Wawrzyniec żuławski tragedie tatrzańskie

tytuł: "Tragedie tatrzańskie" autor: Wawrzyniec śuławski Opracowanie - Tomek Furmankiewicz DROGA KU ŚMIERCI Zmarznięte palce z coraz większym wysiłkiem zaciskają się na niewielkich występach skalnych. Muszą utrzymać cięŜar całego ciała, zwisającego luźno nad przepaścią. CzyŜ długo moŜna wytrzymać taką męczarnię? Wrócić. Za wszelką cenę wrócić na opuszczoną tylko co małą, trawiastą platforemkę. Wydawała się tak ciasna i niewygodna, wydawało się, Ŝe jedyne wyjście to próbować schodzić w dół, w kierunku piargów doliny, a teraz... Człowiek wiszący na rękach rozumie juŜ, Ŝe popełnił straszliwy błąd. Dałby wszystko, aby znaleźć się tam z powrotem, poczuć grunt pod nogami, czekać, aŜ przyjdzie ratunek. Platforemka znajduje się zaledwie o centymetry ponad głową nieszczęśliwego. Aby na nią wrócić, musiałby jednak znaleźć choć chwilowe oparcie dla nóg wydźwignięcie się na samych rękach jest juŜ fizyczną niemoŜliwością. Tymczasem stopy, obute w gumowe trampki, bezradnie ślizgają się po stromej, mokrej płycie skalnej. Człowiek walczący o Ŝycie jest u kresu sił. Jego ciało wykonuje jakieś dziwaczne, nieskoordynowane ruchy, przez głowę przelatują bezładne myśli, palce rąk, zaciśnięte kurczowo, poczynają się stopniowo rozginać. Błysk przeraźliwego strachu przywraca przytomność. Ręce wpijają się znów w skałę. Prawa noga staje na jakiejś mikroskopijnej kępce trawy, rosnącej w szczelinie płyty. Podźwignięcie się ostatkiem sił i wyrzut ręki w kierunku chwytu na wysokości zbawczej platforemki... Wątła trawka nie wytrzymała cięŜaru. Noga znów ześliznęła się po płycie. Na ułamek sekundy człowiek zawisł na jednej ręce. Palce rozluźniły się od gwałtownego szarpnięcia. Krótki rozpaczliwy krzyk - i człowiek runął w przepaść... * JakŜe beztrosko zapowiadał się dzień, kiedy - jeszcze kilka godzin temu - młody turysta kończył spokojnie śniadanie w schronisku na Hali Gąsienicowej i zbierał się do wymarszu. "Pogoda cudowna - myślał - wyjdę na Granaty i Orlą Percią przejdę na KrzyŜne. Kierownik schroniska wspominał wprawdzie, Ŝe na tym odcinku znaki są dawno nie odmalowywane i niektóre juŜ się prawie zatarły, ale cóŜ z tego? Dam sobie radę. Byłem juŜ przecie na Giewoncie, Czerwonych Wierchach, a nawet - co prawda z przewodnikiem - na Zawracie i Kozim Wierchu! Zatarte znaki?

AleŜ musi tam być chyba jakaś wydeptana ścieŜka, a w taką pogodę będzie ją widać z daleka". ((1)) Przy wyjściu ze schroniska moment zastanowienia: ktoś tam kiedyś mówił, Ŝe ciepły sweter i wiatrówkę trzeba ze sobą zabierać nawet w najpiękniejszą pogodę. Nonsens! Zawracanie głowy. W kaŜdym razie nie w t a k ą pogodę - w słoneczny, upalny dzień bez jednej chmurki. Szorty, koszulka z krótkimi rękawami i trampki na nogach wystarczą w zupełności. No - dziesiąta godzina! Czas iść w drogę. Na wierzchołku Granatów długo wygrzewał się w słońcu, zadowolony z wycieczki i z samego siebie. Straszono go trudnościami drogi tymczasem przebył ją z łatwością, bez Ŝadnego wysiłku. Kilka klamer - cóŜ to za przeszkoda dla dobrze wygimnastykowanego młodzieńca? Dalszy szlak z pewnością nie będzie trudniejszy. Gdzieś na horyzoncie pojawiły się chmury. Głupstwo takie sobie niewinne, białe chmurki. Zdziwił się trochę, gdy usłyszał, Ŝe jeden z odpoczywających na szczycie turystów nakłaniał swych towarzyszy, by juŜ rozpocząć zejście do schroniska. PrzecieŜ jest zaledwie pierwsza - do wieczora jeszcze tyle czasu. Przypomniał sobie czyjeś tam wywody, Ŝe na wycieczki naleŜy wyruszać wcześnie i wcześnie wracać do schroniska, bo rano pogoda najpewniejsza, a w południe często się psuje. Skrzywił się pogardliwie. Taka "murowana" pogoda nie moŜe się zepsuć! Zejście na Granacką Przełęcz i trawers w poprzek Orlej Baszty i Buczynowych Czub nie sprawiły mu równieŜ trudności. Był zręczny, niewraŜliwy na przepaście, posuwał się więc lekko i dość szybko. Klamry i łańcuchy wyznaczały drogę. Znaki gdzieniegdzie były wyraźne, w niektórych miejscach rzeczywiście zatarte. Ani zauwaŜył, gdy z południowego zachodu nadciągnęły cięŜkie burzowe chmury. Gdy perć wywiodła go z powrotem na krawędź grani, był zaskoczony, znalazłszy się w gęstej, nieprzeniknionej mgle. Wśród coraz silniejszych grzmotów i pierwszych kropel deszczu szedł dalej, widząc przed sobą tylko kilkanaście najbliŜszych metrów ścieŜki. Burza rozpoczęła się

na dobre. Z nieba lały się teraz całe strugi deszczu. Huk piorunów przewalał się po pustych kotłach górskich - zanim przebrzmiało echo jednego, juŜ następny wybuchał z nową gwałtownością. Doszczętnie zmoknięty turysta schronił się pod nieco nachylony okap głazu. Dygotał febrycznie, szczękał zębami, wstydząc się przed. samym sobą przyznać, ile by teraz dał za ciepły wełniany sweter i wiatrówkę, które leŜały bezuŜytecznie w jego plecaku na Hali Gąsienicowej.

Prowizoryczne schronienie kiepsko zabezpieczało przed deszczem, a juŜ wcale przed wiatrem i zimnem. Burza jednak długo trwać nie moŜe. Postanowił przeczekać. Istotnie burza po jakimś czasie minęła, ale pozostała mgła i przenikliwie zimny, drobny deszczyk. Próbował doczekać się rozjaśnienia. Na próŜno. Było juŜ po czwartej - prawie ostatnia chwila, by zdąŜyć do schroniska a sytuacja nie ulegała zmianie. Wyruszył w dalszą drogę, juŜ choćby dlatego, by się trochę rozgrzać. JakŜe inaczej przedstawiał się obecnie jego pochód.

Sztywne, zmarznięte ciało straciło dotychczasową zwinność, poruszało się opornie, niezgrabnie. Gumowe podeszwy trampek ślizgały się po ociekającej wodą skale. W przejściach, w których musiał sobie pomagać rękami, czynił to z najwyŜszym trudem, czując, Ŝe traci władzę nad marznącymi palcami. Turysta począł równieŜ coraz silniej odczuwać głód. Jedzenia ze sobą nie wziął, a śniadanie na Hali i kilka cukierków na szczycie Granatów dawno juŜ poszło w zapomnienie. Za głodem i zimnem przyszło zmęczenie - coraz częściej poczynało brakować mu oddechu. W pewnej chwili spostrzegł, Ŝe nie znajduje się na właściwym szlaku. Niewyraźna ścieŜyna; którą szedł dotąd, okazała się kozią percią gubiącą się powyŜej w stromych skałach. Nie widniały na nich ani malowane olejną farbą znaki, ani łańcuchy czy klamry. Rozejrzał się. W poprzek trawiastego stoku biegło kilka smug, przypominających we mgle ścieŜki. Schodził ku nim, próbował się posuwać, wracał z powrotem w górę - za kaŜdym razem przekonywał się o swej omyłce. Znajdował się prawdopodobnie w pobliŜu Przełęczy Nowickiego lub na stokach Wielkiej Buczynowej Turni, opadających ku Dolinie Buczynowej, ale ani o tym wiedział, ani go interesowało, gdzie jest. Wiedział tylko, Ŝe musi odnaleźć Orlą Perć, dojść nią na KrzyŜne i zejść przez Dolinę Pańszczycką na Halę Gąsienicową. Odnaleźć Orlą Perć, którą nie wiedzieć kiedy zgubił? O to właśnie chodziło! Turystę poczyna ogarniać niepokój, a potem paniczny lęk. Kręci się juŜ dość długo na tej samej niewielkiej przestrzeni, a ścieŜki ani śladu. I znowu przypomina mu się czyjaś rada, Ŝe w podobnej sytuacji naleŜy powrócić do miejsca, w którym po raz ostatni widziało się wyraźny znak, i stamtąd spokojnie poszukać następnego znaku. Dobra rada. Gdzie to on widział ostatni znak? Wysoko, jeszcze na grani, blisko pół godziny temu. Wracać w górę taki kawał i zaczynać od nowa? Nie miałby juŜ chyba sił. Całą energię koncentruje po to, by iść naprzód, być coraz bliŜej schroniska. A zresztą czy uda się trafić z powrotem w tej przeklętej mgle? Trzeba iść w kierunku KrzyŜnego - gdzieś tam znajdzie się przecieŜ ścieŜkę. Albo teŜ moŜe próbować zejść wprost w dół? Trawersuje jakieś Ŝleby, kominki, majaczące we mgle skalne Ŝebra.

Przemarznięcie, zmęczenie i głód wywołuje w nim jakby odrętwienie i zobojętnienie na sytuację. W mózgu zjawia się myśl: a moŜe zostać tu i krzyczeć o pomoc? Ale cóŜ - do zmroku juŜ tylko godzina lub dwie. Nikogo w górach o tej porze i w taką pogodę nie ma. Trzeba teraz zaczekać do rana, a jutro albo pogoda się poprawi, albo ktoś wezwie Tatrzańskie Pogotowie - choćby kierownik schroniska, zaniepokojony tym, Ŝe turysta nie powrócił na noc. Na myśl o biwaku przypływa znów fala panicznego strachu. Siedzieć tu całą noc - zmoknięty, bez jedzenia i ciepłego ubrania? Za nic! To byłoby nie do wytrzymania. Iść!

Gdziekolwiek, w górę lub w dół. Ogarnięty lękiem umysł nie funkcjonuje juŜ sprawnie, nie ocenia trafnie sytuacji, nie wyciąga z niej trzeźwych, spokojnych wniosków. Iść choćby całą noc, byle wyrwać się z tej pułapki! śeby tylko mgła rozstąpiła się choć na chwilę. Mgła, jak gdyby spełniając to Ŝyczenie, poczęła kłębić się, odsłaniając coraz dalsze Ŝleby i grzędy. Kilka silniejszych podmuchów wiatru na chwilę rozpędziło chmury i w dole zamajaczyły piargi Doliny Buczynowej. Turyście wyrwał się mimo woli okrzyk radości. Stał na trawiastym stoku, który pozornie zbiegał na sam dół. Wydało mu się, Ŝe pół godziny, moŜe godzina zejścia sprowadzi go na dno doliny, w której prędzej czy później musiałby trafić na ścieŜkę do schroniska. Niedoświadczony, zaślepiony strachem nie zdawał sobie sprawy, Ŝe widzi tylko górną, łagodną część stoku, który ku

piargom obrywa się stumetrowym pionowym urwiskiem. Nie uświadamiał sobie równieŜ, Ŝe dotychczasowa jego sytuacja nie była w gruncie rzeczy tak groźna, jak sądził. Miał przecieŜ do wyboru: wrócić na grań do ostatniego widzianego znaku i uwaŜnie poszukać następnego lub - powrócić przez Granaty do schroniska.

W najgorszym razie mógł wyszukać wygodne, osłonięte od wiatru miejsce i przetrwać jakoś do rana, a następnego dnia doczekałby się z pewnością pomocy.

Dopiero teraz właśnie, zstępując trawiastym zboczem, szedł w nieuchronny potrzask, zbliŜał się ku własnej śmierci jak ćma pędząca do światła. Nie zastanawia go, Ŝe ten "łagodny stok" jest stromy, coraz stromszy, Ŝe chwilami musi sobie pomagać rękami. Zatrzymuje go jakaś niewysoka ścianka. To nic. Widać, Ŝe dalej są moŜliwości zejścia. Ześliznął się kilka metrów. Znów jakiś czas teren był łatwy i znów jakieś ścianki, Ŝleby, rynny, kominki. Ale chyba dno doliny jest niedaleko. PrzecieŜ schodzi tak długo. O! Te trawy poniŜej to pewnie juŜ w dolinie. Nie, to wielka trawiasta platforma, a poniŜej?... Urywa się jakoś bardzo pionowo. Nie wiadomo, jak tam głęboko, bo mgła znowu wszystko zakrywa.

Nie przyszło mu na myśl rzucić kamień, by przekonać się, jak długo leci. Z pewnością to znów jakiś niewysoki próg. Kilka metrów niŜej widać małą trawiastą platforemkę... Jakoś strasznie tu stromo i krucho. Turysta juŜ kilkakrotnie obsunął się dość niebezpiecznie. To noga mu się ześliznęła, to chwyt się oberwał - za kaŜdym razem jednak zdołał się utrzymać i oto juŜ stoi na owej maleńkiej platforemce. Ale co dalej? Wygląda bardzo groźnie, choć niewiele widać w tej mgle... Więc wracać? - Oznaczałoby to powrót do poprzedniej sytuacji pełnej niepewności i lęku. A zresztą, czy będzie w stanie pokonać w górę dopiero co przebyte trudności? Czekać, wołać o pomoc? AleŜ tu zaledwie da się ustać czy usiąść, tak ciasno i stromo. Zostaje tylko droga w dół. Ta ścianka nie będzie miała więcej niŜ poprzednie. Nawet jeśli się z niej zsunie - nic mu nie będzie.

Dolina musi być całkiem blisko - to juŜ z pewnością ostatnia przeszkoda. Tu trochę niŜej platforemki są dobre chwyty, na nogi teŜ się tam pewnie znajdzie jakiś stopień. Zakończenie znamy... - Gdy zawisł na chwytach nad próŜnią, której głębię raczej odczuwał, niŜ umiał ocenić - zrozumiał, Ŝe opuszczając platforemkę utracił ostatnią szansę Ŝycia, Ŝe jest zgubiony bez ratunku... * Historia, którą tu opisałem, nie zdarzyła się w rzeczywistości nigdzie, ale mogła się zdarzyć i na pewno zdarza się niejednokrotnie, gdyŜ nie ma sezonu w Tatrach, by takiego lub niemal identycznego wypadku nie zanotowały kroniki Pogotowia. Nie zawsze kończą się one śmiertelnie: czasem cięŜkim potłuczeniem, czasem - gdy turysta posiada więcej rozsądku i opanowania, wyprawa ratunkowa sprowadza go zdrowo i cało do schroniska. Istnieją wszakŜe i inne przyczyny, które sprawiają, iŜ zdradliwe ściany i Ŝleby tatrzańskie pochłonęły i pochłaniają nadal wiele ofiar. Wystarczy stromy, twardy płat śniegu, na który niedoświadczony turysta wkroczy bez odpowiedniego obuwia i czekana lub ciupagi, by za chwilę w śmiertelnym pędzie zsuwać się ku sterczącym w dole głazom.

Wystarczy zmiana pogody, mgła, a nawet nie dość wyraźnie namalowany znak przy szerokiej ścieŜce, by zgubił drogę. Wystarczą mokre urwiste trawki, a nawet to, Ŝe w dole ujrzał schronisko lub staw, do którego postanowił zejść "najkrótszą" drogą. Pułapki, które uwaŜny, doświadczony turysta omija z daleka, sytuacje, w których znakomicie daje sobie radę, stają się grobem dla dziesiątków nieopatrznych, lekkomyślnych nowicjuszy. Nie naleŜy jednak sądzić, Ŝe tylko szlaki turystyczne są terenem śmiertelnych wypadków. Skaliste urwiska tatrzańskie prawie co roku są niemymi świadkami katastrof, których ofiarą padają taternicy, i to nieraz najwybitniejsi spośród nich. Przyczyną nie są tu juŜ proste błędy w rodzaju tych, które opisaliśmy na wstępie. Zazwyczaj powodem katastrof jest ukruszenie chwytu, odpadnięcie z jakiejś arcytrudnej przewieszki, czasem zaskoczenie w środku urwiska przez burzę lub śnieŜycę. Trudności terenowe, stromość ścian tatrzańskich sprawiają, Ŝe kaŜdy taki wypadek jest groźny dla Ŝycia wspinaczy. Ale teŜ i przygotowanie ludzi szturmujących ściany, i ich ekwipunek (lina, haki, specjalne obuwie itp.) są inne niŜ turysty wyruszającego na Zawrat czy Orlą Perć. Gdy zastanawiamy się głębiej - w kaŜdym niemal wypadku taternickim spostrzegamy jakiś błąd: błąd w asekuracji liną, niedbałe, zbyt słabe wbicie haka, nieumiejętność znalezienia w ścianie

właściwego szlaku, czyli - jak mówią taternicy - "drogi", lekkomyślna brawura i nieostroŜność, przecenienie swych sił, zbyt mała odporność fizyczna i psychiczna na cięŜkie warunki atmosferyczne... Błędy takie i inne popełniają nieraz bardzo rutynowani taternicy, częściej jeszcze młodzi i bardzo sprawni, ale nie dość doświadczeni wspinacze. ToteŜ rokrocznie, latem i zimą, Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe interweniuje w licznych wypadkach turystycznych i taternickich, ratując dziesiątki i setki nieszczęśliwych, powiększając swój piękny rejestr zasług w słuŜbie człowieka. Gdy sięgnąć do starych, poŜółkłych ksiąg Pogotowia, moŜna w nich znaleźć karty wypełnione przykładami prawdziwego bohaterstwa, przykładami najpiękniejszego poświęcenia. MoŜna znaleźć równieŜ pełne grozy i napięcia tragedie, rozgrywające się w mrocznych ścianach tatrzańskich. Wydobędziemy niektóre z nich nie tylko dlatego, Ŝe stanowią pasjonujący temat opowieści. Analiza wypadków górskich, choćby przeprowadzona mimochodem, przy opisywaniu zdarzeń, pozwoli czytelnikowi wyciągnąć wnioski co do przyczyn poszczególnych katastrof tatrzańskich. Wnioski, które doprowadzą do stwierdzenia, Ŝe przy odpowiednim stopniu zaawansowania turystycznego względnie taternickiego, przy zachowaniu pełnej ostroŜności, śmiertelne wypadki w Tatrach są całkowicie do uniknięcia. Stwierdzenie waŜne, szczególnie dziś, gdy pełen rozmachu rozwój turystyki wymaga czujności, aby zwiększający się stale napływ ludzi w Tatry nie powiększał jednocześnie liczb w statystykach Pogotowia.

Cofnijmy się teraz do dawnych lat, do dramatycznych dni roku 1910, do owego mŜystego popołudnia 5 sierpnia, gdy stary przewodnik Klimek Bachleda siedział jeszcze spokojnie przed swoją chałupą, rozmyślając, czy teŜ pogoda poprawi się na tyle, by pojutrze mógł z "gościem" pójść na Kozi Wierch. O tej samej porze, w dalekiej, pustej Dolinie Jaworowej, młody taternik, Jan Jarzyna, ze ściśniętym sercem spiesznie schodził w dół, a za nim echo niosło poprzez mgły Ŝałosne wołanie cięŜko rannego towarzysza, którego pozostawił wysoko - w ponurej, oślizłej od deszczu ścianie Małego Jaworowego Szczytu. W ŚCIANIE MAŁEGO JAWOROWEGO Wołanie o pomoc, które rozlegało się w pustce górskiej, dobiegało z północnej zerwy Małego Jaworowego Szczytu, ze skalnej platformy pokrytej wielkimi głazami.

Tego dnia - 5 sierpnia 1910 roku - młody, ale juŜ świetnie zapowiadający się taternik, Stanisław Szulakiewicz, wraz ze swym towarzyszem, Janem Jarzyną, wyruszyli z zamiarem dokonania pierwszego przejścia tej ściany. Owa ściana, licząca przeszło trzysta metrów wysokości, odstraszała kruchością zwietrzałych skał i gładką, niedostępną partią szczytową. Nikt jeszcze nie przeszedł ani nawet nie próbował przejść tych groźnych urwisk, toteŜ zadanie, które sobie postawili młodzi zdobywcy, było niezwykle powaŜne. Początkowo prowadził Szulakiewicz. Dość szybko przebyto pierwsze przeszkody ściany: wąską, płytową rynnę skalną. WyŜej, w środkowych partiach, teren stał się łatwiejszy, mniej stromy, bardziej rozczłonkowany. Stroma półka, ciągnąca się skośnie w prawo, zaprowadziła wspinaczy do piarŜystego wgłębienia. Skały spiętrzały się nad nim pionowo, ale jeszcze nieco dalej w prawo trawiasto-skaliste Ŝebro pozwalało bez większych trudności pokonać dalszy odcinek. Pionowy uskok Ŝebra udało się okrąŜyć dalekim łukiem od lewej strony. JuŜ sto metrów, juŜ sto pięćdziesiąt, juŜ więcej niŜ połowa ściany została zdobyta. Rosła przepaść pod stopami, coraz głębiej i głębiej w dole widać piargi i śniegi doliny. Od połowy ściany pierwszy szedł Jarzyna. śebro, którym się wspinał, stawało się coraz bardziej strome. Do szczytu zostało juŜ tylko jakieś sto dwadzieścia metrów, ale teraz zagrodziły drogę gładkie, Ŝółto zabarwione płyty górnych partii ściany. Daremnie młodzi taternicy szukali jakiejś luki w przewieszonych zerwach. Wąskim, poziomym gzymsem skalnym posuwają się jakiś czas w prawo, w poprzek ściany, natrafiając na obszerną platformę zasypaną piargiem i kamiennymi blokami. Trudno nam dziś odtworzyć ściśle szlak ich dalszej wspinaczki. Ściana nad platformą wykazuje niewielkie moŜliwości przejścia. Najlepszym tego dowodem jest fakt, Ŝe do dziś jeszcze nie została pokonana. W rok po próbie Szulakiewicza i Jarzyny cofnęli się z tego miejsca dwaj najznakomitsi ówcześni taternicy węgierscy: bracia Gyula i Roman Komarniccy. Zdobyli oni wprawdzie północną ścianę Małego Jaworowego, ale ominęli jej górne partie dalekim trawersem w prawo. Jarzyna rusza znowu naprzód. Śmiało atakuje pionowe płyty skalne. Wyszukuje małe, prawie niewidoczne chwyty i stopnie. Z najwyŜszym wysiłkiem wspinacze posuwają się powoli metr po metrze.

Szulakiewicz asekuruje towarzysza z uwagą i skupieniem, ale - bądźmy szczerzy cóŜ warta była asekuracja w czasach, gdy wbicie haka w skały zdarzało się tylko wyjątkowo, a normalnie stosowanym ubezpieczeniem była lina trzymana przez asekurującego po prostu... w ręku? A właśnie w tej chwili asekuracja przy pomocy haków i karabinków miałaby wartość nieocenioną. Jarzyna znajduje się bowiem jakieś piętnaście metrów nad towarzyszem w sytuacji nadzwyczaj niebezpiecznej.

Stoi na maleńkich stopniach w przewieszonej ścianie, ręce zaciśnięte na skalnych chwytach drŜą mu ze zmęczenia. Odczuwa teraz skutki nadmiernego wysiłku wielu godzin wytęŜonej wspinaczki. Usiłuje wyciągnąć się na rękach w górę, na dogodniejsze miejsce, i wtedy utrudzone mięśnie odmawiają posłuszeństwa, nastąpił skurcz, zgięta w łokciu ręka zesztywniała, stała się nagle jakaś obca, jakby nie własna, palce wyprostowały się wbrew woli, wypuściły chwyt. Zanim wspinacz zrozumiał, co się właściwie stało - juŜ leciał w powietrzu głową w dół.

Gwałtowne szarpnięcie liny wyrwało błyskawicznie Szulakiewicza ze stanowiska asekuracyjnego. Po ułamku sekundy lecieli juŜ obaj. Przerzuciło ich przez platformę, z której niedawno wyszli, ale łącząca ich lina zaczepiła się o jeden z bloków skalnych, jakimś cudownym wprost przypadkiem nie zerwała się i obaj zawiśli potłuczeni, lecz Ŝywi. Z trudem udało im się wygramolić z powrotem na platformę. Dziwna rzecz: Jarzyna, którego upadek wynosił niemal pięćdziesiąt metrów, wyszedł z niego prawie bez szwanku. Natomiast Szulakiewicz, który spadał "zaledwie" dwadzieścia metrów, odniósł powaŜniejsze, choć prawdopodobnie niegroźne dla Ŝycia obraŜenia i nie był w stanie poruszać się o własnych siłach.

Początkowo sądzili, Ŝe dłuŜszy odpoczynek na platformie wystarczy, by przywrócić Szulakiewiczowi moŜność choćby najpowolniejszego schodzenia z pomocą liny. Gdy po dwóch godzinach stan nie uległ zmianie, zdecydowali, by Jarzyna spróbował zejść sam i sprowadzić pomoc. Była to jedyna decyzja, jaką w tych okolicznościach mogli powziąć. Oczekiwanie pomocy w ścianie, przywoływanie jej krzykiem w pustej, nie uczęszczanej wówczas Dolinie Jaworowej było zupełnie bezcelowe. W pogodny dzień wołanie mogliby moŜe usłyszeć nieliczni turyści przechodzący niekiedy szlakiem przez Lodową Przełęcz. Tego dnia jednakŜe pogoda była wybitnie niepewna. O, właśnie z mgieł wałęsających się nisko nad doliną poczyna padać drobny, tatrzański kapuśniaczek. Trzeba się spieszyć, zanim skała nie stanie się mokra i śliska. CięŜka to decyzja dla kaŜdego prawdziwego człowieka gór opuścić rannego towarzysza, nawet gdy się wie, Ŝe to dla niego jedyny ratunek. Tym cięŜsza, gdy się ma ze sobą marny kawałek liny, pod sobą blisko dwieście metrów trudnej i kruchej ściany, a wie się dobrze, iŜ od powodzenia wyprawy, od jednego fałszywego kroku zaleŜy Ŝycie lub śmierć kolegi i przyjaciela. Jan Jarzyna bez wahania wziął na siebie to brzemię odpowiedzialności. Późniejsze kroniki taternickie nie notują juŜ więcej jego nazwiska. Nie wiemy, jakie były dalsze losy tego młodzieńca o zadatkach na alpinistę wielkiego kalibru. Przypuszczać naleŜy, Ŝe po straszliwych zdarzeniach, o których tu piszemy, Jarzyna porzucił taternictwo na zawsze.

JednakŜe nawet dziś, po tylu latach, czujemy podziw i szacunek dla hartu woli człowieka, który potrafił dokonać niezwykłego czynu: mimo potłuczeń, mimo niewątpliwego wstrząsu po wypadku, mimo coraz to pogarszającej się pogody zejść samotnie, bez asekuracji, poprzez urwisko Małego Jaworowego i w niezwykle szybkim tempie odbyć wielogodzinny, wytęŜony marsz do dalekiego schroniska przy Morskim Oku. Do schroniska tego dotarł o godzinie dziesiątej wieczór.

Natychmiastowy telefon do zakopiańskiego Pogotowia, krótki (jakŜe krótki!) moment odpoczynku, i Jarzyna wraz z dwoma przebywającymi w Morskim Oku turystami i trzema przewodnikami pomaszerował w ciemność deszczowej nocy z powrotem pod ścianę, w której zostawił oczekującego pomocy Szulakiewicza. Alarm o wypadku na Małym Jaworowym postawił na nogi całe Tatrzańskie Pogotowie. Mimo późnej wieczornej pory, mimo fatalnej pogody, ulewy i wichru kierownik Mariusz Zaruski zmobilizował wszystkich obecnych w Zakopanem przewodników i taterników. O północy tego samego fatalnego dnia 5 sierpnia ekspedycja wyruszyła na góralskich furkach przez Łysą Polanę do Jaworzyny, a stamtąd - juŜ pieszo - do Doliny Jaworowej. Wszyscy zdawali sobie sprawę, Ŝe szanse uratowania Szulakiewicza są niewielkie i Ŝe natychmiastowa pomoc jest konieczna. W miarę wznoszenia się w górę deszcz zmieniał się w mokry śnieg, pomieszany z gradem. Było oczywiste, Ŝe nieszczęśliwy wspinacz, cięŜko potłuczony, leŜący samotnie na skalnej platformie

w ścianie, nie wytrzyma długo, Ŝe moŜe nawet nie doŜyć do rana. Z drugiej zaś strony, czy uda się w tak wyjątkowych warunkach wedrzeć wysoko w groźną, niedostępną ścianę, której dopiero wczoraj po raz pierwszy dotknęła stopa człowieka? Czy uda się następnie opuścić na linach w dół ciało rannego? Pytania te zadawał sobie Zaruski, odpowiedzialny za Ŝycie tego w ścianie i Ŝycie tych wszystkich, którzy z nim razem szli na tak wielkie niebezpieczeństwa - nurtowały takŜe towarzyszących mu taterników: zdobywcę południowej ściany Zamarłej Turni, Stanisława Zdyba, świetnych wspinaczy, Romana Kordysa i Aleksandra Znamięckiego.

Nurtowały chyba najbardziej Klimka Bachledę, który mimo swych sześćdziesięciu jeden lat wciąŜ jeszcze dzierŜył berło "króla tatrzańskich przewodników". Klimek moŜe najlepiej zdawał sobie sprawę, Ŝe zadanie, jakie ich czekało, niemal .. przekracza siły ludzkie. Wiedział o tym, gdyŜ trzydzieści lat wędrówek po górskich szlakach dało mu doświadczenie, którym nikt nie mógł się z nim równać.

Ale Klimek się nie cofnie. Miałby się wahać on, który jeszcze jako młody chłopak w roku 1873 niósł ratunek ginącym w czasie wielkiej zarazy w Zakopanem, on, którego całe Ŝycie było ciągłym naraŜaniem się w górach za innych? Ten stary bohater bez skazy myślał tylko o jednym, o tym, Ŝe gdzieś wysoko w skałach Ŝywy człowiek czeka ratunku. Jeszcze przed świtem, w sobotę 6 sierpnia, w gęstej mgle, deszczu i śnieŜycy wyprawa Pogotowia dotarła pod ścianę. Niestrudzony Jarzyna czekał juŜ wraz grupą, którą przyprowadził z Morskiego Oka. Udzielił Zaruskiemu szczegółowych informacji o wypadku i określił moŜliwie najdokładniej miejsce, w którym zostawił Szulakiewicza. Dziś, po tylu latach, gdy nie Ŝyje juŜ bodaj nikt z członków owej pierwszej grupy ratowniczej, nie sposób ustalić, dlaczego Zaruski nie wziął Jarzyny ze sobą w ścianę. Przypuszczać naleŜy, Ŝe powód był bardzo prosty: wytrzymałość ludzka ma przecieŜ swoje granice. Jarzyna, który od dwudziestu czterech godzin był bez przerwy w akcji, który przebył trudy przejścia ścianą i o wiele cięŜsze trudy zejścia, przeŜył pięćdziesięciometrowy upadek, wstrząs nerwowy i szaleńczy wyścig z Jaworowej do Morskiego i z powrotem - zapewne nie był juŜ w stanie wspinać się, choćby przy najwydatniejszej pomocy liny i towarzyszy. A jednak, tylko Jarzyna - który tę drogę poznał na wylot, w pogodę i niepogodę on jeden miał szanse nieomylnego zaprowadzenia ekspedycji do miejsca wypadku mimo mgły. Lodowata ulewa objęła Tatry. Szumiały wezbrane potoki, w Ŝlebach grzmiały wodospady, ściany górskie pobłyskiwały przez mgłę siecią białych, spienionych siklaw. Pioruny rozświetlały co chwila szarość zamieci, grad i deszcz siekły ciała wspinających się ratowników, oślepiał ich śnieg niesiony wichrem. Tylko ten, co zna Tatry o kaŜdej porze roku, o kaŜdej porze dnia i nocy, w kaŜdą pogodę, moŜe sobie zdać sprawę, czym są takie godziny, gdy sprzymierzone ze sobą Ŝywioły atakują drobną kruszynę ludzką, tkwiącą gdzieś w urwisku. Rozproszeni po ścianie ratownicy metr po metrze wdzierali się w górę. Wciągali się na rękach, podpierali łokciami, kolanami; pełzali po nachylonych, oślizłych płytach skalnych. Woda wlewała im się przez rękawy, za kołnierze, wyciekała nogawkami spodni. Przemoknięci, sztywni, zgrabiałymi palcami szukali chwytów. Rozsądek nakazywał odwrót, któŜ by o tym jednak myślał; gdy od czasu do czasu poprzez szum wodospadu i ryk burzy przebijał z góry głos ludzki: słabe, Ŝałosne wołanie Szulakiewicza! Słyszał je Zaruski, słyszał je takŜe Klimek, gdy szedł na przedzie grupy ratunkowej. Minęło wiele takich godzin. Wysoko w ścianie - wytrwały juŜ tylko dwie partie wspinaczy: związani wspólną liną Klimek, Zaruski i Zdyb, a tuŜ za nimi - Kordys i Znamięcki. Przyszedł wreszcie moment, Ŝe wszyscy byli u kresu sił. Ciała dygotały febrycznie, zęby szczękały, z ust zamiast słów wydobywał się jakiś dziki bełkot, gorączka stawiała przed oczyma zwidzenia i majaki... Dzień miał się ku końcowi, głos Szulakiewicza od dawna juŜ ucichł, a oni poczęli sobie zdawać sprawę, Ŝe jeśli natychmiast nie rozpoczną odwrotu - podzielą jego los.

Jeden tylko Klimek, głuchy na wszelkie perswazje, parł dalej naprzód. Posuwali się za nim, pokonując z najwyŜszym wysiłkiem rosnący bezwład ciał. W pewnej chwili lina łącząca Klimka z Zaruskim zacięła się o głaz. Gdy szarpnięcia nie pomagały, Klimek odwiązał się, puścił luźno koniec i poszedł dalej samotnie, bez asekuracji. - Wracajcie, Klimku! - krzyknął Zaruski, rozumiejąc szaleńcze ryzyko sytuacji, w której znalazł się stary przewodnik. Machnął lekcewaŜąco ręką. On, wspinacz nad wspinacze, suchy, drobny, lekki, poruszał się w ścianie z taką swobodą jak po wygodnej ścieŜce. Deszcz, śnieŜyca, kurniawa? - znał to wszystko

dobrze. śelazna wytrzymałość fizyczna i psychiczna sprawiła, Ŝe czuł się duŜo lepiej niŜ jego towarzysze. Miał prawo wierzyć, Ŝe da sobie radę nawet w takiej ścianie, nawet w takich warunkach. A zresztą, czy nie ślubował w Pogotowiu, Ŝe we dnie i w nocy, w deszcz i pogodę, bez względu na trudy i niebezpieczeństwa ratować będzie do ostatka tych, co giną w górach? Zaruski i Zdyb widzieli, jak zawrócił w prawa, ku czerniejącej we mgle grzędzie skalnej. Posuwali się jakiś czas za nim, potem skręcili w lewo do rynny. Byli - nie wiedząc o tym, bo mgła przesłaniała wszystko - kilkadziesiąt metrów poniŜej miejsca, w którym leŜał być moŜe jeszcze Ŝywy Szulakiewicz. Ale tu był kres ich odporności. Ci dwaj ludzie obaj o stalowych nerwach, mięśniach i woli - tracili co chwila przytomność.

Zwidzenia prześladowały ich coraz natrętniej. W przebłysku świadomości powzięli decyzję odwrotu. Z rynny dotarł z powrotem na Ŝebro i tam, drŜąc z zimna, chwiejąc się na nogach czekali na Klimka. I wtedy właśnie po raz ostatni zamajaczyła im we mgle jego postać. Stał o kilkadziesiąt metrów od nich, ręką wsparty o skałę, na owej grzędzie, która z prawej strony ograniczała ścianę. Klimku! Wra-caj-cie! - zawołał znowu Zaruski.

W wyciu wiatru, w szumie ulewy nie słyszano jego odpowiedzi. Zamachał dwa razy ramieniem i ręką wskazał w kierunku grani pomiędzy Małym Jaworowym a sąsiadującą z nim turnią. Czy chciał jeszcze przeszukać Ŝleb, leŜący za grzędą, czy wydało mu się, Ŝe słyszy wołanie Szulakiewicza, czy teŜ widząc stromą, wąską półkę skalną, która zaczyna się na grzędzie i biegnie w prawo, sądził Ŝe szybciej wydostanie się nią na grań i zejdzie bezpiecznie na południową stronę? - nie dowiemy się tego nigdy. Zginął im z oczu za skalną krawędzią. Pozostali na miejscu pełni niepokoju pomimo odrętwienia i zmęczenia. - Wracajcie, Klimku! krzyknął jeszcze raz Zaruski.

Donośny hurkot lawiny kamiennej w Ŝlebie, gdzieś w tej stronie, gdzie zniknął Klimek Bachleda, był jedyną odpowiedzią... NajwyŜszym wysiłkiem woli udało się Zaruskiemu, Zdybowi i innym wrócić juŜ po ciemku z północnej ściany Małego Jaworowego. Zostawili zawieszone na skałach liny, w nadziei, Ŝe ułatwią one Klimkowi ewentualny powrót. Noc spędzona podczas ulewy w lesie, przy ciągle gasnącym ognisku, nie mogła przynieść wypoczynku zmordowanym do ostatka ratownikom. Rano, w niedzielę 7 sierpnia, gdy nie przyszło zbawcze słońce, wszyscy byli w takim stanie, Ŝe podjęcie dalszej akcji stało się niemoŜliwością.

Na szczęście z dołu przyszły posiłki. Wieść o katastrofie na Małym Jaworowym i dramatycznych zmaganiach ekip Pogotowia poruszyła wszystkich ludzi gór po obu stronach Tatr. Przybywali do doliny Jaworowej coraz to nowi przewodnicy i taternicy, wspinacze polscy i ich wypróbowani przyjaciele - wspinacze węgierscy. ((2)) Zaruski odesłał w dół najbardziej wyczerpanych, a sam z nowymi ochotnikami - mimo spóźnionej juŜ pory - ruszył znów w ścianę. O Klimka na razie nikt się nie martwił. Po prostu nie wierzono, by mogło mu się wydarzyć jakieś nieszczęście. Bać się o Klimka to przecieŜ tak, jakby się miało bać o skalnego orła lub o śmigłą kozicę górską. Z pewnością przenocował gdzieś w Dolinie Staroleśnej albo Rówienek. W tej chwili juŜ chyba jest na dale, po węgierskiej stronie. Wysuszy się przy piecu, zdrzemnie trochę i kto wie? - moŜe jeszcze dziś lub jutro zjawi się z powrotem w Jaworowej pomóc swym starszym towarzyszom. Tak rozpoczęły się wielodniowe boje najpierw o Ŝycie, potem juŜ tylko o ciało Szulakiewicza, a jeszcze później - gdy juŜ było wiadomo, Ŝe Klimek nie pojawił się ani po polskiej, ani po węgierskiej stronie Tatr - walka o zwłoki drogiego wszystkim kolegi i przyjaciela. "Członkowie Pogotowia i ochotnicy padali juŜ ze zmęczenia, do dalszej pracy niezdolni - pisał później jeden z uczestników tych wypraw, poeta, Jerzy śuławski. - Zastępowano ich wtedy nowymi siłami; od pierwszej chwili do ostatka wytrwał tylko jeden człowiek, iście Ŝelazny, Mariusz Zaruski, malarz, poeta, były marynarz, załoŜyciel i bezinteresowny kierownik Pogotowia". Niedzielne poszukiwania z powodu mgły i dalszej niepogody okazały się znów bezskuteczne. W poniedziałek, 8 sierpnia o szóstej rano, czterech przewodników i pięciu taterników pod wodzą Zaruskiego weszło po raz trzeci w ścianę. O godzinie pół do drugiej dotarli do platformy, na której leŜał Szulakiewicz. W milczeniu stanęli ratownicy nad zwłokami młodego wspinacza, którego Ŝycie przez długie samotne godziny konania wsiąkało z wolna w skały urwiska wraz z kroplami lodowatego deszczu. Rozpoczęto spuszczanie ciała na długich linach. Dzień uciekał szybko i zanim przebyto połowę drogi, poczęło się

ściemniać. Zaruski kazał złoŜyć zwłoki Szulakiewicza na obszernej płasience i zjeŜdŜać szybko w dół, by uciec ze ściany przed nocą. Pierwszej partii udało się osiągnąć piargi. Zaruski i czterej przewodnicy: Jasiek Pęksa, Wojciech Tylka oraz Ŝyjący do dzisiaj Jędrzej Marusarz i Józef Wawrytko, idąc na końcu, musieli ściągać mokre, ustawicznie zacinające się liny zjazdowe, co zabierało mnóstwo czasu. Zapadły ciemności. W Ŝlebie, na pochyłej platformie wystawionej na spadające lawiny kamienne, pięciu ratowników spędziło zimną, deszczową noc, wpatrując się w pełgające nad śabim Stawkiem ognisko ich towarzyszy i licząc wlokące się w nieskończoność godziny. Wtorek musiano przeznaczyć na odpoczynek oraz wysuszenie sprzętu i ubrań. Nie było się zresztą po co spieszyć. WciąŜ jeszcze nie wierzono w wypadek Klimka Bachledy. Łudzono się, Ŝe Ŝyje. Wreszcie, w środę 10 sierpnia, pomimo dalszej niepogody udało się znieść do doliny zwłoki Szulakiewicza i przetransportować do Zakopanego. Natychmiast po pogrzebie nieszczęsnej ofiary Małego Jaworowego, w piątek 12 sierpnia, nowa osiemnastoosobowa ekspedycja z niezmordowanym Zaruskim na czele wyruszyła do Doliny Jaworowej - tym razem juŜ jedynie po to, aby odszukać ciało Klimka. Nikt bowiem nie mógł juŜ mieć wątpliwości co do losu bohaterskiego ratownika. W sobotę wczesnym rankiem Pogotowie znów przystąpiło do akcji. Zaruski podzielił wyprawę na cztery grupy. Dwa oddziały poszły przeszukiwać na nowo, róŜnymi drogami, fatalne urwisko Małego Jaworowego. JednakŜe nadal nie mieściło się ratownikom w głowach, Ŝe Klimek mógł - tak po prostu - odpaść od skały. Raczej przypuszczano, Ŝe gdzieś na grani lub w zejściu padł zwalczony wyczerpaniem.

Dlatego większą wagę przykładano do zadania trzeciego z wysłanych oddziałów, który miał przeszukać stoki od strony Doliny Staroleśnej i Rówienek, a zwłaszcza do poszukiwań czwartego oddziału, w skład którego wchodził sam Zaruski, śuławski oraz Wawrytko i paru innych przewodników. Oddział ten miał udać się na przełęcz pod szczytem Zielonym i stamtąd iść ku wschodowi poszarpaną granią aŜ po szczerbinę pomiędzy Małym Jaworowym a sąsiadującą z nim od zachodu Zadnią Jaworową Turnią ((3)). Dalej z pomocą lin ratownicy mieli się opuścić w dół, przeszukując Ŝleby, nad którymi Klimek musiał przechodzić, jeśli próbował wydostać się na grań. Zanim jednak grupa Zaruskiego osiągnęła Zadnią Jaworową Turnię z dołu, z widocznej stąd doskonale czarnej, ponurej przepaści północnej ściany Małego Jaworowego rozległ się okrzyk i poczęto dawać umówione sygnały.

Idący właśnie na przedzie Wawrytko odwrócił się do swych towarzyszy: - Klimek znajdziony!

To jeden z oddziałów, przeszukujących urwisko, dostrzegł z wysoka Klimkowe zwłoki leŜące w Ŝlebie pomiędzy Małym Jaworowym a Zadnią Jaworową Turnią. MoŜna było teraz stosunkowo dokładnie odtworzyć przebieg tragedii. Klimek, w momencie gdy po raz ostatni pojawił się na krawędzi grzędy oczom Zaruskiego i Zdyba, istotnie był na początku owej wąskiej, stromej półeczki, biegnącej w prawo pod przewieszonymi skałami. Nieomylny instynkt doświadczonego człowieka gór powiedział mu, Ŝe jest to najsłabszy punkt nie zdobytej twierdzy górnych partii ściany Małego Jaworowego ((4)). Poprzednio, przeszukując samotnie rozległą, nie znaną sobie ścianę, musiał Klimek wyjść prawdopodobnie popod górne zerwy, nie natrafiając, niestety, we mgle na Szulakiewicza, który juŜ zapewne nie dawał wtedy oznak Ŝycia ((5)). Klimek słusznie - przynajmniej jak na ówczesny stan techniki taternickiej - uznał owe zerwy za niedostępne. Począł wobec tego szukać, gdzie by powinni się skierować dwaj młodzi wspinacze i gdzie wobec tego moŜe leŜeć Szulakiewicz. Zszedłszy nieco w dół i przetrawersowawszy w prawo na krawędź ściany, Klimek odkrył skośną półeczkę. Sądził, Ŝe tam gdzieś moŜe być owa platforma z oczekującym pomocy taternikiem i Ŝe stamtąd będzie moŜna stosunkowo łatwo wydostać się na grań. Na swoje nieszczęście nie wiedział, Ŝe półeczka nie doprowadza do samej grani. Urywa się nagle, a dopiero ponad nią rozpoczynają się największe trudności drogi. Klimek nie namyślał się długo.

Kiwnął towarzyszom ręką na poŜegnanie, a trochę dla uspokojenia ich, i ruszył półeczką. Stawała się ona coraz węŜsza, trzeba się było przeczołgiwać pod przewieszonymi skałami w zupełnej ekspozycji. Po kilkudziesięciu krokach widniała w niej kilkumetrowa przerwa. Dalej półka ciągnęła się jeszcze, aŜ zagradzało ją majaczące poprzez mgłę Ŝebro skalne. "Trzeba zajrzeć poza to Ŝebro - pomyślał zapewne Klimek - moŜe za nim jest platforma z Szulakiewiczem, moŜe półeczka ciągnie się dalej, a moŜe - któŜ to zgadnie w tej ćmie? moŜe to juŜ nie

Ŝebro, a grań?" - Klimek pragnąłby tego bardzo... Mimo Ŝelaznej woli jego ciało ogarnia coraz silniejsze znuŜenie. Po gładkiej, mocno nachylonej ku przepaści płycie stara się Klimek prześliznąć na brzuchu, trzymając się rękami wątłej trawki, rosnącej w szczelinie skalnej. Rozmiękła od deszczu darń nie wytrzymała cięŜaru i Klimek zsunął się w dół. Na wystającym cyplu skalnym pozostały zaczepione jego serdak i bluza, on sam wyśliznąwszy się w pędzie z odzienia, runął w przepaść z dwustumetrowej wysokości... Grzmot kamiennej lawiny, który słyszeli towarzysze, obwieścił koniec Ŝycia tego chłopskiego bohatera. Smutny był biwak wyprawy ratunkowej w lesie Doliny Jaworowej. Jeśli ktokolwiek miał jeszcze złudzenia co do losów Klimka - dzień 13 sierpnia rozwiał je całkowicie.

Krótkotrwały okres rozpogodzenia minął. Deszcz zaczął padać znowu. W Ŝlebie, w którym leŜał Klimek, bielił się spieniony wodospad. Cały dzień 14 sierpnia przeszedł w oczekiwaniu na pogodę. Dopiero w poniedziałek, 15 sierpnia, moŜna było ruszyć do szturmu. Kuba Wawrytko, Jędrzej Marusarz i Wojciech Tylka przy pomocy haków, lin i skleconej z gałęzi drabinki pokonali pierwszy, czterdziestometrowy, przewieszony próg Ŝlebu. Dalej czekały ich nie mniejsze trudności. W strugach wody, czepiając się czarnych, oślizłych skał, wdzierali się powoli, nieustępliwie. Około godziny czwartej stanęli przy zwłokach towarzysza. Z pomocą pozostałych spuścili zaszyte w płótno ciało Klimka Bachledy i ponieśli na barkach w dolinę. W czterdzieści pięć lat później, w sierpniu 1955 roku, ten sam Ŝleb pomiędzy Małym Jaworowym a Zadnią Jaworową Turnią, niekiedy zwany równieŜ Klimkowym ślebem, był widownią nowego wypadku, przypominającego nieco katastrofę Szulakiewicza i Jarzyny. W czasie forsowania, górnej przewieszonej części Ŝlebu, przy pomocy haków i pętli (tzw. "techniką hakową"), przez dwójkę polskich wspinaczy młodego pokolenia, St. Biela i Cz. Momatiuka, idący jako pierwszy Biel odpadł na skutek wyrwania się haka i przeleciawszy kilkadziesiąt metrów zatrzymał się na platformie - cięŜko potłuczony, ale Ŝywy i co dziwniejsze - bez Ŝadnych powaŜniejszych uszkodzeń. Momatiukowi, który nie odniósł szwanku, udało się zejść bez asekuracji do Biela, a potem w dół poprzez całą ścianę do Doliny Jaworowej. Nie musiał biec po pomoc aŜ do Morskiego Oka czy Jaworzyny. W dolinie znajdowały się w namiotach dwa obozy wysokogórskie: polski i słowacki. Jeszcze tego samego dnia Momatiuk z grupą wspinaczy, lekarzem, śpiworami, jedzeniem Był z powrotem przy Bielu i nocował z nim. Na drugi dzień przybyła ekipa ratunkowa słowackiej Horskiej SluŜby. Pogoda popsuła się w prawdzie i tym razem, ale nie do tego stopnia, by uniemoŜliwić akcję.

Nowoczesny sprzęt (cienkie stalowe liny, bloki, specjalne krzesełko do transportowania rannych) pozwolił stosunkowo szybko ściągnąć wspinacza ze ściany, oszczędzając mu przy tym zbędnych cierpień Po dwóch tygodniach Biel zdrów i cały opuścił szpital. Porównanie tych dwóch akcji ratunkowych - z 1910 i 1955 roku - mówi wiele o stopniu współczesnego opanowania Tatr. Silny ruch turystyczny i taternicki, nowoczesny, lepiej przystosowany do terenu górskiego sprzęt asekuracyjny i ratowniczy stwarza o wiele lepsze warunki bezpieczeństwa niŜ kiedyś. Stwierdzenie tego nie umniejsza w niczym - przeciwnie, podkreśla jeszcze silniej wyjątkową ofiarność i bohaterstwo uczestników owej wielkiej, tragicznej epopei Małego Jaworowego. ZDRADZIECKA PUŁAPKA GRANATÓW KaŜdy, kto zna trochę Tatry Polskie, kto choćby przyglądał się im z Zakopanego, musiał zwrócić uwagę na wyniosły, trójwierzchołkowy szczyt, leŜący na lewo od Kościelca i Koziego Wierchu. Ten szczyt - to Granaty, jeden z najpopularniejszych celów wycieczek turystycznych. Od strony Czarnego Stawu Gąsienicowego przedstawia się on najbardziej okazale. Widać wszystkie trzy jego wierzchołki: kopulastą czubę Skrajnego Granatu, za nią turnię Granatu Pośredniego i cofnięty w głąb najmniej widoczny a najwyŜszy Zadni Granat (2239 m). Łagodne w górze, częściowo porośnięte trawą północno-zachodnie stoki Granatów obrywają się niŜej pionowymi urwiskami, zbiegającymi niemal nad Czarny Staw. Ten z Czytelników, który przeszedł wierzchołki Granatów, zapewne nie znalazł tam dla siebie zbyt wielkich trudności. Wygodna ścieŜka, gęsto usiana znakami, namalowanymi Ŝółtą olejną farbą na białym tle, zaprowadziła go od Czarnego Stawu do stóp skalistej grzędy. Kilka Ŝelaznych klamer ułatwiło przejście stromej ścianki, a dalej znów ścieŜka - węŜsza niŜ dotąd, ale wciąŜ wygodna - wywiodła go wkrótce na szczyt Skrajnego Granatu. Orlą Percią, za czerwonymi znakami, w niespełna pół godziny zawędrował bez trudności poprzez

Pośredni na Zadni Granat. W zejściu miał jeszcze łatwiejsze zadanie: zielono znaczona ścieŜka szybko sprowadziła go przez łagodne piarŜyste zbocze na dno Koziej Dolinki. Owemu Czytelnikowi nie przyszło prawdopodobnie nawet do głowy, Ŝe ten łatwy i bezpieczny szlak mógł pochłonąć niejedno juŜ Ŝycie ludzkie. A jednak - jeśli szedł tym szlakiem w odwrotnym kierunku, od strony Zadniego Granatu, i stanął na przełączce pomiędzy Pośrednim a Skrajnym - tam gdzie ścieŜka gubi się nieco w usypistym drobnym szutrze - być moŜe zawahał się chwilę, szukając dalszej drogi. Zanim ujrzał czerwone znaki, prowadzące w górę na wierzchołek, wzrok jego musiał spocząć na szerokim trawiastym Ŝlebie spadającym w lewo, ku zachodowi. śleb ten wprost zaprasza do zejścia. Widać, jak na przestrzeni kilkuset metrów zbiega łagodnie w dół, a gdzieś niŜej, gdzie Ŝleb się kończy - błyszczy tafla Czarnego Stawu. Biada jednak turyście, który by zaufał tej drodze i począł nią schodzić. Początkowo istotnie nie napotka Ŝadnych trudności, potem juŜ nieco gorzej, ale wciąŜ jeszcze będzie mu się dobrze schodziło poprzez niewielkie progi skalne, oddzielające od siebie połogie części trawiasto-piarŜystego Ŝlebu. Wreszcie Ŝleb zaczyna się robić bardzo stromy, a na koniec urywa się olbrzymim, przewieszonym kominem. Sto osiemdziesiąt metrów niŜej widnieją piargi doliny, a dalej - tak bliski; a jednocześnie tak daleki Czarny Staw. Jeśli turysta zdecyduje się nierozsądnie zapuścić w stromą część Ŝlebu - oznacza to, Ŝe dostał się w pułapkę. Zsunąwszy się raz i drugi, wylądowawszy na tej lub następnej platformie w Ŝlebie - jeszcze zdrowy, choć mocno podrapany - ma teraz odciętą drogę odwrotu, gdyŜ ostatnie odcinki, przez które ześliznął się, są juŜ zbyt trudne, by potrafił je pokonać w górę. Komin, który się pod nim rozwiera, jest niemoŜliwy do zejścia bez długich zjazdów na linie ((6)). Turysta musi więc teraz wołać o pomoc i czekać cierpliwie, aŜ Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe wybawi go z tej matni. Próby dalszego schodzenia pionowym urwiskiem mogą przynieść tylko jeden wynik: zmasakrowane zwłoki, leŜące na piargu u stóp ściany... Nie mówię tego gołosłownie. Dnia 23 sierpnia 1911 roku Jan Drege, młody student uniwersytetu w Moskwie, wraz z dwiema siostrami odbywał wycieczkę na Granaty. Idąc od strony Zadniego Granatu na przełączce pomiędzy Pośrednim i Skrajnym zgubił szlak w wieczornym zmroku i począł schodzić owym Ŝlebem w kierunku Czarnego Stawu. W miejscu, w którym Ŝleb stawał się stromy i trudny, Drege polecił siostrom zaczekać, sam zaś udał się na poszukiwanie dalszej drogi zejściowej. Po chwili zniknął im z oczu, próbując, mimo ciemności, sforsować dalszą część Ŝlebu. Gdy Ŝleb zmienił się w pionowy komin, Drege ześliznął się najpierw kilka metrów, potem kilkanaście. Być moŜe udało mu się w ten sposób dotrzeć aŜ na platformę ponad wielką przewieszką w kominie. Stamtąd lub jeszcze wcześniej nastąpił stumetrowy upadek. Siostry nie doczekały się powrotu Drege'a... Przenocowały tam, gdzie je zostawił. Były na tyle rozsądne, Ŝe rano - mimo niepokoju o los brata (o jego śmierci jeszcze wtedy nie wiedziały) nie próbowały schodzić, tylko powróciły Ŝlebem na przełęcz i odnalazłszy znaczoną ścieŜkę zeszły do Zakopanego po pomoc. Mariusz Zaruski na czele ośmiu ratowników wyruszył natychmiast. Znalazł juŜ tylko zwłoki Drege'a u wylotu komina, który od tego czasu nazwano jego imieniem. Była to pierwsza śmiertelna ofiara Granatów i owego fatalnego Ŝlebu. Pierwsza, ale nie ostatnia.

Złowrogi przypadek zrządził, Ŝe juŜ w trzy lata później, w identycznych niemal okolicznościach, rozegrała się tam jedna z najbardziej ponurych tragedii tatrzańskich. 23 lipca 1914 roku trójka turystów podąŜała Orlą Percią z Koziego Wierchu na Granaty. I znów - jak wtedy, w 1911 roku był to męŜczyzna i dwie kobiety: rodzeństwo, Maria i Bronisław Bandrowscy, oraz ich towarzyszka, Anna Hackbeilówna. I znowu - gdy minęli główny wierzchołek Granatów - na przełęczy pomiędzy Pośrednim a Skrajnym Granatem zgubili ścieŜkę i dali się skusić pozornej przystępności górnych partii "Ŝlebu Drege'a". Rzecz charakterystyczna: Bandrowski znał Tatry i był na wielu szczytach, jednakŜe chodził tylko dobrze udostępnionymi i znakowanymi szlakami. Z chwilą gdy wszedł w nie znany sobie teren, ze świadomością, Ŝe zgubił drogę, natychmiast stracił głowę, wszelką zdolność orientacji, a nawet zdolność wyciągania najprostszych wniosków z sytuacji, w której się znalazł. Powinni się nad tym zastanowić ci, którzy przeszedłszy Zawrat, Orlą Perć i kilka innych ubezpieczonych szlaków tatrzańskich sądzą, Ŝe juŜ są samodzielnymi turystami. Tymczasem - wystarczy mgła, niepogoda czy inne nieprzewidziane okoliczności... i samodzielny w swoim

mniemaniu turysta staje się zupełnie bezradny. Losy Bandrowskiego i jego towarzyszek były początkowo identyczne jak grupy Drege'a. Tak samo schodzili Ŝlebem, dopóki był łatwy, ześlizgując się przez niewysokie skalne progi. Gdy doszli do miejsca, w którym rozpoczynają się trudności Ŝlebu, wykazali nieco więcej rozsądku. Postanowili mianowicie przepędzić noc na wygodnej trawiastej platformie, tuŜ ponad pionowym obrywem komina, a na drugi dzień wzywać pomocy.

Minął ranek 24 lipca, minęło południe, turyści zdąŜający od Czarnego Stawu ścieŜką w kierunku Zawratu słyszeli krzyki, ale nie rozumieli ich treści, nie domyślili się, Ŝe są to wołania o pomoc. Odpowiadali beztroskim pokrzykiwaniem i szli dalej swoją drogą. Nad Ŝyciem nieszczęsnej trójki fatalnie zaciąŜył brak dyscypliny i znajomości podstawowych zasad górskich, tak często spotykany wśród ludzi chodzących po ścieŜkach i szlakach tatrzańskich. W górach bowiem obowiązuje zachowanie ciszy, unikanie wszelkich niepotrzebnych hałasów. Gdy słyszy się wołanie - powinno się mieć pewność, Ŝe moŜe to być tylko wezwanie na ratunek. Tymczasem w Tatrach, zwłaszcza w pogodny dzień, krzyki i wrzaski niekulturalnych "zvviedzaczy" szczytów i dolin rozlegają się niemal bez przerwy z wszystkich moŜliwych stron. Skutkiem tego tylko wprawne ucho ratownika, ucho doświadczonego człowieka gór, moŜe w ogólnej wrzawie wyłowić akcent przeraŜenia i rozpaczy, jaki cechuje głos wzywający pomocy. Gdy Bandrowski i j ego towarzyszki upewnili się, Ŝe na próŜno oczekują ratunku - Hackbeilówna zdecydowała się sama szukać drogi zejściowej i sprowadzić Pogotowie.

Zadziwiający jest fakt, Ŝe tym trojgu ludziom nie przyszło do głowy wrócić Ŝlebem w górę na przełęcz i spokojnie odnaleźć zgubioną ścieŜkę. Koleje losu Hackbeilówny są niezupełnie nam znane. Wiemy tylko, Ŝe juŜ w sąsiednim Ŝlebie, do którego dostała się próbując przetrawersować ku północy, w kierunku śółtej Turni - nastąpiła katastrofa. Sto, a moŜe nieco więcej metrów upadku - i ciało turystki legło martwe u stóp ściany Granatów. Dwoje pozostałych - brat i siostra - na próŜno oczekiwali pomocy. Tak przeszła druga noc, spędzona w tym samym miejscu. Rozpoczął się trzeci dzień powolnego konania. Stopniowo przestawali liczyć na ratunek. Niepewna pogoda, a jeszcze bardziej panika wojenna, która w międzyczasie wybuchła (było to na parę dni przed pierwszą wojną światową), sprawiły, Ŝe góry stały się nagle puste. Pozostawało wierzyć, Ŝe Hackbeilównie udało się dotrzeć do Zakopanego i zaalarmować Pogotowie. Od jej odejścia minęła juŜ jednak cała doba i więcej - a ekspedycja ratunkowa nie nadchodziła.

Bandrowskiega nurtował coraz większy niepokój, coraz bardziej nabierał przekonania, Ŝe stało się nieszczęście. Prześladowała go myśl, Ŝe to on jest odpowiedzialny za sytuację, w której się znaleźli, Ŝe on jest takŜe sprawcą śmierci Hackbeilówny. Począł się głośno obwiniać, tracił resztki panowania nad sobą, trawiła go gorączka, był chory, moralnie zdruzgotany. Wreszcie - wśród majaczeń zjawiła się uporczywa myśl o samobójstwie. Tak minęła trzecia noc, czwarty dzień i znów jeszcze jedna noc. Trudno sobie odtworzyć ogrom cierpień tych dwojga ludzi. Uwięzieni na trawiastej platformie pod skalnym załomem, pozbawieni juŜ od dawna skromnych, wycieczkowych zapasów Ŝywności, pozbawieni cieplejszego ubrania, dręczeni deszczem pomieszanym ze śniegiem, dręczeni nocnymi przymrozkami trwali przez nieskończenie długie godziny i dni bez Ŝadnej nadziei ratunku. O wydostaniu się ze śmiertelnej pułapki nawet juŜ nie myśleli;, choć nie nasuwający większych trudności terenowych powrót w górę do ścieŜki był - mimo wyczerpania sił - jeszcze i teraz moŜliwy. W tych warunkach budzi głęboki szacunek postawa Marii Bandrowskiej, która - jedyna z całej trójki - do końca zachowała spokój i opanowanie. Pocieszała brata, jak tylko się dało, odwodziła go nieustannie od samobójczych myśli, chwilami - gdy majacząc chciał się rzucić w przepaść - musiała z nim walczyć i siłą powstrzymywać go od spełnienia tego strasznego zamiaru. Piątego dnia rano, juŜ prawie nieprzytomni, powzięli desperacką decyzję: z rzemiennych pasków i plecaków sporządzili coś w rodzaju liny i poczęli schodzić w dół... W kominie parokrotnie spadali jedno na drugie, po kilka i więcej metrów. Szczęśliwym trafem nie zginęli oboje - za kaŜdym razem udawało im się jakoś zatrzymać. Tak doszli do platformy ponad wielką przewieszką w kominie. Pułapka zamknęła się definitywnie. Pod nimi rozwierała się stumetrowa głębia, nad nimi wznosiły się przewieszone skały, z których przed chwilą zsunęli się. Było to 27 lipca 1914 roku o godzinie siódmej rano. LeŜąc na mokrej, ciasnej, silnie nachylonej ku przepaści platformie - być moŜe tej samej, z

której spadł Drege - brat i siostra wiedzieli, Ŝe są to ostatnie godziny ich Ŝycia. O pierwszej po południu Bandrowski rzucił się w przepaść, nie mogąc dłuŜej wytrzymać tych tortur fizycznych i moralnych. Maria Bandrowska pozostała sama. O siódmej wieczór - gdy począł zapadać zmrok - zrozumiała, Ŝe nocy, która nadchodzi, nie będzie juŜ w stanie przetrzymać. Postanowiła pójść za bratem.

Uniosła się z lekka do pozycji siedzącej, zaparła ręką o ścianę komina i wahadłowym ruchem w tył i naprzód poczęła się zsuwać po nachylonej płycie platformy. * Gdy nieobecność rodzeństwa Bandrowskich i Hackbeilówny przedłuŜała się, zwrócono na to wreszcie - p o c z t e r e c h d n i a c h - uwagę w Zakopanem, w pensjonacie, w którym mieszkali, i dano znać do Pogotowia. CóŜ, kiedy kierownictwo pensjonatu nie umiało powiedzieć nic więcej, prócz tego, Ŝe owi turyści wyszli w góry 23 lipca na j e d n o d n i o w ą wycieczkę i dotychczas jeszcze nie wrócili. Zdumiewająca doprawdy obojętność i bezmyślność!

Doświadczony ratownik, jakim był Zaruski nie mógł mieć Ŝadnych wątpliwości, Ŝe tylko jakiś powaŜny wypadek spowodował tak długą nieobecność ludzi, których ekwipunek i zapasy obliczone były na kilkunastogodzinną zaledwie wycieczkę.

GdzieŜ jednak miał skierować wyprawę ratunkową, nie mając Ŝadnych danych. co do trasy obranej przez grupę Bandrowskiego? Widać z tego, jak waŜną sprawą jest pozostawienie w pensjonacie i w schroniskach dokładnych informacji o projektowanym szlaku wycieczki turystycznej czy taternickiej. Gdyby ów pensjonat podniósł alarm: we właściwym czasie - tj. juŜ na drugi dzień po wyjściu Bandrowskich - jest więcej niŜ prawdopodobne, Ŝe udałoby się ocalić całą trójkę.

Od wczesnego ranka 27 lipca ekipa ratunkowa była przygotowana do wymarszu.

Zaruski próbował tymczasem natrafić na jakiś ślad zaginionych, wypytując turystów, którzy w ostatnich dniach byli w górach, telefonując do schronisk po polskiej i słowackiej (ówczesnej węgierskiej) stronie. Wreszcie w godzinach popołudniowych - a więc w momencie gdy Bandrowski juŜ nie Ŝył - udało się Zaruskiemu ustalić, Ŝe poszukiwani turyści mieli zamiar wyjść na Granaty i wrócić tego samego dnia do Zakopanego. Masyw Granatów jest rozległy, rozłoŜysty, wiele w nim moŜliwości zabłądzenia, wiele stromych ścian i podciętych Ŝlebów.

JednakŜe pierwszą myślą Zaruskiego był "komin Drege'a", miejsce, które bardziej niŜ jakiekolwiek inne tworzy naturalną pułapkę górską dla niedoświadczonych.

Było juŜ blisko siódmej wieczór, gdy wyprawa Pogotowia dotarła do Czarnego Stawu Gąsienicowego. Tam, w miejscu skąd najlepiej widać ściany Granatów, zatrzymano się i poszły w ruch lornetki. Długi czas lornetowanie nie dawało wyniku. Choć słońce oświetlało jeszcze szczyty, w niŜszych partiach panował juŜ mrok. Kominy i Ŝleby tonęły w wieczornym zmierzchu. Trudno w takim oświetleniu odróŜnić od skalistego i trawiastego otoczenia drobny, nieruchomy punkcik, jaki tworzy ciało człowieka w ścianie. JuŜ ekspedycja miała ruszyć dalej, gdy przewodnik Staszek Gąsienica-Byrcyn dostrzegł postać ludzką na platformie w połowie wysokości "komina Drege'a". Po chwili zobaczył ją Zaruski i inni. W pozycji półsiedzącej, z nogami wiszącymi w powietrzu, jedną ręką wspierała się o ściankę komina, wykonując niezrozumiałe dla ratowników ruchy w tył i naprzód. Wiemy juŜ, Ŝe te wahadłowe ruchy ułatwiały Marii Bandrowskiej - bo ona to była - ześlizgiwanie się po płycie skalnej ku przepaści. Po pięciu dniach daremnego wyczekiwania pomocy, po utracie towarzyszki, po dokonanym na jej oczach samobójstwie brata znajdowała się u kresu odporności nerwowej. Otchłań, w której leŜały potrzaskane zwłoki, ciągnęła ku sobie z niezwalczoną siłą. Teraz juŜ połową ciała zawisła nad przepaścią. Jeszcze ułamki sekund i ściany Granatów pochłoną nową ofiarę...

Zaruski przyłoŜył do ust trąbkę sygnałową ((7)), zatrąbił kilkakrotnie, a potem krzyknął wolno i dobitnie: - Czekać spokojnie! Idziemy!

Wahadłowe ruchy ustały. Bandrowska usłyszała sygnały, zrozumiała je. Pomoc nadchodzi. Opadła bezwładnie na płytę platformy. W zapadającym zmroku wyprawa ruszyła w górę ścieŜką na Granaty. Rozpoczęła się walka o Ŝycie oczekującej ratunku turystki. Walka trudna, prawie beznadziejna. Akcja w nie zdobytym podówczas "kominie Drege'a" była niebezpieczna nawet w dzień. W ciemności akcja taka stawała się prawie szaleństwem. Na wysokości górnej krawędzi urwisk Granatów, tam gdzie ściana traci juŜ na stromości, ratownicy opuścili ścieŜkę i

poczęli trawersować w prawo. Wkrótce znaleźli się na trawiastej platformie tuŜ ponad obrywem "komina Drege'a", w miejscu, w którym Bandrowscy spędzili kilka dni oczekiwania i skąd rozpoczęli swą ostatnią drogę. Gdy uczestnicy wyprawy stanęli na platformie było juŜ zupełnie ciemno. Jak tyle razy przedtem i tyle razy później, Tatrzańskie Pogotowie wykazało bezgraniczną ofiarność i poświęcenie. Podziwiać dziś naleŜy desperacką niemal śmiałość decyzji przeprowadzenia działań ratunkowych w ciemnościach nocy. Ratownicy zdawali sobie jednak sprawę, Ŝe czekanie świtu byłoby dla Bandrowskiej równoznaczne z wyrokiem śmierci. Gdy uczestnicy wyprawy zeszli dnem komina nad skraj przepaści, część z nich pozostała, by asekurować towarzyszy, a Zaruski i przewodnik Jędrzej Marusarz z latarkami w zębach poczęli zjeŜdŜać na linach w głąb czarnej pustki.

Zejście trwało długo. Trzeba było dowiązywać po drodze zapasowe liny, trzeba było ostroŜnymi ruchami wyszukiwać po ciemku chwyty i stopnie, trzeba było wytęŜyć wszystkie siły mięśni i woli, by schodzić w dół, i to schodzić ze świadomością, Ŝe jednym nieostroŜnym ruchem rzucony kamień moŜe śmiertelnie ugodzić leŜącą poniŜej turystkę. Wstrząsające wraŜenie wywarł na Zaruskim moment, gdy dojechał wreszcie do platformy w kominie i zobaczył Bandrowską.

LaŜała na samej krawędzi, nieomal zwisając nad otchłanią. Gdy stanął przy niej na skraju platformy, usłyszał szept: - OstroŜnie, tam przepaść.

Zaruski zjechał jeszcze nieco niŜej, by własnym ciałem odgrodzić nieszczęśliwą od przepaści. Końcem zapasowej liny obwiązał ją wpół. Była uratowana... * Dzieje złowrogiego Ŝlebu nie skończyły się na tym. Jego ściany oglądały w późniejszych czasach jeszcze nieraz ratowników Pogotowia poszukujących zaginionych turystów - Ŝywych lub umarłych. Niedawno "Ŝleb Drege'a" znów przypomniał o swym istnieniu. 8 sierpnia 1954 roku młoda, osiemnastoletnia studentka, Joanna Stencówna, wybrała się samotnie z Zakopanego na Zawrat i Orlą Percią poprzez Kozi Wierch - na Granaty. Zaufała widać dostępności dobrze ubezpieczonej ścieŜki, zaufała szybkości swych młodych nóg, bo wybrała się na wycieczkę bardzo późno. Dopiero o czwartej po południu spotkano ją na Małym Kozim Wierchu. Nie przejmując się tym, Ŝe juŜ za jakieś trzy godziny zapadną ciemności, postanowiła zamierzoną wycieczkę doprowadzić do końca. Rezultat był z góry do przewidzenia. Tak jak Drege'owie i Bandrowscy znalazłszy się na przełęczy pomiędzy Pośrednim i Skrajnym Granatem zgubiła po ciemku ścieŜkę i poczęła schodzić zdradliwym Ŝlebem w dół. Gdyby znalazła się tam nieco wcześniej - godzinę, pół godziny - spotkałaby się z partią taterników, którzy tego dnia wspinali się w górę "kominem Drege'a" i dość późno ukończywszy trudną część drogi dopiero o zmierzchu znaleźli się w górnych partiach Ŝlebu. Wtedy jednakŜe, gdy lekkomyślna studentka rozpoczęła swą drogę ku śmierci, było juŜ w górach pusto i cicho, nie znalazł się nikt, kto by ją mógł przestrzec, powstrzymać...

Następnego dnia, zanim jeszcze Pogotowie rozpoczęło poszukiwania, grupa taterników wspinających się północno-zachodnią ścianą Granatów dostrzegła u wylotu komina jej ciało - zmiaŜdŜone, roztrzaskane o skały. ZAMARŁA TURNIA Wymarły, opustoszały kocioł skalny, zasłany rumowiskiem głazów. Zewsząd otaczają go strome ściany. Dolina pusta nie na darmo nosi swą nazwę. Ani śladu w niej bujnej roślinności, kosówek, kwietnych łąk, ani śladu stawu, który by niebieską lub szmaragdową barwą wód łagodził dzikość tego zakątka. Nic, tylko szarość stwardniałych płatów śnieŜnych, czerń skał i piargi - beznadziejne pola piargów, to ruchliwych, usypistych, świeŜo spadłych ze ścian i Ŝlebów, to znów - na dnie doliny - ogromnych, nieruchomych, pokrytych szorstkim porostem, granitowych bloków. Jeśli kiedykolwiek, poznawszy juŜ uroki Zawratu, zapragniesz, Czytelniku, powrócić z Pięciu Stawów na Halę Gąsienicową odmienną drogą ścieŜką przez Kozią Przełęcz - wtedy przystaniesz na chwilę wśród złomisk Pustej Dolinki i ujrzysz widok, który nieprędko uleci z Twej pamięci. Na prawo zwieszać się będą nad Tobą ściany Koziego, na lewo krzesanice Zmarzłych Czub, zaś wprost... Wprost od północy zagrodzą Ci drogę płyty urwiska, pionowo opadające na piargi doliny. Bije od nich niedostępność, surowa potęga i groza. Bije zuchwała pewność swej mocy. KtóŜ by się powaŜył atakować ten nieprzebyty mur?

JakiŜ śmiałek powierzyłby swe Ŝycie tym odstraszająco gładkim zerwom? Południowa ściana Zamarłej Turni pozostanie chyba na zawsze symbolem tego, co dla człowieka

jest nieosiągalne... JednakŜe cierpliwa, wytrwała wola ludzka nie zna przeszkód nie do przezwycięŜenia. Ściana Zamarłej została pokonana juŜ czterdzieści pięć lat temu. Musiała ugiąć się przed zdobywczym rozmachem człowieka. Została nie tylko pokonana, ale i ujarzmiona: niewielką stosunkowo jej powierzchnię pokrywa dziś gęsta sieć ośmiu oddzielnych dróg, nie mówiąc juŜ o licznych wariantach. Na drogach tych młodzi taternicy wypróbowują swe umiejętności wspinaczkowe. Zbadano niemal kaŜdy fragment ściany kaŜdą półkę, rysę czy kominek obfotografowano, opisano, pedantycznie skatalogowano w drukowanym przewodniku po Tatrach Wysokich. Zanim to jednak nastąpiło, Zamarła Turnia broniła się uparcie i walka o nią trwała jeszcze długo po jej zdobyciu. Ściana to niezbyt wielka, liczy ledwie sto pięćdziesiąt metrów wysokości. Ani jej się mierzyć z potęgą północnych urwisk Mięguszowieckiego czy NiŜnich Rysów. śadna jednak z tych ścian i moŜe Ŝadna w ogóle ze ścian tatrzańskich nie posiada historii tak bogatej, tak obfitującej w tragiczne epizody jak południowa Zamarłej. Wokół Ŝadnej teŜ nie powstał taki mit nieprzystępności, mit śmiertelnego ryzyka. KrąŜyły legendy sprawiające, Ŝe nawet najodwaŜniejszy, najsprawniejszy wspinacz, wstępując w skały Zamarłej, odczuwał gniotący cięŜar psychicznego ucisku, niepokój, lęk, grozę... Wielkie, sześciuset- czy ośmiusetmetrowe ściany mają to do siebie, Ŝe ich powierzchnia urzeźbiona jest potęŜnymi Ŝlebami, kominami, filarami, grzędami. Stwarza to moŜliwość lawirowania wśród tych formacji skalnych, wyszukania drogi nieco przystępniejszej, ukrycia się bodaj na pewien czas w głębokim wnętrzu jakiejś rysy czy komina przed widokiem stale rosnącej pod stopami przepaści. Gdy tymczasem południowa ściana Zamarłej gładki monolit litych, jakby polerowanych płyt o nachyleniu przekraczającym często osiemdziesiąt i więcej stopni, pozbawiony jakichś większych wgłębień, platform, pólek - odstraszała juŜ samym wyglądem, a zapewne trochę i ponurą nazwą turni. W czasach gdy główne wysiłki wspinaczy szły w kierunku zdobywania urwisk najwyŜszych i najwybitniejszych szczytów tatrzańskich, ściana Zamarłej Turni pozostawała jakby nie zauwaŜona. JednakŜe juŜ w roku 1909 dostrzegli ją i zaatakowali świetni taternicy węgierscy, bracia Gyula i Roman Komarniccy. 4 sierpnia tego roku pierwsi wkroczyli w nie dotknięte stopą ludzką skały południowej ściany. Obrali od razu drogę najwłaściwszą i najlogiczniejszą: wprost w linii spadku wierzchołka, szlakiem, którym później rzeczywiście zdobyto ścianę. JednakŜe Komarniccy, napotkawszy pierwsze powaŜne trudności, uznali, Ŝe wyŜej teren jest niedostępny. Postanowili zejść i jeszcze tego samego dnia popróbować w innym miejscu. Tym razem zaatakowali wybitne zacięcie wiodące środkiem płytowej ściany, a na lewo od zamierzonej poprzednio drogi w linii spadku wierzchołka. Wśród duŜych trudności - bardzo powoli, ale nieustępliwie posuwali się wspinacze owym zacięciem (noszącym dziś nazwę Zacięcia Komarnickich), aŜ wyprowadziło ich ono na sporą trawiastą platformę. Tymczasem począł się zbliŜać wieczór - taternicy postanowili na razie zrezygnować z dalszych usiłowań i zejść na noc do schroniska. Następnego dnia, znaną juŜ sobie drogą, dość szybko osiągnęli wczorajszą platformę. Gładką pionową ścianką udało im się jeszcze wydostać kilka metrów w górę na oryginalną wąziutką półeczkę, ciągnącą się w poprzek całej ściany Zamarłej, od Zmarzłej Przełęczy aŜ po Kozią Przełęcz. WyŜej jednak, nad półeczką, piętrzyły się dachówkowato uwarstwione przewieszki bez chwytów i stopni, bez jakichkolwiek moŜliwości wspinania się.

Stary wyga górski, Gyula Komarnicki, nie rezygnuje jeszcze. Postanawia trawersować półeczkę w prawo. A nuŜ dalej otworzy się przed ni n jakaś niewidoczna stąd rysa lub kominek. Roman Komarnicki wklinowuje się za sterczący z półeczki blok, uwaŜnie asekuruje brata liną, a Gyula rozpoczyna trawers. Skały wystające ponad półeczką odpychają. Gyula posuwa się z najwyŜszą trudnością, czołgając się pod przewieszkami. Po chwili musi iść całkiem na zewnątrz - na samych rękach, dla których wyszukuje jakie takie chwyty, natomiast nogi zwisają mu luźno w powietrzu, nie znajdując oparcia na pionowej płycie. Wtem, jakiś pozornie mocny chwyt wyrwał się spod ręki, zmęczona druga ręka nie utrzymała cięŜaru ciała i wspinacz runął w dół. Asekurujący czujnie Roman nie stracił głowy. Błyskawicznie ściągnął ile się dało liny, zaparł się jeszcze mocniej za blokiem i wytrzymał potęŜne szarpnięcie. Gyulą zrobił w powietrzu wahadło o promieniu ośmiu metrów, tj. tyle, o ile odległy był od brata - i zawisł nie ponosząc Ŝadnej szkody, poza lekkimi potłuczeniami. Obaj wspinacze cali i zdrowi

zeszli w dół na piargi. Rutyna wysokogórska, fachowość, rozwaga i zimna krew wzięły górę nad zawziętością groźnej turni. JednakŜe ściana pozostała nie zdobyta. Próby braci Komarnickich narobiły wiele hałasu w małym ówczesnym światku taternickim. Najlepsi polscy wspinacze ruszyli do szturmu. Aleksander Schiele i przewodnik Jędrzej Marusarz byli o krok od zdobycia ściany, atakowali ją równieŜ Władysław Kulczyński i Mieczysław Świerz. Próby szły ciągle szlakiem rozpoczętym przez Komarnickich. Wreszcie 16 lipca 1910 roku pod ścianą zjawiają się czterej młodzi wspinacze i narciarze zakopiańscy: Henryk Bednarski, Józef Lesiecki, Leon Loria i Stanisław Zdyb. Szturmują ścianę inaczej: rysą nieco na prawo od Zacięcia Komarnickich. I ta próba kończy się odwrotem, ale pozwala wejrzeć dokładnie w ścianę i uczynić doniosłe spostrzeŜenie. Mianowicie teren jeszcze bardziej na prawo, w linii spadku wierzchołka, a więc w miejscu, od którego Komarniccy poprzednio rozpoczęli próbę wejścia, daje więcej szans na przejście niŜ ich zacięcie. Nie moŜna tyko forsować przewieszek wprost w górę, lecz trzeba spod nich przetrawersować w lewo, do rysy, która otwiera moŜliwości dalszej wspinaczki. W tydzień później, 23 lipca, ściana została pokonana. Wielki talent skalny Bednarskiego oraz znakomity instynkt terenowy Lesieckiego skruszyły opór Zamarłej. Spod przewieszek, które odstraszyły i zniechęciły Komarnickich, czterej wspinacze przeszli poziomym trawersem przez niezwykle strome płyty do początku rysy. Trawers (jest to tzw. Dolny Trawers) wyglądał na niemoŜliwy do przejścia, ale bystre oczy wypatrzyły na nim chwyty i stopieńki i w rezultacie kluczowy odcinek okazał się wcale nie taki trudny. Rysa, w środku której tkwił oryginalny odpęknięty blok skalny w kształcie graniastosłupa, otwierała rzeczywiście dalszą drogę. TyIe, Ŝe powyŜej graniastosłupa zdobywcy Zamarłej napotkali ogromne trudności. Przepaść pod stopami stale się zwiększała, a ta gładka, niezwykle stroma ściana ma to do siebie, Ŝe niemal bezustannie widzi się pomiędzy nogami piargi doliny. Rysa doprowadziła do obszernego wgłębienia, z którego trzeba było znów, tym razem duŜo trudniej, przetrawersować w lewo (tzw. Górny Trawers) do podnóŜa krótkiego, zupełnie poderwanego kominka.

Kominek ten nastręczał trudności największe, ale i ostatnie. Dalej ściana stała otworem i nietrudny, skalisto-trawiasty teren zaprowadził wkrótce uszczęśliwionych wspinaczy na wierzchołek Zamarłej Turni. Sukces był ogromny.

Wprawdzie zdobywcy ocenili go dość skromnie, określając swą drogę zaledwie jako "bardzo trudną", jednakŜe następne przejście, podjęte w roku 1911 przez bodaj najsprawniejszych ówczesnych wspinaczy: Kulczyńskiego i prof. Ignacego Króla (drugie przejście), oraz Mariusza Zaruskiego i Aleksandra Znamięckiego (trzecie przejście) przysparzają drodze sławy najtrudniejszej w Tatrach. Opinię tę umacnia w roku 1912 czwarte przejście Zamarłej (Stanisław Porębski z towarzyszem). Wszyscy ci świetni taternicy, zdobywcy wielu ścian i wielu dróg, są zgodni, Ŝe zdobycie Zamarłej jest punktem zwrotnym w historii taternictwa.

Przyszłość ten sąd potwierdziła: południowa ściana Zamarłej była rekordem polskiego taternictwa sprzed pierwszej wojny światowej, rekordem, który blisko dwadzieścia lat czekał na pobicie. Co więcej - ściana ta stała się miernikiem nowego stopnia skali trudności taternickich, określano mianem "nadzwyczaj trudne". Wszystkie dotychczasowe drogi sięgały najwyŜej stopnia "bardzo trudnego". O Zamarłej mówiło się wiele i pisało w prasie jako o przejściu szalonym, stojącym na granicy ludzkich moŜliwości, igraniu ze śmiercią. Liczne próby następnych przejść, nieudane bądź wskutek niepogody, bądź najczęściej dlatego, Ŝe podjęte były przez wspinaczy, nie dorosłych do zadania - ugruntowują ten mit. Rozgłos ściany rośnie z dnia na dzień. Człowieka idącego na Zamarłą opinia publiczna poczyna uwaŜać za mieszaninę szaleńca, bohatera i samobójcy.

Zwycięzców, którym udało się przejść ścianę, wieńczy uznaniem niby greckich olimpijczyków. Młodzi taternicy nocami śnią o Zamarłej. Są tacy, których całe taternictwo sprowadza się do jednego tylko celu: przejść Zamarłą. Jeden Bednarski, zakopiański rzemieślnik, człowiek prosty, dobroduszny i trzeźwy, nie przejmował się tą całą mocno histeryczną atmosferą. Nie dbał o hołdy, nie dał się zasugerować mitom. Ścianę znał - zdobył ją przecieŜ - wiedział, co o niej sądzić. Poszedł na Zamarłą jeszcze raz (piąte przejście) i zabrał za towarzysza - kobietę. Na owe czasy czyn wydawał się wprost szaleńczy. Słabe ręce kobiece nie mogły mu przecieŜ zapewnić dobrej asekuracji i w razie odpadnięcia... Ale Bednarski był siebie pewien, czuł, Ŝe zdolny jest do przejścia bez oglądania się

na ubezpieczenie. Owa kobieta - pierwsza kobieta na Zamarłej - naleŜała do czołowych taterniczek i z pewnością, jak na ówczesny poziom taternictwa kobiecego, wspinała się dobrze. Było to jednak zbyt mało, by samodzielnie pokonać tak powaŜną, rekordową drogę, i w rezultacie, po szeregu tragikomicznych przygód, została przez Bednarskiego po prostu wyciągnięta na linie. Złośliwi współcześni twierdzą, Ŝe w pustce i ciszy doliny rozlegało się co chwila płaczliwe wołanie: - Ciągnij pan, panie Henryku! Ciągnij mocno!