Zakopane przewodnik historyczny lidia długołęcka notatnik

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka ZAKOPANE Przewodnik historyczny Lidia Długołęcka Maciej Pinkwart

Warszawa 1988 Recenzenci dr Henryk Jost Witold Henryk Paryski Opracowanie graficzne Stanisław Żakowski Zdjęcia L. Brodowski, L. Długołęcka, M. Mischke, S. Marnot, M. Pinkwart, M. Rzasa, R. Serafin, Z. Zwolińska; ze zbiorów rodzinnych: T. Brzozowskiego, B. Czecha, W. Galicy, M. Gąsienicy-Józkowego, Z. Gluzińskiej, H. Josta, B. Klosowskiego, R. Krzyżaka, J. Kulczyckiego, T. Mischke, G. Nowotnego, H. Paryskiego, K. Steckiego jr., R. Talewskiego, W. Trzaski, J. Trybuty jr., L. Winnickiego oraz archiwów: Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku, Muzeum K. Szymanowskiego „Atma " i Muzeum Tatrzańskiego im. T. Chałubińskiego w Zakopanem Opracowanie kartograficzne Anna Rzadkowska Redaktor Ewa Kassenberg Redaktor techniczny Krystyna Kacprzyk Korektor Krystyna Okoniewska O Copyright by Lidia Diugolęcka i Maciej Pinkwart Warszawa 1987 ISBN 83-7005-064-6

Wydawnictwo PTTK „Kraj" Warszawa 1988 Wydanie pierwsze Nakład 19650+350 egz.

Strona 1

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Ark. wyd. 23,35; ark. druk. 20,00 Oddano do składania w styczniu 1988 r.

Druk ukończono w lutym 1988 r.

Drukarnia im. Rewolucji Październikowej w Warszawie Żarn. 2182/11/86.

Naszym przewodnikomHenrykowi Jostowi oraz Zofii i Witoldowi Paryskim

Od autorów Nazywano je pępkiem świata, letnią albo zimową stolicą Polski.

Zakopane: miasto piękne? brzydkie? dziwaczne? Na pewno inne. Zapewne liczba wrogów Zakopanego jest mniejsza niż entuzjastów; mało kogo wszakże miasto to pozostawia obojętnym.

Tu, jak w soczewce, skupiały się od dziesięcioleci sprawy polskie, wady i zalety Polaków, tu przejawiała się oryginalna ludowa kultura, wzrastając w symbiozie z wielkimi dziełami kultury narodowej. Tu układali ambitne plany politycy, szlifowali formę sportowcy, leczyli się gruźlicy, pracowali naukowcy.

Dla wielu Zakopane było tylko przedsionkiem Tatr, sypialnią pod bramą świątyni. Dla innych ważną owej świątyni częścią. Dla jeszcze innych-gigantycznym wesołym miasteczkiem, siedliskiem ciemnych interesów czy domem wariatów.

Dzieje Zakopanego wiążą się integralnie z historią polskiej kultury i myśli narodowej, z tradycjami lewicy i prawicy politycznej, z nauką i rozrywką.

Badano je z punktu widzenia rozmaitych nauk, partykularnie; podobnie bada sieje nadal. I nadal ich dobrze nie znamy...

Właśnie wszystkim miłośnikom, wroStrona 2

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka gom i badaczom Zakopanego, służyć ma niniejszy przewodnik historyczny.

Na pewno nie odpowie na wszystkie pytania, nie rozstrzygnie wielu wątpliwości, nie przedstawi całości dziejów podtatrzańskiej stolicy. Postara się wszakże ukazać znaczną ich część i, jak to,,Przewodnik", wskazać kilka dróg po historii Zakopanego.

Kierujemy te słowa do zainteresowanych Zakopanem, do zakopiańczyków i przyjaciół Zakopanego mieszkających z dala od Tatr. Do specjalistów, ale i do wczasowiczów, którzy już od wielu lat stali się najbardziej typowymi gośćmi pod Giewontem. Im to reżim wczasowy praktycznie uniemożliwia częstsze podejmowanie dłuższych wycieczek tatrzańskich, co najwyżej pozostawiając swobodę w zakresie kilkugodzinnych spacerów. Taki właśnie zagoniony między posiłkami, zakupami i wieczorkiem pożegnalnym wczasowicz powinien mieć w bagażu przewodnik, który umożliwi mu przyjemne i ciekawe wykorzystanie tych niewielkich ilości wolnego czasu, które są mu dane.

Coraz więcej przebywa w Zakopanem osób starszych, rekonwalescentów czy młodych ludzi z dziećmi. Ci także zazwyczaj kontentować się muszą małymi wycieczkami i spacerami. Towarzyszem w tych spacerach niech będzie niniejszy „Przewodnik".

Wreszcie, nawet zbrojni w haki, liny i przewodniki W. H. Paryskiego taternicy, czy turyści tatrzańscy, których w góry prowadzi przewodnik J. Nyki, nawet i oni czasem zostają w Zakopanem, choćby po to, by przeczekać złą pogodę. Nawet najbardziej zapaleni Od autorów narciarze robią sobie czasem dzień przerwy w wystawaniu w kolejkach do wyciągów.

Proponowane w „Przewodniku historycznym" trasy spacerów po Zakopanem dostępne są dla każdego, w każdą pogodę, latem i zimą. Trzeba tylko dysponować niewielką ilością czasu (do trzech godzin), umiejętnością spacerowania (zanikającą niestety z postępami motoryzacji) i ochotą do poznania choćby części z tych wielkich historycznych i kulturalnych tradycji miasta, Strona 3

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka które nie powinno w świadomości odwiedzających je osób kojarzyć się tylko ze sportem, folklorem i pięknymi widokami Tatr.

Niniejsza książka jest pierwszym przewodnikiem historycznym po Zakopanem. Przy jej pisaniu korzystaliśmy głównie z własnych materiałów i wyników badań terenowych oraz z podstawowej literatury przedmiotu, której główne pozycje znajdzie Czytelnik w spisie lektur na końcu książki. Cennym źródłem informacji były tomy „Pamiętnika Towarzystwa Tatrzańskiego" i,,Wierchów", a nade wszystko - roczniki prasy zakopiańskiej.

Nieocenionej pomocy udzielili nam Anna i Henryk Jostowie, w czasie cotygodniowych spotkań, przekazując wiele ważnych informacji na temat dziejów licznych zakopiańskich domów. Pragniemy gorąco podziękować im za cierpliwość, z jaką znosili wielomiesięczne nagabywania. Niemało cennych rad i wskazówek, a także życzliwych krytyk otrzymaliśmy od Zofii i Witolda Paryskich, którzy podczas kilkuletniej współpracy zachęcili nas do napisania „Przewodnika" i nadania mu takiego właśnie kształtu.

Chcemy wyrazić naszą wdzięczność szafarzom cennych archiwaliów, którzy zechcieli pomóc nam w pracy: dyrektorowi Tadeuszowi Szczepankowi i pracownikom Muzeum Tatrzańskiego: Ewie Gawąd i Jerzemu Darowskiemu oraz pracownikom Miejskiej Biblioteki Publicznej -jej dyrektorowi Mieczysławowi Mantyce i Paniom Jadwidze Knapik i Lucynie Kozłowskiej, a także pracownikom dyrekcji zakopiańskiego oddziału FWP-dyrektorowi Eugeniuszowi Bucykowi i p. Marii K-ossobudzkiej - za udostępnienie akt administrowanych przez FWP domów wczasowych.

Serdeczne podziękowanie składamy ks.

Prałatowi Władysławowi Curzydle, wdzięczni za udostępnienie archiwum Dekanatu Zakopiańskiego.

Dziękujemy także dziesiątkom Zakopiańczyków, którzy udzielali nam informacji na temat swych rodzin i domów, użyczali domowych archiwów i poświęcali nam wiele czasu.

Strona 4

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Oddając Czytelnikom książkę „Zakopane. Przewodnik historyczny" jesteśmy świadomi, iż daleko jej do doskonałości. Chcemy jednak, by mogła kiedyś stać się pełniejszl, dokładniejsza i bardziej przydatna. Prosimy więc o nadsyłanie wszelkich uwag i uzupełnień na adres autorów: 34-500 Zakopane, ul. Kasprusie 19.

^1. Z dziejów Zakopanego

I. Z dziejów Zakopanego Położenie Zakopane jest najwyżej położonym miastem w Polsce. Na mapie wypadnie go szukać pod 49'IS' szerokości geograficznej pn., na południku 19"57' na wsch. od Greenwich, u pd. kresów naszego kraju. Przedstawia sobą kształt nieregularnego trapezu, którego trzy boki stanowią góry i wzgórza, czwarty zaś wytyczony jest dla odmiany w dolinie.

Główną oś wodną Zakopanego stanowi płynący z Kościeliska potok Cicha Woda, od spływu z potokiem Bystrą na Kamieńcu przybierający nazwę Zakopianka, a po połączeniu z Porońcem w Poroninie dający początek Białemu Dunajcowi. Z pn. wpadają doń krótkie, płynące w głębokich jarach i okresami wysychające potoki, biorące początek na stokach Gubałówki, m.in.

Sobiczkowy, Szymoszkowy i Wałowy Potok. Z pd. zasilają go potoki, mające źródła w Tatrach lub pod Reglami, m.in. Potok Zza Bramki, Gąsienicowy, Młyniska, Biały, Czarny Potok, Bystra wraz ze stanowiącym jej odnogę Foluszowym Potokiem, Chyców Potok i Olczyski Potok.

Miejska zabudowa - zwarta i willowa - usytuowana jest zasadniczo w tzw. Rowie Podtatrzańskim, ograniczonym od pn. wzgórzem Gubałówki, od pd. Tatrami, a dokładniej - pasmem lesistych wzgórz wapiennych, zw. Reglami. Poza tym centralnym obszarem, do Zakopanego należą także peryferyjne przysiółki, często źle komunikacyjnie połączone z centrum, żyjące nieraz całkiem wiejskim życiem, bez wielu negatywów „cywilizowanego" ośrodka. Administracyjnie do miasta należy też spora część Tatr, które jednak praktycznie pozostają w gestii dyrekcji Tatrzańskiego Parku NarodoStrona 5

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wego.

Położenie Zakopanego najprościej określił Kornel Makuszyński: „z lewej Giewont, z prawej Gubałówka, a w środku-deszcz..."

Do 1975 r. Zakopane wchodziło w skład powiatu (do rozbiorów - starostwa) nowotarskiego, stanowiąc od 1951 r. miasto wydzielone na prawach powiatu. Po reformie administracyjnej przez rok było samodzielnym miastem-gminą, a w 1976 r. powrócono do wcześniejszej koncepcji „wielkiego Zakopanego", tworząc tu siedzibę miasta i zarazem gminy tatrzańskiej, w skład której weszły wsie: Poronin, Murzasichle, Małe Ciche, Kościelisko, Witów, Dzianisz. Nowe Bystre, Bustryk, Ząb i Suche.

Samodzielną, cesarsko-królewską gminą podległą Wydziałowi (czyli zarządowi) Powiatowemu i galicyjskiemu Wydziałowi Krajowemu zostało Zakopane dopiero w 1867 r., wcześniej wchodząc w skład gromady (obwodu) Kościelisko. 20 lutego 1867 r. wybrano pierwszych zakopiańskich radnych gminnych, na czele których jako wójt stanął „hruby gazda" Jan Gąsienica Staszeczek. Obszar ówczesnej gminy nie obejmował terenów Jaszczurówki i Kuźnic, które wchodziły w skład obszarów dworskich - pierwsza dóbr Szaflary, należących do rodziny Uznańskich, drugie - dóbr zakopiańskich, wówczas pozostających w ręku rodziny Homolacsów.

Wcześniej jeszcze uzyskało Zakopane autonomię kościelną, gdy na skutek wieloletnich zabiegów właścicielki dóbr zakopiańskich, Klementyny Homolacsowej powstała tu osobna parafia rzymskokatolicka - formalnie w 1845 r., faktycznie, po wybudowaniu kościoła z końcem 1847 r. Dawniej bowiem zakopiańczycy przynależeli do parafii poronińskiej (wsch. część) i Chochołowskiej. Granice nowej parafii obejmowały Zakopane wraz z Olczą, Kościelisko i część Witowa.

Inny jeszcze obszar miała zakopiańska Stacja Klimatyczna - czyli powołane w 1886 r. uzdrowisko, z którego w różnych okresach wytaczane były obszary dworskie i peryferyjne przysiółki.

10 I. Z dziejdw Zakopanego Ludność Ilu górali mieszka w Zakopanem? Pochodzenia co prawda-i na szczęście - nie Strona 6

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka badają spisy ludności, bo tu dopiero pojawiłby się kłopot: kto jest, a kto nie jest góralem? No bo nawet ci „rdzenni" górale też nie mieszkali pod Tatrami „od zawsze": osadnictwo na Podhalu pojawiło się w XIII w., a przodkowie pierwszych osadników wywodzili się z ziem, leżących na Niżu Polskim. Od XV w. napływali na ziemie polskie wędrujące lukiem Karpat plemiona pasterzy wołoskich, których kultura, obyczaje i gospodarka mieszały się z rolniczymi dotąd tradycjami dawnych górali i wywierały na nie znamienny wpływ. Te dwie fale osadnictwa - rolniczego z pn. i pasterskiego z pd. wsch. stworzyły zasadniczo etniczny typ polskiego górala. Wpływy innych nacji - Rusinów, Sasów spiskich, Słowaków i Węgrów - występujące na kresowej przecież ziemi podhalańskiej - na ukształtowanie się typu góralskiego były minimalne, choć często przeceniane.

Na przełomie XVIII i XIX w. zarządcy działającej w Kuźnicach huty żelaza sprowadzali do Zakopanego techników, majstrów z Czech, Moraw i ze Śląska. Wiele z tych osób osiedliło się tu na stałe, dając początek kilku rodom, po latach uznanych już za „góralskie".

Jeśli więc za górali uważać będziemy tych, którzy wywieść mogą swą podhalańską parantelę (choćby ze strony jednego tylko z rodziców) co najmniej z pocz. XIX w. - liczba ich w Zakopanem nie sięgnie 5 tyś. osób. Stanowi to nieco ponad 16 procent ogółu ludności tej „góralskiej stolicy".

Nie należy bynajmniej sądzić, że to ostatnie lata spowodowały tę anemię góralskiej krwi pod Giewontem. W opublikowanym na łamach „Almanachu Tatrzańskiego" w 1894 r. spisie właścicieli domów na obszarze zakopiańskiego uzdrowiska górale stanowili niespełna 54 procent! A byt to zaledwie początek wielkiej kariery Zakopanego.

Prawda, że wiele osób - zwłaszcza spośród inteligencji - miało w Zakopanem własne domy, ale wykorzystywało je tylko w sezonie, na co dzień mieszkając gdzie indziej (Ignacy Baranowski, Walery Eijasz, Helena Modrzejewska i in.). Ale równocześnie spora liczba osób mieszkała w wynajętych od górali domach czy izbach: Stanisław Witkiewicz, Maria i Bronisław Dembowscy, Władysław Matlakowski...

Kim więc są niegóralscy zakopiańczycy?

Strona 7

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Większa część z nich to potomkowie rodzin osiadłych tu w 2 pot. XIX w., głównie w latach dziewięćdziesiątych i z pocz. XX w.

Wtedy właśnie napłynęła do Zakopanego spora liczba osób chorujących na gruźlicę, dla których jedynym ratunkiem zdawał się być pobyt w czystym powietrzu i wysokogórskim klimacie. Część, wyzdrowiawszy, po kilku latach wyjechała, część osiadła tu na stale. Wielu pozostało na zakopiańskim cmentarzu... Poza chory mi i rekonwalescentami dużą część ludności napływowej z tego okresu stanowili kupcy, rzemieślnicy, służba, przedstawiciele wolnych zawodów (zwłaszcza lekarze), nauczyciele i różnego rodzaju cyganeria artystyczna. Rozwijające się uzdrowisko potrzebowało wielu i rozmaitych usługodawców, zaś funkcjonujący już wtedy mit Zakopanego - ośrodka, skupiającego malarzy, literatów i muzyków - przyciągał tych, którzy lecząc się, jednocześnie pod Tatrami szukali natchnienia do swej twórczości.

Już przed I wojną światową osiadali w Zakopanem także zwykli miłośnicy Tatr i ci, którym psychicznie odpowiadał duchowy klimat „letniej", a później i,,zimowej stolicy Polski". Ci, których pod Tatry skierowała miłość do tego regionu, stanowili większość imigrantów w latach międzywojennych i po II wojnie światowej aż do dziś.

W tych samych latach osiedliła się w Zakopanem pewna liczba Cyganów, którzy porzuciwszy tabory osiedli w nędznych domkach pod Gubałówką, częścią wtapiając się w ludność góralską, częścią tworząc zwartą kolonię.

W czasie obydwu wojen światowych było 11 I. Z dziejów Zakopanego Ludność Zakopane azylem - nie zawsze zresztą bezpiecznym - dla ukrywających się, bezdomnych i prześladowanych. W tych latach przywędrowało pod Tatry wielu ludzi pióra, artystów, działaczy politycznych i naukowców. Szczególnie silna fala tego typu osadnictwa dotarta do Zakopanego po Powstaniu Warszawskim. Choć większość uchodźców wróciła potem do stolicy, jednakże część pozostała pod Giewontem.

Dużą liczbę zakopiańczyków zawdzięczać należy działającej tu od 1876 r. Szkole Strona 8

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Przemysłu Drzewnego, obecnie istniejącej jako Zespół Szkół Budowlanych oraz Liceum Plastyczne im. K.enara. Absolwenci, kończąc naukę często osiadali pod Giewontem jako nauczyciele, wytwórcy sztuki użytkowej czy samodzielni artyści. Innym czynnikiem, powodującym od dawna napływ nowych rodzin do Zakopanego jest hotelarstwo, przemysł pensjonatowy i gastronomia.

Wreszcie od wielu lat ściąga Zakopane rozmaitych wydrwigroszy, niebieskie ptaki, przedstawicieli półświatka kryminalnego i finansowego i... naiwnych, którzy sądzą, że rychło staną się milionerami w „socjalistycznym Las Vegas", jak mawiał jeden z byłych ojców miasta.

Jeszcze kilka słów o często słyszanym pod Giewontem słowie „ceper". Mało kto wie, co słowo to oznacza poza tym, że jest wysoce niesympatycznym wyzwiskiem. Najczęściej używa się go jako synonim słowa „łamaga", „niedołęga", lub dla określenia każdego, kto nie jest góralem, I tak dla wytrawnych turystów ceprem jest wczasowicz, wjeżdżający w marynarce i pod krawatem na Kasprowy kolejką, dla taternika - turysta chodzący grzecznie po znakowanych szlakach, dla góralskiego przewodnika - taternik nie góral, dla zakopiańczyka - przybysz z doCeprami nazywali dawniej górale „dółskich" robotników, sprowadzanych z końcem XIX w. jako pracowników fizycznych, zatrudnianych w kamieniołomach, przy budowie dróg i kolei Chabówka-Zakopane, wreszcie - bezrobotnych, przyjeżdżających do Zakopanego w poszukiwaniu pracy. Rozszerzając to pojęcie, w późniejszych latach ceprem nazywano każdego, kto przyjechawszy spoza Podhala osiadł w Zakopanem, tu pracował i odbierał góralom zarobek.

Ten zaś, kto przyjeżdżając do Zakopanego dawał góralom zarobić - byt panem, jeśli budował tu sobie dom, organizując wyprawy zatrudniał przewodników i tragarzy, reprezentował poza tym arystokrację lub wolny zawód, albo byt gościem, jeżeli wynajmował mieszkanie, kupował na targu góralskie kapcie i ciupagę, chodził na niewielkie wycieczki i poufale klepał dorożkarza po ramieniu nazywając go „gazdą". W późniejszych czasach terminów „pan" i „gość" czasem używano wymiennie. Współcześnie, wśród ludności góralskiej synonimem słowa „gość" w tym znaczeniu stało się określenie „turyStrona 9

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka sta".

Tak więc obecnie panienka w pocztowym okienku, urzędnik czy taksówkarz niespokrewniony z żadnym z rodów góralskich jest ceprem, choćby od trzech pokoleń byt zasiedziały w Zakopanem. Ludzie wolnych zawodów, artyści i niepracujący poza domem właściciele posesji w Zakopanem to panowie. Turyści zaś i wczasowicze są gośćmi.

W 1900 r., wg oficjalnego spisu ludności, mieszkały w Zakopanem 4452 osoby.

Osobno liczony przysiółek Olcza zamieszkiwało 831 osób. Już wtedy liczba przybywających pod Giewont gości niemal dwukrotnie przekraczała liczbę stałych mieszkańców. W 1931 r. Zakopane liczyło już 16275 osób, podejmujących rocznie przeszło 50 tyś. przyjezdnych.

Po II wojnie światowej liczba stałych mieszkańców rosła już wolniej: z 19 tyś. w 1938 r. spadła po okupacji do niespełna 16 tyś. i wzrosła do 29 800 w 1983 r. Przed kilku laty granica 25 tyś. miała być, wg planistów, 12 L Z dziejów Zakopanego Ludność ostateczną. Teraz jako krańcową podaje się liczbę 30 tyś. mieszkańców. Od kilku lat Zakopane jest, teoretycznie przynajmniej, miastem zamkniętym, a uzyskanie zgody na stałe zameldowanie pod Giewontem jest trudne.

I jeszcze jedno warto wiedzieć o ludności Zakopanego: miasto pod Giewontem jest stare: przeszło 11 procent jego mieszkańców to emeryci. Jest to jednocześnie miasto o sporej nadwyżce kobiet, o jednym z najwyższych w kraju odsetku kobiet pracujących i o absolutnej dominacji zatrudnienia w dziedzinie usług nad innymi dziedzinami gospodarki.

•^^^•^^•4i4^hft^^!4^^^^ I. Z dziejów Zakopanego Początki Zakopanego skiej. W owym czasie w Zakopanem było prawdopodobnie 49 polan, czyli osad zamieszkałych przez 656 osób. Byłby to Strona 10

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka jeden z pierwszych dokumentów, wymieniający oficjalnie nazwę Zakopanego. Byłby, gdybyśmy mogli być pewni jego autentyczności - zachowały się bowiem tylko jego późniejsze odpisy, i to różniące się między sobą w szczegółach.

Tak czy inaczej, z legalnymi nadaniami czy bez nich. Gąsienice, Topory, Jarząbki i następne rody osiadały pod Giewontem karczując polany, tworząc sioła i osady, po wielu latach dopiero łączące się w wieś.

Teren, głównie zalesiony, pomiędzy poszczególnymi siołami, należał formalnie do króla, praktycznie zaś byt we władaniu starostów. U progu XVIII w. autentycznych dokumentów, nadających przywileje użytkowania gruntów, protokołów z lustracji królewszczyzn na Podhalu czy... dekretów sądowych było już sporo. Jednocześnie w sielankowym wiejskim pejzażu podhalańskim zaczęły pojawiać się nowe akcenty. W Tatry wkroczył przemysł.

Górnictwo, jako bardziej nowoczesna forma poszukiwania skarbów, uprawiane było w Tatrach na pewno już u progu XVI w.

Poszukiwano - nie bez efektów - metali kolorowych: miedzi, srebra, nawet złota.

Kopalnie, coraz to zamierające i na powrót łudzące kolejnych gwarków nadzieją odkrycia opłacalnych złóż, po polskiej stronie znajdowały się w Tatrach Zachodnich (głównie rejon Doliny Kościeliskiej i Chochołowskiej) oraz Wysokich, koło Morskiego Oka. Srebrni czy miedziowi „hawiarze" (górnicy) omijali kotlinę zakopiańską, w Tatry Zachodnie dążąc z Nowego Targu gościńcem czamodunajeckim, do Morskiego Oka zaś (gdzie górnictwo, jak się wydaje, nie wyszło poza stadium poszukiwawcze, choć przetrwało w nazwach: Miedziane, Szpiglasowy Wierch) - przez Bukowinę i Wierch Poroniec. Inaczej nieco zaczęta się kształtować sytuacja Zakopanego, gdy król Stanisław August Poniatowski Osadnictwo na Podhalu, posuwając się na pd. wzdłuż biegu rzek i potoków, poszukując stosownych do rolniczej i pasterskiej gospodarki terenów, dotarto do Zakopanego i innych wsi podtatrzańskich najpóźniej.

Wykarczowane („kopane") polany na przysiółkach przyszłego uzdrowiska, z pierwszymi osadnikami, pojawiły się zapewne nie później niż w XV w., najpierw jako tereny użytkowane tylko latem, potem także i zimą. Tereny położone w głębi Rowu Podtatrzańskiego zasiedlano samorzutnie w ciągu XVI stulecia. Powoływany w późniejszych dokumentach rzekomy przywilej osadniczy Stefana Batorego z 1578 r. według wielu badaczy prawdopodobnie w ogóle nie Strona 11

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka istniał. W każdym razie nie natrafiono na najmniejszy jego ślad. Wiemy tylko tyle, że w 1670 r. kancelaria króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego wydała zakopianom przywilej osadniczy, powołujący się na wcześniejszy dokument Batorego. Ba! ale i tego Michalowego przywileju nie znamy z oryginału, tylko z późniejszych odpisów.

Pozostawiając na boku kwestię, czy miało Zakopane pecha do trwałości dokumentów królewskich, czy szczęście do obdarzonych dużym talentem krasomówczym gazdów, potrafiących wmówić urzędnikom nie istniejące przywileje - faktem jest bezspornym, iż cztery wieki temu pierwsze osady na terenie dzisiejszego Zakopanego już istniały, choć być może sama nazwa pojawiła się później. Kiedy Mikołaj Komorowski, znany niechlubnie potem z gnębienia górali podatkami i prób wprowadzenia pańszczyzny, w 1624 r. obejmował urząd starosty nowotarskiego-w dokonanej z tej okazji lustracji wsi zapisano nazwę „Nowa Osada" - prawdopodobnie właśnie dla terenów między Gubałówką a Tatrami, należących do Gąsieniców, Jarząbków i Toporów. Oficjalna, urzędowa nazwa nie utrzymała się i już w kilka lat później król Zygmunt III Waza w dokumencie z 20 kwietnia 1630 r. ustanowił prawo użytkowania polany Żywczańskie w Zakopanem dla Jędrzeja Jarząbka z Bań14 I. Z dziejów Zakopanego Początki Zakopanego poparł starania górników, sugerujących skupienie się na wydobywaniu w Tatrach rudy żelaza.

Kopano ją już wcześniej, za Augusta II Mocnego, jednak tylko w niewielkich ilościach. W pierwszych latach XVIII w., w dolinie potoku Bystra, powstał niewielki zakład magazynujący początkowo, potem przerabiający rudę, wydobywaną w pobliskiej Dolinie Jaworzynce w masywie Kopy Magury i Małej Kopy Królowej. W 1767 r. starosta nowotarski Franciszek Rychter Pelikańczyk rozpoczął tam budowę huty żelaza. Od zakładu przemysłowego cale osiedle otrzymało nazwę Huty Hamerskie lub Hamry, potem spolszczoną na Kuźnice.

Kopalnie żelaza, a za nimi - huta kuźnicka i kościeliska okazały się, w przeciwieństwie do górnictwa kruszcowego, opłacalne, przyStrona 12

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka najmniej w tamtych czasach, gdy brak linii kolejowych chronił przed konkurencją tańszego w produkcji żelaza śląskiego. Niezbyt długo jednak przemysł polski mógł cieszyć się nowym źródłem surowców.

Oto we wrześniu 1770 r. cesarzowa Austrii Maria Teresa, pod pozorem ustanowienia kordonu sanitarnego w związku z zagrożeniem epidemią cholery, zajęła zbrojnie starostwa: nowotarskie, czorsztyńskie i sądeckie, już rok wcześniej zagarnąwszy ziemie polskiego Spiszą. Od podtatrzańskich ziem zatem zaczął się pierwszy rozbiór Polski.

Dotychczasowe dobra królewskie - ziemia, lasy, także urządzenia przemysłowe stały się własnością dworu cesarskiego - kamery austriackiej. Własności góralskie pozostały nienaruszone.

I. Z dziejów Zakopanego Czasy pionierów Fama o Tatrach rozniosła się tymczasem szeroko po kraju. Wyroby z kuźnickiej huty trafiały coraz częściej na rynek krakowski, dokąd przywozili je furkami górale. Egzotyczny strój, oryginalna gwara i niespotykana powierzchowność budziły zaciekawienie dla krainy rodzinnej Podhalan. W „polskich Alpach" pojawili się uczeni, badający ich geografię, klimat, budowę i żywą przyrodę. Wśród nich - prawdziwi pionierzy tatrzańskiej nauki i eksploracji - Baltazar Hacquet i Stanisław Staszic.

Za naukowcami, inspektorami przemysłowymi i wojskowymi geometrami zaczęli pojawiać się w Tatrach zwykli „zjadacze chleba". No, może nie całkiem zwykli - wszak podróż do Zakopanego tylko z Krakowa trwała dwa dni, była męcząca, kosztowna i niezbyt bezpieczna. Celem podróży byty przeważnie: Morskie Oko, Dolina Kościeliska i przemysłowe Hamry, przejęte przez Austrię i dzierżawione przez rozmaitych eksploatatorów. Głośno było w Galicji-jak od 1773 r. urzędowo nazywano tereny pd.-wsch. Polski - o zbrojnym napadzie zbójników tatrzańskich na Kuźnice, którzy - prawdopodobnie wspólnie z góralskimi hamemikami - w 1794 r. napadli i spalili hutę, zarządzaną przez Jakuba Reichsdorfera. Wprowadzono wtedy na Podhalu stan wojenny, a górale, zagrożeni branką do wojska austriackiego, masowo uciekali w Tatry.

Strona 13

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Sytuacja w Kuźnicach zaczęta się poprawiać, gdy w 1806 r. pochodzący z Moraw Jan Wincenty Homolacs został właścicielem podtatrzańskich hut i kopalni żelaza.

Ogólnie ciężka sytuacja ekonomiczna, pogarszająca się skutkiem wyniszczających wojen napoleońskich, zmusiła dwór austriacki do poszukiwania nowych źródeł gotówki. Dawne dobra królewskie na Podhalu zostały wystawione na sprzedaż. Podzielono je na cztery sekcje i wystawiono na licytację.

Najtrudniej było sprzedać sekcję biatczańską i zakopiańską. Dopiero 24 maja 1824 r. syn Jana - Emanuel Homolacs za 65 030 zł 16 reńskich (czyli ponad 15 milionów złotych waluty z 1983 r.) stał się właścicielem gruntów w wioskach: Waksmund, Białka, Gron, Leśnica, Bukowina, Brzegi, Zakopane, Zubsuche. Bystre, Międzyczerwienne, Maruszyna, Ostrowsko, Dębno, Gronków. W skład sekcji wchodził też ogromny obszar Tatr Zachodnich i Wysokich. W ręku Homolacsów pozostały dobra zakopiańskie wraz z hutą kuźnicką aż do 1869 r. Po nich kolejnymi właścicielami stali się Ludwig Eichborn, Magnus Peltz, Jakub Goldfinger i Władysław Zamoyski.

Pod Tatry ściągało co roku coraz większe grono osób. Odkrywali dla siebie uroki „polskiej Szwajcarii" poeci i malarze, żądni przygód turyści, a także ludzie chorzy, których przyciągała sława kuracji żętycowych: owcza serwatka pomagać miała nie tylko na przypadłości żołądkowe, lecz także płucne, sercowe i neurasteniczne. Zapewne zdrowe jadło, pozbawione bakterii powietrze, duże nasłonecznienie i zmniejszone skutkiem wysokości ciśnienie atmosferyczne mogły dawać dobre efekty, bez względu na terapeutyczne możliwości samej żętycy.

Wszyscy ci zachwyceni Tatrami goście, wśród których nie brakło sław literackich, jak Seweryn Goszczyński i Wincenty Poi, czy wysoko utytułowanej arystokracji, mieli bazę turystyczną m.in. w dworze w Kuźnicach, obok którego wybudowano niewielką karczmę. Zaspokajała ona co prawda przede wszystkim podniebienne potrzeby hawiarzy i hamemików (hutników), miała też kilka pokoi dla gości z dalekich stron. Tutaj też, w Kuźnicach, dla potrzeb miejscowej ludności utworzono kaplicę, szkolę przyfabryczną i ... orkiestrę, a później funkcjonowała tu pierwsza poczta. Miały przeto Kuźnice wiele zalet, ale i miały podstawową wadę: właściwie nie dało się tam mieszkać. O leczeniu Strona 14

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka zaś w niezbędnym spokoju, ani o cichym wczasowisku ani marzyć nie można było: wokół dymiły piece i kuźnie, waliły młoty, jazgotały walce, dudniły wózki z rudą i gotowymi wyrobami. Nadto w wąskiej doli-

I. Z dziejów Zakopanego nie słońce gościło krótko, a rozlewający się po jej dnie nieuregulowany jeszcze potok Bystra powodował częste mgły i nieustającą wilgoć. Trudno doprawdy wyobrazić sobie coś mniej sielankowego.

Dopiero w pot. XIX w. przybywający pod Tatry goście „odkryli" chłopskie, słoneczne i ciche Zakopane, rozsiadłe pod Gubałówką wokół budującego się od 1845 r. kościółka.

Jan Kanty Steczkowski, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, był pierwszym znanym nam letnikiem, który po 1850 r. osiadł na kilka miesięcy w jednym z góralskich domów „Zakopiańskiej Starówki", jak czasem nazywa się ul. Kościeliska.

Koniec lat czterdziestych ubiegłego wieku otworzył nową epokę w życiu podtatrzańskiej wioski: stałym już elementem jej życia - gospodarczego, kulturalnego i obyczajowego - stali się letnicy, a ostoją dla wszystkich cywilizacyjnych poczynań byt drewniany kościół i jego gospodarz, pierwszy zakopiański proboszcz - Józef Stolarczyk.

W 2 pot. XIX w. wokół kościoła, w dawnej osadzie „Nawsie" wykształciło się swego rodzaju centrum. Powstała pierwsza ulica - wiodąca do Doliny Kościeliskiej i obok kościoła poprowadzona, sama później nazwana Kościeliska. Przez drugie osiedle, nazywane Krupową Rolą, prowadziła droga od kościoła do Kuźnic. Tu powstaną Krupówki. Wyboista droga od Nowego Targu, także kończąca się przy kościele, otrzymała nazwę Nowotarskiej. Dalej już tylko porozrzucane grupy domów, w których letnicy lokowali się rzadko, łączyły się z ul. Kościeliska ścieżkami polnymi bez nazw, określanymi według osiedli: do Kasprusiów, do Rojów, do Walczaków... Dawne sioła przekształciły się w osady: Chramcówki, Stara Polana, Żywczańskie, Skibówki. Osobną historię ma Olcza, równie stara jak Zakopane i do dziś wykazująca swoją odrębność.

W latach sześćdziesiątych, kiedy turystów przybywało co roku więcej i liczba ich Strona 15

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Czasy pionierów przekraczała 100 rodzin w sezonie - miało już Zakopane trzy szkoły: kuźnicką, parafialną przy kościele i olczańską. Kilkadziesiąt domów na Kościeliskiej, Kasprusiach i Krupówkach dysponowało pomieszczeniami dla letników. Przyjezdni, zainteresowani Tatrami, już od 1860 r. mogli dysponować pierwszym polskim przewodnikiem do Tatr pióra Eugeniusza Janoty. Około 1870 r. odnotowało Zakopane najbardziej pewny objaw szybkiej urbanizacji: w domu Krzeptowskiego przy ul. Kościeliskiej pierwszy sklep otworzył przybyły z Nowego Targu izraelicki kupiec. Samuel Riegelhaupt.

Przewrót w wiedzy o Zakopanem wśród Polaków trzech zaborów dokonał się najpierw za sprawą niezwykle popularnej, wydanej w 1858 r. książki Marii Steczkowskiej „Obrazki z podróży do Tatrów i Pienin". Sława Tatr i podtatrzańskiej wioski rozszerzyła się jeszcze dzięki malarzowi Waleremu Eliaszowi, autorowi „Ilustrowanego przewodnika do Tatr, Pienin i Szczawnic". Od 1870 aż do 1900 r. sześć wydań tego dzielą będzie ważną lekturą zakopiańskich gości. A latem 1873 r. na dłuższy pobyt w Zakopanem zjechał warszawski lekarz-dr Tytus Chałubiński. >^^<< 17 2 Zakopane - przewodnik historyczny I. Z dziejów Zakopanego Romantyczni pozytywiści ku.. nie mogąc skłonić zakopiańskiej władzy gminnej do inwestycji, które mogłyby podnieść poziom cywilizacyjny wsi, Towarzystwo samo i własnym kosztem ustawiało na błotnistych uliczkach pierwsze latarnie naftowe, budowało chodniki, umieszczało ławki, załatwiało uruchomienie telegrafu, a nade wszystko - stworzyło „kasyno", najpierw w wynajętej izbie, a potem we własnym Dworze Tatrzańskim przy Krupówkach. Dom ten stał się pierwszym centrum kulturalnym Zakopanego. Jednocześnie Towarzystwo Tatrzańskie zorganizowało w 1876 r. w Zakopanem szkolę zawodową, nazywaną też snycerską.

Strona 16

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Kiedy jednak w ów sierpniowy wieczór 1873 r. w letnim pawilonie w Zwierzyńcu powstawało Towarzystwo Tatrzańskie, jego twórcy być może nawet nie zdawali sobie sprawy, jak wielkiemu dziełu dają początek. Feliks Pławicki, Bolesław Lutostański, ks. Józef Stolarczyk, Tytus Chałubiński, baron Ludwig Eichbom, Józef Szalay oraz Maksymilian Nowicki, Eugeniusz Janota, Leopold Świerz i Walery Eijasz stworzyli bowiem pierwszą na ziemiach polskich organizację turystyczną, która w zawieruchach dziejowych przetrwała lat bez mała 80, a której tradycje do dziś są żywe wśród wielkich rzesz Legenda Zakopanego narastała od lat: od uniesień Stanisława Staszica, jakże nietypowych dla tego chłodnego uczonego, przez zachwyty Seweryna Goszczyńskiego, wreszcie przez rolę, jaką Tatrom wyznaczyli trzej wieszcze, z których co prawda żaden nawet na Podhale nie dojechał, ale każdy nadawał górom i góralom znaczenie symboliczne.

Galicja cieszyła się stosunkowo dużą autonomią i największą swobodą narodową spośród wszystkich trzech zaborów. W Galicji zaś Zakopane było miejscowością o swobodach niemal zupełnych. Tatry - rzekomo niezniszczalne, wzniosłe i na pewno piękne - stały się symbolem niezniszczalnej polskości. Przyjazdy pod Giewont byty już nie tylko przyjemnością i modą. Stały się niemal obowiązkiem patriotycznym.

Grupa zakochanych w Tatrach Polaków, w większości bywających w Zakopanem już od kilku sezonów, postanowiła przeto stworzyć ponadzaborową organizację, która jednoczyłaby miłośników gór we wspólnej pracy dla spopularyzowania i uprzystępnienia tego, jak go nazywano, najpiękniejszego zakątka Polski, działając jednocześnie, zgodnie z pozytywistycznym duchem epoki, na rzecz poprawy bytu miejscowej ludności.

Jednocząc zaś Polaków z różnych stron podzielonego kraju, stałaby się organizacją narodową, patriotyczną, przyczyniającą się do zniesienia znienawidzonych kordonów.

Paradoks dziejowy chciał, że tę wszechpolską organizację, jaką stało się Towarzystwo Tatrzańskie założono 3 sierpnia 1873 r. podczas przyjęcia, wydanego przez Ludwiga Eichboma, ówczesnego właściciela dóbr zakopiańskich, niemieckiego Żyda rodem z Berlina, na cześć właściciela Szczawnicy, z pochodzenia Węgra - Józefa Szalaya. Obydwaj stali się członkami zarządu Towarzystwa, a z kurtuazji dyskusje na pierwszych posiedzeniach odbywały się po niemiec-

Polaków.

Strona 17

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Jeden z założycieli Towarzystwa Tatrzańskiego, dr Tytus Chałubiński, planował w 1873 r. spędzić w Zakopanem i w Tatrach niewiele ponad 2 miesiące. Jednakże l września umarł Jędrzej Rój: była to pierwsza zakopiańska ofiara epidemii cholery. Do 10 października Chałubiński wraz z towarzyszącym mu dr. Witoldem Urbanowiczem skutecznie walczył z chorobą, wyjaśniał góralom podstawowe zasady higieny, dostarczał na własny koszt lekarstw i żywności.

Pierwszy dłuższy pobyt Chałubińskiego w Zakopanem przyniósł mu uznanie, szacunek i miłość górali oraz związał go z tą miejscowością na resztę życia. Jego wszechstronna działalność pod Giewontem będzie Wkrótce Towarzystwo Tatrzańskie zyskało szerokie poparcie, stając się faktycznym gospodarzem polskich Tatr. Równocześnie, 18 I. Z dziejów Zakopanego później szczegółowo opisana. Tu przypomnijmy tylko fakt dla historii Zakopanego najbardziej znamienny: to Chałubiński właśnie wylansował szeroko lecznicze właściwości zakopiańskiego klimatu. Jego warszawscy pacjenci i przyjaciele, a także uczniowie i koledzy przyczynili się do rozpropagowania tej miejscowości i pobytu w niej jako panaceum na dolegliwości płucne - i na przemęczenie pracą intelektualną. Dzięki staraniom Chałubińskiego i jego medycznemu autorytetowi w 1886 r. Zakopane uzyskało status stacji klimatycznej, stając się uzdrowiskiem. Biedna góralska wioska zyskała w ten sposób trwałą podstawę egzystencji: górale, wegetujący dotąd z uprawianego w ciężkich warunkach rolnictwa i pasterstwa, w coraz większym stopniu zasilać będą odtąd swój budżet dochodami z przewodnictwa, sprzedaży towarów i usług, a nade wszystko-z wynajmowania mieszkań już nie tylko letnikom, lecz także i chorym. Władza uzdrowiska, która od 1886 r. sprawować miała rządy obok rady gminnej, otrzymała uprawnienia prowadzenia inwestycji niezbędnych dla rozwoju gospodarczego i kulturalnego miejscowości, ze środków pochodzących z taksy klimatycznej, opłacanej przez przybywających do Zakopanego gości. W przyszłości to rozdwojenie władzy na gminę i „Klimatykę", jak nazywano zarząd uzdrowiska, doprowadziło do licznych konfliktów. A przecież do Strona 18

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka rządzenia w Zakopanem pretendował jeszcze trzeci partner - łożące do tej pory na rozwój miejscowości Towarzystwo Tatrzańskie.

Lecznictwo rozwijało się pod Giewontem od polowy lat siedemdziesiątych XIX w., a prekursorem tej funkcji był lekarz zakładowy kuźnickiej huty, dr Ludwik Ganczarski, który tu w 1875 r. założył pierwszy zakład wodoleczniczy. Jego następcami byli: dr Wenanty Piasecki w 1880 r. i dr Andrzej Chramiec w 1887 r. Na pierwsze sanatorium przeciwgruźlicze wypadło czekać do 1898 r., kiedy to swój zakład otworzył 2* Romantyczni pozytywiści dr Marian Hawranek.

Coraz szybszemu rozwojowi Zakopanego towarzyszył coraz szybszy upadek kuźnickiego przemysłu. W pół. XIX w., pod rządami Homolacsów Kuźnice stały się jednym z największych w Galicji zakładów metalurgicznych. Ale w 20 lat później złoża rudy były już coraz uboższe, a produkcja, przy rosnącej konkurencji, coraz bardziej nieopłacalna. W 1878 r. nastąpiło ostateczne zamknięcie hamrów, a kolejny właściciel dóbr zakopiańskich, wrocławski kupiec Magnus Peltz, nastawił się na produkcję masy papierowej i tektury. Lasy tatrzańskie, pożerane dotąd w hutniczych piecach, ginęły teraz w coraz szybszym tempie w kuźnickich papierniach. Taka gospodarka rychło doprowadziła Peltza do bankructwa.

Dobra zakopiańskie obłożono sekwestrem, a następnie wystawiono na licytację. Zakupił je, ku rozpaczy miłośników Zakopanego i Tatr, nowotarski Żyd, Jakub Goldfinger, który już przedtem dzierżawił od Peltza fabrykę tektury, a wcześniej handlował żelazem z Kuźnic. W procedurze licytacyjnej doszukano się jednak pewnych nieformalności, co umożliwiło obalenie transakcji i doprowadziło do nowej licytacji. 9 maja 1889 r. właścicielem dóbr należących do sekcji zakopiańsko-białczańskiej został hrabia Władysław Zamoyski. Zbankrutowany Magnus Peltz dostał za Zakopane do ręki 462 złote (reńskie) i 3 centy. Resztę wzięli jego wierzyciele...

Tak oto po przeszło 100 latach Zakopane powróciło w ręce polskie. Dla przyszłości tego regionu wydarzenie to miało zasadnicze znaczenie.

Strona 19

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Liczba gości i budowanych dla nich pospiesznie hoteli i pensjonatów rosła coraz szybciej. Tempo urbanizacji u jednych budziło podziw, u innych-obawy, co do jakości zachodzących zmian. Pierwsze pismo pod Giewontem, wychodzące w 1891 r. - „Zakopane" - dokonało porównania, chętnie używanego do dziś: „Niezwykle szybki od lat kilku rozwój Żako19 I. Z dziejów Zakopanego Romantyczni pozytywiści panego przypomina z wielu względów powstające osady na kresach północnej Ameryki. Jak tam, tak i tutaj gorączkowy pośpiech, powstają domy pośród niewykarczowanych lasów, budowane nieraz dorywczo, bez planu i symetrii (...). Jak tam, buduje się przede wszystkim kościół, tak i w • Zakopanem wznoszą się coraz wyżej mury poważnej świątyni; jak tam zakładają się zaraz szkoły, tak i u nas jest już ich kilka, a do zupełnego podobieństwa brakuje jeno jeszcze dziennika..."

Letników, turystów i chorych przybywało coraz więcej, a problem dotarcia pod Giewont był już mniejszy: od 1884 r. bowiem kolej państwowa dochodziła do Chabówki, skąd tylko pół dnia drogi góralską furmanką dzieliło gości od Zakopanego. Hrabia Zamoyski, objąwszy w posiadanie swe włości, rozpoczął, m.in. przy pomocy coraz bardziej liczącego się w sferach rządowych Galicji dr. Andrzeja Chramca, starania o doprowadzenie linii kolejowej do samego Zakopanego. Żmudne te zabiegi zostały jednak uwieńczone sukcesem dopiero w 1899 r.

Przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia to okres, kiedy ugruntowana już sława Zakopanego przyciągała tu coraz więcej artystów, literatów i naukowców. Wrażliwe oko ludzi sztuki dostrzegało nie tylko egzotykę góralszczyzny i tatrzańskiego pejzażu, lecz także ich niepospolite piękno. Artyści podejmowali próbę zastosowania elementów folkloru do sztuk pięknych i użytkowych-i przynosiło to nadzwyczajne efekty. Jako pierwszy Ignacy Paderewski wykorzystał kilka góralskich melodii do swego „Album tatrzańskiego", skomponowanego w 1883 r.

Henryk Sienkiewicz opublikował w 1889 r. „Sabałową bajkę", wprowadzając do literaStrona 20

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka tury zarówno gwarę, jak i postać Jana Krzeptowskiego Sabały. Wkrótce też znajomość góralskiej gwary posłużyła wielkiemu pisarzowi do skonstruowania staropolskiego 20 języka bohaterów powieści „Krzyżacy".

Maria i Bronisław Dembowscy, Władysław Matlakowski i Stanisław Witkiewicz, zapoznawszy się szczegółowo z góralskim budownictwem i zdobnictwem, odnajdowali w nich cechy szczególne, stale i różniące te dziedziny wytwórczości od sztuki ludowej z dolin. Witkiewicz dokonał analizy podstawowych cech góralskiego budownictwa i zdobnictwa, a następnie, wykorzystując te cechy lub ich elementy, projektował wyrosłe z góralszczyzny budynki, ozdoby, sprzęty.

Powstał styl zakopiański, a pierwsza wzniesiona w 1892 r. według projektu Stanisława Witkiewicza willa „Koleba" przy ul. Kościeliskiej otworzyła nowy etap w zabudowie Zakopanego, gdzie dotąd piękne, ale prymitywne budownictwo chłopskie mieszało się z tandetną szwajcarszczyzną stawianą przez „panów" U schyłku lat dziewięćdziesiątych zakopiańska kolonia ludzi z dolin - chorych lub zagrożonych gruźlicą, zapalonych miłośników Tatr i regionu, przemysłowców wreszcie - słowem artystycznej i handlowej inteligencji zaczęła wydawać własne pismo „Przegląd Zakopiański" (1899-1906), uważany do dziś za jeden z najlepszych lokalnych periodyków.

Doprowadzenie pod Tatry linii kolejowej wpłynęło w zasadniczy sposób na rozwój Zakopanego. Ułatwienie i potanienie dojazdu spowodowało wzrost frekwencji gości - z niespełna 4 tyś. w 1898 r. do 8 tyś. w 1900 - oraz zmiany w charakterze pobytu i strukturze przyjezdnych. Stosunkowo mniej przybywało pod Tatry letników, coraz więcej zaś było turystów, spędzających w Zakopanem kilka czy kilkanaście dni. Dla zaspokojenia ich potrzeb powstawały hotele, pensjonaty i tandetne wille, przeznaczone wyłącznie do wynajmu. Chaotyczna, bezplanowa zabudowa spowodowała szybkie zeszpecenie uzdrowiska, a nadmierna urbanizacja, nie połączona z równoległym rozwojem infrastruktury wręcz podcinała podstawy bytu stacji klimatycznej. Pier-

I&Z dziejów Zakopanego wszymi sygnałami ciemnych stron rozwoju stały się groźne pożary, które wybuchały w Strona 21

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka centrum wsi: w 1899 r. w styczniu spłonęło kilkanaście drewnianych domów przy Krupówkach, w tym - nowo wybudowany hotel „Morskie Oko", rok później - także w styczniu pożar zniszczył Dwór Tatrzański.

Kolej umożliwiła dowóz do Zakopanego węgla: zwiększyło się więc zanieczyszczenie leczniczego dotąd powietrza. Lawinowy Romantyczni pozytywiści wzrost liczby przyjezdnych, w tym osób chorych, wymagał szybkich inwestycji, przede wszystkim zaprowadzenia wodociągów i kanalizacji. Orędownikiem unowocześnienia uzdrowiska i zapewnienia mu niezbędnych urządzeń sanitarnych stał się od 1896 r. lekarz klimatyczny - dr Tomasz Janiszewski i grupa inteligencji napływowej, skupiona wokół „Przeglądu Zakopiańskiego". ^*»N^

Z dziejów Zakopanego Przed burzą Do utrwalonych już w świadomości społecznej funkcji Zakopanego jako ośrodka patriotycznego, leczniczego, kulturalnego i turystycznego doszła w pocz. XX stulecia jeszcze jedna - uzdrowisko pod Giewontem stało się kolebką polskiego zorganizowanego narciarstwa. Już w 1894 r. jeździł w Tatrach na nartach Stanisław Barabasz, wkrótce dołączyli doń jego uczniowie i koledzy ze Sz''oły Przemysłu Drzewnego. Wszakże pierwsza organizacja narciarska nie powstała w Zakopanem, tylko w... Czarnym Dunajcu, gdzie już w 1901 r., pod przewodnictwem tamtejszego sędziego, Zygmunta Kostkiewicza, zawiązało się „koło miłośników jazdy na sci", dysponujące nawet własną „wytwórnią nart". Jednakże inicjatywa czamodunajczan przetrwała tylko rok, a następne organizacje narciarskie powstały dopiero w 1907 r. najpierw we Lwowie, potem w Zakopanem.

Najbardziej zapalonym miłośnikiem białej turystyki w Zakopanem stał się osiadły tu w 1904 r. Mariusz Zaruski, który w 1907 r. wespół ze Stanistawem Barabaszem oraz grupą miejscowych sportsmenów i taterników założył Zakopiański Oddział Narciarzy, w przyszłości przekształcony w Sekcję Narciarską Towarzystwa Tatrzańskiego.

Sekcja zresztą przeżyła macierzyste Towarzystwo i jako klub sportowy „SNPTT Strona 22

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka 1907" istnieje i działa do dziś, mimo że Polskie Towarzystwo Tatrzańskie uległo w 1950 r, komasacji z Polskim Towarzystwem Krajoznawczym przy tworzeniu Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego.

Zakopiański Oddział Narciarzy (ŻON), kierowany formalnie przez Barabasza, a faktycznie przez Zaruskiego, w okresie świąteczno-noworocznym 1907/08 zorganizował w Zakopanem pierwszy cywilny kurs narciarski. Cywilny, bo już od 1901 r. doroczne kursy jazdy na nartach odbywali w Tatrach galicyjscy „alpenjagerzy".

Jednym z najaktywnieszych członków ŻON i przez kilka miesięcy jego wiceprezesem byl Mieczysław Karlowicz - wybitny polski 22 kompozytor, taternik i fotografik tatrzański, od 1907 r. mieszkający stale w Zakopanem.

Przedziwnym zrządzeniem losu on właśnie stał się pierwszą śmiertelną ofiarą „białego szaleństwa": 8 lutego 1909 r. zasypała go lawina śnieżna pod Małym Kościelcem, gdy odbywał nietrudny spacer narciarski do Czarnego Stawu Gąsienicowego. Wypadek ten przyspieszył utworzenie Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, zawiązanego w tym samym 1909 r. Głównym organizatorem i wieloletnim naczelnikiem TOPR był Mariusz Zaruski.

Przed I wojną światową bujnie rozwijało się życie kulturalne: na deskach sceny „Morskiego Oka" teatry z Krakowa, Lwowa, Łodzi, Poznania i Warszawy, no i oczywiście miejscowe „siły" amatorskie przedstawiały podniosłe dramy narodowe i szopki zakopiańskie, opery i „Zielone Baloniki"; publiczność chętnie klaskała jednym i drugim, a miejscowi i przyjezdni krytycy narzekali na pieniącą się chałturę i brak gustu u zakopiańskich gości.

Przed I wojną światową tworzy się właściwie całe Zakopane - miejscowość ze wszystkimi wadami wielkiego miasta i ze wszystkimi wadami prowincji, łącząca w sobie w sposób daleki od harmonii wzajemnie sprzeczne cechy i funkcje: miasto z wsią, uzdrowisko ze stacją sportowo-turystyczną, symbol jedności narodowej ze skłóconą parafiańszczyzną, ostoję ludowej sztuki i kultury z wytwórnią ceperskiej tandety. Krupówki stają się najmodniejszym deptakiem środkowej Europy i najważniejszą ulicą w całej Galicji, najbliższą sercom członków WysoStrona 23

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka kiego C.K. Namiestnictwa i Wydziału Krajowego, tudzież zwierzchności gminnej.

Obok wiedeńskiego Prateru, oczywiście.

Bowiem tak się jakoś dziwnie składało, że w większości zakopiańczycy i spora część ich gości potrafili godzić jeszcze jedną z (nie tylko lokalnych) sprzeczności: szczery patriotyzm z niekłamaną miłością do Najjaśniejszego Pana, Cesarza Franciszka Józefa I. l I. Z dziejów Zakopanego Ożywieni tym właśnie patriotycznym duchem Podhalanie i ich goście zrzeszali się w rozmaite, często przeciwstawne ugrupowania: paramilitarne ćwiczenia odbywały w Tatrach gniazda „Sokoła" i grupy „Strzelca", Drużyny Bartoszowe i Drużyny Podhalańskie. Aktywną działalność rozwijała Polska Partia Socjalistyczna, która właśnie w Zakopanem organizowała swoje ważne narady i spotkania. Pod Giewontem zbierali się też socjaldemokraci Królestwa Polskiego i Litwy, pod wodzą Juliana Marchlewskiego Przed burzą i Feliksa Dzierżyńskiego, a u Pawia Guta Mostowego naradzali się socjaldemokraci rosyjscy, którym przewodził dojeżdżający rowerem z Białego Dunajca Włodzimierz Uijanow (Lenin). Szerokie poparcie zyskało na Podhalu Polskie Stronnictwo Ludowe i „Przyjaciel Ludu" Jana Stapińskiego.

Wielką popularność zdobył w Zakopanem Józef Piłsudski, przyjeżdżający tu często najpierw na narady partyjne, potem-z obawy przed gruźlicą.

I. Z dziejów Zakopanego Rzeczpospolita Zakopiańska gminy zakopiańskiej, nauczyciel szkoły zawodowej Wincenty Regiec, zwołał do sali „Sokoła" przy Rynku zgromadzenie obywatelskie, które miało ustalić stanowisko Zakopanego w kwestii polskiej wobec widocznego już końca wojny. Zebraniu, w którym wzięto udział przeszło 500 osób, przewodniczyli: Stefan Żeromski, Mariusz Zaruski i pełnomocnik dóbr hr. Zamoyskiego - Wincenty Szymborski. W rezolucji, przedstawionej przez adwokata Józefa Diehia, Strona 24

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka zebrani opowiedzieli się za całkowitym zerwaniem z Austrią i utworzeniem wolnej i niepodległej Polski w jej historycznych granicach oraz powołali miejscową Organizację Narodową z Żeromskim na czele. Organizacja, w założeniach ponadpartyjna, w gruncie rzeczy kierowana była przez endecję. Warto podkreślić tę datę, gdyż Zakopane wypowiadając posłuszeństwo cesarzowi, pierwsze postawiło „kropkę nad i" - dopiero dwa dni później polscy posłowie do parlamentu austriackiego przyjęli uchwałę, w której określili się jako obywatele Państwa Polskiego. W Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna powstała 28 października 1918 r.

4 sierpnia 1914 r. rozmaite ugrupowania paramilitarne Podhala, zjednoczone w kompanię strzelecką wyruszyły z zakopiańskich Oleandrów - ul. Marszałkowskiej (dziś Kościuszki), by w legionowych mundurach walczyć o Polskę. Niemało Podhalan trafiło także do szeregów regularnej armii austriackiej, gdzie dzielnie umierali dla chwały staruszka z wiedeńskiego Schónbrunnu.

Wybuch wojny zamknął najważniejszy etap w dziejach Zakopanego-etap, w którym ukształtowane zostały wszystkie główne funkcje miejscowości (łącznie z raczkującą dopiero, ale już wyraźnie zaznaczającą swą ważność funkcją rozrywkową), a jednocześnie ugruntowana została sława i legenda podtatrzańskiej stolicy. Złośliwi twierdzili nawet, że wraz ze śmiercią „mateczki Austrii" Zakopane wejdzie w etap degeneracji, a jego znaczenie dla Polski będzie gwałtownie spadać. Prognozy te jednakże nie sprawdziły się: Zakopane, choć zmienione, przetrwało obie wojny światowe, liczne kryzysy ekonomiczne i polityczne i zmiany koniunktur. Czy zdoła wszakże przetrzymać własną, rosnącą ciągle popularność?

Lata I wojny światowej jeszcze bardziej podnoszą znaczenie Zakopanego w środowiskach naukowych i kulturalnych, których liczni przedstawiciele odcięci liniami frontów od stron rodzinnych, osiedlili się pod Giewontem na czas światowej zawieruchy.

Czołową osobistością tamtych czasów stał się w Zakopanem Stefan Żeromski, aktywny nie tylko w dziedzinie literatury, lecz także w gospodarce i polityce. W tej ostatniej coraz ważniejszą rolę zaczęło odgrywać Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, którego koło założyli w 1916 r. inż. Leon Krobicki i nauczyciel Medard Kozłowski. Procentralna początkowo orientacja większości zakopiańczyków, na skutek zniechęcenia do obłudnej dyplomacji Austrii w kwestii polskiej, zmieniała się powoli na ententofilską.

Ideom tym ulegali nawet oficjalni ekspoStrona 25

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka nenci władzy.

13 października 1918 r. c.k. naczelnik 30 tegoż miesiąca przebywający w Zakopanem polscy oficerowie przejęli władzę, rozbroili żołnierzy obcych narodowości i oddali się do dyspozycji Organizacji Narodowej. W Krakowie podobne działania przeprowadzono dopiero nazajutrz, l listopada Organizacja Narodowa, uzupełniona o przedstawicieli PPS, przekształciła się w zakopiańską Radę Narodową. Jej przewodniczącym został Stefan Żeromski; w obrębie rodzącej się Polski, jako jeden z pierwszych skrawków odrodzonej państwowości powstała tzw. Rzeczpospolita Zakopiańska, z wybitnym twórcą narodowej literatury jako prezydentem. I choć przetrwała ledwie kilkanaście dni, do utworzenia oficjalnych władz centralnych - pozostaje faktem, że tu, na pd. kresach Rzeczypospolitej, gdzie już W 1769 r. zaczął się dramat rozbiorowy - właśnie tu najpierw Polska się odrodziła.

Zakopiańska Rada Narodowa zawiadywala 24

I. Z dziejów Zakopanego także siłami zbrojnymi, złożonymi z przebywających w Zakopanem polskich żołnierzy służących ongiś w wojsku austriackim, z członków POW, dowodzonych przez Mariusza Zaruskiego. Wojsku temu, na prośbę ludności terenów nadgranicznych, Żeromski wydał polecenie zajęcia polskich wsi na Orawie i obrony ich przed inwazją czeską.

Wiceprezesami Rady Narodowej byli z ramienia endecji Wincenty Szymborski - dyrektor dóbr zakopiańskich hrabiego Rzeczpospolita Zakopiańska Zamoyskiego, z ramienia PPS Mariusz Zaruski oraz reprezentant Związku Górali Franciszek Pawlica.

Objęcie steru rządów w Zakopanem przez endecję, dokonane u progu niepodległości, okazało się trwałe. Aż do zamachu majowego w 1926 r. Związek Ludowo-Narodowy dominował w składzie Rady Gminnej, a naczelnikiem gminy był Medard Kozłowski. xzxxx;GGGm[x;mnanGnmzxxxx Strona 26

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka 25 I. Z dziejów Zakopanego W Polsce Odrodzonej stało się modne: umrzeć w górach, możliwie efektownie. Kabaretowe gwiazdy z Warszawy i Krakowa coraz częściej stawały przed tłumami publiczności na estradzie „Morskiego Oka", skutecznie konkurując z występami wielkich sław muzycznych i teatralnych.

Zakopane wkroczyło w lata dwudzieste z wielkim bagażem problemów i niezalatwionych spraw. Kłopoty aprowizacyjne, kulejąca komunikacja i niejasny układ władzy, właściwe czasom wojennym, wkrótce minęły-pozostały inne, zakopiańskie: chorzy i zdrowi, artyści i sportowcy, bogaci i nędzarze, policjanci i złodzieje jak dawniej mijali się na Krupówkach. Zakopane było coraz gęściej i coraz brzydziej zabudowywane. Styl zakopiański pozostał pamiątką dawnej świetności, przytłumioną całkowicie nieładną, bezładną i nastawioną na szybki zysk tandetą budowlaną. Galopująca inflacja nie powstrzymała bowiem rosnącej fali przyjezdnych, którym trzeba było zapewnić coraz więcej i więcej pomieszczeń. Przeciwnie, wydawać by się mogło, że do stóp Tatr cała Polska zjeżdżała się po to, by w jarmarcznych rozrywkach utopić codzienne kłopoty. Jak grzyby po deszczu wyrastały więc nowe domy i wymyślano przybyszom nowe rozrywki. Nieliczne procentowo garstki prawdziwych taterników i narciarzy-turystów przemykały pod oknami modnych zakopiańskich restauracji Trzaski, Karpowicza czy „Morskiego Oka", gdzie tańczącym tłumom przygrywały orkiestry zakopiańskie czy warszawskie, pseudomurzyńskie czy żydowskie. Dancingi brały Zakopane w swoje posiadanie, a konkurencję dla nich stanowić mogło tylko narciarstwo. Ale nie to tatrzańskie, turystyczne, pozwalające prawdziwym miłośnikom Tatr bez udziału gawiedzi napawać się zimowymi urokami gór-tylko zawodnicze, czy też ,,towarzyskie", uprawiane na oślich łączkach Lipek czy Kalatówek. Narty stały się modne; narty w Zakopanem były supermodne. Spacerowanie z nartami na ramieniu po Krupówkach było ostatnim krzykiem mody.

Na zakopiańskich dancingach wybierano coraz nowe „gwiazdy sezonu", na Giewoncie, Krokwi i Nosalu zaś ekipy TOPR pod Strona 27

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wodzą Józefa Oppenheima znajdowały coraz liczniejszych samobójców ~ to także Na dwa sezony 1925-26 rząd nad zakopiańskim teatrem objął sam Witkiewicz-junior, coraz popularniejszy w kraju, głównie jako szokujący ekscentryk oraz dyrektor i personel zarazem „Firmy Portretowej Witkacy".

Działalność plastyczną, przede wszystkim wystawienniczą prowadziło założone jeszcze przed wojną towarzystwo „Sztuka Podhalańska", wkrótce przekształcone w Związek Plastyków w Zakopanem, mające swoją salę wystawową w „Bazarze Polskim" przy Krupówkach.

Sale wystawowe, dancingi, teatry - ale nadal gnojówki w obejściach przy głównych nawet ulicach; międzynarodowe zawody narciarskie, radiowe transmisje występów góralskich, projekty linii trolejbusowych - ale bieda z nędzą i ciemnotą już za najbliższymi opłotkami. Elektrownia wodna w Kuźnicach w 1920 r. oświetliła Zakopane, wkrótce okazała się zresztą niewystarczająca i wsparła ją wydajniejsza elektrownia miejska z silnikami Diesla na Kamieńcu. Ale o kanalizacji nadal było głucho i w dalszym ciągu płynące przez miasto potoki spełniały funkcję kanałów. Miasto ... Z gnojówkami, gminną radą i takąż obyczajowością - ale z „Miejskim Urzędem Zdrowia" i postem do Sejmu Rzeczypospolitej, który kazał tytułować się burmistrzem, choć po prawdzie wójtowski tytuł był dla Medarda Kozłowskiego bardziej akuratny.

Podstawowym problemem prawnym Zakopanego nie była wszakże nieadekwatność nomenklatury władzy, tylko jej struktura: utrzymująca się jeszcze z lat osiemdziesiątych XIX w. dwoistość, podział na radę gminną - władzę stanowiącą i wykonawczą, ale bez pieniędzy i Komisję Klimatyczną, po wojnie nazywaną Uzdrowiskową, która 26 I. Ź dziejów Zakopanego W Polsce Odrodzonej wprawdzie dysponowała funduszami z taksy klimatycznej, ale nie mogła swoich ustaleń czy zarządzeń wyegzekwować, nie mając formalnego wpływu na postanowienia gminy. Wojna gminy, zamierzającej opanować klimatyczne fundusze, z „Klimatyką", chcącą wydrzeć gminie egzekutywę trwała latami, spory kompetencyjne przekształcały Strona 28

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka się w gorszące scysje osobiste, a Zakopane marniało w oczach. Wojna ta została zakończona prawdziwie salomonowym rozstrzygnięciem przez władze centralne: w 1926 r. na wniosek rady gminnej zlikwidowano Komisję Uzdrowiskową i wjej miejsce ustanowiono komisarza rządowego, a wkrótce po zamachu majowym - zlikwidowano także i radę gminną, niemiłą nowym władcom z uwagi na jej opozycyjny wobec sanacji skład. Przez przeszło 2 lata losami Zakopanego kierował rządowy komisarz, który znów, z uwagi na tymczasowy charakter swojej władzy - nie chciał i nie mógł przeprowadzić niezbędnych działań inwestycyjnych. Wreszcie u progu 1929 r. sytuacja się unormowała: wybrano nową radę, a nowym, operatywnym burmistrzem został Leopold Winnicki, który także objął funkcję przewodniczącego reaktywowanej „Klimatyki".

Ta unia personalna doprowadziła wkrótce do nowej regulacji prawnej. 18 października 1933 r. Zakopane otrzymało, już formalnie, prawa miejskie, a niebawem „Klimatykę" przekształcono w wydział uzdrowiskowy zarządu miasta.

Problemem podstawowym dla miejscowej ludności i wszystkich służb komunalnych była periodyczność sezonów. W okresie lipca i sierpnia oraz lutego i marca przyjeżdżała do Zakopanego większość gości. W pozostałych miesiącach pensjonaty świeciły pustką. By temu zaradzić, miejscowi działacze wymyślali rozmaite atrakcje, aby w miesiącach uważanych za niesezonowe przyciągnąć do Zakopanego zawodników i kibiców, uczestników imprez kulturalnych, widzów i zapewniających reklamę dziennikarzy. Coraz większego znaczenia nabierało narciarstwo zawodnicze, mające w Zakopanem i w Tatrach coraz lepszą bazę: od 1925 r. istniała prawdziwie europejska skocznia, były też trasy biegowe i zjazdowe.

Przekonywającym dowodem wzrostu znaczenia narciarstwa w Polsce było powierzenie Zakopanemu organizacji mistrzostw świata FIS w 1929 i 1939 r.

Pragmatyczne rządy burmistrza Winnickiego doprowadziły do stłumienia wewnętrznych konfliktów w imię wspólnej pracy dla dobra Zakopanego. Na szeroką skalę prowadzono roboty komunalne, m.in. przystępując nareszcie do prac nad wprowadzeniem kanalizacji miejskiej, modernizując wodociągi i poszerzając główne ulice.

Polityczna dominacja endecji skończyła się z momentem przewrotu majowego. PrakStrona 29

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka tyczni zakopiańczycy w zasadzie poparli sanację, którą uosabiał Marszałek Piłsudski.

Większość miejscowej inteligencji i wielu górali miało za sobą służbę w Legionach; u tych osrb etatystyczne idee sanacji znajdowały żywy oddźwięk. Do procesu brzeskiego w 1933 r. hasła Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR) popierała nie tylko nieliczna w Zakopanem Partia Pracy, lecz także mające wielu wybitnych członków koło Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast".

W latach trzydziestych, w Zakopanem nastąpił szybki rozwój miejscowego szkolnictwa. Powstały nowe obiekty dla szkół powszechnych, założono też nowe szkoły średnie. Było to spowodowane przede wszystkim wzrostem liczby stałych mieszkańców, a częściowo także nawrotem do długookresowego lecznictwa sanatoryjnego i otwartego.

Plan regulacyjny Zakopanego, przyjęty w latach dwudziestych nie został nigdy zrealizowany. Częściowo tylko życie potwierdziło słuszność jego generalnych założeń podziału miasta na trzy główne strefy - dzielnicę sanatoryjną, którą projektant, Karol Stryjeński widział ulokowaną na pd. stokach Gubałówki, centrum hand(owo-usługowe 27 I. Z dziejów Zakopanego W Polsce Odrodzonej usytuowane przy Krupówkach i w ich najbliższej okolicy oraz willową dzielnicę mieszkaniową i pensjonatową, położoną w pd.-wsch. części miasta. U podnóża Tatr koncentrować się też miało budowę obiektów sportowych. Podział taki z grubsza utrzymał się do dziś, choć projektowana dzielnica lecznicza skurczyła się do trzech tylko sanatoriów: Nauczycielskiego i Akademickiego na Ciągłówce i „Odrodzenie" na Gładkiem.

Okazało się bowiem, po bardziej wnikliwych badaniach, że większa część pd. stoków Gubałówki znajduje się w strefie osuwiskowej i do budownictwa, zwłaszcza większych obiektów, się nie nadaje.

Po dwóch kadencjach ustąpił burmistrz Winnicki, a na stanowisko ojca miasta wybrano w drodze konkursu w 1935 r. inź.

Eugeniusza Zaczyńskiego, który fachowo i kompetentnie (był specjalistą od inżynierii miejskiej - wodociągów i kanalizacji) kontynuował aż do II wojny światowej dzieło swego poprzednika. Za jego rządów wybuStrona 30

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka dowano ważne dla przyszłości Zakopanego inwestycje turystyczne i sportowe, przede wszystkim kolej linową na Kasprowy Wierch w l. 1935-36 i kolejkę na Gubałówkę w 1938 r. Centralne dzielnice miasta - po przeszło 30-letniej dyskusji! - otrzymały nareszcie kanalizację spławną. Ale znaczna część Zakopanego! wiele „nowoczesnych" na oko obiektów nadal po staremu wypuszcza ścieki do potoków, z których większość niesie wodę nie nadającą się nie tylko do picia, ale i do celów gospodarczych.

Kolejne wybory do Rady Miejskiej wykazały znaczny spadek popularności aktywistów byłego BBWR. W składzie Rady u progu 1939 r. znaleźli się w sporej liczbie przedstawiciele ugrupowań opozycyjnych - prawicy ze Stronnictwa Narodowego, ludowców, socjalistów, a także chrześcijańskich związków zawodowych.

Wcześniej jeszcze mieszkańcy Zakopanego i niezliczone rzesze miłośników Tatr przeżywali chwile entuzjazmu i patriotycznych 28 uniesień: w październiku 1938 r. toczyły się w Zakopanem rozmowy przedstawicieli rządu polskiego i słowackiego w kwestii regulacji granicy w Tatrach. Ultymatywne żądanie strony polskiej tym razem przyniosło oczekiwany skutek: l listopada tego roku powróciła do Macierzy część oderwanych w 1.1769-72 terenów Spiszą i Pienin, a przede wszystkim rejon Jaworzyny Spiskiej, z dwiema walnymi dolinami tatrzańskimi - Białej Wody i Jaworową. Przyłączono do Polski także kilka wsi orawskich. Od l grudnia 1938 r. na terenach tych rozpoczęła działalność polska administracja i oświata.

W 1939 r. lasy jaworzyńsMe, wspólnie z wykupionymi wcześniej obszarami leśnymi Tatr z dóbr szaflarskich i zakopiańskich, utworzyły państwowy Park Przyrody, nazwany Tatrzańskim Parkiem Narodowym.

I. Z dziejów Zakopanego Lata okupacji l września 1939 r. wkroczyły na teren nowotarszczyzny wojska niemieckie i słowackie. Rozpoczęła się pięcioletnia noc okupacji.

,

...

Strona 31

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Z tamtych czasów zazwyczaj pamięta się Zakopanemu „Goralenvolk" i, na osłodę, epopeję tatrzańskich kurierów. Mówi się też że Tatry stały się „nur fur Deutsche" i że pod Giewontem okupacja przebiegała względnie spokojnie.

A przecież Zakopane jest miastem, które w latach hitlerowskiej niewoli poniosło-w proporcji do liczby ludności stałej - ofiary ogromne. Straconych, wywiezionych lub poddanych innym represjom zostało ok. 4 tyś. osób - przeszło jedna piąta wszystkich mieszkańców... Większość reprezentacyjnych budynków została zajęta przez okupantów, a ich mieszkańców zmuszono do przeprowadzki lub wyrzucono na bruk. Niemieccy żołnierze zajęli sanatoria, zrabowano mienie licznych w przedwojennym Zakopanem Żydów, w ramach tzw. Ordnungsaktion „uprzątnięto" wiele historycznych budynków i o przeszło jedną czwartą zmniejszono powierzchnię starego, zabytkowego cmentarza. W dawnym pensjonacie „Pałace" mieściła się siedziba gestapo, a dom zyskał sobie ponurą sławę i przezwisko „Katownia Podhala".

Nie da się zaprzeczyć, że mała część góralskiej ludności przyjęła teorię, głoszoną przez nazistowskich ideologów i ich lokalnych agentów, działających pod Giewontem -jak się okazało-już od lat, teorię o istnieniu „narodu góralskiego", który rzekomo nie miał nic wspólnego z polskim, a „antropologicznie i historycznie" związany był jakoby z germańskim. Na dowód przytaczano kilka nazw czy wyrazów gwarowych wywodzących się z języka niemieckiego i... znak swastyki, popularny na Podhalu. Brunatni agitatorzy nie chcieli pamiętać, że „hakenkreuz" jako symbol nazizmu liczył sobie ledwie kilka lat, a górale zdobią „krzyżykiem niespodzianym" swoje sprzęty lub węgły domów już od stuleci ...

Nie da się zaprzeczyć, że ruch „Goralenvolku" istniał - ale też miał tu niewielu gorliwych wyznawców. Większość górali, którzy przyjęli karty przynależności do „narodu góralskiego" zrobiła to ze strachu, z głupoty czy z wyrachowania. Zresztą, góralska kennkarta nie przeszkodziła wielu zakopiańczykom aktywnie uczestniczyć w ruchu oporu...

A ten w Zakopanem rozwijał się bardzo mocno. To nie tylko wielekroć opisywana działalność kurierska w Tatrach (zresztą wiele szlaków kurierskich nie prowadziło przez Tatry, tylko u ich podnóży, przez Strona 32

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Jurgów lub Suchą Górę), nie tylko partyzanci i „Konfederaci Tatrzańscy". Czeka jeszcze na swego historyka rozległa działalność ZWZ i Armii Krajowej na Podhalu, nie opisano dotąd szerzej akcji tajnego nauczania, które w Zakopanem obejmowało wszystkie stopnie edukacji, akademickiego nie wyłączając, ani licznych akcji dywersyjnych, ani szeroko stosowanej taktyki biernego oporu. Być może, doczekamy się relacji o zakopiańskich obozach pracy dla Żydów i obozie koncentracyjnym dla jeńców radzieckich, a także o szerokiej pomocy, jakiej miejscowa ludność (dzieci nie wytaczając) udzielała więźniom ...

Inną sprawą-.już szerzej znaną, choć w zasadzie tylko w kręgu specjalistów-jest okupacyjna działalność polskich taterników i sportowców, którzy mimo niemieckich zakazów, chodzili po górach i poznawali nowe drogi.

Niemcy nie zdołali rozwiązać żadnego z zakopiańskich problemowi nie posunęli ani o krok rozwoju miasta. Mimo deklaracji lojalności ze strony „Komitetu Góralskiego" i mimo zapewnień o „odwiecznych więzach" narodu germańskiego z Tatrami, czuli się tu niepewnie i tymczasowo. Setki ofiar, zamęczonych w „Pałace" i wywiezionych do obozów, bezczelność niektórych kacyków góralskich i nieustanne kłopoty aprowizacyjne nie zdołały zniszczyć ducha oporu zakopiańczyków. Jesienią 1944 r.

29 I. Z dziejów Zakopanego^ Lata okupacji antyniemieckie postawy umocniły się Jeszcze dzięki napływowi fali uchodźców - wysiedlonych z Warszawy żołnierzy Powstania Przywódcy „Goralenvolku" i konndenci gestapo otrzymywali od zorganizowanego podziemia wyroki śmierci. Na nieKio-^ rych osobach, w tym na „góralskim księciu Wadawie Krzeptowskim, wyroki wykonano Reszta-podobnie jak większość niemieckich oficerów-coraz szybciej paKOwała walizki. Z początkiem stycznia 1945 r. pSwiciele!^^^^^^ już uciekali-od wsch. zbliżał się front Wreszcie rankiem 29 stycznia 945 r. ostatni żołnierze niemieccy opuścili Żako Strona 33

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka nanTprzed ucieczką na zach. mszcząc kilka urządzeń przemysłowych, mostów i obiektów komunalnych. Po południu zajęta miasto armia radziecka.

22™GKXXXX»CT™XSCaX 30 I. Z dziejów Zakopanego Zakopane lat powojennych, borykające się z tymi samymi kłopotami co reszta kraju, stanęło wkrótce przed nową kwestią, z którą ani wtedy nie umiało, ani teraz nie umie sobie poradzić: drastycznym wzrostem liczby przyjezdnych. W 1938 r. 19 tyś. mieszkańców podejmowało ok. 60 tyś. gości. 40 lat później 29 tyś. zakopiańczyków gościło ok. 3 min przybyszów. Tej liczby nie mogła wchłonąć ani szczupła baza lokalowa, ani cherlawy handel, ani infrastruktura komunalna. Toteż powstały szkody, przede wszystkim mierzone ilością gigantycznych pensjonatów i hoteli wznoszonych w blokowym przeważnie stylu, często w miejscach prawnie chronionych przed zabudową (jak Równia Krupowa) czy tych, którym plan przestrzenny wyznaczył inne zadania (willowa dzielnica pd.). Dekapitalizacja wielu budynków przy rosnącej po wojennych stratach liczbie zakopiańczyków powodowała ciągle nie zaspokojony głód mieszkań.

Nowoczesne technologie i odgórnie sterowane preferencje dla budownictwa typowego sprzyjały powstawaniu w Zakopanem brzydkich obiektów wielkokubaturowych, płaskodachych i tandetnie wykonanych bloków mieszkalnych. Udane próby rozwijania jedno- i dwurodzinnego budownictwa spółdzielczego szybko ukrócono jako nieekonomiczne.

Dodatkowym negatywem była utrzymująca się moda na Zakopane, która w nowej rzeczywistości społeczno-politycznej przeniosła się z pojedynczych jednostek na większe organizmy społeczne, instytucje i zakłady pracy. Lokalne władze, zmieniające się zresztą nader często, częściej jeszcze pozbawione prerogatyw na rzecz pozamiejscowyeh czy pozaprawnych decydentów - kupczyły decyzjami o lokalizacji kolejnych domów wczasowych w Zakopanem, próbując w zamian wytargować to rury kanalizacyjne, to płyty chodnikowe, to wreszcie „moce przerobowe" do potrzebnych miastu inwestycji. Dobrze, gdy choć „metodą uszczelki" coś dla miasta załatwioStrona 34

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Po II wojnie światowej no; gorzej, gdy na rzecz ważniejszych jeszcze partnerów, nie dających w zamian nic poza enigmatyczną „przychylnością od tronu", zabierano robotników z zakopiańskich budów komunalnych ...

Niewątpliwym pozytywem był szybki rozwój dziedziny kulturalnej, która w Zakopanem - przede wszystkim dzięki świetnym tradycjom i oryginalnemu góralskiemu folklorowi - oparła się socrealizmowi i przeprowadzanemu na siłę „umasowianiu". Dużą rolę w zachowaniu i rozwoju zakopiańskiej kultury odegrały lokalne organizacje, a nade wszystko prężnie działający Związek Podhalan.

Jak w dziedzinie inwestycji miejskich i sportowych przełomową datę wyznaczyły kolejne narciarskie mistrzostwa świata FIS, rozgrywane w Zakopanem w 1962 r., tak dla rozwoju kultury regionalnej najistotniejszą imprezą okazała się „Tatrzańska Jesień", organizowana corocznie we wrześniu od 1962 r. z inicjatywy ówczesnej kierowniczki referatu kultury Prezydium MRN - Krystyny Stobodzińskiej. Impreza miała za zadanie przedłużenie letniego sezonu pod Giewontem i stanowiła jakby kontynuację przedwojennego (1935-39) „Święta gór".

Od 1968 r. w ramach „Jesieni" odbywa się Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich, który w zasadniczy sposób wpłynął na rozwój kapel i zespołów ludowych Podhala.

Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych zaczęła zanikać funkcja lecznicza Zakopanego. Najpierw w 1966 r. Prezydium MRN podjęto uchwałę o przystąpieniu do likwidacji sanatoriów przeciwgruźliczych na terenie Zakopanego. Ich istnienie rzekomo kolidowało z priorytetowymi według władzy funkcjami: sportową i wczasową. Większość sanatoriów zlikwidowano w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych, zgodnie z rządową tezą o likwidacji gruźlicy jako choroby społecznej w naszym kraju.

Lata siedemdziesiąte przyniosły w życiu 31 I. Z dziejów Zakopanego Po II wojnie światowej Zakopanego inne jeszcze istotne zmiany.

Pierwszą była elektryfikacja linii kolejowej z Krakowa. 3 grudnia 1975 r. pierwszy pociąg Strona 35

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka elektryczny wjechał na stację zakopiańską i choć fakt ten nie wpłynął na zasadnicze skrócenie czasu podróży do Zakopanego, to jednakże zmniejszyło się zanieczyszczenie powietrza w okolicy linii kolejowej. Pozostały niestety główne źródła zanieczyszczeń-tysiące indywidualnych kotłowni i pieców węglowych oraz dziesiątki tysięcy samochodów.

Drugą zmianą, niezbyt przychylnie przyjętą, nie tylko zresztą w Zakopanem, była tzw. reforma administracyjna kraju, w wyniku której wojewódzką władzą dla Zakopanego stał się Nowy Sącz. Złośliwi uważali, że jest to daleko idąca konsekwencja faktu, iż przez całe dziesięciolecia łączyło zakopiańczyków z Nowym Sączem tylko to, że tam byli sądzeni i tam odsiadywali karv w kryminale.

Teraz, dalej za karę, muszą wędrować do „Sunca", by załatwiać swoje sprawy.

Reforma administracyjna tylko urzędowo przypisała podtatrzańską stolicę nowemu województwu: tradycyjne więzy kulturalne, naukowe i komunikacyjne, jakie przez półtora stulecia łączyły Zakopane z Krakowem, nadal pozostały.

U progu lat osiemdziesiątych prężne organizmy społeczne Zakopanego i miejscowi marzyciele podjęli starania u władz centralnych, by Zakopane jako całość (tj. miasto i Tatry) otrzymało status obiektu kultury narodowej, miejscowości cennej dla polskiej kultury i historii, gdzie obowiązują szczególne przepisy o ochronie zabytków, środowiska i krajobrazu, specjalna ustawa budowlana itd. Starania te, jak dotąd, nie przyniosły rezultatów. Być może najbliższe już lata uświadomią wszystkim wartości, jakie to miasto ma dla całego kraju.

I. Z dziejów Zakopanego Ulice Niewiele jest w Zakopanem ulic, powstałych przy biurkach urbanistów. W znakomitej większości dumnego miana ulicy dorabiały się z biegiem lat ścieżyny polne i leśne, dróżki dojazdowe do posesji, obrastających szeroko najstarsze arterie czy drogi prywatne, łączące poszczególne domostwa. Najdawniejsze drogi komunikacyjne ZakopaStrona 36

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka nego pochodzą z XVII i XVIII w. i wiążą się zarówno z pasterskimi i osadniczymi migracjami górali, jak i z dawnymi pracami górniczymi oraz hutniczymi w Tatrach. Najstarsza zapewne jest droga, biegnąca wzdłuż potoku Zakopianka od Poronina do Doliny Kościeliskiej i Chochołowskiej, gdzie spotykała się z drogą wiodącą od Czarnego Dunajca, którędy królewscy gwarkowie już u progu XVI w. udawali się szukać srebra w „Tatrzech".

Pierwsza droga osadnicza, we wsch. swej części nazwana Nowotarską (dopiero później wyodrębniono z niej odcinek zw. Starą Polaną od położonego nie opodal osiedla o tej nazwie), w zach. - Kościeliska - wskazuje pierwszy trakt zasiedlania przez górali Doliny Zakopiańskiej. Dawnym gościńcem jest także szlak pasterski, wiodący z Ustupu przez Wojdyły, Ugory, Antatówkę i Koziniec do Kuźnic i dalej w głąb Tatr na hale.

Droga ta, dziś praktycznie pozbawiona znaczenia komunikacyjnego, w pocz. XIX w. nazwana została „hamerską" - tędy bowiem wyroby z kuźnickiej huty, czyli z Hamrów, wywożono na krakowskie rynki.

Później przyjęła się nazwa Droga Homolacka - od nazwiska właścicieli Kuźnic. Tędy też jeździli do kuźnickiego dworu pierwsi badacze Tatr i pierwsi turyści.

Trzecim szlakiem, także pasterskim (w zasadzie jednak pozazakopiańskim), była droga przez grzbiet Gubałówki, która 'w rejonie Palenicy skręcała na pd. łącząc się z pierwszą drogą. Tędy zapewne pędzili owce górale z Szaflar, Bańskiej czy Maruszyny.

W miarę rozwoju ośrodków górniczych i hutniczych w Kuźnicach i Dolinie Kościeliskiej (z zarządem w Kuźnicach) zaistniała potrzeba połączenia tych ośrodków najkrótsza drogą: tak powstała Droga Żelazna, dziś nazwana Drogą pod Reglami.

Potem poszło już coraz szybciej. Właściciele dóbr zakopiańskich i huty kuźnickiej, Homolacsowie, zastąpili niewygodną w użytkowaniu, biegnącą wzgórzami „Drogę Hamerską" nową arterią, wytyczoną w górnej swej części na gruntach dworskich u podnóża Antatówki, w dolnej biegnącą przez stare góralskie osiedle Chramców do drogi Nowotarskiej, tworząc ciąg komunikacyjny, dzielący się dziś na ulice: Przewodników Tatrzańskich, Chałubińskiego, Jagiellońską i Chramcówki. W pół. XIX. w. polna dróżka łącząca Kuźnice z centralną częścią Zakopanego - Nawsiem i nowo wybudowanym drewnianym kościółkiem, biegnąca wzdłuż Foluszowego Potoku przez polanę Strona 37

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka zw. Krupówki lub Krupowa Rola utworzyła dzisiejszą główną oś miejscowości - ulice: Krupówki i Zamoyskiego. Położone na pd. od Nawsia pojedyncze zagrody i całe przysiółki Kasprusie i Żywczańskie, połączyła droga nazwana Do Kasprusiów, później po prostu - Kasprusie. „Ilustrowany przewodnik do Tatr i Pienin" Walerego Eijasza w wydaniu z 1886 r. podaje jako najstarsze ulice: Nowotarską, Kościeliska, Kasprusią i Krupówki. Poza nimi wymienia jeszcze tworzone w owym czasie ulice: Starą Polanę i Chramcówki oraz Chałubińskiego. Z początkiem 1891 r., za sprawą Towarzystwa Tatrzańskiego, wybudowana została pierwsza ulica, biegnąca poprzecznie do naturalnych traktów komunikacyjnych, wiodących w Tatry. Ewenement ten uczczono nawet w nazwie nowej trasy, z iście cesarsko-królewską fantazją zowiąc ją „Przecznicą".

Następnej przecznicy dorobiło się Zakopane po wielkich dyskusjach w kilka lat po doprowadzeniu pod Giewont linii kolejowej, kiedy trzeba było ułatwić połączenie dworca kolejowego z centrum uzdrowiska: tak właśnie w 1904 r. powstała z rozmachem zapro33 3 Zakopane - przewodnik historyczny I. Z dziejów Zakopanego Ulice jektowana ul. Marszałkowska (dziś Kościuszki).

Kolejne ważniejsze etapy rozwoju sieci ulicznej to lata poprzedzające zakopiańskie mistrzostwa FIS. Najpierw zyskują miano ulic drogi do atrakcyjnych miejsc spacerowych (Strążyska, Grunwaldzka, Piłsudskiego-dziś 15 Grudnia), a następnie, w związku z rozwojem pd. dzielnicy miasta powstaje sieć ulic, łączących poszczególne ważniejsze obiekty na tzw. Parcelach Urzędniczych. Lata późniejsze przynoszą modernizacje ulic już istniejących, nazywanie ulicami dróg i szlaków pieszych czy zmiany nazw.

To zresztą zmora, gnębiąca nie tylko Zakopane. Koniunkturalne nazwy ulegają zmianie przy zmianie koniunktury, a te w naszym klimacie są nader częste. W ielokrotStrona 38

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka nie „przechrzczeniu" ulegały także nazwy willi, co może jeszcze bardziej dezorientować przyjezdnych i nawet miejscowych, gdyż najczęściej zamiast adresem posługiwano się właśnie nazwami budynków. Te zaś powtarzały się, zmieniały, bądź też likwidowano je zupełnie, co powodowało pogłębienie chaosu.

Zmieniły się także kilkakrotnie zasady numeracji domów przy poszczególnych uli-

cach. Początkowo posługiwano się tylko nazwami przysiółków oraz przydomkami rodzin w nich zamieszkałych: ksiądz Stolarczyk w „Kronice parafii zakopiańskiej" np, nie wymienia ani jednej nazwy ulicy i ani jednego numeru domu. W latach osiemdziesiątych wprowadzono obowiązkową numerację domów, nadawaną w kolejności ich powstawania. Byty to tzw. numery „hipoteczne", a właściwie - konskrypcyjne, oznaczające nie numer działki hipotecznej lecz kolejny wpis do rejestru budynków. W latach dziewięćdziesiątych dopiero upowszechniła się numeracja przy poszczególnych ulicach.

Domy liczone są „od kościoła" - im dalej od parafialnej świątyni przy Krupówkach, tym numer większy. Po prawej stronie, patrząc w górę ulicy, są numery parzyste, po lewej nieparzyste. Od zasady tej jest kilka wyjątków, każdorazowo omówionych osobno.

Wiele numerów zaopatrzonych jest w litery-a, b, c, ... Tak oznaczone są z reguły domy odsunięte od ulicy, położone za budynkiem, oznaczonym liczbą bez litery.

Nieraz są to całkiem długie boczne uliczki, grupujące domy o tym samym numerze, np. za domem przy ul. Zamoyskiego 11 ciągną się budynki od litery a do ... k! ^aancccGi 34

I. &dziejów Zakopanego Budownictwo Najstarsze zachowane do naszych czasów zabudowania mieszkalne Zakopanego to przede wszystkim zabytkowe chałupy góralskie ul. Kościeliskiej, pochodzące nieraz z l Strona 39

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka pot. XIX w. Starsza jeszcze jest chałupa Jana Krzeptowskiego Sabały na Krzeptówkach rodowodem swym sięgająca końca XVIII w.

Te najstarsze reprezentują pierwotny typ budownictwa ludowego Podhala: składają się tylko z jednej izby, sieni i komory. Nad izbą, w stromym dachu, znajduje się „wyżka" - rodzaj użytkowego strychu, z sąsiekami na zboże. Z biegiem czasu chałupa rozbudowała się i nabrała układu symetrycznego: sień rozdzielała już dwie izby - białą, a więc odświętną, bez pieca, ale za to bogato zdobioną, w której przechowywano pamiątki oraz dobytek rodzinny i czarną, z paleniskiem, w której toczy się normalne życie dorosłych, dzieci i ... młodych zwierząt gospodarskich.

Od zach. pod kątem prostym do domu mieszkalnego, przylega budynek gospodarczy, nazywany szopą lub boiskiem, osłaniający chałupę od zimnych, zach. wiatrów.

Czasem do chałupy dobudowywano też z tyłu magazyny - komory. Z końcem XIX w. w większości budynków przed sienią stawiano otwarte werandy, przez które prowadziło wejście do obu izb. Budynki na Podhalu stawiano frontem „na godzinę jedenastą" - czyli na pd., z lekkim odchyleniem ku wsch.

Głównym budulcem jest drewno świerkowe (smrekowe), rzadziej zaś, wbrew potocznemu mniemaniu-jodłowe. „Lepsze" chaty budowano także z modrzewia. Do budowy używano drewna po dwuletnim suszeniu. Część mieszkalna zbudowana jest z płazów, czyli przeciętych wzdłuż pni drzew, szopa-z okrąglaków. „Klasyczne" domy góralskie mają bardzo charakterystyczny kształt bryły budynku, określany głównie przez dach: wysoki, stromy, w szczycie łamany: dolna polowa szczytu jest nachylona, górna - pionowa. Dach kryty jest na całej połaci drewnianymi gontami, których ostatni, najwyższy rząd z jednej strony wystaje ponad drugą o kilka centymetrów, tworząc nad kalenicą zdobiony często grzebień. Dachy budynków gospodarczych, także strome i wysokie kryte są zazwyczaj dranicami, czyli nieheblowanymi deskami.

Domy góralskie są proste i szlachetne w kształcie, ponadto - pięknie zdobione.

Rzeźbione są często nawet wystające na węgłach zakończenia płazów, drzwi zwieńcza łuk, a wzmacniają je ozdobne zastrzały, zw. „psami". Dla ozdoby drzwi zwykle nabija się drewnianymi kołkami. W szczytach domów, czasem też nad drzwiami i oknami umieszczano drewniane wiązki proStrona 40

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka mieni - „słonecka". W obu izbach, czasem tylko w białej, w środku izby pod sufitem znajdują się zazwyczaj grube belki, biegnące od sieni od ściany szczytowej, zw. „sosrębami". Są one zwykle pięknie rzeźbione i ozdabiane motywami geometrycznymi i roślinnymi, zazwyczaj też na sosrębie wyryzowana jest data budowy domu i inicjały jego właściciela.

Artystycznym rozwinięciem budownictwa góralskiego są projektowane przez Stanisława Witkiewicza domy w stylu zakopiańskim. Budynki Witkiewiczowskie to przeważnie duże wille lub pensjonaty, łączące-jak chciał ich twórca - dostojność ze strzelistością, co uzyskane jest dzięki proporcjom między wysokością a długością, które mają się do siebie jak 6:10. Witkiewicz stawiał domy na bardzo wysokich, zwykle granitowych podmurówkach, często zeszkarpowanych, z wyciętymi półkolistymi łukami. W jednolitą dotąd polać dachu wprowadził piętrową facjatę z własnym szczytem, prostopadłym do głównych ścian szczytowych domu, a także wyględy - mniejsze pokoiki, wysunięte poza polać dachową, usytuowane w miejscach, gdzie w domach góralskich znajdowała się ruchoma część dachu podnoszona dla wrzucania siana na wyżkę. Okna wyględów osłonięte są własnymi, także ostrymi dachami.

Innymi elementami charakterystycznymi 3* 35 I. Z dziejów Zakopanego Budownictwo dla budowli Witkiewiczowskich są przyłapy - głębokie i zaciszne, odkryte werandy, daleko poza obręb budynku wysunięte okapy i podtrzymujące je potężne belki, ozdobnie zakończone rzeźbionymi rysiami.

Dach, w punkcie łączenia ze ścianami szczytowymi obowiązkowo zakończony bywał strzelistym pazdurem, w formie rzeźbionego w drewnie kielicha kwiatowego.

Styl zakopiański był wszakże dość kosztowny: poza pracochłonnymi detalami wymagał dużej ilości drogiego, grubego drewna.

Witkiewicz więc w ostatnich latach swej działalności zaakceptował możliwość wykonywania ścian wieńcowych z gorszych nieco materiałów i szalowanie ich następnie pionowymi deskami. Próbował też zaadaptować wymogi stylu dla potrzeb budownictwa Strona 41

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka murowanego - w Zakopanem jedynym tego typu budynkiem stało się Muzeum Tatrzańskie przy Krupówkach.

Przed Witkiewiczem i częściowo równolegle z nim powstawały wille budowane w stylu szwajcarskim (nazywanym też alpejskim lub tyrolskim), charakteryzujące się-w uboższej wersji - szalunkiem z desek poziomych, w droższej - szalowaniem w kunsztowne rozety lub .jodełkę", wielospadowym, niespokojnie łamanym dachem i nade wszystko - wielką ilością ozdób, rzezanych w cienkich deskach w kwiaty, elementy geometryczne, kratki i kunsztowne arabeski. Nieraz ozdobią te wywodziły się także z autentycznej sztuki ludowej - zazwyczaj wykonywali je góralscy uczniowie Szkoły Przemysłu Drzewnego - ale były okropnie przecudowane, zgodnie z wymogami sposobu zakopańskiego, wymyślonego przez ówczesnego dyrektora szkoły, Edgara Kovatsa ze skrzyżowania elementów tyrolskich, ruskich i góralskich.

Następców miał Witkiewicz wielu, ale żaden nie potrafił poradzić sobie skutecznie z rozwinięciem stylu zakopiańskiego tak, by mógł on być z powodzeniem stosowany w murowanych budynkach o wielkich kubaturach. Styl okazał się systemem zamkniętym, ograniczonym w zasadzie materiałem (drewno), funkcją (wille) i ... osobowością twórcy.

Kilku architektów po Witkiewiczu wywarło największe piętno na budownictwie zakopiańskim, przydając mu obiektów dla siebie charakterystycznych. Eugeniusz Wesotowski, działający głównie przed I wojną światową twórca hoteli, pensjonatów i innych dużych obiektów uważał, że odkrył metodę na styl zakopiański w murze. Wynalazł zaś w efekcie przedziwną „zakopiańską secesję", w której cegły udawały drewniane belki, a sztukateria - góralskie zdobienia, co w sumie dało rezultat może dziwaczny, ale przez swą oryginalność sympatyczny. Aktywny w latach międzywojennych Zygmunt Ostafin budował obiekty przede wszystkim funkcjonalne, kryte blaszanym, niezbyt stromym dachem spore pensjonaty z charakterystycznymi półokrągłymi werandami mieszczącymi jadalnie, przez swą prostotę też na swój sposób ładne. W latach międzywojennych także działało bardzo prężnie biuro architektoniczno-budowlane Franciszka Kopkowicza, głównie realizującego, ale także i projektującego wraz, z bratem Leonem wille, kamienice i budynki użyteczności publicznej. Po II wojnie powstało Strona 42

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wiele domów wg projektu arch. Anny Górskiej.

Poza wymienionymi, działało w Zakopanem jeszcze kilku architektów, o których będzie mowa przy poszczególnych obiektach. Nade wszystko jednak - pod Giewontem budował kto chciał i jak chciał, szpecąc miasto tak, że ta szpetota stała się jego urodą.

36

II. Trasy „Przewodnik" opisuje 10 tras, prowadzących po ulicach Zakopanego. Osobno, jako odrębny rozdział, umieszczono opisy wartych zwiedzenia obiektów sakralnych i muzealnych. Długość tras jest różna i waha się od kilkuset metrów do kilku kilometrów.

Wszystkie, z wyjątkiem trasy 10, są okrężne, co umożliwia ,,włączanie" się do trasy w dogodnym miejscu. Różnice wzniesień są niewielkie i nie przekraczają 150 m, zazwyczaj pokonywanych po dobrej drodze, na znacznej długości. Nawierzchnia dróg jest w większości utwardzona i dobrze utrzymana i z wyjątkiem dwóch odcinków prowadzi ulicami miasta. W pogodne dni nie wymagane jest żadne specjalne obuwie. „Przewodnik" nasz ma charakter historyczny. Nie omawia on przeto wszystkich ulic Zakopanego, ani przy opisywanych trasach wszystkich obiektów. Pomijając to, iż zamysłu tego nie dałoby się zrealizować w jednej książce - nie leżało w naszych zamiarach prezentowanie wszystkiego, co w Zakopanem ciekawe. Opisywane, lub tylko wskazywane obiekty mają według nas istotne znaczenie dla historii, kultury i tradycji miasta.

Oczywiście, nie sposób było również podać pełną historię poszczególnych domów, ulic czy też dzieje ludzi, związanych z tymi obiektami. Wybraliśmy więc te momenty, które naszym zdaniem są istotne właśnie z punktu widzenia historycznego, te postacie, które są według nas dla Zakopanego najważniejsze i te fragmenty życiorysów, które najlepiej ilustrują ich zakopiańską działalność.

Strona 43

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Podstawą opisu jest współczesna topografia. miasta. Układ i nazewnictwo ulic podano według stanu z 1986 r. W przypadkach odmiennego w przeszłości przebiegu ulicy czy zmian nazwy zamieszczono przy opisie trasy odpowiednie uwagi.

Miłośnicy dłuższych spacerów i ci, którzy chcą połączyć zwiedzanie Zakopanego z przechadzką do dolin reglowych, mogą tworzyć trasy kombinowane. By to ułatwić, poszczególne odcinki opisywanych tras oznaczone są osobnymi literami, zaś odchodzące boczne ulice - odnotowywane przy opisie. Układanie wycieczek ułatwi mapka, zaś poszukiwanie odpowiednich miejsc lub danych - indeks nazw i nazwisk.

Wszystkie trasy spacerów wychodzą z głównej ulicy Zakopanego - Krupówek.

II. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki Spacer rozpoczynamy od zbiegu ulic: Krupówki, Nowotarskiej i Kościeliskiej w miejscu, gdzie miał początek jeden z najstarszych traktów łączących dawne, wiejskie Zakopane z dworem, z zakładami przemysłowymi w Kuźnicach i dalej z Tatrami.

Ul. Krupówki obecnie ciągnie się na długości ok, 1100 m. Jej nazwa pochodzi od leżącej w górnej części biegu ulicy Polany Krupówki, należącej do rodziny Krupowskich lub Krupów. Wąska początkowo ścieżka łączyła zakopiańskie Nawsie przy ul. Kościeliskiej z Kuźnicami, biegnąc w dolnej części wśród rozproszonych zabudowań, w środkowej przez taki i bagna, w górnej wreszcie przez pierwotny las. W pot. XIX w. intensywnie rozwijała się kuźnicka huta zatrudniająca m.in. góralskich robotników mieszkających w Nawsiu, wtedy też przy ul. Kościeliskiej powstał pierwszy kościół. Trakt łączący te ośrodki był coraz bardziej uczęszczany, wreszcie ok. 1870 r. nabrał charakteru ulicy, przy której powstawały coraz to nowe domy.

Góralskie osadnictwo przy Krupówkach sięgało w owym czasie jedynie do miejsca nieco powyżej dzisiejszej poczty, gdzie stał dom Kuby Gąsienicy Kołodzieja - najbardziej na pd. położony punkt wsi, w którym u progu lat siedemdziesiątych zatrzymywali się letnicy. W 1876 r. w okolicy dzisiejszej kawiarni „Europejskiej", a wówczas na podmokłej polanie, powstał dom Walerego Eijasza - malarza, autora popularnego wówczas Strona 44

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka przewodnika po Tatrach. Był to pierwszy dom, wybudowany w Zakopanem przez letnika i w okresie letnim tylko wykorzystywany. Z początkiem lat osiemdziesiątych ulica, już nazywana Krupówkami, ciągnęła się od ul. Kościeliskiej do drogi do Kuźnic (do początku Drogi pod Reglami). W 1885 r. górna jej część weszła w skład ul. Chałubińskiego, zaś w 1898 r. odcinek między ul.

Chałubińskiego a miejscem, gdzie wówczas kończył się zwany las (a dziś odchodzi ul.

Kraszewskiego), nazwano ul. Zamoyskiego.

Niewyraźna granica między Krupówkami a Zamoyskiego, jaką tworzył coraz bardziej trzebiony las sprawiała wiele kłopotów przyjezdnym i mieszkańcom, toteż już w 1901 r. postulowano, by górną granicę Krupówek stanowiła Przecznica (dziś ul. Witkiewicza), jednakże pomysł ten zrealizowano dopiero po I wojnie światowej. Od połowy lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia Krupówki zaczęły odgrywać rolę głównej arterii Zakopanego, a u progu XX w. stały się ważnym centrum handlowym, usługowym i administracyjnym. Środkowy odcinek ulicy szybko nabrał charakteru miejskiego, o zwartej, murowanej zabudowie.

Czynnikiem urbanizującym stał się... pożar, który 21 stycznia 1899 r. strawił kilkanaście domów w samym środku Krupówek. Na zgliszczach już w następnym roku wyrosły pierwsze kamienice murowane. Od lat międzywojennych Krupówki uchodzą za najbrzydszą ulicę w Polsce, zabudowaną tak szpetnie i bezstylowo, że aż tworzącą pełen uroku, swoisty styl. Plany rozwoju Zakopanego przewidują utrzymanie pseudosecesji Krupówek jako czynnika niezwykle charakterystycznego, świetnie ilustrującego żywiołowy rozwój miasta.

W 1973 r. niemal całe Krupówki zamknięto dla normalnego ruchu kołowego, przekształcając je w spacerowy deptak.

A. Narożny dom po lewej stronie (ul. Krupówki l) to najstarszy zakopiański hotel, od 1885 r. funkcjonujący pod zarządem Romualda Kuliga, o nazwie „Hotel pod Gewontem". Do 1898 r. był to największy hotel w Zakopanem. Było w nim 18 pokoi, na dole restauracja z werandą od strony ul.

Nowotarskiej i sala bilardowa. W latach dziewięćdziesiątych sprzed „Hotelu pod Gewontem" trzy razy dziennie wyruszał konny omnibus do Jaszczurówki. Była to pierwsza linia komunikacyjna w Zakopa39 Strona 45

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka II. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki Romuald Kulig (1851-1918), z zawodu kucharz. Od 1895 r. aż do I wojny światowej byf członkiem zakopiańskiej rady gminnej, a w l. 1907-10 pełnił funkcję wójta gminnego. Sprawował też rozmaite funkcje w organizacjach społecznych: m.in. byt kapitanem Straży Ogniowe j, członkiem zarządu Towarzystwa Zaliczkowego i Towarzystwa Muzycznego. Działał także w Towarzystwie Tatrzańskim i byt jednym z sygnatariuszy odezwy o powołaniu TO P R. „Hotel pod Gewontem" byt prowadzony do 1939 r. przez synów Romualda Kuliga. Po wojnie stracił swą pierwotną funkcję i przez kilka lat mieściła się tam szkolą zawodowa, a potem internat Liceum Pedagogicznego i mieszkania prywatne, a na parterze sklep PSS „Społem" „Juhas". Mimo swego zabytkowego charakteru, od czasów II wojny światowej dom ten jest przeznaczony do rozbiórki. Obecnie, niemal pusty i nie remontowany, czeka na śmierć techniczną.

Po przeciwnej stronie, nad potokiem stoi dawny dom R. Kuliga „Wenecja", w którym niegdyś - podobnie jak i dziś - znajdowały się sklepy. Sąsiedni budynek (ul. Krupówki 2/4) zwraca uwagę nierównoległym usytuowaniem jednej części domu do ulicy: pn.-wsch. narożnik wychodzi daleko na chodnik. Dom został rozbudowany przez Niemców w 1942 r. jako siedziba zakładów mięsnych Karola Imke, na miejscu dawnego sklepu mięsnego Józefa Galicy. Front budynku wyznaczać miał nowy kierunek biegu dolnego odcinka ulicy Głównej (jak z właściwym sobie polotem przechrzcili Krupówki okupanci), by ten łagodnie przechodził w ul. Nowotarską. Po wojnie uruchomiono tu państwowe zakłady mięsne. „Hotel pod Gewontem", ul. Krupówki

40 II. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki

Strona 46

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka

Romuald Kulig Naprzeciw wznosi się strzelista sylwetka kościoła parafialnego Najświętszej Rodziny (patrz: Rozdz. III-9).

Nasza droga prowadzi dalej prawą stroną ulicy, wzdłuż Foluszowego Potoku.

Foluszowy Potok to odnoga potoku Bystra, utworzona sztucznie w XIX w. Płynie on wzdłuż głównej osi miasta, wyznaczonej ulicami: Krupówki i Zamoyskiego. Jego wody poruszały przez długi czas młoty folusza (który dał mu nazwę), piły tartaków, kamienie młynów i turbiny elektrowni.

W niewielkim domku, do którego prowadzą dwa małe mostki, gdzie dziś mieści się warsztat narciarski W. Bracha i sklepik z odzieżą dziecięcą, był w XIX w. tartak Jana Gąsienicy Staszeczka, później młyn, przerobiony potem na elektrownię - własność Franciszka Pawlicy, która zasilała położone po przeciwnej stronie ulicy budynki mieszkalne.

Opuszczając chwilowo Krupówki, przechodzimy przez drugi mostek. Po schodach, których boki ozdobione są rzeźbami, wykonanymi przez uczniów Technikum Budowlanego, dochodzimy do budynku najstarszej zakopiańskiej szkoły zawodowej (ul.

Krupówki 8). Dom ten, postawiony w niespełna rok według projektu krakowskiego architekta Antoniego Łuszczkiewicza, został uroczyście poświęcony 30 lipca 1883 r. przez ks. J. Stolarczyka w obecności marszałka krajowego dr. Mikołaja Zyblikiewicza. Za czasów dyrektury Karola Stryjeńskiego uczniowie pod jego kierunkiem wykonali przybudówkę do gmachu szkolnego i pierwsze piętro w stojącym obok, po prawej stronie, internacie szkolnym, wybudowanym początkowo w 1913 r. według projektu Mariana Heitzmanna jako parterowy budynek murowany.

Szkoła snycerska powstała z inicjatywy, funduszy i staraniem Towarzystwa Tatrzańskiego już w 1876 r., jako pierwsza szkcła zawodowa dla młodzieży góralskiej. Przez pięć lat mieściła się w izbie jednego 7 budynków dworu kuźnickiego, a przedtem' jeszcze w malej góralskiej chałupie przy ul.

Kościeliskiej. Pierwszym instruktorem prowadzącym zajęcia w tej szkole byt Maciej Mardula z Olczy - ludowy rzeźbiarz, kształcony w Krakowie przez kilka miesięcy na Strona 47

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka koszt Towarzystwa Tatrzańskiego, u rzeźbiarza Franciszka Wyspiańskiego, ojca Stanisława. W 1878 r. szkoła została upaństwowiona, a jej kierownikiem został Franciszek Neuźil.

Franciszek Neuźil (1845-99), rzeźbiarz, nauczyciel. Zniemczony Czech, przeniesiony służbowo do Zakopanego w grudniu 1878 r., pełnił funkcje najpierw kierownika, a od 1886 r. dyrektora Szkoły Przemyślu Drzewnego. W' 1887 r. ożenił się z kierowniczką szkoły koronkarskiej Józefą 41 II. Trasy _ Trasa l. Ul. Krupówki

Technikum Budowlane, ul. Krupówki Stelcerówną i zamieszkał z nią w wybudowanej według własnego projektu willi „Pod Matką Boską" przy ul. Ogrodowej. Był wybitnym organizatorem, prowadził całą gospodarkę i rachunkowość szkoły, w której uczył także rysunków zawodowych i odręcznych, snycerstwa i stolarstwa. Uruchomione przezeń przy szkole warsztaty stały się zaczątkiem tak ważnego w Zakopanem do dziś przemysłu pamiątkarskiego. Neużil stworzył także szkołę uzupełniającą, w której uczniowie pobierali wstępne nauki czytania, pisania i rachunków. Projektował domy w stylu tyrolskim, meble i oharze, opublikował też dwa podręczniki „Nauka snycerstwa "i,, Wzornik ornamentów" Jednakże za jego sprawą w pracach szkoły dominowały motywy szwajcarskie i tyrolskie, przy jednoczesnym pomijaniu i niedocenianiu sztuki rodzimej. Ściągnęło to na niego ostrą krytykę Stanisława Witkiewicza i innych propagatorów stylu zakopiańskiego. W 1896 r. zachorował i na stanowisku dyrektora zastąpił go Edgar Kovats. Neużil sparaliżowany umarł w Zakopanem i został pochowany na cmentarzu przy ul. Kościeliskiej.

Po Neużilu, kolejno kierowali szkolą Edgar Kovats (1896-1900), Stanisław Barabasz (1901-22), Karol Stryjeński (1922-27), p.o. dyrektora Wojciech Brzega (1927-29), Adam Dobrodzicki (1929-36), Marian Wimmer (1936-39). W czasie II wojny światowej funkcję dyrektora pełnił Jorg (przedtem Jerzy) Śliwka, a szkolą została przemianowana na „Berufsfachschule fur GoraliStrona 48

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka sche Volkskunst".

Wprawdzie wydział rzeźby i stolarstwa już od 1930 r. posiadał status szkoły średniej, ale prawdziwa reorganizacja szkoły nastąpiła w 1948 r., kiedy to usamodzielniony wydział ciesielstwa stał się Technikum Budowlanym, a wydział rzeźby Państwowym Liceum Technik Plastycznych. Wydział stolarstwa i lutnictwa utworzył Zasadniczą Szkołę Zawodową i został przejęty przez PLTP, które przeniosło się niebawem do innego budynku. Obecnie w budynku przy Krupówkach mieści się Zespół Szkól Zawodowych, od 1976 r. noszący imię dr. Władysława Matla42 II. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki

Franciszek Neużil GOPR. Znajduje się tu także Klub Turysty PTTK. Obecny Dworzec Tatrzański wybudowany został przez Tadeusza Praussa w 1903 r., według projektu Wandalina Beringera. W tym samym miejscu stal pierwszy drewniany Dwór Tatrzański, wzniesiony przez Gustawa Fingera, według planów arch. Karola Zarembyw 1881 r., a ceremonialnie otwarty 30 lipca 1882 r. Mieściły się w nim biura Towarzystwa Tatrzańskiego, biblioteka, czytelnia, pokoje dla pań i panów, pomieszczenia hotelowe i sala balowo-imprezowa z fortepianem, w której organizowano odczyty, koncerty, przedstawienia teatralne, wiece i zabawy. Na estradzie drewnianego Dworu Tatrzańskiego występowali m.in. skrzypkowie: Stanisław Barcewicz, Fritz Kreisler, Władysław Górski, Mieczysław Karłowicz, pianiści: Rauł Koczalski, Aleksander Michałowski, Ignacy Jan Paderewski, recytowała Helena Mokowskiego, wybitnego znawcy podhalańskiego budownictwa regionalnego. W skład zespołu wchodzi Technikum Budowlane, Technikum Budownictwa Regionalnego, Zasadnicza Szkoła Budowlana i Zasadnicza Szkoła Zawodowa Dokształcająca.

Z Zespołem Szkół Budowlanych sąsiaduje bezpośrednio budynek Muzeum Tatrzańskiego im. drą Tytusa Chałubińskiego, proStrona 49

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka jektowany przez Stanisława Witkiewicza i Franciszka Mączyńskiego (patrz: Rozdz. III1).

Tuż przy Muzeum znajduje się wąska uliczka, nosząca imię jego wieloletniego dyrektora, Juliusza Zborowskiego (patrz: Rozdz.

III-1).

Następny okazały, murowany budynek (ul.

Krupówki 12) to dawny Dworzec Tatrzański Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, dziś zajmowany przez biura Zakopiańskiego Oddziału PTTK, Koło Przewodników Tatrzańskich i do 1985 r. Grupę Tatrzańską Dworzec Tatrzański, ul. Krupówki -••^l"

• • •^'{•S-T*'"8''

43 II. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki drzejewska, fragmenty swych utworów czytał Henryk Sienkiewicz. Tu odbywały się coroczne wiece Towarzystwa Tatrzańskiego i nader liczne bale, z których dochód przeznaczany bywał na cele dobroczynne. Właśnie podczas karnawałowego „balu wszechstanów" 21 stycznia 1900 r. budynek spłonął całkowicie od napełnianej lampy naftowej.

Długo dyskutowano, czy Towarzystwo Tatrzańskie ma istotnie potrzebę posiadania w Zakopanem tak reprezentacyjnego budynku, którego koszt budowy i eksploatacji mocno nadwyrężat szczupły budżet organizacji, utrzymującej się jedynie ze składek członkowskich. Wielu działaczy TT przedkładało, iż fundusze Towarzystwa winny być obracane wyłącznie na inwestycje w samych Tatrach, gdyż Zakopane - liczące już lat kilkanaście uzdrowisko - ma wystarczająco dużo innych mecenasów. Tradycjonalizm jednakże przeważył i l lipca 1903 r. na starym miejscu otwarto nowy Dworzec Tatrzański, którego architektura była pierwszą próbą adaptacji stylu zakopiańskiego dla potrzeb budynków murowanych.

Dawne tradycje kulturalne kasyna Towarzystwa Tatrzańskiego w nowym budynku jednakże już się nie odrodziły.

Swój okres świetności przeżywał Dworzec Strona 50

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Tatrzański jeszcze w latach międzywojennych, kiedy to mieściła się w nim Biblioteka Publiczna wraz z biblioteką PTT, kierowana przez Jerzego Gawlińskiego.

Jerzy Gawliński (1878-1951). bibliotekarz.

Usunięty z krakowskiego gimnazjum za działalność konspiracyjną, jako samouk studiował filozofię i nauki społeczne, równolegle ucząc się w krakowskim konserwatorium. Po ukończeniu w 1905 r. kursu bibliotekarska-administracyjnego. w l. 1905-12 pracował w bibliotece Towarzystwa Uniwersytetu Ludowego w Krakowie, a potem osiadł na stałe w Zakopanem, pełniąc tu najpierw funkcję sekretarza Towarzystwa Biblioteki Publicznej, a następnie bibliotekarza. W połowie lat trzydziestych Biblio-

Jerzy Gawliński tece groziła likwidacja z przyczyn finansowych i jedynie operatywność Gawlińskiego, który wystarał się o odpowiednie subwencje, uratowała tak potrzebną placówkę. W 1940 r. na polecenie władz okupacyjnych Gawliński przekazał do suteryn Zarządu Miejskiego księgozbiór Biblioteki - ukrywając wszakże część cenniejszych wydawnictw.

Wiele książek przechowali też czytelnicy. Z uratowanych resztek w 1945 r. Gawliński utworzył Miejską Bibliotekę Publiczną i początkowo sam nią kierował, jednakże już po kilku miesiącach zrezygnował z pracy.

Był charakterystyczną postacią Zakopanego lat międzywojennych. Wespół: „Pimkiem" Fedorowiczem, Witkacym. Malczewskim i Zborowskim współtworzył środowisko miejscowej cyganerii. Zmarł w Zakopanem i został pochowany na starym cmentarzu.

Ulubionym miejscem spotkań artystów i taterników była restauracja z werandą, prowadzona w Dworcu Tatrzańskim w latach dwudziestych, najpierw przez Zofię Krzeptowską, popularnie zwaną „Kapuchą". W latach międzywojennych bywali tu też 44 II. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki m.in.: Adolf Chybiński, Kornel Makuszyński, Jerzy Mieczysław Rytard, Karol StryStrona 51

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka jeński, Karol Szymanowski, Witkacy i August Zamoyski. Po Zofii Krzeptowskiej restaurację prowadził Kazimierz Broński, a bywające tam towarzystwo twórców i naukowców utworzyło humorystyczny, pseudonaukowy klub „Institutum Bronsciaum", zajmujący się m.in. „ceprologią", klasyfikacją ceprów itp. W latach trzydziestych Dworzec Tatrzański rozbudowano, zaś charakterystyczną werandę rozebrano w czasie okupacji.

Ul. J. Zborowskiego wracamy do głównego ciągu Krupówek. Tuż przy mostku, gdzie teraz znajduje się kiosk z goframi, od 1901 r. mieścił się pierwszy spośród tak licznych w Zakopanem sklep pod nazwą „Pamiątki zakopiańskie", prowadzony przez Józefa Laskę, absolwenta wiedeńskiej szkoły przemysłowej, a od 1885 r. nauczyciela Szkoły Przemysłu Drzewnego, który w Zakopanem przez 37 lat uczył fabrykowania galanterii drzewnej i pamiątek. Tamże mieścił się później „Bazar Tatrzański" Heleny Asłanowicz, gdzie sprzedawano wyroby galanteryjne, a później prowadzono wypożyczalnię nart i saneczek. Wszystkie znajdujące się tu sklepiki spłonęły w 1927 r.

Naprzeciw, po lewej stronie Krupówek, wznosi się ciąg budynków, usytuowanych na gruntach Jana Gąsienicy Staszeczka, odziedziczonych po nim przez rodzinę Pawliców.

Najstarszy z tych budynków, mocno zniszczony zabytkowy dom (ul. Krupówki 9), był bodaj pierwszym w Zakopanem pensjonatem: tutaj u Staszeczka zatrzymał się w 1848 r. ks. Józef Stolarczyk, gdy przyjechał obejmować zarząd zakopiańskiej parafii. Tutaj też w 1873 r. mieszkał Tytus Chałubiński.

Stojący obok, także drewniany budynek, wznoszący się nad ulicą na wysokiej skarpie (ul. Krupówki 11) to wybudowany w 1896 r. dom Jana Gąsienicy Staszeczka, prowadzony jako hotel-pensjonat „Staszeczków„Staszeczkówka", ul. Krupówki

45

Trasa l. Ul. Krupówki ka" przez jego zięcia, Franciszka Pawlicę od 1900 r. Mieścito się w nim 30 pokoi, restauStrona 52

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka racja i sala bilardowa, na zapleczu znajdowały się korty tenisowe i zajezdnia własnych powozów. Budynek jako jeden z pierwszych posiadał własne oświetlenie elektryczne.

Przed l wojną światową mieszkał u Pawlicy przez dłuższy czas Kazimierz Przerwa Tetmajer ze swym synem.

Franciszek Pawlica (1854-1926), działacz społeczny, przedsiębiorca. Z zawodu leśniczy w lasach dóbr szaflarskich rodziny Uznańskich, już w 1895 r. został radnym gminnym i przez całe życie aktywnie uczestniczył w pracy najrozmaitszych zakopiańskich organizacji i instytucji. Działał w zarządach Towarzystwa Zaliczkowego, Stowarzyszenia Rzemieślników „Gwiazda". Towarzystwa Muzycznego, Towarzystwa Pomocy Przemysłowej i nowotarskiej Kasy Chorych. Był także dyrektorem Kółka Rolniczego. Przede wszystkim jednak Pawlica należał do wąskiego grona założycieli zakopiańskiego Związku Górali, w którym w pierwszych kadencjach od 1904 r. byt zastępcą przewodniczącego, zaś od 1910 r. -prezesem. Z okazji 500. rocznicy bitwy pod Grunwaldem Franciszek Pawlica wysunął projekt budowy Pomnika Grunwaldzkiego, który w rok później stanął na zakopiańskim Rynku. U progu Polski Niepodległej w 1918 r. pełnił funkcę wiceprzewodniczącego Organizacji Narodowej, wraz z Mariuszem Zaruskim i Wincentym Szymborskim stając u boku Stefana Źeromskiego - Prezydenta tzw. ..Rzeczypospolitej Zakopiańskiej".

Jego synem był wybitny polski mineralog Władysław Pawlica, świetny fotograf! taternik, przedwcześnie zmarły w 1919 r. w Krakowie w wieku 32 lat.

Po II wojnie światowej w „Staszeczkówce" mieścił się Dom Wycieczkowy PTTK i stacja PIM, potem internat Technikum Tkactwa Artystycznego, a obecnie budynek jest użytkowany przez Zespół Szkół Budowlanych.

Przez szkolnictwo użytkowany jest również sąsiedni budynek (ul. Krupówki 13), gdzie od 1981 r. mieści się żeński internat „Budowlanki", a także pomieszczenia lekcyjne i sala wystawowa tejże szkoły. W pierwszych latach XX w. znajdował się tu pensjonat „Gerlach" prowadzony przez Józefa Delabińskiego, a potem Anielę Borne. W latach międzywojennych mieściło się tu charytatywne Stowarzyszenie Św. Zyty, a następnie Stowarzyszenie Katolików „Caritas".

Powyżej rozpoczyna się ciąg zwartej zabuStrona 53

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka dowy miejskiej Krupówek. Murowane kamienice, wybudowane w latach międzywojennych mieszczą w sobie typowe dla śródmieścia punkty ustugowo-handlowe, w oficynach zaś i na wyższych piętrach znajdują się mieszkania.

Tam, gdzie mieści się Narodowy Bank Polski (ul. Krupówki 19), w dużym ogrodzie znajdował się drewniany dom Jana Krzeptowskiego, gdzie od 1887 r. byty biura Wydziału Gospodarczego Stacji Klimatycznej, sąsiadujące od 1888 r. z pierwszym lokalem Muzeum Tatrzańskiego. Po wyprowadzeniu się „Klimatyki" na ul. Kościeliska, a Muzeum na ul. Chałubińskiego, znalazła tu pomieszczenie pierwsza zakopiańska apteka „Pod Białym Orłem", prowadzona przez Ferdynanda Tabeau.

Ferdynand Tabeau (1858-1919), magister farmacji, działacz społeczny. Przyjechał do Zakopanego w 1888 r. i otworzył aptek? najpierw przy Krupówkach tam, gdzie dziś są Zakłady Mięsne, potem w miejscu dzisiejszego Spółdzielczego Banku Podhalańskiego, a od 1905 r. w odkupionym od Jana Krzeptowskiego domu „Pod Białym Orłem". Do 1924 r. była to jedyna publiczna apteka w Zakopanem, po śmierci założyciela prowadzona przez jego rodzinę. U' 1933 r. kupił aptekę mgr Bogdan Donigiewicz, który przeniósł ją do murowanego domu w środkowej części Krupówek, gdzie znajduje się do dziś.

F. Tabeau przez dwie kadencje pełnił funkcję radnego gminnego, był wieloletnim prezesem Towarzystwa Straży Ogniowej, działał też w Towarzystwie Tatrzańskim i był 46 II. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki jednym z założycieli TOPR. U' czasie I wojny światowej cały swój majątek przekazał na potrzeby Legionów Polskich.

W miejscu, gdzie dziś budynek NBP łączy się z hotelem „Giewont" nieco w głębi, stała na przełomie XIX i XX w. willa „Libeltówka", w której mieszkał i ordynował jeden z najsłynniejszych lekarzy zakopiańskich, dr Tomasz Janiszewski.

Tomasz Janiszewski (1867-1939), lekarz, Strona 54

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka działacz społeczny. Studiował medycynę w Warszawie i Moskwie, gdzie za przechowywanie nielegalnej literatury został aresztowany, a następnie wydalony ze wszystkich uczelni imperium rosyjskiego. Od 1890 r. studiował w Szwajcarii, Anglii, Francji, Niemczech i Austrii, specjalizując się w chemii fizjologicznej, anatomii i embriologii. W 1892 r. przyjechał do Krakowa, a w 1896 r. został mianowany lekarzem klimatycznym w Zakopanem. Mając 32 lata, w 1899 r. otrzymał tytuł doktora medycyny na wydziale lekarskim UJ. Jego wysokie kwalifikacje zawodowe, działalność społeczna i bezkompromisowa postawa moralna spowodowały ostry konflikt z radą gminną, na czele której stanął w 1901 r. miejscowy lekarz Andrzej Chramiec. Kolejne próby bezprawnego usuwania Janiszewskiego z posady zostały opisane przez Witkiewicza w szkicu,,Bagno". \\' 1903 r. zmęczony Janiszewski złożył rezygnację z posady lekarza klimatycznego. Na swoim stanowisku położył wielkie zasługi dla podniesienia stanu sanitarnego Zakopanego i rozwoju uzdrowiska. 'W 1899 r. założył tu pierwszy szpital, początkowo prowadząc go własnym sumptem we własnym domu na Gładkiem. W l.

1901-08 sprawował funkcję radnego gminnego i nawet po usunięciu z posady wchodził jako delegat gości do Komisji Klimatycznej.

Działał też w zakopiańskiej Radzie Szkolnej. Towarzystwie Pożyczkowym, miejscowej Sekcji Towarzystwa Lekarzy Galicyjskich i Związku Przyjaciół Zakopanego. Dr Janiszewski był inicjatorem założenia najlepszego czasopisma pod Giewontem - „Przeglądu Zakopiańskiego", gdzie także publikował swoje artykuły. Jest autorem pierwszej bibliografii zakopiańskiej i

Ferdynand Tabeau jednego z pierwszych przewodników po Zakopanem (obie prace wydane w 1899 r.).

Był głównym inicjatorem i członkiem komitetu budowy pomnika Chałubińskiego i wchodził w skład zarządu Towarzystwa Upiększania Zakopanego.

Po opuszczeniu Zakopanego w 1908 r. wyjechał do Lwowa, gdzie wspólnie z prof. Antonim Gluzińskim założył pierwszą w Galicji poradnię przeciwgruźliczą. Po roku przeniósł się do Krakowa i tu przez 17 lat sprawował funkcję naczelnego lekarza miejskiego. W międzyczasie, w 1919 r. został powołany przez Ignacego Paderewskiego, Strona 55

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka ówczesnego premiera, na stanowisko pierwszego w Polsce Odrodzonej ministra zdrowia. Był już wtedy docentem Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zajmował się organizacją służby zdrowia, reformą studiów lekarskich i szkolnictwa średniego i byt m.in. autorem projektu, by każdy kandydat na studia uniwersyteckie wykazał się doskonalą znajomością przynajmniej jednego języka obcego. Po dymisji gabinetu Paderewskiego powrócił do Krakowa na poprzednio ząjmo47 II. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki

Poczta, ul. Krupówki wane stanowisko, nadto był wykładowcą na UJ i w Wyższej Szkole Handlowej. W 1930 r. został mianowany profesorem zwyczajnym Uniwersytetu Warszawskiego i wykładał tu higienę społeczną. Był autorem przeszło 100 prac naukowych z dziedziny lecznictwa gruźlicy.

W miejscu, gdzie znajduje się okazały hotel „Gazda" (trasa 5-A) stal do 1974 r. drewniany dom, w którym mieścił się bar „Zagloba" (przedtem noszący wdzięczna nazwę „Szynk pod Pocztą" lub „U Papieża", od nazwiska właściciela) i sklepy: modystki, pamiątkarski, tekstylny.

Przecinamy skrzyżowanie ul. Krupówki z ul. Kościuszki (trasa 6) i Zaruskiegc (trasa 5).

Punkt ten uważany jest obecnie za centralne wonsrp 7.akonaneeo. miejsce Zakopanego.

B. Po prawej stronie stoi budynek poczty, wzniesiony według projektu arch. Eugeniusza Wesolowskiego z pocz. XX w. przez Józefa Deptucha i oddany do użytku w czerwcu 1905 r. W latach trzydziestych dobudowano 11 piętro, niszcząc wszystkie elementy stylu zakopiańskiego. Autorem projektu przebudowy byt inż. Stefan Meyer.

Część budynku, w której mieści się telegraf i rozmównica telefoniczna (od strony ul.

Zaruskiego) dobudowano w 1961 r. w związku z mistrzostwami FIS, a drugie Strona 56

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka skrzydło przy Krupówkach oddano do użytku w czerwcu 1983 r. W tej części zwraca uwagę ciekawy wystrój wnętrza, wykonany przez rzeźbiarza Henryka BurzHUKI ICH UV»U^Ł*>.^ J,^. _ _ liejsce Zakopanego. ,& .-

Pierwszy urząd pocztowy pod Tatrami rf-t ^ ^f \^'^ «» f^\

mieścił się w zakopiańskich Kuźnicach i

^^ :S^•^^liffWWr'^"'>V^y^ ^"w ^" wS • '*~

obsługiwał wyłącznie potrzeby dworu i huty żelaza. U progu lat siedemdziesiątych ubie-

głego stulecia, w związku z rozwojem letniskowej funkcji Zakopanego w centrum wsi, w domu Józefa Krzeptowskiego przy ul.

Kościeliskiej (dziś mieści się tam kawiarnia „U Wnuka") otwańo sezonowy urząd pocztowy obsługujący przede wszystkim letników i turystów. Do klasyki anegdot zakopiańskich weszły już opowieści o pierwszym listonoszu: Kuba Gąsienica Kloryk „Poczciarz" nie umiał czytać ani pisać, chodził boso, ale listy dostarczał akuratnie i terminowo. Pierwszy spotkany letnik odczytywał mu adres na pierwszym z listów, a potem kolejni odbiorcy wskazywali następne adresy. Podobno przesyłki z napisem „pilne" Kuba Poczciarz dostarczał Tytusowi Chałubińskiemu nawet w Dolinie Pięciu Stawów, przechodząc przez Zawrat - oczywiście boso. Pierwszą stację telegraficzną uruchomiono w Zakopanem w 1882 r. dzięki staraniom i na koszt Towarzystwa Tatrzańskiego. W latach dziewięćdziesiątych stałą już pocztę usytuowano w parterowym, drewnianym budynku przy Krupówkach, w miejscu obecnych „Delikatesów". Po pożarze w 1899 r. przeniesiono ją do willi „Podlasie" przy górnych Krupówkach (dziś ul. Zamoyskiego), na miejscu gdzie obecnie mieści się Dom Wypoczynkowy „Jasień".

Klienci jednak narzekali na peryferyjność takiego usytuowania, w rezultacie czego poczta dorobiła się wreszcie własnego budynku w miejscu, gdzie stoi on do dzisiaj.

Do budynku poczty przylegał drewniany parterowy dom, w którym mieściła się „Księgarnia Podhalańska" Antoniego Zembatego, prowadząca sprzedaż książek, gazet i nut, a także uprawiająca własną działalność wydawniczą: firmowała m.in. ukazujący się w l. 1918-19 dwutygodnik „Echo Tatrzańskie". W 1918 r. Antoni Zembaty zmarł, a w trzy lata później księgarnię zakupiła od jego Strona 57

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka spadkobierców znana firma wydawnicza Gebethner i Wolff. W latach międzywojennych księgarnia ta, prowadząca też dział antykwaryczny, cieszyła się wielkim powoII. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki dzeniem zwłaszcza w sferach artystycznych, a stałym jej klientem byt wtedy Kornel Makuszyński. W czasie okupacji księgarnię przejęli Niemcy i wycofawszy z niej wszystkie polskie książki przenieśli ją do murowanego domu Leistena (ul. Krupówki 28), gdzie znajduje się do dziś, od 1950 r. pod firmą „Dom Książki". Drewniany budynek dawnej „Księgarni Podhalańskiej" został w 1941 r. rozebrany podczas „akcji porządkowej".

Minąwszy położony po przeciwnej stronie narożny budynek Spółdzielczego Banku Podhalańskiego (trasa 6-A) dochodzimy do kolejnego murowanego domu po lewej stronie (ul. Krupówki 27), gdzie na I piętrze mieści się jeden z najbardziej renomowanych zakładów naprawy i montażu nart Franciszka Bujaka. Warsztat ten, a niegdyś także i sklep, uruchomiony został w 1926 r. najpierw w niewielkim drewnianym domku, a od 1936 r. w obecnej, postawionej obok pierwszego sklepu, kamienicy. Fabryka nart Franciszka Bujaka mieściła się w Jaszczurówce, zaś w sklepie przy Krupówkach poza sprzedażą i wypożyczalnią nart, saneczek oraz wszystkich akcesoriów narciarskich był wielki wybór sprzętu i odzieży turystyczno-sportowej. Dziś warsztat specjalizuje się w montażu wszelkiego typu wiązań narciarskich, a prowadzi go córka założyciela-Ewa Bujak-Sosnowska. We wnętrzu znajduje się wiele pamiątek sportowych Franciszka Bujaka - dyplomy, fotografie i... tekturowe kukiełki z wystawianej w latach trzydziestych szopki narciarskiej, wykonane przez Tadeusza Zaydla, a przedstawiające najwybitniejszych narciarzy polskich lat międzywojennych.

Franiszek Bujak (1896-1975), czołowy zawodnik i działacz Sekcji Narciarskiej PTT, Mistrz Tatr w 1923 r. reprezentował Polskę na pierwszej Olimpiadzie zimowej w Chamonix w 1924 r., wespół z Andrzejem Krzeptowskim. Dwukrotnie w latach dwudziestych zdobywał mistrzostwo Polski, wielokrotnie 49 4 Zakopane - przewodnik historyczny Strona 58

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka II. Tirany Trasa l. Ul. Krupówki

Kawiarnia „Szarotka", ul. Krupówki Ignacy Bujak mieszkał niemal naprzeciwko swego brata, przy Krupówkach pod numerem 24. W tym właśnie domu na parterze mieści się kawiarnia, oficjalnie nosząca nazwę „Szarotka", ale o której rasowy bywalec Zakopanego nigdy nie powie inaczej niż „Dziurka". Mimo ciasnoty i niezbyt efektownego wyglądu, dzięki swemu wygodnemu położeniu „Dziurka" była częstym miejscem spotkań wybitnych zakopiańczyków w latach tuż powojennych. Widywano tu Kornela Makuszyńskiego, Marusię Kasprowiczową, Romana Brandtstaettera, Ludwika Hieronima Morstina. Tutaj też znajdowało się nieoficjalne miejsce urzędowania dyrektora Muzeum Tatrzańskiego Juliusza Zborowskiego. Wystrój wnętrza kawiarni jest dziełem artysty malarza Jana Seweryna Sokotowskiego (1904-53), syna wybitnego profesora leśnictwa Stanisława (trasa 5-F).

Ciekawe malowidła ścienne obejrzeć można również w położonym po przeciwnej stronie ulicy sklepie spożywczym „Podhale" (ul.

Krupówki 31). Autorem zabawnych rysunków, reklamujących PSS „Społem" i komentujących je napisów był w 1961 r. łódzki artysta plastyk, Henryk Strumiłło. W domu tym, przed wojną należącym do znanego żydowskiego kupca Mojżesza Stiela, mieścił się na piętrze pensjonat, na parterze zaś poza sklepem kolonialnym znajdowała się kwiaciarnia Kazimierza, a następnie Karola Wastaka. Na przyległej parceli, rozciągającej się aż do ul. l Maja mieści się najstarszy w Zakopanem zakład ogrodniczy, założony przez Kazimierza Wastaka w 1894 r. i do dziś prowadzony przez jego spadkobierców. Dom Stiela należy obecnie do PSS „Społem", która wykorzystuje dawne pomieszczenia pensjonatowe na swoje biura. wygrywał krajowe i międzynarodowe zawody narciarskie. Po ukończeniu zakopiańskiej Szkoły Przemysłu Drzewnego i praktyce w Wiedniu, został majstrem w „Fabryce Nart Braci Schiele" w Zakopanem, a w 1926 r. założył własną wytwórnie i sklep narciarski, przekształcony później w warsztat, który prowadziłaś do śmierci. Obydwie jego córki, Anna i Ewa, były czołowymi polskimi Strona 59

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka zawodniczkami narciarskimi.

Wybitnie zasłużoną postacią dla polskiego narciarstwa i turystyki był także brat Franciszka - Ignacy Bujak (1890-1979). Był on w l. 1925-39 sekretarzem Sekcji Narciarskiej PTT, wchodził w skład zarządu TOPR i był ostatnim prezesem Zakopiańskiego Oddziału PTT. Startował w zawodach narciarskich w l. 1911-33., a w 1928 r. brał udział w Olimpiadzie zimowej w St. Moritz. H' 1945 r. był inicjatorem organizowania dorocznego Memoriału Bronisława Czecha i Heleny Marusarzówny. Parał się także publicystyką sportową.

50 Przyległy parterowy budynek domu mody „Telimena" (ul. Krupówki 33), znajduje się w miejscu dawnego drewnianego budynku, gdzie mieścił się najstarszy w Zakopanem sklep sportowy Andrzeja Górasia. Ten II. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki absolwent szkoły snycerskiej, handlujący początkowo rzeźbami i pamiątkami własnego wyrobu, pod wpływem Stanisława Barabasza zaczął od 1900 r, uprawiać narciarstwo i stał się jego gorącym propagatorem. Wyrabiał i sprzedawał w swoim sklepie narty i sanki, prowadził tamże wypożyczalnię sprzętu sportowego, a od 1908 r. dzięki staraniom Mieczysława Kartowicza i Mariusza Zaruskiego w sklepie Górasia sprzedawano także przybory turystyczne i sportowe renomowanej wiedeńskiej firmy „Mizzi Langer". Andrzej Góraś był też współzałożycielem pierwszej pod Tatrami organizacji narciarskiej - Zakopiańskiego Oddziału Narciarzy (późniejsza SN PTT) i sygnatariuszem odezwy o powołaniu TOPR. W głębi za sklepem Górasia znajdowało się w latach trzydziestych biuro Ajencji Tadeusza Siemianowskiego, który w krakowskim Antoni Krzyżak

„Ilustrowanym Kurierze Codziennym" byt stałym korespondentem zakopiańskim.

Miał po temu szczególne rodzinne predyspozycje-byt w prostej linii wnukiem Strona 60

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Walerego Eijasza ~ Radzikowskiego, ojca prasy zakopiańskiej i najbardziej zasłużonego w XIX w. propagatora Tatr.

Przechodzimy znów na prawą stronę ulicy.

W 1941 r. w ramach „akcji porządkowej" Niemcy polecili rozebrać pochodzącą jeszcze z lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku chałupę Jana Krzysiaka, wzniesioną z pięciu zaledwie wielkich płazów świerkowych.

Architekci zakopiańscy zamierzali w przyszłości zrekonstruować zabytek, dlatego też dom rozmontowano z pietyzmem, a ponumerowane płazy złożono na przechowanie w szopach szkoły zawodowej - aliści szkolny fuhrer Jorg Śliwka zużył je jako... materiał dla ćwiczeń ciesielskich. W domu Krzysiaka, znajdującym się w miejscu obecnej restauracji „Kolorowa" (ul. Krupówki 26), była niewielka pasmanteria o nazwie „Magazyn Towarów Galanteryjnych i Modnych", prowadzona przez Antoniego Krzyżaka.

Antoni Krzyżak (1882-1959) wieloletni prezes zakopiańskiego Stowarzyszenia Kupców-później Kongregacji Kupieckiej, od 1919 r. aż do wybuchu wojny był radnym gminnym, działaczem Związku Ludowo-Narodowego i Towarzystwa Gimnastycznego ..Sokół", a wiatach trzydziestych działaczem BB W R. W czasie hitlerowskiej okupacji zasłużył się jako kierownik zakopiańskiej Rady Głównej Opiekuńczej (RGO).

Jeden z jego synów, Antoni, był znanym zakopiańskim lekarzem-ginekologiem, a drugi Rudolf, jest artystą malarzem i długoletnim profesorem Technikum Tkactwa Artystycznego.

Niewielki sklepik potrafił zarobić nie tylko na utrzymanie właściciela i jego rodziny, lecz także na wybudowanie wielkiej kamienicy, położonej po drugiej stronie ulicy (ul.

51 II. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki

C. Na ogół uważa się, że środkowa część Krupówek posiada zabudowę zwartą, tak też wygląda to, gdy patrzymy w głąb perspektywy ulicy. Faktycznie jednak rzadko Strona 61

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka kiedy więcej niż dwa domy stoją połączone ze sobą. Nawet murowane kamienice zazwyczaj stoją osobno, choć bywa, że odstępy między nimi są bardzo wąskie. Jest to skutek tego, że murowanice przy Krupówkach spełniały wielorakie funkcje: frontowa, reprezentacyjna część parteru mieściła zwykle sklepy z obszernymi witrynami, w oficynach znajdowały się punkty usługowe i warsztaty, na piętrach - pensjonaty lub mieszkania prywatne. Gdy nie budowano bramy we frontowej części budynku - pozostawiano między domami wąskie przejścia, by umożliwić dostanie się do oficyny. Czasami przejścia takie były też jedyną komunikacją między ulicą, a budynkami należącymi także do Krupówek, ale położonymi „w drugim rzędzie", w głąb od ulicy. Warto czasem spojrzeć na reprezentacyjną ulicę Zakopanego od tyłu. Plątanina budek i chałup rozmaitej wysokości i wieku, zbudowanych z najrozmaitszego materiału nasuwa raczej myśl o peryferyjnych slumsach niż o najmodniejszym deptaku Polski.

Takie właśnie wąskie przejście pozostawiono między domem Krzyżaka a sąsiednim budynkiem (ul. Krupówki 37): na poziomie parteru przejście jest jeszcze dość wygodne, ale balkon I piętra niemal łączy Dom, o którym mowa, to jeden z trzech najstarszych murowanych budynków Krupówek. Został on wybudowany w 1.1899-1900 prawdopodobnie przez Stanisława Dydka dla Jana Mielocha. Pozostałe najstarsze murowanice to budynki położone naprzeciw - dom Samuela Leistena i Hotel „Morskie Oko". W 1900 r. Mieloch odsprzedał swój dom Leonardowi Zwolińskiemu.

Dom Krzyżaka, ul. K-rupówki Krupówki 35), której wystrój architektoniczny jest, delikatnie mówiąc, kontrowersyjny. Od 1933 r. tutaj właśnie ma swą siedzibę najstarsza i największa zakopiańska apteka.

W miejscu, gdzie dziś znajduje się kamienica Krzyżaka, w ostatnich latach XIX w. fabrykant papierosów z Drezna Jan Franciszek Józef Komendziński założył elegancki sklep „Bazar Krajowy", specjalizujący się w sprzedaży rękodzieła artystycznego i sztuki użytkowej. Sprzedawane tam wyroby często wywodziły się z projektów Stanisława Witkiewicza, dążącego do zastosowania stylu zakopiańskiego także i przy wyrobie biżuterii, sprzętów domowych, tkanin i pamiątek. Sprzedawano tam też zabawki.

W prawo odchodzi ul. Karola ŚwierezeStrona 62

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wskiego (trasa 7). \i.

Leonard Zwoliński (1863-1933), krakowski księgarz i wydawca. W 1892 r. otworzył w Krakowie przy ul. Grodzkiej własny księ-

52 l II. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki garnię, która w tymże roku uruchomiła w Zakopanem sezonową filię w domu Jana Bachledy Galijana - mniej więcej w tym miejscu, gdzie dziś od Krupówek odchodzi ul. Weteranów Wojny. W lipcu 1897 r.

Leonard Zwoliński przeniósł swą zakopiańską księgarnię do budynku nowo wzniesionego wówczas drewnianego hotelu „Morskie Oko", przekształcając ją w placówkę stałą.

Rok później przeprowadził się znów na przeciwną stronę ulicy do domu Józefa Bachledy Curusia. Poza sprzedażą książek księgarnia prowadziła wypożyczalnię powieści i nut oraz czytelnię czasopism, a także własną działalność wydawniczą. Dom Curusia podobnie jak i ..Morskie Oko "spłonął podczas pożaru Krupówek, księgarnia została całkowicie zniszczona i odrodziła się dopiero w nowym, murowanym budynku, zakupionym przez Zwolińskiego.

Otwarcie nowej księgarni odbyło się l lipca 1901 r. Dwa lata później Zwoliński zamkną! swą firmę w Krakowie, przeniósł się do Rodzina Zwolińskich w 1916 r. Od lewej: Stefan, Stefania, Tadeusz, Leonard

Zakopanego i stal się tu jednym z hardziej aktywnych działaczy społecznych. Już od 1902 r. był członkiem Zarządu Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół", a w l. 1903-17 kierował tą organizacją. Działał także w Towarzystwie Zaliczkowym, był jednym z współtwórców zakopiańskiego Gimnazjum Realnego i aktywnym działaczem Towarzystwa Prywatnych Zakładów Wychowawczych w Zakopanem.

Strona 63

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Księgarnia Zwolińskiego była ważną firmą nakładczą: już w 1899 r. wydała pierwszy przewodnik po Zakopanem, autorstwa Tomasza Janiszewskiego, oraz „Jednodniówkę Zakopiańską" - pismo o ambicjach literackich, ale bardzo słabym poziomie. W latach późniejszych nakładem księgami L. Zwolińskiego ukazywały się widokówki, papeteria zakopiańska, plany i mapy Tatr oraz przewodniki po Tatrach i Podhalu, głównie autorstwa synów Leonarda-Tadeusza i Stefana Zwolińskich. Oni to w 1924 r. przejęli prowadzenie księgarni, kiedy ojciec z przyczyn zdrowotnych przeniósł się z powrotem do Krakowa.

Tadeusz (1893-1955) i Stefan (1900-1982) Zwolińscy byli wybitnymi działaczami turystycznymi, taternikami i badaczami Tatr, a także twórcami nowoczesnego taternictwa jaskiniowego. Tadeusz Zwoliński od 1912 r. zajmował się kartografią tatrzańską i publikował najlepsze w owym czasie mapy turystyczne, a od 1922 r. wydawał popularne przewodniki turystyczne i narciarskie po Tatrach. Stefan Zwoliński od 1956 r. prowadził badania terenowe nad dawnym górnictwem i hutnictwem w Tatrach Polskich.

Obaj bracia byli członkami zarządów Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, PTTK, TOPR i potem GOPR. Obaj też należeli do najlepszych fotografów tatrzańskich, a ich zdjęcia do dziś zdobią liczne czasopisma i wydawnictwa turystyczne, były też wykorzystywane wielokrotnie jako pocztówki tatrzańskie.

Na piętrze domu Zwolińskich mieszka obecnie wdowa po Stefanie - Zofia Zwolińska, 53 II. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki

Walery Bijasz Walery Eijasz (1841-1905), w późniejszych latach życia używający także podwójnego nazwiska EIjasz-Radzikowski, artysta malarz, autor przewodników tatrzańskich, działacz Towarzystwa Tatrzańskiego, profesor rysunków w szkołach średnich w Krakowie. Od 1861 r. jeździł do Zakopanego, od 1866 r. bywał tu corocznie. Jego nauczycielem tatrzańskim był ks. Eugeniusz Janota, autor pierwszego polskiego przewodnika po Strona 64

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Tatrach. Bijasz uprawiał turystykę także w towarzystwie Tytusa Chałubińskiego, z którym był zaprzyjaźniony.

Walery Eijasz położył ogromne zasługi dla spopularyzowania Tatr i Zakopanego w społeczeństwie polskim. Od 1870 r. publikował w różnych czasopismach ciekawe artykuły turystyczne, ilustrowane własnymi pięknymi rysunkami. W tymże roku ukazało się pierwsze wydanie jego „Ilustrowanego Przewodnika do Tatr, Pienin i Szczawnic". który miał następnie jeszcze pięć wydań i przez kilkadziesiąt lat był podstawowym źródłem wiedzy o Tatrach dla polskich turystów. Publikował też wiele materiałów historycznych, dotyczących m.in. dziejów Powstania Chochołowskiego i sporu z Węgrami o granicę państwową w rejonie Morskiego Oka. Eijasz byt autorem ogromnej liczby ilustracji tatrzańskich, obrazów, szkiców, map, a nawet papeterii o tej tema-* tyce. Według jego projektu wykonano uźywaną do dziś odznakę zakopiańskich przewodników tatrzańskich. Był także jednym z pierwszych fotografów tatrzańskich. W 1873 r. należał do grona pierwszych członków Towarzystwa Tatrzańskiego, w którego zarządzie zasiadał przez 18 lat. Był organizatorem przewodnictwa tatrzańskiego i straży tatrzańskiej. Przez wiele lat kierował budową ścieżek turystycznych w Tatrach, sam wytyczał ich przebieg, nadzorował działalność schronisk i Dworu Tatrzańskiego. W 1891 r. był inicjatorem założenia pierwszego lokalnego czasopisma „Zakopane", redagował „Gazetę Zakopiańską" (1893) i pierwsze numery „Przeglądu Zakopiańskiego" w 1899 r. Jest pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. botaniczka, która przez kilkanaście lat prowadziła alpinarium koło Muzeum Tatrzańskiego, autorka publikacji na temat flory Tatr i działaczka ruchu turystycznego. Drugie piętro tego domu zajmował przez kilkadziesiąt lat jeden z najwybitniejszych architektów zakopiańskich - Eugeniusz Wesotowski (trasa 6-B).

Księgarnia Braci Zwolińskich została zlikwidowana w 1956 r., podobnie jak i mieszczące się niegdyś obok dwa sklepy. Miejsce to zajmują obecnie Biura Obsługi Ruchu Turystycznego PTTK i założona już przed II wojną światową kawiarnia „Europejska".

W tymże miejscu, ale nieco dalej od ulicy znajdowała się willa Walerego EIjasza, Strona 65

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wzniesiona wg projektu jego brata Stanisława - technika budowlanego, w 1.1876-78 w stylu szwajcarskim - pierwszy dom niegóraiski w Zakopanem (nie licząc Kuźnic).

W domu przy Krupówkach Eijasz spędzał regularnie sezony letnie aż do 1881 r., kiedy 54 II. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki to sprzedał pierwszą „Eijaszówkę" Balbinie Zalewskiej z Warszawy, a potem wybudował sobie dwie wille przy Starej Polanie. Poświęcenie domu EIjasza przy Krupówkach było wielką uroczystością, którą uświetnił nawet koncert orkiestry górniczej z Kuźnic, a ksiądz Stolarczyk w wygłoszonym z tej okazji kazaniu uznał ten moment za przełomowy w dziejach Zakopanego. Budynek spłonął podczas wielkiego pożaru Krupówek w 1899 r.

Wysoka murowana kamienica na skrzyżowaniu Krupówek i Świerczewskiego wybudowana została w 1900 r. przez Samuela Leistena z przeznaczeniem na hotel „Centralny". Parter zajmowały rozmaite sklepy, przede wszystkim duży magazyn towarów bławatnych Leistena i drogeria, prowadzona najpierw przez Stanisława Ossowskiego, potem Władysława Rudnickiego, a wreszcie przez Kazimierza Owoca. W miejscu, gdzie Dom Leistena, ul. Krupówki

dziś znajduje się antykwariat, przed II wojną światową malarz Maks Haneman prowadził „Bazar Artystyczny" z obrazami i przyborami malarskimi.

Po likwidacji magazynu Leistena w 1941 r.

Niemcy przenieśli tu dawną księgarnię Gebethnera i Wolffa. Obecnie mieści się tu Dom Książki.

Hotel „Centralny" był jedynym w owych czasach w Zakopanem tego typu obiektem bez własnej restauracji: goście korzystali z gastronomii sąsiedniego hotelu „Morskie Oko".

Wybudował go w 1897 r. Władysław Dzikiewicz jako okazały budynek drewniany, na miejscu spalonej w 1893 r. willi „JadwinówStrona 66

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka ka" (nie mylić z „Jadwiniówką" przy ul.

Zamoyskiego), w której mieściła się pierwsza zakopiańska pracownia Stanisława Witkiewicza. W pożarze tym spłonęło wiele prac malarskich oraz wszystkie pierwsze szkice i projekty budynków w stylu zakopiańskim. Ogniowe fatum widać prześladowało to miejsce w ubiegłym wieku, bo 21 stycznia 1899 r. z nieustalonych przyczyn pożar wybuchł w drewnianym „Morskim Oku". Spłonęła wtedy cała środkowa część Krupówek. Władysława Dzikiewicza i kupca z sąsiedniego sklepu, Józefa Rysia, oskarżono o spowodowanie pożaru w celu uzyskania wysokiego odszkodowania, lecz trybunat w Nowym Sączu uniewinnił ich.

Dzikiewicz podjął odbudowę hotelu już w 1900 r. Wkrótce przy Krupówkach stanął największy wówczas budynek Zakopanego.

Nowy hotel miał dwa piętra, w których mieściło się 60 pokoi, na parterze zaś znajdowała się cukiernia i restauracja z obszerną werandą.

Przedsiębiorczy Władysław Dzikiewicz dostrzegł w kulturze i rozrywce interes nie gorszy od hotelowego i szybko dobudował do swego ,,Morskiego Oka" obszerną salę widowiskowo-balową, w której przy stolikach zasiąść mogło przeszło 200 osób, zaś wystrój lóż i urządzenie sceny projektował 55 II. Trasy Trasa I. Ul. Krupówki Stanisław Witkiewicz. On też był autorem malowidła na kurtynie, przedstawiającego tatrzańskie Morskie Oko. Cały budynek zresztą byt niezbyt stylowy, może z wyjątkiem spadzistego dachu i facjatkowych pokoi na mansardzie, umieszczonych w 9 wyględach, co nieco przypominało styl zakopiański.

15 lipca 1901 r., przy huku moździerzowych wystrzałów i dźwiękach grającej na werandzie orkiestry krakowskiego Towarzystwa Muzycznego „Harmonia", „otworzył swe podwoje pierwszy w Zakopanem po europejsku urządzony hotel"-jak informował „Przegląd Zakopiański". Zarówno hotel, jak i sala teatralna oświetlane były lampami acetylenowymi, a już w sierpniu tegoż roku krakowski zespół teatralny Czajkowskiego rozpoczął trwającą trzy ćwierci wieku historię sceny „Morskiego Oka". W hotelu mieStrona 67

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka szkali wybitni artyści i działacze polityczni, muzycy i sportsmeni i choć już niebawem inne obiekty przewyższyły go w standardzie - „Morskie Oko" do dziś ma swych wiernych bywalców. Na scenie sali teatralnej występowali najwybitniejsi aktorzy - Helena Modrzejewska, Irena i Ludwik Solscy, Mieczysława Ćwiklińska, Karol Adwentowicz, Aleksander Zelwerowicz - ale też Hanka Ordonówna, Eugeniusz Bodo, Ludwik Sempoliński. Grywali i śpiewali światowej stawy muzycy: Stanisław Barcewicz, Irena Dubiska, Karol Szymanowski, Egon Petri, Adam Didur, Ada Sari, Wanda Wiłkomirska, Światosław Richter, Kaja Danczowska - ale też Żuła Pogorzelska, Maryla Rodowicz, Marek Grechuta, Ewa Demarczyk, Skaldowie. Tu przywoziły Hotel „Morskie Oko", ul. Krupówki

56 II. Trasy Trasa ł. Ul. Krupówki swoje programy kabarety: „Zielone Oko", „Qui pro quo"i szczególnie w tym miejscu oklaskiwane „Morskie Oko" z Warszawy.

Tutaj miał wszystkie swoje premiery warszawski teatr „Wagabunda". W „Morskim Oku" odbywały się rauty literackie i spotkania autorskie, w których brali udział m.in.: Jan Kasprowicz, Władysław Orkan, Kazimierz Tetmajer, Stanisław Przybyszewski, Władysław Reymont, Stefan Żeromski i Jerzy Żuławski. Tutaj odczyty miewali filozofowie, historycy i politycy, a wśród tych ostatnich - stały bywalec hotelu „Morskie Oko" - przywódca Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej, Ignacy Daszyński.

Lata szczególnej świetności przeżywała scena „Morskiego Oka" w okresie międzywojennym. Tu właśnie Stanisław Ignacy Witkiewicz realizował teorię czystej formy podczas spektakli kierowanego przez siebie Teatru Formistycznego, w którym w l.

1925-27 wystawiono m.in. jego sztuki „Wariat i zakonnica", „Nowe wyzwolenie", „W małym dworku" i „Pragmatyści", a także hiperrealistycznie przez niego reżyserowane „Wesele" Stanisława Wyspiańskiego. W 1930 r. przekształcono „Morskie Oko" w „filharmonię", kiedy kilkudziesięcioosobowa orkiestra symfoniczna pod kierunStrona 68

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka kiem Adama Furmańskiego dawała normalne koncerty abonamentowe i popularne z udziałem m.in. wybitnego holenderskiego pianisty Egona Petriego, mieszkającego wówczas w Zakopanem.

Po II wojnie światowej hotel „Morskie Oko" znalazł się w posiadaniu Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, które tam też miało swoje biuro. Wkrótce jednak przejęto go na rzecz miasta.

Przez 30 lat powojennych z „Morskim Okiem" związana była działalność Towarzystwa Miłośników Teatru im. Heleny Modrzejewskiej, założonego m.in. z inicjatywy Ludwika Hieronima Morstina. Natomiast w podziemiach hotelu w l. 1956-58 grupa plastyków zakopiańskich, z Tadeuszem Brzozowskim na czele, urządziła niewielką piwnicę-klub, wykorzystywany na spotkania artystyczne. Po dwóch latach działalności piwnica powróciła do swej pier-> wotnej funkcji - magazynu... !

W 1970 r. w hotelu zlikwidowano facjatki, dobudowując trzecie piętro, o elewacji całkowicie nie harmonizującej z eklektyczną resztą. Zabudowano stromy przedtem dach, a jeszcze wcześniej rozebrano charakterystyczną werandę. Tradycje jednej z najdłużej działających w Polsce sal widowiskowych przerwał w 1978 r. wyjątkowo złośliwy wiatr halny, który zerwał część płaskiego dachu z hotelu i uszkodził strop sali teatralnej. Hotel szybko naprawiono, zaś sala teatralna stoi nadal nieczynna. Gospodarzem „Morskiego Oka" jest obecnie Tatrzańskie Przedsiębiorstwo Turystyczne „Tatry".

Naprzeciw „Morskiego Oka" stoi wysoka kamienica, wybudowana przez żydowskiego kupca Maksa Mangla (ul. Krupówki 39).

Dziś mieści się tu m.in. sklep sportowy.

Warto zwrócić uwagę na elewację tego domu, szczególnie zaś na ozdobne wykończenie balkonów. Dom Mangla, kamienica Zwolińskich, dom Leistena i stara część „Morskiego Oka" to budynki bardzo charakterystyczne dla „Krupówkowej secesji". Łukowate lub trójkątne daszki nad oknami, w których gipsowa sztukateria udaje zwieńczenia góralskich okien i drzwi, ozdobne kute poręcze balkonów, niespokojne, nastroszone wyględami lub kopulastymi wieżyczkami spadziste dachy - wszystkie te cechy próbowały nawiązywać do stylu zakopiańskiego lub tyrolskiego, co oczywiście w dużych kubaturach nie mogło się udać, lecz w efekcie stworzyło swoisty „styl" Krupówek. Zwykle spoglądamy na tę ulicę - by tak rzec - parterowe, bo interesują nas sklepy, Strona 69

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka usługi, kawiarnie. Gdy jednak podniesiemy wzrok na górne piętra, na dachy i balkony - zobaczymy Krupówki całkiem inne, na pewno bardziej oryginalne. A może nawet - ładne?

Kolejny wąski pasaż oddziela budynek Mangla od domu, w którym mieści się 57 II. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki

Dom Mangla, ul. Krupówki najbardziej reprezentacyjny sklep Zakopanego „Delikatesy" (ul. Krupówki 41). Budynek ten, projektowany przez Franciszka Mączyńskiego, został wzniesiony w 1911 r. sumptem hr. Władysława Zamoyskiego, na jego gruncie. Na pańerze znalazły się przede wszystkim pomieszczenia handlowe. Był tam m.in. duży sklep spożywczy „Spółki Handlowej", magazyn nowości i towarów blawatnych „Bazar Polski" (który calemu budynkowi dał nazwę), prowadzony od 1911 r. przez Stanisława Birtusa, oraz w latach międzywojennych sklep z towarami elektrycznymi pod firmą Elektrowni Miejskiej i sklep jubilersko-zegarmistrzowski Marii Batko. W latach trzydziestych w budynku tym ulokowano na piętrze także Zarząd Miejski.

Podczas II wojny światowej moloch biurokracji pożarł wszystkie sklepy „Bazaru Polskiego" i do 1970 r. cały parter, a częściowo i piętro zajmowały biura - najpierw Zarządu 58 Miejskiego, a później Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. Po trwającym 5 lat remoncie i wyprowadzeniu się magistratu, w 1975 r. przywrócono parterowi „Bazaru" dawną funkcję handlową. Obecny wystrój wnętrza „Delikatesów", nawiązujący do motywów regionalnych, jest dziełem Władysława Pawlika i Antoniego Grabowskiego, wg projektu Jacka Nowakowskiego i Zenona Remi.

Zupełnie innym celom służyć miała w założeniu hr. Zamoyskiego większa część piętra Strona 70

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka budynku. Ten wielki patriota i orędownik sprawy narodowej wybudował tu pomieszczenie na stałą ekspozycję wyrobów polskich ze wszystkich trzech zaborów. Wystawa miała ukazywać przemysłowe i rzemieślnicze wyroby Polaków i w ten sposób budzić ducha narodowego i integrować rozbite przez zaborców społeczeństwo polskie.

W efekcie jednak salę przeznaczono na prezentację dziel plastycznych. Inicjatorem II. Trasy Trasa J. Ul. Krupówki i organizatorem pierwszej wystawy sztuki w lipcu 1911 r. był łódzki fabrykant i mecenas sztuki Henryk Grohman. W wystawie - konkursie wzięli udział, zgodnie z założeniami Zamoyskiego artyści z różnych stron Polski, a pierwszą nagrodę, ufundowaną przez Grohmana zdobył Władysław Skoczyłaś za pracę zatytułowaną „Stary Góral". Od 1912 r. organizację wystaw w „Bazarze Polskim" przejęło Towarzystwo „Sztuka Podhalańska".

Towarzystwo „Sztuka Podhalańska", zawiązane 15 III 1909 r. miało na celu rozwój działalności artystycznej pod Tatrami, popularyzowanie sztuki ludowej i wprowadzanie jej do przemysłu artystycznego. Miało korzystać z tradycji stylu Witkiewiczowskiego, lecz chciało dążyć także do wytwarzania nowych motywów i koncepcji. Pierwszym prezesem „Sztuki Podhalańskiej" został... dr nauk ekonomicznych, Jan Gwalbert PawlikowskiJego zastępcą Władysław Skoczyłaś, a członkami pierwszego zarządu: Wojciech Brzega, Kazimierz Brzozowski, Jan Dworski, Karol Kłosowski, Stanisław Rasiński, Józef Skotnica, Jan Skotnicki, Aleksander Szczygielski, Eugeniusz Wesoiowski i Mariusz Zaruski.

W praktyce Towarzystwo przekształciło się wkrótce w związek plastyków, a główną formą jego działalności stały się urządzane co roku wystawy, na których prezentowano dzieła sztuki (malarstwo, rysunek, rzeźbę i tkaninę) i w mniejszym stopniu wyroby przemysłu artystycznego (głównie meblarstwo). Tradycje Witkiewiczowskie w zasadzie nie były kontynuowane, a sztuka podhalańska została niemal całkowicie wyeliminowana. Do 1925 r. Towarzystwo zajmowało się prawie wyłącznie działalnością wystawową. W tymże roku, pod kierunkiem kolejnego prezesa, którym tym razem byt... ksiądz Jan Humpola, „Sztuka PodhalańStrona 71

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka ska" podjęła próbę powrotu do pierwotnych założeń programowych planując m.in. inwentaryzację zabytków architektury podha-

lańskiej, studium gwary góralskiej, a także wybudowanie w Zakopanem „Świątyni Sztuki"-domu dla tworzących tutaj artystów. Wtedy też do „Sztuki Podhalańskiej" przyłączono jako sekcję Teatr Formistyczny kierowany przez Stanisława Ignacego Witkiewicza i dr. Marcelego Staroniewicza.

Wszystkie te zabiegi nie przyniosły w istocie zmiany profilu działalności i w 1926 r.

Towarzystwo „Sztuka Podhalańska" zostało przekształcone w Związek Artystów Plastyków. Po wojnie organizacja odrodziła się jako Zawodowy Związek Plastyków w Zakopanem, a następnie przekształciła się w Zakopiański Okręg Związku Polskich Artystów Plastyków, istniejący do 1983 r.

W sali „Bazaru Polskiego" wystawiali swe prace najwybitniejsi polscy artyści, m.in.: Teodor Axentowicz, Wojciech Brzega, Xawery Dunikowski, Julian Fałat, Stanisław Gałek, Vlastimil Hofman, Rafał Malczewski, Andrzej i Zbigniew Pronaszko, Jan Rembowski, Władysław Skoczyłaś, Jan Gąsienica Szostak, Stanisław Ignacy Witkiewicz, August Zamoyski.

Po II wojnie światowej wznowiono działalność wystawienniczą, a kierownikiem sali został w 1945 r. artysta malarz Wojciech Fleck. Od 1951 r. gestorem sali jest Biuro Wystaw Artystycznych (BWA), kierowane od 1968 r. przez Annę Waloch. Na kilkunastu wystawach rocznie prezentowane są prace plastyków zarówno środowiska zakopiańskiego, jak i artystów z innych regionów kraju. Wystawiali tu m.in.: Małgorzata Abakanowicz, Maria Anto, Barbara i Tadeusz Brzozowscy, Henryk Burzeć, Jerzy Duda-Gracz, Marta i Michał Gąsienica Szostak, Władysław Hasior, Antoni Kenar, Rudolf Krzyżak, Antoni Rząsa, Arkadiusz Waloch.

Już w 1924 r. próbowano łączyć ekspozycje plastyczne z muzyką, emitowaną przez zainstalowany w „Bazarze Polskim" radioodbiornik. Inicjatorem zamontowania w galerii jednego z pierwszych w Zakopanem aparatów radiowych był propagator i 59 Trasa I. Ul. Kropówki Strona 72

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka znawca radiofonii, artysta malarz Czesław Skawiński. Od 1977 r. w BWA organizowane są koncerty kameralne muzyki poważnej, cieszące się dużym powodzeniem u miłośników sztuki.

Akcentem malarskim budynku „Bazaru Polskiego" miał być obraz Matki Boskiej, namalowany przez Andrzeja Pronaszkę na ścianie frontowej. Zapewne nowoczesność ujęcia religijnego tematu była powodem skandalu, jaki wybuchł wśród ludności miejscowej - co doprowadziło do zatynkowania dzieła. Było to w 1916 r.

Za „Delikatesami" w lewo odchodzi ul.

Weteranów Wojny, skąd prowadzi wejście do BWA. Po drugiej stronie ulicy (ul. Krupówki 34) w niskim budynku mieści się kilka sklepów i punktów usługowych. Tam, gdzie dziś znajduje się zakład fryzjerski, w l. 1910-31 istniał zakład kilimiarski należący do spółki „Kilim", założonej w marcu 1910 r. z inicjatywy działaczy Towarzystwa „Sztuka Podhalańska" - Kazimierza Brzozowskiego, Jana Skotnickiego i Bogdana Tretera.

Poza wymienionymi wzory kilimów projektowali m.in. Stanisław Gałek, Karol Klosowski, Tymon Niesiołowski, Jan Rembowski, Kazimierz Sichulski i Władysław Skoczyłaś. Dyrektorem Spółki, która w latach międzywojennych nosiła nazwę „Warsztaty Kilimiarskie", był Kazimierz Brzozowski i jego to pomysłem było umieszczenie w witrynie sklepu nie gotowych wyrobów, lecz warsztatu tkackiego, obsługiwanego przez najładniejsze pracownice spółki. W ten sposób potencjalni klienci mieli okazję obserwować proces powstawania kilimów.

Po lewej stronie ulicy (ul. Krupówki 45), w drewnianym domu, gdzie dziś mieści się punkt usługowy hafciarstwa, w latach dwudziestych znajdowała się księgarnia „Nowa", założona i prowadzona przez Bronisława Danka. W księgarni tej można było również wypożyczać książki i nuty. W 1927 r. sklep został odkupiony przez braci Zwo60 hńskich ido likwidacji w 1932 r. mieściła się tu filia księgami Zwolińskiego.

Zawsze ciekawą wystawą zwraca uwagę przechodniów położona po przeciwnej stronie (ul. Krupówki 38) Galeria Pracowni Sztuk Plastycznych. Po II wojnie światowej do 1975 r. mieścił się tu tłumnie odwiedzany -jako zabytek przeszłości - zakopiański Strona 73

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka fotoplastykon.

Sąsiedni, położony nad potokiem budynek (ul. Krupówki 40) mieści obecnie „Cocktail Bar", szeroko znany ze znakomitej jakości produkowanych tam lodów i ciast. Miejsce to ma szczególnie bogatą tradycję gastronomiczną. Ok. 1900 r. Ferdynand Muchowicz wybudował tu niewielki pensjonat, połączony z restauracją. Dwa lata później pierwszy raz przyjechał do Zakopanego lwowski kuchmistrz, a zarazem wydawca gazety kulinarnej - Stanisław Karpowicz. Upodobawszy sobie Zakopane, osiadł tu na stałe w 1905 r. i przejął od Muchowiczajego budynek.

Stanisław Karpowicz (1869-1936), jeden z największych przedsiębiorców zakopiańskich, człowiek popularny w całej Polsce dzięki swej znakomitej restauracji, hotelowi i niezwykłym talentom organizacyjnym.

Działał w Zakopanem w rozmaitych stowarzyszeniach, głównie jako ich członek wspierający. Zapewne taki tez charakter miało członkostwo Karpowicza w Sekcji Turystycznej Towarzystwa Tatrzańskiego, do której wstąpił już w 1904 r. Od 1911 r. do I wojny światowej był także dzierżawcą schroniska nad Morskim Okiem, Należał do grona założycieli Towarzystwa Gospodnio-Szynkarskiego, założonego w 1912 r. i wkrótce przekształconego w pierwszy zakopiański kartel turystyczno-hotelowy „Gremium Właścicieli Pensjonatów, Hoteli i Restauracyj", którego Karpowicz był wiceprezesem. Przed I wojną światową wszedł do zarządu Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół" i działał w nim niemal do samej śmierci.

Niewielki budynek Muchowicza zostal przez nowego właściciela rozbudowany, II. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki początkowo jako duży obiekt drewniany.

Jednakże protesty opinii publicznej, obawiającej się kolejnego pożaru na Krupówkach i dwukrotne niewielkie pożary hotelu skłoniły go do dobudowania w 1914 r. murowanej części budynku. Karpowicz prędko dostrzegł rodzącą się przed I wojną światową nową funkcję Zakopanego - hotel swój nazwał „Sport" i reklamował się szeroko, iż jego restauracja „Przełęcz" jest najStrona 74

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka lepszym rendez-vous narciarzy. Jako jeden z pierwszych przedsiębiorców zainstalował u siebie oświetlenie elektryczne z własnej elektrowni, umieszczonej w sąsiednim budynku (na prawo od wejścia do hotelu), czerpiącej energię z Foluszowego Potoku. Mimo, że od 1920 r. lokale Karpowicza zasilane są z miejskiej sieci elektrycznej - urządzenia elektrowni, choć nieczynne, są w dobrym stanie: dobrze widoczne na potoku przed budynkiem są żelazne kota zębate i przekładnie zastawek wodnych.

Część restauracyjna obudowana była dwiema dużymi werandami od strony Krupówek i od pd. W oficynach znajdowały się stajnie (potem garaże) i mieszkania prywatne.

Restauracja Karpowicza zawsze cieszyła się dużym powodzeniem wśród ludzi sztuki i literatury, ale okres szczególnej świetności przeżywała w latach I wojny światowej, kiedy to w jej salach miała siedzibę „tajna" organizacja niepodległościowa, kierowana przez Jana Kasprowicza i Stefana Żeromskiego. Wtedy też mieszkał u „Karpia" artysta malarz i wybitny karykaturzysta Kazimierz Sichulski, który za wikt i opierunek płacił właścicielowi karykaturami stałych bywalców restauracji. Kolekcja karykatur Sichulskiego przez długie lata zdobiła pomieszczenia restauracji, gdzie przy piwku i małej lub większej wódeczce można było nieraz konfrontować oryginały z karykaturami Kornela Makuszyńskiego, Stefana Żeromskiego, Adolfa Chybińskiego, Ludwika Solskiego, Kazimierza Tetmąjera, Tymona Niesiołowskiego, Kazimierza Dłuskiego, Teodora Axentowicza, Jana Kasprowicza, Stanisława Witkiewicza, Wacława Sieroszewskiego oraz oczywiście samego Karpowicza.

Zachowana w komplecie (50 obrazów) kolekcja w 1975 r. została zakupiona przez Muzeum Tatrzańskie.

Po śmierci Stanisława Karpowicza hotel prowadził w dalszym ciągu jego syn Adam, zaś restaurację objął jeszcze w 1929 r. Adolf Gaugusch. Po śmierci zaś Adama Karpowicza w 1978 r. i wkrótce potem jego żony, patronat nad hotelem przyjęło w 1981 r.

Tatrzańskie Przesiębiorstwo Turystyczne „Tatry". „Cocktail Bar" prowadzony pod egidą Zakopiańskiej Spółdzielni Mleczarskiej uruchomiono w 1962 r. Na najstarszej części budynku znajduje się pamiątkowa tablica informująca, że w l. 1902-04 (jeszcze Strona 75

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka u Muchowicza) mieszkał tu Władysław Reymont.

Naprzeciwko „Cocktailu" wznosi się duży murowany budynek o ciemnym tynku (ul.

Krupówki 51). Jest to dom wzniesiony w 1931 r. przez Henryka Schabenbecka w miejscu jego pierwszego zakładu fotograficznego, mieszczącego się w drewnianej willi „Stefa". Byt to najstarszy stały tego typu zakład w Zakopanem.

Henryk Schabenbeck (1886-1940), jeden z najlepszych fotografów tatrzańskich, działacz społeczny. W 1910 r. osiadł w Zakopanem i został tu pierwszym zawodowym fotografem. \^ latach międzywojennych stał się pionierem filmu tatrzańskiego: już w 1924 r. nakręcał pierwsze zdjęcia dokumentalne, prezentowane jako „Kronika Zakopiańska" przed seansami w kinie „Sokół".

Rok później nakręcił pierwszy film krótkometrażowy „Sabałowa baśń", przedstawiający uroki góralskiego folkloru w tatrzańskiej scenerii. W 1930 r. znany siat się. jego 100-metrowy dokument, reklamujący uroki Doliny Koscieliskiej. Zdjęcia fotograficzne Schabenbecka były wielokrotnie przedstawiane na wystawach, publikowały je także czasopisma i przewodniki. ff' latach dwudziestych rozpoczął działalność w zarządzie 61 II. Trasy Trasa l. VI. Krupówki

Henryk Schabenbeck D. Górna część Krupówek posiadała zabudowę bardziej rozproszoną, o mniejszej koncentracji usług. Im dalej od centrum, tym więcej pojawiało się wolno stojących wilii i pensjonatów. Jedną z ostatnich wysokich kamienic w tej części Krupówek jest dom Franciszka Śmeji, wybudowany w latach międzywojennych na zasklepionym Foluszowym Potoku, u zbiegu ul. 15 Grudnia i Krupówek. Przedtem stały tu dwa drewniane domy, w których kuśnierz F. Śmeja miał swój warsztat i sklep.

Rozwój Zakopanego wprowadził w latach powojennych i tutaj sporo sklepów i placówek usługowych. Całą lewą stronę ulicy, aż do skrzyżowania z al. l Maja zajmują właśnie tego typu obiekty. Po prawej zaś stronie zwraca uwagę swą oryginalną architekturą Strona 76

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka 3-kondygnacyjna drewniana willa, nosząca obecnie nazwę „Poraj" (ul. Krupówki 50).

Wybudowano ją w 1887 r. wg projektu Fryderyka Kallaya, ówczesnego kierownika działu ciesielstwa w Szkole Przemysłu Drzewnego, w stylu szwajcarskim, dominującym w tamtych latach w wielu uzdrowiskach. Liczne przykłady podobnej architektury znajdziemy w Krynicy i Szczawnicy, nie mówiąc już o Tyrolu. Właścicielka Maria Makswaldowa, nadała swemu pensjonatowi pierwsze imię „Marya" i prowadziła go do 1909 r. Później znalazło się tam przedsiębiorstwo hotelowe Zofii Buchowieckiej, zaś w czasie I wojny światowej właścicielką hotelu została Michalina Królowa.

Pensjonat składał się z 30 pokoi, czytelni z fortepianem i mieszczącej się na werandzie sali restauracyjnej. Po I wojnie światowej dom stał się własnością spółki akcyjnej, kierowanej przez profesora muzyki (którego poznaliśmy już wcześniej jako właściciela księgarni) - Bronisława Danka. Wtedy też „Maryę" przechrzczono na „Poraj". Po II wojnie światowej budynek stracił charakter hotelowy, pensjonat zamieniono na mieszkania kwaterunkowe, a restaurację wydzierżawił Zenon Olbrycht. W swoim czasie byta ona słynna ze znakomitych pstrągów i Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół", udzielając się szczególnie w jego oddziale narciarskim. Był także prezesem Okręgu Podhalańskiego Polskiego Związku Narciarskiego. Od 1934 r. pełnił funkcję radnego miejskiego, zaś we wrześniu 1939 r., po wycofaniu się dotychczasowych władz polskich został obrany burmistrzem Zakopanego. Był gorącym patriotą i sprawował tę funkcje ofiarnie i sumiennie. Został wkrótce aresztowany przez gestapo i w 1940 r. rozstrzelany w Dolinie Chochołowskiej.

Obecnie w domu tym mieści się spółdzielczy. zakład fotograficzny.

Po kilkunastu krokach dochodzimy do skrzyżowania Krupówek z ul. Staszica (trasy 5 i 9) i ul. 15 Grudnia (trasa 8).

62 II. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki smażonych rydzów oraz ... udziału w filmie Andrzeja Wajdy „Człowiek z marmuru".

Wypada ze smutkiem stwierdzić, że tradycje te odeszły w mroki historii po śmierci restauratora. Prowadzony tam obecnie przez Strona 77

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka ajenta PSS „Społem" Bar Uniwersalny stał się bardzo przeciętną piwiarnią.

W tym miejscu dochodzi do Krupówek z lewej strony al. l Maja. Tutaj kończy się deptak - dalszym odcinkiem Krupówek już jeżdżą samochody. Gdzie dziś zbiegają się ulice, na przełomie XIX i XX w. stała Cukiernia Warszawska „Pod Syreną", popularna zwłaszcza w sferach literackich.

Stałymi gośćmi bywali tu Henryk Sienkiewicz i historyk literatury Piotr Chmielowski.

Pozostajemy po prawej stronie Krupówek.

Za „Porajem" w głębi (ul. Krupówki 50b i 50c) znajdują się budynki, tworzące w latach dziewięćdziesiątych XIX w. zespół sanatoryjny kierowany przez dr. Bronisława Chwistka. Wyższy z dwóch budynków (na lewo) wybudowany w 1890 r., podobnie jak „Poraj" w stylu szwajcarskim, nosił nazwę „Hygea". Tutaj mieszkali kuracjusze. W sąsiednim, niskim budynku odbywały się zabiegi lecznicze.

Zakład dr. Chwistka byt już czwartym w Zakopanem zakładem wodoleczniczym, czyli, jak wówczas mówiono - „hydropatycznym". Kąpiele zimne i gorące oraz dietetyczne pożywienie leczyć miały choroby układu trawienia, schorzenia kręgosłupa i górnych dróg oddechowych. W pierwszych latach XX w. Chwistek przekształcił swój zakład w sanatorium przeciwgruźlicze, jednakże nie cieszyło się ono dużą popularnością (wobec konkurencji innych, nowocześniejszych lecznic) i opatrzono je niezbyt zachęcającą nazwą „Umieralni dr. Chwistka".

Bronisław Chwistek (1856-1922) osiadł w Zakopanem w latach osiemdziesiątych Dom Śmeji, ul. Krupówki

o3 U. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki Bronisław Chwistek Leon Chwistek ubiegłego wieku. W 1889 r. byf tu lekarzem klimatycznym, a następnie po zakupieniu Strona 78

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka willi „Hygea" prowadził w niej zakład leczniczy. Później kupił także willę „Adasiówka" przy drodze do Kuźnic i tam w l.

1905-09 prowadził zakład dla nerwowo chorych. Był wieloletnim członkiem zakopiańskiej Komisji Klimatycznej. W l. 1903-04 ponownie pełnił obowiązki lekarza klimatycznego, bezpośrednio po dr. Tomaszu

Janiszewskim.

Od 1909 r. „Hygea" straciła charakter sanatorium i będąc nadal własnością Chwistka funkcjonowała jako „pensjonat odżywczy, zakład dietetyczny i wodoleczniczy". Po śmierci dr. Chwistka właścicielem pensjonatu został jego syn Leon, który zmienił nazwę budynku na „Gerlach", co powodowało niemało zamieszania, gdyż uprzednio pensjonat o tej samej nazwie mieścił się przy dolnych Krupówkach.

Leon Chwistek (1884-1944), malarz-formista, teoretyk sztuki, matematyk, logik, filozof i poeta. Wszechstronnością zainteresowań porównywany mógł być tylko ze Stanisfawem Ignacym Witkiewiczem, dla którego był najpierw najbliższym przyjacielem, a potem największym przeciwnikiem. Twórca teorii formizmu był także turystą tatrzańskim. Jako profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie już w latach trzydziestych bywał w Zakopanem tylko sezonowo, a w jego pensjonacie urządzono internat dla uczniów zakopiańskiego gimnazjum.

Niebawem budynek znów zmienił nazwę i od 1936 r., już jako „Kasprowy Wierch" stał się hotelem III kategorii. Po II wojnie światowej budynek przejęło Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej na biura i użytkuje go do dziś. „Kasprowy Wierch" odgrodzony jest od ulicy kilkoma mniejszymi budynkami, mieszczącymi sklepy, kioski i punkty usługowe. Sąsiednia kamienica (ul. Krupówki 54), wybudowana została w 1938 r. wg projektu Franciszka Kopkowicza. Na parteh4 l Strona 79

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka II. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki

Wincenty Galica rżę znajduje się sklep elektryczny, na piętrach zaś mieszkania prywatne. Tutaj właśnie mieszka jeden z najwybitniejszych działaczy ruchu podhalańskiego, dr Wincenty Galica.

Wincenty Galica (ur. 1916), lekarz, kurier tatrzański, działacz społeczny. Przed II wojną światową byf zawodnikiem narciarskim Towarzystwa Sportowego „Wisła" w Zakopanem, występował także w regionalnym zespole teatralnym góralskiej poetki Anieli Gut-Stapińskiej. W czasie kampanii wrześniowej został ranny i uwięziony przez okupantów, ale czterokrotnie uciekał z transportu. W l. 1940-41 byf kurierem na trasie Zakopane - Budapeszt i w służbie tej został aresztowany przez gestapo w Poroninie. Więziono go w zakopiańskim „ Pałace", a później w obozach koncentracyjnych w Oświęcimiu, Mauthausen-Gusen iSachsenhausen. Powrócił do Polski w 1946 r. i następnie odbył studia na Wydziale Lekarskim UJ, zdobywając specjalizację w zakresie radiologii i interny. Pracował zawodowo w służbie zdrowia w Krakowie i Zakopanem.

O siadłszy w Zakopanem, stal się w niedługim czasie jednym z najbardziej oddanych sprawom społecznym obywateli tego miasta.

Pracował społecznie w organizacjach kombatanckich i sportowych, w 1957 r. byf współzafożycielem reaktywowanego Związku Podhalan i pełnił przez 3 kadencje funkcję wiceprezesa, a w l. J 973-76-prezesa Zarządu Głównego Związku Podhalan.

Szczególne zasfugi położyf dla rozwoju działalności kulturalnej na Podhalu, podej' mując wiele cennych inicjatyw - m.in. byf jednym z organizatorów świetlicy Związku Podhalan „Swarna" i odbywających się w niej „Posiadów góralskich ".

Odegrał ważną, a mało znaną rolę w doprowadzeniu do wykupienia z rąk prywatnych willi „Atma" i utworzeniu tam Muzeum Karola Szymanowskiego, podejmując się trudnych mediacji między warszawskim Komitetem Akcji „Atma" a właścicielką Strona 80

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka domu Zofią Walczakową i władzami Zakopanego. W 1977 r. był członkiem-założycielem Towarzystwa Muzycznego im. K. Szymanowskiego i od tamtej pory zasiada w jego władzach. W l. 1973-77 był radnym Miejskiej Rady Narodowej. Jest stałym korespondentem wydawanego w New Jersey „ Tatrzańskiego Orła ", publikuje też w organie Związku Podhalan „Podhalanka".

Po drugiej stronie ulicy przyciąga wzrok tadny budynek w stylu zakopiańskim, bogato ozdobiony ornamentami góralskimi i... licznymi tablicami informacyjnymi. To willa „Zośka" (ul. Krupówki 77), w której obecnie mieści się Spółdzielnia Lekarska.

Dom ten został wybudowany ok. 1900 r. przez Jędrzeja Ślimaka, prawdopodonie wg wskazówek Stanisława Witkiewicza. Pierwotnie w nazwie willi właściciel uwiecznił sam siebie: na frontowym balkonie I piętra jeszcze wyraźnie widać wyrzeźbiony napis „wiła Ślimak". W 1902 r. mieszkał tu Jan Witkiewicz, a nie, jak czasem podają w literaturze - jego brat Stanisław. Przed 1914 r. mieścił się tu pensjonat Stanisława Cisze-

5 Zakopane - przewodnik historyczny 65 II. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki

„Zośka", ul. Krupówki Maria Witkiewiczowa wskiego „Janina". Po I wojnie światowej, córka Ślimaka, stynąca z urody Helena Kowalczykowa zostawszy właścicielką willi, nadała jej nazwę „Zośka", od imienia swojej córki. Spowodowało to niejakie zamieszanie, gdyż istniała wtedy (przy ul. Chałubińskiego) Witkiewiczowska willa „Zofiówka", z którą często myli się dom Ślimaka. Dla pełnej komplikacji, niedaleką willę przy ul.

Zamoyskiego nazwano „Pani Zosia", a przy Drodze do Białego postawiono willę „Zosia". „Zośka" dzierżawiona była przez rozmaite osoby, m.in. w l. 1923-28 pensjonat prowadziła tu Maria Witkiewiczowa, wówczas już wdowa po Stanisławie. W tych też latach częstym gościem bywał tu jej syn, Stanisław Strona 81

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Ignacy Witkiewicz.

Maria z Pietrzkiewiczów Witkiewiczowa (1853-1931), córka powstańca z 1863 r., ukończyła Konserwatorium Warszawskie w 6^

II. Trasy Trasa l. Ul. Krupówki klasie fortepianu Rudolfa Strobla, harmonii i kontrapunktu ucząc się u Władysława Żeleńskiego. W 1883 r. wyszła za mąż za Stanisława Witkiewicza, a w dwa lata później urodsit się przyszły Witkacy. Od 1890 r. bywała w Zakopanem i od 1893 r. osiadła tu z mężem i synem na stałe. W 1894 r. w Krakowie ukazał się „Elementarz Muzyczny" jej autorstwa-podręcznik do nauczania gry na fortepianie, na którego okładce obejrzeć można fotografię małoletniego Witkacego, przykładnie ćwiczącego gamy na 'pianinie. W Zakopanem Maria Witkiewiczowa rozpoczęła pracę pedagogiczną jako nauczycielka muzyki w Szkole Pracy Domowej Kobiet w Kuźnicach, następnie udzielała lekcji prywatnych. Od 1894 r. prowadziła pierwszy w Zakopanem chór przy „Sokole", organizowała też komplety nauki śpiewu chóralnego.

Ponieważ tryb życia ojca i syna Witkiewiczów był, delikatnie mówiąc, „taki bardziej artystyczny", kłopoty życia codziennego spadały na nią. Nauczanie muzyki nie mogło utrzymać rodziny. Stanisław Witkiewicz wykonywał wiele swych projektów darmo lub za symboliczną odpłatnością.

Chcąc zatem utrzymać dom, żona jęła się... hodowli drobiu i prowadzenia pensjonatów.

Początkowo prowadziła pensjonat „Nosal" na Bystrem, potem po I wojnie światowej „Wawel" (przy dzisiejszej ul. Staszica), „Tatry" (przy dzisiejszej ulicy Szymony) i wreszcie „Zośkę". W 1927 r. jako wdowa po Witkiewiczu otrzymała od rządu dożywotnią pensję. Cztery lata później spoczęła na starym cmentarzu w Zakopanem.

W latach trzydziestych pensjonat „Zośka" prowadzony był przez właścicielkę, w zespole z sąsiednią willą „Oleńka" (ul. Krupówki 75) chlubiącą się faktem, że przed I wojną światową mieszkał tu Stefan ŻeromStrona 82

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka ski.

Mijając narożny dom, w którym mieści się restauracja „Wierchy" (oficjalnie ul. Tetmajera 2, więc omawiany przy trasie 7)-dochodzimy do końca Krupówek, przy zbiegu ulic: Witkiewicza (trasa 4), Zamoyskiego (trasa 10) i Tetmajera (trasa 7).

••••^ saaaaunaaaaaaann^ s* 67 Trasa 2. Kropówki - Kościeliska - Droga do Rojów - Ubocz Śląskich - ks. K. Kaszelewskiego - Kościeliska - Kropówki Powstańców Trasa prowadzi przez popularną zakopiańską „Starówkę", w dalszej zaś części przez piękną widokowo drogę na zboczu Gubałówki, Ul. Kościeliska jest najstarszą ulicą Zakopanego. Wzdłuż Cichej Wody posuwało się od Nowego Targu XVI-wieczne osadnictwo podhalańskie i tu, w widiach potoków Młyniska i Cicha Woda narodziło się Zakopane.

Z końcem XVI w. na polanach wyrobionych wzdłuż Cichej Wody osiadały na mocy nadań królewskich honorne góralskie rody, których potomkowie do dziś mieszkają w tej okolicy. Na całej ulicy, liczącej ok. 1300 m niemal nie ma zabudowy zwanej. Wiele zachowanych tu domów ma charakter zabytkowy, a kilkanaście chałup góralskich pochodzących przeważnie z 2 pot. XIX w., to obiekty figurujące oficjalnie w rejestrze zabytków. Na odcinku między starym kościołem a Skibówkami ul. Kościeliska ma charakter żywego skansenu i w całości stanowi zespól zabytkowy. Od pot. XIX w. w góralskich chałupach przy ul. Kościeliskiej zamieszkiwali letnicy. Wybudowany w l.

1845-52 drewniany kościół przydał tej części ulicy charakter centrum wsi. W tej okolicy w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIX w. powstawały sklepy, szkoła, karczma i targowisko - słowem, instytucje gromadzące przynajmniej raz w tygodniu wszystkich mieszkańców stałych i sezonowych. Staraniem Towarzystwa Tatrzańskiego w 1877 r. na odcinku między kościołem a Krupówkami położono pierwszy kamienny chodnik. Od tego też czasu Ul. Kościeliska stała się popularnym traktem spacerowym i drogą jezdną, którą wybierano Strona 83

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka się na zwiedzanie słynnej Doliny Kościeliskiej. Nazwa ulicy, wiążąca się z Doliną lub sąsiednią wsią Kościelisko, pojawiła się dopiero z końcem lat siedemdziesiątych XIX w. Znaczne zmiany w wyglądzie początkowej części ulicy przyniósł okres okupacji niemieckiej: w 1941 r. wyburzono kilkanaście obiektów, w tym mających war-

tość historyczną. Wtedy też o przeszło jedną czwartą zmniejszono obszar zabytkowego cmentarza przy ul. Kościeliskiej, dokonując ekshumacji zwłok z jego pn.-wsch. części.

Przez uzyskaną w ten sposób wolną przestrzeń poprowadzono w 1943 r. ulicę łączącą ul. Kościeliska z dolną stacją kolejki na Gubałówkę. Poprzednio do kolejki był dojazd od ul. Nowotarskiej. W 1953 r. z inicjatywy dyrektora Muzeum Tatrzańskiego Juliusza Zborowskiego rozpoczęto remont zabytkowych domów góralskich, które miały stanowić zaczątek przyszłego parku etnograficznego. Pracami kierowali arch. Andrzej Tatar i majster Jan Gąsienica Giewont. Na wielu domach zawieszono potem tablice informacyjne.

Zwiedzanie ulicy utrudnia fakt, iż tędy właśnie przebiega bardzo uczęszczana droga jezdna, łącząca Zakopane z dolinami Tatr Zachodnich, Orawą i dalej ze Śląskiem. ^^^<< A. Cały ten teren, na którym znajduje się obecnie przyst. PKS oraz zabudowania po obydwu stronach Potoku Młyniska aż do jego ujścia do Cichej Wody - od co najmniej l pół. XVII w. należał do rodziny Gąsieniców. Na miejscu, gdzie obecnie znajdują się stragany handlowe pod Gubałówką, nad potokiem stał najstarszy obiekt przemysłowy w Zakopanem - pierwszy młyn Gąsieniców. Dokument z 1694 r., dotyczący umowy o wspólne użytkowanie młyna przez rodzinę Gąsieniców jest jednym z najstarszych zachowanych wiarygodnych przekazów, wymieniających nazwę „Zakopane".

W 1729 r. młyn i okoliczny grunt został sprzedany Szymonowi Pęksie, którego potomkowie posiadali ten teren do końca XIX II. Trasy Trasa 2. Krupówki - Kościeliska - Droga do Rojów - Ubócz Śląskich - ks. K. Kaszelewskiego - Kościeliska - Kropówki Powstańców w. Z ich to właśnie fundacji na części gruntów leżących nad potokiem Cicha Strona 84

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Woda powstał w poi. XIX w. stary cmentarz zakopiański, do dziś jeszcze nazywany „Pęksów Brzyzek" (brzyzek to w gwarze stromy brzeg na potokiem). Młyn, zamieniony z czasem na tartak, w XX w. stał się własnością żydowskiego kupca Samuela Riegelhaupta i działał do 1940 r., kiedy to został rozebrany przez Niemców. Nasiębieme koło wodne o przeszło dwumetrowej średnicy poruszane było dzięki młynówce odchodzącej od Foluszowego Potoku powyżej dzisiejszych Zakładów Mięsnych na Krupówkach, skąd na drewnianym akwedukcie woda płynęła ponad Potokiem Młyniska i przekroczywszy tukiem ul. Kościeliska dochodziła do zakładu. Z tej samej młynówki korzystał do 1941 r. młyn, użytkowany przez rzeźnika Jana Kotońskiego, który przerabiał w nim poubojowe odpadki na mączkę kostną. Poniżej młyna Kotońskiego znajdowała się duża murowana bóżnica Żydowskiej Gminy Wyznaniowej. Ona także została rozebrana w 1941 r. Na jej miejscu przebiega odcinek drogi do dolnej stacji kolejki na Gubałówkę.

Pierwszy projekt połączenia Zakopanego z Gubałówką koleją zębatą pochodzi z 1919 r., a jego autorem był wieloletni działacz turystyczny Mieczysław Orłowicz. W 1927 r. dyrektor zakopiańskiej Elektrowni Miejskiej Jan Kontrymowicz Ogiński przedłożył plan budowy elektrycznej kolei linowej.

Wówczas jednak gminie zabrakło środków na realizację przedsięwzięcia. Dopiero 15 lipca 1938 r. zarządzeniem ministra komunikacji nadano Lidze Popierania Turystyki w Warszawie koncesję na budowę i eksploatację kolei górskiej z Zakopanego na Gubałówkę na okres 35 lat, z obowiązkiem oddania kolei do użytku w grudniu 1938 r.

Inicjatorem budowy byt prezes Polskiego Związku Narciarskiego pik Aleksander Bobkowski, a bezpośrednim bodźcem do jej podjęcia stały się przygotowania do narciarskich mistrzostw świata FIS, które odbyły się w 1939 r. w Zakopanem. Budowę prowadziło Towarzystwo „Linkolkasprowy", urządzenia mechaniczne, wagony i szyny wykonała szwajcarska firma L. de Rolle. Na trasie o długości 1338 m, o różnicy wzniesień 299 m, poruszają się na wspólnej linie 2 wagoniki (l w górę, l w dół), z których każdy może pomieścić 80 osób. Szczegółowy opis urządzenia jest zbędny: ze statystyki bowiem wynika, że niemal każdy obywatel Polski korzystał już z usług gubałowskiego tramwaju. Popularność tego środka transportu przejawiła się już w pierwszym roku eksploatacji - do września 1939 r. kolejka przewiozła 170 tyś. osób.

Strona 85

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Po przeciwnej stronie ul. Kościeliskiej znajduje się niewielki placyk. Do 1980 r. byt tam popularny i pełen swoistego kolorytu targ zakopiański, obecnie przeniesiony pod Gubałówkę i na ul. Nowotarską. Przedtem, do 1940 r. stał w tym miejscu dom, wzniesiony przez Władysława Zamoyskiego, gdzie w latach międzywojennych mieściło się Stowarzyszenie Katolickiej Młodzieży Męskiej i Żeńskiej i lokal, zw. Herbaciarnią Zamoyskiego.

Dalej w lewo odchodzi ul. Kasprusie (trasa 3-D).

Po prawej stronie ulicy (ul. Kościeliska 2 d) stoi dom, będący ongiś również własnością hr. Zamoyskiego. Wybudowano go w 1891 r. na siedzibę Spółki Handlowej, założonej przez Zamoyskiego z myślą o stworzeniu chrześcijańskiej konkurencji dla coraz liczniejszych w Zakopanem żydowskich sklepów. Długoletnim dyrektorem Spółki był Wiktor Erard Ciechomski.

Wiktor Erard Ciechomski (zm. w 1907) był nauczycielem języka francuskiego w krakowskim Gimnazjum św. Anny, gdzie zawarł bliższą znajomość z działaczami Towarzystwa Tatrzańskiego Leopoldom Świerzem i Władysławem Ludwikiem Anczyc;em. Jesz69 II. Trasy Trasa 2. Krupówki - Kościeliska - Droga do Rojów - Ubocz - Powstańców Śląskich - ks. K. Kaszelewskiego - Kościeliska - Krupówki cze zaś z wcześniejszych lat pobytu we Francji znal się z Władysławem Zamoyskim. Zapewne za jego wstawiennictwem w 1889 r. Ciechomski został mianowany przez Wydział Krajowy przewodniczącym 'Wydziału Gospodarczego Stacji Klimatycznej w Zakopanem-czyli prezesem zarządu uzdrowiska. Funkcję tę pełnił do 1893 r., równolegle działając w zarządzie 'towarzystwa Tatrzańskiego. H' grudniu 1893 r. osiadł na stale w Zakopanem, J^2'6 był najpierw zarządcą kasyna Towarzystwa Tatrzańskiego, a w 1894 r. po hr. Januszu Tyszkiewiczu objął stanowisko prezesa Spółki Handlowej, które piastował aż do Śmierci. W 1895 r. został wybrany radnym gminnym i zasiadał w radzie aż do 1901 r. W 1899 r. na 3 lata powrócił na stanowisko prezesa Komisji Klimatycznej. W tym samym czasie działał też w zarządzie Towarzystwa Muzycznego, w 1.1899-1 S02 pełniąc Strona 86

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka nawet obowiązki jego prezesa. Odl901 r. był także prezesem Towarzystwa Zuliczkswe80Obecnie budynek Spółki nadal prfni funkcje handlowe i mieści się w nim skier artykutów technicznych Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska", do dziś zresztą przez zakopiańczyków nazywany „Spółką". Naprzeciw, po drugiej stronie ulicy znajduje się Piekarnia Nr 2 PSS „Społem'. Przedtem należała ona do rodziny Dańców.

Na placu między budynkiem Spółki a drewnianym kościółkiem mieściła si? dawna siedziba zakopiańskiej straży ogniowej. Drewniany budynek z wieżą obserwacyjną rozebrano w 1940 r.

Naprzeciwko wejścia do koścista i starego cmentarza (rozdz. III-9) do ul. K-ościeliskiej dochodzi ul. Kościelna.

Po prawej stronie skrzyżowana na niewielkim skwerze rośnie niezbyt okazała lipa.

Drzewo to posadzono uroczyście l czerwca 1919 r. na gruncie ofiarowanym przez Józefa Sieczkę, dla uczczenia odzyskania niepodległości przez Polskę, nadająf mu nazwę „Drzewko Wolności".

Na przeciwległym rogu wznosi się stylowy dom wybudowany w 1943 r. według projektu arch. Jerzego Mokrzyńskiego. Obecnie mieści się tu restauracja przedsiębiorstwa „Konsumy", zaś do polowy lat siedemdziesiątych byt popularny bar „Gazduś". Stanął on na miejscu zburzonego w 1940 r. budynku, wzniesionego staraniem ks. J. Stolarczyka w 1851 r., w którym mieściła się organistówka i szkoła parafialna. Po wybudowaniu organistówki przy nowym, murowanym kościele, budynek ten zajęta straż ogniowa, wykorzystując go na stajnie oraz... siedzibę pierwszej szkoły muzycznej, prowadzonej przez zakopiańskie Towarzystwo Muzyczne (współdziałające ze strażą) do 1904 r. Na sąsiedniej parceli przy ul. Kościelnej do 1941 r. mieściła się inna szkoła - żydowski cheder. Obok stała drewniana bóżnica-jedna z trzech w Zakopanem.

Następnym budynkiem przy ul. Kościelnej, rozebranym podczas .okupacji, była willa Alicji i Zbigniewa Mińskich, mieszcząca się na zakręcie koło dzisiejszego zakładu usługowego „Eldom". W l. 1927-39 funkcjonowała tu tzw. Fundacja Mińskich pod zarządem Kasy im. J. Mianowskiego i Muzeum Tatrzańskiego. Dom i złożona na procent w banku kwota służyły kilkutygodniowym pobytom w Zakopanem dla wyróżniających się studentów malarstwa i niezamożnych Strona 87

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka artystów-malarzy. W zamian za utrzymanie stypendyści ofiarowywali Fundacji jedną swoją pracę. Dom rozebrano w 1940 r., a zbiory przepadły.

Powracamy do głównego ciągu ul. Kościeliskiej. W dużym ogrodzie sąsiadującym ze starym kościołem, mieści się obecnie Państwowe Przedszkole Nr 5, z którym dzielą swój dom Siostry Felicjanki (ul. Kościeliska 4). Budynek ten został wzniesiony staraniem ks. Kazimierza Kaszelewskiego w 1910 r. na miejscu pierwszej plebanii, wybudowanej w 1851 r.

Plebania za czasów ks. Stolarczyka byla 70 II. Trasy Trasa 2. Krupówki - Kościeliska - Droga do Rojów - Ubocz - Powstańców Śląskich - ks. K. Kaszelewskiego - Kościeliska - Krupówki

ważnym ośrodkiem życia nie tylko religijnego, lecz także towarzyskiego i kulturalnego.

Do obowiązków grzeczniościowych, chętnie spełnianych przez wszystkich przyjezdnych, należało odwiedzenie ks. proboszcza już w pierwszych dniach pobytu w Zakopanem.

Obowiązku tego nie zaniedbywali nawet przedstawiciele rodów panujących. U Stolarczyka dowiadywano się wszystkich miejscowych nowinek, rozpytywano o adresy znajomych, szukano pośrednictwa w zdobywaniu odpowiedniej kwatery pod Giewontem. Na długie pogwarki zachodził tu Tytus Chałubiński, przyjaźniący się z plebanem od 1873 r., kiedy to wydarł proboszcza z rąk śmierci podczas epidemii cholery. Bywali literaci i malarze, aktorzy, politycy i działacze turystyczni.

Józef Stolarczyk (1816-93) przybył do Zakopanego z Tarnowa w 1848 r. jako '• pierwszy proboszcz nowo założonej parafii, na której czele stał przez lat bez mata pięćdziesiąt. Rozbudował drewniany kościółek i założył podwaliny nowej, murowanej świątyni, frzede wszystkim jednak, doskonale rozumiejąc psychikę górali, potrafił szybko zdobyć dla siebie prawdziwe uznanie i szacunek, a dla Kościoła - rzesze wiernych.

Stolarczyk przyczynił się znacznie do spopularyzowania Zakopanego i do stworzenia tu pierwszej bazy dla gości: on to namówił górali do wynajmowania domów letnikom, Strona 88

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wyjaśniał im także pierwsze zasady higieny.

Z pasją uprawiał turystykę, górską i zwiedził więcej szczytów, niż niejeden ówczesny zawodowy przewodnik. Dokonał pierwszego wejścia na Baranie Rogi, jako jeden z pierwszych Polaków był na Lodowym Szczycie i na Gierlachu. Należał do grona założycieli Towarzystwa Tatrzańskiego i był jego aktywnym działaczem. Stal się naturalnym łącznikiem pomiędzy góralami a przyjezdnymi i utrzymując znajomość z wieloma wybitnymi osobistościami świata nauki i kultury, za życia jeszcze trafił do legendy.

Tutaj właśnie, na starej plebanii przez kilkadziesiąt lat spisywał kronikę parafii zakopiańskiej - dokument o podstawowym znaczeniu dla badaczy dziejów Zakopanego.

Został pochowany na założonym przez siebie starym cmentarzu.

Po wybudowaniu nowej plebanii, koło murowanego kościoła przy Krupówkach, starą rozebrano, a na tym miejscu ks. Kaszelewski wybudował dom dla ss. Felicjanek.

Tam też przeniesiono prowadzoną przez nie ochronkę dla dzieci, założoną już w 1900 r. i początkowo mieszczącą się przy murowanym kościele. Ochronka, połączona z domem dla sierot, przetrwała do II wojny światowej, a obecnie jej tradycje kontynuuje przedszkole. Przed I wojną światową mieściła się tam też szwalnia, w której 30 góralek kształciło się w sztuce haftu i szycia.

W prawo odchodzi ul. ks. Kaszelewskiego, którędy wracać będziemy ze spaceru.

71 II. Trasy Trasa 2. Krupówki - Kościeliska - Droga do Rojów - Ubocz - Powstańców Śląskich - ks. K. Kaszelewskiego - Kościeliska - Krupówki B. Idąc dalej ul. Kościeliska dochodzimy do drewnianego, piętrowego domu, w którym mieści się kawiarnia „U Wnuka" (ul. Kościeliska 8). To jeden ze starszych budynków Zakopanego, wzniesiony przez brata Sabaty - Józefa Krzeptowskiego ok. 1870 r.: taką datę podają XIX-wieczni bywalcy Zakopanego (W. L. Anczyc, A. Zaleski, W. EIjasz).

Obecni właściciele uważają, że powstał on ok. 1850 r. Byt to podobno pierwszy góralski dom, w którym wyżkę zastąpiono mieszkalnym piętrem i on to posłużył za wzór Stanisławowi Witkiewiczowi przy projektowaniu pierwszego domu w stylu zakopiańskim- „Koleby".

Po 1870 r. znalazł tu pomieszczenie pierStrona 89

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wszy sklep, prowadzony przez Samuela Riegelhaupta, pierwsza restauracja i pierwszy, sezonowy najpierw, urząd pocztowy. Tam też po powstaniu Towarzystwa Tatrzańskiego mieściło się pierwsze kasyno TT, połączone z czytelnią czasopism i biblioteką. Dom ten, jako jeden z większych w ówczesnym Zakopanem, byt pierwszym ośrodkiem życia kulturalnego we wsi i pierwszym jej centrum usługowym. Bywali tu pionierzy i popularyzatorzy Zakopanego, m.in.: Walery EIjasz, Karol Estreicher senior, Władysław Ludwik Anczyc, Tytus Chałubiński, Helena Modrzejewska, Mieczysław Pawlikowski z synami, Leopold Świerz.

Dom Krzeptowskigo odegrał też ważną rolę w dziejach ruchu podhalańskiego - tutaj bowiem 4 marca 1904 r. odbyło się założycielskie zebranie, na którym kilkudziesięciu górali zakopiańskich powołało do życia Towarzystwo Związek Górali Pod Opieką Błogosławionego Andrzeja Boboli - pierwszą organizację regionalną na Podhalu. Wy 1907 r. z Józefą Krzeptowską, wnuczką budowniczego domu, ożenił się lwowski Dom Wnuka, ul. Kościeliska WfHB. i

1.^

II. Trasy Trasa 2. Krupówki - Kościeliska - Droga do Rojów - Ubocz - Powstańców Śląskich - ks. K. Kaszelewskiego - Kościeliska - Krupówki restaurator Jan Wnuk, sprowadzony do Zakopanego przez swego przyjaciela Stanisława Karpowicza do „specjalnej" obsługi Henryka Sienkiewicza, przebywającego wówczas w pensjonacie „Liliana". Już wkrótce potem szeroko znana, nie tylko na Podhalu, stała się restauracja Jana Wnuka - w dawnym domu Krzeptowskiego. W 1915 r. w tym domu przyszedł na świat i wychował się jeden z najwybitniejszych pisarzy Podhala, mieszkający obecnie w Krakowie Włodzimierz Wnuk.

Za kawiarnią „U Wnuka", w miejscu domu pod nr lOa, Andrzej Tatar, syn słynnego „polowaca" Szymka Tatara, postawił w latach osiemdziesiątych XIX w. drewnianą chałupę, w której razem z żoną Rozalią prowadził „Dom Mody Ludowej" przez Strona 90

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka blisko 40 lat. Obok pracowni mieszczących się w 2 pokojach, gdzie zatrudnione były stale 4 pracownice, istniał sklep z gotowymi ubiorami kobiecymi. Szyte tutaj spódnice, zapaski, koszule, chusty, katany i gorsety kupowane były chętnie przez bogatsze góralki z całego Podhala.

Rozalia Talarowa wprowadziła jako materiał na spódnice tybet z wzorami roślinnymi, uważany dzisiaj za typowy dla stroju góralki.

Do końca XIX w. góralki nosiły spódnice z tkanych najczęściej przez siebie lnianych płócien zgrzebnych, farbowanych na jasnoniebiesko lub granatowo z drobnym wzorem.

Dom przy ul. Kościeliskiej 12 rozpoczyna ciąg zabytkowych chałup starówki zakopiańskiej. Jest to zabytkowa zagroda rodziny Gąsieniców Nawsiów, wybudowana przed 1850 r. przez Jana Gąsienicę Walczaka, którego syn Wojciech, od miejsca zamieszkania w najstarszej części Zakopanego zyskał przydomek Nawieś. Dom, wybudowany z 8 płazów, składa się z 2 izb o wymiarach 5x5 m, sieni, komory i werandy od strony ulicy. W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku mieszkali tu m.in.: Tytus Chałubiński, Bronisław Dembowski, a później Zygmunt Gnatowski i Ferdynand Hoesick.

Po przeciwnej (lewej) stronie ulicy, pod nr.

23, stoi zabytkowy dom rodziny Gąsieniców Walczaków, niepozorny i zwykle pomijany w opisach, gdyż zwraca ku ulicy mało efektowną tylną ścianę, jako że front zwyczajem góralskim skierowany jest ku pd. Budynek ten także powstał w l pot. XIX w., a umieszczona na nim tablica, podobnie jak sosręb w czarnej izbie podaje datę 1863 r., choć jest to tylko data generalnej przebudowy chałupy. Do dziś zachowała się czarna izba, komora, przybudówka, sień i weranda - białą izbę rozebrano w 1900 r. Z l pot.

XIX w. pochodzi zachowany w dobrym stanie komin z dymnicami.

W tym właśnie domu także zatrzymywał się wielki badacz folkloru góralskiego Bronisław Dembowski, a prócz niego przyrodnik August Wrześniowski i geograf-poeta Wincenty Poi. Najcenniejszymi zabytkami tej zagrody były kilkusetletnie jesiony, z których najmłodszy, uznany za obiekt chroniony, rośnie i rozwija się nadal. Drugi istniał do 1938 r., a najstarszy z jesionów Walczaków, spróchStrona 91

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka niały i długie lata chylący się ze starości padł pod naporem halnego wiatru w 1948 r.

Efektowny przekrój jego pnia znajduje się w Muzeum Tatrzańskim. Przed I wojną światową niektórzy naukowcy utrzymywali, iż jesiony w zagrodzie Walczaków, niewątpliwie sadzone ręką ludzką, pamiętają pierwszych Gąsieniców, przybyłych na polanę zakopiańską. Fakty wykazały jednak, że liczba słojów na przekroju pnia jesiona Walczaków niewiele przekracza dwie setki.

Po prawej stronie ul. Kościeliskiej zwraca uwagę stylowa, dziś mocno zniszczona brama. Tędy przez most prowadziła droga do pierwszej willi, projektowanej w stylu zakopiańskim przez Stanisława Witkiewicza.

73 II. Trasy Trasa 2. Krupówki - Kościeliska - Droga do Rojów - Ubocz - Powstańców Śląskich - ks. K. Kaszelewskiego- Kościeliska - Krupówki Projektant i właściciel nadali jej nazw< ^Koleba"-od gwarowego określenia lasterskiego szałasu. W późniejszych latach pod wpływem góralskiej wymowy nieprawidłowo zmieniono pisownię na „K^ba".

Dom został wybudowany w 1892 r. przez Józefa Kasprusia Stocha i Macieja Gąsienicę Józkowego dla ziemianina z Ukrainy, Zygmunta Gnatowskiego. Sosręby w „Kolebie" wykonał wybitny rzeźbiarz zakopiański Wojciech Brzega.

Przez wiele lat funkcjonował tu pensjonat, wykorzystywany przez Gnatowskiego i jggo gości. Dom zarówno z zewnątrz^ jak i wewnątrz, wiemy głównym kanonom stylu zakopiańskiego, wielokrotnie fotografowany i rysowany, do dziś stanowi wzór budownictwa witkiewiczowskiego. Stylowe proporcje zepsuło tylko dobudowane w latach międzywojennych skrzydło <y strony zach. W „Kolebie" bywało wielu Znakomitych gości, a wśród nich najjaśniejszym blaskiem świeci nazwisko Heleny Modrzejewskiej, która mieszkała tutaj w sierpniu 1902 r., po raz ostatni goszcząc wtedy w Zakopanem i w ogóle w Polsce.

Po śmierci Zygmunta Gnatowskiego w 1906 r. dom był nadal pensjonatem, z nader często zmieniającymi się właścicielami i funkcję taką pełnił aż do II wojny światowej.

W 1946 r. powstało tu pierwsze przedszkole państwowe, które w 1954 r. ustąpiło miejsca Strona 92

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Państwowemu Domowi Dziecka dla dziewcząt, przeniesionemu ze spalonej willi „Roma". Dom Dziecka istniał tu do 1981 r., znacznie przyczyniając się do zdewastowania zabytkowego budynku. Obecnie pierwszy dom w stylu zakopiańskim pozostaje pod opieką Muzeum Tatrzańskiego, ale jego właścicielem jest Związek Zawodowy Kolejarzy.

Za „Kolebą", nad potokiem Cicha Woda w l. 1941-42 znajdował się obóz jeńców radzieckich, ulokowanych przez Niemców

II. Trasy Trasa 2. Krupówki - Kościeliska - Droga do Rojów - Ubocz - Powstańców Śląskich - ks. K. Kaszelewskiego - Kościeliska - Krupówki w ciasnych barakach, pozostałych z okresu budowy nieodległej Drogi Junaków. Do pół.

1942 r., kiedy obóz został zlikwidowany, a pozostali przy życiu jeńcy wywiezieni, ludność Zakopanego prowadziła tajną akcję pomocy więźniom, dostarczając im żywność. Działaniami tymi kierowała zakopiańska komórka Związku Walki Zbrojnej.

Na zach. od „Koleby", w lewo odchodzi ulica, prowadząca pod Lipkami do ul. Kasprusie. W 1985 r. nadano jej imię ks. Józefa Stolarczyka. Kilkanaście metrów dalej do Kościeliskiej dochodzi piesza droga przez Lipki - stare połączenie z ul. Kasprusie.

Po prawej stronie (ul. Kościeliska 26) stoi zabytkowa zagroda rodziny Walczaków Mi-1 chałków. Budynek mieszkalny, wzniesiony przed 1850 r. przez Michała Gąsienicę Walczaka składa się z 2 izb, sieni, 2 komór i usytuowanej z tyłu przybudówki oraz dobudowanej po II wojnie światowej, od frontu niezakrytej werandy, tzw. wietrznicy. Pd. ściana budynku została olicowana poziomymi deskami i tylko na ścianach bocznych widoczne jest 7 grubych płazów tworzących zrąb budynku. Przed 1851 r. mieszkał tu ks.

Józef Stolarczyk i przechowywana w rodzinie Walczaków tradycja głosi, że to on właśnie sadził rosnące przy zagrodzie jesiony. Nieco później przebywał w tym domu wybitny geolog i etnograf- Ludwik Zejszner. Przy drodze przed domem Walczaków wznosi się kamienna rzeźba, przedstawiająca Świętą Trójcę, ufundowana przez Jędrzeja Pitonia w 1866 r. Jest to najdalej na wsch. wysunięta typowa dla Orawy figura Strona 93

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka przydrożna, wykonana z piaskowca, z orawskiego Białego Potoku. Do lat międzywojennych rzeźba znajdowała się w miejscu, gdzie teraz wznosi się murowany budynek ze sklepami: mięsnym i gospodarczym.

Duży, murowany budynek po lewej stronie ulicy (ul. Kościeliska 35) mieści obecnie Dom Walczaków Michalków, ul. Kościeliska

II. Trasy Kościeliska - Droga do Rojów - Ubocz - Powstańców " ' • *'-1-•» l^—itrtrtwki Trasa 2. Krupówki - KoscieiiSKa - uiu^a uv. .—,Śląskich - ks. K. Kaszelewskiego - Kościeliska - Krupówki

warsztaty Liceum Plastycznego im. A. Kenara. W tym miejscu w 1893 r. wybudowano ekskluzywny pensjonat drewniany, według projektu architektów Zygmunta Dobrowolskiego i Tadeusza Stryjeńskiego (ojca Karola). Hotel-Pension otrzymał nazwę „Skoczyska" i był własnością Izy K-ronhelmowej. Zatrzymywało się w nim tzw. lepsze towarzystwo: arystokraci, przedstawiciele wolnych zawodów, polonusy i goście zagraniczni. „Skoczyska" byty także centrum życia kulturalnego. Dwa razy w tygodniu grywała tam orkiestra klimatyczna, organizowano amatorskie przedstawienia teatralne i koncerty. W 1899 r. mieszkał tu przybyły z Wiednia światowej stawy skrzypek Fritz Kreisler, zaś w 1902 r. na cele dobroczynne występowała w „Skoczyskach" Helena Modrzejewska. W tymże roku pensjonat Kronhelmowej gościł członków sądu rozjemczego, którzy przybyli z Grazu do Zakopanego, by dokonać wizji lokalnej podczas procesu o przynależność państwową Morskiego Oka. Hotel-Pension składał się z 19 pokoi, posiadał własne łazienki, zakład ogrodniczo-warzywny i końy tenisowe, które mieściły się na pustym jeszcze i dziś placu po przeciwnej stronie Kościeliskiej. 12 października 1910 r. drewniany dom spłonął doszczętnie. Odbudowano go po dwóch latach jako obiekt murowany.

Kronhelmowa zrezygnowała jednak z prowadzenia pensjonatu i w 1.1913-14 odnajęta murowane „Skoczyska" na siedzibę zakoStrona 94

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka piańskiego gimnazjum, po czym budynek ten został zakupiony przez rząd Galicji. ośrodek PPS, zaś wieloletnim prezesem Rady Nadzorczej byt dr Wacław Kraszewski.

Wacław Kraszewski (1872-1931), lekarz, działacz społeczny. Ukończył gimnazjum w Piotrkowie, tamże rozpoczynając działalność w tajnych organizacjach narodowych i oświatowych. W 1893 r. rozpoczął studia medycznew Warszawie, lecz już rok później został aresztowany za udział w demonstracji patriotycznej. Po 3-miesięcznym areszcie na Pawiaku został skazany na zsyłkę do Borysoglebska. Po amnestii ukończył z wyróżnieniem medycynę w Charkowie i osiedlił się we Włocławku. Do 1905 r. działał w Narodowej Demokracji, potem zaś związał się z PPS, w której był aktywnym bojowcem. W 1907 r. przeniósł się do Zakopanego. Tu kontynuował działalność lewicową, współpracując m.in. z Józefem Piłsudskim, Gustawem Daniłowskim i Wacławem Sieroszewskim. Był współtwórcą zakopiań-

Po I wojnie światowej przeszedł na własność rządu polskiego, od którego w 1.1921-30 był dzierżawiony przez Spółkę Akcyjną „Strug" na fabrykę wyrobów stolarskich.

Zakopiańska filia Zakładów Stolarskich w Grudziądzu, kierowana przez Leona Makowieckiego, zajmowała się wyrobem mebli.

W „Strugu" -jak zaczęto nazywać zarówno fabrykę, jak i zajmowany przez nią budynek-istniał najsilniejszy w Zakopanem 76 Wacław Kraszewski II. Trasy Trasa 2. Krupówki - Kościeliska - Droga do Rojów - Ubocz - Powstańców Śląskich - ks. K. Kaszelewskiego - Kościeliska - Krupówki skiego koła „Strzelca", działał w zarządach Kółka Rolniczego, Towarzystwa Lekarzy Galicyjskich, Towarzystwa Szkoły Ludowej i Biblioteki Publicznej, a także Towarzystwa Gimnazjum Realnego, którego byłwspółinicjatorem i początkowo przewodniczącym.

W Tatrzańskim Ochotniczym Pogotowiu Ratunkowym pełnił funkcję lekarza instruktora od 1909 r., tj. od początku istnienia TOPR. Od początku też wchodził w skład zarządu TOPR, zaś po I wojnie światowej został jego prezesem i funkcję tę pełnił do 1930 r., kiedy to tytularnym prezesem PogoStrona 95

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka towia został Mariusz Zaruski, a Kraszewski do śmierci piastował godność wiceprezesa.

Popierał badania speleologiczne w Tatrach i w 1923 r. ufundował dla Muzeum Tatrzańskiego subwencję na badanie jaskiń. Poza prywatną praktyką kierował Domem Zdrowia dla Nauczycieli, a w l. 1925-3} był naczelnym lekarzem Sanatorium Nauczycielskiego. Jako czołowy działacz zakopiańskiej komórki PPS wchodził także w l.

1926-2 7 w skład Rady Przybocznej Komisarza Rządu w Zakopanem. Został pochowany na nowym cmentarzu przy ul. Nowotarskiej.

Od potowy lat dwudziestych dyskutowano o celowości połączenia Fabryki „Strug" ze Szkołą Przemysłu Drzewnego. Nie doszło do tego, gdyż w międzyczasie Spółka rozwiązała się, a w sierpniu 1930 r. szkoła przejęła budynek wraz z urządzeniami. Do dziś jednak warsztaty Liceum im. Kenara potocznie nazywa się „Strugiem", a ulicę odchodzącą od Kościeliskiej za budynkiem warsztatów (trasa 3) - nazwano w latach międzywojennych „Za Strugiem".

C. Na drugim rogu ul. Kościeliskiej i ul. Za Strugiem znajduje się zabytkowy dom rodziny Janików, zbudowany przed 1870 r. przez kowala i kościelnego starego kościółka, Wojciecha Janika. W jego kuźni wykonywano narzędzia i przedmioty codziennego użytku, stąd też pochodzą zamki i zawiasy przy drzwiach starego kościoła. W domu Janików przechowuje się XIX-wieczną, malowaną skrzynię i listwę, przytrzymującą obrazy na szkle, pochodzącą z l poi.

XIX w. W domu tym mieszkali m.in.: wybitny zoolog, współtwórca ustawy o ochronie świstaków i kozic Maksymilian Nowicki i znany malarz, który osiadł później w Zakopanem - Stanisław Gałek.

Zamiłowanie do malarstwa nie jest w tym domu obce i dziś. Tu w 1971 r. urodziła się i mieszka Marta Janikówna, która w 1982 r. za obrazek na szkle wykonany w Młodzieżowym Domu Kultury „Jutrzenka" zdobyta I nagrodę japońskiego MSZ i Złoty Medal na XII Międzynarodowym Konkursie Rysunków Dziecięcych w Tokio (pokonawszy 9232 konkurentów z 59 krajów).

Po przeciwnej stronie ulicy (ul. Kościeliska 38 i 40) sąsiadują ze sobą dwie zabytkowe Strona 96

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka zagrody Gąsieniców Bednarzów, wybudowane ok. 1880 r. Pierwsza z nich, bez zabudowań gospodarczych, składa się z 2 izb, sieni i przybudówki. Pierwszym właścicielem zagrody był Kazimierz Gąsienica Bednarz, długoletni przewodnik tatrzański, który chodził na wycieczki m.in. z dr. Tytusem Chałubińskim i Stanistawem Witkiewiczem. Od Witkiewicza właśnie otrzymał on w 1891 r. egzemplarz I wydania „Na przełęczy" z dedykacją „Kazimierzowi Bednarzowi, memu przewodnikowi w wycieczce na przełęczy Mięguszowieckiej - Stanisław Witkiewicz".

Przy ulicy znajduje się krzyż z żelaza kuźnickiego, postawiony przez hamemika Sebastiana Ustupskiego, pierwszego właściciela sąsiedniego budynku, który był jednym z ostatnich hutników kuźnickich, zaś po likwidacji fabryki żelaza prowadził własną kuźnię w szopie koło domu. Jak wielu kowali, tak i on był domorosłym wynalazca.

77 II. Trasy - Droga do Rojów - Ubocz . Kościeliska - Krapówki powstańców Trasa 2. Krupówki - Kościeliska Śląskich - ks. K. Kaszelewskiego -

Dom Gąsieniców-Bednarzów, ul. Kościeliska Cale poddasze .kuźni zajmował m.in. skonstruowany przezeń oryginalny barometr, składający się z rozmaitej długości jelit baranich, połączonych sprężynami ze skóry, przy pomocy którego Ustupski ponoć całkiem udatnie przepowiadał pogodę. Kuźnia Ustupskiego słynęła także z produkcji rusznikarskiej. Po śmierci zbrojmistrza-meteorologa zagroda przeszła w posiadanie rodziny Bednarzów.

Sąsiedni dom (ul. Kościeliska 42) to jedna z bardziej interesujących willi przy tej ulicy.

Ozdobna brama prowadząca na podwórko opatrzona jest obecną nazwą willi - „Cicha". Willa wybudowana przed 1880 r. jako dom rodzinny Gąsieniców Sobczaków Cekusów, znana była najpierw jako „SobczaStrona 97

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka kówka" - pensjonat trzech sióstr Sobczakowien. Najstarsza z nich, Katarzyna, przejawiała spory talent literacki i pisała wiersze.

Jako poetkę właśnie przedstawiła ją Zofia Urbanowska w powieści „Róża bez kolców". W „Sobczakówce" zatrzymywali się m.in. także i poeci - Edward Odyniec i Jan Kasprowicz, a także Brat Albert-Adam Chmielowski, wydawca Gustaw Gebethner, Maria Skłodowska-Curie. W 1892 r., podczas swego pierwszego pobytu w Zakopanem, mieszkał tu Stefan Żeromski. W 1896 r., zaś zamieszkał tu na stancji przybyły z Podola uczeń Szkoły Przemysłu Drzewnego - Karol Kłosowski.

Karol Kłosowski (1882-1971), ukończył Szkołę Przemysłu Drzewnego w Zakopanem, następnie Szkołę Artystyczno-Przemysłową w Krakowie. Po rocznych studiach na wydziale rzeźby Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu powrócił do Krakowa i tu studiował na wydziale malarskim ASP-m.in. u Wyspiańskiego, Stanisławskiego, Mehoffera i Wyczófkowskiego. Po studiach w 1907 r. osiedlił się na stałe w Zakopanem. Ponownie zamieszkał w „Sobczakówce" i w tym samym roku poślubił Katarzynę Gąsienicę Sobczak. W 1912 r., w "'•H II. Trasy Trasa 2. Krupówki - Kościeliska - Droga do Rojów - Ubocz - Powstańców Śląskich - ks. K. Kaszelewskiego - Kościeliska - Krupówki

zastępstwie Władysława Skoczylasa, prowadził klasę rysunku ornamentalnego i figuralnego w Szkole Przemysłu Drzewnego, rozpoczynając jednocześnie trwającą do 1930 r. pracę w Szkole Koronkarskiej, gdzie by f profesorem rysunków odręcznych i kompozycji. Projektował wzory koronek, wykonywał wycinanki artystyczne i malował. W l.

1909-39 brał udział w niemal wszystkich zbiorowych wystawach artystycznych, organizowanych w Zakopanem, był też jednym z inicjatorów założenia Towarzystwa „Sztuka Podhalańska " i wchodził w skład jego pierwszego zarządu w 1909 r.

Talent i zmysł artystyczny Karola Kłosowskiego wyraziły się bodaj najpełniej w twórczym przekształceniu domu, w którym mieszkał, w prawdziwe cacko sztuki budowlanej i ornamentacyjnej. Po ślubie z KataStrona 98

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka rzyną Sobczakówną Kłosowski nadał willi nazwę „Cicha" i rozpoczął trwającą aż do śmierci pracę nad jej rozbudową i upiększeniem. W 1932 r. dawną 3-izbową chałupę rozbudowano w piętrową willę o 14 pomieszczeniach. Na niemal każdej desce ściany frontowej dostrzec można całe mnóstwo góralskich ornamentów. Nie brak ich nawet w części gospodarczej - stajnia wsparta jest na rzeźbionych słupach, na których wyryto słowa góralskich śpiewek. Wnętrze domu, zamieszkiwanego obecnie przez dzieci i wnuki Kfosowskiego jest również w każdym zakątku stylowe: rzeźbione meble, lampy, obrazy i wycinanki tworzą przedziwnie harmonijną całość.

Inną wielką pasją Karola Ktosowskiego były kwiaty. Sprowadzał i aklimatyzował w Zakopanem rozmaite gatunki roślin, propagował kwietną pasję wśród sąsiadów i jego zasługą jest to, iż wiele domów przy Koscieliskiej do dziś tonie w kwiatach.

Za „Cichą" mijamy ładny, drewniany dom (ul. Kościeliska 44), w którym ma swój warsztat wybitny lutnik, Franciszek Marduła.

Franciszek Marduła (ur. 1909), stolarz, sportowiec, lutnik. Od 1928 r. zajmuje się lutnictwem, początkowo tylko ubocznie: w swym warsztacie stolarskim na Olczy wykonywał Karol Kłosowski Franciszek Marduła

?9U. Trasy 11. . l IŁUJ Trasa 2. Krupówki - Kościeliska - Droga do Rojów - Ubocz - Powstańców Śląskich - ks. K. Kaszelewskiego - Kościeliska -Kropówki -—«»., _ ,^.w^m-MP-sBgp.

Dom Franciszka Marduły, ul. Kościeliska głównie meble i narty. Był uczniem pierwszego zawodowego podhalańskiego lutnika Andrzeja Bednarza. W barwach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół" startował wielokrotnie jako biegacz, skoczek i zjazdowiec, później zaś był trenerem narciarskim.

Uprawiał też gimnastykę i strzelectwo sporStrona 99

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka towe. Podczas kampanii wrześniowej dostał się do niewoli niemieckiej, skąd powrócił w 1945 r. do Zakopanego. Od 1953 r. uczył lutnictwa w Zasadniczej Szkole Drzewnej i Liceum Technik Plastycznych w Zakopanem, następnie do 1975 r. był kierownikiem warsztatów w Technikum Budowy Instrumentów Lutniczych w Nowym Targu. Od 1955 r. jest członkiem Stowarzyszenia Polskich Artystów Lutników. Uczestniczył w wielu Międzynarodowych Konkursach Lutniczych, wielokrotnie zdobywając w nich czołowe miejsca. Większość współczesnych polskich lutników to wychowankowie Franciszka Marduty.

Po przeciwnej stronie, odsunięty od ulicy stoi zrujnowany, długi parterowy budynek, częściowo otynkowana z wysokim kominem (ul. Kościeliska 51). To dawna pracownia ceramiczna Stanisława Gąsienicy Sobczaka Johyma.

Stanisław Gąsienica Sobczak Johym (1884-1942), artysta malarz, rzeźbiarz i ceramik. Po ukończeniu Szkoły Przemysłu Drzewnego w Zakopanem, studiował do 1907 r. w krakowskiej ASP u profesorów Laszczki i Mehoffera. Podobnie jak jego bliski sąsiad- Wojciech Brzega, szukał potem inspiracji twórczych w Paryżu, a następnie powrócił do Zakopanego i tutaj działał w Towarzystwie „Sztuka Podhalańska" oraz w grupach „Rzeźba" i „Modła".

Był także w 1910 r. członkiem zarządu Kółka Rolniczego. Od 1910 r. aż do wybuchu II wojny światowej uczestniczył w wystawach zakopiańskich, przedstawiając obrazy, rzeźby i ceramikę artystyczną. W 1913 r.

Sobczak był autorem lalek do pierwszej II. Trasy Trasa 2. Krupówki - Kościeliska - Droga do Rojów - Ubocz - Powstańców Śląskich - ks. K. Kaszelewskiego - Kościeliska - Kropówki szopki zakopiańskiej, powtarzając ten rodzaj twórczości w 1932 r. Od 1934 r. pełnił funkcję radnego miejskiego. W 1940 r. przyjął zaproponowane przez Niemców stanowisko dyrektora Szkoły Fachowej Sztuki Góralskiej, po kilku tygodniach zrezygnował jednak z tej funkcji na rzecz Jerzego (potem Jorga) Śliwki, a sam został jego zastępcą do spraw artystyczno-regionalnych aż do śmierci w 1942 r.

W latach międzywojennych Sobczak wybudował pracownię ceramiczną i poświęcił się Strona 100

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka tej dziedzinie twórczości, która dotychczas na Podhalu była zjawiskiem niezmiernie rzadkim. Pracownia była częstym miejscem spotkań zakopiańskiego środowiska artystycznego. Bywali tu m.in.: Leon Chwistek, Mieczysław Szczuka, Stanisław Ignacy Witkiewicz. Najbliżej zaprzyjaźniony z Sobczakiem był Tadeusz Malicki - na co dzień dyrektor Sanatorium Nauczycielskiego, ale także literat i malarz, który współpracował z nim przy wyrobach ceramicznych. Działali wspólnie aż do śmierci Sobczaka, później zaś Malicki prowadził pracownię do 1943 r., kiedy sam zmarł. Do 1947 r. pracownię prowadziłjeszcze Kazimierz Fajkosz, potem została ona zamknięta, a dom zajęli lokatorzy. Wtedy też zniszczono większość urządzeń oraz kolekcję prac Sobczaka i Malickiego-tylko część z nich trafiła do Muzeum Tatrzańskiego.

Do rodziny Sobczaków należał także zabytkowy budynek, leżący po przeciwnej stronie ulicy, obecnie stanowiący własność Muzeum Tatrzańskiego (Droga do Rojów 6).

Zanim opuścimy ulicę Kościeliska, skręcając w Drogę do Rojów, podejdźmy kilkanaście kroków dalej do domu przy ul. Kościeliskiej 52, gdzie znajduje się zabytkowa zagroda rodziny Gąsieniców Sieczków.

W domu tym w sierpniu 1866 r. mieszkał Józef Ignacy Kraszewski. Wielki pisarz raz tylko odwiedził Zakopane, ale pobyt ten, podczas którego mimo niepogody zwiedził doliny: Kościeliska i Strążyską, związał go trwale z Tatrami. Wrażenia z Zakopanego opisał Kraszewski w „Kłosach" w 1868 r., ilustrując artykuł własnym rysunkiem. Inną * Zakopane - przewodnik historyczny

„Sobczakówka", Droga do Rojów II. Trasy X J.. J- & **k-»^ Trasa 2. Krupówki - Kościeliska - Droga do Rojów - Ubocz - Powstańców Śląskich - ks. K. Kaszelewsklego - Kościeliska - Krupówki "

1-„ ."Mdr,,,-

plastyczną reminiscencją pobytu w Tatrach był obraz olejny Kraszewskiego „Szczyt górski", znany tylko z reprodukcji i odnaleStrona 101

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka ziony niedawno cykl szkiców rysunkowych z Tatr. W dwóch jego powieściach - „Czarna perełka" i „ Wielki nieznajomy" akcja częściowo rozgrywa się w Tatrach. W domu Sieczki odwiedzali wielkiego pisarza m.in.: autor pierwszego przewodnika po Tatrach - Eugeniusz Janota i malarz Galery Etjasz-Radzikowski, któremu 4 lata później Kraszewski dopomógł wydać w Dreźnie „Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic". \\1 1874 r., w uznaniu zasług dla popularyzacji Tatr w społeczeństwie, Towarzystwo Tatrzańskie mianowało Kraszewskiego swym członkiem honorowym. W 1877 r. Pośrednią Bramę w Dolinie Kościeliskiej nazwano Bramą Kraszewskiego, a w 1879 r. -jubileusz 50-tecia pracy twórczej pisarza uczczono uroczyście w Zakopanem i Dolinie Koscieliskiej, gdzie wmurowano tablicę pamiątkową.

W domu przy ul. Koscieliskiej, nazywanym czasem „Domkiem Kraszewskiego", mieścił. się także w owych latach urząd gminny.

W 1874 r. mieszkała tu Helena Modrzeje-

wska ze swym mężem Karolem Chlapowskim i synem Rudolfem. Właśnie wtedy założyła .swój „falanster zakopiański" - bractwo artystyczne, w skład którego wchodzili m.in.: pisarka Anna Wolska, karykaturzysta Lucjan Paprocki, brat Heleny - aktor Feliks Benda, aktor Gustaw Fiszer, a później także Henryk Sienkiewicz, Stanisław Witkiewicz i Adam Chmielowski.

Wówczas w Zakopanem, Modrzejewska wysunęła pierwszy projekt wyjazdu do Ameryki. ^•'r^---Ą D. Wracamy do Drogi do Rojów. Teren ten w przeszłości należał do dwóch rodów góralskich-Rojów i Sobczaków i od nich też wzięły nazwę ulice w tym rejonie. Droga do Rojów przez kilkadziesiąt metrów biegnie na pn., a następnie za domem opatrzonym nr. 3 skręca pod kątem prostym na zach. My jednak dalej idziemy prosto, na pn. Ten odcinek ulicy nazywa się Sobczakówką.

82 II. Trasy Trasa 2. Krupówki - Kościeliska - Droga do Rojów - Ubocz - Powstańców Strona 102

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Śląskich - ks. K. Kaszelewskiego - Kościeliska - Krupówki Po lewej stronie (ul. Sobczakówką 5) wznosi się dom, wybudowany ok. 1860 r. przez jednego z najsłynniejszych przewodników tatrzańskich, Macieja Sieczkę, niegdyś kłusownika, a później pierwszego strażnika ochrony kozic w Tatrach. Jemu to właśnie znany wiersz „Maciejowi Sieczce, przewodnikowi w Zakopanem" poświęcił Adam Asnyk, korzystający z Sieczkowych usług przewodnickich. Asnyk zresztą mieszkał w tym domu w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Tutaj też w 1873 r. mieszkał Seweryn Goszczyński podczas ostatniego swojego pobytu w Zakopanem. Wtedy to właśnie odbywając wycieczkę do Doliny Strążyskiej z rodziną Tetmajerów Goszczyński uratował życie przyszłemu twórcy „Legendy Tatr", chwytając 8-letniego Kazimierza Tetmajera, obsuwającego się ze zbocza. W domu Sieczki bywał także Mieczysław Pawlikowski z synami i pianistka Natalia Janothówna.

Dalej przechodzimy przez most na potoku Cicha Woda, za którym droga skręca w lewo i wznosi się ostro ku górze. Ten fragment ulicy nosi nazwę Ubocz. Zimą na tym odcinku ruch samochodowy zwykle jest zamykany ze względu na dużą stromiznę i łatwość poślizgu na zakręcie. Podchodzimy pod górę aż do miejsca, gdzie Ubocz łączy się z Drogą Powstańców Śląskich.

Decyzję o budowie drogi przez stok Gubałówki podjął Sejm Galicyjski już w 1910 r.

Budowę rozpoczęto jednakże dopiero 11 czerwca 1938 r. Prace ziemne wykonywał 10 Batalion Junackich Hufców Pracy, stąd też trakt ten nazywano Drogą Junaków. Podczas II wojny światowej Niemcy zamierzali podjąć jej budowę, lecz w końcu powrócono do niej dopiero w latach siedemdziesiątych.

29 grudnia 1976 r. oddano do użytku pierwszą nitkę estakady, łączącej ul. Nowotarską z hotelem „Kasprowy" na odcinku przeszło 3 km, a w 2 lata później między ul.

Nowotarską a Ubocza uruchomiono drugie pasmo jezdni. W 1979 r. nadano dawnej Drodze Junaków obecną nazwę, zapewne aby upamiętnić przedwojenną koncepcję połączenia Podhala z polskim Śląskiem widokową trasą, biegnącą przez pasmo gubałowskie i Beskidy. Także w latach międzywojennych aktywnie działał z Zakopanem Legion Śląski pod przewodnictwem gen. Maksymiliana Lindy, grupujący uczestników Powstań Śląskich, których losy skierowały pod Tatry. Warto może wspomnieć Strona 103

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka tu przy okazji, że uczestnikiem Powstań Śląskich był m.in. zakopiański góral Jan Fedro, a w 1930 r. pośmiertnie nadano Śląski Krzyż Zasługi znakomitemu muzykowi góralskiemu Bartusiowi Obrochcie, który wraz ze swą rodzinną kapelą brał udział w polskich wiecach podczas kampanii przygotowujących plebiscyt na Górnym Śląsku.

Z lewej strony, na rozległej Polanie Szymoszkowej, wznosi się 7-piętrowy hotel „Orbisu" - „Kasprowy", wybudowany w ciągu 15 miesięcy przez jugosłowiańską firmę „IMOS" kosztem 9 min dolarów i otwarty 25 lipca 1974 r. Jest to najwyżej położony (870 m npm.) hotel w Polsce. Dysponuje 600 miejscami w pokojach 2-ósobowych i apartamentach. Ma własną restaurację, kawiarnię, bary, kryty basen kąpielowy, kręgielnię, korty tenisowe i wyciąg narciarski. Znajduje się tam też sala kongresowa na 500 miejsc, gdzie odbywają się krajowe i międzynarodowe zjazdy, a także imprezy muzyczne.

W 1979 r. Ryszard Ber zrealizował według opowiadania Michała Jagiełły film fabularny „Hotel klasy lux", pokazujący małomiasteczkowe stosunki w czasie budowy ekskluzywnego hotelu. Głównym „bohaterem" był tu właśnie hotel „Kasprowy".

Droga na zach. prowadzi do popularnego wyciągu krzesełkowego na Buforowy Wierch, czynnego cały rok. Nasza trasa kieruje się jednak w kierunku wsch., w 83 II. Trasy XX* J. K ——>->< 7ra,sa 2. Krupówki - Kościellaka - Droga do Rojów - Ubocz - Powstańców Śląskich - ks. K. Kaszelewskiego - Kościeliska - Krupówki stronę miasta. Przechodzimy na lewą stronę

__„^,^^^^^^

„autostrady", gdzie znajduje się wąski chodnik. Po kilkudziesięciu metrach otwiera się wspaniała panorama Tatr - od Hawrania na wsch. do Osobitej na zach. Nasz chodnik w pewnym momencie się kończy, a w lewo odchodzi droga do kościoła Jezuitów „Na Górce" (Rozdz. III-13). Przechodzimy na prawą stronę jezdni, gdzie chodnik kończy się schodami, które sprowadzają nas na ul. ks. Kaszelewskiego.

Strona 104

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka >>^^<< E. Ta 200-metrowa uliczka biegnąca od ul.

Kościeliskiej pod estakadą Drogi Powstańców Śląskich do ul. Gładkie na zboczu Gubałówki w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku nosiła nazwę Nad Wodą. Z pocz. XX w. przyjęta się nazwa Pod Gubałówkę, zaś 17 kwietnia 1908 r. rada gminna nadała jej obecną nazwę, dla uczczenia ówczesnego proboszcza zakopiańskiego, który mieszkał na plebanii, przy rogu tej właśnie ulicy i Kościeliskiej.

Kazimierz Kaszelewski (1866-1935) od l września 1891 r. był wikarym w Zakopanem i zastępował chorego ks. Józefa Stolarczyka.

Po śmierci pierwszego zakopiańskiego proboszcza objął kierownictwo parafii i został oficjalnie instytuowany w sierpniu 1894 r. W 1896 r. ukończył budowę nowego, murowanego kościoła przy Krupówkach, obok którego w 1899 r. utworzył w nowo wybudowanej plebanii ochronkę dla dzieci. ^ 1903 r. założył dobroczynne Towarzystwo im. św.

Wincentego d Paw/o.

Przed l wojną światową był człon kiem zakopiańskiej Komisji Klimatycznej, od 1895 do 1926 r. pełnił funkcję radnego gminnego, zaś w 1918 r. został członkiem zarządu zakopiańskiej Organizacji Narodowej. Stał się stawny szczególnie dzięki budowie w 1901 r.

84

II. Trasy Trasa 2. Krupówki - Kościeliska - Droga do Rojów - Ubocz - Powstańców Śląskich - ks. K. Kaszelewskiego - Kościeliska - Krupówki krzyża na Giewoncie. Jego zasługą jest założenie w 1908 r. nowego cmentarza parafialnego przy ul. Nowotarskiej. W tymże roku chciał zrezygnować z funkcji proboszcza i wtedy to w uznaniu jego zasług obdarzono go honorowym obywatelstwem Zakopanego, a ulicy przy której mieszkał-nadano jego miano. W 1913 r. ostatecznie jednak zrezygnował z probostwa w Zakopanem i przeniósł się do wsi Kościelisko, gdzie doprowadzifdo wybudowania kościoła, a w 1916 r. został pierwszym proboszczem nowo utworzonej tam parafii. Po zakończeniu I wojny światowej przeszedł na emeryturę, mieszkał początkowo w Krakowie, potem powrócił do Zakopanego i zamieszkał w domu swoich sióstr („Kaszelówka", ul. KośStrona 105

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka cieliska 21b), gdzie też zmarł w 1935 r.

Został pochowany na nowym cmentarzu przy ul. Nowotarskiej.

Ul. ks. Kaszelewskiego kierujemy się w prawo. Po prawej stronie mijamy dwa stylowe budyniu, należące w swoim czasie do znanego budarza i współpracownika Stanisława Witkiewicza - Macieja Gąsienicy .łóżkowego. Pierwszy z budynków (ul. ks.

Kaszelewskiego 5) byt jego domem rodzinnym, drugi (ul. ks. Kaszelewskiego 3) wybudował dla swojej córki.

Maciej Gąsienica Józkowy (1853-1920) współdziałał ze Stanisławom W'itkiewiczem od początków tworzenia stylu zakopiańskiego. Budowałm.in. „Kolebę" Gnatowskiego i „Dom Pod Jedlami" Pawlikowskiego. Od 1895 r. do wybuchu I wojny światowej był radnym gminnym, awl. 1902-10 sprawował funkcję zastępcy naczelnika gminy. 7 czerwca 1902 r., podczas jawnych wyborów na stanowisko wójta był kontrkandydatem dr. Andrzeja Chramca i przegrał z nim zaledwie trzema głosami. H' 1904 r. Maciej Gąsienica był współtwórcą Związku Górali i został pierwszym jego przewodniczącym.

Działał także w dyrekcji Towarzystwa Zaliczkowego i w zarządzie Straży Pożarnej.

W domu przy ul. ks. Kaszelewskiego 3 mieściła się do 1981 r. izba twórcza wybitnej ludowej malarki na szkle - Zofii Gąsienicy Rój. Po jej śmierci zbiory pozostają pod opieką rodziny.

Dom Sieczki, ul. ks. Kaszelewskiego

S5 Powstańców II. Trasy Kościeliska - Droga do Rojów - Ubocz ' ••~l-~

^—HnftwYS

Trasa 2. Krupówki - KościensKa - uiu(,e> "" —,Śląskich - ks. K. Kaszelewskiego - Kościeliska - Krupówki

Dom przy rogu ul. Kościeliskiej (ul. ks.

Strona 106

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Kaszelewskiego l) należał do wieloletniego zakopiańskiego wójta Józefa Sieczki, podobnie jak rozebrany w czasie okupacji budynek po przeciwnej stronie ul. Kościeliskiej, tuż za „Drzewkiem Wolności".

Budynki te wykorzystywane byty na cele publiczne, w związku z licznymi funkcjami ich właściciela. U Sieczki znajdowały się m.in. w 1886 r. biura pierwszego zarządu uzdrowiska - Wydziału Gospodarczego Stacji Klimatycznej (potem przeniesione na Krupówki) i dyrekcji Towarzystwa Zaliczkowego, a także sala zabaw tanecznych.

Józef Sieczka (1846-1925) urodził się w „Domku Kraszewskiego" (ul. Kościeliska 52). Był jednym z pierwszych górali ze Średnim wykształceniem, ukończywszy gimnazjum w Wadowicach. Przez Tytusa Chałubińskiego został wprowadzony na stanowisko dyrektora Towarzystwa Zaliczkowego, które zresztą wspólnie zakładali. W l.

1873-76 i 1895-1902 był zakopiańskim wójtem. W składzie rady gminnej zasiadał przez przeszło pól wieku, a przez 30 lat byf członkiem rady powiatowej. V^ 1890 r. założył w 'Zakopanem Ochotniczą Straż Ogniową i był jej naczelnikiem do 1909 r. W l.

1882-97 dzierżawił kasyno w Dworcu Tatrzańskim, później wybudował własny Hotel Turystów przy ul. Zamoyskiego i schronisko nad Czarnym Stawem Gąsienicowym. Był także działaczem „Sokoła", Towarzystwa Upiększania Zakopanego, Towarzystwa Muzycznego, Stowarzyszenia Rzemieślników „Gwiazda", Kółka Rolni-, czego i wielu innych organizacji.

Kierując się ul. Kościeliska w lewo, przebytym już odcinkiem trasy 2-A dochodzimy do Krupówek.

Józef Sieczka

86 II. Trasy Trasa 3. Krupówki - Kościeliska - Za Strugiem - Regle -Ste|żyska - Kasprusie Kościeliska - Krupówki Trasą 2-AB dochodzimy do ul. Za Strugiem.

A. Ul. Za Strugiem, łącząca ul. Kościeliska z Księżym Lasem na długości ok. 900 m, na Strona 107

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka ostatnim swym odcinku nieprzejezdna, przechodząca w polną ścieżkę, powstała przed I wojną światową najpierw jako ul.

Kościeliska Boczna, a do 1922 r. - Kościeliska Za Skoczyskami. Obecną swą nazwę zawdzięcza położonemu u jej początku budynkowi fabryki mebli „Strug".

Ul. Za Strugiem idziemy w kierunku pd., czyli po zakopiańsku mówiąc „w górę".

(Uwaga: przy ulicy nią ma chodników, a na wąskiej jezdni ruch samochodowy jest dość duży!) Po prawej stronie mijamy budynek mieszkalny i izbę twórczą - kuźnię artystyczną Mieczysława Biernacika (ul. Za Strugiem 4). Można tam oglądać i kupować interesujące wyroby góralskiej metaloplastyki i obserwować pracę ich twórcy.

Jeszcze po II wojnie światowej stały tu budynki gospodarcze pensjonatu „Skpczyska", w których m.in. mieszkała właścicielka, Iza Kronhelmowa. Wyżej, także po prawej stronie (ul. Za Strugiem 10) znajduje się dom rodziny Walczaków, wybudowany w 1907 r. przez Jakuba Walczaka Florka. W czasie I wojny światowej mieszkał tutaj poeta Kazimierz Przerwa-Tetmajer (trasa 7-E). W 1915 r. mieściła się tu redakcja wydawanego przezeń dwutygodnika „Praca Narodowa" - organu Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN). Tetmajer piastował w tym czasie godność ... referenta NKN i miał być oficjalnym eksponentem tej proaustriackiej organizacji na Zakopane. Jego sekretarką - bo poeta swą funkcję traktował niezwykle serio - była Kazimiera Żuławska (żona Jerzego, a matka Marka, Juliusza i Wawrzyńca). Polityczne koncepcje NKN szybko straciły w Zakopanem popularność, dlatego też lansująca je gazeta siłą rzeczy nie Kuźnia Mieczysława Biernacika, ul. Za Strugiem

87 II. Trasy Trasa 3. Krupówki - Kościeliska - Za Strugiem Kościeliska - Krupówki - Regle - Strążyska - Kasprusie była lubiana. Tetmajer w dodatku redagował ją źle, a nie zdołał pozyskać do współpracy żadnego spośród licznych swoich przyjaciół dziennikarzy. W efekcie po 11 Strona 108

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka numerach zrezygnował z wydawania „Pracy Narodowej".

Kilka domów dalej (ul. Za Strugiem 14) w dawnym domu Stanisława Karpiela mieści się internat uczniów Liceum Sztuk Plastycznych im. A. K-enara- „Roma". Do 1954 r. byt tu Państwowy Dom Dziecka, po pożarze „Komy" przeniesiony do „Koleby". Obecnie budynek jest odrestaurowany i interesująco ozdobiony rzeźbami, wykonanymi przez jego lokatorów. Tutaj właśnie do 1980 r. mieściła się pracownia wybitnego artysty rzeźbiarza Antoniego Rząsy (trasa 5-C).

Naprzeciwko „Romy" (ul. Za Strugiem 11) stary drewniany budynek nosi nazwę „Gąsienicówka". Należał on, podobnie jak i mniejszy, położony w głębi (l l a) do zasłużonej dla Zakopanego rodziny Steckich.

Konstanty Stecki, senior (l 885-1978), botanik, profesor Uniwersytetu im. A. Mickiewicza i Akademi Rolniczej w Poznaniu. Po studiach na Uniwersytecie Jagiellońskim przyjechał w 1910 r. do Zakopanego leczyć płuca w Sanatorium Dłuskich w Kościelisku.

W 1911 r. osiadł w Zakopanem na stałe.

Pracował tu najpierw do 1914 r. jako nauczyciel przyrody w szkole przygotowawczej Franciszka Ksawerego Praussa, a w l.

1915-16 i 1922-23 w gimnazjum zakopiańskim. Po otwarciu nowego gmachu Muzeum Tatrzańskiego został w nim kustoszem działu przyrodniczego i był wspóhwórcą alpinarium przy muzeum. Położył wielkie zasługi w tworzeniu i działalności Sekcji Przyrodniczej i Sekcji Ochrony Tatr Towarzystwa Tatrzańskiego. Krótko kierował także zakopiańską stacją meteorologiczną.

W l. 1919-23 był radnym gminnym, wchodził także w skład Tymczasowej Komisji Uzdrowiskowej i działał w zarządzie Towarzystwa Muzeum Tatrzańskiego. Był jednym z założycieli Oddziału Zakopiańskiego PTT i pierwszym jego sekretarzem. Upra-

8S II. Trasy Trasa 3. Krupówki - Kościeliska - Za Strugiem - Regle - Strążyska - Kasprusie Kościeliska - Krupówki

Strona 109

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka

Konstanty Stecki wiał czynnie turystykę i narciarstwo, a w mniejszym stopniu taternictwo. Z braćmi Zwolińskimi stworzył pierwszą zorganizowaną grupę grotołazów tatrzańskich. Najtrwalej jednak związał się z Tatrami i Podhalem swą działalnością naukową i literacką. Prowadził tutaj studia botaniczne, •szczególnie na terenach Doliny Chochołowskiej, Miętusie] i Czerwonych Wierchów.

Był dobrym fotografem i rysownikiem i wspólnie z fotografami: Janem Małachowskim i Teofilem Studnickim wydał 4 teki tatrzańskie w serii ,,Krajobrazy roślinne Polski". Byt też znawcą sztuki podhalańskiej - kolekcjonował i opracowywał naukowo zbiory malarstwa ludowego na szkle.

W 1923 r. przeniósł się do Poznania, lecz nadal utrzymywał bliskie związki z Zakopanem. Opublikował wiele prac naukowych i popularnonaukowych, stale pisywał do „Wierchów", wydał tomik poezji „Triolety tatrzańskie" z przedmową Władysława Orkana, popularną monografię „Tatry" oraz u schyłku życia „Wspomnienia zakopiańskie 1910-1923".

W domku nr 11 a, w głębi ogrodu - wybudowanym jeszcze w latach osiemdziesiątych XIX w. i przeniesionym przed I wojną światową z okolic starego kościółka - mieszka syn profesora Steckiego - także Konstanty. Imię to tradycyjnie przechodzi w tej rodzinie od pokoleń na potomków płci męskiej.

Konstanty Stecki, junior (ur. w 1917), taternik, działacz zakopiańskiego Koła Przewodników Tatrzańskich, instruktor przewodnictwa i narciarstwa, od 1953 r. ratownik GOPR i badacz jaskiń tatrzańskich. Jest także jednym z najpłodniejszych pisarzy tatrzańskich, piszących przede wszystkim dla młodzieży: „Za Kopanem ", „Dzieci klęski", „Śladami poszukiwaczy skarbów", „Zbójeckie dukaty", „Zbójnicki los", „Tatry na co dzień ", „Ludzie spod niebieskiego znaku". Wydal też w 1980 r. „Przewodnik literacki po Zakopanem ".

Badaniami naukowymi, szczególnie z dziedziny speleologii i historii turystyki oraz Konstanty Stecki, j r

Strona 110

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka S9 II. Trasy -LJ.. M. M. w», .

Trasa 3. Krupówki - Kośdefiska - 2« Strugiem - Regle - Strążyska - Kasprosie Kościeliska - Krupówki

pracą literacką zajmuje się także żona Koń- ł^ stantego - Zofia Stecka, autorka m.in. mo- ; nografii „Przewodnictwo tatrzańskie".

Droga kieruje się prosto ku imponującemu stąd Giewontowi, mijając po prawej stronie nowoczesne wille, wzniesione przeważnie w latach siedemdziesiątych.

38«-&^»|^3s B. Naprzeciwko po lewej stronie - wjazd do ośrodka brzydkich domków campingowych, prowadzonego przez klub sportowy „SN PTT-1907". Asfaltowa jezdnia kończy się, przechodząc w drogę utwardzoną, a potem w wąską ścieżkę biegnącą przez podmokłą łąkę. Po lewej stronie rozciąga się wzgórze Lipki, po prawej - Księży Las, przez który ścieżkami dojść można do ul. Bogdańskiego i dalej do Drogi na Buńdówki. Nasza droga napotyka dochodzącą z lewej strony uliczkę Regle, a właściwie jedną z trzech odnóg tej ulicy. Skręcamy w lewo i kierując się na wsch. źle utrzymaną drogą dochodzimy po kilkudziesięciu metrach do ul. Strążyskiej.

Helena Marusarzówna Ul. Strążyska schodzimy w stronę centrum miasta. Droga biegnie wzdłuż rozrzuconych najpierw z rzadka, potem coraz gęściej willi, przeważnie murowanych, wzniesionych w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych bieżącego stulecia. W miejscu, gdzie wypływający z Doliny Strążyskiej Potok Młyniska zbliża się najbardziej do ulicy - od pd, wsch. dochodzi Droga do Daniela. Wąską tą uliczką dojść można w kilkanaście minut do wylotu Doliny ku Dziurze i do Drogi pod Reglami.

Nieco w głąb Drogi do Daniela, po lewej stronie wznosi się stary góralski dom rodziny Marusarzy (Droga do Daniela l). Tutaj właśnie urodziła się i mieszkała jedna z najlepszych polskich narciarek. Helena MaStrona 111

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka rusarzówna.

Helena Marusarzówna (1918-41), narciarka, żołnierz ruchu oporu. Siostra Stanisława Marusarza. Debiutowała jako zawodniczka ^^I^^S C. Ul. Strążyska stanowi pd., przedłużenie ul. Kasprusie i ciągnie się na długości 1000 m. Rozpoczyna się nieco powyżej skrzyżowania Kasprusi z ul. Małe Żywczańskie, a kończy na Drodze pod Reglami. Jej naturalnym przedłużeniem jest Dolina Strążyska.

Przez całe dziesięciolecia była to zwykła polna droga, prowadząca do popularnej doliny. W latach międzywojennych, w związku z rozwojem budownictwa willowego w tej właśnie dzielnicy, drogę utwardzono i poszerzono. Wówczas przyjęta się nazwa Droga do Strążysk, w 1948 r. zmieniona na ul. Strążyska. Nawierzchnię asfaltową położono w l. 1969-71.

90 II. Trasy Trasa 3. Krupówki - Kościeliska - Za Strugiem - Regle -Strążyska - Kasprusie Kościeliska - Krupówki w wieku 12 lat podczas dziecięcych zawodów narciarskich na Lipkach. W l. 1936-39 była mistrzynią Polski w konkurencjach alpejskich i wielokrotnie reprezentowała Polskę na międzynarodowych zawodach. Po wybuchu wojny była łączniczką w zakopiańskiej komórce ruchu oporu i pełniła służbę kurierską na trasie Zakopane-Budapeszt, prowadząc przez Tatry Polaków, udających się do polskiej armii na Zachodzie. Aresztowana przez żandarmerię słowacką została przekazana zakopiańskiemu gestapo, a następnie przewieziona do Tarnowa i rozstrzelana w Woli Pomorskiej. W 1958 r. prochy jej przeniesiono na stary zakopiański cmentarz,a w 1971 r. Szkole Podstawowej Nr l na Witczniku nadano imię Marusarzówny.

Wcześniej jeszcze jej imieniem nazwano niewielką uliczkę poprzeczną do ul. ^Grunwaldzkiej. Od 1945 r. w Zakopanem rozgrywany jest Memoriał Narciarski im. Bronisława Czecha i Heleny Marusarzówny. Łącznie z Drogą do Daniela dochodzi do ul.

Strążyskiej od wsch. krótka i ślepo zakończona uliczka, nosząca nazwę Droga do Wantuli. Wantule to w gwarze góralskiej wielkie skały i kamienie, wanty. W tym jednak przypadku chodzi o willę'„WantuStrona 112

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka le", do której uliczka ta prowadzi. Warto podejść kilkadziesiąt metrów, by obejrzeć ładny, stylowy budynek, wzniesiony w l.

1928-30 przez znakomitego przewodnika tatrzańskiego Jędrzeja Marusarza Jarząbka (1877-1961) wg projektu Jędrzeja Czamiaka. Tutaj w 1937 r. zamieszkał wybitny holenderski pianista Egon Petri.

Egon Petri (1881-1962), jeden z najwybitniejszych pedagogów i pianistów europejskich, znakomity odtwórca dzieł J. S. Bacha i F. Liszta, doktor muzykologii uniwersytetu w Manchester. Urodzony w Niemczech, uważał się jednak za Holendra. Poznał Zakopane w 1916 r., a w rok później wraz z żoną spędził kilka miesięcy w sanatorium w Kościelisku, jako gość Kazimierza Dłuskiego. Zauroczeni Zakopanem, państwo Petri po I wojnie światowej przenieśli się pod Giewont, wynajmując mieszkanie początkowo w willi „Szałas" (trasa 3-D), potem w willi „Boryna" (trasa 5-F) przy ul. Grunwaldzkiej i właśnie w willi,. Wantule". którą „Wantule", Droga do Wantuli

91 II. Trasy Trasa 3. Krupówki - Kościeliska - Za Strugiem - Regle - Strążyska - Kasprusie Kościeliska - Krupówki to nazwę sami wymyślili. Góralski dom, urządzony zabytkowymi meblami, zawierający cenną bibliotekę muzyczną - podobnie jak wcześniej „Boryna" - stal się miejscem spotkań śmietanki artystycznej. Uczniowie Egona Petri przyjeżdżali don z całego świata, by uczestniczyć w letnich kursach interpretacyjnych, organizowanych przez mistrza w Zakopanem. Jego żona Mitta, piękna i pełna wdzięku, na pół Wiedenka, na pól Angielka, mówiła biegle nie tylko po polsku, ale i gwarą góralską. Wśród licznych swoich talentów posiadała znajomość artystycznego oprawiania książek i wykonywała w Zakopanem prace introligatorskie. Dzieci państwa Petri chodziły do gimnazjum zakopiańskiego, a najmłodszy syn, urodzony już w Polsce, otrzymał imię Jan - polskie i holenderskie zarazem. W latach trzydziestych Petri chciał wybudować własny dom w Zakopanem, by stworzyć w nim wielki europejski ośrodek muzyczny. Brak funduszy stanął jednak temu na przeszkodzie - skończyło się na wynajęciu willi „ Wantule ".

Strona 113

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Egon Petri wielokrotnie w Zakopanem koncertował, dając w sali „Morskiego Oka" recitale na cele dobroczynne. W 1930 r. grał m.in. dwukrotnie z zakopiańską orkiestrą symfoniczną. W „Morskim Oku" występowała też jako śpiewaczka jego córka Karin Ulla, a także jego uczniowie. W uznaniu zasług społecznych dla Polski w 1932 r.

Egon Petri odznaczony został Orderem Polonia Restituta. Tuż przed wybuchem wojny w 1939 r. holenderski pianista wyjechał do Stanów Zjednoczonych i nigdy już do Polski nie wrócił. Zmarł w Berkeley w Kalifornii.

Schodząc dalej w dół ul. Strążyska napotykamy kolejną odchodzącą od niej uliczkę, tym razem nie nazwaną, która przez most doprowadza do grupy domów, opatrzonych wspólnym numerem 3. To gniazdo rodowe słynnej góralskiej rodziny Wawrytków.

Przedstawiciele tego rodu od kilku pokoleń związani są z taternictwem i przewodnictwem tatrzańskim, odegrali też niemałą rolę w rozwoju kultury podhalańskiej.

Stanisław Wawrytko Jakub Gąsienica Wawrytko Starszy (1862-1950) od pierwszych lat XX w. byt przewodnikiem tatrzańskim. Dokonał wielu pierwszych wejść letnich i zimowych, współpracował też z ks. Walentym Gadowskim przy budowie Orlej Perci. Był jednym z członków - założycieli TOPR, brał udział w głośnych wyprawach ratunkowych i poszukiwawczych, m.in. po Mieczysława Karłowicza. Był członkiem Klubu Wysokogórskiego. W ślady ojca poszli synowie - ratownikami i przewodnikami byli Jówf,Wojciech, Jędrzej i Jakub. Piąty syn, Stanisław (1898-1973) odznaczył się natomiast jako działacz ruchu podhalańskiego, współtwórca Góralskiego Zespołu Regionalnego im. Klimka Bachledy. Występował też jako aktor w filmach o tematyce tatrzańskiej i podhalańskiej.

Dom Stanisława Wawrytki był zawsze ośrodkiem przyciągającym ludzi związanych z kulturą i sztuką nie tylko regionalną, nic więc dziwnego, że obydwie jego córki

Strona 114

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka II. Trasy Trasa 3. Krupówki - Kościeliska Kościeliska - Krupówki - Za Strugief- Regle - Strążyska - Kasprusie kultywują te tradycje w swoich domach: Zofia za mąż wyszła za poetę Tomasza Gluzińskiego, a Maria - za artystę śpiewaka Andrzeja Bachledę Curusia, znanego wykonawcę partii tenorowej w „Hamasiaeh" Karola Szymanowskiego. Z osobą Karola Szymanowskiego związany był także Wojciech Wawrytko (1903-65), który zbudował sobie dom po przeciwnej stronie ulicy (ul. Strążyska 4), istniejący do dziś pod nazwą „Wojciechówka". Uchodził on za jednego z najlepszych tancerzy Podhala i właśnie jego taniec inspirował powstanie baletu „Harnasie". Już od 1919 r. byt przewodnikiem tatrzańskim, a wiatach międzywojennych i później działał jako jeden z najbardziej czynnych członków TOPR. Zajmował się też budową ścieżek turystycznych.

Taternikami, narciarzami i przewodnikami są także jego dwaj synowie, Wojciech i Władysław, mieszkający w „ Wojciechówce".

D. Kilkadziesiąt metrów poniżej zabudowań Wawrytków ul. Strążyska niepostrzeżenie przechodzi w ul. Kasprusie. To jedna z najstarszych ulic -Zakopanego. Powstała około pół. XIX w., początkowo jako droga wewnątrz przysiółka, zamieszkanego przez ród Gąsieniców Kasprusiów, sukcesywnie przedłużana wzdłuż pasterskiej najpierw, a potem turystycznej ścieżki prowadzącej do Doliny Strążyskiej. Już w 1884 r. staraniem Towarzystwa Tatrzańskiego rozpoczęto jej regulację i budowę chodników, jednakże jeszcze w latach międzywojennych była to uliczka zaniedbana, o złej nawierzchni. Dziś łączy ul. Kościeliska z ul. Strążyska na odcinku przeszło 900 m.

W prawo przez most na Potoku Młyniska odchodzi ul. Małe Żywczańskie (trasa 7C).

Największym kubaturowo obiektem przy ul. Kasprusie i w ogóle jednym z większych w Zakopanem jest położony po prawej stronie Potoku Młyniska nowy budynek TechStrona 115

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka nikum Tkactwa Artystycznego, projektoZespół Szkół Zawodowych im. H. Modrzejewskiej, ul. Kasprusie

y.ł II. Trasy Trasa 3. Krupówki - Kościeliska - Za Strugiem - Regle - Strążyska - Kasprusie Kościeliska - Krupówki wany przez arch. Annę Górską i oddany do użytku w 1982 r.

Zespół Szkół Zawodowych im. H. Modrzejewskiej rozpoczął swą działalność l maja 1883 r. dzięki fundacji swojej przyszłej patronki, jako Krajowa Szkoła Koronkarska. Ogólne założenia szkoły ułożyła Helena Modrzejewska wspólnie z hr. Różą Krasińską-Raczyńską, zaś statut Szkoły Koronkarskiej opracował dr Tytus Chałubiński. Pierwszą kierowniczką została Józefa Stelcerówna, późniejsza żona Franciszka Neuźila, dyrektora Szkoły Przemysłu Drzewnego.

Niebawem opiekę nad szkołą przejął rząd galicyjski i korzystała ona z subwencji państwowych.

Nauka była bezpłatna, a oprócz wyrobu koronek uczennice opanowywały umiejętność czytania i pisania, uczyły się też rysunków, arytmetyki, religii, historii i prowadzenia rachunków handlowych. Koronki wykonywane przez uczennice tej szkoły zdobiły m.in. stroje teatralne Heleny Modrzejewskiej i w niczym nie ustępowały tak modnym wówczas koronkom brukselskim czy weneckim. Wzory, oparte początkowo na motywach regionalnych, później - od czasów działalności pedagogicznej malarza Karola Kłosowskiego - odznaczały się większą inwencją twórczą projektanta i wykonawcy.

W latach międzywojennych szkoła koronkarska zgrupowała wokół siebie grono wybitnych nauczycieli, a jej wyroby otrzymywały liczne nagrody na wystawach krajowych i zagranicznych. Lata okupacji niemieckiej ograniczyły naukę do przedmiotów wyłącznie zawodowych. Do istniejących wcześniej specjalności dołączono szycie, a pod koniec wojny także tkactwo.

W 1949 r. patronat nad szkołą objął CentraStrona 116

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka lny Urząd Szkolenia Zawodowego, a w 1954 r.-Centralny Związek SpółdzielOsiedle Kasprusie

94 II. Trasy Trasa 3. Krupówki - Kościeliska - Za Strugiem - Regle - Strążyska - Kasprusie Kościeliska - Krupówki czości Pracy. W 1953 r. program został poszerzony o hafciarstwo. W 1962 r. na bazie szkoły koronkarskiej powstało Technikum Tkactwa Artystycznego. Zasłużoną dyrektorką szkoły w l. 1946-68 była artystka-tkaczka Maria Łomnicka-Bujakowa.

Warsztaty szkolne wykonują obecnie wiele prac na zamówienie rozmaitych instytucji, m.in. kostiumy do filmów „Janosik" i „Ród Gąsieniców".

Od początku istnienia szkoły, jej siedziba ulegała częstym zmianom: mieściła się przy Krupówkach, przy Sienkiewicza, potem znów przy Krupówkach. W 1968 r. szkoła osiadła przy ul. Kasprusie, początkowo w willi „Szałas", a od 1982 r. w nowym budynku.

Technikum Tkactwa Artystycznego (zw. popularnie „Szpulki") rozrosło się z czasem w Zespół Szkół Zawodowych, w skład którego wchodzą: Technikum Tkactwa Artystycznego, Technikum Zawodowe dla Pracujących, Zasadnicza Szkota Krawiectwa Regionalnego, Zasadnicza,Szkoła Hafciarsko-Koronkarska, Zasadnicza Szkoła Tkacka. W 1959 r., w 50 rocznicę śmierci H. Modrzejewskiej, szkole nadano imię tej wielkiej polskiej aktorki.

Poniżej szkoły tkackiej, po lewej stronie między ul. Kasprusie a wzgórzem Lipki w drugiej połowie lat siedemdziesiątych stanęło duże osiedle mieszkaniowe „Kasprusie". Trzykondygnacyjne bloki, w których jako element zdobniczy zastosowano duże ilości drewna, ciągną się na przestrzeni kilkuset metrów, aż do ulicy łączącej pod Lipkami ul. Kasprusie z ul. Kościeliska.

Autorami projektu osiedla, znacznie zmienionego zresztą w trakcie realizacji, są arch.

Zenon Remi, Stanisław Tyłka oraz Jerzy Dajewski. Osiedle posiada własną numerację, niezależną od kolejnych numerów ul.

Kasprusie.

Strona 117

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Po przeciwległej stronie (ul. Kasprusie 27) zwraca uwagę piękny budynek w stylu zakopiańskim, położony w dużym ogrodzie.

Willa ta nosi nazwę „Czerwony Dwór" i mieści się w niej obecnie Państwowe Przedszkole Nr 3 im. Karola Szymanowskiego.

Dom został zaprojektowany i wybudowany w 1902 r. przez Wojciecha Roją dla Oktawii Lewandowskiej wg wzorów Witkiewiczowskich. Nosił wówczas nazwę „Władysławka". Jest to typowy przykład niewielkiej, stylowej willi, w której utrzymano zarówno proporcje stylu zakopiańskiego, jak i bogatą Witkiewiczowską ornamentykę, zarówno z zewnątrz, jak i wewnątrz budynku. W 1904 r. mieszkający tu Artur Rubinstein zawarł przyjaźń z Karolem Szymanowskim i Stanisławom Ignacym Witkiewiczem - częstymi bywalcami „Włady sławki". W 1907 r. kolejna właścicielka, Irena z Łukowskich Goszczyńska, pokryła dach czerwoną blachą i zmieniła nazwę na „Czerwony Dwór".

W l. 1918-19 mieszkał w „Czerwonym Dworze" Stefan Żeromski z synem Adamem i tutaj właśnie od 15 października do 12 listopada 1918 r. „urzędował" najpierw jako przewodniczący Organizacji Narodowej, a później jako „prezydent Rzeczypospolitej Zakopiańskiej". W okresie międzywojennym „Czerwony Dwór" wielokrotnie zmieniał właścicieli, mieszkało tu też wiele znakomitości. M.in. w sierpniu 1930 r., bezpośrednio przed wynajęciem „Atmy" mieszkał tu Karol Szymanowski. Wielki kompozytor co prawda nie rezydował w głównym budynku, lecz w oficynie-niewielkim domku w ogrodzie, nad potokiem.

Bywali tam u niego: Zofia Nalkowska, Piotr Perkowski, Rafał Malczewski, Zbigniew Uniłowski, Henryk Sztompka i wielu innych ludzi ze świata kultury. W późniejszych latach nie istniejący dziś domek zajmował gen. Maksymilian Linda, zasłużony dla Zakopanego działacz ruchu kombatanckiego.

W 1945 r. w „Czerwonym Dworze" mieściła się placówka bandy Józefa Kurasia - „Og95 II. Trasy Trasa 3. Krupówki - Kościeliska - Za Strugiem - Redę - Strążyska - Kasprusie Kościeliska - Krupówki

Strona 118

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka „Czerwony Dwór , ul. Kasprusie nią", stąd też ostrzeliwano siedzibę Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w położonym nie opodal, po drugiej stronie potoku, budynku „Parys" (dziś Państwowy Dom Dziecka „Patria" przy ul. Partyzantów 9).

Po likwidacji bandy „Ognia", „Czerwony Dwór" został przejęty przez władze miejskie na cele oświatowe. W l. 1946-47 było tu schronisko młodzieżowe, a następnie prewentorium Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci z Krakowa i Państwowy Dom Dziecka dla chłopców. Od 1951 r. budynek ten zajmuje przedszkole, które od 1954 r. nosi imię Karola Szymanowskiego.

W 1965 r. zaś na budynku pojawiła się tablica, upamiętniająca pobyt w „Czerwonym Dworze" Stefana Żeromskiego i od tego czasu egzystują obok siebie 2 tablice: „W tym domu mieszkał i tworzył w latach 1918-19 Stefan Żeromski" oraz „Państwowe Przedszkole nr 3 im. Karola Szymanowskiego". Jeszcze jeden paradoks Zakopanego ...

Naprzeciwko „Czerwonego Dworu" (ul.

Kasprusie 42) mieści się obecnie siedziba klubu sportowego „SN PTT-1907".

To najstarsza istniejąca w Zakopanem organizacja sportowa, założona w 1907 r. przez grono zakopiańskich narciarzy z Mariuszem Zaruskim i Stanisławem Barabaszem na czele, początkowo jako Zakopiańskie Towarzystwo Łyżwistów, następnie Zakopiański Oddział Narciarzy Towarzystwa Tatrzańskiego, wreszcie - Sekcja Narciarska tegoż Towarzystwa. W latach międzywojennych SN PTT przekształciła się w klub sportowy, uprawiający poza narciarstwem także i inne dyscypliny. Po likwidacji Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, jego Sekcję Narciarską włączono do klubu sportowego „Kolejarz" przy Polskich Kolejach Linowych, lecz niebawem odzyskała znów samodzielność, tylko osobą wieloletniego prezesa, Ryszarda Antoszyka, dyrektora PKL, wiążąc się nadal z kolejnictwem. Obecnie główną domeną „SN PTT-1907", poza narciarstwem, jest 96 II. Trasy Trasa 3. Krupówki - Kościelifta - Za Strugiem - Regle - Strążyska - Kasprusie Kościeliska - Krupówki piłka nożna i jazda szybka na lodzie.

Do czasu zajęcia w 1945 r. budynku przy Kasprusiach przez klub „Kolejarz", a Strona 119

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka potem „SN PTT-1907" - mieściła się tu od 1924 r. Restauracja Domowa „Pod Lipkami", prowadzona przez kucharza Jana Krzeptowskiego, właściciela tego i sąsiedniego budynku (ul. Kasprusie 40). Ten ostatni dom, stojący na rogu Kasprusi i ul.

Pod Lipkami, został wzniesiony w 1923 r. przez znaną zakopiańską firmę budowlaną Franciszka Kopkowicza. Obok znajduje się jeden z najładniejszych ogródków w Zakopanem, uprawiany przez córki Jana Krzeptowskiego - Janinę i Danutę.

W lewo odchodzi ul. Pod Lipkami (trasa 5-B), w prawo - ul. Orkana (trasy 5-A i 7-B).

Niewielka stylowa willa drewniana o nazwie Budynek d. Fabryki Nart B-ci Schiele, ul.

Kasprusie

„Leszka", na rogu ulic Kasprusie i Pod Lipkami, wybudowana z końcem ubiegłego wieku (ul. Kasprusie 38) była w czasie okupacji niemieckiej siedzibą centrum wywiadu Armii Krajowej na obszar Podhala.

Prowadził je Władysław Boczoń „Wiktor".

Zasługą siatki S-3 było m.in. zgromadzenie dokumentacji fotograficznej działań gestapo i zdjęć prominentów hitlerowskich w Zakopanem. Na użytek wywiadu kilka zakładów fotograficznych w Zakopanem robiło „lewe" odbitki z filmów niemieckich. Specjalną siecią kurierską materiały te via Kraków trafiały do Londynu.

Położony poniżej murowany budynek (ul.

Kasprusie 34), obecnie siedziba przedsiębiorstwa wodno-kanalizacyjnego, został wybudowany w 1922 r. i mieściła się tam pierwsza przemysłowa wytwórnia nart braci Kazimierza i Aleksandra Schiele. W 1950 r, zakład został upaństwowiony, a w kilka lat potem częściowo spłonął. W trakcie odbudowy zmieniono poprzednią architekturę, m.in. zabudowując wyględy w drewnianym dachu. W 1969 r. wytwórnia nart została przeniesiona do nowoczesnej siedziby w Szaflarach.

Odchodząca od ulicy w prawo ścieżka prowadzi do położonej nieco niżej willi „Atma", mieszczącej obecnie Muzeum Karola Szymanowskiego (Rozdz. Ul-5).

Obok „Atmy", znajduje się dom (ul. Kasprusie 15), w którym w lecie 1892 r. mieszkał Władysław Matlakowski.

Strona 120

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Władysław Matlakowski (1850-95), lekarzchirurg, literat i tłumacz z angielskiego, wielki miłośnik i znawca folkloru podhalańskiego. Z powodu gruźlicy płuc od 1886 r. bywał rokrocznie w Zakopanem, gdzie przyjaźnił się z Marią i Bronisławom Dembowskimi, Zygmuntem Gnatowskim i Stanisławom Witkiewiczem. Jest autorem fundamentalnych i niczym do dzisiaj nie zasta97 7 Zakopane - przewodnik historyczny II. Trasy Trasa 3. Krupówki - Kościeliska - Za Strugiem - Regle - Strażyska - Kasprusie Kościeliska - Krupówki

Władysław Matlakowski pionych prac o kulturze materialnej Podhalan: „Budownictwo ludowe na Podhalu" i „Zdobienie i sprzęt ludu polskiego na Podhalu". Pośmiertnie wydano jego literackie „Wspomnienia z Zakopanego". Równolegle z badaniami nad góralszczyzną-pracowafnad ogromnym dziełem z zupełnie innej dziedziny: w 1894 r. ukazał się jego „Hamlet - królewiec duński" - piękny, krytyczny przekład dramatu W. Szekspira. Nadto jest Matlakowski autorem kilkudziesięciu rozpraw z zakresu chirurgii.

Wielką zasługą Matlakowskiego jest zainspirowanie Stanisława Witkiewicza do stworzenia stylu zakopiańskiego. Źródłem dla podhalańskich studiów Matlakowskiego były zbiory etnograficzne Dembowskich i Gnatowskiego oraz własne obserwacje autora dokonywane w terenie i w domach, w których się zatrzymywał - przede wszystkim w „Sobczakówce" (trasa 2-C) i w domu, przed którym obecnie stoimy.

W 1892 r. Matlakowski wynajął tu mieszkanie od Teresy Soboniowej (później dom należał do jej zięcia, Józefa Walczaka). Tutaj właśnie pracował nad „Hamletem". W domu przy Kasprusiach na obszernym ganku przygotowywał także opisy i tablice rysunkowe do „Zdobienia ...".

W pokoju, zajmowanym przez Matlakowskiego, pozostały do dziś malowidła ścienne, wykonane przez ciężko chorego pisarza i artystę, przedstawiające przyjazd furką do Strona 121

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Zakopanego, krzyż na Gubałówce, jesienny pejzaż, wizerunek góralki i bukiet kwiatów.

W 1976 r., z okazji setnej rocznicy powstania Szkoły Przemysłu Drzewnego w Zakopanem, kontynuującemu jej tradycje Zespołowi Szkól Zawodowych nadano imię Władysława Matlakowskiego.

Dalej po prawej stronie ulicy (ul. Kasprusie 13) wznosi się stylowa willa „Kasztelanka", budowana z końcem ubiegłego wieku przez Józefa Kasprusia Stocha z przeznaczeniem na pensjonat. W pierwszych latach XX w. zatrzymywał się tutaj Kazimierz PrzerwaTetmajer, m.in. pracując nad „Legendą Tatr". W 1932 r. dom został zakupiony od Kolejowej Kasy Chorych w Katowicach przez restauratora Adolfa Gauguscha i obecnie jest'wlasnością jego córki i Włodzimierza Trzaski, których małżeństwo połączyło dwa słynne zakopiańskie „Imperia gastronomiczne" - lokal Trzaski z restauracją Gauguscha w hotelu Karpowicza.

Za budynkiem przy Kasprusiach 20, zamieszkiwanym ongiś przez Józefa Galletha, rzeźbiarza, zasłużonego nauczyciela Szkoły Przemysłu Drzewnego, odchodzi w lewo między domami niewielka, bezimienna uliczka, którą dojść można do ul. Kościelnej.

Nieco niżej, przy głównym ciągu ulicy (ul.

Kasprusie 16) znajdował się dom, w którym w l. 1875-1910 mieszkał najsłynniejszy z przewodników tatrzańskich - Klimek Bachleda 98 II. Trasy Trasa 3. Krupówki - Kościeliska - Za Strugiem - Regle - Strażyska - Kasprusie Kościeliska - Krupówki

Dom Klimka Bachledy, ul. Kasprusie Klimek Bachleda Klemens Bachleda (1849-1910), przewodnik, cieśla, budarz. Osierocony w dzieciństwie przez rodziców, imał się rozmaitych prac. Był juhasem, pracował jako cieśla na Słowacji, a w 1873 r. był grabarzem podczas epidemii cholery. Wtedy już rozpoczął działalność przewodnicka i wkrótce stał się jednym z najwyżej cenionych przewodników i najlepszych wspinaczy swoich czasów. PoStrona 122

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka siadając niezwykły zmysł orientacji umiał wynajdywać jedyne możliwe drogi w pozornie niedostępnym terenie. Jako pierwszy z przewodników zakopiańskich posługiwał się liną i czekanem, jeździł też dobrze na nartach. Przez 30 lat odgrywał czołową rolę w taternictwie letnim i zimowym. Towarzysząc wielu wybitnym taternikom (m.in. K. Potkański, J. Chmielowski, ks. W. Gadowski, M. Karłowicz) uczestniczył w wielu

799 II. Trasy Trasa 3. Krupówki - Kościeliska - Za Strugiem - Regle - Straży ska - Kasprasie Kościeliska - Krupówki pierwszych wejściach, m.in. na Staroleśny Szczyt, Ganek, Rumanowy Szczyt, Kaczy Szczyt, Żabiego Mnicha, Kozie Czuby, uczestniczył też w pierwszych zimowych wejściach na Gierlach i Bystrą. W 1909 r. był z Zaruskim współtwórcą Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, pełnił funkcję zastępcy naczelnika TOPR i stał się jednym z jego najofiarniejszych członków. W służbie Pogotowia zginął na pn. ścianie Małego Jaworowego Szczytu, podczas wyprawy poszukującej Stanisława Szulakiewicza. Został pochowany na nowym cmentarzu zakopiańskim.

Jeszcze w 1901 r. węgierski taternik prof.

Karol Jordan nazwał na jego cześć przełęcz między Durnym Szczytem a Łomnicą - Bachleda-res (Klimkowa Przełęcz), zaś w 1963, r. imię Klimka Bachledy nadano uliczce na Gfadkiem. Miejsce to zupełnie nie wiąże się z działalnością patrona, a położona na odludziu uliczka, przechodząca w ścieżkę wśród łąk Gubałówki, przy której stoi zaledwie kilka budynków, jakby na ironię została związana z imieniem „Króla Przewodników" i jednego z najzacniejszych obywateli Zakopanego.

Dom zamieszkiwany przez Klimka Bachledę został najprawdopodobniej wybudowany w 1860 r. przez Jana Gąsienicę Zuzaniaka. Bywali tu wszyscy wielcy taternicy chodzący z Klimkiem. Mieszkał tu także autor pomnikowego dzieła „Zakopane i Tatry" - księgarz i wydawca Ferdynand Hoesick. Dom istniał do 1986 r.

Strona 123

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Dalej ul. Kasprusie skręca lekko w prawo.

My jednak pójdziemy prosto, gdzie przez ozdobną bramę wąska ścieżka doprowadza nas do okazalej willi „Szałas" (ul. Kasprusie 14 c), do niedawna siedziby Technikum Tkactwa Artystycznego. Dom został wybu„Szałas", ul. Kasprusie

100 r II. Trasy Trasa 3. Krupówki - Kościeliska - Za Strugiem - Regle - Straży ska - Kasprusie Kościeliska - Krupówki dowany w 1898 r. Znajdował się tu pensjonat, prowadzony przez rodzinę Brzozowskich-do 1904 r. przez Emilię Brzozowską, a następnie jej syna Kazimierza.

Kazimierz Brzozowski (1871-1945), artysta malarz, działacz społeczny. Osiadł w Zakopanem w 1900 r. i wraz z matką zajmował się prowadzeniem pensjonatów „Szałas" i „Murań" przy Kasprusiach. Od 1901 r. dał się poznać jako malarz - najpierw jako autor afisza, reklamującego Zakopane, od 1902 r. -jako uczestnik wystaw plastycznych. Także od 1901 r. rozpoczął działalność społeczną w Zakopanem, w zarządzie Towarzystwa Upiększania Zakopanego, potem, w l. 1903-05 jako redaktor „Przeglądu Zakopiańskiego" W l. 1908-19 był radnym gminnym, wchodził też w skład Komisji Klimatycznej. W 1909 r. został członkiem założycielem, potem działaczem zarządu, wreszcie od 1919 r.-prezesem Towarzystwa „Sztuka Podhalańska". W 1910 r. założył i prowadził spółkę „Kilim".

Był też taternikiem i narciarzem, od 1903 r. członkiem Sekcji Turystycznej Towarzystwa Tatrzańskiego, ^tedy też dokonał z Michałem Kirkorem pierwszego przejścia i oznakowania żlebu, prowadzącego od pn. na Giewont, nazwanego potem Żlebem Kirkora. Był twórcą pejzaży tatrzańskich, portretów, projektów kilimów i sztuki użytkowej. Jako aktor działał w teatrach amatorskich. Pracował też w Muzeum Tatrzańskim jako introligator.

Jego żona, Urszula z Sokołowskich (1870-1954) była czołową działaczką Narodowej Demokracji w Zakopanem. Do 1924 Strona 124

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka r. przewodniczyła Katolickiemu Związkowi Polek, a później działała w Narodowej Organizacji Kobiet, Lidze Katolickiej i Sodalicji Inteligencji Żeńskiej. Bezpośrednio po I wojnie światowej była członkiem Rady Nadzorczej „Kilimu", a także skarbniczką Towarzystwa Młodzieży Katolickiej „Odrodzenie".

Pensjonat „Szałas" gościł wiele znakomitości, m.in. mieszkał tu Egon Petri i Elżbieta Trenklerówna, odwiedzana przez Mieczysława Karłowicza, bywał malarz Jan Skotnicki. Gospodarze mieszkali w sąsiednim niskim budynku (ul. Kasprusie 14 b), nazywanym „Małym Szałasem".

Brzozowscy prowadzili także pensjonat w willi „Murań" (ul. Kasprusie 12), do której dochodzimy wróciwszy do głównego ciągu ulicy. Tutaj w 1903 r. mieściła się redakcja „Przeglądu Zakopiańskiego", zaś 18-24 czerwca 1906 r. w budynku tym odbyt się V Zjazd SDKPiL, w którym wzięli udział m.in.: Feliks Dzierżyński, Julian Marchlewski i Adolf Warski. Fakt ten upamiętnia tablica na ścianie szczytowej budynku, ozdobiona medalionem z wizerunkiem Dzierżyńskiego.

Poniżej „Murania", po prawej stronie ulicy znajduje się niewielki parking, za którym droga przez mostek na Potoku Młyniska doprowadza do internatu Technikum Budowlanego i dalej do Krupówek. Poniżej, po lewej stronie stoi grupa budynków, opatrzonych numerem 4. Środkowy z nich, ozdobiony XIX-wieczną figurą św. Floriana, pochodzi prawdopodobnie z 1860 r. - tę właśnie datę miała moneta znaleziona podczas remontu pod węgłem domu. Należał on do właścicieli dóbr zakopiańskich - Homolacsów, od których został odkupiony przez znaną góralską rodzinę Jacinów, posiadającą w sąsiedztwie dwa inne budynki (przy ul. Kościeliskiej). Zięć Macieja Jaciny - Stanisław Gąsienica Gewont wybudował na zapleczu tego domu obszerne stajnie, w nader rzadkim w Zakopanem „stylu niemieckim" (mur pruski), z drewnianym belkowaniem wypełnionym cegłą. Stajnie te użytkowała w XIX w. zakopiańska straż ogniowa, potem zostały przerobione na dom mieszkalny.

Skręcając w prawo w ul. Kościeliska, trasą 2-A dochodzimy do Krupówek.

101 II. Trasy Strona 125

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Trasa 4. Krupówki - Nowotarska - Sienkiewicza - Witkiewicza •> Krupówki Wycieczkę rozpoczynamy w. historycznym centrum Zakopanego, gdzie od Krupówek odchodzi ul. Nowotarska.

Ul. Nowotarska to podobnie jak ul. Kościeliska fragment najstarszego traktu osadniczego, wiodącego z pn. wsch. wzdłuż potoku Zakopianka i Cicha Woda. W przeciwieństwie jednak do Kościeliskiej, przy ul. Nowotarskiej niewiele pozostało dawnych góralskich zabudowań gospodarczych. Przeważają tu wille i pensjonaty, budowane przez przybyszów w ostatnich dwóch dziesiątkach lat XIX stulecia. Nazwa ulicy kilkakrotnie ulegała zmianom. W latach dziewięćdziesiątych XIX w. ul. Nowotarska sięgala od Krupówek aż po Spyrkówkę, mniej więcej do miejsca, gdzie odchodzi droga na Harendę. Położone nie opodal stare osiedle między Chramcówkami a Nowotarską nosiło historyczną nazwę Stara Polana. Z końcem XIX w. nazwę tę przeniesiono na odcinek dawnej ul. Nowotarskiej, między potokiem Bystra a Chramcówkami. W 1927 r. odcinek drogi do Poronina między Chramcówkami a Harendą nazwano ul. Jana Kasprowicza. W 1948 r. ulice: Nowotarską i Starą Polanę połączono i przemianowano w jedną ul.

Józefa Stalina. W 1956 r. dla całości przywrócono pierwotną nazwę Nowotarskiej.

A. Wchodząc w ul. Nowotarską mijamy po prawej stronie narożny budynek dawnego

hotelu „Pod Gewontem" (trasa l-A). Sąsiedni dom (ul. Nowotarska 4) został wzniesiony w latach siedemdziesiątych XIX w.

Dom ks. Stolarczyka, ul. Nowotarska

102 II. Trasy Trasa 4. Krupówki - Nowotarski -Steakfewtcza - Witkiewicza - Krupówki dla ks. Józefa Stolarczyka. Tutaj właśnie zatrzymał się Henryk Sienkiewicz podczas pierwszego pobytu w Zakopanem w 1886 r. i od czerwca do lipca kończył tu pracę nad „Potopem". Po śmiersci ks. Stolarczyka Strona 126

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka budynek został zakupiony od jego spadkobierców przez rodzinę Kotońskich, którzy w jednej jego części otworzyli szynk. W drugiej - zgodnie koegzystowały z nim biura zarządu gminy i Komisji Klimatycznej.

Kiedy przed I wojną światową urząd gminny przeniósł się na Rynek, w dawnym domu Stolarczyka urządzono pensjonat. W latach międzywojennych mieściła się tu żydowska drukarnia „Tatrzańska". Po II wojnie światowej umieszczono tu sklep meblowy, zlikwidowany w 1980 r. Obecnie na parterze domu znajduje się sklep gospodarczy.

Z tradycją drukarską związany był także nie istniejący dziś dom Hermana Kolbera po przeciwnej stronie ulicy, gdzie obecnie znajdują się stragany targowe. Mieściła się tam założona w 1912 r. drukarnia Jana Trybuty „Polonia", w 1928 r. przeniesiona do specjalnie zaprojektowanej kamienicy w Rynku. W oficynie Trybuty przy ul. Nowotarskiej drukowano m.in. „Zakopane" Józefa Żychonia (1913-14), „Pracę Narodową" Kazimierza Przerwy-Tetmajera (1915), „Eugenikę" Tadeusza Mischke (1918-20), „Echo Tatrzańskie" Józefa Diehia (1919), „Gazetę Zakopiańską" Mieczysława Sędzimira i Karola Stryjeńskiego (1921-23), „Głos Zakopiański" Maksymiliana Skibińskiego (1923) i „Górala" Karola Kwaśniewskiego i Medarda Kozlowskiego (1925-27). Powstawały tu także książki i druki akcydensowe.

Za murowaną kamienicą, w której obecnie, tak jak i przed l wojną światową mieści się piekarnia, a także maty bar i sklep gospodarczy, odchodzi w lewo wąska i kręta ul.

Szkolna. Nazwa jej wywodzi się oczywiście od położonej u jej zbiegu z ul. Nowotarską dawnej szkoły ludowej (ul. Nowotarska 9).

Pierwsza szkoła w Zakopanem założona została w 1848 r. przez ks. J. Stolarczyka. Od 1851 r. mieściła się w starej organistówce przy ul. Kościeliskiej jako szkółka parafialna, od 1882 r. przekształcona w szkołę ludową. Wtedy kierownikiem jej został Wincenty Regiec, zaś w 1883 r. Jan Walczak, który sprawował tę funkcję do 1911 r.

Jego to staraniem w 1890 r. wystawiono nowy budynek szkolny przy ul. Nowotarskiej, wg projektu Fryderyka Kallaya, ten przed którym właśnie stoimy. W tymże roku szkoła została przekształcona w trzyklasową, a 2 lata później - w czteroklasową.

Mimo, że 2 oddziały nadal uczyły się w organistówce, nowy budynek szkolny wkrótce okazał się za ciasny i w 1896 r.

Strona 127

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka dobudowano przy ul. Nowotarskiej 3 nowe sale i kancelarię.

Od tej pory mimo znacznego wzrostu liczby uczących się dzieci szkoły nie powiększano, co najwyżej zyskując „statystycznie" większą liczbę sal przez stawianie przepierzeń w pomieszczeniach już istniejących. Wielokrotnie podejmowano starania o budowę nowego gmachu szkolnego na położonej naprzeciw parceli gminnej, jednakże zbraku funduszy zamiaru tego nie można było zrealizować. Od l września 1911 r. Krajowa Rada Szkolna rozdzieliła dotychczasową szkolę koedukacyjną w Zakopanem na dwie odrębne placówki, męską i żeńską, każda pod innym kierownictwem, ale nadal w jednym budynku. Kierownikiem szkoły męskiej po Janie Walczaku został jego dotychczasowy współpracownik Piotr Stąpa (emerytowany w 1925 r.), a po nim Józef Łukasiewicz. Szkołą żeńską zaś kierowały: Zofia Kaszelewska (do I wojny światowej), a potem Helena Stanowska.

Do 1933 r. była to jedyna siedziba szkoły powszechnej (nie licząc Olczy). W tym właśnie roku oddano do użytku nowoczesny 103 II. Trasy Trasa 4. Krupówki - Nowotarska - Sienkiewicza - Witkiewicza - Krupówki budynek szkolny przy ul. Orkana (trasa 7-B), gdzie przeniesiono jednakże tylko część zajęć szkolnych. Mimo, że jeszcze w 1921 r. stary budynek szkolny przeznaczono do rozbiórki, dzieci uczyły się w nim nadal, a i obecnie służy on dalej celom oświatowym, będąc siedzibą Zasadniczej Szkoły Zawodowej. Warunki lokalowe starej szkoły stały się tymczasem jeszcze gorsze - w związku z budową estakady Drogi Powstańców Śląskich wyburzono jedno skrzydło zabytkowego budynku.

Tuż przy wjeździe na Drogę Powstańców Śląskich stoi niewielka kapliczka, ufundowana w pot. XIX w. przez hawiarza Stanisława Czarniaka, zatrudnionego w kuźnickiej hucie. Krzyż wykonany jest z surówki żelaza, wydobywanego w kopalni w Kopie Magury.

Naprzeciwko szkoły, w parterowym góralskim domu, pomalowanym na zielono (ul.

Nowotarska 10) mieści się siedziba zakopiańskiego Cechu Rzemiosł Różnych, który odziedziczył ten dom po Stowarzyszeniu Strona 128

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Rzemieślników „Gwiazda", założonym w 1900 r. Szczególnym zadaniem „Gwiazdy" było krzewienie wśród członków zasad stylu zakopiańskiego i propagowanie go w wyrobach sztuki stosowanej. Stowarzyszenie prowadziło także działalność oświatową i kulturalną, m.in. przez własny teatr amatorski rękodzielników, przedstawiający sztuki ludowe i klasyczne komedie, działający przed I wojną światową i w okresie międzywojennym. Inicjatorem i pierwszym prezesem „Gwiazdy" był działacz społeczny i redaktor „Przeglądu Zakopiańskiego" - Dionizy Bek. skiej, wzdłuż al. l Maja aż do ul. Zborowskiego. Autorem projektu budynków jest arch. Stanisław Miroszewski z Krakowa. W miejscu, gdzie znajduje się dolna część osiedla, przy ul. Nowotarskiej na parceli gminnej, przeznaczonej pierwotnie pod szkołę powszechną istniało w l. 1927-31 boisko piłki nożnej, użytkowane przez pierwszy w Zakopanem klub piłkarski - Robotniczy Klub Sportowy „Gewont", założony w 1927 r. przez zakopiańskich członków Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. Prezesem klubu był Edward Wilga. 14 sierpnia 1927 r. „Gewont" zmierzył się z krakowską „Legią", przegrywając pierwszy w historii Zakopanego mecz piłkarski stosunkiem 3:5. Później członkowie RKS „Gewont" uprawiali także i inne dyscypliny sportowe, przede wszystkim kolarstwo i lekkoatletykę, w których zawody rozgrywano podczas organizowanego z inspiracji PPS „Dnia Sportu Młodzieży Robotniczej". Z inicjatywy „Gewontu" odbywały się od 1929 r. doroczne ogólnopolskie kolarskie zjazdy robotnicze do Zakopanego. Klub był też inicjatorem pierwszego w Zakopanem międzynarodowego meczu piłkarskiego, rozegranego w sierpniu 1930 r. między „Gewontem" a drużyną „Vorwarts" z Kieżmarku (wygranego przez zakopiańczyków 4:3). Z braku trwalszych podstaw finansowych klub został zlikwidowany wiosną 1931 r.

Za budynkiem Cechu odchodzi w prawo ul. Łukaszówki, prowadząca stromo pod górę do zabudowań kościelnych i dalej do Krupówek. W jej dolnej części po lewej stronie widzimy czterokondygnacyjne bloki, należące do osiedla mieszkaniowego „Łukaszówki". Rozciąga się ono od ul. Nowotar-

B. Za skrzyżowaniem z Łukaszówkami ul.

Strona 129

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Nowotarska skręca lekko w prawo, zaś w lewo, w kierunku zach. odchodzi Droga, Powstańców Śląskich. ', Po kilkudziesięciu metrach w prawo odchodzi al. l Maja. Przeszedłszy na jej drugą 104 r II. Trasy Trasa 4. Krupówki - Nowotarska - Sienkiewicza - Witkiewicza - Krupówki stronę, stajemy na skraju Równi Krupowej.

Przy chodniku wznosi się niewielki krzyż metalowy, z kuźnickiego żelaza. Jest to miejsce jednego z kilku znajdujących się na terenie Zakopanego cmentarzyków cholerycznych, na których grzebano ciała ofiar epidemii cholery z 1873 r. W tym miejscu pochowano 6 osób.

Po lewej stronie (ul. Nowotarska 31) znajduje się stylowa willa „Świetlana", wybudowana w 1900 r., przed 11 wojną światową należąca do zakopiańskiej działaczki Komunistycznej Partii Polski-Zofii Miłoszewskiej. W l. 1928-37 funkcjonował tu punkt kontaktowy przerzutów materiałów komunistycznych z Czechosłowacji do Polski.

Przez Tatry bowiem, za pośrednictwem legalnej w Czechosłowacji partii komunistycznej Międzynarodówka Komunistyczna zaopatrywała polskich komunistów w pieniądze, dokumenty, materiały propagan-

„Świetlana", ul. Nowotarska Pozostałości cmentarza cholerycznego na Równi Krupowej

1U5 II. Trasy Trasa 4. Krupówki - Nowotarska - Sienkiewicza - Witkiewicza - Krupówki dowe i agitacyjne. Kurierską służbę łączności pełnili wówczas poza Mitoszewską^ także Jan Blicharski, Józef Kapeniak i Józef Świątkowski. Po rozwiązaniu KPP działalność przerzutowa zakończyła się, natomiast w czasie II wojny światowej w „Świetlane) mieścił się ośrodek tajnego nauczania, pro" Strona 130

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wadzony przez podziemną organizację nauczycielską i kierowany najpierw przez Jadwigę Feist-Boberową, a od października 1941 r. przez Aleksandra Dziedzica. Odbywały się tu regularne zajęcia dla młodzieży, na których prowadzono naukę w zakresie szkoły średniej.

Minąwszy warsztaty „Polmozbytu" dochodzimy do dawnej siedziby Sądu Rejonowe^ go, a obecnie „Ruchu". W czasie okupacji niemieckiej mieściło się tu pierwsze Wlęz^" nie hitlerowskie. Obok sądu rozciąga s'? teren nowego cmentarza zakopiańskiego.

Niektórzy dzielą zakopiańskie cmentarze na dwie kategorie: stary cmentarz przy Koscieliskiej, nazywany niesłusznie „Cmentarzem Zasłużonych" i ten drugi, jakby gorszy.

Cmentarz przy ul. Nowotarskiej, nowy -J8" go się zwykle nazywa - został założony staraniem ks. Kazimierza Kaszelewskiego w 1908 r. Do tego czasu wszystkich zmarłych grzebano przy ul. Kościeliskiej, bez względu na icti „zasługi". Potem przy ul. Nowotarskiej znalazło miejsce wiecznego spoczynku wiele wysoce zasłużonych dla Zakopanego i Polski osób, a chowając ich tam nikt nie chciał deprecjonować ważnej nieraz dziaia ności. Na nowym cmentarzu spoczywają m.in. prochy słynnego muzyka góralskiego Bartusia Obrochty i przewodnika Klirnka Bachledy, wybitnego taternika Mieczysława Świerza i Heleny Sikorskiej, wdowy po generale. Tu pochowano twórcę cmentarza, drugiego proboszcza zakopiańskiego ks.

Kaszelewskiego i gen. Mariana JanuszaJlisa; Na nowym cmentarzu znajduje się grób J"111 Tetmajerowej - matki poety i Tytusa Cha-

Pomnik Legionistów na nowym cmentarzu, ul. Nowotarska łubińskiego - wnuka wielkiego lekarza.

Tam także wzniesiono Pomnik Legionistów z czasów I wojny światowej i pomnik ofiar II wojny, a także - pomnik twórców polskiego harcerstwa Olgi i Andrzeja Matkowskich.

Na nowym cmentarzu pochowano Borysa Wigilewa, Józefa Oppenheima, Ferdynanda Rabowskiego, gen. Mieczysława BorutęSpiechowicza i dziesiątki innych osób, zasłużonych dla Zakopanego i Polski.

Naprzeciw cmentarza odchodzi w prawo ul.

Słoneczna, przez Równię Krupową prowadząca do osiedla mieszkaniowego o tej samej Strona 131

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka nazwie i dalej, do ul. Kościuszki.

Bezpośrednio za drogą do cmentarza znajduje się stara drewniana willa z końca XIX w. (ul. Nowotarska 39), nosząca nazwę „Za Bramką II" (inna willa o tej nazwie, ale z liczbą I mieściła się przy ul. Chałubińskiego). Tutaj w 1899 r. znalazła pierwszą siedzibę redakcja „Przeglądu Zakopiańskie106 II. Trasy Trasa4.KrupówU ^NiBwotarska - Sienkiewicza ^Witkiewicza - Krupówki go"; W tym domu bowiem w l. 1899-1917 mieszkał jeden z filarów tygodnika, współfinansujący pismo redaktor odpowiedzialny i administrator „Przeglądu" - Florian Grużewski.

Florian Grużewski (1851-1929), małoletni kurier Powstania Styczniowego, siostrzeniec Ludwika Mierostawskiego, pierwszego dyktatora Powstania, absolwent Uniwersytetu Warszawskiego i paryskiej Szkoły Górniczej, ziemianin i sztygar naftowy. Osiadł w Zakopanem w 1899 r. i wspólnie : Aleksandrem Modlińskim założył przy Krupówkach największy kantor wymiany i magazyn handlowy. Współtworzył „Przegląd Zakopiański". był jednym z inicjatorów Związku Przyjaciół Zakopanego i kierował nim w l.

1901-03. Prowadził wykłady popularnonaukowe w Towarzystwie Uniwersytetu Ludowego, gdzie był członkiem zarządu i potem wiceprezesem. Działał też w zarządach „Czytelni Zakopiańskiej", „Schronienia dla Nauczycielek", Tatrzańskiego 0chotniczego Pogotowia Ratunkowego, Biblioteki Publicznej i Towarzystwa Muzeum Tatrzańskiego. W l. 1908-10 był prezesem Kolka Rolniczego, a w l. 1909-14 - radnym gminnym. Potem związał się także z kolejnym zakopiańskim czasopismem i od 1910 do 1913 r. był wydawcą dwutygodnika „Zakopane". Przed I wojną światową został dyrektorem zakopiańskiej filii lwowskiego Banku Związkowego. W 1917 r., po śmierci żony, przeniósł się do Krakowa, gdzie pracował w dyrekcji Budowy Dróg Wodnych.

Za domem, opatrzonym numerem 43 zwraca uwagę kapliczka, poświęcona Najświętszej Marii Pannie, ufundowana w 1891 r. przez Andrzeja i Rozalię Tatarów (trasa 2-B), postawiona w miejscu gdzie znajdował Strona 132

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka się kolejny cmentarzyk choleryczny.

Drogowskaz przy ulicy wskazuje nam w lewo drogę do schroniska Polskiego Towarzystwa Schronisk Młodzieżowych „Szarotka" (ul. Nowotarska 45a, b, c). Środkowy z trzech budynków powstał w latach międzywojennych z przeznaczeniem na cele szkolne. Pozostałe, reprezentujące styl tyrolski, „Szarotka", ul. Nowotarska

107 II. Trasy

^^^

Trasa 4. Krupówki - Nowotarska - Sienkiewicza - Witkiewicza - Krupówki wzniesiono z końcem lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku wg projektu warszawskiego arch. Artura Goebla, pod nadzorem Franciszka Neużila. Właścicielem obydwu willi był warszawski lekarz dr Władysław Florkiewicz.

Władysław Florkiewicz (1834-1902), lekarz. Zagrożony gruźlicą od 1884 r. przyjeżdżał do Zakopanego, łącząc kurację z badaniami nad klimatem górskim. Szybko też włączył się w działania społeczne na terenie nowo powstałego uzdrowiska. Byt współtwórcą Muzeum Tatrzańskiego i od 1891 r. aż. do śmierci sprawował funkcję prezesa Towarzystwa Muzeum Tatrzańskiego.

Wchodził w skład Komisji Klimatycznej i sekcji zakopiańskiej Towarzystwa Lekarzy Galicyjskich. Od 1892 r. w „Szarotce" prowadził systematyczne obserwacje pogody, stając się pionierem podtatrzańskiej meteorologii. Współdziałał w tworzeniu sanatorium przeciwgruźliczego Kazimierza Dłuskiego w Kościelisku i wchodził w skład jego rady nadzorczej. Przyjaźnił się z Tytusem Chałubińskim i Władysławem Matlakowskim. W testamencie cały swój majątek zapisał na cele społeczne - na stypendia naukowe dla studentów, na subsydiowanie Uniwersytetu Jagiellońskiego, którego był wychowankiem, dla Muzeum Tatrzańskiego. Swoje wille w Zakopanem legował na rzecz utworzenia sanatoryjnego gimnazjum. Został pochowany na zakopiańskim starym cmentarzu.

Wykonawcą testamentu Florkiewicza - w jego zakopiańskiej części - został mieszkający w „Szarotce" dr Józef Żychoń. Z jego to inicjatywy, wspartej działaniem dr TadeuStrona 133

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka sza Mischke, Ksawerego Praussa i Jerzego Żuławskiego, po długich staraniach powstało w Zakopanem Towarzystwo Prywatnego Gimnazjum, z Żychoniem jako prezesem. 16 września 1912 r. profesorowie Adolf Gawalewicz i Bartłomiej Gofron otworzyli w „Szarotce" pierwsze dwie klasy prywatnego gimnazjum realnego. Po kilku miesiącach kierownictwo objął emerytowany radca szkolny, prof. Czesław Odroważ Pieniążek, który kierował gimnazjum aż do I wojny światowej. W 1913 r. ze względu na ciasnotę przeniesiono szkolę do „Skoczysk".

W gronie pedagogów pierwszego zakopiańskiego gimnazjum znalazł się (jako nauczyciel angielskiego i gimnastyki) Andrzej Małkowski - twórca polskiego harcerstwa i naczelnik skautów w Zakopanem. Wśród pierwszych uczniów zaś byli m.in.: syn Kazimierza Przerwy-Tetmajera - także Kazimierz oraz syn Stefana Żeromskiego - Adam.

Kiedy w 1922 r. upaństwowione wcześniej gimnazjum realne przekształcone zostało w szkolę męską - organizacją nowej koedukacyjnej szkoły średniej zajął się znów dr Żychoń, tym razem wspólnie z profesorami: Bolesławem Cichockim i Józefem Bielawą.

Starania te doprowadziły do otwarcia l września 1922 r. pierwszej klasy prywatnego Gimnazjum Koedukacyjnego im. Ładystawa z Gielniowa (zgodnie z życzeniem Florkiewicza od imienia jego patrona). Przy szkole istniał internat dla młodzieży przyjezdnej, dlatego też nazywano ją zwykle Gimnazjum Sanatoryjnym, jednakże projektowanego przez Florkiewicza charakteru szkoły dla młodzieży zagrożonej gruźlicą placówka ta nigdy nie nabrała, stając się wkrótce zakładem równoległym do gimnazjum państwowego. Pierwszym dyrektorem gimnazjum „Szarotki" został Bolesław Cichocki, a później, po kilku zmianach personalnych kierował szkołą ks. Jan Humpola, wybitny taternik, z początkiem lat trzydziestych pełniący funkcję proboszcza w Kościelisku i od 1934 r. kapelana prezydenta Mościckiego.

Okupanci niemieccy zamknęli szkolę, zezwalając tylko, na działalność Publicznej Szkoły Handlowej, która od 1930 r. korzystała z budynku „Szarotki", nosząc wówczas nazwę Prywatne Koedukacyjne Gimnazjum Kupieckie. Po wojnie, w 1945 r. wznowiło tutaj działalność Liceum Ogólnokształcące, Strona 134

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka 108 II. Trasy Trasa 4. KrtpówM - Nowotarska - Sienkiewicza - Witkiewicza - Krupówki przeniesione w kwietniu do starej siedziby W „Lilianie". W „Szarotce" kontynuowany byt natomiast nurt nauczania handlowego, z kierunkami: kupieckim, później ekonomicznym, administracyjnym, gastronomicznym. Wreszcie w 1956 r. powstało tu Technikum Ekonomiczno-Hotelarskie i Policealne Studium Obsługi Ruchu Turystycznego. Po wybudowaniu nowego, okazałego gmachu dla tej szkoły przy ul. Partyzantów, w 1966 r. szkoła hotelarska opuściła „Szarotkę", a w 3 lata później otwarto tu istniejące do dziś schronisko młodzieżowe.

Opuszczamy ul. Nowotarską i skręcamy w prawo, na pd., w ul. Sienkiewicza. ulicy, która dziś nosi jego imię. Chodził w góry, uczestniczył w polowaniach na niedźwiedzie i żył w bliskiej przyjaźni z legendowymi postaciami Zakopanego - Chałubińskim, Stolarczykiem, Zamoyskim, Witkiewiczem, rodziną Dembowskich. Doskonale poznał obyczaje oraz gwarę góralską i wprowadził je do literatury pięknej, publikując w 1889 r. na łamach krakowskiego „Czasu" znaną choćby z czytanek szkolnych „Sabałową bajkę". Sienkiewicz użył także gwary góralskiej dla zarchaizowania języka bohaterów powieści „Krzyżacy": Macko z Bogdańca i jego najbliżsi w wielu miejscach powieści rozmawiają jak gazdowie spod Gubałówki. Wielki pisarz akceptował widać poglądy zwolenników stylu zakopiańskiego, upatrujących w kulturze góralskiej reliktów dawnej kultury Polski Piastów. Był Sienkiewicz także współtwórcą zakopiańskiej legendy, nie tylko popularyzując podgiewontową stolicę słowem i pióC. Ul. Sienkiewicza liczy ok. 800 m. Dolny (nowy) odcinek, od ul. Chmielika do ul.

Nowotarskiej, nie ma prawie zabudowy mieszkalnej. W dalszej części ulica biegnie wzdłuż potoku Bystra i domy początkowo usytuowane są tylko po stronie zach. Stąd też od l do 14 parzyste i nieparzyste numery znajdują się po prawej stronie. Najstarsze zabudowania - domy Czamiaków Pająków-stanęły tu jeszcze z końcem XVIII stulecia. Jednakże do drugiej polowy lat dziewięćdziesiątych źle utrzymana droga prowadziła tylko od dzisiejszej ul. Witkiewicza w stronę dzisiejszej ul. Kościuszki i Strona 135

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka nazywano ją wówczas ul. Nad Bystrą. W 1898 r. ulicy, czy jak szumnie mówiono bulwarowi nad Bystrą nadano imię Henryka Sienkiewicza. W 1904 r. przedłużono ją aż do ul. Nowotarskiej, poszerzając i utwardzając nawierzchnię.

Henryk Sienkiewicz (1846-1916) wielokrotnie bywał w Zakopanem w l. 1886-1909, goszcząc pod Giewontem niekiedy kilka razy w ciągu sezonu. Zatrzymywał się w rozmaitych domach - przy ul. Nowotarskiej.

Krupówkach, Zamoyskiego, a także przy Henryk Sienkiewicz

109 II. Trasy Trasa 4. Krupówki - Nowotarska - Sienkiewicza - Witkiewicza - Krupówki rem, lecz także osobiście uczestnicząc w zakopiańskim życiu społecznym i towarzyskim; wygłaszał odczyty, publikował w miejscowej prasie, brał udział w walce z obskurantyzmem zakopiańskiej rady gminnej. hył leż jednym z inicjatorów i akcjonariuszy sanatorium przeciwgruźliczego dr.

Dłuskiego w Kościelisku i uczestniczył w pozyskiwaniu funduszy na budowę murowanego gmachu Muzeum Tatrzańskiego.

W' 1901 r. nadano mu członkostwo honorowe Towarzystwa Tatrzańskiego. Po jego śmierci w czasie I wojny światowej. Zakopane uczciło pamięć wielkiego pisarza i obywatela na wiecu, zorganizowanym przez Stefana Źeromskiego w sali „Morskiego Oka".

Mijając narożną willę „Grunwald" (ul. Sienkiewicza l), od pierwszych lat XX w. pełniącą funkcję pensjonatu, w latach międzywojennych siedzibę Szkoły Koronkarskiej i sklepu masarskiego, a obecnie mieszczącą sklep „Polmozbytu" - dochodzimy do nowoczesnego budynku, w którym ma swoją siedzibę Liceum Ogólnokształcące im. 0swalda Balzera. Budynek szkoły administracyjnie przypisany jest do ul. Słonecznej.

Został on wzniesiony wg projektu absolwenta zakopiańskiej szkoły, arch. Tadeusza Brzozy i oddany do użytku w 1968 r.

Poprzednio, od 1917 r. gimnazjum mieściło się w drewnianym budynku „Liliana" po drugiej stronie potoku Bystra. Budynek ten, wzniesiony w 1899 r. dla Adolfa Wernitza, Strona 136

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka mieścił początkowo pensjonat, prowadzony najpierw pod kierunkiem właściciela, zaś od 1911 r. przez Wandę Drzewiecką. W 1906 r. mieszkał tu Henryk Sienkiewicz, w 1907 r. - Mieczysław Kartowicz z matką.

W 1917 r. Towarzystwo Prywatnego Gimnazjum Realnego kupiło „Lilianę" i ulokowało tam szkolę na przeszło pół wieku.

Wtedy też uliczka prowadząca od Chramcówek do „Liliany" i dalej, przez mostek do ul.

Sienkiewicza, otrzymała nazwę Gimnazjalna i nosi ją do dziś.

Po wybudowaniu nowego gmachu Liceum przy ul. Słonecznej mieściły się w „Libanie": filia Szkoły Podstawowej Nr 5, Biblioteka Pedagogiczna, zakopiańskie ognisko Związku Nauczycielstwa Polskiego i kilka mieszkań dla nauczycieli. 11 marca 1980 r. „Liliana" spłonęła.

Zakopiańskie gimnazjum realne, ulokowane jak już wiemy początkowo w willi „Szarotka" przy ul. Nowotarskiej, w 1913 r. przeniesiono najpierw do „Skoczysk" przy ul.

Kościeliskiej, a potem do nie istniejącej dziś willi „Podlasie" przy ul. Zamoyskiego. Po uzyskaniu stałej siedziby dla gimnazjum w „Libanie" w 1917 r., działacze Towarzystwa Gimnazjum wszczęli starania o upaństwowienie szkoły, uwieńczone sukcesem w 1922 r. W 1937 r., w 25-lecie istnienia otrzymała ona nazwę Państwowe Gimnazjum i Liceum im. Oswalda Balzera, przyjmując za patrona zasłużonego obrońcę praw Polski do Morskiego Oka. 11 listopada 1939 r. szkoła została zamknięta przez Niemców, a nauczyciele aresztowani przez gestapo. Po wojnie Liceum wznowiło działalność najpierw w „Szarotce", a po wyremontowaniu zniszczonej przez Niemców „Liliany" wróciło do starej siedziby, by opuścić ją dopiero przy przeprowadzce do nowego gmachu.

W budynku przy ul. Słonecznej mieści się obecnie Zespół Szkół Ogólnokształcących, utworzony w 1976 r. W skład zespołu wchodzą: Liceum Ogólnokształcące, Liceum Ogólnokształcące dla Pracujących i Średnie Studium Zawodowe.

Powyżej Liceum (ul. Sienkiewicza 3) znajduje się pensjonat FWP „Radowid". Dom ten wg projektu arch. Eugeniusza Wesołowskiego został wybudowany dla Jana Wróblewskiego w 1925 r., a oryginalna nazwa jest neologizmem utworzonym od stwierdzenia, iż gospodarz „rad widzi" gości. W l.

1945^t8 pensjonat dzierżawiony był przez Związek Zawodowy Pracowników Filmu Strona 137

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Polskiego i zamieszkiwały tu czołowe 110 II. Trasy Trasa 4. Krupówki - Nowotarska - Sienkiewicza - Witkiewicza - Krupówki gwiazdy polskiego kina. W 1951 r. wprowadzono państwowy zarząd przymusowy nad pensjonatem i ostatecznie odebrano go właścicielom na mocy postanowienia sądu w 1963 r., ustanawiając jako właściciela Fundusz Wczasów Pracowniczych.

W sąsiedniej willi „Wołodyjówka" (ul. Sienkiewicza 4), wybudowanej w 1912 r. przez majstra ciesielskiego Bazylego Jaremczuka do I wojny światowej mieściła się prywatna Szkota Przygotowawcza Zofii i Ksawerego Praussów.

Franciszek Ksawery Prauss (1874-1925), nauczyciel, działacz społeczny. Od 1895 r. był członkiem i działaczem Polskiej Partii Socjalistycznej, w l. 1905-06 wchodził w skład Centralnego Komitetu Robotniczego PPS. Od 1906 r. był członkiem PPS-Frakcji Rewolucyjnej i bliskim współpracownikiem Józefa Piłsudskiego. Z przyczyn zdrowotnych w 1911 r. zamieszkał w Zakopanem wraz z żoną i tu otworzył prywatne gimnazjum najpierw przy ul. Jagiellońskiej, a od 1912 r. w „Wotodyjówce". Szkolę wówczas firmowało Towarzystwo Szkoły im. Stanisława Staszica. Prauss działał w zarządzie Towarzystwa Biblioteki Publicznej, wchodził w skład redakcji czasopisma „Zakopane" i przez wiele lat był działaczem zarządu Towarzystwa Muzeum Tatrzańskiego i Towarzystwa Tatrzańskiego.

Po wybuchu I wojny światowej wyjechał z Zakopanego, a w listopadzie 1918 r. z ramienia PPS wszedł w skład rządu Jędrzeja Moraczewskiego i do 1919 r. byt pierwszym w Polsce Odrodzonej ministrem oświaty. Na tym stanowisku walnie przyczynił się do stworzenia ogólnopolskiego systemu szkolnictwa, był też inicjatorem Państwowej Rady Ochrony Przyrody. W 1921 r. został senatorem, kandydował nawet na stanowisko marszałka Senatu, ale przegrał z Wojciechem Trąmpczyńskim. Był wówczas także jednym z założycieli Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. Jego kontakty z Zakopanem, choć słabsze, utrzymywały się i wtedy- m.in. Prauss wchodził w skład zarządu Towarzystwa Muzeum Tatrzańskiego i byt wiceprezesem Sekcji Ochrony Tatr TT. Strona 138

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka W latach międzywojennych w „Wotodyjówce" funkcjonował pensjonat, a ok. 1930 r. drewniany i stylowy budynek zeszpecono tynkując jego ściany. W czasie II wojny światowej był tu magazyn rzeczy zrabowanych przez Niemców Polakom i Żydom, a w latach pięćdziesiątych - hotel pielęgniarek.

Obecnie w „Wołodyjówce" znajdują się mieszkania prywatne.

D. Idąc dalej ul. Sienkiewicza mijamy skrzyżowanie z ul. Kościuszki (trasa 6-AB) i dochodzimy za kioskiem spożywczym do willi „Lutnia" (ul. Sienkiewicza 5). Dom ten, wybudowany z pocz. XX w. przez nowotarskiego przedsiębiorcę Stanka, jako budynek drewniany, został w latach trzydziestych otynkowany. Od l stycznia 1908 r., aż do dnia swej tragicznej śmierci mieszkał tu z matką kompozytor i taternik - Mieczysław Kartowicz (trasa 9-E).

Tutaj właśnie powstały 2 jego ostatnie poematy symfoniczne - „Smutna Opowieść" i niedokończony ,,Epizod na maskaradzie".

W 1920 r. dom kupił Bronisław Danek (1872-1953)-muzyk i nauczyciel muzyki, księgarz i działacz społeczny. On to właśnie nadał willi obecną nazwę i w posiadaniu jego rodziny „Lutnia" znajduje się do dziś.

Sąsiednią parcelę (ul. Sienkiewicza 6) zajmuje duża murowana willa, należąca obecnie do Ośrodka Wypoczynkowego „Halny", jako jeden z dwóch wchodzących w jego skład obiektów. To willa „Żychoniówka", wybudowana w 1912 r. wg projektu arch.

Franciszka Mączyńskiego dla dr. Józefa Żychonia.

111 II. Trasy Trasa 4. Krupówki - Nowotarska - Sienkiewicza —Witkiewicza -l Krupówki

„Lutnia", ul. Sienkiewicza Józef Żychoń (1869-1949), lekarz, publicysta, działacz społeczny. Po ukończeniu studiów medycznych w Warszawie rozpoczął w 1899 r. pracę jako lekarz kolejowy w Zakopanem i przez pól wieku był jedną z głównych postaci w życiu uzdrowiska. W 1900 r. wspólnie z Karolem Przybylskim i Dymitrem Kirkorem założył Stowarzyszenie PolStrona 139

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka skiej Młodzieży Uczącej się „Pomoc Bratnia". Do 1912 r. stal na czele tej organizacji, doprowadzając do powstania w Zakopanem najpierw Domu Zdrowia, a potem Sanatorium Akademickiego. W 1906 r. został zakopiańskim lekarzem klimatycznym i walnie przyczynił się do rozwoju miejscowości. W l. 1908-14 redagował założony przez siebie dwutygodnik spo feczno-kulturalny „ Zakopane", współpracując najbliżej z Mariuszem Zaruskim i Jerzym Żuławskim, wraz z którymi stworzył jedno z najlepszych pism pod Giewontem. Do pracy redakcyjnej powracał zresztą jeszcze dwukrotnie w latach międzywojennych, współdziałając w prowadzeniu kolejnych edycji „Zakopanego" w l. 1929-31 i od 1938 r. aż do wybuchu II wojny światowej. W l.

1914-18 oraz 1920-22 był dyrektorem Sanatorium „Odrodzenie", jednocześnie aż do lat dwudziestych pełniąc nieprzerwanie funkcję lekarza kolejowego. Od 1909 r. był przewodniczącym zakopiańskiej sekcji Towarzystwa Lekarzy Galicyjskich, a w latach międzywojennych - Towarzystwa Lekarskiego. Od 1908 do 1914 r. sprawował mandat radnego gminnego. Po śmierci Mieczysława Kartowicza, którego akt zgonu on właśnie podpisał, postawił na posiedzeniu Komisji Klimatycznej wniosek o natychmiastowe przystąpienie do realizacji projektu M. Zaruskiego o utworzeniu Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, co w konsekwencji doprowadziło do oficjalnego powołania tej organizacji. Działał też w zarządach „Sokola", Zakopiańskiej Spółki Wydawniczej, Sekcji Przyjaciół Zakopanego TT. Od 1908 r. aż do I wojny światowej lii II. Trasy Trasa '^. Krupówki - Nowotarska - Sienkiewicza - Witkiewicza - Krupówki

był prezesem zarządu Biblioteki Publicznej.

W 1912 r. zainicjował powstanie Towarzystwa Gimnazjum Realnego i funkcję prezesa tego Towarzystwa pełnił przez 6 lat. Inspirował powstanie w 1922 r. drugiego gimnazjum „Szarotki" i kierował Towarzystwem Gimnazjów Sanatoryjnych. Publikował liczne artykuły o tematyce medyczna-klimatologicznej i społecznej na łamach prasy zakopiańskiej i specjalistycznych czasopism krajowych. Pochowany został na starym cmentarzu przy ul. Kościeliskiem.

Strona 140

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Jeden z jego synów, Stefan Żychoń, jest znanym architektem, docentem Politechniki Krakowskiej, specjalistą od ochrony zabytków Zakopanego.

W okresie międzywojennym „Żychoniówka" była bardzo popularnym pensjonatem.

Dwukrotnie rozbudowywano i powiększano willę - pierwszy raz wg projektu Eugeniusza Wesotowskiego, drugi - Mariana Wimmera. W czasie II wojny światowej kolejną Józef Żychoń

113 8 Zakopane - przewodnik historyczny II. Trasy Trasa 4. Krupówki - Nowotarska - Sienkiewicza - Witkiewicza - l^yówki przebudową kierował syn właściciela, Stefan Żychoń. Wtedy też polichromię wnętrza wykonał Jan Seweryn Sokołowski. W 1958 r. dom został sprzedany FWP, który następnie przekazał go Związkowi Zawodowemu Pracowników Państwowych i Społecznych.

Zabudowania ul. Sienkiewicza usytuowane są na tym odcinku na wsch. obrzeżu Równi Krupowej, a niektóre z nich sięgają dość głęboko w jej chroniony prawnie przed zabudową obszar. Jednym z nich jest stara góralska chałupa rodziny Czarniaków Pająków (ul. Sienkiewicza 8a). Budynek, zwrócony ścianą szczytową do drogi, częściowo otynkowany, wg tradycji rodzinnej ma mieć ok. 200 lat. Wydaje się to wątpliwe, niemniej jednak jest to na pewno jeden z najstarszych domów w Zakopanem. Zespół zabudowań, oznaczonych numerami 7, 8 i 8a otacza dwadzieścia kilka drzew - pomników przyrody: jesiony, jawory, limba. Niektóre z nich liczą ok. 200 lat, a że z pewnością były sadzone ludzką ręką - niewątpliwie gazdówka istniała tu już w XVIII w.

W prawo odchodzi ścieżka, prowadząca przez Równię Krupową do al. l Maja, przedłużona w lewo pieszą drogą przez mostek, łączący ul. Sienkiewicza z ul. Piaseckiego (trasa 9-B).

Lewa strona ulicy w dalszym ciągu ograniczona jest potokiem Bystra, od którego dzieli ją niewysoki mur kamienny.

Strona 141

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Potok Bystra bierze początek z wywierzyska położonego koło Kalatówek, które uważane było przez długie lata za źródło Białego Dunajca. W 2 pot. XIX w. na skutek wycięcia lasów dolnoreglowych w rejonie Kalatówek, Boczania i Dolinie Jaworzynce oraz związanej z tym postępującej erozji zboczy, wody opadowe nie były w należytym stopDom rodziny Pająków, ul. Sienkiewicza

114 II. Trasy Trasa 4. Krupówki -Nowotarska - Siwktowicw - .Witktewtoa - Krupówki niu zatrzymywane w glebie, stąd też często powtarzające się powodzie i wylewy Potoku Bystra, niszczącego znaczne nieraz obszary na jego obrzeżu. Nurt potoku unosił materiał skalny, który powodował ciągle zmiany koryta rzeki. W 1890 r. lekarz i członek Komisji Klimatycznej Wenanty Piasecki wysunął projekt regulacji Bystrej, który kilka lat później przekazano do realizacji.

Kierownikiem regulacji przeprowadzanej w 1.1898-1902 byt Kazimierz Kostański, a do prac ziemnych używano sprowadzanych do Zakopanego więźniów kryminalnych, co wówczas wywoływało oburzenie i bezskuteczne protesty uzdrowiskowych gości. Regulacja częściowo powstrzymała dalsze szkody, jednakże wielka powódź w 1934 r. spowodowała zniszczenie dużej części koryta, które potem jeszcze kilkakrotnie remontowano.

Uwaga! Potok Bystra mimo swego niepozornego wyglądu i uregulowanego koryta przy nieco wyższym stanie wody jest bardzo niebezpieczny! Prawdziwie bystry nurt i gładkie, obrośnięte glonami śliskie dno wielokrotnie już sprawiały, że nieroztropni amatorzy kąpieli czy spaceru nad brzegiem potoku, znalazłszy się w wodzie, byli ciągnięci przez mocny prąd w dół rzeki i, nie mogąc się zatrzymać, już po kilku metrach tracili spodnie, części ciała, nieraz przytomność, a nawet - życie. Potok Bystra jest szczególnie groźny w okresie wysokiego stanu wody i zawsze śmiertelnie niebezpieczny dla dzieci. Niech zresztą amatorzy kąpieli czy plażowania nad zakopiańskimi potokami pamiętają i o tym, że każdy z nich na odcinku między Reglami a ujściem do Cichej Wody czy Zakopianki „zasilany" jest około setką ścieków z budynków mieszkaStrona 142

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka lnych, gospodarczych, a często i przemysłowych.

Powróćmy znów na obrzeże Równi Krupowej. Bezpośrednio przed zabytkową chałupą Czarniaków, do 1980 r. stał dom, wybudowany ok. 1900 r. przez rodzinę Trzebuniów

Borys Wigilew (ul. Sienkiewicza lOa), od których w 1906 r. został zakupiony przez rodzinę Jaroszów z Nowego Sącza. W 1910 r. część budynku wynajęła Eugenia Aleksiejewska z córką i rosyjskim emigrantem Borysem Wigilewem.

Borys Wigilew (1883-1924), rosyjski rewolucjonista, geolog, meteorolog, f^ brew temu, co się o nim w Polsce pisze - nie był nigdy bolszewikiem - należał do Partii Socjalistów-Rewolucjonistów (Eserów). Mimo to jednak przyjaźnił się z wieloma komunistami, w tym z W. I. Leninem i on to właśnie skierował wodza Rewolucji Październikowej do Białego Dunajca. Podejmował go także u siebie w domu przy ul. Sienkiewicza i prowadził w Tatry. Po delegalizacji partii Eserów w 1918 r. opowiedział się po stronie władzy radzieckiej i pracował nawet w 8« 115 II. Trasy Trasa 4. Krupówki - Nowotarska - Sienkiewicza - Witkiewicza — Kropówki przedstawicielstwie ZSRR w Warszawie.

W 1906 r. wyemigrował z Rosji i w l. 1908-10 studiował geologię na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, tam też pracował w Związku Pomocy dla Więźniów Politycznych. Z powodu gruźlicy przerwał jednak studia i osiadł w Zakopanem. Od 1911 r. działał w Zarządzie Sekcji Przyrodniczej Towarzystwa Tatrzańskiego i w l. 1911-19 był kierownikiem zakopiańskiej stacji meteorologicznej. Publikował sprawozdania i artykuły klimatologiczne w „Pamiętnikach Towarzystwa Tatrzańskiego" i w prasie zakopiańskiej. W druku ukazało się także wiele jego fotografii tatrzańskich. Działał w Sekcji Narciarskiej TT, był też członkiem Sekcji Ochrony Tatr i Sekcji Ludoznawczej TT. Po I wojnie światowej został sekretarzem zakopiańskiego oddziału Polskiego Strona 143

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Towarzystwa Krajoznawczego i z jego ramienia zajmował się organizowaniem Domu Wycieczkowego im. ks. Stolarczyka.

Po krótkim pobycie w Warszawie musiał powrócić do Zakopanego i tutaj umarł na gruźlicę. Został pochowany na nowym cmentarzu. Jego imię nosi od 1977 r. szkoła podstawowa na Olczy.

Nie opodal, w niewielkim ogrodzie (ul.

Sienkiewicza 12) stoi stylowa willa wybudowana w l. 1920-21, w której mieszkał wybitny artysta malarz - Stanisław Gałek.

Stanisław Gałek (18 76-1961), malarz i rzeźbiarz. Przyjechał do Zakopanego w 13 roku życia i w 1885 r. ukończył tu wydział rzeźby figuralnej Szkoły Przemysłu Drzewnego. Do 1898 r. uczył w tejże szkole rysunku, a potem studiował u Jacka Malczewskiego, Juliana Fałata i Jana Stanistawskiego w Krakowskiej Szkołę Sztuk Pięknych. Po roku przeniósł się do Kunstgewerbe Schnie w Monachium, a potem do Ecole des Beaux Arts w Paryżu. Już w 1900 r. wystawiał w Krakowie pierwsze pejzaże tatrzańskie i tematyce tej pozostał wierny do końca życia.

Wróciwszy po studiach do Zakopanego, zamieszkał początkowo przy ul. Koscieliskiej, a następnie we własnym domu przy ul.

Sienkiewicza. Od 1902 r. aż do śmierci brał udział niemal we wszystkich wystawach zakopiańskich, a jego obrazy trafiały także do galerii wielu miast polskich, do Budapesztu, Wiednia, a nawet Pekinu. Od 1909 r. działał w Towarzystwie „Sztuka Podhalańska", a później w Związku Plastyków, po II wojnie światowej pełniąc funkcję prezesa zakopiańskiego Oddziału tego Związku.

Dziś w domu przy ul. Sienkiewicza mieszka jego syn, Stanisław Andrzej, architekt i również artysta plastyk, a na parterze domu znajduje się od 1979 r. stała wystawa prac malarskich Stanisława Gałka.

Za domem Gałków boczna uliczka doprowadza do położonej na skraju Równi Krupowej grupy budynków. Pierwszy z nich - wysoki i murowany (ul. Sienkiewicza 12b) to „Biały Dom" - wybudowany w 1924 r. dla wybitnej śpiewaczki Janiny Korolewicz-Waydowej, wg projektu Franciszka Kopkowicza. W latach międzywojennych dom pełnił funkcję pensjonatu (gościł tu m.in. prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Stanisław Wojciechowski), a w czasie II wojny światowej został przejęty przez gminę na cele użyteczności publicznej.

Boczną drogę zamyka wjazd do posesji (ul.

Strona 144

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Sienkiewicza 12c), na której znajduje się drewniana, stylowa willa „Bajka", wybudowana w 1915 r. przez Leopolda Winnickie60.

Leopold Winnicki (1887-1935). budowniczy, działacz społeczny, burmistrz Zakopanego. Studiował na Wydziale Architektury lwowskiej C.K. Szkoły Politechnicznej, ale studiów nie ukończył, gdyż z powodu choroby płuc przeniósł się do Zakopanego, początkowo jako pensjonariusz Domu Zdrowia „Pomocy Bratniej", a później zamieszkał tu na stałe. Jeszcze przed I wojną światową współdziałał przy budowie obiektów „Pomocy Bratniej" na Ciągtówce i w zastępstwie arch. Franciszka Mączyńskiego kierował budową murowanego Muzeum Tatrzańskiego, a w l. 1924-27 prowadził wspólnie z arch. Zygmuntem Ostafinem 116 II. Trasy Trasa 4. Krupówki - Nowotarska - Sienkiewicza - Wttkiewkza - Krupówki

Leopold Winnicki biuro projektowo-budowlane i ich dziełem jest m.in. budowa Sanatorium Nauczycielskiego. W l. 1910-13 byt sekretarzem zarządu „Pomocy Bratniej", a do 1915 r. działał w Towarzystwie Tatrzańskim. W 1914 r. wstąpił do Legionów Polskich i choć bezpośrednio w działaniach bojowych z powodu stanu zdrowia nie brał udziału-po wojnie był założycielem i prezesem (1923-30) Stowarzyszenia Legionistów w Zakopanem. Był także działaczem zakopiańskiego koła PSS do 1929 r., kiedy to wystąpił z partii, chcąc na stanowisku ojca miasta zachować ponadpartyjny obiektywizm. W styczniu 1929 r. został wybrany burmistrzem Zakopanego i przez dwie kadencje-do 1935 r. kierował Zarządem Miejskim. Był pierwszym szeroko i społecznie myślącym szefem zakopiańskiej administracji, troskliwie zajmującym się. sprawami komunalnymi, finansowymi, sportowymi i kulturalnymi. Byt współtwórcą Komitetu Imprez Sportowych przy Związku Przyjaciół Zakopanego i doprowadził do utworzenia dwóch stadionów na Równi Krupowej w 1929 r., gdzie odbywały się m.in. międzynarodowe zimowe zawody hippiczne i motorowe, a w lecie spektakle opery góralskiej. Za jego to kadencji w 1933 r. ZakoStrona 145

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka pane uzyskało prawa miejskie. Zmarł nagle na atak serca i został pochowany na nowym cmentarzu w Zakopanem.

Po śmierci Leopolda Winnickiegojego żona Józefa prowadziła w „Bajce" do II wojny światowej pensjonat. Stałym gościem był tu gen. Juliusz Rómmel, który na położonym obok stadionie prowadził zawody-4onn^ bywał też z podobnej okazji gen. Władysfew Anders. W l. 1937-38 gościł w „Bajce" poeta Krzysztof Kamil Baczyński, zaprzyjaźniony z córką Winnickiego - Ewą. Po wojnie mieścił się tu pensjonat „Orbisu", a obecnie w domu tym nadal mieszka rodzina pierwszego zakopiańskiego burmistrza.

Powracamy do głównego ciągu ulicy. Mijając po prawej stronie dwa budynki jednorodzinne, adaptowane dla potrzeb Szkoły Muzycznej im. M. Karłowicza, dochodzimy do miejsca, gdzie ulica oddala się od Potoku Bystra i pojawiają się budynki także po jej lewej stronie. Pierwszym z nich jest willa „Promienna" (ul. Sienkiewicza 15) wybudowana w stylu zakopiańskim w 1908 r. przez Stanisława Króla. Większość drewnianych domów w dalszej części ulicy pochodzi właśnie z lat przed I wojną światową i na ogół reprezentuje dość dowolnie przekształcony styl zakopiański. W takim też stylu utrzymana jest pobliska willa „Zacisze" (ul.

Sienkiewicza 19) - niegdyś elegancki pensjonat, prowadzony od 1909 r. przez Aleksandrę Parczewską. Dom ten łączy elementy architektury tyrolskiej ze stylem zakopiańskim. Jedną z jego wieloletnich lokatorek była Jadwiga Roguska-Cybulska.

Jadwiga Roguska-Cybulska (1887-1971), pisarka i dziennikarka, narciarka i taterniczka. Była córką profesora Konserwatorium Warszawskiego, Gustawa Roguskiego, jednego z muzycznych nauczycieli Igna117 II. Trasy Trasa 4. Krupówki - Nowotarska - Sienkiewicza - WitkiewicM - Krupówki cego Jana Paderewskiego i Mieczysława Karfowicza. Właśnie znajomość z Karłowiczem skłoniła ją do zainteresowania się Tatrami. Od 1906 do 1925 r. była jedną z najczynniejszych taterniczek polskich (dokonujcie m.in. kilku pierwszych wejść w ścianach Mięguszowieckich Szczytów), a także pionierką kobiecego narciarstwa wysokogórskiego.

Strona 146

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Jako absolwentka szkoły umuzykalnienia Stefana Wysockiego w Warszawie, po osiedleniu się w Zakopanem w 1927 r. udzielała tu lekcji muzyki. Była działaczką Sekcji Turystycznej TT, a potem Klubu Wysokogórskiego, który w 1964 r. nadał jej członkostwo honorowe. Publikowała liczne artykuły na tematy turystyczne, kulturalne i z dziedziny ochrony przyrody w czasopismach zakopiańskich i ogólnopolskich. W latach trzydziestych prowadziła pod pseudonimem „Jarocy" stały felieton w dwutygodnikach: „Zakopane" i „Echo Zakopiańskie". Jest autorką kilku nowelek o tematyce tatrzańskiej i powieści młodzieżowej ,,Tajemnica Tatr". Zajmowała się też kompozycją -w 1934 r. w Warszawie grano jej komedię muzyczną „Ważna osobistość".

Po prawej stronie ulicy zwraca uwagę willa „Albatros" (ul. Sienkiewicza 22) z charakterystyczną elewacją, przedstawiającą wymodelowane w tynku dwie postacie zbójników, obecnie użytkowana przez Włókienniczą Spółdzielnię Pracy. W latach międzywojennych mieszkał tu słynny taternik i narciarz - Henryk Bednarski.

Henryk Bednarski (l882-1945), murarz z zawodu, wsławiony przede wszystkim pierwszym przejściem pd. ściany Zamarłej Turni w 1910 r. Dokonałtakże wielu innych pierwszych wejść, głównie zimowych (m.in.

Granaty, Mnich i Zadni Mnich, Mała Buczynowa Turnia, Rohacze). Był wybitnym narciarzem - turystą i zawodnikiem, bodaj do dziś nikt nie powtórzył jego osiągnięcia w rajdzie narciarskim, podczas którego w 1926 r. z Kazimierzem Schiele przebyli w 16 godzin jednego dnia trasę Zakopane - Hala Gąsienicowa - Kasprowy

Henryk Bednarski Wierch (bez kolejki!) - Dolina Wierchcicha - Zawory - Wrota Chałubińskiego - Morskie Oko- Opalone-Dolina Pięciu Stawów Polskich - Zawrat-Zakopane. Miał wtedy 44 lata. Bednarski był jednym z pierwszych członków TOPR i uczestniczy! m.in. w dramatycznych wyprawach na Maty Jaworowy Szczyt po Szulakiewicza i Bachledę w 1910 r. i na Galerię Gankową po Birkenmajera w 1933 r. W czasie okupacji niemieckiej za udzielanie pomocy Polakom, przechodzącym przez Tatry na Węgry, został osadzony w Oświęcimiu, a potem przeniesiony Strona 147

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka do obozu w Traunstein w Bawarii, gdzie doczekał wyzwolenia, ale wkrótce zmarł.

Długie lata mieszkała potem w „Albatrosie" jego córka Anna, zasłużona działaczka narciarska.

Naprzeciw „Albatrosa" spory skwer z wysokimi jaworami i nader rzadkim w Zakopanem dębem dzieli jezdnię na dwie części. Po 118 II. Trasy Trasa 4. Krupówki - Nowotarska Sfeilklewica - Witkiewkza - Krupówki lewej stronie ulicy znajduje się duży murowany budynek, w którym obecnie mieści się Szkoła Podstawowa Nr 6, od 1982 r. nosząca imię Karola Szymanowskiego. To dawny pensjonat „Maraton", wybudowany w 1922 r. przez Wojciecha Rozmusa, ojca wybitnego narciarza, Aleksandra, a od 1930 r. kierowany przez Helenę Jadwigę Erlichównę. Przed samą wojną kupił „Maraton" kapitan Wojska Polskiego Witalis Wieder, działacz organizacji kombatanckich i, jak się później okazało, agent niemiecki, współtwórca osławionej koncepcji Goralenvolku. W czasie zawodów FIS w 1939 r.

Wieder gościł tu całą ekipę niemieckich narciarzy - niektórzy z nich potem sprawowali ważne funkcje w zakopiańskich władzach okupacyjnych. W czasie II wojny światowej miał tu swoją siedzibę lokalny sztab Wehrmachtu, z którym Wieder uciekł w 1944 r. z Zakopanego.

W l. 1945^9 funkcjonował w „Maratonie" pensjonat dla górników, a potem budynek przeszedł na własność władz oświatowych.

W l. 1949-69 mieściło się tu Liceum Pedagogiczne wraz ze Szkołą Ćwiczeń - szkołą podstawową, w której młodzi adepci zawodu nauczyciela odbywali praktyki. Po likwidacji liceum - pozostała tylko szkoła podstawowa.

Przechodzimy znów na prawą stronę ulicy, gdzie w głębi znajduje się willa „Paprotka" (ul. Sienkiewicza 24a). W l. 1938-39 była tu siedziba redakcji czasopisma „Zakopane", kierowanego przez Artura Seelieba.

Artur See\ieb(1878-1958}, nauczyciel, działacz społeczny, magister filozofii. Po studiach w Galicji i Lozannie pracował do 1923 r. w szkolnictwie szwajcarskim. Po powrocie do Polski był nauczycielem w Starogardzie, a w 1925 r. przeniósł się do Zakopanego, gdzie uczył języka francuskiego i niemieStrona 148

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka ckiego w Gimnazjum Państwowym. Od 1929 r. współpracował z prasą zakopiańską, zajmował się też literaturą przekładową, m.in. tłumacząc z ukraińskiego utwory Tarasa Szewczenki. W 1931 r. został dyrektorem Szkoły Handlowej, którą uratował przed likwidacją i prowadził do 1933 r.. pracując wraz z żoną bezinteresownie, aby poprawie sytuację finansową placówki. Potem odwołano go jednak z tego stanowiska.

Uczył też w Państwowej Szkole HotelarskoPrzemysłowej i do 1938 r. prowadził internat Towarzystwa Gimnazjów Sanatoryjnych. W' l. 1928-39 sprawował funkcję prezesa założonego przez siebie Towarzystwa PolskoFrancuskiego. a przez pewien czas kierował także Towarzystwem Szkoły Ludowej i Kołem Przyjaciół Harcerstwa. W 1929 r. był inicjatorem, a potem członkiem Rady Nadzorczej i dyrektorem Związku Przyjaciół Zakopanego oraz skarbnikiem Komitetu Imprez Sportowych. W 1930r. zorganizował w Zakopanem jednosezonową orkiestrę symfoniczną, próbował również stworzyć stały teatr. Działał w Lidze Katolickiej, Komitecie Floty Narodowej, Kole Przyjaciół Akademika, Klubie Szachowym itd. W czasie okupacji hitlerowskiej uczestniczył w tajnym nauczaniu i wchodził w skład zakopiańskiego komitetu Rady Głównej Opiekuńczej. Po wojnie przeniósł się do Więcborka na Pomorzu i do przejścia na emeryturę w 1950 r. uczył w tamtejszym liceum.

Przechodząc kilkadziesiąt metrów ulicą dochodzimy do położonej nieco w głębi po prawej stronie willi „Ustronie" (ul. Sienkiewicza 30), wybudowanej w pocz. XX w. i należącej ongiś do lwowskiego profesora medycyny Antoniego Gluzińskiego. Tutaj w sierpniu 1927 r. odbyto się huczne wesele jego córki Janiny z Kornelem Makuszyńskim. Makuszyńscy mieszkali tu wielokrotnie w latach międzywojennych. Właśnie w zakopiańskim „Ustroniu" toczy się część akcji powieści Makuszyńskiego „Panna z mokrą głową".

Po przeciwnej stronie ulicy (ul. Sienkiewicza 31) stoi ciekawa architektonicznie willa „Grabówka III", wybudowana jeszcze w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku.

Jest to jeden z kilku istniejących jeszcze w 119 II. Trasy Trasa 4. Krupówki - Nowotarska - Sienkiewicza - Witkiewicza - Krupówki Strona 149

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Zakopanem pensjonatów w stylu tyrolskim, zwracający uwagę oryginalną elewacją ściany frontowej, z gankami i balkonami zwieńczonymi ozdobnymi kolumienkami drewnianymi i bogatą, wycinaną w drewnianych deskach ornamentyką. Podobnie jak położona dwa domy dalej „Grabówka I", w latach międzywojennych dom ten stał się własnością rodziny wybitnego narciarza Mariana Woyny, który podczas swych pierwszych startów, nie chcąc narażać się władzom szkolnym, występował pod pseudonimem Orlewicz. Podwójne nazwisko WoymaOrlewiczjuż od trzech pokoleń jest znanie w dziejach polskiego narciarstwa.

Kierując się dalej na pd. dochodzimy do skrzyżowania z ul. Witkiewicza. Przedłużeniem ul. Sienkiewiczajest od tego miejsca ul.

Chałubińskiego (trasa 8-C). Nasza droga w tym miejscu skręca w prawo.

E. Krótka ul. Stanisława Witkiewicza, na odcinku od K-rupówek do ul. Jagiellońskiej licząca ok. 300 m, była pierwszą ulicą poprowadzoną poprzecznie do głównych ciągów komunikacyjnych Zakopanego, stąd też w połowie lat osiemdziesiątych XIX w. otrzymała nazwę Przecznica. W 1900 r. redakcja „Przeglądu Zakopiańskiego" zaproponowała, by ulicy tej nadać imię Stanisława Witkiewicza, który przy niej kilkakrotnie mieszkał i tworzył. Wówczas sprawa upadla, przede wszystkim wobec sprzeciwu samego zainteresowanego. W 1910 r. z okazji 500-lecia bitwy pod Grunwaldem zakopiańska Rada Gminna nadała Przecznicy nazwę ul. Grunwaldzka, która jednakże się nie przyjęła. Kiedy w 1915 r. umarł Stanisław Witkiewicz, zakopiańscy rajcowie powrócili do projektu sprzed kilkunastu lat i od tej pory dawna Przecznica nosi imię twórcy stylu zakopiańskiego.

Stanisław Witkiewicz (1851-1915), malarz, literat, krytyk sztuki. Za radą dr. Tytusa Chałubińskiego od 1886 r. przyjeżdżał do Zakopanego leczyć gruźlicę. W tymże roku byt na pierwszej wycieczce górskiej, którą opisał w szkicu „ Tatry w śniegu ". W 1888 r. mieszkał latem u Macieja Wójciaka na Bystrem i odbył wtedy wycieczkę na Mięguszowiecką Przełęcz pod Chlopkiem, opisaną w książce „Na przełęczy", która do dziś stanowi klasyczne dzieło literatury tatrzańskiej. W l. 1890-94 mieszkał w Zakopanem Strona 150

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka przez kilka miesięcy w roku, zatrzymując się w nie istniejących już domach przy Przecznicy i Krupówkach. W 1895 r. przeniósł się do Zakopanego na stale i zamieszkał w domu Jędrzeja Ślimaka na rogu Krupówek i dzisiejszej ul. Tetmajera, tam, gdzie dziś mieści się restauracja „Watra". Z końcem lat osiemdziesiątych, zafascynowany kulturą góralską, podjął działania na rzecz szerszego włączenia jej do kultury ogólnonarodowej. Znał doskonale gwarę podhalańską, wprowadzał ją do tworzonej przez siebie literatury, a nawet dokonywał przekładów klasyki literackiej na gwarę góralską. Przede wszystkim jednak stworzył oryginalny styl zakopiański w budownictwie i zdobnictwie, w wielkim stopniu przyczyniając się do powstrzymania zalewu kosmopolitycznej tandety budowlanej, jaki groził Zakopanemu. Choć nie był wykształconym architektem, wykonywał szkice i projekty budowli w stylu zakopiańskim, realizowane nie tylko w Zakopanem, lecz także i w głębi kraju. Miał wielu współpracowników i naśladowców, lepiej czy gorzej przystosowujących wymogi stylu do współczesnych im 120 r II. Trasy Trasa 4. Krupówki - Nowotarska - Sienkiewicza - Witkiewicza - Krupówki

Stanisław Witkiewicz potrzeb i nowoczesnych materiałów. Dziś spuścizną po Witkiewiczu nazywa się często dzieła bardzo dalekie od koncepcji twórcy stylu, jednakże w architekturze podhalańskiej dominują wprowadzone właśnie przez Witkiewicza elementy ludowego budownictwa góralskiego.

Stanisław Witkiewicz projektował następujące zrealizowane w Zakopanem i okolicy budynki: „Koleba" przy ul. Kościeliskiej (trasa 2-B), „Pepita", „Zofiówka" (obie nie istnieją). Sanatorium dr. M. Hawranka (dziś „Rialto") przy ul. Chałubińskiego (trasa 8-C), „Oksza" przy ul. Zamoyskiego (trasa 10-A), „Dom pod Jedlami" na Kozińcu (trasa 9-E), „ Konstanty nówka" przy ul.

Jagiellońskiej (trasa 9-C), nowy gmach Muzeum Tatrzańskiego przy Krupówkach (trasa 1-A: Rozdz. III-1), „Grażyna" na Ciągtówce, „Chałupa pod Wykrotem" przy Strona 151

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Drodze na Szymoszkową i dom Dłuskich przy Sanatorium w Kościelisku. Jego dziełem są też projekty pomnika Tytusa Chałubińskiego (trasa 8-C), kaplicy Albertynów (obecnie Albertynek) na Kalatówkach (Rozdz. 111-14), Kaplicy w Jaszczurówce (Rozdz. III-15), kapliczki Kornilowiczów na Bystrem. Witkiewicz projektował także dla kościoła parafialnego przy Krupówkach (Rozdz. III-9) Kaplicę Jana Chrzciciela, ołtarz Matki Boskiej Różańcowej i niektóre inne fragmenty wnętrza.

Natomiast wbrew informacjom, spotykanym czasem w niefachowej literaturze, nie była przezeń projektowana willa „ Witkiewiczówka" na Antałówce (trasa 9-E). Twórcą tego domu był jego bratanek, architekt Jan Witkiewicz Koszczyc - działający jednakże pod bezpośrednim wpływem stryja.

Witkiewicz projektował także meble, biżuterię, tkaniny, porcelanę, ubiory, przedmioty użytkowe, a nawet szachy i pianino - wszystko w stylu zakopiańskim.

Jego prace literackie i publicystyka walnie przyczyniły się do rozwoju Zakopanego i wspóhworzyfy jego legendę. Sam Witkiewicz zresztą, mieszkając tu przez kilkanaście lat, sprawował niejako rząd dusz wśród osiadłej w Zakopanem i przyjezdnej inteligencji i często angażował się w trudne problemy rozwoju uzdrowiska. W cyklu artykułów „Bagno" piętnował konserwatyzm i krótkowzroczność zakopiańskiej rady gminnej, co doprowadziło do głośnego w całym kraju, wygranego przez Witkiewicza procesu o zniesławienie. W swej publicystyce poruszał także sprawy regionalizmu podhalańskiego, a nawet zajmował się organizacją straży ogniowej w Zakopanem. W 1901 r. (równocześnie z Władysławem Zamoyskim) został mianowany pierwszym honorowym obywatelem Zakopanego, nadano mu też członkostwo honorowe Stowarzyszenia Rzemieślników „Gwiazda" (1901), „Sztuki Podhalańskiej" (1909), Sekcji Ochrony Tatr (1913) i Sekcji Ludoznawczej Towarzystwa Tatrzańskiego (1914).

W 1908 r. wyjechał do Lowrany nad Adriatykiem (wtedy Austria, dziś - Jugosławia) na długą i nieskuteczną kurację. Zmarł na obczyźnie, ale został pochowany na starym, cmentarzu zakopiańskim.

V zbiegu ulic Witkiewicza i Chałubińskiego wznosi się trzykondygnacyjny budynek Strona 152

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka 121 II. Trasy Trasa 4. Krupówki- Nowotarska - Sienkiewicza - Witkiewicza - Krupówki „Złoty Róg" (ul. Witkiewicza 20), projektjwany przez inź. Zygmunta Ostafina i wybidowany w 1930 r. dla Anieli i Władysława Borkowskich. Obecnie mieści się tu siedziba Zarządu Okręgu Funduszu Wczasów Pricowniczych.

Wcześniej, w miejscu „Złotego Rogu" znijdowała się duża drewniana willa Heleny i Ksawerego Gnoińskich. Gnoiński, pochodzący z Podola, z zawodu inżynier elektryk, przyjechał z Warszawy do Zakopanego ^o raz pierwszy w latach siedemdziesiąty(;h ubiegłego wieku i po Walerym Eijaszu ortz Ignacym Baranowskim byt trzecim przybyszem, który wybudował sobie tu wlasiiy dom. Była to pierwsza willa wzniesiona w lej części Zakopanego.

Tuż obok domu Gnoińskich, bliżej Krupgwek, znajdowała się willa „Swoboda", wybudowana w latach osiemdziesiątych ug. wieku przez nestora znanego rodu taternickiego, Alfreda Szczepańskiego.

Alfred Szczepański (1840-1909), literat i publicysta. Uczestniczył w Powstaniu Styczniowym i byt więziony przez władze austriackie. Działał, jako jeden z pierwszych członków, w Towarzystwie Tatrzańskim, a w 1908 r. w Zakopanem był pierwszym przewodniczącym Komitetu dla Turystyki Tatrzańskiej. Publikował w czasopismach liczne artykuły i wiersze o tematyce tatrzańskiej.

Literaturą tatrzańską i publicystyką, a także krytyką teatralną zajmuje się do dziś wnuk Alfreda Szczepańskiego - Jan Alfred (ur.

1902), znany szeroko pod pseudonimem Jaszcz, jeden z najwybitniejszych polskich taterników i alpinistów, uczestnik wielu pierwszych przejść, redaktor „ Taternika" i „ Wierchów". Taternikami byli także ojciec Jana Alfreda Szczepańskiego - Ludwik i brat Jaszcza - Alfred junior. „Baśka", ul. Witkiewicza

122 Strona 153

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka ________

II. TrasSii

Trasa "4. Krupówki - Nowotarska - Sienkiewicza - Witkiewicza - Krupówki ' Willa „Swoboda" przez kilkadziesiąt lat będąca w posiadaniu Szczepańskich została rozebrana podczas okupacji niemieckiej.

Po przeciwnej stronie ulicy (ul. Witkiewicza 21) znajduje się willa „Baśka", wybudowana w pierwszych latach XX w. i od 1917 r. będąca w posiadaniu dr. Tadeusza Mischke i jego rodziny.

Tadeusz Mischke (1864-1944), lekarz, pisarz, filozof. Osiadł w Zakopanem w 1913 r. i otworzył tutaj gabinet dentystyczny, najpierw mieszczący się przy Krupówkach, a następnie właśnie w willi ..Baska". Niebawem włączył się aktywnie w działalność miejscowych stowarzyszeń - m.in. „Sokola" i Towarzystwa Lekarzy Galicyjskich.

Współdziałał w stworzeniu gimnazjum realnego, gdzie potem pracował jako lekarz szkolny. Po wojnie założył i przez 2 lata wydawał miesięcznik „Eugenika", którego szpalty wypełniał niemalże sam filozoficznymi i pacyfistycznymi rozważaniami. Pisał też wiele w innych czasopismach lokalnych, publikował eseje i prace literackie. W 1919 r. został wybrany do rady gminnej i był radnym do 1926 r. Jako radny byt m.in. współtwórcą założenia w Zakopanem parku m iejskiego. W latach dwudziestych działał w rozmaitych organizacjach i instytucjach, kierując m.in. Podhalańskim Oddziałem Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, spółdzielnią „Sklep Zakopiański", Urzędem Zdrowia, Towarzystwem Szkoły Ludowej i oddziałem Czerwonego Krzyża. W 1925 r. byt współinicjatorem i prezesem Towarzystwa Teatralnego, z którego wyłonił się Teatr Formistyczny Stanisława Ignacego Witkiewicza. Byt także prezesem Klubu Dyskusyjnego, wspólzalożycielem Towarzystwa Polsko-Francuskiego oraz inicjatorem i członkiem honorowym Towarzystwa Śpiewaczego „Echo Tatrzańskie".

Sam zresztą czynnie uprawiał muzykę, śpiewał i komponował, grał na fortepianie, fisharmonii i gitarze. W 1930 r. z powodu złego stanu zdrowia porzucił praktykę dentystyczną, a przed II wojną światową przeniósł się do jednego z synów do Krakowa i

Tadeusz Mischke tam zmarł. Obydwaj jego synowie - KaziStrona 154

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka mierz, inżynier górnictwa i zwłaszcza, Maciej, inżynier budownictwa, uprawiali taternictwo i narciarstwo wysokogórskie.

Maciej Mischke, obecny właściciel „Baśki' od lat lansuje narciarstwo turystyczne na bardzo krótkich nartach, które nazywa „meszkami".

Poniżej „Baśki", ale po przeciwnej stronie ul. Witkiewicza, odchodzi na pd. ślepo zakończona, wąska ul. Asnyka, a jeszcze dalej równoległa do niej ul. Serwina. Obydwie utworzono po II wojnie światowej, gdy budowane jeden za drugim domy przy ul.

123 II. Trasy

_ _______

Trasa 4. Krupówki - .Nowotarska - Sienkiewicza - Witkiewicaa ^^tHpówki

Witkiewicza wytworzyły już wielki chaos numeracyjny.

Adam Asnyk (1838-1897), wielki poeta i działacz narodowy bywał w Zakopanem od 1873 r. i nie tylko korzystał z dobrodziejstw klimatycznych Zakopanego, lecz także z powodzeniem uprawiał taternictwo i turystykę, m.in. w 1874 r. z ks. Augustynem Sutorem i Leopoldom Świerzem uczestniczył w jednym z pierwszych znanych wejść na Giewont, zaś w 1876 r. brat udział w drugim wejściu na Wysoką. Przygody w Tatrach znalazły odbicie w jego twórczości przede wszystkim w cyklu „W Tatrach'.', gdzie znajdują się m.in. znane wiersze „Maciejowi Sieczce, przewodnikowi w Zakopanem", „Noc pod Wysoką" i „Ranek w górach". W 1874 r. właśnie w Zakopanem poznał Asnyk swoją przyszłą żonę, Zofie Kaczorowską, z którą ożenił się rok później.

Bywał pod Giewontem także i w późniejszych latach, a ostatni raz w 1897 r., kiedy to jako działacz Towarzystwa Szkoły Ludowej przyczynił się do wskrzeszenia zakopiańskiego kota TSL i został wybrany jego pierwszym prezesem.

Ul. Serwina dojść można do bloków przy ul.

Zamoyskiego.

Józef Serwin (1909-46), działacz zakopiański lat bezpośrednio powojennych. Był członkiem PPR, funkcjonariuszem Milicji Obywatelskiej i pełnił funkcję szefa zakopiańskiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. 4 sierpnia 1946 r. na Gubałówce Strona 155

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka został zastrzelony podczas starcia z banda Józefa Kurasia „Ognia". Wraz z nim zginęli wtedy: członek PPR Tadeusz Kozdra, żołnierze Mirosław Koszaty i Władysław Łepczyński oraz pracownik kolejki linowej Zachar Szumlański. Wydarzenie to upamiętnia tablica, umieszczona na budynku górnej stacji kolejki na Gubałówkę.

Jedną z wielu willi, które przed wojną obrastały pobocza ul. Witkiewicza, a dziś zaliczane są do bocznych odnóg tej ulicy, jest dom, o nazwie „Chowanna" (ul. Serwina l).

W l. 1923-24 mieściła się tu Szkoła Muzyczna Klary Czop-Umlaufowej, stanowiąca filię krakowskiego Instytutu Muzycznego. W 1925 r. znalazło tu pomieszczenie pierwsze świeckie przedszkole, prowadzone przez Marię K-leistównę.

Nie opodal, przy ówczesnej Przecznicy 12, w nie istniejącym już domu Macieja Cukra Kozianiaka mieszkał w 1894 r. Stanisław Witkiewicz, Naprzeciwko (mniej więcej w okolicy domu przy ul. Serwina 6), wówczas przy Przecznicy 10, w mieszkaniu Dionizego Beka mieściła się w l. 1900-03 redakcja „Przeglądu Zakopiańskiego". Było to jedno z najważniejszych czasopism Zakopanego, ukazujące się z przerwami od 1899 do 1906 r., początkowo jako tygodnik, a od 1903 r. - dwutygodnik. W l. 1900-04 „Przegląd" byt organem Związku Przyjaciół Zakopanego, a w pozostałych okresach wydawały go osoby prywatne. W początkowym okresie 124 II. Trasy Trasa 4. Krupówki - Nowotarska - Sienkiewicza - Wftkiewfcza - Krupówki program pisma tworzyli: Walery EijaszRadzikowski, redaktor odpowiedzialny i wydawca pierwszych numerów, oraz jego syn Stanisław, kierujący działem tatrzańskim i historycznym. Faktycznym redaktorem w l. 1899-1903 był Dionizy Bek. Dionizy Bek (1865-1907), działacz społeczny i publicysta, mylnie uważa się go czasem za brata przedwojennego ministra spraw zagranicznych, Józefa Becka, podczas gdy w rzeczywistości był jego stryjem.

Po ukończeniu studiów politechnicznych w Rydze pracował jako urzędnik kolejowy w Warszawie i tam rozpoczął współpracę z prasą, publikując artykuły w „Gazecie Świątecznej". Zagrożony gruźlicą zamieszkał w 1897 r. w Zakopanem, pracując początkowo jako akwizytor firmy „Humus ".

Strona 156

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka W owym czasie był jednym z najaktywniejszych członków konspiracyjnej sekcji zagranicznej Polskiej Partii Socjalistycznej. W 1899 r. wspólnie z lekarzem klimatycznym, dr. Tomaszem Ja.niszews.kim oraz ojcem i synem Eijaszami założyli,,Przegląd Zakopiański". Na lamach tego pisma ogłaszał liczne artykuły publicystyczne i prace literackie. W 1902 r. zainicjował powstanie Sekcji Turystycznej Towarzystwa Tatrzańskiego (późniejszego Klubu Wysokogórskiego), choć sam z powodu wątłego zdrowia taternikiem nigdy nie był. Byt jednym z organizatorów działającego w 1904 r. pod egidą PPS Towarzystwa Wyższych Kursów Wakacyjnych. W 1900 r. założył i został pierwszym prezesem Stowarzyszenia Rzemieślników „Gwiazda", działał też w Towarzystwie Szkoły Ludowej (prezes), „Czytelni Zakopiańskiej" (wiceprezes), którą potem wspólnie z Żeromskim przekształcił w Bibliotekę Publiczną, wchodził w skład zarządu Towarzystwa Uniwersytetu Ludowego, Związku Przyjaciół Zakopanego, „Bratniej PomoReprodukcja I strony „Przeglądu Zakopiańskiego" z 1899 roku w^»SS^iV«" .—:.•,;•,'

125 II. Trasy Trasa 4. Krupówki - Nowotarska - Sienkiewicza - Witkiewicza - Krupówki cy". Towarzystwa Pożyczkowego i „Sokoła". Był bliskim przyjacielem i współpracownikiem Witkiewicza, Janiszewskiego, Zeromskiego i Dłuskiego. Pochowano go na starym cmentarzu zakopiańskim, umieszczając na nagrobku jakże trafne epitafium: „Jeden z tych, co czynem marzyć chcieli..."

Naprzeciwko wylotu ul. Serwina znajduje się grupa najstarszych istniejących zabudowań dawnej Przecznicy, pochodzących z przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku (ul. Witkiewicza 19b, 17, 13, 9), do dziś wykorzystywanych jako domy mieszkalne.

Mijając po lewej stronie murowany, klasycystyczny budynek, mieszczący obecnie hurtownię Zakopiańskich Zakładów Mięsnych (ul. Witkiewicza 8), a w latach międzyStrona 157

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wojennych - znany sklep z delikatesami Leona Kohana (gdzie m.in. zaopatrywał się często na kredyt K-arol Szymanowski) - dochodzimy do narożnego domu po lewej stronie u zbiegu ulic: Witkiewicza i Zamoyskiego. W budynku tym, wzniesionym po 1900 r., znajdował się duży sklep spożywczy Józefa Fabiana Słowika „Handel Win i Delikatesów". Do śmierci właściciela w 1907 r. był to największy tego typu sklep w Zakopanem. Handlowa tradycja tego domu utrzymała się i potem: tu bowiem miała swą siedzibę Składnica Towarowa „Gremium właścicieli pensjonatów, hoteli i restauracyj" (trasa 10-A), a obecnie znajduje się tu sklep spożywczy „Turysta".

Na Krupówkach kończymy w tym miejscu spacer trasą 4.

xxxxxzx3aaaaaaaaunaaaaaaasxx 126 II. Trasy Trasa 5 Krupówki - Zaruskiego - Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle Mrązyska _Droga pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki Uwaga: Część trasy przebiega ścieżką polną-wskazane jest wygodne obuwie turystyczne.

W centralnym punkcie Krupówek, koło poczty, odchodzi w kierunku zach. ul.

Mariusza Zaruskiego.

A. Uliczka powstała w połowie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, najpierw jako dojście do kilku domostw usytuowanych w głąb od Krupówek. Z pocz. XX w. wyodrębniono ją z Krupówek i nazwano Ogrodową.

12 kwietnia 1947 r., dla uczczenia zasług gen. Zaruskiego dla Zakopanego, część Ogrodowej stanowiącą zach. przedłużenie ul. Kościuszki nazwano obecnym imieniem.

Jeszcze przed l wojną światową planowano przedłużenie ulicy przez Potok Młyniska do Kasprusi, a nawet dalej-do ul. Kościeliskiej. Projekt ten nadal jest aktualny i co Strona 158

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka kilka lat powraca do planów rozwoju Zakopanego, w związku z czym stojące przy ulicy zabytkowe wille nie są remontowane, przeznaczone do śmierci technicznej i wyburzenia. Tymczasem jednak ulica związana z Mariuszem Zaruskim jest 300-metrowym, ślepo zakończonym zaułkiem.

Mariusz Zaruski (186 7-1941), jedna z barwniejszych postaci Zakopanego: taternik i marynarz, narciarz i żołnierz, pisarz i malarz, ratownik górski i publicysta, realista i spirytysta. Za działalność patriotyczną skazany przez władze carskie w 1894 r. na zesłanie do Archangielska, ukończył tam szkołę morską, a podczas rejsów do Norwegii zaczął uprawiać wspinaczkę w skałach skandynawskich fiordów. Po zakończeniu zesłania osiadł wraz z żoną Izabelą w Krakowie, gdzie studiował w Akademii Sztuk Pięknych, zaś w 1904 r. zamieszkał na stałe w Zakopanem, gdzie w willi „Krywań "przy ówczesnej ul. Ogrodowej żona jego prowadziła pensjonat. Od tego tez roku rozpoczął działalność taternicką, najpierw w warunkach zimowych, później także letnich.

Uczestniczył w wielu pierwszych przejściach i wejściach zimowych. W 1907 r. stał się współtwórcą Zakopiańskiego Oddziału Narciarzy (późniejszej Sekcji Narciarskiej TT), którą to organizacją kierował do I wojny światowej. Był organizatorem i instruktorem kursów narciarskich, odbywających się od 1907 r. w Zakopanem, autorem jednego z pierwszych podręczników narciarskich i pierwszego polskiego zimowego przewodnika po Tatrach, a także jednym z pierwszych polskich speleologów. Zaruski był twórcą idei Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego i po kilkuletniej Mariusz Zaruski, autoportret z 1907 roku

127 II. Trasy_____________ Trasa 5 Krupówki - Zaruskiego - Ogrodowa - Pod lipkami - Lipki - Regle Strążyska - D1'0^ pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki akcii nublicystycznej doprowadził do utmr^niciTOPR ^ }9W r- stając jego pierwszym Naczelnikiem. Do 1914 r. osobiście dowodził wszystkimi większymi wyprawami Strona 159

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka ratunkowymi.

W Zakopanem M. Żaru ski należał do „„.aktywniejszy^ społeczników i działał ^nin wwrzodach Biblioteki Publicznej i S^i Podhalańskiej". W l. 1908-14 kie"rował działem turystycznym i sportowym pisma Zakopane, na lamach którego był iednvm z najpłodniejszych autorów, zaś w 1914 r został wydawcą tego pisma i przez kilkn numerów prowadził je osobiście jako Jego faktor naczelny. Współpracował także systematycznie z lwowskim „Słowem Polskim " i sporadycznie z innymi pismami. nrpnnizacyjnie najbliżej związany był z Towarzystwem Tatrzańskim, do którego najeżał od 1904 r. Przez kilka kadencji wchodziłw skład zarządu idziałalwe wszysik^h wkciach Towarzystwa, szczególnie aktywnie(powNarc^ rony Tatr, której był Jednym z inicjato-

rów.

Po wybuchu I wojny światowej służył w Zakopiańskiej Kompanii Strzelców Jako szeregowiec, następnie przeniósł się do kawalerii w 1917 r. został aresztowany za odmów? 'złożenia przysięgi na wierność Austriii Niemcom, a po zwolnieniu powrócił do Zakopanego już w stopniu rotmistrza. W 1918 r był współtwórcą Organizacji Naro1 -i Zakopiańskiej Rady Narodowej, raniąc w obydwu tych ciałach funkcje wice^rzSnicMcego (u boku Zeromskiego).

Jako merws:v powojenny komendant wojskowy Nowego Targu i rejonu tatrzańskiego dowod-it oddziałami polskimi, zajmuja,.„„„• na rożka: Zeromskiego sporne tereny -mnanlC'-W Orawy i Spiszą. Po wybuchu woinv nolsko-radzieckie} objął dowództwo nilku ułanów i uczestniczył w zdobyciu -

potem osiadłw Warszawie i wkrótce

-nstal adiutantem generalnym prezydenta Stanisława Wojciechowskiego. W 1926 r. został przeniesiony w stan spoczynku w <itooniu generała.

Po wyprowadzeniu się z Zakopanego bywał nadal-w Tatrach bardzo często, a ostatnia swą pionierską wyprawę (pierwsze wejście zimowe - na nartach - na Zmarzłą Przełęcz od pn.) odbyt w 1925 r. w wieku 58 lat.

Strona 160

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Tatry szczególnie wiele miejsca zajmują w twórczości literackiej M. Zaruskiego. Jego książka „Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe" stalą się modelowym wzorem pisywania o ratownictwie górskim, zaś zbiór artykułów i szkiców ,,Na bezdrożach tatrzańskich" stanowi klasyczną pozycję literatury tatrzańskiej. Wszechstronny generał pisywał także wiersze, reportaże, podręczniki żeglarstwa i... jazdy konnej, a także •walczył o spolszczenie terminologii turystycznej. W czasie okupacji został aresztowany we Lwowie przez władze radzieckie i wywieziony w głąb Rosji, gdzie zmarł w 1941 r. i został pochowany w Chersoniu. Na starym cmentarzu zakopiańskim znajduje się jego symboliczna mogiła.

Pierwszy budynek po lewej stronie zajmuje Urząd Telekomunikacyjny. Dom został dobudowany w 1961 r. do istniejącego wcześniej budynku poczty w ramach przy„Gazda", ul. Zaruskiego

128 II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zaruskiego - Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle Strążyska - Droga pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki gotowań do mistrzostw świata FIS. Przed II wojną światową w miejscu tym stal niewielki domek, należący do Marii Budziszewskiej, gdzie miał swoją siedzibę zakopiański oddział Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. Dom ten został rozebrany w czasie okupacji w ramach „akcji porządkowej". W głębi za pocztą - po lewej stronie od końca lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku stały „Łazienki" Stanisława K-rzeptowskiego-zakład wodoleczniczy, mieszczący się w kilku ruderach do 1925 r., kiedy to „przedsiębiorstwo", powszechnie od lat krytykowane ze względu na zły stan sanitarny, uległo naturalnej likwidacji za sprawą wiatru halnego.

Naprzeciwko, dom narożny (ul. Zaruskiego 2) mieści okazały hotel „Gazda", należący do Ogólnokrajowej Spółdzielni Turystycznej „Gromada", wybudowany w 1974 r. wg projektu arch. Edwarda Warcaby. Hotel ma przeszło 100 miejsc w 63 pokojach. Przed wejściem zwraca uwagę duża rzeźba, przedStrona 161

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka stawiająca górala z owcami - dzieło Henryka Burzca.

Po lewej stronie, za willą „Monte" odchodzi na pd. zach. ul. Ogrodowa, zaś w prawo wygodny skrót nad Foluszowym Potokiem doprowadza do ul. Juliusza Zborowskiego i Muzeum Tatrzańskiego.

Na rogu ul. Zaruskiego i Ogrodowej (ul.

Ogrodowa 5) stoi mocno zniszczona willa, wybudowana w latach dziewięćdziesiątych XIX w. przez Józefa Sieczkę, gdzie przed I wojną światową mieścił się pensjonat K.. Łaszczowej „Jagienka". W latach międzywojennych w willi tej mieszkał m.in. bibliotekarz Jerzy Gawliński (trasa l-A), dr Tadeusz Gabryszewski, w l. 1916-29 pełniący funkcję lekarza klimatycznego, na piętrze natomiast od 1938 r. miał mieszkanie i pracownię długoletni kierownik zakopiańskiej stacji meteorologicznej - JózefFedorowicz.

Józef Fedorowicż Józef Fedorowicż (1893-1963), meteorolog, aktor, jedna z najbarwniejszych postaci Zakopanego lat międzywojennych. W 1922 r. osiadł w Zakopanem, zamieszkał na piętrze Muzeum Tatrzańskiego i objął po Borysie Wigilewie kierownictwo stacji meteorologicznej. Na stanowisku tym pozostawał nieprzerwanie przez lat 40. Przez znajomych nazywany był „Piwkiem" lub „Halnym Wiatrem", a układane przezeń prognozy pogody były źródłem nieustannych dowcipów. Do grona jego najbliższych przyjaciół należeli: Makuszyński, Malczewski, Witkacy, Szymanowski i Zborowski. W latach dwudziestych J. Fedorowicż był wspófzałożycielem i jednym z głównych aktorów Teatru Formistycznego, do czego zresztą miał szczególne predyspozycje, gdyż przebywając na terenie Rosji w czasie I wojny światowej przechodził przeszkolenie aktorskie w Ufie.

Powróciwszy do Odrodzonej Polski, zamie129 9 Zakopane - przewodnik historyczny II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zaruskiego - Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle Strążyska - Droga pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki Strona 162

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka rżał podjąć stałą pracę w teatrze, lecz w końcu wybrał zawód meteorologa, także uprzednio opanowany w Rosji. Publikował artykuły na tematy klimatologiczne w czasopismach zakopiańskich, był wybitnym bridżystą i człowiekiem obdarzonym ogromnym poczuciem humoru. Do śmierci nosił się w stylu młodopolskim, z apaszką pod szyją, w pelerynie i berecie. Został pochowany na starym cmentarzu, a na jego grobie postawiono drewniany pomnik, wykonany w pracowni Władysława Hasiora.

Dziełem Hasiora jest też pomnik „Ratownikom Górskim", wznoszący się po prawej stronie ul. Zaruskiego, naprzeciw „Jagienki", wystawiony w 50-lecie TOPR, w 1959 r.

Imię Mariusza Zaruskiego nosi Dom Turysty PTTK (ul. Zaruskiego 5), wybudowany w l. 1953-59 w stylu neozakopiańskim, wg projektu Tadeusza Brzozy i Zbigniewa Kupca. Jest to największy stylowy budynek w Zakopanem, w całości kryty gontem, mieszczący 640 miejsc, głównie w pokojach wieloosobowych. Na I piętrze znajduje się sala klubowa, w której w l. 1961-77 mieścił się Klub Międzynarodowej Prasy i Książki i galeria sztuki współczesnej „Pegaz". Miał tu swoją siedzibę kabaret „Zaskroniec" i odbywały się tu doroczne Konfrontacje Kabaretowe - „Turniej o Złote Rogi Kozicy". Sala ta ma piękny wystrój wnętrza, którego szczególną ozdobą jest drewniany plafon, malowany przez Barbarę Gawdzik-Brzozowską.

Po wyprowadzeniu się KMPiK do nowej siedziby, sala nabrała charakteru klubokawiarni, z której korzystają goście Domu Turysty i niektóre zakopiańskie towarzystwa.

Sala restauracyjna na parterze Domu Turysty posiada natomiast plafon, rzeźbiony przez Antoniego Kenara.

Opuszczamy teraz ul. Zaruskiego przechodząc wydeptaną ścieżką przez pustą parcelę

Pomnik „Ratownikom Górskim", ul. Zaruskiego obok willi „Jagienka". W tym właśnie miejscu stał najstarszy dom przy tej ulicy, wybudowany w 1885 r. przez dyrektora Szkoły Przemyślu Drzewnego Franciszka Neużila. Do 1904 r. Józefa Neużilowa prowadziła tu pensjonat „Pod Matką Boską", kierowany potem do I wojny światowej przez Irenę Sadowską. Lato 1913 r. spędził Strona 163

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka tutaj Józef Piłsudski. Może właśnie dlatego w okresie międzywojennym ten właśnie dom dzierżawiony był przez liczne w Zakopanem organizacje kombatanckie: Związek Oficerów Rezerwy, Stowarzyszenie Legionistów, Legion Śląski. Tu miał swoją siedzibę także Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet. Mocno zniszczona willa rozebrana została w czasie II wojny światowej.

Z pustą teraz parcelą sąsiaduje bezpośrednio 130 II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zaruskiego ^ Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle Strążyska - Droga pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki od zach. willa „Krywań" (ul. Zaruskiego 6)-od 1904 r. pensjonat Izabeli i Mariusza Zaruskich. Dom został wybudowany w 1898 r. i początkowo nosił nazwę „Karpacka". Poza pensjonatem, mieściła się w „Krywaniu" także pracownia malarska Zaruskiego, tu była siedziba naczelnictwa TOPR, a poza tym-za sprawą gospodarza - dom spełniał funkcję salonu artystyczno-turystycznego. W 1908 i 1909 r. częstym gościem bywał tu Mieczysław Kartowicz.

Po wyprowadzeniu się Zaruskich z Zakopanego willa została zakupiona przez rodzinę Stanisława Karpowicza, po II wojnie światowej krótko był tutaj dom wczasowy, a obecnie w zeszpeconym licznymi przybudówkami budynku znajdują się mieszkania kwaterunkowe.

Wznoszącą się stromo ścieżką podchodzimy na górkę, nazywaną najpierw Chrapkowskim Wierchem, potem Wilcznikiem.

Rozciąga się stąd piękny widok na Tatry Zachodnie. Skromnie urządzony skwer, Dom Turysty im. M. Zaruskiego

9* 131 II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zaruskiego -Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle Strążyska - Droga pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki Strona 164

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka

zakończony stromą skarpą nad Potokiem Młyniska, ograniczony jest od pn. dwiema drewnianymi willami wybudowanymi w pierwszych latach XX w. Większa z nich, położona tuż nad skarpą, nosi nazwę „Limba" (ul. Ogrodowa 8). Dom ten związany jest z zakopiańskimi szlakami dwóch wybitnych kompozytorów polskich. Lato 1907 r. spędził tutaj wraz z matką Mieczysław Karłowicz, który wtedy właśnie podjął ostateczną decyzję o osiedleniu się na stałe w Zakopanem. W 1922 r. natomiast zatrzymał się tu po raz pierwszy Karol Szymanowski, dla którego „Limba" była potem sezonowym mieszkaniem przez 6 lat. Przyjeżdżając tu nawet kilka razy do roku poznawał muzyczny folklor Podhala, spotykał się z najwybitniejszymi zakopiańczykami, a przede wszystkim pracował. Tu ukończył pracę nad operą „Król Roger", tutaj też niemal w całości skomponował balet „Harnasie" i cykl mazurków na fortepian, nazywanych czasem ,,podhalańskimi". Pobyty Szymanowskiego w tym właśnie domu, należącym podówczas do Józefa RojaBukowiana (podobnie jak sąsiednia willa „Kalina", ul. Ogrodowa 7) upamiętnia tablica, ufundowana przez Towarzystwo Muzyczne im. K. Szymanowskiego w 1983 r.

Przed II wojną światową w „Limbie" mieściła się szkoła tańców towarzyskich.

Niewielka uliczka biegnąca przez Chrapkowski Wierch (Wilcznik) w dolnej swej części nosi nazwę Ogrodowa, w górnej zaś - domy na skwerze po prawej stronie należą również do Ogrodowej, natomiast po lewej - do ul.

Orkana. Taki galimatias jest zjawiskiem w Zakopanem wcale nierzadkim. Idąc zatem ścieżką Ogrodowo-Orkanową i mijając po 132 II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zaruskiego - Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle Strążyska - Droga pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki

„Limba", ul. Ogrodowa lewej stronie duży gmach Szkoły Podstawowej Nr l (trasa 7-B), o której mówi się, że stoi Strona 165

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka „na Wilczniku", przy moście nad Potokiem Młyniska dochodzimy do głównego ciągu ul.

Orkana. Przechodzimy przez most i jesteśmy na ul. Kasprusie (trasa 3-D). ^^•^4^ B. Przechodzimy na drugą stronę Kasprusi i wchodzimy w ul. Pod Lipkami. Po prawej stronie mijamy dwa stare góralskie domy, z którymi bardzo kontrastują plaskodache budynki osiedla „Kasprusie". Uliczka dwu-

•X krotnie załamuje się pod kątem prostym, przechodząc w wąską szyjkę, która wyprowadza nas do podnóża wzniesienia o nazwie Lipki. Idziemy dalej asfaltową ścieżką do miejsca, gdzie dochodzi do niej od pd. łagodnie wznosząca się na stok Lipek ścieżka polna. Tutaj schodzimy z asfaltu i rozpoczynamy podchodzenie na wzgórze.

Lipki to raj początkujących narciarzy. Już w latach przed I wojną światową lokowano tutaj wiele kursów i szkółek narciarskich.

Dzięki znakomitemu położeniu blisko centrum miasta, zróżnicowanym co do nachylenia stokom, a nie mniej - wspaniałemu widokowi na całe pasmo Tatr od Hawrania po Osobitą, zwłaszcza zimą Lipki przekształcały się w centrum życia towarzyskiego. Nie straciły zresztą tego charakteru do dziś, a atrakcyjność narciarską tej dziecięcej górki podnosi czynny tu wyciąg orczykowy.

133 II. Trasy Trasa 5. Kropówki - Zaroskiego - Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle Strążyska - Droga pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki Obok ćwiczebnych pólek narciarskich znajduje się długi tor saneczkowy, zwykle sytuowany na drodze, którą teraz idziemy - stąd też zimą koniecznie trzeba zachować ostrożność.

Tutaj właśnie, na terenie Lipek rozgrywane byty od 1930 r. najbardziej oryginalne zawody narciarskie Zakopanego. Regulamin ich opracował sam Kornel Makuszyński, który też ufundował główną nagrodę - puchar przechodni. Rozgrywano je pod egidą Towarzystwa Sportowego „Wisła", a o puchar Makuszyńskiego walczono w konStrona 166

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka kurencji bieg na nartach... z przeszkodami.

Przeszkody te były rozmaite, najczęściej naturalne: płoty, rowy, lodowe tunele na ostrym stoku itp. Kilkakrotnym zwycięzcą tych zawodów byt Karol Gąsienica Szostak - artysta rzeźbiarz, uczeń Karola Stryjeńskiego, a później narciarski mistrz Polski, poważny konkurent Bronka Czecha.

Tutaj także w 1930 r. podczas zawodów dziecięcych, zorganizowanych przez Helenę i Mieczysława Rytardów - Helena Marusarzówna debiutowała w biegach narciarskich, Marian Zając w zjeździe, a Jan i Stanisław Kulowie - w skokach.

Nieco wcześniej pełen pomysłów Karol Stryjeński przewidywał dla Lipek inną karierę: po odpowiedniej niwelacji terenu miało tu być wybudowane zakopiańskie... lotnisko. Pierwszy samolot lądował zresztą na Lipkach już w lutym 1927 r., a wyczynu tego dokonał kpt. pilot Zbigniew Babiński na wojskowym „Henriocie". Potem wszakże projektowano budowę lotniska na Pardalówce, czy dalej —w Nowym Targu, a Lipkom dano spokój.

Narciarskie idee Makuszyńskiego i Rytardów kontynuowano na Lipkach po II wojnie światowej, organizując tu przez wiele lat niezwykle popularne i sympatyczne zawody, zw. „Memoriał Koziołka Matołka", w których stawali w szranki narciarze liczący od 3 do 7 lat. Z końcem lat siedemdziesią134 tych jednak, w związku z wybudowaniem osiedla mieszkaniowego, teren narciarski Lipek zmniejszył się i gromadzące co roku tłumy publiczności zawody dziecięce przeniesiono pod Nosal.

Latem położone na podmokłym gruncie Lipki są miejscem popularnych spacerów wśród barwnie ukwieconych łąk.

W najwyższym punkcie wzgórza (870 m npm.), noszącym nazwę Walczacki Wierch - odwróćmy się i spójrzmy na panoramę, zamykającą widok od pn. Widzimy cały pd. stok Gubałówki - od Kościeliska z lewej aż po Furmanową z prawej strony.

Dobrze widoczny jest wyciąg krzesełkowy na Butorowy Wierch, zimą oblężony przez narciarzy: widok długiego węża „kolejki do kolejki" poprawia humor tym, którzy zrezygnowawszy z większych ambicji zdecydowali się poprzestać na-białym szaleństwie na Lipkach. Dokładnie widać estakadę Drogi Powstańców Śląskich, z górującymi nad nią dwiema bryłami dużych budynków: z lewej Hotelu „Kasprowy" (trasa 2-D), na Strona 167

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wprost - stylowego, krytego blachą miedzianą gmachu Sanatorium „Odrodzenie", noszącego dziś urzędową nazwę Wojewódzki Szpital Chorób Płuc im. dr. Olgierda Sokolowskiego.

Towarzystwo Polskiej Młodzieży Katolickiej „Odrodzenie" zostało założone w Zakopanem w 1912 r. i staraniem swej głównej działaczki Klary Jelskiej już w listopadzie 1913 r. otworzyło w willi „Słoneczna" na stokach Gubałówki dom zdrowia dla chorych na gruźlicę młodych ludzi. Jelska dokupiła wkrótce sąsiedni dom „Lituania", tworząc przed I wojną światową ośrodek dla 52 chorych, którego długoletnim dyrektorem był dr Józef Żychoń. W 1932 r. wybudowano obecny gmach wg projektu prof.

Wacława Krzyżanowskiego. Funkcję naczelnego lekarza pełnił początkowo dr Edward Łotocki, po nim zaś stanowisko to r II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zaruskiego - Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle Strążyska - Droga pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki objął dr Olgierd Sokołowski, który kierował „Odrodzeniem" aż do II wojny światowej.

Od 1945 r. mieściło się tu najpierw sanatorium wojskowe, potem - sanatorium „Caritasu" „Odrodzenie", którym kierował dr Roman Talewski. Z końcem 1949 r. ulokowano tu ośrodek chirurgii klatki piersiowej, tworząc sanatorium torakochirurgiczne pod kierunkiem dr. Wita Rzepeckiego, a w 1952 r. nadano placówce imię Olgierda Sokolowskiego, zmarłego bohaterską śmiercią podczas Powstania Warszawskiego. Od 1960 r. dawne „Odrodzenie" jest placówką naukową i kliniką chirurgii klatki piersiowej Studium Doskonalenia Lekarzy.

Inne dwa gmachy sanatoryjne wznoszą się na prawym skraju naszej panoramy. Bliższe, to dawne Sanatorium Akademickie - obecnie Akademickie Centrum Rehabilitacji, wzniesione przez biuro architektoniczno-budowlane inż. Franciszka Kopkowicza w 1932 r., wg projektu prof. Józefa Gałęzowskiego i otwarte 12 czerwca tegoż roku jako Sanatorium Akademickie im. J. Piłsudskiego. Budowa tego gmachu to efekt wieloletnich starań Towarzystwa Pomocy Bratniej Polskiej Młodzieży Uczącej się, założonego w 1899 r. przez Karola Przybylskiego, Dymitra Kirkora i wieloletniego prezesa organizacji dr. Józefa Żychonia w celu ułaStrona 168

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka twienia pobytu w Zakopanem zagrożonej gruźlicą młodzieży. Pierwszy dom zdrowia „Bratniaka" otwarto w 4-izbowej willi u zbiegu ulic: Chramcówki i Stara Polana. „Pomoc Bratnia" dzierżawiła początkowo kilka willi przy Chramcówkach i potem przy ul. Sienkiewicza, a w 1911 r. kupiła willę na Ciągłówce - projektowaną przez Witkiewicza „Grażynę". Umieszczono tu mężczyzn, a obok zbudowano pawilon „Parnas" dla kobiet. Zarząd Domu Zdrowia stanowili sami leczący się akademicy. Pierwszym sekretarzem zarządu był późniejszy generał i premier Władysław Sikorski. Zakopiański „Bratniak" miał także w swym składzie innego późniejszego premiera, Kazimierza Bartla, pisarzy: Adolfa Nowaczyńskiego, Wacława Sieroszewskiego i Jerzego Żuławskiego, z którymi współdziałał inny student - Feliks Dzierżyński, a także wielu późniejszych generałów i ministrów. Wypada wspomnieć, że w l. 1920-21 spowiednikiem pensjonariuszy „Pomocy Bratniej" w Zakopanem był Maksymilian Kolbe...

Naczelnymi lekarzami Domu Zdrowia młodzieży akademickiej byli kolejno: Józef Żychoń, Aleksander Januszkowski, Antoni Kuczewski i Edmund Brzeziński. W 1921 r. towarzystwo zakopiańskie rozwiązało się, przekazując swoją własność Ogólnopolskiemu Związkowi Bratnich Pomocy. Dyrektorem połączonych Domów Zdrowia i później Sanatorium Akademickiego był w l.

1925-51 dr Stefan Jasiński, a po nim, przez następne 30 lat kierował sanatorium dr Jan Jaworski.

Od wsch. z Sanatorium Akademickim graniczy jeszcze bardziej okazały gmach Sanatorium Nauczycielskiego, wzniesiony w l. 1924-26 wg projektu arch. Zygmunta Ostafina, pod kierunkiem projektanta i Leopolda Winnickiego. Początek dato mu stowarzyszenie społeczne, założone w 1901 r. przez nauczycielkę z Warszawy Adelę Malewiczównę, pod nazwą Schronienie dla Nauczycielek. Upłynęło parę lat, podjęto wiele usilnych zabiegów, by przekonać założycielkę, iż nauczyciele płci męskiej także chorują na gruźlicę i potrzebują pomocy. W 1904 r. większością głosów członkowskich zmieniono statut, dopuszczając do stowarzyszenia także nauczycieli, jednakże Malewiczówna demonstracyjnie zeń wystąpiła.

Pierwszą bazą nauczycielskiego Domu Zdrowia stała się willa „Ludmiła" przy Chramcówkach. W 1919 r. powstał ogólnopolski Związek Nauczycielstwa Szkół PoStrona 169

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wszechnych i on to przejął sprawy organizacji pomocy sanatoryjnej dla nauczycieli. W 1923 r. w murowanej willi przy ul. Grun135 II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zaruskiego - Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle Strążyska - Droga pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki waldzkiej otwarto nowy Dom Zdrowia dla nauczycieli, a w tymże roku Związek przyjął uchwalę o dobrowolnym opodatkowaniu się jego członków w wysokości 1% od poborów na rzecz wybudowania w Zakopanem nowoczesnego sanatorium. Otwarto je w obecności prezydenta Rzeczypospolitej Stanisława Wojciechowskiego i ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego Stanisława Grabskiego, 3 listopada 1925 r. Długoletnim dyrektorem Sanatorium Nauczycielskiego był do 1939 r. Tadeusz Malicki, zaś funkcje naczelnych lekarzy sprawowali: Wacław Kraszewski, Zygmunt Dadlez i Jan Jankowski. Po II wojnie światowej Sanatorium kierowali: Teodor Birula-Białynicki, Roman Talewski i Lech Mazalon.

Idziemy dalej przez Lipki. Droga biegnie prosto w kierunku Giewontu. Mijając po prawej stronie camping „SN PTT-1907" (trasa 3-A) dochodzimy do ul. Regle. Skręcamy w lewo i po kilkunastu metrach-w prawo, gdyż w tym miejscu uliczka załamuje się pod kątem prostym (wprost do ul. Strążyskiej biegnie trasa 3-B).

C. Ul. Regle to typowy przykład próby ujęcia naturalnej zabudowy wiejskiego przysiółka w karby konwencjonalnej ulicy miejskiej. Nie udaje się to prawie nigdy, nie udało się i tym razem. W efekcie administracyjnych zabiegów otrzymano ulicę w kształcie litery Ł. O porządku w numeracji lepiej nie mówić...

Mniej więcej w połowie odcinka biegnącego prosto na pd. odchodzi na zach. boczny fragment ul. Regle, u końca którego znajdują 136 się domy rodziny Gąsieniców Szostaków. W Strona 170

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka pierwszym z nich (ul. Regle 15), do którego droga prowadzi przez pomalowaną kolorowo bramę, mieszka trzypokoleniowa rodzina artystów plastyków: wspomniany wyżej Karol Gąsienica Szostak senior, syn Karola - Michał, artysta rzeźbiarz, długoletni dyrektor Liceum im. Kenara, autor wielu pomników realizowanych na terenie całej Polski, medali i płaskorzeźb, jego żona Marta-jedna z najwybitniejszych polskich plastyczek, zajmująca się tkaniną artystyczną i najmłodszy z rodu, ich syn Karol junior, student warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych.

Główny ciąg ul. Regle doprowadza nas do ul. Strążyskiej. Wśród nowoczesnych willi kierujemy się na pd., w stronę coraz bliższych Tatr. Niebawem w prawo odchodzi pod górę ul. Bogdańskiego. W tym przypadku nie chodzi o żadną konkretną osobę - teren ten po prostu należał do rodziny Bogdańskich i administracja uszanowała dawną tradycję nazewniczą. Warto zboczyć kilkaset metrów od naszej trasy, aby zwiedzić położoną przy tej ulicy galerię prac nieżyjącego już Antoniego Rząsy (ul. Bogdańskiego 16a).

Antoni Rząsa (1919-80), artysta rzeźbiarz, nauczyciel. Jeden z najwybitniejszych polskich rzeźbiarzy, dostał się do zakopiańskiej Szkoły Przemysłu Drzewnego w 1938 r. prosto z podrzeszowskiej wsi dzięki stypendium, jakie dlań ufundowała społeczność gminna. Wojna przerwała naukę, którą Rząsa podjął ponownie dopiero w 1948 r., za sprawą Antoniego Kenara. Szybko stał się najbliższym współpracownikiem twórcy Liceum Sztuk Plastycznych i po ukończeniu szkoły pozostał w niej jako nauczyciel aż do 1973 r. Jego rzeźby w drewnie zyskały światową sławę. Tematyka, jakiej się poświęcił wiąże się przede wszystkim z życiem i cierpieniem Chrystusa - człowieka.

II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zaruskiego - Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle Strążyska - Droga pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki

Antoni Rząsa Krzyże, pięty, sceny ukrzyżowania, ale także męczennicy Oświęcimia i żołnierze - dawni i współcześni- wszystkie te dzieła powstawały w niewielkiej pracowni w wilii „Roma " Strona 171

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka przy ul. Za Strugiem, by trafić do muzeów i galerii w Zakopanem, Krakowie, Warszawie, Genewie, Pekinie i Moskwie, w Szwecji, Wielkiej Brytanii i Watykanie.

Poza rzeźbą figuralną, zajmował się także dziełami alegorycznymi - i artystycznym meblarstwem.

Galeria w jego domu otwarta została w 1976 r. Niedługo jednak licznie odwiedzający ją goście mogli cieszyć się towarzystwem tak wybitnego, a jednocześnie tak bardzo skromnego artysty - zmarł on bowiem przedwcześnie w wieku 61 lat i został pochowany na starym cmentarzu. Rzeźbę na jego grobie wykonano w pracowni Michała Gąsienicy Szostaka.

Wracamy do ul. Strążyskiej, która od skrzyżowania z ul. Bogdańskiego obniża się nieco w kierunku pd. i wznosząc się ponownie doprowadza do Drogi pod Reglami. Przedłużenie dotychczasowego traktu stanowi Dolina Strążyska. Przy skrzyżowaniu ul.

Strążyskiej z Drogą pod Reglami stoi stara, XIX-wieczna willa, w której do 1982 r. mieściła się popularna restauracja „Roma" z muzyką cygańską - lokal, stanowiący etap końcowy wielu kuligów.

D. Skręcamy w lewo w Drogę pod Reglami.

To jeden z najstarszych traktów komunikacyjnych Zakopanego, łączący Kuźnice z Doliną Kościeliska - dwa stare ośrodki hutnicze. Tędy wożono surówkę z kuźnickiego wielkiego pieca do świeżenia w kościeliskich fryszerkach, tędy też po likwidacji huty w Starych Kościeliskach jeździły do Kuźnic wozy z rudą, wydobytą w Tatrach Zachodnich. Stąd też trakt ten nazywano początkowo Drogą Żelazną. Zamknięcie hut kuźnickich i późniejszy rozwój turystyki nadały drodze inny charakter: stała się ona najdogodniejszym połączeniem między często odwiedzanymi dolinkami reglowymi. W 1904 r. staraniem wójta Andrzeja Chramca ścieżkę poszerzono i wyrównano, przekształcając dawną Drogę Żelazną w popularny szlak spacerowy, noszący odtąd nazwę Drogi pod Reglami.

Warto wspomnieć w tym miejscu, że słowem „regle" nazywają górale pasmo lesistych wzgórz, ograniczających Tatry od pn.

Strona 172

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Językoznawcy do tej pory nie ustalili jednoznacznie pochodzenia i pierwotnego znaczenia tego słowa.

W zimie wzdłuż Drogi pod Reglami wyznaczane są i dobrze utrzymywane, biegowe 137II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zaruskiego - Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle • Strażyska - Droga pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski • Staszica - Krupówki trasy narciarskie, wykorzystywane zarówno podczas zawodów, jak i przez coraz liczniejszych amatorów narciarstwa biegowego.

Droga pod Reglami stanowi na tym odcinku pn. granicę Tatrzańskiego Parku Narodowego - czyli w tym właśnie miejscu kończy się Podhale, a zaczynają Tatry.

Przez drewniany most przechodzimy na drugą stronę Potoku Młyniska. Ma on swoje źródła u podnóża Giewontu, płynie całą Doliną Strażyska, wzdłuż ulic: Strążyskiej i Kasprusie i łącząc się przy skrzyżowaniu Kasprusi z ul. Orkana z Białym Potokiem, a przy ul. Kościeliskiej - z Foluszowym Potokiem, pod Gubałówką wpada do Cichej Wody. Jest bardzo zanieczyszczony i podobnie jak Bystra niebezpieczny w czasie gwałtownego nieraz przyboru wody po ulewnych deszczach. Na odcinku między ulicami: Tetmajera a Orkana został częściowo uregulowany w 1980 r. i poprowadzony przez system niewielkich kaskad. Nazwę swą bierze od młyna Stanisława Karpiela, stojącego w XIX w. w połowie jego biegu.

Idąc dalej w kierunku wsch. po kilkudziesięciu metrach dochodzimy do ujścia Doliny ku Dziurze, w którą prowadzi ścieżka oznaczona czarnymi znakami. W lewo w tym miejscu odchodzi do miasta Droga do Daniela, którą dojść można do ul. Strążyskiej.

Najbliższy regli dom przy Drodze do Daniela związany jest z postacią ostatniego zbójnika zakopiańskiego - Wojciecha Mateji. Tutaj właśnie w ostatnich latach swego życia mieszkał ze słynną z urody Katarzyną z Walczaków, popularnie zw.

Kacką. Gdy Wojtek Mateja zmarł w więzieniu w Wiśniczu, bogata i urodziwa wdowa po zbójniku stała się dobrą partią dla wielu rywalizujących ze sobą konkurentów. Przyniosło to w rezultacie efekty dramatyczne. 6 kwietnia 1874 r., w wielkanocny poniedziaStrona 173

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka 138 łęk zebrało się u Kacki kilkuosobowe towarzystwo, złożone z dwóch konkurentów do jej ręki - Stanisława Sobczaka i Macieja Nawsia oraz Kackowego stryja Jana Walczaka z kochanką Maryną'Jarząbek. Doszło do sprzeczki, potem bójki, w której Walczak i Sobczak zabili Nawsia. W sprawę wkroczyła urzędowa sprawiedliwość i na podstawie zeznań... oskarżonych uznano, że winien byt denat i skazano zabójców na symboliczne kary 10 i 6 miesięcy więzieniaPowszechnie uważano, że głównym winowajcą byi Jan Walczak - starszy, bardziej doświadczony, mający jeszcze w dodatku starą żonę i złą opinię. Przeto nikt się nie zdziwił, gdy dosięgła go wyższa sprawiedliwość: 12 października 1876 r., w nurcie Potoku Młyniska - tego samego, który przepływa obok domu Kacki - niedaleko przy Kasprusiach znaleziono jego zwłoki. Podejrzenie padło na Jana Sierockiego, który w międzyczasie ożenił się z Kacką i procesował z Walczakiem o ziemię. Sędziowie przysięgli w Nowym Sączu uwolnili go jednak od winy i kary, a całą kryminalno-romansową aferę opisał w kronice ks. Stolarczyk.

Dawna niewielka chałupa Kacki została z biegiem czasu zmieniona i rozbudowana i tylko część zabudowań gospodarczych pamięta tragedię sprzed 100 lat.

Idąc dalej Drogą pod Reglami warto zwrócić uwagę na nieliczne już bardzo buki - pozostałości dawnego lasu mieszanego, charakterystycznego jeszcze w l pół. XIX w. dla dolnego regla, wytrzebionego potem dla potrzeb kuźnickiego hutnictwa. Z Drogi pod Reglami rozciąga się rozległy widok na Zakopane; w bezwietrzny dzień, zwłaszcza zimą, wyraźnie widać gruby kożuch smogu, utworzony z samochodowych spalin oraz dymów setek kotłowni centralnego ogrzewania i pieców, przykrywający zakopiańskie „uzdrowisko". Przechodzimy nad kolejnym potokiem o nazwie Potok Spadowiec, wypływającym z nieudostępnionej turystom II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zaruskiego - Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle Strażyska - Droga pod Reglami— Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki doliny tego samego imienia i efektownym wodospadem spadającym ze skały po prawej stronie naszej trasy. Niebawem droga ostro schodzi w dół do Doliny Białego, w głąb której prowadzi żółto znakowany szlak turystyczny. Okoliczny teren jest ścisłym rezerwatem przyrody, noszącym imię wielkiego Strona 174

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka leśnika - prof. Stanisława Sokołowskiego.

Za budynkiem leśniczówki skręcamy w lewo, by niebawem opuścić Drogę pod Reglami, która biegnie dalej w kierunku wsch., do skoczni narciarskiej na Krokwi.

My zaś kierujemy się wprost na pn. w stronę miasta przez Las Białego. Jest to teren najbardziej popularnych spacerów w pobliżu Zakopanego, dostępny praktycznie dla każdego, nie wyłączając dzieci w wózkach, psów na smyczy i bez, hałaśliwych wycieczek i indywidualnych wandali. Obszar ten leży już poza granicą Tatrzańskiego Parku Narodowego i nie jest praktycznie objęty żadną ochroną. Widząc postępującą z roku na rok dewastację i przekształcanie Lasu Białego w publiczny śmietnik - można wyobrazić sobie z łatwością, jak wyglądałyby Tatry przy dzisiejszym masowym ruchu turystycznym, gdyby nie było w nich rezerwatów i zarządzeń ochroniarskich...

Swą ciekawą architekturą zwraca uwagę jedyny usytuowany w Lesie piątego budynek. Nosi on nazwę „Mrówki" i mieści się w w nim Dom Pracy Twórczej Krakowskiego Przedsiębiorstwa Projektowo-Badawczego Budownictwa Przemysłowego. Fundamenty budynku położono jeszcze przez II wojną światową, ale rozbili je Niemcy, ćwicząc tu strzelanie z panzerfaustów. Obecny kształt willi jest dziełem projektanta areh. Jacka Nowakowskiego, pod którego kierunkiem „Mrówki" powstały w 1954 r. „Mrówki", Las Białego

ny II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zareakiego - Ogrodowy - Pod Uyjkami - lipki - Regle Strążyska - Droga pod Reglami - Las Białego - GruaiR«ldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki Po wyjściu z lasu wchodzimy na ulicę, noszącą nazwę Droga do Białego.

E. Jest to jeden z najstarszych traktów o charakterze turystycznym, łączących centralną część Zakopanego z Reglami. Chodzono tędy już w latach osiemdziesiątych Strona 175

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka ubiegłego wieku, jednakże droga ta była po prostu dość kiepsko utrzymaną ścieżką turystyczną. Dopiero w latach dwudziestych władze gminne przystąpiły do przekształcania jej w ulicę. Nazwą Droga do Białego obejmowano początkowo cały odcinek, od Rynku do Doliny Białego. W 1928 r. dolna, gęściej zabudowana część otrzymała nazwę Grunwaldzka, górna zaś zachowała dawniejsze miano. Cała trasa z centrum do Doliny Białego stanowi dziś jeden z najpopularniejszych deptaków Zakopanego.

Końcową część ulicy zajmuje kompleks domów wczasowych, stawianych przeważnie w latach trzydziestych. Najbliższe Reglom okazałe budynki „Pan Tadeusz", „Telimena", a w głębi mniejsza „Zosia" należą obecnie do Urzędu Rady Ministrów. Wśród tych mickiewiczowskich obiektów rozsiadła się zwalista, nowoczesna budowla, oddana do użytku w 1983 r. jako Dom Wczasowy FWP „Biały Potok" (Droga do Białego 7), projektowany przez arch. Zenona Trzupka i Janusza Urbanowicza. Przy budowie wycięto wielką połać starego lasu, obecne „Wi„Biały Potok", Droga do Białego

140 II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zaruskiego - Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle Strążyska - Droga pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki tkiewiczowskie" krycie gontem położono na dachu blaszanym, opartym na żelbetowych stropach, a cały dom ma kubaturę porównywalną z największymi zakopiańskimi hotelami.

W bezpośrednim sąsiedztwie znajduje się również duży, stylowy budynek, noszący obecnie nazwę „Barbara" (Droga do Białego 3) i pełniący funkcję Domu Wypoczynkowego Kopalni „Siersza". Wybudowany w 1922 r. wg projektu arch. Noska z Cieszyna, nosił nazwę „Cieszynianka" i byt pensjonatem śląskiego Urzędu Wojewódzkiego, l września 1949 r. utworzono tu prewentorium dla dzieci, w 1955 r. przekształcone w sanatorium schorzeń oka. Już w latach sześćdziesiątych niektórzy śląscy potentaci podejmowali próby rewindykacji „Cieszynianki" na swoją rzecz, jednakże zapobiegła Strona 176

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka temu wówczas osobista interwencja premiera Józefa Cyrankiewicza. W 1972 r., gdy protektora zabrakło, sprawę ostatecznie załatwiono: 7 lutego 1972 r. dyrektor Sanatorium otrzymał polecenie wyeksmitowania dzieci i specjalistycznego sprzętu do położonego opodal sanatorium dziecięcego „Oaza", a następnie do willi „Ruczaj" przy ul. Makuszyńskiego, na znacznie gorsze warunki. Nowy właściciel przede wszystkim usunął dawną nazwę, a następnie rozbudował dom. Tylko położona obok uliczka „Za Cieszynianka" i sąsiednie osiedle o tej samej nazwie wiążą się z tradycją tego miejsca.

Mijając po lewej stronie Dom Pracy Twórczej literatów „Astoria" (Droga do Białego 12), wybudowany w 1936 r. wg projektu Leona Kopkowicza, gdzie powstało wiele dzieł współczesnej literatury, dochodzimy do skrzyżowania z ul. Andrzeja Struga (trasa 7-D).-Nieco niżej, także w lewo odchodzi ul.

Mariana Zająca.

Marian Zając (192D-45), narciarz, lotnik.

Debiutował jako narciarz na dziecięcych

Marian Zając zawodach w 1930 r. na Lipkach. Jeszcze będąc uczniem zakopiańskiego gimnazjum występował w reprezentacji Polski podczas zawodów FIS w 1939 r. w biegu zjazdowym i skokach. Był członkiem Harcerskiego Klubu Narciarskiego, a potem Sekcji Narciarskiej „Wisły" i jako zjazdowiec zdobył mistrzostwo Polski. Po maturze wstąpił do Szkoły Lotniczej w Dęblinie. Po wybuchu wojny wrócił do Zakopanego i w sylwestrową noc J 939 r. przedostał się przez Tatry do Budapesztu i dalej do Anglii. Należał do najdzielniejszych polskich lotników w Wielkiej Brytanii, był odznaczony krzyżem Virtuti Militari i 4-krotnie Krzyżem Walecznych. Zginął nad Atlantykiem, w czasie przelotu z Kanady do Anglii, w ostatnich miesiącach wojny.

Mieszcząca się po prawej stronie tej uliczki willa „Przystań" (ul. Zająca 6) wybudowana została w 1928 r. przez Wincentego Witosa 141 II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Z«n»kiego ^Ofrodowa -. Pod Lipkami - Lipki - Regle Strążyska - Droga pod Reglami - Li Biał«fi!b - Grunwaldzka - Park Miejski Strona 177

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Staszica - Krupówki

„Przystań", ul. Zająca dla jego córki Julii. Przywódca PSL „Piast" bywał często w Zakopanem od 1922 r. i cieszył się wśród górali dużym mirem - on i kierowana przezeń partia. Długoletnim postem z Zakopanego byt właśnie prezes kota PSL „Piast" Wojciech Rój. Od 1930 r. aż do wyjazdu na emigrację po procesie brzeskim Witos wielokrotnie zatrzymywał się tu, w „Przystani", której formalnym współwłaścicielem został w 1933 r. Po II wojnie światowej, gdy Witos umarł, dom jego córki byt najpierw dzierżawiony przez Centralę Paliw Płynnych, a potem FWP, w znanym już trybie został w 1951 r. objęty zarządem przymusowym i wreszcie w 1962 r. upaństwowiony. Ostatnią właścicielką „Przystani" była wnuczka Wincentego Witosa - Joanna Steindlowa.

F. Droga do Białego w tym miejscu się kończy-na wsch. odchodzi od niej ul.

Makuszyńskiego, a w kierunku centrum miasta prowadzi licząca ok. 700 m ul.

Grunwaldzka.

Narożny dom po lewej stronie to nieefektowna, murowana willa „Szmertówka" (ul.

Grunwaldzka 24), w której mieszkał wybitny pisarz zakopiański Józef Kapeniak.

Józef Kapeniak (1906-77), literat, działacz komunistyczny. Urodzony w'Zakopanem, w młodości już związał się z ruchem komunistycznym i w l. 1930-38 był członkiem KPP. Był wówczas jednym z organizatorów komunistycznej służby kurierskiej między Polską a Czechosłowacją przez Tatry. W czasie II wojny światowej przebywał w ZSRR, a następnie powrócił do Zakopanego, działał w PPR i był członkiem PZPR. Dopiero po wojnie, w wieku 44 lat podjął pracę literacką. Najważniejszym jego dzie-

142 r li. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zaruskiego - Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle Strążyska - Droga pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki Strona 178

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka łem jest trylogia „Ród Gąsieniców" (I-„Ród Gąsienico^", II-„Konary", III -,, Krwawi i hyrn i"). Powieść Kaperiiaka jest najwybitniejszym jak dotąd epickim przedstawieniem dziejów Zakopanego i góralszczyzny w XIX i l poi. XX w. Opublikował także kilka innych książek, przeważnie związanych z Podhalem. „Ród Gąsieniców" zyskał także wersję filmową, jako serial telewizyjny zaprezentowany w 1979 r. w reżyserii Konrada Nałęckiego.

Idąc dalej ul. Grunwaldzką mijamy odchodzące w lewo dwie wąskie uliczki - Marusarzówny i Do Tadziaków i dochodzimy do dużego, murowanego budynku po prawej stronie, mieszczącego obecnie Sanatorium Dziecięce „Oaza" (Ul. Grunwaldzka 19), stanowiące oddział Specjalistycznego Zespołu Rehabilitacyjno-Ortopedycznego Dla Dzieci i Młodzieży. Dom został wybudowany ok. 1925 r. przez Józefa Bachledę Józef Kapeniak

Curusia, jako pensjonat wg projektu Edwarda Kotońskiego. Prowadziła go córka właściciela, Maria Pawlicowa. W czasie okupacji dom zajęty byt przez Niemców, w 1945 r. stacjonowali w „Oazie" żołnierze radzieccy, a potem znalazła tu siedzibę szkoła prewentoryjna. W 1948 r. dom wydzierżawiło Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, a następnie Ministerstwo Zdrowia.

Naprzeciwko „Oazy" od ul. Grunwaldzkiej odchodzi w lewo niewielka ul. Ornak, biegnąca wzdłuż płotu willi o tej samej nazwie.

Duży, zabytkowy dom „Ornak" (ul. Grunwaldzka 20) wybudowany został w stylu zakopiańskim w 1902 r. dla prof. Stanisława Sokołowskiego.

Stanisław Sokołowski, senior (1865-1942), leśnik, działacz ochrony przyrody, twórca pierwszej opublikowanej koncepcji Tatrzańskiego Parku Narodowego. Po ukończeniu Seminarium Nauczycielskiego w Krakowie, z braku pieniędzy na dalszą naukę przez 13 lat pracował jako robotnik leśny. Dopiero w wieku 26 lat jako ekstern zdał egzamin dojrzałości, a w l. 1893-96 dzięki pomocy finansowej rodziny żony studiował w Wiedniu. Po powrocie do kraju Strona 179

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka podjął pracę w Krajowej Szkole Gospodarstwa Leśnego we Lwowie, a potem w Akademii Rolniczej w Dublanach. W 1904 r. został profesorem Wyższej Szkoły Leśnej we Lwowie, a od 1919 r. kierował katedrą leśnictwa na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1931 r. został członkiem Polskiej Akademii Umiejętności, w rok później otrzymał doktorat honorowy SGGW. Do Zakopanego przyjeżdżał od najwcześniejszej młodości. Ożenił się z góralką - Agnieszką z Walczaków i miał z nią sześcioro dzieci. Cała rodzina była zafascynowana Tatrami. Czterej synowie S. Sokołowskiego uprawiali taternictwo i prowadzili działalność naukową lub artystyczną w Tatrach.

143 II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zaniskiego - Ogrodowa - Pod : Strążyska - Droga podlttUtani -Ł»» Białego - Grul Staszica - Krupówki ni - Lipki - Regle • i - Park Miejski

Marian Sokotowski Tatr dotyczyło wiele publikacji naukowych S. Sokotowskiego, a wśród nich-„Tatry jako park narodowy" i „Las tatrzański".

Najbliższym jego współpracownikiem i następcą byt jego syn Marian (1894-1939), botanik, profesor SGGW w Warszawie, autor wielu prac dotyczących przyrody Tatr (m.in. „O górnej granicy lasu w Tatrach", „Szata roślinna Tatr Polskich"). Jego śmierć w wieku 45 lat była wielkim ciosem dla ojca.

Drugi z synów, Adam Sokołowski ' (1898-1984), lekarz, profesor Państwowego Instytutu Reumatologicznego w Krakowie, był jednym z czołowych taterników i publikował prace dotyczące medycyny górskiej.

Stanisław junior (w. 1900), był taternikiem, jest jednym z najwybitniejszych geologów Tatr, profesorem Instytutu Geologicznego w Warszawie. Jan Seweryn (1904-53), także taternik, był malarzem - profesorem warszawskiej ASP i jego to dziełem jest m.in. odrestaurowanie warszawskiego Starego Miasta, pozostawił też sgrafitta i mozaiki w Strona 180

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Zakopanem. Tatry urzekły także i trzecie pokolenie tej rodziny: córka Adama Sokołowskiego, Alicja Kulczycka, jest botaniczką i posiada w swym dorobku prace związane z Tatrami.

Dobrze jest cały czas pamiętać o tym, że senior rodu, urodzony na zabitej dechami wsi małopolskiej, z siekierą w ręku zarabiał pieniądze, by móc rozpocząć karierę naukową własną i całej dynastii uczonych polskich.

Dodajmy tu, że w taternictwie nazwą „sokołowszczyzna" określano grupę wybitnych wspinaczy krakowskich w l. 1921-26, skupionych wokół Mariana i Adama Sokołowskiego.

Adam Sokolowski

144 II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zaruskiego - Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle Strążyska - Droga pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki

Stanisław Sokolowski. jr W uznaniu zasług prof. Stanisława Sokotowskiego seniora dla ochrony przyrody w Tatrach w 1965 r., w stulecie urodzin współtwórcy koncepcji Tatrzańskiego Parku Narodowego nadano jego imię ścisłemu rezerwatowi w Dolinie Białego, a na willi „Ornak", w której mieszkał - Polskie Towarzystwo Leśne umieściło w tymże roku tablicę pamiątkową.

Za willą „Ornak" dochodzimy do skrzyżowania ul. Grunwaldzkiej z ul. Tetmajera (trasa 7-E). Pozostajemy po lewej stronie ulicy. Pierwszy dom przy skrzyżowaniu (ul.

Grunwaldzka 16) to willa „Ela", wybudowana w latach dwudziestych wg projektu Franciszka Kopkowicza dla Władysława Rudnickiego, w stylu przypominającym dawne dworki polskie. W willi tej mieszkał wybitny polski malarz, Tadeusz Brzozowski.

Tadeusz Brzozowski (1918-87), artysta malarz, pedagog. Studiował w krakowskiej Strona 181

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Akademii Sztuk Pięknych, a po II wojnie światowej uczyl rysunku na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej. W 1954 r. przeniósł się wraz z rodziną na stałe do Zakopanego i został nauczycielem' w Liceum Technik Plastycznych. W 1959 r. po śmierci Antoniego Kenara, objął stanowisko dyrektora szkoły i kierował nią do 1961 r. zaś do 1969 r. był tu nauczycielem malarstwa. Od 1962 r. był profesorem nadzwyczajnym - do 1979 r. wykładał w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Pięknych w Poznaniu, a w l. 1979-81 -w krakowskiej ASP, dojeżdżając do obydwu uczelni z Zakopanego.

W lalach powojennych Tadeusz Brzozowski szybko zdobywał sławę i uznanie wśród krytyków sztuki i dziś uchodzi za jednego z najwybitniejszych artystów polskich. Jego prace eksponowane były na kilkudziesięciu wystawach indywidualnych i ponad 200 zbiorowych w niemal wszystkich krajach europejskich, a także w Brazylii, Japonii, Kanadzie, na Kubie, w Urugwaju i USA. Prace Brzozowskiego znajdują się w zbiorach Muzeów Narodowych w Polsce, a także w muzeach Nowego Jorku, Paryża, AmsterTadeusz Brzozowski

145 10 Zakopane - przewodnik historyczny II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zaruskiego - Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle Strążyska - Droga pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki damu i Skopje. Poza malarstwem uprawiał w mniejszym stopniu grafikę, a wraz z żoną-Barbarą Gawdzik-Brzozowską wykonywał też polichromie w kościołach. Tworzył również scenografię teatralną - w Krakowie, Łodzi i Zakopanem, co wynikało bezpośrednio z jego osobistych fascynacji teatrem, pochodzących z lat 1943-45, kiedy był aktorem w konspiracyjnym teatrze Tadeusza Kantora w Krakowie.

W l. 1945-83 był członkiem Związku Polskich Artystów Plastyków i pełnił różne funkcje we władzach zakopiańskiego 0kręgu ZPAP i w Radzie Artystycznej Zarządu Głównego Związku. Wielokrotnie Strona 182

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka przewodniczył też jury odbywającego się w Zakopanem Przeglądu Filmów o Sztuce.

Barbara Gawdzik-Brzozowską jest znaną graficzką, której rysunki wielokrotnie nagrodzone były w licznych konkursach i wystawach krajowych i zagranicznych, wykonuje też ilustracje książkowe.

Sąsiedni budynek po tej samej stronie to podobna w stylu willa „Boryna" (ul. Grunwaldzka 14), wybudowana w 1921 r. wg projektu Franciszka Kopkowicza dla zakopiańskiego kupca Stanisława Birtusa, który po kilku latach odsprzedał dom Aurelii Reymontowej. Ona to nadała nazwę willi.

Natomiast autor „Chłopów" nigdy nie był w tym domu, wbrew temu, co głosi powieszona w 1971 r. tablica: okres zakopiańskiej aktywności zmarłego w 1925 r. Reymonta przypadał na lata przed I wojną światową.

Od wdowy po pisarzu odkupił „Borynę" Franciszek Kopkowicz i prowadził tu znane w Zakopanem biuro architektoniczno„Boryna", ul. Grunwaldzka

146 T II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zaruskiego - Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle Strążyska - Droga pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski <Staszica - Krupówki f-budowlane. Tutaj też, przed wyprowadze-niem się do willi „Wantule", mieszkał pianista Egon Petri (trasa 3-C).

Po prawej stronie wznoszą się dwa niemal bliźniacze budynki, realizowane także przez firmę Kopkowicza: pochodzący z 1927 r. „Cariton" (dziś DW „Związkowiec", ul.

Grunwaldzka 11) i sąsiedni „Excelsior" (dziś DW „Krokus", ul. Grunwaldzka 9), wybudowany w 1933 r. W latach trzydziestych pensjonaty te należały do najlepszych w Zakopanem, prowadziła je Helena Jadwiga Erlichówna, a zatrzymywali się tu m.in. Kornel Makuszyński, gen. Mariusz Zaruski i muzykolog Zdzisław Jachimecki.

Sąsiedni drewniany budynek to stylowa willa „Hanka" (ul. Grunwaldzka 7), zaprojektowana i wybudowana w 1913 r. przez Alojzego Josta, do dziś będąca w posiadaniu Strona 183

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka tej zasłużonej dla Zakopanego rodziny.

Matylda Jostowa Alojzy Jost (1874-1932), drogomistrz, literat, malarz. Przed I wojną światową pełnił obowiązki powiatowego drogomistrza w Nowym Targu i był współtwórcą Drogi Oswalda Balzera, prowadzącej do Morskiego Oka, projektował most na Wodogrzmotach Mickiewicza, a w 1912 r. - tor bobslejowy w Kuźnicach. Działał w Sekcji Narciarskiej Towarzystwa Tatrzańskiego i w l.

1911-13 wchodził w skład jej zarządu. Był miłośnikiem Tatr i góralszczyzny, w latach międzywojennych pisywał wiele w prasie zakopiańskiej i krajowej, publikując m.in. interesujące opowiadania gwarowe.

Matylda Jostowa z Nowaków (1882-1977), żona Alojzego, była jedną z pierwszych nauczycielek szkoły ludowej i pełniła funkcję pierwszego prezesa Ogniska Nauczycielskiego, założonego w Zakopanem w 1907 r.

Była działaczką Związku Nauczycielstwa Polskiego, ogłaszała także prace naukowe z historii oświaty na Podhalu, działała w Towarzystwie Szkoły Ludowej i Towarzystwie Opieki nad Młodzieżą Szkolną.

Henryk Jost (ur. 1921), syn Alojzego i Matyldy, absolwent Politechniki Gdańskiej, jest inżynierem mechanikiem, badaczem dziejów techniki i przemysłu, autorem ponad 100 prac naukowych z tego zakresu.

Jego praca doktorska dotyczyła mechaniki i energetyki wodnej na Podhalu. Szczegółowo zajmował się historią górnictwa i hutnictwa tatrzańskiego i był jednym z inicjatorów zespołu do badań tego zagadnienia przy Komitecie Historii Nauki i Techniki PAN. Opublikował wiele prac z tych dziedzin: „O górnictwie i hutnictwie w Tatrach Polskich", „Katalog zabytków budownictwa przemysłowego w Polsce, powiat Nowy Targ i miasto Zakopane", „Ludowe urządzenia energetyczne i mechaniczne o napędzie wodnym na Podhalu", a także liczne artykuły w „ Wierchach" i czasopismach fachowych.

W okresie okupacji hitlerowskiej działał w ruchu oporu, m.in. w plutonie AK „Żuraw".

Pracował wtedy w wydziale budownictwa w

147

II. Trasy Strona 184

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Trasa 5. Krapówki - Zaruskiego - Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle Strążyska - Droga pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki Naprzeciwko wznosi się duży budynek Związku Nauczycielstwa Polskiego „Zenepol" (ul. Grunwaldzka 10), wybudowany w 1911 r. jako pensjonat. Kupiony przez ZNP był Domem Zdrowia Nauczycieli, a w drugiej połowie lat siedemdziesiątych został całkowicie przebudowany i powiększony.

Obecnie mieści się tu ośrodek wypoczynkowy dla nauczycieli.

W drewnianym budynku z tyłu mieściła się w latach międzywojennych stajnia i pracownia malarska kierownika Domu Zdrowia, Tadeusza Maliekiego. Dalej, po tej samej stronie ulicy znajduje się boisko, a za skwerem - budynek Zespołu Szkól Hotelarskich, położony przy odchodzącej w tym miejscu ul. Partyzantów.

Po prawej stronie ul. Grunwaldzkiej rozciąga się teren Parku Miejskiego, od 1979 r. noszącego nazwę Park Dzieci i Młodzieży. s&f4^|«»9-»3s

Henryk Jost Zarządu Miejskiego i zgromadził cenną dokumentację dotyczącą budynków zakopiańskich, a także działalności okupanta w dziedzinie zmian struktury przestrzennej Zakopanego.

Działalność naukową z dziedziny etnografii podhalańskiej prowadzi mieszkająca również w „Hance" kuzynka Henryka-dr Wanda Jostowa, od 1952 r. adiunkt, w l.

1957-70 kustosz Muzeum Tatrzańskiego.

W l. 1974-77 była dyrektorem Skansenu Orawskiego w Zubrzycy (Orawskiego Parku Etnograficznego), który zorganizowała, kierując nim przez 19 lat (od 1955 r.) społecznie, jako przewodnicząca Komisji Opieki nad Zabytkami zakopiańskiego oddziału PTTK. Jej liczne prace ogłaszane w „ Wierchach" i czasopismach etnograficznych, dotyczą zagadnień socjologicznych i bytowych górali podhalańskich, a także kultury materialnej Podtatrza.

G. Historia parku zakopiańskiego wiąże się z historią uzdrowiska. Początkowo Zakopane dysponowało wystarczająco dużym Strona 185

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka obszarem naturalnej zieleni, by goście nie musieli się domagać zieleni „urządzonej".

W następnych latach park „Klimatyczny" lokowano na rozmaitych wydzierżawionych terenach - najdłużej na zboczu Antatówki (przy dzisiejszej ul. Jagiellońskiej).

W 1925 r. działania na rzecz utworzenia parku między Drogą do Białego a Krupówkami podjął radny miejski, krawiec z zawodu, Jan Kowalski. Działania jego wsparli dr.

Tadeusz Mischke i ówczesny wójt, Medard Kozlowski. W tymże roku park został urządzony - wg projektu J. Kowalskiego i głównie jego staraniem - w miejscu dzisiejszego Parku Dzieci i Młodzieży.

Urządzenie parku, a zwłaszcza podjęcie 148 r II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zuoakiego - Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle Strążyska - Droga pod Rflaroi - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki sprawy przez osobę niefachową, wywołało liczne polemiki i zjadliwą krytykę, głównie w sferach artystycznych. Podnoszono przede wszystkim wątpliwą estetykę parku i naruszanie w nim zasad ochrony przyrody.

Do 1927 r. parkiem nadal opiekował się Kowalski, a potem architekt miejski, inż.

Adam Hełm-Pirgo. W specjalnie wybudowanym pawilonie z muszlą koncertową grywały orkiestry sezonowe, m.in. w 1930 r. zakopiańska orkiestra symfoniczna, nadto w pawilonie kawiarnianym, prowadzonym przez Tadeusza Malczewskiego odbywały się koncerty muzyki z radia, stanowiącego wtedy nie lada jaką atrakcję. Parkowa kawiarnia była popularnym miejscem spotkań wielu wybitnych zakopiańczyków i ich gości, wśród których brylowali: Jan Bystroń, Leon Chwistek i Kornel Makuszyński. Nie wiadomo, kto wymyślił dla miejskiego parku nazwę „Małpi gaj", ale to na pewno Makuszyński był autorem anegdoty o pewnej pani, która zemdlała na alejce parkowej i ratujący ją dr Gabryszewski polecił wynieść kobietę „gdzieś na świeże powietrze"...

Sprawa o tyle jest aktualna do dziś, że przez park płynie bardzo zanieczyszczony Czarny Potok, a obok mieści się licznie uczęszczany szalet miejski, co nie pozostaje bez wpływu na jakość ożywczego, parkowego powietrza.

Strona 186

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka W 1931 r. staraniem Leopolda Winnickiego w parku wybudowano korty tenisowe, zlikwidowane w latach sześćdziesiątych i ponownie uruchomione dzięki społecznej pracy zakopiańczyków w 1981 r. Park zresztą był wielokrotnie zmieniany, a jego urządzenia przebudowywane. Kawiarnię rozebrano w czasie okupacji niemieckiej, nową muszlę koncertową zlikwidowano w latach sześćdziesiątych, fontannę zmieniano na alpinarium i odwrotnie, wreszcie w 1971 r. dokonano regulacji Czarnego Potoku, wybudowano niewielki basenik, zainstalowano nowe oświetlenie, wyasfaltowano

Pomnik Grunwaldzki w Parku Dzieci i Młodzieży ścieżki i rozbudowano plac zabaw dla dzieci.

W parku znajduje się także dobrze widoczny z ulicy Pomnik Grunwaldzki, nazywany czasem pomnikiem Króla Jagiełły. Z okazji 500-lecia bitwy pod Grunwaldem, inicjatywę budowy pomnika wysunął w 1910 r. ówczesny prezes Związku Górali, Franciszek Pawlica. 23 lipca 1911 r. poświęcono kamień węgielny, a 19 sierpnia odsłonięte na ówczesnym Rynku (dziś pl. Zwycięstwa) pomnik przy okazji I Zjazdu Podhalan, który odbywał się wtedy w Zakopanem.

Materiał na pomnik podarował hr. Zamoyski, koszta pokryła gmina. Związek Górali i poszczególni obywatele, roboty kamieniarskie wykonali Jan Stopka Czajka z synem Józefem, figury z brązu odlała krakowska firma Franciszka Kopeczyńskiego. Projekt Pomnika Grunwaldzkiego wykonał bezinteresownie Wojciech Brzega. ..>„».».

149 II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zaroskiego - Ogrodowa - Pod lipkami - Lipki - Regle Strążyska - Droga pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki Wojciech Brzega (1872-1941), artysta rzeźbiarz, pisarz, działacz podhalański. Ukończył zakopiańska Szkołę Przemysłu Drzewnego w 1889 r., studiował we Lwowie i Krakowie, a potem w Monachium i Paryżu.

W 1901 r. powrócił do Zakopanego. Sył współtwórcą stylu zakopiańskiego i bliskim współpracownikiem Stanisława WitkiewiStrona 187

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka cza. Wykonywał większość elementów rzeźbionych (sosręby, płaskorzeźby, figury) w projektowanych przez Witkiewicza obiektach. W stylu zakopiańskim tworzył także wystroje wnętrz, szczególnie cenione meble, tkaniny. Wielokrotnie nagradzane byty jego realistyczne rzeźby portretowe w drzewie, gipsie, terakocie i brązie. W 1904 r. był współtwórcą Związku Górali, działał także w antyalkoholowym Towarzystwie „Eleuteria", „Sztuce Podhalańskiej", spółce „Kilim", Sekcji Ludoznawczej i Sekcji Przyjaciół Zakopanego Towarzystwa Tatrzańskiego. Od 1912 r. wchodził w skład rady gminnej. Uczestniczył w niemal wszystkich wystawach organizowanych w'Zakopanem i sam je organizował we własnym domu (ul.

Skibówki l). W 1922 r. został nauczycielem rzeźby figuralnej w Szkole Przemysłu Drzewnego i uczył do 1937 r., kiedy to częściowy paraliż uniemożliwił mu dalsza

Wojciech Brzega pracę. W l. 1926-29 pełnił obowiązki dyrektora tej szkoły.

Od 1908 r. stale współpracował z zakopiańską prasą, publikując przede wszystkim opowiadania gwarowe, artykuły historyczne i wspomnienia. W 1927 r. był jednym z „Jutrzenka", ul. Grunwaldzka

150 II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zaruskiego - Ogrodowa - Pod Lipkami ~ Lipki - Regle Strążyska - Droga pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki nominalnych redaktorów kierowanego faktycznie przez Stryjeńskiego czasopisma „Gazda". Byt też autorem kilku regionalnych sztuk teatralnych, zbioru opowiadań góralskich .^Posiady" i interesującego pamiętnika „Żywot górala poczciwego", opublikowanego dopiero w 1969 r. przez Annę Mtcińską i Michała Jagiełłę.

Pomnik Grunwaldzki stanął w centralnym miejscu Rynku. W 1925 r. anonimowy, do dziś nieznany fundator ułożył u stóp pomnika kamienną płytę z napisem „NieznaStrona 188

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka nemu żołnierzowi". Płytę poświęcono, a Pomnik Grunwaldzki był aż do 1939 r. ośrodkiem zgromadzeń i manifestacji patriotycznych. W 1941 r. hitlerowcy nakazali rozebranie i zniszczenie niemiłego im pomnika. Mimo nadzoru volksdeutscha Gottlieba Konopki majster murarski Stanisław Kwaśny podczas rozbiórki ukrył brązowe figury, obydwa herby (Orzeł i Pogoń Litewska), obie tablice i puszkę z aktem fundacyjnym. Uratowane pamiątki przechowywała najpierw straż miejska, a potem urzędnik Zarządu Miejskiego Tytus Hałasowski ukrył je w składach gminnych na Kamieńcu, gdzie przetrwały okupację pod opieką Michała Cięciela, Franciszka Garbacza i Feliksa Sowy. Okupanci otrzymali tylko „lewe" zaświadczenie o przekazaniu brązu z pomnika dla potrzeb armii niemieckiej.

Ponieważ na dawnym Rynku bezpośrednio po wojnie stanął pomnik żołnierzy radzieckich - w 1948 r. uratowany Pomnik Grunwaldzki odbudowano w parku miejskim. Jak dawniej, tak i dziś odbywają się przy nim patriotyczne uroczystości.

L'l. Grunwaldzką dochodzimy do miejsca, w którym pod kątem prostym odchodzi w prawo asfaltowa uliczka w głąb parku. Obok stoi ładna willa w stylu zakopiańskim o nazwie „Jutrzenka" (ul. Grunwaldzka 3), wybudowana w 1900 r. Obecnie mieści się tu Młodzieżowy Dom Kultury „Jutrzenka".

Przed l wojną światową w willi tej mieścił się pensjonat, dysponujący własną stadniną 10 koni wierzchowych, 5 powozami i... zakładem fotograficznym. Właścicielami byli m.in. Henryk Bogdani i Maria Monatowa, która wyjechawszy do Wiednia, w 1914 r. zaoferowała sprzedanie budynku Zarządowi Gminnemu. W 1918 r. „Jutrzenka" została zarekwirowana na siedzibę Kompanii Wysokogórskiej, utworzonej przez gen. Jędrzeja Galicę i dopiero w 1919 r. dom kupiła gmina. W latach międzywojennych była tu siedziba władz uzdrowiskowych i Miejskiego Urzędu Zdrowia oraz tuż przed wojną - zakopiańskich organizacji kombatanckich.

Po II wojnie światowej „Jutrzenkę" przejęty organizacje młodzieżowe: do 1957 r. mieścił się w niej Miejski Komitet Związku Młodzieży Polskiej, od 1953 r. wraz z Domem Harcerza. Tradycje tej ostatniej placówki przejął obecny Młodzieżowy Dom Kultury. „Jutrzenka", mająca filie w zakopiańskich Strona 189

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka szkołach i większych osiedlach, obejmuje swoją działalnością ok. tysiąca dzieci i młodzieży skupionych w 20 kotach zainteresowań. Dziecięce rysunki, tkaniny artystyczne, rzeźba, malarstwo na szkle wielokrotnie byty nagradzane na międzynarodowych konkursach twórczości dziecięcej. Prace zakopiańczyków prezentowano nawet w Indiach i Japonii i zdobywały one tam pierwsze miejsca i złote medale.

Opuszczamy ul. Grunwaldzką, która biegnie dalej do pl. Zwycięstwa i obok „Jutrzenki" wchodzimy w uliczkę parkową. Mijając Czarny Potok, spostrzegamy po prawej stronie murowany budynek Łazienek Miejskich (ul. Staszica 13), projektowany przez Eugeniusza Wesotowskiego i wybudowany z inicjatywy wójta Medarda Koztowskiego w 1922 r. pod kierunkiem dr. Emila Godlewskiego. twórcy Sanatorium Dziecięcego na Bystrem i honorowego obywatela Zakopa151 II. Trasy Trasa 5. Krupówki - Zaruskiego - Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle Strążyska - Droga pod Reglami - Las Białego - Grunwaldzka - Park Miejski Staszica - Krupówki

Łazienki Miejskie nego (od maja 1921 r.). Tutaj właśnie, na piętrze gmachu Łazienek mieszkał Medard Koztowski.

Mijając stary budynek rodziny Curusiów, wybudowany w połowie z czerwonej cegły, w połowie zaś z drewnianych bali, dochodzimy do bocznej uliczki, która prowadzi w prawo do popularnej kawiarni „Kmicic" (ul.

Staszica 11). Budynek wzniesiono w pierwszych latach XX w. i do II wojny światowej mieścił się tutaj pensjonat pod tą samą nazwą, prowadzony m.in. przez zakopiańskiego skrzypka i nauczyciela szkół muzycznych, Wiktora Walczyńskiego.

Obok stoi dość zniszczony budynek „Wawel", w którym w latach dwudziestych prowadziła przez krótki czas swój pensjonat Maria Witkiewiczowa.

Z lewej strony natomiast dobrze widzimy od tyłu zabudowania dawnej restauracji i hotelu Karpowicza (trasa l-C). Warto poliStrona 190

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka czyć, ile dobudówek, daszków, wyględów, dziwacznie ustawionych szczytów składa się na ten od frontu tak harmonijny i stylowy-zdawałoby się-budynek. Tak zresztą większość zabudowań Krupówek wygląda „od kuchni".

Mijając stację benzynową dochodzimy do Krupówek.

^^^•^1 ;xxxx]nBEXxxxxxraaa: 152 r II. Trasy Trasa 6. Krupówki - Kościuszki - Chramcówki - Nowotarska - Krupówki Naprzeciw poczty odchodzi od Krupówek szeroka, nowocześnie poprowadzona, ul.

Kościuszki.

Zamysł budowy drugiej przecznicy, która połączyłaby dworzec kolejowy z centrum Zakopanego dyskutowano już od 1899 r., lecz zrealizowano z niemałym trudem dopiero w 5 lat później. Pierwsza projektowana przez fachowców ulica (poprzednie powstawały w sposób naturalny wzdłuż ciągów komunikacyjnych) została oddana do użytku z początkiem września 1904 r. Na wniosek wójta Andrzeja Chramca nadano jej nazwę Marszałkowska, dla uczczenia bywających w jego Zakładzie Wodoleczniczym dostojników galicyjskich, kierujących w randze Marszałka Krajowego lokalnym rządem. Pierwszy też przeszedł nową, liczącą ok. 900 m ulicę marszałek krajowy hr. Stanisław Badeni. Po I wojnie światowej i likwidacji Galicji, a wraz z nią cesarskokrólewskich godności - nazwę ulicy zmieniono, nadając jej imię Tadeusza Kościuszki.

Podhalański Bank Spółdzielczy, ul. Kościuszki

A. Narożny dom po prawej stronie (ul.

Strona 191

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Kościuszki 2) został zbudowany w 1922 r. W tym okazałym budynku mieściło się kilka instytucji, a wśród nich - Spółdzielczy Bank Podhalański, kontynuujący tradycje założonego w 1882 r. z inicjatywy dr. Tytusa Chałubińskiego Towarzystwa Zaliczkowego, sklep Kółka Rolniczego i modna restauracja „Tatrzańska" Stanisława Bielatowicza, uruchomiona w 1923 r., a w późniejszych latach przeniesiona na ul. Zamoyskiego, naprzeciw „Watry". W pomieszczeniach dawnej restauracji znajduje się od 1957 r. siedziba zarządu oddziału zaKopian&mego Związku Podhalan, z „Białą Izbą"-świetlicą regionalną, której stylowy wystrój powstał w 1979 r. Bardziej jednak popularną świetlicą Związku Podhalan jest mieszcząca się w sąsiednim budynku (ul. Kościuszki 4) „Swarna", otwarta w 1965 r., w której piękny wystrój wnętrza jest - podobnie jak w „Białej Izbie" - dziełem Bolesława Karpiela. Tutaj odbywają się co tydzień „Posiady" - spotkania górali, mieszkańców Zakopanego i przyjezdnych z muzyką góralską, twórcami, działaczami społecznymi i naukowcami, zajmującymi się problematyką podhalańską. Do 1981 r. działał także w „Śwamej" zakopiański Klub Literacki, zrzeszający osiadłych pod Giewontem pisarzy.

Plac pod budowę domu Związku Górali ofiarował przed śmiercią wieloletni prezes 153 II. Trasy Trasa 6. Krupówki - Kościuszki - Chramcówki - Nowotarska - Krupówki tej organizacji Franciszek Pawlica. Związek Górali w marcu 1926 r. zamienił legowany grunt przy Rynku na parcelę dogodniejszą, położoną w bezpośrednim sąsiedztwie Banku Podhalańskiego. W 1928 r. poświęcono kamień węgielny pod budowę Domu Ludowego, a w rok później, w 25-lecie istnienia Związku Górali powołano spółdzielnię do budowy Góralskiego Domu Ludowego im. Franciszka Pawlicy. Prezesem Rady Nadzorczej został poseł Wojciech Rój, zaś motorem całej sprawy był prezes Związku i zarazem dyrektor Banku Podhalańskiego, Wojciech Krzeptowski.

Wojciech Krzeptowski (1869-1938), wybitny działacz podhalański. Od 1893 r. pełnił funkcję sekretarza gminy zakopiańskiej i na tym stanowisku współpracował z trzema kolejnymi wójtami. Działalność społeczną Strona 192

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka rozpoczął w Stowarzyszeniu Rzemieślników „Gwiazda", będąc wówczas właścicielem składu materiałów budowlanych, mieszczącego się w jego willi „Orla" przy ul. Kościeliskiej. W 1904 r. brał udział w zebraniu założycielskim Związku Górali i wszedł do jego pierwszego zarządu, początkowo jako sekretarz. Po I wojnie światowej został prezesem Związku i pełnił tę funkcję aż do 1931 r. Po założeniu Kółka Rolniczego w 1905 r. został w nim najpierw kierownikiem handlowym, a od 1910 r. - dyrektorem. Na tym stanowisku zasiadał przez kilkanaście lat.

W 1926 roku został dyrektorem naczelnym Banku Podhalańskiego i funkcję tę piastował aż do śmierci. W 1928 r. był jednym z inicjatorów, a w latach trzydziestych - prezesem Towarzystwa Śpiewaczego „Echo Tatrzańskie". Reprezentował typ dość rzadko na Podhalu spotykany - chłodno kalkulującego biznesmena, nie angażującego się w żadne walki frakcyjne, oddanego całym sercem, a co ważniejsze - umysłem swej pracy zawodowej. Miał wszakże jedną pasję - była nią walka o honor górali i zachowanie honornej tradycji rodu Krzeptowskich. By tę ostatnią podkreślić, w 110 rocznicę urodzin swego stryja - Jana Krzeptowskiego Sabały, Wojciech Krzeptowski zorganizował.w Zakopanem huczny zjazd

Wojciech Krzeptowski rodu Krzeptowskich. Odbył się on 31 lipca 1938 r., a wzięło w nim udział przeszło 300 osób. Podczas odprawionej z tej okazji mszy w starym kościele grał na organach dyrektor krakowskiego konserwatorium Bolesław Wallek- Walewski, a na starym cmentarzu przy grobie Sabały zagrała słynna kapela Chotarskich z Kościeliska. Postanowiono wówczas poddać zabiegom konserwatorskim dom, w którym mieszkał Sabała, by w przyszłości zorganizować tam muzeum.

Dokonano też wyboru stałej Rady Rodu Krzeptowskich. Wojciech Krzeptowski, jako senior rodu, stanął na jej czele.

Z jego inicjatywy w listopadzie 1938 r. ród Krzeptowskich ufuńdowałdla armii polskiej ręczny karabin maszynowy. Dwa tygodnie później Wojciech Krzeptowski zmarł, nie doczekawszy chwili, gdy kilku odszczepieńców honornego rodu - Wacław, Adam, Andrzej i Stefan - zostało przywódcami Goralemolku. Szlachetne • tradycje Krzeptowskich podtrzymywali wszakże inni: działaStrona 193

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka 154 T li. Tra^ trasa 6. Krupówki - Kościuszki - Chramcówki - Nowotarska - Krupówki cze podziemia, kurierzy tatrzańscy, ludzie prawi i szlachetni.

Budynek przyszłego Domu Ludowego stanął dopiero w 1936 r. i znalazło w nim siedzibę Towarzystwo Związku Górali oraz dwie instytucje, kierowane przez płk. Aleksandra Bobkowskiego - Spółka Akcyjna „Linkolkasprowy", która dopiero co wybudowała kolejkę na Kasprowy Wierch i Liga Popierania Turystyki. Tutaj właśnie sprzedawano bilety na kolejkę, tutaj też mieścił się zarząd Związku Górali. W dużej sali na parterze, w związku z mistrzostwami FIS w 1939 r. zorganizowano reprezentacyjny Bazar Zakopiański, kierowany przez panią ministrową Bobkowską.

Po II wojnie światowej w sali tej początkowo zlokalizowano magazyn, zaś w 1959 r. rozpoczęto tu budowę kameralnej sali estradowej, wg projektu inż. Michała Górskiego.

Budowa trwała przeszło 10 lat i ostatecznie dopiero od 1971 r. organizuje się imprezy w sali, dysponującej sceną, niewielkim zapleczem technicznym, garderobami w podziemiach i widownią na 320 miejsc. Obiekt szumnie nazwano najpierw Miejskim Domem Kultury, a od 1981 r.-nawet Miejskim Ośrodkiem Kultury. Odbywają się tu występy regionalne i estradowe, spektakle teatrów małych form i projekcje filmów dla dzieci. MOK jest także organizatorem dorocznego Turnieju Recytatorskiego im.

C. K. Norwida i współorganizatorem Konfrontacji Kabaretowych - „Turnieju o Złote Rogi Kozicy" (od 1984-„Turniej o Złoty Róg"). Tradycje firmy „Linkolkasprowy" kontynuuje zajmujący I i II piętro zarząd Polskich Kolei Linowych.

Przeciwległy róg (ul. Kościuszki l) zajmuje okazały hotel orbisowski „Giewont", istnieHotel „Giewont", ul. Kościuszki

155 Strona 194

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka II. Trasy Trasa 6. Krupówki - Kościuszki - Chramcówki - Nowotarska - Krupówki jacy od 1955 r. w budynku, wzniesionym w okresie okupacji wg projektu arch. Juliusza Żórawskiego, a następnie rozbudowanym wg projektu arch. Stefana Żychonia. Część hotelowa posiada 78 miejsc w 48 pokojach.

Znajduje się tu też restauracja „Giewont", kawiarnia „Orbis" i bar „Murowana Piwnica". Wnętrze zdobią rzeźby autorstwa Antoniego Kenara i Henryka Burzca, a mozaika nad wejściem do części restauracyjnej jest dziełem Jana Seweryna Sokotowskiego.

Miejsce to posiada długą i dobrą tradycję gastronomiczno-rozrywkową. W pierwszych latach XX w. tutaj właśnie Walerian Płonka ulokował swą słynną „Cukiernię Zakopiańską", którą prowadził od 1894 r. najpierw przy górnych Krupówkach, potem w drewnianym jeszcze „Morskim Oku . Po nim w 1910 r. objął schedę Piotr Przanowski. Do I wojny światowej i w czasie jej trwania lokal Przanowskiego z powodzeniem konkurował w popularności z restauracją Stanisława K-arpowicza. Od 1912 r. odbywały się tu koncerty muzyki salonowej (kameralnej). Wkrótce po I wojnie światowej restauracja znów zmieniła właściciela: został nim jeden z najpopularniejszych ludzi Zakopanego, znany bez przesady w całej Polsce, Franciszek Trzaska.

Franciszek Trzaska (1882-1954) w wieku 7 lat uciekł z domu i rozpoczął pracę jako pomocnik kelnera w kawiarni Bizantza „Esplanada" w Krakowie. W 1916 r. kupił ..Jamę Michalikową" i prowadził ją do 1919 r. W maju tego roku przeniósł się do Zakopanego i odkupił od Przanowskiego „Cukiernię i Restaurację Zakopiańską". wkrótce przekształcając ją w najsłynniejszy lokal Zakopanego. Był organizatorem zabaw towarzyskich, konkursów piękności i przede wszystkim dancingów, podczas których przygrywały słynne nie tylko w Zakopanem zespoły muzyczne, w tym - Golda, Petersburskiego, Karasińskiego i najwierniejszego Zakopanemu Alfreda Metodysty, wirtuoza w grze na pile, znanego także w Warszawie z występów w „Ziemiańskiej".

Obydwaj synowie Trzaski w czasie okupacji

Franciszek Trzaska hitlerowskiej brali czynny udział w ruchu oporu, a młodszy z nich zginął w OświęciStrona 195

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka miu. Po zakończeniu wojny słynny restaurator w części swojego domu prowadził do 1948 r. niewielki bar, kiedy to pożar zniszczył cały jego dobytek, w tym cenne archiwum pamiątek z lat międzywojennych i zbiór dziel sztuki. Wkrótce potem Franciszek Trzaska zmarł na wylew krwi do mózgu.

W latach trzydziestych na piętrze domu Trzaski mieścił się Klub Zakopiański, gromadzący miłośników gry w brydża, szachistów i dyskutantów. Gospodarzem klubu byt malarz Tadeusz Koniewicz, a na dyskusyjnych wieczorach występowali m.in.: Ferdynand Goetel, Michał Pawlikowski, Tadeusz Mischke, Kornel Makuszyński i Kazimierz Wierzyński. Od 1934 r. staraniem Klubu Zakopiańskiego organizowano zimą Karnawał Zakopiański, którego głównym punk156 ______________II. Trasy Trasa 6. Krupówki - Kościuszki - Chrancówki - Nowotarska - Krupówki tem były zabawne parady przebierańców, w których występowali uczniowie szkół średnich, wyścigi kumoterek, kuligi itp.

W czasie okupacji Niemcy ząjąwszy dom Trzaski, przebudowali go na hotel, zaś po wojnie budynek przeszedł na własność państwa.

W miejscu, gdzie dziś znajduje się Bank PKO, do lat pięćdziesięsiątych stała niewielka willa „Wzlot". Tu właśnie z końcem 1938 r. słynny narciarz Bronisław Czech otworzył ze Stefanem Radkiewiczem sklep ze sprzętem sportowym, czynny do wybuchu wojny.

Idąc dalej po lewej stronie, dochodzimy do Spółdzielczego Domu Handlowego „Granit" (ul. Kościuszki 3). Pięciokondygnacyjny budynek, wzniesiony w 1965 r. wg projektu arch. Anny Górskiej, nazwą swą nawiązuje do istniejącej za nim dwupiętrowej willi „Granit" (ul. Zborowskiego 5), należącej przed wojną do adwokata Juliana Rajtara, a dziś mieszczącej klub MPiK. Julian Rajtar - najpierw sędzia, potem wzięty adwokat i działacz ruchu ludowego, zamordowany przez Niemców w Oświęcimiu, byt przed wojną właścicielem sporego terenu w tej właśnie okolicy i współtwórcą jednej z najbardziej expresowych inwestycji zakopiańskich. Oto 17 lipca 1929 r. zakopiańska Komisja Budowlana wydała zgodę Strona 196

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka na budowę dworca samochodowego na parceli Rajtara przy ul. Kościuszki, między willą „Granit" a „Turnią". Budowę prowadziła w spółce z właścicielem firma „Standard-Nobel". Nowy dworzec oddano do użytku 11 sierpnia tego samego roku - budowa trwała więc niespełna miesiąc. Głównym użytkownikiem nowego obiektu stała się Zakopiańska Spółka Samochodowa (trasa 8-A). Na terenie dworca znajdowały się: dwupompowa stacja benzynowa, stanowiska dla autobusów, pawilon z poczekalnią dla pasażerów, kasy, umywalnie z toaletami dla pań i panów, warsztaty, myjnia dla samochodów i parking na ok. 200 pojazdów.

Po wojnie, dworzec ten aż do 1962 r. użytkowany był przez PKS, a potem jedyną jego pozostałością były owe „toalety dla pań i panów", przekształcone w 1983 r. w punkt informacji turystycznej Tatrzańskiego Przedsiębiorstwa Turystycznego „Tatry".

Równolegle z expresową budową dworca, dr Julian Rajtar prowadził inną inwestycję: po przeciwnej stronie ulicy (ul. Kościuszki 10) wybudował swoim sumptem nowoczesny hotel „Europejski", otwarty także 11 sierpnia 1929 r. Na parterze mieściły się tam sklepy, Komunalna Kasa Oszczędności i kancelaria adwokacka Rajtara oraz bar „Varsovia". Obecnie mieści się tu Rejonowy Urząd Spraw Wewnętrznych (do 1983 r.-Miejska Komenda MO). Z hotelem współpracowała też mieszcząca się w sąsiednim budynku (ul. Kościuszki 8) kawiarnia „Grand".

Po kilku krokach dochodzimy do przecinającej ul. Kościuszki al. l Maja, nazywanej początkowo „Krupówki B". Budowę ulicy równoległej do Krupówek przewidywał już plan regulacyjny Stryjeńskiego z 1922 r., a projekt jej przebicia przyjęto w uchwale rady gminnej w 1926 r. Do realizacji jednakże przystąpiono dopiero w 1959 r. i nową, szeroką aleję o długości ok. l km oddano do użytku w 1961 r., przed mistrzostwami FIS. Skierowanie tędy ruchu samochodowego umożliwiło przekształcenie Krupówek w deptak spacerowy.

Idąc dalej ul. Kościuszki, dochodzimy do znajdującej się po lewej stronie drewnianej willi „Turnia" (ul. Kościuszki 9). Wybudowano ją w 1908 r. w stylu zakopiańskim dla L. Zeydlerowej, która prowadziła tutaj pensjonat, przejęty potem przez Bronisławę Wolmanową, a od 1915 r. przez Anielę Zagórską. Przez wiele lat na ścianie willi wisiała tablica nieprawdziwie informująca, że w 1914 r. mieszkał tutaj Józef Conrad Korzeniowski. Wielki pisarz faktycznie Strona 197

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka mieszkał w „Konstantynówce" przy ul.

Jagiellońskiej 7 (trasa 9-C), natomiast z „Turnią" związane są postacie twórców 157 II. Trasy Trasa 6. Krupówki - Kościuszki *>'Chramcówki - Nowotarska - Krupówki polskiego harcerstwa - Olgi i Andrzeja Małkowskich.

Andrzej Małkowski (1888-1919), nauczyciel, twórca polskiego harcerstwa. W 1911 r. przetłumaczył i wydał książkę Roberta Baden-Powella „Scouting jako system wychowania młodzieży", co stało się początkiem polskiego ruchu skautowego. 19 czerwca 1913 r. zawarł w Zakopanem związek małżeński z Olgą Drahonowską, (1888-1979), założycielką i drużynową pierwszej w Polsce harcerskiej drużyny żeńskiej - Lwowskiej Drużyny Skautek im.

Emilii Plater. To właśnie Olga Drahonowską przystosowała tekst wiersza Ignacego Kozielewskiego do melodii rewolucyjnej pieśni z 1905 r. „Na barykady" i dopisawszy do niej'nowy refren (muzykę i słowa) stworzyła obowiązujący do dziś hymn harcerski „ Wszystko, co nasze, Polsce oddamy".

Tekst i nuty tego utworu, wówczas znanego jako „Pieśń skautów", ukazały się się po raz Andrzej Małkowski

Olga Małkowska

pierwszy w 1912 r. w redagowanym przez Małkowskiego piśmie „Skaut".

Twórcom harcerstwa ślubu udzielał harcerski kapelan, ks. Kazimierz Lutosławski, autor projektu krzyża harcerskiego. Po ślubie Małkowscy osiedli na stale w Zakopa' nem, ponieważ wymagał tego stan zdrowia zagrożonej gruźlicą Olgi. Zamieszkali najpierw w pensjonacie „Klemensówka" przy ul. Jagiellońskiej, a następnie u Józefa Karpiela w Kościelisku. Andrzej podjął pracę w zakopiańskim gimnazjum i uczył tam angielskiego oraz gimnastyki, prowadząc jednocześnie drużynę skautów.

Jeszcze w czerwcu 1913 r. Małkowski zorganizował wyjazd drużyny polskich skautów, pochodzących ze wszystkich trzech zaborów, Strona 198

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka do Anglii, dla wzięcia udziału w III Zlocie Skautów Brytyjskich w Birmingham. Było to pierwsze zorganizowane wystąpienie na forum międzynarodowym polskiej młodzieży, jako reprezentacji kraju, którego wszak formalnie nie było na mapach Europy.

158 II. Trasy Trasa 6. Krupówki - Kościuszki - Chramcówki - Nowotarska - Krupówki Z początkiem 1914 r. Olga ciężko zachorowała na ropne zapalenie ucha środkowego i dopiero po trepanacji czaszki, której dokonał w zakopiańskim szpitalu dr Gustaw Nowotny, wróciła do zdrowia. Wtedy właśnie Małkowscy przenieśli się do „ Turni" i tutaj Andrzej napisał książkę „Jak skauci pracują", wydaną w Krakowie tuż przed wybuchem wojny.

W sierpniu 1914 r. Andrzej Małkowski został mianowany komendantem Obywatelskiej Straży Bezpieczeństwa w Zakopanem, a jego żona, jako komendantka skautów, kierowała działalnością społeczną całej zakopiańskiej młodzieży. Andrzej wkrótce odjechał na wojnę, ale w służbie Legionów zaraził się tyfusem i wyzdrowiał dopiero po przeniesieniu do zakopiańskiego szpitala.

Zaraz potem rozpoczął przygotowania do akcji zbrojnej, która miała wyzwolić Podhale z rąk zaborców i doprowadzić do utworzenia niepodległej Rzeczypospolitej Podhalańskiej. Siłą zbrojną, która stanowiłaby trzon powstania, mieli być oczywiście miejscowi skauci. Działania te jednak przez nieostrożność młodocianych konspiratorów, zostały ujawnione i uciekając przed aresztowaniem, 25 lutego 1915 r. Małkowscy wyjechali do Wiednia, a potem dalej na Zachód. .

Andrzej Małkowski, w służbie polskiej armii na Zachodzie, zginął po zakończeniu wojny, gdy statek, którym płynął z misją wojskową, zatonął na Morzu Śródziemnym. Olga powróciła z wojennej zawieruchy do Zakopanego w 1921 r., a w 3 lata później w nieodległych Sromowcach Wyż nich założyła harcerską Szkołę Pracy, czynną do 1939 r. II wojna światowa zawiodła ją na emigrację, skąd powróciła do Zakopanego w 1961 r. Do śmierci w 1979 r. mieszkała przy ul. Małe Żywczańskie. W 1981 r., na zakopiańskim nowym cmentarzu uroczyście odsłonięta pomnik Olgi i Andrzeja Mafkowskich, autorstwa Henryka Burzca.

Strona 199

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka W latach międzywojennych w „Turni" mieściła się restauracja Jakuba Bachledy Curusia, nad wejściem do której przetrwał przez całą okupację widniejący do dziś wizerunek polskiego orla, który wisiał nawet W czasie, gdy z powodu przebudowy restauracji Trzaski umieszczono tu „Deutsches Heim" Karla Stiebera. Po wojnie mieścił się tu klub spółdzielczy „Turnia" i koło filatelistyczne, a od 1975 r. ma tu swą siedzibę Tatrzańskie Towarzystwo Kulturalne.

Idąc dalej wchodzimy na obszar parku krajobrazowego Równi Krupowej. Po raz pierwszy projekt stworzenia tu terenu parkowego, chronionego przed zabudową podał w 1901 r. Aleksander Modliński. Jedyna w swoim rodzaju łąka w centrum uzdrowiska początkowo niejako sama broniła się przed stawianiem na niej pensjonatów dzięki temu, że nie zmeliorowany teren byt mocno podmokły, a latem wykorzystywany jako dobre i bliskie pastwisko. W 1893 r. na łamach „Gazety Zakopiańskiej" Stanisław Będzikiewicz nawoływał do wykorzystania zasobów wodnych Równi i urządzenia na niej sztucznego jeziora, latem wykorzystywanego na regaty, a zimą na ślizgawkę...

Na wniosek dr. Andrzeja Chramca w 1904 r. rada gminna podjęta uchwałę, wyłączającą teren Równi Krupowej z zabudowy. Zatwierdzenie tej uchwały przez władze powiatowe odwlekło się jednak aż do 1911 r., na skutek protestów zainteresowanych właścicieli. W rok później zakopiańska Gmina anulowała własną uchwałę i zezwoliła na zabudowywanie spornego terenu. Tym razem wydział powiatowy, na czele którego stał wówczas ten sam Andrzej Chramiec, uchwałę o zabudowie czym prędzej zatwierdził. Mariusz Zaruski wysunął wtedy projekt, już wcześniej postulowany przez prof.

Ignacego Baranowskiego, by zamiast parku utworzyć na Równi Krupowej sieć ścieżek spacerowych, umożliwiających podziwianie jednego z piękniejszych widoków na Tatry.

Po I wojnie światowej, „obgryziona" już nieco po bokach Równia została wyłączona z indywidualnej zabudowy do czasu wprowadzenia w życie planu przestrzennego Karola Stryjeńskiego, przewidującego wytyczenie na tym terenie sieci nowych ulic z niską, willową zabudową. Brak funduszy na 159 II. Trasy Trasa 6. Krupówki - Kościuszki - Chramcówki - Nowotarska - Krupówki

Strona 200

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka

Urząd Miejski, ul. Kościuszki wykupienie terenów pod przyszłe ulice uratował wtedy Równię Krupową.

W 1929 r. z inicjatywy powołanego przy Związku Przyjaciół Zakopanego Komitetu Imprez Sportowych i ówczesnego burmistrza Leopolda Winnickiego wybudowano tu dwa stadiony sportowe: większy po pd. stronie ul. Kościuszki, mały na dolnej Równi. Duży stadion byt wykorzystywany tylko w zimie. Rozgrywano tam międzynarodowe Zimowe Zawody Hippiczne pod patronatem Prezydenta Ignacego Mościckiego, a także wyścigi z przeszkodami - gymkhany motocyklowe i samochodowe - wyścigi kumoterek, skijóring itd. Latem od 1931 r. na matym stadionie organizowano spektakle Opery Górskiej, podczas których wystawiano m.in. „Halkę" i „Straszny Dwór" Stanisława Moniuszki, „Pomstę Jontkową" Bolesława Wallek-Walewskiego i „Zamek na Czorsztynie" Karola Kurpińskiego. Inicjatorami tego przedsięwzięcia byli burmistrz Leopold Winnicki i mjr Juliusz Schreyer - kapelmistrz orkiestry 20 pułku piechoty Ziemi Krakowskiej, występującej w Zakopanem w latach trzydziestych w sezonie letnim, jako orkiestra klimatyczna.

Rzadziej na stadionach rozgrywano mecze lekkoatletyczne, zawody hokejowe, łyżwiarskie i strzeleckie. Na dolnej Równi Krupowej znajdowały się potem korty tenisowe, zamieniane w zimie na popularne lodowisko.

Zamysł Aleksandra Modlińskiego zrealizowano dopiero w 1977 r. wykupując teren Równi Krupowej na własność państwa i tworząc tu 24 ha park krajobrazowy, poprzecinany asfaltowymi ścieżkami pieszymi.

Na terenie dawnych kortów w 1970 r. wybudowano nowoczesny gmach magistratu zakopiańskiego, w którym najpierw mieściło się Prezydium MRN, a obecnie Urząd Miejski (ul. Kościuszki 13). Postawienie siedziby władzy miejskiej na obszarze przez tę władzę chronionym od zabudowy wywoływało w swoim czasie liczne dyskusje, zwłaszcza wśród działaczy ochrony przyroII. Trasy Trasa 6. Krupówki - Kościuszki - Chramcówki - Nowotarska - Krupówki Strona 201

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka dy. Od dawna jednak stawiano budynki na Równi Krupowej, twierdząc, że zabudowuje się tylko jej obrzeże - zapominając o tym, że tym sposobem „obrzeżany" teren staje się z roku na rok coraz mniejszy, aż wreszcie zniknie zupełnie.

Autorem projektu budynku Urzędu Miejskiego jest architekt i artysta plastyk Bronisław Stefanik. Płaskorzeźba na pd. ścianie budynku, nosząca tytuł „Pegaz" jest dziełem artysty rzeźbiarza Henryka Burzca. On też jest twórcą usytuowanej przed budynkiem przestrzennej rzeźby „Orbity", nazywanej nieoficjalnie „Uchem Naczelnika Miasta".

Z tyłu za Urzędem Miejskim widzimy kolejny wielkokubaturowy budynek „na obrzeżu" Równi Krupowej: hotel „Juventur" (ul. Słoneczna 2a), należący do Biura Turystyki Młodzieżowej ZSMP, wybudowany w 1974 r. wg projektu areh. Edwarda Warcaby. Obok „Juventuru" od 1979 r. na początku września rozbijany jest wielki namiot cyrkowy, w którym z braku odpowiednio dużej sali widowiskowej odbywają się konkursowe pokazy Międzynarodowego Festiwalu Folkloru Ziem Górskich. Poprzednio namiot ten sytuowano na stadionie wielkiej skoczni pod Krokwią. >^^<< B. Opuszczając teren Równi Krupowej dochodzimy do skrzyżowania z ul. Sienkiewicza (trasa 4-CD). Lewy róg skrzyżowania zajmuje niewielki stylowy budyneczek drewniany, w którym mieści się sklep z „Pocztówka", ul. Kościuszki

161 11 Zakopane - przewodnik historyczny II. Trasy Traw 6. Krupówki - Kościuszki - Chramcówki - Nowotarska - Krupówki

„Stamary", ul. Kościuszki pamiątkami. Powstał on w latach międzywojennych jako trafika i nosił wtedy nazwę „Pocztówka". Za skrzyżowaniem, także po lewej stronie dochodzimy do dużego budynStrona 202

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka ku, zajmowanego obecnie przez Dom Wypoczynkowy „Podhale" (ul. Kościuszki 21). Został on wybudowany wg projektu arch. Eugeniusza Wesolowskiego i znajdował się tu Hotel - Pension „Stamary" (a nie jak utarło się błędnie mówić - „Stamara").

Pod tym właśnie pseudonimem artystycznym znana była jego właścicielka, dawna śpiewaczka operowa Maria Budziszewska.

Budynek ten, wg koncepcji autora projektu, miał stanowić próbę przeniesienia stylu zakopiańskiego do budownictwa murowanego. Pensjonat, otwarty uroczyście w maju 1905 r. został wkrótce najbardziej reprezentacyjnym hotelem zakopiańskim, luksusowo wyposażonym, chętnie odwiedzanym przez rozmaite sławy i utytuowane wielkości, którym zupełnie nie przeszkadzał fakt, iż Maria Budziszewska była jedną z czołowych działaczek socjalistycznych Zakopanego. W 1910 r. w otaczającym „Stamary" parku, rozciągającym się od potoku Bystra do Chramcówek otwarto kawiarnię ogrodową, a w 1912 r. uruchomiono oświetlenie elektryczne, pochodzące z własnej elektrowni o silniku spalinowym. W 1914 r. mieścił się tutaj punkt zborny kandydatów do Zakopiańskiej Kompanii Strzelców, która w sile 480 osób wyruszyła sprzed „Stamary" 5 sierpnia 1914 r. do służby legionowej. Organizatorami kompani bylii późniejsi generałowie - Jędrzej Galica i Mariusz Zaruski, a w jej skład wchodzili m.in.: Władysław Orkan i Jerzy Żuławski. Po wojnie sława „Stamary" zaczęła przygasać, a hotel Budziszewskiej coraz bardziej podupadał na sku162 II. Trasy Trasa 6. Krupówki - Kościuszki - Chramcówki - Nowotarska - Krupówki tek konkurencji bardziej nowoczesnych obiektów tego typu. Już w latach dwudziestych Budziszewska stała bardzo kiepsko finansowo i dyskutowano wówczas możliwość wykupienia od niej „Stamary" z przeznaczeniem na dom zdrojowy. W 1922 r. staraniem Klubu Sportowego „Krokus" na kortach „Stamary" zorganizowano pierwszy turniej tenisowy o mistrzostwo Zakopanego, w którym zwycięzcą został Feliks Łabuński, wielokrotnie powtarzający swój sukces także i w latach następnych.

W 1931 r. nad hotelem ustanowiono zarząd przymusowy. Budziszewska imała się wtedy innych interesów, m.in. dzierżawiąc i rozbudowując kąpielisko i restaurację w JaszczuStrona 203

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka rówce, wspólnie z Włodzimierzem Berberyuszem. Ta spółka też nie przyniosła jej spodziewanych dochodów. „Stamary" wystawiono na licytację, w rezultacie której nabył ją Zarząd Miejski za kwotę 1100 dolarów, wkrótce potem odstępując obiekt Bankowi Gospodarstwa Krajowego, który zorganizował tu dom wypoczynkowy. Do 1948 r. „Stamary" była w jego posiadaniu, potem zaś przejął ją Fundusz Wczasów Pracowniczych i zmieniwszy nazwę historycznego budynku na „Przodownik" zorganizował tutaj siedzibę zarządu FWP. Po 1957 r. nazwę znów zmieniono-na „Podhale", Wtedy też Prezydium MRN zamierzało przejąć dom na miejski hotel, lecz wysiłki te spełzły na niczym i „Podhale" pozostało domem wczasowym.

Uszczuplano za to coraz bardziej teren przyległego parku. W 1958 r. część najbliższą Chramcówkom przeznaczono na dworzec PKS, a w 1960 r. następną część na budowę Domu Wypoczynkowego „Kolejarz".

Budynek, poszerzony w 1948 r. ma nieco zmienioną w stosunku do pierwotnego kształtu fasadę. Jest pieczołowicie remontowany i konserwowany przez zarząd FWP, dzięki czemu udało się zachować dawny „secesyjno-zakopiański" styl, tak charakterystyczny dla projektów Eugeniusza Wesołowskiego.

Eugeniusz Wesołowski (l 874-1950), architekt, działacz społeczny. Działalność w Zakopanem rozpoczął w 1899 r., a hotel „Stamary" jest pierwszą jego zrealizowaną większą pracą. Pozostawał pod wpływem Stanisława Witkiewicza, z którym znał się dobrze i którego idee usiłował adaptować do wymogów, stawianych przez inne niż drewno materiały budowlane. Stylowi zakopiańskiemu pozostał wierny do końca życia i uważał się za głównego kontynuatora dzieła Witkiewicza. Jego ważniejsze realizacje to „Stamary", „Warszawianka", „Sanato' stary szpital, łazienki miejskie, „Radowid' willa „Myszka", kino „Sokół" (obecnie „Giewont"). Od 1903 r. byt członkiem zarządu zakopiańskiego „Sokola", działał też w zarządzie „Sztuki Podhalańskiej" od początku jej istnienia i uczestniczył w zbiorowych wystawach plastycznych. Był utalentowanym aktorem-amatorem i od 1903 r. występował na scenie, najpierw jako deklamator, potem, w 1913 r. -jako aktor w półprofesjonalnym Teatrze Artystycznym Dantego Baranowskiego, w latach międzywojennych zaś działał w Towarzystwie Teatralnym Tadeusza Mischke i Stanisława Strona 204

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Ignacego Witkiewicza i teatrze amatorskim Związku Przyjaciół Zakopanego. Przed l wojną światową wszedł w skład zarządu Sekcji Ludoznawczej Towarzystwa Tatrzańskiego. W 1918 r. byt w zarządzie Organizacji Narodowej. Po wojnie udzielał się w Lidze Katolickiej i publikował często w prasie zakopiańskiej na tematy budownictwa i architektury, uprawiał publicystykę społeczną o charakterze antysemickim, ogłaszał też nowele i opowiadania. Przed II wojną światową napisał interesującą rozprawę „Styl zakopiański w drzewie i w murze". Mieszkał w kamienicy Zwolińskich przy Krupówkach (trasa 1-C).

Dziełem Wesotowskiegojest także położona naprzeciw willa „Myszka" (ul. Kościuszki 16), wybudowana w 1929 r. dla Marii i Władysława Szczeniowskich. Surrealizm godny Witkacego: willę „Myszkę" kupił w okresie okupacji Franciszek Kot i po wojnie ofiarował ją na cele społeczne. Dziś mieści się tam m.in. oddział Związku Kynologicznego. li* 163 II. Trasy Trasa 6. Krupówki - Kościuszki - Chramcówki - Nowotarska - Krupówki

„Myszka", ul. Kościuszki Sąsiedni duży murowany budynek (ul. Kościuszki 18) położony w pięknym parku, należał także do rodziny Szczeniowskich.

Został on wybudowany w 1912 r. i aż do II wojny światowej mieścił się w nim pensjonat o nazwie „Marilor" - od imion wtaścielki Marii Eleonory. Obecnie ma tu swoją siedzibę znane Liceum Sztuk Plastycznych im.

Antoniego Kenara.

'W 1948 r. z dotychczasowej Szkoły Przemysłu Drzewnego na skutek reorganizacji szkolnictwa wydzielony został dział rzeźby, który stał się zalążkiem nowej, czteroletniej szkoły, noszącej wówczas nazwę Liceum Technik Plastycznych. Kierownikiem działu rzeźby został Antoni Kenar, a dyrektorką szkoły jego żona, Halina. W pierwszych latach Liceum mieściło się kątem w budynku Szkoły Przemysłu Drzewnego. W 1953 r. przyłączone zostały doń działy stolarstwa i lutnictwa wraz z budynkiem „Strug" i internatem na Bystrem. Do 1956 r.

Strona 205

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka szkoła nie miała ani jednego budynku odpowiedniego do prowadzenia zajęć tak ogólnokształcących, jak i artystycznych. Władze Zakopanego nie widziały potrzeby istnienia na terenie Zakopanego tej dziwnej - bo nowej - szkoły i proponowały przeniesienie jej do Nowego Targu. Tymczasem w październiku 1956 r. nowym pierwszym sekretarzem KC PZPR został Władysław Gomułka i rozpoczęto likwidację istniejących dotąd schematów działania władzy. Kenar postanowił wykorzystać ten moment. Niemal w centrum Zakopanego, właśnie w willi „Marilor" (której nazwę zmieniono na „Czajka") mieścił się dom wypoczynkowy KC ZMP, wykorzystywany, jak zwykle tego typu obiekty, najwyżej przez kilkanaście osób w ciągu roku. Więc Kenar wraz z młodzieżą wkroczył do ekskluzywnego pensjonatu dla młodzieżowych prominenII. Trasy Trasa 6. Krupówki - Kościuszki - Chraracówki - Nowotarska - Krupówki

„Marilor", ul. Kościuszki tów i nie pytając nikogo o zgodę w ciągu godziny zaanektował go na potrzeby Liceum. Jeszcze tego samego dnia odbywały się tam normalne zajęcia. Władze miejskie, a później i wyższe nolens yolens zatwierdziły efekty tego desperackiego kroku. Od tamtej pory szkoła mieści się w „Marilorze". Po śmierci swego twórcy w 1959 r. Liceum otrzymało imię Kenara.

Antoni Kenar (1906-59), rzeźbiarz, nauczyciel, taternik. Po ukończeniu 4 klas szkoły ludowej na podrzeszowskiej wsi, w 1921 r. przyjechał do Zakopanego i tu rozpoczął naukę w Szkole Przemysłu Drzewnego, najpierw pod dyrekcją Stanisława Barabasza, a po roku-Karola Stryjeńskiego. który stal się jego mistrzem i przyjacielem. Wiośnie Stryjeński odkrył ogromny talent wiejskiego chłopca i skierował go na artystyczną drogę życiową. W 1928 r. Kenar podjął studia na warszawskiej ASP, gdzie rok wcześniej Stryjeński został profesorem.

Po 10 latach pobytu w Warszawie Antoni Kenar powrócił do Zakopanego i rozpoczął pracę jako nauczyciel rzeźby w Szkole Przemyślu Drzewnego, kierowanej wówczas przez Mariana Wi.mmera. Okres okupacji hitlerowskiej spędził w Warszawie i był żołnierzem Powstania. Po jego upadku w Strona 206

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka 1944 r. został wywieziony na roboty do Niemiec, a po wyzwoleniu 2 lata przebywał we Francji. W 1947 r. powrócił do Zakopanego i ponownie podjął pracę w tej samej szkole. W 1954 r. został dyrektorem Liceum Technik Plastycznych i na stanowisku tym pozostał aż do śmierci.

Rzeźby Antoniego Kenara zdobią wnętrza zakopiańskich domów wypoczynkowych i restauracji, są w kościołach, na starym cmentarzu i w Muzeum Tatrzańskim. Najpełniej chyba wypowiedział się jednak w pracy pedagogicznej, która była jego największym zamiłowaniem. Z jego pracowni w zakopiańskiej szkole wyszli m.in. tak wybitni artyści, jak: Władysław Hasior, Antoni Rząsa i Michał Gąsienica Szostak. lo5 II. Trasy Trasa 6. Krupówki - Koicidszki — Chramcówki - Nowotarska - Krupówki

Antoni Kenar Źródeł dla duchowej inspiracji upatrywał Kenar w tym samym, co fascynowało jego mistrza, Karola Stryjeńskiego: góralskiej sztuce i w Tatrach. Zwłaszcza w l. 1928-30, ale także i później uprawiał taternictwo, wspinając się m.in. z Bronisławom Czechem. Stefanem i Tadeuszem Bernadzikiewiczami, Justynem Wojsznisem i Wiesławem Stanislawskim. Dokonał kilku pierwszych przejść letnich i zimowych.

Został pochowany na starym cmentarzu. Po Konarze kierownictwo szkoły plastycznej sprawowali m.in.: Tadeusz Brzozowski, Kazimierz Fajkosz i Michał Gąsienica Szostak.

Teren zajmowany obecnie przez Liceum im.

Kenara wraz z przyległym parkiem, aż do ul.

Jagiellońskiej przed Szczeniowskimi należał do wybitnego uczonego, ucznia i asystenta dr. Chałubińskiego - profesora Ignacego Baranowskiego (1833-1919). Posiadłość w Zakopanem kupił on w 1877 r. od Eichborna i wybudował tu istniejący jeszcze dom „Soplicowo" (ul. Kościuszki 18b), gdzie ostatnio mieściło się Medyczne Studium Zawodowe, czyli szkoła pielęgniarek.

Obok „Soplicowa" znajduje się niewielki Strona 207

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka murowany budynek. Początkowo była tu mała elektrownia, oświetlająca „Marilor", a w latach międzywojennych znalazła tu siedzibę pierwsza w Zakopanem pracownia rentgenologiczna, prowadzona przez dr.

Hugona Karwowskiego (1895-1941). W czasie okupacji byt on komendantem Związku Walki Zbrojnej na terenie Zakopanego w stopniu majora. Został aresztowany przez gestapo 19 kwietnia 1941 r. i osadzony w ,,Pałace". Znał całą siatkę konspiracji w Zakopanem i wiedział, że Niemcy torturami zechcą wydobyć z niego wiadomości o pozostałych członkach organizacji - dlatego też podczas pierwszego przesłuchania spoliczkował prowadzącego śledztwo Niemca, by sprowokować gestapo do szybkiego zabicia go. Tego samego dnia, bestialsko pobity, dr Karwowski zmarł nie odpowiedziawszy na żadne pytanie.

Nie opodal Liceum im. Kenara stoi przy ulicy drewniany, maty domek (ul. Kościuszki 20), w którym w 1914 r. mieszka} wybitny polski malarz Wojciech Kossak (1857-1942), bywający w Zakopanem także w l. 1880-82. Na jego cześć domek nazwano „Kossakówką" - przez analogię do rodzinnego domu artysty w Krakowie. Z Zakopanem związane byty także - osobiście i przez twórczość pisarską - obie jego córki: Magdalena Niewidowska (Samozwaniec) i Maria Pawlikowska-Jasnorzewska. Pracownia Wojciecha Kossaka w Zakopanem, podczas jego pobytu w 1914 r. mieściła się po przeciwnej stronie ulicy, w parku „Stamary". Dziś teren ten należy do DW „Kolejarz".

Ul. Kościuszki kończy się rondem, wybudowanym w 1961 r., od którego odchodzą: ul.

Jagiellońska (trasa 9) i Chramcówki, zaś po jego wsch. stronie znajduje się dworzec kolejowy.

166 II. Trasy Trasa 6Krupówki - Kościuszki -Chnuncówki - Nowotarska - Krupówki Pierwszy pociąg wjechał na zakopiańską stację 25 października 1899 r., głównie dzięki zabiegom nr. Władysława Zamoyskiego i dr. Andrzeja Chramca. Odcinek łączący Zakopane z linią kolejową Wiedeń - Lwów via Chabówka, należał do prywatnej spółki akcyjnej, na której czele stal Zamoyski. Lokalizacja dworca w ówczesnym centrum uzdrowiska, jakim byty Chramcówki wywoływała liczne sprzeciwy, Strona 208

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka jednakże przeforsowano ją ze względu na wygodę głównych udziałowców, Chramca i Zamoyskiego: pierwszy z nich miał w pobliżu swój Zakład Wodoleczniczy, drugi zaś chciał udostępnić swój teren pod budowę dworca. Prowizoryczny, jak przypuszczano, status kolei prywatnej utrzymał się aż do 16 marca 1931 r., kiedy to na mocy decyzji Sejmu upaństwowiono ją poprzez wykupienia akcji na rzecz rządu. Już w 1911 r. wprowadzono bezpośrednie wagony sypialne do Warszawy i Lwowa, lecz ogólny komfort podróży byt i jest niewysoki. Z uwagi na fakt, iż na trasie Kraków - Zakopane linia kolejowa składa się z trzech budowanych w różnym czasie i dla różnych celów odcinków (lokalny Kraków - Sucha, cesarski Sucha - Chabówka, prywatny Chabówka - Zakopane), pociąg pokonuje ją zazwyczaj dwukrotnie dłużej niż autobus.

Wprowadzone na kilka miesięcy w 1938 r. lux-torpedy skróciły czas podróży do ok. 3 godzin (dziś express-3,5 godz.)-jednak nieprzystosowana linia nie nadawała się do takiej eksploatacji i szybkie połączenie nie wyszło poza etap eksperymentu.

O elektryfikacji linii Kraków - Zakopane mówiono jeszcze przed l wojną światową.

Jednakże pierwszy pociąg elektryczny wjechał na dworzec przy Chramcówkach dopiero 3 grudnia 1975 r.

Największą jednak sensacją w dziedzinie kolejnictwa zakopiańskiego stał się fakt wjechania pociągu elektrycznego wprost na rondo przy ul. Kościuszki, kiedy to 21 marca 1979 r. maszynista pociągu towarowego zasnął i nie zdążył zatrzymać go na stacji.

Nikomu nic złego się nie stało, szkody szybko naprawiono, a zakopiańczycy mówili, że była to desperacka próba zrealizowania planowanego jeszcze w 1899 r. połączenia kolejowego Zakopanego z Kościeliskiem, Witowem i Chochołowem.

Obok dworca skręcamy na pn., w ul. Chramcówki.

C. Ulicę tę wytyczono w pół. XIX stulecia jako drogę hutniczą, łączącą stary trakt osadniczy nad Cichą Wodą z Drogą do Kuźnic. Jej pn. część przecina teren dawnego osiedla Chramcówki (stąd nazwa ulicy), będącego siedzibą rodu Chramców.

Początkowo nazwą Chramcówki obejmoStrona 209

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wano odcinek wybudowanej przez Homolacsów drogi, między późniejszymi ulicami Kasprowicza i Witkiewicza. W 1900 r. rada gminna uchwaliła zmianę nazwy Chramcówek na ul. Jagiellońską. Treść uchwały wraz ze stosownym listem gratulacyjnym przekazano obchodzącej wtedy jubileusz Wszechnicy Jagiellońskiej. Jednakże rok później dr Andrzej Chramiec, nieobecny podczas podejmowania wspomnianej uchwały, spowodował anulowanie decyzji o zmianie nazwy i ' krakowskiemu uniwersytetowi odebrano .jego" ulicę. Sprawa wywołała długą polemikę w prasie i na wiecach gości zakopiańskich, oburzonych nietaktownym wobec wiekowej uczelni postępowaniem gminy. W końcu dr Wenanty Piasecki postawił kompromisowy wniosek, którego realizacja pozwoliła uczcić obydwie szacowne instytucje-Zakład dr. Chramca i Uniwersytet Jagielloński. 30 sierpnia 1901 r. podzielono sporną ulice na odcinek pn. (do dworca 167 II. Trasy Trasa 6. Krupówki - Kościuszki - Chramcówki - Nowotarska - Krupówki

„Polonia", ul. Chramcówki kolejowego), dla którego utrzymano nazwę Chramcówki i pd. (przy którym miał swój, konkurencyjny wobec Chramca, Zakład Wodoleczniczy dr Piasecki, trasa 9-C), nazwany Jagiellońską.

700-metrowa ul. Chramcówki prowadzi początkowo wśród stylowych, choć często już zniszczonych pensjonatów, a następnie w dolnej części - wzdłuż dużego osiedla bloków mieszkalnych.

Do lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku Chramcówki były najbardziej reprezentacyjną ulicą Zakopanego. Tutaj stawiali sobie domy osiadający pod Giewontem w latach osiemdziesiątych przyjezdni (np. willa „Krzemień" Wiktora Erarda Ciechomskiego, dyrektora Spółki Handlowej przy Chramcówkach 20b, czy nie istniejący już dom historyka literatury Piotra Chmielowskiego). Niektóre pensjonaty budowane na 168 przełomie wieków („Polonia" nr 14, „Pyszna" nr 22, „Mięguszowiecki" nr 24) noszą Strona 210

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wyraźne cechy stylu zakopiańskiego. Wiele -willi przy Chramcówkach przyjmowało też 'na dłuższe pobyty leczących się w Zakopanem gruźlików. Największym wszakże obiektem leczniczym nie tylko Chramcówek, ale i w ogóle Zakopanego był mieszczący się przy tej ulicy Zakład Wodoleczniczy dr. Andrzeja Chramca. Wchodzimy na jego teren, skręcając w prawo obok drewnianej kaplicy, wybudowanej w 1892 r., obecnie pełniącej funkcję kościoła parafialnego dla tej części Zakopanego. Kaplica wchodziła w skład zabudowań Zakładu dr.

Chramca. ____________________II. Tras^ Trasa 6. Krepówki - Kościuszki - ChramcAwki - Nowotarska - Krupówki Andrzej Chramiec (1859-1939), lekarz, wójt Zakopanego, jeden z najbardziej znanych górali z przełomu XIX i XX w., pierwszy, który ukończył wyższe studia. Po zdaniu matury w gimnazjum w Wadowicach, wstąpił w 1879 r. na Wydział Lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego i otrzymał dyplom w 1885 r. Do 1887 r. praktykował w domu, a następnie za poradą dr. Tytusa Chałubińskiego postanowił otworzyć własny zakład wodoleczniczy. Odbył kilkumiesięczną praktykę w Zakładzie Hydropatycznym dr.

Jana Czerwińskiego w Filrstenhoffw Styrji, a po powrocie do Zakopanego rozpoczął budowę najpierw pensjonatu o kilkunastu pokojach, a potem dużego zakładu, prawdziwie po europejsku urządzonego. W tym samym czasie, w styczniu 1886 r. został powołany na stanowisko pierwszego w Zakopanem lekarza klimatycznego. Rozpoczął pracę od wydania zarządzenia o obowiązkowej budowie kominów w ostatnich kurnych chałupach góralskich. Oporni wobec nowości górale nie chcieli podporządkować się mądremu zarządzeniu i wówczas dr Chramiec spowodował zakwaterowanie w ich chatach żołnierzy austriackich - rzecz jasna na koszt nieposłusznych gazdów-do czasu aż będą respektować polecenie władzy uzdrowiskowej. Metoda okazała się skuteczna i przyniosła dwa znamienne efekty.

Po pierwsze - Zakopane unowocześniło się, poprawiły się warunki mieszkaniowe, co spowodowało zwiększony napływ letników.

Po drugie - górale dobrze zrozumieli, że za Chramcem stoją wyższe władze i nie należy mu się sprzeciwiać. Ta zbawienna świadomość nie objęła jednakże większości gości zakopiańskich, którzy w 1887 r. na publicznym wiecu zaprotestowali przeciwko zajmowaniu stanowiska lekarza klimatycznego, a Strona 211

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka więc osoby otrzymującej pensję za kontrolowanie stanu sanitarnego uzdrowiska i warunków w jakich w nim przebywają goście, przez właściciela największego zakładu leczniczego, który sam winien być poddawany kontroli. Chramiec ustąpił wtedy ze stanowiska, ale już po paru latach został przez Namiestnictwo galicyjskie we Lwowie mianowany przewodniczącym Komisji Klimatycznej. nadal rzecz jasna prowadząc swój Zakład.

Jednym z możnych protektorów dr. Andrzeja Chramca byt ówczesny właściciel dóbr zakopiańskich, hr. WładysławZamoyski. Wspólnie z nim właśnie Chramiec wywalczył u władz austriackich zgodę na budowę kolei do Zakopanego w 18W r. Dr Chramiec wchodził też w skład rady gminnej i w 1902 r. został wybrany zakopiańskim wójtem, którą to funkcję pełnił do 1906 r. W tym właśnie czasie doszło do szeroko znanego konfliktu między nim a ówczesnym lekarzem klimatycznym, Tomaszem Janiszewskim, zakończonego dymisją Janiszewskiego, a niebawem także i ustąpieniem Chramca. Po pożarze Zakładu Wodoleczniczego w 1910 r. i szybkim jego odbudowaniu, dr Chramiec popadł w kłopoty finansowe i powołał do kierowania swoim przedsiębiorstwem spółkę akcyjną, na czele której sam stanął jako dyrektor. W styczniu 1912 r. został wybrany marszałkiem powiatu nowotarskiego. Mimo uzyskania znacznego kredytu udzielonego powiatowemu marszałkowi przez Powiatową Kasę Oszczędności (co spowodowało jej czasową niewypłacalność i burzliwe protesty nie mogących brać pożyczek uboższych górali) - Zakładu nie udało się uratować. Spółka akcyjna,, Zakład Wodoleczniczy drą Andrzeja Chramca" ogłosiła upadłość, a nowym właścicielem budynku został w 1916 r. Galicyjski Czerwony Krzyż, zaś dr Chramiec opuścił Podhale i przeniósł się najpierw do Wadowic, potem do Brodów koło Lwowa, by wreszcie osiąść na stałe w Wielkopolsce. Po wybuchu II wojny światowej przeniósł się. do syna do Katowic i tam, po rewizji przeprowadzonej przez gestapo, zmarł na atak serca w Sylwestra 1939 r.

Działalności dr. Chramca zawdzięcza Zakopane wiele. Dzięki goszczeniu w swoim Zakładzie prominentnych przedstawicieli władz, ludzi sztuki i arystokratów - przyczyniał się znacznie do popularyzowania Zakopanego w świadomości Polaków. Położył duże zasługi przy modernizacji sieci ulicznej i doprowadzeniu linii kolejowej. Za jego kadencji na stanowisku wójta rozpoStrona 212

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka częto budowę sieci wodociągów. Był sponsorem niektórych zakopiańskich czasopism i wielokrotnie gościł na swój koszt w Zakopanem czołowych polskich publicystów dbając 169 II. Trasy Trasa 6. Krupówki - Kościuszki - Chramcówki - Nowotarska - Krupówki o należytą reklamę uzdrowiska, z wdzięczności dla fundatora często utożsamianego z jego Zakładem Wodoleczniczym.

Teren Zakładu Wodoleczniczego dr. Andrzeja Chramca otoczony był wspaniałym parkiem i rozciągał się od ul. Chramcówki daleko poza dzisiejszą dzielnicę Szymony.

Idąc w kierunku wsch. mijamy po lewej stronie za płotem bloki osiedla mieszkaniowego „Chramcówki", wybudowanego w l.

1956-1960 i dochodzimy do położonej po prawej stronie willi „Pod Matką Boską" (ul.

Chramcówki 15b); druga willa o takiej nazwie znajdowała się przy ul. Ogrodowej.

Ten XIX-wieczny budynek projektowany przez Zygmunta Dobrowolskiego należał do zespołu obiektów dawnego drewnianego jeszcze Zakładu Chramca i jako jedyny ocalał podczas pożaru w 1910 r. Obecnie w willi tej są mieszkania prywatne. Przez niewielką furtkę wchodzimy na teren zajmowany przez ulokowany w dawnym Zakładzie Chramca Profilaktyczny Dom Zdrowia „Stacja Klimatyczna", należący do Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej (ul.

Chramcówki 15).

Podstawą leczenia w Zakładzie dr. Chramca była odpowiednia higiena - przede wszystkim kąpiele, dobre odżywianie i psychoterapia. Leczono choroby żołądka i wątroby, dusznicę oskrzelową, choroby mięśnia sercowego i dróg oddechowych. Wiele osób przyjeżdżało tu po prostu na wypoczynek.

Do I wojny światowej Zakład był ważnym ośrodkiem życia kulturalnego i towarzyskiego. Bywali tu najwybitniejsi malarze - przede wszystkim ze środowiska krakowskiego, literaci i muzycy. Częstymi gośćmi byli: Julian Fałat, Kazimierz PrzerwaTetmajer i Gabriela Zapolska, która organizowała tu nawet spektakle teatru amatorskiego. Zakład był reprezentacyjny, a jego właściciel starał się o to, by przy ChramcówWilla „Pod Matką Boską", ul. Chramcówki Strona 213

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka

iW II. Trasy Trasa 6. Krupówki - Kościuszki - Chrwncówki - Nowotarska - Krupówki

Sanatorium Czerwonego Krzyża, ul.

Chramcówki kach zatrzymywały się wszystkie odwiedzające Zakopane delegacje rządowe i zagraniczne, toteż w wytwornych salonach Zakładu Wodoleczniczego nigdy nie brakło wybitnych gości, zwłaszcza ze sfer cesarskokrólewskiej administracji. Popularne i szeroko opisywane były czwartkowe wieczorki taneczne, na których chorzy w wieczorowych toaletach, frakach czy-rzadziej - smokingach przy dźwiękach muzyki poddawali się „psychoterapii".

W 1906 r. dr Chramiec wprowadził też dietę jarską i gimnastykę na świeżym powietrzu.

Zakład byt nowocześnie wyposażony: 200 kuracjuszy ulokowanych w 124 pokojach korzystało z centralnego ogrzewania, własnego wodociągu i kanalizacji, a także światła elektrycznego z lokomobili parowej, działającej od 1900 r.

W 1910 r. pożar zniszczył niemal cały Zakład, lecz niebawem odbudowano go jako dom murowany, wg projektu krakowskiego architekta Jana Perosia, w zachowanej do dziś formie. Wnętrze było bogato zdobione, w holu m.in. stały zakupione od Tadeusza Boya-Żeleńskiego meble z wiązu, projektowane przez Stanisława Wyspiańskiego (dziś w posiadaniu Muzeum Narodowego w Krakowie), zaś malowidła na ścianach i sufitach wykonywał Władysław Skoczyłaś. W budynku znajduje się piękna sala teatralna, a w foyer zachowały się malowidła Zofii Stryjeńskiej.

Po przejęciu Zakładu przez Czerwony Krzyż - najpierw galicyjski, potem polski - urządzono tam w 1916 r. sanatorium dla żołnierzy, którą to funkcję dawny Zakład Chramca pełnił do 1921 r. W latach między171 II. Trasy

__ Strona 214

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Trasa 6. Krupówki - Kościuszki - Chramcówki - Nowotarska - Krupówki

Altana dawnego Zakładu dr. A. Chramca wojennych istniało tu Sanatorium Czerwonego Krzyża dla cywilnych pacjentów. W czasie II wojny światowej stacjonowali tu Niemcy i doprowadzili sanatorium (wówczas „Haus des Heeres") do ruiny. Po remoncie, w 1945 r. przekształcono je w sanatorium górnicze, a następnie od 1949 r. w Sanatorium im. dr. Tytusa Chałubińskiego. Kiedy w latach siedemdziesiątych władze centralne stwierdziły, że oficjalnie w Polsce gruźlica nie jest już chorobą społeczną - dawny Zakład dr. Chramea przekształcono w 1975 r. w dom wypoczynkowy Ministerstwa Zdrowia.

W dawnej sali widowiskowej Sanatorium w 1985 r. znalazł siedzibę Teatr im. S. I. Witkiewicza.

Po prawej stronie od wejścia widzimy dobrze zachowaną metalową altanę z 1903 r.

Grywała tutaj orkiestra sprowadzana przez dr. Chramca w sezonach letnich dla uprzyjemnienia pobytu gościom. Dawny, drewniany jeszcze Zakład połączony byt z altaną krytym deptakiem, gdzie nawet podczas niepogody można było korzystać ze space172 rów na świeżym powietrzu. Przechodząc koło eleganckiego gazonu, dochodzimy do skwerku, na którym zwraca uwagę niewielki pomnik dr. Tytusa Chałubińskiego. Kiedy w 1900 r. na apel Związku Przyjaciół Zakopanego powołano komitet budowy pomnika Chałubińskiego - dr Chramiec, z zasady nie wchodzący do żadnych ciał społecznych, wystawił własnym sumptem i na swoim terenie pomnik warszawskiego lekarza. Stanął on w czerwcu 1901 r. i szczęśliwie ocalał podczas pożaru w 1910 r. Jego autorem jest rzeźbiarz Michał Korfal.

Obok pomnika Chałubińskiego skręcamy w lewo i opuszczamy teren Profilaktycznego Domu Zdrowia. Przechodzimy przez metalową bramę i mijając po prawej stronie nowoczesne osiedle mieszkaniowe wracamy do Chramcówek. Skręcamy w prawo i niebawem dochodzimy do skrzyżowania z ul.

Kasprowicza i Nowotarską.

II. Trasy Strona 215

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Trasa 6. Krupówki - Kościuszki - Chriltacówki - Nowotarska - Krupówki D. Naprzeciwko wylotu Chramcówek wznosi się wysoki murowany budynek, nazywany przez zakopiańczyków „Mirkiem" (ul. Kasprowicza l)-od nazwiska właściciela, rzeźnika Henryka Mirka, który wybudował go w 1933 r. Podczas okupacji niemieckiej znajdował się tu zakład i sklep wędliniarski, nad drzwiami którego Mirek wywiesił napis „Tylko dla Polaków". Nie wywołało to żadnych represji ze strony okupanta, a napis przetrwał do końca wojny.

W tym domu mieszkał przedwojenny samochodowy mistrz Polski, weteran rajdów i wyścigów samochodowych - Jan Ripper.

Jan Ripper (1903-87), automobilista. Jego ojciec, Wilhelm, był pionierem automobilizmu w Polsce i jednym z organizatorów motorowych rajdów do Zakopanego. W 1921 r. zorganizowano pierwszy i jedyny wyścig motocyklowy Kraków-Zakopane, w którym Jan Ripper startował bez większych sukcesów na Harleyu. W l. 1927-31 organizowano Wyścig Tatrzański, na liczącej 7,5 km trasie między Łysą Polaną i Morskim Okiem. W 1928 r. i 1929 r. Ripper wygrał ten silnie obsadzony przez zagranicznych zawodników wyścig, zdobywając Wielką Nagrodę Tatr- 11-kilogramową srebrną wazę.

W 1930 r. zaś zajął w wyścigu tym drugie miejsce.

Wygrywał także rozmaite zawody krajowe i zagraniczne, w 1929 r. zdobywając tytuł samochodowego mistrza Polski. Rok wcześniej jako pierwsi Polacy, Ripperowie startowali w Rajdzie Monte Car/o.

Mieszkał na stale w Krakowie, gdzie prowadził warsztat samochodowy i był działaczem Krakowskiego Klubu Automobilowego. Po przejściu na emeryturę osiadł w Zakopanem w 1969 r. i prowadził tu niewielki warsztat na Spyrkówce. Po raz ostatni w wyścigu samochodowym brał udział w wieku 77 lat zdobywając w Rajdzie Żubrów pierwszą nagrodę.

Nasza droga prowadzi dalej w lewo, w ul.

Nowotarską, która na odcinku do ul. Sien„Mirek", ul. Kasprowicza v^

Strona 216

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka II. Trasy Trasa 6. Krupówki - Kościuszki - Chramcówki - Nowotarska - Krupówki kiewicza nosiła do 1948 r. nazwę Stara Polana.

Po prawej stronie, przed budynkiem przy ul.

Nowotarskiej 69, znajduje się żelazny krzyż, osadzony w postawionej na sztorc połówce kamienia młyńskiego. W latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia niedaleko stalą karczma, w której „przinapici" gazdowie postanowili zmierzyć swe siły, podnosząc porzucony obok kamień młyński. Po wielu próbach jeden rzeczywiście go podniósł, ale uszkodził sobie przy tym kręgosłup, a upuszczony kamień pękł. Osiłek wkrótce zmarł. a pechowy kamień posłużył do osadzenia w nim krzyża z kapliczką.

Po lewej stronie ulicy wznosi się duży kompleks budynków Szkoły Podstawowej Nr 8 (ul. Nowotarska 42). Na tym terenie znajdowała się do 1940 r. willa „Eijaszówka", zbudowana w 1881 r. przez Walerego Eijasza-Radzikowskiego (trasa l -C) wg projektu jego brata, Stanisława (mylonego często z synem Walerego, noszącym to samo imię).

Walery Eijasz mieszkał tu podczas corocznych przyjazdów letnich, zaś przez resztę roku dom byt wynajmowany gościom. Tutaj także wielokrotnie bywał, a okresami mieszkał na stałe jego syn, Stanisław EijaszRadzikowski.

Stanisław EIjasz-Radzikowski (1869-1935), lekarz, historyk, publicysta, jeden z najwybitniejszych badaczy Tatr i Podtatrza. Po ukończeniu studiów medycznych został mianowany lekarzem Stacji Klimatycznej w Zakopanem, ale na skutek konfliktów z dr.

Chramcem, został zmuszony do złożenia dymisji. Ta właśnie sprawa, w którą zamieszany byt też szwagier Chramca, dr Jan Gaik, opisana została szczegółowo przez Witkiewicza w „Bagnie" i stalą się w 1903 r. przedmiotem procesu o zniesławienie, który Gaik wytoczył W itkiewiczowi przed sądem lwowskim. Proces skończył się wtedy uniewinnieniem l^itkiewicza, ale już wcześniej stosunki zakopiańskie zniechęciły Stanisława EIjasza-Radzikowskiego do podtatrzańskiego uzdrowiska. Wyjechał z Zakopanego do Lwowa, a Tatry i Podhale trak174

Strona 217

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Stanisław EIjasz-Radzikowski towałjuż tylko jako obiekt swych dociekań naukowych.

Od 1891 r. zajmował się publicystyką tatrzańską, ogłaszając artykuły w „Pamiętnikach Towarzystwa Tatrzańskiego" oraz czasopismach zakopiańskich i krajowych.

Byt wybitnym propagatorem stylu zakopiańskiego, publikował też nowele (pod pseudonimem „Ogończyk") o tematyce podhalańskiej i spiskiej, w tym utwory pisane gwarą góralską. Wręcz bezcenne dla historyków Podhala są jego publikacje oryginalnych dokumentów, wyszperanych w archiwach królewskich i Bibliotece Jagiellońskiej, dotyczące początków Zakopanego. pierwocin turystyki tatrzańskiej, czy dawnego górnictwa tatrzańskiego (m.in. artykuł „Zakopane" w „Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego" w 1896 r. czy „Zakopane przed stu laty" w „Pamiętniku Towarzystwa Tatrzańskiego" w 1901 i 1902 r.).

Zajmował się też nazewnictwem tatrzańskim i opublikował z tej dziedziny kilka do dziś niezastąpionych prac (m.in. „Tatry Bielskie"). Po ojcu i dziadku odziedziczył ___

II. Trasy

Trasa 6. Krupówki - Kościuszki - Chramcówki - Nowotarska - Krupówki talent malarski, przejawiający się w obrazach, rysunkach i nieopuhlikowanych dotąd szkicach z wycieczek tatrzańskich. W przeciwieństwie do ojca nie działał w żadnym z zakopiańskich stowarzyszeń społecznych.

Podczas sporów o granicę polsko-czechosłowacką w Tatrach, na Spiszu i Orawie w l. 1918-19-zorganizował tzw. Konfederację Chochołowską, do której chciał zaciągać ochotników do wojny o odzyskanie dla Polski zagarniętych przez Czechów terenów.

Zabiegał o poparcie Józefa Pilsudskiego, sam ogłosił się Regimentarzem, a potem Hetmanem Konfederacji i dla podkreślenia wagi narodowego problemu chodził po Krakowie w kontuszu, przy karabeli, w konfederatce z orlim piórem. Dziwactwa Radzikowskiego odsunęły odeń wszystkich potencjalnych zwolenników idei Konfederacji, która też rychło zakończyła swój żywot, a Hetman Chochołowski jeszcze przez kilkanaście lat egzystował w biedzie i samotności w Krakowie, gdzie też zmarł i został pochowany.

Walery i Stanisław EIjaszowie-Radzikowscy położyli ogromne zasługi także i podczas sporu o przynależność państwową MorStrona 218

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka skiego Oka, gromadząc na użytek arbitrów cenne dokumenty dowodzące polskości tego terenu. Nic więc dziwnego, że zwycięstwo polskich racji przed Międzynarodowym Trybunałem Rozjemczym w Grazu przypisano zasługom tak polskiego obrońcy Oswalda Balzera.jak i Eijaszów. W sierpniu 1902 r. po ogłoszeniu wyników procesu zakopiańczycy i liczni goście przemaszerowali przez uzdrowisko aż pod „Eijaszówkę", śpiewając ułożoną przez Ludwika Solskiego trawestację Mazurka Dąbrowskiego: „Jeszcze Polska nie zginęła, wiwat plemię Lasze, słuszna sprawa górę wzięta - Morskie Oko nasze!" i wiwatując na cześć Walerego i Stanisława.

Obok szkoły stoi niewielka willa „Siemianówka" (ul. Nowotarska 40), wybudowana przez Walerego EIjasza dla córki Zofii, która poślubiła Kazimierza Siemianowskiego.

Dom ten w l. 1920-69 należał do wnuka Walerego EIjasza - Tadeusza Siemianowskiego, zakopiańskiego korespondenta „Ilustrowanego Kuriera Codziennego" i właściciela zakopiańskiej Agencji Informacyjnej z biurem ogłoszeń.

Po przeciwnej stronie ulicy warto zwrócić uwagę na dom w stylu zakopiańskim, wybudowany ok. 1905 r. przez góralską rodzinę Płazów i noszący nazwę „Płazówka" (ul.

Nowotarska 59). Obecnie mieści się tutaj Pracownia Regionalna Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej, kierowana przez wybitnego znawcę architektury i historii Podhala-doc. dr. Stefana Żychonia.

Tutaj właśnie opracowuje się inwentaryzację wszystkich zakopiańskich zabytków i tu powstają plany ich ratowania.

Po lewej stronie ulicy, przed budynkiem nr 34, odchodzi wąska uliczka, biegnąca między domami aż do Chramcówek. Po jej prawej stronie (ul. Nowotarska 34c) stoi willa „Barabaszówka", wybudowana w 1880 r. przez Jana Rożaka, a w 1894 r. zakupiona przez Stanisława Barabasza.

Stanisław Barabasz (1857-1949), architekt, malarz, nauczyciel, narciarz. Był jednym z pierwszych polskich narciarzy i już w 1888 r. wykonał pierwsze narty, by używać ich podczas polowań. Zimą 1894 r. odbyt pierwszą w historii narciarską wycieczkę w Tatry, docierając wraz z Janem Fischerem do Czarnego Stawu Gąsienicowego. W 1901 r. został po Edgarze Kovatsu mianowany dyrektorem Szkoły Przemysłu Drzewnego i osiadł wtedy na stale w Zakopanem. W dalszym ciągu propagował narciarstwo, najStrona 219

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka pierw w środowisku nauczycieli i uczniów szkoły, później też wśród turystów i taterników. Już w 1903 r. opisał pierwszą narciarską wyprawę na Przełęcz pod Kopą Kondracką, a w 2 lata później wszedł na Kopę Kondracką i Małołączniak. W 1907 r. wspólnie z Mariuszem Zaruskim założył Zakopiański Oddział Narciarzy (późniejszą Sekcję Narciarską Towarzystwa Tatrzańskiego), został jego pierwszym przewodniczącym i funkcję tę pełnił do końca 1910 r. W l. 1902-08 byt wiceprzewodniczą175 II. Trasy Trasa 6. Krupówki - Kościuszki - Chramcówki - Nowotarska - Krupówki cym „Sokoła", w 1909 r. został jednym z sygnatariuszy odezwy o powołaniu TOPR, zasiadał również w zarządzie Pogotowia.

Działał także w Towarzystwie Pomocy Naukowej, Towarzystwie Muzeum Tatrzańskiego i chórze „Echo Tatrzańskie".

Był najdłużej urzędującym dyrektorem Szkoły Przemysłu Drzewnego - pozostawał na tym stanowisku przez 21 lat. Wprowadził do programu nauczania zasady stylu zakopiańskiego, którego byt gorącym zwolennikiem. Po odejściu na emeryturę opracował i opublikował w l. 1928-32 4-tomowy album „Sztuka Ludowa na Podhalu", przedstawiający najpiękniejsze zabytki budownictwa i zdobnictwa polskiego Podtatrza.

Publikował też artykuły na tematy narciarskie i myśliwskie. W latach międzywojennych uczestniczył też we wszystkich zbiorowych wystawach sztuki. Umarł w Zakopanem w wieku 92 lat i został pochowany na nowym cmentarzu.

Wróciwszy do głównego ciągu ul. Nowotarskiej, dochodzimy do skrzyżowania z odchodzącą w prawo ul. Kamieniec, a za mostem na potoku Bystra-do ul. Sienkiewicza i dalej trasą 4-BA wracamy do Krupówek.

II. Trasy Trasa 7. Krupówki - Świerczewskiego - Orkana - Kasprosie - Małe Żywczańskie - Struga - Grunwaldzka - Tetmajera - Krupówki W środkowej części Krupówek, naprzeciw apteki odchodzi w prawo ul. Karola Świerczewskiego. Nazwę tę wprowadzono w 1949 r. w miejsce nadanej w 1938 r.-ul.

Strona 220

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Stefana Żeromskiego. Jeszcze przedtem, ta niewielka, 100-metrowa uliczka nazywana byta Drogą do Rynku, a nieliczne znajdujące się przy niej domy administracyjnie zaliczano do Krupówek.

A. Za mostem na Foluszowym Potoku wznosi się po prawej stronie duży murowany budynek pochodzący z pierwszych lat XX w.,, w którym mieścił się pensjonat „Kresy" (ul. Świerczewskiego 8). Ten jeden z najstarszych murowanych domów Zakopanego, byt prawdopodobnie pierwszym, dysponującym własnym oświetleniem elektrycznym z turbiny na Foluszowym Potoku, umieszczonej za budynkiem. W czasie okupacji niemieckiej mieściła się tu placówka „Rettungstelle" (pogotowie ratunkowe) i ambulatorium, kierowane przez dr. Kazimierza Mastalerza, zaś w pierwszych miesiącach 1945 r. byta tu filia Politechniki Warszawskiej. Potem dom przeszedł na własność miasta i najpierw mieścił się tutaj Wydział Uzdrowiskowy Zarządu Miejskiego, potem Wydział Rolnictwa Prezydium MRN. W 1950 r. znalazła tu także siedzibę Miejska Biblioteka Publiczna.

Towarzystwo Biblioteki Publicznej powstało w Zakopanem w 1904 r. z inicjatywy Dionizego Beka, dr. Marcina Woyczyńskiego i Stefana Żeromskiego, który też został jego pierwszym prezesem. Kontynuowało ono tradycje istniejącego wcześniej stowarzyszenia „Czytelnia Zakopiańska" (trasa 10-A). Żeromski w 1904 r. pełnił też obowiązki bibliotekarza, a także organizował odczyty i koncerty na dochód Biblioteki.

Na takich właśnie imprezach debiutowali w Zakopanem Karol Szymanowskijako pianista, a Mariusz Zaruski, jako... recytator.

Księgozbiór Biblioteki tworzył się głównie z darów bywalców Zakopanego, m.in. Ignacego Baranowskiego, Tadeusza Micińskiego, Ksawerego Praussa, Władysława Reymonta, Andrzeja Struga, Borysa Wigilewa, Stanisława Witkiewicza i samego Żeromskiego. W 1914 r. Biblioteka Publiczna została połączona z Biblioteką Towarzystwa Tatrzańskiego i przeniosła swoją siedzibę do Dworca Tatrzańskiego, gdzie mieściła się przez cały okres międzywojenny (poprzednio w willi „Polanka" i w domu Zamoyskiego przy Krupówkach). Bibliotekarzem byt wtedy Jerzy Gawliński (trasa l -A).

11 listopada 1939 r. władze okupacyjne zlikwidowały Bibliotekę, która odrodziła się dopiero po wojnie, mieszcząc się najpierw w obecnym budynku „Świat Mody" przy Krupówkach, a następnie przeniesiona została Strona 221

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka do „Kresów". 13 października 1955 r. z inicjatywy ówczesnej dyrektorki Janiny Miillerowej odczytem prof. Stanisława Pigonia „Jak tworzył Mickiewicz" rozpoczęto cykl cotygodniowych „Czwartków Literackich". Organizowano je regularnie co tydzień do grudnia 1981 r., kontynuując tradycje z czasów Żeromskiego na spotkaniach z wybitnymi literatami, historykami, publicystami. W 1965 r. Biblioteka otrzymała imię Stefana Żeromskiego.

Stefan Żeromski (1864-1925), pisarz. Od 1892 r., zagrożony gruźlicą bywał w Zakopanem, nierzadko spędzając tu nawet kilka czy kilkanaście miesięcy. Dłużej mieszkał pod Giewontem w l. 1903-04, 1906-08, 1912-19. Już od pierwszych pobytów sporo chodził po Tatrach, poprzestając wszakże na turystyce. W Zakopanem pisał m.in. „Ludzi bezdomnych" i „Nawracanie Judasza " - w tej ostatniej powieści przedstawiając m.in. Brata Alberta - Adama Chmielowskiego. Wątki zakopiańskie i tatrzańskie znaleźć można także w ..Popiołach "i innych utworach Żeromskiego.

Do Zakopanego skierował go dr Władysław Mat/akowski, a pierwszą osobą, którą poznał pod Giewontem był Stanisław 177 12 Zakopane - przewodnik historyczny II. Trasy Trasa 7. Krupówki - Świerczewskiego - Struga - Grunwaldzka - Tetmąjera Witkiewicz. Pisarzy połączyła długoletnia przyjaźń, a także współpraca: na prośbę Żeromskiego Witkiewicz przekładał na gwarę góralską wypowiedzi zbójnika Mocarnego w rozdziale „H'lada" z „Popiołów". Źeromski utrzymywał też bliskie stosunki z całym środowiskiem miejscowych intelektualistów, skupionych wokół „Przeglądu Zakopiańskiego". Od 1904 r. aktywnie włączył się w pracę rozmaitych miejscowych stowarzyszeń, m.in. stając na czele Biblioteki i współdziałając w organizacji Wyższych Kursów Wakacyjnych. Z początkiem 1909 r. także w Zakopanem Źeromski wystąpił z inicjatywą powołania Towarzystwa Pisarzy Polskich - organizacji mającej siedzibę w Zakopanem, a zrzeszającej literatów ze wszystkich trzech zaborów. 14 marca tego samego roku prezesem TowaStrona 222

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka rzystwa wybrany został Jan Kasprowicz, wiceprezesem - Stefan Źeromski, a czołowymi działaczami byli także: Gustaw Danitowski, Wilhelm Feldman, Władysław Orkan, Wacław Sieroszewski, Kazimierz Przerwa- Tetmajer, Stanisław Wyrzykowski i Jerzy Żuławski. Jednakże na skutek wewnętrznych nieporozumień Towarzystwo rozpadło się. Do swej zakopiańskiej idei powrócił Źeromski w Warszawie w 1920 r., tworząc Związek Zawodowy Literatów Polskich, którego został pierwszym prezesem.

W 1912 r. Źeromski osiadł w Zakopanem na stale. Tutaj do Gimnazjum chodził jego przedwcześnie zmarły w 1918 r. syn Adam, tutaj też w teatrze amatorskim odbyła się prapremiera dwóch obrazów „Róży", wystawiona pod kierunkiem autora. Okres I wojny światowej najtrwalej związał pisarza z Podhalem. Działał wtedy w sekretariacie i sekcji gospodarczej Narodowego Komitetu Zakopiańskiego, kierował biblioteką i Towarzystwem Szkoły Ludowej, należał do tajnej organizacji niepodległościowej, na koniec wreszcie został w 1918 r. przewodniczącym Organizacji Narodowej i Prezydentem tzw. Rzeczypospolitej Zakopiańskiej.

Tuż obok miejsca, gdzie teraz jesteśmy, na zakopiańskim Rynku Źeromski sprawował swój urząd. Wspominał po latach z rozrzewnieniem: „Powierzono mi niemal dyktaturę 178 Orkana - Kasprusie - Małe Żywczańskie Krupówki nad Zakopanem i przyległymi dolinkami.

Sprawowałem ten niezapomniany, śmieszny i wzniosły urząd przez 11 dni, gdy się nam mama-Austria waliła w gruzy. Zaprzysiągłem uroczyście wojsko, policję, szpiclów, gminę, pocztę, telegraf na wierność nowemu państwu, a nawet prowadziłem wojnę o odzyskanie wsi Głodówka i Sucha Góra od inwazji czeskiej".

W 20-lecie owej przysięgi na Rynku, uliczkę łączącą go z Krupówkami nazwano imieniem Żeromskiego, a sam Rynek otrzymał dumną nazwę Plac Niepodległości. Cieszył się wszakże tym mianem zaledwie przez rok.

Okupanci niemieccy przechrzcili Plac Niepodległości na Adolf Hitler Platz, zaś w 1945 r. nadano mu nazwę Plac Zwycięstwa.

Na rogu pl. Zwycięstwa (ul. Świerczewskiego 5) znajduje się popularna i szeroko znana Restauracja „Jędruś", słynna niegdyś z dobrej kuchni. Lokal ten został otwarty w Strona 223

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka styczniu 1931 r. przez Andrzeja Węgrzy niaka w niewielkim drewnianym domku, istniejącym do dziś przy ul. Świerczewskiego 4. Dawny kierownik sali i dancingu w restauracji Trzaski szybko zdobył sobie własną klientelę i już po kilku latach przystąpił do budowy nowego lokalu. Obecny murowany budynek, projektowany przez arch. Józefa Kirkora został wzniesiony w l.

1937-39 pod kierunkiem arch. Mariana Moniczewskiego, a wykończony przez Niemców w czasie okupacji. W 1945 r. uruchomiono tu najpierw stołówkę miejską, a potem restaurację, która do 1949 r. funkcjonowała pod kierunkiem właściciela, a potem została przejęta przez państwo i była prowadzona przez Zakopiańskie Zakłady Gastronomiczne. Od 1977 r. gospodarzem „Jędrusia" jest PSS „Społem".

W centralnej części pl. Zwycięstwa znajduje się pomnik żołnierzy radzieckich, wystawiony w 1945 r. Spoczywają pod nim prochy 18 żołnierzy radzieckich, poległych w II. Trasy Trasa 7. Krupówki - Świerczewskiego - Orkana - Kasprusie - Małe Żywczańskie - Struga - Grunwaldzka - Tetmąjera - Krupówki

Pomnik Wdzięczności na pl. Zwycięstwa tym roku na Podhalu. Pomnik ten nazywany bywa niekiedy Pomnikiem Wdzięczności, w nawiązaniu do końcowej apostrofy znajdującego się na nim napisu w języku rosyjskim i polskim: „Swoim wybawcom, zwycięskim bojownikom Czerwonej Armii od obywateli Zakopanego, 25 lipca 1945 r."

Na płycie przed pomnikiem, wokół której ustawione ławki są częstym miejscem wypoczynku turystów - odbywają się oficjalne zgromadzenia obywateli, zwoływane z okazji świąt państwowych.

Okrążając plac z lewej strony dochodzimy do niewielkiego domku, gdzie mieści się od 1983 r. Izba Pamięci Bronisława Czecha (Rozdz. III-6).

Po pd. stronie placu, za Czarnym Potokiem znajduje się zwrócony frontem do parku drewniany budynek (pl. Zwycięstwa 6), zajmowany obecnie przez Państwową Szkolę Muzyczną I stopnia im. M. Karłowicza. W l.

1911-12 dr Jan Gawlik prowadził tu klinikę chirurgiczną, przejętą następnie przez dr.

Gustawa Nowotnego.

Strona 224

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Gustaw Nowotny (1882-1944), lekarz-chirurg. W 1907 r. został doktorem wszechnauk lekarskich i po 5-letnim stażu asystenckim w Klinice Chirurgicznej w Krakowie przybył do Zakopanego. Objął tu lecznicę po dr.

Gawliku i został po nim także dyrektorem zakopiańskiego szpitala, którym kierował. do końca lat międzywojennych. Byt jednym z pierwszych w Polsce zwolenników chirurgicznego leczenia gruźlicy płuc i od 1926 r. uprawiał torakoplastykę. Pracował też w Sanatorium Czerwonego Krzyża.

30 października 1918 r. dr Nowotny wspólnie z por. Boleslawiczem dowodzili polskimi oficerami i żołnierzami, którzy przeprowadzili likwidację administracji austriackiej w 12* 179 II. Trasy Trasa 7. Krupówki - Świerezewskiego - Orkana - Kasprusie - Małe Żywczańskte - Struga - Grunwaldzka - Tetmąjera - Krupówki

stey. Po wojnie przez krótki czas była tu poradnia przeciwgruźlicza i ambulatorium, a od 1949 r. - miejska szkoła umuzykalniająca, upaństwowiona w rok później. Od 1979 r. szkoła nosi imię Mieczysława Karłowicza.

Sąsiedni budynek (pl. Zwycięstwa 7) został wzniesiony w 1928 r. przez Jana Trybulę, który prowadził tu swoją drukarnię „PoloJan Trybuła (1871-1934), drukarz. Po ukończeniu 2 klas gimnazjum w Tarnowie, rozpoczął w tamtejszej drukarni Józefa Pisza praktykę jako zecer, później pracował też w Krakowie, Rzeszowie i Lwowie, głównie jako składacz ręczny i maszynista. W 1911 r. osiadł w Zakopanem i uruchomił tu własną drukarnię. „Polonia", początkowo przy ul. Nowotarskiej, a następnie przy Rynku. Do śmierci kierował zakładem, rówGustaw Nowotny Jan Trybuła senior Zakopanem i przejąwszy władzę, oddali się do dyspozycji Stefana Zeromskiego.

W 1922 r. dr Nowotny został pierwszym Strona 225

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka prezesem Klubu Sportowego „Krokus", zaś, w latach trzydziestych sprawował funkcję radnego miejskiego i byt lekarzem TOPR. Zyskał w Zakopanem i poza nim szeroką popularność, utrwaloną jeszcze na kartach powieści Michała Choromańskiego „'Zazdrość i medycyna ".

We wrześniu 1939 r. został komendantem szpitala wojskowego w Kołomyi, a po jego likwidacji, przez Rumunię trafił do Francji, gdzie zajmował się organizacją lecznictwa i działał w ruchu oporu. Aresztowany przez Niemców w 1943 r. zmarł w obozie koncentracyjnym w Dachau.

W latach trzydziestych budynek dr. Nowotnego stał się własnością Zarządu Miejskiego i mieszkał w nim ostatni przedwojenny burmistrz Zakopanego, inż. Eugeniusz Zaczyriski, zaś w czasie okupacji dom ten zajmował hitlerowski komisarz Hans Mal180

II. Trasy Trasa 7. Krupówki - Świerczewskiego - Orkana - Kasprusie - Małe Żywczańskie - Struga - Grunwaldzka - Tetmąjera - Krupówki nocześnie pracując jako zecer. W 1934 r. kierownictwo drukarni objęła wdowa po nim, Zofia z Kronenbergów Trybułowa (1887-1964), która po ukończeniu wydziału filozoficznego UJ i rocznych studiach w Wiedniu, pracowała najpierw jako nauczycielka w Tarnowie, a po przeniesieniu się do Zakopanego, odbyła 4-letnią praktykę w drukarni, zdała egzamin kwalifikacyjny i w 1926 r. obok dyplomu uniwersyteckiego powiesiła patent wykwalifikowanego drukarza. Pisała też wiersze i artykuły na lamach prasy zakopiańskiej. Była entuzjastką esperanto i w swoim domu przy Rynku prowadziła kursy tego języka, uczestniczyła w międzynarodowych kongresach esperantystów i tłumaczyła na esperanto dzieła literatury tatrzańskiej.

W okresie okupacji drukarnia działała nadal i zachowała nawet nie zdjęty przez okupantów szyld „Polonia". Pracownicy działali w ruchu oporu i na użytek podziemia drukowali rozmaite publikacje, a także dla wywiadu AK. i dla Muzeum Tatrzańskiego przekazywali wszystkie druki i proklamacje, Strona 226

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wykonywane w „Polonii" dla Niemców.

Po wojnie drukarnia podjęła działalność pod zarządem Jana Trybuty juniora, m.in. publikując w 1945 r. codzienny „Biuletyn Zakopiański", wydawany przez miejscowe Stowarzyszenie Pracowników Kultury i Sztuki.

Do 1950 r. tutaj też ukazywał się „Taternik", redagowany wówczas przez Witolda H. Paryskiego. W 1950 r. drukarnia została upaństwowiona, zlikwidowano nazwę „Polonia", a po kolejnych reorganizacjach stała się filią Zakładów Graficznych w Tarnowie, będących z kolei oddziałem krakowskiej Drukami Narodowej.

Obok drukami, od pl. Zwycięstwa odchodzi na pd. ul. Grunwaldzka (trasa 5-F), zaś na zach. ul. Orkana.

B. Zamiar budowy drogi z Rynku do nowo powstającej wówczas szkoły podstawowej na Wilczniku podjęto w 1930 r. W tymże roku umarł Władysław Orkan i redakcja pisma „Zakopane" zaproponowała, by projektowanej ulicy nadać jego imię. Propozycję przyjęto i od tego właśnie roku nowa nazwa zaczęła obowiązywać, choć ulicę ostatecznie wytyczono dopiero rok później na odcinku 600-metrowym między Rynkiem auł. Kasprusie, a uroczyście otwarto ją w czerwcu 1933 r. Poważne kłopoty orientacyjne sprawia numeracja domów, skomplikowana utworzeniem dwóch bocznych odcinków ul. Orkana: pierwszy, z lewej strony prowadzi do niewielkiego osiedla mieszkaniowego, drugi, z prawej - łączy główny ciąg ul. Orkana z ul. Ogrodową i Zaruskiego.

Władysław Orkan, wlasc. Franciszek Smaciarz, a od 1898 r. - Smreczyński (1875-1930), literat, publicysta, działacz podhalański. Urodził się w Gorcach i od młodych lat bywał w Zakopanem. Od 1900 r. występował tu na wieczorach autorskich, publikował wiele w podhalańskiej prasie i był jednym z czołowych działaczy regionalnych. Zaprzyjaźniony ze Stanisławom Witkiewiczem z jego twórczości czerpał wiele podniet do własnych przemyśleń i wytycznych dla ruchu podhalańskiego. Pozostawał tez pod wpływem Kazimierza Przerwy- Tetmąjera i już w 1911 r., na I Zjeździe Podhalan w Zakopanem wygłosił odczyt o jego twórczości. Powieści, nowele i prace publicystyczne Orkana ukazują przede wszystkim życie gorczańskiej wsi i podhaStrona 227

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka lańskiej biedoty. Prawdziwą ewangelią ruchu podhalańskiego stały się jego „ Wskazania dla synów Podhala", opublikowane w 1930 r., tuż przed śmiercią pisarza. W Zakopanem uczestniczył w pracach rozmaitych stowarzyszeń społecznych, m.in. „Czytelni Zakopiańskiej" i „Sztuki Podhalańskiej". W 1927 r. otrzymał od gminy zakopiańskiej honorową emeryturę z okazji 25-lecia twórczości i w czerwcu tego samego 181 II. Trasy

_________

Trasa 7. Krupówki - Świerczewskiego - Orkana - Kasprusie - Małe Żywczańskfe - Struga - Grunwaldzka - Tetmajera - Krupówki roku został Honorowym Obywatelem Zakopanego.

Zmarł nagle i został pochowany w Krakowie, a 16 maja 1931 r. odbyła się ceremonia przeniesienia jego zwłok na zakopiański stary cmentarz.

Przy rogu, między dzisiejszymi ulicami: Grunwaldzką i Orkana, od 1912 r. mieściła się siedziba zarządu zakopiańskiej gminy, w 1927 r. przeniesiona do budynku „Bazaru Polskiego" przy Krupówkach. Ówczesny zakopiański „ratusz" mieścił się w góralskim domku, zajmowanym przedtem przez filię piekarni Władysława Dańca. Po utworzeniu parku miejskiego w 1925 r., na zapleczu urzędu gminnego urządzono grzędy z sadzonkami roślin i krzewów dla potrzeb parkowych rabatek. Z czasem wybudowano tu też cieplarnię, która w latach trzydziestych zastąpiła zlikwidowany mały areszt gminny. Od 1933 r. nad dalszym rozwojem ogrodu miejskiego czuwał Stanisław Dziadosz. On też rozpoczął akcję zadrzewiania Zakopanego, urządziwszy uprzednio na terenie zajmowanym obecnie przez Technikum Hotelarskie spory zakład szkółkarski, dostarczający co roku ok. 10 tyś. sadzonek.

W okresie okupacji niemieckiej zburzono stary budynek gminny przesuwając nieco na wsch. bieg ul. Grunwaldzkiej na tym odcinku. Nie opodal, wg projektu arch. Jędrzeja Czarniaka i Mariana Sulikowskiego postawiono wtedy stylowy dom dla ogrodnika miejskiego. Dziś mieści się tu Zakład Zieleni Miejskiej (ul. Orkana l).

Naprzeciw znajduje się duży budynek kina „Giewont" (ul. Orkana 2), postawiony w 1929 r. przez Franciszka Kopkowicza wg Strona 228

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka projektu arch. Eugeniusza Wesołowskiego.

Kino - wówczas o nazwie „Sokół", pozostające w gestii Towarzystwa Gimnastycznego, z salą na blisko 700 miejsc, otwarto uroczyście 14 sierpnia 1929 r. Na scenie przewidyKino „Giewont", ul. Orkana

182 II. Trasy Trasa 7. Krupówki - Świerczewskiego - Struga - Grunwaldzka - Tetmajera wano wystawianie spektakli teatralnych i występy zespołów muzycznych, jednakże wkrótce okazało się że sala „Sokoła" ma nienajlepszą akustykę i na cele widowiskowe niezbyt się nadaje. Pierwszą większą imprezą muzyczną w tym pomieszczeniu był uroczysty koncert, zorganizowany i transmitowany przez Polskie Radio 9 lutego 1939 r. z okazji 30-lecia śmierci Mieczysława Karłowicza. Orkiestrą Polskiego Radia dyrygował wtedy Grzegorz Fitelberg, a solistkami byty m.in.: skrzypaczka Eugenia Umińska i śpiewaczka Ewa BandrowskaTurska.

Głównie jednak wyświetlano w „Sokole" filmy. Pierwszym operatorem kinowym był Stanisław Sosin, pracujący na tym stanowisku przez 43 lata. Niemym początkowo filmom przygrywał zespól muzyczny, z udziałem m.in. pianisty Jana Pasierba Orlanda i skrzypka Wiktora Walczyńskiego.

W 1931 r. wprowadzono dopiero aparaturę dźwiękową.

Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół" prowadziło działalność kinową już od 1913 r., kiedy to w jego sali gimnastycznej, mieszczącej się także przy Rynku (gdzie dziś znajduje się siedziba straży pożarnej) uruchomiono „stały teatr świetlny". Pierwszym pokazanym tam filmem było „Quo vadis" wg H. Sienkiewicza. Wcześniej, sporadycznie wyświetlano filmy pod gołym niebem, na Rynku.

Oddział („gniazdo") zakopiański Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół" został założony w 1894 r: z inicjatywy dr. Wenantego Piaseckiego dla krzewienia kultury fizycznej, gimnastyki i sportu, a także amatorskiego ruchu teatralnego i muzycznego i początkowo miał swoje siedzibę przy ZakłaStrona 229

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka dzie Wodoleczniczym Piaseckiego. Dalszy rozwój „Sokoła" umożliwiło wsparcie Władysława Zamoyskiego, który w 1902 r. ofiarował Towarzystwu teren na boisko gimnastyczne przy ul. Jagiellońskiej, a potem plac pod „Sokolnię" w pobliżu Rynku. Budynek Orkana - Kasprasie - Małe Żywczańskie Krupówki ten, zawierający pomieszczenia klubowe i salę gimnastyczno-teatralną stanął w 1909 r. przy Rynku wg projektu arch. Eugeniusza Wesotowskiego i byt elektrycznie oświetlany z turbiny przy willi „Kresy". Przed I wojną światową „Sokół" prowadził własne kółko teatralne i muzyczne. Już od 1904 r. za sprawą Stanisława Barabasza do programu zajęć Towarzystwa wprowadzono narciarstwo. W 1913 r. stowarzyszenie przekształcono w organizację paramilitarną, konkurencyjną wobec „Strzelca". W latach międzywojennych „Sokół" nabrał wyraźnie sportowego charakteru, patronując zwłaszcza narciarstwu, w ramach założonego wtedy Oddziału Narciarskiego. Drugim nurtem jego działalności było organizowanie obchodów i manifestacji patriotycznych.

Wybitnymi działaczami „Sokoła" byli: Wenanty Piasecki, Władysław Zamoyski, Andrzej Chramiec, Wojciech Szukiewicz, Leonard Zwoliński, Józef Żychoń, Leon Krobicki, Stanisław Karpowicz, Wilhelm Stopowy, Adam Krzeptowski, Henryk Schabenbeck, Władysław Rudnicki.

Obecnie w miejscu dawnej „Sokolni" stoi budynek Miejskiej Komendy Straży Pożarnej.

Towarzystwo Ochotniczej Straży Ogniowej założył w Zakopanem Józef Sieczka w 1888 r. On też został pierwszym prezesem tej organizacji. Najpierw straż mieściła się w dawnej organistówce przy ul. Kościeliskiej.

W 1903 r., na parceli koło cmentarza, ofiarowanej przez Józefa i Annę Stochów wybudowano murowaną strażnicę z wieżą.

W 1927 r. przy Towarzystwie powołano stałe Pogotowie Straży, czyli zalążek późniejszej straży zawodowej. Pogotowie w latach trzydziestych znalazło siedzibę w dawnym budynku gminnym przy Rynku. W czasie okupacji strażnicę przy Kościeliskiej zburzono i przeniesiono straż najpierw do miejskich garaży przy ul. Nowotarskiej (dziś jest tam zajezdnia PKS), a potem do siedziby „Sokoła" przy Rynku. W l. 1952-55 w tym 183 Strona 230

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka II. Trasy Trasa 7. Krupówki - Świerczewskiego - Orkana - Kasprusie - Małe Żywczańskie - Struga - Grunwaldzka - Tetmąjera - Krupówki właśnie miejscu wybudowano obecny budynek Straży Pożarnej, który projektowała w stylu neozakopiańskim areh. Anna Górska.

Ul. Orkana idziemy w kierunku zach. mijając po prawej stronie stadion międzyszkolny, wybudowany w l. 1938-39, a po lewej - Osiedle Mieszkaniowe im. Orkana i murowane kamienice czynszowe z lat trzydziestych, projektowane przez Leona i Franciszka Kopkowiczów. Niebawem dochodzimy do budynku Szkoły Podstawowej Nr l.

Z końcem lat dwudziestych sytuacja lokalowa gnieżdżących się przy ul. Nowotarskiej pod jednym dachem dwóch zakopiańskich szkól powszechnych stała się krytyczna.

Leopold Winnicki, nowo wybrany burmistrz, postanowił przystąpić do realizacji wcześniej już uchwalonego planu budowy nowej szkoły, na parceli gminnej obok Dworca Tatrzańskiego (dziś jest tam Dom Turysty PTTK.). Przeciwko tej lokalizacji zaprotestowały: Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, Muzeum Tatrzańskie i Państwowa Rada Ochrony Przyrody dowodząc, że budynek szkolny zasłoni widok na góry, budowa spowoduje wycięcie chronionego starodrzewu i zaszkodzi w funkcjonowaniu Dworca Tatrzańskiego. W wyniku negocjacji Muzeum Tatrzańskie i PTT dokupiły grunt na Wilczniku obok jednej z parcel gminnych i przekazały go na rzecz szkoły - w zamian za sporny teren obok Dworca Tatrzańskiego. W 1930 r. rozpoczęto budowę wg narzuconego przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego typowego projektu, który realizował zakład budowlany Franciszka Kopkowicza.

W ciągu niespełna 2 lat korzystając z dotacji ministerialnej doprowadzono budynek pod dach, jednakże z braku dalszych funduszy budowę wstrzymano. W 1932 r. ministerstwo nie wywiązywało się nadal z obietnicy sfinansowania budowy, więc komitet rodzicielski zorganizował w proteście strajk 184 szkolny. Dzieci nie przyszły na zajęcia, a grupa kilkuset rodziców urządziła burzliwą demonstrację przed siedzibą Zarządu Miejskiego. Ta metoda okazała się skuteczna i po Strona 231

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka kilku dniach roboty wznowiono, tym razem pod kierunkiem architekta miejskiego Adama Hetm-Pirgo.

Pierwszy budynek dla szkoły męskiej oddano jeszcze zimą 1932 r. i wtedy część szkoły z ul. Nowotarskiej, pod kierunkiem Józefa Łukasiewicza przeniosła się do nowej . siedziby. W następnym roku szkoła na Wilczniku otrzymała nr 3 i rozpoczęła pracę w systemie koedukacyjnym pod kierunkiem Walerii Synowcówny. W 1934 r. nowym kierownikiem został wybitny pedagog i działacz społeczny Stanisław Mróz. Dzięki niemu szkolą rozwinęła się i stała się ważnym punktem na mapie kulturalnej i oświatowej Zakopanego. Hucznie obchodzono tu co roku imieniny Kornela Makuszyńskiego, tutaj miało swoją siedzibę Towarzystwo Szkoły Ludowej kierowane przez Mrożą i tu też mieściła się redakcja dwutygodnika „Młody Taternik", wydawanego przez nauczycieli i starszą młodzież pod kierunkiem Piotra Farona i Stanisława Mrożą.

W 1940 r. Mróz został aresztowany i wywieziony do Oświęcimia, gdzie zamordowano go w 1942 r. Okupanci przekształcili „Wilcznik" w szkolę niemiecką.

Dopiero w 1960 r. dokończono rozbudowy szkoły, stawiając dwa boczne skrzydła mieszczące pracownie, świetlicę i sale lekcyjne oraz kilka mieszkań dla nauczycieli.

Długoletnim dyrektorem szkoły, która po wojnie otrzymała nr l, był Tadeusz Baczak.

15 marca 1971 r. szkoła przy ul. Orkana otrzymała imię Heleny Marusarzówny.

Za budynkiem szkolnym do ul. Orkana dochodzi trasa 5-A, wraz z którą przez most na Potoku Młyniska przechodzimy do ul.

Kasprusie. Idziemy nią w górę (trasa 3-D) aż do skrzyżowania z ul. Małe Żywczańskie.

II. Trasy Trasa 7. Krupówki - Świerczewskiego - Orkana - Kasprusie - Małe Żywczańskie - Struga - Grunwaldzka - Tetmąjera - Krupówki C. Nazwa „Żywczańskie" pojawiła się po raz pierwszy w dokumencie z 1630 r., w którym król Zygmunt III Waza nadał prawo użytkowania tak właśnie zwanej polany Jędrzejowi Jarząbkowi z Bańskiej. Nazwą tą obejmowano pierwotnie teren, leżący w widiach Potoku Młyniska i Białego, zaś dla odróżnienia jedną z uliczek łączących domy rozproszone na obrzeżu polany nazwano Małe Żywczańskie. Łączy ona na odcinku 800 m ul. Kasprusie z ul. Andrzeja StruStrona 232

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka ga.

Wśród wielu domów, budowanych przeważnie na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych, swym oryginalnym ogrodzeniem, kutym we wzory zakopiańskie zwraca uwagę willa „Jagoda" (ul. Małe Żywczańskie 4). Należała ona do właściciela Fabryki Konstrukcji Stalowych „H. Zieleziński" w Warszawie, inż. Kornela Kubackiego. Był on jednym z największych melomanów, osiadłych w Zakopanem i miał ogromną kolekcję płyt z muzyką Chopina, która ofiarował przed śmiercią w 1953 r. Towarzystwu im. F. Chopina. W końcu lat trzydziestych kosztem 25 tyś. złotych sprawił sobie prywatną aparaturę do nagrywania płyt gramofonowych i dysponował własnym studiem nagrań. Oryginalne ogrodzenie zostało wykonane przez jego robotników w Warszawie w prezencie imieninowym dla pryncypała.

Po lewej stronie przed zakrętem stoi parterowy dom (ul. Małe Żywczańskie 9), należący do słynnej góralskiej rodziny Obrochtów. W latach międzywojennych mieszkał tutaj Jan Ochrochta Bartków - sam muzyk i syn wielkiego muzyka Bartusia Obrochty.

Bartłomiej (Bartuś) Obrochta (l 855-1926), skrzypek, przewodnik. Urodził się nie w Kościelisku, jak się mylnie czasem podaje, tylko w Zakopanem, gdzie-przy Krupówkachjego rodzice mieli folusz. Byt jednym z najznakomitszych muzyków góralskich, którego grą interesowali się wybitni kompozytorzy polscy: jego nuty posłużyły IgnaDom Obrochtów, ul. Małe Żywczańskie

185 II. Trasy Trasa 7. Krupówki - Świerczewskiego - Orkana - Kaspnisie - Małe Żywczańskie - Struga - Grunwaldzka - Tetmajera - Krupówki mat w 1894 r. Tenże Grzegorzewski w tym samym roku wydawał w Zakopanem pismo „Goniec Tatrzański", które miało ukazywać się w wersjach dla górali i dla inteligencji. Na jego prośbę Bartuś zgodził się przyjąć tytularne stanowisko wydawcy (a nie redaktora jak się czasem pisze) i choć „Goniec" zakończył swój żywot po 2 numerach - Obrochta do końca życia chlubił się swcf praStrona 233

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka sową działalnością.

Od 1919 do 1923 r. prowadził schronisko w Starej Roztoce, w którym następnie przez 2 lata gazdował jego syn Stanisław. Zmarł ze skrzypcami w ręku, wracając z posiadów Drogą pod Reglami. W miejscu jego śmierci u wylotu Doliny Za Bramką postawiono kapliczkę projektu Karola Stryjeńskiego, ale została ona potem zniszczona przez wandali i dotąd jej nie odbudowano.

Po śmierci Bartusia Obrochty w Zakopanem powstał społeczny komitet budowy pomnika wielkiego artysty, z Karolem Szymanowskimjako przewodniczącym. Inicjatywa ta pozostała niezrealizowana i upamiętnia Bartusia tylko nagrobek na nowym cmentarzu zakopiańskim.

Bartuś Obrochta cemu Paderewskiemu za wzór przy tworzeniu „Album tatrzańskiego", u niego też słuchał góralskiej muzyki Karol Szymano•wski. Obrochta, popularnie zwany Bartusiem, towarzyszył Tytusowi Chałubińskiemu w jego licznych wyprawach tatrzańskich wraz ze swoją kapelą i to on właśnie, a nie Sabała byt ulubionym muzykantem warszawskiego lekarza. Juliusz Zborowski zanotował jego grę na woskowych wałkach fonograficznych, a spisywali ją także Adolf Chybiński i Stanisław Mierczyński. Bartuś założył doskonałą i szeroko znaną „muzykę", czyli kapelę góralską, w której grywali m. in. jego synowie Jan i Stanisław, a później nawet wnuk Władysław. Tradycje rodzinnego muzykowania kultywowane są w rodzinie Obrochtów już przez cztery pokolenia.

Drugim nurtem działalności Bartusia Obrochty było przewodnictwo tatrzańskie, którym parał się zawodowo od 1878 r. Dokonał kilku pionierskich przejść w Tatrach i był m.in. przewodnikiem dziennikarza i orientalisty Jana Grzegorzewskiego, podczas pierwszego zimowego przejścia przez ZaChałupa na Małym Żywczańskiem, w której gazdował Jan Obrochta Bartków (1879-1958), przewodnik, członek TOPR i po ojcu - Bartusiu - szef rodzinnej muzyki - była ośrodkiem przyciągającym entuzjastów autentycznej, nie zafałszowanej teatralnymi przeróbkami góralszczyzny. W posiadach u Bartusiów-jak nazwano roStrona 234

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka dzinę Obrochtów - brali często udział Karol Szymanowski, Jarosław Iwaszkiewicz, Karol Stryjenski, Rafał Malczewski, Jan Gwalbert Henryk Pawlikowski. Artystyczne tradycje tego domu były żywe i w latach powojennych, a kontynuował je do niedawna, ożeniony z wnuczką Bartusia Obrochty, mieszkający także tutaj Adam Pach.

Adam Pach (1907-80), pisarz podhalański, działacz społeczny. Urodził się w Kasinie Wielkiej k. Limanowej, ale dzieciństwo spędził w Nowym Bystrem, a następnie przeniósł się do Zakopanego, z którym był najbardziej związany. Mimo że ojciec 186 _____IŁ Trasy Trasa 7. Krupówki - Świerczewskiego - Orkana - Kaspnisie - Małe Żywczańskie - Struga - Grunwaldzka - Tetmajera - Krupówki jego - organista w kościele Jezuitów-nie był góralem, Adam Pach stal się jednym z najsłynniejszych Podhalan i uchodził za żywe muzeum klasycznej góralszczyzny. Od 1928 r. do ostatnich niemal dni życia występował na estradzie, w domach wczasowych, a także na antenie radiowej z gawędami, których góralska gwara uchodziła powszechnie za najlepszy przykład mowy podhalańskiej. Z zawodu był stolarzem i po ukończeniu Szkoły Przemyski Drzewnego w 1923 r., pracował w Fabryce Mebli „Strug".

Później pracował w służbie zdrowia jako sanitariusz, a potem kontroler Sanepidu. Od wczesnej młodości zajmował się rzeźbiarstwem i literaturą. Jego wiersze i opowiadania trafiły dość szybko do czasopism, a już w 1958 r. wydał (wspólnie z Wojciechem Jarzębowskim) pierwszą książkę „Bajdy przy watrze". Jeszcze przed II wojną światową związał się z chórem „Echo Tatrzańskie" i śpiewał w nim wiele lat. W 1946 r. został kierownikiem artystycznym zespołu regionalnego Związku Zawodowego LeśniAdam Pach

ków i Pracowników Przemysłu Drzewnego w Kościelisku, w latach pięćdziesiątych działał w zespole przy Tatrzańskiej Spółdzielni Dziewiarskiej w Zakopanem, a potem do 1967 r. był kierownikiem artystycznym znanego Zespołu Regionalnego im. Klimka Bachledy. A. Pach pisywał także sztuki teatralne dla zespołów góralskich i Strona 235

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wielokrotnie sam występował jako aktor.

Ciekawym, choć niestety nieukończonym dziełem była podjęta wspólnie z Janem Maklakiewiczem próba napisania opery góralskiej „ Wiatr halny".

Słynął Adam Pach także z pięknych okolicznościowych przemówień, zwłaszcza tych wygłaszanych nad grobami wybitnych postaci Zakopanego. Bowiem prawdziwą pasją tego poety i gawędziarza była historia rodzinnej ziemi. W chałupie na Żywczańskiem zgromadził sporą bibliotekę, studiował księgi parafialne, muzealne archiwa, pożółkłe królewskie dokumenty. Ten stolarz i pielęgniarz stal się prawdziwym badaczem dziejów dawnego Zakopanego. Forma, jaką przyjął dla zaprezentowania swej wiedzy w publikacjach, to popularne, często gwarowe opowiadania, osnute natle dziejów Podhala.

W jego książkach: „Drzewiej pod Giewontem " i, opublikowanym już po śmierci autora, tomie „W siąpawicach dziejowych" legendy i baśnie przeplatają się z faktami historycznymi i mitami, wynikłymi z niedostatecznej jeszcze ciągle wiedzy o historii tego regionu. Prace Pacha nie mają oczywiście charakteru naukowego, czy nawet popularno-naukowego, są prawdziwą twórczością ludową, w której tak niejednorodną materię umiał Pach powiązać w literacką całość przy pomocy swego talentu.^ ..Minął się" Adam Pach i dom na Żywczańskiem stoi teraz jakby opustoszały - Obrochtowej muzyki nie słychać, a o wybitnym podhalańskim pisarzu przypomina tylko niewielka kapliczka w ogrodzie, ze świątkiem rzeźbionym przez Adama Pacha.

Przy domu Obrochtów ul. Małe Żywczańskie skręca w prawo i biegnąc równolegle z Białym Potokiem kieruje się na pd.

Następny dom po lewej stronie to willa „Radosną". W 1933 r. mieściła się tu for187 II. Trasy 7rasa 7. Krupówki - Świerczewskiego - Orkana - Kaspmsie - Małe Żywczańskie - Struga - Grunwaldzka - Tetmąjera - Krupówki malna siedziba redakcji jedynego - poza powojennym „Taternikiem" - zakopiańskiego czasopisma taternickiego - „Krzesanicy", redagowanego przez Witolda H. Paryskiego. „Krzesanica" była organem sekcji taternickiej Klubu Sportowego „Tatry", a u jego prezesa, którym był Bohdan Filipowski, mieszkający właśnie w „RadosStrona 236

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka nej", często bywał zaprzyjaźniony z nim Stanisław Ignacy Witkiewicz. Dziś w domu tym mieszka malarz i pisarz Jan Weseli, autor książki „Wielkie safari". Za „Radosną", po schodach i przez mostek dojść można do ul. Tetmąjera.

Idąc dalej Małym Żywczańskiem mijamy po prawej stronie niski drewniany budynek, szczytową ścianą zwrócony do ulicy (ul.

Małe Żywczańskie 10), w którym mieszka wnuk Bartusia - Władysław Obrochta, jeden z najlepszych góralskich skrzypków prymistów, kontynuator muzycznych tradycji rodu.

Wśród nowoczesnych przeważnie willi dochodzimy do skrzyżowania z krótką uliczką, noszącą imię Andrzeja Struga. Ul. Małe Żywczańskie biegnie dalej na pd., w stronę Doliny Białego, zwężając się coraz bardziej i wreszcie przechodząc w leśną ścieżkę. Drugi dom po prawej stronie za skrzyżowaniem, a ostatni przed Lasem Białego (ul. Małe Żywczańskie 32) - należy do wybitnej zakopiańskiej architektki Anny Górskiej. Jej prace na ogół nawiązują do budownictwa regionalnego. Często uważa się, że Jędrzej Czarniak i potem właśnie Anna Górska i Stanisław Karpiel stworzyli styl neozakopiański, najbliżej związany z witkiewiczowskim pierwowzorem. Dziełem Anny Górskiej są m.in. projekty schronisk tatrzańskich na Ornaku, w Dolinie Pięciu Stawów Polskich i Dolinie Chochołowskiej, a także schroniska na Turbaczu, restauracji w Kuźnicach, Straży Pożarnej przy ul. Orkana, zespołu domków dwurodzinnych przy ul. Jagiellońskiej i budynku Szkoły Tkackiej przy Kasprusiach.

Projektowała także wnętrze kawiarni „U Wnuka" i Domu Związku Podhalan w Ludźmierzu. Na wielu wystawach Anna Górska prezentuje też prace plastyczne - rysunki, ceramikę, metaloplastykę, meble.

D. Wracając do ul. Struga spójrzmy na płynący przy drodze Biały Potok, mający swe źródła na pn. zboczach Giewontu i płynący przez Dolinę Białego. W tym właśnie miejscu potok wyżłobił głęboki wąwóz w miękkich pokładach łupków fliszowych, których przekrój doskonale widać na orograficznie prawym brzegu. Na takich właśnie skatach, nazywanych fliszem podhalańskim osadzone jest Zakopane i Gubałówka.

Strona 237

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Andrzej Strug, wfaśc. Tadeusz Gałecki (1871-1937), pisarz, działacz socjalistyczny.

Bywał w Zakopanem od powrotu z zesłania do Archangielska - gdzie poznał Mariusza Zaruskiego'- niemal co roku, od 1901 r. aż do śmierci. Sporo chodził po Tatrach i doskonałe poznał środowisko zakopiańskie.

Wzmianki o Tatrach i Zakopanem znajdują się w kilku powieściach Struga, natomiast całkowicie tej tematyce poświęcone sq satyryczne powieści: „Zakopanoptikon" i „Wielki dzień". Obydwie to „powieści z kluczem", w których pod stosunkowo łatwymi do rozszyfrowania pseudonimami odnaleźć można charakterystyczne postacie zakopiańskiego światka artystycznego i turystycznego, a także sylwetki znanych działaczy spoleczno-politycznych Polski.

Strug mieszkał w Zakopanem w rozmaitych miejscach, ale zgodnie z opisaną już wcześniej regułą-nigdy przy ulicy, która od 1963 r. nosi jego imię.

188 II. Trasy Trasa 7. Krupówki - Świerczewskiego - Orkana - Kasprusie - Matę Żywczańskie - Struga - Grunwaldzka - Tetmąjera - Krupówki

Od skrzyżowania nasza droga prowadzić będzie co prawda w lewo, jednakże warto podejść kilka kroków w.prawo, gdzie ulica wspina się na wzgórze zw. Wierszyki, by obejrzeć piękny, stylowy domek (ul. Struga Stanisław Marusarz

18a), w którym mieszka otoczony legendą bohater skoczni i kurierskich szlaków - Stanisław Marusarz.

Stanisław Marusarz (ur. 1913), narciarz, żołnierz podziemia. W l. 1927-54 wielokrotnie zdobywał mistrzostwo Polski i zwyciężał w innych zawodach startując przede wszystkim w skokach, ale także w kombinacji klasycznej, biegu zjazdowym i kombinacji alpejskiej. Czterokrotnie reprezentował Polskę na olimpiadach zimowych, a w 1936 r. zdobył wicemistrzostwo świata w skokach narciarskich. Przed II wojną światową prowadził schronisko na Hali Pysznej. Podczas okupacji pracował jako kurier Armii KrajoStrona 238

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wej na trasie Zakopane - Budapeszt. Dwukrotnie został schwytany przez Słowaków i Niemców, lecz brawurowo im uciekał, za drugim razem z krakowskiego więzienia na Montelupich. Ostatnie lata okupacji spędził na Węgrzech jako trener narciarski, a po wojnie wrócił do Zakopanego i nadal prowadził działalność narciarską - najpierw jako zawodnik, potem trener. Kierował też schroniskiem na Ornaku.

Swe wspomnienia sportowe opublikował w książce „Na skoczniach Polski i świata", a działalność kurierską przedstawił w publi189 II. Trasy Trasa 7. Krupówki - Świerczewskiego - Orkana - Kasprusie - Małe Żywczańskie - Struga - Grunwaldzka - Tetmajera - Krupówki kacji „Skok, który uratował mi życie" i w spisanej przez Alfonsa Filara relacji w książce „Opowieści tatrzańskich kurierów".

Jego siostrą była Helena Marusarzówna.

Córka Stanisława, Magdalena MarusarzGądek, jest cenioną plastyczką, specjalizującą się w malowaniu na szkle.

Wracamy do skrzyżowania z ul. Małe Żywczańskie i idąc dalej ul. Struga, dochodzimy do stojącej po prawej stronie murowanei willi „Chimera" (ul. Struga 3), wybudowanej w 1929 r. dla rzeźbiarza Józefa Paszko wskiego, który tutaj mieszkał i pracował do 1935 r., co upamiętnia tablica na ścianie budynku. W l. 1933-37 mieszkał tu także słynny pisarz Michał Choromański.

Mijając po lewej stronie kaplicę sióstr Albertynek w willi „Czernichowianka", w której obecnie mieści się Tatrzański Ośrodek Duszpasterski, dochodzimy do skrzyżowania z Drogą do Białego. Narożny, nieco cofnięty w lewą stronę ul. Struga dom po prawej stronie, to willa „Jambur" (ul. Struga l), w której mieszkał znany zakopiański adwokat, dr Józef Diehi.

Józef Diehl lańskiej" i był zastępcą dyrektora Podhalańskiej Spółki Wydawniczej. W 1914 r. przeniósł się do Zakopanego na stale i został redaktorem naczelnym dwutygodnika „Zakopane", współdziałając najbliżej z Mariuszem Zaruskim i Józefem Żychoniem. W Strona 239

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka okresie I wojny światowej włączył się czynnie w pracę miejscowego koła Narodowej Demokracji, uczestniczył w powołaniu Organizacji Narodowej i byt autorem jej programowej rezolucji, zaś l listopada 1918 r. wszedł w skład Rady Narodowej tzw. Rzeczypospolitej Zakopiańskiej. W pierwszych latach niepodległości prowadził Diehl prawdziwie po zakopiańsku bujne życie. Był prezesem Towarzystwa „Sztuka Podhalańska", prowadził kancelarię adwokacką, a w początkach 1919 r. objął kierownictwo redakcji „Echa Tatrzańskiego" i przekształcił to pismo w trybunę walki o polskość Spiszą i Orawy. W kwietniu 1919 r. został sekretarzem zarządu powiatowego Narodowej Demokracji, a wkrótce potem delegatem rządu polskiego do międzynarodowej ko-

Józef Diehl (1882-1956), prawnik, dziennikarz, działacz społeczny i polityczny. Po uniwersyteckich studiach we Lwowie, Zurichu, Lozannie i Genewie, zakończonych doktoratem nauk prawnych na Uniwersytecie Lwowskim, podjął pracę jako adwokat, równocześnie w l. 1902-06 pracując w lwowskim „Słowie Polskim". Potemprzez kilka lat przebywał w Szwajcarii, a po powrocie do kraju osiadł najpierw w Cieszynie, gdzie w 1911 r. redagował „Dziennik Cieszyński", a potem w Nowym Targu. W 1912 r. otworzył tam biuro porad prawnych, dwa razy w tygodniu przyjmując także w Zakopanem.

Józef Diehl byt w 1912 r. współorganizatorem i członkiem pierwszego zarządu Sekcji Ochrony Tatr Towarzystwa Tatrzańskiego, a rok później jednym z inicjatorów Sekcji Przyjaciół Zakopanego TT. W Nowym Targu wchodził w skład komitetu redakcyjnego nowo powstałej wtedy „Gazety Podha190 ił. Trasy Trasa 7. Krupówki - Świerczewskiego - Orkana - Kasprusie - Małe Żywczańskie - Struga - Grunwaldzka - Tetmajera - Krupówki misji, mającej przygotować plebiscyt na spornych terenach kresów tatrzańskich. Po odwołaniu plebiscytu powrócił do działalności zakopiańskiej. W l. 1919-26 był radnym gminnym, pracował w redakcji „Gazety Zakop ia ńskiej "w l. 1921-23, publikował też w „Głosie Zakopiańskim" i w kwartalniku „Giewont" w 1924 r. Działał w zarządach zakopiańskiego oddziału PTT, Zakopiańskiej Spółki Samochodowej i spółdzielni „Nasz Sklep", a w l. 1922-26 był przewodniczącym Tymczasowej Komisji UzdrowiStrona 240

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka skowej. W 1940 r. został aresztowany przez gestapo i wywieziony do Oświęcimia, a po wojnie wrócił do Zakopanego. W 1946 r. był doradcą rządu polskiego dla spraw Spiszą i Orawy. Nie doczekawszy i tym razem sprawiedliwego załatwienia sprawy granicy tatrzańskiej, odszedł na emeryturę. Umartw Zakopanem i został pochowany na starym cmentarzu.

Drogą do Białego, a następnie ul. Grunwaldzką (trasa 5-F) dochodzimy do ul. Tetmajera. wejściu na Staroleśny Szczyt. Potem, z powodu nerwicy serca nie podejmował już większych wypraw, jednakże w Zakopanem bywał często i utrzymywał zażyte stosunki z tutejszym środowiskiem artystycznym i góralskim. Tematyka podhalańska pojawiła się już w pierwszym drukowanym utworze Tetmajera - noweli „Rekrut". Wśród wierszy Tetmajera przeszło 50 to liryki tatrzańskie. W l. 1903-10 ukazało się 5 tomów nowel „Na Skalnym Podhalu", zawierających spisane głównie w gwarze góralskiej autentyczne gawędy i opowieści, a także wiele utworów całkowicie oryginalnych, opartych wyłącznie na wyobraźni autora. Jednym z najpiękniejszych eposów nawiązujących do legendy o Janosiku jest 2-tomowa powieść „Legenda Tatr" („Maryna z Hrubego ", „Janosik Nędza Litmanowski"). Utwory góralskie Tetmajera tak dobrze oddają ducha gwary podhalańskiej, że wiele z nich rozpoczęło byt niezależny od autora i funkcjonuje dziś w świadomości Kazimierz Przerwa-Tetmajer E. Jej budowę projektowano już w 1927 r., a faktycznie istniała od 1930 r., najpierw jako ścieżka między nielicznymi domami. Pod koniec okresu międzywojennego, jako pierwszy powstał odcinek ulicy między Grunwaldzką a Małym Żywczańskiem. Nazwano go wówczas ul. 29 Listopada-na cześć Powstania Listopadowego 1830 r. Wtedy też od Krupówek rozpoczęto budowę drogi w kierunku zach., planując już wówczas nadanie jej imienia wielkiego poety. Po wojnie dokończono budowy, połączono oba odcinki i nazwano nowy trakt ul. Kazimierza Przerwy-Tetmajera.

Kazimierz Przerwa-Tetmąjer (1865-1940), poeta. Urodzony w Ludźmierzu, całe swoje dzieciństwo i młodość spędził na Podhalu, a w l. 1881-96 sporo chodził po Tatrach, uczestnicząc m.in. w 1892 r. w pierwszym Strona 241

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka

191 II. Trasy Trasa 7. Krupówki - Świerczewskiego - Orkana - Kasprusie - Małe Żywczańskfe - Struga - Grunwaldzka - Tetmajera - Krupówki wielu ludzi - w tym górali -jako ludowe autentyki. Dotyczy to zarówno gawęd prozą z cyklu „Na Skalnym Podhalu", jak i zamieszczonych tamże tekstów śpiewek: nie zawsze się pamięta, że popularne piosenki góralskie „Hej, idem w las" i „Krywaniu, Krywaniu"-to wiersze autorstwa Tetmajera.

Tetmajer wielokrotnie występował w Zakopanem na wieczorach autorskich i rautach literackich, uczestniczył także w rozmaitych akcjach społecznych. Do zakopiańskiego gimnazjum chodził przed I wojną światową jego syn, także Kazimierz, i tutaj na cmentarzu przy Nowotarskiej została pochowana w 1914 r. matka poety, Julia z Grabowskich.

W latach I wojny światowej Tetmajer mieszka) stale w Zakopanem w domu Walczaków przy dzisiejszej ul. Za Strugiem (trasa 3-A). gdzie w 1915 r. wydawał czasopismo „Praca Narodowa".. W l. 1918-19 uczestniczył w akcji przygotowywania plebiscytu spisko-orawskiego, zabiegał też wtedy o utworzenie na Podhalu szkoły rolniczej. W 1927r. zakopiańska rada przyboczna komisarza rządowego nadała mu tytuł Honorowego Obywatela Zakopanego.

W latach międzywojennych na skutek postępującej choroby Tetmajer, mieszkający wtedy w Warszawie, już nie pisał, ale wbrew uporczywie powtarzanym do dziś pogłoskom. nie żył wcale w nędzy i zapomnieniu.

Zmarł w pierwszych miesiącach wojny, nie na ulicy, tylko w szpitalu ..Dzieciątka Jezus" i został pochowany na Powązkach.

W 1902 r. jego imieniem nazwano przełęcz między Gierlachem a Zadnim Gierlachem, a w latach siedemdziesiątych imię Tetmajera nadano Podhalańskiemu Domowi Kultury w Ludźmierzu. 15 czerwca 1986 r. staraniem Związku Podhalan jego prochy sprowadzono na stary cmentarz zakopiański.

Ul. Tetmajera na odcinku między ul. Grunwaldzką a Krupówkami biegnie wśród Strona 242

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka domów jednorodzinnych i prywatnych pensjonatów, w większości wybudowanych z końcem lat trzydziestych lub po II wojnie światowej. Po prawej stronie widzimy dużą murowaną willę „Opolanka" (ul. Tetmajera 15), w której mieści się Muzeum Kornela Makuszyńskiego (Rozdz. III - 3). Za skrzyżowaniem z ul. 15 Grudnia (trasa 8-A) wchodzimy w obszar starszej zabudowy, przed wojną zaliczanej do Krupówek.

Nowszym akcentem jest znajdujący się po lewej stronie na rogu Krupówek budynek restauracji „Wierchy" (ul. Tetmajera 2), wzniesiony w 1962 r. dla Zakopiańskich Zakładów Gastronomicznych, a w 1975 r. przejęty przez PSS „Społem". Narożnik po prawej stronie zajmuje „konkurencyjny" lokal „Watra" (trasa 10-A).

Spacer kończymy przy Krupówkach.

^^•^r 3aaaaaunaaaaarxxxx 192 II. Trasy Trasa 8 Krupówki - 15 Grudnia - Czecha - Chałubińskiego - Witkiewicza Krupówki Przy stacji benzynowej odchodzi od Krupówek w kierunku skoczni narciarskich jedna z najładniej poprowadzonych ulic - popularny trakt spacerowy i trasa piękna widokowo.

Obecnie nosi ona nazwę 15 Grudnia. >>^^<< A. Pierwsze domy w dolnej części tej ulicy zaczęto stawiać jeszcze przed 1914 r., a powstającą uliczkę tymczasowo nazwano Krupówki Za Wodą (czyli za Foluszowym Potokiem). Projekt bezpośredniego połączenia Krupówek ze skocznią narciarską na Krokwi wysunął w 1926 r. Karol Stryjeński, a już w rok później rozpoczęto wytyczanie nowej ulicy. W 1928 r. otrzymała ona imię marszałka Józefa Piłsudskiego. Od czasu pierwszych zawodów FIS w 1929 r. stała się popularną trasą spacerową. Przed mistrzostwami FIS w 1939 r. przecinający skrzyżowanie potok zasklepiono, przeprowadzono poprzecznie do Krupówek jeszcze jedną ulicę nazywając ją drogą Do Parku (dziś ul.

Staszica), a entuzjaści nowatorskich poczynań ówczesnego burmistrza Eugeniusza Zaczyńskiego nazywali to rozwiązanie urbaStrona 243

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka nistyczne „zakopiańskim Place d' Etoile".

Po wojnie przywrócono dawną nazwę i utrzymała się ona aż do końca 1948 r., kiedy to ulicę nazwano 15 Grudnia, dla uczczenia daty połączenia PPR i PPS w PZPR. Józef Pitsudski (1867-1935), polityk, komendant Legionów, Naczelnik Państwa, marszałek Polski. Bywał w Zakopanem od lipca 1901 r., zarówno w celach leczniczych i wypoczynkowych, jak i dla uczestniczenia w organizowanych tu działaniach PPS. Byt z Zakopanem związany także i rodzinnie-mieszkał tu i tworzył kuzyn Piłsudskiego, Stanisław Witkiewicz.

W 1904 r., mieszkając w„Jordanówce "przy górnych Krupówkach (budynek ten dziś nie istnieje) brał udział w organizowanej wtedy pod egidą PPS naradzie inteligencji polskiej. W lipcu i listopadzie 1906 r. kierował w Zakopanem tajnymi konferencjami Organizacji Bojowej PPS, ugruntowującej się wówczas na pozycjach opozycyjnych wobec Centralnego Komitetu Robotniczego. W efekcie spotkań zakopiańskich jeszcze w tym samym roku doszło do rozłamu w partii i utworzenia PPS-Frakcji Rewolucyjnej. W październiku 1908 r. w Zakopanem Pilsudski podjął rozmowy z kierownictwem nowo powstałego Związku Walki Czynnej w sprawie współdziałania ZWC z Frakcją. Był to początek konsolidowania obozu niepodległościowego. W owych latach stan zdrowia Piłsudskiego pozostawiał wiele do życzenia.

Częste i przewlekłe przeziębienia powodowały obawy przed gruźlicą, stąd też w latach przed I wojną światową Piłsudski przyjeżdżał do Zakopanego rokrocznie na długie pobyty. Mieszkał wtedy w willi „KonstantyJózef Pitsudski

13 Zakopane - przewodnik historyczny 193 II. Trasy Trasa 8. Krupówki - 15 Grudnia Krupówki Czecha - Chałubińskiego - Witkiewicza nówka" przy ul. Jagiellońskiej, u swojej krewnej Anieli Zagórskiej lub w niewielkim domu przy dzisiejszej ul. Kasprowicza 32. W 1910 r. ZWC powołał legalnie działające Strona 244

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka organizacje paramilitarne „Strzelec" i „Związek Strzelecki". Wkrótce podobne formacje powstafy też po egidą koi narodowo-demokratycznych. Mimo trwających sporów partyjnych narastała silna tendencja do zjednoczenia ruchu niepodległościowego i uniezależnienia przygotowywanej akcji zbrojnej od walk frakcyjnych. W sierpniu 1912 r. w Zakopanem odbył się tzw. Zjazd Irredentystów, którego uczestnicy uchwalili powołanie Polskiego Skarbu Wojskowego dla organizowania kształcenia militarnego, finansowania wydawnictw i stowarzyszeń o charakterze wojskowym. Honorowym przewodniczącym wybrano Bolesława Limanowskiego, a w składzie zarządu Skarbu Wojskowego znalazło się przeszło 30 wybitnych przedstawicieli PPS, obozu narodowego i Polskiego Stronnictwa Ludowego, a wśród nich bywalcy Zakopanego- Włodzimierz Tetmajer, Wacław Tokarz, Ignacy Daszyński, Tadeusz Miciński, Andrzej Strug i Stefan Żeromski. Następnym krokiem w tym kierunku było powołanie Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, w ramach której Józef Piłsudski został mianowany Komendantem Głównym Drużyn i Związków Strzeleckich.

W tych latach Pifsudski czuł się prawie zakopiańczykiem, nawet bezpośrednio ingerował w działalność,.Strzelca" w Zakopanem i na Podhalu, sam prowadził ćwiczenia i decydował o obsadzie personalnej miejscowego kierownictwa organizacji.

Podczas zamachu w Sarajewie Piłsudski bawił we Lwowie. Doniesień prasowych o tym wydarzeniu nie potraktował serio i nie zmienił swych planów wyjazdu na lato do Zakopanego. Kiedy 23 lipca poseł austriacki w Belgradzie wręczył rządowi serbskiemu ultimatum - bawiący w Zakopanem Komendant zaczął pakować walizki. Po wypowiedzeniu wojny austriacko-serbskiej opuścił Zakopane.

Był tu jeszcze potem kilkakrotnie u progu lat dwudziestych, jako Naczelnik Państwa. W

Bronisław Piłsudski 1928 r. nazwano jego imieniem nową ulicę.

Piłsudskiego jako patrona miały także Sanatorium Akademickie na Ciągłówce i Sanatorium Wojskowe (dawniej Dłuskich) w Kościelisku. 28 września 1934 r. Józef Strona 245

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Piłsudski został mianowany Honorowym Obywatelem Zakopanego. 8 miesięcy później już nie żył.

Z Zakopanem związany był także starszy brat Marszałka, Bronisław Piłsudski (1866-1918). etnograf, który przed I wojną światową osiadł w Zakopanem na stałe, w ,,Korniłowiczówce" na Bystrem, i działał bardzo aktywnie w Towarzystwie Tatrzańskim i zarządzie Muzeum Tatrzańskiego.

Szczególne zasługi położył dla organizacji Sekcji Ludoznawczej TT, w której pełnił funkcję przewodniczącego. W 1914 r. był inicjatorem i głównym redaktorem „Rocznika Podhalańskiego"- wydawnictwa Muzeum Tatrzańskiego. Pierwszy numer „Rocznika" ukazał się jednak dopiero w 3 lata po jego śmierci.

194 II. Trasy Trasa 8. Krupówki - 15 Grudnia - Czecha - Chałubińskiego - Witkiewicza Krupówki Z miejsca, gdzie od Krupówek odchodzi ul.

15 Grudnia roztacza się piękny widok na grupę Tatr Wysokich, od Świnicy do Granatów, z wybijającym się w panoramie charakterystycznym czubem Kościelca. Jednakże ustawiana w tym miejscu luneta wymierzona jest w Giewont, zamykający panoramę od pd. zach. Dłuższe obserwowanie Tatr jest tu niewskazane z uwagi na duży ruch samochodów, zajeżdżających do usytuowanej tuż obok stacji benzynowej.

Wybudowano ją wraz z pierwszym w Zakopanem dworcem autobusowym w 1926 r., a inwestorem była założona 4 lata wcześniej Zakopiańska Spółka Samochodowa. Powstała ona z inicjatywy Władysława Cybulskiego z Warszawy oraz Edwarda i Mariana Urbanów z Zakopanego, w celu utworzenia stałej komunikacji samochodowej w Zakopanem i okolicy, a także dla prowadzenia działalności usługowej na rzecz coraz liczniejszych turystów zmotoryzowanych. Pierwszy samochód, prowadzony przez inź.

Leona Krobickiego z Bochni pojawił się w Zakopanem w 1902 r. i od tego czasu turystyka automobilowa do Tatr zyskała mnóstwo zwolenników. W połowie lat dwudziestych Spółka zorganizowała sieć połączeń autobusowych na Podhalu, utrzymywała też stałą komunikację z Krakowem, Morskim Okiem i uzdrowiskami podtatrzańskimi na Słowacji. Dysponowała własStrona 246

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka nymi garażami i warsztatami na Kamieńcu, a także dworcami autobusowymi: w l.

1926-30 właśnie tutaj, koło restauracji Karpowicza, a od 1929 r. aż do lat powojennych - przy ul. Kościuszki (trasa 6-A).

Ul. 15 Grudnia idziemy na pd. w kierunku Krokwi. Obecny, nowoczesny charakter DW „Skalnica I", ul. 15 Grudnia

13* 195 II. Trasy Trasa 8. Krupówki - 15 Głwtnia - Czecha - Ch«hkNiskiego - Witkiewicza Krupówki nadano ulicy w 1961 r. podczas przygotowań do mistrzostw świata FIS. W latach sześćdziesiątych powstała też znaczna część nowej zabudowy. Po prawej stronie dochodzimy do największego z domów wypoczynkowych FWP o nazwie „Hyrny" (ul. 15 Grudnia 16). Został on oddany do użytku w 1970 r., a wybudowano go wg projektu krakowskich architektów Zygmunta Miecznikowskiego i Tadeusza Suwają. Wnętrza projektowała Irena Zaleśna.

Przykładem starszego budownictwa pensjonatowego, obecnie także wykorzystywanego przez FWP, jest zespół trzech domów o nazwie „Skalnica", usytuowanych po przeciwnej stronie ulicy (ul. 15 Grudnia 31, 33, 35), „Skalnica I"-dawniej „Tuberoza", powstała w 1932 r., „Skalnica II", nosząca przedtem nazwę „Złocień" - rok później, a trzecią „Skalnicę" wybudowano pod nazwą „Mirabella" w 1929 r.

Za „Skalnicami" ul. 15 Grudnia przecina ul.

Makuszyńskiego, dawniej nosząca nazwę „Pod okopą"-od rowów melioracyjnych, okopujących podmokły teren przy powstającej drodze. Minąwszy skrzyżowanie, idąc prawą stroną przechodzimy obok Ośrodka Wypoczynkowo-Turystycznego Centralnego Związku Spółdzielczości Pracy „Start" (ul. 15 Grudnia 22), wybudowanego w 1967 r. dla Spółdzielczego Klubu Sportowego „Start", wg projektu zakopiańskich architektów Wiesławy Dajewskiej i Stanisława Tyłki. Ma tu nadal swą siedzibę zakopiański Klub Sportowy „Start", którego Strona 247

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wychowankami i działaczami byli m.in.: Andrzej Bachleda Curuś senior i jego dwaj synowie Andrzej i Jan. Sąsiedni budynek to Dom Pracy Twórczej Stowarzyszenia Autorów ZAIKS „Halama" (ul. 15 Grudnia 24) wybudowany w 1935 r. wg projektu Leona Kopkowicza jako pensjonat. Właścicielami wnti były popularne aktorki i tancerki Loda i Zizi Halama oraz mąż Zizi - Ludwik Pamell. Pensjonat ZAIKS od 1950 r. gości najsłynniejszych Domy ZAIKS-u, od lewej: „Orlik" i „Halama", ul. 15 Grudnia II. Trasy Trasa 8. Krupówki Krupówki 15 Grudnia - Czecha - Chałubińskiego - Witkiewicza polskich aktorów, literatów, kompozytorów i publicystów. Tutaj właśnie w grudniu 1953 r. ostatnie dni swego życia spędził Julian Tuwim. Dom Pracy Twórczej ZAIKS nosi imię Wawrzyńca Żuławskiego.

Wawrzyniec Żuławski (1916-57), taternik. pisarz, kompozytor. Był synem literata Jerzego Żuławskiego. W dzieciństwie mieszkał w Zakopanem, a w młodości wielokrotnie tu przyjeżdżał. W latach trzydziestych został jednym z czołowych polskich taterników i dokonał wielu pierwszych przejść, chodząc m.in. z braćmi Bernadzikiewiczami. Zbigniewom Korosadowiczem, Tadeuszem Ortowskim, Zofią i Witoldem Paryskimi i Janem Staszlem. Od 1936 r. uprawiał też alpinizm i- uczestniczył w wyprawach Klubu Wysokogórskiego w Alpy. Choć formalnie nie był członkiem TOPR, jednak już od wczesnej młodości brał udział w wyprawach ratunkowych, w służbie ratowniczej zresztą oddal życie.

Był muzykologiem i kompozytorem, studiował na Uniwersytecie Warszawskim i w toruńskim konserwatorium. Studia kompo^ zytorskie ukończył w Warszawie pod kierunkiem prof. Kazimierza Sikorskiego, a potem uczył się u Nadii Boulanger w Paryżu. Wiele 2 jego utworów (kwintet fortepianowy, ,, Wierchowe nuty" na chór i skrzypce solo, mazurki na fortepian) wywodzi się z fascynacji Tatrami i folklorem podhalańskim. Żuławski był także publicystą muzycznym i pisywał recenzje m.in. w „Nowej Kulturze" i „Expressie Wieczornym". ZaStrona 248

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka słynął też jako autor poczytnych książek o tematyce tatrzańskiej i alpejskiej ('..Niebieski krzyż", „Sygnały ze skalnych ścian", „Tragedie tatrzańskie", „ Wędrówki alpejskie", „Skalne lato"). W czasie okupacji byt żołnierzem Armii Krajowej i brał udział w Powstaniu Warszawskim. Po wojnie zajmował się. sprawami Klubu Wysokogórskiego i jego to głównie zasługą było reaktywowanie zagranicznej działalności polskich alpinis-

Wawrzyniec Żuławski tów. Został tez wtedy profesorem Wyższej Szkoły Muzycznej w Łodzi, a od 1950 r. w Warszawie. Działał w Związku Kompozytorów Polskich, gdzie był sekretarzem generalnym w l. 1951-54 i Stowarzyszeniu Autorów ZAIKS, którym jako prezes kierował od 1956 r.

Zginął na zboczu Mont Blanc du Tacul, przysypany przez lawinę lodową podczas wyprawy ratunkowej, w której poszukiwano zaginionego na Mont Blanc Stanisława Grońskiego. W spóhowarzysze wyprawy nie podjęli próby ratowania Żuławskiego lub wydobycia jego zwłok ze szczeliny lodowcowej, w którą zepchnęła go lawina seraków.

Jego pamięć uczczono tablicami pamiątkowymi na cmentarzu w Chamonix i pod Osterwą, na Symbolicznym Cmentarzu Ofiar Tatr.

Do ZAIKS należy także sąsiedni budynek „Orlik" (ul. 15 Grudnia 26), wzniesiony II. Trasy_____ Trasa8. Krupówki - 1S Grudnia - Czecha - Chałubińskiego - Witkiewicza Krupówki również w latach trzydziestych przez Leona Kopkowicza jako pensjonat dla Edwarda Zalasińskiego. Po wojnie funkcjonował tu dom wypoczynkowy Prokuratury Generalnej, należący do Związku Zawodowego Pracowników Sądu i Prokuratury.

Na pd. od domów ZAIKS rozciąga się niewielkie wzgórze nazywane „Olimp" (od nazwy willi, usytuowanej u jego podnóża, przy ul. Za Cieszynianką). Zimą czynny jest tu zaczepowy wyciąg narciarski dla początkujących. Latem zaś warto obejrzeć resztki pierwotnych torfowisk. Takie „mtaki" z charakterystyczną roślinnością bagienną zajmowały m.in., obszar dzisiejszej ul. 15 Strona 249

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Grudnia i górnych Krupówek.

Panorama Tatr Wysokich znika nam sprzed oczu w miarę jak przybliżamy się do lesistego wzgórza Krokwi. Nietypowy, nieco z boku oglądany Giewont jest tu również przedmiotem obserwacji lunetowych. Ostatni dom po lewej stronie ul. 15 Grudnia (Osiedle pod Skocznią 4) to wybudowany w 1902 r. dom rodziny Sztaudyngerów. Wybitny poeta i fraszkopisarz, Jan Sztaudynf;er, mieszkał tutaj w l. 1955-70. Tu powstało wiele jego książek - zbiory fraszek, bajki, wiersze dla dzieci, sztuki satyryczne. ^'f^Ą^^ B U wylotu ul. 15 Grudnia wznosi się wielka skocznia na Krokwi - największa skocznia narciarska w Polsce.

W 1922 r. z inicjatywy Karola Stryjeńskiego powstała spotka z ograniczoną odpowieDom Sztaudyngera, ul. 15 Grudnia

198 II. Trasy Trasa 8. Klasówki - 15 Grudnia - Czecha - Chałubińskiego - Witkiewicza Krupówki

Jan Sztaudynger dzialnością „Park Sportowy", w celu realizacji opracowanego przez Stryjeńskiego projektu budowy centrum sportowego na pn. zboczach i u podnóży Krokwi.

Karol Stryjeński (1887-1932), architekt, działacz turystyczny, pedagog. Syn krakowskiego architekta Tadeusza, studiował w Zurichu, a od 1912 r. pracował w biurze projektowym swego ojca. W 1922 r. wygrał konkurs na plan regulacyjny Zakopanego.

Jego projekt przewidywał utworzenie dzielnicy sanatoryjnej na pd. zboczach Gubałówki, przy równoczesnym rozwoju funkcji usługowej i mieszkaniowej w centrum, a sportowej w pd. części uzdrowiska. Projekt ten nigdy nie został zrealizowany, choć w praktyce wiele jego założeń weszło w życie.

Strona 250

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka W 1923 r. Stryjeński przeniósł się do Zakopanego i w marcu tego roku został dyrektorem Szkoły Przemysłu Drzewnego oraz kierownikiem szkoły koronkarskiej. Stale mieszkał w Zakopanem zaledwie do 1927 r., lecz jego działalność pozostawiła trwały ślad w wielu dziedzinach. Unowocześnił Szkołę Przemysłu Drzewnego i inspirował jej uczniów do szukania nowych form artystycznego wyrazu. Wykształcił wielu doskonałych fachowców i artystów. Był inicjatorem budowy ośrodka sportowego pod Krokwią, opracował projekt kolonii domków na Parcelach Urzędniczych, redagował „Gazetę Zakopiańską" i „Głos Zakopiański" oraz pismo „Gazda". Był prezesem Oddziału Zakopiańskiego PTT i Sekcji Narciarskiej PTT, kierował zakopiańskim oddziałem Towarzystwa Lotniczego, byt wiceprezesem „Sztuki Podhalańskiej", stał też na czele efemerycznego Syndykatu Propagandy Zakopanego. Brał udział w wystawach plastycznych i projektował kilka willi, a także spalone w 1945 r. schronisko w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, wnętrza „Murowańca " na Hali Gąsienicowej i Mauzoleum Kasprowicza na Harendzie. Oboje z żoną Zofią stanowili barwne postacie Zakopanego lat dwudziestych i wiedli prym wśród zakopiańskiej cyganerii - obok Szymanowskiego, Malczewskiego, Kasprowicza, Iwaszkiewicza, Witkacego i Zborowskiego.

W l. 1926-27 byt Stryjeński członkiem Rady Przybocznej komisarza rządowego w Zakopanem i gorąco poparł ekipę rządzącą po zamachu majowym, dlatego tez w Zakopanem działacze endecji rozpętali przeciwko niemu i jego koncepcjom artystycznym głośną nagonkę, która ucichła dopiero po mianowaniu Stryjeńskiego profesorem warszawskiej ASP w 1927 r. Przeniósł się wtedy do Warszawy i został dyrektorem Instytutu Propagandy Sztuki, lecz nie zerwał kontaktów z Zakopanem i bywał tu aż do śmierci bardzo często. Zmarł przedwcześnie na wylew krwi do mózgu. Pochowano go najpierw w Krakowie, ale potem przewieziono trumnę na zakopiański stary cmentarz.

Dekorację nagrobka Stryjeńskiego robił jeden z najzdolniejszych jego uczniów i współpracowników - Antoni Kenar.

Prezesem Spółki „Park Sportowy" został ksiądz Jan Humpola. Zamierzano wybudować skocznię narciarską, trasy biegowe oraz stadion lekkoatletyczny, zamieniany zimą na lodowy. W 1923 r. Władysław Zamoyski ofiarował na rzecz „Parku" teren pn. stoku i podnóża Krokwi na warunkach 50-letniej 199 Strona 251

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka II. Trasy Trasa 8. Krupówki - l? Grudnia - Czecha - Chałubińskiego - Witkiewicza Krupówki

Skocznia narciarska, ul. Czecha dogodnej dzierżawy i z końcem tegoż roku przystąpiono do budowy skoczni w miejscu, wytyczonym przez Stryjeńskiego, po konsultacji z działaczami narciarskimi i uzyskaniu pozytywnej opinii Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Ogólny projekt wykonał Stryjeński, a techniczny Szwed Selistroem.

Budowę ukończono w 1925 r., jednakże wyniki pierwszego konkursu skoków, rozegranego 20 marca 1925 r. byty mierne: wygrał go Stanisław Gąsienica Sieczka, osiągając ledwie 30 i 36 m, podczas gdy teoretycznie na skoczni miało się osiągać skoki powyżej 60 m. Po kilku przeróbkach rozbiegu i progu skoczni, dopiero w 1928 r.

Bronisław Czech jako pierwszy uzyskał 61 m. 10 lutego 1929 r. po raz pierwszy rozegrano na Krokwi konkurs o mistrzostwo świata, wygrany przez Norwega Sigmunda Ruuda. Bronek Czech byt dziesiąty, a Polskie Radio przeprowadzito wtedy pierwszą w Polsce bezpośrednią transmisję sportową.

W 1930 r., po wycofaniu się z zakopiańskiej działalności przez ks. Humpolę i wcześniejszym jeszcze wyjeździe Stryjeńskiego, spotka „Park Sportowy", została rozwiązana, a jej majątek przejęły władze Zakopanego. Wkrótce potem właścicielem skoczni został Polski Związek Narciarski, a po / śmierci Stryjeńskiego obiekt nazwano jego imieniem. Nazwa „Skocznia narciarska im.

K. Stryjeńskiego" utrzymała się aż do wybuchu wojny.

Kolejne mistrzostwa świata FIS w Zakopanem odbyły się w 1939 r. i wtedy na skoczni tryumfował Niemiec Josef Bradl, a Stanisław Marusarz był piąty. Przed mistrzostwami FIS w 1962 r. skocznia została generalnie przebudowana, wykonano ziemne i stalowe trybuny (latem stanowiące tradycyjnie popularną „plażę" do opalania), wieże sędziowskie i dziennikarskie, budynek obsługi technicznej i prasowej. Aktualny rekord skoczni (1986) należy do Jana Kowala i wynosi 122,5 m.

Strona 252

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka 200 II. Trasy Trasa 8. Krupówki Krupówki 15 Grudnia - Czecha - Chałubińskiego - Witkiewicza Po II wojnie światowej zrealizowano częściowo ogólną ideę „Parku Sportowego", sytuując pod Krokwią kilka innych obiektów sportowych. W końcu lat pięćdziesiątych wykonano 3 następne skocznie (średnia, mała i maleńka), w latach siedemdziesiątych kryjąc je igielitem, co umożliwiło rozgrywanie zawodów także i w lecie, u podnóża Krokwi usytuowano start i metę tras biegowych, zaś w l. 1954-64 wybudowano położony nieco dalej na wsch. zespół obiektów sportowych: 2 stadiony (jeden z torem jazdy szybkiej na lodzie), korty tenisowe, boiska do piłki ręcznej, siatkówki i koszykówki, a także salę treningową dla ciężarowców i judoków oraz obiekty rekreacyjne. Na łące między stadionami a skoczniami usytuowano 2-kilometrowe ścieżki asfaltowe, służące do treningu nartorolkowego.

Obok skoczni skręcamy w lewo, w ni. Bronisława Czecha.

Historia tej ulicy związana jest ściśle z dwoma największymi obiektami, usytuowanymi w jej pobliżu. Kiedy w latach dwudziestych zintensyfikowały swoją pracę kamieniołomy Nad Capkami (zwykle mylnie nazywane „Pod Capkami"), na terenie zajmowanym obecnie przez stadiony sportowe ulokowano osiedle kilkunastu domków robotniczych, przeprowadzając drogę między ul. Chałubińskiego a Bogówką (skrzyżowanie z ul. Żeromskiego). Teren dzisiejszej Bogówki górale nazywali dawniej „Capkami". Droga ta prowadziła także do domu Władysława Piotrowskiego - technicznego doradcy zarządu gminnego, kierownika prac przy regulacji Zakopanego. On to właśnie prowadził budowę drogi, kończącej się przy jego domu, rychło też trakt ten zaczęto nazywać ul. Piotrowskiego.

Do wybudowanej w 1925 r. skoczni bezpośredniej drogi jednakże w dalszym ciągu nie było, gdyż właściciel parceli leżącej za posiadłością inż. Piotrowskiego nie zgadzał się na przeprowadzenie przez nią ulicy.

Omijano więc jego grunt idąc przez Bogówkę aż do Drogi pod Reglami, którą Strona 253

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka dochodzono do skoczni. Ostatecznie dopiero podczas przygotowań do FIS, w 1938 r. przeprowadzono ulicę łączącą prosto ul. Chałubińskiego z ul. Piłsudskiego. 7 grudnia 1938 r. otrzymała ona imię marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego. Po II wojnie światowej wsch. część ulicy zaliczono do Osiedla Bogówką, domy powstałe przy zach. jej części nazwano zaś Osiedlem Pod Skocznią. Podczas przygotowań do mistrzostw FIS w 1962 r. ulicę nazwano imieniem Bronisława Czecha, na cześć zamordowanego w Oświęcimiu wybitnego polskiego sportowca (Rozdz. III-6).

Ul. B. Czecha prowadzi najpierw przez rozległą polanę, której lewe ograniczenie stanowi duży camping Przedsiębiorstwa Turystycznego „Tatry", a prawe - stok Krokwi. Z ulicy dobrze widać rany, jakie przyrodzie tatrzańskiej zadał zakopiański przemysł - niezarośnięte do dziś miejsca po kamieniołomach Nad Capkami.

Przedsiębiorstwo „Kamieniołomy Tatrzańskie" założono w 1903 r. dla eksploatacji wapienia numulitowego w reglowym złożu Nad Capkami. Należały one' do hr. Władysława Zamoyskiego, a w okresie międzywojennym do Fundacji Kórnickiej, od której w 1928 r. wydzierżawił je Henryk Kiejnowski.

Później eksploatację prowadziła spółka akcyjna. Zamknięto je w 1934 r. częściowo na skutek protestów opinii publicznej sprzeciwiającej się niszczeniu przyrody i zanieczyszczaniu willowej dzielnicy Zakopanego, częściowo też na skutek malejącej opłacalności/W czasie okupacji Niemcy uruchomili i rozbudowali kamieniołomy, zatrudniając tu m.in. Żydów, więzionych w położonym obok obozie pracy. Po wojnie ostatecznie zaniechano eksploatacji i dziś zbocza powoli zarastają interesującą roślinnością urwiskową.

201 II. Trasy Trasa 8. Krupówki - 15 Grudnia - Czecha - Chałubińskiego - Witkiewicza Krupówki Idąc dalej, przecinamy ul. Żeromskiego - w prawo, do góry, prowadzi ona do Drogi pod Reglami, a w lewo do ul. Sabały. Za skrzyżowaniem dochodzimy do zespołu zabudowań sportowych: po prawej stronie ulicy widzimy wejście na stadiony, po lewej - budynki Centralnego Ośrodka Sportowego z dużym hotelem „Sport-Zakopane" (ul. Czecha l).

Strona 254

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Narciarski ośrodek olimpijski w Zakopanem powstał już przed Olimpiadą w St. Moritz, we wrześniu 1927 r. Jego tradycje kontynuowane są w budynku wzniesionym w l. 1959-61 dla Państwowego Przedsiębiorstwa Imprez Sportowych wg projektu Stanisława Karpiela, Andrzeja Skoczka i Bogumiła Zaufała. Do 1969 r. gospodarzem obiektu było PPIS i do dziś zakopiańczycy nazywają ośrodek „Pepisem". Nazwy potem zmieniały się jeszcze dwukrotnie: do 1975 r. gospodarował tu Centralny Ośrodek Sportu, Turystyki i Wypoczynku, a obecnie - Centralny Ośrodek Sportowy. Ośrodek wykorzystywany jest przede wszystkim na zgrupowania członków kadry narodowej.

Mijając duży parking wybudowany przy ul.

Czecha w 1973 r. i zwłaszcza od zamknięcia dojazdu do Kuźnic zazwyczaj dość zatłoczony - dochodzimy do Ronda, łączącego ulice: Czecha, Przewodników Tatrzańskich (trasa 10-B), Drogę na Bystre i ul. Chałubińskiego. Budowa tego Ronda w 1938 r. to także efekt przygotowań do mistrzostw FIS. Skręcamy w lewo, koło dobrze zachowanego przelewu schodkowego na Foluszowym Potoku. Stąd właśnie poprowadzono rurociąg do usytuowanego niegdyś w pobliżu tartaku. Wcześniej jeszcze na terenie tartaku zajmowanym obecnie przez Centralny 0środek Sportowy i dyrekcję Tatrzańskiego Parku Narodowego był zwierzyniec, założony przez właścicieli dóbr zakopiańskich Homolacsów. Hodowano tu samy, jelenie i daniele. W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku Ludwig Eichbom postawił tu letni pawilon, w którym 3 sierpnia 1873 r.

Centralny Ośrodek Sportowy, ul. Czecha

202 II. Trasy Trasa 8. Krupówkł - 19 Grudnia - Czecha - ChataUfekiego - Witkiewicza Krupówki postanowiono utworzyć Towarzystwo Tatrzańskie. Cały ten teren nazwano Zwierzyńcem i taką też nazwę otrzymał założony tu w 1884 r. przez Magnusa Peltza największy zakopiański tartak, później stanowiący Strona 255

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka własność Władysława Zamoyskiego, a od 1924 r.-Fundacji Kórnickiej. Napędzany był poziomą turbiną Francisa o mocy 75 KM, poruszaną wodą z Foluszowego Potoku. W czasie okupacji został przejęty przez Niemców, którzy podczas ucieczki z Zakopanego, 29 stycznia 1945 r. wysadzili wszystkie urządzenia w powietrze.

C. Z Ronda skręcamy ku pn., w ul. Tytusa Chałubińskiego. Powstała ona w pot. XIX stulecia jako fragment drogi hutniczej, wytyczonej na terenie dworskim pomiędzy Kuźnicami a Chramcówkami. Tędy właśnie wywożono z Zakopanego wyroby kuźnickiej huty, zrezygnowawszy z trudniejszej w użytkowaniu, starszej drogi przez Koziniec i Antałówkę. Obecną swą nazwę ulica otrzymała w 1885 r., jeszcze za życia doktora. Łączy ona Rondo z ul. Witkiewicza odcinkiem 1100 m.

Tytus Chałubiński (1820-89), lekarz, działacz patriotyczny i społeczny, botanik, taternik. Studiował w Wilnie medycynę, w Dorpacie botanikę i ponownie medycynę w Wilrzburgu, gdzie uzy skal doktorat w wieku 25 lat. Po nostryfikacji dyplomu w Warszawie, rozpoczął tu pracę w szpitalu ewangelickim, a w l. 1854-7l był profesorem warszawskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej i Szkoły Głównej. Tatry poznał już w 1852 i 1858 r. Czasem powtarza się. nieudokumentowane stwierdzenie, że brał udział w rewolucji na Węgrzech w 1848 r. i wracał stamtąd przez Tatry.

Miał skomplikowane życie rodzinne. Jego narzeczona z czasów studenckich wyszła za mąż za jego najbliższego przyjaciela, Kazimierza Krzywic kiego. Pierwsza żona Chałubińskiego zmarła po półtora roku małżeństwa, a drugi mariaż okazał się nieudany z uwagi na niezgodność charakterów małżonków, którzy jednak byli ze sobą przez lat kilkadziesiąt dla dobra dwójki dzieci. Potem rozeszli się i doktor poślubił, także rozwiedzioną, swoją pierwszą narzeczoną. Sprawa ta w Warszawie nabrała posmaku skandalu towarzyskiego, ale zakończyła się pogodzeniem Chałubińskiego z Krzywickim i dwójki dorosłych już dzieci z poprzedniego małżeństwa z ojcem i jego nową żoną. Ten właśnie happy-end został upamiętniony krzyżem na Gubałówce, postawionym przez Chałubińskiego w 1873 r. Krzyż ten mylnie uważa się czasem za wtum wdzięczności Chałubińskiego za opanowanie epidemii cholery w Zakopanem.

Właśnie w 1873 r. Chałubiński z żoną Strona 256

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka przybył po raz pierwszy na dłużej do Zakopanego i związał się z nim na zawsze. Miał wtedy 53 lata. W dziejach poznania Tatr i Podhala odegrał ogromną i wszechstronną rolę. Ratował górali podczas epidemii, ale równocześnie uczył ich podstawowych zasad higieny i racjonalnej gospodarki. Współdziałał w utworzeniu Towarzystwa Tatrzańskiego i wielce przyczynił się do nadania Zakopanemu statusu uzdrowiska. Nazywa się go „odkrywcą Zakopanego", co jest przesadą, gdyż było ono znane i popularyzowane wcześniej przez innych. Prawdą natomiast jest, że Chałubiński rozpropagował Tatry w szerokich kręgach inteligencji twórczej i wylansował pogląd o zbawiennym wpływie klimatu Zakopanego dla leczenia chorób układu oddechowego, anemii, nerwic. Zgodnie z obowiązującym prądem pozytywizmu zajmował się szeroko podstawami ekonomicznego życia górali: współdziałał w tworzeniu szkół zawodowych - snycerskiej i koronkarskiej, w 1882 r. założył Towarzystwo Zaliczkowe, a podczas swych wypraw tatrzańskich wykształcił cale zastępy zawodowych przewodników. Wycieczki Chałubińskiego, trwające zwykle po kilka dni, były wielokrotnie opisywane i naśladowane przez pionierów tatrzańskich.

Zazwyczaj brała w nich udział kilkuosobowa grupa turystów, którym towarzyszyło kilkunastu przewodników, tragarzy i muzy203 II. Trasy Trasa 8. Krupówki - 15 Grudnia - Czecha - Chałubińskiego - Wttklewicza Krupówki ków góralskich pod przewodem Bartusia Obrochty, a także słynny Sabała. Z takimi karawanami Chałubiński był na niemal •wszystkich zwiedzanych wówczas szczytach i przełęczach Tatr. Prowadził także badania botaniczne i zbierał okazy geologiczne oraz zachęcał do pracy naukowej w Tatrach innych uczonych. Zajmował się też etnografią i był jednym z pierwszych zbieraczy melodii i śpiewek góralskich. Do grona jego zakopiańskich towarzyszy należeli m. in.: ks.

Józef Stolarczyk, Galery EIjasz-Radzikowski, Bronisław Reychman, Helena Modrzejewska, Maria i Bronisław Dembowscy, Stanisław Witkiewicz, Ignacy Jan Paderewski i Jan Kleczynski. Chodzili z nim w Tatry najsłynniejsi przewodnicy: Wojciech Rój, Maciej Sieczka, Szymon Tatar starszy i Jędrzej Wala młodszy. Ulubionym towarzyszem wypraw (ale nie „przyjacielem "Jak się często mówi) był Jan Krzeptowski Sabała, Strona 257

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka uosabiający dla Chałubińskiego żywą tradycję dawnej góralszczyzny.

Nazywano Chałubińskiego „królem Tatr" i każdy jego przyjazd do Zakopanego był wielkim świętem dla miejscowej ludności.

Wreszcie zapragnął osiąść pod Giewontem na stałe: kupił w 1879 r. od Ludwiga Eichborna sporą połać gruntu i na nim Wojciech Rój postawił doktorowi w 1882 r. dom. Na stałe zamieszkał tu Chałubiński z pocz.

1888 r., ale już wcześniej przez kilka lat w domu tym ogniskowało się życie towarzyskie i kulturalne dawnego Zakopanego.

Po wycieczce na Rohacze w 1887 r. Chałubiński został częściowo sparaliżowany i choć paraliż potem ustąpił - profesor do zdrowia już nie powrócił. Zmarł w 2 lata później w Zakopanem i spoczywa na starym cmentaPoza ulicą, imieniem Chałubińskiego nazwano Muzeum Tatrzańskie, szpital, i po II wojnie światowej sanatorium przeciwgruźlicze przy Chramcówkach, wystawiono mu w Zakopanem 2 pomniki, w Tatrach zaś przełęcz w rejonie Morskiego Oka, między Szpiglasowym Wierchem a Ciemnosmreczyńską Turnią nazwano Wrotami Chałubińskiego. Ul. Chałubińskiego schodzimy w 204 kierunku centrum. Po lewej stronie mijamy położony na terenie dawnego Zwierzyńca budynek dyrekcji Tatrzańskiego Parku Narodowego, wzniesiony w 1979 r. wg projektu warszawskich architektów Wacława Kiyszewskiego, Jerzego Mokrzyńskiego i Eugeniusza Wierzbickiego. Poza pokojami biurowymi znajduje się w nim muzeum Tatrzańskiego Parku Narodowego.

Idea utworzenia parku narodowego w Tatrach pochodzi z 1888 r., kiedy to ks.

Bogusław Królikowski pod pseudonimem „X. Wielkopolanin" zaproponował na tamach „Pamiętnika Towarzystwa Tatrzańskiego" przekształcenie Tatr w Park Narodowy im. A. Mickiewicza. Sprawa ta -jako postulat do realizacji - powróciła w 1924 r. w tzw. „protokole krakowskim", określającym przebieg granicy państwowej między Polską a Czechosłowacją w Tatrach. W tym samym roku na polsko-czechosłowackiej konferencji w Zakopanem zapowiedziano utworzenie parków przyrody po obu stronach granicy od Babiej Góry, przez Tatry do Pienin. W podobnym duchu wypowiedzieli się wybitni uczeni obydwu państw - ze strony Polski m.in. Walery Goetel, Stanisław i Marian Sokołowscy, Władysław Szafer, którzy opracowali też wstępny projekt Strona 258

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka organizacji parku. Ówczesny wójt Zakopanego, Medard Kozłowski, poseł z ramienia Związku Ludowo-Narodowego, pragnąc zjednać dla swej partii góralskich zwolenników i wzmocnić własną pozycję w Zakopanem, rozpętał nie przebierającą w środkach kampanię przeciwko idei Parku twierdząc, że skupieni w Polskim Towarzystwie Tatrzańskim i w Radzie Ochrony Przyrody zwolennicy Pitsudskiego zamierzają obrabować górali z ich własności i suwerennych praw. W myśl koncepcji twórców idei Parku, nie miało wszakże być mowy o wyrzucaniu górali z Tatr ani o likwidacji pasterstwa - chodziło o ewentualny wykup części hal (bądź zamianę na inne, poza górami II. Trasy Trasa 8. Krupówki - 15 Grudnia Krupówki -Czecha - Chałubińskiego - Witkiewicza położone pastwiska) i ograniczenie wypasu do rozsądnej - a więc zarówno społecznie, jak i gospodarczo umotywowanej - granicy.

Prasowa i wiecowa propaganda endecji przyniosła taki skutek, że co prawda nie udało się zjednać zbyt wielu zwolenników jej koncepcji politycznych wśród górali, jednakże doskonale powiodła się akcja skłócenia góralskich właścicieli hal z ochroniarzami przyrody. Do dzisiejszego dnia kontrowersje trwają, a problem Tatrzańskiego Parku Narodowego dalej stanowi temat dyskusji wszczynanych zwykle nadal przez polityków i politykierów.

W 1932 r. skarb Państwa wykupił lasy tatrzańskie należące do dóbr Józefa Uznańskiego, a rok później - 8 tyś. ha dawnych własności tatrzańskich hr. Władysława Zamoyskiego. Uspołecznienie Tatr następowało także w drodze wykupywania od górali udziałów w halach przez PTT. W 1939 r., po przyłączeniu do Polski Doliny Białej Wody i Jaworowej, ze wszystkich będących w posiadaniu państwa terenów w Tatrach utworzono Park Przyrody, jednakże urzeczywistnianej już idei położyła kres II wojna światowa. W czasie okupacji nastąpiło ogromne zniszczenie przyrody tatrzańskiej: Niemcy wycinali wielkie połacie lasu, sekundowała im ludność miejscowa, tylko w Tatrach mogąca zdobyć opat i nierzadko wyżywienie - kłusowanie zwierzyny „należącej" do okupanta stało się powszechne. Zwiększyło się także wielokrotnie pogłowie owiec, w Strona 259

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka przeciwieństwie do bydła, nie podlegających kontraktacji Po wojnie Ministerstwo Rolnictwa w 1947 r. w ramach Lasów Państwowych utworzyło jako osobną jednostkę Park Tatrzański, a w rok później ustanowiono pierwszy rezerwat w rejonie Hali Pysznej. Wreszcie 30 października 1954 r. Rada Ministrów wydala rozporządzenie o utworzeniu z dniem l stycznia 1955 r. Tatrzańskiego Parku Narodowego na obszarze całych Tatr Polskich.

Pierwszym dyrektorem TPN został Marceli Marchlewski, który sprawował tę funkcję do przejścia na emeryturę w 1970 r. Po nim krótko kierował Parkiem Czesław Madeyski, a obecnie dyrektorem jest Leon Niedzielski.

Wśród rozrzuconej willowej zabudowy dochodzimy do zbiegu ulic: Chałubińskiego i Zamoyskiego (trasa 10-A), gdzie uwagę zwraca pomnik Tytusa Chałubińskiego. Po prawej stronie, przez most na Bystrej odchodzi droga do Bulwarów Słowackiego (trasa 9-F) i dalej - na Koziniec. Przy niej (z prawej) stal dawny budynek Muzeum Tatrzańskiego, wzniesiony w l. 1891-92 wg projektu Józefa Piusa Dziekońskiego na gruncie, ofiarowanym przez rodzinę Chałubińskich.

Pomnik Tytusa Chałubińskiego

205 II. Trasy Trasa 8. Krupówki - 15 Grudnia - Czecha - Chałubińskiego - Witkiewicza Krupówki Muzeum mieściło się tu do 1919 r., a następnie budynek ten przekształcono w Dom Wycieczkowy im. ks. Józefa Stolarczyka. Wkrótce po uruchomieniu, dom spłonął i został w 1921 r. odbudowany wg projektu arch. Eugeniusza Wesotowskiego.

Dom Wycieczkowy im. Stolarczyka był prowadzony przez Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, a jego głównymi klientami byli uczestnicy wycieczek młodzieżowych. Do II wojny światowej funkcjonował pod egidą PTK, po wojnie-jako Dom Turystyczny (lub Schronisko Młodzieżowe) im. Józefa Stolarczyka, własność PTT, a później PTTK. W 1960 r. ponownie spłonął, a jego miejsce zajął Zakład Remontowo-BudoStrona 260

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wlany PTTK. Stajemy przed pomnikiem dr. Tytusa Chałubińskiego.

Już w 1897 r. zakopiańska rada gminna postanowiła wznieść pomnik Chałubińskiemu w 10-lecie jego śmierci i uchwaliła nawet na ten cel specjalną subwencję. W czerwcu 1900 r. apel o budowę pomnika Chałubińskiego ponowił „Przegląd Zakopiański" i sprawę tę wziął w swoje ręce Związek Przyjaciół Zakopanego, który powołał komitet budowy pomnika, z Zygmuntem Gnatowskim na czele. Przystąpiono do zbierania składek na ten cel, przyjmując jednocześnie ofertę rodziny Chałubińskiego, by pomnik stanął na ich gruncie i by wykorzystać posiadane przez Ludwika Chałubińskiego i Jadwigę Surzycką popiersie doktora, wykonane już wcześniej w gipsie przez Jana Nalborczyka. Z pocz. 1901 r. postanowiono powierzyć zaprojektowanie całości pomnika Stanisławowi Witkiewiczowi, a Nalborczykowi - wykonanie popiersia doktora i postaci Sabały oraz nadzór nad budową. 26 sierpnia 1901 r. dokonano poświęcenia placu i wmurowania kamienia węgielnego, a zastępca przewodniczącego budowy - Tomasz Janiszewski odczytał akt erekcyjny, który wmurowano w podstawę pomnika: „Na wieczną rzeczy pamięć. Za pontyfikatu Jego Świątobliwości Leona XIII, za panowania Jego Cesarskiej Mości Franciszka Józefa I, cesarza Austrii, króla Węgier etę., za rządów ces. król. Namiestnika Galicji Leona hr. Pinińskiego i Marszałka Kraju Stanisława hr. Badeniego, my niżej podpisani wiadomem czynimy wszem wobec i każdemu z osobna kto pismo to czytać będzie, że dnia dzisiejszego ku chwale i pamięci dr.

Tytusa Chałubińskiego, wielkiego lekarza i Obywatela, twórcy zakopiańskiego uzdrowiska, poczęliśmy wznosić ten pomnik ze składek publicznych pomysłem Stanisława Witkiewicza, a pracą rzeźbiarza Jana Nalborczyka. Dań w Zakopanem dnia 26 sierpnia 1901 roku". Podpisali: „Zygmunt Gnatowski, przewodniczący Komitetu, dr Tomasz Janiszewski, zastępca przewodniczącego, Karol Filipowicz, sekretarz, Tadeusz Piątkiewicz, skarbnik. Piotr Chmielowski, Kazimierz Engel, Wojciech Rój, Józef Sieczka, Józef Galleth i Dyonizy Bek, członkowie. Prałat ks. Gnatowski, Walery Eijasz Radzikowski, Anna Surzycką, Stanisław Witkiewicz i Jan Nalborczyk".

Z końcem sierpnia 1902 r. pomnik był prawie gotowy, jednakże jego uroczyste odsłonięcie przesunięto na rok następny, by Strona 261

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka umożliwić wzięcie udziału w ceremonii większej liczbie gości, bawiących podczas sezonu. Uroczystość odbyta się 15 sierpnia 1903 r. Prawdziwą ozdobą pomnika Chałubińskiego jest figura siedzącego Sabały z nieodłącznymi gęślami w ręku. Jeszcze przed I wojną światową wandale zaczęli „na pamiątkę" kraść trzymany przez Sabałę w ręku smyczek. Po kilkunastu takich przypadkach opiekujące się pomnikiem Muzeum Tatrzańskie przestało dorabiać smyczek i stąd u Sabaty dziwny układ palców prawej ręki.

Jan Krzeptowski Sabała (1809-94), najsłynniejszy z górali podhalańskich. Nazywał się właściwie Gąsienica, lecz wkrótce przyda-

206 li. Trasy Trasa 8. Krtipówki - 15 Grudnia Krupówki Czecha - Chałubińskiego - Witkiewicza mek Krzeptowski u całej rodziny zastąpił nazwisko. Najbardziej jednak znany był z drugiego przydomku - Sabała (także Sabiik i Czakor). Mówi się. że w młodości zajmował się zbójnictwem. Brat udział w Powstaniu Chochołowskim i był nawet krótko więziony przez władze austriackie. Słynął jako wielki myśliwy i kłusownik, natomiast nie jest. prawdą, że zawodowo uprawiał przewodnictwo: gdy Towarzystwo Tatrzańskie zorganizowało w 1875 r. służbę przewodnicką, 66letni Sabała nie został wpisany do grona przewodników, choć z szacunku ofiarowano mu honorową „blachę "przewodnicką, którą poważał i nosił do śmierci. Nie był także „ulubionym przewodnikiem" ani „przyjacielem" Chałubińskiego, lecz uczestniczył w jego wyprawach jako gawędziarz, ludowy filozof i muzykant - słowem, nosiciel odchodzącej do legendy dawnej tradycji Podhala.

Choć sam był niepiśmienny i z trudem umiał się podpisać - prędko trafił do literatury, za sprawą takich koryfeuszy jak: Chałubiński.

Sienkiewicz, Mickiewicz. Dembowski, a także Andrzej Stopka, Wojciech Brzega i Włodzimierz Wnuk, którzy publikowali jego opowiadania myśliwskie i zbójnickie, legendy i humorystyczne przypowieści.

Piękny opis postaci Sabały pozostawił Witkiewicz w „Na przełęczy", a Tetmajer w „Legendzie Tatr" nadał jego cechy swemu Sablikowi. Grywał na gęślach i choć artystyczny wyraz jego gry ustępował słynnej Strona 262

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wirtuozerii Bartusia Obrochty, to jednak właśnie Sabała przekazał potomności najdawniejsze melodie góralskie, zapisane m.in. przez Oskara Kolberga, Jana Kleczyńskiego i Ignacego J. Paderewskiego.

Wiele z tych nut nazywanych „sabałowymi" grywanych jest przez górali do dzisiaj. Za życia był niezbyt ceniony przez stateczniejszych zakopiańskich gazdów, zarzucających mu niegospodarność i zbyt wybujałą fantazję. Jednak dzięki owej fantazji, połączonej z wielkim poczuciem humoru i wybitną inteligencją, Sabała cieszył się sympatią i dużym uznaniem w gronie przewodników tatrzańskich, turystów i ludzi sztuki, a Stanisław Witkiewicz nazwał go wręcz „Homerem Tatr". Dziś Sabała stał się dla wszytkich symbolem góralszczyzny i wraz z Chałubińskim jest sztandarową postacią

Jan Krzeptowski Sabała pionierskiej epoki Zakopanego. Zmarł w wieku 85 lat w domu Wandy Lilpopowej na Bystrem i został pochowany na starym cmentarzu. W jego domu na Krzeptówkach znajduje się obecnie filia Muzeum Tatrzańskiego. Jego imieniem nazwano w J 963 r. ulicę, łączącą ul. Zamoyskiego z ul. 15 Grudnia, a z biegiem lat pomnik Chałubińskiego zaczęto czasem nazywać pomnikiem Chałubińskiego i Sabały, czy nawet pomnikiem Sabały.

Idąc dalej ul. Chałubińskiego, mijamy z lewej strony zarośniętą pięknym mieszanym lasem (wspaniale buki!) dawną posiadłość doktora. Dom Chałubińskich spłonął w 1945 r., a wraz z nim spaliły się niemal wszystkie pamiątki po „królu Tatr". W tym jednakże miejscu, obok zachowanego z dawnych czasów budynku gospodarczego, wnuk Tytusa - Stefan Chałubiński wybudował niewielki, stylowy domek. Zgodnie z zako207 II. Trasy Trasa 8. Krupówki - 15 Grudnia - Czecha - Chałubińskiego - Witkiewicza Krupówki piańską urzędniczą „logiką" dom Chałubińskiego administracyjnie należy do ul.

Zamoyskiego (trasa 10-A).

Ul. Chałubińskiego w całości przebiega wzdłuż dawnych terenów dworskich i nie Strona 263

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka ma przy niej gospodarczych zabudowań góralskich. Najstarsze zachowane wille pochodzą z początku lat dziewięćdziesiątych, większość jednak powstała w latach międzywojennych i współcześnie. Mijając po lewej stronie XIX-wieczną willę „Cis" dochodzimy do dużego placu budowy, na którym wznosi się mury Tatrzańskiego Kościoła pod wezwaniem Świętego Krzyża. Obok powstał duży dom wczasowy „Boruta", należący do krakowskiego „Budostalu". Naprzeciw, w kierunku wsch. odchodzi ul. Do Bristolu, którą dojść można do Bulwarów Słowackiego, ul. Broniewskiego i na Antatówkę lub Koziniec.

Po lewej stronie ulicy, w głębi ogrodu stoi duży, murowany dom wypoczynkowy FWP „Postęp" (ul. Chałubińskiego 26). Został on otwarty 16 czerwca 1929 r. jako komfortowy pensjonat „Renaissance", należący do inż. J. Nowickiego, w późniejszych latach pełniącego funkcję prezesa „Gremium Właścicieli Hoteli, Pensjonatów i Restauracyj". Nieco poniżej, po prawej stronie ulicy mijamy willę „Zameczek" (ul. Chałubińskiego 19), wybudowaną w połowie lat dziew dziesiątych jako „Dora" wg projektu arch.

Zygmunta Dobrowolskiego. W l.

1898-1906 mieściła się tu pierwsza męska szkoła sanatoryjna z internatem prowadzona przez Ludwika Szwejgiera. Obok „Zameczku" niebieskim kolorem ścian zwraca uwagę willa „Florida" (ul. Chałubińskiego 17), wybudowana przed 1910 r. jako „Saryusz". Tu pensjonat prowadziła Józefa Osiecka, wieloletnia działaczka „Gremium" i Towarzystwa Szkoły Ludowej. W latach międzywojennych pensjonat zmienił właścicielkę i nazwę: „Floridę" prowadziła Marta Paryska, repatriantka ze Stanów 208 Zjednoczonych, której synami byli Edwin, Zygmunt i Witold H. Paryski.

Po lewej stronie warto zwrócić uwagę na willę „Jurand" (ul. Chałubińskiego 20), wybudowaną w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia przez Samuela Riegelhaupta, z przeznaczeniem na żydowski pensjonat koszerny. Później przyjmowano tu wszystkich gości - tablica na ścianie informuje, że w 1916 r. mieszkał tutaj pisarz Andrzej Strug (trasa 7-D).

Poniżej „Juranda", w miejscu zajmowanym dziś przez 3 wille z numerem 18, stał najpiękniejszy podobno budynek w stylu Strona 264

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka zakopiańskim - „Zofiówka", wzniesiona w l. 1895-96 dla rodziny Dolińskich, wg projektu Stanisława Witkiewicza. W latach I wojny światowej budynek ten kupił łódzki przemysłowiec Henryk Grohman, znany w Zakopanem mecenas sztuki. Mieszkała tu rodzina Trenklerów - Grohman byt drugim mężem Matyldy Trenklerowej. W 1938 r. właściciele przekazali „Zofiówkę" Kasie im.

J. Mianowskiego na Dom Pracy Naukowej im. Teodorostwa Trenklerów. Naukowcy jednakże nie zdołali już skorzystać ze swego domu - w czasie okupacji kwaterowali tu Niemcy, a po wojnie, w 1946 r. „Zofiówka" spłonęła.

Poniżej w lewo odchodzi ul. Józefa Ignacego Kraszewskiego, którą dojść można do ul.

Zamoyskiego. Przy tej właśnie ulicy znajduje się inny dom w stylu zakopiańskim - wybudowana w 1898 r. przez Jana Obrochtę „Obrochtówka", w latach międzywojennych pensjonat, a obecnie siedziba popularnej kawiarni o ciekawym, regionalnym wystroju wnętrza.

Naprzeciw wylotu ul. Kraszewskiego, po prawej stronie ul. Chałubińskiego wznoszą się bloki osiedla spółdzielczego, a wśród nich najwyższy w Zakopanem budynek mieszkalny-blok liczący 8 kondygnacji (ul.

Chałubińskiego 7a).

Obok w dużym ogrodzie stoi dawny pensjonat „Pałace" (ul. Chałubińskiego 7), wybuII. Trasy Trasa 8. Krupówki - 15 Grudnia - Czecha - Chałubińskiego - Witkiewicza Krupówki

dowany w 1930 r. przez Włodzimierza Schneidera i zarządzany przez Irenę Młynarską. Tutaj właśnie w latach trzydziestych zatrzymywali się muzycy: Artur Rubinstein i Paweł Kochański.

W czasie okupacji Niemcy zajęli budynek i urządzili tu placówkę gestapo, działającą na terenie całego Podhala. Przesłuchiwano tu, torturowano i mordowano setki mieszkańców Zakopanego i okolicznych miejscowości. W podziemiach dawnego ekskluzywnego pensjonatu zorganizowano więzienie. Szefem gestapo byt napierw Robert Weismann, a następnie Richard Amo Sehmisch i Kar! Peters. Do dziś jeszcze nie ustalona jest Strona 265

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka pełna lista osób męczonych w „Katowni Podhala". Wiele z nich tu poniosło śmierć; niektórzy z więźniów „Pałace" zostali zastrzeleni na zakopiańskim cmentarzu czy w dolinach tatrzańskich. Dla wielu pobyt w „Pałace" był początkiem katorgi, u której końca czekała komora gazowa w obozach koncentracyjnych. Świadectwem ich cierpień są napisy na ścianach cel w podziemiach „Pałace", gdzie zamierza się obecnie zorganizować ekspozycję muzealną. asaarta^sSSiis;' ...lu]\inJ". ul. (- 1-u l u h i nikłego Dzieje zakopiańskiej siedziby gestapo i los więzionych tu osób przedstawili Alfons Filar i Michał Leyko w książce „Pałace - katownia Podhala". Pamięć więźniów uczczono wmurowaniem tablicy pamiątkowej przy bramie wejściowej.

W 1945 r. w „Pałace" utworzono sanatorium Związku Byłych Więźniów Politycznych, a następnie ZBoWiD. Po likwidacji zakopiańskich sanatoriów, uruchomiono tutaj żłobek tygodniowy.

W miejscu, gdzie dziś stoi „Pałace", w 1893 r. Jan Obrochta wybudował dla rodziny Chrostowskich piękną willę wg projektu Stanisława Witkiewicza. „Pepita", bo taką otrzymała nazwę, była drugim po „Kolebie" domem w stylu zakopiańskim. Willa kilkakrotnie zmieniała właścicieli, aż w 1910 r. została kupiona przez Jerzego Żuławskiego i przechrzczona na „Ladę".

Jerzy Żuławski (1874-1915), powiesciopisarz, poeta, dramaturg, doktor filozofii, taternik. Bywał w Zakopanem od 1895 r. Od 1903 r. uprawiał taternictwo i stal się jednym z najlepszych wspinaczy swoich czasów. Był członkiem zarządu Sekcji Turystycznej 209 14 Zakopane - przewodnik historyczny II. Trasy Trasa 8. Krupówki - 15 Grudnia - Czecha - Chałubińskiego - Witkiewicza Krupówki

Jerzy Żuławski Towarzystwa Tatrzańskiego, jednym z pierStrona 266

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wszych członków TOPR i wiceprezesem zarządu Pogotowia. Uczestniczył m.in. w wyprawie po Klimka Bachledę na Mały Jaworowy Szczyt. Uprawiał także alpinizm i narciarstwo. Mieszkając w Zakopanem prowadził szeroką działalność społeczną i kulturalną. Byt stałym współpracownikiem i przez pewien czas nawet kierownikiem literackim czasopisma „Zakopane", brał udziat w pracy teatrów amatorskich, a w 1911 r. założył i prowadził w sali „Morskiego Oka" kabaret literacki „ Wesoła Buda". W 1914 r. wstąpił do Legionów, a w styczniu 1915 r. wrócił do Zakopanego i tu wspólnie z Tetmajerem organizował Narodowy Komitet Zakopiański. Był zwolennikiem orientacji pwcentralnej, przewidującej budowę przyszłej niepodległości Polski w aliansie z Austrią. Po kilkumiesięcznym pobycie w Zakopanem powrócił znów do czynnej służby w Legionach, gdzie zmarł na tyfus w Dębicy i lam też został pochowany.

W jego twórczości wiele jest akcentów tatrzańskich i zakopiańskich. Największą popularność zdobyła jego trylogia z gatunku \cience-fiction „Na srebrnym globie", ..'Zwycięzca", „Stara ziemia", dramaty ..Gra", „Eros i Psyche", „Dyktator", a także oparte na realiach zakopiańskich dwie części niedokończonej trylogii „Laus Feminae" („Powrót", „Profesor Butrym").

Jego żona, Kazimiera z Hanickich, posiadająca doktorat z romanistyki, była tłumaczką literatury francuskiej i także czynnie uprawiała taternictwo, w Zakopanem zaś pełniła funkcję przewodniczącej prolegionowej Ligi Kobiet i, przez pewien czas, była sekretarką Kazimierza Przerwy- Tetmajera, wówczas referenta Naczelnego Komitetu NarodoweWszyscy trzej synowie Żuławskich odziedziczyli po rodzicach upodobania artystyczne. literackie i taternickie. Najstarszy, Marek (1908-85) był malarzem, mieszkał stale w Anglii i publikował książki o charakterze wspomnieniowym. Juliusz (ur. 1910) jest znanym literatem i do 1983 r. pełnił funkcję przewodniczącego zarządu polskiego „Penclubu", a najmłodszy z nich Wawrzyniec (1916-57) był kompozytorem i pisarzem. Wszyscy trzej dokonali wielu pierwszych przejść w Tatrach. Taternictwo uprawiał także brat Jerzego - Janusz i bratanek-Jacek.

Kazimiera Żuławska w 1920 r. sprzedała Strona 267

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka „Ladę" i wyprowadziła się wraz z dziećmi do Torunia. Witkiewiczowski budynek spłonął 5 stycznia 1928 r. i w tym właśnie miejscu wybudowano „Pałace".

Po lewej stronie wznosi się duży, murowany budynek o nazwie „Ermitage" (ul. Chałubińskiego 8), w którym od 1926 r. istniał pensjonat Heleny Erlichówny, a potem Janiny Szubertowej. W latach pięćdziesiątych mieścił się tu internat Liceum Pedagogicznego, a obecnie ma swój dom wczasowy Ogólnokrajowa Spółdzielnia Turystyczna „Gromada".

Naprzeciwko, po prawej stronie ulicy stoi duża, dość zniszczona willa „Rialto" (ul.

Chałubińskiego 5). Jej drewniana konstrukcja została otynkowana i tylko zachowane 210 II. Trasy Trasa 8. Krupówki - 15 Grudnia - Czecha - Chałubińskiego - Witkiewicza Krupówki

.,Rialto", ul. Chałubińskiego ornamenty i kształt bryły budynku przypominają o jej szlachetnym pochodzeniu. To także jeden z pierwszych budynków w stylu zakopiańskim projektowany przez Witkiewicza i wzniesiony w l. 1897-98 dla Teresy Zagórskiej, od której nieukończony jeszcze dom odkupił dr Marian Hawranek. Tutaj właśnie mieściło się pierwsze zakopiańskie sanatorium dla chorych na gruźlicę.

Marian Hawranek (1866-1901), lekarz. Po studiach medycznych w Krakowie i Wiedniu przyjechał w 1895 r. do Zakopanego. Był już wtedy ciężko chory na gruźlicę, a mimo to do 1897 r. pełnił funkcję asystenta w Zakładzie Wodoleczniczym Andrzeja Chramca. W 1898 r. otworzył własne sanatorium przeciwgruźlicze. W miarę swoich sił prowadził >i Zakopanem aktywną działalność. W 1899 r. zainicjował powstanie „Czytelni Zakopiańskiej" i aż do śmierci był jej prezesem. H 1900 r. uczestniczył w pracach „Pomocy Bratniej", wchodził też w skład Komisji Marian Hawranek z synami: Zygmuntem i Jerzym Strona 268

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka

14* 211 II. Trasy Trasa 8. Krupówki - 15 Grudnia - Czech* - ChałuMitekiego - Witkiewicza Krupówki Klimatycznej, był sekretarzem zakopiańskiej sekcji Towarzystwa Lekarzy Galicyjskich i członkiem Towarzystwa Tatrzańskiego. W 1901 r. choroba, z którą walczył-pokonała jego samego. Został pochrwany na starym cmentarzu.

Po śmierci Hawranka sanatorium formalnie prowadziła jego żona, a opiekę lekarską sprawowali: Edmund Majewicz i Edmund Brzeziński. Po I wojnie światowej zlikwidowano nazwę „sanatorium", a wdowa po Hawranku przekształciła je w pensjonat dla gruźlików, którzy leczyli się w Zakopanem na własną rękę. Wobec protestów okolicznych mieszkańców, władze zakazały tego procederu. Później mieścił się tu zwyczajna pensjonat o nazwie „Rysy", po II wojnie światowej krótko miała swoją siedzibę prywatna Szkoła im. św. Teresy, później willę „Rialto" dostały w użytkowanie zakopiańskie organizacje młodzieżowe i ZBoWiD. Obecnie mieści się tu Inspektorat PZU. Tyrolskie wille „Bezimienna" i „Pomorze". ul. Chałubińskiego Poniżej „Rialto" wznoszą się dwie bliźniacze wille, z których jedna jest lustrzanym odbiciem drugiej. Wybudowano je przed 1894 r. wg projektu Tadeusza Praussa w stylu tyrolskim dla rodziny Langierów, z przeznaczeniem na wiano dla dwóch córek właściciela. Pierwsza od góry (ul. Chałubińskiego 3a) nosiła nazwę „Niespodzianka", a potem „Pomorze", druga zaś (ul. Chałubińskiego 3) nazywała się „Bezimienna". Mieściły się tu pensjonaty, a dziś są tu prywatne mieszkania.

Doszedłszy do ul. Witkiewicza, skręcamy w lewo, trasą 4-E wracamy do Krupówek. laaaaaaaaaaa^rsaannaaaaaaaaa: Strona 269

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka 212 II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antatówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki Uwaga: na odcinku między ul. Jagiellońską a Antalówką, zwłaszcza po deszczu przyda się wygodne i nieprzemakalne obuwie. dół trasą 4-D do małego mostku na potoku Bystra. Przechodzimy przezeń i znajdujemy się u wylotu ul. Wenantego Piaseckiego, A. Poniżej stacji benzynowej Krupówki przecina ul. Stanisława Staszica, w swej zach. części nazywana od 1925 r. ul. Do Parku, a obecną swą nazwę nosząca od 1963 r. Łączy ona ul. Grunwaldzką przez park z Krupówkami i al. l Maja odcinkiem o długości ok. 300 m.

Stanisław Staszic (l 755-1826), ksiądz, naukowiec, działacz i pisarz polityczny. Był pierwszym polskim badaczem Tatr i jednym z pierwszych taterników. Bywał w Tatrach w l. 18.02-05, zwiedził wiele dolin i niektóre szczyty, dokonał m.in. pierwszego znanego wejścia na Kołowy Szczyt, a na Łomnicy spędził całą dobę dla prowadzenia obserwacji naukowych. Wyniki swych badań tatrzańskich przedstawiał na posiedzeniach Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, a potem wydał w książce „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski", wraz z m.in. mapą geologiczną Karpat i panoramą Tatr od pn. Książka ta była szeroko znana i przyczyniła się do spopularyzowania Tatr w Polsce. Imieniem Staszica nazwano już pierwsze schronisko Towarzystwa Tatrzańskiego przy Morskim Oku, a także okresowy staw w Dolinie za Mnichem.

Skręcamy w lewo w ul. Staszica i przecinając al. l Maja, przez Równię Krupową dochodzimy do Zakładu Hydrologii i Meteorologii Tatr Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej, której budynek powstał w 1967 r. wg projektu arch. Jerzego Dajewskiego.

Wąska uliczka między domami doprowadza do ul. Sienkiewicza. Następnie idziemy w B. Nazwana tak po I wojnie światowej dla uczczenia pamięci wybitnego lekarza, który nie opodal miał swój Zakład Wodoleczniczy, uliczka łączy ul. Sienkiewicza z ul.

Jagiellońską.

Strona 270

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Wenanty Piasecki (l 832-1909). lekarz, działacz społeczny. Bywał w Zakopanem od 1862 r., jeszcze podczas studiów na wydziałach lekarskich uniwersytetów w Krakowie, Lwowie i Pradze. Poza medycyną ukończył także kursy hydroterapeutyczne, prawnicze i... ciesielskie. Był jednym z pierwszych w Galicji członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół". W 1880 r. osiadł na stałe w Zakopanem i najpierw, prowadził dawny Zakład Hydropatyczny dr. Ludwika Ganczarskiego w Kuźnicach, potem kupił także po Ganczarskim teren między Antałówką a Potokiem Bystra poniżej Przecznicy, nazywany Klemensówką i w l. 1881-82 wybudował tu nowoczesny Zakład Wodoleczniczy.

Znajdował się on na terenie obecnego zespołu domów „Dafne" i składał z 2 drewnianych budynków, zbudowanych wg projektu Zygmunta Dobrowolskiego: mniejszego - kąpielowego i większego - pensjonatu.

Zakład Piaseckiego został zlikwidowany w 1898 r.. kiedy to kupił go Albin Bauer i otworzył tu pensjonat o nazwie „Klemensówką ", czynny początkowo tylko latem, a od 1913 r. także zimą. Spłonął on w 1922 r. i nie został odbudowany. Doktor Piasecki zaś niemal do śmierci prowadził w sąsiedniej willi ..Mazowsze" (ul. Jagiellońska 7 a) pensjonat leczniczy z obowiązkową gimnastyką, która była jego pasją, a zawodową specjalnością jego syna, także lekarza - Eugeniusza.

213 II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antatówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki Piasecki był założycielem i pierwszym prezesem zakopiańskiego „Sokoła", pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Komisji Klimatycznej, a w l. 1895-J902 wchodził w skład rady gminnej. Od 1905 do 1906 r. był redaktorem odpowiedzialnym i wydawcą „Przeglądu Zakopiańskiego".

Po lewej stronie, najbliżej potoku Bystra stoi willa „Chochlik" (ul. Piaseckiego 14), którą z przeznaczeniem na pracownię wybudował w 1908 r. wybitny malarz, profesor Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie - Teodor Axentowicz (1859-1938). Obecnie mieszka tu i ma swoją pracownię artysta rzeźbiarz Henryk Burzeć (ur. 1919), absolwent zakopiańskiej Szkoły Przemysłu Drzewnego i ASP w Krakowie, gdzie uczył się m.in. u Xawerego Dunikowskiego. "W 1954 r. przeStrona 271

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka niósł się na stałe do Zakopanego. Jest twórcą pomników, rzeźb plenerowych, sakralnych i kameralnych. Wykonuje także wystroje wnętrz w zakopiańskich domach wczasowych i gmachach użyteczności publicznej.

Przechodzimy obok Domu Wypoczynkowego „Świerk" (ul. Piaseckiego 14a), wzniesionego w 1969 r. wg projektu Anny Górskiej. Obok stoi niewielka i otynkowana obecnie willa „Gladys"(ul. Piaseckiego 12), wybudowana w 1897 r. w stylu szwajcarskim. W 1899 r. kupił ją Teodor Axentowicz, którego własnością była też cała parcela aż do potoku Bystra, pokryta pięknym starodrzewem, wyciętym przy budowie „Świerku". Podobny styl reprezentują: istniejąca obok willa „Zalesię" i naprzeciw - „Bagatela", obydwie pochodzące także z 1897 r. Kolejny drewniany budynek po lewej stronie to willa „Mazowiecka", wybudowana w 1906 r. i należąca do rodziny Schiele - właścicieli fabryki nart przy Kasprusiach. Po prawej stronie ulicy stoi duża drewniana willa „Smereków", wybudowana ok. 1895 r. wg projektu warszawskiego architekta Kononowicza przez Wenantego Piaseckiego, jako wiano dla jednej z jego córek. W 1929 r. po przeróbce wg projektu Franciszka Kopkowicza, dom ten stał się własnością Zgromadzenia ss. Boromeuszek, które prowadzą w nim swój pensjonat.

Dochodzimy do ul. Jagiellońskiej. Biegnie ona przez tereny należące ongiś do dóbr zakopiańskich, odcinkiem ok. 800 m łącząc ulice: Kościuszki i Witkiewicza. Jeszcze z początkiem lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku znajdowały się przy niej tylko 3 większe posiadłości: prof. Ignacego Baranowskiego, dr. Piaseckiego i Heleny Modrzejewskiej. W późniejszych latach pobudowano tu sporo pensjonatów, usytuowanych w zasadzie tylko po zach. stronie ulicy, której wsch. ograniczenie stanowi zbocze Antałówki. W czasach powojennych zaczęto także zabudowywać lewą stronę ulicy-w efekcie dało to dość skomplikowany system numeracji domów.

Naprzeciw połączenia ul. Piaseckiego z Jagiellońską, u podnóża Antałówki stoi osiedle domków dwurodzinnych, wybudowanych w 1954 r. w stylu neozakopiańskim wg projektu Anny Górskiej. ^-L4^3-^ C. Skręcamy w prawo w ul. Jagiellońską.

Narożny dom po prawej stronie został Strona 272

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wybudowany w stylu zakopiańskim w pierwszych latach XX wieku i nosi nazwę „Stefa" (ul. Jagiellońska 5)-na cześć młodo zmarłej córki pierwszego właściciela, inż.

Edwarda Uzderskiego. W 1906 r. willę kupił dr Zdzisław Czaplicki.

II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antatówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki

Domki dwurodzinne na ul. Jagiellońskiej Zdzisław Czaplicki Zdzisław Czaplicki (1874-1947), lekarz. działacz społeczny. Po uruchomieniu w 1902 r. sanatorium przeciwgruźliczego ir Kościelisku pracował tam jako asystent dr.

Kazimierza Dłuskiego do 1906 r. W tym samym czasie byt aktywnym działaczem Towarzystwa Tatrzańskiego i jednym .organizatorów jego Sekcji Turystycznej. H 1906 r. zamieszkał w Zakopanem. Był jednym z sygnatariuszy odezwy o powołaniu TOPRwl909r., w 1911 r. - został prezesem Rady Nadzorczej „Kilimu", a w 1912 r. wystąpił z inicjatywą powołania przy Towarzystwie Tatrzańskim Sekcji Przyjaciół Zakopanego i został jej prezesem. \\11. 1914-39 pełnił funkcję radnego, a od 1930 r. aż do wybuchu 11 wojny światowej byt dyrektorem sanatorium ,,Warszawianka". Usunięty przez Niemców z tego stanowiska, został wysiedlony do Krakowa. Obecnie willa „Stefa" znajduje się w posiadaniu rodziny dr.

Czaplickiego. . v.*.

II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antałówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki Sąsiednia willa „Bałamutka" (ul. Jagiellońska 6) to także dobry przykład budownictwa w stylu zakopiańskim. Dom wybudowany w 1901 r. wg projektu Eugeniusza Wesołowskiego dla rodziny Tarnowskich, był ostatnim miejscem zamieszkania lekarza i społecznika - dr. Józefa Żychonia (trasa 4-D).

Dalej dochodzimy do willi „KonstantynówStrona 273

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka ka" (ul. Jagiellońska 7) wybudowanej w 1900 r. wg projektu Stanisława Witkiewicza.

Przed I wojną światową dom ten należał do Anieli Zagórskiej, kuzynki Józefa Conrada Korzeniowskiego, który tutaj właśnie mieszkał podczas ostatniego swego pobytu w Polsce, od sierpnia do października 1914 r.

Częstymi gośćmi „Konstantynówki" byli także: Józef Pitsudski, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Stefan Żeromski i Tymon Niesiołowski. Obecnie mieści się tu dyrekcja założonego w 1962 r. Tatrzańskiego Przedsiębiorstwa Turystycznego „Tatry".

W głębi, za „Konstantynówką" mieści się hotel „Warszawianka", również należący do „Tatr" (także ul. Jagiellońska 7). Pensjonat „Warszawianka", początkowo drewniany, wybudowano w 1903 r. wg projektu Jędrzeja Galarowskiego, dla posła do sejmu krajowego - dr. Michała Danielaka. Najpierw prowadziła go żona właściciela, później do 1909 r. Ada Kosmowska, a potem „Warszawianka" stała się własnością dr.

Henryka Wilczyńskiego i zarządzała nią jego żona, Józefa z Marchlewskich, siostra Juliana. 14 lutego 1910 r. dom całkowicie spłonął, ale jeszcze w tym samym roku został odbudowany wg projektu Eugeniusza ..Warszawianki)", ul. Jagiellońska

216 II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Sfteica - Równia Krepowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antałówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupów ki

\\ tad^;>tav> Haaloi Wesołowskiego, z wystrojem wnętrza wykonanym przez Natalię Rumińską-Gerżabkową. W tym okresie „Warszawianka" stała się jednym z bardziej reprezentacyjnych budynków Zakopanego. Szczególnie chętnie mieszkali tu muzycy: bywał w „Warszawiance" Emil Młynarski z córką i zięciem - Arturem Rubinsteinem, Jan i Władysław Kiepurowie, Ada Sari. W 1924 r. dr Wilczyński sprzedał dom Małopolskiemu Zakładowi Pensyjnemu. W 1930 r., po dokupieniu Strona 274

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka sąsiednich willi „Konstantynówką" i „Mazowsze", urządzono zespół domów zdrowia dla klientów Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych Pracowników Umysłowych. W 1935 r. pod tą samą firmą uruchomiono sanatorium przeciwgruźlicze, które funkcjonowało (z przerwą na okres okupacji, kiedy byt tu oddział zakaźny zakopiańskiego szpitala, prowadzony przez dr. Edwina Paryskiego) do 1973 r. Po remoncie, w 1975 r. otwarto w ..Warszawiance" hotel TPT „Tatry".

W głębi za „Warszawianką" stoi długi drewniany budynek, służący ongiś pacjentom sanatorium za leżakownię. Chorzy na gruźlicę werandowali na leżakach bez względu iia pogodę, co umożliwiały przeszklone ściany. Po przejęciu „Warszawianki" przez ..Tatry" urządzono tu magazyn, aż wreszcie po kilkuletnich dyskusjach w 1983 r. przekazano budynek Muzeum Tatrzańskiego.

Po wyremontowaniu i adaptacji w dawnej leźakowni mieści się galeria, pracownia i prywatne mieszkanie Władysława Hasiora.

Władysław Hasior (ur. w 1928), artysta plastyk. W 1952 r. ukończył Państwowe l.iceum Technik Plastycznych w Zakopanem, pod kierunkiem Antoniego Kenara. W l. 1952-58 studiował w warszawskiej ASP, w pracowni Mariana Wnuka. W 1957 r. wrócił do Zakopanego i został nauczycielem rzeźby w Liceum Plastycznym. Zamieszkał wtedy w internacie szkoły w willi „Borek" (ul. Jagiellońska 3), gdzie do 1985 r. znajdowało się jego mieszkanie i pracownia. Od 1957 r. Hasior miał kilkadziesiąt wystaw indywidualnych w galeriach i muzeach na całym świecie, uczestniczył w setkach wystaw zbiorowych i nieodmiennie szokuje swoją twórczością.

W Zakopanem znajdują się dwa zrealizowane przez niego pomniki: „Ratownikom górskim" przy ul. Zaruskiego (trasa 5-A) i „Prometeusz rozstrzelany" przy al. Przewodników Tatrzańskich (trasa 10-B), zaś na starym cmentarzu przy ul. Koscieliskiej jest kilka zrealizowanych pod jego kierunkiem nagrobków.

W 1963 r. Władysław Hasior był jednym z inicjatorów utworzenia Galerii Sztuki Współczesnej „Pegaz" w Zakopanem oraz „Karnawału zakopiańskiego". W l. 1967-70 pełnił funkcję prezesa zakopiańskiego 217 II. Trasy Strona 275

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antałówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki Okręgu Związku Polskich Artystów Plastyków, a w latach siedemdziesiątych był wykładowcą w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych we Wrocławiu. Zajmował się też projektowaniem i realizacją scenografii teatralnej i filmowej.

Naprzeciw leżakowni znajduje się willa „Mazowsze" - jedyna pozostałość z dawnej „Klemensówki" dr. Piaseckiego (ul. Jagiellońska 7), obecnie również w posiadaniu TPT „Tatry". Drogą między galerią a „Mazowszem" dojść można do ul. Piaseckiego, obok położonej po prawej stronie willi „Rena", którą w latach dziewięćdziesiątych wybudował dr W. Piasecki dla swojej drugiej córki.

Powracamy do głównego ciągu ul. Jagiellońskiej. Po lewej stronie, na zboczu Antalówki widzimy basen cieplicowy, obecnie w gestii TPT „Tatry".

Obecność złóż ciepłej wody w tym rejonie podejrzewano już w XIX w. W 1959 r. prof.

Stanisław Sokołowski (junior) w Instytucie Geologicznym przygotował projekt wiercenia i jego lokalizację. Prace na zboczu Antałówki rozpoczęto w 1961 r. i po 2 latach osiągnięto głębokość 3 km. Przeszło 1000metrowa warstwa fliszu podhalańskiego wykazywała w wielu miejscach ślady ropy naftowej, zaś w znajdującej się poniżej warstwie wapieni numulitowych odkryto bogate złoże słabo zmineralizowanych wód cieplicowych o temperaturze ok. 38"C. W Zakopanem powołano komitet społeczny do budowy basenu. Z dobrowolnych składek pracowników miejscowych instytucji, zbiórek makulatury i innych akcji społecznych uzyskano niezbędne fundusze, dzięki którym w 1966 r. przystąpiono do budowy.

Basen o wymiarach 25x12,5 m oraz 2 brodziki zostały oddane do użytku w 1970 r.

Obok basenu znajduje się 3-metrowa kaskada do masażu wodnego.

Wydajność z ciepłego źródła jest tak wielka, że wystarczyłoby ono dla kilku jeszcze basenów, lecz jak dotąd do ich budowy nie przystąpiono, a kąpielisko na Antatówce, czynne tylko w lecie, przeładowane i zanieczyszczone, jest okresowo zamykane przez władze sanitarne.

Właśnie na terenie dzisiejszego basenu i Strona 276

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka dalej, w stronę ul. Wierchowej w XIX w. znajdował się pierwszy zakopiański Park Klimatyczny. Niewielki lasek, dzierżawiony od hr. W. Zamoyskiego wykorzystywany był jako miejsce spacerów, sezonowych koncertów oraz plaży słonecznej aż do lat międzywojennych.

Po prawej stronie ul. Jagiellońskiej stoi willa „Bożydar" (ul. Jagiellońska 9), wybudowana w 192 8 r. dla dr. Aleksandra Januszkowskiego wg projektu arch. Karola Stryjeńskiego. Dom ten harmonijnie łączy nowoczesność materiału budowlanego (cegła, dach kryty dachówką) z podstawowymi wymogami stylu zakopiańskiego (kształt dachu, proporcje, ornamenty).

Dochodzimy do kompleksu domów wypoczynkowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych - „Dafne".

Zalążkiem obecnego zespołu wypoczynkowego stal się wybudowany w latach dwudziestych przez Franciszka Kopkowicza pensjonat Policji Państwowej „Pod Blachą".

Po połączeniu z sąsiednim budynkiem i przebudowie, zorganizowano tu Policyjny Dom Zdrowia „Pod Blachą" (obecnie „Dafne I", ul. Jagiellońska 13). Po II wojnie światowej do domu „Pod Blachą" dołączano kolejne sąsiednie budynki: willę „Zamieć", należącą do działacza socjalistycznego Stanisława Berger-Jankowskiego („Dafne II", ul. Jagiellońska 12), „Patrię" Józefy Dzikiewiczowej („Damę III", ul. Jagiellońska 11) i dom, który dał nazwę całemu zespoło218 II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antałówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki

Alfons Filar wi - „Dafne" Marii Fedakowej (ul. Jagiellońska 10).

Właśnie w willi „Dafne" mieścił się punkt przerzutowy, w którym w czasie okupacji hitlerowskiej zatrzymywały się osoby, uciekające przez Tatry na Węgry. W 1940 r. gestapo przypadkiem odkryło placówkę - przez nieostrożność służącej, która zdekonspirowała ukryty w piecu radioodbiorStrona 277

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka nik. Aresztowano wtedy kilkadziesiąt osób, a córkę właścicielki, Wiktorię Fedak, która wzięła na siebie całą odpowiedzialność, rozstrzelano w Krzesławicach.

Kierownikiem zespołu domów MSW był przez 20 lat ppłk Alfons Filar.

Alfons Filar (ur. 1927), pisarz, oficer MO. W czasie okupacji był partyzantem Armii Ludowej w rejonie Podkarpacia, a po wyzwoleniu wstąpił do służby w Milicji. W 19-56 r. został przeniesiony do Zakopanego na stanowisko kierownika Ośrodka Wczasowego MSW. Osiadłszy w Zakopanem, równolegle z pracą zawodową prowadził badania na temat historii ruchu oporu na Podhalu podczas II wojny światowej, efektem których stał się cykl publikacji książkowych: „Opowieści tatrzańskich kurierów", ..Bohaterowie zielonych granic", „Gdy umilkły działa", „Spotkania za oceanem", „Za pasem broń", a także wspólnie z Michałem Leyko - „Palące katownia Podhala" i „Laury na śniegu".

Obok zespołu domów „Dafne" znajduje się willa „Litwinka" (ul. Jagiellońska 14), wybudowana w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia jako pensjonat Aleksandry Szarasz, noszący cechy stylu tyrolskiego, którego pozostałości odnaleźć jeszcze można w kształcie bryły dachu i wystroju piętra. Mieszkał tutaj m.in. rzeźbiarz Bronisław Skarda, zatrzymywał się w „Litwince" także Józef Pitsudski. Zawarta tu znajomość zaowocowała w latach trzydziestych rzeźbą Skardy „Marszałek Piłsudski w życiu codziennym".

Nie opodal, po tej samej stronie, dochodzimy do zniszczonego bardzo domu „Jerzewo"(ul. Jagiellońska 16), wybudowanego w 1885 r. dla A. Mizerskiej-Plewkiewiczowej. Tutaj właśnie w 1898 r. mieszkał Stefan Żeromski z żoną. W 1904 r. właścicielką „Jerzewa" została Józefa Marchlewska, późniejsza doktorowa Wilczyńska, która prowadziła tu pensjonat aż do odbudowania „Warszawianki" po pożarze w 1910 r.

Obecnie budynek ten jest siedzibą organizacji społecznych, m.in. PCK, Ligi Kobiet Polskich i Ligi Obrony Kraju, której członkowie postawili przed domem pocieszną figurkę robota.

Mijając willę „Łomnica", wybudowaną dla hrabiny Lasockiej z początkiem lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku dochodzimy do dużego domu „Szopenówka" (ul.

Strona 278

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka 219 II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antałówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki

..Jerzewo", ul. Jagiellońska Jagiellońska 18). Przed 1885 r. wybudował ją warszawski muzyk i kompozytor Stanisław Niedzielski. Przy nie istniejącej już drewnianej bramie od strony Przecznicy wisiał duży olejny portret Fryderyka Chopina, a w domu Niedzielskiego często odbywały się koncerty na fisharmonii, przywiezionej przez właściciela z Warszawy. W 1900 r. dom przeszedł w posiadanie rodziny Wieczorków. W l. 1902-10 Tomasz Wieczorek prowadził tu restaurację „Szopenówka", następnie dom rozbudowano i do II wojny światowej mieścił się tu pensjonat.

Tutaj też mieszkał wybitny zakopiański artysta-fotografik. Antoni Marian Wieczorek. W l. 1965-83 budynek ten był dzierżawiony przez Spółdzielnię TurystycznoWypoczynkową „Turysta" na ośrodek wypoczynkowy.

Naprzeciw, u podnóża Antałówki znajduje się teren najstarszego w Zakopanem parku 220 sportowego. Najpierw-od 1894 r. mieściło się tu boisko gimnastyczne „Sokoła", od 1901 r. organizowana była ślizgawka, po trasie dzisiejszej ul. Wierchowej prowadził tor saneczkowy, zaś łagodne zbocze nad Jagiellońską służyło jako miejsce nauki pierwszym adeptom narciarstwa. W latach międzywojennych na płaskiej części tego terenu było boisko piłki nożnej.

Dochodzimy do skrzyżowania z odchodzącą w prawo ul. Witkiewicza. Przedłużenie ul.

Jagiellońskiej stanowią Bulwary Słowackiego. Z tego miejsca droga nasza skręca w lewo wzdłuż płotu, za znakami żółtymi, polną ścieżką podchodząc na zbocze Antałówki.

Uwaga! w razie niepogody lub po deszczu warto cofnąć się do odchodzącej naprzeciw „Damę" ul. Wierchowej, która w dalszym swym biegu styka się z naszą trasą.

II. Trasy Strona 279

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antałówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki

.Modrzejow". ul. Wierchowa Helena Modrzejewska D. Idziemy początkowo wzdłuż posesji, zajmowanej przez dom wypoczynkowy Związku Nauczycielstwa Polskiego „Modrzejów" (ul. Wierchowa l). Willę o tej nazwie wybudowano tu w l. 1882-84 wg projektu Adolfa Opida dla jego przyrodniej siostry, największej polskiej aktorki Heleny Modrzejewskiej.

Helena Modrzejewska (1840-1909), aktorka. Bywała w Zakopanem od 1867 r., mieszkając początkowo przy ul. Koscieliskiej u Szymona Tatara, a potem Józefa Sieczki. H 1879 r. zainicjowała założenie Szkoh' Koronkarskiej w Zakopanem, a dochód : benefisowego przedstawienia „Nory" Ibsena w warszawskim Teatrze Wielkim \\ 1882 r. stał się podstawą utworzenia funduszu założycielskiego tej szkoły, otwartej rok później. U' 1884 r. Modrzejewska stała si(' posiadaczką domu pod Antałówka. Nawet będąc już wielką gwiazdą, do 1902 r. przyjeżdżała systematycznie do Zakopanego.

221 II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antałówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki Do grona jej najbliższych przyjaciół należeli: dr Tytus Chałubiński, Stanisław Witkiewicz, Henryk Sienkiewicz i Adam Chmielowski. H' 1891 r. Modrzejewska została matką chrzestną Stanisława Ignacego Witkiewicza (ojcem chrzestnym był Sabała).

Uprawiała w Tatrach turystykę pieszą i konną, interesowała się muzyką i sztuką góralską. Trzykrotnie też w Zakopanem występowała, biorąc udział w spektaklach dobroczynnych. Po II wojnie światowej jej imieniem nazwano uliczkę łączącą ul. Tet- ' majera i Partyzantów, patronuje też Technikum Tkactwa Artystycznego i Towarzystwu Miłośników Teatru.

Strona 280

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Otwarcie „Modrzejowa" w 1884 r. zgromadziło pod Antatówką wszystkich ówczesnych bywalców Zakopanego i najprzedniejszych przedstawicieli ludności miejscowej. wśród których nie zabrakło Sabaty i Bartusia Obrochty. Honory domu pełnili: Modrzejewska i jej mąż Karol Chlapowski, zaś gościem numer jeden byt „Król Tatr" - dr Tytus Chałubiński. On to właśnie przyprowadził do „Modrzejowa" młodego 24letniego pianistę, przedstawiając go Modrzejewskiej jako następcę Chopina. Był to Ignacy J. Paderewski.

Ignacy Jan Paderewski (1860-1941), pianista, kompozytor, polityk. Bywał w Zakopanem od 1883 r. Przyjaźnił się z Chałubińskim, który zapoznawał go z Tatrami i muzyką góralską. Także w 1883 r. Paderwski poznał Bartusia Obrochtę i jego muzykę, co zaowocowało skomponowanym wtedy „Album Tatrzańskim"'- zbiorem kilkunastu melodii na fortepian na 4 ręce. Spotkanie z Modrzejewską w Zakopanem i późniejszy występ z nią w Krakowie otworzyły Paderewskiemu drogę do dalszych studiów (w Wiedniu u Teodora Leszetyckiego). W 1884 r. występował kilkakrotnie w Zakopanem, zwiedzał też Podhale w towarzystwie Bartusia Obrochty, notując w terenie melodie góralskie. W 1889 r. grał na

Ignacy Jan Paderewski najsmutniejszym chyba swoim koncercie w Zakopanem - u loża umierającego Tytusa Chałubińskiego. Koncertu, na którym pianista przedstawił utwory Beethovena, Chopina, Schumanna i własne, słuchali wtedy także Bronisław Dembowski i Stanisław Witkiewicz. W 1898 r. Paderewski jako jeden z pierwszych poparł ideę budowy sanatorium przeciwgruźliczego w Kościelisku i został jednym z głównych akcjonariuszy budującej je spółki, a u dr. Kazimierza Dłuskiego w Kościelisku mieszkał w J 903 r.

W 1913 r. Paderewski był jednym z sygnatariuszy odezwy, apelującej o finansowe wsparcie budowy murowanego gmachu Muzeum Tatrzańskiego i sam takiej pomocy udzielał.

W 1884 r. Modrzejewska otworzyła Paderewskiemu w Krakowie drogę do światowej kariery. W 1905 r. w Nowym Jorku Paderewski zorganizował uroczysty TestimoStrona 281

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka 222 r II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antałówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki nial- galowe przedstawienie pożegnalne Modrzejewskiej, z udziałem najlepszych amerykańskich aktorów szekspirowskich, na dochód gasnącej gwiazdy, która po wielu latach olśniewającej kariery pozostała biedRok po otwarciu „Modrzejowa" Helena podarowała go w prezencie ślubnym swemu synowi Raifowi, ten zaś, jakby matce na złość, ustanowił plenipotentem i zarządcą „Modrzejowa" swego ojca Gustawa Zimajera, od którego Modrzejewska uciekła razem z 4-letnim wtedy synem. Zimajer w 1896 r. sprzedał dom, który odtąd kilkakrotnie zmieniał właścicieli, pełniąc funkcję pensjonatu. W 1898 r. spłonął niemal doszczętnie - ocalała tylko kuchnia i pomieszczenia gospodarcze - ale w 1902 r. został odbudowany. W latach trzydziestych „Modrzejów" stał się własnością Stowarzyszenia Chrześcijańsko-Narodowego Nauczycieli Szkół Powszechnych. Po wyzwoleniu mieścił się tu przez krótki okres dom dziecka dla chłopców, a po jego likwidacji - utworzono dom wypoczynkowy dla nauczycieli.

Minąwszy dojazd do „Modrzejowa" dochodzimy do ul. Wierchowej i nią dalej idziemy w górę, aż do wejścia do Sanatorium Pocztowców „Sałato". Budynek ten został wzniesiony w 1912 r. wg projektu Eugeniusza Wesołowskiego dla Aleksandra Rumińskiego, z przeznaczeniem na sanatorium dla suchotników. Władze zakopiańskie jednakże nie zgodziły się na otwarcie lecznicy, sądząc, że grozić to może zdrowiu okolicznych mieszkańców. Rumiński więc do 1929 r. prowadził tu pensjonat o nazwie „Sanato". Był to obiekt prawdziwie po.europejsku urządzony, wszystkie pokoje miały pd. wystawę, budynek wyposażony był w ciepłą i zimną wodę, elektryczne oświetlenie, centralne ogrzewanie, a nawet telefony wewnętrzne i windę. Tuż przed I wojną światową projektowano uruchomienie kolejki linowej, która dowozić miała gości z ul.

Jagiellońskiej. Wnętrze było bogato zdobione malowidłami i freskami, a artystyczną boazerię wykonał rzeźbiarz Wojciech Brzega. Stałym gościem pensjonatu był Kornel Strona 282

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Makuszyński. W 1929 r. Rumiński sprzedał swą posiadłość Związkowi Pracowników Poczt, Telegrafów i Telefonów, który przekształcił ją w sanatorium. Kierowali nim Teodor Birula-Białynicki i Edward Łotocki.

Od 1964 r. dyrektorem Sanatorium Pocztowców jest doc. dr Roman Talewski, zasłużony lekarz i historyk medycyny zakopiańskiej. „Sanato", wbrew nazwie, leczy nie tylko pracowników łączności i jest jedynym na terenie Zakopanego czynnym sanatorium dla chorych na gruźlicę dorosłych.

Opuszczamy teraz ul. Wierchową, która zresztą kończy się, doprowadzając do umieszczonego po lewej stronie zespołu domów wczasowych Urzędu Rady Ministrów „Antałówka" (ul. Wierchowa 2) i Domu Wypoczynkowego „Panorama" (ul.

Wierchowa 6), należącego do Katowickiego Przedsiębiorstwa Budownictwa Przemysłowego.

Polną drogą dochodzimy do wierzchołka Antatówki, skąd roztacza się piękny widok na Tatry, pasmo Gubałówki i kotlinę Zakopanego. Nasza trasa prowadzi na wsch.

Minąwszy najwyższy punkt wzniesienia, wchodzimy znów na ulicę o asfaltowej nawierzchni, noszącą także nazwę Antałówka. Idąc nią dalej w tym samym kierunku dochodzimy do Drogi na Antałówke.

223 II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antałówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki E. Zaczyna się ona na Bystrem, a prowadzi przez Koziniec, Antalówkę i Ugory aż do Ustupu. Tylko pd. jej część ma nawierzchnię utwardzoną, od Antatówki zaś biegnie polna, źle utrzymana droga z trudem dostępna dla wozów konnych i traktorów.

Trakt ten ma bardzo szacowne tradycje.

Jeszcze w XVII w. tędy właśnie górale z Szaflar i Białego Dunajca szli z owcami na wypas, m.in. w rejon Kalatówek. Tędy jeździły później z „Hamrów" do Krakowa góralskie furki z żelaznymi produktami, tędy do „Hamrów" jechał Stanisław Staszic i jego następcy. Od lat dwudziestych XIX w. przyjęła się dla tej trasy nazwa „Droga Homolacka" - od nazwiska właścicieli Kuźnic. Dopiero w pół. XIX w. trakt przestał Strona 283

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka być główną drogą do Kuźnic i w Tatry, w związku z wybudowaniem wygodniejszej drogi w innej części terenów dworskich. Żółty turystyczny szlak im. Jana Kasprowicza skręca w tym miejscu w lewo i prowadzi przez Ustup na Harendę, zaś nasza trasa wiedzie w prawo. Pewne kłopoty orientacyjne sprawia to, że domy po lewej i po prawej stronie ulicy mają różną numerację: po zach. stronie budynki należą do Osiedla Antałówka, po wsch. - do Drogi na Antałówkę albo nawet do Pardatówki.

Stojąca na rogu ulicy willa „Śmigło" została wybudowana w 1935 r. wg projektu Adolfa Szyszko-Bohusza dla Maksymiliana Tytusa Hubera, światowej sławy naukowca-mechanika. Z końcem wojny tutaj mieściła się podziemna filia Politechniki Warszawskiej, a właściciel „Śmigła" pełnił obowiązki jej rektora. W marcu 1951 r. z inicjatywy prof.

Władysława Szafera i innych przyrodników powstała tu Tatrzańska Stacja Naukowa Zakładu Ochrony Przyrody PAN, dla ułatwienia pracy naukowcom prowadzącym badania na terenie Tatr. Znajdują się tu pokoje gościnne, biblioteka i pracownie.

Stacja rozwija także działalność informacyjną i dydaktyczną z zakresu wiedzy o ochronie przyrody tatrzańskiej, a jej pracownicy prowadzą kursy i wykłady oraz specjalistyczne wycieczki we współpracy z innymi instytucjami. W ogrodzie „Śmigła" znajduje się alpinarium, gdzie hodowane jest ok. 1000 gatunków roślin tatrzańskich, nad którymi prowadzone są badania. Stacja dostarcza także sadzonek i nasion ogrodom botanicznym i instytucjom naukowym.

Organizatorką i pierwszą kierowniczką stacji w l. 1951-71 była dr Zofia RadwańskaParyska.

Zofia Radwańska-Paryska (w. w 1901), botaniczka, taterniczka, pisarka. Od 1921 r. przyjeżdżała co roku do Zakopanego i w Tatry, a w 1938 r. zamieszkała tu na stałe. W latach międzywojennych intensywnie uprawiała taternictwo i alpinizm, dokonując wielu pierwszych przejść letnich i zimowych.

W 1937 r. jako pierwsza Polka weszła na Mont Blanc, Matterhorn i inne szczyty Alp. Od 1934 r. jako pierwsza kobieta była instruktorką na kursach turystycznych i taternickich, a także narciarskich. W 1939 r. sędziowała na zawodach FIS. W 1945 r. jako pierwsza kobieta została członkiem TOPR, a w 3 lata później zdała egzamin na przewodnika tatrzańskiego, stając się pierStrona 284

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wszą na świecie kobietą z wysokogórskimi uprawnieniami przewodnickimi. Towarzyszami jej wypraw byli m.in.: Stanisław Groński, bracia Bernadzikiewiczowie, Stanisław Motyka, Tadeusz Pawłowski, Witold H. Paryski, Tadeusz Orlowski, Wawrzyniec Żuławski.

Doktorat z geografii i botaniki uzyskała na Uniwersytecie Warszawskim w 1933 r. Pierwszą swą pracę naukową („Badania nad żyworodnością roślin na terenie Polski") ogłosiła w 1934 r. Od tego czasu wyniki jej badań, prowadzonych przede wszystkim na terenie Tatr, są publikowane w czasopismach fachowych i wydawnictwach książkowych.

W okresie okupacji niemieckiej pracowała 224 II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antałówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki

Zofia Radwańska-Paryska w nadleśnictwie „Zakopane" jako referent do spraw ochrony przyrody, po wojnie przez kilka lat była kustoszem działu przyrodniczego w Muzeum Tatrzańskim, a potem, aż do emerytury kierowała Tatrzańską Stacją Naukową w „Śmigle".

Zaraz po wojnie zorganizowała zakopiański oddział Ligi Ochrony Przyrody, od 1948 r. brała udział w szkoleniu przewodników tatrzańskich i taterników. W 1957 r. była wiceprzewodniczącą zakopiańskiej Rady Kultury.

Z dziedziny botaniki i ochrony przyrody największe znaczenie mają jej książki: „Zielony świat Tatr", alias „Rośliny tatrzańskie" oraz prace, które weszły w skład zbiorowego wydania „Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala":,,Zarys fizjografii Tatr i Podtatrza", „Ochrona przyrody a pasterstwo ", „Polskie nazwy góralskie roślin Tatr i Podtatrza", „Roślinność synantropijna we florze Tatr". Taternictwa i turystyki dotyczą jej książki: przewodnik „Skalne drogi w Strona 285

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Tatrach Wysokich" (wspólnie z Tadeuszem Pawłowskim), „Zasady turystyki górskiej" (wspólnie z Witoldem H. Paryskim). Wspólnie z mężem też ogłosiła kilka popularnych przewodników po Tatrach i Podhalu, a przede wszystkim podstawową dla tego tematu pracę „Encyklopedię Tatrzańską".

Opublikowała też kilka impresji i nowel w czasopismach oraz książkę wspomnieniową „Mozaika Tatrzańska ". Pisała słuchowiska radiowe i scenariusze filmów naukowych, a w 1957 r. otrzymała nagrodę literacką miasta Zakopanego za „Zielony świat Tatr" i , .Mozaikę Tatrzańską''.

Idąc w kierunku pd. po prawej stronie dochodzimy do dużego budynku w stylu zakopiańskim, o nazwie „Witkiewiczówka" (ul. Antałówka 6). Został on wybudowany w l. 1903-04 wg projektu architekta Jana Koszczyca Witkiewicza, bratanka twórcy stylu zakopiańskiego. Często mylnie podaje się, że dom ten projektował Stanisław Witkiewicz - o omyłkę w istocie nie trudno, gdyż budynek posiada wszystkie cechy stylu witkiewiczowskiego. Pierwszą właścicielką domu była siostra Stanisława Witkiewicza-Maria. Tutaj, po śmierci matki, w grudniu 1931 r. zamieszkał Witkacy.

Stanisław Ignacy Witkiewicz (l885-1939), dramaturg, malarz, filozof, teoretyk sztuki, powieściopisarz. Syn Stanisława Witkiewicza. Pod wpływem ojca już w dzieciństwie zainteresował się malarstwem i literaturą i od dziecka był związany z Zakopanem.

Tutaj właśnie w 1891 r. chrzcił go ks. Józef Stolarczyk - rodzicami chrzestnymi przyszłego Witkacego byli: Helena Modrzejwska i Jan Krzeptowski Sabała. Mieszkał potem z rodzicami w domu Ślimaka przy Krupówkach, a następnie w prowadzonym przez matkę pensjonacie „Nosal" na Bystrem. W 1914 r. po samobójczej śmierci narzeczonej wyjechał ze swoim przyjacielem Bronisławom Malinowskim na wyprawę badawczą do Australii, skąd powrócił do Rosji po wybuchu I wojny światowej. Po zakończeniu 225 15 Zakopane - praewodnik historyczny II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antałówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki

Strona 286

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka „Witkiewiczówka", Droga na Antatówkę Stanisław Ignacy Witkiewicz

działań wojennych mieszkał częściowo w Warszawie, a częściowo w pensjonatach, prowadzonych przez matkę w Zakopanem, a także w willi „Olma "przy ul. Zamoyskiego, u dr. Teodora Biruli-Biafynickiego.

Jako artysta debiutował w Zakopanem w wieku 15 lat, publikując w 1900 r. w „Przeglądzie Zakopiańskim" rysunki ilustrujące artykuł Mieczysława Limanowskiego „Glossopteris". W 1902 r. uczestniczył w pierwszej zbiorowej wystawie plastycznej w Zakopanem i od tamtej pory jego prace prezentowane byty na wszystkich wystawach „Sztuki Podhalańskiej" i Związku Plastyków. W kwietniu 1923 r. w zakopiańskim kościele parafialnym wziął cichy ślub z Janiną Unrug - wnuczką Juliusza Kossaka. W 1925 r. był jednym z inicjatorów założenia Towarzystwa Teatralnego i twórcą wyłonionego zeń Teatru Formistycznego, w którym wystawiał m.in. swoje dramaty. Do eksperymentów teatralnych powrócił jeszcze w 1938 r., wtedy tez wykładał 226 II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antałówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki filozofię na Zakopiańskim Powszechnym Uniwersytecie Wakacyjnym.

Filozofia była jego główną pasją życiową.

Popularność jednak zdobył jako inicjator, dyrektor i personel zarazem założonej po I wojnie światowej Firmy Portretowej „Witkacy". Do dziś w rozmaitych muzeach i w posiadaniu osób prywatnych zachowały się setki portretów, malowanych przez Witkacego pastelami w niezwykle specyficznej, czasem demonicznej manierze. iWitkiewicz junior byt bardzo charakterystyczną postacią Zakopanego lat międzywojennych. Żywo uczestniczył w życiu kulturalnym i towarzyskim miasta, a jego ekscentryczne zachowanie było tematem tysiąca plotek i anegdot. W „W itkiewiczówce" •na I piętrze miał dwie pracownie, gdzie 'malował, pisał i przyjmował najniezwyklejStrona 287

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka szych gości. Zakopane zajmuje także wiele miejsca w jego twórczości literackiej: tutaj częściowo rozgrywa się akcja powieści „622 upadki Bunga", „Pożegnanie jesieni" i „Nienasycenie". Bohaterowie tych dziel to często sparodiowane postacie znanych mieszkańców i bywalców Zakopanego.

Wybuch II wojny światowej, przewidywany zresztą przez Witkacego w jego powieściach, zastał go w Warszawie, skąd, jak wielu innych wyjechał na wschód. Po wkroczeniu wojsk radzieckich na tereny Polski, popełnił samobójstwo w miejscowości Jeziory na Polesiu i tam też został pochowany. Natomiast na starym cmentarzu w Zakopanem pamięć Witkacego uczczono symbolicznym pomnikiem przy grobie jego matki. Autorką rzeźby jest Urszula Konar.

Do 1955 r. rodzina Witkiewiczów dzierżawiła swój dom Związkowi Historyków Sztuki, który zorganizował tu dom pracy twórczej. W 1956 r. dzierżawcą został Centralny Ośrodek Badawczo-Projektowy Budownictwa Ogólnego, a Henryk Worcell w swojej książce „Wpisani w Giewont" ironizował, że jest to najlepszy pomnik, wystawiony surrealizmowi Witkacego - urządzić w „Witkiewiczówce" dom pracy twórczej biura projektów typowych... W 1965 r. właścicielem budynku został Zarząd Główny Związku Zawodowego Pracowników Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych.

Od „Witkiewiczówki" schodzimy w dół do skrzyżowania Drogi na Antałówkę z ul.

Władysława Broniewskiego. Ten wybitny poeta i działacz lewicowy często bywał w Zakopanem, uprawiał turystykę i narciarstwo, a w latach międzywojennych przyjeżdżał do domu wypoczynkowego w willi „Lanca" stojącej do dziś właśnie przy ul.

Broniewskiego 8. W l. 1923-36 „Lancę" wynajmowała od rodziny Witkiewiczów Robotnicza Spółdzielnia Turystyczno-Wypoczynkowa „Gospoda Włóczęgów". Poza Broniewskim bywali tu: Mieczysław Szczuka, Bolesław Bierut, Stanisław Szwalbe i W prawo ul. Broniewskiego można dojść do Bulwarów Słowackiego i ul. Chałubińskiego, w lewo-do Drogi do Olczy. My zaś idziemy prosto Drogą na Antałówkę, w kierunku coraz bliższych wzgórz reglowych, wśród których centralne miejsce zajmuje Nosal z widoczną trasą slalomową, zbudowaną w 1957 r. Na długości 600 m deniwelacja wynosi 233 m. Na stoku tym mogą Strona 288

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka jeździć tylko dobrzy narciarze. Tutaj rozgrywane są zawody w slalomie specjalnym.

Krzesełkowy wyciąg na Nosal, z którego czasem korzystają też turyści, czynny jest tylko w zimie.

Podchodzimy na wzgórze zw. Kozińcem.

Tutaj, podobnie jak i na poprzednim odcinku, tylko domy po lewej, wsch. stronie przynależą do Drogi na Antatówkę; numeracja zach. strony zalicza domy do Kozińca.

Coraz wyraźniej rysuje się przed nami sylweta budynku, stojącego na szczycie wzgórza. To słynny „Dom pod Jedlami" - największy dom w stylu zakopiańskim, projekis* 227 II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antałówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki towany przez Stanisława Witkiewicza i wybudowany w 1897 r. dla Jana Gwalberta Pawlikowskiego. Budowa trwała zaledwie 9 miesięcy, a głównymi wykonawcami byli: Wojciech Rój, Jan Obrochta i Maciej Gąsienica Józkowy. „Dom pod Jedlami" pozostaje nadal w posiadaniu rodziny Pawlikowskich.

Mieczysław Pawlikowski (1834-1903) już od 1855 r. bywał w Zakopanem i Tatrach, dokonując m.in. pierwszego przejścia przez Zachodnie Żelazne Wrota i drugiego wejścia na Wysoką. H/ latach osiemdziesiątych był wiceprezesem Towarzystwa Tatrzańskiego. Tematyce tatrzańskiej poświęcona jest jego powieść „Baczmaha". Od niego to właśnie rozpoczynają się tatrzańskie dzieje rodu Pawlikowskich z Medyki.

Jan Gwalbert Pawlikowski (1860-1939). ekonomista, historyk literatury, taternik i działacz społeczny, syn Mieczysława. Od wczesnej młodości bywał w Tatrach i choć krótko uprawiał taternictwo, był jednym z jego pionierów. W towarzystwie Macieja Sieczki dokonał kilku pierwszych wejść, przede wszystkim zaś był zdobywcą Mnicha nad Morskim Okiem (1879 lub 1880 r.). Był także jednym z twórców speleologii tatrzańskiej. Zyskawszy w Zakopanem stałą bazę w postaci „Domu pod Jedlami" spędzał tu co roku miesiące letnie i wkrótce stał się jednym z czołowych działaczy społecznych.

Strona 289

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Aktywnie uczestniczył w pracach Towarzystwa Tatrzańskiego, już w 1903 r. doprowadził do powołania Komisji Nazewnictwa Tatrzańskiego TT i był autorem głównych zasad ustalania i nadawania nazw w Tatrach. Pierwszy sprzeciwił się (w 1905 r.) projektowi budowy kolejki na Świnicę, a potem był jednym z inicjatorów i pierwszym przewodniczącym Sekcji Ochrony Tatr TT, którą to funkcję pełnił do 1924 r. Liczne jego publikacje dotyczą ochrony przyrody; najważniejsze z nich zostały zebrane w książce „O lice ziemi". Pawlikowski byt też wiceprzewodniczącym Państwowej Rady Ochrony Przyrody i jednym z głównych auto228

Mieczysław, Jan Gwalbert i Tadeusz Pawlikowscy rów projektu pierwszej polskiej ustawy o ochronie przyrody w 1934 r.

W 1923 r. założyli został pierwszym redaktorem „Wierchów"-rocznika poświęconego górom. W 1900 r. byt współtwórcą Towarzystwa Upiększania Zakopanego, a w 1909 r. został pierwszym prezesem „Sztuki Podhalańskiej". Położył wielkie zasługi dla propagowania stylu zakopiańskiego - zarówno czynem (budując „Dom pod Jedlami") jak i słowem, publikując liczne artykuły na ten temat. Przyczynił się także do budowy murowanego gmachu Muzeum Tatrzańskiego, a jego dom na Kozińcu stał się ważnym miejscem na mapie kulturalnej Zakopanego.

Poświęcał sprawom zakopiańskim wiele czasu, mimo intensywnej pracy zawodowej: był profesorem Akademii Rolniczej w Dublanach i członkiem Polskiej Akademii Umiejętności, redagował czasopismo „Ekonomista Polski", publikował też rozprawy II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antałówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki naukowe o twórczości Słowackiego. W 1927 r. Rada Przyboczna komisarza rządu w Zakopanem nadała mu honorowe obywatelstwo Zakopanego. Zmarł przed II wojną światową i został pochowany na starym Strona 290

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka cmentarzu w Zakopanem.

W tatrzańskie i literackie ślady ojca poszli obydwaj jego synowie - Michał i Jan Gwalbert Henryk.

Michał Pawlikowski (1887-1970), wybitny literat i historyk sztuki. W l. 1908-14 redagował czasopismo „Lamus", sam też publikował wiele artykułów dotyczących historii Zakopanego i turystyki tatrzańskiej oraz zagadnień ochrony przyrody. O kulturotwórczej i psychologicznejfu fikcji gór pisał w książce „Góry i człowiek". Od II wojny światowej przebywał na emigracji w Londynie i tam też zmarł, ale pochowany został obok ojca w Zakopanem.

Jan Gwalbert Henryk Pawlikowski

Jan Gwalbert Henryk Pawlikowski (1891-1962), taternik, narciarz, literat, jeden z najlepszych znawców góralszczyzny i gwary góralskiej. Do najważniejszych pozycji literatury tatrzańskiej zalicza się dwie jego powieści - „Bajda o Niemrawcu " i „Cisonie". Publikował też artykuły dotyczące historii Podhala, folkloru góralskiego, narciarstwa, a wiele jego cennych prac pozostało w rękopisach.

Po I wojnie światowej był instruktorem Kompanii Wysokogórskiej, później zaś działał w komisjach przewodnictwa PTT i byt wykładowcą na kursach przewodników PTTK. Obaj z ojcem zostali też członkami honorowymi Związku Górali.

Jedną z mieszkanek ..Domu pod Jedlami" była w latach dwudziestych pierwsza żona Jana Gwalberta Henryka - Maria Pawlikowska, 1° roto Bzowska, 3° voto Jasnorzewska (1891-1945), poetka, córka malarza Wojciecha Kossaka. Właśnie na Kozińcu powstała większość wierszy, które weszły w skład jej pierwszego tomiku „Niebieskie migdały".

Bywała tu także jej siostra, Magdalena Samozwaniec, opiewająca Zakopane w zabawnych felietonach. Nadto dom Pawlikowskich zawsze gościł całą plejadę znakomitości kultury i nauki polskiej.

Przez metalową furtkę wchodzimy na teren posesji „Domu pod Jedlami". Budynek, stanowiący własność prywatną, możną oglądać tylko z zewnątrz. Jest on najbardziej rozwiniętą i najpełniejszą realizacją witkiewiczowskiego stylu. Projektant sam wybieStrona 291

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka rał miejsce dla stawiania domu: dzięki położeniu na zboczu wzgórza, podmurówka willi w najwyższym miejscu ma aż 4 m wysokości, co nadaje domowi charakter zamku, wspartego na skarpie. Malowniczym elementem są schody, prowadzące od węgla domu do jednego z wejść od strony pn.: osłania je galeria półkoliście zakończonych okien, wsparta na kamiennym tuku. Charakterystycznym elementem domu jest usytuowany w pd.-wsch. części wielki przytap, 229 II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antałówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Knipówki czyli duża, odkryta weranda, przez którą prowadzi jedno z wejść do domu. Warto zwrócić uwagę na długie i pięknie zdobione ,,rysie", występujące ze ściany licowej oraz na bogate zdobienia obramowań okiennych i innych dużych powierzchni drewnianych.

Dobrze zachowały się też ozdobne wnętrza w 12 pokojach „Domu pod Jodłami". Sosręby, a nieraz i ściany pomieszczeń pokryte są góralską ornamentyką, w salonie i jadalni znajdują się piękne meble w stylu zakopiańskim, a także malowidła i dzielą sztuki (w tym cykl charakterystycznych grafik przedstawiających Matkę Boską), wykonane przez Anielę (Lelę) Pawlikowską - żonę Michała. „Dom pod Jedlami" jest obiektem prawnie chronionym i należy do najcenniejszych zabytków architektury drewnianej w Polsce.

Wielkie ,Jedle", czyli jodły, które mu dały nazwę, rosnące niegdyś w zach. części ogrodu już wyginęły, wyłamane przez halne wiatry. Ozdobą ogrodu są obecnie przeszło stuletnie limby, cisy, wysokie modrzewie i piękna lipa, a także rosnące tu wśród trawy: lilie złotogłów i jesienne zimowity. Blisko płotu, oddzielającego ogród od drogi, znajduje się również stylowa studnia, wybudowana na wzór dzwonnicy kościelnej, od góry do dołu pokryta gontami - także projektowana przez Stanisława Witkiewicza. l Na terenie tej samej posesji stoi niewielki budynek, służący niegdyś właścicielom ..Dom pod Jedlami", ul. Koziniec Strona 292

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka

230 II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antałówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki

„Domek pod Jesionami" - dom Zofii i Witolda H. Paryskich, ul. Koziniec „Domu pod Jedlami" jako obiekt gospodarczy. Od 1972 r. domek ten, nazwany „Domkiem pod Jesionami", stał się jednym z najważniejszych ośrodków wiedzy o Tatrach - po remoncie i niezbędnej adaptacji zamieszkali tu Zofia i Witold Paryscy, twórcy „Encyklopedii Tatrzańskiej" i licznych innych prac, dotyczących Tatr i Podtatrza. Tutaj też mieści się słynna biblioteka i archiwum W. H. Paryskiego.

Witold Henryk Paryski (w. w 1909 r.). taternik, alpinista, pisarz, naukowiec, działacz społeczny. Przyjechał do Zakopanego w.

1922 r., by osiedlić się tu na stałe. Od 1925 r. uprawiał taternictwo, m.in. w towarzystwie Stanisława Motyki, Jana Sawickiego, Tadeusza Orlowskiego, Tadeusza Pawlowskiego, Wiesława Stanisławskiego, Wawrzyńca Żuławskiego i swojej żony, Zofii Radwańskiej-Paryskiej. Dokonał wielu pierwszych wejść w Tatrach, uczestniczył też w l. 1936-37w f I polskiej wyprawie w Andy, a w l. 1938-39 w wyprawie do Ameryki Środkowej. Od 1928 r. był członkiem TOPR, a w 1.1945-46 jego kierownikiem. Od 1937 r. wchodził w skład komisji PTT, a potem PTTKdla szkolenia i egzaminowania przewodników tatrzańskich, od 1948 r. jest przewodnikiem tatrzańskim I klasy. Wchodził w skład zarządu Sekcji Turystycznej PTT i Klubu Wysokogórskiego, a także Zarządu Głównego PTT. W 1933 r. redagował czasopismo taternickie „Krzesanica", był też redaktorem „Taternika" w l. 1947-49, 1956, 1960-63.

Witold Hen n k Paryski

Strona 293

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka 231 II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antałówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki Choć studiował w Krakowie medycynę, to jednak od 1929 r. zajmował się pracą naukową dotyczącą historii Podtatrza i tury styki tatrzańskiej, nazewnictwa geograficznego, biografistyki, gwary góralskiej i ochrony przyrody. W formie kartoteki opracował szczegółową bibliografię Tatr i Podtatrza.

O'głosił drukiem setki artykułów i notatek w czasopismach fachowych i popularnych, a także w wydawnictwach książkowych, m.in. w pracy zbiorowej „ Tatrzański Park Narodowy" rozprawę „Turystyka a ochrona przyrody tatrzańskiej", a w pracy „Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala" artykuły: „Szlaki pasterskie w Tatrach i na Podta. trzu" i „Pasterskie nazwy geograficzne w Tatrach Polskich i na Skalnym Podhalu".

W !. 1951-83 opracował 24- tomowy szczegółowy przewodnik taternicki „ Tatry Wysokie", jest też autorem książki „W górach Atacamy", a wspólnie z żoną wydał kilka małych przewodników po Tatrach i Podhalu, podręcznik „Zasady turystyki górskiej" i przede wszystkim „Encyklopedię Tatrzańską". Zajmował się także tłumaczeniem literatury naukowej.

W latach siedemdziesiątych W. H. Paryski pełnił funkcję przewodniczącego Miejskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu w Zakopanem, a także wchodził w skład Rady Naukowej Rejonu Tatrzańskiego. Jest członkiem Rady Tatrzańskiego Parku Narodowego, zaś w 1983 r. był jednym z inicjatorów powołania Towarzystwa Ochrony Tatr i został pierwszym jego prezesem.

Przez blisko pól wieku szkolił przewodników tatrzańskich. Otrzymał też od nich honorowy tytuł: „Przewodnik przewodników".

Dom Zofii i Witolda Paryskich otacza niewielki ogródek, w którym zgromadzono wiele cennych okazów flory górskiej.

Zarówno ogród, jak i dom są ważnymi placówkami naukowymi.

Drogą w kierunku pd. schodzimy z Kozińca, mijając po prawej stronie Galerię Sztuki im.

Strona 294

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka W. i J. Kulczyckkh, oddział Muzeum Tatrzańskiego (Rozdz. III-8).

F. Dochodzimy do zbiegu pięciu ulic, nazywanego czasem Rondem Bystre. W lewo na pn. wsch. odchodzi Droga do Olczy. Także w lewo, na wsch. - ul. Oswalda Balzera, prowadząca do Jaszczurówki i dalej do Morskiego Oka, nazwana tak w 1933 r. dla uczczenia pamięci wybitnego historyka (1858-1933) z Uniwersytetu Lwowskiego, który po długich i wnikliwych studiach podjął się obrony praw polskich w sporze z Węgrami o Morskie Oko. Jego doskonała mowa obrończa wygłoszona w 1902 r. przed trybunałem rozjemczym w Grazu w dużej mierze przyczyniła się do przesądzenia na rzecz Polski prawa do Morskiego Oka. Imieniem Balzera nazwano także Liceum Ogólnokształcące w Zakopanem.

Wańo podejść kawałek ul. Balzera, aby obejrzeć wielki gmach Sanatorium Dziecięcego na Bystrem - obecnie Specjalistyczny Zespół Rehabilitacyjno-Ortopedyczny dla Dzieci i Młodzieży (ul. Balzera 15). Budynek wzniesiono w l. 1923-28 wg projektu Jana Poszczycą Witkiewicza.

Sanatorium powstało w czasie I wojny światowej w 1917 r. pod patronatem K-siążęcoBiskupiego Komitetu niesienia pomocy ofiarom wojny (KBK.) z inicjatywy prof.

Emila Godlewskiego (1875-1944), który w uznaniu zasług, położonych dla utworzenia tej placówki, w 1921 r, został mianowany Honorowym Obywatelem Zakopanego.

Mieściło się wówczas w kilku wynajętych willach, później opiekę nad placówką przejął Wydział Lekarski UJ, a współcześnie Ministerstwo Zdrowia, lecz potocznie do 232 r II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antałówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki

Specjalistyczny Zespól RehabilitacyjnoOrtopedyczny dla Dzieci i Młodzieży, ul.

Strona 295

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Balzera dziś gmach ten nazywa się „Kabeką". Jest to największe sanatorium dziecięce w Zakopanem, dysponujące własną szkołą podstawową oraz nowoczesnymi urządzeniami rehabilitacyjnymi, z basenem pływackim włącznie. Leczy się tu przede wszystkim schorzenia narządów ruchu u dzieci i młodzieży.

Przedłużeniem Drogi na Antalówkę w kierunku pd. jest ul; Mieczysława Karlowicza, który w położonej przy tej ulicy willi „Fortunka" spędził kilka sezonów letnich. Ponieważ willa, w której mieszkał Karlowicz, stoi u zbiegu ul. Karłowicza z Bulwarami Słowackiego, administraeyjnie -jak się już Czytelnik domyśla - przypisano ją oczywiście do Bulwarów.

Mieczysław Karłowicz (1876-1909), kompozytor, taternik, fotograf. Przyjeżdżał do Zakopanego od 1889 r. i od tego też czasu zaczął chodzić po górach - najpierw turystycznie, a potem stał się jednym z lepszych taterników swoich czasów. W l. 1892-94 zatrzymywał się w Zakopanem i wJaszczurówce. Po 7-letniej przerwie, spowodowanej głównie studiami kompozytorskimi, od 1902 r. znów przyjeżdżał w Tatry, aż do 1905 r. zatrzymując się co lato w „Fortunce ".

W 1907 r. M. Karłowicz wraz z matką Ireną osiedlili się. w Zakopanem na stałe - najpierw w willi „Limba", potem w „Lilianie", wreszcie zamieszkując w „Lutni" przy ul.

Sienkiewicza. ' Karłowicz najpierw uprawiał tylko taternictwo letnie, dokonując m.in. pierwszego wejs-[ da na Ciężką Turnię, podejmując takż^' wiele trudnych, samotnych wypraw. W, 1907 r. był jednym z pierwszych członków Zakopiańskiego Oddziału Narciarzy i dokonał kilku pierwszych wejść zimowych (Kościelec, Wołoszyn, Żółta Turnia). Był jednym z inicjatorów utworzenia TOPR. Podczas samotnej wycieczki narciarskiej 8 lutego 1909 r. został zasypany lawiną z Małego Koscielca. W miejscu, gdzie znaleziono jego dato-poniżej ścieżki turystycznej, prowadzącej do Czarnego Stawu Gąsienicowego, postawiono kamień pamiątkowy, a na willi „Lutnia" (trasa 4-D) umieszczono^ tablicę.

233 II. Trasy Trasa 9 Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Strona 296

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Jagiellońska - Wierchowa - Antatówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza ~ Krupówki

„Fortunka", ul. Bulwary Słowackiego Mieczysław Kartowicz

Karłowicz był jednym z najwybitniejszych symfoników polskich, mistrzem formy zw. poematem symfonicznym. Popularność zdobyty także jego pieśni, pochodzące z wcześniejszego okresu twórczości. Był też wybitnym fotografikiem tatrzańskim, a wiele ze swych przeżyć w Tatrach utrwalił w artykułach i wspomnieniach, publikowanych w czasopismach turystycznych. Imię Karłowicza nosi od lat sześćdziesiątych ulica na Bystrem, a od 1979 r. także zakopiańska Szkoła Muzyczna l stopnia.

Z Drogi na Antatowkę skręcamy w prawo i schodzimy w dół Drogą na Bystre. To jeden ze starszych traktów zakopiańskich, pojawiający się już w pół. XIX w., w związku z rozwojem osady Bystre, usytuowanej nie opodal dawnej Drogi Homolackiej. Wkrótce dochodzimy do potoku Bystra, który osa234 r II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antatówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki dzie dat nazwę i przed mostem skręcamy w prawo.

Wąska, nie wszędzie nawet utwardzona droga biegnąca brzegiem potoku nosi pretensjonalną nazwę Bulwary Słowackiego.

Nadano ją w 1927 r. z okazji sprowadzenia do Polski prochów poety, a w założeniach miała to być promenada spacerowa, łącząca centrum Zakopanego z Kuźnicami. Tą to „promenadą" schodzimy na pn. w kierunku miasta. Budynki usytuowane są tu tylko po prawej, wsch. stronie i na ogól mają charakter niewielkich pensjonatów lub domów jednorodzinnych. Powstawały one przeważnie na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych. Starszym, a zarazem największym Strona 297

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka budynkiem w tej części ulicy jest dom wypoczynkowy Narodowego Banku Polskiego „Bankowiec" (Bulwary Słowackiego 14), którego budowę rozpoczęto po I wojnie światowej, a zakończono w 1926 r. pod nadzorem architekta miejskiego Adama Hełm-Pirgi. Obecny kształt budynek uzyskał w l. 1961-62, podczas rozbudowy wg projektu arch. Anny Górskiej.

Tuż przed „Bankowcem" w prawo odchodzi stromo do góry Droga na Koziniec. Przy niej, na zboczu wzgórza dobrze widać drewnianą willę, w której obecnie znajduje się pensjonat FWP „Sfinks II" (Droga na Koziniec 5). Przedtem dom nazywał się „Zbójnik", a wybudowano go w 1922 r. jako „Wojciechowo". Ponieważ zaś willa należała do prof. Stanisława Szobera (1879-1938), wybitnego polskiego językoznawcy i pedagoga - popularnie nazywano ją „Gramatyką" i mówiono, że wybudowana została z łez uczniów, wkuwających „Gramatykę polską" S. Szobera.

Idąc dalej z biegiem potoku, dochodzimy do domu wypoczynkowego „Bristol" (Bulwary Słowackiego 9), należącego obecnie do FWP. Ten w swoim czasie najbardziej reprezentacyjny hotel-pensjonat Zakopanego został wybudowany w l. 1923-27 wg projektu arch. Zygmunta Ostafina, staraniem spółki akcyjnej „Towarzystwo Hoteli i Pensjonatów Bristol", której inicjatorami byli: Adam Laudyn-Chrzanowski i jego żona Stefania, Marta Paryska i Marian Jamontt. Spółka miała zamiar wybudować w rejonie Antałówki kilka obiektów hotelowych; skończyło się na jednym, ale za to okazałym. W latach międzywojennych w „Bristolu" zatrzymywały się niemal wszystkie wycieczki zagraniczne, gwiazdy filmowe, politycy i wojskowi. We wnętrzu organizowano wystawy obrazów, zaś nowością wprowadzoną przez dyrektora Mariana Jamontta były dancingi na świeżym powietrzu, w ogrodzie przed „Bristolem", które reklamowano jako jedyne w swoim rodzaju połączenie przyjemności, gimnastyki i kuracji klimatycznej.

Marian Jamontt (1880-1948), przemysłowiec, działacz społeczny. Od 1922 r. zamieszkał w Zakopanem i wkrótce dał się poznać jako jeden z najbardziej rzutkich działaczy i organizatorów. Kierował budową „Bristolu", a potem został jego dyrektorem. Od 1923 r. był także prezesem Rady Nadzorczej Składnicy Towarowej, w l. 1929-34 - prezesem ..Gremium Właścicieli Pensjonatów, Hoteli i Restauracyj w Zakopanem". W Strona 298

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka latach dwudziestych kierował też pracami sądu obywatelskiego, piętnującego _ zakopiańczyków, sprzedających ziemię Żydom, był wiceprzewodniczącym, a od 1930 r. prezesem koła Ligi Ochrony Powietrznej Państwa i kierował komitetem fundacyjny m samolotu „Zakopane". W 1929r. należaldo inicjatorów Związku Przyjaciół Zakopanego i zorganizował przy nim Komitet Imprez Sportowych. Jamontt był głównym organizatorem Zimowych Międzynarodowych Zawodów Hippicznych, a także wielu innych imprez sportowych i kulturalnych w Zakopanem. Przewodniczył też obywatelskiemu komitetowi przyjmowania wycie235 II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antałówka - Rozmieć - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki czek zbiorowych, działał w zarządzie Towarzystwa Lotniczego i Polskiego Związku Łyżwiarskiego oraz zajmował się organizacja Szkoły Hotelarsko-Przemysłowej w Zakopanem. Nic więc dziwnego, że zakopiański demon społecznikowski nazwał Kornel Makuszyński w jednym z felietonów „baccilus jamontti". Po II wojnie światowej, w czasie której w „Bristolu" stacjonowali Niemcy, zorganizowano tutaj dom wczasowy FWP, który do 1965 r. dzierżawi „Bristol" od pełnomocników spółki akcyjnej, a potem przejął budynek na własność.

Dochodzimy do ul. Do Bristolu, łączącej ul.

Chałubińskiego i ul. Broniewskiego. Nasza trasa prowadzi w dalszym ciągu po prawej stronie potoku Bystra, choć już nie w jego bezpośrednim sąsiedztwie.

Uwaga! na krótkim odcinku ciąg Bulwarów Słowackiego jest nieprzejezdny.

Przekraczamy ul. Do Bristolu i idąc w prawo w skos, w stronę bliskiego tu zbocza Antatówki, wchodzimy na wąską ścieżkę między dwoma niewielkimi domami (nr 8 i 7a). Po kilkunastu krokach nieprzejezdnego zwężenia wychodzimy znów na ulicę, od tego miejsca asfaltowaną. Stąd domy przy Bulwarach Słowackiego usytuowane są dla odmiany po lewej stronie, między ulicą a potokiem, zaś prawe ograniczenie stanowi stromy stok Antatówki.

Mijamy niewielkie osiedle bloków mieszkalnych i dochodzimy do dużej willi w stylu zakopiańskim o nazwie „Złotogłów" Strona 299

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka (Bulwary Słowackiego 2), wybudowanej w pierwszych latach XX w. W okresie I wojny światowej i niedługo potem miał tu swoją pracownię malarz Tymon Niesiołowski - przyjaciel Witkacego i barwna postać Zakopanego lat międzywojennych. Willa należała do sióstr Pauliny i Petroneli Jezierskich, które zapisały ją Zakonowi Salwatorianów w maju 1939 r. Obecnie znajduje się tu kierownictwo parafialne Duszpasterstwa Zakopane-Antałówka.

Mijając stylowy kościół oo. Salwatorianów (Rozdz. III-12) dochodzimy do ul. Witkiewicza. Skręcamy w lewo i za mostem na potoku Bystra, idąc dalej trasą 4-E, kończymy spacer przy Krupówkach. xrrscGGGGGnacxxxxz: •www 236 II. Trasy Trasa 10. Krupówki - Zamoyskiego - Chałubińskiego - Przewodników Tatrzańskich - Kuźnice A. Ul. Władysława Zamoyskiego stanowi naturalne przedłużenie Krupówek, a raczej została wydzielona z nich w 1898 r. Początkowo zaczynała się mniej więcej tam, gdzie obecnie odchodzi w lewo ul. Kraszewskiego, ale po I wojnie światowej przedłużono ją w dół, aż do ul. Witkiewicza. Od tego czasu ul. Zamoyskiego łączy ul. Witkiewicza i Chałubińskiego odcinkiem o długości ok.

900 m.

Władysław Zamoyski (1853-1924), hrabia, właściciel dóbr w Zakopanem, a także w Kórniku, Trzebawiu i Babinie. Jego ojciec, też Władysław, byłjenerałem wojsk polskich i walczył w Powstań iu Listopadowym, potem zaś wraz z księciem Adamem Czartoryskim stworzył silny ośrodek emigracyjny w Paryżu, skupiony wokół Hotelu Lambert. Władysław junior ukończył w Paryżu szkołę średnią i politechnikę. Posiadał obywatelstwo francuskie, służył w wojsku, a następnie w składzie rządowej delegacji gospodarczej przebywał w Australii i odbył dwuletnią podróż dookoła świata. Po śmierci brata matki, Jana Dziatyńskiego, Władysław Zamoyski odziedziczył wielkie, ale mocno zadłużone dobra w Kórniku w Wielkopolsce, z pięknym zamkiem, biblioteką i muzeum. Już wtedy odznaczał się wielką gospodarnością. W krótkim czasie spłacił długi, a majątek zaczął przynosić dochody.

Strona 300

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Zamoyski stal się wybitnym działaczem ekonomicznym i aktywnie uczestniczył w ..najdłuższej wojnie nowoczesnej Europy", w której Polacy z Wielkopolski zorganizowali doskonałą, gospodarczą i kulturalną samoobronę przed zaborcą niemieckim. Nic więc dziwnego, że wkrótce dotknęły go represje Bismarckowskie i w 1886 r. został wraz z matką pozbawiony prawa mieszkania w dobrach kórnickich. W 1889 r. kupił na licytacji dobra zakopiańskie, stając się posiadaczem wielkich terenów w Zakopanem i innych wsiach na Podhalu, a także w Tatrach, w rejonie Morskiego Oka i Doliny Pięciu Stawów Polskich oraz od Giewontu do Doliny Kościeliskiej. Tutaj także dał się poznać jako świetny gospodarz, wybitny działacz społeczny i patriota. Zniszczone

Władysław Zamoyski przez poprzednich właścicieli lasy tatrzańskie, za czasów Zamoyskiego eksploatowane były już w ograniczony sposób, równocześnie prowadzono intensywną akcję zalesiania. Co prawda, współcześni botanicy mają do leśników Zamoyskiego pretensje o to, że dominującym drzewem dolnego regla stał się świerk, przeważnie zresztą sadzony z nasion pochodzących spoza Tatr. Drzewo to zakorzenia się płytko i nie wspierane, tak jak dawniej, przez drzewa liściaste, łatwo poddaje się naporowi halnego wiatru.

W Zakopanem nie było niemal żadnej akcji społecznej, w której Zamoyski nie uczestniczyłby bądź bezpośrednio bądź jako mecenas. Już w 1891 r. stworzył towarzystwo udziałowe pod nazwą „Spółka handlowa", wkrótce potem był jednym z założycieli zakopiańskiego „Sokoła". W 1899 r. doprowadził do budowy kolei do Zakopanego i został prezesem Rady Nadzorczej Towarzystwa Kolei Chabówka - Zakopane. Jako właściciel terenów nad Morskim Okiem, będących przedmiotem sporu granicznego z Węgrami, odegrał ogromną rolę w pozytywnym dla Polski zakończeniu procesu w 237 II. Trasy Trasa 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego Jagiellońska - Wierchowa - Antatówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki czek zbiorowych, działał w zarządzie Towa-.

Strona 301

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka rzystwa Lotniczego i Polskiego Związku Łyżwiarskiego oraz zajmował się organizacją Szkoły Hotelarska-Przemysłowej w Zakopanem. Nic więc dziwnego, że zakopiański demon społecznikowski nazwał Kornel Makuszyński w jednym z felietonów „baccilus jamontti". Po II wojnie światowej, w czasie której w „Bristolu" stacjonowali Niemcy, zorganizowano tutaj dom wczasowy FWP, który do 1965 r. dzierżawił „Bristol" od pełnomocników spółki akcyjnej, a potem przejął budynek na własność.

Dochodzimy do ul. Do Bristolu, łączącej ul.

Chałubińskiego i ul. Broniewskiego. Nasza trasa prowadzi w dalszym ciągu po prawej stronie potoku Bystra, choć już nie w jego bezpośrednim sąsiedztwie.

Uwaga! na krótkim odcinku ciąg Bulwarów Słowackiego jest nieprzejezdny.

Przekraczamy ul. Do Bristolu i idąc w prawo w skos, w stronę bliskiego tu zbocza Antałówki, wchodzimy na wąską ścieżkę między dwoma niewielkimi domami (nr 8 i 7a). Po kilkunastu krokach nieprzejezdnego zwężenia wychodzimy znów na ulicę, od tego miejsca asfaltowaną. Stąd domy przy Bulwarach Słowackiego usytuowane są dla odmiany po lewej stronie, między ulicą a potokiem, zaś prawe ograniczenie stanowi stromy stok Antalówki.

Mijamy niewielkie osiedle bloków mieszkalnych i dochodzimy do dużej willi w stylu zakopiańskim o nazwie „Złotogłów" (Bulwary Słowackiego 2), wybudowanej w pierwszych latach XX w. W okresie I wojny światowej i niedługo potem miał tu swoją pracownię malarz Tymon Niesiołowski - przyjaciel Witkacego i barwna postać Zakopanego lat międzywojennych. Willa należała do sióstr Pauliny i Petroneli Jezierskich, które zapisały ją Zakonowi Salwatorianów w maju 1939 r. Obecnie znajduje się tu kierownictwo parafialne Duszpasterstwa Zakopane-Antalówka.

Mijając stylowy kościół oo. Salwatorianów (Rozdz. III-12) dochodzimy do ul. Witkiewicza. Skręcamy w lewo i za mostem na potoku Bystra, idąc dalej trasą 4-E, kończymy spacer przy Krupówkach.

XXI3CCCCCCGaGGGCmCCCGCCCCCC 236 II. Trasy Trasa 10. Krupówki - Zamoyskiego - Chałubińskiego - Przewodników TatrzańStrona 302

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka skich - Kuźnice A. Ul. Władysława Zamoyskiego stanowi naturalne przedłużenie Krupówek, a raczej została wydzielona z nich w 1898 r. Początkowo zaczynała się mniej więcej tam, gdzie obecnie odchodzi w lewo ul. Kraszewskiego, ale po I wojnie światowej przedłużono ją w dół, aż do ul. Witkiewicza. Od tego czasu ul. Zamoyskiego łączy ul. Witkiewicza i Chałubińskiego odcinkiem o długości ok.

900 m.

Władysław Zamoyski (1853-1924), hrabia, właściciel dóbr w Zakopanem, a także w Kórniku, Trzebawiu i Babinie. Jego ojciec. też Władysław, byłjeneralem wojsk polskich i walczy f w Powstaniu Listopadowym, potem zaś wraz z księciem Adamem Czartoryskim stworzył silny ośrodek emigracyjny w Paryżu, skupiony wokół Hotelu Lambert. Władysław junior ukończył w Paryżu szkolę średnią i politechnikę. Posiadał obywatelstwo francuskie, służył w wojsku, a następnie w składzie rządowej delegacji gospodarczej przebywał w Australii i odbył dwuletnią podróż dookoła świata. Po śmierci brata matki, Jana Dziafyńskiego, Władysław Zamoyski odziedziczył wielkie, ale mocno zadłużone dobra w Kórniku w Wielkopolsce, z pięknym zamkiem, biblioteką i muzeum. Już wtedy odznaczał się wielką gospodarnością. W krótkim czasie spłacił długi, a majątek zaczął przynosić dochody.

Zamoyski stał się wybitnym działaczem ekonomicznym i aktywnie uczestniczył w „najdłuższej wojnie nowoczesnej Europy", w której Polacy z Wielkopolski zorganizowali doskonałą, gospodarczą i kulturalną samoobronę przed zaborcą niemieckim. Nic więc dziwnego, że wkrótce dotknęły go represje Bismarckowskie i w 1886 r. został wraz z matką pozbawiony prawa mieszkania w dobrach kórnickich. W 1889 r. kupił na licytacji dobra zakopiańskie, stając się posiadaczem wielkich terenów w Zakopanem i innych wsiach na Podhalu, a także w Tatrach, w rejonie Morskiego Oka i Doliny Pięciu Stawów Polskich oraz od Giewontu do Doliny Kościeliskiej. Tutaj także dał się poznać jako świetny gospodarz, wybitny działacz społeczny i patriota. Zniszczone

Władysław Zamoyski przez poprzednich właścicieli lasy tatrzańskie, za czasów Zamoyskiego eksploatowane były już w ograniczony sposób, równoStrona 303

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka cześnie prowadzono intensywną akcję zalesiania. Co prawda, współcześni botanicy mają do leśników Zamoyskiego pretensje o to, że dominującym drzewem dolnego regla stał się świerk, przeważnie zresztą sadzony z nasion pochodzących spoza Tatr. Drzewo to zakorzenia się płytko i nie wspierane, tak jak dawniej, przez drzewa liściaste, łatwo poddaje się naporowi halnego wiatru.

W Zakopanem nie było niemal żadnej akcji społecznej, w której Zamoyski nie uczestniczyłby bądź bezpośrednio bądź jako mecenas. Już w 1891 r. stworzył towarzystwo udziałowe pod nazwą „Spółka handlowa", wkrótce potem był jednym z założycieli zakopiańskiego „Sokola". W 1899 r. doprowadził do budowy kolei do Zakopanego i został prezesem Rady Nadzorczej Towarzystwa Kolei Chabówka - Zakopane. Jako właściciel terenów nad Morskim Okiem, będących przedmiotem sporu granicznego z Węgrami, odegrał ogromną rolę w pozytywnym dla Polski zakończeniu procesu w 237 II. Trasy Trasa 10. Krupówki - Zamoyskiego - Chałubińskiego - Przewodników Tatrzańskich - Kuźnice Grazu. W l. 1893-1907 wchodził w skład Wydziału Towarzystwa Tatrzańskiego, które już w 1901 r. nadało mu członkostwo honorowe, w tym samym roku otrzymał honorowe obywatelstwo Zakopanego. Zamoyski uczestniczył także w działalności zarządów Towarzystwa Zaliczkowego i Towarzystwa Muzycznego, a także Towarzystwa Pomocy Przemysłowej, był też wiceprzewodniczącym Towarzystwa Muzeum Tatrzańskiego. W 1911 r. wybudował okazały dom Bazaru Polskiego przy Krupówkach, urządzając na jego I piętrze salę wystawową.

Okres I wojny światowej spędził we Francji i tam aktywnie współdziałał z Romanem Dmowskim w tworzeniu i działalności Komitetu Narodowego Polskiego, uczestnicząc w pertraktacjach z Radą Najwyższą Państw Sprzymierzonych w sprawie przyszłości Polski. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę powrócił do Kórnika, nie zaniedbując jednakże Zakopanego.

Mówiono o nim, że był skąpcem, dziwakiem i bigotem. Skąpił, to prawda, ale przede wszystkim sobie, a jego dziwactwo polegało głównie na tym, że nie żył ponad stan, jak Strona 304

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wielu jego utytułowanych przyjaciół i kuzynów, nie był utracjuszem, prowadził spartański tryb życia i tylko dlatego jeździł III klasą kolei, że nie było IV. Mówiono a nim, że potrafił wycisnąć pieniądze nawet z kamienia, a po prostu byt dobrym gospodarzem i umiał znaleźć zarobek tam, gdzie inni liczyliby tylko straty.

W Zakopanem największe dochody przynosił mu monopol propinacyjny - na pędzenie i sprzedaż alkoholu, eksploatacja kolei, tartak i papiernia. Uruchomił także fabrykę wody sodowej, zakład wyrobu mydła i przynoszący niezłe zyski tor bobslejowy w Kuźnicach. Wspierał materialnie kościoły i domy zakonne - do czego był zobowiązany aktem kupna dóbr zakopiańskich - -widząc w nich trwale ośrodki polskiej kultury i myśli narodowej.

Byt skąpy dla siebie po to, by móc okazać się 238 szczodrym dla narodu. 30 grudnia 1923 r. utworzyłbowiem fundację „Zakłady Kórnickie" (zw. też Fundacją Kórnicką lub Fundacją Zamoyskich), której statut stanowił, iż cały majątek Władysława Zamoyskiego i jego siostry Marii służyć ma odtąd narodowi polskiemu. Dochody uzyskiwane zeń miały być wykorzystywane na cele kulturalne, oświatowe i naukowe, a w szczególności na dalsze prowadzenie Szkoły Domowej Pracy Kobiet w Kuźnicach, pomoc stypendialną dla uzdolnionej młodzieży (zwracaną po dojściu do pełnoletności), utrzymywanie zamku, muzeum i biblioteki w Kórniku, jak też na założenie zakładu dla badania możliwości rozwoju przemysłu drzewnego. Zasadą działania Fundacji miała pozostać dobra gospodarka i podnoszenie wartości legowanego majątku oraz krzewienie wśród ludności dóbr Zamoyskiego zawodowej wiedzy rolniczej i zasad spółdzielczości. Naczelną władzą Fundacji było kuratorium, złożone z przedstawicieli episkopatu, rządu, Polskiej Akademii Umiejętności, a także prezesa i 4 członków zarządu Związku Zamoyskich, który zresztą miał otrzymywać 8 procent czystych zysków Fundacji do swej dyspozycji. Protektorat nad dziełem Zamoyskiego objęli Prezydent Rzeczypospolitej i Prymas Polski. 30 września 1924 r.

Rada Ministrów zatwierdziła statut Fundacji. 3 dni później jej twórca zmarł, a praktyczna realizacja zasad fundacji bardzo daleko odbiegała od projektu. Fundacja Zamoyskich przetrwała cały okres międzywojenny i II wojnę światową i została rozwiązana w 1953 r.

Strona 305

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Narożny dom po lewej stronie (ul. Zamoyskiego l) mieścił na parterze sklep Józefa Fabiana Słowika oraz składnicę hurtowego zaopatrzenia pensjonatów zakopiańskich, prowadzoną przez „Gremium Właścicieli Pensjonatów Hoteli i Restauracyj w Zakopanem", które tutaj na piętrze miało swoją siedzibę. Organizacja ta powstała w maju 1912 r., początkowo pod nazwą TowarzysII. Trasy Trasa 10. Krupówki - Zamoyskiego - Chałubińskiego - Przewodników Tatrzańskich - Kuźnice

Dom Józefa F. Słowika - siedziba „Gremium", ul. Zamoyskiego two Gospodnio-Szynkarskie, z właścicielką „Stamary" - Marią Budziszewską jako przewodniczącą. Od lipca tegoż roku hotelarze i restauratorzy zrzeszyli się w Gremium, które aż do wybuchu II wojny światowej zajmowało się ochroną interesów swoich członków, negocjowało z władzami w sprawie ustalania maksymalnych stawek za wynajmowanie pokoi, zaopatrywało pensjonaty w artykuły spożywcze. Poza Budziszewską, najaktywniejszymi działaczami Gremium byli: właścicielka „Saryusza" Józefa Osiecka, restaurator Stanisław Karpowicz i dyrektor „Bristolu" Marian Jamontt. W budynku Gremium w latach dwudziestych mieściły się także redakcje „Gazety Zakopiańskiej" i „Zakopanego".

Naprzeciw narożny budynek zajmuje popularny lokal rozrywkowy '„Watra". Dom został wzniesiony z końcem lat dwudziestych wg projektu arch. Stanisławy i Mariana Wimmerów dla Andrzeja StopkiBorowego. W oknach zwracają uwagę nowoczesne witraże - dzieło Ewy Fajkosz. Wnętrza restauracji zdobią sgrafitta Jana Sokolowskiego, zaś artystyczne kafle w kominku wykonano w pracowni Stanisława Sobczaka przy współpracy Kazimierza Fajkosza i Tadeusza Malickiego.

Idąc dalej prawą stroną ulicy, dochodzimy do willi „Nietota" (ul. Zamoyskiego 6), wybudowanej z początkiem lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku przez Jana Gąsienicę Mięsacza. W latach dwudziestych mieszkał tu dr Aleksander Januszkowski, zaś później do II wojny światowej miała swoją siedzibę 4-klasowa Prywatna Szkoła im. św.

Strona 306

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Teresy, prowadzona pod firmą Narodowej Organizacji Kobiet przez Jadwigę Nanowską.

Nie opodal, po lewej stronie, w willi „Olma" (ul. Zamoyskiego 7) mieszkał inny wybitny lekarz, dr Teodor Birula-Białynicki.

239 II. Trasy

_ ___ _______

Trasa 10. Krupówki - Zamoyskiego - Chałubińskiego - Przewodników Tatrzańskich - Kuźnice

„Olma", ul. Zamoyskiego Teodor Birula-Biatynicki

Teodor Birula-Białynicki (1886-1956), lekarz, malarz, działacz społeczny. Po ukończeniu wojskowej Akademii Medycznej w Petersburgu służył jako lekarz najpierw w wojsku rosyjskim, później polskim. W 1922 r. został oficerem łącznikowym przy zakopiańskim Sanatorium Czerwonego Krzyża.

Potem byt jeszcze ordynatorem sanatorium wojskowego w Kościeliskach, a w 1929 r. przeszedł w stan spoczynku w stopniu majora. Od wczesnej młodości zajmował się malarstwem i choć w tej dziedzinie był samoukiem, stał się cenionym twórcą pejzaży i portretów. Od 1923 r. uczestniczył we wszystkich zakopiańskich wystawach, był sekretarzem „Sztuki Podhalańskiej" i później działaczem Związku Plastyków. Blisko przyjaźnił się ze Stanisławom Ignacym W itkiewiczem, który także mieszkał w „Olmie" w l. 1924-31. Dr Birula-Biatynicki współdziałał z Witkacym w tworzeniu Teatru Fowistycznego, razem ze swym przyjacielem eksperymentował też z malarstwem wykonywanym pod wpływem narkotyków.

Innym jego zajęciem ubocznym byty studia II. Trasy Trasa 10. Krupówki - Zamoyskiego -Chałubińskiego • skich - Kuźnice Przewodników Tatrzańfilozoficzne i parapsychologiczne. Zajmował się też hipnozą i pisał prace naukowe dotyczące leczenia gruźlicy - ale także psychiki człowieka i poznawania pozazmysloStrona 307

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wego. W sposób naukowy usiłował również zgłębić zagadnienia Kosmosu i istnienia Boga. Po U wojnie światowej został pełnomocnikiem ministra zdrowia do reaktywowania zakopiańskiego uzdrowiska, a potem dyrektorem Sanatorium Nauczycielskiego.

Dr Teodor Birula-Biafynicki byłchyba największym w kraju znawcą twórczości.

Witkacego, opublikował o nim kilka rozpraw, a przede wszystkim posiadał największą kolekcję Witkacowskich portretów. Po śmierci właściciela, zostały one sprzedane przezJego syna słupskiemu Muzeum Pomorza Środkowego, dziś niejako specjalizującemu się w zbieraniu dziel malarskich Witkacego.

Naprzeciw „Olmy", po prawej stronie wznosi się nowoczesny dom wypoczynkowy Stowarzyszenia „PAX" - „Jasień" (ul. Zamoyskiego 8). Przed I wojną światową znajdował się w tym miejscu pensjonat „Podlasie", w którym na przełomie wieków mieściła się poczta zakopiańska, a w l.

1914-17-gimnazjum. Willa spłonęła w 1921 r. Obok, w miejscu gdzie dziś znajduje się dom oznaczony nr 10, stalą willa „Polanka", w której w 1899 r. znalazło siedzibę Stowarzyszenie „Czytelnia Zakopiańska", łączyło ono funkcję klubu intelektualistów i biblioteki, miało być także miejscem pracy pisarzy i naukowców. Inicjatorami „Czytelni" byli: dr Marian Hawranek i Dionizy Bek, a zasłużonym prezesem - Piotr Chmielowski.

Piotr Chmielowski (1848-1904), krytyk, literaturoznawea, pedagog, czołowy przedstawiciel pozytywizmu. Po studiach w warszawskiej Szkole Głównej i na uniwersytecie w Lipsku pracował jako nauczyciel w prywatnych szkołach średnich w Warszawie i uczył na tajnych kompletach, następnie współpracował z warszawskimi czasopismami, a w l.

1881-97 byt redaktorem „Ateneum".

Piotr Chmielowski Współredagował też „Encyklopedię Wychowawczą" i „Wielką Encyklopedię Ilustrowaną". Opublikował wiele podstawowych prac z historii literatury polskiej (głównie okresu romantyzmu) i powszechnej, zajmował się również filozofią, estetyką i pedagogiką. Był członkiem Akademii Umiejętności i wspóhwórcą Kasy im. J. Mianowskiego.

Od 1890 r. miał własny dom w Zakopanem przy Chramcówkach (już nie istnieje), a w Strona 308

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka 1898 r. przeniósł się pod Giewont na stałe.

Wielokrotnie uczestniczył tu w rautach literackich, działał na rzecz Stowarzyszenia Pomocy Bratniej, a w l. 1901-03 kierował „Czytelnią Zakopiańską", ofiarowując na 241 16 Zakopane - frzewodnik historyczny II. Trasy Trasa 10. Krupówki - Zamoyskiego - Chałubińskiego - Przewodników Tatrzańskich - Kuźnice jej rzecz także wiele książek. Po mianowaniu na stanowisko profesora Uniwersytetu Lwowskiego przeniósł się do Lwowa i tam zmarł.

Syn Piotra - Janusz Chmielowski (18781969) był jednym z najwybitniejszych polskich taterników, zdobywca wielu szczytów tatrzańskich, autorem przewodników taternickich i człowiekiem bodaj czy nie najdłużej uprawiającym taternictwo: pierwszą wycieczkę odbył w 1892 r. w wieku 14 lat (na Kościelec), ostatnia wspinaczkę - na grani Kościelców- w wieku przeszło 80 lat...

W „Polance" także odbyta się w 1902 r. pierwsza w Zakopanem wystawa malarska, na której przedstawiono prace Abrahama Neumana. Kiedy w 1904 r. staraniem Stefana Żeromskiego przekształcono „Czytelnię" w „Bibliotekę Publiczną", w „Polance" organizowano wieczory literacko-muzyczne, z których dochód przeznaczano na rzecz nowo utworzonej placówki.

Po wyprowadzeniu się Biblioteki w 1908 r. w „Polance" istniał pensjonat, w którym jeszcze w latach dwudziestych właścicielka Julia Koszko organizowała wieczory muzyki kameralnej. Willa częściowo spłonęła w czasie okupacji, ostatecznie rozebrano ją w latach siedemdziesiątych, a na tym miejscu wybudowano nowoczesny dom.

Za nim w prawo odchodzi ul. Makuszyńskiego, a niebawem w lewo-ul. Kraszewskiego. Naprzeciwko wylotu tej ostatniej znajduje się duża pusta parcela, porośnięta krzakami i niewielkimi drzewami. Tutaj w l.

1899-1927 stał należący do Józefa Sieczki drewniany Hotel Turystów, mieszczący 22 pokoje, restaurację i salę teatralną. Po śmierci właściciela w 1925 r. nadano obiektowi nazwę Hotel „Polonia". Przetrwał on jednak tylko 2 lata, po czym strawił go Strona 309

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka pożar.

Mijając klasycystyczną willę „Świt", w której od lat międzywojennych mieścił się niewielki pensjonat Emila Goldwassera, a po wojnie hotel i restauracja, dochodzimy do kolejnej pustej parceli, gdzie w 1932 r. ogień zniszczył 2 domy, należące ongiś do krakowskiego profesora, Jana Czubka.

Jan Czubek (1849-1932), filolog klasyczny, polonista, historyk, profesor Gimnazjum sw.

Anny w Krakowie. Pierwszy raz przyjechał do Zakopanego w 1872 r., rok później wstąpił do Towarzystwa Tatrzańskiego i przez pewien czas zasiadał w jego władzach.

Był jednym z ostatnich gości zakopiańskich, leczących się na halach tatrzańskich żętycą.

Początkowo mieszkał przy Kasprusiach, a w latach osiemdziesiątych kupił działkę przy ówczesnych górnych Krupówkach. Na własny koszt i głównie własnymi siłami przeprowadził regulację sporego odcinka Foluszowego Potoku, który co roku zalewał jego parcelę. W 1887 r. budarz Maciej Gąsienica Józkowy wybudował mu tutaj pierwszy dom w stylu szwajcarskim, wg projektu Stanisława EIjasza-Radzikowskiego (brata Walerego). Po kilku latach jednakże Czubek kazał rozebrać piętro wynajmowane dotąd letnikom, bo przeszkadzali mu oni w pracy i z odzyskanego tak materiału postawił obok w 1895 r. maty domek - tylko dla siebie.

Czubek regularnie uprawiał turystykę tatrzańską i chodził w góry codziennie, bez względu na pogodę. Zyskał szczególny szacunek u górali i był jednym z pierwszych odkrywców gawędziarskiego talentu Sabały.

On to właśnie zachęcił Andrzeja Stopkę do spisania i wydania Sabałowych gadek. Interesował się też Cyganami, nauczył się ich języka i studiował folklor. Był jednym z pierwszych badaczy historii Podhala. Jego artykuły, publikowane w „Przeglądzie Zakopiańskim" i „Roczniku Podhalańskim" na temat pochodzenia górali, górnictwa tatrzańskiego oraz początków i nazwy Zakopanego do dziś stanowią dla naukowców niezastąpione materiały źródłowe.

W domu prof. Czubka w 1889 r. mieszkał Henryk Sienkiewicz i tutaj właśnie pisał „Bez dogmatu". Jan Czubek umarł w lipcu 242 II. Trasy Trasa 10. Krupówki - Zamoyskiego - Chałubińskiego - Przewodników Tatrzańskich - Kuźnice Strona 310

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka 1932 r., a w pięć miesięcy potem spłonęły jego budynki.

Położony naprzeciw dom wypoczynkowy „Hutnik" (ul. Zamoyskiego 23) stoi na miejscu dawnego, jeszcze przed I wojną światową wybudowanego pensjonatu „Albion". W latach siedemdziesiątych właścicielem „Albionu" stała się Huta im. Lenina.

Po remoncie, nazwę i kształt budynku zmieniono nie do poznania, nadając pensjonatowi hutników wygląd domu w mocno sparafrazowanym stylu zakopiańskim. Autorami projektu „Hutnika" są architekci Zbigniew Śliwiński i Danuta Kopkowicz.

Warto porównać architekturę „Hutnika" z witkiewiczowskim oryginałem: obok stoi projektowana przez Witkiewicza willa „Oksza" (ul. Zamoyskiego 25). Wybudowano ją w l. 1894-95 dla rodziny Kossakowskich.

Właściciele wielokrotnie zmieniali się: początkowo był tu pensjonat, w latach dwudziestych „Okszę" kupiła Klara Jelska dla Towarzystwa „Odrodzenie" na Profilaktyczny Dom Zdrowia, potem był tu internat uczniów zakopiańskiego gimnazjum, a w czasie okupacji wysiedlone z Kuźnic Liceum Gospodarcze. Pod koniec wojny miała tu siedzibę konspiracyjna filia Politechniki Warszawskiej. Od 1965 r. mieści się w „Okszy" dom wypoczynkowy krakowskich władz wojewódzkich.

Mimo, że rozbudowano w „Okszy" boczne skrzydło i pokryto dach blachą - zarówno w kształcie budynku, jak i wjego ornamentyce widać wyraźnie wszystkie cechy stylu zakopiańskiego.

Naprzeciw, w kierunku zach. odchodzi ul.

Jana Sabały, prowadząca do ul. 15 Grudnia.

Teren między ulicami: Zamoyskiego, Ma.,Hutnik", ul. Zamoyskieyo wir»" • "f:!"^'

•••"'•ysfistw^. • ^[s,Ks"y'w^i- -"'.lyrmr

243 II. Trasy Trasa 10. Krupówki - Zamoyskiego - Chałubińskiego - Przewodników Tatrzańskich - Kuźnice

Strona 311

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka

„Oksza", ul. Zamoyskiego kuszyńskiego, 15 Grudnia i Czecha nosi do dziś potoczną nazwę Parcele Urzędnicze.

Jesienią 1923 r. grono zakopiańskich urzędników zawiązało spółkę pod nazwą Chrześcijańskie Spółdzielcze Stowarzyszenie Mieszkaniowe Urzędników Państwowych, w celu budowy niewielkich domków dla 25 początkowo akcjonariuszy we wspólnej kolonii. 6 morgów gruntu kupiono na korzystnych warunkach od Władysława Zamoyskiego, projekt przestrzenny wykonał bezinteresownie Karol Stryjeński, zaś budowę pierwszych domów prowadził Karol Szpondrowski. Prezesem Spółki byt lekarz klimatyczny Tadeusz Gabryszewski.

Po II wojnie światowej na Parcelach utwardzono nawierzchnię ulic i nadano im nazwy, które przywodzą na myśl wielkie tradycje kulturowe Zakopanego: Goszczyńskiego, Szymanowskiego, Tuwima, Żeromskiego, "Sabały.

Dom na rogu ulic: Zamoyskiego i Sabały to wybudowana w 1893 r. drewniana willa „Goplana" (ul. Zamoyskiego 26), projektowana przez jej właściciela, Wandalina Beringera w stylu tyrolskim, użytkowana później jako pensjonat. Obecnie są tam mieszkania kwaterunkowe.

Naprzeciw „Goplany" rozciąga się teren budowy kościoła Świętego Krzyża, dla parafii tatrzańskiej, która obejmuje pd. dzielnice Zakopanego. Obok stoi wybudowana w 1896 r. willa „Kujawianka" (ul. Zamoyskiego 31). Tutaj w 1923 r. miała swą siedzibę pierwsza prywatna zakopiańska szkoła muzyczna Jadwigi Beyerówny.

Po prawej stronie ulicy widzimy duży dom wczasowy FWP „Sienkiewiczówka l" (ul.

Zamoyskiego 28). Obecnie w jednej bryle złączone zostały 3 budynki. W najstarszej, położonej najbliżej ulicy części zatrzymywał się Henryk Sienkiewicz podczas swych licz244 r II. Trasy Trasa 10. Krupówki - Zamoyskiego - Chałubińskiego - Przewodników Tatrzańskich - Kuźnice nych pobytów w Zakopanem w l. 1891-96.

Strona 312

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Tutaj właśnie, w domu należącym do Zofii Zborowskiej, powstawały obszerne fragmenty „Quo vadis" i „Pana Wołodyjowskiego". Stojąca obok „Hutnika", po przeciwnej stronie ulicy „Sienkiewiczówka 2" tylko wspólną administracją FWP wiąże się z „Sienkiewiczówka l" i oczywiście poza nazwą nie ma nic wspólnego z autorem „Trylogii".

Obok „Sienkiewiczowie!", w miejscu zajmowanym obecnie przez dom nr 30b znajdowała się willa „Chata", wybudowana w 1882 r. przez cieślę i przewodnika tatrzańskiego - Wojciecha Roją na gruncie odsprzedanym mu przez T. Chałubińskiego.

Tutaj też zatrzymywał się H. Sienkiewicz w l. 1886-89 i tutaj napisał wiele nowel, fragmenty „Potopu" i „Pana Wołodyjowskiego". Tu powstała jego „Sabałowa bajka". Wielki pisarz bywał wtedy gościem Marii i Bronisława Dembowskich, którzy w 1886 r, przenieśli się do Zakopanego i zamieszkali w „Chacie" Roją.

Bronisław Dembowski (1847-93), prawnik, etnograf. Pracował w Warszawie jako adwokat, a do Zakopanego przeniósł się dla leczenia gruźlicy. Zainteresował się wtedy folklorem góralskim i to on właśnie zachęcił Stanisława Witkiewicza oraz Władysława Matlakowskiego do studiów nad budownictwem i zdobnictwem góralskim. Byt tez jednym z założycieli-Towarzystwa Muzeum Tatrzańskiego i publikował w etnograficznym czasopiśmie „Wisła" (redagowanym przez Jana Karłowicza) wiele artykułów ludoznawczych, ogłosił też kilka bajek Sabałowych. Zajmował się także gwarą podhalańską i w „Sprawozdaniach Komisji Językowej Akademii Umiejętności" ogłosił pierwszy „Słownik gwary podhalańskiej".

Zmarł w Zakopanem i został pochowany na starym cmentarzu.

Maria Dembowska (1856-1922), osiadłszy wraz z mężem w Rojowej „Chacie" przekształciła ją wkrótce w ważny ośrodek życia towarzyskiego, kulturalnego i naukowego.

Wspólnie z mężem przez wiele lat groma„Sienkiewiczówka", ul. Zamoyskiego

245 II. Trasy Strona 313

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Trasa 10. Krupówki - Zamoyskiego - Chałubińskiego - Przewodników Tatrzańskich - Kuźnice dziła okazy podhalańskiej sztuki ludowej, które stały się podstawą etnograficznego zbioru Muzeum Tatrzańskiego. Była zaprzyjaźniona z wieloma historycznymi postaciami dawnego Zakopanego, najbliżej jednak z Henrykiem Sienkiewiczem (była szkolną koleżanką jego pierwszej żony) i Stanisławom Witkiewiczem, z którym łączyły ją bardzo bliskie więzy uczuciowe, zwłaszcza w ostatnich latach jego życia.

W „Chacie" Dembowskich gromadziła się cala ówczesna zakopiańska elita. Bywali tu mieszkający po sąsiedzku Tytus Chałubiński i Jan Czubek, tworzył tutaj Henryk Sienkiewcz, przychodzili często Stanisław Witkiewicz, Władysław Matlakowski, Karol Potkański, Piotr Chmielowski, Jan Karłowicz. Ulubionymi gośćmi byli też: Wojciech Rój, Sabała i Bartuś Obrochta.

Dembowscy byli inspiratorami pierwszych publicznych przedstawień, podczas których prezentowano przyjezdnym taniec, muzykę i obrzędy góralskie. Postać Marii Dembowskiej i obraz „Chaty", przez Sienkiewicza nazywanej „Małpim gajem", barwnie odmalował Tadeusz Miciński w powieści „Nietota - księga tajemna Tatr". Ostatnie lata życia spędził w „Chacie" także ojciec Marii, powstaniec z 1863 r. - Gustaw Sobotkiewicz. Zabytkowy dom został zburzony w styczniu 1942 r. Inna „Chata", mylona przez niektórych z domem Dembowskich, stoi przy ul. Witkiewicza 19b. Trzecia willa o tej samej nazwie stanęła na początku lat osiemdziesiątych tego wieku przy ul. Kraszewskiego.

Teren po lewej stronie ulicy, z gęstym lasem mieszanym, wśród którego stoi niewielki dom, należy do wnuka Tytusa, Stefana Chałubińskiego, wybitnego przewodnika tatrzańskiego I klasy (trasa 8-C). Naprzeciw, na parceli sąsiadującej niegdyś z „Chatą", Wojciech Rój wybudował w 1886 r. dla córki Tytusa Chałubińskiego - Jadwigi (po mężu Surzyckiej) willę, na jej cześć nazwaną „Jadwiniówką" (ul. Zamoyskiego 32). Dom ten, także utrzymany w stylu tyrolskim, nazywano też „Domem pod Bocianami" - od podtrzymujących balkon I piętra wyciętych z desek figurek bocianów. Wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany stracił wiele ze swej dawnej urody. Obecnie mieszka tu prawnuczka Tytusa Chałubińskiego - Jadwiga Mogilnicka, z mężem HenStrona 314

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka rykiem, znanym taternikiem, alpinistą i polamikiem.

Minąwszy „Jadwiniówkę" dochodzimy do ul. Chałubińskiego i trasą 8-C przechodzimy do Ronda. Za nim, przedłużenie ul. Zamoyskiego w kierunku Kuźnic stanowi al. Przewodników Tatrzańskich. ,<

B. W pn. swym odcinku, między Rondem, a „Murowanicą", powstała ona w pół.

XIX w., gdy budowano drogę hutniczą z Kuźnic do Chramcówek. Górna jej część to fragment dawnego szlaku pasterskiego od Ustupu przez Antałówkę i Bystre do Kuźnic - najstarszego traktu, łączącego hutę kuźnicką ze światem. Do 1938 r. obecną aleję nazywano po prostu Drogą do Kuźnic. 7 grudnia 1938 r. nadano jej imię Prezydenta Ignacego Mościckiego, zmienione po II wojnie światowej na Ignacego 246 II. Trasy Trasa 10. Krupówki - Zamoyskiego - Chfttabińsktego - Przewodników Tatrzańskich - Kuźnice Daszyńskiego - wybitnego polityka lewicowego, pierwszego premiera Niepodległej Polski i jednego z przywódców PPS - nota bene nazywanego najlepszym narciarzem wśród polityków. 25 stycznia 1976 r., dla uczczenia 100-lecia zorganizowanego przewodnictwa tatrzańskiego, aleja otrzymała swą obecną nazwę.

Popularny szlak spacerowy, łączący Rondo z dolną stacją kolejki na Kasprowy Wierch liczy ok. 1900 m. Była to jedna z pierwszych w Zakopanem ulic o utwardzonej nawierzchni -już od pół. XIX w. wysypywano ją żużlem wielkopiecowym. Intensywny ruch kołowy - najpierw konny, później też samochodowy, kolidował z interesami spacerowiczów, turystów, narciarzy i saneczkarzy, nieraz wręcz zagrażał ich życiu. Jeszcze przed I wojną światową próbowano częściowo lub całkowicie zamykać drogę dla ruchu samochodowego, wreszcie po przekształceniu jej w al. Przewodników Tatrzańskich wprowadzono zakaz ruchu, udostępniając ulicę tylko komunikacji autobusowej, samochodom mieszkańców Kuźnic i taksówkom. Jeździć tu mogą także dorożki.

Charakter alei nadawały dawnej drodze do Kuźnic piękne jesiony i jarzębiny, sadzone Strona 315

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka wzdłuż niej podwójnym szpalerem jeszcze za czasów Homolacsów. Większość z nich wycięto podczas regulacji ulicy przed mistrzostwami FIS w 1939 r. W tymże roku dr Antoni Kuczewski proponował nadanie ul. Mościckiego niejako charakteru Alei Zasłużonych sugerując, by po jej wsch. stronie ustawiono rząd pomników osób wybitnie zasłużonych dla Zakopanego i Tatr.

Jeszcze wcześniej, bo w połowie lat dwudziestych działacze sportowi wspólnie z zarządem Fundacji Kórnickiej projektowali uruchomienie kamieniołomu, eksploatującego kuźnicką morenę denną i postawienie tamy pomiędzy Nosalem a Krokwią, przegradzającej potok Bystra. W ten sposób Dolina Bystrej wraz z drogą do Kuźnic zamieniłyby się w wielkie jezioro, które zakryłoby rany po kamieniołomach, umożliwiłoby uprawianie sportów żeglarskich i łyżwiarstwa, a nade wszystko przydałoby uzdrowisku tak upragnionej „szwajcarskości". Nowa droga do Kuźnic miała być wytyczona w zboczu Krokwi. Głównym rzecznikiem tego pomysłu był działacz narciarski i redaktor krakowskiego „Ilustrowanego Kuriera Codziennego" - Stanisław Facher. Szczęśliwie ten i podobne pomysły pozostały jedynie na łamach gazet, a droga, tak jak dawniej prowadzi dnem doliny do Kuźnic. Za Rondem, od skrzyżowania z ul. Karłowicza zaczyna się teren Tatrzańskiego Parku Narodowego.

W swej dwuwiekowej historii Kuźnice łączyły w sobie funkcję ośrodka administracyjnego (jako siedziba dworu właścicieli dóbr zakopiańskich), turystyczno-sportowego„przyciągającego taterników i narciarzy, a także przemysłowego. Ślady jednej z gałęzi kuźnickiego przemysłu napotykamy już na początku naszego spaceru al. Przewodników Tatrzańskich.

Minąwszy położony po lewej stronie bar „Pod Smrekami" dochodzimy do ogrodzonego siatką terenu, na którym w l.

1881-1945 znajdowała się papiernia, założona przez Magnusa Peltza po bankructwie kopalń i hut kuźnickich. Produkowano tu masę celulozową i tekturę, a surowiec stanowiły tatrzańskie drzewa. Piły tarczowe, kamienie ścierne i różnego rodzaju sita poruszane były energią Foluszowego Potoku. Po Peltzu eksploatował papiernię zarząd dóbr Zamoyskiego i Fundacja Kórnicka, od której dzierżawił ją Grzegorz Zgleczewski.

W czasie okupacji hitlerowskiej fabryką zarządzali Niemcy, którzy też wycofując się wysadzili w powietrze jej urządzenia 29 stycznia 1945 r. Dobrze zachował się jedynie Strona 316

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka widoczny od strony baru „Pod Smrekami" wylot kanału turbinowego i, dalej, sama komora turbinowa. W miejscu obecnego ośrodka campingowego krakowskiej fabryki „Polkabel" znajdowały się suszarnie i pomieszczenia fabryczne.

247 II. Trasy Trasa 10. Krupów ki - Zamoyskiego - Chałubińskiego - Przewodników Tatrzańskich - Kuźnice Idąc dalej prawą stroną alei mijamy wjazd do zespołu stadionów Centralnego Ośrodka ' Sportowego i dochodzimy do domu wczasowego „Księżówka" (al. Przewodników Tatrzańskich 2). Drewniana, najstarsza część (przy ulicy) została wybudowana ok. 1875 r. przez nadleśniczego w dobrach Homolacsów, później także i kierownika kuźnickiej poczty Gustawa Fingera, a potem odsprzedana w 1877 r. hr. Róży z Potockich Krasińskiej (2' voto Raczyńskiej) i nazwana „Adasiówką" na cześć jej syna Adama, z którym mieszkała tu przez 12 lat dla ratowania jego zdrowia. W 1889 r., po kupieniu dóbr zakopiańskich, a przed urządzeniem siedziby w Kuźnicach, „Adasiówkę" wydzierżawił od swej krewnej hr. Władysław Zamoyski, który mieszkał tu wraz z matką i siostrą do 1891 r. W tych też latach w „Adasiówce" znajdowała się Szkoła Domowej Pracy Kobiet.

W l. 1899-1905 właścicielką była Antonina Majewska, od której odkupił dom dr Bronisław Chwistek, by urządzić w nim zakład dla nerwowo chorych. Mieszkał tu wtedy jego syn Leon, a częstymi gośćmi byli m.in.: Bronisław Malinowski, Stanisław Ignacy Witkiewicz i Janusz Chmielowski. W 1905 r. w parku wokół „Adasiówki" urządzono krajową wystawę przemysłu galicyjskiego.

W 1909 r. Chwistek sprzedał willę Polskiemu Towarzystwu Kapłanów Katolickich, które urządziło tu dom zdrowia dla księży, zmieniwszy nazwę na „Księżówka".

W l. 1913-14 dobudowano murowane skrzydło od strony zaeh., a obecnie trwa dalsza rozbudowa obiektu. W „Księżówce" gościło wielu wybitnych kapłanów polskich, m.in.: kardynałowie Adam Sapieha, Stefan Wyszyński i Karol Wojtyla. We wnętrzu budynku znajduje się piękna, stylowo urządzona kaplica.

Za „Księżówka" w prawo odchodzi od al.

Przewodników Tatrzańskich najmniej uStrona 317

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka częszczany odcinek Drogi pod Reglami, którym dojść można do Kamieniołomów Nad Capkami, Średniej Skoczni i Osiedla Bogówka.

Dalej po prawej stronie stoi niewielki, murowany budynek „Zdrój", w którym w latach trzydziestych mieściła się fabryczka wody sodowej. Przedtem jeszcze mieszkała tu część robotników, zatrudnionych w Kamieniołomach Tatrzańskich. Sam budynek pochodzi z 1845 r.: był wtedy parterowy i mieścił się w nim skład i warsztat podręczny jednego z najważniejszych urządzeń kuźnickiej huty - przylegającej do tego budynku walcowni żelaza, po której zachowały się do dziś nieliczne ślady 'gospodarki wodnej-młynówka i trapezowy kanał -odprowadzalnika.

Z pocz. XVIII w. gwarkowie królewscy odkryli w pobliskiej dolinie Jaworzynce, nazywanej wtedy Jaworzyną Łuszczkową, zasobne złoża rudy żelaza. Początkowo w dzisiejszych Kuźnicach tylko ją magazynowano, by przewiózłszy Drogą Żelazną (Pod Reglami) przetapiać w hucie Doliny Kościeliskiej. Prawdopodobnie starosta nowotarski Franciszek Rychter-Pelikańczyk ok. pół.

XVIII w. założył pierwszą hutę żelaza w dolinie potoku Bystra. Już od 1766 r. występuje stara nazwa Kuźnic - Huty Hamerskie.

Po rozbiorach Rychter utrzymał się na stanowisku starosty i do śmierci w 1783 r. był posiadaczem Kuźnic, które potem przeszły na własność rządu austriackiego. Po krótkim i niezbyt szczęśliwym dla zakładu okresie, w którym Kuźnice były dzierżawione przez Jakuba Reichsdorfera i Gottiieba Langa, od końca 1800 r. sąd górniczy w Wieliczce nadał część praw górniczych w Tatrach Janowi Wincentemu Homolacsowi, który w 1807 r. stał się właścicielem kuźnickiej huty.

W ręku rodziny Homolacsów Kuźnice pozostawały przez przeszło pół wieku.

Homolacsowie przybyli do Polski z Moraw, ale rodzina wywodziła się z Węgier. W ślad 248 II. Trasy Trasa 10. Krupówki - Zamoyskiego - Chałubińskiego -K Przewodników Tatrzańskich - Kuźnice za Walerym Eijaszem, który Homolacsów wyraźnie nie lubił, powtarzano często w literaturze, iż pierwsi właściciele dóbr Zakopiańskich byli habsburskimi lokajami, że Strona 318

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka prowadzili antypolską politykę, że wyzyskiwali i tyranizowali górali. Prawda zaś była nieco inna.

Oczywiście, do kierowania pracami górniczymi i hutniczymi sprowadzano obcych fachowców - Czechów i Niemców, ale robił to samo król Stanisław August Poniatowski i nikt mu z tego nie czyni zarzutu - szukano po prostu dobrych fachowców, tam gdzie byli. Miano za złe Homolacsom, że w 1840 r. postawili w Kuźnicach pomnik austriackiego arcyksięcia Franciszka Karola, ale stawianie wiemopoddańczych pomników nie było na ziemi polskiej domeną tylko obcych przybyszów. Kuźnickie popiersie arcyksięcia było dziełem rodowitego górala - Wojciecha Kułacha z Gliczarowa.

O prawdziwym stosunku Homolacsów do sprawy polskiej świadczyć może chyba lepiej fakt, że Edward Homolacs brał udział w Powstaniu Listopadowym, a jego dwaj synowie - Edward junior i Stanisław, z oddziałem górali poszli do Powstania Styczniowego.

27 lutego 1861 r. w Warszawie na Starym Mieście doszło do starcia wojska z uczestnikami wychodzącej z kościoła procesji. Poległo wtedy 5 Polaków. Atmosfera w stolicy stawała się z dnia na dzień coraz bardziej gorąca, aż wreszcie 8 kwietnia 1861 r. wojsko ponownie zaatakowało zbierający się w Warszawie bezbronny tłum. Podobne wypadki - których skutkiem był niedaleki wybuch Powstania Styczniowego - miały miejsce w Wilnie. Dla uczczenia pamięci niewinnie pomordowanych, Klementyna Homolacsowa wystawiła na cmentarzu przy ul. Kościeliskiej okazały drewniany krzyż z symboliczną cierniową koroną z kuźnickiego żalaza. Wkrótce władze austriackie nakazały usunięcie pomnika, raniącego uczucia zaprzyjaźnionego cesarstwa. Krzyż

Klementyna Homolacsowa rozebrano, a cierniową koronę ks. Stolarczyk przechował na strychu plebanii. Jego następca, ks. Kaszelewski odnalazł ją i umieścił na drewnianym krzyżu misyjnym przed kościołem parafialnym, gdzie pamiątka patriotycznej postawy Homolacsów znajduje się do dziś.

Jan Wincenty Homolacs wkrótce zmarł, a hutę odziedziczył jego syn Emmaimel (1779-1830). On to w 1824 r. zakupił ód Strona 319

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Kamery nowotarskiej dobra zakopiańskie i białczańskie stając się pierwszym właścicielem „Państwa Zakopane".

Gospodarował w nim wraz z o wiele młodszą od siebie żoną, Klementyną ze Sławińskich (1809-1878). Gdy umarł w 1830 r. zarządcą kuźnickiej huty został jego bratanek Edward Homolacs (1808-1890), który też pojął za żonę o rok od siebie młodszą wdowę po swoim wuju. Jako warunek małżeństwa Klementyna zażądała, by Edward wziął udział w Powstaniu Listopadowym, 249 II. Trasy Trasa 10. Krupówki skich - Kuźnice • Zamoyskiego - Chałubińskiego - Przewodników Tatrzaś-

Edward HomOlacs toczącym się wówczas w zaborze rosyjskim.

Po powrocie z wojaczki Edward Homolacs zaczął intensywnie rozwijać zakład metalurgiczny i wkrótce już kuźnicka huta stała się największym tego typu obiektem w Galicji.

Wielki piec dawał wtedy tygodniowo ok.

15 t surówki, przerabianej przeważnie na sztaby, blachy i gwoździe. Rudę wydobywano w kopalniach w Kopie Magury i Malej Kopie Królowej, w Dolinie Suchej Wody, Dolinie Malej Łąki, Miętusiej, Tomanowej i Kościeliskiej, skąd już w 1817 r. przeniesiono hutnicze urządzenia do Kuźnic. Surowiec sprowadzano także z pd. Spiszą i Orawy.

Największy rozwój Kuźnic przypadł na l.

1834-62, kiedy to dyrektorem byt najpierw Niemiec Rudolf Eisner, a potem Polak •Franciszek Maiły. Resztę personelu stanowili przeważnie Polacy, robotnikami zaś byli głównie zakopiańscy górale. Zakłady zatrudniały wówczas 17 górników, blisko 70 hutników, 34 pracowników obsługi i tylko 8 osób administracji. W skład huty wchodził wielki piec z odlewnią i modelarnią, 4 tryszerki i młot do sztab lanych, poruszane energią potoku Bystra, walcownia, ślusamia i drobniejsze warsztaty. W Kuźnicach ulokowana była także fabryka maszyn rolniczych, gdzie wykonywano pługi, siewniki i brony.

Strona 320

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Główną produkcję stanowiła galanteria żelazna: krzyże, kraty, figury i żeliwne garnki. W szczytowym okresie produkowano do 5001 surówki oraz 7001 żelaza sztabowego i blachy walcowanej rocznie. Do dziś w Tatrach, Zakopanem i okolicy znaleźć można wiele krzyży, wykonanych z kuźnickiego żelaza.

W wielkim piecu użytkowano węgiel drzewny, wypalany z tatrzańskich drzew reglowych, głównie buków. Doprowadziło to do dewastacji drzewostanu i niemal zupełnej likwidacji lasów mieszanych w dolnym reglu. W reglach pozostało wiele dróg wykorzystywanych wówczas przez węglarzy, a w Tatrach-dróg hawiarskich, służących do transportu rudy z kopalń.

W kuźnickiej hucie dobrze zorganizowana była działalność socjalna. Zajmowała się nią przede wszystkim „Puszka Bracka" - czyli jakby skrzyżowanie kasy zapomogowej z organizacją związkową. W razie choroby lub śmierci pracownika „Puszka Bracka" wypłacała rodzinie zasiłki, utrzymywała też lekarza zakładowego i aptekę fabryczną.

Należeli do niej wszyscy pracownicy fizyczni i umysłowi huty, a zarząd jej pochodził z wyborów. Staraniem właścicieli i „Puszki Brackiej" w l. 1860-80 utrzymywano w Kuźnicach szkołę dla dzieci pracowników, przy której prowadzono także niedzielne kursy dla nieletnich, zatrudnionych w zakładzie. Uczono pisania, czytania, rachunków, a także muzyki i, na specjalne polecenie Homolacsów - historii Polski, jako przedmiotu nadobowiązkowego. Stanowisko nauczyciela - podobnie jak i lęka-

250 li. Trasy Trasa 10. Krupówki • skich - Kuźnice Zaraoyskiego - Chałubińskiego - Przewodników Tatrzańrza zakładowego - obsadzane było w drodze konkursu.

Kuźniccy hawiarze i hamemicy mieli także własną orkiestrę, a od 1841 r. szczycili się posiadaniem własnej chorągwi.

W l. 1858-62 zakład kuźnicki przyniósł Homolacsom przeszło 46 tyś. złotych reńskich czystego zysku. Ale w drugiej połowie Strona 321

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka lat sześćdziesiątych produkcja stawała się coraz mniej opłacalna - wskutek wyczerpywania się zasobów rudy i konkurencji bardziej nowoczesnych zakładów metalurgicznych. W 1869 r. Homolacsowie sprzedali dobra zakopiańskie wraz z hutą Ludwigowi Eichbomowi, a sami osiedlili się w Balicach pod Krakowem. Za czasów Eichboma produkcja żelaza w Kuźnicach stopniowo zamierała, a kiedy w 1881 r. nowym właścicielem został zięć Eichboma, Magnus Peltz - zaniechano jej całkowicie.

Po przeciwnej stronie ulicy znajduje się budynek „Murowanica" (al. Przewodników Tatrzańskich 6), w którym w latach czterdziestych ubiegłego wieku znajdowała się administracja walcowni, magazyn i część mieszkalna, a w latach międzywojennych - dyrekcja Kamieniołomów Tatrzańskich. Obecnie jest tu zakład remontowobudowlany FWP. Idziemy dalej na pd. w głąb Kuźnic. Sto kilkadziesiąt lat temu, na łące pomiędzy drogą a zboczami Nosala stały długim rzędem domy mieszkających tu hamerników, zwykle niewielkie, kryte dachem z gontów lub dachówkami z surówki. Domy należały do pracowników zakładu, natomiast grunt pod nimi pozostawał własnością Homolacsów. Zach. stronę doliny zajmowały natomiast urządzenia przemysłowe - młoty i kuźnie, poruszane siłą wodną potoku, doprowadzonego tu młynówką. Kiedy w 1889 r., Władysław Zamoyski, za cenę 460 002 zł reńskie i 3 centów, stał się właścicielem „Państwa Zakopane" - rozwa„Murowanica", al. Przewodników Tatrzańskich

251II. Trasy Trasa 10. Krupówki - Zamoyskiego - Chałubińskiego - Przewodników Tatrzańskich - Kuźnice żal początkowo ewentualność ponownego uruchomienia huty, jednakże stwierdziwszy nieopłacalność takiego przedsięwzięcia, kazat od 1890 r. burzyć hamry. Część kamienia z rozbiórki zużytkowano na budowę drogi w Kuźnica'ch i do Morskiego Oka, część przekazano na rzecz kościoła parafialnego, maszyny zaś sprzedano na złom.

Jedynym urządzeniem technicznym rozległej Kużnickiej Polany, zw. popularnie Strona 322

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Polaną pod Krzyżem jest dziś orczykowy wyciąg narciarski klubu „SN PTT-1907". A w ubiegłym wieku stała tu największa kuźnia, nazywana „Miot Anny", z której pozostały jedynie szczątki murów i resztki młynówki. Popularna nazwa polany wywodzi się od krzyża, ustawionego przy hawiarskiej drodze biegnącej ponad polaną w poprzek stoku Krokwi, do Doliny nad Capkami. Dziś w miejscu krzyża znajduje się, niewidoczna z polany, kapliczka.

1900 r. podczas regulacji potoku, głównie dla zatrzymywania niesionego bystrym nurtem materiału skalnego. Wyżej, w stronę źródeł Bystrej postawiono jeszcze kilka mniejszych tam - wszystkie mają także spore znaczenie jako zapory retencyjne.

Największa tama ma dwa regulowane wypływy. Jeden daje początek uregulowanemu nurtowi Bystrej, w drugim - zaczyna swój bieg Foluszowy Potok, który jest młynówką Bystrej.

Idąc dalej wzdłuż Kużnickiej Polany dochodzimy do pomnika „Prometeusz rozstrzelany", autorstwa Władysława Hasiora. Monument wystawiono w 1964 r. ze składek społecznych, dla upamiętnienia 20 Polaków, rozstrzelanych tu przez Niemców 30 Mała kapliczka znajduje się też na jednym z drzew rosnących szpalerem wzdłuż chodnika obok Kużnickiej Polany. Powieszono ją na pamiątkę tragicznego wypadku, jaki zdarzył się w lutym 1913 r., kiedy to jadący z Kuźnic bobslej z wielką szybkością wpadł na drzewo. Dwie osoby zginęły na miejscu, a kierowca bobsleja został ciężko ranny.

Wypadek ten znacznie przyspieszył budowę specjalnego toru, który umożliwił wyeliminowanie sań i bobslejów z normalnej drogi jezdnej. Projektowali go bezinteresownie Alojzy Jost i Józef Rams, a dużym udogodnieniem dla korzystających zeń był konny wyciąg sanek. Tor zaczynał się przy drodze na Kalatówki, a kończył przed dawną walcownią. Funkcjonował od 1914do 1930 r.,a następnie został zlikwidowany ppdczas budowy kolejki linowej na Kasprowy Wierch.

Po lewej stronie drogi widzimy wysoką, murowaną tamę, przegradzającą potok Bystra. Powstała ona w pierwotnej postaci w 252 Pomnik Hasiora, al. Przewodników Tatrzańskich Strona 323

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka

II. Trasy Trasa 10. Krupówkł- Zamoyskiego - Chałubińskiego - Przewodników Tatrzańskich - Kuźnice maja 1944 r. Pamiątką egzekucji jest także stojący obok metalowy krzyż.

Minąwszy go, dochodzimy do pierwszego zbiornika wodociągu zakopiańskiego, budowanego w l. 1904-08 przez lwowską firmę „Drzewiecki i Jeziorański". Początkowo wodociąg liczył zaledwie 11 km długości, czerpał wodę powyżej Kuźnic, przy drodze na Kalatówki i rezerwowo Nad Capkami, a w 1930 r. włączono do sieci nowe ujęcie w Jaworzynce. ^^4^ C. Nieco dalej droga rozdziela się - al. Przewodników Tatrzańskich biegnie skośnie w prawo, natomiast w dotychczasowym kierunku odchodzi stara droga dworska. Idąc nią właśnie przechodzimy przez metalową bramę, by znaleźć się na terenie dawnego parku dworskiego w Kuźnicach. Tuż przy drodze, po lewej stronie na kamieniu widać duży krzyż, otoczony żelaznym ogrodzeniem. I krzyż, i krata wykonane są z tatrzańskiego żelaza, a sam obiekt powstał w 1839 r.

Jest to więc, po kaplicy Gąsieniców przy starym kościele, najstarszy zachowany zabytek Zakopanego. Metalowa tablica z datą i napisem „Oycze! w ręce Twe polecam ducha mojego" sugeruje, że znajduje się tu grób. Historia tego krzyża faktycznie wiąże się ze śmiercią jednego z mieszkańców Kuźnic. W 1839 r. Edward -Homolacs wyprawił się do Wiednia na wystawę przemysłową, by zaprezentować tam najnowsze osiągnięcia kuźnickiego zakładu i podpatrzeć dokonania konkurentów. W powrotnej drodze, między Bratysławą a Nitra napadli nań zbójcy. Jeden z towarzyszących mu sług zasłonił Edwarda przed ciosem nożem, który niechybnie pozbawiłby go życia - i sam został ciężko ranny. Dzięki rączym koniom wszystkim udało się uciec, ale wiemy sługa zmarł z ran i został pochowany na obcej ziemi. Edward Homolacs po powrocie do Kuźnic z wdzięczności postawił mu ten symboliczny grób, zapomniawszy wszakże umieścić na nim nazwisko swego wybawcy.

W głębi po prawej stronie widzimy niewielStrona 324

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka ki, kwadratowy budynek, w którym obecnie znajduje się warsztat naprawczy, a przedtem mieściła się najstarsza kuźnicka karczma, założona przez J. Reichsdorfera przed 1796 r., a zlikwidowana przez hr. W. Zamoyskiego.

Dochodzimy do dużego domu po lewej stronie drogi. Od 1951 r. znajduje się tu sanatorium dziecięce Specjalistycznego ZeKrzyż w Kuźnicach

253 II. Trasy 11. JLI«WJ .Trasa 10. Krupówki- Zamoyskiego - Chałubińskiego - Przewodników Tatrzańskich - Kuźnice

Sanatorium Dziecięce w Kuźnicach społu Rehabilitacyjno-Ortopedycznego dla Dzieci i Młodzieży. Obiekt ten pamięta dwie ważne epoki w dziejach Kuźnic. Tutaj właśnie byta dyrekcja hut hamerskich, tu mieściła się „Puszka Bracka" i apteka fabryczna.

Po likwidacji huty i przejściu Kuźnic w ręce Zamoyskiego, nowy właściciel zamieszkał tu w 1891 r. i tutaj też została umieszczona Szkota Pracy Domowej Kobiet.

Placówka ta, założona przez generałową Jadwigę Zamoyską - matkę Władysława-w 1882 r. w Komiku, po wygnaniu przez Niemców została przeniesiona najpierw do Lubowli na Spiszu w 1886 r., rok później do Kalwarii Zebrzydowskiej, a następnie do Zakopanego. W 1889 r. umieszczono ją w „Adasiówce", a 11 czerwca 1891 r. rozpoczęła swą pracę w tym właśnie budynku w Kuźnicach. Uczono w niej podstawowych zajęć gospodarstwa domowego (gotowanie, szycie, haftowanie itp.), jak i ogłady towarzyskiej, dobrych manier i przede wszystkim pobożności.

Uczennicami generałowej i jej córki Marii 254 Immakulaty Zamoyskiej, która kierowała początkowo szkołą, byty zarówno proste dziewczęta wiejskie, jak i tzw. panienki z dobrych domów. Pierwsze kształciły się w Strona 325

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka zakresie prac gospodarskich na krótszych kursach, drugie odbywały dłuższą naukę w zakresie ekonomii i organizacji pracy domowej. Szkoła była ważną placówką patriotycznego wychowania i zwiedzanie jej leżało zwykle w programie wszystkich mniej czy bardziej oficjalnych wizyt w Kuźnicach.

Zapewne przyczyniał się do tego też fakt, że „Cepculki" (jak nazywano uczennice z powodu noszonych przez nie białych czepków) robiły doskonałą kawę, świetne ciastka i pierniki. W l. 1912-33 szkoła wydawała własne pismo dla absolwentek („Pisemko Kużniczanek", potem „Kuźniczanka"). Po śmierci Zamoyskiego szkoła utrzymywana byta przez Fundację Kórnicką, a w 1932 r. przekształcono ją w 4-letnie Gimnazjum i 2-letnie Liceum Gospodarcze. W czasie okupacji niemieckiej obydwie szkoły usunięto do „Okszy", a budynek w Kuźnicach II. Trasy Trasa 10. Krupówki - Zamoyskiego - Chałubińskiego - Przewodników Tatrzańskich - Kuźnice zajęli i znacznie przebudowali Niemcy, którzy urządzili tu hotel dla krakowskich władz gubemialnych „Pod starym żelaznym młotem". Ostatecznie szkolę generałowej Zamoyskiej zlikwidowano w 1948 r.

Za Sanatorium mijamy po prawej stronie miejsce, gdzie znajdował się wybudowany przez Homolacsów dwór kuźnicki, pochodzący z lat dwudziestych ubiegłego wieku.

Budynek ten został zniszczony przez pożar w 1884 r., a jedyną pozostałością dawnej jego świetności jest krata z tatrzańskiego żelaza, otaczająca niegdyś fontannę przed frontem dworu i fragmenty fundamentów.

Pamiątką tamtych czasów jest także wiele starych drzew, ozdabiających niegdysiejszy park dworski.

Po lewej stronie naszej drogi stoi kilka budynków gospodarskich, pochodzących przeważnie z czasów hr. Zamoyskiego.

Ostatni z nich, dziś wykorzystywany jako skład, to dawna wozownia dworu Homolacsów.

D. Przez drewnianą bramę wychodzimy z terenu dworskiego na drogę, która w lewo prowadzi do Jaworzynki, na Halę Gąsienicową i na Nosal. Nie dochodząc do potoku, po pd. stronie drogi widzimy stylowy budynek goprówki, w którym mieszka wybitny polski alpinista i wieloletni lekarz GOPR Jerzy Hajdukiewicz (ur. 1919), uczestnik międzynarodowych wypraw w Himalaje, Strona 326

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka które opisał w książkach „Himal Cu-CuRa" i „Dhaulagiri zdobyty". W l. 1944-45, przebywając w Szwajcarii redagował czasopismo „Taternik", będące organem Klubu Wysokogórskiego „Winterthur", zrzeszającego polskich alpinistów w Szwajcarii, a w 1954 r. wydawał krakowskie „Góry Wysokie".

Skręcamy w prawo w stronę placu parkingowego. Mijając po prawej stronie Dom Wycieczkowy „Jaworzynka", należący do TPT „Tatry", a wybudowany w latach pięćdziesiątych jako tymczasowy barak,

255 II. Trasy Trasa 10. Krupówtt^ ZwiBB^tego-Chałubińskiego-Przewodników Tatrzańskich - Kuźnice - • ---i-„„,„t,,„„ Resztki murów tego budynku zachowały się do dzisiaj, za dolną stacją kolejki.

Po lewej stronie schodów, w miejscu gdzie plac parkingowy przylega do wysokiej skarpy, w 1875 r. lekarz zakładu hutniczego, dr Ludwik Ganczarski otworzył pierwszy w Zakopanem zakład wodoleczniczy. Znajdowały się w nim łazienki dla pań i panów i kilkanaście pokoików hotelowych. Leczono tu choroby górnych dróg układu oddechowego, anemię i inne dolegliwości przy pomocy kąpieli iglicowych, czyli w naparze z igieł świerkowych i kąpieli... żużlowych, w których wodę ogrzewano blokami gorącego żużla wielkopiecowego wydzielającego lecznicze związki siarkowe. Wielki piec jednocześnie dostarczał ciepła do podgrzewania wody. Wodę zimną, do przemiennej kąpieli brano wprost z lodowatego potoku Bystra.

Ganczarski prowadził swój zakład do 1879 r., a po jego wyjeździe jeszcze przez rok kierował lecznicą dr Wenanty Piasecki (trasa 9-B). Po likwidacji kużnickiej lecznicy, w jej miejscu hr. W. Zamoyski w 1891 r. urządził gospodę z restauracją, która po kilku latach spłonęła i wówczas na potrzeby restauracji zaadaptowano starą modelarmieszczący prowizoryczną jadłodajnię w l czasie budowy kużnickiej restauracji - obok ' pawilonu sklepowego dochodzimy do drogi jezdnej na Kalatówki. Tędy też prowadzi pieszy szlak na Kasprowy Wierch. Obok tej właśnie trasy znajdują się, widoczne z naszej Strona 327

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka drogi, zabudowania elektrowni wodnej, założonej przez hr. W. Zamoyskiego w 1914 r., w miejscu działającej tu w l. 1884-95 górnej papierni. Kuźnicka elektrownia oświetlała początkowo jedynie posiadłości dworskie, a od grudnia 1919 r., na mocy umowy z zarządem gminy, dawała prąd także dla głównych ulic Zakopanego. Jednakże w miarę rozwoju miasta moc elektrowni wodnej'okazała się niewystarczająca i w styczniu 1927 r. uruchomiono dodatkowo miejską elektrownię na Kamieńcu,- wytwarzającą prąd z generatorów napędzanych silnikami Diesla. W 1945 r. Niemcy wysadzili w powietrze elektrownię na Kamieńcu i od tamtej pory Zakopane korzysta głównie z zasobów sieci krajowej. Ale kużnicka mała elektrownia jest w dalszym ciągu „na chodzie" i zasila Zakopane energią, uzyskaną z potoku Bystra.

Po prawej stronie placu parkingowego stoi duży budynek restauracji „Kuźnice", wybudowanej w l. 1956-58 wg projektu Anny Górskiej, w miejscu dawnej modelami hutniczej. Restaurację założono tu już w czasach Zamoyskiego - przedtem tutaj właśnie wykonywano w drewnie modele przyszłych odlewów i z nich - gliniane formy, .do których przez otwór wlewano surówkę z wielkiego pieca. Sam wielki piec znajdował się w miejscu, gdzie dziś prowadzą schody do dolnej stacji kolejki na Kasprowy Wierch.

Na murze po prawej stronie wskazuje to właśnie miejsce tablica, umieszczona w 1968 r. staraniem Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Przemysłu Hutniczego w Polsce. Obok pieca była odlewnia, a za nim, od strony zach. - namiarownia, w której przygotowywano wsad wielkopiecowy.

Po schodach wchodzimy na plac przy dolnej stacji kolejki linowej. W miejscu, gdzie dziś ^ po lewej stronie mieści się kiosk „Ruchu" i sklepik z pamiątkami - znajdowała się niewielka kapliczka hawiarska z czterospadowym dachem, pokrytym płytkami z lanej surówki. Swe funkcje kultowe straciła jeszcze przed II wojną światową, a w 1948 r. została rozebrana.

Stajemy przed stacją Kolei Linowej.

Kolejka na Kasprowy Wierch została wybudowana z inicjatywy 'prezesa Polskiego Związku Narciarskiego, wiceministra komunikacji płk. Aleksandra Bobkowskiego przez spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością „Towarzystwo Budowy i EksploataStrona 328

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka II. Trasy Trasa 10. Krupówki - Zamoyskiego - Chałubińskiego - Przewodników Tatrzańskich - Kuźnice cji Kolei Linowej Zakopane - Kasprowy Wierch", zw. popularnie „Linkolkasprowy". Udziałowcami spółki były Polskie Koleje Państwowe (51 % wkładu z krajowego funduszu kolejowego). Stocznia Gdańska (35,5% wkładu) oraz Liga Popierania Turystyki, Polskie Biuro Podróży „Orbis" i Towarzystwo Krzewienia Narciarstwa. Główny projekt wykonała niemiecka firma „Bleichert" z Lipska.

Budowa przeprowadzona była w rekordowym czasie 6 i pół miesiąca (15 sierpnia 1935-29 lutego 1936), a kierowali nią inżynierowie: Medard Stadnicki i Borys Lange.

Materiały budowlane dostarczano do Myślenickich Turni po specjalnie wybudowanej drodze jezdnej wyciętej w lesie, zaś na Kasprowy Wierch - kolejką roboczą oraz transportem ludzkim i konnym (specjalnie szkolone 4 koniki huculskie) z Hali Gąsienicowej. Na budowie pracowało na 2-3 zmiany (także zimą) ok. 1000 osób z całej Polski.

Stocznia wykonała część projektu i dostarczyła wszystkie urządzenia maszynowe oraz konstrukcje stalowe. Liny wykonała Fabryka Lin i Drutu A. Deichsel w Sosnowcu, zaś budynki stacyjne projektowali architekci Anna i Aleksander Kodelscy.

Budowa kolejki wywołała żywą dyskusję w społeczeństwie. Protestowały przeciwko niej tysiące miłośników ciszy i majestatu Tatr, a członkowie Państwowej Rady Ochrony Przyrody na skutek zlekceważenia ich negatywnej opinii w .tej sprawie, podali się demonstracyjnie do dymisji. Mimo to budowa została przeforsowana przez wpływowego płk. Aleksandra Bobkowskiego (zięcia Prezydenta Mościckiego), a także przez sfery wojskowe i sportowe oraz część prasy z „Ilustrowanym Kurierem Codziennym" na czele. To samo grono osób zrealizowało budowę rażącego swoją architekturą narciarskiego hotelu na Kalatówkach (arch.

Józef Jaworski) i całkowicie zbędnej dla narciarzy „ceprostrady" z Morskiego Oka na Szpiglasową Przełęcz, która to trasa w pierwotnym zamyśle A. Bobkowskiego prowadzić miała dalej, aż do Kasprowego Wierchu, by zwiększyć atrakcyjność kolejki także i latem.

Kolej na Kasprowy Wierch pokonuje blisko 4300 m długości i 936 m wysokości w dwóch Strona 329

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka odcinkach (do i od Myślenickich Turni) w czasie ok. 20 min. Po modernizacji wagoniki zabierają jednorazowo po 35 osób, co pozwala na przewiezienie dziennie ok. 3000 pasażerów. Rocznie na Kasprowy wyjeżdża ponad 600 000 osób. Okresowo remonty wyłączają kolej z eksploatacji w maju i listopadzie. Nie funkcjonuje ona także w czasie silnego wiatru i oblodzenia.

Z powodu kolejki Kuźnice w miesiącach zimowych są oblężone przez narciarzy.

Latem bierze tu swój początek kilka najpopularniejszych tras turystycznych, m.in. na Kalatówki, Kondratową i na Giewont, na Halę Gąsienicową i Nosal. Na Kalatówkach zaczyna się też uczęszczana Droga nad Reglami.

Regularną komunikację z Zakopanem zapewniają autobusy PKS, mające swój przystanek na placu przed restauracją. Stąd więc wracamy do Zakopanego lub udajemy się w góry. s8«-&^3^ 17 Ztkopiie - praewodnik historyczny »,.^» -c*' .,»-*-.•?.

III^Mi^, fóścioł^api^

17* III. Muzea, kościoły i kaplice l. Muzeum Tatrzańskie im. dr. Tytusa Chałubińskiego ul. Krupówki 10, tel. 52-05; trasa 1-A Czynne codziennie, z wyjątkiem poniedziałków i wtorków, w godz. 9-15.30. W środy wstęp bezpłatny i czynne do godz. 16.

Muzeum Tatrzańskie im. T. Chałubińskiego zek z wyjazdem dr. Ganczarskiego z Zakopanego.

W 1884 r. hr. Mieczysław Rey, prezes Towarzystwa Tatrzańskiego, przeznaczył 200 zł reńskich na ponowne założenie Strona 330

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka muzeum przy TT. 2 lata później zakupiono płaskorzeźbę Tatr-dzieło p. Wolgnera z Łobzowa i wypchanego świstaka z kolekcji Antoniego Kocyana, co miało stanowić

zaczątek nowych zbiorów.

W 1888 r. jednak nie żaden działacz turystyczny, tylko warszawski przemysłowiec i chemik Adolf Scholtze, zafascynowany postacią i dziełem dr. Chałubińskiego, wraz z gronem najbliższych przyjaciół wielkiego lekarza-spotecznika utworzyli Towarzystwo Muzeum Tatrzańskiego im. dr. Tytusa Chałubińskiego, które już w tym samym roku doprowadziło do otwarcia skromnej początkowo ekspozycji w domu Jana Krzeptowskiego przy Krupówkach, po sąsiedzku z siedzibą Wydziału Gospodarczego Stacji Klimatycznej. Opiekunem zbiorów został ówczesny sekretarz „Klimatyki", Wojciech Roszek. W ten sposób powstało pierwsze na ziemiach polskich muzeum regionalne.

Po śmierci Chałubińskiego, jego rodzina ofiarowała na rzecz muzeum część swojej parceli, a przyjaciel zmarłego doktora, warszawski architekt Józef Pius Dziekoński wykonał projekt budynku, który postawiono przy ul. Chałubińskiego w 1891 r.

Rok później przeniosło się tam Muzeum Tatrzańskie. Wtedy dopiero Towarzystwo Tatrzańskie zrezygnowało z planów tworzenia własnego muzeum i na wniosek Walerego EIjasza-Radzikowskiego ofiarowało swe, nader skromne zbiory (wspomniana mapa i świstak oraz pas góralski) na rzecz już istniejącej placówki. Kustoszem w nowym budynku został Walenty Staszel, znany także jako pierwszy nauczyciel domowy Stanisława Ignacego Witkiewicza.

Artykuł pierwszy statutu Towarzystwa Muzeum głosił, że jego celem jest gromadzenie przedmiotów naukowych, artystycznych, wytworów przemysłu miejscowego i okazów Zbiory przyrodnicze z terenu Tatr gromadzili już w Kuźnicach Homolacsowie w połowie ubiegłego wieku. Pierwsze „Muzeum Tatrzańskie" zostało założone w 1875 r. przez Wydział Towarzystwa Tatrzańskiego wespół z ówczesnym właścicielem dóbr zakopiańskich Ludwigiem Eichbomem, który ofiarował w Kuźnicach lokal na pomieszczenie zbiorów oraz własną kolekcję minerałów tatrzańskich. Na ekspozycję składało się też 300 okazów flory tatrzańskiej i nieliczne zbiory faunistyczne.

Kustoszem byt kużnicki lekarz zakładowy, dr Ludwik Ganczarski. Początkowo muStrona 331

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka zeum prowadziło żywą działalność, wymieniało nawet eksponaty ze sławnym muzeum Dzieduszyckich we Lwowie, wkrótce jednak słuch o nim zaginął - co mogło mieć zwią260 III. Muzea, kościoły i kaplice l. Muzeum Tatrzańskie Ift. dr. Tytusa Chałubińskiego przyrody, związanych z Tatrami i ich okolicą, a także literatury o tej tematyce. Dzięki ogromnemu zainteresowaniu zwiedzających i współpracowników, którzy gorliwie i systematycznie powiększali zbiory Muzeum - wkrótce i nowa siedziba okazała się za szczupła. Jednocześnie drewniany charakter budynku narażał coraz cenniejsze, nieraz unikatowe zbiory na niebezpieczeństwo pożaru. Działacze Towarzystwa podjęli zatem starania o budowę dużego, murowanego gmachu. W rezultacie, w 1913 r. zakupiono od Towarzystwa Tatrzańskiego parcelę przy Krupówkach i w tymże roku rozpoczęto wznoszenie nowego budynku, którego projekt już wcześniej sporządził Stanisław Witkiewicz, a zaadaptował Franciszek Mączyński. Budowę prowadził współpracujący z Mączyńskim Leopold Winnicki. I wojna światowa wstrzymała prace, a po jej zakończeniu kłopoty finansowe postawiły pod znakiem zapytania całe przedsięwzięcie. Wówczas subsydium dr.

Bronisławy Dłuskiej uratowało budowę i w 1920 r. prace ukończono. Tworzenie ekspozycji trwało 2 lata i wreszcie 22 lipca 1922 r. nowy gmach muzeum został udostępniony dla publiczności. Pierwszym dyrektorem, a zarazem kustoszem działu etnograficznego został Juliusz Zborowski.

Juliusz Zborowski (l888-1965), etnograf, językoznawca, historyk. Studiował polonistykę na UJ i slawistykę w Lipsku. Napisał- nigdy nie obronioną - pracę doktorską na temat historii spółgłosek nosowych w języku polskim. Od 1911 r. przebywał na Podhalu, zajmując się najpierw badaniami językoznawczymi, potem etnografią tego regionu. W l. 1913-20 był nauczycielem gimnazjalnym w Nowym Targu, a po I wojnie światowej do 1920 r. kierował, jako pierwszy nie-góral, redakcją „Gazety Podhalańskiej" i położył duże zashtgi dla rozwoju ruchu podhalańskiego i propagowania polskości na kresowych terenach Spiszą i Orawy. Już w okresie I wojny działał w Nowym Targu i w Zakopanem w Towarzystwie Szkoły Ludowej i w lokalnych komórkach Narodowej Demokracji. Po 1920 r.

Strona 332

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka osiedlił się na stałe w Zakopanem, a jeszcze w 1919 r. wszedł w skład zarządu Towarzystwa Muzeum Tatrzańskiego, w l. 1921-33 pełnił obowiązki jego prezesa, zaś od stycznia 1922 r. objął stanowisko kustosza, a niebawem - dyrektora Muzeum, którą to funkcję pełnił przez przeszło 40 lat, aż do swej śmierci.

W 1919 r. był jednym z inicjatorów utworzenia Domu Wycieczkowego im. ks. Józefa Stolarczyka, który.wkrótce powstał w dawnej siedzibie Muzeum, przy ul. Chałubińskiego.

Przez kilkadziesiąt lat związany był z lokalną prasą -jeszcze w 1914 r. publikował na lamach czasopisma ..Zakopane", a w okresie międzywojennym współpracował z niemal wszystkimi periodykami zakopiańskimi, a niektóre („Echo Tatrzańskie", „Gazeta Zakopiańska") współredagował.

Ogłaszał także liczne artykuły w „ Wierchach ", a także pismach fachowych. Opublikował blisko 600 rozpraw i bezcennych nieraz przyczynków z dziedziny językoznawstwa, etnografii i historii, a wiele jego prac nie zostało jeszcze wydrukowanych.

Część dorobku naukowego Zborowskiego zebrano w wydanych w 1972 r. jego „Pismach podhalańskich". Pod jego dyrekcją Muzeum Tatrzańskie stało się ważną placówką naukową. Zborowski sam gromadził bogate zbiory, dotyczące etnografii i historii Podhala i zabiegał o współpracę innych zbieraczy. W budynku muzeum kilka pomieszczeń przeznaczył na pokoje gościnne, gdzie zatrzymywali się naukowcy, prowadzący badania w Tatrach i na Podhalu.

Pokoje te nazywano żartobliwie „Grand Hotel Muzeum Tatrzańskie". We współpracy z tymi właśnie naukowcami Muzeum prowadziło własną działalność wydawniczą, publikując przed U wojną światową kilka cennych rozpraw naukowych.

Zborowski, o którym mówiono, że wie wszystko o Tatrach i Podtatrzu, niemal nie prowadził badań terenowych. W Tatrach widywano go nader rzadko. Znacznie częściej można było spotkać ..Samuela" (jak go nazywano przez historyczne analogie w nazwisku) w popularnej „Dziurce" przy Krupówkach. Jednakże jego bogata osobowość przyciągała do Muzeum wszystkich, 261 III. Muzea, kościoły i kaplice l. Muzeum Tatrzańskie im. dr. Tytusa Chałubińskiego którzy w jakikolwiek sposób zajmowali się Strona 333

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka problematyką tatrzańską czy podtatrzańską.

Dyrektor muzeum znajdował czas również na uczestniczenie w bogatym zakopiańskim życiu towarzyskim i kulturalnym, l to nie tylko biernie - np. w 1922 r. byt reżyserem w teatrze Związku Górali, a w działaniach Teatru Formistycznego Witkacego brał udział jako jeden z aktorów.

W uznaniu jego zasług dla nauki polskiej w 1955 r. nadano mu tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1962 r., podczas uroczystości jubileuszu 30-tecia jego pracy naukowej, otrzymał godność Honorowego Obywatela Zakopanego.

W okresie okupacji Niemcy nie zniszczyli zbiorów Muzeum i pozwolili Zborowskiemu prowadzić dalej działalność. Może uchroniła placówkę aura szacunku, jakim otaczali ją „popierani" oficjalnie górale, a może tradycyjna góralska swastyka, zgodnie z projektem Witkiewicza zdobiąca fronton budynku (zatynkowana już po wojnie), Dopiero w latach powojennych uregulowano status prawny i finansowy Muzeum, upaństwowiając je w 1950 r. i przyznając stale dotacje, przedtem bowiem ta ważna placówka utrzymywana była sumptem społecznego Towarzystwa Muzeum Tatrzańskiego, sporadycznie tylko wspieranego subwencjami władz miejskich i państwowych.

W holu na parterze Muzeum w 1966 r. wmurowano tablicę ku czci Juliusza Zborowskiego. Tutaj też stoi gipsowy model pomnika dr. Tytusa Chałubińskiego, wraz z rzeźbą postaci Sabały. Stała ekspozycja w sali na parterze poświęcona jest etnografii i historii Podhala. Pokazuje wnętrze chaty góralskiej z XIX w., sprzęt pasterski, okazy dawnej sztuki ludowej oraz ubiory góralskie z Podhala, Orawy, Spiszą i Pienin. Na piętrze przedstawione są zbiory przyrodnicze: przejrzyste mapy i starannie wyeksponowane okazy ilustrują budowę geologiczną Tatr, a także dzieje tatrzańskiego górnictwa i hutnictwa. Tutaj także zwiedzający zapoznają się z florą i fauną tatrzańską oraz 262 zagadnieniami ochrony przyrody. W niewielkim holu na piętrze urządzane są wystawy zmienne.

Z braku odpowiednich pomieszczeń, eksponowana jest tylko niewielka część zbiorów Muzeum. W magazynach pozostają: histoStrona 334

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka ryczna, XIX-wieczna kolekcja ptaków Antoniego Kocyana, zabytkowe zielniki, zbiory sztuki ludowej, dzieła artystów dawnych i współczesnych. Bezcennym źródłem wiedzy o Zakopanem i Tatrach jest biblioteka i archiwum Muzeum Tatrzańskiego, bez korzystania z których trudno wyobrazić sobie jakąkolwiek wartościową pracę naukową na tematy podhalańskie i tatrzańskie.

Gromadzi się tam piśmiennictwo naukowe i literaturę piękną o Tatrach i Podhalu, czasopisma miejscowe, rękopisy, kartografię, materiały ikonograficzne i dokumentację naukowo-techniczną.

Muzeum Tatrzańskie sprawuje także opiekę konserwatorską nad całym obszarem polskiego Podtatrza.

Obecnie na terenie Zakopanego znajduje się 6 oddziałów Muzeum Tatrzańskiego: Zbiory ludoznawcze w chacie „Tea", Muzeum K. Makuszyńskiego w willi „Opolanka", Dom rodzinny Jana Krzeptowskiego Sabaty na Krzeptówkach, Galeria Sztuki im. W. J. Kulczyckich na Kozińcu, Izba Pamięci Bronisława Czecha i Galeria Władysława Hasiora.

III. Muzea, kościoły i kaplice 2. Górski Ogród Botaniczny im. M. Raciborskiego ul. Krupówki 10 (koło Muzeum Tatrzańskiego), trasa 1-A. Otwarty w sezonie wiosenno-letnim we wtorki, środy, piątki i niedziele, w godz. 9-14.

Już w 1887 r. Towarzystwo Tatrzańskie zorganizowało niewielkie alpinarium przy Dworcu Tatrzańskim. Następnie ogród roślin górskich założono w 1891 r. koło ówczesnego budynku Muzeum Tatrzańskiego przy ul. Chałubińskiego. W 1911 r. powrócono do projektu dużego alpinarium o charakterze dydaktycznym i naukowym. Ideę tę zrealizował prof. Władysław Szafer, w okolicy dzisiejszego Domu Turysty PTTK. Alpinarium pozostawało pod opieką Muzeum Tatrzańskiego, a sadzeniem i pielęgnacją roślin zajmował się kustosz działu przyrodniczego - Konstanty Stecki senior.

W 1953 r., na terenie zajmowanym przez alpinarium rozpoczęto budowę Domu Turysty - wówczas prof. Szafer zadecydował o Strona 335

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka przeniesieniu roślin na obecnie zajmowaną parcelę koło Muzeum. Udało się wtedy uratować jedynie 150 gatunków.

Placówka podlega Tatrzańskiej Stacji Naukowej Zakładu Ochrony Przyrody PAN. W 1979 r. do istniejącej parceli przyłączono drugą, większą działkę. Obecnie na powierzchni ok. 2 tyś. m2 zgromadzono prawie 550 gatunków roślin tatrzańskich, zgrupowanych według pięter roślinności i środowisk, w których występują.

30 czerwca 1983 r., z okazji 30-lecia istnienia alpinarium na obecnym miejscu, otrzymało ono nazwę „Górski Ogród Botaniczny im. Mariana Raciborskiego".

Marian Raciborski (1863-1917), botanik, jeden z pionierów ochrony przyrody w Polsce. Studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim pod kierunkiem prof. Józefa Rostafińskiego, potem w Niemczech. W l. 1896-1900 prowadził badania na Jawie, a następnie objął katedrę botaniki w Akademii Rolniczej w Dublanach i na UJ w Krakowie, gdzie założył też Instytut Botaniki i uratował zaniedbany krakowski Ogród Botaniczny.

W liczącym bez mała 200 prac dorobku naukowym Raciborskiego pokaźne miejsce zajmują Tatry i ich flora. Przed I wojną światową publikował też artykuły dotyczące ochrony przyrody.

W okresie I wojny światowej leczył się na gruźlicę w Sanatorium Dłuskiego i tam też umarł. Został pochowany początkowo na nowym cmentarzu, a w 100-lecie urodzin, w 1963 r. przeniesiono jego prochy na stary cmentarz zakopiański.

263 III. Muzea, kościoły i kaplice 3. Muzeum Kornela Makuszyńskiego Oddział Muzeum Tatrzańskiego ul. Tetmajera 15, willa „Opolanka", tel.

22-63, trasa 7-E. Czynne codziennie, z wyjątkiem niedziel i poniedziałków, w godz. 9-16.

Strona 336

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka „Opolanka", ul. Tetmajera W 1965 r. wdowa po Kornelu Makuszyńskim, Janina Gluzińska-Makuszyńska ofiarowała Centralnemu Zarządowi Muzeów 250 obiektów - pamiątek po swoim mężu.

W 1966 r. na piętrze „Opolanki" otwarto Muzeum Makuszyńskiego, jako filię Muzeum Tatrzańskiego. Funkcję kustosza pełniła aż do swej śmierci w 1972 r. wdowa po pisarzu.

Kornel Makuszyński (1884-1953), pisarz, publicysta. Po ukończeniu Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Lwowskiego, w l.

1908-10 uzupełniał studiów Paryżu. Debiutował książką ..Połów gwiazd" w 1908 r. Od 1910 r. prowadził (po Janie Kasprowiczu) dział recenzji teatralnych w lwowskim „Słowie Polskim". W czasie I wojny światowej był kierownikiem literackim Teatru Miej264 skiego we Lwowie, a potem w Kijowie. Od 1918 r. mieszkał stale w Warszawie.

Bywał w Zakopanem jeszcze przed I wojną światową, a w latach międzywojennych systematycznie. Publikował wiele artykułów i felietonów na tematy zakopiańskie, przedstawiając w krzywym zwierciadle satyry główne problemy miasta pod Giewontem.

Szczególnie bliskie więzy złączyły go z Zakopanem po 1927 r., kiedy to tutaj właśnie wziął ślub z córką profesora medycyny Antoniego Gluzińskiego - Janiną. Makuszyńscy zamieszkali wtedy w willi „Ustronie", należącej do teściów pisarza. W 1930r.

Makuszyński objął patronat nad działalnością Towarzystwa Sportowego „ Wisła" w Zakopanem i ufundował kryształowy puchar dla zwycięzcy wymyślonego przez siebie narciarskiego biegu z przeszkodami.

Wtedy też zainicjował akcję zbiórki pieniędzy na narty dla zakopiańskich dzieci.

Popularyzował Zakopane w swych niezwykle poczytnych książkach i felietonach, choć nieraz je niemiłosiernie wykpiwał. Za tę miłość do podtatrzańskiej stolicy rajcowie nadali mu w 1931 r. godność Honorowego Obywatela Zakopanego. W tymże roku członkostwo honorowe nadał mu Związek Górali.

Po Powstaniu Warszawskim i pobycie w obozie przejściowym w Pruszkowie - Janina i Kornel Makuszyńscy przyjechali w 1944 r. do Zakopanego i zamieszkali najStrona 337

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka pierw w hotelu Karpowicza, a potem w „Opolance", która stała się ostatnim domem pisarza. Zmarł w wieku 69 lat i został pochowany na starym cmentarzu.

Muzeum Makuszyńskiego powstało w dawnym mieszkaniu pisarza z części jego ogromnych zbiorów, których większość uległa zniszczeniu w Warszawie we wrześniu 1939 r. i w Powstaniu Warszawskim. Makuszyński był bibliofilem i kolekcjonerem dzieł sztuki. Obecnie w muzeum znajduje się księgozbiór obejmujący kolejne wydania utworów Makuszyńskiego, piśmiennictwo historyczno-literackie o jego twórczości, zbiór rękopisów Makuszyńskiego i jego korespondencji, wycinki z czasopism, fotoIII. Muzea, kościoły i kaplice 3. Muzeum Kornela Makuszyńskiego grafie i dzieła sztuki: malarstwo, rzeźby, grafika, rzemiosło artystyczne.

Muzeum zajmuje obecnie 4 pokoje. W gabinecie pisarza, na biurku, przy którym pracował, leży gipsowy odlew jego ręki, a nad nim-maska pośmiertna, obydwa dzieła wykonane przez rzeźbiarza Antoniego Hylę.

Biblioteczka zawiera polskie i zagraniczne wydania dzieł Makuszyńskiego. Ściany zdobią okazy zabytkowej porcelany angielskiej, saskiej i miśnieńskiej oraz obrazy: Stanisława Wyspiańskiego, Juliana Fałata, Kazimierza Sichulskiego, Władysława Skoczylasa, Włodzimierza Tetmajera, Zofii Stryjeńskiej i innych. Wystrój pokoju uzupełniają osobiste pamiątki i drobiazgi Makuszyńskiego i jego żony.

W sypialni zgromadzono XVIII i XIXwieczne meble, wschodnie tkaniny oraz obrazy: Władysława Jareckiego, Maji Berezowskiej, Tadeusza Koniewicza, Zefira Ćwiklińskiego. Zabytkowe meble znajdują się także w pokoju Janiny Makuszyńskiej.

Obok ciekawe zbiory porcelany chińskiej, japońskiej, duńskiej i niemieckiej, szkło polskie i francuskie. Ściany zdobią m.in. obrazy Aleksandra Augustynowicza, kapliczka Karola Klosowskiego, a także ilustracje do książek Makuszyńskiego.

W czwartym pokoju zwraca uwagę popiersie pisarza, wykonane w brązie przez Henryka Kunę i portret pędzla Bolesława WieniawyDługoszewskiego. W gablotach eksponowane są dokumenty, fotografie i pamiątki osobiste Makuszyńskiego, na ścianach Strona 338

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka zaś - fotokopie odznaczeń, dyplomy, fotografie jego zakopiańskich przyjaciół i obt zy.

^•^^ww-^w ^aannaaaaaaaarr 265 III. Muzea, kościoły i kaplice 4. „Harenda", Muzeum Jana Kasprowicza Osiedle Harenda 12, dojazd autobusem PKS, lub dojście od ul. Kasprowicza. Tel. 34-26.

Czynne codziennie z wyjątkiem poniedziałków, w godz. lft-15.30.

„Harenda", Osiedle Harenda nemu wysiłkowi ukończył szkołę średnią, a następnie studia w Lipsku i Wrocławiu. W 1888 r. osiadł we Lwowie i tam podjął pracę dziennikarska w „Kurierze Lwowskim". W 1893 r. ożenił się z Jadwigą Gąsowską i miał z nią dwie córki-Janinę i Annę. Małżeństwo to jednak nie było trwałe (podobnie jak wcześniejsze z 1886 r., ze starszą o 8 lat Teodozją Szymańską) - żona w 1901 r. porzuciła go dla Stanisława Przybyszewskiego. W 1904 r. Kasprowicz uzyskał doktorat na Uniwersytecie we Lwowie, niebawem został mianowany profesorem zwyczajnym i objął tam katedrę literatury porównawczej, a w 1921 r. został rektorem.

W 1911 r. ożenił się po raz trzeci - z Rosjanką, Marią Bunin, młodszą od niego o 27 lat.

Mimo różnicy wieku, to właśnie małżeństwo okazało się szczęśliwe i trwałe.

W 1888 r. Kasprowicz debiutował pierwszym tomikiem poezji i wkrótce stał się jednym z największych poetów polskich.

Prowadził także działalność publicystyczną, był tłumaczem literatury angielskiej, pisał dramaty. Zwłaszcza w jego poezji Tatry i Podhale zajmują poczesne miejsce.

W Zakopanem byt pierwszy raz w 1891 r.

Rok później zaczął corocznie przyjeżdżać Strona 339

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka na Podhale, przeważnie zatrzymując się w domu Mardufów Galów w Poroninie. Tam też spędził początkowe lata I wojny światowej, tworząc wtedy m.in. wiersze zbioru „Księga ubogich". W 1914 r. przyczynił się do uwolnienia W. I. Lenina z nowotarskiego więzienia - za co przywódca bolszewików odwdzięczył mu się po latach, osobiście załatwiając zezwolenie na wyjazd z Rosji do Polski matki i siostry Marusi Kasprowiczowej, już w czasie wojny polsko-radzieckiej.

W 1900 r. Kasprowicz wchodził w skład komitetu wykonawczego wiecu gości zakopiańskich, który rozpoczął walkę z obskurantyzmem ówczesnej rady gminnej w trosce o rozwój uzdrowiska. Od 1902 r. uczestniczył w rautach literackich i wieczorach autorskich w Zakopanem, prowadził wiece obywatelskie, apelował o datki na budowę Muzeum Tatrzańskiego. W 1909 r. został prezesem zawiązanego w Zakopanem z inicjatywy S. Zeromskiego Towarzystwa Pisarzy Polskich. Mimo niepowodzenia tego Dom, zajmowany obecnie przez muzeum biograficzne poety, został wybudowany w 1920 r. przez Jana Klusia Fudalę, z przeznaczeniem na pensjonat. Wkrótce potem willę kupiła angielska malarka Winnifred Cooper, od której za 500 funtów odkupił ją Jan Kasprowicz. Kupno domu umożliwiła poecie zaliczka, wypłacona przez wydawcę, Władysława Kościelskiego, na poczet przyszłych tłumaczeń dzieł Szekspira. Stąd też Kasprowicz zwykł mawiać, że dom na Harendzie „zafundował mu pewien Anglik-niejaki Szekspir".

Jan Kasprowicz (1860-1926), poeta, dramaturg, tłumacz. Pochodził z ubogiej chłopskiej rodziny spod Inowrocławia. Dzięki ogrom266 III. Muzea, kościoły i kaplice 4. „Harenda", Muzeum Jana Kasprowicza przedsięwzięcia, nawiązana wówczas współpraca obydwu pisarzy odrodziła się w końcu 1914 r., kiedy to powstała tajna zakopiańska organizacja niepodległościowa - znów Kasprowicz stanął na jej czele, z Żeromskim u boku.

Kupiwszy dom na Harendzie, Kasprowicz wziął roczny urlop ze stanowiska rektora Uniwersytetu Lwowskiego, chcąc zająć się całkowicie urządzeniem nowej siedziby. Do pracy uniwersyteckiej jednakże nie wrócił- z końcem 1924 r. zachorował na Strona 340

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka cukrzycę i „Harendy" już nie opuścił. Umarł w swoim wymarzonym domu i pochowano go najpierw w grobowcu Dłuskich na starym cmentarzu, a w 1933 r. przeniesiono jego doczesne szczątki do specjalnie wybudowanego mauzoleum na Harendzie.

Od przyst. PKS przez oryginalną bramę wchodzimy na wąski most nad Zakopianką i po stromych schodach wspinamy się na wysoką skarpę, na której stoi dom Kasprowicza. Wejście prowadzi przez ganek i niewielką werandę. Dom reprezentuje rozwinięty typ budownictwa góralskiego: dawna „czarna izba" to obecny salonik, „biała Jan Kasprowicz

izba" została zamieniona w sypialnię, zaś w miejscu sieni znajduje się pokój stołowy.

Tylną część domu zajmują pomieszczenia gospodarcze, biurowe i mieszkalne, nieudostępnione publiczności podobnie jak piętro, będące własnością córki poety, Anny Jareckiej.

Pod oknami latem nadal kwitną w skrzynkach nasturcje - ulubione kwiaty Jana i Marii Kasprowiczów. Przez pokój stołowy wchodzimy na lewo do saloniku. Ściany zdobią fotografie i obrazy Kazimierza Sichulskiego, Felicjana Krakowskiego, Wacława Żaboklickiego, Leona Wyczółkowskiego, Teodora Biruli-Białynickiego i in.

Zwracają uwagę umieszczone na wprost drzwi trzy portrety, malowane przez S. I. Witkiewicza - dwa z nich przedstawiają Kasprowicza na kilka miesięcy przed śmiercią, na trzecim Witkacy sportretował Marię Kasprowiczową w 1937 r. Nad tapczanem zawieszono rzeźbę głowy Kasprowicza - dzieła Antoniego Popielą z ok. 1895 r., zaś na ścianie okiennej - maskę pośmiertną poety, wykonaną przez rzeźbiarza Stanisława Sobczaka Jochyma.

Kotara, oddzielająca salonik od nieudostępnionej publicznie biblioteki - to kilim „Słoneczniki" projektowany przez K. Brzozowskiego i wykonany w l. 1902-03, będący ilustracją do Kasprowiczowskiej „Ballady o słoneczniku". Ściany zdobią też inne kilimy oraz 2 batiki, wykonane przez Marię Kasprowiczową. Jeden z nich, na ścianie na wprost drzwi, stanowi tło dla oprawionych, zasuszonych kwiatów, zerwanych w dniu zgonu poety- l sierpnia 1926 r.

Strona 341

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Obok drzwi - biblioteka Kasprowicza, a raczej jej ocalała część: w 1930 r. rodzina poety przekazała większość księgozbioru poznańskiej Bibliotece Miejskiej. Z końcem wojny książki zostały zniszczone przez Niemców. Na Harendzie uratowało się zaledwie kilkaset woluminów.

W środkowym pokoju - stołowym - komplet mebli projektował Władysław Jarocki, a wykonano je w Zakładzie Mebli Podhalań267 III. Muzea, kościoły i kaplice 4. „Harenda", Muzeum Jana Kasprowicza skich we... Lwowie. Ściany zdobią cenne okazy ceramiki polskiej i zagranicznej. Po prawej strome drzwi wejściowych - etażerka z książkami Marusi Kasprowiczowej, z dedykacjami autorów lub ofiarodawców.

Tam też znajduje się portret Marusi, malowany przez Stanisława Niesiolowskiego w 1942 r. Zebrano tu także sporo akcentów góralskich - łyżniki, obrazy na szkle, talerze.

Sypialnię ogląda się z progu, nie wchodząc do pokoju. Meble pochodzą z wyprawy ślubnej Pani Marusi. Jedwabna makata nad łożem stanowi tło dla reprodukcji dzieł Boticellego, fotografii rzeźb Michała Anioła oraz obrazów Żaboklickiego. Wśród innych dzieł sztuki zwraca uwagę portret matki Marii Kasprowiczowej, malowany przez Eugenię Andersen-Łuczyńską i staloryt Tymona Niesiołowskiego „Akt Kobiecy".

Najprzyjemniej jest zwiedzać dom Kaspro-' więzów samotnie, w spokoju i ciszy. Rzadka to jednak okazja, bo przeważnie gości tu wiele wycieczek, zwłaszcza młodzieży szkolnej. Przyjmowane są one jednak tylko po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym lub pisemnym. Każda grupa otrzymuje od kustosza szeroką informację o zbiorach muzeum oraz życiu i twórczości poety.

Projekt zorganizowania na Harendzie biograficznego muzeum Kasprowicza wysunięto zaraz po śmierci poety. W latach trzydziestych, dzięki Marusi Kasprowiczowej, dom na Harendzie stał się ważnym ośrodkiem życia kulturalnego. Bywali tu: Witkacy, Michał Choromański, Kornel Makuszyński, Karol Szymanowski, Witold Gombrowicz, Karol Ludwik Koniński, Henryk Worcell... Przychodzili też nieznani szerzej młodzi pisarze i malarze, naukowcy, Strona 342

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka badający twórczość Kasprowicza czy zwykli miłośnicy jego twórczości. Po II wojnie światowej odwiedziny Harendy stały się niejako obowiązkowym punktem programu pobytu w Zakopanem. W 1950 r. Maria Kasprowiczowa przekazała Ministerstwu Kultury i Sztuki 3 frontowe pokoje wraz ze 268 znajdującymi się tam zbiorami z przeznaczeniem na muzeum Kasprowicza. Najpierw ona pełniła funkcję kustosza, a po jej śmierci w 1968 r. - prowadziła muzeum siostra Marusi - Anna Bunin.

Zwiedzanie muzeum za czasów Pani Marusi nigdy nie miało charakteru oficjalnego - gospodyni przyjmowała wszystkich jak swoich ulubionych gości. Taki też nastrój utrzymuje się na Harendzie także i dziś - w dużej mierze dzięki założonemu w 1964 r. z inicjatywy Marii Kasprowiczowej Stowarzyszeniu Przyjaciół Twórczości Jana Kasprowicza. Od 1969 r. Muzeum na Harendzie pozostaje pod opieką tego właśnie Stowarzyszenia.

Obok domu poety znajduje się Mauzoleum z tatrzańskiego granitu, wybudowane w l.

1927-33 wg projektu Karola Stryjeńskiego, z inicjatywy Komitetu Uczczenia Pamięci Jana Kasprowicza z Leopoldom Staffem na czele. Drzwi i kratę w krypcie Kasprowicza projektował i wykonał Franciszek Strynkiewicz. Sarkofag, w którym poeta spoczywa, projektował Władysław Jarecki. W górnej części Mauzoleum jest kaplica, w której pochowano Marię Kasprowiczowa. Tam też znajduje się drewniany ołtarz - dzieło rzeźbiarza Jana Szczepkowskiego.

W tylnej części domu Jana Kasprowicza, należącej do Anny Jareckiej, organizowana jest prywatna, sezonowa wystawa prac malarza Władysława Jareckiego (1879-65), czynna od czerwca do sierpnia każdego roku. Z innymi dziełami Jareckiego możemy zapoznać się w pobliskim kościele (Rozdz. III-10).

III. Muzea, kościoły i kaplice 5. Muzeua Karola Szymanowski ego „Atma" Oddział Muzeum Narodowego w Krakowie ul. Kasprusie 19, tel. 31-50; trasa 3-D. Czynne codziennie z wyjątkiem poniedziałków w godz. 10-16. W piątki - wstęp wolny - w sezonie letnim (czerwiec-październik) czynne w godz. 14-20.

Strona 343

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka

Ścieżką, zbiegającą od ul. Kasprusie, dochodzimy do drewnianej willi, wybudowanej ok. 1905 r. przez Józefa Kasprusia Stocha z przeznaczeniem na pensjonat. Nazwa „Atma" wywodzi się z sanskrytu i znaczy „dusza". Nadano ją w 1926 r., po przebudowie domu i dobudowaniu piętra, a „rodzicami chrzestnymi" byli letnicy.

24 października 1930 roku zamieszkał tu Karol Szymanowski.

Karol Szymanowski (1882-1937), kompozytor, pedagog, publicysta. Byt jednym z najwybitniejszych polskich twórców muzycznych l pot. XX w. Do Zakopanego przyjeżdżał prawdopodobnie już od 1894 r. W „Atma", ul. Kasprusie 1904 r. wystąpił tu po raz pierwszy publicznie jako pianista. W tym samym roku poznał w Zakopanem Artura Rubinsteina, z którym związała go długoletnia przyjaźń, a takie Stanisława Ignacego Witkiewicza.

Stefana Żeromskiego i Tadeusza Micińskiego.

Dopiero w 1922 r. Szymanowski przyjechał do Zakopanego z zamiarem bliższego poznania muzyki góralskiej i wykorzystania jej w swojej twórczości. Mieszkając w willi „Limba" przy ul. Ogrodowej, rozpoczął 8-letnią prace nad baletem góralskim „Harnasie", komponował mazurki fortepianowe, nazywane czasem podhalańskimi, a wkrótce potem - także związany z Podhalem II kwartet smyczkowy. W l. 1922-27 stał 269 III. Muzea, kościoły i kaplice 5. Muzeum Karola Szymanowskiego „Atma"

Karol Szymanowski się bywalcem Zakopanego i charakterystyczną postacią spotykającej się pod Giewontem cyganerii artystycznej. Uczestniczył w rozmaitych akcjach społecznych i imprezach kulturalnych, chodził na koncerty i zabawy góralskie, a także sam występował jako pianista.

Strona 344

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka W 1930 r. zamieszkał w „Atmie", wydzierżawiwszy cały dom, z nadzieją, że dłuższy pobyt w górskim klimacie zapobiegnie dalszemu rozwijaniu się gruźlicy, na którą chorował od dzieciństwa. Jednakże brak środków finansowych zmuszał go do częstych wyjazdów z Zakopanego - po rezygnacji ze stanowiska rektora Warszawskiej Akademii Muzycznej, Szymanowski podejmował podróże do niemal wszystkich stolic europejskich, by tam występować jako pianista. Leczenie klimatyczne więc, jako niekonsekwentne, nie mogło być skuteczne.

W „Atmie" też zakończył Szymanowski swój okres aktywności twórczej. Tutaj instrumentowal „Harnasie", skomponował cykl „Pieśni kurpiowskich", „Litanię do Marii Panny", IV Symfonię Koncertującą na fortepian i orkiestrę, II koncert skrzypcowy i ostatnie 2 mazurki na fortepian.

W listopadzie 1935 r. wyjechał na kolejne tournee koncertowe i z wyroku lekarzy już do Zakopanego nie wrócił. Umarł w dalekiej Lozannie na gruźlicę krtani. Pochowano go na krakowskiej Skałce. Wyjęte przedtem serce kompozytora spocząć miało na zakopiańskim starym cmentarzu, jednakże nim pomysł ten zdołano zrealizować - spłonęło w czasie Powstania Warszawskiego.

Projekt zorganizowania w „Atmie" muzeum biograficznego Szymanowskiego pochodzi z 1937 r., a jego autorem jest Michał Kondracki. Ponownie ideę tę wysunął 30 lat później krytyk muzyczny Zdzisław Sierpiński, pisząc w „Życiu Warszawy" artykuł „Kto zajmie się Atmą?". Wkrótce red. Jerzy Waldorff stworzył społeczny Komitet Akcji „Atma", który przeprowadził zbiórkę składek społecznych na rzecz wykupienia „Atmy", co zrealizowano w 1972 r. Po długich perypetiach otwarto wreszcie dom Szymanowskiego 6 marca 1976 r., jako oddział Muzeum Narodowego w Krakowie.

Przy remoncie pozostawiono układ pomieszczeń niemal identyczny z tym, jaki był za czasów Szymanowskiego. Wejście prowadzi teraz przez dawną kuchnię, w której zorganizowano obecnie szatnię muzeum.

Tutaj też znajduje się kasa i stoisko z wydawnictwami książkowymi, nutami oraz płytami z muzyką Szymanowskiego.

W pierwszym pomieszczeniu ekspozycyjnym - dawnym pokoju Feliksa Bednarczyka, który prowadził Szymanowskiemu gosStrona 345

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka podarstwo - na drewnianych tablicach przedstawione są fotografie osób i dokumentów z różnych okresów życia i twórczości kompozytora. Osobna tablica pokazuje głównych wykonawcówjego muzyki, współczesnych Szymanowskiemu.

W drugim pokoju - dawnej sypialni - ukazane są związki Szymanowskiego z Zakopanem: miejsca, w których bywał i ludzie, z którymi się spotykał. Zakopiańscy przyjaciele Szymanowskiego i bywalcy „Atmy" to 270 III. Muzea, kościoły i kaplice 5. Muzeum Karola Szymanowskiego „Atma" cała galeria polskiej kultury lat międzywojennych: wybitni literaci, muzycy, malarze... Osobna gablota poświęcona jest upamiętnieniu paryskiej premiery „Hamasiów" z ) 936 r., z Sergiuszem Lifarem w roli głównej. Na ścianie na wprost drzwi widzimy 3 projekty kostiumów do paryskiego przedstawienia, malowane przez Irenę Lorentowicz. Stojący w tym pomieszczeniu fortepian jest współczesnym zakupem Muzeum i służy podczas organizowanych często w „Atmie" koncertów kameralnych. Ścianę na wprost drzwi zdobią fotografie góralskich „inspiratorów" jego muzyki i pejzaże tatrzańskie.

Ostatni pokój to zrekonstruowana pracownia kompozytorska, którą oglądamy z progu. Stoją tu 2 „ładowskie" fotele-jedyne meble, będące w „Atmie" własnością Szy^ manowskiego (resztę bowiem wynajmował razem z domem), pianino, na którym grywał w domu swego lekarza - Olgierda Sokołowskiego, obrazy Mai Berezowskiej, Gabriela Koczuby, Zofii Stryjeńskiej i innych. Na pianinie - liczne fotografie rodziny i przyjaciół kompozytora. Z lewej - podręczna biblioteczka z ulubionymi książkami Szymanowskiego, nierzadko zawierającymi cenne dedykacje autorów i ofiarodawców.

Zwiedzaniu „Atmy" towarzyszy zazwyczaj muzyka Szymanowskiego, odtwarzana z taśmy przez głośniki w salach ekspozycyjnych. Od początku istnienia muzeum organizowane są tu także koncerty kameralne, początkowo staraniem „Atmy", zaś od 1980 r. - także przy pomocy założonego w 1977 r. Towarzystwa Muzycznego im. K. Szymanowskiego.

Strona 346

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Trzeci pokój to jadalnia. Znajduje się tu komplet mebli, wykonanych w zakopiańskiej Szkole Przemysłu Drzewnego pod kierunkiem Karola Stryjeńskiego. Tutaj też prezentowane są nieliczne ocalałe pamiątki po Szymanowskim - zawieszone na ścianie dyplomy honorowe, w szafach-gablotach koncertowe ubranie kompozytora, medale, odznaczenia, listy, drobiazgi. Między szafami - portret Szymanowskiego, malowany pastelami przez Witkacego w 1931 r. i wykonana przez szwajcarskiego rzeźbiarza Delerse'a maska pośmiertna kompozytora.

III. Muzea, kościoły i kaplice 6. Izba Pamięci Bronisława Czecha Oddział Muzeum Tatrzańskiego, pl. Zwycięstwa 4; trasa 7-A Czynne codziennie, z wyjątkiem poniedziałków, w godz. 10-15, ale istnieje również możliwość zwiedzania i w innych terminach, w uzgodnieniu z mieszkająca tam rodziną B. Czecha.

Dom Bronka Czecha, pl. Zwycięstwa Bronisław Czech Siostry Bronisława Czecha mieszkają w niewielkim domku przy dawnym zakopiańskim Rynku. Sam Bronek także mieszkał tu od siódmego roku życia aż do aresztowania go przez gestapo. Głównie dzięki staraniom rodziny, 12 marca 1983 r., na parterze domu otwarto Izbę Pamięci - muzeum biograficzne wielkiego sportowca.

Bronisław Czech (1908-^4), narciarz, taternik. Wychowywał się początkowo w niewielkim domku na Chramcówkach, naprzeciw Zakładu dr. Chramca, gdzie pracował jego ojciec. Uczył się ślusarstwa, a potem ciesielstwa w zakopiańskiej Szkole Przemysłu Drzewnego, następnie ukończył Centralny Instytut Wychowania Fizycznego w Warszawie. Od dzieciństwa uprawiał narciarstwo, a od 1928 r. został jednym z czołowych 272

Strona 347

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka III. Muzea, kościoły i kaplice 6. Izba Pamięci Bronisława Czecha polskich zawodników i był wielokrotnym mistrzem Polski, startując w biegach płaskich i zjazdowych oraz w skokach. 3krotnie uczestniczył w olimpiadach zimowych (St. Moritz, Lakę Placid, Garmisch Partenkirchen).

Bronek Czech nie był „wąskim specjalistą" w jednej tylko dziedzinie sportu. Oprócz zawodniczego, uprawiał też narciarstwo turystyczne, był takie jednym z czołowych taterników swojej epoki, dokonał wielu trudnych wejść letnich i zimowych. W 1931 r. uczestniczył w pierwszej próbie przejścia grani Tatr Wysokich. Wspinał się m.in. z Mieczysławem Świerzem, Kazimierzem Schiele, Janem Gnojkiem, Zofią Stopkówną. Antonim Konarem, Jerzym Ustupskim i Wiesławom Stanisławskim.

Bronek Czech uprawiał też szybownictwo i tenis stołowy. Był również ratownikiem tatrzańskim.

W maju 1940 r. został aresztowany przez gestapo i po przesłuchaniach w „Pałace" osadzony w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. Niemcy usiłowali skopiować Czecha na swoją stronę, obiecując mu wolność w zamian za przyjęcie propozycji zostania trenerem niemieckich zawodników. Odmówił-i po czteroletnich męczarniach obozowych zmarł w Oświęcimiu w czerwcu 1944 r.

Na zakopiańskim starym cmentarzu postawiono mu symboliczną mogiłę, jego imię nosi ulica pod skocznią. Szkoła Podstawowa Nr 2 w Zakopanem, a także krakowska Akademia Wychowania Fizycznego.

Wspólnie z inną, zamordowaną przez hitlerowców zawodniczką - Heleną Marusarzówną, Bronek Czech patronuje także rozgrywanemu co roku w Zakopanem memoriałowi narciarskiemu w konkurencjach klasycznych i alpejskich (Memoriał im. B. Czecha i H. Marusarzówny).

Muzeum - izba pamięci gromadzi i eksponuje w dwóch pomieszczeniach dokumenty i sportowe trofea (dyplomy, puchary, medale) Bronka Czecha, jego listy z obozu i malowane tam obrazki, pokazuje sprzęt narciarski i taternicki, plakaty z zawodów, fotografie. W muzeum znajduje się także zgromadzony przez rodzinę wielki zbiór Strona 348

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka 18 Zakopane - przewodnik historyczny wycinków prasowych dotyczących Bronka Czecha i memoriału jego imienia.

Kustoszami muzeum są siostry Bronka - Stanisława Czech-Walczakowa i Janina Czech -Kapłanowa.

T71 III. Muzea, kościoły i kaplice 7. Chata „Tea". Zbiory Ludoznawcze im. Stefana i Tadeusza Szyraańskich Oddział Muzeum Tatrzańskiego, Bulwary Słowackiego 39, tel. 38-72; dojście od trasy 9-F lub 10-B. Czynna we wtorki, piątki i niedziele w godz. 10-12 i 16-18, ale opiekunka mieszka na miejscu i .chętnie udostępnia zbiory i w innych porach.

Chata „Tea" Chata góralska, usytuowana w dużym ogrodzie między potokiem Bystra a Nosalem, pochodzi mniej więcej z pot. XIX w. Wybudował ją Jan Gnybus, góral polski z Jaworzyny Spiskiej, który ożenił się na OlczyJanosówce i tam wzniósł chałupę. Następnie podjąwszy pracę w Kuźnicach, przeniósł z Olczy część swej chaty (czarną izbę, sień i komorę) i postawił nad potokiem Bystra.

Pracował najpierw w hucie, potem w papierni kuźnickiej i tutaj już dobudował w 1872 r. białą izbę.

W 1919 r. chatę kupił lekarz ftyzjatra z Warszawy, dr Stefan Szymański, przeznaczając ją na pomieszczenie zbieranej już od 1905 r. kolekcji sztuki ludowej i okazów etnograficznych Podhala. Dawna chałupa kuźnickiego hutnika otrzymała nazwę „Tea", od imion matki doktora, Teodozji Anny. Dzięki dobrym i serdecznym stosunkom z góralami, których często do „Tei" zapraszał, dr Szymański szybko wzbogacał swoją kolekcję. Sam chętnie ubierał się w strój góralski, dobrze mówił gwarą i grał na gęślikach.

Strona 349

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Po śmierci Stefana Szymańskiego w 1942 r., chatę „Tea" odziedziczył jego brat Tadeusz i w 1951 r. zapisał ją Muzeum Tatrzańskiemu, które urządziło tu stałą wystawę zbiorów etnograficznych. Dozór nad kolekcją sprawowała żona Tadeusza - Janina Szymańska.

Chata „Tea" składa się z sieni i dwóch izb, czarnej i białej. Ponieważ dawny właściciel,

274 III. Muzea, kościoły i kaplice 7. Chata „Tea". Zbiory Ludoznawcze im. Stefana i Tadeusza Szymańskich Jan Gnybus, nie prowadził „gazdówki" - przy domu nie ma budynku gospodarczego, tylko z tyłu znajduje się zadaszenie, czyli ,jata". W obydwu izbach zgromadzono wiele okazów ludowej sztuki: góralskie meble, przedmioty codziennego użytku związane z gospodarstwem domowym i pasterskim, ubiór góralski, obrazki malo-

wane na odwrocie szkła, a nawet „zbrój", czyli broń góralską: ciupagę, pistolety, strzelby. W białej izbie widzimy ponadto góralskie instrumenty muzyczne: dudy, piszczałki, gęśliki, czyli złóbcoki i basy.

Obecnie po chacie dr. Szymańskiego oprowadza wycieczki dawna góralska gospodyni domu. ..feS*-1'-

fc«,.a&

18*

III. Muzea, kościoły i kaplice 8. Galeria Sztuki im. Włodzimierza i Jerzego Kulczyckich na Kozińcu Strona 350

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Budynek w stylu neoklasycznym został wybudowany dla rodziny Koziańskich przez biuro architektoniczno-budowlane Franciszka Kopkowicza, podobno wg projektu Stanisława Noakowskiego (wątpliwe!). Po II wojnie światowej dom kupił Urząd Rady Ministrów i urządził tu pałacyk reprezentacyjny, w którym podejmowani byli goście zagraniczni rządu polskiego. Rezydował tu często premier Józef Cyrankiewicz, stąd potocznie dom Koziańskich nazywa się „Cyrankiewiczówką". W 1981 r., na wniosek zakopiańskich organizacji społecznych i Muzeum Tatrzańskiego, Urząd Rady Ministrów przekazał obiekt dla Muzeum, z przeznaczeniem na pomieszczenie kolekcji kobierców wschodnich.

Włodzimierz Kulczycki (1862-1936), profesor, a następnie rektor Akademii Weterynaryjnej we Lwowie, w 1906 r. rozpoczął kolekcjonowanie orientalnych dywanów i tkanin.

Wkrótce stał się posiadaczem największego w Polsce zbioru kobierców wschodnich - i jednym z największych specjalistów w tej dziedzinie. Po śmierci Włodzimierza Kul. czyckiego właścicielem kolekcji został jego syn.

Włodzimierz Kulczycki Jerzy Kulczycki Jerzy Kulczycki (1898-1974), historyk i historyk sztuki. Powiększał on w dalszym ciągu zbiory i uratował je w czasie U wojny światowej przed zniszczeniem czy wywiezieniem przez okupantów. Po zakończeniu wojny osiedlił się w Warszawie, w jednopokojowym mieszkaniu, w którym także znalazła pomieszczenie bezcenna kolekcja, licząca już wówczas 150 tkanin. By je zmieścić w jednej izbie - ułożono ze skrzyń druga podłogę, obniżając co prawda o kilkadziesiąt centymetrów wysokość mieszkania, ale umożliwiając bezpieczne i...jedyne możliwe w takich warunkach przechowywanie kobierców.

W 1964 r. dla ratowania zdrowia Jerzy Kulczycki musiał przenieść się na Podhale.

By uzyskać na to środki, postanowił sprzedać część kolekcji Państwowym Zbiorom Sztuki na Wawelu. Do komnat królewskich trafiły więc 64 obiekty, przeważnie o luksu276 Strona 351

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka III. Muzea, kościoły i kaplice 8. Galeria Sztuki im. Włodzimierza i Jerzego Kulczyckich na Kozińcu sowym charakterze. Pozostałe, głównie reprezentujące wschodnią sztukę ludowa, pojechały wraz z właścicielami do podtatrzańskiego Murzasichla.

16 kwietnia 1977 r. wdowa po Jerzym Kulczyckim - Anna Piotrowicz-Kulczycka przekazała pozostałą część kolekcji Muzeum Tatrzańskiemu w Zakopanem.

Rok później kobierce i tkaniny wschodnie z kolekcji Kulczyckich pokazano na wystawie w zakopiańskiej galerii Biura Wystaw Artystycznych. Zaś po 3 latach dopiero bezcenny zbiór znalazł odpowiednie pomieszczenie w pałacyku na Kozińcu.

Ponieważ struktura materiału nie zezwala na stałe eksponowanie kobierców - wystawa na Kozińcu jest przemienna: na zmianę są prezentowane tkaniny wschodnie i dzieła sztuki ze zbiorów Muzeum Tatrzańskiego. Organizowane są tu także ważniejsze wystawy okolicznościowe.

III. Muzea, kościoły i kaplice 9. Kościół parafialny Najświętszej Rodziny ul. Krupówki; trasa 1-A

Kościół parafialny Najświętszej Rodziny Budowę dużego kościoła z kamienia górskiego rozpoczął pierwszy proboszcz Zakopanego, ks. Józef Stolarczyk w 1877 r., kiedy to za pieniądze ofiarowane przez Wojciecha Bachledę Księżyka, Jana Gąsienicę Staszeczka i swoje własne zakupił parcelę na wzgórzu przy Krupówkach, na którym stała figura św. Jana Nepomucena. Właściciele sąsiednich posiadłości: Jędrzej Bachleda oraz jego synowie: Jakub i Jan, Michał Walczak, Jan Gąsienica Staszeczek, Jakub Bachleda Galica i Jakub Gąsienica Jędrusiów przekazali wtedy także część swoich gruntów przylegających do tej parceli, powiększając ją do obecnych rozmiarów. Dr Tytus Chałubiński zamówił plany architektoniczne u Józefa Piusa Dziekońskiego z Strona 352

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Warszawy i po 19 latach, w 1896 r. budowy kościoła kamiennego w stylu neoromańskim dokończył ks. proboszcz Kazimierz Kaszelewski. Część kamieni, z których wznoszono 278 mury świątyni, pochodzi z rozbiórki kuźnickich budynków przemysłowych. Wielkopiecowy żużel wykorzystano zaś w zaprawie murarskiej.

16 września 1899 r. ks. biskup Jan Puzyna dokonał konsekracji świątyni, która przejęła od kościoła drewnianego funkcję parafialną.

Wokół planowanego wystroju wnętrza nowego kościoła z końcem XIX w. rozgorzały gorące dyskusje i polemiki prasowe. Propozycje projektów ołtarzy bocznych, polichromii, witraży i kaplic, przedstawione przez Stanisława Witkiewicza, spotkały się z wielką niechęcią i krytyką przeciwników jego idei, skupionych wokół Edgara Kovatsa, dyrektora zakopiańskiej Szkoły Przemysłu Drzewnego i autora teki wzorów, opartych na motywach sztuki góralskiej, ale także tyrolskiej i ruskiej, wydanej pod tytułem „Sposób zakopański". Ks. Kaszelewski, początkowo popierający projekty Witkiewicza, potem wycofał się nagle ze współpracy z nim i w 1902 r. ogłosił konkurs na projekt głównego ołtarza. Wygrał go arch. Franciszek Mączyński, lecz projekt jego, jako nawiązujący wprost do witkiewiczowskiego stylu zakopiańskiego, nie zdobył uznania miejscowej władzy i nie został skierowany do realizacji. W efekcie ołtarz główny oddano do wykonania krakowskiemu rzeźbiarzowi, Kazimierzowi Wakulskiemu.

Ukończony w 1903 r. ołtarz główny ma formę tryptyku. Trzy figury w pełnej rzeźbie przedstawiają Najświętszą Rodzinę. W bocznych skrzydłach są dwie płaskorzeźby - Zwiastowanie Najświętszej Marii Panny i Nawiedzenie św. Elżbiety. Pod nimi znajdują się dwie figury - św. Jadwigi Śląskiej i św. Władysława Króla Węgierskiego.

Na suficie prezbiterium uczeń Jana Matejki - Piotr Niziński namalował 36 główek aniołów w formie adoracji.

Czasem błędnie podaje się, że twórcą tego ołtarza jest Edgar Kovats. Tymczasem projektował on dwa inne, boczne ołtarze - św.

Antoniego (w prawej nawie) i św. Franciszka III. Muzea, kościoły i kaplice Strona 353

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka 9. Kościół parafialny Najświętszej Rodziny (lv lewej). Dziełem Kovatsa, zrealizowanym w zakopiańskiej Szkole, jest także wystrój kaplicy Najświętszego Serca Jezusowego, w nawie po prawej stronie. Pierwszy projekt ołtarza do tej kaplicy wykonał Stanisław Witkiewicz. Proboszcz Kaszelewski przekazał szkic do realizacji Szkole Przemysłu Drzewnego, a Edgar Kovats całkowicie zmienił projekt, a zarazem charakter ołtarza. W końcu zrealizowano go bez udziału Witkiewicza, w kovatsowskim „sposobie zakopańskim". To ten właśnie ołtarz (a nie znacznie późniejszy główny) Witkiewicz, a za nim krytyk sztuki Feliks „Mangha" Jasieński nazwali „samowarem na 6 tysięcy szklanek".

W stylu zakopiańskim natomiast utrzymany jest ołtarz, zaprojektowany przez Witkiewicza w 1896 r. do bocznej kaplicy Matki Boskiej Różańcowej (w lewej nawie). Figury Matki Boskiej z Dzieciątkiem, św. Katarzyny i św. Dominika, oraz 6 główek aniołków w płaskorzeźbie są dziełem Jana Nalborczyka, a ornamenty w postaci roślin tatrzańskich - złotogłowiu, kosodrzewiny i limby wykonał Wojciech Brzega. Był to pierwszy ołtarz w nowym kościele, przy którym odprawiano msze święte.

Z 1899 r. pochodzi boczna kaplica św. Jana Chrzciciela, znajdująca się w pn. części kościoła, powstała dzięki fundacji rodziny Gnatowskich. Stanowi ona osobną całość.

W każdym szczególe zaprojektowana przez Stanisława Witkiewicza w stylu zakopiańskim, zaliczana jest obecnie do najcenniejszych zabytków Zakopanego. Figurki świętych i głowy aniołków rzeźbił Jan Nalborczyk, zaś ołtarz, ławki, konfesjonał, chórek muzyczny i wszystkie ozdoby omamentacyjne wykonał rzeźbiarz góralski Józef Gąsienica Kaspruś. Sam Witkiewicz namalował do ołtarza w tej kaplicy obraz olejny, przedstawiający św. Jana Chrzciciela na tle Czarnego Stawu Gąsienicowego. W rysach świętego nie trudno doszukać się podobieństwa do autora projektu.

Witkiewicz projektował również wszystkie drzwi wejściowe do kościoła, kraty oddzielające boczne kaplice od głównej części kościoła, ławki i konfesjonały, a także witraże - z wyjątkiem dwóch figuralnych w prezbiterium, które są dziełem Janusza Kotarbińskiego. W l. 1972-73 na witraże te z zewnątrz kościoła zamocowano kraty, przedstawiające wizerunki 15 Tajemnic Strona 354

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Różańcowych, zaprojektowane przez krakowską plastyczkę Danutę Skawińską-Osikowską, a wykonane przez Władysława Koniuszego z Zakopanego. Nad prezbiterium znajduje się wielka belka sosrębowa, rzeźbiona przez Wojciecha Brzegę, z wyciętą datą ukończenia budowy kościoła 1896 r.

W nawie głównej zwraca uwagę kolorowa polichromia, przedstawiająca 8 Błogosławieństw. Została ona wykonana w l.

1932-34 wg projektu Janusza Kotarbińskiego, z inicjatywy proboszcza ks. Jana Tobolaka. W obrazie, finansowanym przez Fundację Kórnicką („błogosławieni ubodzy duchem...") artysta umieścił postacie: św.

Franciszka, hr. Władysława Zamoyskiego i Brata Alberta Chmielowskiego, umieszczone-podobnie jak figury w pozostałych przedstawieniach - na tle pejzażu podhalańskiego. Nad głównym wejściem rozpoznać można podobiznę ks. Stolarezyka.

Na chórze znajdują się dobre organy na 33 głosy z trzema klawiaturami i pedałem, wykonane w 1928 r. przez czechosłowacką firmę Rieger-Kannów.

Dwa olbrzymie kandelabry, fundacji Andrzeja i Rozalii Tatarów zostały zastąpione przez żyrandole wykonane przez Stefana Zagulaka z Przemyśla.

Na wieży kościelnej w 1899 r. umieszczono zegar, wyprodukowany przez firmę L. Heinz z Pragi, ufundowany przez Julię Matlakowską - wdowę po Władysławie. Zegar ustawiony był wg lokalnego astronomicznego czasu zakopiańskiego, a więc o 20 minut wcześniej niż zegary w centrum kraju.

Powodowało to utyskiwania gości i mieszkańców Zakopanego, nigdy nie wiedzą279 III. Muzea, kościoły i kaplice 9. Kościół parafialny Najświętszej Rodziny cych która naprawdę jest godzina i wg jakiego czasu urzędują różne instytucje.

Kłopotliwą oryginalność zlikwidowano jednak dopiero w 1908 r., dostosowując „czas zakopiański" do reszty Europy Środkowej.

Wszystkie kłopoty finansowe, związane z budową kościoła, ks. Kaszelewski pokonywał dzięki akcjom dobroczynnym, odczytom i koncertom, organizowanym na rzecz nowej świątyni. Zebrane fundusze pozwoliły również na zagospodarowanie terenu przy Strona 355

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka kościele. W 1898 r. wystawiono plebanię, a także, wg. projektu Tadeusza Stryjeńskiego, mur z 14 kapliczkami wokół kościoła. W 1899 r. powstała obok organistówka, a rok później Dom Ludowy ze sceną, w którym znalazła pomieszczenie ochronka, wypożyczalnia książek i herbaciarnia, czynna wówczas w niedziele, dla osób dojeżdżających na Msze Święte z dalszych okolic.

W pierwszych latach XX w. powstał też Dom Zakonny ss. Sercanek (ul. Łukaszówki 4), w którym w latach międzywojennych mieszkał św. Maksymilian Kolbe podczas swych pobytów w Zakopanem, kiedy leczył się na gruźlicę.

Przed plebanią (ul. Krupówki la) zwraca uwagę piękny ogród z największą w Zakopanem hodowlą cisów. Wśród nich znajduje się szałas góralski, gdzie ustawione są naturalnej wielkości rzeźby, przedstawiające postacie Szopki Betlejemskiej. Można je oglądać z podestu, biegnącego wzdłuż ogrodzenia.

Od strony Krupówek na dziedzińcu kościoła wznosi się masywny drewniany krzyż z wielką cierniową koroną, wykonaną w kuźnickiej hucie w 1861 r. dla uczczenia pamięci Polaków, poległych 8 kwietnia tego roku w Warszawie i Wilnie z rąk rosyjskiej policji i wojska podczas pokojowej manifestacji.

W 1958 r. na dziedzińcu kościoła od strony pn. została wbudowana w ogrodzenie kaplica-Grota Matki Boskiej z Lourdes, wg projektu arch. Antoniego Nowotarskiego.

Figurę wyrzeźbił Józef Jura z Wadowic. W 280 kaplicy tej w okresie letnim odprawiane są Msze Święte.

Funkcje proboszczów pełnili w Zakopanem kolejno: ks. Józef Stolarczyk (1848-93), ks. prałat Kazimierz Kaszelewski (1894-1913), ks. dr Paweł Frelek (1913-20), ks. prałat Jan Tobolak (1920-^5) i od 1965 r. ks. prałat Władysław Curzydło, który od 1978 r. jest jednocześnie dziekanem Dekanatu Zakopiańskiego, obejmującego swym zasięgiem Skalne Podhale.

f =2SStrona 356

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka III. Muzea, kościoły i kaplice 10. Kościół parafialny św. Jana Apostoła i Ewangelisty Harenda; dojazd autobusem PKS lub dojście od ul. Kasprowicza

Kościół św. Jana Apostoła i Ewangelisty na Harendzie Na parceli obok Muzeum i Mauzoleum Jana Kasprowicza, staraniem zięcia poety - malarza Władysława Jareckiego i zakopiańskiego proboszcza Jana Tobolaka stanął w 1947 r. drewniany, zabytkowy kościółek, przeniesiony z Zakrzowa k. Kalwarii Zebrzydowskiej. Wybudowany na pocz.

XVIII w. pod wezwaniem św. Anny, przez dwa stulecia służył mieszkańcom Zakrzowa, a po wybudowaniu tam nowego kościoła, od 1922 r. niszczał, nieużywany i opuszczony.

W czasie instalowania go na Harendzie wymieniono spróchniałe i przegniłe części budynku, zachowując jednakże wiernie jego kształt, wymiary i układ. Ściany zewnętrzne kościoła, otoczone niskimi podcieniami, tzw. sobotami, zostały na nowo oszalowane, a cały budynek wraz z pochodzącą z 1840 r. wieżą, zakończoną barokowym hełmem wraz z latarnią, został pokryty nowym gontem.

We wnętrzu zwracają uwagę trzy XVIIIwieczne barokowe ołtarze drewniane, sprowadzone z Książa Wielkiego w miejsce zniszczonych, zakrzowskich. Obrazy do wszystkich ołtarzy malował Władysław Jarocki: w głównym widnieje postać św.

Jana - patrona kościoła, w prawym ołtarzu obraz przedstawia Żłóbek Betlejemski, w lewym - scenę Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. W Szopce Betlejemskiej pasterzami są miejscowi górale, wybrani przez Jarockiego na modeli, a wniebowzięcie Madonny ma za tło krajobraz podhalański.

W kościele na Harendzie znajduje się jeszcze m.in. obraz Chrystusa Króla, namalowany na desce przez anonimowego artystę, rzeźbione w drewnie figurki Apostołów, dwie ludowe kapliczki drewniane, nieużywana chrzcielnica, lakierowana na biało-przeniesiona tu ze starego kościoła w Zakopa2HI III. Muzea, kościoły i kaplice Strona 357

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka 10. Kościół parafialny św. Jana Apostoła i Ewangelisty nem i nie pasujący do wystroju wnętrza, dar wotywny - model fregaty „Santa Maria" Kolumba. Ściany i sufit pokrywa późnobarokowa polichromia, wykonana w XVIII w. przez nieznanych malarzy cechowych, przedstawiająca m.in. postacie św. Anny i św. Jana Chrzciciela. Na balkonie chóru namalowano św. Cecylię w otoczeniu muzykujących aniołków, a nad prezbiterium Koronację Matki Boskiej. Polichromię odnowił i częściowo zrekonstruował w l. 1948-50 Władysław Jarocki.

W 1950 r. po rekonstrukcji kościół został konsekrowany, a od 1982 r. jest siedzibą parafii. Pierwszym proboszczem został ks.

Jan Bednarz.

III. Muzea, kościoły i kaplice 11. Kościół oo. Bernardynów św. Antoniego na Bystrem Bulwary Słowackiego 33; dojście od trasy 9-F lub 10-B

Kościół Ojców Bernardynów na Bystrem Bernardyni osiedli na Bystrem w 1892 r., początkowo mieszkając w wynajętych domkach. 20 września 1902 r. zakupiono od Antoniny Galarowskiej dom z dużym ogrodem i nazwano go „Willą św. Antoniego", otwierając w nim dom zakonny Bernardynów, z prowizoryczną niewielką kaplicą.

Pierwszym przełożonym nowej placówki został ojciec Łukasz Dankiewicz.

W 1950 r. kaplicę rozbudowano, tworząc nowoczesny obiekt w stylu zakopiańskim, wg projektu arch. Jędrzeja Czamiaka.

Wykonawcami planów architekta-górala byli góralscy cieśle: Stanisław Stachoń Gał z Olczy i Józef Wróbel z Bystrego. Drewniany kościół poświęcono 6 stycznia 1959 r.

Główny ołtarz św. Antoniego w 1951 r. zaprojektował w drewnie modrzewiowym zakopiański rzeźbiarz Paweł Szczerba. On też jest autorem figur w ołtarzach - św.

Antoniego, św. Franciszka, Serca Pana Jezusa i Matki Najświętszej. Roboty stolarskie wykonywał jego brat - Józef Szczerba, a chrzcielnicę rzeźbił syn Pawła Szczerby - Krzysztof. Obecnie używany ołtarz Strona 358

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka soborowy jest dziełem Władysława Karpiela z 1972 r.

W prawej nawie zwraca uwagę płaskorzeźba przedstawiająca Jana Pawła II, wykonana przez Franciszka Surmiaka z Zakopanego.

Trzeci z braci Szczerbów - rzeźbiarz Antoni Szczerba wykonał w latach pięćdziesiątych ławki oraz konfesjonał z płaskorzeźbą Dobrego Pasterza. Drugi konfesjonał, z płaskorzeźbą przedstawiającą Syna Marnotrawnego, wykonał Andrzej Karpiel.

Płaskorzeźby, przedstawiające stacje Drogi Krzyżowej, umieszczone na ścianach kościoła, są dziełem Józefa Janasa z Dębna.

Inny ludowy twórca - Tomasz Ligas z KrośIII. Muzea, kościoły i kaplice 11. Kościół oo. Bernardynów św. Antoniego na Bystrem cienka w 1973 r. wyrzeźbil w drewnie lipowym antepedia w ołtarzach i wielki żyrandol w głównej nawie.

Oryginalną konstrukcję ma chór, stanowiący jakby lożę w górnej części kościoła. W tej kondygnacji znajdują się okna, przez które wpada do wnętrza dużo światła, Obrazy na szkle Bożeny Romanowskiej imitują witraże. Na chórze znajdują się 12głosowe organy, projektowane przez ks. dr.

Jana Chwałka, a wykonane przez krakowskiego organmistrza Henryka Siedlara w 1978 r. Obudowę instrumentu wg projektu Wacława Karpiela wykonał Andrzej Karpiel.

Z prezbiterium przejście prowadzi do zakrystii, na plebanię i do pomieszczeń klasztornych. W szerokim i jasnym przed onku przy głównym wejściu zwracają uwagę 4 duże malowidła na szkle, wykonane w 1977 r. przez Marię Yeltuzen-Nagrobecką, a przedstawiające św. Franciszka, św. Antoniego, św. Maksymiliana Kolbe i bt. Brata Alberta Chmielowskiego.

Ta sama artystka jest projektantką ruchomej szopki, wystawianej w okresie Bożego Narodzenia, wykonanej w 1953 r. przy współudziale Władysława Klusia z Olczy i Macieja Szańkowskiego.

W 1968 r. halny wiatr zwalił wieżę kościelną, a nową wybudowano w 2 lata później wg projektu arch. Jerzego Habera, umieszczając w niej w 1976 r. wielki dzwon „Św. Antoni".

Strona 359

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Choć klasztor oficjalnie usytuowany jest przy Bulwarach Słowackiego - wejście do kościoła prowadzi od ul. Kartowicza. Między ulicą a kościołem znajduje się duży ogród - alpinarium.

Od 1976 r. kościół Bernardynów jest siedzibą Duszpasterstwa Parafialnego, obejmującego Bystre i Koziniec. .R." xxcccGCcnaacGanas: wK^lf^WI 284 III. Muzea, kościoły i kaplice 12. Kościół xx. Salwatorianów Matki Bożej Królowej Świata Bulwary Słowackiego 2; trasa 9-C lub 9-F W 1939 r. siostry Paulina i Petronela Jezierskie ze Lwowa przekazały swoją willę „Złotogłów" przy Bulwarach Słowackiego księżom salwatorianom z przeznaczeniem na dom zakonny. 10 maja 1939 r. Metropolita krakowski Adam Stefan Sapieha zezwolił na otwarcie siedziby zakonu i kaplicy salwatorianów w Zakopanem. Po II wojnie światowej salwatorianie rozpoczęli starania o powiększenie kaplicy i przekształcenie jej w kościół. Zgodę władz administracyjnych uzyskano w 1956 r. i wtedy też rozpoczęto budowę drewnianej świątyni, wg wstępnej koncepcji arch. Mariana Dzieworiskiego, ujętej następnie w projekt przez arch.

Jerzego Habera. Prace trwały 12 lat i ostatecznie kościół poświęcono 24 grudnia 1968 r. W kościele Salwatorianów nie ma tradycyjnych bogato zdobionych ołtarzy, z rzeźbami i obrazami - w środku półokrągłego, jasnego prezbiterium, usytuowanego na niewielkim podwyższeniu, znajduje się modrzewiowy, rzeźbiony stół, przy którym odprawiana jest Msza Święta. Obok stoi równie nowoczesna, choć utrzymana w regionalnym stylu ambonka - podium do Liturgii Słowa.

Budynek kościoła i przyległa doń strzelista wieża stanowią interesujące rozwiązanie architektoniczne, wywodzące się ze stylu zakopiańskiego, ale bliskie zarazem współczesnym formom światowego budownictwa sakralnego.

Strona 360

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Dach kościoła i wieża pokryte są drewnianym gontem, tworzącym głębokie okapy.

Mimo tego, wnętrze kościoła jest jasne, dzięki oknom w ścianie szczytowej nad chórem i przeszklonemu prezbiterium. W oknach znajdują się stylowe witraże, wykonane w latach siedemdziesiątych przez Andrzeja Gałka. Posadzka z czarnego marmuru kontrastuje z jasnym drewnem ściany.

Stylowy, a jednocześnie nowoczesny wystrój kościoła podkreślają jeszcze: łamany sufit i ażurowe, biegnące przez całą długość nawy lampy. Wyposażenie wnętrza jest nadal uzupełniane w tym samym stylu, dobrze harmonizującym z całą bryłą kościoła.

Od 1976 r. kościół Salwatorianów jest parafialnym Ośrodkiem Duszpasterskim dla wsch. dzielnicy Zakopanego, położonej pod Antatówką. xxxxx3GnGnoamaG[z i^f^Lce^ 285 III. Muzea, kościoły i kaplice 13. Kościół xx. Jezuitów „Na Górce" Najświętszej Marii Panny Nieustającej Pomocy ul. ks. Kaszelewskiego 9; trasa 3-D

Kościół Księży Jezuitów „Na Górce" Jezuici działali na Podhalu od końca lat pięćdziesiątych XVIII w. Karol Fabiani z Towarzystwa Jezusowego był w 1759 r. jednym z pierwszych misjonarzy, szerzących wiarę katolicką w Zakopanem. Sporo tu byto wówczas jeszcze elementów pogańskiego animizmu, przemieszanych z chrześcijaństwem. Dopiero za nakłonieniem ks.

Fabiani l kwietnia 1759 r. ceremonialnie został ścięty „Święty Smrek" pod Reglami, do którego zakopianie odbywali pielgrzymki, by tam modlić się o pogodę i dobre zbiory.

Misje jezuickie działały na Podhalu do kasaty zakonu w 1773 r. i zaraz po jego restauracji w 1814 r. Właśnie jezuici przygotowywali mieszkańców Zakopanego do przyjęcia pierwszego proboszcza i rozpoczęcia samodzielnego „bytu parafialnego", kiedy to 4 księży z Towarzystwa Jezusowego prowadziło w 1846 r. misje w Zakopanem, Strona 361

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka odprawiając msze w starej murowanej kaplicy Gąsieniców, obok budującego się wówczas drewnianego kościoła.

Póttorawiekowe związki jezuitów z Zakopanem w 1898 r. zostały przypieczętowane wyrażeniem przez proboszcza Kaszelewskiego zgody na osadzenie pod Giewontem domu zakonnego Towarzystwa Jezusowego.

Na pd. stoku Gubałówki, na Górce nad Cichą Wodą, jezuici kupili 2 parcele obok Gtadczańskiego Potoku, a także stojący niżej, niewykończony, parterowy domek Wojciecha Gąsienicy Kubiorka. Dom ten przeniesiono na Górkę, rozbudowano i wykończono, a umieściwszy w nim prowizoryczną kaplicę, 16 lipca 1899 r. poświęcono nowy klasztor, a 6 sierpnia tegoż roku - rozpoczęto budowę przyklasztornego kościoła.

Drewnianą, później otynkowaną i pokrytą blachą świątynię projektował jezuita brat Stanisław Dydek, w swoim czasie uczeń Edgara Kovatsa. Budową kierował ks.

Michał Andrzejczak. Nowy kościół został poświęcony 28 listopada 1908 r.

W przeciwieństwie do młodszych znacznie kościołów - Bernardynów i Salwatorianów, świątynia „Na Górce" jest niejednorodna stylowo. Elementy stylu zakopiańskiego • mieszają się tu ze „sposobem zakopańskim", barokiem i prowincjonalną secesją.

Niejednorodność stylowa jest o tyle zastanawiająca, że większość prac w kościele Jezuitów wykonano w krótkim stosunkowo okresie, przed I wojną światową.

Ołtarz główny wg projektu S. Dydka wyrzeźbił w dębinie Józef Turko z Przemyśla.

Znajdujący się tu obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy jest kopią cudownego obrazu z rzymskiego kościoła oo. Redemptorystów. Figury św. Ignacego Loyoli i św.

Franciszka Ksawerego wyrzeźbit w drewnie lipowym zakopiański artysta Józef Skotnica, zaś wizerunek św. Andrzeja Boboli wykonano w pracowni rzeźbiarskiej Braci SzatkoIII. Muzea, kościoły i kaplice 13. Kościół xx. Jezuitów „Na Górce" Najświętszej Marii Panny Nieustającej Pomocy wskich w Krakowie. Rzeźbę w antepedium głównego ołtarza, przedstawiającą Ostatnią Wieczerzę, wg znanego obrazu Leonarda da Vinci wykonał absolwent zakopiańskiej Szkoły Przemysłu Drzewnego - Michał Zawiślan.

Strona 362

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka W ołtarzach bocznych wiszą obrazy: Floriana Cynka, Bottoniego i Felicji Sumińskiej.

Obok głównego ołtarza znajduje się kaplica św. Andrzeja Boboli, gdzie ołtarz, pod kierunkiem Wojciecha Brzegi wykonał Franciszek Stanowski. Obraz, przedstawiający patrona kaplicy malował Jan Gąsienica Szostak, zaś scenę męczeństwa św. Andrzeja wyrzeźbił w antepedium Paweł Szczerba.

Na lewo od wejścia do kościoła znajduje się druga boczna kaplica - św. Ignacego Loyoli, założyciela zakonu jezuitów. Wystrój jej wnętrza jest przede wszystkim dziełem Wojciecha Brzegi. On właśnie projektował ołtarz i rzeźbił jego antepedium, przedstawiające pierwsze śluby św. Andrzeja i jego towarzyszy na Montmartre w Paryżu. Obraz przed-

stawiający pierwszego jezuitę malował prof.

Adolf Hyła z Krakowa, zaś umieszczony obok wizerunek św. Judy Tadeusza jest dziełem artysty malarza J. Rutkowskiego.

Medaliony na ścianach bocznych, projektowane przez Jana Nalborczyka, a wykonane przy współudziale krakowskiego rzeźbiarza Chądzyńskiego przedstawiają wyniesionych na ołtarze jezuitów, a wśród nich trzech Polaków - św. Andrzeja Bobolę, św. Stanisława Kostkę i bł. Melchiora Grodzickiego.

Konfesjonały w kościele projektował Wojciech Brzega. Chór zdobią rzeźby Pawła Szczerby i Józefa Turko.

W czasie okupacji niemieckiej Jezuici zostali wyrzuceni z Zakopanego. Obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy wywieziono w 1942 r. do krakowskiego kościoła św. Barbary, gdzie nazwano go wizerunkiem „Matki Bożej Wysiedlonej". 25 stycznia 1945 r. księża Jezuici powrócili do Zakopanego, a 4 marca tegoż roku w ołtarzu głównym umieszczono ponownie obraz patronki kościoła.

III. Muzea, kościoły i kaplice 14. Kaplica Świętego Krzyża przy klasztorze ss. Alberty nek kalatówki; dojście od trasy 10-D

Strona 363

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Brat Albert - Adam Chmielowski Przy drodze na Kalatówki, na terenie ofiarowanym przez hr. Władysława Zamoyskiego w 1898 r. założyciel Zgromadzenia Zakonnego Albertynów - Brat Albert, wybudował niewielki, drewniany klasztor.

Adam Chmielowski - Brat Albert (1846-1916), żołnierz, artysta malarz, franciszkanin. Wcześnie osierocony, tak jak i reszta rodzeństwa był na utrzymaniu krewnych. Wcześnie też stal się żołnierzem. W wieku 17 lat brał udział w Powstaniu Styczniowym, został ranny i po amputacji nogi stal się kaleką. W 1864 r. rozpoczął studia malarskie w Paryżu, Warszawie, później znowu w Paryżu i Monachium. Przez cały ten czas mieszkał w pracowniach malarskich swoich zamożniejszych przyjaciół, a utrzymywał się ze stypendiów i niewielkich zarobków artysty. W 1880 r. postanowił porzucić życie świeckie i wstąpił do zakonu jezuitów, z którego jednak zrezygnował po kilku miesiącach nowicjatu, będąc w głębokiej depresji psychicznej. Okres następnych 8 lat to czas krystalizowania się jego poglądów filozoficznych. W 1888 r. Adam Chmielowski złożył w Krakowie śluby Trzeciego Zakonu Sw. Franciszka, przyjął imię Albert i wraz z kilkoma zakonnikami rozpoczął działalność wśród ludzi marginesu społecznego, organizując dla nich najpierw przytułki, potem jadłodajnie i warsztaty rzemieślnicze. Po kilku latach powołano także żeński zakon albertynek, a placówki walki z nędzą zaczęły powstawać także poza Krakowem (Lwów, Sokal, Tarnów, Stanistawów, Przemyśl, Kielce, Tarnopol, Jarosław). Oprócz przytulisk, Albertyni zakładali domy dla bezdomnych dzieci i młodzieży, zakłady dla kalek, starców i nieuleczalnie chorych, otaczali opieką szpitale wojskowe (w czasie I wojny światowej) i zakaźne. Surowy i twardy nowicjat Albertynów odbywał się w pustelniach w Werchracie, Brusnie, Prusiu i Zakopanem.

Brat Albert, zaprzyjaźniony z H. Modrzejewską, S. Witkiewiczem, H. Sienkiewiczem i W. Zamoyskim już w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku poznał Zakopane. Po wystawieniu pustelni na Kalatówkach, przebywający tam zakonnicy z Bratem Albertem na czele pracowali fizycznie przy budowie gościńca z Zakopanego do Morskiego Oka, turystycznej ścieżki do Czarnego Stawu Gąsienicowego, hotelu „Stamary" i w paStrona 364

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka pierni kuźnickiej. W obrębie terenu klasztornego na Kalatówkach postawili także niewielki dom dla Brata Alberta, a następnie wybudowali drugi klasztor nad Kalatówkami, na tzw. Śpiącej Górce.

Brat Albert zmarł w Krakowie. Pozostawił po sobie dobrze zorganizowane dwa Zgromadzenia Zakonne (męskie i żeńskie), posługujące ubogim, kilka pustelni i kaplic pod wezwaniem Świętego Krzyża. W 1934 r. rozpoczęto proces kanonizacyjny Adama Chmielowskiego, a w czerwcu J 983 r. Brat Albert został beatyfikowany przez papieża Jana Pawła II. Pomysł wybudowania w Zakopanem pustelni z kaplicą powstał podczas rozmów, jakie prowadził Brat Albert ze Stanisławem Witkiewiczem, swoim kolegą z monachij28S III. Muzea, kościoły i kaplice 14. Kaplica Świętego Krzyża przy klasztorze ss. Albertynek skich studiów, przebywającym pod Giewontem na leczeniu. Podczas spacerów z hr. W. Zamoyskim, pragnącym ofiarować albertynom grunt w swoich tatrzańskich posiadłościach, Chmielowski sam wybrał miejsce pod budowę klasztoru. Stanisław Witkiewicz naszkicował projekt i w 1898 r. sześciu zakonników pod kierunkiem Brata Alberta ukończyło budowę drewnianego klasztoru i kaplicy Świętego Krzyża.

Budynki, utrzymane w stylu zakopiańskim, wyróżniają się jednak od innych projektów witkiewiczowskich brakiem wszelkich ozdób -jest to wyraźny wpływ Brata Alberta, żądającego największej prostoty zarówno od członków swego zakonu, jak i ich mienia.

Wnętrze kaplicy w połowie przedzielone jest balustradą, oddzielającą nieco podwyższone prezbiterium. Znajduje się w nim skromny drewniany ołtarz, którego jedyną ozdobą jest złocone tabernakulum. W kaplicy znajduje się Wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej i portret Brata Alberta. Poza tym w ołtarzu umieszczone są proste, drewniane krzyże.

Trzy okna w prezbiterium łączą pomieszczenie kaplicy z częścią klasztorną, skąd też prowadzi wejście do zakrystii i rozmównicy.

Strona 365

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka W 1902 r. pustelnię na Kalatówkach przejęły ss. Albertynki, a Bracia przenieśli się do klasztoru, wybudowanego w podobnym stylu nieco wyżej, na Śpiącej Górce, który spłonął w 1977 r. i został odbudowany w 1985 r.

W 1901 r. w ogrodzie klasztornym albertyni wybudowali małą Chatkę Pustelnika. Tu właśnie, podczas swoich pobytów na Kalatówkach, mieszkał Brat Albert. Tu też przychodzili do niego goście, zafascynowani osobowością wielkiego zakonnika, często reprezentujący odmienne od Chmielowskiego Kaplica Świętego Krzyża na Kalatówkach

19 Zakopane - praewodnik historyczny 289 III. Muzea, kościoły i kaplice 14. Kaplica Świętego Krzyża przy klasztorze ss. Albertynek poglądy i idee: Stefan Żeromski, Stanisław Witkiewicz, Karol Hubert Rostworowski, Stanisław Przyby szewski, Józef Conrad Korzeniowski.

Zabudowania klasztorne obecnie wpisane są w rejestr zabytków, a w Domku Pustelnika znajduje się małe muzeum pamiątek po Bracie Albercie, chętnie odwiedzane przez turystów, udających się tą trasą w góry.

Częstym gościem był tu też kardynał Karol Wojtyła przed powołaniem na Stolicę Piotrową.

^annccGGGGaac ;•W4^•^—^4^•^••;•^• 290 III. Muzea, kościoły i kaplice 15. Kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa Jaszczurówka; dojście od trasy 9-E i F

Strona 366

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka

Kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa w Jaszczurówce W 1903 r. po śmierci właściciela „Państwa Szaflary", a w nim - Jaszczurówki, Adama Uznańskiego, jego synowie postanowili ufundować tam właśnie kaplicę rodzinną. W rok później kardynał Jan Puzyna wyraził zgodę na to przedsięwzięcie i prace rozpoczęto. W 1908 r., na stoku nad źródłami cieplicowymi, przy drodze łączącej Zakopane z Morskim Okiem stanęła drewniana, publiczna kaplica, projektowana przez Stanisława Witkiewicza i w całości utrzymana w stylu zakopiańskim.

Bryła budynku w kształcie prostokąta z absydą osadzona została na wysokiej granitowej podmurówce. Podcienie kryjące taras mają drewnianą konstrukcję arkadową. Nad głównym wejściem znajduje się figurka Chrystusa Frasobliwego, przykryta osob-

nym daszkiem. Dwuspadowy dach kaplicy, z charakterystyczną czworoboczną sygnaturką zwieńczoną metalowym krzyżem, ma stylowe szczyty, na których umieszczone są „wschodzące słonecka". Cala kaplica, absyda i podcienie kryte są gontami, a drzwi i ramy okienne - bogato rzeźbione i kołkowane.

Wnętrze, również zaprojektowane przez Witkiewicza w stylu zakopiańskim, cechuje wielka prostota. Ołtarz główny, rzeźbiony w drzewie, ma formę chaty góralskiej. Po jego obu stronach znajdują się kolorowe witraże - z prawej strony z Matką Boską Częstochowską i herbem Polski, z lewej z Matką Boską Ostrobramską i herbem Litwy. W latach pięćdziesiątych kaplica wzbogaciła się o stacje Drogi Krzyżowej, malowane na szkle przez Józefa Jana Jachymiaka, a potem jeszcze o 2 ołtarzyki: Matki Bożej z Dzieciątkiem oraz Św. Józefa - wykonane, tak jak i żyrandol dębowy przez Józefa Janasa z Dębna.

Opiekę nad kaplicą sprawowali kolejno: rodzina Uznańskich i parafia w Poroninie, księża Marianie, ks. kapelan ss. Urszulanek w Jaszczurówce-Borach, xx. Misjonarze z parafii na Olczy, a od 1984 r. - xx. Marianie z parafii na Cyrhli.

W l. 1978-81 zabytkowa kaplica w Jaszczurówce poddana została generalnemu remonStrona 367

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka towi i starannej restauracji.

19* 291 III. Muzea, kościoły i kaplice 16. Kaplica św. Andrzeja (Świerada) i Benedykta ul. Kościeliska; trasa 2-A

konieczne, gdyż jeszcze przed II wojną światową góralki zza Gubałówki, przynoszące towary do Zakopanego, zostawiały tam tobołki traktując zabytkową kapliczkę jako magazyn pod opieką boską. Po drugiej wojnie zaś łupem wandali padł między innymi artystyczny świecznik projektowany przez Kenara, a ukradziony wkrótce po zainstalowaniu.

Niewielki budynek kamienny, z krytym gontem dachem zwieńczonym sygnaturką jest jednym z najcenniejszych zabytków Zakopanego.

Kapliczka Gąsieniców przy ul. Kościeliskiej Przed 1810 r. Paweł Gąsienica wybudował-podobno ze zbójnickich pieniędzy-na swoim gruncie, małą, kamienną kapliczkę, w której można było odprawiać Msze Św. i głosić nauki religijne. Jest to najstarszy obiekt sakralny w Zakopanem, zachowany w dobrym stanie do dziś. W 1861 r. kapliczka Gąsieniców, jak się ją zwykle nazywa, została odnowiona przez Macieja Pitonia i wtedy poświęcił ją ks. Józef Stolarczyk. Po II wojnie światowej, na zamówienie ks. proboszcza Tobolaka, wnętrze kapliczki zaprojektował Antoni Kenar.

Elementami zdobniczymi są tu symbole 4 Ewangelistów i wizerunki 2 świętych misjonarzy - patronów kapliczki. Projekt Kenara zrealizował jego uczeń-Józef Kandefer.

Wejście do kapliczki zabezpieczone zostało żelazną kratą i obecnie oglądać ją można tylko z zewnątrz. Zabezpieczenie takie było 292

Strona 368

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka

III. Muzea, kościoły i kaplice 17. Stary kościół parafialny Matki Boskiej Częstochowskiej i św. Klemensa ul. Kościeliska; trasa 2-A

Stary kościół parafialny Matki Boskiej Częstochowskiej i św. Klemensa Tuż koło wybudowanej przez Pawła Gąsienicę pierwszej zakopiańskiej kapliczki, dzięki właścicielom dóbr zakopiańskich - Klementynie i Edwardowi Homolacsom, w 1847 r. wybudowany został niewielki drewniany kościół.

Starania o założenie parafii w Zakopanem rozpoczęli Homolacsowie już w 1837 r., kiedy to notarialnie zobowiązali się do utrzymania proboszcza wraz z gospodarstwem kościelnym. W 1845 r. Cesarz Ferdynand I projekt ten zatwierdził i wnet rozpoczęto budowę kościoła. Ukończył ją w 1847 r. cieśla Sebastian Gąsienica Sobczak, a 6 stycznia 1848 r. ksiądz proboszcz Józef Stolarczyk, instytuowany kanonicznie 29 listopada 1847 r., odprawił pierwszą Mszę Świętą.

Utrzymuje się błędne przekonanie, jakoby ks. Stolarczyk od podstaw zbudował stary kościółek. Nie jest to prawdą - istniał on już przed jego przybyciem do Zakopanego.

Pierwszy proboszcz budował natomiast - częstokroć własnymi rękami-plebanię i organistówkę, a w l. 1850-51 powiększył kościół dobudowując jego pd. część z wieżą. Mimo rozbudowy, kościółek zachował formę jednonawową w kształcie prostokąta, z niewielką zakrystią przy prezbiterium.

W następnych latach wnętrze kościoła wzbogaciło się o 3 ołtarze, wykonane przez najlepszego ówcześnie góralskiego rzeźbiarza - Wojciecha Kułacha z Gliczarowa. W ołtarzu głównym znajdował się obraz św.

Klemensa - patrona kościoła, wymieniony przed II wojną światową na kopię obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej", w bocznych zaś ołtarzach pozostały stare obrazy Matki Boskiej i św. Stanisława, namalowane przez nieznanych twórców. W '854 r. zakupiono u krakowskiego organonnstrza Sapalskiego organy z fundacji Teresy Karpielowej i składek innych parafian.

Strona 369

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka W 1863 r. obok kościoła zbudowano drewnianą dzwonnicę, rozebraną podczas regulacji ul. Kościeliskiej przed I wojną światową.

Gruntowny remont kościoła przeprowadził w latach pięćdziesiątych naszego stulecia proboszcz Jan Tobolak. Wymienił gonty, pokrywające budynek, oryginalny dach pulpitowy nad wejściem zmienił na dwuspadowy, wyremontował ogrodzenie. We wnętrzu antepedia do 3 ołtarzy wykonali Karol Kłosowski i Maria Bujakowa. W tym samym czasie powstała drewniana, podnoszona krata, zagradzająca wejście do kościoła, która wg projektu Antoniego Kenara wykonał jego uczeń Karol Gołek.

Wystrój kościoła jednak zachował swój dawny charakter, dzięki starym ludowym obrazom i świątkom, znajdującym się na ścianach bocznych oraz na balkonie chóru.

Najciekawszy jest obraz anonimowego 293 III. Muzea, kościoły i kaplice 17. Stary kościół parafialny Matki Boskiej Częstochowskiej i św. Klemensa

Stary cmentarz „Na Pęksowym Brzyzku". twórcy z przełomu XVIII i XIX w., przedstawiający św. Pawła - z głową na dół spadającego z konia w drodze do Damaszku.

Współczesne natomiast, choć nader stylowe są malowane przez Ewelinę Pęksową na szkle Stacje Męki Pańskiej.

Dawny kościół parafialny - przez zakopiańczyków zwykle ciepło zwany „starym kościółkiem" - uznany został za obiekt zabytkowy, a jego opiekunem i kustoszem jest ks.

Zbigniew Wiśniewski. On także opiekuje się zabytkowym starym cmentarzem przy ul.

Kościeliskiej.

Powstał on w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku (na tablicy przy wejściu podano błędną datę 1848) na gruncie ofiarowanym na ten cel przez Jana Pęksę. Do 1908 r. byt to jedyny cmentarz w Zakopanem. W latach 294 międzywojennych stało się zwyczajem, że na „Pęksowym Brzyzku" - poza osobami, Strona 370

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka które miały tu wcześniejsze grobowce rodzinne - chowano zmarłych w Zakopanem (a także i poza nim) ludzi zasłużonych dla polskiej kultury i nauki. W 1931 r. stary cmentarz został wpisany do rejestru zabytków i od tego czasu chowanie tu zmarłych wymaga każdorazowo zgody wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Podczas okupacji niemieckiej cmentarz uległ częściowej dewastacji, kiedy znacznie zmniejszono jego powierzchnię budując drogę dojazdową do kolejki linowej na Gubałówkę. Po wojnie ks. Jan Tobolak przeprowadził akcję porządkową, podczas której został wykończony mur cmentarny, f III. Muzea, kościoły i kaplice 17. Stary kościół parafialny Matki Boskiej Częstochowskiej i św. Klemensa odnowione niektóre nagrobki i wymieniono spróchniałe krzyże na mogiłach. Wśród 250 grobów, znajdujących się na starym cmentarzu - kilkadziesiąt to mogiły ludzi zasłużonych dla Zakopanego i polskiej kultury.

Spoczywają tu m.in.: Tytus Chałubiński, Maria i Bronisław Dembowscy, Kazimierz Dłuski, Antoni Kenar, Kornel Makuszyński, Stanisław Nędza Kubiniec, Władysław Orkan, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Antoni Rząsa, Karol Stryjeński, Stanisław Witkiewicz. Są tu też symboliczne groby Bronisława Czecha, Stanisława Ignacego Witkiewicza i Mariusza Zaruskiego. Niektóre z nagrobków to prawdziwe dzieła sztuki, autorstwa m.in. Stanisława Witkiewicza, Antoniego Konara, Antoniego Rząsy i Władysława Hasiora.

Opiekę konserwatorską nad starym cmenta-

rzem sprawuje Muzeum Tatrzańskie wespół z młodzieżą Zespołu Szkół Zawodowych im.

W. Matlakowskiego, pod kierunkiem profesora „Budowlanki "-Wiesława Białasa. W przeddzień Zaduszek uczniowie Liceum Sztuk Plastycznych im. Kenara ozdabiają groby oryginalnymi drewnianymi kwiatami, krzyżykami i „słoneckami".

W 1983 r. stary cmentarz w Zakopanem doczekał się przewodnika biograficznego pióra Janusza Zdebskiego.

Na murze cmentarnym, projektowanym przez Stanisława Witkiewicza, obok cmentarnej bramy tego samego autorstwa proboszcz Jan Tobolak umieścił tablicę z napiStrona 371

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka sem: „Ojczyzna to ziemia i groby.

Narody tracąc pamięć tracą życie.

Zakopane pamięta".

Informator zakopiański Ważniejsze adresy i telefony Tatrzański Park Narodowy, dyrekcja, ul. Chałubińskiego 42, tel. 32-03 Szpital miejski, ul. Kamieniec 10, tel. 20-21 Przychodnia miejska, ul. Gimnazjalna 8, tel. 46-35 (rejestracja) Pogotowie Ratunkowe, ul. Kamieniec 10, tel. 10-82 Spółdzielnia Lekarska, ul. Krupówki 77, tel. 37-32 Apteki: ul. Krupówki 37, tel. 46-39; ul. Chramcówki 34, tel. 22-21; ul. Witkiewicza 3, tel. 24-47; ul. Droga do Olczy l, tel. 62-56 Poczta: ul. Krupówki 20, tel. 24-75; Bystre, tel. 62-65; Chramcówki, tel. 42-25; Harenda, tel. 43-21; Skibówki, tel. 54-95 Bank PKO, ul. Kościuszki 3, tel. 49-67 Państwowe Koleje Linowe: dyrekcja, ul. Kościuszki 4, tel. 53-56; Buforowy Wierch, al. Powstańców Śląskich, tel. 39-41; Gubałówka (st. dolna), tel. 48-30; Kasprowy Wierch (st. Kuźnice), tel. 45-10 Dworzec PKP, ul. Chramcówki, tel. 50-31; informacja, tel. 45-04 Dworzec PKS, ul. Kościuszki, tel. 31-99; Strona 372

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka informacja, tel. 46-03 Urząd Miejski, ul. Kościuszki 13, tel. 40-31 do 39 Fundusz Wczasów Pracowniczych, dyrekcja, ul. Witkiewicza 20, tel. 45-24 GOPR, Naczelnictwo i Grupa Tatrzańska, ul. 15 Grudnia 63 a, tel. 47-47 Biura obsługi ruchu turystycznego i informacja turystyczna BORT PTTK (organizacja wycieczek, zamawianie przewodników), ul. Krupówki 37, tel. 59-47 Zarząd Oddziału PTTK, ul. Krupówki 12, tel. 57-20 TPT „Tatry", ul. Jagiellońska 7, tel. 37-30; wydział usług (organizacja imprez), tel. 43-43 TPT „Tatry", informacja turystyczna, ul. Kościuszki 7, tel. 40-40 Noclegi Centralna rezerwacja miejsc w obiektach PTTK. Dom Turysty PTTK, ul. Zaruskiego 5, tel. 32-07 Centralna Recepcja Kwater Prywatnych TPT „Tatry", ul. Kościuszki 7, tel. 40-40 Hotele „Gazda", ul. Zaruskiego 2, tel. 50-11 „Orbis-Giewont", ul. Kościuszki l, tel. 20-11 „Orbis-Kasprowy", Polana Szymoszkowa, Strona 373

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka tel. 40-11 „Juventur", ul. Słoneczna 2, tel. 36-35 „Morskie Oko", ul. Krupówki 30, tel. 50-76 „Warszawianka", ul. Jagiellońska 7, tel. 32-61 „Zakopane", uł. B. Czecha l, tel. 50-25 Domy wycieczkowe Dom Turysty PTTK, ul. Zaruskiego 5, tel. 32-81 do 84 Dom Wycieczkowy TPT „Tatry" „Kuźnice", Kuźnice, tel. 31-87 PTSM „Szarotka", ul. Nowotarska 45, tel. 42-03 PTSM, ul. Przewodników Tatrzańskich 3, tel. 35-37 Campingi Nr 97, ul. Żeromskiego, tel. 25-56 Nr 160 „Harenda", Harenda Nr 161, ul. Droga do Olczy, tel. 62-50 SN PTT, ul. Za Strugiem 38, tel. 45-66 Schroniska tatrzańskie PTTK Polana Chochołowska, tel. 40-79 Hala Ornak, tel 36-75 „Murowaniec", Hala Gąsienicowa, tel. 26-33 Hala Kondratowa, tel. 52-14 Kalatówki, tel. 28-27 i 36-44 Dolina Pięciu Stawów Polskich, radiotelefon GOPR Dolina Roztoki, radiotelefon GOPR Morskie Oko, tel. centrala Zakopane Strona 374

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Telefony alarmowe GOPR, tel. 34-44 MO, tel. 997 Pogotowie Ratunkowe, tel. 999 Pomoc drogowa, tel. 981 Straż Pożarna, tel. 998 296 Wydawnictwa przewodnikowe po Zakopanem (wybór w układzie chronologicznym) Maria Steczkowska: Obrazki z podróży do Tatrów i Pienin, Druk K. Budweiser, Kraków 1858 Walery Bijasz: Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic, nakładem autora, Kraków 1886 (inne wyd.: 1870,1881,1891, 1896, 1900) Ks. Augustyn Wawrzyniec Sutor: Krótki przewodnik do Zakopanego i po Tatrach, nakładem autora, Kraków 1878 Stanisław Poniklo: Zakopane jako miejsce klimatyczne, nakładem Stacji Klimatycznej w Zakopanem, Kraków 1890 Leopold Świerz: Krótki przewodnik do Tatr napisał..., nakładem autora, Kraków 1896 Tomasz Janiszewski: Zakopane, Stacja klimatyczna w Tatrach, nakładem księgami L. Zwolińskiego i spółki, Kraków-Zakopane 1899 (Mieczysław Kowalewski): Zakopane i Tatry. Kalendarzyk tatrzański, nakładem W. L. Anczyca i spółki, Kraków 1901 Mieczysław Świerz: Przewodnik po Tatrach Polskich i Zakopanem, nakładem autora, Zakopane 1921 Mieczysław Orłowicz: Zakopane, nakładem Tymczasowej Komisji Uzdrowiskowej (1926, Zakopane) Tadeusz Siemianowski: Informator zakopiański, nakładem Ajencji Prasowej i Handlowej T. Siemianowski, Zakopane 1929 Tadeusz Zwoliński: Zakopane, nakładem księgami L. Zwolińskiego, Zakopane, 1931 Teofil Kling: Ilustrowany przewodnik po Zakopanem, nakładem autora. Zakopane 1934 Strona 375

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Ilustrowany informator i przewodnik Zakopanego, nakładem Związku Dorożkarzy Konnych w Zakopanem, Zakopane 1939 K. Zwierzyński: Przewodnik uzdrowiskowy, nakładem Wydziału Uzdrowiskowego Zarządu Miejskiego Zakopane, 1948 Tadeusz Zwoliński: Zakopane i Podhale, SiT, Warszawa 1953 Zbigniew Korosadowicz i Andrzej Biedrzycki: Zakopane, Tatry, Podtatrze, SiT, Warszawa 1967 Andrzej Paczkowski: Zakopane i okolice, SiT, Warszawa 1973 Józef Nyka: Tatry polskie, SiT, Warszawa 1973 Zbigniew Korosadowicz: Tatry polskie i Zakopane, lato i zima, SiT, Warszawa 1977 Konstanty Stecki: Literacki przewodnik po Zakopanem, WAiF, Warszawa 1980 Janusz Zdebski: Cmentarz Zasłużonych w Zakopanem. Przewodnik biograficzny, Kraj, Warszawa-Kraków 1983

Lektury uzupełniające (wybór - podano jedynie nowsze pozycje, dotyczące historii Zakopanego) Wojciech Brzega: Żywot górala poczciwego, WL, Kraków 1969 Bolesław Chwaściński: Z dziejów taternictwa. O górach i ludziach, SiT, Warszawa 1979 Alfons Filar i Michał Leyko: Pałace, katownia Podhala, MON, Warszawa 1976 Roman Hennel (opr.): Tatrami urzeczeni, SiT, Warszawa 1979 Ferdynand Hoesick: Tatry i Zakopane, nakładem Księgami Św. Wojciecha PoznańWarszawa 1922-31 Michał Jagiełło (wstęp i opracowanie): Listy o „stylu zakopiańskim" 1892-1912, WL, Kraków 1979 Henryk Jost: O górnictwie i hutnictwie w Tatrach Polskich, WNT, Warszawa 1962 Halina Kenarowa: Od zakopiańskiej Szkoły Przemysłu Drzewnego do Szkoły Kenara, Strona 376

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka WL, Kraków 1978 Zdzisław Lutrosiński: Dwudziestolecie Zakopanego, nakładem Pręż. Miejskiej R.N., Zakopane 1964, mps powielany Maciej Pinkwart: Zakopiańskim szlakiem Szymanowskiego, Kraj, Warszawa 1982 Maciej Pinkwart: Zakopiańskim szlakiem Mariusza Zaruskiego, Kraj, Warszawa-Kraków 1983 Maciej Pinkwart: Zakopiańskim szlakiem Mieczysława Kariowicza, Kraj, Warszawa-Kraków 1984 Zofia Radwańska-Paryska, Witold H. Paryski: Encyklopedia tatrzańska, SiT, Warszawa 1973 Zofia Stecka: Przewodnictwo tatrzańskie, Kraj, Warszawa-Kraków 1981 Roman Talewski: Początki i rozwój zakopiańskiej medycyny, Ossolineum, Wrocław 1971 Włodzimierz Wnuk: Moje Podhale. Ku Tatrom, PAX, Warszawa 1976 Włodzimierz Wnuk: Na góralską nutę, PAX, Warszawa 1981 Włodzimierz Wnuk: Walka podziemna na szczytach, PAX, Warszawa 1980 Włodzimierz Wnuk: Obrazki zakopiańskie, KAW, Kraków 1983 Juliusz Zborowski:. Pisma podhalańskie, WL, Kraków 1972 Stefan Żychoń: Elementy struktury przestrzennej polskiego i słowackiego Podtatrza, nakładem Politechniki Krakowskiej, Kraków 1970

Spis ilustracji „Hotel pod Gewontem", ul. Krupówki - fot. Lidia Długołęcka 40 Roman Kulig - reprod. Lidia Długołęcka 41 Technikum Budowlane, ul. Krupówki - fot.

Lidia Długołęcka 42 Franciszek Neużil - fot. ze zbiorów Henryka Josta, reprod. Lidia Długołęcka 43 Dworzec Tatrzański, ul. Krupówki-fot.

Lidia Długołęcka 43 Jerzy Gawliński - reprod. Stanisław Momot 44 Strona 377

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka „Staszeczkówka", ul. Krupówki - fot. Lidia Długołęcka 45 Ferdynand Tabeau-fot. ze zbiorów R. Talewskiego, reprod. Lidia Długołęcka 47 Poczta, ul. Krupówki - fot. Lidia Długołęcka 48 Kawiarnia „Szarotka", ul. Krupówki - fot.

Lidia Długołęcka 50 Antoni Krzyżak-fot. ze zbiorów Rudolfa Krzyżaka 51 Dom Krzyżaka, ul. Krupówki - fot. Lidia Długołęcka 52 Rodzina Zwolińskich w 1916 roku. Od lewej: Stefan, Stefania, Tadeusz, Leonard - fot. Zofia Zwolińska 53 Walery Eijasz - reprod. Lidia Długołęcka 54 Dom Leistena, ul. Krupówki - fot. Lidia Długołęcka 55 Hotel „Morskie Oko", ul. Krupówki - fot.

Maciej Pinkwart 56 Dom Mangla, ul. Krupówki - fot. Lidia Długołęcka 58 Henryk Schabenbeck - fot. z pisma „Giewont" z 1924 roku, reprod. Lidia, Długołęcka 62 Dom Śmeji, ul. Krupówki - fot. Lidia Długołęcka 63 Bronisław Chwistek - fot. z książki K. Estreichera „Leon Chwistek", reprod. Lidia Długołęcka 64 Leon Chwistek - fot. z książki K. Estrei, chera „Leon Chwistek", reprod. Lidia Dtugołęcka 64 Wincenty Galica-fot. ze zbiorów rodzinnych 65 „Zośka", ul. Krupówki - fot. Lidia Długotęcka 66 Maria Witkiewiczowa - fot. z książki S. Witkiewicza „Listy do syna", reprod. Lidia Dtugotęcka 66 Ks. Józef Stolarczyk - reprod. Stanisław Momot 71 Dom Wnuka, ul. Kościeliska - fot. Lidia Długołęcka 72 „Koleba", ul. Kościeliska - fot. Lidia Długołęcka 74 Dom Walczaków-Michatków, ul. Kościeliska - fot. Lidia Długołęcka 75 Wacław Kraszewski - fot. ze zbiorów Janiny Szmurło, reprod. Lidia Długołęcka 76 Dom Gąsieniców-Bednarzów, ul. Kościeliska - fot. Lidia Długołęcka 78 Karol Kłosowski, autoportret - fot. ze zbiorów Bronisława Kłosowskiego 79 Franciszek Marduła - fot. Roman Serafin 79 Dom Franciszka Marduły, ul. KościeliStrona 378

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka ska - fot. Lidia Długołęcka 80 „Sobczakówka", Droga do Rojów-fot.

Lidia Długołęcka 81 Dom Sieczki, ul. Sobczakówka - fot. Lidia Długołęcka 82 ks. Kazimierz Kaszelewski - reprod. Lidia Dtugołęcka 84 Maciej Gąsienica-Józkowy - fot. ze zbiorów rodzinnych, reprod. Lidia Długołęcka 84 Dom Sieczki, ul. ks. Kaszelewskiego - fot.

Lidia Długołęcka 85 Józef Sieczka - reprod. Stanisław Momot 86 Kuźnia Mieczysława Biernacika, ul. Za Strugiem - fot. Lidia Długołęcka 87 „Gąsienicówka", ul. Za Strugiem-fot.

Lidia Długołęcka 88 Konstanty Stecki - fot. ze zbiorów Konstantego Steckiego, jr 89 Konstanty Stecki, jr-fot. Stanisław Momot 89 Helena Marusarzówna - fot. ze zbiorów Stanisława Marusarza, reprod. Roman Serafin 90 „Wantule", Droga do Wantuli - fot. Lidia Dtugotęcka 91 299 Spis ilustracji Stanisław Wawrytko - fot. ze zbiorów Zofii Gluzińskiej, reprod. Lidia Długołęcka 92 Zespól Szkól Zawodowych im. H. Modrzejewskiej, ul. Kasprusie - fot. Lidia Długołęcka 93 Osiedle Kasprusie - fot. Maciej Pinkwart • 94 „Czerwony Dwór", ul. Kasprusie - fot. Maciej Pinkwart 96 Budynek d. Fabryki Nart B-ci Schiele, ul.

Kasprusie - fot. Lidia Długołęcka 97 Władysław Matlakowski - rysunek Antoniego Kamieńskiego ze zbiorów Witolda H. Paryskiego, reprod. Lidia Długołęcka 98 Dom Klimka Bachledy, ul. Kasprusie - fot.

Lidia Długołęcka 99 Klimek Bachleda - fot. ze zbiorów Witolda H. Paryskiego, reprod. Lidia Długołę?!^? „Szałas", ul. Kasprusie - fot. Lidia Długołęcka 100 Dom ks. Stolarczyka, ul. Nowotarska - fot.

Lidia Długołęcka 102 Pozostałości cmentarza cholerycznego na Równi Krupowej - fot. Lidia Długołęcka 105 „Świetlana", ul. Nowotarska - fot. Lidia Długołęcka 105 Strona 379

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Pomnik Legionistów na nowym cmentarzu, ul. Nowotarska - fot. Lidia Długołęcka 106 „Szarotka", ul. Nowotarska - fot. Lidia Dtugołęcka 107 Henryk Sienkiewicz - rysunek Stanisława Witkiewicza z 1880 roku, reprod. Lidia Długołęcka 109 „Lutnia", ul. Sienkiewicza - fot. Lidia Długołęeka 112 „Żychoniówka", ul. Sienkiewicza - fot. Lidia Długołęcka 113 Józef Żychoń - fot. ze zbiorów Stanisława Żychonia, reprod. Stanisław Momot 113 Dom rodziny Pająków, ul. Sienkiewicza - fot. Lidia Długoięcka 114 Borys Wigilew-fot. z „Podtatrza" z 1976 roku, reprod. Stanisław Momot 115 Leopold Winnicki - fot. ze zbiorów rodzinnych, reprod. Lidia Długołęcka 117 Henryk Bednarski - fot. ze zbiorów Witolda H. Paryskiego, reprod. Lidia Długołęcka 118 300 Stanisław Witkiewicz - fot. z książki Stanisława Witkiewicza „Listy do syna", reprod.

Lidia Długołęcka 121 „Baśka", ul. Witkiewicaa - fot. Lidia Długołęcka 122 Tadeusz Mischke - fot. ze zbiorów rodzinnych, reprod. M. Mischke 123 Adam Asnyk - obraz Kazimierza Pochwalskiego w zbiorach Witolda H. Paryskiego, reprod. Lidia Długołęcka 124 Reprodukcja I strony „Przeglądu Zakopiańskiego" z 1899 roku - reprod. Lidia Długołęcka 125 Mariusz Zaruski, autoportret z 1907 roku - fot. arch. Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku 127 „Gazda", ul. Zaruskiego - fot. Lidia Dtugo'ęcka 128 Józef Fedorowicz - fot. ze zbiorów rodzinnych, reprod. Lidia Długołęcka 129 Pomnik „Ratownikom Górskim", ul. Zaruskiego - fot. Lidia Długołęcka 130 Dom Turysty im. Mariusza Zaruskiego - fot. Lidia Długołęcka 131 „Krywań", ul. Zaruskiego - fot. Stanisław Momot 132 „Limba", ul. Ogrodowa-fot. Maciej Pinkwart 133 Antoni Rząsa - fot. Marcin Rząsa 137 „Mrówki", Las Białego - fot. Lidia Długołęcka 139 „Biały Potok", Droga do Białego - fot. Lidia Długołęcka 140 Marian Zając - fot. z książki Włodzimierza Wnuka „Walka podziemna na szczytach", Strona 380

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka reprod. Lidia Długołęcka 141 „Przystań", ul. Zająca-fot. Lidia Długotęcka 142 Józef Kapeniak - fot. Stanisław Momot 143 Marian Sokołowski - fot. ze zbiorów Witolda H. Paryskiego, reprod. Lidia Długołęcka 144 Adam Sokołowski - fot. ze zbiorów Witolda H. Paryskiego, reprod. Lidia Długołęcka 144 Stanisław Sokołowski, jr- fot. z książki „Z badań geologicznych w Karpatach", reprod.

Lidia Długołęcka 145 Spis ilustracji Tadeusz Brzozowski - fot. ze zbiorów rodzinnych 145 „Boryna", ul. Grunwaldzka - fot. Lidia Długołęcka 146 Matylda Jostowa - fot. ze zbiorów Henryka Josta, reprod. Lidia Długołęcka 147 Henryk Jost-fot. ze zbiorów rodzinnych, reprod. Lidia Długołęcka 148 Pomnik Jagiełły w Parku Dzieci i Młodzieży - fot. Lidia Długołęcka 149 Wojciech Brzega - fot. z książki Włodzimierza Wnuka „Moje Podhale", reprod. Lidia Długotęcka 150 „Jutrzenka", ul. Grunwaldzka - fot. Lidia Długołęcka 150 Łazienki Miejskie - fot. Lidia Długołęcka 152 Podhalański Bank Spółdzielczy, ul. Kościuszki - fot. Lidia Długołęcka 153 Wojciech Krzeptowski - reprod. Stanisław Momot 154 Hotel „Giewont", ul. Kościuszki - fot. Maciej Pinkwart 155 Franciszek Trzaska-fot. ze zbiorów W. Trzaski, reprod. Lidia Długołęcka 156 Andrzej Małkowski - reprod. Lidia Długołęcka 158 Olga Małkowska - reprod. Lidia Długołęcka 158 Urząd Miejski, ul. Kościuszki - fot. Lidia Długołęcka 160 „Pocztówka", ul. Kościuszki - fot. Lidia Długołęcka 161 „Stamary", dziś DW „Podhale", ul. Kościuszki - fot. Maciej Pinkwart 162 „Marilor", ul. Kościuszki - fot. Lidia Długotęcka 164 „Myszka", ul. Kościuszki - fot. Lidia Długołęcka ' 165 Antoni Kenar - fot. ze zbiorów Witolda H. Paryskiego, reprod. Lidia Długołęcka 166 Strona 381

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka „Polonia", ul. Chramcówki - fot. Lidia Długołęcka 168 Willa „Pod Matką Boską", ul. Chramcówki - fot. Lidia Długołęcka 170 Sanatorium Czerwonego Krzyża, ul.

Chramcówki - fot. Maciej Pinkwart 171 Altana dawnego Zakładu dr. A. Chramca - fot. Lidia Długołęcka 172 „Mirek", ul. Kasprowicza - fot. Lidia Długołęcka 173 Stanisław EIjasz-Radzikowski - fot. z arch.

Muzeum Tatrzańskiego im. T. Chałubińskiego, reprod. Stanisław Momot 174 Pomnik Wdzięczności na pl. Zwycięstwa - fot. Lidia Długołęcka 179 Gustaw Nowotny - fot. ze zbiorów rodzinnych 180 Jan Trybuła senior - fot. ze zbiorów Jana Trybuty jr., reprod. Lidia Długołęcka 180 Kino „Giewont", ul. Orkana-fot. Lidia Długołęcka 182 Dom Obrochtów, ul. Małe Żywczańskie - fot. Lidia Długołęcka 185 Bartuś Obrochta - fot. z arch. Muzeum K. Szymanowskiego „Atma", reprod. Lidia Długoięcka 186 Adam Pach - fot. Stanisław Momot 187 Dom Stanisława Marusarza, ul. Struga - fot.

Lidia Długołęcka 189 Stanisław Marusarz - fot. Stanisław Momot 189 Józef Diehl - fot. z pisma „Giewont" z 1924 roku, reprod. Lidia Długołęcka 190 Kazimierz Przerwa-Tetmajer - rysunek z książki Włodzimierza Wnuka „Ku Tatrom", reprod. Lidia Długotęcka 191 Józef Piłsudski - reprod. Maciej Pinkwart 193 Bronisław Piłsudski - fot. z „Rocznika Podhalańskiego" z 1921 roku, reprod. Lidia Długołęcka 194 DW „Skalnica I", ul. 15 Grudnia - fot. Lidia Dtugotęcka 195 Domy ZAIKS-u, od lewej „Orlik" i „Halama", ul. 15 Grudnia-fot. Lidia Długołęcka 196 Wawrzyniec Żuławski - fot. z arch. Muzeum K. Szymanowskiego „Atma", reprod.

Lidia Długotęcka 197 Dom Sztaudyngera, ul. 15 Grudnia-fot.

Lidia Długołęcka 198 Jan Sztaudynger - foŁ z „Podtatrza" z 1976 roku, reprod. Lidia Długołęcka 199 Skocznia narciarska, ul. Czecha - fot. Lidia Długołęcka 200 301 Spis ilustracji Strona 382

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Centralny Ośrodek Sportowy, ul. Czecha - fot. Lidia Długołęcka 202 Pomnik Tytusa Chałubińskiego - fot. Lidia Długołęcka 205 Jan Krzeptowski Sabała - fot. arch. Muzeum K-. Szymanowskiego „Atma" 207 „Jurand", ul. Chałubińskiego - fot. Lidia Diugolęcka 209 Jerzy Żuławski - fot. z książki- J. Żuławskiego „Z domu", reprod. Maciej Pinkwart 210 „Rialto", ul. Chałubińskiego - fot. Lidia Długolęcka 211 Marian Hawranek z synami: Zygmuntem i Jerzym - fot. ze zbiorów Witolda H. Paryskiego, reprod. Lidia Długolęcka 211 Tyrolskie wille „Bezimienna" i „Pomorze", ul. Chałubińskiego - fot. Lidia Długołęcka 212 Domki dwurodzinne na ul. Jagiellońskiej - fot. Lidia Długolęcka 215 Zdzisław Czaplicki - fot. ze zbiorów R. Talewskiego, reprod. Lidia Długołęcka 215 „Warszawianka", ul. Jagiellońska - fot. Lidia Długołęcka 216 Władysław Hasior - fot. Stanisław Momot 217 Alfons Filar - fot. Stanisław Momot 219 „Jerzewo", ul. Jagiellońska - fot. Lidia Długołęcka 220 „Modrzejów", ul. Wierchowa - fot. Lidia Długolęcka 221 Helena Modrzejewska - fot. arch. Muzeum Tatrzańskiego im. T. Chałubińskiego, reprod. Lidia Długołęcka 221 Ignacy Jan Paderewski - reprod. Lidia Długolęcka 222 Zofia Radwańska-Paryska - fot. Lidia Długolęcka 225 „Witkiewiczówka", Droga na Antałówkę - fot. Lidia Długołęcka 226 Stanisław Ignacy Witkiewicz - fot. arch.

Muzeum K. Szymanowskiego „Atma" 226 Mieczysław, Jan Gwalbert i Tadeusz Pawlikowscy - fot. ze zbiorów Witolda H. Paryskiego, reprod. Lidia Długołęcka 228 Jan Gwalbert Henryk Pawlikowski - fot. ze zbiorów Witolda H. Paryskiego, reprod.

Lidia Dtugołęcka 229 „Dom pod Jedlami", ul. Koziniec - fot.

Maciej Pin kwart 230 „Dom pod Jesionami" - dom Zofii i Witolda H. Paryskich, ul. Koziniec - fot. Lidia Długołęcka 231 Witold Henryk Paryski - fot. Lidia Długołęcka 231 Specjalistyczny Zespól RehabilitacyjnoStrona 383

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Ortopedyczny dla Dzieci i Młodzieży, ul.

Balzera-fot. Lidia Długołęcka 233 „Fortunka", ul. Bulwary Słowackiego - fot.

Lidia Długotęcka 234 Mieczysław Karłowicz - fot. arch. Muzeum K. Szymanowskiego „Atma", reprod. Maciej Pinkwart 234 Władysław Zamoyski - fot. z „Podtatrza" z 1977 roku, reprod. Lidia Długołęcka 237 Dom Józefa F. Słowika - siedziba „Gremium", ul. Zamoyskiego - fot. Lidia Długotęcka 239 „Olma", ul. Zamoyskiego - fot. Lidia Długołęcka 240 Teodor Birula-Białynicki - fot. ze zbiorów R. Talewskiego, reprod. Lidia Długołęcka 240 Piotr Chmielowski - fot. z „Podtatrza" z 1975 roku, reprod. Lidia Długołęcka 241 „Hutnik", ul. Zamoyskiego - fot. Lidia Długołęcka 243 „Oksza", ul. Zamoyskiego - fot. Lidia Dtugołęcka 244 „Sienkiewiczówka", ul. Zamoyskiego - fot.

Lidia Długołęcka 245 Klementyna Homolacsowa - fot. ze zbiorów Henryka Josta 249 Edward Homolacs-fot. ze zbiorów Henryka Josta 250 „Murowanica", al. Przewodników Tatrzańskich - fot. Lidia Długotęcka 251 Pomnik Hasiora, al. Przewodników Tatrzańskich - fot. Lidia Długołęcka 252 Krzyż w Kuźnicach - fot. Lidia Długołęcka 253 Sanatorium Dziecięce w Kuźnicach - fot.

Lidia Dtugołęcka 254 Wozownia w Kuźnicach - fot. Lidia Długołęcka 255 302 Spis ilustracji Muzeum Tatrzańskie im. T. Chałubińskiego - fot. Maciej Pinkwań 260 „Opolanka", ul. Tetmajera - fot. Lidia Długołęcka 264 larenda", Osiedle Harenda - reprod. z ,iążki Konstantego Steckiego „Przewodnik iteracki po Zakopanem" 266 Jan Kasprowicz - reprod. Lidia Długołęcka 267 „Atma", ul. Kasprusie - fot. Maciej Pinkwart 269 Karol Szymanowski - fot. arch. Muzeum K. Szymanowskiego „Atma" 270 Dom Bronka Czecha, pl. Zwycięstwa - fot.

Lidia Długołęcka 272 Bronisław Czech - fot. ze zbiorów rodzinStrona 384

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka nych 272 Chata „Tea" - fot. Lidia Długołęcka 274 Włodzimierz Kulczycki - fot. ze zbiorów rodzinnych, reprod. Lidia Długołęcka 276 Jerzy Kulczycki - fot. ze zbiorów rodzinnych, reprod. Lidia Dtugołęcka 276 Kościół parafialny Najświętszej Rodziny - fot. Lidia Długołęcka 278 Kościół św. Jana Apostoła i Ewangelisty na Harendzie - fot. Lidia Długołęcka 281 Kościół Ojców Bernardynów na Bystrem - fot. Lidia Długołęcka 283 Kościół Księży Jezuitów „Na Górce" - fot.

Lidia Długołęcka 286 Brat Albert-Adam Chmielowski - fot. z książki W. Kluza „Dobry jak chleb", reprod. Maciej Pinkwart 288 Kaplica Świętego Krzyża na Kalatówkach - fot. Leszek Brodowski 289 Kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa w Jaszczurówce - fot. Lidia Długołęcka 291 Kapliczka Gąsieniców przy ul. Kościeliskiej - fot. Lidia Długołęcka 292 Stary kościół parafialny Matki Boskiej Częstochowskiej i św. Klemensa, ul. Kościeliska - fot. Lidia Długołęcka 293 Stary cmentarz „Na Pęksowym Brzyzku" - fot. Lidia Długotęcka 294

Indeks nazw i nazwisk (Spis zawiera nazwiska oraz nazwy dzielnic Zakopanego, ulic i domów) Abakanowicz Małgorzata - 59 Adasiówka - 64, 248, 254 Adolf Hitler Platz - 178 Adwentowicz Karol - 56 Albatros-118 Albion - 243 Aleksiejewska Eugenia- 115 Anczyc Władysław Ludwik - 69, 72 Anders Władysław - 117 Andersen-Łuczyńska Eugenia - 268 Andrzejczak Michał - 286 Antalówka - 33, 121, 148, 203, 206, 213, 214, 218, 220, Strona 385

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka 221,222,224,236,246,285 Antalówka, dom - 223 Antałówka, osiedle - 224 Anto Maria - 59 Antoszyk Ryszard - 96 Asłanowicz Helena - 45 Asnyk Adam - 83, 124 Asnyka, ul. - 123 Astoria- 141 Atma - 65, 97, 269-271 August II - 15 Augustynowicz Aleksander - 265 Axentowicz Teodor - 59, 61, 214 Babiński Zbigniew- 134 Bach Jan Sebastian-91 Bachleda Jędrzej, Jakub i Jan - 278 Bachleda Klemens - 99-100, 106, 118, 210 Bachleda Curuś Andrzej, jr. - 196 Bachleda Curuś Andrzej - 93, 196 Bachleda Curuś Jakub - 159 Bachleda Curuś Jan - 196 Bachleda Curuś Józef- 53, 143 Bachleda Galica Jakub - 278 Bachleda Galijan Jan - 53 Bachleda Księżyk Wojciech - 278 Bachledowie Curusiowie, rodzina - 152 Bachledy Klimka, ul. - 100 Baczak Tadeusz - 184 Baczyński Krzysztof - 117 Baden-Powell Robert - 158 Badeni Stanisław - 153, 206 Bagatela-214 Bajka-116-117 Balzera Droga - patrz: Droga Oswalda Balzera Balzer Oswald - 110, 175, 232 Bałamutka-216 Bandrowska-Turska Ewa - 183 Bankowiec - 235 Barabasz Stanisław - 22, 42. 51, 96, 165,175-176, 183 Barabaszówka - 175 Baranowski Dante - 163 Baranowski Ignacy - 11, 122, 159, 166, 177, 214 Barbara- 141 Strona 386

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Barcewicz Stanisław - 43, 56 Bartel Kazimierz - 135 Baśka-122,123 Batko Maria - 58 Bauer Albin - 213 304 Bazar Artystyczny - 55 Bazar Krajowy - 52 Bazar Polski - 26, 58-60, 182, 238 Bazar Tatrzański - 45 Beck Józef- 125 Bednarczyk Feliks - 270 Bednarska Anna - 118 Bednarski Henryk-118 Bednarz Andrzej - 80 Bednarz Gąsienica Kazimierz - 77 Bednarze Gąsienicowie, rodzina - 77, 78 Będzikiewicz Stanisław - 159 Beethoyen Ludwig van - 222 Bek Dionizy - 104, 124,125-126,177, 206, 241 Benda Feliks - 82 Ber Ryszard - 83 Berberyusz Włodzimierz - 163 Berezowska Maja - 265, 271 Berger-Jankowski Stanisław - 218 Beringer Wandalin - 43, 244 Bemadzikiewiczowie Stefan i Tadeusz - 166, 197, 224 Beyerówna Jadwiga - 244 Bezimienna-212 Bialas Wiesław - 295 Biały Dom - 116 Biały Potok- 140 Bielatowicz Stanisław- 153 Bielawa Józef- 108 Biernacik Mieczysław - 87 Bierut Bolesław - 227 Birkenmajer Wincenty - 118 Birtus Stanisław - 58, 146 Birula-Białynicki Teodor - 136, 223, 226, 239-241, 267 Blicharski Jan - 106 Boberowa Jadwiga - patrz: Feist Bobcrowa Bobkowski Aleksander - 69, 155, 256, 257 Boczoń Władysław „Wiktor" - 97 Bodo Eugeniusz - 56 Bodani Henryk - 151 Bodańskiego, ul. - 90, 136, 137 Bogówka-201,248 Bolesławicz, por. - 179 Borek-217 Borkowscy Aniela i Władysław - 122 Borne Aniela - 46 Boruta - 208 Strona 387

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Boruta-Spiechowicz Mieczysław - 106 Boryna-91,92, 146 Bottoni - 287 Boulanger Nadia - 197 Boy-Żeleński Tadeusz - patrz: Żclenski-Boy Bożydar-218 BrachW.-41 Bradl Josef- 200 Brandstaetter Roman - 50 Bristol - 235, 239 Broniewski Władysław - 227 Broniewskiego, ul. - 208, 227, 236 Broński Kazimierz - 45 Brzega Wojciech - 45,59,74,80,149,1SO-151,207,223, . 279,287 Indeks nazw i nazwisk Brzeziński Edmund - 135, 212 Brzoza Tadeusz - 110, 130 Brzozowscy, rodzina - 101 Brzozowska Emilia - 101 Brzozowska Urszula - 101 Brzozowska-Gawdzik Barbara - patrz: Gawdzik-Brzozowska Brzozowski Kazimierz - 59, 60,101, 267 Brzozowski Tadeusz - 57, 59,145-146, 166 Buchowiecka Zofia - 62 Bucyk Eugeniusz - 8 Budziszewska Maria - 129, 162, 163, 239 Bujak Anna - 50 Bujak Franciszek - 49 Bujak Ignacy - 50 Bujak-Sosnowska Ewa - 49, 50 Bujakowa Maria - patrz: Łomnicka-Bujakowa Bulwary Słowackiego - 205,208,220,227,233,2W-236, 274,283,284,285 Bunin Anna - 268 Bunin Maria - patrz: Kasprowiczowa Maria Strona 388

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Burzeć Henryk-48, 59, 129, 156, 159, 161,214 Buforowy Wierch - 83, 134 Bystre - 67, 120, 121,164, 194,207, 224,225,232,234, 246,283,284 Bystroń Jan - 149 Capki-201,'248,252,253 Caritas - patrz: Gerlach Cariton (Związkowiec) - 247 Carmen - patrz: Grabówka III Centralny, hotel - 55 Chądzyński- 287 Chałubiński Ludwik - 206 Chałubiński Stefan - 207, 208, 246 Chałubiński Tytus - 17, 18, 19,43,45,47,49,54,71,72, 73, 77, 86, 94, 108, 109, 120, 121, 153, 166, 172, 186, 203-204, 205, 206, 207, 222, 245, 246, 260, 262, 278, 295 Chałubiński Tytus, jr. - 106 Chałubińskich, rodzina - 205, 206, 207 Chałubińskiego, ul. - 33, 39, 46, 66, 106, 120, 121, 122, 201, 202, 203-212, 227, 236, 260, 261 Chałupa pod Wykrotem - 121 Chata - 24S-246 Chimera- 190 Chłapowski Karol - 82, 222 Chmielika, ul. - 109 Chmielowski Adam, Brat Albert - 78, 82, 177,222,279, 284, 288, 289, 290 Chmielowski Janusz - 99, 242, 248 Chmielowski Piotr - 63, 168, 206, 241-242, 246 Chochlik-214 Chopin Fryderyk - 185, 220, 222 Choromański Michał - 180, 190, 268 Chotarscy, rodzina - 154 '• Chowanna- 124 Chramców, ród - 33, 167 Chramcówki - 17, 33, 102, 110,135,162,163,167-173, 175,203,204,241,246,272 Chramiec Andrzej - 19, 20, 47, 85, 137, 153, 159, 167, 168,169-170, 174, 183,211,272 Chrapkowski Wierch - 131, 132 Chrostowscy, rodzina - 209 Chwałek Jan - 284 Chwistek Bronisław - 63-64, 248 Strona 389

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Chwistek Leon - 64, 81, 149, 248 Chybiński Adolf - 45, 61, 186 Ciąglówka - 28, 116, 121, 135 Cicha - 78-79, 98 Cichocki Bolesław - 108 Ciechomski Erard Wiktor -69-70, 168 Cieszynianka - 141 Cięciel Michał - 151 Cis - 208 Ciszewski Stanisław - 65, 66 Coctail-Bar - 60 Conrad Korzeniowski Józef- 157, 216, 290 Cooper Winifred - 266 Cukier Kozianiak Maciej - 124 Cukiernia Zakopiańska - 156 Curie Skłodowska Maria - 78 Curuś - patrz: Bachleda Curuś Curzydło Władysław - 8, 280 Cybulski Władysław-l 95 Cynk Florian - 287 Cyrankiewicz Józef- 141, 276 Cyrakiewiczówka - 276 Czajka (Marilor) - 164 Czajkowski Stefan - 56 Czaplicki Zdzisław - 214, 215 Czarniak Jędrzej - 91, 182, 188, 283 Czerniak Stanisław - 104 Czemiaków Pająków, ród - 109, 114,115 Czartoryski Adam - 237 Czech Bronisław-50,134,157,166,179,200,201, 262, 272-273, 295 Strona 390

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Czech-Kapłanowa Janina - 273 Czech-Walczakowa Stanisława - 273 Czecha, ul. - 200, 201-203, 244 Czemichowianka - 190 Czerwiński Jan- 169 Czerwony Dwór (Władysławka) - 95-96 Czop-Umlaufowa Klara - 124 Czubek Jan - 242-243, 246 Ćwiklińska Mieczysława - 56 Ćwikliński Zefir - 256 Dadlez Zygmunt - 136 Dafhe- 213, 218^219, 220 Dajewska Wiesława - 196 Dajewski Jerzy-95, 213 Dańcowie, rodzina - 70 Danczowska Kaja - 56 Danek Bronisław - 60, 62, 111 Daniec Władysław -182 DanielakMichał-216 Danilowski Gustaw - 76, 178 Dankiewicz Łukasz - 283 Darowski Jerzy - 8 Daszyński Ignacy - 57, 194, 247 305 20 Zakopane - przewodnik historyczny Indeks nazw i nazwisk Daszyńskiego, ul. (Przewodników Tatrzańskich) - 247 Delabiński Józef- 46 Delerse-271 Demarczyk Ewa - 56 Dembowscy, Maria i Bronisław- 11, 20, 97, 109, 204, 245,295 Dembowska Maria - 246 Dembowski Bronisław - 73, 207, 222, MS, 246 Deptuch Józef-48 Didur Adam - 56 Diehl Józef- 24, 103, 190-191 Strona 391

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka DIugoszewski-Wieniawa Bolesław - 265 Dtuscy, rodzina - 121, 267 Dtuska Bronisława - 261 Dtuski Kazimierz-61,91, 108, 110, 126,215,222,295 Dmowski Roman - 238 Do Białego, droga - patrz: Droga do Białego Do Bristolu, ul. - 208, 236 Do Daniela, droga - patrz: Droga do Daniela Do Kasprusiów - patrz: Kasprusie Do Kuźnic, droga - patrz: Droga do Kuźnic Do Olczy, droga - patrz: Droga do Olczy Do Parku, ul. (Staszica) - 193, 213 Do Rojów - patrz; Droga do Rojów Do Tadziaków- 143 Do Walczaków - 17 Do Wantuli, droga - patrz: Droga do Wantuli Dobrodzicki Adam - 42 Dobrowolski Zygmunt - 76, 170, 208, 213 Dolińskich, rodzina - 208 Dom Turysty PTTK im. M. Zaruskiego - 130, 131, 184, 263 Dom Wycieczkowy im. ks. J. Stolarezyka - 205 Dom pod Bocianami (Jadwiniówka) - 246 Dom pod Jodłami - 121, 227-231 Domek Kraszewskiego - 81-82, 86 Domek pod Jasieniami - 231-232 Donigiewicz Bogdan - 46 Dora (Zameczek) - 208 Drahnowska Olga - patrz: Małkowska Olga Droga do Białego - 66, 140-142, 148, 190, 191 Droga do Daniela - 90, 91, 138 Droga do Kasprusiów - patrz: Kasprusie Droga do Kuźnic - 167, 246 Strona 392

Droga Droga Droga Droga Droga

do do do do do

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Olczy - 227, 232 Rojów - 17, 82 Rynku (Świerezewskiego) - 177 Strążysk - patrz: Strążyska, ul.

Wantuli - 91

Droga Homolacka (Droga na Antalówkę) - 33, 224„ 234 Droga Junaków - 75, 83 Droga na Antalówkę - 223-232, 233,234 . Droga na Bundówki - 90 Droga na Bystre - 202, 234 Droga na Koziniec - 235 Droga na Szymoszkową - 121 Droga Oswalda Balzera - 147,232 Droga pod Reglami - 33, 39,90,137-139, 186,201, 202, 248 Droga Powstańców Śląskich - patrz: Powstańców Śląskich, droga 306 Droga Żelazna - patrz: Droga pod Reglami Drzewiecka Wanda - 110 Dubińska Irena - 56 Duda-Gracz Jerzy - 59 Dunikowski Xawery ~ 59, 214 Dworski Jan - 59 Dworzec (Dwór) Tatrzański - 18,21,43,44,45.86, 177, 184,263 Dydek Stanisław - 52, 286 Dziadosz Stanisław - 182 Działyński Jan - 237 Dziedzic Aleksander ~ 106 Dziekoński Józef Pius - 205, 260, 278 Dzierżyński Feliks - 23, 101, 135 Dziewoński Marian - 285 Dzikiewicz Władysław - 55 Dzikiewiczowa Józefa - 218 Dziurka (Szarotka) - 50, 261 Eichbom Ludwig - 16, 18, 166, 202, 204, 251, 260 Ela- 145 EIjasz-Radzikowska (Siemianowska) Zofia - 175 Eliasz-Radzikowski Stanisław - 54, 174, 242 EIjasz-Radzikowski Stanisław, dr- 125, 174-17S Eliasz-Radzikowski Walery - 11,17,18,33,39,51,54,55, 72, 82, 122, 125, 174, 175, 204, 206, 249, 260 Eliaszówka I - 54-55 Strona 393

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Eliaszówka II - 55, 174 Eisner Rudolf- 250 Engel Kazimierz - 206 Erlichówna Helena Jadwiga- 119, 147, 210 Ermitage -210 Estreicher Karol - 72 Europejska, kawiarnia - 39, 54 Europejski, hotel - 157 Exćelsior (Krokus).- 147 Fabiani Karol - 286 Faecher Stanisław - 247 Fajkosz Ewa - 239 Fajkosz Kazimierz - 81, 166, 239 Falat Julian - 59, 116, 170, 265 Faron Piotr- 184 Farys - 96 FedakMaria-219 Fedak Wiktoria-219 Fedorowicz Józef („Pimek") - 44, 129-130 Fedro Jan - 83 Feist-Boberowa Jadwiga - 106 Feldman Wilhelm - 178 Ferdynand l - 293 Filar Alfons - 209, 21» Filipowicz Karol - 206 Filipowski Bohdan - 188 Finger Gustaw - 43, 248 Fischer Jan - 175 Fiszer Gustaw - 82 Fitelberg Grzegorz - 183 Fleck Wojciech - 59 Florida (Saryusz) - 208 Florkiewicz Władysław - 108 Indeks nazw i nazwisk Fortunka - 233, 234 Franciszek Józef I - 22, 206 Franciszek Karol - 249 Fretek Paweł - 280 Fudala Kłus Jan - patrz: Kłus Furmanowa - 134 Furmański Adam - 57 Gabryszewski Tadeusz - 129; 149, 244 Gadowski Walenty - 92, 99 Strona 394

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Gaik Jan-l 74 Galarowska Antonina - 283 Galarowski Jędrzej - 216 Galeria im. W.J. Kulczyckich - 232, 262, 276-277 Galeria W. Hasiora - 262 Galica Jędrzej - 151, 162 Galica Józef-40 Galica Wincenty - 6S Galleth Józef-98,206 Galecki Tadeusz - patrz: Strug Andrzej Gałek Stanisław - 59, 60, 77,116 Gałek Stanisław Andrzej - 116, 285 Galęzowski Józef- 135 Ganczarski Ludwik - 213, 256, 260 Garbacz Franciszek - 151 GauguschAdolf-61,98 Gawalewicz Adolf- 108 Gawąd Ewa - 8 Gawliński Jerzy - 44, 129, 177 Gazda-48, 128, 129 Gazduś - 70 Gąsienica Bednarz - patrz; Bednarz Gąsienica Giewont - patrz: Giewont Gąsienica Jędrusiów Jakub - 278 Gąsienica Józkowy Maciej - 74, 84, »5, 228, 242 Gasi nica Kaspruś Józef-279 Gasi nica Kloryk Poczciarz Kuba - 49 Gasi nica Kołodziej Kuba - 39 Gasi nica Mięsacz Jan - 239 Gasi nica Paweł - 292, 293.

Gasi nica Rój Zofia - 85 Strona 395

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Gasi nica Sieczka - patrz: Sieczka Gasi nica Sobczak - patrz: Sobczak Gasi nica Staszeczek - patrz: Staszeczek Gasi nica Szostak - patrz: Szostak Gasi nica Walczak - patrz: Walczak Gasi nica Zuzaniak Jan - 100 Gasi nicowie, ród - 14, 68, 73 Gasi nicowie Bednarze, rodzina - 77, 78 Gasi nicowie Kasprusie, rodzina - 93 Gąsienicowie Nawsie, rodzina - 73 Gąsienicowie Sieczkowie, rodzina - 81 Gąsienicowie Sobczakowie, rodzina - 78, 82 Gąsienicowie Szostakowie, rodzina - 136 Gąsienicowie Walczakowie, rodzina - 73 Gąsienicówka - 88 Gąsowska Jadwiga - 266 Gebethner Gustaw - 78 Gerlach Chwistka - patrz: Kasprowy Wierch Gerlach Delabińskiego - 46 Giewont Jan Gąsienica - 68 Giewont (Gewont) Stanisław Gąsienica - 101 Giewont (Sokół), kino - 163,182-183 Giewont, hotel - 47, 155-156 Gimnazjalna, ul. - 110 Gladys-214 Gluzińska-Makuszynska Janina - patrz: Makuszyńska Gluziński Antoni - 47, 119, 264 Gluzinski Tomasz - 93 Gładkie - 28, 47, 84, 100 Główna, ul. - patrz: Kościuszki, ul.

Strona 396

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Gnatowscy, rodzina - 73 Gnatowski Zygmunt - 73, 74, 85,97, 98, 206 Gnatowski, ks. prałat - 206 Gnoińscy, Helena i Ksawery - 122 Gnojek Jan - 273 Gnybus Jan - 274,275 Godlewski Emil - 151,232 Goebel Artur - 108 Goetel Ferdynand - 156 Goetel Walery - 204 Gofron Bartłomiej - 108 Gold Jakub- 156 Goldfmger Jakub - 16, 19 Goldwasser Emil - 242 Gołek Karol - 293 Gombrowicz Witold - 268 Gomulka Władysław - 164 Goplana - 244 Góraś Andrzej - 50, 51 Górka - 83, 286 Górska Anna - 36, 94, 157, 184, 188, 214, 235, 256 Górski Michał - 155 Górski Ogród Botaniczny - 263 Górski Władysław - 43 Gospoda Włóczęgów (Lanca) - 227 Goszczyńska z Łukowskich Irena - 95 Goszczyński Seweryn - 16, 18, 83, 244 Goszczyńskiego, ul. - 244 Grabówka 1-120 Grabówka III- 119-120 Grabowski Antoni - 58 Strona 397

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Grabski Stanisław- 136 Gramatyka (SBngs) - 235 Grand, kawiarnia - 157 Granit- 157 Grażyna- 121, 135 Grechuta Marek - 56 Grohman Henryk - 59, 208 Groński Stanisław - 197, 224 Grudnia 15-go, ul. - 34, 62, 192, 193-201, 207, 244 Grunwald - 110 Grunwaldzka, ul. - 34, 91, 120, 135, 140,142-151, 181, 191-, 192,213 Grużewski Florian - 107 Grzegorzewski Jan - 186 Gubałówka - 10, 11, 14, 17, 27, 28, 33, 68, 69, 84, 100, 109, 124, 134, 138, 188, 199,203,286,294 Gut Mostowy Paweł - 23 Gut-Stapińska Aniela - 65 Habcr Jerzy - 284, 285 307 Indeks nazw i nazwisk Hacquet Baltazar - 16 Hajdukiewicz Jerzy - 255 Halama- 196 Halama Loda i Zizi - 196 Halny - 111 Halasowski Tytus-151 Hamry - patrz: Kuźnice Haneman Maks - 55 Hanka- 147 Strona 398

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Harenda - 102, 199,224,266,281 Hareda, muzeum - 266-268 Hasior Władysław - 59, 130, 165, 217-218, 252, 262 295 Hauptstrasee - patrz: Krupówki Hawranek Jerzy - 211 Hawranek Marian - 19, 211-212, 241 Hawranek Zygmunt - 211 Heitzmann Marian - 41 Hetm-Pirgo Adam - 149, 184, 235 Hoesick Ferdynand - 73, 100 Hofman Vlastimil - 59 Homolacka Droga - patrz: Droga Homolacka Homolacs Edward, jr - 249 Homolacs Edward - 249, 250, 253, 293 Homolacs Emanuel - 16, 249 Homolacs Jan Wincenty - 16, 248 Homolacs Klementyna - 10, 249, 293 Homolacs Stanisław - 249 Homolacsowie, rodzina- 10, 16, 19, 33, 101, 167, 202, 224,247,248-251,255,260,293 Hotel Turystów - 86, 242 Hubert Maksymilian Tytus - 224 Humpola Jan - 59, 108, 199, 200 Hutnik (Albion) - 243, 245 Hygea (Kasprowy Wierch) - 63-64 Hyla Adolf-287 Hyla Antoni - 265 Hymy- 196 Ibsen Henryk - 221 Imke Karol - 40 Strona 399

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Iwaszkiewicz Jarosław - 186, 199 Izba Pamięci B. Czecha - 262, 272-273 Jachimecki Zdzisław - 147 Jachymiak Józef Jan - 291 Jacina Maciej - 101 Jacinowie, rodzina - 101 Jadwiniówka - 55, 246 Jadwinówka - 55 Jagiellońska, ul. - 33, 121, 148, 157, 158, 166 167 168 183, 188, 194,213,214-220 Jagiełło, król - 149 Jagiełło Maciej - 83, 151 Jagienka- 129, 130 Jagoda- 185 Jambur- 190 Jamontt Marian - 235-236, 239 Janas Józef-283,291 Janik Wojciech - 77 Janików, rodzina - 77 Janikówna Marta - 77 Janina - 66 Janiszewski Tomasz - 21, 47, 53, 64, 125, 126, 169, 206 Jankowski Jan-136 Janota Eugeniusz - 17, 18, 54, 82 Janothówna Natalia - 83 Jan Paweł II - 283, 288 Januszajtis „Żegota" Marian - 106 Januszkowski Aleksander- 135, 218, 239 Jaremczuk Bazyli - 111 Jarocka (Kasprowicz) Anna - 267, 268 Jarecki Władysław - 265, 267, 268, 281, 282 Jaroszów, rodzina - 115 Jarząbek Jędrzej - 14, 185 Jarząbek Maryna - 138 Jarząbkowie, ród - 14 Jarzębowski Wojciech - 187 Jasień-49,241 Jasieński Feliks („Mangha">- 279 Jasiński Stefan- 135 Jaszczurówka - 10, 39, 49, 121, 163, 232, 233 Jaszczurówka-Bory ~ 291 Jaworski Jan - 135 Jaworski Józef-257 Jaworzynka - 255 Jelska Klara- 134,243 Jerzewo - 219 Jezierskie, Paulina i Petronela - 236,285 Jędruś - 178 Jordan Karol - 100 Jordanówka - 193 Jost Alojzy - 147, 252

•

Strona 400

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Jost Anna - 8 Jost Henryk - 8, 147-148 Jostowa Matylda - 147 Jostowa Wanda - 148 Józkowy Gąsienica - patrz: Gąsienica Józkowy Junaków droga - patrz: Droga Junaków Jura Józef-280 Jurand - 208 Jutrzenka - 151 Juventur - 161 Kabeka - 232-233 Kaczorowska Zofia - 124 Kalatówki - 26, 114, 121, 224, 252, 253, 256, 257, 288 289 Kalina- 132 Kallay Fryderyk - 62, 103 Kamieniec, ul. - 26, 151, 176, 195, 256 Kandefer Józef-292 Kantor Tadeusz - 146 Kapeniak Józef- 106,142-143 Kaplica Gąsieniców - 253, 286, 292 Kaplica Albenynek - 289-290 Kaplica w Jaszczurówce - 291 Karasiński Zygmunt ~ 156 Karłowicz Jan - 245, 246 KarlowiczMieczyslaw-22,43,51,92,99,101 110 111 112,118,131,132,180,183.233-234 ' ' 308 Indeks nazw i nazwisk Karłowicza, ul. - 233, 247, 284 Karłowiczowa Irena - 233 Karpacka (Krywań) - 131 Karpiel Andrzej - 283, 284 Karpiel Bolesław- 153 Karpiel Józef- 158 Karpiel Stanisław - 138 Karpiel Stanisław, arch. - 88, 188, 202 Karpiel Wacław - 284 Karpiel Władysław - 283 Karpielowa Teresa - 293 Strona 401

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Karpowicz Adam - 61 Karpowicz Stanisław -26,60,73,98,131,152,183,195, 239,264 Karwowski Hugo - 166 Kasprowicz Jan - 57, 61, 178, 199, 264, 266-267, 281 Kasprowicza, ul. - 102, 167, 173, 194, 266 Kasprowiczowa Maria - 50, 266, 267, 268 Kasprowiczówne, Janina i Anna - 266 Kasprowy Wierch („Hygea") - patrz: Hygea Kasprowy, hotel - 83, 134 Kaspruś Józef Gąsienica - 279 Kaspruś Stoch Józef- patrz: Stoch Kasprusie, ul. - 8, 17, 33, 69, 75, 90, 93-101, 127, 133, 138, 181, 184, 185, 188,214,242,269 Kasprusiów Gąsieniców, ród - 93 Kaszelewska Zofia - 103 Kaszlewski Kazimierz - 70, 84-85, 106, 249, 278, 279, 280,286, Kaszelewskiego, ul. - 71, 84, 85, 86, 286 Kasze łówka - 85 Kasztelanka - 98 Kenar Antoni -59,130,136,145,156,164,165-166,199, 217,273,292,293,295 .

Kenar Urszula - 227 Kenarowa Halina - 164 Kiejnowski Henryk - 201 Kiepura Jan i Władysław - 217 Kirkor Dymitr - 112, 135 Kirkor Józef- 178 Kirkor Michał - 101 Kleczyński Jan - 204, 207 Strona 402

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Kleistówna Maria - 124 Klemensówka- 158,213,218 Klemensówka, osiedle - 213 Kłus Fudala Jan - 266 Kłus Władysław - 284 Kłosowski Karol - 59, 60, 78-79, 94, 265, 293 Kłyszewski Wacław - 204 Kmicic- 152 Knapik Jadwiga - 8 Kochański Paweł - 209 Kocyan Antoni - 260, 262 Koczalski Rauł - 43 Koczuba Gabriel-271 Kodelscy Anna i Aleksander - 257 Kohan Leon - 126 Kolbe Maksymilian - 135, 280, 284 Kolber Herman - 103 Kolberg Oskar - 207 Koleba - 20, 72, 74, 75, 88, 121, 209 Kolejarz- 163, 166 Koliba - patrz: Koleba Kolorowa - 51 Kolumb Krzysztof- 282 Komendziński Jan Franciszek Józef - 52 Komorowski Mikołaj - 14 Kondracki Michał - 270 Koniewicz Tadeusz - 156, 265 Koniński Karol Ludwik - 268 Koniuszy Władysław - 279 Kononowicz - 2 i 4 Konopka Gottiieb - 151 Konstantynówka - 121, 157, 193, 194,216,217 Kontrymowicz-Ogiński Jan - patrz: Ogiński Kopeczyński Franciszek - 149 Kopkowicz Danuta - 243 Kopkowicz Franciszek - 36, 64, 97, 116, 135, 145, 146, 147, 182, 184,214,218,276 Kopkowicz Leon - 36, 141, 184, 196, 198 Komiłowiczowie, rodzina- 121 Strona 403

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Komiłowiczówka - 194 Korolewicz-Waydowa Janina - 116 Korosadowicz Zbigniew - 197 Korzeniowski Józef Conrad - patrz Conrad Koraeniowski Kosmowska Ada - 216 Kossak Juliusz - 226 Kossak Wojciech - 166 Kossakówka - 166 Kossakowscy, rodzina - 243 Kossobudzka Maria - 8 Kostański Kazimierz - 115 Kostkiewicz Zygmunt - 22 Koszaty Mirosław - 124 Koszko Julia - 242 Kościeliska, ul. - 17, 20, 33, 35, 39,41,42,46,49,6«-«2, 85,86,87,93,95,101, 102,103,106,110,113,116,127, 154, 183,217,221 Kościeliska boczna (Za Strusiem) - 87 Kościeliska za Skoczyskami (Za Strugiem) - 87 Kościelisk; Władysław - 266 Kościelna - 70, 98 Kościół Bernardynów - 283-284 Kościół Jezuitów „Na Górce" - 84, 187, 286-2*7 Kościół na Harendzie - 281-282 Kościół parafialny Najświętszej Rodziny-41, 121, 278-280 Kościół Salwatorianów - 236, 285 Kościół Stary - 293-294 Kościół Tatrzański Świętego Krzyża - 208 Kościuszki (Marszałkowska), ul. - 33, 48, 106, 109, 111, 127,153-167,195,214 Kot Franciszek- 163 Kotarbiński Janusz Wiktor - 279 Kotoński Edward - 143 Kotoński Jan - 69 Kotońscy, rodzina - 103 Koyats Edgar - 36, 42, 175, 278,279,286 Kowal Jan - 200 Kowalczykowa Helena - 66 Kowalski Jan - 148, 149 309Indeks nazw i nazwisk Kozdra Tadeusz - 124 Koziańscy, rodzina - 276 Kozielewski Ignacy - 158 Koziniec - 33, 121, 203, 205, 224, 227-232,276, 284 Kozłowska Lucyna - 8 Koztowski Medard-24, 25, 26, 103, 148 151 152 204 • . , Strona 404

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Krakowski Felicjan - 267 Krasińska-Raczyńska Róża - 94, 248 Krasiński Adam - 248 Kraszewski Józef Ignacy - 81-82 Kraszewski Wacław - 76-77, 136 Kraszewskiego, ul. - 39, 208, 242, 246 Kreisler Fritz - 43 Kresy- 177, 183 Krobicki Leon - 24, 183, 195 Krokus (Encelsior) - 147 Kronhelmowa Iza - 76, 87 Król Staniaław - 117 Królikowski Bogusław (X. Wielkopolanin) - 204 Królowa Michalina - 62 Krupowscy (Krupowie) - 39 - Krupówki, ul. - 17, 22, 26, 28, 33, 36, 38, 39-<7, 68 69 84,86,87,95,101,102,104,107,109,120,121,123,126, 127,148,152,153,156,157,163,176,177,182,185 191 192,193,195,198,212,213,225,236,238,242,260,261, 263,278 Krupówki B - patrz: Pierwszego Maja, alga Krupówki Za Wodą - patrz: Grudnia 15, ul., Staszica ul.

Krywań- 127, 131, 132 Krzemień - 168 Krzeptowscy, rodzina - 154 Krzeptowska Danuta - 97 . Krzeptowska Janina - 97 Krzeptowska Józefa - 72 Krzeptowska Zofia („Kapucha") - 44, 45 Krzeptowski Adam - 154, 183 Krzeptowski Andrzej - 49, 154 Krzeptowski Jan (z Kasprusiów) - 97 Krzeptowski Jan ( z Krupówek) - 46, 260 Krzeptowski Józef- 17, 49, 72, 73 Krzeptowski Sabała Jan - patrz: Sabała Krzeptowski Stanisław - 129 Krzeptowski Stefan - 154 Strona 405

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Krzeptowski Wacław - 30, 154 Krzeptowski Wojciech - 154-15S Krzeptówki - 35, 207 Krzysiak Jan - 51 Krzywicki Kazimierz - 203 Krzyżak Antoni - 51, 52 Krzyżak Antoni, jr - 51 Krzyżak Rudolf-51, 59 Krzyżanowski Wacław - 134 Księżówka („Adasiówka") - 248 Księży Las - 90 Kubacki Kornel - 185 Kubiorek Wojciech Gąsienica - 286 Kuczewski Antonii - 135, 247 Kujawianka - 244 Kula Jan i Stanitlaw - 134 Kulczycka Alicja - 144 Kulczycki Jerzy - 276 Kulczycki Włodzimierz - 276 Kulig Romuald - 39, 40, 41 Kulach Wojciech - 249, 293 Kuna Henryk - 265 Kupiec Zbigniew - 130 Kuraś Józef („Ogień") - 95, 96, 124 Kurpiński Karol - 160 Kuźnice- 10, 15, 16, 19,25,33,39,54,55,04,67, 137, 147, 188, 202, 203, 224, 235, 238, 243, 246-257, 260, 274 Kuźnice, rest. - 256 Kuźnicka Polana (Polana pod Krzyżem) - 252 Kwaśniewski Karol - 103 Kwaśny Stanisław - 151 Lanca - 227 Lang Gottiieb - 248 Lange Borys - 257 Langer Mizzi - 51 Langerowie, rodzina - 212 Las Białego- 139 Laska Józef- 45 Lasocka, hr. -219 Laszczka Konstanty - 80 Laudyn-Chrzanowscy Adam i Stefania - 235 Leistein Samuel - 49, 52, 55, 57 Lenin Włodzimierz, Uijanow - 23, 115, 266 Leon XIII, papież - 206 Leszetycki Teodor - 222 Leszka - 97 Lewandowska Oktawia - 95 LeykoMichal-209,219 Libeltówka - 47 Lifar Sergiusz-271 Ligas Tomasz - 183 Liliana-73, 109,110,233 Lilpopowa Wanda - 207 Limanowski Bolesław - 194 Limanowski Mieczysław - 226 Strona 406

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Limba- 132,233,269 Linda Maksymilian - 83, 95 Lipki - 26, 75, 90, 91, 95,133-13<, 141 Listopada 29 (Tetmajera), ul. - 191 Liszt Franciszek - 91 Lituania - 134 Litwinka-219 Lorentowicz Irena - 271 Ludmiląa - 135 Lutnia- III, 112,233 Lutoslawski Kazimierz - 158 Lutostański Bolesław - 18 Łabuński Feliks - 163 Lada - 209 Łaszczowa K. - 129 Łepczyński Władysław - 124 Łomnica-219 Łomnicka-Bujakowa Maria - 95, 293 Łotocki Edward - 134, 223 310 Indeks nazw i nazwisk Łukasiewicz Józef- 103, 184 Łukaszówki - 104, 280 Łuszczkiewicz Antoni - 42 Mączynski Franciszek - 43, 56, 111, 116, 261 278 Mały Szałas- 101 Madeyski Czesław - 205 Majewicz Edmund - 212 Majewska Antonina - 248 Maklakiewicz Jan Adam - 187 Makswaldowa Maria - 62 Makuszyńska-Gluzińska Janina - 119, 264, 265 Makuszyński Kornel - 10,45,49,50,61, 119, 129, 134, 147, 149, 156, 184, 192, 223, 236, 264, 265, 268, 295 Makuszyńskiego, ul. - 141, 142, 196, 242, 243 Ma czewski Jacek - 116 Ma czewski Rafał - 44, 59, 95, 129, 186, 199 Strona 407

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Ma czewski Tadeusz - 149 Ma ewiczówna Adela - 135 Ma iclu Tadeusz - 81, 136, 148, 239 Ma inowski Bronisław - 225, 248 Maiły Franciszek - 250 MalsfeyHans- 180 Małachowski Jan - 89 Małe Żywczańskie - 90, 93, 159, 184-188, 190, 191 Malkowscy Olga i Andrzej - 106, 158 Malkowska Olga - 158-159 Malkowski Andrzej - 108, 1S8-159 Mandel Maks - 57 Mantyka Mieczysław - 8 Maraton - 119 Marchlewska Józefa - patrz: Wilczyńska Józefa Marchlewski Julian - 23, 101, 216 Marchlewski Marceli - 205 Marduła Franciszek - 79-80 Marduła Maciej - 41 Mardułowie Gałowie, rodzina - 266 Maria Teresa, cesarzowa - 15 Marilor - 165-166 Marszałkowska (Kościuszki), ul. - 24, 34, 153 Marusarz Jarząbek Jędrzej - 91 Marusarz Stanisław - 90, 189-190, 200 Marusarz-Gadek Magdalena- 190 Marusarzowie, rodzina - 90 Marusarzówna Helena - 50, 90-91, 134, 184, 190, 273 Marusarzówny, ul. - 91 Marya - patrz: Poraj Mastalerz Kazimierz - 177 Strona 408

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Mateja Wojciech - 138 Matejko Jan - 278 Matejowa Katarzyna (Kacka) - 138 Matlakowska Julia - 279 Matlakowski Władysław - 11,20,42,43,97-98,108,177, 245, 246,279 Mazalon Lech - 136 Mazowiecka - 214 Mazowsze-213,217,218 Mehoner Józef-78,80 Melodysta Alfred- 156 Meyer Korybut Wiśniowieciki - 14 Michalowski Aleksander - 43 Micińska Anna - 151 Miciński Tadeusz - 177, 194, 246, 269 Mickiewicz Adam - 177 Miecznikowski Zygmunt - 196 Mieloch Jan - 52 Mierczyński Stanisław - 186 Mieroslawski Ludwik - 207 Mięguszowiecki - 168 Mitoszewska Zofia - 105, 106 Mińscy Alicja i Zbigniew - 70 Mirabella (Skalnica III) - 196 Mirek-l 73 Mirek Henryk- 173 Miroszewski Stanisław - 104 Mischke Kazimierz - 123 Mischke Maciej - 123 Mischke Tadeusz - 103, 108,123, 148, 156, 163 Strona 409

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Mizerska-Plewkowiczowa A. - 219 Młynarska Irena - 209 Młynarski Emil -217 Modliński Aleksander - 107, 159, 160 Modrzejewska Helena - 11, 43, 44, 56, 57,72, 82,94, 95, 204, 214, 221-222, 223, 225, 288 Modrzejewski (Modjeski) Rudolf- 82, 223 Modrzejewskiej, ul. - 222 Modrzejów - 221-222 Mogilnicka Jadwiga - 246 Mogilnicki Henryk - 246 Mokrzyński Jerzy - 70, 204 Monatowa Maria - 151 Moniczewski Marian - 178 Moniuszko Stanisław - 160 Monte- 129 Moraczewski Jędrzej - 111 Morskie Oko - 21, 22, 26, 52, 53, 55-57, 92, 110, 156, 210 Morstin Ludwik Hieronim - 50, 57 Mościcki Ignacy - 108, 160, 246, 257 Mościckiego, ul. (Przewodników Tatrzańskich, AL) - 246, 247 Motyka Stanisław - 224, 231 Mrówki - 139 Mróz Stanisław - 184 Muchowicz Ferdynand - 60 Muellerowa Janina - 177 Murań- 101 Murowanica - 246, 251 Myszka- 163 Strona 410

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Muzeum Tatrzańskie - 36, 43, 46, 50, 61, 68, 70, 74, 77, 81,88, 101,108,110,121,129,148,165,175,181,184, 194,204,205,206,207,7.17,222,228,232,238,245,246, 260-262, 263, 264, 266,272,274,276,277,295 Muzeum Karola Szymanowskiego - 65, 97, 269-271 Muzeum Kornela Makuszyńskiego - 192, 262, 264-265 Na Antatówkę, droga - patrz: Droga na Antałówkę Na Buńdówki, droga - patrz: Droga na Buńdówki Na Bystre, droga - patrz: Droga na Bystre Na Koziniec, droga - patrz: Droga na Koziniec Na Szymoszkową, droga - patrz: Droga na Szymoszkową 311 Indeks nazw i nazwisk Nad Bystrą, ul. (Sienkiewicza) - 109 Nad Capkami (mylnie: Pod Capkami) - 201 Nad Wodą, ul. (Kaszelewskiego) - 84 Nalborezyk Jan - 206, 279, 287 Nalęcki Konrad- 143 Nalkowska Zofia - 95 Nanowska Jadwiga - 239 Nawieś Gąsienica Walczak - patrz: Walczak Nawieś Maciej - 138 Nędza Kubiniec Stanisław - 295 Neuman Abraham - 242 Neumarkterstrasse - patrz: Nowotarska, ul.

Neużil Franciszek - 41-41, 43, 94, 108, 130 Neużliowa (Stelcerówna) Józefina - 42, 94 Niedzielski Leon - 205 Niedzielski Stanisław - 220 Niepodległości, plac (Zwycięstwa)- 178 Niesiolowski Stanisław - 268 Niesiołowski Tymon - 60, 61, 216, 236, 268 Niespodzianka (Pomorze) - 212 Nietota - 239 Niewidowska (Samozwaniec) Magdalena - 166, 229 Niziński Piotr - 278 Noakowski Stanisław - 276 Norwid Cyprian K-amil - 155 Nosal - 67, 255 Nosek- 141 Nowaczyński Adolf- 135 Strona 411

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Nowakowski Jacek - 58, 139 Nowicki J. - 208 Nowicki Maksymilian- 18, 77 Nowotarska, ul. - 17,33,39,40,68, 77,83,85,102-109, 110,173-176, 183,184,192 Nowotarski Antoni - 280 Nowotny Gustaw - 159,179-180 Nyka Józef-7 Oaza- 141, 143 Obrochta Bartłomiej (Bartuś) - 83, 106, 185-186, 204, 207, 222, 246 Obrochta Jan (budarz) - 208, 209, 228 Obrochta Jan Banków - 185, 186 Obrochta Stanisław Bartków - 186 Obrochta Władysław - 186, 188 Obrochtowie, rodzina - 185 Obrochtówka - 208 Odrodzenie - patrz: Sanatorium „Odrodzenie" Odrowąż-Pieniążek Czesław - 108 Odyniec Edward - 78 Ogień - patrz: Kuraś Józef Ogiński-Kontrymowicz Jan - 69 Ogrodowa, ul. - 42, 127-133, 170, 181, 269 Oksza-121,243,254 Olbrycht Zenon - 62 Olcza- 10, 12, 17,79, 103, 116,274,283,284 Olcza-Janosówka - 283 i Oleńka - 67 Olimp- 198 Olma - 226, 239 Opid Adolf -221 Opolanka - 192, 264-265 Oppenheim Józef- 26, 106 Ordonówna Hanka - 56 Orkan Władysław - 57, 89, 162, 178,181-182, 295 Orkana, ul; - 97, 104, 132, 133, 138, 181-184, 188 Orla- 154 Oriand - patrz: Pasierb-Orland Jan Orlewicz - patrz: Woyna-OrIewicz Marian Orlik - 197 Orlowicz Mieczysław - 69 Oriowski Tadeusz - 197, 224, 231 Ornak, ul. - 143 Ornak, willa- 143, 145 Osiecka Józefa - 108, 139 Ossowski Stanisław - 55 Ostafin Zygmunt - 36, 116, 122, 135, 235 Owoc Kazimierz - 55 Pach Adam - 186-187 Strona 412

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Paderewski Ignacy Jan - 20, 43, 47, 118, 186, 204 207 222-223 Palące - 29, 166, 208-209, 210, 273 Palenica - 33 Pan Tadeusz - 140 Pani Zosia - 66 Panorama - 223 Paprocki Lucjan - 82 Paprotka- 119 Parcele Urzędnicze - 34, 199, 244 Parczewska Aleksandra - 117 Pardatówka- 134,224 Park Miejski (Park Dzieci i Młodzieży) - 148-152 Parnas-l 35 Parnell Feliks-196 Partyzantów, ul. - 109, 148, 222 Paryscy Zofia i Witold - 8, 197, 231, 232 Paryska Marta - 208, 235 Paryska Zofia - patrz: Radwańska-Paryska Zofia Paryski Edwin-208,217 Paryski Witold Henryk-7, 181, 188, 208, 224, 225, 231-232 Paryski Zyhmunt - 208 Pasierb-Orland Jan - 183 Paszkowski Józef- 190 Patria - 96 Patria(DamelII)-218 Pawlica Franciszek - 25, 41, 46, 149, 154 Pawlica Władysław - 46 Pawlicowa Maria - 143 Pawlicowie, rodzina - 45 Pawlik Władysław - 58 Pawlikowska Aniela (Lela) - 230 Pawlikowska-Jasnorzewska Maria - 166, 229 Pawlikowski Jan Gwalbert - 59, 85, 186, 228 Pawlikowski Jan Gwalbert Henryk - 229 Pamlikowski Michał - 156, 229, 230 Pawlikowski Mieczysław - 72, 83, 228 Pawlikowskich, rodzina - 228 Pawłowski Tadeusz - 224, 231 Peltz Magnus - 16, 19, 203, 247, 251 Pepis - 202 Pepita-121,209 312 Indeks nazw i nazwisk Perkowski Piotr - 95 Pęksa Jan - 294 Pęksa Szymon - 68 Pęksowa Ewelina - 294 Pęksowie, rodzina - 294 Strona 413

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Peroś Jan - 171 Peters KarI - 209 Petersburski Jerzy - 156 Petri Egon - 56, 57, 91-92,, 101, 147 Petri Jan - 92 Petri Karin Ulla - 92 Petri Mitta - 92 Piasecki Eugeniusz - 213 Piasecki Wenanty - 19,115, 167,168,183,213-214,218, 256 Piaseckiego, ul. - 114,213-214,218 Piątkiewicz Tadeusz - 206 Pierwszego Maja, al. - 50, 62, 63, 104, 114, 157, 213 Pigoń Stanisław- 177 Piłsudski Bronisław - 194 Piłsudski Józef-23, 27, 76, 111,130,175,193-194,204, 216,219 Pilsudskiego, ul. (15 Grudnia) - 34,193-201 Piniński Leon - 206 Piotrowicz-Kulczycka Anna - 277 Piotrowski Władysław - 201 Piotrowskiego, ul. - patrz: Czecha, ul.

Pisz Józef- 180 Pitoń Jędrzej - 75 Pitoń Maciej - 292 Pławicki Feliks - 18 Płazówka- 175 Płazów, rodzina - 175 Pionka Walerian-156 Pocztówka - 162 Pod Białym Orłem - 46 Pod Blachą-218 Pod Gewontem, hotel - 39, 40, 102 Pod Gubałówką, ul. - 84 Pod Lipkami, rest. - 97 Pod Lipkami, ul. - 97, 133 Pod Matką Boską Chramca - 170 Pod Matką Boską Neużila - 42, 130 Pod Okopą - pi erz: Makuszyńskiego, uL Pod Reglami, droga ! patrz: Droga pod Reglami Pod Skocznią, osiedle - 201 Pod Smrekami - 247 Podhale („Stamary") - 163 Podlasie-49, 110,241 Pogorzelska Żuła - 56 Poi Wincenty- 16,73 Polana pod Krzyżem (Kuźnicka Polana) - 252 Polanka- 177,241-242 Polonia (Hotel Turystów) - 242 Polonia, drukarnia - 103, 181 Polonia, willa - 168 Pomorze (Niatpodzianka) - 212 Popiel Antoni - 267 .

Poraj - 62-63 Strona 414

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Postęp (Renaissance) - 208 Potkański Karol - 99, 246 Powstańców Śląskich Droga - 83-84, 104, 134 Prauss Franciszek Ksawery - 88, 108,111, 177 Prauss Tadeusz - 43, 212 Prauss Zofia - 111 Promienna - 11'7 Pronaszko Andrzej - 59, 60 Pronaszko Zbigniew - 59 Przanowski Piotr - 156 Przecznica (Witkiewicza, ul.) - 33,39,120,124,126,213, 220

.

Przełęcz, rest. -61 Przewodników Tatrzańskich, -al. - 33, 202, 217, 246-253 Przodownik (Stamary) - 163 Praybylski Karol- 112, 135 • Przybyszewski Stanisław - 57, 266, 290 Przystań - 141-142 Puzyna Jan-278,291 Pyszna, willa - 168 Rabowski Ferdynand - 106 Raciborski Marian - 263 Radkiewicz Stanisław - 157 Radosna- 187 Radowid- 110, 163 Radwańska-Paryska Zofia - 224-225, 231 Rajtar Julian - 157 Rams Józef- 252 Rasiński Stanisław - 59 Regiec Wincenty - 24, 103 • Regle, ul. - 90, 136 Reichsdorter Jakub - 16, 248, 253 Rembowski Jan - 59, 60 Remi Zenon - 58, 95 Rena-218 Renaissance (Postęp) - 208 Rey Mieczysław - 260 Strona 415

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Reychman Bronisław - 204 Reymont Władysław - 57, 61, 146, 177 Reymontowa Aurelia - 146 Rialto- 121,210-212 Richter Światosław - 56 Riegelhi opt Samuel - 17, 72, 208 Riegelhaupe Samuel, jr - 69 Ripper Jan - 173 Rippar Wilhelm - 173 Rodowicz Maryla - 56 Roguska-Cybulska Jadwiga - 117-118 Roguski Gustaw -117, Rój Bukowian Józef- 132 Rój Jędrzej - 18 Rój Wojciech (pntel) - 142, 154 Rój Wojciech (budarz) - 95, 204, 206, 228, 245, 246 Rój Zofia - patrz: Gąsienica Rój Zofia Roj-Kozłowska (Rytardowa) Helena - 134 Rojowie, ród - 82 Roma (Strążyska) - 137 Roma (Za Strugiem) - 74, 88, 137 Romanowska Bożena - 284 313 Indeks nazw i nazwisk .Rondo - 202,203,246,247 Rostafiński Józef - 263 Rostworowski Karol Hubert - 290 Roszek Wojciech - 260 Rozmus Aleksander - 119 Rozmus Wojciech - 119 RożakJan - 175 Rómmel Juliusz - 117 Równia Krupowa-31, 105, 106, 114, 115, 116, 117, 159-161,213 Rubinstein Artur - 95, 209, 217, 269 Ruczaj - 141 Rudnicki Władysław - 55, 145, 183 Rumińska-Gerżabkowa Natalia - 217 Rumiński Aleksander - 223 Rutkowski J. - 287 Ruud Sigmund - 200 Strona 416

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Rychter Pelikańczyk Franciszek - 15, 248 Rydz-Śmigty Edward - 201 Rydza-Śmiglego, ul. ! patrz: Czecha, ul.

Rynek (Pl. Zwycięstwa) - 24,46, 103,140,149,178, 183, 272 Rysy(Rialto)-212 Ryś Józef- 55 Rytard Jerzy Mieczysław (Mieczysław Koztowski) - 45, 134 Rytardowa Helena - patrz: Roj-Kozlowska Helena Rząsa Antoni - 59, 88, 136-137, 165, 295 Rzepecki Wit Maciej - 135 Sabała Jan Krzeptowski - 20, 35, 72, 154, 186 204' 206-207, 222,225,242,246,262, Sabały, ul. - 202, 207, 243, 244 Sadowska Irena - 130 Samozwaniec (Niewidowska) Magdalena - 166, 229 Sanato- 163, 223 Sanatorium Akademickie - 28, 112,135, 194 Sanatorium im. T. Chałubińskiego - 172 Sanatorium Czerwonego Krzyża - 172, 240 Sanatorium Dtuskich - 88, 121, 194, 214, 263 Sanatorium Nauczycielskie - 28, 77, 81, 117,135-136 Sanatorium Odrodzenie - 28, 112,134-135 Sanatorium Pocztowców - 223 Sanatorium dr. Hawranka (Rialto)- 121, 210 Sapalski - 293 Sapieha Adam - 248, 285 Sari Ada-56,217 Saryusz (Florida) - 208, 239 Sawicki Jan - 231 Schabenbeck Henryk - 61-62, 183 Schiele Kazimierz i Aleksander, bracia - 50, 97, 214 Schneider Włodzimierz - 209 Scholtze Adolf-260 Schreyer Juliusz - 160 Schumann Robert - 222 Seelieb Artur- 119 Sehmisch Richard Amo - 209 Selistroem - 200 Sempoliński Ludwik - 56 Serwin Józef- 124 Serwina. ul. - 123, 124, 126 Sędzimir Mieczysław - 103 Strona 417

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka 314 Sfinks II - 235 Sichulski Kazimiera - 60, 61, 265, 267 Sieczka Józef-221 Sieczka Józef (wójt) - 70, 86, 129, 183, 206, 242 Sieczka Maciej - 83, 124, 204, 228 Sieczka Stanisław Gąsienica - 200 Sieczkowie Gąsienicowie, rodzina - 81 Siedlar Henryk - 284 Siemianówka - 175 Siemianowska Zofia - 175 Siemianowski Kazimierz - 175 Siemianowski Tadeusz - 51, 175 Sienkiewicz Henryk - 20, 44, 63, 73, 82, 103, 109-110, 183, 207, 222, 242, 244, 24$, 246, 288 Sienkiewicza, ul. - 95,109-120, 135, 161, 173,176,213, 233 Sienkiewiczówka l - 244, 245 Sienkiewiczówka II - 245 Sierocki Jan - 138 Sieroszewski Wacław - 61, 76, 135, 278 Sierpiński Zdzisław - 270 Sikorska Helena - 106 Sikorski Kazimierz - 197 Sikorski Władysław-135 Skalnica-195, 196 Skanda Bronisław - 219 Skawińska-Osikowska Daduta - 279 Skawiński Czesław - 59 Skibiński Maksymilian - 103 Strona 418

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Skibówki-17,68, 150 Skłodowska Curie Maria - patrz: Curie Skłodowska Maria Skoczek Andrzej - 202 Skoczyłaś Władysław - 59, 60, 79, 171, 265 Skoczyska - 76-77, 87, 108, 110 Skotnica Józef- 59, 286 Skotnicki Jan - 59, 60, 101 Slapa Piotr - 103 Slobodzińska Krystyna - 31 Słoneczna, ul. - 106, 110, 161 Słoneczna, willa - 134 Słowacki Juliusz - 229 Słowackiego Bulwary - patrz: Bulwary Słowackiego Słowik Józef Fabian - 126, 238 Smaciarz Franciszek - patrz: Orkan Władysław Smreków - 214 Smreczynski Franciszek - patrz: Orkan Władysław Sobczak Jochym Stanisław Gąsienica - 80-81, 239, 267 Sobczak Sebastian Gąsienica - 293 Sobczak Stanisław - 138 Sobczaków Gąsieniców, rodzina - 78, 82 Sobczakówka, ul. - 82, 83 Sobczakówka. willa Muzeum Tatrzańskiego - 81 Sobczakówka - patrz: Cicha Soboniowa Teresa - 98 Sobotkiewicz Gustaw - 246 Sokół (Giewont) - 163 Sokołowska Agnieszka z Walczaków - t43 Sokotowski Adam - 144 Sokołowski Jan Seweryn - 50, 114, 144, 156, 239 Strona 419

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Sokolowski Marian - 144, 204 Sokotowski Olgierd - 134, 135, 271 Indeks nazw i nazwisk Sokotowski Stanisław - 50, 139,143-144, 145, 204 Sokotowski Stanisław, jr - 144, 145,218 Solska Irena - 56 Solski Ludwik-56,61, 175 Soplicowo - 166 Sosin Stanisław- 183 Sowa Feliks- 151 Spiechowicz-Boruta Mieczysław - patrz: Boruta-Spiechowicz Sport, hotel -60,61 Spyrkówka - 102 Stachoń Gal Stanisław - 283 Stacja Klimatyczna (Zakład dr. Chramca) - 170-172 Stadnicki Medard - 257 Staff Leopold - 268 Stalina, ul. (Nowotarska) - 102 Stamary - 162-163, 166, 239, 288 Sianek - 111 Stanisław August Poniatowski, król - 14, 249 Stanislawski Jan - 78, 116 Stanislawski Wiesław - 166, 231, 273 Stanowska Helena - 103 Stanowski Franciszek - 287 Stapiński Jan - 23 Stara Polana (Nowotarska, ul.) - 35, 55, 102, 135, 174-176 Staroniewicz Marceli - 59 Stan- 196 Staszeczek Jan Gąsienica - 10, 41, 45, 278 Staszeczkówka - 45 Staszel Walenty - 260 Staszic Stanisław - 16, 18, 62, 213, 224 Staszica.ul.-67, 152, 193,213 Slawarzowa-Masiowa z Witosów Julia - 142 Steccy. rodzina - 88 Stacka Zofia - 90 Stecki Konstanty, jr. - 89 Stecki Konstanty - 88-89, 263 Steczkowska Maria - 17 Steczkowski Jan Kanty - 17 Stefa. willa-214, 215 Stefa, zakład fot.-61 Stefan Batory - 14 Stefanik Bronisław - 161 Steindlowa Julia - 142 Strona 420

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Stelcerówna Józefa - patrz: Neużilowa Józefa StieberKarI- 159 Stiel Mojżesz - 50 Stoch Józef Kaspruś - 74, 98, 183, 269 Slochowa Anna - 183 Stolarczyk Józef- 17, 18,41,45,55,70,71,75,84, 102, 103, 109, 138,204,225,249,278,279,280,292,293 Stolarczyka, ul. - 75 Stopka Andrzej - 207, 242 Stopka Borowy Andrzej - 239 Stopka Czajka Jan i Józef- 149 Stopkówna Zofia - 273 Stopowy Wilhelm - 183 Strążyska, ul. - 43, 90-93, 136, 138 Strobel Rudolf-67 Strug-76-77.87, 164, 187 Strug Andrzej - 177,188, 194, 208 Struga, ul.- 141, 185, 188-190 Strumilto Henryk - 50 Stryjeńska Zofia - 171, 199, 271 StryjeńskiKarol-27,41,42,45,76, 103,134,151,157, 159,165,186,193,198,199,200,218,244,265,268,271.

295 Stryjeński Tadeusz - 76, 199, 280 Strynkiewicz Franciszek - 268 Studnicki Teofil - 89 Sulikowski Marian- 182 Sumińska Felicja Karolina - 287 Surmiak Franciszek - 283 Surzycka Anna - 206 Surzycka Jadwiga - 206, 246 Sulor Augustyn Wawrzyniec - 124 Suwaj Tadeusz - 196 Swoboda- 122, 123 Synowcówna Waleria - 184 Szafer Władysław - 204, 224, 263 Szalay Józef- 18 Szałas-91,95, 100-101 Szankowski Maciej - 284 Szarasz Aleksandra - 219 Szarotka (Dziurka) - 50 Szarotka (Szarotki) - 107-109, 110 Szczeniowscy Władysław i Maria - 163, 164, 166 Szczepanek Tadeusz - 8 Szczepariski Alfred - 122 Szczepański Alfred, jr- 122 Szczepański Jan Alfred - 122 Szczepański Ludwik - 122 Szczepkowski Jan - 268 Szczerba Antoni - 283 Szczerba Józef-283 Szczerba Krzysztof - 283 Szczerba Paweł - 283, 287 Szczuka Mieczysław - 81, 227 Szczygielski Aleksander - 59 Szekspir Wiliam - 98, 266 Szewczenko Taras - 119 Strona 421

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Szkolna, ul. - 103 Szmertówka - 142 Szober Stanisław - 235 Szopenówka - 2 i 9 Szostak Jan Gąsienica - 59, 287 Szostak Karol Gąsienica, jr - 136 Szostak Karol Gąsienica - 134, 136 Szostak Marta Gąsienica - 59, 136 Szostak Michał Gąsienica - 59, 136, 137, 165, 166 Szpondrowski Karol - 224 Sztaudynger Jan - 198 Sztaudyngerowie, rodzina - 198 Sztompka Henryk - 95 Szubertowa Janina - 210 Szukiewicz Wojciech - 183 Szulakiewicz Stanisław - 100, 118 Szumlański Zachar - 124 Szwalbe Stanisław - 227 Szwejgier Ludwik - 208 Szymanowski Karol - 45,56,65,93,95,96,126,129,132, 315 Indeks nazw i nazwisk 177, 186, 199,268,269-270 Szymanowskiego, ut. - 244 Szymanska Janina - 274 Szymańska Teodozja - 266 Szymanska Teodozja Anna - 274 Szymański Stefan - 274, 275 Szymański Tadeusz - 274 Szymborski Wincenty - 24, 25, 46 Szymony-67, 170 Szymoszkowa Polana - 83 Szynk pod Pocztą - 48 Szyszko-Bohusz Adolf- 224 Ślimak, willa - 65-66 Śliwiński Zbigniew - 243 Śliwka Jorg (Jerzy) - 42, 51, 81 Śmeja Franciszek - 62 Śmigło - 224-225 Śpiąca Górka - 288 Świat Mody- 177 Świątkowski Józef- 106 Świerczewskiego, ul. - 52, 55,177-179 Świerk-214 Świerz Leopold - 18, 69, 72, 124 Świerz Mieczysław - 106, 273 Strona 422

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Świetlana - 105-106 Świt - 242 Tabeau Ferdynand - 46 Talewski Roman - 135, 136, 223 Ternowscy, rodzina - 216 Tatar Andrzej - 68 Tatar Szymon - 73, 204, 221 Tatarowie Andrzej i Rozalia - 73, 107, 279 Tatry - 67 Tatrzańska, drukarnia - 103 Tatrzańska, rest. - 153 Tea-262,274-275 Telimena, sklep - 50 Telimena, willa - 140 Tetmajer Kazimierz Przerwa - 46,57, 61,83,87,98,103, 170, 178, 181,191-192,210,295 Tetmajer Kazimierz Przerwa, jr - 108, 192 Tetmajer Włodzimierz Przerwa - 194, 265 Tetmajera, ul. - 67, 120, 138, 145, 188, 191-192, 222, 264 Tetmajerowa Julia - 106, 192 Tobolak Jan - 279, 280, 281, 293, 294, 295 Tokarz Wacław - 194 Toporowie, ród - 14 Trąmpczyński Wojciech - 111 Trenklerowa Matylda - 208 Trenklerowie, rodzina - 208 Trenklerówna Elżbieta - 101 Treter Bogdan - 60 TrybulaJan- 103,180-181 Strona 423

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Trybuła JanJr- 181 rrybułowa Zofia - 181 Trzaska Franciszek - 26, 156, 157, 178 Trzaska Włodzimierz - 98 Trzebuniowie, rodzina - 115 Trzupek Zenon - 140 Tuberoza (Skalnica I) - 196 Turko Jan - 286, 287 Turnia - 157-159 Tuwim Julian - 197 Tuwima, ul. - 244 Tyłka Stanisław - 95, 196 Tyszkiewicz Janusz - 70 L' Wnuka - 49, 72-73, 188 Ubocz - 83 Ugory-33,224 Uijanow Włodzimierz - patrz: Lenin Włodzimierz Umińska Eugenia - 183 Uniłowski Zbigniew - 95 Unrug-Witkiewiczowa Janina - 266 Urban Edward i Marian - 195 Urbanowicz Janusz - 140 Urbanowicz Witold - 18 Urbanowska Zofia - 78 Ustronie- 119,264 Ustup - 33, 224, 246 Ustupski Jerzy - 273 Ustupski Sebastian - 77 Uzderski Edward-214 Uznańscy, rodzina - 10, 291 Uznański Adam - 291 Uznański Józef-205 Varsovia, bar - 157 Yeltuzen-Nagrobecka Maria - 284 Wajda Andrzej - 63 Wakulski Kazimierz - 278 Strona 424

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Wala Jędrzej - 204 Walczacki Wierch - 134 Walczak Jan- 103 Walczak Jan (stryj Kacki) - 138 Walczak Józef-98 Walczak Jan Gąsienica ~ 73 Walczak Jakub Florek - 87 Walczak Michał Gąsienica - 75, 278 Walczak Wojciech Gąsienica Nawieś - 73 Walczakowa Zofia - 65 Walczakowie, rodzina - 87, 192 Walczakowie Michatki, rodzina - 75 Walczakowie Gąsienicowie, ród - 73 Walczyński Wiktor-152, 183 Waldorff Jerzy-270 Wallek-Walewski Bolesław- 154, 160 Waloch Anna - 59 Waloch Arkadiusz - 59 Wantule-91,92, 147 Wareaba Edward - 129, 161 Warski-Warszawski Adolf- 101 Warszawianka - 163, 215, 216-217, 219 Wastak Karol - 50 Wastak Kazimierz - 50 Watra- 120, 153, 192,239 316 Indeks nazw i nazwisk Wawel-67, 152 Wawrytko Jakub młodszy - 92 Wawrytko Maria (Bachleda-Curuś) - 93 Wawrytko Stanisław - 92 Wawrytko Władysław - 93 Wawrytko Wojciech - 92, 93 Wawrytko Wojciech, jr - 93 Wawrytko Zofia (Gluzińska) - 93 Wawrytko Gąsienica Jakub starszy ~ 93 Wawrytkowie, rodzina - 92, 93 Weissman Robert - 209 Wenecja - 40 Wemitz Adolf- 110 Weseli Jan- 188 Wesolowski Eugeniusz-36, 48, 54, 59, 110, 113, 151, 162, 163, 182, 183, 205, 216, 217, 223 Weteranów Wojny - 53, 60 Węgrzyniak Andrzej - 178 Wieczorek Antoni Marian - 220 Wieczorek Tomasz - 220 Wieder Witalis - 119 Wielkopolanin X. - patrz: Królikowski Bogusław Wieniawa-Dlugoszewski Bolesław - 265 Wierchowa, ul. - 218, 220, 221, 223 Wierchy - 67, 192 Wierszyki- 189 Wierzbicki Eugeniusz - 204 Strona 425

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Wierzyński Kazimierz - 156 Wigilew Borys - 106, 115-116, 129, 177 Wilcznik-91, 131, 132, 133, 181, 184 Wilczyńska z Marchlewskich Józefa - 216, 219 Wilczyński Henryk - 216, 217 Wilga Edward- 104 Wilkomirska Wanda - 56 f& Wimmer Marian - 42, 113, 165, 239 Wimmerowa Stanisława - 239 WinnickaEwa-117 Winnicka Józefa - 117 Winnicki Leopold - 27, 116-117, 135, 149, 160, 184, 261 Wiśniewski Zbigniew - 294 Witkiewicz Jan - 65 Witkiewicz Koszczyc Jan - 121, 225, 232 Witkiewicz Stanisław - 11, 20, 35, 36, 42,43, 47, 52, 55, 56,61,65,67,73, 77,82,85,97,98,120-121, 124, 150, 163,174,177,178,181,193,204,206,207,208,209,216, 222,225,228, 230.243, 245,246,261,262,278,279,288, 289,291,295 Witkiewicz Stanisław Ignacy (Witkacy) - 26, 44, 45, 57, 59,64,66,67,72,81,95,109,123,126,129,163,188,199, 216,222.225-227,236,240,248,260,262,267,268,269, 271,295 Witkiewicza, ul. (Przecznica) - 39,67,109,120-126,167, 203,212,214,220,246 Witkiewiczowa Janina - patrz: Unrug-Witkiewiczowa Janina Witkiewiczowa Maria - 66-67, 152 Witkiewiczowie, rodzina - 227 Witkiewiczówka -121, 225-227 Witkiewiczówna Maria - 225 Witos Wincenty - 141, 142 Władysław Jagiełło, król - 149 Władyslawka - patrz: Czerwony Dwór Wnuk Jan-73 Wnuk Kazimierz - 73, 207 Wnuk Marian 217 Wojciechówka - 93 Wojciechowo (Sfinks) - 235 Wojciechowski Stanisław- 116, 128, 136 Wojdyly - 33 Wojsznis Justyn - 166 Strona 426

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Wojtyla Karol - 248, 290 Wolgner - 260 Wolmanowa Bronisława- 157 Wolska Anna - 82 Wolodyjówka- 111 Worcell Henryk - 227, 268 Woyczyński Marcin - 177 Woyna-Orlewicz Marian - 120 Wójciak Maciej - 120 Wróbel Józef-283 Wróblewski Jan - 110 Wrześniowski August - 73 Wyczółkowski Leon - 78, 267 Wyrzykowski Stanisław - 178 Wysocki Stefan- 118 Wyspiański Franciszek - 41 Wyspiański Stanisław - 41, 57, 78, 171, 265 Wyszyński Stefan - 248 Wzlot- 157 Za Bramką 106 ZaCieszynianką-141, 198 Za Strugiem - 77, 87-90, 137, 192 Zacisze - 117 Zaczyński Eugeniusz - 28, 180 Zagloba - 48 Zagórska Aniela - 157, 194, 216 ZagórskaTeresa-210 Zagulak Stefan - 279 Zając Marian - 134, 141 Zająca, ul.- 141, 142 Zakopane, hotel - 202 Zalasiński Edward - 198 Zalesię-214 Zaleski Antoni - 73 Zaleńna Irena - 196 Zalewska Balbina - 55 Ł Zameczek (Dora) - 208 Zamieć (Dafne 11) - 218 Zamoyska Jadwiga - 254, 255 Strona 427

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Zamoyska Maria Immakulata - 238, 254 Zamoyski August - 45, 56 Zamoyski Władysław - 16,19,20,24,25, 58,69, 70,109, 121,167,169,177.183,199,201,203,205,218,237-238, 244,247,248,251,253,254,255,279,288,289 Zamoyski Władysław (Sen.) - 237 Zamoyskiego, ul. - 33, 39, 41, 49, 66, 67, 86, 109, 110, 121, 124, 126,153,205,207,208,226,237-246 Zapolska Gabriela - 170 317 Indeks nazw i nazwisk Zaremba Karol - 43 Zaruska Izabela - 127, 131 Zaruski Mariusz - 22,24,25,46,51,59,77,96,100,112, 127-128,131,147,159,162,175,177,188, 190,295 Zaruskiego, ul. - 48,127-130, 181, 217 Zaufał Bogumił - 202 Zawiślan Michał - 287 Zbójnik (Sfinks) - 235 Zborowska Zofia - 245 Zborowski Juliusz-43, 44, 50, 68, 129, 186, 199, 261-262 Zborowskiego, ul. - 45, 104, 129, 157 Zdebski Janusz - 295 Zejszner Ludwik - 75 Zdrój - 248 Zelwerowicz Aleksander - 56 Zembaty Antoni - 49 Zenepol - 148 Zeydal Tadeusz - 49 Zeydlerowa L. - 157 Zeyszner Ludwik - patrz: Zejłzncr Ludwik Zgleczewski Grzegorz - 247 Zimajer Gustaw - 223 Strona 428

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Zlocień(SkalnicaII)-196 Złotogłów - 236, 285 Zloty Róg- 122 Zofiówka-66, 121,208 Zosia-66, 140 Zośka - 6S-66 Związkowiec (Carłton)- 147 Zwierzyniec - 202, 204 Zwolińscy, rodzina "- 57. 60, 163 Zwol ńscy, bracia - 53, 89 Zwol nska Zofia - 53 Zwol ński Leonard - S2-S3, 183 Zwol ński Stefan - 53 Zwol ński Tadeusz - 53 Zwycięstwa plac (Rynek) - 151,17»-1»1, 272 Zyblikiewicz Mikołaj - 41 Zygmunt III Waza - 14, 185 Żaboklicki Wacław - 267, 268 Żelazna Droga - patrz: Drota pod Reglami Żeleński Władysław - 67 Żeleński-Boy Tadeusz - 171 Żeromski Adam - 95, 108, 178 Żeromski Stefan-24, 25, 46, 57, 61, 67, 78, 95,96, 110, 125,126,128,177-178,180,194,201,216,219,266,267, 269,289 Żeromskiego, ul. (Na Parcelach) - 202, 244 Żeromskiego, ul. (Świerczewskiego) - 177-179 Żórawski Juliusz - 156 Żuławska Kazimiera - 87, 210 Żuławski Jacek-210 Żuławski Janusz - 210 Żuławski Jerzy-57, 87, 108, 112, 135, 162, 178, 197, 209-210 Żuławski Juliusz - 87, 210 Żuławski Marek-87,210 Żuławski Wawrzyniec - 87,197, 210, 224, 231 Żychoń Józef- 103, 108, 111, 112-113, 134, 135, 183, 190,216 Żychoń Stefan - 113, 114, 156, 175 Strona 429

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Żychoniówka- 111, 113, 114 Żywczanskie - M, 17, 185, 187 •^

Spis treści Od autorów ........................................ 7 I. Z dziejów Zakopanego ................................. 9 Położenie ......................................... 10 Ludność .......................................... 11 Początki Zakopanego ................................... 14 Czasy pionierów .....................................

16

Romantyczni pozytywiści ................................

18

Przed burzą ........................................ 22 Rzeczpospolita Zakopiańska .............................. 24 W Polsce Odrodzonej .................................. 26 Lata okupacji ....................................... 29 Po II wojnie światowej .................................. 31 Ulice ............................................ 33 Budownictwo ....................................... 35 II. Trasy .......................................... 37 1. Krupówki ............................. ... ........ 39 2. Krupówki - Kościeliska - Droga do Rojów - Ubocz - Powstańców Śląskich ks. K. Kaszelewskiego - Kościeliska - Krupówki ................. 68 3. Krupówki - Kościeliska - Za Strugiem - Regle - Strążyska - Kasprusie - Kościeliska - Krupówki ................................. 87 4. Krupówki - Nowotarska - Sienkiewicza - Witkiewicza - Krupówki ...... 102 5. Krupówki - Zaruskiego - Ogrodowa - Pod Lipkami - Lipki - Regle Strążyska - Droga Pod Reglami-Las Białego - Grunwaldzka-Park Miejski - Staszica - Krupówki .............................. 127 6. Krupówki - Kościuszki - Chramcówki - Zakład dr. Chramca - Nowotarska Krupówki ....................................... 153 7. Krupówki - Świerczewskiego - Orkana - Kasprusie - Małe Strona 430

Żywczanskie -

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Struga - Grunwaldzka - Tetmajera - Krupówki ................. 177 8. Krupówki - 15 Grudnia - Czecha - Chałubińskiego - Witkiewicza - Krupówki 193 9. Krupówki - Staszica - Równia Krupowa - Sienkiewicza - Piaseckiego - Jagiellońska - Wierchowa - Antałówka - Koziniec - Droga na Bystre - Bulwary Słowackiego - Witkiewicza - Krupówki ........................ 213 10. Krupówki - Zamoyskiego - Chałubińskiego - Przewodników Tatrzańskich - Kuźnice ....................................... 237 III. Muzea, kościoły i kaplice .............................. 259 1. Muzeum Tatrzańskie im. dr. T. Chałubińskiego ................. 260 2. Górski Ogród Botaniczny im. M. Raciborskiego ........ .......... 263 3. Muzeum Kornela Makuszyńskiego ........................ 264 4. „Harenda" - Muzeum Jana Kasprowicza ..................... 266 5. Muzeum Karola Szymanowskiego „Atma" .................... 269 6. Izba Pamięci Bronisława Czecha .......................... 272 7. Chata „Tea"-Zbiory Ludoznawcze im. Stefana i Tadeusza Szymańskich . . 274 8. Galeria Sztuki im. Włodzimierza i Jerzego Kulczyckich ............ 276 9. Kościół parafialny Najświętszej Rodziny ..................... 278 10. Kościół parafialny św. Jana Apostola i Ewangelisty na Harendzie ....... 281 11. Kościół oo. Bernardynów św. Antoniego ..................... 283 12. Kościół xx. Salwatorianów Matki Bożej Królowej Świata ............ 285 319 'Spis treści 13. Kościół xx. Jezuitów „Na Górce" Najświętszej Marii Panny Nieustającej Pomocy ........................................ 286 14. Kaplica Świętego Krzyża przy klasztorze ss. Albertynek na Kalatówkach . . 288 15. Kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa w Jaszczurówce ........... 291 16. Kaplica św. Andrzeja (Świerada) i Benedykta przy ul. Kościeliskiej ...... 292 17. Stary kościół parafialny Matki Boskiej Częstochowskiej i św. Klemensa . . . 293 Informator zakopiański ................................. 296 Wydawnictwa przewodnikowe po Zakopanem .................... 298 Lektury uzupełniające .................................. 299 Spis ilustracji ....................................... 300 Strona 431

Zakopane - przewodnik historyczny - Lidia Długołęcka Indeks nazw i nazwisk .................................. 304

Strona 432