawy przywoziliśmy około czterdziestu godzin zapisu rozmów radiowych. Andrzej wszystkie te taśmy gromadził, zazdrośnie strzegł przed dziennikarzami, nie pozwalał udostępniać nikomu. Miał to być materiał do jego książki, której, niestety, nigdy nie udało mu się nawet zacząć.

Podczas wypraw musiałem przede wszystkim dbać o sprawną łączność, do góry wychodziłem tylko wówczas, gdy udało mi się uprosić któregoś z kolegów, by zastąpił mnie przy radiostacji. Niekiedy udawało mi się dotrzeć do obozu I, ale nie mogę pochwalić się jakimiś wybitnymi osiągnięciami wysokościowymi. Do dziś staram się nie tracić kontaktu z górami. Jak na pracownika firmy państwowej, Politechniki Wrocławskiej, udawało mi się sporo czasu spędzać w górach - sześć tygodni latem, dwa zimą. Jeszcze do niedawna szkoliłem adeptów alpinkmu w Tatrach i muszę przyznać, że to sympatyczne zajęcie.

Mam trzech synów - najstarszy mieszka w Berlinie, pracuje tam i robi doktorat, średni studiuje, a najmłodszy jest właśnie

167 W STRONĘ GÓR NAJWYŻSZYCH SZCZYTOWA CZWÓRKA Z KUNYANGA RYSZARD SZAFIRSKI, JAN STRYCZYNSKI, ANDRZEJ ZAWADA I ANDRZEJ ZYGMUNT HEINRICH 168 EWA MATUSZEWSKA LIDER w trakcie egzaminów maturalnych. W góry zabierani byli od najmłodszych lat. Potem już samodzielnie wędrowali z radiostacją. Przez stałą obecność góry nieco im zapewne spowszechniały były dla nich czymś tak naturalnym i oczywistym, że na szczęście nie poczuli ochoty do wspinania się.

Cieszę się z tego, ale przecież gdyby było inaczej, nie mógłbym im zabronić. W mojej sytuacji byłoby to nie fair.

Alek Lwów, alpinista i redaktor naczelny „Gór i Alpinizmu", choć nie brał w niej udziału, w jakimś sensie zetknął się z wyprawą na Kunyang Chhish: - To było w roku 1970. Po raz pierwszy w życiu jechałem w skałki. W pociągu z Wrocławia do Jeleniej Góry, w tym samym przedziale co ja, usiadł niepozorny, krępy, niewysoki mężczyzna. Wydawał mi się niezmiernie stary, bo miał dwadzieścia cztery lata, a ja szesnaście i pół. Zaczęliśmy rozmawiać i tenże wiekowy osobnik powiedział, że niebawem wyjeżdża na wyprawę w Karakorum. Wtedy jeszcze nie wiedziałem, że jest to wyprawa Andrzeja Zawady, ale utkwiło mi w pamięci, że jadą w Karakorum.

Już w skałkach dowiedziałem się, że mój rozmówca z pociągu nazywa się Jan Franczuk. Niedługo potem pojechał na Kunyang Chhish. Po śmierci Jasia poznałem jego dwóch braci. Trochę kręcili się w skałkach, jednak wielkich sukcesów w alpinizmie nie odnieśli.

Spotkanie z Franczukiem było też w pewnym sensie momentem, kiedy to, choć tylko pośrednio, zetknąłem się z Andrzejem Zawadą. Oczywiście, istniał dla mnie jako wielka gwiazda, ktoś, z kim nigdy nie będzie mi dane choćby usiąść przy jednym stole w schronisku, nie mówiąc już o wspólnej działalności w górach. Ale miałem szczęście. Urodziłem się w 1953 roku i to był idealny moment, by „załapać się" na największe i najważniejsze wyprawy Andrzeja Zawady. Gdybym urodził się wcześniej, mógłbym akurat na czas Everestu nie być już w takiej formie, jaka była wymagana od uczestników wyprawy zimowej, a od której zaczęła się moja kariera alpinistyczna. Zaś gdybym później pojawił się na świecie, a co za tym idzie - później zaczął się wspinać - nie zdążyłbym jeszcze osiągnąć odpowiedniego poziomu.

169 W STRONĘ GÓR NAJWYŻSZYCH Minęły trzy lata od spotkania z Jasiem Franczukiem, gdy znalazłem się na zimowym obozie w Tatrach, prowadzonym przez Andrzeja Zawadę. Pełniłem wówczas obowiązki instruktora, szkoląc nieco młodszych ode mnie kandydatów na taterników. Ten pierwszy bezpośredni kontakt z Andrzejem Zawadą, w zimowej scenerii Morskiego Oka, pozwolił mi przekonać się, jak miłym, dowcipnym i normalnym, bez cienia gwiazdorskich póz, jest on człowiekiem.

Kiedy w roku 1979 organizował zimową wyprawę na Mount Everest, miałem już za sobą bardzo długą i trudną drogę na Kohe Skhawr (7084 m) w Hindukuszu i południowy szczyt Piku Rewolucji (6950 m) w Pamirze. Miałem więc doświadczenie wysokościowe i przypuszczalnie z tego powodu znalazłem się w składzie zimowej wyprawy na Everest. Dla mnie była to wyprawa najważniejsza w całym życiu. Mój los został wówczas przesądzony. Gdybym nie pojechał na tę wyprawę, zapewne wcześniej czy później znalazłbym się w Himalajach, ale z pewnością nie zdobyłbym tych doświadczeń, jakie stały się moim udziałem pod Everestem.

Brałem udział w dwóch najważniejszych zimowych wyprawach Andrzeja - na Mount Everest i na K2.

Wyprawa everestow-ska była pionierska, ale K2 to przedsięwzięcie bodajże najważniejsze w historii nie tylko polskiego himalaizmu. Po raz pierwszy próbowano zdobyć najtrudniejszą górę świata w ekstremalnie trudnych warunkach zimowych. Przez trzy miesiące walczyliśmy o K2. W tym czasie temperatura utrzymywała się na poziomie minus dwadzieścia pięć do minus trzydzieści pięć. Bywały też dni, że była jeszcze niższa. Jeżeli w ciągu dnia, pod wpływem słońca, o tej porze roku bardzo rzadko pojawiającego się w tym rejonie, ocieplało się do zera, to wydawało nam się, że jest upał.

Mimo upływu lat, innych gór, innych wypraw, te dwie z Andrzejem dały mi taki bagaż doświadczeń i przeżyć, że już nic nie mogło ich przebić. Wśród moich wielu wspomnień o Andrzeju szczególne znaczenie ma dla mnie ostatnie, związane - jakże mogłoby być inaczej! - z górami. Niezwykłe, tajemnicze, wręcz metafizyczne.

W sierpniu 2000 roku wspinałem się w Tien-Szanie, na Khan Tengri (7010 m). Na wierzchołek weszliśmy 20 sierpnia. Pierwszy biwak podczas zejścia, będący jednocześnie ostatnim przy po170 EWA MATUSZEWSKA LIDER dejściu, wypadł w śnieżno-lodowej pieczarze, w nocy z 20 na 21 sierpnia. Mieliśmy za sobą wyczerpujący dzień - dziesięć godzin trudnej wspinaczki w kruchym, skomplikowanym terenie, gdzie trzeba było korzystać z lin poręczowych, potem cztery godziny zejścia.

Nie za dobrze biwakuje się w takiej pieczarze, wilgotnej i ciemnej, do której trzeba wczołgiwać się kilkumetrowym tunelem, głową w dół. Ale to jedyna możliwość noclegu - na przełęczy oddzielającej Khan Tengri od Piku Czapajewa wiatr wieje nieustannie, uniemożliwiając rozstawienie namiotu.

Zdarza się, że po takim wysiłku na znacznej wysokości miewa się przeróżne, zdumiewające niekiedy sny. Tamtej nocy też snuły mi się po głowie senne widziadła, nie pamiętam już ich nawet dokładnie. I tylko jeden sen był wyraźny - spotkanie z Andrzejem Zawadą. Przyśnił mi się najzwyczajniej w świecie, jak kolega koledze, jak ktoś, z kim jeszcze rozmawiałem przed wyjazdem na wyprawę. Powiedziałem mu, by szykował się na wrzesień, na coroczne spotkanie czytelników „Gór i Alpinizmu". Na każdym z tych spotkań był pierwszoplanową postacią, wokół niego zawsze koncentrowało się życie imprezowe.

Rano opowiedziałem przyjaciołom swój sen. Mam więc świadków, że nie wymyśliłem sobie tego wszystkiego post fac-tum. Tydzień później byliśmy już w Ałma Acie. Z hotelu Janusz Czermak zadzwonił do kraju. Pierwsza wiadomość, jaką mu przekazano, sprawiła, iż poczułem nie tylko smutek, ale też zdumienie pomieszane z niepokojem. Andrzej zmarł tej samej nocy, której mi się przyśnił.

Jak najdalej trzymam się od wszelkich mistycyzmów, inżynier z wykształcenia i z natury, wolny duchem i niewierzący. Nie potrafię jednak wytłumaczyć tego, co przydarzyło mi się na przełęczy pod Khan Tengri. I w mojej opowieści o Andrzeju Zawadzie stawiam na końcu wielki znak zapytania.

Czas, w jakim odbywało się rocznicowe spotkanie wciąż młodych duchem weteranów z Kunyang Chhisha - niecały rok od śmierci Lidera - siłą rzeczy przywoływał na pamięć wspomnienia nie tylko z tej wyprawy. I nie były to wyłącznie smutne, niczym nekrologi, opowieści przyjaciół o człowieku wykraczającym poza wszel171 W STRONĘ GÓR NAJWYŻSZYCH kie ramy i schematy. Przesłuchując kasety z tych trzech dni, ponownie uśmiechałam się, słuchając soczystych anegdot kwitowanych wybuchami śmiechu publiczności, zabawnych dopowiedzeń do dramatycznych niekiedy relacji z akcji górskiej na Kunyangu. Wydawało się, że lada moment Zawada stanie w drzwiach i z leciutką kpiną zapyta: „Jakże to tak? Świętujecie bez kierownika?"

Kunyang Chhish uważał za najważniejsze dokonanie polskiego alpinizmu i nie dlatego, że sam stanął na szczycie. W alpinizmie istotną wartością było dla niego działanie zespołowe. Więc jeśli po

wyprawie uczestnicy, nawet ci, którzy nie stanęli na szczycie, nie czują się gorsi niż zdobywcy, można powiedzieć, że wyprawa udała się podwójnie. Stanisław Zierhoffer, zastępca kierownika, zaraz po wyprawie tak to podsumował: „Uważam, że to dla każdego wielki zaszczyt być jednym ze składu wyprawy, która zdobyła Kunyanga". A Andrzej Heinrich dodał: „Bo też bardziej niż na jakiejkolwiek wyprawie zwycięstwo wypracowała cała ekipa".

Zdobycie Kunyanga pozwoliło Polakom dogonić alpinistyczną czołówkę świata. A że nie był to bieg na krótki dystans, udowodniły następne lata. Jeszcze jeden sukces odniósł kierownik - od tej wyprawy zaczęła się kształtować grupa nazwana później drużyną Andrzeja Zawady.

Tego roku na grobie Andrzeja Zawady oprócz płonących zniczy znalazł się króciutki list wetknięty za tabliczkę z jego nazwiskiem: „Śpij spokojnie tam. Jedziemy na K2. Twoja drużyna" -tak pożegnali swego Lidera uczestnicy zimowej wyprawy na drugi szczyt świata, wyruszającej z Polski 16 grudnia 2002 roku.

Kierownikiem był Krzysztof Wielicki, jeden z najwybitniejszych himalaistów świata, przyjaciel, partner i kontynuator misji, jaką dla Andrzeja Zawady stały się zimowe wyprawy w najwyższe góry świata. g^HH Na poprzedniej stronie „BIAŁA PANTERA" LEŻY NA WIERZCHOŁKU KANGTEGI (6779 M) Rekord za rekordem Wśród najwyższych pasm górskich Hindukusz najdłużej pozostawał nieznany. Ta niewiedza była tak głęboka, iż jeszcze w latach pięćdziesiątych XX wieku nie wiedziano, który ze szczytów zajmuje drugie miejsce co do wysokości. Nim jednak ruszyli w Hindukusz alpiniści, w XIX wieku pojawili się podróżnicy, nie tyle powodowani pasją naukowo-badawczą, ile zainteresowani przydatnością tych rejonów do celów militarnych. Ścierały się tu wpływy polityczne Rosji i Wielkiej Brytanii. Wojskowi rosyjscy szukali dogodnych przejść z północy na południe, brytyjscy zaś w przeciwnym kierunku. Nie interesowały ich szczyty, tylko najłatwiejsze do przebycia przełęcze.

Po wojnie afgańsko-brytyjskiej (1878-1880) granice Afganistanu zamknęły się przed Europejczykami.

Izolacja skończyła się dopiero w latach dwudziestych XX wieku. Mimo to nie odnotowano wówczas poważniejszych przedsięwzięć alpinistycznych. Dopiero po drugiej wojnie światowej zaczęły się pojawiać wyprawy z różnych krajów. Dobry początek zrobili Norwegowie, zdobywając w roku 1950 najwyższy szczyt Hindukuszu, Tiricz Mir (7700 m). Pięć lat później alpiniści amerykańscy stają na wierzchołku trzeciego szczytu, Istor-o Nal (7398 m). W roku 1959 Włosi dołączają do grona zdobywców najwyższych szczytów Hindukuszu, pokonując Saragrar (7349 m), czwarty co do wysokości.

Ze względów finansowych i politycznych po wojnie jedyne wówczas realnie dostępne dla polskich alpinistów góry siedmio-tysięczne były właśnie w Hindukuszu, przede wszystkim w jego najsłabiej zbadanej części, znajdującej się w Afganistanie.

Inicjatorem skierowania w ten rejon Hindukuszu polskich wypraw był Bolesław Chwaściński. Inżynier, projektant i budowniczy mostów, dróg i kolei, a przy tym taternik i alpinista, w ro-

176 EWA MATUSZEWSKA LIDER ku 1939 przebywał na kontrakcie w Afganistanie. W wolnych chwilach penetrował w okolicach Kabulu góry sięgające około pięciu tysięcy metrów. Na odległych krańcach tych gór, w położonym na północnym wschodzie Wąchanie, wznosiły się potężne szczyty przekraczające 7000 metrów. To one właśnie wydały się Bolesławowi Chwaścińskiemu najodpowiedniejszym celem przyszłych polskich wypraw alpinistycznych. Po wybuchu wojny Chwaściński opuścił Afganistan, przedostał się do Wielkiej Brytanii i walczył w RAF-ie. Po powrocie do kraju przystąpił do realizacji planów związanych z eksploracją Hindukuszu. W nielicznych opisach alpinistycznych ani razu nie pojawiły się jakiekolwiek informacje dotyczące drugiego pod względem wysokości szczytu. Można było z tego wnosić, iż wciąż nie został zdobyty. Te spekulacje potwierdziły się po dokładniejszym przestudiowaniu map i relacji geografów. Najprawdopodobniej był nim Noszak (7492 m), jednak potwierdzenia tego faktu nie udało się znaleźć w dostępnej literaturze. Szczyt ten znajdował się w grani głównej, niedaleko Tiricz Mira, na granicy afgańsko-pakistańskiej. Zmieniony w wyniku drugiej wojny ustrój polityczny w Polsce i Afganistanie umożliwił podjęcie starań o zezwolenie na zdobycie Noszaka od strony afgańskiej.

Dziewiczy szczyt tej wysokości co Noszak był bardzo atrakcyjnym celem. Gdyby udało się go zdobyć, poprawiono by wysokościowy rekord Polski, ustanowiony w roku 1939 na Nanda Devi East (7434 m) w Himalajach. Nie miejsce tu na opisywanie, zresztą interesujących, okoliczności, w jakich doszło do zorganizowania pierwszej polskiej wyprawy alpinistycznej w Hindukusz. Istotny jest fakt, iż w Kabulu polscy alpiniści dowiedzieli się, że od ponad miesiąca działa w górach wyprawa japońska, której celem jest... Noszak. Po przybyciu do bazy w dolinie Kazi Deh kierujący polską wyprawą Chwaściński zawarł porozumienie z kierownikiem wyprawy japońskiej - obie wyprawy miały współdziałać przy zakładaniu obozów i wspólnie poprowadzić akcję szczytową. Skończyło się na tym, że Japończycy stanęli na wierzchołku Noszaka 17 sierpnia 1960 roku, Polacy - dziesięć dni później. Polski rekord wysokości został poprawiony, ale to, co dla każdego alpinisty najcenniejsze - zdobycie niezdobytego -przypadło Japończykom.

U"7 REKORD ZA REKORDEM m

^^V^ %J-tr* DZIELNI HUNZOWIE 178 EWA MATUSZEWSKA LIDER Ta nieco niefortunna premiera, uwieńczona połowicznym tylko sukcesem, była jednak dobrym początkiem. W następnych latach wyprawy środowiskowe, organizowane przez poszczególne kluby wysokogórskie, zdobywają szczyty, prowadzą nowe drogi i przyczyniają się do coraz lepszego poznania Hindukuszu Wysokiego, gdzie skupiają się wszystkie szczyty siedmio tysięczne. Polacy zdobywają tutaj doświadczenie wysokościowe, techniczne i organizacyjne, pozwalające skutecznie działać w Karakorum i Himalajach. I tutaj Andrzej Zawada miał okazję przekonać się, jak się czuje

człowiek na wysokości prawie siedmiu i pół tysiąca metrów przy temperaturze minus 51 stopni Celsjusza.

Pierwsze wejście na Noszak, nowa droga południowo-wschodnią ścianą, a nawet pierwsze polskie kobiece wejście na ten szczyt - to były fakty dokonane. Właściwie więc nie było wyjścia. Jeśli Noszak to zimą.

Pierwszą zimową wyprawę w Hindukusz zorganizował Warszawski Klub Wysokogórski w roku 1973.

Celem był Noszak, o którym bez zbytniej przesady można powiedzieć, że stał się polskim szczytem w Hindukuszu. Kierowanie tą pionierską wyprawą powierzono Andrzejowi Zawadzie, a w jej skład weszli: Mirosław Budny, Zenon Czechowski, Ryszard Dmoch, Marek Fijałkowski, Wojciech Jedliński, Jan Koisar (lekarz), Jacek Mierzejewski, Tadeusz Piotrowski i Władysław Leszek Woźniak.

Dla normalnych ludzi alpinizm jest zajęciem masochistów, zaś alpinizm zimowy w górach wysokich masochizmem do kwadratu. Nic więc dziwnego, iż tragarze, utrzymujący się przecież z wypraw, choć nie pojmują, po co sahibowie tak się męczą, gdy przyszło do formowania karawany w Kazi Deh, gremialnie odmówili współpracy. Śnieg i trzydziestostopniowy mróz budzą przerażenie, pójście w góry w takich warunkach to w ich pojęciu pewna śmierć. I znów, jak wiele razy przedtem i wiele razy potem, Zawada musiał wykorzystać swe zdolności przekonywania, by w końcu, po pięciu dniach negocjacji, udało się zwerbować kilkudziesięciu tragarzy.

Dwa dni zajmuje dojście do Put Garu, gdzie 21 stycznia zostaje założona baza, na wysokości 3400 metrów. W zakładaniu obozów początkowo uczestniczy kilku najlepszych i najbardziej wytrwałych tragarzy. Nie wytrzymują jednak mrozu i wiatru. Tak więc alpiniści 179 REKORD ZA REKORDEM własnymi siłami muszą zaopatrzyć obozy w sprzęt i żywność. To chyba pierwsza taka wyprawa, która obozy I i II zakłada w dolinie. Dopiero trzy następne - na zachodnim ramieniu Noszaka. W bazie, przy tak niskich temperaturach i nieustannym wietrze, nie ma szans na odpoczynek. Śpi się w tym samym, w czym idzie się do góry, o myciu trzeba zapomnieć na wiele dni. Stopienie lodu czy śniegu i zagotowanie wody zajmuje wiele godzin.

Fragment drogi na zachodnim ramieniu prowadzi stromym stokiem pokrytym lodem. Na najbardziej stromych odcinkach trzeba zakładać poręczówki. Obóz III, założony przez Piotrowskiego i Zawadę, staje w miejscu, gdzie letnie wyprawy zazwyczaj zakładają obóz I. 5 lutego wiatr ucicha. Piotrowski i Zawada, korzystając z poprawy pogody, zakładają obóz IV Niestety, nocą wiatr zaczyna wiać z taką siłą, że nie ma szans na kontynuowanie wspinaczki. Wracają do obozu III, gdzie przeczekują dwa dni. Jeden z namiotów wiatr zmiótł na lodowiec, drugi udaje im się utrzymać.

Załamanie pogody trwa do 10 lutego. Tego dnia, ledwie wiatr przycichł nieco, do góry rusza zespół w składzie: Dmoch, Piotrowski, Woźniak i Zawada. Po noclegu w trójce wyruszają z całym zaopatrzeniem do obozu IV - nie ma pewności, czy wiatr i w tym obozie nie zniszczył namiotu. Na szczęście okazuje się, że choć nieźle sponiewierany, pozwala całej czwórce przenocować.

Nazajutrz zakładają obóz V na wysokości 6700 metrów, nieco poniżej uskoku. Dmoch i Woźniak wracają do czwórki, Piotrowski i Zawada zostają na nocleg.

ANDRZEJ ZAWADA: - Wieczorem, gdy układaliśmy się do snu, pogoda była koszmarna. Wiatr szarpał nasz namiocik, mróz minus 39 stopni. Przy takiej temperaturze zamarzła rtęć w termometrze. Dla ludzi znających Hindukusz z letnich wypraw to, co zastaliśmy zimą, było wprost niewyobrażalne.

Latem temperatura dochodzi tu do trzydziestu, czterdziestu stopni, oczywiście plus. Trudno było nam w to uwierzyć, gdy patrzyliśmy na śpiwory pokrywające się szronem. W końcu usnęliśmy, bez szczególnych złudzeń co do poprawy pogody.

Obudziłem się o czwartej. Wychodzę przed namiot, a tu niebo granatowe, bez jednej chmurki, rozgwieżdżone. Obudziłem szybko Tadka i mówię mu, że to nasza jedyna szansa na atak szczyto180 EWA MATUSZEWSKA LIDER wy. Zrezygnujemy z zakładania szóstki, idziemy wprost na szczyt. Tadek zgadza się ze mną, tyle że wynika problem z jego butami. Za dwieście dolarów kupił sobie tak zwane tripleksy, nie mając zaufania do butów, jakie później stały się bardzo popularne. Wykonane z tworzyw sztucznych, bez choćby kawałka naturalnej skóry, według mnie najlepiej nadawały się na zimę. Nocą pozostawił tripleksy poza śpiworem, a gdy obudziliśmy się, były zamarznięte na kość. Do jedenastej rozgrzewaliśmy je nad maszynką butanową, przypalając je ze wszystkich stron. Po tych zabiegach nie były już tak piękne, ale przynamniej dawały się nałożyć. Po tej przygodzie Tadek już nigdy nie używał na wyprawach tripleksów.

Ponieważ nie zamierzamy zakładać jeszcze jednego obozu, musimy do minimum ograniczyć sprzęt i żywność, jakie zabierzemy do góry. A więc - tylko radiotelefon, aparaty fotograficzne, menażki, maszynka butanową, herbata i kabanosy.

Dochodzimy do uskoku skalnego. Dzięki poręczówkom, rozpiętym przez naszych poprzedników, łatwiej nam go przejść. Na krótki odpoczynek zatrzymujemy się w miejscu III obozu letniego. Tadek zajął się gotowaniem herbaty, a ja spojrzałem pod nogi i zdrętwiałem. Pod cienką warstwą lodu widoczna była sczerniała ręka. Przyjrzałem się dokładniej i zobaczyłem, jak się później okazało, szczątki jednego z bułgarskich alpinistów, którzy zginęli w 1971 roku. Pomyślałem, że to memento mori dla nas. Niedługo zapadnie noc, mróz czterdziestopięciostopniowy, a my do szczytu mamy jeszcze kawał drogi. Tadek powtarzał, że nie chce tego oglądać i rzeczywiście, nawet nie spojrzał.

Późnym popołudniem wyruszamy, zostawiając jeden z plecaków, w którym są, między innymi, aparaty fotograficzne. Podchodzimy rozległym tarasem. Nad nami wznoszą się skały oświetlone wschodzącym księżycem. Każdy z nas idzie swoim tempem. Przed nami stromy, śnieżny żleb wyprowadzający na grań. Mróz coraz silniejszy, co nie poprawia samopoczucia Tadka męczonego uporczywym kaszlem.

Po wyjściu na grań wydawało się, że szczyt jest już blisko. Tadek dochodził do mnie i pytał, pełen nadziei, czy to już. Pocieszałem go, że jeszcze tylko półtorej godziny marszu.

Śnieżna przełączka, a za nią pośredni wierzchołek Noszaka. Od strony pakistańskiej wiatr wzmaga się.

Przed nami jeszcze 181 REKORD ZA REKORDEM PO ZWYCIĘSTWIE - PODZIW I NIEDOWIERZANIE 182 EWA MATUSZEWSKA LIDER tylko rozległa rówień śnieżna i już szczyt. Wreszcie! Za dziesięć minut dwunasta, 12 lutego. Stajemy na stercie kamieni i patrzymy na niewiarygodnie piękną panoramę. Co za niezwykłe uczucie świadomość, że jesteśmy pierwszymi ludźmi, którzy oglądają Hindukusz zimą, o północy Nie możemy jednak zbyt długo pozostawać na szczycie. Układam z kamieni napis „Winter 73" i ruszamy w dół. Na szczęście sprawdziłem temperaturę na niezawodnym termometrze alkoholowym. Pokazał minus 51 stopni. Nigdy przedtem ani potem nie przyszło mi działać w górach przy takiej temperaturze.

Zejście do obozu V zajmuje prawie pięć godzin, cała akcja szczytowa trwała około siedemnastu.

Dopiero schodząc, połączyliśmy się z bazą, zawiadamiając o zdobyciu szczytu. Do obozu docieramy o świcie.

Doświadczenia wyniesione z tej wyprawy zachęciły mnie, by poważnie pomyśleć o zimowej eksploracji Himalajów. Siedmiotysięcznik padł, teraz kolej na ośmiotysięczniki. I rzuciłem hasło „Mount Everest zimą". Gdy zgłosiłem ten projekt w Polskim Związku Alpinizmu, wszyscy głosowali przeciw. Trzeba walczyć o pierwsze polskie wejście latem, gdy szanse są większe. Jeśli się uda, wtedy będzie można poeksperymentować z zimą. Musiałem się z tym pogodzić.

Jeśli Andrzej Zawada stwierdzał, że musiał się z czymś pogodzić, tylko nie znając go bliżej, można było stwierdzenie takie uznać za prawdziwe. Zwłaszcza jeśli dotyczyło ono gór. Jeśli Mount Eve-rest nie może być przez Polaków zdobywany zimą, to czemu nie spróbować powalczyć o Lhotse? Czwarty co do wysokości szczyt świata, niższy zaledwie o 337 metrów od najwyższego, ma tę niewątpliwą zaletę, iż jest najbliższym i najwyższym sąsiadem Eve-restu, choć najmniej samodzielnym. Jego główny wierzchołek wznosi się około 520 metrów nad Przełęczą Południową, oddzielającą Lhotse od Mount Everestu. „Lho-tse", czyli po tybetańsku „Szczyt Południowy". Tę nazwę nadali mu Brytyjczycy w roku 1921, podczas pierwszej rekonesansowej wyprawy na najwyższy szczyt świata. Jednak to nie oni stali się zdobywcami Lhotse, lecz Szwajcarzy, w roku 1956, niejako przy okazji powtórzenia drogi na Mount Everest. Jak widać, 183 REKORD ZA REKORDEM od początku Lhotse był traktowany przez alpinistów nieco po macoszemu. Dopiero kiedy w Himalajach zakończyła się epoka zdobywania szczytów i rozpoczęto rozwiązywanie problemów, takich jak wejścia beztlenowe czy nowe drogi na ośmiotysięczniki, południowa ściana Lhotse okazała się samodzielnym, niezwykle atrakcyjnym, ale i trudnym celem dla najlepszych.

Kiedy Andrzej Zawada rozpoczął starania o Lhotse, jedyną udaną wyprawą na główny wierzchołek pozostawała wciąż wyprawa z roku 1956. Toteż drugie wejście na czwarty szczyt świata, wysoce prawdopodobne, iż dokonane w sezonie zimowym, mogło - chwilowo - zaspokoić ambicje, rozbudzone Kunyang Chhishem i Noszakiem.

Wyprawa na Lhotse zyskała status centralnej wyprawy Polskiego Związku Alpinizmu i stała się największą z dotychczasowych polskich ekspedycji. Kierownikiem został Andrzej Zawada. Uczestnicy: Andrzej Zygmunt Heinrich, Bogdan Jankowski (zastępca kierownika), Piotr Jasiński, Jan Koisar (lekarz), Marek Kowalczyk, Wojciech Kurtyka, Stanisław Latałło (filmowiec), Anna Okopińska, Tadeusz Piotrowski, Jacek Rusiecki, Jan Stry-czyński, Jerzy Surdel (filmowiec), Ryszard Szafirski, Wojciech Tędziagolski (filmowiec), Mirosław Wiśniewski (fotografik i kierowca ciężarówki).

Polacy zamierzali atakować Lhotse z lodowca Khumbu, przez Kocioł Zachodni (po walijsku Western Cwm - nazwa nadana przez Mallory'ego). Zgodę na tę drogę ministerstwo turystyki Nepalu uzależniało od opinii Francuzów, którzy wcześniej niż Polacy otrzymali zgodę na zdobywanie Mount Everestu w okresie po-monsunowym. Gerard Devouassoux, kierownik wyprawy francuskiej, nie sprzeciwił się i Polacy mogli rozpocząć działalność. Ponieważ już doświadczyli, czym jest zima w Hindukuszu, bardzo starannie przygotowali sprzęt. Po raz pierwszy miały zostać wypróbowane nowe modele namiotów, przeciwwiatrowe kombinezony, puchowe komplety (spodnie i kurtki) i specjalne, ocieplane buty. Po raz pierwszy sprowadzono z Francji maski i lekkie butle tlenowe, a także odpowiednio przygotowane mieszanki butanowe o dużej wydajności.

Wyprawa była wyjątkowa z paru powodów. Jeden z nich to skład. Wśród trzynastu alpinistów znalazła się jedna alpinistka, 184 EWA MATUSZEWSKA LIDER ANKA OKOPINSKA ASYSTUJE BOGDANOWI JANKOWSKIEMU PRZY PRÓBACH Z TLENEM, W GŁĘBI LEKARZ JAN KOISAR 185 REKORD ZA REKORDEM jako pełnoprawny uczestnik, a nie „maskotka" czy „ozdobnik", jak uważali ci, dla których zabrakło miejsca na wyprawie.

Anna Okopińska legitymowała się osiągnięciami, które w pełni uzasadniały jej udział. W Tatrach przeszła wiele trudnych dróg, w tym także pierwsze przejścia, a w roku 1970 w zespole kobiecym dokonała pierwszego przejścia grani Tatr Wysokich. Miała też za sobą wejścia wysokościowe - w roku 1972, w Pamirze, weszła na Pik Eugenii Korzeniewskiej i Pik Komunizmu. Tymi wejściami ustanowiła ówczesny kobiecy rekord wysokości. A poza tym w środowisku uchodziła za osobę spokojną i zrównoważoną, bezkonfliktową, nie stwarzającą problemów.

ANNA OKOPIŃSKA: - Andrzejowi Zawadzie bardzo zależało na sukcesie tej wyprawy. Zaś udział kobiety, zwłaszcza jeśliby weszła na szczyt, sprawiłby, że sukces ten miałby szerszy rezonans medialny. Myślę, że Lhotse zawdzięczam Andrzejowi Heinrichowi. Należał on do grona osób, którym Zawada wierzył i ufał. Tak się złożyło, że poprzedniej zimy wspinałam się z Heinrichem w Tatrach.

Robiliśmy na Hrubym jakąś pierwszą zimową drogę. Trafiliśmy na fatalne warunki, załamanie pogody zmusiło nas niemal do walki o życie. Złapaliśmy też „kibel" i nieźle dostaliśmy w kość. I choć wcześniej Zyga szukał męskich partnerów na to przejście, a nie znalazłszy chętnych, z konieczności zdecydował się na mnie, to po wspólnych przejściach nabrał zaufania do moich umiejętności.

Andrzej Heinrich działał wówczas w komisji sportowej PZA i znalazł się w komitecie organizacyjnym wyprawy na Lhotse. Toteż gdy przyszło do wyboru alpinistki pasującej do koncepcji tej wyprawy, prawdopodobnie polecił mnie Zawadzie.

Podczas wyprawy kierownik nie traktował mnie w szczególny sposób, choć zdarzały się sytuacje, że wykorzystywał moją obecność, by zdopingować kolegów do działania. Na przykład wtedy, kiedy mocno wiało i mieli zahamowania przed pójściem do góry. Trzeba przyznać, że początkowo wielu kolegów chorowało i brakowało im sił. Ja byłam w niezłej formie, szybko złapałam aklimatyzację i chętnie opuszczałam bazę, wiedząc, że im więcej wyjść w góry, tym większe szanse na szczyt.

Wówczas Zawada mówił: „Widzicie, dziewczyna może iść, a wy nie? Co z wami, panowie?"

186 EWA MATUSZEWSKA LIDER Raz tylko poszłam do góry z Andrzejem Zawadą. Jak wspominałam, początkowo właściwie nikt nie czuł się na tyle dobrze, by bez problemów planować, kto następnego dnia pójdzie z zaopatrzeniem do obozów. Były już założone dwa obozy, a ja doszłam z Jankiem Stryczyńskim do pierwszego, później z Jackiem Rusieckim do pierwszego i drugiego.

Andrzej Zawada dotarł do bazy dużo później niż my, gdyż załatwiał jeszcze w Katmandu jakieś sprawy organizacyjne. Maszerował szybko, robił dziennie po dwa etapy, przyszedł więc zmęczony. Przez parę dni snuł się ledwo żywy, a potem nagle któregoś dnia zapowiedział, że nazajutrz idzie do góry. To było zdumiewające, jak niesamowity miał organizm! Każdy z nas musiał nieustannie trenować, by być w formie, a Andrzej, bez wyjazdów w góry, bez specjalnego treningu, potrafił osiągnąć znakomitą formę, można powiedzieć - siłą woli. Jego niezwykle mocna psychika miała niewątpliwy wpływ na fizyczne możliwości działania. Właśnie pod Lhotse mogliśmy się o tym przekonać.

Zapytał, kto z nim pójdzie. Ale jedni nie byli w stanie się ruszyć, inni mieli jakieś zadania w bazie, słowem - Andrzej nie miał partnera. Kiedy okazało się, że tylko ja mogę i chcę pójść, pomyślał chwilę i oświadczył, że dobrze, pójdziemy razem, ale od razu do obozu II. To postanowienie nie było pozbawione racjonalnych przesłanek. Obóz I znajdował się na lodospadzie, który pod koniec lata w wielu miejscach wytopił się. Przejście stało się niebezpieczne i tylko wczesnym rankiem udawało się przemknąć przez lodowiec bez narażania się na przykre niespodzianki. Dlatego Andrzej uznał, że nie należy nocować w jedynce, tylko od razu iść do dwójki.

Koledzy jednak jednogłośnie stwierdzili, że to absolutnie niemożliwe, że między bazą a dwójką jest zbyt duża różnica wysokości, że trzeba się wspinać po niebezpiecznym lodospadzie, a potem długo iść po płaskim - jednym słowem nikt nie wierzył, że to możliwe. Andrzej powiedział tylko: „Zobaczycie, damy radę". I w czasie swego pierwszego wyjścia do góry, zamiast pójść do obozu I, przenocować i zejść do bazy - tak jak Pan Bóg przykazał poczynać sobie w górach wysokich i jak innych sam uczył pognał do dwójki. Do obozu II dotarliśmy dobrze o zmroku, ale wyszło na to, że Andrzej miał rację można ten 187 REKORD ZA REKORDEM

odcinek przejść w jeden dzień, unikając pułapek lodospadu. Ten zryw przełamał impas, w jakim znalazła się wyprawa, i umożliwił dalsze działanie.

Był dobrym kierownikiem, bardzo wiele wymagał od ludzi, ale siebie również nie oszczędzał. Jeśli zlecał komuś jakieś zadanie, wiadomo było, że właśnie ten ktoś wykona je najlepiej. Myślał o wyprawie jako całości, nie manipulował ludźmi, nie rozgrywał swoich gierek. Wszystkie jego poczynania były klarowne, jasne i oczywiste, takie jakieś naturalne. Miał oczywiście opracowaną koncepcję działania wyprawy, nie kalkulował jednak, kierując się osobistymi racjami. Jego naczelną zasadą jako kierownika było stwierdzenie: „Zróbmy wszystko, co możemy, dajmy z siebie maksimum wysiłku, a potem wszystko się jakoś poukłada". I to działało, naprawdę!

Wspomnienia jedynaczki z Lhotse nieco zakłóciły chronologię, wróćmy więc do niej, by zrelacjonować przebieg wyprawy.

Na początku września 1974 rozpoczął się transport bagażu do Nepalu. Dziesięć ton - żadna z dotychczasowych polskich wypraw nie była tak wyposażona. Ładunki przewieziono z Warszawy do Katmandu ciężarówką, alpiniści zaś dolecieli do stolicy Nepalu samolotem.

Podczas organizowania karawany do Katmandu dotarła wiadomość o tragicznym wypadku Francuzów na Evereście, w którym zginął kierownik wyprawy, Gerard Devouassoux i pięciu Szerpów. Zagarnęła ich monstrualna lawina, która z grani Evere-stu runęła na przełęcz Lho La, gdzie znajdowały się namioty obozu II. Francuzom po tej tragedii nie pozostało nic innego, jak przerwać wyprawę.

Dla Polaków było to ostrzeżenie. Tego roku monsun trwał znacznie dłużej niż zwykle, toteż zbocza pokrywała gruba warstwa świeżego śniegu, w każdej chwili mogącego przybrać postać lawin. Andrzej Zawada próbował w Katmandu poszerzyć zezwolenie na Lhotse o Everest zimą. Nic z tych starań nie wyszło i trzeba było na razie pożegnać się z Everestem i skupić na Lhotse. Pozwolenie kończyło się 31 grudnia, nie było więc zbyt dużo czasu. Jednak przy tym terminie zakończenia wyprawy można było tak zaplanować akcję, by ewentualny atak szczyto188 EWA MATUSZEWSKA LIDER wy nastąpił już w czasie kalendarzowej zimy, a tym samym -dokonać pierwszego historycznego wejścia zimowego na ośmio-tysięcznik.

Gdy tylko nieco poprawiła się pogoda, małymi samolotami zaczęto transport ludzi i sprzętu z Katmandu do Lukli, skąd miała wyruszyć do bazy pod Everestem tradycyjna karawana trzystu tragarzy - tego też jeszcze nie było w historii polskich wypraw. Ta ogromna machina transportowa wymagała precyzyjnego planowania i rozdzielania zadań, mającego niewiele wspólnego z romantyzmem gór wysokich. Przynajmniej dla kierownika.

ANNA OKOPIŃSKA: - Niestety, wyruszyliśmy zbyt późno. Przytrafiły się trudności techniczne z ciężarówką i transportem, nastąpił poślizg organizacyjny i trzeba było z tego wybrnąć, co obciążało przede wszystkim kierownictwo. Te wszystkie przeszkody nie były efektem czyjegoś zaniedbania czy lenistwa. Po prostu zbieg nieprzewidzianych okoliczności. Andrzej Zawada nie szedł więc z nami w karawanie, tylko pozostał w Katmandu, by wszystkiego dopilnować. Do Lukli dolecieliśmy

samolotami, a potem siedem czy osiem dni zajął nam domarsz do bazy. Szło się bardzo przyjemnie, nie musieliśmy dźwigać ładunków Mieliśmy tyle pieniędzy, iż można było zaangażować wystarczająco wielu tragarzy. W Nepalu nie ma z tym takiego problemu jak w Pakistanie.

Jest taniej, a przynajmniej było, zaś tragarze są rzetelniejsi i ma się z nimi lepszy kontakt. Jeśli się idzie na lekko, można spokojnie cieszyć się urokami karawany. Na początku drogi mijaliśmy wioski, których mieszkańcy przyjmowali nas z życzliwością. Wtedy jeszcze było tam pustawo, alpiniści budzili przyjazną ciekawość.

Teraz bałabym się tam pojechać. Kiedy słyszę lub czytam o tłumach przewalających się trasami trekkingowymi, o śmieciach, komercjalizacji i rywalizacji, niewiele mającej ze sportem wspólnego, nie chcę tego oglądać. To był ostatni moment, gdy Himalaje można było widzieć takimi, jakimi widzieli je pierwsi zdobywcy, romantyczni i pełni szacunku dla gór. Andrzej Zawada był jednym z ostatnich przedstawicieli tego odchądzącego w przeszłość gatunku ludzi - wielki kierownik wyprawy zdobywczej. Dla mnie wyprawa na Lhotse była już chyba ostatnim przedsięwzięciem o smaku wielkiej, prawdziwej przygody.

189 REKORD ZA REKORDEM PRZYJACIELSKIE SPOTKANIE LIDERA Z EDMUNDEM HILLARYM W KATMANDU, W TLE STAR POLSKIEJ WYPRAWY 190 EWA MATUSZEWSKA LIDER 21 października założono bazę na lodowcu Khumbu, na wysokości 5400 metrów. Z tego miejsca alpiniści mieli widok zapierający oddech, ale i budzący obawy. Ice Fali, porażająca wielkością kaskada lodu spływająca z Kotła Zachodniego, to najtrudniejszy technicznie i najbardziej niebezpieczny odcinek klasycznej drogi na Mount Everest. Tutaj zdarza się najwięcej wypadków śmiertelnych.

24 października posypało obficie ostatnim, jak się okazało, monsunowym śniegiem. Potem nadszedł okres pięknej, bezwietrznej pogody. Z bazy ruszyły do góry kolejne zespoły, by wyszukiwać i zabezpieczyć poręczówkami przejście przez szczeliny i seraki Ice Fali.

Już 27 października założono obóz I (6050 m), w pobliżu progu Kotła Zachodniego, 1 listopada stanął obóz II (6400 m), w Kotle Zachodnim. Po dziesięciu dniach na północno-zachodniej ścianie Lhotse założono obóz III (7100 m). Wydawało się więc, że wszystko idzie w bardzo dobrym tempie.

Załamanie pogody sprawiło jednak, iż tak dobrze zapowiadająca się działalność nagle została zastopowana. Rozszalał się huraganowy wiatr, z 11 na 12 listopada poszarpał jeden z namiotów w obozie II, a temperatura spadła do minus trzydziestu stopni. Zima w Himalajach zaczęła się na dobre.

I jeżeli mieli kontynuować próbę zdobycia Lhotse, musieli przede wszystkim nie dopuścić do tego, by droga przez Ice Fali uległa zniszczeniu. Kolejne zadania strategiczne to zabezpieczyć przed skutkami wiatru istniejące już obozy i założyć obóz iy niezbędny do przeprowadzenia ataku szczytowego.

Każde z tych przedsięwzięć z dnia na dzień stawało się trudniejsze. Ice Fali jakby nagle ożył powiększały się szczeliny, lodowe pomosty zawalały się, seraki przewracały się z hukiem, niszcząc z takim trudem założone poręczówki. Sytuacja zmieniała się już nie z dnia na dzień, a z godziny na godzinę. Na Ice Fali nic już nie było pewnego, wciąż od nowa trzeba było wyszukiwać przejść.

Aby uchronić obozy przed atakami wiatru, przeniesiono je -zniszczona jedynka została odbudowana w rozległej szczelinie, a dwójkę przesunięto ze środka Kotła Zachodniego pod ścianę Everestu.

Zmagania o Ice Fali i obozy wydawały się jednak niczym w porównaniu z założeniem obozu IV Bez tego obozu nie można by191 REKORD ZA REKORDEM ło myśleć o szczycie. Najlepsze miejsce na czwórkę znajdowało się na wysokości 7800 metrów w pobliżu wielkiego kuluaru wyprowadzającego na wierzchołek Lhotse. 700 metrów różnicy wysokości między obozem III a planowanym IV i wiele tygodni walki o ich pokonanie. Alpiniści dochodzili do granic wytrzymałości, niektórzy ją przekroczyli. Ryszard Szafirski musiał zrezygnować z wyprawy, pokonany przez zapalenie krtani, jeden z filmowców, Wojciech Tędziagolski, cierpiąc na ostre dolegliwości żołądkowe, również opuścił bazę. Znacznie gorzej mógł się skończyć wypadek na Ice Fali, gdzie dwóch Szerpów wpadło do szczeliny. Odmrożenia, którym ulegli, nim ich wyciągnięto, praktycznie wyeliminowały ich z działalności powyżej bazy. Mimo tych niepomyślnych okoliczności osłabiających zespół, wciąż podejmowano próby założenia obozu IV. 11 grudnia Kurtyka, Rusiecki i Stryczyński wyruszyli z obozu III. Cały dzień zajęła im wspinaczka ścianą Lhotse. Zabrali ze sobą, oprócz namiotu, cztery butle tlenowe przeznaczone dla zespołu, który pójdzie na szczyt.

Wysokość 7800 metrów osiągnęli późno, musieli się pośpieszyć, by przed nocą rozstawić namiot. Nie udało się znaleźć miejsca, na którym mógłby swobodnie stanąć. Na wyrąbanej wąskiej platformie powiesili więc namiot na hakach lodowych, niczym płachtę biwakową. W nocy mróz nie pozwolił im zasnąć, poza tym byli ściśnięci w namiocie, bez możliwości przyjęcia wygodniejszej pozycji.

Stryczyński tę noc zapamiętał na długo - odnowiły mu się wcześniejsze odmrożenia stóp. Mimo wszystko mogli odczuwać satysfakcję. Obóz IV nie tylko w końcu stanął, ale też został rozbity na zaplanowanej, optymalnej wysokości.

12 grudnia Heinrich i Zawada ruszyli do czwórki, planując atak szczytowy.

ANDRZEJ ZAWADA: - O godzinie pierwszej po południu ruszyliśmy do góry, szliśmy trawersem w lewo pod Żółte Skały. Pod nogami mieliśmy parusetmetrową gładką taflę lodu opadającą prosto do Kotła.

Ale raki trzymały dobrze w warstwie sfirnowa-nego śniegu. Tylko od czasu do czasu trzeba było rąbać stopnie w odsłoniętym, szklistym lodzie. Wspinaliśmy się powoli, krok za krokiem, mniej więcej sto metrów w ciągu godziny. Byliśmy już ponad poziomo biegnącą granią Nuptse, za którą odsłaniały 192 EWA MATUSZEWSKA LIDER WEJŚCIE W ICE FALL 193 REKORD ZA REKORDEM się w niesamowitej fioletowo-krwistej poświacie łańcuchy szczytów. Słońce wisiało tuż nad horyzontem. Nagle z Przełęczy Południowej runął na nas huraganowy poryw lodowatego wiatru.

Szarpał za ramiona, wyrywał nogi ze stopni. Przylgnąłem całym ciałem do stoku, trzymając się mocno czekana. Wokół wirowały kryształki lodu i śniegu.

Co robić? Zacząłem trawersować do pobliskich skał - może choć trochę osłonią. Andrzej Heinrich szedł cały czas przede mną, ale straciłem go z oczu. Ściemniało się. Wreszcie zobaczyłem jego latarkę, czekał na mnie przed namiotem, dawał mi znaki. Pragnąłem tylko jednego - jak najszybciej schować głowę i ręce przed tym piekielnym wiatrem. Nie było mowy o poszerzeniu platformy. Wczołgaliśmy się do namiotu, wciągając za sobą plecaki i dwie butle z tlenem. Co za ulga! To nic, że wiatr walił nas po głowach oszronionym płótnem, ta ledwie rozpięta płachta ratowała nam życie.

Zaczęliśmy rozcierać ręce. Szczególnie bolała mnie prawa, w której trzymałem czekan, palce były spuchnięte i zbielałe. Wsunąłem się do śpiwora, nie zdejmując butów, Andrzej próbował stopić trochę lodu, jednak podmuchy wiatru gasiły ciągle płomień butanowej maszynki. Wypiliśmy zaledwie parę łyków letniego płynu. Potem zabraliśmy się do uruchamiania aparatów tlenowych. Zimny metal dosłownie parzył ręce.

Wiatr się wzmagał, szarpiąc wściekle namiotem. Najpierw z Przełęczy Południowej dochodził przerażający ryk, a po chwili uderzył w nas huragan, przewalając się przez płachtę. Przywarliśmy do skał, bojąc się, że zrzuci nas w przepaść, zawiniętych w namiot. Powoli mijała noc. Byliśmy zmęczeni walką z wiatrem, zesztywniali z zimna. Jeszcze dwie godziny temu mieliśmy nadzieję, że nad ranem wiatr się uciszy, teraz zdawaliśmy sobie sprawę, że nie mamy na co liczyć i z ataku szczytowego nic nie będzie.

Pierwszy atak szczytowy zakończył się niepowodzeniem. Zanim podjęto próbę kolejnego, nastąpił wypadek, który mógł spowodować całkowite załamanie się wyprawy.

Dwa dni w obozie III przeczekiwali Latałło, Piotrowski i Sur-del. 17 grudnia uznali, że nie ma co liczyć na poprawę pogody, [94 EWA MATUSZEWSKA LIDER i postanowili schodzić. Przy siarczystym mrozie, wietrze i zadymce śnieżnej, ograniczającej widoczność do kilku zaledwie metrów. Schodzili, nie związawszy się liną.

ANDRZEJ ZAWADA: - Mimo iż poleciłem, by się związali, nie zrobili tego. Uznali widocznie, że przesadzam. Pierwszy schodził Tadek Piotrowski. Doszedł do obozu II i powiedział mi przez radiotelefon, że gdzieś zgubił filmowców. Czułem, że stało się coś niedobrego, przecież powinni schodzić tak, by nie tracić kontaktu wzrokowego. Minęło pół godziny i moje złe przeczucia sprawdziły się. Jurek Surdel wyruszył z obozu ostatni, gdyż musiał naprawić wiązania raków. Doszedł do lin poręczowych ubezpieczających dolną część ściany Lhotse i znalazł na nich zamarznięte ciało Staszka Latałły.

Nie ma chyba nic gorszego dla alpinisty niż stracić kolegę w górach. To potworny wstrząs i nie dziwię się, że niekiedy po takim wypadku cała wyprawa załamuje się.

ANNA OKOPIŃSKA: - Śmierć Staszka psychicznie rozbiła zespół. I choć potem podjęliśmy akcję, ten wypadek w dużej mierze zaważył na niepowodzeniu wyprawy. Wszyscy zeszli do bazy i nie umawiając się, przestali odzywać się do Piotrowskiego. Nie istniał dla nas. Ocena jego postępowania nie może

być relatywna, do dziś nie zmieniłam zdania na ten temat. Wiem, że przypisywano Piotrowskiemu egoistyczne podejście do partnerów. Szedł jak czołg, nie zważając, że w tym momencie jego partner mógł przeżywać chwilę słabości. Jednak kiedy wspinałam się z nim w Tatrach, nie zauważyłam u niego takich zachowań, postępował normalnie, tak jak każdy z nas. Trudno dziś zrozumieć, czemu na Lhotse postąpił inaczej. Tym bardziej że zanim wyruszył z filmowcami do góry, Andrzej Zawada kilkakrotnie i z naciskiem powtarzał mu, by opiekował się Staszkiem. „Tak, to jest moje najważniejsze zadanie" odpowiadał Tadek. I ta wymiana zdań między nimi jest nagrana. Czemu więc zostawił go, nawet nie sprawdzając, co się stało?

Parę razy wychodziłam do góry ze Staszkiem i widziałam, jak ciężki plecak dźwiga. Nosił mnóstwo sprzętu filmowego, ale za nic nie poprosiłby kogoś, by mu pomógł w wyniesieniu do góry jego sprzętu. Był niezwykle ambitny, uważał, że może wejść na Everest, że stać go na to. Rzeczywiście, formę fizyczną miał 195 REKORD ZA REKORDEM ANDRZEJ ZYGMUNT HEINRICH 196 EWA MATUSZEWSKA LIDER GRAŃ LHOTSE GÓRUJE NAD OBOZEM'11 197 REKORD ZA REKORDEM świetną, był silny i wytrzymały. Tyle że nie miał dobrego przygotowania technicznego. Był to jego pierwszy wyjazd w góry wysokie. Mimo to dobrze sobie radził. Gdy szliśmy we dwójkę, pytał mnie, czy dobrze postępuje i czy nie wiąże - na przykład - za długiej pętli. Nie miał takich nawyków, jakie ludzie długo chodzący po górach mają wręcz we krwi. Do dziś pamiętam jego okrzyki: „Anka, czy dobrze? Tak to trzeba zrobić?" Jak Tadek mógł nie zauważyć, że Staszek o wszystko pyta? I jak mogło dojść do sytuacji, że w tak koszmarnych warunkach nikogo przy nim nie było? Kiedy szłam z nim, starałam się coś z nadmiernie obciążonego plecaka wyszarpnąć, choć zawsze protestował. A Piotrowskiego nie było stać na to, by przyjrzeć się, czy nie trzeba Staszkowi pomóc, odciążyć go trochę. To właśnie plecak mógł być przyczyną wypadku. Jeśli pociągnął Staszka do tyłu, to nie mógł on sięgnąć do jumara, by przesunąć się na poręczówce do dołu. Zawisł na linie i prawdopodobnie udusił się.

Czy może dobrze funkcjonować zespół, skoro jeden z jego członków jest całkowicie odizolowany?

Rzeczywiście, było to bardzo trudne. Choćby obiad, kiedy wszyscy są razem, można pożar-tować, nacieszyć się atmosferą bazy. Przychodził Tadek i zapadała cisza. Zresztą on sam się usunął, czuł, że wszyscy obarczają go winą za śmierć Staszka. Mówiłam już, że nie było w naszym zachowaniu niczego zamierzonego, zaplanowanego. To był instynktowny odruch, nie mogliśmy wtedy inaczej się zachować.

Alpiniści oczekiwali w bazie na polepszenie pogody. Mijały dni, wiatr wciąż uniemożliwiał jakiekolwiek ruchy powyżej bazy. Zmęczeni, przygnębieni, powoli tracący nadzieję, trwali z przygniatającą świadomością, że na zboczach Lhotse ciało kolegi czeka na pogrzeb. Dopiero 23

grudnia Heinrichowi, Jankowskiemu, Jasińskiemu, Kowalczykowi i Zawadzie udało się dotrzeć do miejsca, gdzie zginął Stanisław Latałło. Górskie pogrzeby są w swej istocie podobne do morskich - po śmierci przyjmuje człowieka żywioł, z którym walczył za życia. Ciało owinięte w płachtę namiotu spoczęło w szczelinie lodowej.

W mojej pamięci wyprawa na Lhotse będzie trwała, dopóki będę chodzić na warszawskie Powązki na grób pradziadków. Obok niego ustawiono granitowy głaz z napisem: „Stanisław Latałło, 198 EWA MATUSZEWSKA LIDER lat 29, zginął w Himalajach 17 XII 1974 r. Pochowany na lodowcu Lhotse". Rok temu przekonałam się, że nie tylko ja pamiętam. Na granitowej płycie u stóp głazu leżał biały kartonik, od góry wycięty niczym grań. Na nim kilka słów: „Będziesz zawsze w naszej pamięci... Polski Związek Alpinizmu, Zaduszki 2002".

Andrzej Zawada niejednokrotnie powtarzał, że śmierć uczestnika wyprawy to dla kierownika podwójna tragedia. Bo to nie tylko utrata kolegi, przyjaciela, partnera, ale też - być może -w większym lub mniejszym stopniu obwinianie siebie za błędy organizacyjne czy taktyczne. Kierownik pozostaje sam z tym ciężarem. I choć jak wspominała Anna Okopińska, wszyscy boleśnie przeżyli wypadek Latałły a kierownik w żadnej mierze nie ponosił formalnej odpowiedzialności za to, co się wydarzyło, to jednak Zawada nie potrafił powiedzieć sobie, że sprawa jest zamknięta.

ANDRZEJ ZAWADA: - Po wyprawie, nawet takiej, na której zdarzy się wypadek śmiertelny, wszyscy uczestnicy wracają spokojnie do domu, do pracy. Nikogo z nich nie wypytują, nie naciskają. Na procesie w sprawie śmierci Staszka nie było żadnego z kolegów, a ja musiałem stawać cztery razy przed komisją i tłumaczyć się, czy miałem prawo wysłać go do obozu III, czy poleciłem całej trójce związanie się liną i tak dalej. Na szczęście mam zwyczaj nagrywania wszystkich rozmów między bazą a obozami. I tak było tym razem. Taśma była dowodem tłumaczącym wszystkie okoliczności, czy decyzje podejmowane przeze mnie były słuszne, czy nie.

Polepszenie warunków atmosferycznych pozwoliło pochować Stanisława Latałłę i jednocześnie skłoniło Heinricha i Zawadę do podjęcia kolejnego ataku szczytowego.

ANDRZEJ ZAWADA: - 24 grudnia razem z Andrzejem Heinrichem wyruszyliśmy do obozu IV na wysokości około 7800 metrów. Następnego dnia mieliśmy przeprowadzić atak szczytowy. Lodowaty wiatr w ścianie Lhotse paraliżował ruchy. Robiło się niepokojąco późno, a do namiotu było jeszcze daleko. Postanowiliśmy pierwszy raz skorzystać z tlenu. Założyłem maskę i nastawiłem regulator na pobór czterech litrów na minutę. Po chwili poczułem, jak rozgrzewają mi się stopy, a następnie całe ciało. To 199 REKORD ZA REKORDEM rozgrzewające działanie tlenu jest zimą chyba równie ważne jak wzmocnienie sił. Mogliśmy znacznie zwiększyć tempo wspinania i jeszcze przed zapadnięciem nocy dojść do zbawczego namiotu. Tak było mało miejsca na jego ustawienie, że w połowie wisiał nad przepaścią. Zabłysły pierwsze gwiazdy.

Zaczęła się nasza najbardziej egzotyczna wigilia Bożego Narodzenia w życiu. Zabraliśmy specjalnie na tę okazję torebkę czerwonego barszczu z Wi-niar i konserwę z karpiem. W nocy mróz dochodził do -45°C. Następnego dnia rozpoczęliśmy atak.

Trzy godziny na ugotowanie menażki wody z sokiem, dwie na umocowanie na nosiłkach butli z tlenem. Tak więc mimo wczesnego przebudzenia do góry ruszyli dopiero około jedenastej, cały czas utrzymując dobre tempo. Po dwóch godzinach wspinaczki dotarli do kuluaru. Po pokonaniu dwóch skalnych progów drogę ku szczytowi mieli otwartą. Ale tylko przez chwilę.

ANDRZEJ ZAWADA: - Grań szczytowa Lhotse odcinała się ostro na tle granatowego nieba. Wydawała się tuż, tuż. Spojrzałem na wysokościomierz - 8250. Mamy więc przed sobą ostatnie 260 metrów, będziemy na szczycie za półtorej, dwie godziny. Nagle dobiega mnie wołanie.

- Andrzej! Musimy natychmiast wracać!

Co takiego? jak to wracać? Teraz, kiedy jesteśmy o krok od szczytu, od wymarzonego zwycięstwa?

- O co chodzi? - krzyknąłem, odchylając maskę.

- Zobacz, co się dzieje w Kotle! Wracaj natychmiast! - wołał Heinrich.

Spojrzałem w dół. Uczucie rozpaczy i wściekłości ścisnęło mi gardło. Z Kotła waliły w naszym kierunku skłębione chmury, potworna nawałnica wzbijała w powietrze obłoki śnieżnego pyłu. Wichura natarła z taką siłą, że na dole podarła prawie wszystkie namioty. Wbiłem głęboko czekan i chwyciłem go mocno rękami. Z ogłuszającym rykiem uderzył mnie w plecy podmuch wiatru, targał na wszystkie strony. Śnieg oblepiał twarz. Zacząłem drżeć z przejmującego zimna. Zrobiło się ciemno. Powoli, jak najostroż-niej, zacząłem się wycofywać w dół skalną ścianą. W żlebie czekał Heinrich. Trzymaliśmy się teraz razem. Błogosławiliśmy maski zasłaniające nam twarze. Dzięki nim mogliśmy schodzić prosto 200 EWA MATUSZEWSKA LIDER do Kotła, naprzeciw napierającej wichurze, w której inaczej nie dałoby się oddychać. Baliśmy się, że burza odetnie nas w obozie IV i że zabraknie nam tlenu, dlatego schodziliśmy od razu do obozu III 1150 metrów w dół po stromej, himalajskiej ścianie.

Tej zaciekłej walki o utrzymanie swego istnienia nigdy nie zapomnę. Najtrudniejszą rzeczą było opanowanie pojawiającej się coraz częściej obojętności. Obojętności na wszystko, cokolwiek się stanie, byle tylko odpocząć, przestać poruszać nogami, najlepiej zasnąć. Zmuszanie się do wysiłku było rzeczą najtrudniejszą i najważniejszą zarazem.

A potem, kiedy już odpocząłem w obozie III, liczyło się znów tylko jedno - góra nie została zdobyta.

Pocieszałem się jeszcze nadzieją, że prośba, którą wysłałem do Katmandu o przedłużenie naszej wyprawy na styczeń, zostanie przychylnie załatwiona. Nie została. Władze Nepalu okazały się niezwykle formalistyczne i podtrzymały decyzję o działalności wyprawy do 31 grudnia. Do tego dnia trzeba było zlikwidować wszystkie obozy i opuścić bazę.

W moim górskim życiorysie był to prawdziwy dramat. Tylko dwieście sześćdziesiąt metrów dzieliło mnie od szczytu i musiałem zawrócić. Tyle tygodni walki na nic. Co z tego, że przekroczyliśmy zimą osiem tysięcy metrów, czego nikt przed nami w historii alpinizmu nie dokonał? Straciliśmy kolegę, szczyt pozostał niepokonany. Ale gdyby nie jesienno-zimowa wyprawa na Lhotse, z pewnością nigdy nie zdobylibyśmy Mount Everestu zimą, nie udałoby się nam rozwiązać wielu problemów technicznych, przygotować odpowiedniego sprzętu, a przede wszystkim - przekonać się, że zimą w Himalajach da się wspinać.

Czy niepowodzenie pierwszej zimowej wyprawy himalajskiej sprawiło, że Andrzej Zawada wrócił w góry, w których zima nie przeszkodziła mu w zdobyciu szczytu, liczącego ponad 7000 metrów? Znając jednak jego racjonalność w planowaniu górskich przedsięwzięć, można być pewnym, że powrót w Hindukusz Wysoki miał cel, który mógł się równać z próbą zimowego wejścia na Lhotse.

W południowej części doliny Mandaras wznosi się szczyt Ko-he Mandaras (6628 m). Sławę zawdzięcza swej północnej ścianie, zwanej Eigerem Hindukuszu. 1600 metrów skalno-lodowej stro201 REKORD ZA REKORDEM POTĘŻNA PÓŁNOCNA ŚCIANA KOHE MANDARAS 202 EWA MATUSZEWSKA LIDER NA SZCZYCIE 203 REKORD ZA REKORDEM mizny, seraki, z których w każdej chwili mogły polecieć lodowe lawiny.

W roku 1962 w rejon doliny Mandaras przybyli uczestnicy wyprawy zorganizowanej przez Poznańskie Koło Klubu Wysokogórskiego. Wśród ważniejszych osiągnięć tej wyprawy należy wymienić pierwsze wejście na Kohe Mandaras, północno-zachodnią granią, dokonane przez Jana Stryczyńskiego i Stanisława Zierhof-fera, późniejszych uczestników kilku wypraw Andrzeja Zawady.

Poznaniacy przywieźli dokumentację fotograficzną doliny Mandaras i otaczających ją szczytów.

Największe, pełne emocji zainteresowanie wzbudziła nieznana dotychczas, imponująca skalą i trudnościami, północna ściana Kohe Mandaras. Musiało jednak minąć kilkanaście lat, by polscy alpiniści ponownie znaleźli się u jej stóp.

W 1975 roku, jesienią, na zaproszenie British Mountaineering Council, pojechała do Wielkiej Brytanii grupa polskich alpinistów. Był wśród nich Andrzej Zawada. Polacy wspinali się w Walii, później zaprosili Brytyjczyków w Tatry. I podczas wieczornych „posiadów" w schroniskach powstał plan zorganizowania polsko--brytyjskiej wyprawy w Hindukusz w roku 1977.

Hindukusz Wysoki był już przez polskich alpinistów nieco wyeksploatowany, jeśli chodzi o wejścia szczytowe. Toteż celem wyprawy zorganizowanej przez Polski Związek Alpinizmu stały się wejścia sportowe w rejonie doliny Mandaras, a zwłaszcza pierwsze przejście północnej ściany Kohe Mandaras. Ze strony polskiej w wyprawie uczestniczyli: Robert Janik (lekarz), Piotr Jasiński, Marek Kowalczyk, Jan Wolf, Andrzej Zawada (kierownik). Z Wielkiej Brytanii: John Porter, Peter Holden, Terry King, Howard Lan-ceshire i Alex Maclntyre.

Cały zespół alpinistów podróżował do Afganistanu przez radziecką część Azji Środkowej w czasach Breżniewa, co dla Brytyjczyków było przeżyciem jedynym w swoim rodzaju.

Oprócz północnej ściany Kohe Mandaras jeszcze jedno wejście budziło żywe zainteresowanie polskich alpinistów - północno--wschodnią ścianą Kohe Bandaka (6843 m) w Hindukuszu Środkowym. Ponura i groźna przepaścista ściana, o wysokości 2240 metrów, broniła się skutecznie kamiennymi i lodowymi lawinami. Polskie wyprawy dwukrotnie próbowały zmierzyć się z nią, ale bez powodzenia.

204 EWA MATUSZEWSKA LIDER Kohe Mandaras czy Kohe Bandaka? Nawet kiedy został już ustalony skład polsko-brytyjskiej wyprawy Hindukusz'7 7, kwestia celu wciąż była nie rozstrzygnięta. Najzagorzalszym zwolennikiem Kohe Bandaka był Wojciech Kurtyka. Jego zaangażowanie i argumentacja były na tyle przekonujące, iż po dotarciu wyprawy do Fajzabadu nastąpił podział na dwie grupy. Pierwszą grupę poprowadził Andrzej Zawada, kierując jednocześnie całą wyprawą. W skład pierwszej grupy weszli: Robert Janik, Piotr Jasiński, Marek Kowalczyk oraz Peter Holden, Terry King i Howard Lance-shire. Ta siódemka skierowała się do doliny Mandaras, zamierzając dokonać kilku sportowych wejść na otaczające ją szczyty, a przede wszystkim - podjąć próbę pierwszego przejścia północnej ściany Kohe Mandaras.

Kierownikiem drugiej grupy został Wojciech Kurtyka, uczestnikami zaś byli: Jan Wolf, Alex Macln-tyre i John Porter. 31 lipca założyli bazę w dolinie Zidghar. Podczas jednego z wyjść aklimatyzacyjnych zachorował Wolf, na tyle poważnie, by nie uczestniczyć w dalszej akcji na Kohe Bandaka. Przeniósł się więc do bazy grupy pierwszej, gdzie mógł skorzystać z pomocy lekarskiej.

Dotarłszy pod Kohe Mandaras, alpiniści z grupy Zawady skrupulatnie, z namysłem oglądali ścianę, szukając jej słabych punktów. Najmniej niedostępnie wyglądał lodowo-skalny filar opadający prawie przez środek ściany. W górze umożliwiał przejście przez barierę seraków, jednak w środkowej części ogromna przewieszka, o wysokości niemal 300 metrów, mogła przysporzyć poważnych kłopotów.

10 sierpnia wyruszyły dwa zespoły: Jasiński i Kowalczyk oraz King i Zawada. Można żałować, że pod Kohe Mandaras nie znalazł się jakiś scenarzysta i reżyser filmowy z ekipą. Bo aktorzy już byli - dwójka zawodowców, czyli Anna Milewska i Terry King, oraz utalentowany naturszczyk, który zadebiutował u Krzysztofa Zanussiego w filmie Twarzą w twarz, a później uczestniczył w realizacji „górskich" filmów tego reżysera, czyli Andrzej Zawada. Niestety, nie było kamery filmowej, gdy czwórka alpinistów stanęła przed „Eigerem Hindukuszu". Ściana zasługiwała na tę nazwę. Śnieg zsunął się ze stromych płyt, odsłaniając żywy lód, w ciągu dnia roztapiający się. Z góry, gdzie znajdowała się skalna przewieszka, środkiem ściany spły205 REKORD ZA REKORDEM ANDRZEJ ZAWADA Z ŻONĄ ANNĄ MILEWSKĄ 206 EWA MATUSZEWSKA LIDER wał potężny lodospad. Jedynym jaśniejszym punktem, dosłownie i w przenośni, był granit, z którego zbudowany jest Kohe Manda-ras. Wśród ponurych szarości popielato-pomarańczowy kolor skał z mocnego litego granitu sprawiał wrażenie ciepłego, przyjaznego człowiekowi.

King i Zawada, związawszy się, zaczęli wspinaczkę stromym lodowym zboczem. Starali się iść jak najszybciej, by osiągnąć wysokość pozwalającą na uniknięcie kamiennych lawin, „uruchamianych" przez słońce topiące lód. Taktyka, w założeniu może i dobra, w rzeczywistości nie do końca okazała się skuteczna. W miarę upływających godzin słońce coraz mocniej grzało, a przelatujące obok kamienie chyba tylko cudem chybiały celu. Do czasu jednak. Dostało się Zawadzie. Uderzony boleśnie w ramię zdecydował, że muszą zmienić drogę. Trawers w kierunku filara, którym wspinała się dwójka

kolegów, nie powiódł się, nie znaleźli miejsca, z którego można by bezpiecznie wejść na ostrze filara.

Weszli w zacięcie i trochę osłonięci mogli wspinać się dalej. Zacięcie doprowadziło do komina. W przewieszeniu, przy dużych trudnościach technicznych, wreszcie dotarli na ostrze filara, po dwunastu godzinach wspinaczki. Miejsce, w którym się znaleźli, wydało się odpowiednie na biwak.

Pierwszy nocleg w ścianie Kohe Mandaras mógł być ostatnim. W nocy zeszła lawina lodowo-śnieżna, w bezpiecznej wprawdzie odległości od biwaku, jednak na tyle blisko, by poczuć jej przerażającą siłę.

Kolejny dzień wspinaczki. Wszystko szło dobrze, aż do chwili, gdy znaleźli się na stromym, lodowośnieżnym polu. Odcinek szklistego, twardego lodu i Zawadzie odpada rak z prawego buta. W kilka lat później wspominał to fatalne wówczas wydarzenie z uśmiechem: „Gdy ujrzałem wyraz zawodu na twarzy Terry'ego Kinga, powiedziałem, że jeśli obieca przejąć ode mnie prowadzenie przez cały czas, to ja postaram się dać z siebie wszystko. I wspinałem się przez cztery dni z jednym rakiem".

Dalsza wspinaczka rzeczywiście wymagała od obydwu partnerów „dania z siebie wszystkiego". Nad nimi piętrzyły się wywieszone skały środkowej części filara, stanowiące przeszkodę nie do pokonania.

Ale jeśli coś nie daje się zwyciężyć w bezpośrednim starciu, trzeba użyć fortelu i obejść przeszkodę. A więc trawers w prawo i cała seria trudnych technicznie wyciągów. Niestety, ca207 REKORD ZA REKORDEM ły wysiłek na próżno, przewieszki wciąż nie puszczały. Dwa razy musieli się wycofywać. Stało się oczywiste, że tego dnia nie uda się przejść przez barierę przewieszek. I że muszą jak najszybciej zabiwakować, nim zaskoczy ich noc.

Biwak tym razem nie był tak wygodny, jak poprzedniej nocy. Na wąskiej półce przesiedzieli do świtu, oparci o siebie plecami, z nogami - z braku miejsca - zwisającymi nad przepaścią. Już nie jedna, a kilka lawin seraków poleciało po lewej stronie filara, niemalże po ich śladach z poprzedniego dnia.

Trzeciego dnia raz jeszcze spróbowali pokonać przewieszkę. I znów się nie udało. Więc jeszcze jeden trawers w prawo. Zalodzony, wąski komin i nareszcie odkryta przestrzeń poniżej bariery seraków.

Mając taką masę lodu niemal tuż na głową, nie można być pewnym ani minuty, ani sekundy. Muszą tak szybko jak tylko się da wrócić na filar, uciekając spod lodowych brył. Wspinają się aż do zmroku.

Osiągają skalną półkę i nareszcie mogą w miarę spokojnie przespać noc.

Dzień czwarty wspinaczki po tym, co przeszli, może wydawać się darem losu. Lita, wysuszona słońcem skała to marzenie każdego alpinisty. I tylko wysokość sprawia trochę trudności. Przejście górnego odcinka filara zajęło cały dzień, ale nie napotkali już żadnych przykrych niespodzianek.

Ostatni, czwarty biwak w ścianie wypadł poniżej pola lodowego opadającego ze szczytu. Stąd droga na Kohe Mandaras była już prosta. 14 sierpnia, po dwóch godzinach łatwej wspinaczki, stanęli na wierzchołku.

Również Jasiński i Kowalczyk tego dnia weszli na szczyt. Cała czwórka powróciła do bazy drogą pierwszych zdobywców sprzed piętnastu lat. W tym samym niemal czasie co czwórka na Kohe Mandaras, między 9 a 14 sierpnia, Kurtyka i dwóch Brytyjczyków, wspinając się w skrajnie trudnych miejscami warunkach, stosując niekiedy technikę hakową, niecodzienną na tych wysokościach, pokonali północno-wschodnią ścianę Kohe Bandaka.

Po zaledwie kilku godzinach odpoczynku w bazie Zawada pomaszerował w dół na spotkanie żony i dwójki znajomych.

ANNA MILEWSKA: - Do bazy pod Kohe Mandaras szłam z Marleną i Mariuszem Pawlakami z Speleoklubu Morskiego w Gdyni, obecnie mieszkającymi w Kanadzie. Na użytek władz afgańskich 208 EWA MATUSZEWSKA LIDER byliśmy zapisani jako ostatnia grupa polsko-brytyjskiej wyprawy. Niewiele brakowało, a nie udałoby się nam wyruszyć z Kabulu. By dostać się do Wachanu, czyli tej części Pakistanu, gdzie działali nasi alpiniści, trzeba było mieć specjalną przepustkę. Nie mieliśmy jej. Podczas rozmowy z urzędnikiem, od którego to zależało, usłyszeliśmy, że to jakaś dziwna wyprawa. Przecież pierwsza grupa wyruszyła w góry już miesiąc temu, więc właściwie kim my jesteśmy i czego szukamy w Afganistanie? Przez moment wydawało się, że nic nie załatwimy, gdy w jakimś przebłysku intuicji zapytałam, czy nasz rozmówca mówi po francusku. Na nasze szczęście okazało się, że tak! Po wymianie paru zdań w tym pięknym języku i po moim uznaniu dla jego „paryskiego akcentu" już bez wahania przybił pieczątki, gdzie należało.

Dojście do bazy nie sprawiało szczególnych trudności. Do czasu jednak. Doszliśmy do potoku, który trzeba było przekraczać o ściśle określonej godzinie, zanim słońce zaczęło wytapiać śniegi w górach.

Im wyżej słońce podnosiło się na niebie, tym wyżej podnosiła się woda w potoku. Spóźniliśmy się i przejście stawało się coraz bardziej niebezpieczne. Nie mieliśmy ze sobą radiotelefonu i nie mogliśmy uprzedzić Andrzeja, że nadchodzimy. Nie było rady, Mariusz musiał przejść przez rwącą wodę i pomaszerować do bazy z jednym z naszych przewodników z plemienia Hunza.

Zostałyśmy z Marleną po drugiej stronie potoku z przewodnikiem, który nieustannie powtarzał: „Andziej hub, Andziej hu-bas", dając w ten sposób do zrozumienia, że gdyby był tu Andrzej, przeszlibyśmy bez kłopotów. Minęła noc, a Mariusz nie wracał. Marlena zaczęła histeryzować, więc niezbyt rozsądnie przeprawiłam się na drugą stronę nieco niżej, tam gdzie potok się rozlewał. Akurat w tym czasie nadszedł Andrzej. Przypiął się karabinkiem do liny przerzuconej nad potokiem i wszedł do wody. Mimo że go asekurowałam, w jednej chwili rwący nurt podciął mu nogi i wpadł aż po ramiona. Gdyby nie lina, mogłoby się skończyć niedobrze. Wydostał się na brzeg i od razu zaczął wołać do Marleny, by dała mu cokolwiek do jedzenia. Zawartość jednej puszki zniknęła błyskawicznie, a on wołał o następną. Musiał natychmiast wyrównać bilans energetyczny zaburzony wysiłkiem wspinaczki i przeprawą przez lodowaty potok. Pomógł przeprawić się Marlenie i już bez przeszkód dotarliśmy do bazy. Do dziś mam wyrzu209 REKORD ZA REKORDEM

MARIUSZ PAWLAK, ASYSTENT ZAWADY 210 EWA MATUSZEWSKA LIDER ty sumienia, że tak go wykorzystywaliśmy po dniach morderczej wspinaczki. Ale przecież nie wiedziałam wtedy, ile przeżył w ścianie Kohe Mandaras.

Potem Afganistan stał się niedostępny. Andrzej ze smutkiem przyjął wiadomość o inwazji wojsk radzieckich. Kochał ten kraj, piękne góry i życzliwych ludzi. Podziwiał Afgańczyków za ich waleczność, dumę i przywiązanie do tradycji, mówił, że ich sytuacja przypomina nieco naszą z trzydziestego dziewiątego roku, z dwoma potężnymi, bezwzględnymi sąsiadami - Związkiem Radzieckim i Pakistanem.

Pamiętano o Andrzeju i jego wyprawach w dolinach i wioskach, tragarze wspominali go jak najbliższego człowieka, przyjaciela.

Po Rosjanach przyszli talibowie i Afganistan znów stał się rejonem krwawych walk. Kiedy w 2001 roku Amerykanie zaczęli bombardować góry, w których podobno miał się ukrywać bin La-den, czułam się tak, jakby rozstrzeliwano nasze wspomnienia.

Wkrótce potem spotkałam w pociągu Anię Pietraszek. Opowiadała, że właśnie wróciła z Afganistanu. „Ten kraj umiera" -mówiła wstrząśnięta niewyobrażalną nędzą ludzi i zniszczeniami. Kręciła film dokumentalny i choć nie spotkała się ze zdecydowaną wrogością, to jednak dopiero wówczas, gdy w języku far-si oświadczyła: „Nie jestem Rosjanką ani Amerykanką. Jestem Polką", ludzie zaczęli się uśmiechać i radośnie powtarzać „Bolan-da, Bolanda", co oznacza nazwę naszego kraju.

Podsumowując osiągnięcia polsko-brytyjskiej wyprawy kierowanej przez Andrzeja Zawadę, oprócz pierwszych przejść potężnych, trudnych i niebezpiecznych ścian Kohe Mandaras i Kohe Banda-ka, trzeba też wspomnieć pozostałe sukcesy: wejście północno--wschodnim filarem M9 (6100 m), pierwsze wejście północno--zachodnią ścianą M7 (6284 m), pierwsze wejście zachodnią granią M5 (6074 m) oraz wejście zachodnim ramieniem na Noszak (7492 m). Polacy w rejonie doliny Mandaras poprowadzili pięć nowych dróg w stylu alpejskim, co było ewenementem w tamtych czasach. Rok 1979 zahamował ekspansję polskich wypraw w Hindukusz afgański. Wcześniej przez wiele lat region ten stanowił dla Polaków znakomity cel wyprawowy. Łatwość dotarcia, stosunkowo niskie koszty, urozmaicony charakter gór, dogodne 211 REKORD ZA REKORDEM warunki klimatyczne sprawiały, że każdy alpinista znajdował tu odpowiednie dla siebie - pod względem trudności technicznych i wysokości - tereny wspinaczkowe. Zawada zaś niejednokrotnie podkreślał, że bez Hindukuszu nie byłoby sukcesów Polaków w Karakorum i Himalajach. ?% KB • -V^' A

S Ti 4f?*i

"5S ¦ ta

•-vj< -

¦^i;jf

&;#j WA m ^Mi i •« &.<!

zife *,'*'V Na poprzedniej stronie MARZENIE - K2 \ Gdyby to nie był Everest 0 Evereście i nie tylko o nim rozmawiałam z Andrzejem Zawadą niedługo po powrocie wyprawy do kraju, w czerwcowe, słoneczne popołudnie 1980 roku. Za oknami ruchliwe Rondo Waszyngtona na warszawskiej Saskiej Kępie, a wewnątrz kojące cykanie domowych świerszczy hodowanych w terrarium. Trudno uwierzyć, że ten elegancki, szarmancki pan z własnej, nieprzymuszonej woli spędził kilka miesięcy w lodowatym piekle, walcząc o przetrwanie i szczyt Mount Everest - dla Polski, jak mówi. Sam na nim nie stanął, ale bez niego najwyższy szczyt świata zdobyty zimą pozostałby zapewne jeszcze długo marzeniem polskich alpinistów.

Andrzej Zawada opowiadał barwnie, z poczuciem humoru, werwą i swadą. Przyzwyczajona przez Wandę Rutkiewicz do bardziej „inżynierskiego" i chłodnego sposobu narracji, z przyjemnością przysłuchiwałam się opowieściom spod Everestu. „Co za świetny materiał będzie z tego" - myślałam i

z góry cieszyłam się na przegrywanie z kaset relacji pana Andrzeja. Nadszedł lipiec, igrzyska olimpijskie w Moskwie, a ja zajmowałam się pisaniem wspólnej z Wandą książki i opieką nad jej suczką Yeti pozostawioną u mnie na czas pobytu Wandy na igrzyskach, których była honorowym gościem.

Niespiesznie spisywałam nagrania, licząc na sierpniowy urlop, podczas którego zamierzałam skończyć Na jednej linie i zabrać się za opracowywanie wywiadu z Andrzejem Zawadą. A tu nieoczekiwanie z sierpnia zrobił się Sierpień i wszelkie teksty górskie wywietrzały mi z głowy. Kilkanaście przepisanych stron, wymagających już tylko opracowania redakcyjnego, odłożyłam na półkę, by czekały na spokojniejsze czasy, i zapomniałam o nich.

216 EWA MATUSZEWSKA LIDER Dopiero pod koniec roku 2002, kiedy zmagałam się z ostatnimi rozdziałami książki o Andrzeju Zawadzie, spod sterty najróżniejszych materiałów - poświęconych najróżniejszym górom świata które starałam się po raz nie wiem już który uporządkować, wyłonił się zapis rozmowy sprzed dwudziestu dwu lat. Tak jakby mi go ktoś podał na tacy, zniecierpliwiony moją opieszałością, uznając widocznie, iż tej rozmowy sprzed lat nie może zabraknąć w rozdziale poświęconym drodze polskich alpinistów na Mount Everest.

- Staje się pan, panie Andrzeju, specjalistą od wypraw zimowych w góry najwyższe. Czyżby w pozostałych porach roku Himalaje i Karakorum stały się zbyt łatwe?

- Oczywiście, że nie. Chodzi o coś innego. Wyprawy tego rodzaju to nie tylko moja specjalność. Od pewnego czasu nieliczna wprawdzie, ale przekonana o konieczności zmian w polskim alpinizmie grupa podzielała mój pogląd. Wychodziłem z założenia, że należy konkurować ze szczytowymi osiągnięciami alpinizmu światowego, a nie trzymać się tylko swego podwórka. Gdyby tak było, moglibyśmy jeszcze wielokrotnie rozwiązywać drobne problemy, dokonując czegoś tylko o stopień lepszego od dotychczasowych osiągnięć. Dlatego uważałem, że trzeba przeskoczyć pewien etap, nie gonić najlepszych, tylko od razu robić coś nowego, czego nikt na świecie jeszcze nie robił.

- Dla każdego alpinisty Mount Everest jest celem wymarzonym, bo najwyższym. Jednak po tym, co zrobili Polacy, narodowe wyprawy na ten szczyt mogą mieć chyba tylko znaczenie propagandowe?

- Najwyższa góra świata nadal będzie popularna, bo każdy kraj będzie chciał mieć na jej wierzchołku swego przedstawiciela. Teraz jednak staje się aktualne pytanie - jak zdobywać Everest? Wanda Rutkiewicz rozwiązała nam ten problem. Jako pierwsza z polskich alpinistów weszła na szczyt klasyczną drogą pierwszych zdobywców. Ja zaś byłem przeciwnikiem organizowania polskiej wyprawy narodowej, która zdobywałaby Everest tą właśnie drogą.

- Podobno nad pana łóżkiem wisiało zdjęcie Mount Everestu. I kiedy zdobyła go Wanda, a nie pan czy ktoś z wyprawy przez pana kierowanej, nie poczuł się pan zbyt dobrze.

217 GDYBY TO NIE BYŁ E V E R E S T - E, to bujda kompletna! Nad moim łóżkiem nie wisi zdjęcie Everestu ani żadnej innej góry. Poza tym Everest nigdy nie był dla mnie górą-fetyszem czy górą-marzeniem. Dwa lata temu, po wejściu Wandzi, pytano mnie, czy nie mam kompleksu Everestu. Oczywiście, że nie, był on zdobyty tyle razy,

że właściwie przestał być dla mnie interesujący. Co innego K2 - wielki, wspaniały problem. Dokonać drugiego wejścia na drugi szczyt świata - bardzo tego chciałem! Niestety, polskiej wyprawie kierowanej przez Janusza Kurczaba nie powiodło się z tą górą w roku 1976. Rok później drugiego wejścia na K2 dokonali Japończycy, co - przyznaję -zmartwiło mnie nieco.

- Chyba nie na tyle, by przestał pan myśleć o K2? Ostatnio otrzymał pan zgodę władz pakistańskich na ten szczyt, jednak została ona scedowana na kobiecą wyprawę kierowaną przez Wandę Rutkiewicz.

- Już po raz drugi uzyskałem imienne zezwolenie na K2, pierwsze jeszcze przed wyprawą na Lhotse.

Tyle że ważne było na lipiec, a do Polski dotarło w czerwcu, co nie dawało nam żadnych szans. A teraz posypało się jak z worka świętego Mikołaja - Everest zimą, Południowy Filar Everestu i K2, niemal jednocześnie. Takie były efekty moich podróży do Katmandu i Islamabadu. Nie mogło być oczywiście mowy, by zrealizować te wszystkie zezwolenia. Choć przygotowywaliśmy już taką wersję działania jeśli nie dostanę zgody na wyprawę zimową na Everest, to robimy Filar Południowy wiosną, a następnie wszyscy uczestnicy i bagaże ciężarówką jadą w Karakorum i latem robimy K2. Jednak zima na Evereście była nasza. Żeby K2 nie przepadło Polsce, przekazałem zezwolenie Wandzie Rutkiewicz.

Nie zdołała jednak przygotować wyprawy na rok 1980, między innymi ze względów finansowych.

- Gdyby przyszło panu w niedalekiej przyszłości organizować wyprawę na K2, jako drogę na szczyt wybrałby pan Żebro Abruz-zi, czyli drogę pierwszych zdobywców, Włochów, z roku 1954?

- Jak już wspominałem, K2 było dla mnie interesujące wtedy, kiedy można było zrobić drugie wejście.

Do dziś szczyt zdobyło pięć wypraw. Ostatnią, z roku 1979, była dwuosobowa wyprawa Reinholda Messnera, który z Michaelem Dacherem stanął na szczycie 12 sierpnia. Warto dodać, że ta naprawdę znakomita EWA 218 MATUSZEWSKA LIDER dwójka wspinaczy wybrała drogę Żebrem Abruzzi, nie ryzykując poprowadzenia nowego wariantu.

Dla porównania - do końca lutego 1980 roku Mount Everest zdobyło osiemnaście wypraw, w tym nasza, pierwsza zimowa. Zaś w maju 1980 udanych wypraw było aż trzy - japońsko-chińska, hiszpańska i polska, która poprowadziła nową drogę Filarem Południowym.

Toteż kiedy przepadła szansa drugiego wejścia na K2, poważnie zacząłem się zastanawiać nad pierwszym wejściem zimowym w Himalajach. K2 nie dawało mi jednak spokoju. Więc może zimą na drugi szczyt świata? Ale zima w Karakorum jest o wiele dokuczliwsza niż w Himalajach. Dochodzą do tego trudności w zorganizowaniu karawany i niezwykle uciążliwe, w warunkach zimowych, dojście do bazy. Wchodziłoby jeszcze w grę poprowadzenie na K2 nowej, bardzo trudnej, sportowej drogi, czego dotychczas nie zrobiono.

Wracając zaś do pani pytania o mój „kompleks Everestu", to chcę przypomnieć, że jeszcze przed wejściem Wandy składałem wniosek do Polskiego Związku Alpinizmu o zimowy Everest. Sprzeciw komisji sportowej PZA uniemożliwił podjęcie choćby próby załatwienia zezwolenia w ministerstwie

turystyki Nepalu. Paru kolegów - a była to silna grupa - uważało, że jeśli Everest, to tylko drogą klasyczną. W moim przekonaniu nie miało to sensu - duży wysiłek finansowy, efekt sportowy niewielki. Ten problem mają obecnie alpiniści radzieccy. Też kombinują, jak wejść na szczyt nową drogą. Z naszą wyprawą zabrał się rekonesans radzieckich alpinistów, którzy planują podział przyszłej wyprawy na dwie grupy. Jedna zaatakuje szczyt drogą klasyczną, by zminimalizować możliwość porażki, druga - spróbuje nowej drogi.

- Ma jeszcze sens organizowanie dużej, narodowej wyprawy na Mount Everest drogą klasyczną?

- Co to właściwie znaczy „duża, narodowa wyprawa"? Jeśli Naomi Uemura będzie teraz próbował zrobić drogę pierwszych zdobywców metodą „pięciu alpinistów i dwudziestu Szerpów", a nas było dwudziestu i mieliśmy pięciu Szerpów, to przecież obie te wyprawy są nieporównywalne! A zarówno jedna, jak i druga mają status wyprawy narodowej, no i taką samą, w sumie, liczbę uczestników.

Istotną różnicę stanowiły nakłady finansowe - nasza wyprawa była zdecydowanie tańsza niż japońska.

219 GDYBY TO NIE BYŁ EYEREST «ft n *t xvm His Majesty's Government of Nepal Ministry of Tourism

-WłTTtęt 3*5^ -----faLT «r?*TS I This is to certify thaijKeLSSSBUSSSS-----_expedition ted by Mr ttpaajaKin.

____of.

«"»D

a.»4S _meter high Mt. aatattiia. >- 3- ...1980 Kathmandu Cfnder Secretary Mountaineerinc Sectton SB

successfully climbed

^^oTtheyear 19^i^?ł Achym B. Rajbhandary Secietary POTWIERDZENIE PIERWSZEGO ZIMOWEGO WEJŚCIA NA MOUNT EYEREST

EWA 220 MATUSZEWSKA LIDER Wydaje mi się, że duże, ciężkie wyprawy na wysokie ośmioty-sięczniki będą nadal organizowane, zwłaszcza zimą. Styl alpejski w Himalajach może sprawdzać się wiosną czy latem, zima wymaga jednak większej ilości sprzętu, tlenu, lin poręczowych, no i ludzi do transportowania tego wszystkiego.

- Sport czy sposób na życie? Czym dla pana jest alpinizm?

- Rozważania na ten temat mają prawie tyle samo lat co alpinizm. Raz zwycięża podejście sportowe, kiedy indziej - egzystencjalne. Obecnie uważa się, że to sport, ale nie tylko. Ja zaś trzymam się absolutnie linii sportowej. Sport to przede wszystkim wysiłek fizyczny - a gdzież człowiek zdobywa się na większy wysiłek fizyczny niż podczas wspinaczki?

- Zwłaszcza zimowej, w Hindukuszu czy Himalajach. Jednak tych sportowych zmagań nie mogą śledzić kibice, bez których sport traci właściwie rację bytu.

- To prawda, że trudno kibicować przy zdobywaniu Mount Everestu, ale przecież teraz i tak ludzie chętniej oglądają mecze piłkarskie w telewizji niż na stadionach. Wyjazd na igrzyska olimpijskie wydaje się kompletnym nonsensem, wszak kamery telewizyjne pokażą znacznie więcej i znacznie lepiej. Alpinistom nie kibicują tłumy, naszym sympatykom wystarczają filmy przywożone z gór, reportaże, książki, spotkania. Dla mnie niezwykle istotne jest, że alpinizm ma ogromne wartości jako sport amatorski.

- Chyba na pewnym poziomie przestaje się być amatorem?

- To zależy. Lubię w słoneczny dzień pójść sobie na jakąś klasyczną wspinaczkę w Tatrach, dla czystej przyjemności. Bez fałszywej skromności mogę powiedzieć, iż osiągnąłem pewien stopień umiejętności, ale wciąż uważam się za amatora. I powinno się uprawiać alpinizm na zasadach sportu amatorskiego, choć nie bez pewnych elementów wyczynu. Tylko że nasze Tatry są bardzo małe, ograniczając się tylko do nich, dochodzi się do pewnego poziomu i dalej ani kroku. Może kiedyś łatwiej będzie można wyjeżdżać w wysokie góry, by rozwijać umiejętności nabyte w Tatrach.

Alpinizm stwarza możliwości bardziej świadomego, fachowego, powiedziałbym, chodzenia po górach, bycia z nimi blisko. To wspaniałe doznanie samo w sobie, ale też cel godny polecenia dla alpinisty amatora.

221 GDYBY TO NIE BYŁ EYEREST - Mówi pan o sobie, że jest amatorem, ale w światku alpinistycznym uważany jest pan za profesjonalistę.

- Jedno nie musi wykluczać drugiego. Mój profesjonalizm polega przede wszystkim na tym, że chcę robić coś nowego, na światowym poziomie, dysponując odpowiednimi umiejętnościami. Muszę mieć duży cel przed sobą, doskonały zespół i równie doskonały sprzęt - w tym sensie uważam się za profesjonalistę. To wszystko wymaga zawodowego podejścia i fachowości. Jednak nie traktuję alpinizmu jako swej profesji. Na Zachodzie są alpiniści zawodowi, tacy choćby jak Reinhold Messner,

którzy żyją z gór. Są też tacy, którzy zawodowcami stają się od czasu do czasu, przy organizacji jakiejś wielkiej wyprawy. Wyprawa się kończy, a oni wracają do swej codziennej pracy.

- Łatwo wraca się po wyprawie do takiej pracy? Nie wydaje się ona tylko dodatkiem do gór albo nawet przeszkodą w byciu z nimi dłużej?

- To bardzo skomplikowany temat. Szczerze mówiąc, zawsze jest coś za coś. Obserwuję to, gdy ktoś zaczyna odnosić sukcesy zawodowe. Wypada wówczas z jednej wyprawy, potem z drugiej, a trzeciej już mu nie proponują. Z kolei jeśli z wyprawy jeździ się na wyprawę, w pracy narastają zaległości, a ona sama staje się coraz bardziej przerywnikiem między wyprawami. Ale wyjścia nie ma - pracować musimy, wspinać się chcemy.

- Wspomniał pan, że jako profesjonalista musi mieć pan dobry sprzęt. Na Evereście mieliście taki.

Chyba nie ma możliwości zaopatrzenia takiej wyprawy w polski sprzęt?

- Nie ma możliwości, ale i nie ma takiej potrzeby. Sprzęt alpinistyczny jest już takiej jakości i tak wyspecjalizowany, że produkowanie w kraju wszystkiego, co jest potrzebne na wyprawie, od strony technologii nie jest możliwe. W Polsce wspina się około pięciu tysięcy osób, z tego w górach wysokich może około dwustu, trzystu. Tak więc rynek jest niewielki. Kraje alpejskie to co innego. Na przykład w Austrii jest zrzeszonych prawie pół miliona alpinistów, więc i firm produkujących sprzęt jest odpowiednio wiele.

- Jak Polacy radzą sobie „sprzętowo"?

- Dobry sprzęt to podstawa każdej wyprawy. Bez niego nie ma co jechać w góry. Jesteśmy ograniczeni, jeśli chodzi o dewizy, toteż sprowadzamy tylko to, co jest absolutnie niezbędne. Tym nie222 EWA MATUSZEWSKA LIDER zbędnym, podstawowym wyposażeniem są ładunki butanu i maszynki, bez nich żadna współczesna wyprawa nie ma szans. Następnie - czekany. W Polsce nie produkuje się dobrych czekanów, choć właściwiej byłoby powiedzieć, że to, co się u nas robi, czekany przypomina tylko z nazwy. Dalej lekkie karabinki i doskonałej jakości liny do asekuracji osobistej. Liny poręczowe, których używamy, są produkcji polskiej. Również namioty. Brakuje jednak superwyczynowych, lekkich, z bardzo wytrzymałych materiałów, odpornych na wiatry i mróz, przystosowanych do dużych wysokości. W Polsce dotychczas nie produkuje się też lekkich butli tlenowych na duże ciśnienie, około trzystu atmosfer. Za to polskie reduktory spisywały się dobrze. Wciąż mamy problemy z maskami wspinaczkowymi. Maski stosowane w lotnictwie są za małe, można za ich pomocą oddychać wyłącznie wtedy, kiedy pozostaje się w bezruchu. Odzież puchowa to polska specjalność, wytwarzana na zasadach prywatno-spółdzielczych. Buty wysokościowe - opracowane przez nas, a wykonane przez zakłady w Krośnie.

- „Opracowane przez nas", czyli przez kogo?

- Przeze mnie. Wymyśliłem ten model, a fabryka zrealizowała od strony materiałowo-technologicznej.

Buty te mają niezwykle ważną zaletę - mając je na nogach, można wejść do śpiwora, dzięki czemu nie

zamarzają i rano nie ma kłopotów z odmrażaniem butów. Wadą jest ich miękkość. Nogi szybko męczą się w miękkich butach, zwłaszcza na stromym stoku lodowym.

Czego wciąż nam brakuje? Nieprzemakalnych materacyków piankowych używanych przez wszystkie zachodnie wyprawy. Taki materacyk można wrzucić do wody albo położyć na topniejącym śniegu czy lodzie, a potem strzepnąć paroma ruchami i już mamy suche posłanie.

- Czym odżywiają się alpiniści?

- Jedzenie to czarna strona tego sportu. Podstawą menu są puszki. Jeszcze w bazie pod Everestem można było od czasu do czasu kupić jaka czy kozę i przez parę dni mieć świeże mięso. Jednak w górnych obozach pozostają tylko konserwy, na które po kilku tygodniach nie można patrzeć, nie wspominając już o ich jedzeniu. Trzeba też dodać, że tak zwany asortyment konserw krajowych w ostatnich latach uległ znacznemu ograniczeniu. Na wyGDYBY TO NIE BYŁ EYEREST ICE FALL - SKOK 224 EWA MATUSZEWSKA LIDER prawach najbardziej przydatna jest żywność liofilizowana - lekka, wydajna i nie najgorsza w smaku.

Trzeba ją jednak sprowadzać z zagranicy.

- Wprawdzie zaczęliśmy od wyposażenia i sprzętu wspinaczkowego, ale najważniejszą i najtrudniejszą sprawą wydaje się skompletowanie zespołu.

- W naszym przypadku, wbrew pozorom, jest to najłatwiejsze. Jeśli chodzi o kadrę wspinaczy wyczynowych, znamy się jak łyse konie. Pewne problemy mogą zaistnieć przy ustalaniu liczby członków wyprawy. Uważam, że w Polsce jest co najmniej wystarczająca grupa znakomitych wspinaczy na trzy doskonałe wyprawy na najwyższym światowym poziomie. Mamy wspaniałą kadrę, sprawdzoną nie tylko pod względem umiejętności wspinaczkowych, ale też umiejętności współżycia w trudnych warunkach, ofiarnej pracy na rzecz wyprawy, ambicji i wytrwałości.

- Od pewnego czasu daje się zauważyć zwiększone zaintereso-. wanie sportem wspinaczkowym, nie tylko bierne, przez książki czy filmy, ale też czynne. A przecież uprawianie alpinizmu pociąga za sobą sporo wyrzeczeń, naraża na niebezpieczeństwa i koszty. Co daje w zamian?

- Im bardziej świat staje się ucywilizowany, im zdecydowanie j technika wkracza w nasze życie, zamykając w domach z wielkiej płyty i każąc spacerować w parkach o porządnie wyasfaltowanych alejkach, tym bardziej odzywa się w człowieku tęsknota za dziką przyrodą, za walką z przeciwnościami natury, z trudnościami pokonywanymi własnymi siłami. To właśnie daje alpinizm - powrót do nieskażonej natury (choć z tym ostatnio w górach wysokich różnie bywa), możliwość walki (nie zawsze wygrywa ją człowiek).

W naszym kraju niewiele osób czynnie uprawia alpinizm, w porównaniu z Francją, gdzie jest 150 000 zrzeszonych alpinistów, czy wspomnianą wcześniej Austrią. Nawet w Anglii, tradycyjnie żeglarskiej, dziesiątki tysięcy osób wspina się w górach całego świata. Jesteśmy krajem nizinnym i narodefn o specyficznej obyczajowości. Wciąż bardziej atrakcyjnym modelem spędzania czasu jest butelka wódki

niż pójście w góry. A przecież alpinizm uprawiany przez młodych ludzi w sposób odpowiedzialny jest sportem zdrowym, o dużych wartościach społecznych. Właściwie 225 GDYBY TO NIE BYŁ EVEREST każdy niemal sport uprawiany przez ludzi, a nie oglądany w telewizji, jest korzystny dla organizmu.

Nieco inaczej rzecz się ma z wyczynowym alpinizmem, który wymaga fachowości, opanowania odpowiednich umiejętności stopniowo, bez ekscytowania się niebezpieczeństwem i ryzykiem. Jeśli jest inaczej, bardzo szybko mszczą się ambicje przeskoczenia kolejnych etapów szkolenia, zdarzają się wypadki na tyle liczne, by budzić zaniepokojenie.

- Nie robią one dobrej prasy alpinizmowi, służąc jako argument tym, którzy uważają, że skoro jest tam tak niebezpiecznie, to należałoby zakazać wspinania się.

- Nie należy przesadzać z tym górskim niebezpieczeństwem. Nieporównywalnie więcej zdarza się wypadków samochodowych, oczywiście uwzględniając wszelkie proporcje, a jednak ludzie nie przestają jeździć. Zaś co do wypadków alpinistycznych, to sporo winy w negatywnym odbiorze tego sportu przez społeczeństwo, a przynajmniej przez jego część, mają pani koledzy, szczególnie ci z prasy codziennej. Wielkie tytuły na czołówkach gazet: Znów śmierć w górach, Kapliczka straceńców czy też Samobójcy na własne życzenie, podgrzewają atmosferę sensacji i tylko temu służą. W prasie polskiej wciąż za mało jest rzetelnej informacji o tym sporcie.

- W pańskiej opinii przyszłością wyczynowego alpinizmu będzie rozwiązywanie problemów - wyprawy zimowe, nowe drogi, może wejścia beztlenowe w górach najwyższych - a nie zdobywanie szczytów w sposób naturalny, najbardziej bezpiecznymi drogami. Ale przecież dla tak zwanej szerokiej publiczności wejście na szczyt jest uzasadnieniem wdrapywania się na górę. Czy ta publiczność będzie się ekscytowała tym, że ktoś na bardzo trudnej wprawdzie górze, ale prawie nieznanej, pokonał południową ścianę nową drogą?

- Zawsze wchodzi się na szczyt, niezależnie od tego, jaką drogę się wybiera. Im więcej wiedzy na jakiś temat, tym więcej zrozumienia. U nas znajomość technicznych problemów alpinizmu nie jest zbyt powszechna, jak choćby we Francji, gdzie alpinizm nazywany jest królewskim sportem.

- Tylko że we Francji gór jest dużo więcej niż u nas.

- Dodałbym jeszcze, że jest większa kultura obcowania z górami, szersze oczytanie w literaturze alpinistycznej.

226 EWA MATUSZEWSKA LIDER ŻONA TEŻ BYŁA POD EYERESTEM 227 GDYBY TO NIE BYŁ EVEREST - Przeglądając biogramy polskich alpinistów, i to zarówno współczesnych, jak i tych działających przed drugą wojną światową, widzi się, że większość z nich to ludzie z wyższym wykształceniem. To nadaje pewien rys elitaryzmu temu sportowi.

- Zjawisko, o którym pani wspomina, rzeczywiście jest dość charakterystyczne dla Polski. W innych krajach jest z tym różnie. Obok zawodowców, takich choćby jak Chris Bonington, teraz dodatkowo parający się literaturą górską, wspinają się też hydraulicy (jak Don Whillans, wybitny alpinista brytyjski), masarze czy stolarze. Chyba tylko u nas wśród alpinistów jest tylu inżynierów, magistrów i doktorów. Owszem, jest to sport elitarny, ale nie w tym potocznym rozumieniu. Żeby go uprawiać, trzeba zdobyć się na duży wysiłek fizyczny i intelektualny, widzieć wspinaczkę jako zespół problemów do rozwiązania. Zapisanie się do szkółki taternickiej i nauczenie się techniki wspinaczkowej nie czyni jeszcze z człowieka alpinisty. Do rozwoju alpinizmu jest też konieczna odpowiednia baza materialna.

Jeśli ktoś musi walczyć o zapewnienie bytu swojej rodzinie, nie w głowie mu walka z naturą.

- Wspomniał pan wcześniej, że wyprawy pozwalają na powrót do pierwotnej natury, do instynktownych zachowań. Ale przecież wyprawy, nawet te w góry najwyższe, coraz mniej mają w sobie zdobywczego, pionierskiego ducha.

- Nawet najlepiej zorganizowana i zaopatrzona w różne luksusy wyprawa jest daleko mniej komfortowym przedsięwzięciem niż nasze codzienne, też w końcu nie najłatwiejsze życie. Wielką zaletą wypraw jest to, że po powrocie podwójnie możemy docenić uroki cywilizacji, na co dzień niedostrzegalne czy wręcz przeciwnie - irytujące.

- Ilu z nas może brać udział w wyprawach alpinistycznych czy samotnie opływać świat, by później stwierdzać, że cała ta cywilizacja nie jest taka zła? Zmęczonych cywilizacją jest coraz więcej i nie zawsze wiemy, jak od niej uciec, choćby na krótko. Ma pan dla nas jakąś radę?

- Każdy, kto wykaże zdecydowaną inicjatywę, może wyrwać się z kieratu codzienności, jestem o tym przekonany. Nie mam na co dzień Himalajów, ale narty, motorówka, narty wodne, rower - proszę bardzo! Byle tylko nie zasklepiać się w obowiązkach, 228 EWA MATUSZEWSKA LIDER powinnościach, zobowiązaniach. Jeśli w życiu pojawi się fascynacja czymś, staje się ono pełniejsze, bogatsze.

- Nie żałuje pan, że nie stanął na szczycie Mount Everestu?

- Pewnie, że żałuję! Jednak ważniejsze dla mnie jako kierownika wyprawy było takie pokierowanie akcją, by szczyt został zdobyty bez wypadku i w dobrym stylu, niż zaspokojenie własnych ambicji.

Zimowe wejście i nowa droga - było to do zrobienia. I nie miało większego znaczenia, kto tego dokonał. Najważniejsze, że byli to Polacy.

- Rozmawiając o codzienności, mówiliśmy o pewnej rutynie, o znudzeniu, choćby pracą zawodową.

Pan jest geofizykiem, zdarzało się panu w ramach obc viązków służbowych jeździć na Spitsbergen czy do Wietnamu. Fascynacja górami wydawałaby się bardziej uzasadniona, gdyby na co dzień siedział pan przy biurku.

- Między Spitsbergenem a Himalajami siedzę jednak przy biurku. Oczywiście, byłoby mi dużo trudniej, gdybym pracował w produkcji. Zarabiałbym z pewnością więcej, ale skończyłyby się dla mnie wyprawy.

- Nie grzeszy pan pragmatycznym podejściem do życia.

- Zastanawiałem się czasami, czy my, alpiniści, nie jesteśmy bardziej infantylni niż nasi rówieśnicy. Ich podejście do życia pełne jest pretensji, goryczy, mają często poczucie niespełnienia, a nic nie robią, by to zmienić. Zasiąść w fotelu, popić wódeczki i ponarzekać na życie - oto do czego głównie sprowadza się nasze życie towarzyskie. Zdarza się podczas takich spotkań, których zresztą staram się unikać, że padają pytania, w protekcjonalnym najczęściej tonie, o mój alpinizm. „Stary, co ty z tego masz?" -i spojrzenie pełne politowania. Odpowiadam wówczas, że za każdy bieżący metr podejścia płacą mi złoty pięćdziesiąt. Na tym pytania się kończą. Być może zaczynają gorączkowo przeliczać w myśli, ile też tych metrów bieżących zaliczyłem w czasie trzydziestu lat wspinania się.

Jeśli marzenie może mieć swą historię, z pewnością ma ją marzenie o polskim Mount Evereście. Po sukcesie na Kunyang Chhi-shu na żadnym kolejnym zjeździe Polskiego Związku Alpinizmu nie zdarzyło się, by ktoś, niczym Scypion Młodszy z maniackim uporem przy każdej okazji powtarzający w rzymskim senacie, że 229 GDYBY TO NIE BYŁ EVEREST Kartagina powinna być zburzona, nie zgłosił wniosku, nie zrealizowanego za poprzedniej kadencji, zorganizowania narodowej wyprawy na Mount Everest. Jednak droga pierwszych zdobywców, tyle razy już powtórzona, nie była na miarę ambicji, a i możliwości pokolenia polskich alpinistów odnoszących znaczące sukcesy w górach wysokich w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych.

Andrzej Zawada nieustannie powtarzał, że jeśli Mount Everest, to albo nową drogą, albo zimą.

25 grudnia 1977 roku PZA wystąpił do władz Nepalu o zgodę na wyprawę zimową na Mount Everest.

Mniej więcej w tym samym czasie Nepalczycy zaproponowali polsko-nepalską wyprawę na Everest drogą pierwszych zdobywców. Nie był to atrakcyjny cel dla Polaków, jednak nie chcąc zdecydowanie odmawiać, rozpoczęto rozmowy głównie na tematy finansowe. Można się było spodziewać, iż udział Nepalczyków znacznie obniży koszty zezwolenia i samej wyprawy. Zawada pojechał do Katmandu, by ostatecznie wszystko omówić, a tam czekała na niego przykra niespodzianka. Włosi okazali się hojniejsi, zgodzili się sfinansować całość wyprawy i podpisali umowę. Zawada podobno wściekł się, choć był człowiekiem dobrze wychowanym, władze nepalskie zaś, być może mając wyrzuty sumienia, wydały zezwolenie na Filar Południowy Everestu, na wiosnę roku 1980.

Filar liczy 1700 metrów wysokości, a określenie „południowy" nie do końca jest precyzyjne. Jest on wschodnim ograniczeniem południowo-zachodniej ściany Mount Everestu, jednak w literaturze alpinistycznej przyjęła się ta mniej skomplikowana topograficznie nazwa. I jej się trzymajmy.

Niezależnie od Filara, dla Zawady wyprawa zimowa na Everest była wciąż warta najusilniej szych starań. Zaczęto przygotowywać wyprawę wiosenną, a zezwolenia na zimę wciąż nie było. Wydawało się już, że trzeba będzie pogodzić się z losem, a dokładniej mówiąc, z konwencjonalnie biurokratycznym sposobem działania władz nepalskich. Zimowa wyprawa na najwyższy szczyt Ziemi przekraczała wszelkie ich wyobrażenia na temat działalności alpinistycznej. Zresztą nie tylko urzędników ministerstwa sportu i turystyki Nepalu. Sir Edmund Percival Hillary, legendarny już pierwszy zdobywca Mount Everestu, był przekonany o braku jakichkolwiek szans na zrealizowanie tak szaleńczego, według niego, planu.

230 EWA MATUSZEWSKA LIDER

Aż w końcu, niemal w ostatniej chwili, 22 listopada 1979 roku, nadeszło zezwolenie na pierwszą w historii alpinizmu zimową wyprawę na Mount Everest, z terminem ważności od 1 grudnia 1979 do 29 lutego 1980 roku. Można powiedzieć, że Polacy mieli szczęście, iż rok 1980 był przestępny - zyskali dodatkowy dzień. Wiadomo było jednak, że właściwie pierwszy miesiąc zezwolenia jest stracony na dopięcie spraw organizacyjnych oraz przetransportowanie do Nepalu uczestników i bagażu wyprawy.

Jedyną szansą był transport lotniczy, możliwy dzięki wsparciu finansowemu Juliana Godlewskiego ze Szwajcarii. Zaprzyjaźniony z Andrzejem Zawadą niejednokrotnie sponsorował polskie wyprawy w góry wysokie.

Między 2 a 19 grudnia odlatywały do Katmandu kolejne grupy alpinistów i kolejne tony bagażu. Z Katmandu do Lukli loty trwały od 15 do 26 grudnia, pierwsza część karawany wyruszyła z Lukli w przeddzień Wigilii i 31 grudnia dotarła do bazy na lodowcu Khumbu, położonej na wysokości 5350 metrów.

4 stycznia 1980 roku pod Everestem znaleźli się wszyscy uczestnicy wyprawy: Andrzej Zawada (kierownik), Józef Bakalar-ski (filmowiec), Leszek Cichy, Krzysztof Cielecki, Ryszard Dmoch (zastępca kierownika do spraw organizacyjnych), Walenty Fiut, Ryszard Gajewski, Andrzej Zygmunt Heinrich, Jan Hol-nicki-Szulc, Robert Janik (lekarz), Bogdan Jankowski (radiooperator), Stanisław Jaworski (filmowiec), Aleksander Lwów, Janusz Mączka, Kazimierz Waldemar Olech, Maciej Pawlikowski, Marian Piekutowski, Ryszard Szafirski, Krzysztof Wielicki i Krzysztof Żurek.

W Katmandu do wyprawy dołączyli: Bishow Nath Regmi (oficer łącznikowy) oraz Szerpowie - sirdar Pemba Norbu Sherpa, Ningma Tensing, Pasang Norbu, Nawang Yenden i Indre.

Polacy czują presję czasu. W Katmandu kierownik dowiedział się, że choć zezwolenie formalnie kończy się 29 lutego, muszą jednak zakończyć akcję górską 15 lutego. Po tej udacie - już tylko likwidacja obozów i bazy. I tak z trzech miesięcy zostało półtora.

Natychmiast po urządzeniu bazy, 5 stycznia, wyrusza zespól pod kierunkiem Heinricha, by zaporęczować drogę przez osławiony Ice Fali, lodospad budzący większy respekt niż sam Eve-rest.

Heinrich był tu jesienią 1979 roku z wyprawą śląską na 231 GDYBY TO NIE BYŁ EYEREST Lhotse i pamiętał jeszcze układ szczelin w labiryncie seraków. Na tyle dobrze, że droga wynaleziona przez niego, choć nie była łatwa ani bezpieczna, to jak się później okazało - jedyna możliwa do przejścia. Setki metrów lin poręczowych ubezpieczających Ice Fali zniszczyły walące się nieustannie seraki, jednak przez cały czas trwania wyprawy nie wydarzył się tutaj żaden wypadek.

Zdawało się, że szczęście sprzyja Polakom. Pogoda całkiem znośna, mroźno, ale bezwietrznie, Ice Fali zaporęczowany. 8 stycznia ośmioosobowy zespół Heinricha założył obóz I (6050 m) u wejścia w Kocioł Zachodni, a już dwa dni później ta sama grupa w Kotle Zachodnim zakłada obóz II (6500 m) pod południowo--zachodnią ścianą Everestu.

LESZEK CICHY: - Wydawało nam się wtedy, że dalej też pójdzie tak gładko. Krzysiek Wielicki wręcz stwierdził, że nie widzi tu żadnych problemów, a już najmniejszych ze zdobyciem góry. Oczywiście, zostało to nagrane. Jego optymistyczne przewidywania bardzo szybko zostały zweryfikowane przez

załamanie pogody. Huraganowe, porywiste wiatry, charakterystyczne dla rejonu Everestu, niszczyły namioty, nie pozwalały na dalszą akcję.

Dopiero teraz alpiniści poczuli, jak się zimuje pod Everestem. Przez kilka dni nie udawało się założyć obozu III. W końcu „ambitny zespół zakopiański", jak ich nazywa Zawada, czyli Gajewski, Pawlikowski i Żurek, osiąga wysokość 7150 metrów w ścianie Lhotse i nareszcie zakłada trójkę. Informacje przekazane na dół przez radiotelefon nie nastrajają optymistycznie: „Cała ściana Lhotse pokryta jest skorupą szklistego lodu, brak sfirnowane-go śniegu, tak dogodnego do wbijania stopni, potrzebne będzie ubezpieczenie poręczówkami całej drogi do obozu III".

Obóz iy z którego zamierzano poprowadzić ataki szczytowe, według planu powinien stanąć na Przełęczy Południowej, na wysokości około 8000 metrów. Pierwszą próbę dotarcia na Przełęcz, 21 stycznia, podejmują Cichy, Heinrich, Holnicki-Szulc i Wielicki. Osiągają wysokość 7850 metrów. I zawracają.

KRZYSZTOF WIELICKI: - Kiedy my schodziliśmy do bazy, zakopianie mieli atakować Przełęcz. Gdy doszliśmy, była już wiadomość, że Gajewski w ogóle nie wyszedł, Pawlikowskiemu złamał 232 EWA MATUSZEWSKA LIDER się rak, a Żurek poszedł nawet ładny kawałek, ale był sam, więc zawrócił. Oni jako pierwsi nieśli ze sobą flagi.

W chwili gdy Żurek znajdował się na linach poręczowych, gwałtowny podmuch wiatru uniósł go w górę, a potem cisnął w dół. Poleciał 20 metrów, do najbliższego haka. Bardzo bolesne wybicie barku wyeliminowało go z dalszej akcji na co najmniej trzy tygodnie. Uznawszy, że nie przyda się na nic kolegom, zdecydował się powrócić do kraju.

28 stycznia w obozach nie było już nikogo. Wiatr wiał z taka siłą, że skala wiatromierza okazała się niewystarczająca. Dojście na Przełęcz Południową w takich warunkach było niemożliwe, a bez czwartego obozu szanse na zdobycie szczytu nie istniały. Raz za razem próbowano wyjść powyżej obozu II, ale bezskutecznie. Wichura zniszczyła obóz III, jeden namiot zwalony, drugi porwany. 9 lutego do trójki doszedł Heinrich z Lwowem i usunęli zniszczenia.

10 lutego w trójce są Cichy, Fiut, Holnicki i Wielicki. Zamierzają tam przenocować, a nazajutrz zaatakować Przełęcz Południową. Wyruszyli wcześnie rano. Po raz pierwszy używali tlenu, chcąc uniknąć odmrożeń. Z tlenem krew lepiej krąży, docierając do najcieńszych nawet naczynek.

Na wysokości Żebra Genewczyków Holnicki poczuł się źle, być może dlatego, że zabrakło mu tlenu w butli. Musiał zawrócić. Pozostała trójka osiągnęła Przełęcz około szesnastej. Wiało zdecydowanie silniej niż w obozie III. Cichy i Fiut próbują rozbić szturmowego omnipotenta. Nic z tego. Wiatr jest zbyt silny, materiał skurczył się z zimna i nie daje się naciągnąć na stelaż. Gdy na Przełęcz doszedł Wielicki, Cichy wycofał się do obozu III. Fiut i Wielicki spędzają koszmarną noc na Przełęczy, w małym jednomasztowym namiociku, zwanym „płachtą kierownika", a mniej oficjalnie - „szmatą kierownika^. Przez całą noc jedynym ich zajęciem było podtrzymywanie masztu, by nie dać się porwać przez wichurę.

O dwudziestej nawiązali łączność z obozem III, relacjonując, w jakich warunkach biwakują. W tym momencie z całą wyrazistością wystąpiły różnice dzielące Heinricha i Zawadę w podej233 GDYBY TO NIE BYŁ EYEREST LESZEK CICHY I KRZYSZTOF WIELICKI -PIERWSI NA ZIMOWYM MOUNT EYERESCIE 234 EWA MATUSZEWSKA LIDER ściu do taktycznego rozgrywania akcji. Heinrich: „Jeśli będzie rano wiało, to schodźcie. To i tak duży sukces, że weszliście na Przełęcz". Zawada: „Gdy tylko będą warunki, podejmijcie atak szczytowy".

Klasyczny wręcz przykład myślenia negatywnego i pozytywnego!

Nad ranem wciąż wiało. Pogodzeni już z tym, że muszą zejść, chcą jeszcze posprawdzać butle z tlenem znajdujące się na Przełęczy, oddzielić pełne od pustych. Przejrzeli około trzydziestu butli, przekonani, że wykonali kawał dobrej roboty. Im więcej tlenu na Przełęczy, tym większe szanse dla kolejnych zespołów. W południe zaczynają odwrót. Na Żebrze Genewczyków wiało tak, że ledwo trzymali się na nogach. Jednak pogoda nieco się poprawiła. Zeszli aż do dwójki. Wielicki, mimo że odmrożone palce podczas schodzenia bolały i mocno krwawiły, postanowił tu przenocować, a Fiut zszedł bezpośrednio do bazy. W obozie III został Zawada z Szafirskim. 13 stycznia ruszają na Przełęcz.

ANDRZEJ ZAWADA: - Walka o obóz TV, w której wszyscy brali udział z największym poświęceniem, wykruszyła połowę zespołu. Wreszcie Wałek Fiut i Krzysztof Wielicki dotarli na Przełęcz. Spędzili bezsenną noc w małym, lekkim namiociku, cały czas asekurując się, w obawie że zostaną z nim porwani w przepaść. W tych warunkach nie mogli myśleć o odpoczynku przed atakiem szczytowym.

Wielicki zszedł odmrożony do obozu II w Kotle, a Fiut do bazy. Wyprawa była o włos od załamania.

Trudną sytuację pogarszała jeszcze myśl, że kończy się nam zezwolenie. Wysyłając prośbę o przedłużenie zgody na dalszą akcję do góry choćby o parę dni, wyrzucałem sobie, że w ogóle zgodziłem się na jakieś dodatkowe ustępstwa, mając zezwolenie do końca lutego.

Tymczasem należało ustawić na Przełęczy Południowej inny, mocniejszy namiot. Postanowiłem zrobić to z Ryśkiem Szafirskim. Dla mnie wiązało się to z wielkim wysiłkiem. Nie podchodziłem jeszcze do obozu III i teraz, bez odpowiedniej aklimatyzacji, musiałem wspinać się z 6500 na 8000 metrów, a więc pokonać od razu 1500 metrów w pionie.

13 lutego, tuż przed zachodem słońca, dotarliśmy na rozległe siodło Przełęczy. Kopuła szczytowa Everestu płonęła niesamowitą purpurą. Ruchy, jakie wykonywaliśmy w strugach mroźnego powietrza, przypominały sceny z lądowania na Księżycu. Z naj235 GDYBY TO NIE BYŁ EVEREST większym trudem, w wichurze, której prędkość w porywach dochodziła do dwustu kilometrów na godzinę, udało nam się umocować hakami podłogę omnipotenta do twardego lodu i napiąć tylko dwa pręty z włókien szklanych. To jednak wystarczyło, by nadać namiotowi właściwy, beczkowaty kształt.

Obóz IV był przygotowany.

Przełęcz Południowa wyglądała koszmarnie. Wichury zwiewające śnieg odsłoniły cmentarzysko wtopionych w lód setek butli tlenowych, ładunków butanowych i strzępów podartych namiotów.

Niedaleko naszego stał namiot widmo wypełniony po sufit nawianym, twardym śniegiem. Później

dowiedzieliśmy się, że należał do Hannelore Schmatz, która zginęła podczas jesiennej wyprawy w 1979 roku.

Miałem ze sobą komplet końcówek do butli tlenowych, klucze i ciśnieniomierz. Znalazłem siedem butli z pełnym ciśnieniem. Na tej wysokości takie znalezisko liczyło się na wagę złota. Szafirski wyniósł dwie butle 100 metrów nad Przełęcz w kierunku szczytu jako zabezpieczenie dla zespołu szturmowego, ja zaś, bardzo odczuwając przewyższenie, padłem w namiocie, czekając na niego.

Następnego dnia, 14 lutego, na Przełęcz dotarli Andrzej Heinrich i Szerpa Pasang Norbu. Nie zabrali ze sobą masek tlenowych! A przecież to ostatni dzień zezwolenia i gdyby wiatr ustał, tylko oni mieliby szansę wejścia na szczyt. Z konieczności zostawiliśmy im nasze maski i wracaliśmy z Szafirskim bez tlenu. Szczególnie mnie mocno dało się to we znaki. W pewnym momencie, kiedy Szafirski zjechał już z uskoku, nie mogłem znaleźć w zapadającym zmroku początku kolejnych lin poręczowych. W mroźnym powietrzu moja latarka szybko przestała świecić. Pod nogami miałem prawie 1000 metrów lodowej ściany opadającej stromo do Kotła. Nie pozostało nic innego, jak wyrąbać w lodzie małą półeczkę i cierpliwie czekać do świtu. Nieprzewidziany biwak zimą - tego mi jeszcze brakowało! To chyba złość pozwoliła mi przetrwać cało w czterdziestostopniowym mrozie osiem godzin, zanim Cichy i Wielicki z poświęceniem dotarli do mnie z termosem i pomogli znaleźć nieszczęsne poręczówki.

Jakże byłem im wdzięczny!

Heinrich i Pasang 15 lutego doszli do 8350 metrów. Co prawda Heinrich pocieszał się, że to nowy rekord wysokości zimą, ale nam przecież chodziło o szczyt. Czyżby tak miała się zakończyć 236 EWA MATUSZEWSKA LIDER wyprawa? Byliśmy zupełnie przygnębieni, kiedy nagle nadeszła wiadomość z nepalskiego ministerstwa, że do 17 lutego możemy prowadzić akcję do góry. A więc mamy jeszcze dwa dni. Tylko jeden zespół był zdolny do ataku szczytowego: Leszek Cichy i Krzysztof Wielicki.

16 lutego, po bardzo mroźnej nocy, gdy obudzili się około szóstej, w namiocie był śnieg. Kawa na śniadanie, herbata do termosu, butla z tlenem dla każdego z nich. Dzięki temu weszli na Przełęcz Południową w bardzo dobrym czasie, już po czterech godzinach. O trzynastej byli na Przełęczy.

Spokojnie przygotowali sobie obfity, urozmaicony posiłek, Cichy na tę nadzwyczajną okazję wyciągnął chomikowany od obozu I liofilizowany kotlet cielęcy, a Wielicki stwierdził: „Czegoś tak dobrego jeszcze nigdy nie jadłem". Trochę niepokojące były spadki temperatury - o szesnastej było minus 39, w nocy aż minus 42.

LESZEK CICHY: - O ósmej wieczorem nawiązaliśmy łączność z obozem drugim i Heinrich znów dał prawdziwy popis. Od razu zaczął tak: „Chłopcy, jakby tylko wiało, to pamiętajcie, natychmiast schodźcie! Wierzchołek Południowy to już jest rekord". Zawada wyrwał mu radiotelefon: „Dlaczego im nie powiesz, że jak nie będzie wiatru, to mają atakować?" Wiedział już, że to jest ostatnia szansa.

Tu mała dygresja, nieco może zakłócająca relację z najważniejszych godzin wyprawy, jednak rozmowa, która odbyła się wcześniej między Andrzejem Zawadą a Andrzejem Heinrichem, była kolejnym, jakże przy tym smakowitym przykładem dzielących ich różnic. Nie trzeba dodawać, że we wspomnieniach stała się jednym z barwniejszych epizodów wyprawy.

ZAWADA: Powiedz mi jedno - czy w bazie jest tyle łyżek, żebyśmy nareszcie mogli mieć na górze dostateczną ich liczbę? Odbiór.

HEINRICH: Proponuję, żeby zrobić remanent. A najlepiej byłoby, gdyby każdy swoją łyżkę nosił ze sobą.

ZAWADA: Zyga, czy my żyjemy przed pierwszą wojną światową? Co ty proponujesz? Kazałem kupić dwieście łyżek, do jasnej cholery! Do góry ma pójść pięćdziesiąt łyżek!

237 GDYBY TO NIE BYŁ EYEREST HEINRICH: Ile łyżek jest w obozie I i II? ZAWADA: W obu obozach zliczyłem trzy złamane łyżki. Jem gulasz z papryką, potem muszę myć łyżkę, bo chcę zamieszać herbatę, a po herbacie znów muszę myć, bo - szlag może trafić człowieka! - mamy jedną łyżkę na kilku.

HEINRICH: Przecież nie trzeba myć, wystarczy oblizać.

Od tej chwili, jak wspominał Leszek Cichy, jeśli komuś coś nie pasowało, trafiły mu się na przykład za małe buty, koledzy pocieszali pechowca, by się nie martwił, przecież wystarczy oblizać.

KRZYSZTOF WIELICKI: - Słuchaliśmy tylko, jak nam szarpie namiot, jak turkoczą ścianki, i próbowaliśmy wyczuć, czy podmuchy się aby nie wzmagają. Wiedzieliśmy, że tylko kompletne załamanie pogody może zamknąć nam drogę na szczyt.

17 lutego obudzili się o czwartej. Śniadanie, herbata do termosu i w drogę. O szóstej dwadzieścia połączyli się z bazą. Pogoda w normie, czują się dobrze, za pół godziny ruszają do ataku szczytowego.

Po jakimś czasie zaczęło kurzyć, sypki śnieg wirował w podmuchach wiatru. Uciekając przed wiatrem na grani, zeszli poniżej, zapadając się z kolei w nawiane zaspy, z którymi łatwo można było wyjechać na Przełęcz. Powrót na grań to mozolna wspinaczka po skale ogołoconej przez wiatr ze śniegu, a raki i goła skała to nie jest dobre połączenie.

Przed nimi był jeszcze najtrudniejszy technicznie odcinek, między Wierzchołkiem Południowym a szczytem Everestu. Hillary Step - ośmiometrowy uskok skalny, na którym zamocowano na stałe poręczówki. Latem pokonuje się go po kilku minutach wspinaczki, zimą oblepiła go gruba warstwa stwardniałego śniegu. Przeszli Hillary Step bez problemów, mimo obaw, że śnieg pod ich ciężarem może polecieć. Wspinali się mozolnie dalej, w porywach lodowatego wiatru, wciąż łudzeni nadzieją, że kolejne wzniesienie na grani to już szczyt. I w końcu są na szczycie Mount Everestu, najpierw Leszek Cichy, zaraz po nim Krzysztof Wielicki. Jest godzina 14.25. Są zmęczeni, cieszą się, ale bez euforii. Może zbyt długie oczekiwanie odbiera smak spełnieniu? Te238 EWA MATUSZEWSKA LIDER raz najważniejszą sprawą jest szczęśliwy powrót. Cały czas muszą utrzymać maksymalną koncentrację, by bezpiecznie zejść na Przełęcz.

Na szczycie Mount Everestu znajdował się wówczas trzymetrowy aluminiowy triangul, ustawiony przez uczestników chińskiej wyprawy z roku 1975, służący im do pomiarów geodezyjnych. W jednej z

rurek Cichy znalazł kartkę zawiniętą w plastikową folię: „For a good time cali Pat Rucker 274-6202 Alaska, USA". Jej autorem był Ray Genet, alpinista amerykański, uczestniczący jesienią 1979 roku w niemieckiej wyprawie kierowanej przez Gerharda Schmatza. Genet nie zdołał zejść na dół, zmarł z wyczerpania. Taki sam los spotkał Hannelore Schmatz, która nie chciała pozostawić słabnącego Geneta. Kartka została sfotografowana i zabrana jako dowód wejścia na szczyt.

LESZEK CICHY: - My zostawiliśmy na szczycie krzyżyk i różaniec przekazany wyprawie przez matkę Staszka Latałby. Dostała go od papieża w czasie jego pierwszej wizyty w Polsce. Oprócz krzyżyka i różańca pozostawiliśmy termometr wskazujący temperatury maksymalne i minimalne.

Następnie Cichy nawiązał łączność z obozem II, gdzie byli Heinrich i Zawada: - Halo, baza, halo, dwójka, czy nas słyszycie? Odbiór.

Po chwili „Klimek" zaskrzypiał, zarzęził i w końcu wydobył się z niego nerwowy głos Zawady: - Halo, dwójka, halo, dwójka, słyszymy, gdzie jesteście?

- Gdzie jesteśmy, dobre pytanie! A jak myślisz? - „Klimek" znów zarzęził, Zawada coś mówił, ale nie mogli go zrozumieć.

- Czy nas słyszycie? - powtórzył Cichy. - Czy nas słyszycie? Odbiór.

- Gdzie jesteście, gdzie jesteście? Powtórz. Odbiór.

- Na szczycie jesteśmy! - wyrwał się Wielicki - na szczycie, zimą, wasza to zasługa!

- Hurra, hurra! - z dwójki słychać było dzikiewrzaski radości.

- Są na szczycie, halo, baza, są na szczycie, hurra, hurra, całujemy, hurra, rekord świata!

- Cieszymy się bardzo! - Wielicki znów dorwał się do mikrofonu. - To dzięki wam. Dzięki wam! krzyczał, z trudem opanoZ39 GDYBY TO NIE BYŁ EYEREST NIE JEST LEKKO J EWA 240 MATUSZEWSKA LIDER wując dyszenie. - Dzięki wszystkim w bazie, w Katmandu, w kraju, my mogliśmy wejść. Sukces jest wspólny, wspólny!

- Zimno tu - Cichy nareszcie dorwał się do głosu - wieje jak cholera, strasznie ciężko, strasznie ciężko.

Naprawdę, gdyby to nie był Everest, to chyba byśmy nie weszli!

- Trudny odcinek - Wielicki wpadł mu w słowo - między Wierzchołkiem Południowym a szczytem.

Robiliśmy półtorej godziny.

- Straszne nawisy. Bardzo boimy się zejścia. Będziemy bardzo uważać, ale mamy, mamy Everest zimą!

- zakończył Cichy.

Po przekazaniu wiadomości, na którą w bazie i obozach wszyscy czekali, zajęli się dokumentacją wejścia. Najpierw Wielicki próbował sfotografować partnera z flagami, polską i nepalską.

Produkowane w NRD aparaty fotograficzne dla dzieci „certo" były bardzo lekkie i łatwe w obsłudze, więc każdy z nich zabrał właśnie taki aparat, jak mówił Wielicki, przez lenistwo, a i z chęci, jakże zrozumiałej w tych warunkach, zminimalizowania obciążenia. Konstruktorzy „certo" nie przewidzieli jednak, w jak niewiarygodnie trudnych warunkach przyjdzie sprawdzić się tym aparaci-komzabaweczkom. Migawki zamarzły i jedyne w miarę udane zdjęcie ze szczytu trafiło się zupełnym przypadkiem.

Po sesji zdjęciowej wyciągnęli z plecaków krzyżyk, różaniec i termometr. Wszystkie te świadectwa obecności na wierzchołku zawiesili na triangulu, a wewnątrz jednej z rurek umieścili kartkę z napisem „Polish Winter Expedition".

LESZEK CICHY: - Na samym wierzchołku Mount Everestu dostrzegliśmy kawałek wapiennej skałki wystającej spod śniegu. Odłupałem z niej kilkanaście kawałeczków, by zanieść pamiątkowe kamyki kolegom. Zaczęliśmy schodzić dokładnie pięć po trzeciej. Przed zejściem połączyliśmy się z dwójką, obiecując, że nawiążemy kontakt ponownie, gdy tylko dojdziemy do Wierzchołka Południowego, mniej więcej po półtorej do dwóch godzin. * Początkowo zejście nie nastręczało trudności, mimo zmęczenia i obolałych stóp Wielickiego. Gdy jednak doszli do Hillary Step, zejście okazało się znacznie trudniejsze niż wejście na tę formację skalną. Szli nie związani liną. Kiedy Cichy pomyślał, że mo241 GDYBY TO NIE BYŁ EYEREST że jednak należałoby się asekurować, Wielicki już zaczął pokonywać Hillary Step. Zachowując jak najdalej posuniętą ostrożność, schodzili tyłem, powoli, krok za krokiem. Wciąż jeszcze mieli tlen, choć wystąpiły trudności w korzystaniu z masek, co jakiś czas przesuwających się w górę. W rezultacie oddychali powietrzem „naturalnym", a nie „powietrzem Anglików", jak Szerpowie nazywali tlen w czasach pierwszych wypraw na Mount Everest.

Dochodzili do Wierzchołka Południowego, kiedy zerwał się wiatr o ogromnej sile. Skończył się tlen. Z plecaków wyrzucili więc puste butle, zabierając tylko reduktory.

O tym, że mieli się połączyć z dwójką po osiągnięciu Wierzchołka Południowego, nie pomyśleli.

Zabrakło siły i czasu, a czasu mieli coraz mniej. Zaczęli wyścig, w którym stawką było życie.

Nadużywane to stwierdzenie, mające dodać dramatyzmu narracji, w tym przypadku było brutalnie oczywiste. Szczególne powody, by rozpaczliwie ścigać się z czasem, miał Wielicki. Nagle przestał cokolwiek widzieć, przed sobą miał tylko białe plamy. Założył okulary przeciwsłoneczne i czekał, bojąc się poruszyć na stromym stoku. Powoli, powoli świat znów stawał się rozpoznawalny.

LESZEK CICHY: - Kiedy skręcaliśmy z grani na stok, zrobiło się już szarawo, ale w odległości jakichś pięćdziesięciu metrów zobaczyliśmy siedzącą na śniegu sylwetkę. Tylko do tego miejsca starczyło sił Hannelore Schmatz...

Pytali nas potem, czy nas to nie przestraszyło. Dziennikarze, szczególnie ci ambitniejsi, chcieli wiedzieć, co wtedy myśleliśmy. A my po prostu nie myśleliśmy nic. Przy pewnym poziomie zmęczenia walczący o życie człowiek traci wszelką skłonność do filozofowania. Bierze się rzeczy takimi, jakimi są.

Refleksje, rozmyślania, uogólnienia przychodzą później, w domowym fotelu, a nie tam, na szczycie.

Dochodziła osiemnasta. Wielicki odczuwał coraz boleśniej odmrożone, krwawiące już palce.

Przystawał często, by opanować ból, opóźniając dotarcie ich obu na zbawczą Przełęcz. Zaczynał wątpić, czy będzie w stanie zejść do obozu iy martwił się, że zmniejsza szanse Cichego. Nagle sytuacja odmieniła się - tym 242 EWA MATUSZEWSKA LIDER razem Cichy tracił wzrok, zmęczony wielogodzinnym wysiłkiem, niedotleniony. Nie był pewien, jak długo to trwało, kilkadziesiąt sekund czy kilka minut, ale na tyle długo, że po raz pierwszy na tej wyprawie pomyślał o śmierci. Mieli jednak obaj dużo szczęścia - zaburzenia wzroku okazały się chwilowe.

Teraz ich życie zależało od tego, czy znajdą wejście w kuluar, z którego prowadziła droga na Przełęcz Południową. W narastających ciemnościach mogli się pogubić, tym bardziej że baterie w latarkach prawie się wyczerpały.

Cichy szedł pierwszy. Tego dnia dostała mu się kolejna porcja szczęścia. Nie wiedząc, w jaki sposób tam się znalazł, zorientował się, że już wchodzi w kuluar. Wielicki krzyknął, by szedł szybciej, przekonany, że nie ma prawa zatrzymywać partnera. Sam szedł żółwim tempem, ale szedł. „Będę szedł nie wiem jak długo, ale w końcu dojdę, muszę dojść!" - i to przeświadczenie zapewne go uratowało.

LESZEK CICHY: - Schodziłem pierwszy, starając się iść jak najszybciej, bo cały czas nurtowała mnie myśl, czy uda się odnaleźć namiot na Przełęczy, czy nie będzie poszarpany przez wiatr. Przełęcz Południowa to rozległe siodło, kilkaset metrów na kilkaset. W zadymce zdarzało się, że ludzie, nie mogąc odszukać namiotów, nocowali pod gołym niebem.

A rano okazywało się, że spędzili noc kilkadziesiąt metrów od namiotu. Nie wszyscy przeżyli taki nocleg. Czy nam uda się odnaleźć maleńki namiocik na wielkiej przełęczy?

Udało się. Omnipotent stał na swoim miejscu, wiatr go oszczędził. Cichy ostatkiem sił wczołguje się do namiotu i pada. Minie trochę czasu, zanim rozpali maszynkę i odezwie się do bazy. Mówi, że na razie jest sam, zmęczony jak nigdy w życiu. Odezwą się raz jeszcze, gdy Wielicki będzie już w obozie.

Druga maszynka też już rozpalona, grzeje się-woda. Wielicki dociera do obozu mniej więcej po godzinie. Od razu dostaje kubek gorącej herbaty, Cichy szykuje zupę. Pora zająć się odmrożonymi nogami. Wielicki grzeje je nad maszynką. Mijają dwie godziny, zanim znów poczuje, że ma stopy. Noc

już szarzeje, kiedy zasypia. Rano łączą się z bazą - wczoraj nie mieli siły na drugą łączność, czują się dobrze i wkrótce schodzą. Jeszcze tylko spa243 GDYBY TO NIE BYŁ EYEREST kują namiot, choć radzono im, by nie zawracali sobie głowy namiotem.

LESZEK CICHY: - Omnipotent, amerykański namiot z gorete-ksu, nie dość, że był pożyczony, to jeszcze kosztował 350 dolarów. W tamtych czasach to były duże pieniądze. Toteż mimo potwornego zmęczenia, wiedząc, że już nikt poza nami nie będzie na Przełęczy, zwinęliśmy omnipotenta i ponieśliśmy go na dół. Dziś dałbym drugie tyle dolarów, żeby go nie znosić.

Z Przełęczy wyruszyli wpół do dwunastej. Czuli się źle, samopoczucie pogarszał silny wiatr i mróz. Szli jednak dobrym tempem i już przed drugą znaleźli się w trójce. Dla Wielickiego zejście było traumatycznym doznaniem, spuchnięte, bolące nogi dokuczały dużo bardziej niż poprzedniego dnia.

Na krótko zatrzymali się w tym obozie, gdzie czekali na nich Cielecki, Pawlikowski i dwaj Szerpowie. I specjalnie przygotowana herbata.

W dwójce jest Andrzej Zawada. Gdy tylko dotarli do obozu, ściągnął ich do swojego namiotu.

LESZEK CICHY: - Zadysponował jedzenie i picie dla nas, a sam, swoim zwyczajem, z mikrofonikiem przypiętym do kurtki, wypytywał dokładnie, jak tam było na górze. A my, całkowicie nieświadomi, że to wszystko się nagrywa, trochę się rozgadaliśmy. Przecież przez te kilka dni ataku szczytowego prawie nie rozmawialiśmy. Bo i o czym tu gadać, kiedy zimno, wieje, a i tak wiadomo, co każdy z nas powie! Ale gdy już mieliśmy ten upragniony Eve-rest, gdy byliśmy już wśród swoich, przez trzy godziny opowiadaliśmy, jakbyśmy chcieli nadrobić długie godziny milczenia.

Po powrocie do Warszawy Andrzej zaprosił nas do siebie i odtworzył to nagranie. Słuchaliśmy absolutnie zafascynowani naszą relacją, słuchając, przeżywaliśmy od nowa nasz Everest. Gdy nagranie się skończyło, przez dłuższą chwilę milczeliśmy, aż w końcu Krzysztof powiedział: „Wiesz Andrzej, my chyba rzeczywiście byliśmy na Evereście!"

Nocowaliśmy w dwójce. Do bazy schodziliśmy już z całą grupą kolegów. Zawsze będę pamiętać powitanie, jakie nam zgotowano. Jak nigdy dotąd czułem, że to nasze wspólne zwycięstwo i wspólna radość. Byliśmy naprawdę drużyną, w pewnym momencie już nikomu nie zależało na tym, by to właśnie on lub je244 EWA MATUSZEWSKA LIDER go przyjaciel stanął na szczycie. Niech wejdzie którykolwiek z nas, bylebyśmy mogli powiedzieć - tak, Polacy byli pierwsi zimą na Mount Evereście!

Na wieczorny bankiet Rysiek Dmoch z puszkowych ciast przyrządził dwa torty. Na jednym widniał napis „Krzyś", na drugim „Leszek". Rozdzieliliśmy wśród kolegów kamyczki zniesione ze szczytu, ktoś sobie przypomniał, że w magazynie są jakieś szampany, ktoś inny pognał po nie. Przygotowaliśmy kubki, butelki zostały otwarte i nic. Ani nie huknęło, ani nie polało się. So-wietskoje Igristoje zamarzło na kość. Dopiero kiedy z kuchni zamiast lodu przyniesiono wrzątek, po kilkunastu minutach można już było wznosić toasty. I to był nie jedyny wprawdzie, ale za to najbardziej uroczyście wypity alkohol w bazie pod Everestem.

ANDRZEJ ZAWADA: - Mieliśmy trudne, olbrzymie zadanie do wykonania. Wszyscy starali się dać z siebie wszystko. Jeśli ktoś nie dawał rady i „wysiadał", był załamany. A my mogliśmy tylko żałować, że jest nas mniej do dalszej roboty. Każdego, kto wszedłby na szczyt, dosłownie nosilibyśmy na rękach tak jak Cichego i Wielickiego. Tylko ta dwójka była zdolna do podjęcia akcji i też niezupełnie, bo Wielicki miał otwarte rany palców u nóg. Ale zrobili to - dla siebie i dla nas.

Na spotkaniu w Muzeum Sportu i Turystyki z okazji dwudziestolecia zimowej wyprawy na Mount Everest Leszek Cichy przypomniał, co się działo po powrocie wyprawy do Polski: - Trochę to zabawne i skłaniające do refleksji, ale rocznica jest huczniej obchodzona niż samo wejście.

Może warto dodać parę słów wyjaśnienia, zwłaszcza młodym ludziom, nie pamiętającym tamtych czasów. Otóż o tym, że weszliśmy na Mount Everest, w bazie dowiedziano się mniej więcej o piętnastej. Różnica czasu między Nepalem a Polską wynosiła około trzech godzin i czterdziestu minut.

Ponieważ mieliśmy bezpośrednią łączność, już o jedenastej z minutami wiadomość o sukcesie przekazano do kraju. Andrzej Zawada podyktował treść depeszy; którą Hania Wiktorowska, obecny i dawny sekretarz generalny PZA, miała przekazać tak zwanym czynnikom oficjalnym. Zapytany przez nią, do kogo wysłać depeszę, jeszcze działając pod wpływem emocji, z rozmachem zadysponował: „Od Gierka do papieża!" Że do 245 GDYBY TO NIE BYŁ EYEREST PRZEŁĘCZ POŁUDNIOWA. HEINRICH I SZAFIRSKI PRZY OMNIPOTENCIE, W GŁĘBI ŚMIETNIK PO WYPRAWACH 246 EWA MATUSZEWSKA LIDER Gierka, pół biedy, choć niektórym kolegom niezbyt się to podobało. Ale do papieża? Tym razem oburzeni byli towarzysze. Nic więc dziwnego, że po powrocie przyjęto nas bardzo skromnie.

Jeszcze gorzej potraktowano kolegów, którzy wiosną zdobyli Everest nową drogą - Filarem Południowym. Na ich wejście istniał zapis cenzorski, żadna z gazet nie napisała o nim jakiegokolwiek tekstu. Jedynie „Życie Warszawy" wyłamało się jednozdaniowym komunikatem. Jak widać, w tamtych latach polityka sięgała wysoko - aż ponad szczyt Mount Everestu.

Nic wspólnego z polityką nie miał fakt, który wprawdzie miał miejsce w 1980 roku, ale jego echa odezwały się równo w dwadzieścia lat później. Otóż zanim w bazie pod Everestem zjawili się uczestnicy polskiej wyprawy wiosennej, byli już tu Baskowie. 14 maja Mount Everest zdobył Martin Zabaleta z Szerpą Pasan-giem Tembą.

LESZEK CICHY: - Podzielili się sprawiedliwie - Bask jako katolik wziął zostawiony przez nas różaniec, a Szerpa - termometr. Na szczycie pozostała flaga baskijska. Zabaleta był pierwszym alpinistą baskijskim na Mount Evereście. W tym samym roku, co i my, również Baskowie obchodzili dwudziestą rocznicę Everestu. Niedawno Zabaleta zadzwonił do mnie, pytając, czy jest w Polsce ich flaga albo jej zdjęcie. Dlaczego akurat u nas? W pięć dni po wejściu baskijskim, dokonanym drogą pierwszych zdobywców, na szczyt weszli nową drogą, Filarem Południowym - Andrzej Czok i Jerzy Kukuczka. Nie pamiętam już, czy zabrali flagę, czy tylko ją sfotografowali, istotne jest, że albo jedno, albo drugie

przechowywał Andrzej Zawada. Bask był naprawdę wzruszony i szczęśliwy, gdy dowiedział się, że na wystawie rocznicowej w Hiszpanii będą mogli pokazać, wypożyczony przez Polaków, eksponat dokumentujący ich wejście.

Wróćmy do roku 1980. 22 lutego wyprawa opuściła bazę. W Katmandu zatrzymali się Krzysztof Cielecki i Andrzej- Heinrich, by odpocząć i zaczekać na kolegów uczestniczących w wyprawie wiosennej. Od strony formalnej były to dwie oddzielne wyprawy, działające na podstawie oddzielnych zezwoleń, po wniesieniu odrębnych opłat za szczyt. Zmienił się również oficer łącznikowy.

247 GDYBY TO NIE BYŁ EVEREST Z wyprawy zimowej w skład wiosennej weszło tylko pięciu alpinistów: Krzysztof Cielecki, Andrzej Heinrich, Ryszard Gajewski, Waldemar Olech i Andrzej Zawada.

Ciągłość organizacyjną zachowano. Droga na Filar Południowy w dolnej części, między bazą a Kotłem Zachodnim, miała wspólny odcinek z drogą zimową. Dzięki temu można było zostawić do akcji wiosennej oba obozy - pierwszy i drugi. Jednak najważniejsze było to, że na lodowcu Khumbu pozostała całkowicie urządzona baza. Podczas miesięcznej przerwy między wyprawami pilnował jej Waldemar Olech z jednym z Szerpów.

WALDEMAR OLECH: - Baza miała być gotowa na przyjęcie uczestników wyprawy wiosennej. Ktoś jednak musiał doglądać tego wszystkiego. Zgłosiłem się i w ten sposób pobiłem chyba rekord ciągłego pobytu pod Everestem, prawie sześć miesięcy, z tego miesiąc jedynie w towarzystwie Szerpy. Żeby utrzymać się w formie, sporządziłem sobie harmonogram czynności, które należało wykonać określonego dnia. Przed południem codzienny trening, pisanie notatek, korespondencja.

Bardzo dużo fotografowałem. Któregoś dnia wybrałem się na niewysoki szczyt, stanowiący znakomity punkt widokowy na Mount Everest, z bazy niewidoczny. Zabrałem ze sobą namiot i przez dwa dni fotografowałem. Nie czułem się samotny, pamiętałem o moich najbliższych, o domu, pisałem listy miałem na to sporo czasu.

Właściwie mógłbym pobyć sam jeszcze jakiś czas, to, co sobie zaplanowałem, wykonałem w jakichś siedemdziesięciu, osiemdziesięciu procentach. Miałbym więc jeszcze co robić. Miesiąc pod Everestem był jednym z moich ważniejszych górskich doświadczeń, nieporównywalnym z niczym innym.

W marcu baza zaczęła się zaludniać. Najpierw pojawili się Baskowie, potem Katalończycy a 24 marca byli już nasi.

Baskowie szli na Everest drogą normalną, Katalończycy zamierzali zdobywać Lhotse. Naturalną koleją rzeczy alpiniści ze wszystkich wypraw wspólnie przystąpili do odtworzenia drogi przez lodospad Ice Fali. Również obóz I i II odbudowano międzynarodowymi siłami. Polska droga na Filarze Południowym zaczynała się dopiero z Kotła Zachodniego. Już zimą 1974, podczas 248 EWA MATUSZEWSKA LIDER wyprawy na Lhotse, Polacy próbowali wypatrzeć możliwość poprowadzenia drogi Filarem. Niemal w linii prostej opada on z Wierzchołka Południowego. Od strony prawej jest ograniczony lodowo-

śnieżnymi polami, przeciętymi na wysokości mniej więcej 1800 metrów barierą skalną. Tymi właśnie polami postanowiono poprowadzić drogę.

Zanim jednak wyruszymy na szczyt Mount Everestu, oddajmy głos himalajskiemu debiutantowi, który zastąpił Bogdana Jankowskiego, obejmując funkcję radiooperatora wiosennej wyprawy.

KONSTANTY CHITULESCU: - Wszystko zaczęło się od Wojtka Nietykszy konstruktora radiotelefonów „Klimek" i „Wawa", powszechnie wtedy używanych przez GOPR. Zadzwonił do mnie 6 marca 1980 roku, pytając, czy pojadę wiosną na Mount Everest. Bogdan Jankowski, który zajmował się łącznością zimą, musiał wrócić do kraju. Toteż Zawada, przebywający jeszcze w Katmandu, poprosił Wojtka, by znalazł kogoś na miejsce Bogdana - z licencją krótkofalowca i zaliczonym kursem wspinaczkowym. Z zawodu jestem elektronikiem, wówczas pracowałem w Instytucie Technologii Elektronicznej w Warszawie. Byłem po kursie wspinaczkowym w skałkach, potem w Tatrach, na Hali Gąsienicowej.

Andrzej zaakceptował moją kandydaturę, ale dla mnie nie była to łatwa decyzja. Teść ciężko chorował, lekarze nie dawali mu więcej niż pół roku życia. Nie chciałem na trzy miesiące zostawiać żony samej, ale Bożena namawiała mnie, bym mimo wszystko pojechał. Przecież to może być jedyna taka okazja -Mount Everest i wyprawa z najlepszymi polskimi alpinistami, pod kierunkiem Andrzeja Zawady, cieszącego się coraz większą renomą, nie tylko w środowisku alpinistycznym. Okazało się też, że nie będę miał kłopotów z otrzymaniem bezpłatnego urlopu, postanowiłem więc, że pojadę. Wciąż jednak czułem, że uczestniczę w czymś nierealnym. Miałem nadzieję, że będzie inaczej, gdy porozmawiam z Andrzejem o konkretach. Czekałem na niego na warszawskim lotnisku wśród tłumu przyjaciół i znajomych, miano mnie przedstawić kierownikowi. Nic z tego oczywiście nie wyszło, nie sposób było się do niego dopchać.

Poznaliśmy się dopiero u niego w domu, na Saskiej Kępie. Nadal nie dowierzając, że naprawdę jadę w Himalaje, zapytałem, 249 GDYBY TO NIE BYŁ E V E R E S T chcąc żartem rozładować oszołomienie tym wszystkim: „Powiedz choć, jakim tramwajem dojeżdża się pod ten Everest!"

W czasie tego pierwszego spotkania odniosłem wrażenie, że znam Andrzeja od zawsze - był niezwykle bezpośredni, miły i pełen życzliwości. Tuż przed odlotem do Katmandu poznałem Bogdana Jankowskiego. W ciągu godziny przekazał mi wszystkie potrzebne informacje dotyczące łączności w bazie i obozach. Jak to krótkofalowcy, natychmiast znaleźliśmy wspólny język.

Do Katmandu leciałem sam, również do bazy musiałem dotrzeć samodzielnie, co trochę napawało mnie obawą. Jednak poradziłem sobie i pod koniec marca byłem już pod Everestem. Po raz pierwszy znalazłem się na takiej wysokości, nie miałem jednak kłopotów z aklimatyzacją, choć pierwszy tydzień nie był łatwy. Poruszałem się wolno, z trudem schylałem się, zasznurowanie butów było problemem.

Prawdę powiedziawszy, bardziej dawał mi się we znaki stres spowodowany warunkami klimatycznymi niż fizycznie złe samopoczucie. Męczyły mnie skoki temperatury - nocą minus 20, w dzień, w słońcu - plus 37. Wilgotność też oscylowała w granicach ekstremalnych, higrometr raz pokazywał pełne nasycenie powietrza wilgocią, a wkrótce potem powietrze stawało się suche niczym na pustyni. Szczęściem na aparaturę nie miało to wpływu. Myślę, że świadomość, iż znalazłem się w gronie najlepszych polskich alpinistów, samych mistrzów, u podnóży najwyższego szczytu świata,

pozwalała mi lepiej znosić wszystkie niedogodności życia na ponad pięciu tysiącach metrów. Tym bardziej że relacje między mną a kolegami były bardzo dobre. Byli to najwspanialsi ludzie, jakich poznałem w życiu. Dziś już wielu z nich nie żyje, jedni pozostali w górach, inni - tak jak Andrzej, w górach mieli szczęście, które opuściło ich na dole.

Z ciekawością obserwowałem, jak funkcjonuje machina wy-prawowa. Odnosiłem wrażenie, że niektóre sprawy, w opinii Andrzeja mniej ważne, puszczał na żywioł, zwłaszcza jeśli chodzi o łączność.

Wyglądało na to, że doszedł do wniosku, iż skoro tu jestem i podjąłem się zapewnienia sprawnie działającej łączności, to wiem, co należy robić. A on ma ważniejsze sprawy na głowie.

Miał rację, wiedziałem, co do mnie należy, ale czasem czułem się samotny, zdenerwowany, niekiedy problemy techniczne ku250 EWA MATUSZEWSKA LIDER mulowały się. Zaczął nawalać agregat prądotwórczy a ja drżałem, że za chwilę nie będzie prądu i koniec z łącznością. Akumulatory ledwo, ledwo ciągnęły, już nic nie można było z nimi zrobić.

Rozebrałem więc agregat, coś tam udało mi się naprawić. Po złożeniu zaczął działać i nie było z nim większych kłopotów.

Muszę przyznać, że takich trudnych chwil nie było wiele. Dobrze czułem się w bazie i psychicznie, i fizycznie. Bardzo chciałem pójść wyżej, koledzy nawet mi obiecali, że pójdę z nimi na Ice Fali.

Niestety, nie udało się, właściwie nie mogłem zbytnio oddalać się od namiotu, w którym znajdowała się aparatura łącznościowa. Wszystkie rozmowy między bazą a obozami były nagrywane, Andrzejowi bardzo zależało na tym, by wyprawa miała również dokumentację dźwiękową.

Po śmierci Andrzeja Anna poprosiła nas, byśmy przejrzeli sprzęt elektroniczny pozostawiony przez niego. Niektóre urządzenia były jej zupełnie nieznane. Wiele z nich Andrzej sam skonstruował, jakieś magnetofony, wzmacniacze. Gdy byliśmy na wyprawie, wydawało mi się, że zagadnienia techniczne są mu właściwie obce, choć wiedział, o co chodzi, operował swobodnie terminami, znał nazwy i marki. Jednak jego szerokie zainteresowania w dziedzinie techniki i niezwykłe zdolności poznałem dopiero wówczas, gdy już go nie było.

Jan Serafin, lekarz ortopeda, miał więcej okazji do bezpośredniego udziału w akcji górskiej, choć też na wyprawie był „funkcyjnym". Pod Everestem znalazł się również drugi lekarz, Lech Kor-niszewski, więc Serafin nie musiał ponosić jednoosobowo odpowiedzialności za zdrowie uczestników wyprawy, pełnić roli pogotowia ratunkowego dzień i noc.

JAN SERAFIN: - Miałem już za sobą wiele wypraw w góry wysokie, poczynając od roku 1974, kiedy wyprawa krakowska, kierowana przez Antoniego Walę, próbowała" zdobyć najwyższy szczyt Hindukuszu, Tiricz Mir. Wspinałem się też w górach Alaski, miałem więc już jakieś doświadczenie wysokogórskie. Poza tym moja specjalizacja zawodowa była atutem - wspinający się ortopeda mógł się okazać dla Andrzeja na tyle przydatny, iż zaakceptował moją kandydaturę jako lekarza wiosennej wyprawy, choć wcześniej nigdy nie zetknęliśmy się w górach. W tamtych Z51

GDYBY TO NIE BYŁ EYEREST

kio Ucz nu Andi •

i waz;

a wyprawy dalszych sukcesów yo sporcie, który tak I I •- worzon; iycia, rozwijającą '-¦; fes wa cle i otwierającą pełni

>ryz

łania człowieka.

Ha kafcdą wspinaczkę, - ¦ • ~ca Was błogosławię.

Watykan, Inia 17 lutego 1980 r. (pLMMA lf W ."Parto1 ej ZAWADA •• ¦ •

'

GRATULACJE OD JANA PAWŁA II 252 EWA MATUSZEWSKA LIDER latach Zawada starannie dobierał członków swoich wypraw i był w o wiele lepszej sytuacji niż pod koniec swej działalności. Miał spośród kogo wybierać, obydwie grupy everestowskie stanowiły wtedy, co tu dużo mówić, elitę himalaizmu światowego.

Tak się złożyło, że Andrzej i ja nie wyruszyliśmy do Nepalu razem z kolegami. Do ostatniego niemal dnia miał do załatwienia wiele spraw organizacyjnych, zdobycie kolejnych pieniędzy na nową de facto wyprawę. I tak znaleźliśmy się w bazie sześć tygodni później niż reszta ekipy, kiedy był już zakładany obóz III. Opóźnienie sprawiło, że mieliśmy gorszą aklimatyzację niż koledzy, toteż w pewnym sensie byliśmy skazani na siebie, jeśli chodzi o działalność górską.

Z Warszawy polecieliśmy do Delhi, a potem bardzo szybko znaleźliśmy się w Katmandu. I tu zaczęły się kłopoty. Teraz z Katmandu do Lukli, gdzie zazwyczaj formuje się karawanę, jest niemalże most powietrzny. Loty odbywają się kilka razy dziennie, można polecieć samolotem albo helikopterem, co kto woli. Ale wtedy trzeba było walczyć, by dostać się do samolotu, nie na pięści, a na pieniądze.

Obowiązywała zasada, że leci ten, kto da więcej. Trzykrotnie niewiele brakowało, byśmy wystartowali, w ostatniej jednak chwili okazywało się, że warunki atmosferyczne nie są sprzyjające.

Potem dowiadywaliśmy się, że lot jednak się odbył. Cóż, tak zwana lotność tej trasy uzależniona była

od koloru i sumy wyłożonych pieniędzy - najbardziej pożądanym kolorem był zielony, a co do pieniędzy, to im więcej, tym lepiej. Na koniec udało nam się opuścić Katmandu drogą lotniczą.

Przez cztery dni wędrowaliśmy z Lukli do bazy, tylko we dwóch. Nocowaliśmy, tak jak i teraz się nocuje w drodze pod Eve-rest, w chatkach szerpańskich, już wtedy nazywanych z dużą przesadą „hotelami". ledna, najwyżej trzy izby, u nas nazywane kurnymi, oświetlone ledwo, ledwo, bo elektryczności w Namche Bazar chyba jeszcze wtedy nie było.

W czasie marszu Andrzej miał pewne problemy zdrowotne. Zimą na Evereście odmroził stopy, a właściwie duże palce u obu stóp. Nie były to głębokie zmiany, ale bolesne, mógł się wspinać, choć z pewnymi trudnościami.

Nastąpiło to wówczas, kiedy fatalne warunki atmosferyczne sprawiły, że nawet ci niezwykle twardzi faceci w pewnym mo253 GDYBY TO NIE BYŁ EYEREST mencie „wymiękli". Nikt już nie miał ochoty kolejny raz pchać się do góry, bo gdy tylko ktoś się znalazł powyżej bazy, wichura spychała go w dół. Trzeba pamiętać, że zima w Himalajach to wcale nie obfite opady śniegu, lecz huraganowe wiatry. Wiatr na takich wysokościach obniża temperaturę w sposób dramatyczny.

Andrzej przeżył sytuację niezwykle trudną i stresującą dla kierownika wyprawy - zastopowanie akcji górskiej. Postanowił wtedy udowodnić, że pójście do góry jest możliwe. I to z obozu II, z pominięciem trójki, wprost na Przełęcz Południową. Psychicznie był trochę takim watażką, więc zrobił to, razem z Ryśkiem Szafirskim. Ceną za to forsowne podejście i pobłądzenie w zejściu było odmrożenie. Ale zespół się poderwał, więc Andrzej uznał, że się opłaciło. Jak mało kto potrafił scementować i zmobilizować zespół, jako kierownik wyprawy - a miałem do czynienia z wieloma, więc wiem, co mówię - miał zupełnie wyjątkowe walory.

Wracając zaś do odmrożeń, jakich się dorobił, szarżując na Przełęcz Południową, to trzeba dodać, że stały się one faktem wręcz anegdotycznym. Otóż Andrzej często powtarzał, że alpinista powinien wspinać się przede wszystkim głową i tak kombinować, by się nie odmrozić. W środowisku znano powszechnie jego powiedzenie, że „inteligentny wspinacz nie odmraża się". No i stało się, teoria rozminęła się z praktyką.

Ale maszerując do Lukli, mimo iż bolały go odmrożone palce, był w dobrej formie. Wysokość nie była dla niego problemem, w odróżnieniu ode mnie. Dysponował tym, co lekarze nazywają pamięcią aklimatyzacyjną. Nie miałem tej pamięci, byłem więc zmęczony, ciężko dyszałem i nie bardzo byłem skłonny do dłuższych pogawędek. Skupiałem się na tym, by dotrzymać kroku Andrzejowi, iść do przodu jak najefektywniej.

Gdy znaleźliśmy się w bazie, „przypomniałem" sobie Tiricz Mir i Kangchendzóngę, gdzie czterokrotnie przekroczyłem 7600 metrów, dochodząc do obozu III. Pod Everestem czułem się z dnia na dzień lepiej i moim skrytym marzeniem było pójść jeszcze wyżej, niż udało mi się dotychczas. Nie było to możliwe, przy sześciotygodniowym opóźnieniu szczyt leżał poza moim zasięgiem, bo nawet gdybym się uparł, że chcę pójść, Andrzej by mnie nie puścił. I tylko w cichości myślałem sobie, że może choć Wierzchołek Południowy? Lecz fakty były nieubłagane - opóźnię-

254 EWA MATUSZEWSKA LIDER nie aklimatyzacyjne w stosunku do kolegów ustawiło nas na pozycji zespołu pomocniczego, zajmującego się głównie zaopatrywaniem dwójki w tlen, bo żywność była już częściowo wyniesiona.

Szczególnie ważne było dostarczenie tlenu do obozu III, stanowiącego punkt wypadowy w kierunku wierzchołka.

Trzykrotnie przemierzyliśmy sławny Ice Fali, rzeczywiście sprawiający trudności natury fizycznej i psychicznej. Że jest to niebezpieczny i trudny odcinek, potwierdzą wszyscy alpiniści, którzy musieli przejść przez Ice Fali. Kiedy zaś Czok i Kukuczka zaczęli atak szczytowy, znaleźliśmy się w obozie III, niby jako zespół wspierający. „Niby" - bo mogliśmy ich wspierać tylko moralnie i psychicznie. Gdyby cokolwiek się stało, na tej wysokości pomoc byłaby niemożliwa. Trudno nawet sobie wyobrazić znoszenie rannego czy chorego na własnych plecach. Niemniej znaleźliśmy się w trójce, przeżywając dramatyczne momenty ataku szczytowego.

Nim do tego doszło, po raz kolejny mogłem się przekonać o walorach Andrzeja jako kierownika wyprawy. Otóż powstała taka sytuacja, która mogła zmienić przebieg wyprawy. Genek Chrobak i Wojtek Wróż przy kolejnym transporcie do obozu III wynieśli tlen. Następnie, zgodnie z poleceniem Andrzeja, butle zostały przetransportowane do czwórki. Ta dwójka była bardzo mocna, obaj byli przekonani, że mogą iść na szczyt. Byłem świadkiem chyba półgodzinnej rozmowy między Andrzejem a nimi, bardzo emocjonalnej i trudnej dla kierownika. Argumenty i kontrargumenty, oni - że świetnie się czują, że przecież mają tlen, więc dlaczego nie pozwala im iść na szczyt, Andrzej - kategorycznie zabraniał podejmowania niezaplanowanej akcji.

W pewnym momencie powiedział: „Janek, ja ich nie puszczę z jednego prostego powodu - są wolniejsi od Czoka i Kukuczki. Powyżej trójki śnieg jest bardzo głęboki, powyżej czwórki jest jeszcze gorzej. Oni są tak napaleni, że mogą »zajść się« na śmierć. Nawet jeśli wlezą na szczyt, boję się, że z niego nie zlezą. Zresztą wątpię, by w tych warunkach zdołali wejść".

Jestem pewien, że wówczas Andrzej uratował im życie. I tak myśleli wszyscy, może poza dwójką zainteresowanych.

ANDRZEJ ZAWADA: - Kogo kierownik wybierze do ataku szczytowego? Odpowiedź na to pytanie to kluczowa kwestia na GDYBY TO 255 NIE BYŁ EYEREST każdej wyprawie. Po zimie wydawało nam się, że na górze jest sielankowo, zaledwie minus 35 stopni, a nie prawie 50, w bazie znajduje si^ ekstraklasa alpinistów Właściwie atak szczytowy mógłby podjąć każdy z nich. Wybrałem jednak tych, którzy w mojej opinii mieli największe szanse. Jeśli Czok i Kukuczka przygotowywali się do wejścia beztlenowego, a ja, mimo że mogłem się spodziewać, iż tego dokonają, poleciłem im jednak stosować tlen, to oczywiste jest, że w tym momencie byli najlepsi.

Koledzy, którzy mieli pretensje, że ich pominąłem, ci dwaj stali partnerzy z K2 i Kangchendzóngi, nie zachowali się najlepiej. Próbowali przeprowadzić atak szczytowy bez porozumienia ze mną i innymi kolegami. Według planu mieli wyjść na poręczowa-nie. Nie wzięli jednak poręczówek, tylko tlen. Gdy

już byli w czwórce, zaskoczyli mnie wiadomością, że następnego dnia chcą iść na szczyt, zużywając sześć butli zamiast dwóch. Czyli wykorzystaliby wszystkie butle, jakimi dysponowaliśmy na górze, uniemożliwiając podjęcie próby innym zespołom. Zamierzali schodzić przez Przełęcz Południową, zabierając reduktory i maski. Następna grupa musiałaby czekać, aż zejdą do obozu II. Ich próba ataku szczytowego zablokowałaby wszystkich pozostałych. Wychodzili w góry jako normalny zespół roboczy, któryś z kolei, którego zadaniem było założenie poręczówek. W ostatnim obozie minęli się z kolegami i nawet nie wspomnieli o ataku szczytowym.

Zawsze gdy wysyłam do ataku szczytowego zespół, robię z tego małą uroczystość - wręczam flagi, życzę powodzenia w obecności wszystkich obecnych w bazie. A oni, jak już wspomniałem, szli tylko po to, by założyć poręczówki. Nie zrobili tego, przez co uniemożliwiali następne ataki.

Zapowiedziałem wcześniej, że jeśli założymy poręczówki aż do Wierzchołka Południowego, to każdy, jeśli tylko będzie się czuł na siłach i pogoda na to pozwoli, będzie miał swoją szansę na wejście szczytowe. Poręczówek nie założyli, sami zaś nie mieli żadnych szans na wejście. Czok i Kukuczka z obozu V szli na szczyt ponad jedenaście godzin, a oni, w dodatku gorzej zaaklimatyzowani, chcieli tego dokonać, idąc z obozu IV. Nie mogłem pozwolić, by podejmowali takie ryzyko. Gdyby któryś z nich zginął, a zwłaszcza ten, który przez prawie trzy tygodnie miał krwotoki z nosa, każdy miałby prawo zapytać, czy 256 EWA MATUSZEWSKA LIDER DOKTOR JAN SERAFIN

\

257 GDYBY TO NIE BYŁ EVEREST przypadkiem nie zwariowałem, wysyłając osłabionego chorobą człowieka na szczyt Everestu.

Ta ocena działań tandemu Chrobak-Wróż została dokonana przez Zawadę bezpośrednio po wyprawie, toteż nic dziwnego, że pod wpływem emocji nie krył rozgoryczenia i żalu, uznając, iż działali egoistycznie i nieodpowiedzialnie. Zapytany o ten sam epizod wyprawowy Jan Serafin, w ponad dwadzieścia lat później, nieco inaczej to widział: - Trudno mi osądzać, czy rzeczywiście działali podstępnie, zwłaszcza że obu bardzo lubiłem i ceniłem.

Andrzej zapewne miał większe prawo, by inaczej to oceniać. }a jednak byłbym ostrożniej szy. Być może czuli się na tyle pewnie co do swoich sił, doszli już tak wysoko, szczyt wydawał się tak bliski, a żal im było wysiłku włożonego w dotychczasowe poczynania. Być może zaczęli myśleć kategoriami „ja i mój partner", a nie „my i wyprawa". Z pewnością byli dobrym i zgranym zespołem, ale i dziś twierdzę, że szczytu by nie zdobyli. A jeśli nawet, zginęliby w zejściu. Całkowicie co do tego zgadzałem się i zgadzam z Andrzejem. On doskonale potrafił rozgrywać taktycznie akcję górską, z precyzją i wyczuciem, poza tym sam niejednokrotnie był na takich wysokościach i doskonale wyczuwał, czym

może się to wszystko skończyć. I dlatego powiedział „nie", wystawiając na szwank przyjaźń i narażając się potem, w bazie, na straszliwą awanturę.

Powyżej 7500 metrów każdy wspinacz zaczyna umierać na raty i tylko od indywidualnej odporności, od zdolności aklimatyzacyjnych zależy tempo, w jakim to następuje. Zamieranie funkcji życiowych, ubytek sił fizycznych i psychicznych, utrata kontroli nad swym organizmem - występowanie tych wszystkich objawów jest wprost proporcjonalne do wysokości. Miraż bliskości szczytu niejednemu odebrał zdolność właściwej oceny sytuacji i oceny samego siebie. Tak też się stało w przypadku Chrobaka i Wróża.

Początki działalności wyprawy nie zapowiadały konfliktów tego rodzaju. Kiedy zastanowiono się nad tym, którędy prowadzić drogę ku szczytowi, wybór padł na lodowo-śnieżne pola przecięte na wysokości 1800 metrów skalną barierą. Dolny fragment drogi prze258 EWA MATUSZEWSKA LIDER chodził między Rekinem i Krabem, czyli dwiema skałami, przypominającymi je kształtem. Już od szczeliny brzeżnej w ścianie zakładano poręczówki, w czym uczestniczył prawie cały zespół.

7 kwietnia, na wysokości 7200 metrów, stanął obóz III założony przez Cieleckiego i Chrobaka, a 28 kwietnia Kukuczka i Wróż założyli czwórkę na wysokości 8050 metrów. Do tego miejsca Filar Południowy nie stwarzał trudności technicznych. Ale nad obozem IV zaczynała się potężna bariera skalna. Oglądana z dołu nie wydawała się tak trudna jak w bezpośrednim zetknięciu. Najtrudniejsze miejsce w drodze na szczyt - co do tego nie było wątpliwości. Szansą na pokonanie bariery wydawał się stromy komin skalny przecinający ją w pobliżu obozu. 7 maja Czok, Heinrich i Olech weszli w komin z poręczówkami, następnego dnia najtrudniejszy odcinek zaporęczowali Gajewski i Kukuczka.

14 maja Gajewski, Kuliś i Rusiecki dotarli na wysokość 8300 metrów. Na miejscu planowanego obozu V pozostawili depozyt i powrócili na noc do czwórki.

Tego samego dnia baskijski alpinista Martin Zabaleta wraz z Szerpą wszedł na szczyt Everestu drogą pierwszych zdobywców. Znalazł przedmioty pozostawione przez Cichego i Wielickiego, co miało duże znaczenie dła potwierdzenia wejścia Polaków, słabo udokumentowanego fotograficznie - ze szczytu udało się zrobić tylko jedno niezbyt wyraźne zdjęcie.

Zabaleta i trzech Polaków wykorzystali ostatni dzień dobrej pogody. Po 14 maja zaczęły się obfite opady śniegu, ze zboczy Mount Everestu i Lhotse lawiny pyłowe zsuwały się jedna po drugiej. W ścianie Lhotse pyłówka zagarnęła Szerpę z wyprawy kata-lońskiej; zmarł po dwóch dniach, podczas transportu do bazy. Drugą śmiertelną ofiarą lawiny stał się japoński alpinista, uczestnik wyprawy na północną ścianę Mount Everest.

W tej sytuacji Zawada zdecydował, że jeżeli pierwszy atak szczytowy się powiedzie, następnych już nie będzie, by nie zwiększać ryzyka. Decyzja ta, choć podyktowana racjonalnymi przesłankami, wywołała sprzeciw tych uczestników wyprawy, którzy byli przekonani, że stać ich na podjęcie ryzyka pójścia na szczyt w takich warunkach. Kierownik jednak nie uległ niezadowolonym i ostatecznie postanowił, iż pierwszym i - jak się później 259 GDYBY TO NIE BYŁ EVEREST

okaże - ostatnim zespołem szturmowym będą Andrzej Czok i Jerzy Kukuczka.

18 maja dotarli oni do pozostawionego depozytu i rozstawili omnipotenta. Miejsce na obóz nie było może zbyt fortunne, znajdowało się bowiem pośrodku śnieżnego żlebu i narażone było na lawiny, nic jednak bardziej odpowiedniego nie udało się znaleźć. Jeszcze tego samego dnia, niemal z marszu, zaporęczowali drogę wiodącą w kierunku szczytowych partii Filara wyprowadzających na Wierzchołek Południowy.

19 maja o piątej rano ruszyli na szczyt, biorąc po jednej butli z tlenem. Na wysokości 8400 metrów zakończył się ciąg lin poręczowych. Jedno cięcie - i dwadzieścia metrów poręczówki posłużyło do lotnej asekuracji.

Brnęli do góry w sypkim śniegu, zapadając się po kolana, po pas, w każdej chwili spodziewając się lawin. Dzięki tlenowi mieli dobre tempo, aż do miejsca, gdzie natknęli się na niewielką skalną turnię.

Pokonanie jej zajęło sporo czasu. Przed czternastą, wykorzystując resztki tlenu, osiągnęli Wierzchołek Południowy. Bez wspomagania tlenowego wspinali się dużo wolniej śnieżno --skalną granią, łudząc się raz po raz, że oto są już na szczycie. Czekała ich jeszcze jedna przeszkoda - lodowy próg, trudny i niebezpieczny, o wysokości dwudziestu metrów, liczący akurat tyle, ile mieli liny. Wydawało się, że tym razem Everest ich pokonał. Ale nie. Chwila odpoczynku, uspokojenie oddechu i kolejny krok.

Wciąż do góry. Aż wreszcie próg pozostał za nimi, przed nimi był już tylko szczyt Mount Everestu.

Stanęli na nim o szesnastej. Śniegu napadało tak dużo, że chiński triangul ledwo spod niego wystawał.

Odnaleźli flagi pozostawione przez Zabaletę, zabiorą je później na dół na dowód swego wejścia. Na wierzchołku pozostają prawie godzinę, nie po to, by napawać się sukcesem i widokami. Zmęczeni, wręcz wyczerpani, odwodnieni - od ponad dwunastu godzin nic nie pili - z trudem zmuszają się do zejścia. Teraz czeka ich najtrudniejsze. Przed zmrokiem muszą dotrzeć do namiotu w obozie V. Jeśli nie pokonają tych pięciuset metrów różnicy wysokości, ze swym zwycięstwem pozostaną na zawsze na zboczach tej góry.

JAN SERAFIN: - Ten śnieg był rzeczywiście obrzydliwy, sypki niczym cukier. Utrudniał i spowalniał wspinaczkę, stwarzał za260 EWA MATUSZEWSKA LIDER grożenie lawinowe rosnące z godziny na godzinę. Byłem w obozie III, kiedy Kukuczka połączył się z Zawadą. Słyszałem, jak łamiącym się głosem mówił: „Andrzej, bardzo chcielibyśmy donieść zwycięstwo do was, ale zasypiamy na stojąco". Zawada, ogromnie zdenerwowany głośno i dobitnie powtarzał, że za nic nie mogą się zatrzymywać, że muszą nieustannie iść w dół, wciąż w dół.

Więc szli, słaniając się pod uderzeniami wiatru, przy coraz silniejszym mrozie tracąc czucie w stopach.

Ciemności i śnieżna zadymka zaskoczyły ich w połowie drogi do obozu Y Gdzieś tutaj powinna znajdować się pierwsza poręczówka. Powinna, lecz świeży śnieg zasypał wszystkie ślady. I chyba tylko cudem jeden z nich, zsuwając się już niemal bezwładnie, wyszarpnął butem spod śniegu czerwoną linę. Teraz wiedzieli, że schodzą w dobrym kierunku. Poręczówki doprowadziły ich do obozu. Jeszcze starczyło im sił, by wczołgać się do namiotu, ale na to, by przygotować picie - już nie.

Minęła północ, zaszyci w śpiwory powoli przysypiali. Po dwóch godzinach pobudka! Niewielka lawinka pyłowa przysypała namiot, za nią ruszyły następne. Do rana na zmianę odgarniali śnieg, starając się nie dopuścić do pochłonięcia namiotu przez przelewające się masy śniegu.

Gdy tylko się rozwidniło, wydobyli spod śniegu buty i resztę rzeczy, spakowali cennego omnipotenta i ruszyli w dół. 250 metrów niżej, w obozie IV czekali koledzy, czekał termos z gorącą herbatą. Gdy dotarli do czwórki, minęło akurat trzydzieści godzin od ostatniego ciepłego posiłku. I choć do bazy było jeszcze daleko, a po drodze mogło się jeszcze wiele wydarzyć, po raz pierwszy od wielu godzin poczuli się bezpieczni.

JAN SERAFIN: - Później, już w bazie, Andrzej Czok powiedział mi: „Wiesz, w drodze powrotnej już zupełnie nie miałem siły, by wejść na Wierzchołek Południowy". Schodząc z głównego wierzchołka, trzeba się nieco obniżyć na grani, a następnie kilkanaście metrów podejść na Wierzchołek Południowy i dopiero wtedy zaczyna się schodzić już tylko w dół. Kukuczka wspinał się jak maszyna, więc parł do przodu, a Czok coraz bardziej pozostawał w tyle. I wtedy na cały głos powiedział: „Mamusiu, pomóż!" I niemal natychi

261 GDYBY TO NIE BYŁ EYEREST ANDRZEJ CZOK I JERZY KUKUCZKA PO WEJŚCIU POLSKĄ DROGĄ NA EVEREST, WIOSNA 1980 ROKU

EWA MATUSZEWSKA LIDER miast udało mu się zrobić parę kroków. Kiedy wydawało mu się, że już nie da rady, ponownie prosił matkę o pomoc. I znów znajdował siły, by pokonywać kolejne metry.

Andrzej bardzo kochał matkę i myślę, że ta miłość go ocaliła. Dziś jeszcze coś ściska mi gardło, gdy przypominam sobie zmęczoną i szczęśliwą twarz Andrzeja, jego oczy pełne uczucia do matki, jego radość, że jest z nami w bazie.

Najwyższy, ale nie najtrudniejszy. Wśród alpinistów powszechne jest przekonanie, że łatwiej wejść na Mount Everest niż z niego zejść. Andrzej Czok i Jerzy Kukuczka udowodnili, że można zdobyć ten szczyt w ekstremalnie trudnych warunkach, nową drogą i donieść ten sukces do bazy.

ANDRZEJ ZAWADA: - Everest zimą i Filar Południowy - udało nam się osiągnąć obydwa cele, a przy tym obniżyć koszty wypraw. W sensie propagandowym wejście Filarem nie miało takiego znaczenia jak zdobycie Everestu zimą, jednak w kręgach alpinistycznych poprowadzenie nowej drogi na najwyższym szczycie świata stało się głośnym wydarzeniem.

Wejście zimowe, ta heroiczna walka z wichrem i mrozem, jeśli chodzi o styl mogłoby budzić pewne zastrzeżenia. W inny sposób nie udałoby się jednak zdobyć Everestu o tej porze roku. Kiedy zaś został pokonany Filar, okazało się, że polscy alpiniści potrafią się wspinać nie tylko w skrajnie trudnych warunkach himalajskiej zimy, „siłowo" można powiedzieć, ale też są dobrzy technicznie i taktycznie, rozwiązując problemy wspinaczkowe na dużych wysokościach. Międzynarodowy światek alpinistyczny wysoko wówczas ocenił formę i wszechstronność Polaków. *** Po dwudziestu latach Lider wspominał Mount Everest z perspektywy czasu i nowych górskich doświadczeń nie tylko z nutką nostalgii, ale też wskazywał młodemu pokoleniu wspinaczy cele, których na najwyższym szczycie, mimo iż tylekroć był zdobywany, nie brakuje, a których on już nie zdążył zrealizować.

ANDRZEJ ZAWADA: - Pamiętam doskonale tę chwilę. Było to w pierwszych dniach czerwca 1953 roku, kiedy usłyszałem w radiu wiadomość, że Everest został zdobyty przez brytyjską wyprą263 GDYBY TO NIE BYŁ EVEREST wę pod kierownictwem Johna Hunta. Zrobiło to na mnie ogromne wrażenie. Z jednej strony wielka radość z odniesionego sukcesu, z drugiej żal, rozgoryczenie, że wszystkie te wspaniałe osiągnięcia alpinistyczne dokonują się bez naszego udziału. To była wiadomość z odległego, zaczarowanego świata wielkiej himalajskiej przygody, o jakiej my, Polacy, mogliśmy tylko marzyć. Byłem w tamtych latach początkującym taternikiem, który nawet wybierając się w Tatry, musiał składać w milicji podanie o przepustkę na pobyt w strefie przygranicznej. A cóż dopiero wyjechać za granicę! Nie przychodziło mi do głowy, że kiedyś i mnie los pozwoli zrealizować śmiałe plany sportowe na tej jednej jedynej górze Ziemi. Na szczęście świat się zmienia - a zaczęły się te zmiany właśnie w 1953 roku śmiercią Stalina - i powoli również polscy alpiniści mogli wyruszyć w egzotyczne góry, by dotrzeć w końcu na szczyt Everestu.

Jaki okazał się Everest dla Polaków? Z jednej strony był miejscem chwały, z drugiej - klęski największej. Wejście Wandy Rutkiewicz przyniosło jej światowy rozgłos i historyczną sławę. Była trzecią kobietą na Evereście i, co ważniejsze, pierwszą Europejką. Następne wejście, zimowe, Leszka Cichego i Krzysztofa Wielickiego 17 lutego 1980 roku. Również historyczne wydarzenie, zapisane w kronice Everestu wśród czterech najważniejszych, obok pierwszego wejścia latem - Edmunda Hillary'ego i Tenzinga Nor-gaya 29 maja 1953 roku, pierwszego kobiecego - Japonki Yunko Tabei 16 maja 1975 roku i pierwszego bez tlenu - Petera Habele-ra i Reinholda Messnera 8 maja 1978 roku.

Satysfakcją dodatkową dla nas może być to, że inicjatywa rozpoczęcia sezonów zimowych w najwyższych górach świata wyszła od Polaków i że pierwsze zezwolenie zimowe rządu Nepalu na Everest nie zostało przez nas zmarnowane.

Wreszcie poprowadzenie polskiej drogi z prawej strony Filara Południowego. Jest bardziej elegancka niż tradycyjna przez ścianę Lhotse, bo z Kotła Zachodniego prowadzi wprost na szczyt. Zapisana jako siódma w kolejności, znalazła się jeszcze w pierwszej dziesiątce dróg na najwyższą górę świata.

Wspaniały dla nas czas i wspaniały okres w historii Króla Gór. W tamtych latach były to wielkie, pionierskie osiągnięcia poprzedzone niepokojem, czy się udadzą, należące do największego 264 EWA MATUSZEWSKA LIDER

sportowego wyczynu i bardzo romantyczne. Everest otaczała jeszcze wtedy wielka, podniecająca tajemnica, a nam dopisywało szczęście.

Niestety, Everest stał się również świadkiem naszej największej górskiej tragedii. Straciliśmy w jednym wypadku aż pięciu alpinistów, światowej klasy wspinaczy, wspaniałych ludzi, którzy odegrali wielką rolę w rozwoju polskiego himalaizmu. Z „Zygą" Heinrichem i Genkiem Chrobakiem, moimi nieodżałowanymi partnerami od liny, rozpoczynaliśmy naszą wspólną wysokościową przygodę już w 1971 roku na Kunyang Chhishu (7852 m), a potem byłem z nimi prawie na wszystkich kierowanych przeze mnie wyprawach. Z Mirkiem Gardzielewskim i „Falco" Dąsałem, młodszymi kolegami, walczyliśmy zimą na Cho Oyu (8201 m) i na K2 (8611 m). Nie wolno mieć pretensji do góry, na której zginęli nasi bliscy, bo nie jej to wina, ale trudno mi dziś wracać myślami do Everestu bez uczucia żalu za tymi, którzy zostali tam na zawsze. (Piątym alpinistą, który zginął w czasie tej wyprawy w roku 1989, był Wacław Otręba - E.M.) Od czasu pierwszej wyprawy z 1921 roku minęło 78 lat. Na Everest wchodzono różnymi drogami, z różnych stron, i to przeszło 1000 razy. Zbadano dokładnie wszystkie opadające z niego lodowce, na podstawie stereoskopowych zdjęć lotniczych wykonano superdokładne mapy, na których można odczytać wysokość prawie każdej skały. Ten dziki, niedostępny dawniej Everest spowszechniał, stał się celem wycieczek biur podróży, obiektem handlowym, świetnym źródłem zarobków. Pod jego stoki poprowadzono wygodne ścieżki, po których drepczą tłumy turystów prawie przez cały rok, zaśmiecając wszystko dookoła. Trzeba było powołać do życia Narodowy Park Sagarmatha dla ratowania przed zupełnym zniszczeniem unikalnej przyrody i barwnego folkloru.

Nowym zjawiskiem stały się wyprawy komercyjne, na których organizatorzy za pieniądze wprowadzają klientów na Everest. Chciałbym wiedzieć, ile w tej chęci bycia na szczycie najwyższej góry świata jest naprawdę szlachetnych pobudek, a ile zwykłego snobizmu. Bo czy można mieć satysfakcję z wejścia na Everest, będąc tylko biernym klientem, któremu nawet tlen do maski dostarcza przewodem z butli idący obok opiekun? To nie są ludzie 265 GDYBY TO NIE BYŁ EVEREST gór, ich nie cieszy samo przebywanie w nich. Chcą wszystko od razu i na skróty. Zapłacą każdą sumę, byle tylko ułatwić i zagwarantować im wejście. A to jest niemożliwe i dlatego płacą czasami za swoje ambicje czy naiwne wyobrażenia własnym życiem. Bo wspinaczka na Everest to nie mecz na boisku, który można w każdej chwili przerwać, gdy pogoda się zepsuje. Stąd takie tragedie, jak ta sławna z 1996 roku.

Ale zostawmy na boku ten komercyjny jarmark próżności z jednej strony, a chęci zysku z drugiej i zastanówmy się, co jeszcze jest interesującego do zrobienia na Evereście dla ambitnych alpinistów.

Przede wszystkim czeka do tej pory nie rozwiązany problem direttissimy - drogi środkiem południowo-zachodniej ściany przez tak zwaną Barierę Skalną (Rock Band). Wyprawa Bo-ningtona z 1975 roku ominęła ten trudny, znajdujący się powyżej 8000 metrów uskok skalny z lewej strony, wąskim kuluarem. Na pewno będą jeszcze poprowadzone nowe drogi, na przykład wprost na wierzchołek wschodnią czy południowo-zachodnią ścianą. Zaczną się też łączone przejścia graniowe.

Zapoczątkował je Nicolas Jaeger w 1980 roku. Niestety, ta pierwsza próba zakończyła się tragicznie na grani Lhotse Shar.

Wreszcie pozostaje problem wypraw zimowych. Czy po dwudziestu latach polskie wejście zimowe zdewaluowało się? Okazuje się, że nie. Nawet postęp w sprzęcie i znaczne ułatwienia organizacyjne nie wpłynęły na liczbę zakończonych sukcesem wypraw zimowych. Po nas tylko pięciu alpinistów stanęło zimą na Evereście. To wymowne liczby, siedmiu ludzi zimą i przeszło tysiąc latem!

Odnotowano nawet niezbyt sportowe ułatwianie sobie ąuasi-zimowego wejścia. W sezonie jesiennym zakłada się wszystkie obozy, potem czeka na datę administracyjnego zezwolenia zimowego i w pierwszych dniach grudnia wchodzi na szczyt. Czy trzeba przypominać, że dla naszej półkuli początek zimy kalendarzowej przypada na 21 grudnia, a prawdziwa surowa zima jest w styczniu i lutym? Tak więc zimowe przejścia dróg letnich na Evereście wciąż czekają na wyczynowców, bo przyszłością w himalaizmie wyczynowym będzie z pewnością wspinanie się najtrudniejszymi drogami w najtrudniejszych warunkach, czyli zimą. Wiem, że to niełatwe, wymaga wszechstronnych uzdolnień i predyspozycji. Ale tak to już jest na tym świecie, że tylko doko266 EWA MATUSZEWSKA LIDER nanie czegoś niecodziennego, nadzwyczajnego, sprawia nam satysfakcję i jest docenione przez innych.

Chciałbym na koniec wspomnieć pewne wydarzenie związane z Everestem, choć miało ono miejsce w Europie, daleko od Himalajów. W 1993 roku zostałem zaproszony przez lorda Hunta do Londynu w związku z rocznicą zdobycia Everestu. Pierwszego wieczoru w siedzibie Alpine Club w bardzo miłej, swobodnej atmosferze spotkałem się z uczestnikami wyprawy everestowskiej z 1953 roku. Nie było wśród nich tylko nieżyjącego już Tenzinga. W spotkaniu brało też udział wielu sławnych himalaistów z całego świata. Następnego dnia na uroczystej sesji w Royal Geographi-cal Society swoją obecnością zaszczyciła nas królowa Elżbieta II. Hunt wyświetlał przeźrocza i opowiadał z dumą o organizacji i przebiegu wyprawy sprzed czterdziestu lat. Wtedy widziałem się z nim po raz ostatni. Zmarł pięć lat później, w 1998 roku. Everest nas połączył i powoli wszystkich nas przeżyje.

Czterdziesta rocznica zdobycia Mount Everestu, tak ciepło, a zarazem nostalgicznie wspominana przez Andrzeja Zawadę, jakże różniła się od tej dziesięć lat późniejszej, świętowanej już bez Lidera.

Smutny to przyczynek do tak zwanej solidarności ludzi gór i obiektywizmu prestiżowego, szacownego „National Geographic Magazine". Całą tę przykrą sprawę na swych łamach skomentował redaktor Jerzy Majcherczyk w „Polonijnym Podróżniku", biuletynie wydawanym przez Zarząd Polonijnego Klubu Podróżnika w USA, w numerze majowo-czerwcowym 2003.1 był to chyba jedyny głos na ten temat w prasie polskojęzycznej. Autor w odpowiedzi otrzymał następujący tekst: Dziękujemy za skontaktowanie się z „National Geographic" w sprawie numeru z maja 2003, poświęconego zdobyciu Mount Everest. Z powodu ograniczonej ilości miejsca nie zamieściliśmy informacji o wielu osiągnięciach związanych z tym szczytem. W przypadku wejścia Wielickiego i Cichego nasz redaktor miał wrażenie, że zimowa wspinaczka drogą pierwszych zdobywców nie była wystarczająco ważka, by informację o niej zamieścić zamiast informacji o samotnym wejściu, w tymże samym roku, Reinholda Messnera bez tlenu. Ten wybór, jak i inne, może oczywiście być dyskusyjny. Polski zespół został zauważony i doceniony w innej 267 GDYBY TO NIE BYŁ EVEREST

publikacji. Na stronie zatytułowanej 15 dróg na szczyt polska wyprawa, której członkowie zdobyli Everest 19 maja 1980 roku, idąc nową drogą zachodnią stroną Filara Południowego, znalazła się na siódmym miejscu listy.

Dziękujemy za kontakt i zainteresowanie „National Geographic Magazine". Zapewniamy, że wasze uwagi będą rozpatrywane przez kolegium redakcyjne.

Zespół redakcyjny NGM Ze strony redakcji „National Geographic" przyszła odpowiedź nie wprost, wykorzystująca tradycyjną formułkę redakcyjną: „z powodu ograniczonej ilości miejsca". Jak popatrzyłby na to Lider? Myślę, że zbyt dobrze znał wartość dokonań swoich i swojej „drużyny", by przejąć się tym małostkowym incydentem. Cóż, dziennikarze pisali, nie zawsze rzetelnie, a wyprawy Zawady wciąż wyruszały, by próbować zdobyć to, czego innym zdobyć się nie udało. , i i-'"* YIW

« *..

I tSts A,-s Na poprzedniej stronie ZESPÓŁ POD SWOJĄ PIĘKNĄ GÓRĄ CHO OYU Turkusowa Bogini, Kej Tu i Naga Góra „Ten niezwykły film został nakręcony 17 lutego 1980 roku podczas zimowej premiery na Evereście, która stanowi najwybitniejsze wejście ostatnich piętnastu lat. Polska wyprawa, kierowana przez Andrzeja Zawadę, zajęła miejsce wśród najwybitniejszych osiągnięć w historii himalaizmu - obok zwycięstwa Lachenala i Herzoga na Annapurnie oraz Hillary'ego i Tenzinga na Mount Evereście".

Francuzi mają opinię ksenofobów przeświadczonych o wyższości wszystkiego, co francuskie. Trzeba jednak przyznać, iż w wielu dziedzinach to przeświadczenie w pewnym stopniu jest uzasadnione.

Jedną z nich jest alpinizm. Alpiniści francuscy jako pierwsi stanęli na wierzchołku pierwszego zdobytego ośmioty-sięcznika, Annapurny, oni odegrali też znaczącą rolę w eksploracji Alp i Himalajów. We Francji alpinizm uznawany jest, jak utrzymywał Andrzej Zawada, za króla sportów, w przeciwieństwie do wielu innych krajów, w tym i Polski, gdzie palmę pierwszeństwa oddaje się lekkoatletyce lub piłce nożnej.

Zacytowana powyżej pochlebna ocena polskiego sukcesu na Mount Evereście ukazała się w prasie francuskiej po telewizyjnym programie Les Cartes d'Adventure, w którym zaprezentowano film o polskiej wyprawie, jest więc podwójnie cenna. Francuzi potrafili sprawiedliwie i obiektywnie ocenić historyczne osiągnięcia Polaków, wznieść się ponad partykularne, nacjonalistyczne pojmowanie sportu wspinaczkowego.

Nie potrafił tego najsławniejszy już wówczas alpinista świata, Reinhold Messner z południowego Tyrolu, energiczny, przebojowy, wyznaczający nowe kierunki w himalaizmie, a przy tym doskonale potrafiący zadbać o publicity wokół swych zamierzeń. Do końca roku 1980 miał na swym koncie pięć ośmiotysięczników. Nan272 EWA MATUSZEWSKA LIDER ga Parbat (dwukrotnie, w tym raz samotnie), Manaslu, Gasher-brum I, Mount Everest (z Peterem Habelerem, pierwsze wejście Europejczyków na ośmiotysięcznik bez tlenu) i K2. Znajdował się na najlepszej drodze do zdobycia Korony Himalajów, choć zamysł ów nie był jeszcze wtedy skonkretyzowany. Niewątpliwie jednak to Reinhold Messner nadawał ton przedsięwzięciom podejmowanym w górach najwyższych. Zwłaszcza tym przekraczającym granice i bariery utartych przyzwyczajeń czy wyobrażeń, dotyczących zdobywania ośmiotysięczników samotnie czy bez tlenu.

Kolejnym etapem w jego karierze wysokogórskiej mogły już być tylko wejścia nowymi drogami i himalajska zima. W opinii ekspertów ta pora roku uniemożliwiała jakiekolwiek działania alpinistyczne w górach najwyższych. Nie tylko z powodów klimatycznych.

W Himalajach o klimacie decydują monsuny, sezonowe wiatry, w ciepłej porze roku wiejące od morza w kierunku lądu, zaś w chłodnej - od lądu do morza. Monsun letni przynosi obfite opady deszczu w himalajskich dolinach i śnieżyce w górach. W porze monsunu zimowego powietrze staje się suche, temperatura spada do około minus 40°C, a gwałtowne wiatry wieją niekiedy z prędkością stu pięćdziesięciu kilometrów na godzinę. Zima w Himalajach, tak jak wszędzie na półkuli północnej, trwa od 22 grudnia do 21 marca. Jednak ministerstwo turystyki Nepalu do końca lat siedemdziesiątych regulowało ruch wyprawowy, wydając zezwolenia wyłącznie na okres przedmonsunowy i pomonsunowy. Gdy dzięki pionierskiej działalności Polaków nastąpiło otwarcie sezonu zimowego, dotychczasowy harmonogram uległ pewnemu zakłóceniu. Wyprawom wiosennym przyznawano zezwolenia umożliwiające rozpoczęcie działalności górskiej od 1 marca. Dzięki temu można było uniknąć „zderzenia się" karawany podchodzącej z karawaną podążającą w dół. Rejony, przez które prowadzi droga pod Everest, były wówczas ubogie, słabo zaludnione, toteż kilka wypraw przemierzających te tereny niemal w tym samym czasie miałoby trudności w zaangażowaniu odpowiedniej liczby tragarzy i zaopatrzeniu ich w żywność. Tak więc, mimo iż zezwolenie dla polskiej wyprawy zimowej na Mount Everest zawierało określenie „grudzień -luty", ostateczny termin jej zakończenia władze Nepalu ustaliły na 15 lutego. Cichy i Wielicki stanęli na szczycie dwa dni później, wykorzystując w pełni szansę, jaką była zgoda na przedłużenie akcji.

273 TURKUSOWA BOGINI, KE) TU I NAGA GÓRA WIGILIA W LUKU. ANNA MILEWSKA PLECIE ŁAŃCUCH Z PAPIERKÓW PO HERBACIE

SPOTKANIE NA SZCZYCIE W CHAMONUC. OD LEWEJ: JOHN BOYLE, ACHILLE COMPAGNONI, JOSE ANGLADA (Z TYŁU), HANS-DIETER GREUL, ANDRZEJ ZAWADA I KURT DINBERGER 274 EWA MATUSZEWSKA LIDER Rok później Nepalczycy skrócili sezon zimowy do 31 stycznia. Wówczas Reinhold Messner publicznie oświadczył, iż w tej sytuacji polskie wejście nie zostało dokonane zimą. Na przełomie 1982/83 roku rozpoczął przygotowania do szeroko rozreklamowanej w mediach wyprawy na Cho Oyu, stwierdzając, że będzie to pierwsza zimowa wyprawa w Himalaje, jako że „władze w Katmandu polskiego Everestu nie uznają za wejście zimowe". Nie omieszkał dodać, że j e g o wyprawa będzie udana. Chcąc do końca wyjaśnić wszelkie niejasności, Polski Związek Alpinizmu wystosował list do Messnera, pytając, jak należy rozumieć zakwestionowanie przez niego wejścia Polaków. Przecież zimą 1979/1980 oficjalny sezon kończył się 28 lutego, zaś kierownik polskiej ekspedycji otrzymał od rządu nepalskiego potwierdzenie wejścia, datowane 3 marca 1980 roku, w którym wyraźnie napisano, iż polscy alpiniści zdobyli Mount Everest „on 17 Feb of the year 1979-80 Winter".

Messner, nie dając za wygraną, stwierdził, iż jeden z pracowników ministerstwa turystyki w rozmowie z nim podważył fakt zimowego wejścia Polaków. Ważniejsze jednak od domniemanej wypowiedzi urzędnika okazało się oficjalne stanowisko rządu Nepalu, a także opinia wielu ekspertów himalaizmu, którzy nie mieli żadnych wątpliwości - Mount Everest zimą po raz pierwszy zdobyli Polacy.

W roku 1983 Nepal ustalił, iż wyprawowy sezon zimowy trwa od 1 grudnia do 15 lutego, z możliwością przedłużenia o parę dni, jeśli zajdą wyjątkowe okoliczności, a Międzynarodowa Unia Towarzystw Alpinistycznych (UIAA) potwierdziła okres zimy kalendarzowej dla wypraw wyruszających w góry Azji Centralnej, zalecając jednocześnie nieprzedłużanie działalności górskiej poza ostatni dzień lutego. To ostatecznie odebrało Messnerowi argumenty opierające się na wybiegach formalnych.

Musiało minąć wiele czasu, by Messner pogodził się ostatecznie z faktem pierwszeństwa Polaków na Mount Evereście zimą. W czterdziestolecie zdobycia przez alpinistów francuskich Annapurny, w czerwcu 1990, odbyło się rocznicowe spotkanie pierwszych zdobywców szczytów ośmiotysięcznych.

W Chamonbc, w reprezentacyjnym hotelu Majestic, pojawili się najwybitniejsi alpiniści świata, z sir Edmundem Hillarym, Maurice'em Herzo""W 275 TURKUSOWA BOGINI, KEJ TU I NAGA GÓRA CIĄGNIE KARAWANA POD CHO OYU 276 EWA MATUSZEWSKA LIDE1 LIDER W ŚCIANIE CHO OYU 277 TURKUSOWA BOGINI, K E ) TU I NAGA GÓRA

giem i Achille Compagnionim na czele. Wśród tych sław byli również Andrzej Zawada i Józef Nyka, a także Reinhold Messner. Pogratulował on Zawadzie sukcesu na Mount Evereście i dotychczasowi antagoniści uścisnęli sobie dłonie.

W podsumowaniu dokonań minionego czterdziestolecia stwierdzono zaś, że to polscy alpiniści swymi osiągnięciami wyznaczyli nowy kierunek - himalaizm zimowy. Do roku 1990 zdobyto zimą siedem ośmiotysięczników - Mount Everest, Manaslu, Dhaulagiri, Cho Oyu, Kangchendzóngę, Annapurnę i Lhotse. Wszystkie zostały zdobyte przez wyprawy polskie, z czego trzy kierowane przez Andrzeja Zawadę.

Cel „pierwszej udanej wyprawy zimowej na ośmiotysięcz-nik", Cho Oyu (8201 m), ósmy szczyt świata, nie poddał się Messnerowi. Dotarł do wysokości 7500 metrów i musiał zawrócić. Nie podejrzewam Andrzeja Zawady o przewrotność, tak się jednak złożyło, iż celem swej drugiej zimowej wyprawy uczynił Cho Oyu. Turkusowa Bogini - jak tłumaczy tę nazwę Gunter Oskar Dyh-renfurth - oddalona jest od Mount Everestu o 28 kilometrów w kierunku północno-zachodnim. Jest jedynym ośmiotysięczni-kiem, na który dokonano pierwszego wejścia w sezonie pomonsu-nowym. W roku 1954, 19 października, drogą od północnego zachodu, szczyt zdobyli alpiniści austriaccy.

Trzydzieści lat później wyruszyła pod Cho Oyu zimowa wyprawa polsko-kanadyjska. Do ostatniej chwili nie było jednak ustalone, jaką drogą alpiniści zaatakują szczyt. Wybór filara południowowschodniego, drogi trudnej i do dziś nie powtórzonej, nastąpił w sposób niezwykły.

JÓZEF NYKA: - Ryzykowny pomysł tego filara - decyzja była szybka! - nasunął wycinek ze słoweńskiej gazety „Delo" relacjonującej próbę wyprawy Matjaża Pećovnika (do 7700 m, 27 X 1984), który doręczyłem Andrzejowi Zawadzie w dniu wyjazdu w Himalaje.

Od lodowca Lungsampa południowa ściana Cho Oyu prezentuje się groźnie i imponująco. I tylko prawe ograniczenie ściany, właśnie południowo-wschodni filar, daje jakiekolwiek szanse na prze)scie.

278 EWA MATUSZEWSKA LIDER ANDRZEJ ZAWADA: - Południowa ściana Cho Oyu to coś niewiarygodnie pięknego, wspaniałego, trzy tysiące metrów lodu i skał. Bardzo niebezpieczna i bardzo sławna. Wielki alpinista brytyjski George Mallory z pierwszej rekonesansowej wyprawy na Mount Everest w roku 1921 przywiózł do Europy jej zdjęcia z opinią, iż jest absolutnie nie do zdobycia. I ta ściana czekała na Polaków ponad pół wieku.

Przymierzając się do Cho Oyu, musieliśmy dokonać wyboru -jaką drogą iść na szczyt? Można było najłatwiejszą, z przełęczy Nangpa La (5716 m), a w warunkach zimowych zdobycie szczytu i tak byłoby sukcesem. Wiedzieliśmy jednak, że jest to tak zwany krowi szlak i jego przejście nie byłoby sukcesem na miarę naszych oczekiwań. Ale wypatrzyliśmy drogę przez ścianę nie do pokonania, z której niemal bez przerwy waliły się lawiny seraków i śniegu. Ogromna to była satysfakcja i wyzwanie!

W latach osiemdziesiątych Polacy coraz częściej zapraszali na swe wyprawy alpinistów z Zachodu, nie zawsze dysponujących odpowiednimi umiejętnościami, za to mogących wesprzeć budżet wyprawowy dewizami. Tak było i w przypadku Cho Oyu. Skład wyprawy był następujący: Andrzej Zawada

(kierownik), Maciej Berbeka, Eugeniusz Chrobak, Krzysztof Flaczyński (lekarz), Mirosław Gardzielewski, Andrzej Z. Heinrich, Maciej Pawlikowski. Kanadyjczycy: Martin Berkman, Andre Frapier, Jacąues Olek (zastępca kierownika), Yves Tessier (lekarz).

Jerzy Kukuczka dołączył później, po zakończeniu działalności na Dhaulagiri. Jego udział w zdobywaniu Cho Oyu wywołał sporo kontrowersji i raz jeszcze, jakże wyraziście, ukazał różnice między Heinrichem a Zawadą w podejściu do zasad działania w górach i ról poszczególnych alpinistów podczas wyprawy.

Do końca roku 1984 Jerzy Kukuczka zdobył Lhotse, Mount Everest, Makalu, Broad Peak, Gasherbrum I i Gasherbrum II. Był jedynym alpinistą na świecie, który mógł rywalizować z Messnerem w ubieganiu się o Koronę Himalajów. Tak przynajmniej uważali dziennikarze zachodni, swymi publikacjami podgrzewając atmosferę wokół „wyścigu" wykreowanego przez media. Sam Kukuczka, racjonalnie myślący góral z Istebnej, mieszkający i pracujący na „czarnym" Śląsku, doskonale zda-

279 TURKUSOWA BOGINI, KEJ TU I NAGA GÓRA wał sobie sprawę z tego, że nawet jeśli umiejętnościami nie ustępuje Messnerowi, jego możliwości finansowe i organizacyjne nie pozostawiają złudzeń - pod tym względem nie ma szans na zdobycie jako pierwszy Korony Himalajów. Nie zmienia to jednak faktu, że Koronę chciał zdobyć, a jego udział w każdej wyprawie był dla kierownika mocnym, pewnym punktem całego przedsięwzięcia.

W sezonie zimowym 1984/1985 oprócz polsko-kanadyjskiej wyprawy na Cho Oyu wyruszyła w Himalaje druga wyprawa z Polski, zorganizowana przez Gliwicki Klub Wysokogórski, pod kierownictwem Adama Bilczewskiego. Celem było pierwsze zimowe wejście na Dhaulagiri (8167 m).

Kukuczka został zaproszony do wzięcia udziału w obu wyprawach. Być może patriotyzm lokalny powinien go skłonić do zabrania się w Himalaje ze Ślązakami, jednak uczestnictwo w wyprawie Zawady dla każdego ambitnego alpinisty było potwierdzeniem jego klasy. Wiadomo, Zawada wybierał najlepszych. Gwarantowało też udział w przedsięwzięciu nowatorskim, zmieniającym oblicze współczesnego himalaizmu. Jak sam przyznawał, Kukuczka przez jakiś czas „grał na dwóch fortepianach". Prawdę powiedziawszy, nie miał ochoty wybierać - chciał wziąć udział w obu wyprawach. Bilczew-ski, wyczuwając te nie ujawnione zamysły, nie traktował poważnie udziału Kukuczki w swojej wyprawie. Zawada, nawet jeśli czegoś się domyślał, nie wyrażał sprzeciwu.

W końcu wyprawa na Dhaulagiri wyruszyła, a dwa bębny z bagażem Kukuczki pozostały w Katowicach. Teraz już z czystym sumieniem mógł się włączyć w przygotowania do wyprawy Zawady, przy okazji dołączając swój bagaż do ładunków wyprawy na Cho Oyu. Wciąż jednak nie ujawniał przed kolegami swoich planów. Mimo wszystko nie zrezygnował z Dhaulagiri. Dopiero po przylocie do Katmandu, 17 grudnia, zdekonspirował swój plan -dwa ośmiotysięczniki w jednym sezonie zimowym!

Jeśli plan ma się powieść, musi zostawić kolegów i ruszyć jak najszybciej pod Dhaulagiri, gdzie już zaczęła się akcja. Jeśli razem z karawaną pójdzie pod Cho Oyu, Dhaulagiri przejdzie mu koło nosa.

Tam nikt nie będzie czekał, aż pan Kukuczka raczy się zjawić i zdobyć szczyt, wykorzystując ciężką pracę innych przy poręczowaniu i zakładaniu obozów.

280 EWA MATUSZEWSKA LIDER

JERZY KUKUCZKA: - Robi się cicho, ale wyczuwam, że to milczenie nie jest dla mnie przychylne. Zaraz odezwały się różne głosy, najwięcej w nich było jednak słów sprzeciwu. Najmocniej utkwiły mi w pamięci racje Andrzeja Heinricha: „Musisz sobie zdać sprawę, że jest to bardzo duże osłabienie naszej wyprawy. Wiesz, że czeka nas trudna droga, a ty już teraz wyłączasz się z najcięższej górskiej harówy. Nie chcę ci prawić komplementów, ale bardzo liczyliśmy właśnie na ciebie. Tymczasem ty chcesz sobie, po prostu, dołączyć później, co najprawdopodobniej ci się nie uda. Moim zdaniem cały ten pomysł to zwykłe zawracanie głowy, które obraca się przeciwko interesom naszej wyprawy".

Kanadyjczycy, którzy z racji wkładu finansowego mieli bardzo dużo do powiedzenia, też byli przeciwni. Byli jednak i tacy, którzy machali ręką i mówili: „A, niech sobie idzie, nie ma sprawy". I nie mogliśmy jakoś dojść do porozumienia. Andrzej Zawada słuchał tego wszystkiego i właściwie nie zabierał głosu. Nie będę krył, że na jego poparcie liczyłem najbardziej. Ale nie mówił nic. Dopiero następnego dnia, przy śniadaniu, powiedział: „A co do projektu Jurka, to biorę tę decyzję na siebie. Możesz iść na Dhaulagiri. Będziemy czekać na ciebie. Plan jest fajny, chociaż zwariowany. Może się jednak powieść".

Spojrzałem Andrzejowi z wdzięcznością w oczy.

Zanim doszło do grożącej konfliktem sytuacji, miały miejsce wydarzenia o nieco lżejszym charakterze.

ANDRZEJ ZAWADA: - 17 grudnia byliśmy już wszyscy w Katmandu. W tamtych czasach jeszcze można było dojechać do Nepalu samochodem, nie było po drodze tylu wojen, czy to w Afganistanie, czy to w Iraku z Kurdami. Bagaż wyprawowy dojechał do Katmandu wielkim ciężarowym samochodem, który natychmiast wzbudził zainteresowanie księgowego z nepalskiego ministerstwa turystyki. Chciał niemal od ręki go kupić, oferując niezwykle atrakcyjną, pod względem przelicznika dolarowego, cenę.

Wysłałem więc do kraju faks, pytając, czy możemy dokonać tej transakcji. Odpowiedź z Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Sportu, podpisana przez głównego księgowego, była jednoznaczna ciężarówka jest „na stanie" wyprawy i musi wrócić do Pol281 TURKUSOWA BOGINI, KE) TU I NAGA GÓRA DWA MAĆKI, BERBERA I PAWLIKOWSKI ZDOBYWCY CHO OYU ZIMĄ

CZTEREJ ZDOBYWCY CHO OYU. LEWEJ: MACIEJ PAWLIKOWSKI, JERZY KUKUCZKA, ANDRZEJ HEINRICH, MACIEJ BERBERA 282 EWA MATUSZEWSKA LIDER ski. Tak więc nie udało nam się nawiązać kontaktów handlowych z Nepalem na szczeblu ministerialnym. Mimo to chodziliśmy po Katmandu dumni niesłychanie - nasza ciężarówka była największym pojazdem, jaki tu kiedykolwiek dojechał. Niedługo potem słynny alpinista i kierownik wypraw brytyjskich Chris Bonington wysłał do Katmandu potężną „heavy lorry". I tak Polacy, pospołu

z Brytyjczykami, przyczynili się nieco do zmian w transporcie Królestwa Nepalu, empirycznie udowadniając, iż można tu dojechać samochodami o bardzo dużym tonażu.

Wracając do projektu Jerzego Kukuczki, wzbudzającego tak różnorodne emocje, raz jeszcze oddajmy głos kierownikowi wyprawy.

ANDRZEJ ZAWADA: - Dopiero w Katmandu Jurek zwrócił się do mnie z zaskakującą prośbą o umożliwienie mu wzięcia udziału w dwóch wyprawach jednocześnie, na Dhaulagiri i na Cho Oyu. Była to interesująca propozycja. Nowy rekord w alpinizmie - dwa ośmiotysięczniki zimą w jednym sezonie.

Ale jednocześnie odejście Jurka mocno osłabiło nasz zespół i stwarzało moralny problem przygotowania ciężką pracą pozostałych kolegów dróg dla „mistrza". Zwołałem naradę i po burzliwej dyskusji - kto za, kto przeciw - wyraziłem zgodę na podjęcie tak ryzykownej dla wszystkich próby.

Następnego dnia Jurek rozpoczął wyścig pod Dhaulagiri.

Należy dodać, że wyścig na niebagatelnym dystansie około trzystu kilometrów, pokonywanych samolotem, autobusem i na własnych nogach, w towarzystwie jednego tylko tragarza.

Podczas gdy Kukuczka spieszył na spotkanie ze swym ósmym ośmiotysięcznikiem, uczestnicy wyprawy polecieli samolotem z Katmandu do Lukli.

ANDRZEJ ZAWADA: - W Lukli zastała nas Wigilia. Zgodnie z polską tradycją zaprosiliśmy na wieczerzę wigilijną tych wszystkich, którzy nie mieli gdzie i z kim spędzić tego świątecznego wieczoru. Do naszego stołu zasiedli przedstawiciele dwunastu albo trzynastu narodowości. Ci, którzy wiedzieli, co stało się w Polsce 13 grudnia 1981 roku, bardzo byli zdziwieni! Jak to, jeszcze nie tak dawno stan wojenny, a tu makowiec z puszki, rybki w oleju, pomidorach, jarzynach, bakalie, pomarańcze. Do tego przystrojona choinka, opłatek i sianko pod obrusem.

283 TURKUSOWA BOGINI, KE| TU I NAGA GÓRA Niewiele jednak brakowało, by z powodu garstki siana jeden z kolegów popadł w poważne tarapaty.

Przed wyjazdem z Polski ustaliliśmy, co każdy z nas zorganizuje na Wigilię. Gdy doszło do sianka, wiadomo było, że musi być z Zakopanego. Miał się tym zająć Maciek Berbeka. Do Katmandu wyruszył sam, przesiadając się w Moskwie. Po noclegu przyszedł rano na dworzec z bagażem, a tu niespodzianka. Skrupulatnie przeszukano mu bagaż i znaleziono coś, co zapachniało niczym „trawka".

Natychmiast sprowadzono psa, ten sumiennie powąchał, co mu podsunięto pod nos, ale nie zareagował w sposób wskazujący na odnalezienie narkotyku. Ściągnięto więc kolejnego „eksperta" w osobie starszej pani, która nie tylko wąchała podejrzany susz, ale też próbowała go żuć. Również ona nie potwierdziła podejrzeń wobec Maćka. Zniecierpliwiony tym wszystkim i nieźle ubawiony, zdołał w końcu wytłumaczyć nadgorliwym „czynownikom", że nikt, kto ma choć trochę rozumu, nie wwozi haszyszu czy marihuany do Nepalu. Jeśli już, to z Nepalu wywozi. Argumentacja okazała się skuteczna i siano z tatrzańskich łąk znalazło się w końcu pod Himalajami.

Jerzy Kukuczka w ostatni dzień 1984 roku dotarł na lodowiec Mayangdi, na którym powinna znajdować się baza wyprawy na Dhaulagiri. Nie udało mu się odszukać namiotów i już zaczął się obawiać, że akcja górska została zakończona.

JERZY KUKUCZKA: - Kręcę się coraz bezradniej wśród lodów, mój tragarz ze mną. Akurat wtedy widzę wyłaniające się z oddali, zza załomu, dwie sylwetki. Rozpoznaję z daleka, że to Janusz Skorek i Andrzej

Czok. Nie wiem, skąd we mnie ochota do żartów i to właśnie w kilka minut po nastroju, w którym przeważało przygnębienie. Ale nie krzyczę, nie wymachuję wesoło ręką, nie skaczę z radości, tylko siadam w śniegu i czekam. Dopiero gdy są ode mnie o dwa metry, podrywam się z okrzykiem: Pasowa kontrola! Propustu matę? Nagła, niespodziewana w himalajskiej scenerii sytuacja przedrzeźniania stróżów bratniej granicy w Tatrach powoduje, że stają jak wryci. Są zaskoczeni, niemal w szoku.

Przypomina to nieco dowcipy, jakie ludzie knujący w podziemiu robili niekiedy swoim znajomym, zwłaszcza tym, którzy akurat 284 EWA MATUSZEWSKA LIDER mogli mieć przy sobie coś trefnego. Znienacka, od tyłu, podchodziło się do upatrzonej ofiary i scenicznym, dobitnym szeptem mówiło: „Dokumenty proszę!" Niemal za każdym razem efekt był piorunujący, aż do czasu, kiedy spowszechniał. Na tyle, że jeden z moich znajomych, czekając w umówionym miejscu na przekazanie bibuły, usłyszawszy sakramentalny tekścik, nawet się nie odwracając, rzucił: „Stary, nie wygłupiaj się". Skończyło się na Wilczej w komisariacie.

Jerzy Kukuczka 21 stycznia, przy silnym wietrze i sypiącym śniegu ograniczającym widoczność, z Andrzejem Czokiem stanął na szczycie Dhaulagiri. Weszli drogą klasyczną, północno--wschodnią granią, którą sam Kukuczka uznawał za jedną z najłatwiejszych dróg na ośmiotysięcznik. Jednak rangę ich osiągnięcia podnosił sposób, w jaki tego dokonali - zimą, bez tlenu, w fatalnych warunkach atmosferycznych. W zejściu złapali dwa nieplanowane biwaki, odmrozili się, Czok na tyle poważnie, że amputowano mu kilka palców u nóg. Kukuczka mimo odmrożeń już 25 stycznia opuścił bazę pod Dhaulagiri, chcąc jak najprędzej znaleźć się na wyprawie Zawady.

W bazie pod moreną lodowca Lungsampa, położonej na wysokości 5200 metrów, wszyscy uczestnicy znaleźli się 2 stycznia 1985 roku. Bardzo szybko, bo już w dwa dni później, Berbeka i Pawlikowski założyli obóz I, z którego znakomicie było widać Cho Oyu. Obóz II (5700 m), u podstawy południowej ściany, założyli Gardzielewski i Zawada. Powyżej alpiniści napotkali najtrudniejsze fragmenty drogi 1000 metrów lodowej ściany przeciętej barierami skał i seraków. Akcje w ścianie prowadzili wyłącznie Polacy. Zakładanie lin poręczowych przebiegało wolno, Andrzej Heinrich uderzony kamieniem, lekko zraniony, musiał zejść do bazy. Do poręczowania pozostało tylko pięciu alpinistów. Andrzej Zawada, jak zwykle zresztą na swoich wyprawach, nie ograniczał się do kierowania akcją z bazy. Włożył wiele pracy w wytyczenie drogi i, jak wspomina Józef Nyka, „wniósł znaczący wkład w techniczne przygotowanie wejścia".

29 stycznia Berbeka i Pawlikowski przeszli ostatnie metry ściany i na wysokości 6700 osiągnęli ostrze filara południowo--wschodniego. W tym miejscu założyli obóz III. Nad obozem wznosiła się pięciusetmetrowa ściana lodowa, którą trzeba było 285 TURKUSOWA BOGINI, K E I TU I NAGA GÓRA JERZY KUKUCZKA - PODWÓJNE ZWYCIĘSTWO 286 EWA MATUSZEWSKA LIDER

zaporęczować. Na tym odcinku poręczówki założyli Berbeka, Chrobak, Gardzielewski i Pawlikowski.

Gdy koledzy poręczowali dalszą drogę, Heinrich i Zawada transportowali sprzęt biwakowy umożliwiający założenie obozu IV 8 lutego, po założeniu czwórki na wysokości 7200 metrów, Chrobak i Gardzielewski zdecydowali się na odwrót. Byli zmęczeni, poza tym zabrakło im lin poręczowych. Zeszli do obozu III, by jako drugi zespół szturmowy ruszyć za Berbeką i Pawlikowskim. Zakopiańczycy postanawiają przenieść obóz IV wyżej i z niego poprowadzić atak szczytowy. W tym czasie Kukuczka, po maratonie himalajskim, ma kłopoty ze swoim tragarzem, który ma dość pokonywania trzech etapów dziennych w ciągu jednego dnia i nawet podwyższenie stawki nie pomaga. W pewnym momencie siada i nie zamierza iść dalej.

JERZY KUKUCZKA: - Opadają mi ręce, chociaż to nie pierwsza dramatyczna chwila w tej wariackiej wyprawie. I akurat wtedy jak spod śniegu, wyłania się człowiek... Kurier pchnięty przez zaniepokojonego Andrzeja Zawadę. Bez słowa przejmuje plecak od zniechęconego do cna przewodnika. I tak 8 lutego, o godzinie drugiej po południu, jestem już w bazie pod Cho Oyu. Po raz kolejny Kukuczka miał okazję pomyśleć z wdzięcznością o kierowniku. Ten niewiele z pozoru znaczący gest być może zdecydował o tym, że zdążył pod Cho Oyu, by wziąć udział w drugim ataku szczytowym i zdobyć drugi ośmiotysięcznik w jednym sezonie, na dodatek zimowym.

Po dotarciu do bazy stwierdził, że jedynym partnerem, z którym może iść na szczyt, jest dochodzący do siebie po kontuzji Andrzej Heinrich. Wieczorem pakują plecaki i nazajutrz, 9 lutego, wyruszają.

Początek nie nastraja optymistycznie. Heinrich jeszcze nie całkiem wydobrzał, Kukuczka miał niewiele czasu na odpoczynek po forsownym marszu spod Dhaulagiri.

Nocują w jedynce, następnego dnia osiągają dwójkę. Tutaj muszą przeczekać. W tym czasie Berbeka i Pawlikowski pokonali trudności ponad obozem IV i na wysokości 7500 zakładają piątkę.

ANDRZEJ ZAWADA: - Mieliśmy już założony obóz IV dość wysoko, na 7200. Byli w nim zakopiańczycy, do pójścia w górę szy287 TURKUSOWA BOGINI, KEJ TU I NAGA GÓRA kowal się drugi zespół, Andrzej Heinrich i Jurek Kukuczka. Mogło się wydawać, że wszystko idzie dobrze. I nagle zaistniała sytuacja kłopotliwa i trudna, zwłaszcza dla mnie jako kierownika wyprawy. Z góry zgłosili się Maćki i poinformowali, że według nich obóz IV rozbity jest za nisko. Poprosili o przeniesienie go na 7500, co faktycznie równa się likwidacji czwórki. Jest w nim tylko jeden namiot, bo trudno było wynieść więcej na tę wysokość. Obaj są przekonani, że atak szczytowy może udać się tylko wówczas, gdy wystartuje się z wyższego pułapu. Wiem, że mają rację, ale podjęcie decyzji nie jest łatwe. Albo ułatwię wejście Berbece i Pawlikowskiemu, którzy mają ogromną szansę dokonania pierwszego zimowego wejścia nową drogą na ośmiotysięcznik, albo utrudnię zdobycie szczytu Kukuczce i Heinrichowi, którzy będą mieli do pokonania prawie 900 metrów w pionie, w dużej mierze bez poręczówek, przeniesionych ponad obóz V. Zbliżał się 15 lutego, ostatni dzień zezwolenia. Uznałem więc, że nie można ryzykować. Trzeba zrobić wszystko, by zespół będący już tak wysoko maksymalnie wykorzystał wszystkie szanse.

JERZY KUKUCZKA: - Mieliśmy pokonać właściwie dwa długie odcinki, w bardzo trudnym, lodowym terenie, by dojść do dawnego miejsca obozu IV. I wyżej, do namiotu z czwórki, przeniesionego już na 7500. W sumie 900 metrów w pionie, w dużej części bez poręczówek, przeniesionych ponad nowy, piąty obóz. Na zejście do bazy i poręczowanie linami od nowa nie było oczywiście czasu.

12 lutego o godzinie 14.20 Berbeka i Pawlikowski stanęli na szczycie Cho Oyu. Wiatr zwalał z nóg, ledwo mogli utrzymać równowagę.

ANDRZEJ ZAWADA: - Siedzieliśmy wszyscy na lodowcu i patrzyliśmy w górę przez lornetki. Kiedy zobaczyłem, że dwa małe punkciki znikają nam z oczu na tle granatowego nieba, wiedziałem, że za chwilę rozlegnie się upragniony głos w radiotelefonie. I rzeczywiście, po chwili słyszę chrypiącego Maćka Pawlikowskiego, zagłuszanego przez wichurę: „Jesteśmy na szczycie, jesteśmy na szczycie!"

Chwyciłem radiotelefon i wołam: „Maciek, Maciek, czy jesteś pewien, że to szczyt?" A on na to: „Nie wiem, czy jestem na szczycie, ale wyżej już nie można".

288 EWA MATUSZEWSKA LIDER

JACQUES OLEK (KANADA) I ANDRZEJ ZAWADA NA DWUOSOBOWYM ZIMOWYM REKONESANSIE ,POD K2.

NA LODOWCU BALTORO, 1983 ROK 289 TURKUS O W A BOGINI, KEJ TU I N A G A G Ó R A 13 lutego, między trójką a piątką, mniej więcej w połowie drogi, zdobywcy spotkali się z Heinrichem i Kukuczką.

JERZY KUKUCZKA: - Na długie świętowanie nie było czasu. Gratulacje i ruszyliśmy. Oni w dół, my do góry. Przed zmrokiem pozostały nam jeszcze do zrobienia dwa najtrudniejsze wyciągi, odcinki po około 80 metrów.

Przed zapadnięciem ciemności nie zdołali dojść do obozu V. Biwak w śnieżnych jamach, zamiast śpiworów metalizowane płachty. Rankiem okazało się, że spędzili noc zaledwie 60 metrów od obozu.

JERZY KUKUCZKA: - Kiedy dotarliśmy do obozu V, uszedł z nas cały mizerny zapas entuzjazmu. Na powrót owładnęło nami piekielne zmęczenie i było nas stać jedynie na wpełznięcie do śpiworów.

Ogrzać się i odpocząć! A byliśmy tak zmordowani, że zostaliśmy w namiocie aż do następnego ranka.

Rankiem zaś wstał piętnasty dzień lutego. Wszystko musiało się rozstrzygnąć do zmroku.

Mimo iż do ataku wyruszyli bez obciążenia, bardzo powoli zdobywali wysokość. Często odpoczywali, a czas mijał nieubłaganie. W pewnym momencie Kukuczka zapytał partnera: „Co robimy? Jeśli pójdziemy dalej, to wiesz, co nam grozi. Kolejny kibel". Heinrich, uchodzący za alpinistę nadmiernie niekiedy ostrożnego, unikającego zbędnego ryzyka, tym razem uznał, że warto zaryzykować. Szczyt był zbyt blisko i z pewnością nigdy by sobie nie darowali, gdyby nie wykorzystali szansy do końca.

Ostatni dzień zezwolenia, ostatnie minuty przed zmrokiem -gdyby to był film, scenarzyście z pewnością dostałoby się za pójście na łatwiznę w dramaturgicznej konstrukcji akcji.

Jerzy Kukuczka i Andrzej Heinrich stanęli na wierzchołku Cho Oyu, z dokładnością co do minuty, o 17.15 tuż przed zachodem słońca.

JERZY KUKUCZKA: - Cho Oyu ma wierzchołek bardzo nietypowy. Platforma potężna jak kilka boisk piłkarskich, której końca prawie nie widać. Jest pogodnie, na horyzoncie czerwienieje wielka kula słońca. Znajduję dwa cukierki, to chyba po Maćkach. Kręcę kilka ujęć malutką kamerą Super-8, którą dał mi Zawada.

290 EWA MATUSZEWSKA LIDER Później trochę pstrykam swoim aparatem. Jest tak fajnie, że chciałoby się tu być dłużej. Zyga też fotografuje, ale od tej chwili liczy się tylko jedno. Jak najszybciej w dół!

Podczas zejścia Kukuczka poleciał około dwustu metrów - za słabo wbił w lodową ścianę czekan i czekanomłotek. Miał jednak niebywałe szczęście, lądując na niewielkiej półeczce. Gdyby na nią nie trafił, jego kariera alpinistyczna skończyłaby się na Cho Oyu.

Raz jeszcze musieli zabiwakować, na wysokości 7700 metrów. Do bazy dotarli na czwarty dzień od zdobycia szczytu, późną nocą.

ANDRZEJ ZAWADA: - Kukuczka z Heinrichem schodzili w niezwykle dramatycznych okolicznościach, nocą, biwakując bez sprzętu. Te dwa biwaki Jurek przypłacił poważnymi odmrożeniami stóp. Cierpiał bardzo, mimo że lekarz wyprawowy, Krzysztof Flaczyński, faszerował go lekami rozkurczowymi i kłuł zastrzykami. Na pociechę miał bardzo miłe i urocze towarzystwo. Wszystkie turystki przybywające do bazy, zwłaszcza Kanadyjki, prześcigały się w próbach opiekowania się nim, traktując go niczym bohatera. Myślę, że niektórzy koledzy mogli zazdrościć Jurkowi -nie tylko zdobycia szczytu!

A więc sukces. I to podwójny - po raz pierwszy w historii alpinizmu poprowadzono zimą nową drogę na ośmiotysięcznik, a przy tym w odstępie kilku dni powtórzył ją drugi zespół. Do roku 2000 nie zdobyto Cho Oyu filarem południowym ani latem, ani tym bardziej zimą, co w oczywisty sposób świadczy o stopniu trudności tej drogi. Tym razem nikt już nie kwestionował pierwszeństwa Polaków, nikt też nie miał wątpliwości, że polscy alpiniści, pod wodzą Andrzeja Zawady, wyznaczają nowatorskie kierunki w himalaizmie.

Kolejne lata przyniosły nowe zdobycze polskim wyprawom, utrwalając pogląd, iż zimowe wejścia w górach najwyższych to specjalność Polaków Wprawdzie Reinhold Messner twierdził, że himalaizm zimowy to wynaturzenie sportu wspinaczkowego, jednak najlepsi z polskich alpinistów uważają inaczej - tylko rozwiązywanie nowych problemów może przynieść satysfakcję i*splendor.

Gorączkowy, często nie przebierający w metodach wyścig po Koronę Himalajów, wejścia na ośmiotysięczniki najłatwiejszymi drogami, 291 TURKUSOWA BOGINI, KEJ TU I NAGA GÓRA

byle tylko stanąć na szczycie i „zaliczyć" kolejny ośmiotysięcznik -to choroba współczesnego himalaizmu. Niezależnie od tego, czyją „diagnozę" uzna się za słuszną, w historii himalaizmu liczyć się zawsze będzie pierwsze polskie wejście na ośmiotysięcznik. Maciej Pawlikowski, ratownik TOPR-u, prezes zakopiańskiego Klubu Wysokogórskiego, uczestniczył w czterech zimowych wyprawach himalajskich Andrzeja Zawady. Jego wspomnienia o Liderze to nie tylko ciepłe, serdeczne słowa, poświęcone komuś, kogo już nie ma, ale też bardzo rzetelna analiza jego działalności wyprawowej.

MACIEJ PAWLIKOWSKI: - Znałem Andrzeja Zawadę ponad dwadzieścia lat. Poznałem go w połowie lat siedemdziesiątych przez Ryśka Szafirskiego, który był już wcześniej jego partnerem i przyjacielem.

Znali się dobrze z wielu wcześniejszych wyjazdów, między innymi z wyprawy na Kunyang Chhish.

Zawada czuł sentyment do zakopiańczyków, może częściowo za sprawą Ryśka, mieszkającego wówczas w Zakopanem, a być może również przez swoje związki z Podhalem i Tatrami z lat młodości.

Miał tu znajomych, a nawet znał się z członkami oddziału „Ognia", o czym nieraz opowiadał.

W latach osiemdziesiątych zaproponował nam udział w swoich wyprawach, może dlatego, że wierzył w nas - jesteśmy z gór, zahartowani w warunkach zimowych. Przylgnęło do nas nawet określenie „chłopcy zawadowcy". Jako prekursor himalaizmu zimowego potrzebował ludzi na trudne wyprawy.

Andrzej bardzo umiejętnie dobierał skład zespołu. Zawsze było w nim kilku starszych, doświadczonych alpinistów oraz kilku młodych, takich napalonych jak my w latach osiemdziesiątych (...). Kierownikiem był genialnym, a przy tym sympatycznym. Dał się też poznać jako gawędziarz, żartowniś i dowcipniś. Tak kierował wyprawą, że nie odczuwało się, iż jest kierownikiem. Pozwalał na dużą swobodę działania, dawał dużo luzu, a interweniował wtedy, kiedy należało. Nie zmuszał nikogo do wyczynów. Kierował w sposób bardzo inteligentny, niezauważalny, dlatego ludzie sami chcieli iść w górę. Nie było żadnych sztucznych grafików, według których należało prowadzić działalność górską.

Decyzje były podejmowane demokratycznie. Gdy trzeba było interweniować zdecydowanie, wtedy wkraczał i był bardzo stanowczy, szczególnie w sytuacjach niebezpiecznych (...).

292 EWA MATUSZEWSKA LIDER Bardzo mu zależało, by kierowana przez niego wyprawa osiągnęła cel. Sukces był dla niego bardzo ważny i jak mógł, tak mobilizował zespół na swój sposób, wzbudzał w nas ambicję, byśmy się „sprężali". Zachęcał też wielokrotnie różnymi opowieściami. Niektórzy mieli mu za złe, że wpędzał czasem ludzi w tarapaty, ale generalnie jako lider miał zawsze dobrą rękę.

W jego opowieściach, zarówno o wyprawach w góry Wietnamu czy na Spitsbergen, a szczególnie w góry najwyższe, przejawiał się głęboki patriotyzm. Zawsze mówił o tym, że biało-czerwona musi być na szczycie, a słowo „Polska" wielokrotnie było używane dla podkreślenia, że są to wyprawy narodowe. Każdemu zespołowi przypominał to, gdy zbliżał się moment ataku szczytowego i sprawdzał, czy zabrali ze sobą flagę. Sprawę tę traktował zawsze bardzo poważnie. Nigdy tego nie zapomnimy (...).

Po niebywałym sukcesie na Cho Oyu kolejnym celem Andrzeja Zawady stał się szczyt, ze względów sportowych ważniejszy dla niego niż Mount Everest, szczyt, o którym Gunter Oskar Dyh-renfurth mówił, że jest to „góra gór, której żadna inna dorównać nie może pięknością". O tym zaś, że jest również najtrudniejsza, przekonało się wielu alpinistów próbujących zdobyć tę piękność. Drugi szczyt świata, położony w Karakorum - K2 (8611 m). Wśród mniej lub bardziej poetyckich nazw szczytów ta

wyróżnia się lapidarnością i bardziej pasuje do zaszyfrowanego opisu technicznego jakiegoś urządzenia niż do najpiękniejszej góry świata. Geneza nazwy sięga połowy XIX wieku, kiedy to topografowie brytyjscy prowadzili prace triangulacyjne w Karakorum. Kierował nimi kapitan T. G. Montgomerie i on był prawdopodobnie pierwszym Europejczykiem, który dostrzegł szczyt nazwany później K2. Montgomerie w roku 1856 dotarł na wierzchołek Haramukh w Kaszmirze i ujrzał imponującą, strzelistą piramidę. Sporządzając siatkę pomiarową, Montgomerie i jego współpracownik G. Shelverton każdy pomierzony szczyt oznaczyli literą „K" - od Karakorum.

Następnie uszeregowali je od zachodu* do wschodu, numerując kolejno od jedynki. Tylko przypadek sprawił, że drugi szczyt świata został umieszczony na tej liście jako drugi. Otwierający ją Masherbrum jest o 790 metrów niższy. Ponieważ szczyt nie miał miejscowej nazwy, okoliczni mieszkańcy przyjęli stoso-

293 U R K U S O W A B O G I N 1 , KEJ T U I N A G A G Ó R A ANDRZEJ ZAWADA OTRZYMUJE PRZYRZECZENIE POMOCY W TRANSPORCIE OD PREZYDENTA PAKISTANU ZIA UL-HAGA, ZA NIM PAKISTAŃSKA MINISTER SPORTU I TURYSTYKI waną przez alpinistów. I Kej Tu. Podejmowano godnie, choćby od nazw Montgomerie czy Godwi ły się. Jeszcze później K2 no sztucznie stworzoną i har (kashmin) i Chogori ce nie zdołały wyprzeć K( Karakorum, drugie co rytorium Pakistanu, Ind. szczyty i głębokie wąskie kładem urzeźbienia typu leżą do najdłuższych i naj ległość od Oceanu Indyjsk wiają, iż rzadko dochodzą dzięki czemu pogoda jest 1 przynajmniej utrzymują z: praw zimowych ta stabilni Z czterech znajdującyc Peak, Gasherbrum I i Gasł mą. Według Józefa Nyki zwłaszcza na ośmiotysięczi nego alpinizmu. Można w działalności wyprawowej / cesach, stało się Karakorui na szczyt najbardziej inte Olckiem z Kanady wyrusz? Baltoro Mustagh, gdzie zn Karakorum. Byli pierwszym na tych niedostępnych don sans poprzedził ewentualni] wadę na rok 1984, we wzi dzie. Jednak prawie trzydzii zaśnieżony lodowiec wym znacznie więcej niż latem, finansowych. Tak więc, mii sienią 1987 roku wyruszyli której koszty dewizowe wyr 295 TURKUSOWA BOGINI, KEJ TU I NAGA GÓRA ANDRZEJ ZAWADA: - W wyniku naszych starań został wreszcie ogłoszony regulamin wypraw zimowych. Dwa zawarte w nim punkty szczególnie rzutowały na koszty: wysokość stawek zimowych oraz obowiązek dostarczenia tragarzom dolinnym takiego samego sprzętu osobistego jak wysokościowym.

Wyposażenie siedmiuset tragarzy - przewidywaliśmy 14 ton bagażu - w pełny zimowy ekwipunek przekraczałby możliwości nawet najbogatszej wyprawy. Jedynym rozwiązaniem było przerzucenie bagażu jesienią i pozostawienie go w bazie przez trzy miesiące pod opieką specjalnej ekipy pomocniczej, do czasu kiedy 21 grudnia (początek oficjalnego sezonu zimowego) dotrze właściwa ekipa wspinaczkowa. Na tak rozszerzony plan wyprawy trzeba było uzyskać kolejną zgodę. Nie obyło się bez interwencji na wysokim szczeblu - przy energicznej pomocy ambasadorów Polski i Kanady, panów Jana W. Piekarskiego i Roberta Clarka.

Od pewnego momentu nasi kanadyjscy partnerzy zorientowali się, że nie podołają wymaganiom finansowym, jednocześnie zaś główny mecenas sprzętowy, Karrimor, wyraził chęć powitania w składzie wyprawy kogoś ze swojego kraju. Zdecydowaliśmy się więc rozszerzyć ekipę o paru alpinistów z Anglii, a wyprawa zmieniła się w polsko-kanadyjsko-brytyjską.

Skład tej niezwykłej pod każdym względem wyprawy był następujący: Andrzej Zawada (kierownik), Maciej Berbeka, Eugeniusz Chrobak, Leszek Cichy, Mirosław Dąsał, Mirosław Gardzielew-ski, Zygmunt Andrzej Heinrich, Bogdan Jankowski, Paweł Kubal-ski, Aleksander Lwów, Maciej Pawlikowski, Michał Tokarzewski (lekarz) i Krzysztof Wielicki. Kanadę reprezentowali: Pierre Berge-ron, Jean Pierre Danvoye, Jean-Francois Gagnon, Stuart Hutchin-son (lekarz), Bernard Mailhot, Yves Tessier (lekarz) i Jacąues Olek. Brytyjscy uczestnicy wyprawy to: John Barry, Roger Mear, Jon Tinker i Mikę Woolridge.

Oficerem łącznikowym był Ashfaf Aman. W wyprawie uczestniczyła też grupa pomocnicza: Piotr Malinowski (kierownik), Konstanty Chitulescu (łączność), Roman Mazik (lekarz), Marian Sajnog, Nick Cienski i Norman Ness. W drodze do bazy towarzyszyła alpinistom grupa trekkingowo--narciarska z Anglii i Kanady.

296 EWA MATUSZEWSKA LIDER Karawana złożona z grupy pomocniczej i siedmiuset tragarzy niosących większość ładunków wyruszyła jesienią 1987 roku. Zima nadeszła dużo wcześniej niż zazwyczaj, wyjątkowo obfite opady śniegu zatrzymały karawanę w Urdukas.

ANDRZEJ ZAWADA: - Byłem już z powrotem w Europie, kiedy dotarła do mnie wiadomość, że karawana ugrzęzła w Urdukas. To praktycznie oznaczało koniec wyprawy! Przygotowaliśmy się z Jacques'em na najgorsze, gdy przekazano informację z Islamabadu, że prezydent Zia Ul-Hag daje pomoc wojskowych helikopterów.

Parę godzin lotów i dodatkowo pięćdziesięciu sześciu tragarzy, kursując między Urdukas a bazą, mogło jeszcze uratować sytuację. Dostarczeniem ekwipunku dla dodatkowych tragarzy obciążyliśmy solidarnie wszystkie trzy kraje biorące udział w wyprawie.

W pierwszych dniach grudnia do Islamabadu przylecieli uczestnicy grupy głównej. Podczas domarszu do bazy pogoda była niespodziewanie dobra. 25 grudnia pierwsi alpiniści dochodzą do prowizorycznej bazy, gdzie w końcu znalazło się ponad trzydzieści osób, w tym połowa to alpiniści mający wziąć udział w akcji górskiej. To dużo, jak na trudne warunki zimowe, toteż nic dziwnego, że pojawiły się kłopoty organizacyjne, wynikające między innymi z tego, że w bazie znalazła się tylko część ładunków dostarczonych na początku grudnia helikopterami. Pozostałe zostały przetransportowane po dojściu do bazy grupy wspinaczkowej. MIROSŁAW „FALCO" DĄSAŁ: - Nie jest,

jak mawiają górale, za cudnie. Nafty do kuchni wystarczy może na cztery, pięć dni. Obiecane helikoptery, mające dostarczyć niezbędny sprzęt i żywność, zajęte są innymi, ważniejszymi sprawami.

W rejonie przełęczy Siachen doszło ponownie do krwawych starć pomiędzy dzielną armią Pakistanu a uzurpującymi sobie prawo do K2 i okolic najeźdźcami hinduskimi. Teraz wszystkie trzy helikoptery zaangażowane są w loty militarno-bojowe i nie interesuje ich jakaś tam, nie wiadomo komu potrzebna, niechby i międzynarodowa, wyprawa.

Od 27 grudnia, przez osiemdziesiąt dni pobytu w bazie, w sumie było tylko dziesięć dni ładnej pogody, trwającej jednak niewiele dłużej niż jeden dzień.

297 TURKUSOWA BOGINI, K E | TU I NAGA G Ó R A

Ht i^i m

TRANSPORT WODĄ I POWIETRZEM 298 EWA MATUSZEWSKA LIDER Działalność na Żebrze Abruzzów rozpoczęto od założenia bazy wysuniętej. 5 stycznia Berbeka, Pawlikowski, Wielicki i Tin-ker założyli obóz I na wysokości 6100 metrów. Dopiero 29 stycznia Cichy i Wielicki założyli obóz II (6700 m), powyżej Komina House'a. Obóz ten przetrwał zaledwie jedną noc.

Choć obciążony butlami z tlenem i umocowany linami, nie oparł się huraganowym porywom wiatru.

Do góry ruszyli ponownie Berbeka i Pawlikowski, tym razem w towarzystwie Bergerona. Niestety, musieli się wycofać i cała trójka powróciła do bazy z odmrożeniami.

ANDRZEJ ZAWADA: - Warunki były tak ciężkie, że w pewnym momencie po prostu nie miałem serca wysyłać do góry kolejnych zespołów.

2 marca Cichy i Wielicki pokonali Czarną Piramidę i na wysokości 7300 metrów założyli tymczasowy obóz III. Wyżej nie udało się już podejść nikomu. Jeszcze poderwali się do ataku Mear i Ga-gnon, ale po fatalnej nocy w obozie III, wyczerpani i odmrożeni, wycofali się do obozu II, gdzie czekali na nich Kubalski i Pawlikowski.

ANDRZEJ ZAWADA: - Najpoważniejszą trudnością psychologiczną było czekanie na pogodę w górnych obozach. A może czekanie w bazie było jeszcze trudniejsze? Wiadomo, że nie ma nic gorszego niż bezczynność spowodowana złymi warunkami. Zespół był dostatecznie silny i dostatecznie liczny, by w odpowiednich warunkach zdobyć K2 dwukrotnie, a nawet trzykrotnie. Jednak w tej sytuacji od członków ekipy nie można było niczego więcej wymagać.

K2 to jest największy problem zimowego himalaizmu. Kto pierwszy wejdzie na drugi szczyt świata zimą? Udało mi się zorganizować wyprawę, bardzo drogą i bardzo trudną. Samo podejście pod K2

zimą stanowi niezmiernie trudny do rozwiązania problem logistyczny. Latem, idąc przez długi lodowiec Baltoro, jeden z najdłuższych w górach najwyższych, do bazy dochodzi się po około dwóch tygodniach.

Jesienią wyruszyła główna karawana, około tysiąca tragarzy niosąc sprzęt do bazy. Druga grupa w warunkach już zimowych mogłaby więc iść na lekko. Mieliśmy jednak pecha. Przez ponad ¦¦¦¦¦ 299 TURKUSOWA BOGINI, K E J TU I NAGA GÓRA trzy miesiące wiało nieustannie, sypał śnieg, uniemożliwiając właściwie akcję powyżej bazy. Udało się zaledwie, co należałoby wziąć w cudzysłów, bo to „zaledwie" wymagało ogromnego wysiłku, osiągnąć szczyt tak zwanej Czarnej Piramidy, czyli około siedmiu tysięcy metrów. Pozostało do pokonania jeszcze 1600 metrów.

Można by pomyśleć, że to niedużo, ale na tej wysokości to olbrzymi dystans, a przy tym trudny technicznie. Tak więc pogoda nas pokonała. Nie udało się wejść na K2. Ale nie mieliśmy do siebie żalu, bo zrobiliśmy wszystko, na co nas było stać w tych nieludzkich warunkach. Po prostu byliśmy bezsilni wobec tak potężnych, groźnych i jednocześnie wspaniałych żywiołów, z jakimi się człowiek spotyka w górach najwyższych.

Każda porażka jest gorzka, choć zarazem bardziej pobudza do refleksji niż radosna euforia zwycięstwa. Czego nauczyły nas te męczące, nerwowe dni bezczynności w bazie i zmagania z wichurą ponad ludzkie siły? Mnie osobiście tego, jak należy cenić sobie partnerów, którzy w najcięższych warunkach potrafią zachować równowagę ducha, humor, uśmiech, dobre słowo, tak wiele wówczas znaczące. Wielkie trudności i niebezpieczeństwa odsłaniają ludzkie charaktery. Ci słabi za swoje niepowodzenia obciążają innych - bohaterami stają się dopiero po powrocie do bezpiecznego domu.

Z dobrymi partnerami łatwiej jest przyjąć przegraną. Ważne są wspólne przeżycia, wspólna przygoda, ta niecodzienna atmosfera między ludźmi tam, wysoko w górach, która łączy i którą wspomina się po latach.

Ciągle marzę, by znów zorganizować kiedyś kolejną zimową wyprawę na K2. Trzeba będzie spróbować od północy, od strony Chin, bo dojście stamtąd do bazy jest o wiele krótsze. Będzie to musiała być wyprawa międzynarodowa, sami Polacy nie uniosą kosztów tak trudnego i drogiego przedsięwzięcia. Z pobudek patriotycznych wolałbym, by była to narodowa wyprawa, ale sukces, na K2 zimą, nawet międzynarodowy, będzie miał epokowe znaczenie w historii alpinizmu.

Również Krzysztof Wielicki po tej wyprawie marzył, by wrócić podK2.

KRZYSZTOF WIELICKI: - To z pewnością góra gór, choć nie najwyższa. Można powiedzieć, że to polska góra, nasi alpiniści przy-

300 E W A MATUSZEWSKA LIDER

mierzali się do niej od 1976 roku. Oczywiście, biorąc pod uwagę pierwszych zdobywców, K2 jest górą Włochów. Ja miałem przyjemność spędzić pod nią w sumie ponad rok, pięć razy ją próbowałem zdobyć, między innymi na pierwszej zimowej wyprawie Andrzeja Zawady.

K2 jest najbardziej na północ wysuniętym ośmiotysięczni-kiem, zima jest tu jeszcze bardziej surowa niż w Himalajach. Na osiemdziesiąt dni spędzonych pod K2, przez sześćdziesiąt pogoda była koszmarna. W tych warunkach zima na Evereście była miłym wspomnieniem. Nasze życie w bazie polegało głównie na wzajemnych odwiedzinach. Andrzej Heinrich miał dobrze, bo jeździł na nartach.

Do góry wychodziliśmy bardzo rzadko, średnio raz na tydzień, usiłując trafić w oko cyklonu. Niestety, każde wyjście kończyło się powrotem do bazy następnego dnia.

Najpiękniejsza pogoda zaczęła się, gdy 11 marca wyruszyliśmy w dół. Lodowiec po obfitych opadach pokrywała gruba warstwa świeżego śniegu, wszystkie ślady zasypane. Błądziliśmy po lodowcu, niczym żołnierze Napoleona wracający spod Borodino. Doszło do tak absurdalnej sytuacji, że dwóch naszych tragarzy, mając dość wszystkiego, wynajęło sobie... tragarzy.

Nie zdziałaliśmy tamtej zimy wiele, ale trudno było cokolwiek zdziałać w takich warunkach. Chciałbym wrócić na K2. Długo się z tą górą zmagaliśmy i dobrze byłoby, gdyby naprawdę stała się polską górą, zdobytą po raz pierwszy zimą.

Kiedy teraz myślę o zimie, marzy mi się K2 od północy - od tej strony najpiękniejsza. Na początku roku 2000 Andrzej Zawada miał z Jacques'em Olekiem, współorganizatorem planowanej wyprawy, przeprowadzić rekonesans właśnie od północy. K2 to była jego idee fixe, miał już załatwiony lot i środki na podróż. Niestety choroba uniemożliwiła mu wyjazd i na bilet Andrzeja pojechał Darek Załuski. Po powrocie opowiadał, że zimą dojście do bazy może być łatwiejsze niż latem, gdyż poziom wody w Shansgan jest bardzo niski, a przy tym rzeka pokryta jest lodem. Wielbłądom niosącym bagaże trzeba było pqdsypywać piasek pod kopyta, by nie ślizgały się po lodzie. Swoją drogą, to chyba jedyny taki przypadek, że w wyprawie wysokogórskiej uczestniczą wielbłądy! Ale nawet one nie potrafią przekroczyć rzeki od połowy czerwca do połowy sierpnia. Tam rzeczywiście człowiek tmU 301 T U R K U S O W A B O G INI, K E ) TU I N A G A G Ó R A czuje się jak na końcu świata, odcięty od wszystkiego. Może dlatego tak mnie ciągnie, by tam się znaleźć.

18 marca 2003 zimowa wyprawa na K2, kierowana przez Krzysztofa Wielickiego, dedykowana Andrzejowi Zawadzie, po niemal czteromiesięcznych bojach wróciła do kraju. K2 pozostało niezdobyte, ale Wielicki zapowiada, że za rok, półtora, raz jeszcze spróbuje.

Nie marzy o K2 Konstanty Chitulescu. Nie wspomina tej wyprawy dobrze, nie tylko ze względu na warunki atmosferyczne i trudności natury, nazwijmy to eufemistycznie, organizacyjnej.

KONSTANTY CHITULESCU: - Po Mount Evereście raz jeszcze uczestniczyłem w wyprawie Andrzeja Zawady, znów jako łącznościowiec. Minęło zaledwie siedem lat między Everestem a K2, a jakże inne były już czasy! Na wyprawę everestowską Andrzej wybierał najlepszych, każdemu zależało, żeby to jego wybrał. Kiedy kompletował ekipę na K2, wielu z tych najlepszych działało już na własny

rachunek. Do głosu dochodziło nowe pokolenie alpinistów, chcących działać samodzielnie i ponosić wszelkie tego konsekwencje. Sam wyjazd na wyprawę przestał być atrakcją, zaczęli stawiać warunki i mieć wymagania.

Znalazłem się w pierwszej grupie, która jesienią wyruszyła ze sprzętem. Udało mi się jakoś dotrzeć do bazy, ale podczas dojścia warunki były o wiele gorsze, niż się spodziewałem. Zaczął padać śnieg, nikt z miejscowych nie pamiętał jesieni z tak obfitymi opadami. Na domiar złego wyruszyliśmy z Polski o miesiąc później od planowanego przez Andrzeja terminu.

Do Skardu dolecieliśmy samolotem, kolejny etap pokonaliśmy jeepami, a potem do Urdukas już na piechotę. Warunki atmosferyczne pogarszały się niemal z godziny na godzinę, katastrofalne śnieżyce przeraziły tragarzy. Większość z nich uciekła, zostało z nami tylko paru najwytrwalszych, ci jednak nie byli w stanie przenieść całego sprzętu. Zalegliśmy więc w Urdukas, nie mogąc się ruszyć i czekając, co będzie dalej. Piotr Malinowski, szef grupy transportowej, być może z powodu warunków, w jakich przyszło mu działać, nie potrafił poprawić atmosfery. Nie było wówczas z nami Andrzeja Zawady, który z pewnością tchnąłby nowego ducha w zespół i załagodził napięcia.

302 EWA MATUSZEWSKA LIDER Podczas tego nerwowego oczekiwania w Urdukas uruchomiłem radio, ale koledzy nie bardzo byli zainteresowani łącznością. W końcu sam wyszukałem jakąś dolinkę i rozpiąłem przewody od jednego jej krańca do drugiego. Warunki atmosferyczne wciąż były fatalne.

Prawdę powiedziawszy, straciłem nadzieję, że przy takiej pogodzie ktokolwiek będzie mógł pójść do góry. W końcu jednak wszyscy członkowie wyprawy znaleźli się w bazie.

Po przygotowaniu łączności miałem dotrwać pod K2 do przyjazdu Bogdana Jankowskiego. Zrobiłem w bazie, co do mnie należało, i postanowiłem zejść do Islamabadu razem z naszym oficerem łącznikowym, słynnym pakistańskim alpinistą, Nazirem Sabirem, późniejszym zdobywcą K2. Teraz Nazir jest ważną figurą w rządzie, bodajże ministrem sportu. Dzieliłem z nim w bazie namiot, gdyż miał czuwać nad łącznością radiową z ramienia władz pakistańskich, co było oczywistą fikcją, bo nie znał się na tym zupełnie. Formalnie jednak pilnował, by wszystko było w porządku i byśmy nie narazili na szwank interesów Pakistanu. Do opuszczenia wyprawy skłoniły go powody osobiste. Jego żona Japonka niedawno urodziła dziecko i miała z Japonii przylecieć do Pakistanu. Szanse wyprawy wyglądały raczej kiepsko i oczywiste stawało się, że lada dzień trzeba będzie zakończyć działalność, mógł więc bez specjalnych obiekcji zrezygnować z pełnienia obowiązków oficera łącznikowego.

Również swego odejścia nie traktowałem jako dezercji. Zostawiłem sprawnie działającą radiostację, wszystkie urządzenia były w porządku, Bogdan Jankowski mnie zastąpił.

Jeszcze przed wyjazdem na wyprawę, kiedy już byłem pewien, że wezmę w niej udział, zacząłem wypytywać Bogdana o Pakistan i jego mieszkańców. Po Evereście zakochałem się w Nepalu, w Nepalczykach, a Pakistanu, prawdę powiedziawszy, obawiałem się. Bogdan nie rozwiał tych obaw, twierdząc, że Nepalczycy w porównaniu z Pakistańczykami to anioły. Krótko mówiąc, Pakistańczycy w przeważającej większości, zwłaszcza, ci, z którymi stykają się wyprawy, to łobuzy, po których należy spodziewać się wszystkiego.

Może kiedyś tak było, ale ja miałem zupełnie inne doświadczenia. W wioskach, które mijaliśmy w drodze pod K2, przyjmoM I

303 TURKUSOWA BOGINI, KEJ TU I NAGA GÓRA

MACIEK BERBERA PO ZEJŚCIU Z BROAD PEARU

EWA 304 MATUSZEWSKA LIDER wano nas bardzo serdecznie i gościnnie, choć bieda panowała tam straszna. Kiedy angażowano tragarzy, Andrzej był przy tym. Widać było, jakim szacunkiem i prawie uwielbieniem się cieszy. Z łatwością i życzliwością potrafił się porozumieć z miejscowymi, nie tracąc przy tym nic ze swego autorytetu. Zauważyłem wówczas, zresztą nie pierwszy raz, że kiedy on znajdował się w pobliżu, wszystko przebiegało sprawniej, konflikty szybko wygasały. Niewątpliwie był bałaganiarzem, jednak tak wpływał na rzeczywistość, że sprawy posuwały się do przodu. Wystarczyło, że Andrzeja z jakichś ważnych powodów zabrakło, a zaczynało się sypać, wychodziły na jaw niedoróbki organizacyjne i nieodpowiedzialność niektórych kolegów.

Doświadczenia z K2 nie zraziły mnie do wypraw, ale do ludzi, z których w ekstremalnych warunkach wychodzą nie najlepsze cechy charakteru. To wszystko nie wpłynęło na moje relacje z Andrzejem.

Zaprzyjaźniliśmy się z nim i Anną, moja żona Bożena i ja, wpadał do nas czasami, choć ciągle był czymś zajęty. Kiedy jeszcze mieszkali na Saskiej Kępie, nasze kontakty były częstsze, mieszkaliśmy przecież tak blisko siebie. Po ich przeprowadzce na Żoliborz nieco się rozluźniły, jednak przyjaźń przetrwała.

ANDRZEJ ZAWADA: - Nie udało się wejść na K2, ale nie mamy do siebie żalu, zrobiliśmy wszystko, na co było nas stać w tych nieludzkich warunkach. Po prostu byliśmy bezsilni wobec tak potężnego, groźnego i jednocześnie wspaniałego żywiołu. Każda porażka jest gorzka, choć zarazem bardziej pobudza do refleksji niż radosna euforia zwycięstwa.

Ekipa pod K2, choć wielojęzyczna i różnokulturowa, w pełni zdała trudny egzamin. Nie tylko ze sportowej bojowości, ale i znacznie trudniejszy - z partnerstwa. A swoją drogą to dobrze, że góry potrafią jeszcze od czasu do czasu nauczyć ludzi pokory. Podwójnie dobrze dzisiaj, kiedy człowiekowi wydaje się, że już w pełni zdołał opanować naturę.

Można sobie wyobrazić nastroje uczestników tak trudnej i bezprecedensowej wyprawy, kiedy stało się oczywiste, że trzeba wracać do domu bez sukcesu. Góra gór znów była górą. Nie wszyscy jednak pogodzili się z porażką. Maciej Berbeka i Aleksander Lwów uznali widocznie, że skoro K2 „nie puszcza", trzeba spró305 TURKUSOWA BOGINI, KEJ TU I NAGA GÓRA bować może czegoś mniej ambitnego, przekraczającego jednak 8000 metrów. Wybór padł na Broad Peak (8047 m), zwany też Falchan Kangri. Niższy o ponad 500 metrów, osłonięty jest trochę przez K2 przed wichurami.

3 marca, po uzyskaniu w ciągu osiemnastu godzin zezwolenia, Berbeka i Lwów wyruszyli pod Broad Peak w stylu alpejskim. Pierwszy biwak wypadł na wysokości 6000 metrów, drugi - 6500, trzeci i ostatni - 7300, pod kopułą szczytową.

6 marca rozpoczęli atak szczytowy. Wspinali się osiem godzin. Spod przełęczy zawrócił Lwów, Berbeka zaś, mimo załamania pogody, szedł wciąż do góry. Dotarł na grań, do miejsca, które uznał za szczyt Broad Peaku.

Schodząc, biwakował w jamie śnieżnej pod przełęczą. Przez cały następny dzień pogoda była wciąż zła. Nie mógł odnaleźć namiotu i zaczął już tracić czucie w nogach. W pobliżu biwaku spróbował nawiązać kontakt głosowy z partnerem, głośno wołając Lwowa, który usłyszał nawoływania i wyszedł mu naprzeciw. Tymczasem z bazy ruszyła ekipa ratunkowa: Dąsał, Gardzielew-ski i Wielicki. Nazajutrz obie grupy spotkały się i już bez przeszkód powróciły do bazy.

Nie był to wprawdzie cel zamierzony i najbardziej upragniony, jednak pierwszy ośmiotysięcznik w Karakorum został zdobyty zimą i to przez polskiego alpinistę. Lecz pech i tym razem dał o sobie znać.

Masyw Broad Peaku ma dwa wierzchołki, oddzielone od siebie granią, skalisty jest o 17 metrów niższy od lodowego. Berbeka stanął na niższym, przekonany, że zdobył wierzchołek główny. Dopiero w jakiś czas później pomyłka została wyjaśniona, gdy zaś dokładnie zapoznano się z opisami letnich wejść, okazało się, że co druga wyprawa padła ofiarą takiej samej pomyłki. Jeden fakt pozostaje mimo wszystko niepodważalny - Maciej Berbeka był i jest nadal pierwszym człowiekiem, który przekroczył zimą 8000 metrów w Karakorum.

ANDRZEJ ZAWADA: - Maciej Berbeka raz jeszcze wykazał się wyjątkową siłą woli, czyli tym, bez czego nigdy nie można zostać wielkim wyczynowcem.

Mimo niezdobycia K2 Zawada ugruntował swą pozycję lidera wypraw zimowych w góry najwyższe.

EWA MA. ANDRZEJ ZAWADA: -otrzymali zezwolenie na z mnie, bym został doradcą na tyle mocni, by samod: lem, że dołączymy do nic Wielicki i ja, jako kierown KRZYSZTOF WIELICKI: -rest zimą, więc jeśli chodź interesowało Lhotse, jeszc: gów, by wystąpili o dwa ze wet przy naszej pomocy Evi ści. A że akurat zbliżały się lepiej je spędzić z rodzinar Polaków o

Everest. Ta deze: prawy, nic jednak nie móg stów. Została z nami tylko ] ła chyba polską duszę albo i wiła zostać z prawdziwymi Myślałem o Lhotse, al i nie miałem z kim pójść, formie. Powinienem zrezyg góry!

Jednak ostatniego dnia szczycie Lhotse. Leszek, któ mi na spotkanie z herbatą a herbata przez niego zaparz kiedykolwiek piłem! W Katr wyprawy belgijskiej, by nam sukcesu, a jednocześnie przy jego „drużyny".

Pokłosiem tej wyprawy była rest, w której autor bardzo Zawadzie, wyrażając się o ni: Jeszcze jednym szczytem, wadzie, była Nanga Parbat (8 po raz pierwszy zimą, przez \ i kierowane, miały zakończy<

307 TURKUSOWA BOGINI, KEJ TU I NAGA GÓRA USKOK W LODOWYM KULUARZE, NAJTRUDNIEJSZY ODCINEK DROGI NA NANGA PARBAT. DAREK ZAŁUSKI W AKCJI 308 E W A M ATUSZEWSKA LIDER wyższych. Trzeba przyznać, że na koniec zostawił sobie ośmioty-sięczniki wyjątkowo trudne, a w przypadku Nanga Parbat - owiany wyjątkowo złą sławą.

Góra Morderca, Niemiecka Góra Przeznaczenia, Monstrum -to tylko niektóre z przydomków tego najdalej na zachód wysuniętego masywu himalajskiego, nadane mu przez alpinistów. Miejscowa ludność swój respekt i podziw wyraża inaczej, nazywając Nanga Parbat Diamir, czyli Król Gór.

W języku kaszmirskim „Nanga Parbat" znaczy „Naga Góra" -jest tak stroma, że śnieg ledwo może się na niej utrzymać, zwiewany wichrami leci w dół w postaci monstrualnych lawin.

Podbój Nanga Parbat rozpoczęli brytyjscy alpiniści pod koniec XIX wieku, ale to Niemcy ponieśli największe ofiary. W roku 1970, po zdobyciu szczytu, Reinhold Messner stracił brata Giinthera i sam ledwo uszedł z życiem. Wyprawą tą kierował Karl Maria Herrligkoffer, słynny lider niemiecki, znakomity organizator, który sam się nie wspinał. Dla niego Nanga Parbat stała się obsesją. W roku 1934 niemiecką wyprawą na ten szczyt kierował jego przyrodni brat, Wilhelm Merkl. Podczas odwrotu grupy szturmowej, liczącej aż 16 osób, zginęło trzech alpinistów i sześciu Szerpów. Nanga Parbat w Niemczech została nazwaną Niemiecką Górą Przeznaczenia.

Również Herrligkoffer był kierownikiem wyprawy, która przełamała złą passę Niemców. W roku 1953, w dwa miesiące po zdobyciu Mount Everestu przez Hillary'ego i Tenzinga, na szczyt Nanga Parbat wszedł samotnie Herman Buhl.

Polscy alpiniści mieli więcej szczęścia w zmaganiach z Nagą Górą. W roku 1985 aż dwie wyprawy zdobyły szczyt. 13 lipca uczestnicy wyprawy zorganizowanej przez krakowski Klub Wysokogórski Andrzej Z. Heinrich, Jerzy Kukuczka, Sławomir Łobodziński i Carlos Carsolio z Meksyku. W dwa dni później po raz pierwszy na szczycie Nanga Parbat stanęły panie: alpinistki z kobiecej wyprawy kierowanej przez Wandę Rutkiewicz: Anna Czerwińska, Krystyna Palmowska i Wanda Rutkiewicz.

Wyprawa Andrzeja Zawady miała być trzecią wyprawą z Polski. Skład był następujący: Andrzej Zawada (kierownik), Bogdan Jankowski (radiooperator i szef bazy), Maciej Pawlikowski, Krzysztof Pankiewicz, Zbigniew Trzmiel, Zbigniew Krośkiewicz, 309 T U R K U S O W A BOGINI, K E ) T U I N A G A G Ó R A Jacek Fluder, Jarosław Żurawski, Bogdan Stefko, Ryszard Pawłowski i Piotr Wojtek (lekarz).

Polacy otrzymali zezwolenie na sezon 1996/1997. Do tego czasu było pięć wypraw zimowych, lecz żadna z nich nie zakończyła się sukcesem. W sierpniu 1996 roku Andrzej Zawada przeprowadził rekonesans od zachodniej strony Nanga Parbat, w dolinie Diamir. Stąd miała prowadzić na szczyt droga ścianą Dia-mir, zwana drogą Kinshoffera. Anton Kinshoffer, uczestnik wyprawy (jakżeby inaczej!) Herrligkofera z roku 1962, wraz z Sieg-friedem Lówe i Anderlem Mannhardtem poprowadził nową, bardzo trudną drogę. Po raz pierwszy w historii himalaizmu szczyt ośmiotysięczny zdobyto nową drogą, przebiegającą całkowicie odmiennie niż droga klasyczna, czyli droga pierwszych zdobywców. Ceną tego sukcesu stała się śmierć Lówego podczas zejścia i ciężkie odmrożenia pozostałej dwójki. Ściana Diamir - olbrzymia, najwyższa na świecie, licząca ponad 4000 metrów - była z pewnością celem godnym zainteresowania. Liczyły się też inne, bardziej pragmatyczne względy, tłumaczące wybór Nanga Parbat jako celu kolejnej wyprawy zimowej.

ANDRZEJ ZAWADA: - Wybór w dużej mierze podyktowany był względami ekonomicznymi. Nasza wyprawa na K2 kosztowała około miliona dolarów. Nie jest łatwo zdobyć pieniądze na taką ekspedycję. Dlatego wybrałem tańszy szczyt. Na przykład karawana pod K2 trwa dwa tygodnie, w tym dziesięć dni marszu lodowcem Baltoro. Podejście pod Nanga Parbat to tylko cztery dni po „stałym lądzie". Zezwolenie na zdobywanie Everestu kosztuje około siedemdziesięciu tysięcy dolarów, na Nagą Górę dziesięć razy mniej. Dokładnie siedem i pół tysiąca dolarów trzeba zapłacić za zezwolenie dla pięciu wspinaczy, to znaczy tych ludzi, którzy z bazy wejdą wyżej do górnych obozów. Za każdego dodatkowego alpinistę należy dodać siedemset dolarów.

Podczas sierpniowego rekonesansu pytałem mieszkańców doliny Diamir, co wyprawy zmieniły w ich życiu. Mój przewodnik, Abdul Manan, mówiący po angielsku, odpowiedział, że bardzo dużo. Choćby to, że w domach używają teraz garnków ciśnieniowych, a przecież do niedawna nie wiedzieli nawet, że coś takiego istnieje. Kiedyś dolina uważana była za „dziką", ludność nieufnie odnosiła się do obcych. Zastanawiano się, po co przybysze wcho310 EWA MATUSZEWSKA LIDER dzą na Nanga Parbat - może po drogie kamienie? Bo cóż innego pchałoby ich na szczyt? Teraz, kiedy mieszkańcy doliny poznali korzyści płynące z wypraw i turystyki, czekają na gości z całego świata.

Domki pasterzy na dużych wysokościach są bardzo prymitywne. Mieszkają oni często w pomieszczeniach wydłubanych w morenie lub w szałasach ułożonych z kamieni. Obecnie zaczęli budować małe „hoteliki" z drewna dla alpinistów i trekkingowców. Poza tym uczą się pilnie angielskiego.

Kiedy dokładnie 25 lat temu organizowałem wyprawę na Ku-nyang Chhish, musieliśmy mieć wszystko ze sobą, od namiotów bazowych po igłę i nitkę. Dzisiaj w sklepikach Gilgit można nieźle się zaopatrzyć.

Kucharze wyprawy znają już nasze gusta. Wiedzą, co się je na śniadanie, a co na obiad. Wieloletnią tradycją jest sposób budzenia - do namiotu wsuwa się ręka z kubkiem gorącej, pachnącej kawy, którą wypija się przed wyjściem z ciepłego śpiwora. W tej kawie czuje się czasem dym ogniska, ale ma to swój urok.

O tych wszystkich przemianach rozmawiałem z moim przyjacielem, Nazirem Sabirem, znanym pakistańskim alpinistą, który ma za sobą zdobycie między innymi K2. Wspominaliśmy dawne czasy przynajmniej ja - z łezką w oku. Jak to się wszystko zmieniło...

Gilgit było małą, choć sławną, górską miejscowością. Jest tym dla Karakorum, czym Zakopane dla Tatr. Nie było ani jednego hotelu, ani jednej stacji benzynowej. Jechaliśmy jeepami z Gilgit do Nagaru trzy dni. Teraz taksówkarz na postoju powiedział mi: „Dobrze, proszę pana, możemy za dwie, trzy godziny być w Na-garze". Są już hotele i, niestety, neonowe napisy typu „Coca-Cola". Wielu ludzi chodzi w dżinsach i żuje gumę. Chociaż nie jest tak do końca. Mój Abdul był ubrany w europejski strój, kiedy czekał na mnie w Islamabadzie, ale przed dojściem do swojej rodzinnej wioski, która leży tuż koło letniej bazy pod Nanga Parbat, przebrał się w strój narodowy.

Wysoko tutejsi ludzie przebywają tylko latem. Na 'zimę wszyscy schodzą w doliny. Tam jest trochę inaczej niż u nas. W Europie na dole są łąki, lasy, wyżej kosówka, potem hale, wreszcie mech na kamieniach, piargi i skały. Pod Nanga Parbat, nisko ¦M 311 TURKUSOWA BOGINI, K E I TU I NAGA GÓRA BOHATEROWIE SĄ ZMĘCZENI. ZBIGNIEW TRZMIEL (W SZPITALU).

... I KRZYSZTOF PANKIEWICZ (W GÓRACH) 312 EWA MATUSZEWSKA LIDER w dolinie Indusu, krajobraz jest pustynny, prawie księżycowy. Jest bardzo gorąco, latem do 40°C, ponieważ z gór schodzi rozgrzane powietrze. Dopiero wyżej robi się chłodniej. Pojawia się trawa, potem drzewa, które rosną nieraz na samych graniach, i nagle hala, latem pełna pasących się owiec, kóz, krów, a nawet koni. Zielona hala graniczy bezpośrednio z lodowcem spływającym z Nanga Parbat. Baza alpinistów pod ścianą Diamir znajduje się na wysokości 3900 metrów, a w pobliżu, na ukwieconej łące, znalazłem nawet szarotki.

W tym samym czasie zmierzał pod Nanga Parbat Krzysztof Wielicki, planując samotne zdobycie szczytu. Andrzej Zawada, choć zaprzyjaźniony z Wielickim, nie krył swej dezaprobaty wobec takiego sposobu uprawniania alpinizmu. Przyznawał, że jednym z motywów jest chęć zwrócenia na siebie uwagi.

ANDRZEJ ZAWADA: - A jak tego dokonać? Trzeba publiczność, spragnioną sensacji, czymś zaskoczyć.

Nawet tak znakomity, światowej klasy alpinista, jak Krzysztof Wielicki, który przecież już nie musi zabiegać o popularność, od czasu do czasu nie może się powstrzymać, by nie strzelić solówki. I wtedy podejmuje ogromne ryzyko, a ja publicznie mu to wytykam. Owszem, rozumiem, że można też odczuwać potrzebę bycia sam na sam z górami. Wystarczy jednak zwichnąć nogę. I co byś wtedy zrobił, Krzysiu, na Nanga Parbat? Na dole zostawiłem mu swojego sir-dara z pepeszą. Lecz cóż on mógł zrobić w razie jakiegoś wypadku? Najwyżej wystrzeliłby na pożegnanie ze dwie serie i poszedł do domu. A Krzyś by został na Nanga Parbat.

Na szczęście Wielicki nie złamał sobie niczego i zdobył Nanga Parbat. Zawada pogratulował mu sukcesu, lecz opinii o samotnych wejściach nie zmienił.

KRZYSZTOF WIELICKI: - Andrzej wyruszył do Pakistanu pierwszy, żeby załatwić wszystkie potrzebne zezwolenia oraz przewieźć sprzęt i zorganizować karawanę. To było jego życie i pasja. Z bazy do ściany Nanga Parbat w prostej linii jest około dziesięciu kilometrów. W tym miejscu mniej wieje, co zapewnia znacznie większy komfort tym, którzy mają w bazie wypoczywać. Nie dokucza także niesiony wiatrem pył lawinowy, złożony z ma313 TURKUSOWA BOGINI, K E | TU I NAGA G 6 R A leńkich kryształków lodu, które wciskają się do gardła, do nosa, wszędzie. Jest tutaj też woda i nie trzeba za każdym razem topić lodu czy śniegu.

Minusem tak nisko położonej bazy jest gorzej przebiegająca aklimatyzacja uczestników wyprawy.

Zimowe wejścia znacznie różnią się od letnich i Andrzej uważał, że nie jest możliwe zdobycie szczytu w stylu alpejskim, w małym, dwu-, trzyosobowym zespole.

Bagaż wyprawy, ważący 4,5 tony, 160 tragarzy w ciągu czterech dni przeniosło do bazy położonej w dolinie Diamir, na wysokości 3700 metrów.

MACIEJ PAWLIKOWSKI: - Z bazy trzeba było podchodzić jeden dzień skrajem lodowca, a następnie przejść go w poprzek, aż pod grzędę skalną flanki Diamir, gdzie stanęły dwa namioty obozu I. Było to 1100 metrów różnicy wysokości, ale na dość długiej trasie. Jednak podejście było miejscami bardzo męczące, gdyż mimo wyznaczenia szlaku traserami i częstego udeptywania ścieżki była ona stale zasypywana przez nawiewany śnieg. Toteż często zapadaliśmy się z ciężkimi plecakami w głębokim śniegu aż po pas. Obóz I stanął w bezpiecznym miejscu, na wysokości 4800 metrów.

Obóz I został założony 9 stycznia, zaś 13, na wysokości 6100 m, rozbito obóz II, w tak zwanym Orlim Gnieździe. Tu również stanęły dwa namioty, później, podczas załamania pogody, zniszczone przez silne wiatry. Odcinek między tymi obozami był bardzo trudny technicznie.

MACIEJ PAWLIKOWSKI: - Najtrudniej wchodziło się kuluarem, który w warunkach zimowych był typowo lodowy. Na twardym lodzie łatwo można było skręcić nogę, raki szybko niszczyły się. Przejście to było bardzo męczące. W górnej części kuluaru wiał na dodatek silny wiatr. Z kuluaru startowało się na pionową skałę, 150-metrową kazalnicę, na którą wchodziło się po drabinach zawieszonych na stalowych linkach. Dodatkowo trzeba było tam mocować własne liny asekuracyjne.

Gdy tylko pogoda nieco się poprawiła, do obozu II zostały doniesione kolejne dwa namioty. Jeden z nich Fulder i Pawlikowski za314 EWA MATUSZEWSKA LIDER brali ze sobą wyżej, poręczując drogę prowadzącą w terenie skalno-lodowym. 31 stycznia stanął obóz III (6700 m), na seraku, nieco niżej niż latem. Z tego obozu Fulder i Pawlikowski dotarli do kotła pod piramidą szczytową, gdzie 7 lutego na wysokości 7300 metrów rozbili obóz IV Stąd miał ruszyć atak szczytowy. Jednak pogoda nie dała im żadnych szans - wiał silny wiatr, miotając śniegiem, a temperatura wynosiła minus 40 stopni.

Nic więc dziwnego, że zaczynało brakować ludzi do przeprowadzenia ataku szczytowego. 19 stycznia powrócił do Polski Ryszard Pawłowski, który miał już inne plany i zobowiązania. Bogdan Stefko, niedomagający od początku wyprawy, również opuścił bazę. Choroba wyeliminowała z działalności górskiej Jarosława Żurawskiego i Zbigniewa Krośkiewicza. Pozostało tylko dwóch - Krzysztof Pankiewicz i Zbigniew Trzmiel. Jednak na początku wyprawy Trzmiel odmroził się i przez kilka dni w bazie leczył rany. 10 lutego we dwóch dotarli do czwórki. Wiatr i mróz dawały się mocno we znaki.

Tym razem odmroził się Pankiewicz.

MACIEJ PAWLIKOWSKI: - Mimo to, zachęcani za pośrednictwem radia przez kierownika wyprawy, wyruszyli w kierunku szczytu następnego dnia, o trzeciej trzydzieści nad ranem. Teren nie był trudny, śnieg twardy, zbity, poruszali się więc oddzielnie, ale odległość między nimi stopniowo się zwiększała.

Prowadził cały czas Trzmiel. W pewnym momencie spojrzał w dół i zobaczył, że Pankiewicz zawraca.

Była godzina dziesiąta. Pozostał sam. Obserwowany z bazy przez lunetę, naprowadzany przez Zawadę, zdobywał kolejne metry. Około dwunastej przekazał przez radio wiadomość, że nie czuje prawej ręki i nie może jej rozgrzać. Był na wysokości 7850 metrów, kiedy postanowił się wycofać.

Schodził długo, po drodze wywracał się, siadał i odpoczywał. Wreszcie dotarł do obozu IV Fulder i ja podchodziliśmy w tym czasie do trójki, żeby w razie czego im pomóc. Kierownik wyprawy łudził się jeszcze, że może my z kolei pójdziemy w górę, ale wtedy wszyscy mieliśmy już dość tego szczytu.

Według Macieja Pawlikowskiego o niepowodzeniu wyprawy przesądziła mała liczba uczestników zdolnych do podjęcia ataku szczytowego w momencie, kiedy taka możliwość zaistniała, czyli pod koniec wyprawy. Poza tym zespół był wyczerpany po czter315 TURKUSOWA BOGINI, K E | TU I NAGA GÓRA dziestu dniach działalności górskiej. Powtórzenie ataku wiązało się z zejściem do bazy, regeneracją i ponownym wyruszeniem do góry, co zajęłoby około dziesięciu dni. A na to czasu już nie było.

Kiedy wszyscy alpiniści znaleźli się w bazie, Zawada zaczął załatwiać śmigłowiec, który miał ewakuować Pankiewicza i Trzmiela.

ANDRZEJ ZAWADA: - Był to pierwszy w historii lot ratowniczy wąską doliną Diamir. Spowodowanie przylotu helikoptera natrafiło na ogromne biurokratyczne trudności. Chodziło o poręczenie lub zapłatę za lot ze strony towarzystwa ubezpieczeniowego. W końcu pieniądze z własnej kieszeni wyłożył Nazir Sabir, właściciel agencji obsługującej wyprawy i trekkingi. Czas transportu rannych został skrócony do minimum.

Przyleciał duży Mi-8, więc udało się przetransportować do Islamabadu pozostałych uczestników.

Trzmiel w Islamabadzie przez trzy dni był hospitalizowany. Po powrocie do Polski okazało się, że odmrożenia obu alpinistów są poważniejsze, niż się wydawało. Trzmielowi amputowano połowę palców prawej dłoni, Pankiewiczowi palce stóp.

Zdaniem Andrzeja Zawady to wyjątkowo trudne warunki atmosferyczne, jakie tamtej zimy panowały w północnej części Himalajów i Karakorum, były główną przyczyną niezdobycia Nanga Parbat. W tym rejonie od ponad dwudziestu lat nie notowano tak obfitych opadów śniegu.

ANDRZEJ ZAWADA: - Na tej olbrzymiej ścianie wciąż posuwaliśmy się w górę, rozpinaliśmy poręczówki, zakładaliśmy kolejne obozy. Do ostatniego ataku szczytowego wyruszyli Krzysztof Pankiewicz i Zbigniew Trzmiel. Byli już blisko szczytu, brakowało im zaledwie dwustu pięćdziesięciu metrów. Do odwrotu zmusiły ich silne wiatry i niskie temperatury. Za ambicję, za chęć zdobycia Nanga Parbat zapłacili wysoką cenę - zostali okaleczeni na całe życie. Można się pocieszać, że nie doszło do śmiertelnego wypadku, o co na tej górze nietrudno, ale okaleczenie młodych, sprawnych ludzi każe się zastanowić, czy warto zdobywać coś, co jest nieosiągalne. Znam na ten temat opinię wielu moich kolegów -ja jestem przekonany, że warto. Nie wolno zmarnować tego doświadczenia, które zdobyliśmy. Oczywiście, wszystko jest względne, ktoś może powiedzieć, że to szaleństwo, ale my uważamy, że 316 EWA MATUSZEWSKA LIDER jest to logiczne. Po doświadczeniach zdobytych zimą na Nanga Parbat znów trzeba spróbować zdobyć ten szczyt.

KRZYSZTOF PANKIEWICZ: - Andrzej czekał na nas, kiedy wracaliśmy do bazy, bez względu na porę dnia i nocy. Znam go tylko z jednej wyprawy, która dla mnie była straszliwa, a ze względu na Andrzeja niezwykła. Tak bardzo żałuję, że z nim wszystko się kończy, żałuję, że znałem go tak krótko, właściwie od tej nieszczęsnej wyprawy na Nanga Parbat w 1996 roku. Darzyłem go uczuciem i podziwem.

Roztaczał szczególną aurę, był niezwykle ujmujący, taktowny, pełen kultury, erudyta. Lubił ryzykować i był szalony na swój sposób.

Po tej wyprawie, mającej tak dramatyczny przebieg, niektórzy dziennikarze i kibice sportu wspinaczkowego przypuszczali, że Andrzej Zawada zakończy na tym swoją działalność. To jednak nie było w jego stylu - coś zacząć i nie dokończyć. Zbyt wiele wysiłku włożono w organizację wyprawy, alpiniści zdobyli tak wiele cennych doświadczeń, a poza tym cel był już blisko. Szkoda byłoby zmarnować ten kapitał. Lider pod koniec roku 1997 znów poprowadził swoją drużynę pod ścianę Diamir.

W drużynie tej znaleźli się: Grzegorz Benke, Bogdan Jankowski (radiooperator i szef bazy), Monika Rogozińska (dziennikarka „Rzeczpospolitej"), Marek Klar, Ryszard Pawłowski, Piotr Konopka, Piotr Snopczyński, Paweł Mularz, Jerzy Natkański, Andrzej Samolewicz, Dariusz Załuski i Jarosław Żurawski.

Podobnie jak rok wcześniej, Zawada zdecydował się na drogę Kinshoffera. 15 grudnia odleciał do Islamabadu, pozostali uczestnicy wyprawy - 20 grudnia.

9 stycznia założono obóz I na wysokości 4900 metrów, oddalony od bazy głównej około jedenastu kilometrów. Założono też bazę wysuniętą. Drogę do obozu I torowały zmieniające się zespoły. Gdy wydawało się, że lada dzień będzie można rozbić obóz II, pogoda załamała się. Wystarczyło parę minut, by baza główna zmieniła się w pobojowisko zasypywane śniegiem. Ścieżki, tak pracowicie wykopane i przedeptane, zniknęły pod zaspami.

Dopiero 16 stycznia po raz pierwszy od załamania pogody przystąpiono do poręczowania kuluaru prowadzącego do miejsca planowanego obozu II. Z 25 na 26 stycznia Pawłowski, Konopka, 317 TURKUSOWA BOGINI, K. E ) TU I N A G A G Ó R A Snopczyński i Natkański, po dwudziestu jeden godzinach wspinaczki, zdołali założyć obóz II na wysokości 6100 metrów, a następnego dnia wycofali się do bazy. Do poręczowania drogi powyżej dwójki i próby założenia trójki przystąpiły kolejne zespoły. Najwyżej doszli Konopka, Pawłowski i Żurawski, osiągając wysokość 6500 metrów. I znów warunki atmosferyczne zmusiły ich do odwrotu.

Przez tydzień walczyli z wiatrem i śniegiem o utrzymanie obozu II. Pierwszy zrezygnował Pawłowski, postanawiając samotnie zejść do bazy. Gdy był już u wylotu kuluaru, spadający serak zranił go w nogę. Otwarte złamanie uniemożliwiło mu samodzielne kontynuowanie zejścia. Natychmiast kto tylko mógł, ruszył na pomoc.

PIOTR KONOPKA: - W takich sytuacjach wychodzi z ludzi, kto jest kim, ile potrafi dać z siebie. Cała siódemka pracowała zgodnie, jak tylko można sobie to wyobrazić. Nas było sześciu, a siódmy był kucharz, Karim. Bardzo dzielny chłop, nigdy nie był w takich warunkach. Widać było, że ma oczy kwadratowe ze strachu. Pierwszego dnia czuł się trochę zagubiony, ale już nazajutrz włączył się bardzo dobrze w naszą pracę. Torował drogę w głębokim śniegu na równi z innymi, albo ciągnął deskę z rannym.

Po akcji ratunkowej Konopka i Żurawski czekali w obozie II na poprawę pogody. Jednak było coraz gorzej. Postanowili się wycofać. Gdy tylko wyszli z namiotu i wpięli się do liny zjazdowej, wiatr porwał namiot i cisnął go w przepaść ze wszystkim, co wewnątrz pozostało. To był cios ostateczny.

Następnych ataków szczytowych już nie przeprowadzono. Konopka i Żurawski dotarli bezpiecznie po trzeciej nad ranem do obozu I, gdzie dochodzili do siebie przez kilka godzin.

Podczas trudnych dni pod Nanga Parbat Andrzej Zawada udowodnił sceptykom, że wciąż jest w znakomitej formie, imponował kondycją i wytrzymałością. Opowiadał o tym Piotr Konopka, jedyny alpinista zakopiański uczestniczący w ostatniej himalajskiej wyprawie Zawady.

PIOTR KONOPKA: - W latach osiemdziesiątych zacząłem wyjeżdżać w góry wysokie, jednak zawsze byłem poza składem wypraw Andrzeja. Gdy złożył mi propozycję wzięcia udziału w swej pierwszej zimowej wyprawie na Nanga Parbat, z żalem odmówi318 EWA MATUSZEWSKA LIDER łem, gdyż miałem już inne zajęcia, wcześniej zaplanowane. Umówiłem się z nim, że jeżeli będzie robił jeszcze jakąś wyprawę w innym terminie, to chętnie spróbuję wziąć w niej udział. Tak się też stało.

Tamta wyprawa nie osiągnęła celu, więc Andrzej zaraz po powrocie zatelefonował do mnie i powiedział, że organizuje następną, i zapytał, czy wezmę w niej udział. Było na tyle wcześnie, że mogłem sobie ułożyć harmonogram innych zajęć. Zgodziłem się więc z radością, bo udział w

wyprawie Andrzeja zawsze był moim wielkim marzeniem. Uważałem, że jest pewnego rodzaju nobilitacją znaleźć się w składzie wyprawy wielkiego lidera, twórcy największych sukcesów polskiego himalaizmu zimowego mowego.

Nie obrażając innych kierowników wypraw, na których byłem, Andrzej był zdecydowanie kierownikiem numer jeden, i to pod wieloma względami. Po pierwsze, cieszył się dużym autorytetem, co sprawiało, że uczestnicy nie negowali jego poleceń i taktyki. To, co postanowił, było wykonywane.

Jeśli chodzi o zdolności organizacyjne, był mistrzem improwizacji. Nie zauważyłem, by zdarzyły się jakieś trudne sytuacje, z których nie potrafiłby znaleźć wyjścia. W czasie karawany w góry czy w drodze powrotnej, również podczas samej akcji górskiej, był pełen inwencji, zawsze aktywny i optymistycznie nastawiony. Uważał, że wszystkie trudności są do przezwyciężenia. Miał wtedy 70 lat, a to, że czuje się znacznie młodziej, potwierdził na wyprawie. Uważałem, że nie wyjdzie poza bazę główną. Tymczasem pewnego dnia, po okresie aklimatyzacji, Andrzej oświadczył, że idzie do jedynki osobiście pokierować akcją. Tę metodę podobno nieraz stosował, dopingując w ten sposób kolegów.

Skład wyprawy nie był zbyt młody, byłem jednym z dwóch najmłodszych uczestników, a dobiegałem wówczas czterdziestki. Wszyscy byli pełni podziwu, że Andrzej zdecydował się pójść. Doszedł do bazy wysuniętej, położonej 8 kilometrów od bazy głównej. Myśleliśmy, że na tym skończy, ale poinformowano nas przez telefon, że pójdzie jeszcze do obozu I. Następnego dnia wyszedł ponad jedynkę, żeby poręczować. Patrzyliśmy przez lunetę z bazy i widzieliśmy Andrzeja, który prowadził zespół w górę. Było to niezwykłe! Widok lidera, który w wieku siedemdziesięciu lat prowadzi zespół i poręczuje, był imponujący.

319 TURKUSOWA BOGINI, KEJ TU I NAGA GÓRA Wierzył prawie do końca, że uda się wejść na szczyt. Wśród tych, którzy byli w obozie II i stamtąd próbowali pójść wyżej, byłem również ja. Na koniec zostałem tam z Jarkiem Żurawskim. Jeszcze tego popołudnia, przed burzą, która zmiotła nam namiot i zmusiła do ucieczki z dwójki, Andrzej wierzył, że może stanie się pogodowy cud, wiatry osłabną i będzie można zaatakować szczyt. Ale kiedy cały ekwipunek razem z namiotem runął w przepaść, stało się jasne, że nie ma już szans na działanie powyżej obozu II. Potem nastąpiła niebezpieczna akcja po Ryśka Pawłowskiego, który miał otwarte złamanie nogi. Wtedy właściwie było już po wyprawie. Zauważyłem u Andrzeja smutek, był przygnębiony tak jak my wszyscy, gdyż włożyliśmy w tę wyprawę dużo sił i zaangażowania. Z pewnością niepowodzenie wyprawy go podłamało.

Myśląc o Andrzeju, wciąż jestem pod wrażeniem jego młodzieńczego sposobu bycia. Był człowiekiem pod wieloma względami imponującym, emanował wdziękiem i kulturą. Sposób, w jaki odnosił się do uczestników wyprawy, nieco żartobliwy, czasem lekko kpiący, a jednocześnie bardzo życzliwy, utkwił mi głęboko w pamięci.

Bardzo elegancko odnosił się również do naszej obsługi bazowej i do wszystkich tubylców, z którymi miał do czynienia. Cieszył się też olbrzymim szacunkiem u górali z doliny Diamir. O ile na poprzedniej wyprawie bardzo długo targował się z nimi o wszystko, to na tej ostatniej nie było problemów, bez sprzeciwu zgadzali się na jego warunki.

Kolejna niespełniona wyprawa być może podłamała Zawadę, ale nie załamała. Krzysztof Wielicki na pytanie dziennikarki, czy nie był on już zbyt wiekowy, by prowadzić tak aktywne życie sportowe, odpowiedział: „Był w bardzo dobrej kondycji, nigdy nie chorował i dlatego przedłużał z roku na rok swą wysokogórską aktywność".

W grudniu 1999 roku złożył w Polskim Związku Alpinizmu projekt zorganizowania trzeciej już zimowej wyprawy na Nanga Parbat. Dlaczego znów Nanga Parbat?

ANDRZEJ ZAWADA: - Dwie moje poprzednie wyprawy prowadziłem ścianą Diamir, od strony zachodniej. Znamy tam każdy 320 EWA MATUSZEWSKA LIDER żleb, każdy kamień. Atak szczytowy pierwszej mojej wyprawy załamał się zaledwie 250 metrów od szczytu. Druga nie powiodła się z powodu opadów śniegu, jakich nie było w tym rejonie od trzydziestu lat. Tak więc polski wkład w rozeznanie drogi i umiejętności predestynują nas do kolejnej próby. Co do uczestników, to wytypuję ich wspólnie z Komisją Sportową PZA. Powinny to być osoby, które są odporne na mróz, dobrze się czują na wysokości i mają poczucie humoru. Najlepiej, gdyby byli to wspinacze, którzy byli już na zimowej wyprawie na którymś z ośmioty-sięczników.

W wyprawie powinno uczestniczyć od 12 do 14 osób. Koszt szacuję wstępnie na dziesięć tysięcy dolarów od osoby. Każdy będzie musiał posiadać własny sprzęt osobisty i wspinaczkowy. To jest wydatek dziesięciu tysięcy złotych.

Tak się złożyło, że jednocześnie projekt wyprawy zimowej na Makalu złożył w Polskim Związku Alpinizmu Krzysztof Wielicki. Czy nie popełniliśmy błędu? Cóż, ja jestem w swoich działaniach konsekwentny. Życzę Wielickiemu, by zgromadził pieniądze i wyprawa doszła do skutku. Sobie życzę tego samego. Najlepiej byłoby, gdyby Polacy mogli na przełomie roku 2000 i 2001 zaatakować obydwa szczyty. Do zdobycia zostało jeszcze siedem ośmiotysięczników Kiedy zaczynałem się wspinać, nie było dla mnie ważne, czy góra jest zdobyta, czy tę drogę ktoś już przeszedł. Sprawdzałem sam siebie, cieszyłem się, że to właśnie ja potrafię przejść tę drogę. Dopiero później, gdy już zacząłem wspinać się poważniej i sprawdziłem się na dużych wysokościach, pojawił się zupełnie inny problem - co można zrobić nowego w himalaizmie, czego nikt nie zrobił? Niestety, wyżej niż Everest nie można. Ale słyszałem ostatnio, że na Marsie są szczyty, które mają po 25 tysięcy metrów. Tak więc pewne perspektywy są. Najważniejsze mieć nadzieję i jeszcze coś do zrobienia na tym świecie.

Krzysztof Wielicki zdołał zgromadzić środki i zorganizował wyprawę na Makalu, ale szczyt nie został zdobyty. Lider zaś, jak zwykle zresztą, miał szeroko zakrojone plany - nie tylko Nanga Parbat po raz trzeci, ale i K2 po raz drugi. Na luty 2000 rekonesans pod K2, tym razem od Sinkiangu. Wariant ten był całkowi321 TURKUSOWA BOGINI, KEJ TU I NAGA GÓRA

tą niewiadomą. Odpowiedź na pytanie, czy można dojść zimą pod K2 od północy, mogła okazać się kluczem do rozwiązania największego problemu współczesnego himalaizmu, jakim wciąż jest zdobycie Góry Gór o tej porze roku.

Nie dane było jednak Andrzejowi Zawadzie zrealizowanie tych planów. Na rekonesans pod K2 z Jacques'em Olekiem zamiast Zawady pojechał Dariusz Załuski.

->

, Na poprzedniej stronie NANGA NIE PODDAŁA SIĘ. ZESPÓŁ WYPRAWY, ZIMA 1996/1997 Nieobecność Gdziekolwiek jestem w drodze aucie pociągu samolocie towarzyszy mi nieodmiennie Twoja nieobecność ANNA MILEWSKA „KOLORY CZERNI" Na śmierć nie ma odpowiedniej pory. Gdy odchodzi ktoś młody, żałujemy lat, które były jeszcze przed nim, uczuć nie doznanych, doświadczeń nie zdobytych. Ostateczne pożegnanie z kimś, komu dane było długie życie, czasem spełnione, czasem nie - i żal wcale nie jest mniejszy. „Ludzie umierają i zostawiają po sobie puste miejsca. Wielcy uczeni czy artyści, prawdziwi mężowie stanu, ludzie wielkiej szlachetności i dobroci, albo ludzie tak przez kogoś kochani, że naprawdę nikim nie można ich zastąpić. Czy świat zdaje sobie z tego sprawę? Chyba nie.

Kiedy minie dzień pożegnania i wyleją się wszystkie wzniosłe, wielkie słowa, puste miejsca zarastają niezwykle szybko. Nawet niewiadomo, co się tam pojawia. Jakiś neutralny wypełniacz. Na pozór wszystko jest uzupełnione, wygładzone, nie różniące się kolorem, dokładnie takie jak było.

I tylko w chwilach nagłych olśnień czy przebłysków intuicji dociera do nas świadomość, że świat robi się powoli dziurawy jak ser".

Czy można żyć w świecie pełnym dziur? Ewa Szumańska, pisząca w „Tygodniku Powszechnym" o pustych miejscach, nie odpowiada wprost na to pytanie. Ja wiem z całą pewnością, że nie można. Im

więcej wokół mnie tych pustych miejsc, tym dowod-niej się o tym przekonuję. Co można zrobić, by uniknąć wypeł326 EWA MATUSZEWSKA LIDER niania ich byle jakim materiałem zastępczym? Pamiętać i wspominać.

TADEUSZ SIEMEK: - Przyjaciele i znajomi, wspominając Andrzeja, podkreślają jego dobre wychowanie.

Zawdzięcza je przede wszystkim matce. Pani Zawadzina była prawdziwą damą, nobliwą i przywiązaną do tradycji. Nie musiała tego demonstrować, ale już na początku znajomości wyraźnie czuło się, że ona i jej dzieci, Jagoda i Andrzej, pochodzą z dobrej sfery, w najlepszym tego słowa znaczeniu.

Kiedy Andrzej zaczął wspinać się na serio, mniej miał czasu dla przyjaciół z dawnych lat, zresztą my też, zajęci pracą, życiem rodzinnym, nie zawsze mogliśmy oderwać się od naszych spraw i spotkać się z nim. Mimo wszystko nie traciliśmy ze sobą kontaktu. Wracał z wyprawy i skrzykiwał pospolite ruszenie przyjaciół, może też trochę i po to, by pochwalić się osiągnięciami. Opowiadał w fascynujący sposób, ilustrując swe opowieści pięknymi zdjęciami i przeźroczami.

Zdarzało się, że nieco żartowaliśmy z jego pasji górskiej, ale nigdy się nie obrażał, był ponad to.

Górował nad przyziemnymi rzeczami, sprawiał wrażenie kogoś, kto wychował się i żył w zupełnie innej rzeczywistości. To się czuło, choć Andrzej nie starał się okazywać swojej wyższości.

ELŻBIETA TEISSEYRE: - Jeśli chodzi o przyjaźń z Andrzejem, zawsze utrzymywałam, że na szczęście istnieją imieniny. Tradycją stała się jego obecność na moich imieninach w listopadzie. Z imieninami Romana było gorzej, bo wypadają w sierpniu i w tym czasie Andrzej był najczęściej poza Warszawą.

Jednak bywało, że przyjeżdżał do nas na działkę. Należał do osób pamiętających o takich okazjach.

Gdy wracał z wyprawy, zawsze się meldował i urządzaliśmy wówczas długie posiady. Do dziś pamiętam moje imieniny, na które przyszedł zaraz po powrocie z kolejnej wyprawy. Uszykowaliśmy mu coś w rodzaju tronu, na którym godnie zasiadł, a my składaliśmy mu hołdy. Świetnie się wszyscy przy tym bawiliśmy.

Jego opowieści o górskich zmaganiach snuły się w nieskończoność, a i my mogliśmy słuchać go bez końca. Zawsze znajdował się w centrum każdego spotkania, organizował wokół siebie to327 NIEOBECNOŚĆ warzystwo i zajmował sobą uwagę zebranych. Nie wszyscy dobrze znosili jego dominację, sposób prowadzenia rozmowy, to, że nawet specjalnie się nie wysilając, stawał się ośrodkiem zainteresowania. We wczesnych latach naszej przyjaźni, kiedy jeszcze nie miał własnego mieszkania, niekiedy nocował u nas. Gnieździliśmy się we wspólnym mieszkaniu, gdzie w trzech pokojach żyło dwanaście osób.

W tym samym pokoju spały dzieci, my z Romkiem na kanapie, a na podłodze, można powiedzieć, u naszych stóp - Andrzej. Romka czasami szlag trafiał z powodu zamieszania, szybko jednak zasypiał, a ja z Andrzejem gadaliśmy do północy albo i dłużej, bo oboje byliśmy gadatliwi.

Moja mama zapraszała Andrzeja na swoje imieniny, była pod jego urokiem, choć niekiedy jego przechwałki irytowały ją. Andrzej mówił o sobie lekko i z wdziękiem, ale na serio.

Nie potrafię powiedzieć, czy miał wobec siebie dystans i umiał się z siebie śmiać. Na pozór sprawiał wrażenie szalenie pewnego siebie.

TADEUSZ SIEMEK: - Nie stwarzał takich sytuacji, z powodu których można byłoby się z niego pośmiać.

Można było dokuczać mu docinkami, nie zdarzało się jednak, by przyznał, że coś mu się nie udało.

Wydaje mi się, że nie miał wobec siebie dystansu.

ELŻBIETA TEISSEYRE: - Niezależnie od wszystkiego, był ozdobą towarzystwa, choć jak już wspominałam, denerwował niektórych apodyktycznością, wypowiadaniem autorytatywnych sądów na tematy filozoficzne, naukowe, polityczne. Odkąd się znaliśmy, był absolutnym antykomunistą. W ostatnich latach wyrażał poglądy skrajnie liberalne.

TADEUSZ SIEMEK: - Pokpiwał sobie z różnych partyjnych działaczy, z którymi musiał mieć jakieś kontakty przy organizowaniu wypraw. Nie załatwiał niczego dla siebie, ale jeśli chodzi o góry, w tamtej rzeczywistości musiał iść na pewne kompromisy. Nie przekraczał jednak określonej przez samego siebie granicy.

Dobrze wyrażał się o młodych, ambitnych wspinaczach. Dawał mi za przykład Krzysztofa Zdzitowieckiego, który pracując w Instytucie Biologii przy ulicy Pasteura, na Ochocie, z Saskiej Kępy, gdzie mieszkał, chodził do pracy piechotą, nosząc plecak wypełniony kamieniami. „Widzisz, młody człowiek chce coś 328 EWA MATUSZEWSKA LIDER SZEFOWA - HANIA WIKTOROWSKA, ZA NIĄ PROFIL PREZESA ANDRZEJA PACZKOWSKIEGO 329 NIEOBECNOŚĆ osiągnąć w górach i nawet przy takiej okazji trenuje. A tobie nie chce się z Ochoty przyjechać na Saską Kępę rowerem!" - mówił do mnie z wyrzutem.

ELŻBIETA TEISSEYRE: - Sam był znakomicie przystosowany do przebywania w górach. Na wszystkich wyjazdach czy dłuższych wyprawach tryskał zdrowiem. Gdy tylko wracał z gór do Warszawy, zaczynał chorować. Można powiedzieć, że fizjologicznie był człowiekiem gór.

TADEUSZ SIEMEK: - W ostatnich latach koniecznie chciał sadzić jak najwyższe drzewa. Mam na działce kilka wysokich drzew, ale nie było sposobu, by je wykopać i przenieść do ogrodu Anny i Andrzeja.

Prosił, żebym pojeździł po zakładach ogrodniczych, poszukał brzóz i jarzębin. To zaprzątało jego myśli.

Myślał też o ozdobieniu okuciami studni w ogrodzie. Wciąż był żywotny, traktował chorobę jak coś przemijającego, co nie może pokrzyżować jego planów i zadań.

HANNA WIKTOROWSKA: - Na początku stycznia 2000 byliśmy we trójkę - Andrzej Zawada, Andrzej Sobolewski i ja - na obchodach pięćdziesięciolecia katowickiego Klubu Wysokogórskiego. Początkowo nie miałam ochoty jechać, ale Zawada nalegał, mówiąc, że to ważna impreza i powinniśmy tam być.

Zresztą nie ma co gadać, jedziemy!

Dobrze zrobiliśmy, bo było bardzo sympatycznie. W części oficjalnej wspomnienia, pokazy slajdów i filmów, a wieczorem kolacja z dancingiem. Zawada, jak zwykle, byl duszą całego towarzystwa, tańczył bez wytchnienia. Gdy cichła muzyka, ustawiał nas do zdjęć, dziewczyny pozowały według jego

instrukcji, niby tańcząc kankana. A potem znów brylował na parkiecie. Byłam już wykończona, spocona i zadyszana, a on wciąż szalał w tańcu, aż do pół do piątej nad ranem. Przed piątą odwieźli nas do hotelu. Jeszcze wypiliśmy po koniaczku w pokoju Marka Grochowskiego i około szóstej poszliśmy spać. Niewiele czasu było na odpoczynek. O dziewiątej mieli przyjechać po nas koledzy z Alpinusa, by pokazać firmę. Bożenka Grochowska obudziła nas pół do dziewiątej i zeszliśmy na śniadanie. Jedni pili herbatę, inni kawę, Marek Grochowski zażyczył sobie klina, a Andrzej wszystkich rozbawił, prosząc kelnerkę o mleko. Nastąpiła konsternacja, bo mleka nie mieli. Owszem, mleczko do kawy jest, ale prawdziwe330 EWA MATUSZEWSKA LIDER go, zwykłego mleka ani kropli. Marek z całą powagą stwierdził, że prawdziwy alpinista z rana pija wyłącznie mleko, a Andrzej, jak to on, cały w uśmiechach, pomknął do kuchni. Zajrzał przez okienko, coś tam poopowiadał i wrócił z litrową butelką mleka, pewno wyciągniętą przez którąś z pań z prywatnych zakupów.

O dziewiątej pojechaliśmy do Alpinusa, czekali tam Janusz Majer i Artur Hajzer. Andrzej rozmawiał z nimi o planowanej wyprawie na K2 zimą, pytał, czy ich firma mogłaby być sponsorem, zaopatrując wyprawę w sprzęt. Ustalili w końcu, że gdy Majer będzie w Warszawie, skontaktuje się z Andrzejem i ustalą szczegóły. Zjedliśmy jeszcze wspólnie obiad i odwieźli nas na dworzec. W pociągu Andrzej opowiadał o jakichś swoich i Anny koneksjach rodzinnych, zresztą bardzo ciekawych. Nagle przerwał opowieść. Powiedział, że chyba czymś się struł. Ale czym? Przecież wszyscy jedliśmy to samo. Miał ze sobą jakieś tabletki na dolegliwości żołądkowe, więc poradziłam, by je zażył, to z pewnością bóle ustąpią. I rzeczywiście, po dwu tabletkach poczuł się lepiej.

Był to 26 stycznia, sobota. A za tydzień miał polecieć do Chin, na rekonesans przed wyprawą na K2. W poniedziałek przyszedł do PZA po dokumenty wyjazdowe. Źle wyglądał. Przyznał, że nie czuje się dobrze, poradziłam więc, by jak najszybciej poszedł do lekarza. Bo jeśli cokolwiek złapie go w górach, choćby banalny wyrostek robaczkowy, będzie ugotowany.

We wtorek lekarka dała mu skierowanie na USG, w środę przybiegł jeszcze na walne zebranie w warszawskim Klubie Wysokogórskim, zanim poszedł na badanie. Po obejrzeniu wyniku USG lekarka natychmiast skierowała go do szpitala zakaźnego na Wolskiej. Żółtaczka. W czwartek Andrzej był już w szpitalu. Zadzwonił i bardzo spokojnie powiedział: - Hanka, coś jest ze mną niedobrze. Podejrzewają bardzo paskudne sprawy. Co mam robić?

- Dzwoń do Anny i przestań się gdziekolwiek wybierać. Skontaktuj się z Jankiem Serafinem, powiedz mu, co się dzieje, niech załatwi dobrego specjalistę, dodatkowe konsultacje.

Anna była w tym czasie na nartach w Zakopanem i czułam, że nie chciał jej straszyć, zanim się dowie, co to za choroba. Na piątek był już umówiony przez Serafina z profesorem Krawczykiem. Zadzwonił wieczorem i gdy powiedział, jaka jest diagnoza, 331 NIEOBECNOŚĆ zrobiło mi się słabo. Jak to jest? Ledwo tydzień minął, kiedy szalał na tańcach całą noc, a teraz okazuje się, że nowotwór zaatakował trzustkę.

Wierzył do końca, że wszystko będzie w porządku. Po pierwszej operacji jeszcze dokonywał jakichś rozliczeń z poprzedniej wyprawy z naszą księgową, podpisywał coś in blanco, słowem, starał się wyczyścić, co się dało. Snuł plany następnych wypraw, argumentował, że musi mieć liczniejszy skład i więcej pieniędzy, tłumaczył, dlaczego ma pojechać akurat ten, bo na tamtym nie można polegać cały czas tym samym zdecydowanym, pełnym energii tonem. Do końca organizator, do końca Lider.

Jego odejście to wyrwa nie do zapełnienia. Nigdy nie było kogoś takiego jak on i nigdy nie będzie. Czy ktoś może, choćby w części, zastąpić Lidera? Może w pewnym stopniu Krzyś Wielicki, którego sam Andrzej traktował trochę jak swego następcę. Ale Krzysztof ma nieco zagmatwane sprawy osobiste i zawodowe, co koliduje z rolą, jaką spełniał Andrzej. Jego nic nie ograniczało, jeśli chodzi o góry, Anna go bardzo wspierała, nigdy nie przeszkadzając w realizacji zamierzeń.

Nie tylko dla siebie robił to wszystko, swymi ideami potrafił zafascynować innych. Pamiętam zebrania PZA, kiedy chodziło o wytypowanie jakiegoś szczytu jako celu wyprawowego. Nawet jeśli początkowo były sprzeciwy, Andrzej potrafił zdominować wszystkich. Tak sugestywnie opowiadał o wybranej przez siebie górze, że słuchaczom szczęki opadały, słuchali jak zaczarowani i jakiekolwiek wątpliwości rozwiewały się.

Do Klubu Wysokogórskiego trafiłam przypadkiem, jako bardzo młoda panienka. Po górach chodziłam tylko turystycznie, wspinanie nie interesowało mnie. Grałam wtedy w koszykówkę i pracowałam przy ulicy Sienkiewicza, przez ścianę z siedzibą Klubu. Któregoś dnia Andrzej Sobolewski i Andrzej Sławiński, zwany „Negro", zaczepili mnie na korytarzu, pytając, czy nie przyszłabym do pracy w Klubie, bo jest akurat wolne miejsce. Od razu spodobało mi się to zajęcie, tylu ciekawych ludzi, jakich nigdy przedtem nie spotykałam. Starsi ode mnie o kilka lub kilkanaście lat, niektórzy właśnie zaczynali swe górskie kariery. Już nie tylko Tatry polskie czy słowackie, ale nareszcie Alpy, a nawet Hindukusz i Pamir.

332 EWA MATUSZEWSKA LIDER Andrzeja Zawadę poznałam w bardzo śmieszny sposób. Akurat siedziałam przy maszynie do pisania, gdy wszedł do pokoju. Usłyszałam „Dzień dobry" wypowiedziane miłym głosem, obejrzałam się i pomyślałam: „Nareszcie ktoś wysoki!" A on przyjrzał mi się i powiedział: „Pani to chyba jest wysoka, bo nogi spod stolika wystają!" I, jak to Andrzej, pochylił się i szarmancko ucałował moją dłoń, mówiąc: „Ależ pani - czy panna? - używa świetnych perfum.'" Perfumy rzeczywiście były wspaniałe, Chanel 5, które dostałam od mamy na urodziny. I takiego go zapamiętałam, szarmanckiego w każdym calu, niezależnie od okoliczności.

Nigdy nie widziałam go zdenerwowanego w czasie rozmowy z kobietą, żeby nie wiem co się działo.

Zdarzało się niekiedy, że były kłopoty z rezerwacją miejsc w samolocie czy z kupnem dewiz na wyprawę, więc klęłam na te panienki w bankach czy biurach LOT-u. Andrzej zawsze mnie wtedy uspokajał, mówiąc: „Haneczko, proszę, nie denerwuj się. Tylko spokojnie, z kobietami można załatwić wszystko, byle spokojnie".

Jeśli podnosił głos, to tylko w rozmowach z mężczyznami, ale nawet jeśli miał ku temu powody, nigdy nie zaklął. Pełen uroku, zawsze uśmiechnięty, pogodny, z naturalną, wrodzoną wręcz kindersztubą, tak rzadko spotykaną. Dzięki tym cechom swoimi pomysłami, a miał ich mnóstwo, potrafił zarażać innych. Zdarzało się, że miał znakomity pomysł, ale realizacją tegoż pomysłu zajmowali się już inni.

Jednak znajdował bez trudu ludzi, którzy chcieli z nim współpracować na tych zasadach. Zawsze powtarzałam, że Andrzej był człowiekiem do zadań nadzwyczajnych. Jeśli nie mógł wejść drzwiami, wchodził oknem, sprawiając przy tym wrażenie, że go do wejścia tym sposobem zaproszono.

Najwięcej kłopotów sprawiały jakiekolwiek rozliczenia finansowe z Andrzejem. I nie wynikało to z chęci ukrycia czegokolwiek, ale z faktu, że tak przyziemne sprawy były mu całkowicie obce, unosił się ponad nimi, nie zważając na szarą rzeczywistość. Słynna zimowo--wiosenna wyprawa na Mount Everest kosztowała mnie siedem kilogramów - tyle straciłam, gdy odbywała się w PZA kontrola wydatków wyprawy. Rozmowy Andrzeja z inspektorem były niezapomniane: • - Panie inspektorze, o co panu właściwie chodzi? Przecież byliśmy na Evereście!

333 NIEOBECNOŚĆ PO PRELEKCJI W MUZEUM SPORTU W DWUDZIESTĄ ROCZNICĘ ZDOBYCIA EVERESTU ZIMĄ ANDRZEJ WPISUJE SIĘ DO KSIĘGI PAMIĄTKOWEJ, ZA NIM PANI DYREKTOR IWONA GRYZ • 1S, PRZYJĘCIE U ZAWADOW NA DWUDZIESTOLECIE POLSKIEGO EYERESTU EWA 334 MATUSZEWSKA LIDER - Ale za państwowe pieniądze.

- A jakie to ma znaczenie? Przecież ja to dla Polski robiłem! Udawały mu się rzeczy nieprawdopodobne, kiedy nie można było na coś dostać rachunku, tak potrafił omotać sprzedawczynie, że wypisywały rachunek na przykład na jakieś niebywale ilości mleka w proszku.

Inspektor nie mógł się do takiego rachunku przyczepić, ale był na tyle zawzięty, że dwa lata po wyprawie w Instytucie Żywności i Żywienia zlecił obliczenie, ile mleka w proszku może dziennie spożyć jeden człowiek. Gdy przedstawił Andrzejowi obliczenia, z których wynikało, że mleka starczyłoby na kilka wypraw, ten popatrzył mu głęboko w oczy i zapewnił, że on sam zużywał dwie paczki mleka dziennie. Ponieważ Bebiko bardzo wzmacnia siły alpinistów, nadszarpnięte walką z mrozem i wiatrem!

Nie nadawał się do pełnienia żadnych funkcji urzędniczych. Przez jakiś czas był sekretarzem warszawskiego Klubu Wysokogórskiego, jeszcze zanim ja tam zaczęłam pracować. Nie wspominał tego najlepiej, mówił, że bardzo go nużyła ta funkcja. Kogoś takiego jak on, o tak niespokojnej duszy, z pewnością nie satysfakcjonowała biurokratyczna działalność. Musiał robić coś, z czego wynikało coś

konkretnego, co przynosi efekty. A urzędniczenie, nawet w instytucji tak mało sformalizowanej, jaką był Klub Wysokogórski, tego mu nie dawało. Może to niepoważnie wyglądać, ale Andrzej nie potrafił i nie chciał pisać zwykłych pism do odpowiednich urzędów, by coś uzyskać. Za to uwieść opowieściami, takimi jak: „Proszę pana, jaka tam jest wspaniała droga! Tu przewieszka, tam okapik niebywały, słowem cudo" - potrafił znakomicie. Ale żeby napisać, że wyprawa potrzebuje tego i tamtego, kosztorys tyle wynosi w dewizach, a tyle i tyle potrzeba w złotówkach - to już była dla niego trudność nie do przezwyciężenia. Tworzyć coś - to był jego pomysł na życie, a nie załatwianie spraw z urzędnikami.

Ciągle w biegu, gdzieś się spieszył, w parę miejsc jednocześnie. Wpadał na przykład do PZA w określonym celu - potrzebne było pismo do urzędu celnego. Rzucał teczkę na biurko, zdejmował słynną lisią czapę, witał się elegancko z paniami i zaczynał coś opowiadać. I tak snuły się piękne, barwne opowieści. Nagle łapał się za głowę z okrzykiem: „Matko Boska, przecież o drugiej miałem być w ministerstwie!"

335 NIEOBECNOŚĆ I już nie miał czasu, by załatwić to, po co przyszedł. Chwytał w biegu czapkę, kurtkę, teczkę i gnał dalej. Zdarzało się czasem, że czegoś w pośpiechu zapomniał, wracał zdyszany, niczym trąba powietrzna przebiegał pokój i znów ruszał w szalony bieg. Odkąd go znałam, a znałam go czterdzieści lat, zawsze się śpieszył.

Rozmawiałam jeszcze z Andrzejem w przeddzień pójścia do szpitala, tego ostatniego. Postawił mnie na baczność tą rozmową. W jakimś przebłysku nadziei pomyślałam, że przecież nie może być tak bardzo chory, jeśli ma jeszcze tyle planów. Powiedział mi wtedy. „Wiesz co, Hanka, mam do ciebie prośbę. W tym roku będę obchodzić pięćdziesięciolecie wspinania, ty zaś czterdziestolecie pracy w klubie. Chciałbym, żebyś mi pomogła zorganizować imprezę jubileuszową". Odpowiedziałam, że nie ma sprawy, zajmę się wszystkim. Miałam już w tym wprawę. Na dwudziestolecie wyprawy everestowskiej też postawił mnie pod ścianą. Zadzwonił któregoś wieczoru, błagając, bym coś zorganizowała, bo on leci do Stanów i już niczego nie zdąży zrobić. Chwyciłam więc notesy z telefonami i adresami, próbując odszukać wszystkich uczestników, bo towarzystwo rozpierzchło się po świecie. Archiwum z danymi uczestników było na szczęście u niego w domu. Udało mi się odszukać prawie wszystkich, nawet Maniusia Piekutowskiego w Australii. Nie znalazłam tylko Jacka Poręby, który podobno mieszkał wtedy w Krakowie, ale nikt nie znał jego adresu.

Więc kiedy usłyszałam o wspólnym jubileuszu, zażartowałam sobie, choć wcale nie było mi do śmiechu: - Aha, chcesz mnie tak samo wpuścić w maliny, jak przy Eve-reście.

- Nie, nie! Proszę cię o to, bo wiem, że zrobisz wszystko jak należy. Może bankiet na Kalatówkach albo w Morskim Oku? Co o tym myślisz?

- Dobrze, Andrzeju. Podreperuj się tylko trochę i róbmy to. Przygotuję ogólny szkic, ile osób, w jakim terminie i tak dalej.

- Fajnie, gdy będziesz miała jakiś plan, porozmawiamy o szczegółach.

Zdawaliśmy sobie wszyscy sprawę, że były to jego ostatnie dni. Ale gdy słyszałam taki entuzjazm w jego głosie, zaczynałam wierzyć, że coś w tym jest, może wyjdzie z choroby - bo tyle było w nim życia.

336 EWA MATUSZEWSKA LIDER BOŻENA CHITULESCU: - W maju 2000, na przeglądzie filmów górskich w Muzeum Sportu i Turystyki, który tego roku poświęcony był dwudziestoleciu zdobycia przez Polaków Mount Evere-stu, Andrzej wygłosił wspaniałą prelekcję, z ogromną swadą i tak charakterystycznym dla niego poczuciem humoru. Było to niesamowite, jak wiele miał w sobie siły.

Po prelekcji w pewnej chwili podszedł do nas i powiedział, że nowotwór zaatakował już wątrobę. Ale jednocześnie z leciutkim uśmiechem zwrócił się do mnie: „Popatrz, Bożena, tam stoi Janek Serafin.

Napuściłem na niego mojego lekarza, który był przy operacji, żeby sobie pogadali o mnie".

Takie to było świętowanie w dwadzieścia lat po Evereście. Pięć lat wcześniej rocznica everestowska jakże inaczej wyglądała! Dostaliśmy zaproszenie od Andrzeja na obchody, a jak się później okazało, wszystkie zaproszenia pisała Hanka Wiktorowska, bo on nie miał czasu. Uroczystości oficjalne miały się odbyć w Polskim Komitecie Olimpijskim, bardziej kameralne w domu Anny i Andrzeja. Miał do nas przyjechać Bogdan Jankowski i razem wybieraliśmy się na obie imprezy, planowane na sobotę. W czwartek wieczorem telefon. Dzwonił Andrzej. Trochę się zdenerwowałam, bo nie potwierdziliśmy zaproszenia. Nie daję mu dojść do słowa i zapewniam, że przyjdziemy z największą radością.

- Tak, tak, wiem, że będziecie. Ale mam do was prośbę, a właściwie do ciebie. Dziś wróciłem z Niemiec i uprzytomniłem sobie, że pojutrze to piętnastolecie. Anna kręci gdzieś film i sam muszę zorganizować bankiet.

- To w czym ci pomóc?

- Chciałbym, jeśli możesz, żebyś zrobiła sałatkę.

- A na ile osób?

- Tak mniej więcej na sześćdziesiąt.

Nogi się pode mną ugięły, bo nie jestem wytrawną kucharką, ale Andrzej pocieszył mnie, że nie tylko ja będę robić te góry sałatek, bo jeszcze jakieś znajome obiecały pomóc. Zadeklarowałam gar sałatki na piętnaście osób, takiej jaką potrafię, zrobić. Na to usłyszałam: - A mogłabyś przynieść jeszcze łyżki?

Przyrzekłam, że łyżki też przyniesiemy. Kupiliśmy wszystkie produkty sałatkowe, wieczorem przyjechał Bogdan Jankowski 337 NIEOBECNOŚĆ i we trójkę jakoś zdołaliśmy wywiązać się z obietnicy. Na przyjęciu okazało się, że było mnóstwo pysznych sałatek, każda z innej parafii, nie mówiąc już o innych specjałach. Tak że połowę naszej produkcji zabraliśmy do domu, przez parę dni racząc się do woli sałatką jarzynową.

Andrzej tak to przytomnie zorganizował, że kupił właściwie tylko alkohol, a zakąski powstały zbiorowym wysiłkiem. Działanie na ostatnią chwilę, przy całkowitej improwizacji, wcale go nie męczyło ani nie denerwowało. Jeśli chodzi o innych, może nawet mobilizowało. Było wiadomo, że koniec żartów i trzeba się sprężać. Nie najgorsza to metoda, ale niekiedy kosztowna z racji ewentualnego popełnienia błędu. Jednak Andrzejowi zawsze się udawało.

Wspominając przy okazji sałatki Bogdana Jankowskiego, nie sposób nie przytoczyć zabawnej sytuacji, jaka mu się przytrafiła, a której głównym bohaterem był Andrzej. Przyjechał kiedyś Bogdan do Warszawy i spotkał się z Andrzejem w PZA. Andrzej zaprasza go do siebie, a Bogdan mówi, że musi sobie kupić spodnie i dopiero potem wpadnie na Śmiałą. I tu wywiązał się następujący dialog: - To może pójdę z tobą i pomogę coś wybrać? - proponuje Andrzej, zawsze elegancki, w dobrym stylu, znający się na markowych ubiorach.

- Dobrze, jeśli chcesz, to chodźmy - zgadza się Bogdan.

- A jakie chciałbyś kupić spodnie? - pyta Andrzej.

- Wiesz, takie najtańsze - odpowiada Bogdan, który jest bardzo skromnym człowiekiem. Od lat pracuje w instytucie naukowym, miał wtedy trzech synów na utrzymaniu, więc nie mógł sobie pozwolić na szastanie pieniędzmi.

Andrzej chwilkę się wahał, aż w końcu stwierdził: - Może jednak idź sam.

Zawada, niezależnie od okoliczności elegancki, w przeciwieństwie do większości swoich kolegów, nie uznawał nonszalanckiego stylu ubierania się ani w górach, ani poza nimi. Toteż niejednokrotnie staczał boje o to, co sam uznawał za istotne, a co dla nich nie miało najmniejszego znaczenia.

HANNA WIKTOROWSKA.: - Uważał, że jego drużyna reprezentuje Polskę, więc musi to robić godnie.

W spisie rzeczy, jakie każ338 EWA MATUSZEWSKA LIDER dy z uczestników jego wyprawy powinien obowiązkowo zabrać, była wyprasowana koszula i apaszka na szyję. I właśnie te fulary były kością niezgody między nim a Andrzejem Heinrichem, znanym z tego, że nie przywiązywał wagi do wyglądu i nie znosił „szaliczków". Zaś Zawada tłumaczył, że podczas wizyt w ambasadach czy urzędach Nepalu, Pakistanu czy Afganistanu alpiniści są przedstawicielami Polski, i z determinacją walczył o schludny wygląd kolegów.

Po zdobyciu Kunyang Chhisha, podczas oficjalnych uroczystości zorganizowanych przez władze Pakistanu, Polacy wystąpili w eleganckich, wizytowych garniturach, uszytych przez „Intermodę" z Wrocławia. Szare spodnie i granatowe marynarki z białym orłem i napisem „Polska" robiły odpowiednie wrażenie - alpiniści wyglądali w nich niczym członkowie ekipy olimpijskiej. Nikomu wówczas nie przyszło do głowy, że w ten sposób można promować nasz kraj. A Zawada był w tym konsekwentny.

W wiele lat później Krzysztof Pankiewicz, wspominając zimową wyprawę na Nanga Parbat, mówił, że w jego bagażu znalazł się garnitur, na wyraźne polecenie Lidera. Członkowie drugiej wyprawy na Nanga Parbat, nad którą patronat medialny objęła „Rzeczpospolita", na zdjęciu zrobionym w lokalu redakcji przed wyruszeniem do Pakistanu występują w jednakowych polarach, z wyraźnie widocznym logo dziennika. Jak widać, dla Zawady wciąż ważna była zasada, iż drużyna jest drużyną pod każdym względem. Jeśli chodzi o niego samego, jedyną chyba ekstrawagancją była czapka z rudego lisa, dość niecodziennie wyglądająca przy kurtkach puchowych czy goreteksach.

Zapytano go kiedyś w wywiadzie, czy wspinaczki górskie mogą być twórcze. Odpowiedział, że przygotowanie wyprawy na Kunyang Chhish było działaniem'twórczym od początku do końca, łamaniem dotychczasowych wyobrażeń o sprzęcie, zrywaniem ze starą obyczajowością, którą ukształtowały wędrówki po Tatrach.

Bardzo naraził się swemu środowisku pomysłem uszycia kolorowych ubiorów górskich, co zostało odczytane jako-deptanie wieloletniej tradycji alpinistycznej, w myśl której wspinacze musieli upodabniać się, możliwie jak najbardziej, do gór, czyli przywdziewać brudnozielone lub brudnobrązowe spodnie i kurtki.

339 NIEOBECNOŚĆ EKIPA ZAWADY -REPREZENTACYJNA NICZYM OLIMPIJSKA 340 EWA MATUSZEWSKA LIDER Dziś trudno sobie wyobrazić, choćby i ze względów bezpieczeństwa, noszenie w górach ubiorów typu kamuflaż. Poza tym jak bardzo niekorzystnie (dla sponsorów, reklamodawców, patronów medialnych i im podobnych dostarczycieli finansów) prezentowałby się szaroburobrązowozielony zdobywca Mount Everestu!

BOŻENA CHITULESCU: Osobnym rozdziałem, wartym właściwie książki, jest wspólne życie Andrzeja i Anny. Byli parą niezwykłą, każde z nich zafascynowane własnymi pasjami, a jednocześnie szanujące pasje partnera. Czasami zachowywali się jak dzieci, choćby wtedy, gdy przyszliśmy do nich i zastaliśmy oboje na kolanach, skrupulatnie przeszukujących każdy zakamarek obszernego mieszkania.

Akurat trwał remont, rozgardiasz, z którego skorzystał chomik i uciekł z pudła, zaszywając się gdzieś pod podłogę. Nie mogli odżałować utraty zwierzątka. I dotąd czołgali się po podłodze, aż go znaleźli.

Byli wtedy naprawdę szczęśliwi.

Innym razem przychodzimy z umówioną wizytą, również w czasach remontowych. Mimo że się umówiliśmy, Andrzej musiał gdzieś wyjść. Było już dość późno, Anna przykucnięta przy ścianie w kuchni dłubała coś widelcem.

- Co ty, na litość boską, robisz? - pytamy bezgranicznie zdumieni.

- Wydłubuję tynk - ze stoickim spokojem oświadcza Anna. -Andrzej na jutro zaprosił Belgów czy Kanadyjczyków, w domu zimno, rano przyjdą zakładać kaloryfery, a ja zostałam sama z tym pasztetem. No i wydłubuję wnękę pod kaloryfer.

- Dlaczego widelcem? - wciąż nie możemy zrozumieć sensu jej działalności.

- Nie mogę inaczej. W dzień jestem zajęta, a wieczorem, gdybym użyła cięższego sprzętu, sąsiedzi z dołu wściekliby się. Więc używam widelca, a cegły wyjmuję ręką.

I to wszystko mówi z taką»ogromną pogodą, bez cienia pretensji do Andrzeja.

W pamięci utkwiła mi jeszcze jedna anegdotyczna sytuacja związana z Andrzejem. Rok 1986 albo 1987, w Warszawie odbywają się Dni Kultury Nepalskiej z okazji urodzin króla Birendry, zorganizowane przez Muzeum Azji i Pacyfiku. Przez tydzień w Międzynarodowym Klubie Prasy i Książki, w dawnym „Juniorze", odbywały się spotkania, prelekcje, wyświetlano filmy o Net 341 NIEOBECNOŚĆ palu i wyprawach himalajskich. Swą prelekcję miał też Andrzej. Wśród gości był Wiktor Ostrowski, słynny andynista i podróżnik.

- Korzystając z tego, że na sali jest tak wielu dziennikarzy, chcę im powiedzieć, iż mam do nich pretensję. Za mało piszą o górach! - zagrzmiał pan Wiktor.

Andrzej swymi opowieściami i zdjęciami oczarował publiczność, a gdy skończył, podniósł się jakiś potężnie zbudowany pan w skórzanej kurtce. Powiedział, że nie jest dziennikarzem i cieszy się, że nie piszą oni o górach, bo teraz piszą tylko same kłamstwa.

- Ale nie o tym chciałem mówić. Mam pytanie do pana Andrzeja Zawady. Czy w Nepalu są jakieś trasy trekkingowe, bo chciałbym się tam wybrać?

- A wie pan, nie potrafię na to pytanie odpowiedzieć. Gdy idę z karawaną, nie zastanawiam się, czy akurat idziemy szlakiem trekkingowym - z leciutkim przekąsem odparł Andrzej, jakby interesowanie się tak przyziemnymi sprawami jak trekking było poniżej godności wielkiego himalaisty, kierownika narodowych wypraw w góry najwyższe. Ale taki był Andrzej - interesowały go tylko cele najambitniejsze.

W rozmowach z nim nigdy nie wyczułam żalu, że nie wszedł na żaden szczyt ośmiotysięczny. Za to bardzo często podkreślał, że jest liderem, kieruje wyprawą i sukces wyprawowy jest jego sukcesem.

On wybiera ludzi, decyduje, kogo posłać do ataku szczytowego. To nie jest tak, że Mount Everest zdobyli panowie Cichy i Wielicki - wprawdzie oni stanęli na szczycie, ale zdobyła go cała wyprawa.

Czy Andrzej mógł przestać być liderem? Chyba nie. Był już bardzo chory, a wciąż bardzo interesował się rekonesansem pod K2.

Wraz z nim odeszła wielka epoka polskiego himalaizmu, ale dzięki jego wyprawom wyrosło pokolenie dobrych, samodzielnych himalaistów. Paru wśród nich jest wręcz wybitnych, mafą-cych dokonania nieporównywalne, jeśli chodzi o wejścia szczytowe, z osiągnięciami Andrzeja. Jednak żaden z nich nie ma tej charyzmy i niezwykłej osobowości.

ROMAN GOŁĘDOWSKI: - Jeszcze jako student, czyli ponad dwadzieścia lat temu, zetknąłem się z Andrzejem Zawadą bezpośrednio, podczas prelekcji po wyprawie zimowej na Lhotse. To było niesamowite, jak potrafił zaczarować publiczność! Człowiek

342 EWA MATUSZEWSKA LIDER „SREBRNE JABŁUSZKO" OD MIESIĘCZNIKA „PANI", DLA PARY ROKU. ANDRZEJ ZAWADA I ANNA MILEWSKA Z PRZYJACIÓŁKĄ „KROPKĄ" i 343 NIEOBECNOŚĆ przenosił się z nim w zupełnie inny wymiar i przez kilka godzin zapominał o rzeczywistości. Do tego stopnia podbił serca braci studenckiej, że od razu po tym spotkaniu narodziła się idea zorganizowania wyprawy do Nepalu. Bardzo już bliska była realizacji, zaczęły się jednak zamieszki w Afganistanie, szlak lądowy został nagle przerwany i trzeba było pożegnać się z marzeniami.

Kolejne spotkanie z Zawadą miało miejsce w Delhi, gdy jego wyprawa wracała z Cho Oyu. W jakimś sklepiku przebierał ciuszki, z uśmiechem mówiąc: „Ach, te kobiety! Zawsze lubią się ubrać w coś nowego. To dla mojej żony" - i wskazywał na stertę kolorowych, powiewnych strojów. Wydawało się wówczas, że to takie mydlące nieco oczy stwierdzenie, bo przecież było wiadomo, że przywoziło się wówczas z Indii wszystko, co tylko dało się sprzedać w Polsce i po wyprawie każdy wracał z wyładowanym plecakiem. Ale potem, gdy poznałem panią Annę, okazało się, że rzeczywiście nosi te egzotyczne bluzki, spódnice i sukienki.

Minęły lata, skończyłem studia, wciąż jednak trwała fascynacja górami, co w dużej mierze zawdzięczam Andrzejowi Zawadzie. Zacząłem się zajmować wydawaniem książek i w roku 1999 poprzez Darka Załuskiego skontaktowałem się z panem Andrzejem. Zapytałem, czy zechciałby być bohaterem jednej z nich, którą wydalibyśmy we współpracy z WARBUDEM. Odpowiedź była jednoznaczna - jeśli chodzi o niego samego, to nie. Gdyby jednak było kilku bohaterów, proszę bardzo! Zapytał, czy znam wywiady, jakich udzielił „Górom" i kilku innym pismom.

Nie znałem i na tym rozmowa się zakończyła, a ja dostałem zadanie domowe do odrobienia. Ton rozmowy był bardzo stanowczy i nie zapowiadał dalszych kontaktów, ani towarzyskich, ani zawodowych. Zarzuciłem więc ten projekt, ale sądzę, że przy okazji wyszło na jaw, jak ważny jest dla niego cały ten bagaż doświadczeń gromadzonych przez całe życie. To był jego kapitał i nie chciał się go pozbywać na rzecz nieznanego wydawcy. Zrozumiałem taką postawę i uszanowałem ją.

Mimo tak niefortunnego początku doszło jednak do współpracy między nami - przy realizacji albumu Mount Everest. Pracując nad tą książką, Zawada jakby przeżywał drugą młodość. To było niezwykłe doświadczenie obserwować, jak żywe po dwudziestu latach są jego wspomnienia, ile energii w nim pobudziły.

344 EWA MATUSZEWSKA LIDER Tekst do albumu powstawał w sposób dość oryginalny. W pewnym momencie zorientowałem się, że Zawada jest wprawdzie znakomitym, urzekającym opowiadaczem, ale spisanie tych opowieści przychodzi mu z oporami. Na koniec, kiedy mijał już piąty termin zakończenia prac nad albumem i sytuacja stawała się kłopotliwa, zaproponowałem spotkanie robocze, na którym ustaliliśmy, że ja w

roli sekretarki zasiądę przy komputerze, zaś pan Andrzej będzie mi dyktował. Potrafię pisać równie szybko, jak ktoś mówi, co bardzo mu się podobało, więc praca posuwała się sprawnie. On mówił, ja pisałem i kolejne partie tekstu dawałem mu do opracowania redakcyjnego. Dzięki komputerowi nanoszenie poprawek nie było uciążliwe, mimo że było ich sporo. Pan Andrzej słynął z tego, że nigdy do końca nie był zadowolony z tekstu i poprawiał go w nieskończoność, aż do ostatniego momentu.

Mieszkaliśmy na dwóch krańcach Warszawy, toteż nie spotykaliśmy się codziennie. Za to łączyła nas gorąca linia telefoniczna. Przywiązywałem słuchawkę szalikiem do ucha i wysłuchiwałem dyktowanych poprawek, które od razu wklepywałem w komputer. Takie konferencje telefoniczne trwały dwie, trzy godziny. To było ciekawe, choć dość męczące doświadczenie, ale dzięki temu powstał, jak mi się wydaje, znaczący tekst, tym istotniejszy, że tak trudno było Andrzejowi Zawadzie zmusić się do pisania. A jeszcze trudniej zmusić go.

Charakterystyczne dla niego było to, że jeśli zaangażował się w coś bez reszty, nie rozpraszał się, nie interesowały go inne tematy. Brał pod uwagę sto różnych wariantów, różnych przedsięwzięć, którymi zamierzał się zająć, z tego dziesięć brał poważnie, a realizował jeden pomysł - za to perfekcyjnie.

Przy okazji promocji albumu o Mount Evereście raz jeszcze przekonałem się, jak znakomitym narratorem jest Andrzej Zawada. W Akademii Rolniczej miała miejsce wielka gala, później było spotkanie pod hasłem „Filmy o Mount Evereście", w czasie którego Zawada wystąpił w roli komentatora. Impreza trwała cztery godziny. W którymś momencie uznał, że jego zadanie zostało wykonane, i opuścił salę. W małej salce obok mieliśmy przygotowany poczęstunek, a że zbliżały się święta Bożego Narodzenia, przewidzieliśmy też opłatek. Pan Andrzej zajrzał tam na 345 NIEOBECNOŚ Ć chwilę i nagle impreza zaczęła się od początku. Ludzie, którzy po obejrzeniu filmów zamierzali pójść do domu, gdy zobaczyli, że Zawada jest jeszcze, zatrzymywali się. Gromadka słuchaczy rosła, Zawada ze swadą opowiadał, godziny mijały, ale nikt nie wychodził. Miałem coś jeszcze załatwić, więc wyskoczyłem na pół godziny. Gdy wróciłem, spodziewałem się zastać rozgardiasz bankietowy. A tu absolutna cisza. Wszyscy słuchają jak zaczarowani, nie w głowie im kanapki i wino. Oficjalna impreza zakończyła się około dziewiętnastej, zaś część nieoficjalna, całkowicie wypełniona opowieściami Zawady, trwała prawie do północy.

Uważam to za wielkie swoje szczęście, że udało mi się nakłonić go do zrealizowania pomysłu, jakim było wydanie albumu o masywie Mont Blanc. Gdy przystąpiliśmy do pracy, zaistniała sytuacja, jakiej w najbardziej nieprawdopodobnych snach nie mogłem przewidzieć. Poprosiłem pana Andrzeja o tekst na temat jego dokonań w rejonie Mont Blanc, po trzech miesiącach go otrzymałem i wówczas usłyszałem: „Panie Romanie, skoro mój tekst będzie w tym albumie, chciałbym zapoznać się z całością".

Książka była już złożona, niemal gotowa do druku, okazało się jednak, że zupełnie nie pasuje do wizji Zawady. No i przez prawie miesiąc siedzieliśmy dzień po dniu, nad każdą stroną, tworząc nową wersję. Ponieważ pozostałe teksty zawierały sporo błędów merytorycznych, a przede mną siedział mistrz, znający ten temat jak mało kto, więc bez skrupułów wyrzucałem całe fragmenty, zaś na ich miejsce wchodziły teksty zaproponowane przez pana Andrzeja. Prawdę powiedziawszy, tak się nie redaguje książek ani nie tłumaczy. Trzeba jednak przyznać, że dzięki tej metodzie album bardzo

zyskał, nie tylko wskutek eliminacji błędów, ale i przez wzbogacenie tekstu. Choćby taki przykład, jak podpisy pod zdjęciami. W oryginale były nieco łopatologiczne, toteż Zawada wykreślał je jeden po drugim, uzasadniając to w przekonujący sposób - nie można opisywać tylko tego, co widać na zdjęciu, trzeba uzupełnić podpis o dodatkowe informacje. I choć praca włożona w przeredagowanie książki przerastała już poczucie zdrowego rozsądku, opłaciła się.

Umawialiśmy się na sesję u państwa Zawadów, przyjeżdżałem przed dwudziestą, siedzieliśmy nad poprawkami trzy, cztery godziny, po czym pytałem, czy mamy jeszcze trochę czasu. Pani An346 EWA MATUSZEWSKA LIDER na nieco sarkała, ale Zawada coraz bardziej się rozkręcał. Gdzieś tak około pierwszej pani Anna mówiła: „No, chłopaki, dość tego, czas do łóżka" i wtedy nie było odwołania. Czasami odnosiłem wrażenie, że Zawada mnie zdominował, fizycznie byłem tak zmęczony, że w pewnym momencie przestałem nad tym wszystkim panować. Ale książka powstała i do dziś pamiętam, ile pracy i wiedzy w nią włożył. Obaj mieliśmy przeświadczenie, że będzie to w literaturze alpinistycznej ważna pozycja, do której będzie się latami wracało.

Któregoś wieczoru, przeglądając zdjęcia, powiedział, że mógł pójść bardzo łatwą i prostą drogą w alpinizmie, prowadząc za pieniądze wyprawy trekkingowe, co zresztą niejednokrotnie mu proponowano. Ale - powiedział to szczerze i wcale nie zabrzmiało to patetycznie - ktoś musi się zajmować w Polsce sportem alpinistycznym. Widział w tym swoją misję, wciąż planował kolejne wyprawy zimowe, mając poczucie, że bez niego wszystko się przyhamuje. I po części miał rację, choć na szczęście jest jeszcze Krzysztof Wielicki, który wciąż walczy zimą w górach najwyższych. Może nie ma tylu możliwości, jakie miał Zawada, nie ma takiego oddziaływania medialnego, ale to się zapewne zmieni, bo ma talent w tym zakresie.

Bardzo liczyłem na udział Andrzeja Zawady w promocji albumu o Mont Blanc. Trzy miesiące pracy nad książką, owszem, proszę bardzo, ale kiedy miał dojść do skutku rekonesans pod K2, w lutym 2000 roku, oświadczył mi, że musi się skupić nad organizacją tego rekonesansu i na nic innego nie będzie miał już czasu. Wyprawa była ważniejsza niż promocja książki, niż spotkania z czytelnikami. Z podziwem obserwowałem, jak się zapala, lata przestawały się liczyć, wciąż ten sam szwung, napęd, jakby miał lat trzydzieści, czterdzieści.

Dopiero gdy dowiedział się, że jest chory, powiedział mi, że życie odwróciło się o 180 stopni. Musiał zapomnieć o wielkim wyczynie, ale nawet po operacji twierdził, że wróci w góry, że to przejściowa słabość i musi się z nią uporać. lednak zaczął się zastanawiać nad własną książką; tym bardziej że Józef Nyka namawiał go do tego.

Niestety, było już za późno. Czy nie mogłem siedzieć przy nim i przynajmniej nagrywać jego wspomnień, by choć w tak niedoskonałej formie utrwa347 NIEOBECNOŚĆ lić te niezwykle barwne opowieści o górach i ludziach? Może trzeba było tak zrobić, ale nie miałem sumienia.

W pewnym momencie sam Zawada chyba uznał, że mimo wszystko należałoby pozostawić jakiś materialny ślad swej górskiej działalności. Stąd zgoda na film Ani Pietraszek Ostatnia rozmowa i tekst do albumu Mont Blanc.

Ci, którzy w ostatnich dniach odwiedzili go w szpitalu - Ania Pietraszek, Józef Nyka i ja - doświadczyli niezwykle wzruszającego przeżycia. Każdemu z nas mocno, serdecznie ściskał dłonie. Czuło się, że ten człowiek, znajdujący się niemal po tamtej stronie życia, żegnał się gestem pełnym siły.

Gdy pierwszy raz przyszedłem do szpitala, mogłem przekonać się, ile dla niego znaczyły góry.

Powiedział wówczas: „Panie Romanie, upoważniam pana do prowadzenia wszelkich spraw związanych z finansowaniem moich wypraw". Zupełnie nie wiedziałem, co ma to oznaczać, ale zrozumiałem to po swojemu - szybko pojechałem do WARBUDU i poprosiłem dyrektora Bogiela, by odwiedził pana Andrzeja. Spędziliśmy z nim prawie godzinę i dyrektor zobowiązał się, że najbliższa zimowa wyprawa, planowana przez Krzysztofa Wielickiego, którego pan Andrzej wielokrotnie nazywał swoim następcą, będzie w jakiejś mierze wspierana przez WARBUD. Mimo upływu lat wciąż pozostaję pod wrażeniem, jakie wywierało przebywanie z nim. Było to jedyne w swoim rodzaju przeżycie, doświadczenie niepowtarzalne. Trudno wyrazić słowami te doznania, ale wyraźnie czuło się, iż jest to człowiek, który innym potrafi przekazać energię życiową, emocje, zarazić swymi pasjami. Przebywając w jego towarzystwie, przyjmowało się jego spojrzenie na świat i podejście do życia, pełne dynamizmu, a zarazem pogodne.

Niepoprawny wizjoner do końca - w roku 2003 zamierzał zorganizować w Muzeum Sportu i Turystyki obchody pięćdziesięciolecia zdobycia Mount Everestu przez Hillary'ego i Tenzinga. Budżet całego przedsięwzięcia przewidywany był na 150 tysięcy złotych. Przy Muzeum Sportu i Turystyki miało powstać miasteczko namiotów, niby baza pod Mount Everestem, mieli być też Szerpowie, a gościem honorowym - sir Edmund Hillary. Wspaniała była to wizja, cały jednak szkopuł tkwił w tym, że nie miał 348 EWA MATUSZEWSKA LIDER kto tego wszystkiego zorganizować, no i sfinansować. Po części chciał wziąć w tym udział WARBUD, jednak gdy Zawada zachorował, cały ten projekt upadł. Doszły jedynie do skutku uroczystości dwudziestolecia zdobycia Mount Everestu przez Polaków, znacznie skromniejsze, bez tego Zawadowego rozmachu, ale ważne, bo zamykające pewną epokę polskiego alpinizmu, w której Andrzej Zawada był postacią pierwszoplanową. W czasie trzech majowych dni jego energia, mimo choroby i zmęczenia, udzielała się wszystkim obecnym. Rozmawiałem później z wieloma osobami, które potwierdziły to wrażenie. Ja sam byłem naładowany energetycznie, jakby wciąż miał na mnie wpływ. Pamięć o nim nadal we mnie tkwi.

To chyba kłopotliwe dla dziennikarzy, szukanie klucza do wielkości Andrzeja Zawady. Przecież nie zdobył żadnego ośmio-tysięcznika, jego ostatnie wyprawy nie kończyły się sukcesem. Można więc zadać prowokacyjne pytanie: w czym tkwi ta wielkość? By na nie odpowiedzieć, wystarczy porozmawiać z ludźmi, którzy byli z nim na wyprawach, czy coś wspólnie organizowali na nizinach.

Albo przypomnieć sobie jego pozycję jako alpinistycznego ambasadora Polski na arenie międzynarodowej, jego członkostwo w elitarnych, światowych organizacjach alpinistycznych. Do niektórych z nich, jak mimochodem mówił, Messnera nie zaproszono. A Zawada był ich członkiem!

Teraz można już o tym mówić publicznie, że był również w jakiejś mierze, w dobrym znaczeniu tego określenia, ojcem chrzestnym himalajskich sukcesów alpinistów radzieckich, a później rosyjskich.

Podczas polskiej wyprawy na Mount Everest Rosjanie przeprowadzili rekonesans przed swoją wyprawą. Nie mieli zezwolenia na poruszanie się powyżej bazy. Jednak dzięki Zawadzie, który wypożyczył im wyprawowe kombinezony Polaków i wypuścił do góry, dotarli do wyższych obozów.

Nepalczycy byli trochę zdezorientowani, nie wyciągnęli żadnych konsekwencji, zaś Rosjanie dokładnie zapoznali się z drogą przez Ice Fali, uważaną za jeden z trudniejszych odcinków.

Mogło się wydawać, że jako człowiek niezwykle towarzyski, uczestniczący w przyjęciach, bankietach i rautach, rozrhienia się trochę na drobne, zwłaszcza w tym okresie życia. Może jednak, jak podkreślała Anna, odsuwał w ten sposób od siebie złe myśli.

349 NIEOBECNOŚĆ STASZEK MOSICA, PRZYJACIEL ANDRZEJA OD SPORTÓW GÓRSKICH I POWIETRZNYCH WIESIEK CHYBOWSKI, NASZ PRZYJACIEL Z YACHT CLUBU

350 EWA MATUSZEWSKA LIDER Znaczący i potwierdzający tę tezę fakt nastąpił pod koniec czerwca 2000 roku. Zawada był już bardzo osłabiony, mimo to uczestniczył w uroczystości wręczenia nagród miesięcznika „Pani" znanym parom małżeńskim przedstawianym na łamach tego pisma - Srebrnych Jabłek. Anna i Andrzej Zawadowie otrzymali to wyróżnienie. Wręczenie nagród odbywało się w galerii sztuki na Foksal, w pięknym otoczeniu, przy udziale wielu sławnych osób, znanych z telewizji i filmu, ze świata artystycznego i politycznego. Jabłko ważyło sporo, a dodatkiem do niego była ogromna, ciężka donica z młodziutkim drzewkiem jabłoni. Obawiałem się, że Zawada nie poradzi sobie z nią, ale on raz jeszcze błysnął formą i podniósł donicę niczym bukiet kwiatów. I jak zawsze był duszą tej nieco snobistycznej imprezy, gromadząc wokół siebie grono zafascynowanych słuchaczy.

Dzięki poznaniu Andrzeja Zawady moje życie zmieniło się zdecydowanie. Byłem cichym, szarym człowiekiem, tłumaczyłem jakieś tam teksty i cały czas czułem niedosyt gór. Z wykształcenia jestem mechanikiem precyzyjnym, nigdy jednak nie pracowałem w tym zawodzie. Znałem dość dobrze angielski i w pewnym momencie zająłem się tłumaczeniami. Rzadko, niestety, trafiały mi się teksty interesujące, wciąż czułem, że nie to chciałbym robić, że w jakiś sposób w kręgu moich zawodowych spraw powinny znaleźć się góry. Robić coś na własny rachunek i ponosić za to odpowiedzialność, mieć satysfakcję i poczucie celowości - ta myśl nie dawała mi spokoju. Nadszedł w końcu moment, gdy się skonkretyzowała i już wiedziałem, co mam robić. Tłumaczenie i wydawanie książek o tematyce górskiej spełniało moje wyobrażenia o odpowiednim dla mnie zajęciu, zaś współpraca na tym polu z Andrzejem Zawadą utwierdziła mnie w tym przekonaniu.

STEPHEN VENABLES: - Poznałem Andrzeja Zawadę w Kabulu w roku 1977 pod koniec jego wyprawy na Kohe Mandaras. Następnie spotkaliśmy się w 1986, gdy przyjechał do Londynu, by odebrać tytuł honorowego członka Alpine Club i gdzie zaczynał organizować swą najambitniejszą ze wszystkich wypraw - próbę zimowego wejścia na K2.

Wśród śmiechów, żartów, popijania, opowiadania łamaną angielszczyzną różnych historyjek, ciesząc się osiągnięciami wła351 NIEOBECNOŚĆ snymi i swych rodaków, bawił nas do późna w noc. Wydawało się, że ogarnia sobą cały czas i energię świata. Miał masę wdzięku, wspaniałomyślności i nie obnosił się ze swoją rolą lidera. Szczerze cieszył się tym, że kierowana przez niego wyprawa dokonała niedawno kolejnego wejścia zimowego, na Cho Oyu, szósty co do wysokości szczyt świata, tryskał też pomysłami dotyczącymi wyprawy na K2.

W czasach gdy alpiniści na Zachodzie szczycili się mętnym indywidualizmem, Polacy nie kryli uczuć patriotycznych, a Zawada nie bał się być wymagającym przywódcą. Kiedyś mi powiedział, że w oficjalnie zorganizowanej wyprawie, wspomaganej finansowo przez państwo, polscy alpiniści nie mogli sobie pozwolić na bałaganienie, a kierownik wyprawy był za nich odpowiedzialny.

Podkreślał, że w wyprawach zimowych podstawowe znaczenie mają aparaty tlenowe. Podczas wszystkich swoich wypraw stracił tylko dwóch ludzi i postanowił za wszelką cenę nie dopuścić do kolejnych tragedii. Opracował specjalne ubiory dla wspinaczy i wymagał, by żaden nie wyruszał w góry bez odpowiedniego wyposażenia.

Kiedyś noc zaskoczyła go na wysokości prawie ośmiu tysięcy metrów, ale przetrwał pod gołym niebem przy czterdziestostop-niowym mrozie, nie odnosząc żadnych obrażeń. Choć osobiście zakładał ostatni obóz pod szczytem Mount Everestu, to na wierzchołek weszli Leszek Cichy i Krzysztof Wielicki.

Na dowód tego pierwszego zimowego wejścia pozostawili na szczycie różaniec, który jednakże Radio Wolna Europa przeobraziła w swej audycji w drewniany krzyż, co zirytowało zarówno hinduistycznego króla Nepalu, jak i ateistyczny rząd w Polsce. Jedyne oficjalne gratulacje z powodu zdobycia Mount Everestu nadesłał papież. Jednakże, w przededniu strajków w Stoczni Gdańskiej oraz powstania „Solidarności", rzesze Polaków widziały w zespole himalaistów Zawady prawdziwych bohaterów, symbolizujących rodzaj patriotyzmu prawie niewyobrażalnego nigdzie indziej, a zwłaszcza w zachodniej Europie.

Okruchy wspomnień i skrawki pamięci pieczołowicie, z czułością układamy niczym mozaikę, próbując utrwalić obrazy Nie352 EWA MATUSZEWSKA LIDER obecnych. Jednym udaje się ta sztuka lepiej, innym gorzej. I nie zależy to od natężenia uczuć, jakimi darzyło się osobę, która odeszła. Być może łatwiej przychodzi to twórcom, potrafiącym za pomocą środków artystycznych dokonać swoistego katharsis i podzielić się swymi uczuciami z innymi.

Myślałam o tym, przeglądając tomik wierszy Anny Milewskiej Kolory czerni, opublikowany w dwa lata po śmierci Andrzeja Zawady, z dedykacją nie mającą nic wspólnego z konwencjonalnymi zdaniami, przy takich okazjach wypisywanymi przez autorów: „Ewie serdecznej, która wie..."

Tak, wówczas już wiedziałam. Dwa lata później niż mąż Anny, wiosną, umierał na tę samą chorobę mój Ojciec. W tym czasie powinnam była kończyć książkę o Liderze, ale przez te dwa wiosenne miesiące niewiele zrobiłam. Tragiczna zbieżność przeżyć, Anny i naszych, zbyt była przygniatająca.

Kiedy podarowała mi Kolory czerni, przez krótką chwilę pomyślałam, że dzięki wierszom oswoiła jakoś śmierć Andrzeja. Ale to nieprawda.

Anna pewnie napisze własną książkę, bo ich wspólne życie warte jest tego. Postać Andrzeja Zawady będzie nakreślona w niej pełniej, niż ja to mogłam zrobić, skupiając się przede wszystkim na utrwaleniu jego górskich osiągnięć. Ale nawet z tych drobnych fragmentów jej wspomnień, zanotowanych po naszych rozmowach, można sobie wyobrazić niezwykłe życie tych dwojga - aktorki i poetki z alpinistą o wykształceniu ścisłym, któremu nieobce były zainteresowania humanistyczne.

Odmienne światy, skrajne emocje i częste rozstania wbrew wszystkiemu utrwalały ich związek.

ANNA MILEWSKA: - Nigdy nie miałam do Andrzeja pretensji lub żalu, że góry odrywały go ode mnie, od domu. Byliśmy poza tym przyzwyczajeni do rozstań. Nim pobraliśmy się, przez dziesięć lat byliśmy parą, nie będąc ze sobą na co dzień. Pierwsze miesiące po ślubie bynajmniej nie były miodowe.

Myślałam sobie niekiedy, co to za facet kręci się ciągle po domu. Wychodząc za mąż, byłam całkowicie samodzielna, miałam już swe przyzwyczajenia, swój krąg przyjaciół i znajomych. Nie wyobrażałam sobie, aby małżeństwo mi to odebrało czy choćby tylko ograniczyło. Łatwiej było mi też pogodzić się z jego pasją, bo sama chodziłam po gó353 NIEOBECNOŚĆ rach. Znałam ich niebezpieczeństwa, ale też znałam sposoby na uniknięcie zagrożeń. Nie bałam się o Andrzeja, miałam zaufanie do jego umiejętności, ogromnego doświadczenia i intuicji. Czy słusznie?

Andrzej nigdy nie miał w górach poważnego wypadku. Byłam pewna, że w tym, co zależy od niego, nie popełni elementarnych błędów. Kiedy podczas wyprawy na Mount Everest dzwoniły do mnie zaprzyjaźnione żony innych alpinistów, zdenerwowane brakiem wiadomości, uspokajałam je, obiecując, że powiem, kiedy należy naprawdę się niepokoić. Teraz powinny odpoczywać po przedwyprawowym zamęcie, cieszyć się spokojem, tak jak nasi mężowie cieszą się ze swoich gór.

Trudno to sobie wyobrazić, ale Andrzej był domatorem. Potrafił docenić dom, może dlatego, że często go w nim nie było. Potrafił zrobić wszystko i robił to chętnie, tylko nie zawsze wystarczało mu cierpliwości i czasu, by jakąś pracę domową wykonać do końca. Wszystkie zmiany w naszym domu on zaprojektował. Cieszył się, kiedy ja coś zrealizowałam po swojemu, choć niekiedy nie szczędził uwag krytycznych. Często powtarzał, że to dlatego, iż jego przy tym nie było, zrobiono coś nie tak, jak należy. A ja wtedy potwierdzałam: „Tak, nie było cię, byłeś na wyprawie" i na tym dywagacje kończyły się.

Szybki witrażowe w drzwiach są jego pomysłem, ściągnął je specjalnie z Belgii. W czasie transportu jedna pękła. Potem wiele razy powtarzał, że trzeba ją wymienić. Ale nie wymienił i tak już zostało.

Podobnie było z pomalowaniem schodów Ciągle mieliśmy to w planach i jakoś nie mogliśmy się za nie zabrać. Ale to już moja wina. Kilkakrotnie robiłam próbki koloru, aż wreszcie któraś okazała się idealna. Zamierzałam rozrobić większą ilość tej farby, tak by nie zabrakło w połowie malowania.

Obiecywałam sobie, że zrobię to wiosną, a potem dochodziłam do wniosku, że lepiej będzie malować jesienią. I tak mijały wiosny i jesienie, a schody wciąż były nie pomalowane. Teraz jednak święcie sobie przyrzekłam, że w końcu je pomaluję. Tylko że najpierw muszę zrobić to ze ścianami.

Nasze dni powszednie były bardzo specyficzne. Rano miałam próby, a wieczorami bardzo często spektakle. Za to niedziele były ogromnie przyjemne. Chodziliśmy do kina, latem do „Jutrzenki", kina na świeżym powietrzu. Owinięci w koc, pod gwiaździ354 EWA MATUSZEWSKA LIDER stym niebem, oglądaliśmy westerny, które oboje bardzo lubiliśmy. Teraz ich nie cierpię, nie mogę na nie patrzeć, zresztą nie ma już klasycznych westernów. Andrzej trochę przypominał mi bohaterów z tych filmów - sylwetką, szalonym refleksem, wrodzoną szybkością. Zastanawiał się kiedyś, czemu tak się złożyło, że w jego życiu były tylko góry: „Nigdy nie miałem okazji spróbować innego sportu. Może byłbym dobry w szpadzie?"

Za teatrem nie przepadał, nudził się, bo wszystko działo się dla niego zbyt wolno. Bywał na premierach, ze względu na mnie, ale kino było bliższe jego temperamentowi.

Mimo że nie potrafił niczego ugotować, był smakoszem. Lubił kuchnię francuską, wykwintne sery, ale bardzo naraził się kupcom w Paryżu, kiedy poszukiwał gorgonzoli, mając do wyboru trzysta sześćdziesiąt gatunków serów lokalnych, o których wspominał sam de Gaulle. Oczywiście chwalił sobie przygotowywane w domu proste jedzenie, jak słynne mielone kotleciki mamy Za-wadziny, innych nie jadał. Raz tylko udało mi się przyrządzić mielone o zbliżonej jakości, ale nigdy już nie powtórzyłam tego wyczynu. Nie lubię gotować, jednak kiedy Andrzej był w domu, starałam się przygotowywać jakieś obiady, nie za bardzo pracochłonne i wyszukane. Gdy pojawiły się gotowe półprodukty, gotowanie stało się łatwiejsze. Dokładałam własnoręcznie zrobiony sos, sałatkę i już był domowy obiad. Na śniadanie bardzo, bardzo chętnie zjadał jajeczko - na miękko, sadzone albo po wiedeńsku. Ach, jak to lubił! Jak wspominałam, niewiele potraw mam w swym kulinarnym repertuarze, ale jajko na miękko potrafię ugotować idealnie, ani za miękkie, ani za twarde, w sam raz. Ścięte białko i prawie płynne żółtko. Alkoholu właściwie Andrzej nie lubił. Pił przy szczególnych okazjach, w bardzo umiarkowanych ilościach. Kawę źle znosił, choć lubił jej zapach, za to herbaty pił sporo, z prawdziwą przyjemnością. Na wyprawach herbata to podstawowy napój, a poza tym najczęściej przebywał w kręgu kultury herbacianej, a nie kawowej.

Przyjaciele i znajomi nie mogą odżałować, że Andrzej nie pozostawił po sobie książki. Miał ogromne opory przed pisaniem, z czasem nieco się przełamał, nie był to jednak jego sposób na przekazywanie innym swych przeżyć. Znakomicie opowiadał, ale starą prawdą jest, że gawędziarze nie potrafią pisać, bo cały swój 355 NIEOBECNOŚĆ potencjał twórczy wyładowują w opowieściach. Bezpośredni kontakt ze słuchaczami, możliwość oddziaływania na nich intonacją, dowcipem sytuacyjnym, to zupełnie coś innego niż tkwienie w samotności nad pustą kartką. Andrzej odkrył sposób pośredni - zaczął dyktować mi swoje teksty.

Niestety, byłam niewdzięcznym sekretarzem-skrybą. Perfekcyjny, precyzyjny, długo zastanawiał się nad każdym zdaniem, a mnie zdarzało się przysypiać, zwłaszcza w czasie długich seansów dyktowania. Denerwowało go to, ale naprawdę nie potrafiłam czasem zapanować nad ogarniającą mnie sennością.

W miarę upływu lat przemógł niechęć i sam zaczął pisać. A robił to całkiem dobrze. Widocznie odczuwał coraz większą potrzebę utrwalenia swoich dokonań, tym bardziej że nagabywano go o to.

Pisał ręcznie, nie przekonał się do maszyny ani za bardzo do komputera. Tylko ja potrafiłam go odczytać. W końcu nauczył mnie jako tako posługiwać się komputerem.

Z wieloma ludźmi, z różnych środowisk, znajdował wspólny język, ale rzadko używał określenia „mój przyjaciel". Z wczesnej młodości przyjaciółmi aż do końca pozostali Tadeusz Siemek, Elżbieta i Roman Teisseyre'owie, nie związani z górami, choć Elżbieta kiedyś się wspinała i to ona wprowadziła Andrzeja w góry. Do najbliższych, nie górskich przyjaciół, należał też Staszek Mościca, inżynier o wspaniałej, twórczej wyobraźni. Zajmował się samolotami, sportem balonowym, pracował w Instytucie Lotnictwa. Razem z Andrzejem projektował namioty, nosiłki. Pamiętam, jakim wydarzeniem było dla nas lądowanie astronautów amerykańskich na Księżycu w roku 1969. Nie mieliśmy wtedy telewizora i razem z mamą Zawadziną oglądaliśmy to wydarzenie u Staszka, na Mokotowie. Niedługo potem Staszek zmarł tragicznie.

Spośród ludzi gór najbliższy był mu chyba Bogdan Jankowski, podzielający pasje techniczne Andrzeja.

Z Andrzejem Heinrichem byli raczej dobrymi kolegami. Zyga mieszkał w Krakowie, co nie sprzyjało bliższym kontaktom poza górami. Andrzej też bardzo cenił poznaniaków - Staszka Zierhoffera i Janka Stryczyń-skiego. Przyjaźnił się serdecznie z redaktorem perfekcjonistą, Józkiem Nyką.

Na wyprawach często towarzyszyły mu kobiety. Andrzej utrzymywał, że ich obecność sprawia, iż koledzy zachowują się 356 EWA MATUSZEWSKA LIDER zwiększą kulturą, obyczaje łagodnieją, a słownictwo staje się bardziej parlamentarne. Potrafił przyjaźnić się z kobietami, miał mnóstwo adoratorek. Rozmaite bywały to przyjaźnie, patrzyłam na nie jednak spokojnie. Wiedziałam doskonale, że w jego życiu nie ma takiego przyjaciela, z którym kontakt byłby mu niezbędny, ani mężczyzny, ani kobiety. Osobą z całą pewnością niezastąpioną dla niego byłam ja. Tak jak on był niezastąpiony dla mnie. Byliśmy ze sobą czterdzieści siedem lat, we wrześniu 2000 przypadłaby trzydziesta siódma rocznica naszego ślubu. Ale za krótko, za krótko byliśmy razem. Nigdy nie nudziliśmy się ze sobą ani nie byliśmy sobą znudzeni. Andrzej miał tyle pasji i umiał się nimi dzielić ze mną! Wracał z gór i ruszaliśmy nad wodę. Naszym pierwszym pojazdem pływającym był ponton. Wodowaliśmy go na plaży nudystów w Jugosławii, w tamtych czasach był to najbardziej kulturalny ośrodek w całym kraju. Wcale nie było łatwo utrzymać się na fali w pontonie.

Po powrocie kupiliśmy motorówkę, nazwaliśmy ją oczywiście „Monsun". Zimą portowa-ła w Yacht Clubie w Tadwisinie, na Zalewie Zegrzyńskim. Latem, będąc w porcie, trzeba się było obowiązkowo zameldować na barce u Wieśków, jak się mówiło. Przemieszkiwał tam Wiesław Chy-bowski, a jego żona Teresa dojeżdżała z Warszawy. Wiesław należał do bliskiego grona przyjaciół Andrzeja.

Obdarzony wspaniałym poczuciem humoru, życzliwy ludziom, był szarą eminencją portu. Na ich barce całe lato zbierał się na towarzyskie herbatki „klub szyderców", łagodnych zresztą, komentując bieżące zdarzenia klubowe, błyszcząc dowcipem sytuacyjnym, w czym Andrzej smakował. Z Wieśkiem omawialiśmy przyszłe wodne eskapady. Gdy tylko robiło się ciepło i Andrzej akurat nie był na wyprawie, ruszaliśmy na Mazury. Niekiedy sobie żartowałam, że po to wymyślił wyprawy w zimowe Himalaje, by pozostałe pory roku spędzać na wodzie. Wybieraliśmy jakieś miejsca oddalone od uczęszczanych szlaków mazurskich, wpływaliśmy w trzciny, silnik gasł, a my podpatrywaliśmy ptactwo wodne.

Góry - pasja pierwsza i najważniejsza. Jednak nie ograniczająca. Toteż wśród wspomnień przyjaciół z gór nie może zabraknąć głosu kogoś, kto dał się owładnąć odmiennemu, choć równie fascynującemu Andrzeja Zawadę żywiołowi. Tym kimś jest Wiesław 357 NIEOBECNOŚĆ Chybowski, niegdyś wicekomandor warszawskiego Yacht Clubu, później przewodniczący koła seniorów. Kiedy z nim rozmawiałam, liczył sobie 88 lat. Motorowodniak, działacz sportu motorowodnego, mimo wieku zadziwiający pamięcią i werwą, przekonywał mnie, iż to wodzie zawdzięcza kondycję: „Woda bardzo dobrze wpływa na ludzi, niezależnie od wieku pozwala cieszyć się kontaktem z naturą". Jego znajomość, a później przyjaźń z Anną i Andrzejem zaczęła się na początku roku 1978.

WIESŁAW CHYBOWSKI: - Andrzej zaczął działać w Yacht Clu-bie, w sekcji motorowodnej, dokładnie 1 stycznia 1978 roku. Po jakimś czasie został członkiem zarządu klubu, następnie członkiem honorowym. Uzyskał stopień kapitana motorowodnego, a wśród jego odznaczeń znalazła się złota żeglarska odznaka turystyczna oraz złota odznaka Polskiego Związku Motorowodnego i Nart Wodnych. Kiedy tylko znajdował trochę czasu, organizował spotkania klubowe, przybliżając wodniakom tematykę górską. Jeden z naszych kolegów dał się uwieść opowieściom Andrzeja i w grupie pomocniczej wziął udział w jakiejś wyprawie.

Od początku był zainteresowany sportem motorowodnym. Gdy pojawił się w klubie, miał już jakąś łódź motorową, ale nie pamiętam jaką. Jego łódź miała znormalizowane wymiary, zaś Andrzej był bardzo wysoki i nie mieścił się w niej. Wyciął więc środkową część, ze szkutnikiem dorobił środek na swoją miarę i dosztukował go. Lubił ciszę, ale też fascynowała go szybkość. Jego motorówka miała silnik mercedesa, o pojemności chyba ze trzech litrów. To szatan, a nie silnik. Z łatwością można było osiągnąć na nim 70-80 kilometrów na godzinę. Na wodzie to zawrotna prędkość. Często opowiadał mi o górach, ale to nie mój świat. Zejść z góry, to jeszcze jako tako, ale już z podchodzeniem było gorzej. Pozostały mi dwa albumy ze wstępem napisanym przez Andrzeja. Nie zdążył już ich podpisać.

Gdy okazało się, że jest chory, znalazł jeszcze w sobie tyle sił, by do garażu dobudować pomieszczenie, w którym miała zimować jego łódź. Wcześniej wymyślił rejs po wodach Europy.

Ponieważ miał dobre układy z Hondą, obiecywał sobie kupienie za nieco niższą sumę silnika.

Znalazłem nawet już łódź ślizgową do tego nowego silnika. Na głos marzył, że polecimy sobie po Europie, gdzie nas woda poniesie.

358 EWA MATUSZEWSKA LIDER Kiedy dowiedział się, że zmienili dyrektora, z którym rozmawiał o silniku, pocieszał mnie, żebym się nie przejmował - gdy tylko wyjdzie ze szpitala, zajmie się załatwianiem tańszego sprzętu.

Pamiętam ostatni króciutki rejs Anny i Andrzeja, chyba w listopadzie 1999 roku. Bardzo wówczas zmarzliśmy, dopłynęliśmy tylko do Zegrzynka. Po tym rejsie Andrzej miał spuścić wodę z silnika.

Zapomniał jednak o tym. Byłem pewien, że nie zostawi łodzi nie przygotowanej do zimy. Niestety, miał inne sprawy na głowie. Przyszedł mróz i silnik zamarzł. Następnego roku cały miesiąc przesiedział z mechanikiem przy naprawie nieszczęsnego silnika.

Po śmierci Andrzeja załamałem się - był takim kochanym, uroczym człowiekiem! Nie dziwię się, że ludzie tak bardzo lgnęli do niego. Tak dobrze wychowany, z niezwykłą w tych czasach kindersztubą, że gdy w jego obecności musiałem komuś ostrzej zwrócić uwagę, starałem się robić to tak, by Andrzej nie usłyszał. Nie mogłem przecież pozwolić sobie na to, by pomyślał, że przyjaźni się z grubianinem!

ANNA MILEWSKA: - Czy byliśmy dobrym małżeństwem? Tak. Dobre małżeństwo to zrozumienie i akceptacja we wszystkim tej drugiej osoby, tego, co ona robi. Nie przez rozum czy wyrachowanie, ale przez szacunek i tolerancję. W mojej definicji miłości mieści się przede wszystkim tolerancja. Bez niej nie ma dobrego związku, nie ma szans na zrozumienie i wybaczenie błędów ukochanej osobie, jakichś zawirowań emocjonalnych. Jeśli nasz związek wciąż trwał, wszystko inne było nieważne. Andrzej kochał kobiety, więc trudno było być zazdrosną o ten krąg wielbicielek otaczających go wszędzie. Im stawaliśmy się starsi, tym bardziej więź między nami pogłębiała się. Żałuję tylko jednego. Poprzez relacje z wypraw, ustawiczne telefony, spotkania z ludźmi, wciągał mnie w krąg swoich spraw wyprawowych. Dziesiątki nazwisk, numerów telefonów, mnóstwo najróżniejszych spraw do załatwienia i terminów do zapamiętania. Chciał, bym w tym całym młynie uczestniczyła. Broniłam się przed tym, tłumacząc, że nie będę jego sekretarką, bo tego nie lubię. „Jeśli nie panujesz nad tym wszystkim, zaangażuj sekretarkę" - powtarzałam wielokrotnie. Broniłam się skutecznie i w końcu obroniłam się. Teraz mi tego brakuje. Gdy kupiliśmy 359 NIEOBECNOŚĆ komputer, miałam nadzieję, że uporzadku/emy całe archiwum. Zabrakło na to czasu. Zostałam sama z ogromem materiałów, zdjęć, slajdów, jakichś notatek. Lat trzeba, by to wszystko ogarnąć i uporządkować.

Wiele lat swego życia, gdy zsumować wszystkie wyprawy, Andrzej spędził w świecie śniegu i lodu, gdzie jedynymi kolorami jest biel, czerń i szarość skał. I tylko od czasu do czasu jaskrawe plamy kombinezonów alpinistów ożywiają ten monochromatyczny pejzaż.

Może dlatego tak bardzo kochał drzewa? Szczególnie upodobał sobie dęby i brzozy. W naszym ogrodzie, na miejscu orzecha, który koniecznie chciał zwalić się na dach domu, posadziliśmy brzozę.

Powstała cała dokumentacja fotograficzna tego przedsięwzięcia - sadzenie, kolejne etapy rośnięcia drzewka. W czwartym roku od posadzenia brzózka wybujała niebywale. A to dlatego, że Andrzej zastosował jakiś niezwykły nawóz, umieszczony w nabojach, które trzeba było wbić w ziemię, w kręgu korony drzewa. Zaprzyjaźniony profesor SGGW przekonywał nas, że brzoza nie jest wymagającym drzewem i nie potrzebuje aż takich starań. Nasza widocznie potrzebowała i odwdzięczyła się pięknie.

Wyrosła tak wysoko, że już nie było jak jej fotografować. I na szczęście przysłoniła widok na dom, ku naszemu utrapieniu pobudowany w najbliższym sąsiedztwie.

Gdy Andrzej pracował jeszcze w Instytucie Geofizyki, pewnego dnia do jego pokoju wleciał przez okno wielki świerszcz. Pewno przywędrował z Instytutu Biologii znajdującego się w tym samym budynku. A tam hodowali świerszcze pochodzące z południa Europy, jako karmę dla płazów. Andrzej złapał go, zapakował w pudełeczko i przyniósł do domu. Świerszcz łaził po całym mieszkaniu, aż w końcu w poszukiwaniu wody trafił do łazienki. Bałam się, że go rozdepczemy, kupiłam więc terrarium, nasypałam piasku i tak się zaczęła hodowla. Niekłopotliwe to stworzenia, jedzą jarzyny, owoce. Przy

częstych wyjazdach mogliśmy sobie pozwolić tylko na takie zwierzęta domowe. Można je zostawić na parę dni, byle miały wodę i dość jedzenia. Ich granie kojąco wpływa na człowieka atakowanego zewsząd nadmiarem decybeli. Pojawiły się w naszym domu na początku lat siedemdziesiątych. Grały nam przez trzydzieści lat. I nadal grają.

BIBLIOTEKA PUBLICZNA WARSZAWA-BIELANY im. btanisiawa Staszica 1 /» -v m

WPOŻYCZALMIAOU DOROSŁYCH I MłODZIEŻY / / H l A

ul. Wrzeciono 2

BIBLIOGRAFIA WYDANIA KSIĄŻKOWE Ardito Sterano, Masyw Mont Blanc, „Warbud", Warszawa 2000.

Cichy Leszek, Wielicki Krzysztof, Żakowski Jacek, Rozmowy o Evereście, MAW, Warszawa 1982.

Dąsał „Falco" Mirosław, Każdemu jego Everest, ATI, Kraków 1996.

Himalaje - Karakorum. W skałach i lodach świata, t. 5, redakcja naczelna Kazimierz Saysse-Tobiczyk, Wiedza Powszechna, Warszawa 1974.

Himalaje. Polskie wyprawy alpinistyczne, opracowali Zbigniew Kowalewski i Andrzej Paczkowski, Sport i Turystyka, Warszawa 1986.

Karakorum. Polskie wyprawy alpinistyczne, opracowali Zbigniew Kowalewski i Andrzej Paczkowski, Sport i Turystyka, Warszawa 1986.

Kowalewski Zbigniew, Kurczab Janusz, Na szczytach Himalajów, Sport i Turystyka, Warszawa 1983.

Kukuczka Jerzy, Mój pionowy świat, Sport i Turystyka, Warszawa 1995.

Kukuczka Jerzy, Malanowski Tomasz, Na szczytach świata, ATI, Kraków 1996.

Mantovani Roberto, Everest. Histońa himalajskiego giganta, „Warbud", Warszawa 1999.

Mount Everest. Dzieje zdobycia i podboju, opracowali Zbigniew Kowalewski i Andrzej Paczkowski, Sport i Turystyka, Warszawa 1986.

Nyka Józef, Paczkowski Andrzej, Zawada Andrzej, Ostatni atak na Kunyang Chhish, Sport i Turystyka, Warszawa 1973.

Od Łomnicy do Mont Blanc. W skalach i lodach świata, t. 3, redakcja naczelna Kazimierz SaysseTobiczyk, Wiedza Powszechna, Warszawa 1969.

Piotrowski Tadeusz, Gdy krzepnie rtęć, Iskry, Warszawa 1982.

Polskie wyprawy egzotyczne, redakcja naczelna Kazimierz Saysse-Tobiczyk, Wiedza Powszechna 1961.

Rutkiewicz Wanda, Matuszewska Ewa, Karawana do marzeń, ATI, Kraków 1994.

W górach wysokich. Kompendium polskich wypraw wysokogórskich, redakcja naczelna Kazimierz Saysse-Tobiczyk, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985.

ARTYKUŁY PRASOWE Baran Krzysztof, Andrzej Zawada, „Góry", 10/2000.

E.S.W, Geofizyk, taterniki... filmowiec, „Film", 28 VI 1959.

Kalita Stanisław, Wywiad na szczycie z Andrzejem Zawadą, „Góry", 12/1997. Łozowski Andrzej, Co nie robi, to mu idzie, „Sztandar Młodych", 5-7/1980.

Matuszewska Ewa, Ostatni z wielkich, „Tygodnik Podhalański", 39/2000.

Milewska Anna, Wielki człowiek wielkich gór (Andrzej Zawada), „National Geogra-phic", 12(39), grudzień 2002.

Nyka Józef, Andrzej Zawada, „Głos Seniora", sierpień 2000.

Nyka Józef, Dlaczego zimą!, „National Geographic", 12(39), grudzień 2002.

Olech W Kazimierz, Sobolewski Andrzej, Zimą na Wielkiej Grani 1959, Biblioteczka Historyczna „Głosu Seniora", Warszawa 2000.

Rajwa Apoloniusz, Nanga Parbat odparła atak, „Tygodnik Podhalański", 10/1997 (rozmowa z Maciejem Pawlikowskim).

Rajwa Apoloniusz, Marek Grocholski, Cieszy mnie chodzenie po górach, „Tygodnik Podhalański", 12/1998 (rozmowa z Piotrem Konopką).

Rajwa Apoloniusz, Andrzej Zawada - Hder doskonały, „Tygodnik Podhalański" 40/2000/ (rozmowa z Piotrem Konopką i Maciejem Pawlikowskim).

Rogozińska Monika, Góra o złej sławie, „Poznaj świat" XII/1996.

Venables Stephen, Od Tatr po Himalaje, „The Independent", 23 IX 2000 (przedruk w: „Forum", 41/2000).

Bardzo cenną i rzetelną pozycją, zawierającą chyba całość publikacji na ten temat, stanowi praca magisterska Marty Teper Andrzej Zawada (1928-2000). Materiały do biografii i bibliografii himalaisty, napisana w Zakładzie Alpinizmu i Turystyki Kwalifikowanej Akademii Wychowania Fizycznego im.

Bronisława Czecha w Krakowie pod kierunkiem prof. dr. hab. Andrzeja Matuszczyka, opublikowana w formie maszynopisu w roku 2003 i przekazana Annie Milewskiej. Jestem przekonana, że praca Marty Teper zasługuje na to, by nie utknąć w archiwum wydziałowym, gdyż jest nie tylko znakomitą bibliografią dokonań Andrzeja Zawady, ale też dokumentuje niemal półwiecze polskiego alpinizmu.

SPIS TREŚCI Ostatni z wielkich

15 Gwiazdy w dłoniach 37 Odpowiednie geny 53 Najpiękniejsze na świecie 69 Trafiło mi się coś wyjątkowego 109 Śladami romantycznego poety 129 W stronę gór najwyższych 175 Rekord za rekordem 215 Gdyby to nie był Everest 271 Turkusowa Bogini, Kej Tu i Naga Góra 325 Nieobecność 360 Bibliografia

PRZYGOTOWALNIĄ Page Graph, Warszawa DRUK I OPRAWA Łódzka Drukarnia Dziełowa SA,

90-215 Łódź, ul. Rewolucji 1905 r. nr 45