Zieliński, stanisław w stronę pysznej 1976 (zorg) compressed

W stronę Pysznej Wydanie III poprawione i uzupełnione Stanisław Zieliński

Lata Czy pamiętasz? Małe schronisko w Dolinie Zuberskiej tak bardzo przypominało dawną Pyszną... Ile minęło lat? Trzydzieści, czterdzieści... Chwila i będzie tych lat jeszcze więcej.

Serce, przewodnik po przeszłości i nieomylny kompas wspomnień, prowadzi w stronę Pysznej, na stare ślady nart, na trasy zimowych „wyryp” po Tatrach Zachodnich.

Postawcie globus na stole, nitką połączcie Kolombo z Londynem. Drugą nitkę rozciągnijcie między Biegunem Północnym i Bengazi. I tak, sposobem prostym, niezawodnym od razu odnajdziecie Tatry.

Ciemna, rozjaśniona czerwienią plamka na skrzyżowaniu nitek to właśnie Tatry, skalista wyspa w łańcuchu Karpat, przedłużających ku wschodowi system alpejski.

Himalaje potężniejsze od Alp, lecz nikt z tego powodu nie czyni wymówek alpejskim kolosom. Tatry mniejsze od Alp, ale o tych małych górach, zajmujących powierzchnię zaledwie pięć razy większą od Londynu, napisano już tyle, co o Napoleonie i jego epoce. Gdyby całą literaturę o Tatrach, Podhalu i Zakopanem zebrać do kupy, można by śmiało podwyższyć szczyty, którym natura poskąpiła wzrostu.

Urodę gór, kapryśną, zmienną, uzależnioną od pogody, inną o każdej porze dnia i roku, porównuje się chętnie do urody kobiecej.

Nazwijmy więc Tatry kobietą średniego wzrostu, o wdziękach trwałych i bujnych. Zresztą, ze wzrostem nie jest najgorzej. Nad polskimi Tatrami panują Rysy, których zachodni wierzchołek wznosi się na wysokość 2499 metrów, a Gierlach, po tamtej stronie granicy, liczy 2655 metrów. Na przestrzeni pięćdziesięciu kilku kilometrów ulokowała natura sto dwadzieścia pięć jezior, jeziorek i stawków lśniących lazurem i zielenią. Strzeliste turnie, fantazyjnie postrzępione granie, doliny wiszące, podcięte stromymi ścianami i ograniczone progami, huczące siklawy pulsujące tęczą wielobarwnych błysków - oto zaledwie kilka, wybranych na chybił trafił, składników urody tatrzańskiej.

Pod ścianą Tatr, w szerokiej, słonecznej i osłoniętej od wiatrów dolinie, na wysokości około tysiąca metrów leży Zakopane. W 1852 roku, kiedy rachmistrze Survey of India odkryli najwyższą górę świata, Zakopane było wioską zabitą deskami. O jej istnieniu mało kto w Polsce wiedział. Na halach tatrzańskich juhasi wypasali owce, w skałach kłusownicy tropili kozice i zastawiali sidła na niedźwiedzie. Góry stały puste, dzikie. Zbójnicy, strojni i bitni, opromienieni sławą dobrą i złą, przebiegali przełęcze wiodące na południową stronę Tatr, na równiny żyzne i bogate. Turysta wędrujący z Tatrzańskiej Kotliny do Kieżmarskiej Gospody przemierza szlak dawnych wypraw zbójnickich na Spisz.

Przeżyły Tatry okres znojnej pracy górniczej. Ale przeszłość zbójnicka najbujniejszą obrosła legendą, utrwaliła się w gawędzie i pieśni, zawładnęła wyobraźnią pisarzy, muzyków, malarzy i twórców ludowych.

Kolumb odkrył Amerykę, a Chałubiński odkrył Zakopane dla Polski. Kolumba wyprzedzili wikingowie, Chałubiński też nie był pierwszy pod Giewontem. Ponieważ zasłużył się Zakopanemu na równi z hrabią Zamoyskim, więc niech pozostanie, jeśli nie jedynym, to jednym z odkrywców. Przynajmniej w niniejszej gawędzie. W sto lat po zdobyciu Mont Blanc Zakopane uzyskało połączenie kolejowe z Krakowem. Wioska awansowała do rangi uzdrowiska. Przybysze z nizin dostrzegli piękno gór, poznali

się na urokach górskich wędrówek, docenili cudowne właściwości klimatu. Tatry urzekły i zachwyciły.

Piękne góry czekały na odkrywców.

Mówiło się przed wojną: trzeba będzie wspomnienia kiedyś spisać. Warto utrwalić to i tamto, uchronić przed zapomnieniem nastrój legendarnych czasów, sylwetki pionierów i - wzruszenia własnej młodości. Bo każdy ma swoje Tatry, góry wypełnione przeżyciami prawdziwymi i zmyślonymi, anegdotami i faktami, fotografiami i pejzażami kreślonymi z pamięci.

Tatry leżały tuż za progiem. Widać je było z okna. Przeszłość żyła w pamięci górali, przewodników, turystów i taterników. Żył jeszcze Mariusz Zaruski, organizator narciarstwa i twórca Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Tatry były blisko, wciąż niedaleką wydawała się przeszłość.

Odkładano pisanie na czas jesiennej szarugi, lecz pierwszy śnieg przekreślał solenne postanowienia i nowy podsuwał termin: będzie się pisać, gdy wiosną przyjdą kurniawy. Najlepsza to pora dla spraw wymagających namysłu. I tak rok schodził za rokiem. Aż nagle zeszli z gór i gawędziarze, i bohaterowie wspomnień. Jeden po drugim przenieśli się na zawsze w Góry Najwyższe.

Tatry, przez tyle lat bliskie, stały się nagle dalekie jak Himalaje. Odległość z Warszawy do Zakopanego - odległością nie do pokonania. Wtedy zwrócono się ku przeszłości. Zaczęło się przeżywanie wszystkiego od początku. Wspomnienia narciarskich wycieczek, emocje skalnych dróg i trudy wypraw Pogotowia działały jak odtrutka na okupacyjną rzeczywistość. Góry wydawały się jedynym trwałym elementem w wojennym krajobrazie. Myśl o nich uspokajała nerwy, dodawała sił, umacniała optymizm.

Tatrzańskie wizje zastępowały widok Tatr. Wypełniały pokój szumem potoków, trzaskaniem watry i chrzęstem nart na śniegu. Wspomnienia miały cudowną moc: wskrzeszały zmarłych i znów przy jednym stole gromadziły rozproszonych przyjaciół. Z tych gawęd, spisywanych podczas okupacji, powstałaby zapewne książka, gdyby notatki i szkice zdołały uniknąć warszawskiego losu. Przepadły razem z miastem.

A potem, w Zakopanem, zabrakło czasu na odtworzenie całości. Po prostu - nie starczyło życia.

Oppenheim zginął. Wspomnienia, o których tyle się mówiło, straciły narratora.

Ani to kronika, ani dokument, ani też księga poświęcona pamięci Józefa Oppenheima, świetnego narciarza i taternika, wieloletniego kierownika Pogotowia. Po prostu pewnego dnia zgadało się o Józiu. „W stronę Pysznej” to książka napisana z myślą o Józiu Oppenheimie, wesołym kompanie, rzetelnym towarzyszu wypraw, dobrym człowieku; o Józiu, który przyjechał z wycieczką studencką i został w Zakopanem na stałe. Pierwsze poznały się na nim kobiety, potem polubiły go psy, a z czasem cała zakopiańska reszta.

Bo tak rzeczywiście było. Przyjechał ze Lwowa w roku 1909. Miał wtedy dwadzieścia dwa lata i rewolucyjną przeszłość, która zmusiła go w końcu do opuszczenia rodzinnej Warszawy. W opowiadaniach działalność młodzieńcza przybierała różne formy, zależnie od humoru Józia. Nie dbał o daty i adresy. Jeśli opowiadał, to po to tylko, żeby rzecz całą sprowadzić do anegdoty i rozweselić

słuchaczy. Zresztą nikt mu przez ramię nie zaglądał do życiorysu. Gospodarował więc faktami na miarę fantazji i nastroju chwili.

Pracował w tajnej drukarni. Na Brackiej pierwszy raz uciekał przed carskimi tajniakami. Wtedy jego towarzysz zastrzelił się w bramie, aby uniknąć aresztowania i śledztwa. Trwałą pamiątką tamtych czasów była blizna nad okiem, ślad kozackiej szabli. Stało się to podczas szarży na tłum manifestantów w pobliżu placu Zbawiciela. Wkrótce potem nastąpiło pierwsze, niegroźne zresztą aresztowanie. Oppenheima odstawiono do cyrkułu na Hożej. Józio, znając mentalność ówczesnej policji, wykorzystał pierwszą okazję i wyszedł z budynku do bramy. Tam krzyknął na dyżurnego żandarma, żeby zatrzymał przejeżdżającą dorożkę. Wsiadł do „dryndy” i, nie nagabywany przez nikogo, odjechał obiecując dorożkarzowi napiwek za pośpiech. Następnym razem sprawa wyglądała poważniej. Osadzono Józia na Pradze w jednej celi z człowiekiem, któremu groziła wieloletnia katorga lub śmierć. Towarzysze z organizacji przygotowali wszystko do ucieczki. Umówionej nocy warta miała patrzeć w niebo. Cała trudność sprowadzała się do skręcenia liny z prześcieradeł i zjechania z trzeciego piętra na podwórze. Człowiek, dla którego ucieczkę organizowano, zawahał się, ogarnął go lęk przed wysokością. Oppenheim nie namyślał się długo, zsunął się po linie. Przykład podziałał. W kilka chwil później obaj więźniowie znaleźli się w bezpiecznym miejscu. Ucieczka z więzienia pociągnęła za sobą konieczność wyjazdu z Warszawy. Wyprawiono Józia za granicę. Studiował w Nancy, Friedbergu, Berlinie, a na ostatku we Lwowie. Do Warszawy i na teren „Kongresówki” jeździł Oppenheim wiele razy jako kurier z organizacyjną bibułą. Używał wtedy nazwiska Józef Żyglewicz nie przypuszczając, że po trzydziestu przeszło latach będzie musiał znów sięgnąć po pseudonim.

Na początku znajomości Zaruski, oceniając wysoko narciarskie i taternickie umiejętności Oppenheima, zapytał o uprawiane przedtem sporty. Józio wymienił wyścigi łyżwiarskie na „szwajcarskich górach” u Wahla w Warszawie oraz dwie udane ucieczki. Jedną po linie z więzienia i drugą, wcześniejszą, po dachach z domu obstawionego przez policję. Zaruski przyznał z całą powagą, że taki trening przydaje się podczas wspinaczki. Powołał się przy tym na swoją służbę żeglarską. Praca na żaglowcu, mówił, wspinanie się na maszty i obycie z liną, stanowi doskonałe przygotowanie do taternictwa. Józio żartem, a pan Mariusz oczywiście serio... Zaruski był starszy o dwadzieścia lat.

Mimo różnicy wieku i różnego temperamentu ci dwaj ludzie z łatwością znaleźli wspólny język. Rafał Malczewski, wspominając Zakopane i swój czas pod Tatrami, napisał, że Oppenheim był człowiekiem opatrzonym sumieniem, rozumem i gorącym sercem. „Był romantykiem w głębi duszy i optymistą i wierzył, że ludzie nie są źli, wierzył, że słabszego nie należy bić. W dużo obłędnych rzeczy wierzył”.

Romantyczny stosunek do życia ułatwił zbliżenie i wzajemne zrozumienie ludzi, których wszystko dzieliło. Wszystko - prócz Tatr. I to był zapewne powód lub przynajmniej jeden z powodów, który zaważył na decyzji Zaruskiego. Odchodząc, Zaruski oddał Pogotowie w ręce Oppenheima. Możliwe, że miał do wyboru sławniejszych taterników i znakomitszych teoretyków gór. Wybrał jednak właściwie, powierzył Pogotowie człowiekowi życzliwemu ludziom. Cóż po mądralach o zjełczałym sercu?

Oppenheim przyjechał - i został. Jak wielu innych, uległ urokowi miejsca. Bo to nie tylko zasługa klimatu i pięknego położenia. I nie tylko sprawa wrażliwości na urodę gór, urodę zmienną, kapryśną, inną o każdej porze dnia i roku, nie starzejącą się i nie nużącą z wiekiem. Nieuchwytny składnik zakopiańskiej atmosfery przyciąga ludzi z całej Polski. Poza emocjami, jakich doznaje wspinacz w ścianie, wrażeniami narciarza i turysty, jest jeszcze coś, co sprawia, że wiele ludzi czuje się w górach lepiej niż gdziekolwiek indziej. Wypędzeni nad morze, czują się okradzeni z urlopu lub wakacji.

Mówią, że morze wprawdzie również ładne, ale beznadziejnie niskie. Otóż ci opętani górami myślą o

powrocie już przy wyjeździe z Zakopanego. Wyjeżdżają po to, żeby jak najprędzej znowu wrócić w Tatry. I sprawy gór, Zakopanego, traktują przez całe życie z kamienną powagą.

Bo i to trzeba powiedzieć od razu, jeśli się dawność chce wspominać z sensem, że prawdziwi zakopiańczycy zawsze tkwili po uszy w arcypoważnych problemach i sporach. Nie dostrzegali nic zabawnego w wieloletniej waśni wywołanej projektem budowy kolejki na Świnicę, potem na Kasprowy. Latami również dyskutowali nad wyborem odpowiedniego miejsca na postój dorożek i furek zwożących gości do Morskiego Oka. I przegapili moment, kiedy na szosie zjawiły się autobusy, taksówki wyparły dorożki, a goście stali się wczasowiczami. Jeszcze dziś zakopiańczycy z krwi i kości są zdolni do kłótni o kroplę rosy na szarotce, którą ktoś sfotografował o takiej porze dnia, że rosy być nie mogło... A skoro rosę jednak widać, to znaczy, że zdjęcie wykonano w atelier i portret szarotki jest ordynarnym oszukaństwem, tatrzańskim nadużyciem, wyzwaniem rzuconym w oczy Prawdzie Gór.

Oczywiście, obiektywnej. Jak wobec takiej osoby zachować się w kawiarni albo na Krupówkach?

Cóż mówić o czasach, kiedy ci ludzie bez reszty zakochani w Tatrach byli znacznie młodsi? Kiedy nogi niosły sprawniej, a wzrok pozwalał widzieć dalej, ogarniać szersze ponadzakopiańskie horyzonty?

Zawsze świat banalny i niskopienny był dodatkiem do gór i zakopiańskich problemów. Niby to śmieszne, choć kto wie? Musi być w krajobrazie życia jakiś trwały punkt oparcia. Trzeba coś kochać szczerze, z czymś być związanym i do czegoś tęsknić. A zresztą, widziałem góry większe, wspanialsze i bardziej majestatyczne. W góry piękniejsze od Tatr jednak nie wierzę i pewnie już uwierzyć nie zdążę.

Na pięknym tle brzydota i tandeta artystyczna staje się szczególnie irytująca i dokuczliwa. Brzydki dom, łatwy do przegapienia w innych stronach, w Zakopanem urasta do miary pomnika złego smaku, nieudolności lub złej woli podszytej łapownictwem albo zwyczajnym złodziejstwem. Koszmarne domy, zrodzone w mieszczańskich, zapyziałych snach o pięknie, ktoś jednak oglądał wcześniej w planach i projektach. No i zatwierdzał podpisem, pieczątką, pełnym autorytetem fachowego niedouka.

Nad budownictwem zakopiańskim lament trwa od dawna. W 1931 roku, na dwa lata przed uzyskaniem praw miejskich przez Zakopane, Jan Gwalbert Pawlikowski opublikował w „Wierchach” artykuł o stylu zakopiańskim. Korzystając z okazji wytknął szpetotę „Bajader”, „Złotych Rogów”, „Albionów” i „Eldorad”. Nie przypuszczał jednak, że brzydota rozpleni się tak bujnie, że dosięgnie w końcu i Równi Krupowej. Wierzyć się nie chce, że Zakopane, jedyne i niepowtarzalne, można tak było zapaskudzić anonimowo i bezkarnie.

Napatrzywszy się nowych bloków i równie szpetnych, pretensjonalnych willi, płaskich dachów, przeniesionych mechanicznie z innego klimatu i z innego krajobrazu, zacieków spływających liszajami

po świeżutkich tynkach i wszelkiej innej brzydocie zbratanej z tandetą bezradnie rozłożyłem ręce.

Stało się, pomyślałem, i się nie odstanie. Przeżyłem Zakopane. To już nie to, co dawniej.

Dawniej też narzekano. Na domy, na ceny, na moralność, na kolejkę, która na całe życie zeszpeciła góry. Jedni chcieli wyciąć kosówkę za sprzyjanie amorom w plenerze, inni poprzewracać słupy i zdemolować urządzenia na Kasprowym i w Kuźnicach. Nie ma odwrotu od asfaltowych dróg, chodników, bieżącej wody i lamp ulicznych zapalających się o zmierzchu. Asfalt spędził z zakopiańskich ulic wysłużone dorożki. Młodzi fiakrowie przesiedli się na taksówki. Tam, dokąd dawniej trajdano się furką, można dojechać autobusem. Prędzej, wygodniej, inaczej. Nikt więc nie kwapi się przerabiać miasta na malowniczą wioskę pod Giewontem. Prawda, zaraz po wojnie ktoś wpadł na pomysł, żeby Zakopane zatopić. Lustro wielkiego jeziora miało się komponować przepysznie ze stokami Gubałówki i reglami. Na szczęście dla normalnych pomysłowym projektantem zajęli się w porę lekarze. Cud boski, że do tej pory nie wzniesiono cementowni na Hali Gąsienicowej i nie zbudowano fabryczki mączki rybnej na Kasprowym Wierchu.

Przyznaję otwarcie, że brzydotę zakopiańską dostrzegam najostrzej przed każdym wyjazdem. Staram się ułatwić sobie rozstanie. Należę bowiem do tych, co wyjeżdżając myślą o powrocie. Naprawdę nie mogę doczekać się chwili, kiedy znów zasapane diesle albo wiekowy parowóz przeciągną pociąg przez Sieniawę i Pyzówkę, i kiedy nad burą warstwą dymów znowu zobaczę kontur Tatr zasnuty mgiełką na pogodę.

Przeżyłem Zakopane, nie przeżyję Tatr. Zagadałem się i zniosło mnie na stronę jak Kazię ze wsi Owieczka, co szła przez szparagowe pole i naraz prasło ją w pokrzywy.

Oppenheim przyjechał na chwilę i został na trzydzieści lat. W tym czasie wiekowa kolej dorobiła się lux-torpedy, Zakopane praw miejskich i kolejek, a warszawiacy obietnicy połączenia lotniczego Warszawa- Zakopane, czyli lotniska w Nowym Targu. Na pisanie wspomnień Józio nie dał się namówić, choć nie brakowało sytuacji i postaci zasługujących na opis. Fotografował za to namiętnie.

Mówiło się później, że fotografowanie Tatr było wielką pasją Oppenheima. Szło jednak o złotówki, a te, pod Giewontem, w wielkiej były cenie. Pocztówki Józia cieszyły się powodzeniem, wyróżniały się wśród tandety zalegającej kioski. Jeszcze dziś ogląda się je z przyjemnością.

Ukoronowaniem sukcesów fotograficznych stał się album przeznaczony dla papieża. Zakopiańczycy, od lat obyci z wielkim światem i dworami, postanowili uhonorować nowo wybranego Piusa XI pamiątkowym prezentem. Konkurs wygrał Oppenheim. Album z jego zdjęciami wysłano ekstrapocztą do Rzymu via Warszawa. Papież, jak na dawnego alpinistę przystało, podziękował grzecznie. W ślad za listem nadeszło z Watykanu błogosławieństwo papieskie na znakomitym papierze. Józio rozwinął rulon, spojrzał na piękne iluminacje, na fotografię ojca świętego w owalu, na swoje nazwisko wpisane w tekst ręką świetnego kaligrafa. Popatrzywszy, usiadł. Potem oczywiście wstał, ale przez dwa tygodnie chodził zamyślony i wszelkie próby dowcipkowania ucinał niechętnym grymasem. Wzięło Józia, mówili przyjaciele, żeby z tego nie było choroby. Oppenheim miał jednak żelazny organizm.

Rychło otrząsnął się z zadumy i w całkiem dobrej formie wrócił między bliskich. Ale błogosławieństwo dał oprawić. W ramce z limby wisiało do wojny na widocznym miejscu.

Z wiadomych sobie powodów Józio opuścił Zakopane przed wkroczeniem Niemców. Rwał do Krakowa wyciskając ostatni dech z potężnego „Harleya”, Okazję wykorzystał zawistny nabożniś.

Wypatrzył stosowną chwilę i błogosławieństwo gwizdnął. Wywabił święcony atrament i na miejsce Józia wpisał kulfonami siebie wraz z rodziną do trzeciego pokolenia włącznie.

Przeglądając notatki i pożółkłe wycinki, zamiast nazwiska zawistnika znalazłem felieton Jerzego Giżyckiego z lat trzydziestych. Giżycki, pisarz i podróżnik, należał do kompanii spod znaku Zaruskiego. „Sekcja Narciarska T.T., której przewodniczył Zaruski, była tym ośrodkiem skupiającym młode narciarskie energie zakopiańskiej paczki, osią, koło której obracały się wszystkie nasze myśli.

Niezapomniane posiedzenia, na których się widywało niezmiennie znane drogie pyski Bednarskiego, Lorii, Oppenheima, Zdyba, nieodżałowanego Lesieckiego (...) W tym roku los tak zrządził, że jestem znów w niepolskich górach i gdy wzniosę głowę znad mojej pisaniny - widzę przez okno mego pokoju nie Giewont, lecz Mont Blanc, nie wątpię jednak, że «tatritis» swoje zrobi i znów niezadługo będę zjeżdżał z radością w sercu z wieczyście oblodzonego Zawratu...”

Wielkie to jednak góry skoro prześwitują przez potężne Alpy; skoro mając za oknem Mont Blanc tęskni się za Giewontem, Zawratem i nawet za Krupówkami, choć to uliczka, mówiąc oględnie, dość podłej urody. Dorobiły się Tatry przyjaciół wiernych i oddanych. Niestety, śmiertelnych.

Zakopiańskie postaci sprzed pierwszej wojny i z pierwszych lat niepodległości uwiecznił Strug.

Przeniósł je żywcem z Krupówek, kawiarni i knajp na karty doskonałych powieści „Zakopanoptikon” i „Wielki dzień”. Pod łatwym do rozszyfrowania kryptonimem figuruje tam każdy, kto w Zakopanem był głośny lub coś znaczył. Zakopiański światek, przybrany w groteskowe maseczki, znalazł w osobie Struga wiernego kronikarza.

Powieści, zlekceważone przez autora i pominięte w przedwojennym wydaniu zbiorowym, wytrzymały próbę lat. Groteska i tym razem zdała egzamin. Okazała się formą odporną na działanie czasu.

Satyryczne, „błahe” powieści przeżyły wiele innych, pisanych ze śmiertelną powagą utworów.

W „Zakopanoptikonie, czyli kronice czterdziestu dziewięciu dni deszczowych w Zakopanem” występuje „prawy król taterników”, powszechnie czczony kolega Gdysz. „Był to nieustraszony taternik, odkrywca kilkunastu nowych dróg, ów, który zdobył Martwą Szczękę, pokonał Diabelski Grat, a dla zawstydzenia kolegów, zbyt przechwalających się Żabim Koniem, na tegoż Żabiego Konia wszedł podtrzymując się tylko lewą ręką, a w prawej trzymając na łyżce jajko. Doniósłszy nienaruszone, na samym szczycie zjadł je wobec zgromadzonych świadków”. To oczywiście Zaruski.

Oppenheim pojawia się w „Wielkim dniu - kronice niedoszłych wydarzeń” jako „Komendant Pogruchotu (Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe), baron Kneipenheim, który w chwilach wolnych od śledzenia i chwytania zaginionych chętnie oddaje się fotografii...” „Osiedli tu z dziada pradziada potężni wspinacze, doktor Zwierz (Mieczysław Świerz) i baron Kneipenheim, niejednokrotnie przy koleżeńskim piwie u Brajbisza analizowali fatalny objaw zaniku za naszych czasów zarówno fachowej stromowspinaczki, jak i zwykłej taternistyki, a nawet włóczęgowskiego garownictwa, tak miłego leniwej duszy Polaka”. „Baron, surowy asceta, piętnował zniewieściałość rodu męskiego i wygodnictwo wywołane nieokiełznaną, jawną rozpustą, szerzoną przez tak zwane plaże i rozbestwione dansingi.

Sami też mało chodzili w góry, bo to i wiek ich po trosze naciskał, a zresztą znali swoje Tatry na wylot, wzdłuż i w poprzek, zajrzeli nie raz i nie dziesięć razy w każdą dziurę, no i nie było zachęcającej atmosfery, nie było i zespołu”. „Baron tylko w zimie na nartach wyruszał czasami w góry; poza tym niezmordowanie czuwał, dyżurując przed obiadem u Pchełki, po obiedzie i wieczorami u Brajbisza, nad całością zagadnień tatrzańskich i strażując w ostrym pogotowiu, by na zawołanie śpieszyć z pomocą zaginionym w górach, co czynił z ofiarnością i odwagą, odziedziczonymi po wielkim Gdyszu, swoim umiłowanym przyjacielu i poprzedniku. Pijał wyłącznie jasne piwo okocimskie, do połowy zaprawione porterem żywieckim”. „Wielki dzień” drukowany był w odcinkach w „Kurierze Porannym” latem i jesienią 1926 roku.

Zaśmiewano się w Zakopanem z groteskowych sytuacji, chwalono wiernie naszkicowane postacie, podziwiano doskonale podsłuchane rozmowy. Krzywiono się trochę na Struga, że choć przyjeżdża co roku, na zakopiańskie sprawy patrzy z zewnątrz i pokpiwa z poważnych problemów.

Strug, kierując się pisarską intuicją, nadał powieściom nowoczesną formę. Intuicja zaważyła na głównym wątku fabuły „Wielkiego dnia”. Wielki dzień to przygotowywany w Zakopanem zamach stanu. Dyktatorską władzę miał objąć admirał Cymbergaj. Operetkowy admirał, operetkowe komitety, operetkowe starania o nominację z rąk przyszłego władcy. Lecz jednocześnie do Zakopanego przyjeżdża kilkudziesięciu młodych ludzi, ubranych w żółte koszule i uzbrojonych w gumowe pałki. Karne bojówki ze śpiewem, w zwartym szyku przechodzą ulicami. Terroryzują ludność, zagarniają władzę. Żółte koszule to już nie operetka, to włoski faszyzm w krajowym wydaniu. Na groteskowy światek zakopiański pada nagle cień realnego niebezpieczeństwa.

Trwają przygotowania do zamachu. Akcja powieści toczy się dalej w groteskowych dekoracjach. U Brajbisza-Karpowicza pije i radzi taternicka kompania: Tołumbas-Korniłowicz, major ŁazikiewiczZiętkiewicz, Wyrypa-Bednarski, bracia Sznaps-Schielowie, Kneipenheim-Oppenheim... Raptem, na progu pokoju staje karawaniarz z zapaloną latarnią. „- Niech będzie pochwalony... - przemówiło straszydło przerażająco łagodnym głosem.

- Owszem, na wieki wieków - odpowiedział uprzejmie baron i dodał z niezmierną ulgą: - Ale to nie tutaj”!

Sytuacja rozwijała się zgodnie z przyjętą przez Struga konwencją. Karawaniarz przynosi taternikom wyroki śmierci wydane przez Trybunał Żółtych Koszul. I tu się kończy żart, choć nikt ze skazanych nie ginie ani tego wieczoru, ani na dalszych stronach książki. Jednobrzmiące, zaoczne wyroki zawierają lakoniczne uzasadnienie: „Za zbrodnie przeciwko ojczyźnie”. Wygodna motywacja! Faszyści w żółtych koszulach nie troszczą się o dowody winy. Wystarcza im plotka, donos, informacja podyktowana niechęcią lub zawiścią. To warto zapamiętać. Wyobraźnia pisarza znowu wybiegła daleko poza czas powieści.

Portretom zakopiańskim z powieści Struga należy się komentarz. Strug nie tylko był stałym gościem w Zakopanem. Kochał Tatry i ludzi rozmiłowanych w górach. Zakopiańczyków znał na wylot. Wiedział, na co stać zapalne głowy pełne szalonych pomysłów i kawaleryjskiej fantazji. Wiedział, że z miłości do Tatr gotowi wywołać incydent graniczny, jak to zrobił Ziętkiewicz maszerując ze swoją Kompanią Wysokogórską na południe - po Spisz dla Polski.

Dawne dzieje, dawne czasy, ledwie się już trzymają pamięci przywalone ciężarem lat późniejszych i nieprzeczuwalnych doświadczeń. Jeszcze wspominano pierwszą wojnę, gdy raptem druga wtargnęła czołgami, Oppenheim zdążył wyjechać w samą porę. Przez Kraków szczęśliwie dotarł do Warszawy i tam, na papierach Józefa Żyglewicza, przeżył okupację i powstanie. W Warszawie docenił siłę wspomnień. Ponieważ Tatry stały się niedostępne, mówiło się o nich z każdym dniem więcej i z coraz większym sentymentem. I było trochę lżej.

Ile to lat, trzydzieści? Więcej, znacznie więcej.

Trzeszczy zasapana kolej, grubieje szosa. Coraz tłoczniej na szlakach i w schroniskach. Nad Zakopanem gęstnieje bura chmura spalin i coraz rzadziej słyszy się „dzień dobry” w górach.

Niedźwiedzie, zamiast podglądać zdyszane pary po szałasach, studiują kodeks drogowy i straszą młode rozjuszonym autobusem. Świstaki, przez ugadanego bacę, skupują po komisach japońskie magnetofony. Bo, powiadają, naturalnym sposobem nie da się przegwizdać wycieczki z tranzystorami.

Taternicy wyrośli z Tatr. Chodzą światami, daleko, wysoko. Jedni wyrośli, drudzy do Tatr jeszcze nie dorośli. Schodzą niejedną parę pionierek, zanim sami odnajdą znane im ze słyszenia, zaczarowane Tuładnie.

Trzeba rozłożyć starą mapę, rysowaną przez Zwolińskiego i drukowaną w Wiedniu u Freytaga i Berndta, żeby odczytać nazwę „Dolina Zuberska”; żeby zobaczyć Pyszną, usłyszeć głosy wypełniające schronisko, trzeba przymknąć oczy, uśmiechnąć się do przeszłości.

Pionierzy Było ich początkowo kilku. Licząc miejscowych i przyjezdnych - kilkunastu, a ostatecznie, w szczytowym momencie - wszystkich razem wziąwszy - kilkudziesięciu.

W 1925 roku góry pełne były jeszcze ich kroków, a opowiadania o ich wyczynach dudniły po schroniskach nie milknącym echem fantastycznych opowieści. Siady ich nart znaczyły zbocza charakterystycznym dla każdego z nich sposobem zakładania zakosów czy kręcenia łuków. Sławne były telemarki Bednarza. „Tędy podchodził Ziętkiewicz! Tak zjeżdżać mógł tylko Oppenheim!”słyszało się wówczas wokół. „Patrz, to Zaruski!” - mówiono i pokazywano na szczupłego „starca”, który odpinając talerzyki od kijków, przygotowywał się do samotnego zjazdu z przełęczy.

Dawne, odległe czasy. Dla starszych - wspomnienia zacierają się z wolna w pamięci. Dla młodszych przedpotopowe historie na pograniczu gawędy i legendy. Ale wtedy... Głośno było w Tatrach o pierwszych wejściach, przejściach, podejściach i o szaleńczych zjazdach. Wszystko wydawało się nadzwyczajne. Potem, w miarę upływu lat, nadzwyczajność zbladła.

Nie żyją już Pawlica, Lesiecki, Loria, Bednarski, Oppenheim, Zaruski, Tate-Kaleński, Ritterschild, Karłowicz, Żuławski - ci zapaleni, namiętni tatrzańscy narciarze.

Przybyli z różnych stron Polski, jeśli nie świata, z odmiennych całkiem środowisk i u podnóża Tatr złączyli się w bractwo nierozerwalne, gotowe tonąć w śniegu, zdobywać nie znane przełęcze, brnąć w wichrze i kurniawach, przedzierać się przez tatrzańską zimę.

Stanisław Barabasz, myśliwy, malarz i narciarz, przytroczył pewnego dnia do nóg deski domowego wyrobu, i - choć myślał o wygodniejszej włóczędze za zwierzyną - uległ bez reszty pokusie narciarskich zjazdów.

Prawda, że już w roku 1892 Leopold Świerz dotarł na nartach do Morskiego Oka i gorąco zachęcał do posługiwania się nowym sprzętem. Jednakże dopiero Barabasz był pierwszym narciarzem tatrzańskim, któremu dane było oglądać nieprzerwany rozwój narciarstwa od początków aż do najwyższego rozkwitu. Zapał Barabasza stopniowo udzielał się innym. Jemu zapewne zawdzięczają zakopiańscy narciarze, że ich nie zamknął jako pomyleńców urzędujący w Zakopanem austriacki żandarm. Wszak to sam dyrektor cesarsko-królewskiej szkoły przemysłu drzewnego wiódł swych uczniów i przyjaciół w pole, na śniegi opustoszałych zimą hal i grani.

Barabasz zachęcał otoczenie do „czynów szalonych”, do jakiegoś „szastania się po śniegu”! W skreślonych później „Wspomnieniach narciarza” przyzna, że starsi odpadli po pierwszych próbach, ale młodszym zabawa przypadła do gustu. Z dyrektorem na czele wyruszali na narty, zarażając powoli swym entuzjazmem coraz to nowych „wariatów”. W pamiętniku (pierwsza tego rodzaju publikacja w Polsce) opisał Barabasz wyprawę z Fiszerem na nartach do Czarnego Stawu pod Kościelcem w roku

1903 i w rok później z Fiszerem, Kulerskim i Obiezierskim na Przełęcz pod Kopą Kondracką. Nie uśmiechajmy się, wielkie to wtedy były sensacje!

Z Barabaszowskiej szkoły przemysłu drzewnego wywiedli swój żywot narciarski uczniowie: Zdyb, Lesiecki i Bednarski. Bractwo to, młode i niefrasobliwe, mieszkało razem, zajmując pokoik z werandą w domu, który stał tam, gdzie z Krupówek odchodziła droga na zakopiański rynek. Przez zawsze otwarte drzwi o każdej porze dnia i nocy wchodził, kto chciał z narciarzy, jadł, spał, pożyczał spodnie albo narty, zostawiał wór lub kurtkę na przechowanie - wspólnota tam panowała idealna.

Henryk Bednarski, czyli krótko mówiąc: Bednarz, urodził się w Płocku. Wylądował w Zakopanem mając za sobą ucieczkę z domu i ze szkoły średniej. Żywy, wesoły, wścibski, miejsca nigdzie nie zagrzał. Wszędzie go było pełno, a najwięcej przy pożarach. Przy każdym ogniu działał, ratował, gasił i zawsze coś, ot tak, mimochodem, przynosił do chałupy na użytek codzienny kompanów. A to osmalony zydel z pożaru od Chramca, a to stół przyswędzony z pożaru Klemensówki... Kiedy zapaliła się buda cyrkowa na błoniach zakopiańskich, po chwalebnym ugaszeniu ognia przywlókł Bednarz szmat okopconej celty. I tak się kompania dorobiła wymarzonego górskiego namiotu. Wspinacz świetny. Tak trzymał się skały, że go nazwano kotem. Na nartach uwielbiał telemarki i nie mógł żyć bez zawodów. Od młodzieńczych lat śmigał po trasach z numerem na plecach i do ostatnich chwil, jakie spędził na wolności, nie opuścił żadnych zawodów w Zakopanem. Przez lat trzydzieści można było oglądać Bednarza, jak w białych pumpach i tyrolskim kapeluszu z piórkiem śmigał telemarkami z Czerwonych Wierchów, nawet w okresie modnych „tempo-szwungów”, lub jak gonił po trasie w kategorii „oldboyów”, niezmordowany mimo przyprószonych siwizną skroni.

W normalnym życiu występował jako mistrz murarski. Nieprzychylni mu konkurenci twierdzili, że roboty prowadzi z narciarską fantazją. Tam dodał, tu odjął, na plany gwizdał i budował po swojemu. Z jednej budowy brał wapno do drugiej, z drugiej „pożyczał” drewno dla pierwszej. Właściciele klęli i lamentowali, lecz Bednarz humoru nie tracił i wymówek nie brał do serca. Z czasem ludzie przyzwyczaili się i nikt się sposobom Bednarza nie dziwił.

Bednarz nie przejmował się dosłownie niczym. Nie przejął się nawet wojną. W 1914 roku wyruszył z fasonem i szumnie. Wrócił cichutko, choć w legionowym ułańskim mundurze. Ale był to już czas Szczypiorny, więc nikt poza austriackimi żandarmami nie miał do Bednarza żalu. Żandarmi zajęli się nim z zawodową werwą. Zbieg przemieszkiwał „kajsi” w szałasach na Hali i dostęp do niego był trudny. Kiedy się Bednarzowi znudziło, kiedy się mu za dawną kompanią bardzo już „ckniło”, nakładał mundur i ułańskie czako. Tak wystrojony schodził do Zakopanego. Od razu zaczynała się zabawa. Żandarmi, zaalarmowani obecnością zbiega, organizowali pościg. Bednarz wiał Równią Krupową, wpadał w opłotki, znikał w przygodnym stryszku i krył się pod sianem. Równie chętnie korzystał z piwnic zastawionych beczkami z kapustą. Każdy sposób był dobry. Miasto trzęsło się z emocji: „Bednarza gonią, Bednarza!...” A Bednarz, ukryty w słomie czy w piwnicy, śmiał się w kułak. Żandarmi, zbici z tropu, z kwaśnymi minami wracali przez miasto, zbieg wychodził z ukrycia i szedł się weselić z kompanią od serca.

Chłop był całą gębą. Nie bał się głodu i chłodu ani na wojnie, ani na wycieczce. Zawsze i wszędzie dawał sobie radę: na nartach, w okopach i w codziennym życiu. I co ważniejsze, że mu nikt niczego nigdy nie miał za złe. Taki to był huncwot, wesołek beztroski, towarzysz zgodny, do wszelkich wyczynów gotowy, kompan z fantazją i rogatym sercem.

Narciarz i taternik świetny, należał do tych górołazów, którym sąd ludzki był zgoła obojętny. Trafił wszędzie, wlazł i przelazł, gdzie chciał i którędy chciał. Kierował się ochotą i fantazją, lecz nie raczył się nawet zainteresować nazwą pokonanego szczytu lub przejścia. Kiedy zjawili się w górach taternicy młodego pokolenia i przyszła moda na przechodzenie filaru „pod idealnie prostym kątem” albo na „ćwierć półki w skos w lewo”, Bednarski zasłynął z nowego figla. Pewnego razu poszedł z ceprem w góry. Nocowali w starym schronisku przy Morskim Oku. Tam wpadła Bednarzowi w ucho cicho prowadzona rozmowa. Dwaj młodzi i ambitni wspinacze, cieszący się już opinią „asów”, omawiali szczegóły jutrzejszej wyprawy. Nowa droga skalna, pierwsze wejście... Tego tylko Bednarzowi potrzeba było do szczęścia. Tuż przed świtem obudził cepra i nie opowiadając się nikomu, wynieśli się obaj przez okno. Dzięki zapamiętanemu z rozmowy opisowi Bednarz bez trudu odszukał „nową drogę” i pociągnął za sobą zdumionego cepra. Wariacka wyprawa powiodła się całkowicie. Dotarli szczęśliwie do półki w ścianie, stanowiącej cel wyprawy. Tam wyłonił się nieoczekiwany problem: jaki zostawić ślad? Jakim „biletem wizytowym” przekonać ambitnych taterników, że pierwsze wejście nie jest pierwszym? Bednarz nie namyślał się długo...

Nieco później do półki dotarli taternicy, szczęśliwi, dumni z odniesionego sukcesu, parujący zmęczeniem. Co powiedzieli, zobaczywszy „przekonywający dowód bytności człowieka”, nikt nie wie.

Może klęli dosadnie i długo, może również wybuchnęli śmiechem? Bo całe Zakopane pękało ze śmiechu. O kawale Bednarza opowiadano po schroniskach, w pensjonatach i w knajpach. Bednarz drwił, ile wlazło: cóż to za „super-ausser” dostępny dla mało wprawnego cepra?

Na takich kawałach minęły lata i przyszła ta druga wojna. W 1939 roku gestapo zabrało Bednarza.

Pojechał do Oświęcimia i choć przeżył Hitlera, „Tysiącletnią Rzeszę” i całe brunatne świństwo - do Zakopanego nie wrócił. Umarł w amerykańskim szpitalu w roku 1945.

Przeciwieństwem Bednarza był drugi z kompanii - cichy, milczący, marzycielski, z zawodu snycerz, Józef Lesiecki. Syn robotnika z Małopolski, towarzysz wypraw tatrzańskich Zaruskiego, Bednarza, Zdyba i Lorii, przyjaciel serdeczny Oppenheima, był także postacią trochę z nieprawdziwego zdarzenia, ale w odmiennym stylu. Dziewiczo skromny „Lesik” milkł i czerwieniał, gdy Bednarz puszczał w ruch swe soczyste kawały. Miał tylko jedną prawdziwą ambicję: wyprzedzić Węgrów w walce o tatrzańskie szczyty, zapisać na polskie konto jak najwięcej letnich i zimowych sukcesów. Tatry są małe, trzeba więc szukać „nowych dróg”, trzeba obmyślać „warianty” i „problemy” wyśmiewane przez Bednarza. Dlatego Lesik o każdej porze gotów był iść w góry, byle w dobrej kompanii.

W 1907 roku poszedł na nartach z Zaruskim, Zdybem, Barabaszem i paru jeszcze towarzyszami na Przełęcz Kondracką. W roku następnym przechodzi przez Czerwone Wierchy, nie mówiąc o wejściu na Czubę Goryczkową, Pośredni Wierch Goryczkowy, na Skrajną i Pośrednią Turnię, skąd zjeżdża razem z F. Antoniakiem uchodzącym za najbardziej wprawnego narciarza owych czasów.

Przepiękną pod względem warunków narciarskich zimę 1910/11 spędza Lesiecki prawie nie odpinając nart. Ze swym serdecznym przyjacielem Lorią i z Żuławskim robi Kominy Tylko we zjeżdżając zboczami Smytniańskich Turni. Z Zaruskim, Lorią, Zdybem, Bednarskim i Żuławskim przechodzi przez Długi Upłaz i Rakoń, wchodzi na Wołowiec, skąd przejście Rohaczy i zjazd przez Zieloną Przełęcz. Wiszące nawisy na grani Rohaczy ujrzane przez narciarzy i uwiecznione na zdjęciach robionych przez Zdyba uprzytomnić miały ludziom piękno gór w zimowej szacie. Piękno zaskakujące i mało jeszcze znane.

Dla ludzi opętanych urodą gór nic piękniejszego nie istnieje na świecie. Nic więc dziwnego, że wśród tych pierwszych narciarzy znalazło się tyle dusz wrażliwych, pragnących piękno widziane zachować,

utrwalić. Malował i Barabasz, i Zaruski, i Jan Małachowski, i Wacek Grabowski. Rzeźbiarzem był Lesiecki, poetą - Żuławski, Karłowicz - twórcą symfonii tatrzańskiej.

Nazajutrz po owych Rohaczach niezapomnianych Lesiecki i Loria ruszają przez Rohacz Zielony i Salatyński, robiąc w marcowym słońcu szmat drogi. Następnego dnia Lesiecki z Małachowskim i Kościerzanką pokonują na nartach Suchy Wierch.

W roku 1914, włócząc się po Tatrach razem z Oppenheimem, próbuje Lesiecki na nartach wejść na Młynarza. Zjazd z Młynarza był ryzykowny. W rynnach leżało tyle śniegu, że lawiny wisiały dosłownie na włosku. Ale narciarzom nie chciało się schodzić bez desek. Rozwinęli linę i asekurując się wzajemnie, zjechali szczęśliwie, uniknąwszy skoszenia lawiny. Co prawda, nie była to ich pierwsza wspólna wyprawa. Znali się ci ludzie jak łyse konie i mieli do siebie pełne zaufanie. Oppenheim i Lesiecki robili razem Kaczy Szczyt w zimie i razem wtedy nocowali w ścianie. Z Zaruskim robili Mięguszowiecki nad Czarnym Stawem, łączyło ich wiele innych wspólnych przeżyć. Zimowe

wspinaczki nie były nowością. Nowością były narciarskie próby. Stąd tyle sentymentu do narciarskich wypraw i taka ich ranga we wspomnieniach.

Lesik poszedł do Legionów w roku 1914 razem z Zaruskim, Bednarskim, Lorią i Żuławskim. Zginął ratując rannego towarzysza. Poległ pod Łowczówkiem w grudniu 1914 roku.

W muzeum zakopiańskim pozostał po Lesiku zbiór starych łyżników góralskich. Snycerz z zawodu, zbierał okazy rzeźby góralskiej w drzewie, lecz aby chałup nie ogałacać z piękna, rzeźbił po nocach kopie i wymieniał na oryginały. Wieczny marzyciel, trząsł się z oburzenia na widok zachłanności ówczesnych snobek, które wyłudzały lub kupowały dosłownie za grosze obrazy malowane na szkle i stare góralskie sprzęty. Nie szło tym paniusiom o piękno, hołdowały modzie na folklor, nic więcej. I dlatego wściekał się Lesik i rzeźbił kopie wcale nie gorsze od starych oryginałów.

O trzecim z kompanii, płowowłosym, błękitnookim dryblasie, Stanisławie Zdybie, twierdzili zgodnie przyjaciele, że był to chłop niezwykły, swoistego zaiste autoramentu. Łagodny dryblas z podnóża gór nie uznawał przymusu i nie ulegał czarowi grosiwa. Żył, aby przeżyć życie wedle swego widzimisię, trzymał się narciarskiej cyganerii, fotografował Tatry, wspinaczy i pierwszych narciarzy.

Potem, namówiony przez przyjaciół, zajął się Zdyb, jako jeden z pierwszych w Polsce, wyrobem nart.

Jeszcze w 1925 roku jeździli ludzie na odziedziczonych „po kimś” autentycznych nartach Zdyba.

Historyczne te deski miały w kaczkowato rozpłaszczonym dziobie dziurkę, przez którą można było przewlec sznur, żeby ciągnąć narty „na pieska”. Praktykowało się to za legendarnych czasów białego szaleństwa w górach przy szreni lub „parszywym” śniegu.

Mógł Zdyb na nartach dorobić się fortuny. Zamówienia sypały się zewsząd. Narty stawały się modne.

Czekano w kolejce na deski. Akademickie związki narciarskie reklamowały wytwórnię Zdyba. Cóż z tego, kiedy „wolny duch” nie uznawał przymusu, zobowiązań i terminów. Ledwie jako tako napełnił kabzę, zamykał „fabrykę” i szedł hulać albo wyrywał na deski w pojedynkę lub z kompanią. Mijały święta, mijały następne „murowane” terminy, do wytwórni Zdyba dobijali się klienci, Zdyb ciągle z robotą nijak spotkać się nie mógł. Beztrosko włóczył się po górach - do ostatniego centa. Wszak raz się tylko żyje, a młodość nie wraca!... Nart nie porzucił nigdy i wierny górom, uczeń, a później profesor szkoły przemysłu drzewnego, na zawsze pozostał w Zakopanem.

Był w tym samym czasie jeszcze jeden wielki zwolennik narciarstwa - Antoni Góraś. Człowiek stateczny, żonaty, właściciel sklepu, ojciec dziesięciorga pociech. U Górasia obok rzeźb Lesieckiego sprzedawano bodajże pierwsze polskiego wyrobu narty, wykonane przez samego Górasia.

Kupiec, człowiek starszy, obywatel zasobny w dudki, oszalał na punkcie narciarstwa. Co święto i co niedziela hulał na deskach, aż miło było patrzeć. Za statecznym kupcem ciągnęła sznurem młódź narciarska. Góraś był lubiany, prawda, lecz główny powód tkwił w bigosie. Zapobiegliwa pani Górasiowa nie puszczała męża na wycieczkę bez co najmniej dziesięciokilowej puszki bigosu. W szałasie podczas odpoczynku Góraś częstował i zapraszał. Kupiec cieszył się, że ubywa z plecaka, młodzi, że przybywa w brzuchu.

No, i sprawdziło się ludzkie gadanie. Pewnego dnia Góraś rozchorował się, dostał naprawdę bzika i to już nie na tle narciarstwa, ale bzika w ogóle. Co było powodem choroby, nie bardzo wiedziano, ale po Zakopanem poszła gadka, że od nart ludzie wariują. Bronili się narciarze: „Jakże - mówili - możemy wariować dwa razy? Toż nas i tak już nazywają wariatami!”

Ale, mówiąc serio, nie brak było wśród tych pierwszych miłośników nart ludzi poważnych, statecznych, otoczonych powszechnym szacunkiem.

Wypada przede wszystkim wymienić Leonarda Zwolińskiego, właściciela pierwszej księgarni na Krupówkach. Synowie odziedziczyli po ojcu zamiłowanie do gór. Zasłynęli wkrótce z wędrówek po grotach i graniach, z pięknych fotografii i doskonałych map, które do dziś dnia widuje się u turystów.

Sporo hałasu i rwetesu czyniła w Tatrach około roku 1910 sekcja narciarska krakowskiego AZS-u. Jej asem atutowym był wówczas góral, Władysław Pawlica, geolog z zawodu, asystent, a potem profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, niezmordowany pionier kursów narciarskich i wódz wycieczek górskich.

Zakochany w Tatrach, poświęcał im cały swój wolny czas. Krakowskie wycieczki (AZS maszerował co niedzielę w góry) zdobyły nawet uznanie Zaruskiego. Pisał o nich w „Słowie Polskim”. Wydany przez rodzinę po przedwczesnej śmierci profesora Pawlicy album zdjęć tatrzańskich pt. „Z Tatr” stanowi ilustrację ówczesnych przeżyć wysokogórskich turystów i narciarzy.

Spośród członków sekcji narciarskiej krakowskiego AZS-u wyłonił się jeden z najznakomitszych późniejszych wspinaczy, Mieczysław Świerz. Jeździł na nartach uparcie, zamaszyście, namiętnie, ale w gruncie rzeczy nigdy nie jeździł dobrze. Zrobił z kolegami zimowe wejście na Szeroką Jaworzyńską i na Bobrowiec. Włóczył się zapamiętale, zdradzając żyłkę prawdziwego taternika. Już wtedy było wiadomo, że na wycieczkach narciarskich się nie skończy, że pociągną Świerza „pierwsze wejścia” i „nowe drogi”. W roku 1919, kiedy powstawał Polski Związek Narciarski, Świerz był jednym z dziewięciu założycieli PZN-u. Opracował statut związku i został pierwszym prezesem. Z zarządu wycofał się dopiero w roku 1923, gdy zaczęły się spory o dalszy kierunek rozwoju narciarstwa.

Z krakowskim AZS-em przywędrował w Tatry Józef Oppenheim. Urzekły go góry i jak wielu innych nie uwolnił się od ich uroku aż do końca życia. Z tymże AZS-em zjawił się w Zakopanem Władzio Majewski, zastępca Świerza w sekcji narciarskiej. Do późnej starości uprawiał narciarstwo w Tatrach i w Czarnohorze. Jako znany lekarz, namawiał i zachęcał do białego szaleństwa, do królewskiego, jak mówił, sportu. W górach pysznym był towarzyszem i opiekunem. Uczył jeździć i doskonale prowadził wycieczki.

Z AZS-em przybyli w Tatry również malarze: Jan Małachowski i Wacław Grabowski. Sprawozdawcą z wypraw i wycieczek był inny Grabowski, Józef. Znany był z tego, że o drugiej w nocy potrafił pociągnąć kolegów na narty. Często, prosto z pociągu, po nie przespanej nocy, gonił przyjaciół aż po Przełęcz Kondracką, aby stamtąd we mgle i wichurze przejść granią Czerwonych Wierchów i przy blasku pochodni dotrzeć do schroniska na Pysznej. A potem - opis wycieczki posyłał do prasy.

Z talentów malarskich i fotograficznych słynął wśród krakowskich azetesowców Jan Małachowski.

Coraz częściej przyjeżdżał z Krakowa, aż w końcu razem z żoną, również zapaloną narciarką, osiedlił się na stałe pod Giewontem. Był to w historii malarstwa i narciarstwa chyba pierwszy malarz gór zaśnieżonych i narciarskich sylwetek. Małachowski pozostawił prześliczne akwarele, szkice i nieliczne kompozycje olejne na tematy narciarskie, zdradzające wielki talent kolorystyczny. Widział barwne efekty dolin zalanych światłem zachodzącego słońca, dostrzegał kolory mgieł zimowych. Jego śniegi, różowe o kobaltowych cieniach i liliowych półtonach, skrzą się zamgloną puszystością. Siad narciarski znaczy się na obrazach błękitną kreską, a postacie narciarzy kładą smugę bladego lazuru.

Małachowski, olśniony pięknem wycieczek narciarskich, namiętnie fotografował góry. W Krakowie miewał wieczory projekcyjne, ilustrowane własnymi zdjęciami. Opowiadał o wycieczkach zimowych w Alpach, Tatrach i w Beskidzie. „Wśród śniegów i lodowców” - taki był tytuł jego ówczesnych wieczorów. Nękany śmiertelną chorobą, gruźlicą gardła, gotów był życiem zapłacić za jeszcze jedną wycieczkę. I tak się też stało.

Mimo postępów choroby Małachowski nie dawał za wygraną. Ostatnia wycieczka przyśpieszyła katastrofę. Uprosił towarzyszy, żeby go wzięli na Czerwone Wierchy. Pogoda, znośna w dolinie, sparszywiała od Przełęczy Kondrackiej. Na grani Czerwonych Wierchów, jak tam często bywa, przywitał narciarzy wiatr wiejący z siłą huraganu. W połowie drogi wiatr całkowicie obezwładnił wycieczkowiczów. Posuwali się skokami, coraz częściej przypadając do ziemi. Przed Krzesanicą wichura osiągnęła taką siłę, że nawoływania ginęły wśród wycia i świstu. Narciarze leżeli twarzami w śniegu. Wiedzieli, że poza Ciemniakiem, gdzie grań gwałtownie skręca, wiatr zwykle znika jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Nikt jednak nie miał sił i woli na dalszą walkę. Wreszcie Oppenheim postanowił spróbować szczęścia. Zataczając się pod naporem wichury, dotarł szczęśliwie za Ciemniak. Tam ogarnęła go przeraźliwa cisza, oszałamiająca po długotrwałym wyciu i poświstach.

Minęła długa chwila, zanim towarzysze zrozumieli dawane przez Józia znaki. Wpółprzytomni, przewiani do kości, przebyli w końcu ostatni odcinek i odetchnęli swobodnie. Opowiadano o tej wyrypie długo. Siła wiatru rosła w opowiadaniach i nabierała mocy prawdziwego huraganu. Po tej wycieczce Jan Małachowski nie podniósł się więcej z łóżka. Zmarł rozpaczając, że musi porzucić świat, na którym istnieje malarstwo i narty.

Gustawa Kaleńskiego nazywano „Tate”. Znał go każdy z ówczesnych narciarzy, bo był to prawdziwy „tata” dla wyrypiarzy i włóczykijów, którym pęd nart odebrał równowagę ducha. Tate za wszystkich myślał i wszystkimi się opiekował. W kącie kawiarni Przanowskiego, czyli - jak się mówiło - u „Przana”, siedział za stołem z Zaruskim i Lorią, debatując nad sprawami narciarskimi, jakby to były najważniejsze sprawy, na świecie. Obmyślano tam konstrukcję „składanego bambusa”, który można by chować do plecaka, gdy w trakcie wycieczki przyjdzie ochota na wspinaczkę, szukano sposobów ułatwiających ratowanie spod lawiny. Loria i Kaleński, pogrążeni w lawinofobii, godzinami dyskutowali nad sposobem, który pozwoliłby od razu odszukać porwanego lawiną narciarza.

Pewnego dnia ktoś puścił pogłoskę, że Tate wreszcie wpadł na pomysł. Narciarz, udający się w teren lawiniasty, powinien mieć pod czapką kanarka uwiązanego na mocnej, czerwonej nitce. W razie nieszczęścia czapka spadnie z głowy (bez tego cały pomysł zdałby się psu na budę), kanarek wzbije się w powietrze, a ratownicy zaczną kopać we właściwym miejscu. Pytano Kaleńskiego, dlaczego kanarek? Dlaczego nie wróbel? Tate miał odpowiedzieć, że kanarek bardziej się rzuca w oczy...

Tate miał znakomitą pamięć. Ze stenograficzną dokładnością powtarzał rozmowy sprzed paru lat. Był chodzącą encyklopedią zakopiańsko-narciarskich wydarzeń. Z tego powodu wybierano go chętnie sekretarzem, tak jak Zaruskiemu powierzano godności prezesa prawie wszystkich ówczesnych towarzystw. To sekretarzowanie stało się prawdziwym utrapieniem, bo wydusić od Kaleńskiego pisemne sprawozdanie nie było tak łatwo. Pewnego razu, gdy zbliżał się termin wysłania sprawozdania z rocznej działalności sekcji narciarskiej, zaczęto sekretarza przyciskać do muru. Kraków naglił (sprawozdanie miało był wydrukowane w „Pamiętniku Towarzystwa Tatrzańskiego”), Tate gadał, Zaruski zaś, bardzo pedantyczny i sumienny w sprawach organizacyjnych, dosłownie wychodził z siebie. Członkowie zarządu sekcji nachodzili Tatego w kawiarni i w domu. Tate gadał, sprawozdanie ciągle było w lesie. Wreszcie ktoś zaproponował: „Tate, może podyktujesz”? „A, to co innego” odpowiedział Kaleński. Następnego dnia Zaruski powiózł do Krakowa wspaniałe, choć mocno spóźnione sprawozdanie.

Tate, najuczynniejszy człowiek na świecie, żywy i jak nikt rozmowny, wpadał od czasu do czasu w krańcową apatię. Dotknięty chandrą, całe dnie spędzał w łóżku. Obiad stygł na stole, a Tate milczał zobojętniały, nieobecny. Nawet odwiedziny przyjaciół nie mogły go wyrwać z depresji niezrozumiałej dla otoczenia. Po kilku dniach chandra mijała. Kaleński znów biegał, radził, pomagał, opiekował się i doradzał. I znowu gadał, gadał nie troszcząc się o liczebność audytorium. Taką właśnie scenę uwiecznił w swej szopce Stanisław Hirszel: w opustoszałej knajpie stoi Tate i przemawia do miotły opartej o ścianę.

Autor szopki, nadworny trubadur i malarz narciarskiego bractwa, poległ w Legionach. A Gustawa Kaleńskiego czekała śmierć jeszcze bardziej okrutna. Zginął wraz z synem w czasie drugiej wojny światowej. Zamordowało ich gestapo.

Biedny Staś Hirszel (tak o nim mówiono, bo był słabego zdrowia) miał ciężkie zmartwienie. Mimo zapału i chęci nie mógł towarzyszyć kompanii narciarskiej w bardziej forsownych wycieczkach.

Zadowalał się więc z konieczności zjazdami z Gubałówki i bodaj raz jeden pokonał szczyt Kasprowego.

Oczywiście był to dla Hirszla wystarczający powód do czarnej melancholii. Znikał z kawiarni i knajpy, zaszywał się w jakiś kąt, najchętniej u Zdyba na słomie w warsztacie, i tam borykał się z kiepskim nastrojem. Nikt wtedy nie miał do Stasia dostępu. Odwiedzała go tylko siostra przynosząc obiad w menażkach. Na szczęście czarna melancholia nie trwała długo. Staś wracał do kompanii, bawił, śmieszył i zaludniał knajpę Karpowicza karykaturami osobistości z narciarskiego świata. Knajpa była sławna. Pili w niej malarze z całej Polski, z Sichulskim na czele. Często pili na kredyt, więc rewanżowali się Karpowiczowi karykaturami uświetniającymi jeszcze bardziej lokal. Kiedy Karpowicz zamówił u Hirszla „obraz z życia zakopiańskich narciarzy”, Staś odpowiedział imponującym malowidłem. Ciągnął się tam długim sznurem korowód narciarzy ze słynnymi bambusami w dłoni. Przewodził bractwu Zaruski, ubrany w gronostaje, jako król Tatr i Zakopanego. Tuż przy nim Tate-minister. Dalej Bednarski z wielkim numerem na plecach, jak zawsze gnający z „wiatrem w zawody”, za nim Loria z małpą na sznurku i balonikiem w ręku (nowy wariant „lawinowego kanarka”) i wielu innych, których postacie mniej utrwaliły się w pamięci. Iza Zaruska, królewska żona i opiekunka narciarzy, na miotle krążyła nad Zakopanem.

Hirszel nie obrażał się nigdy, choć często bywał tematem złośliwych kpin i docinków. Zaczęło się od sensacyjnego na owe czasy wydarzenia. Żona uciekła od Stasia. Dla upikantnienia faktu mówiono, że stało się to w noc poślubną... Zjadliwe dykteryjki krążyły po Zakopanem aż do drugiego małżeństwa Hirszla. „A więc nie jest z nim aż tak źle...” - orzekli przyjaciele i dali Stasiowi spokój.

U Karpowicza, na obrazie Hirszla, poczesne miejsce zajmowała karykatura ciemnowłosego młodzieńca o śniadej cerze, narciarza, Leona Lorii. Właśnie, narciarza! Słynna była replika Lorii, jakiej udzielił znanemu w Zakopanem mistrzowi palestry, u którego pracował jako „koncypient”. Mecenas lubił siadywać w knajpie nad szklaneczką rumu, a Loria lubił narty... Nic więc dziwnego, że klienci całymi dniami wystawali pod zamkniętą na cztery spusty kancelarią. Pewnego dnia wściekli klienci urządzili mecenasowi kocią muzykę. Tak się złożyło, że w tym samym czasie Loria z Bednarskim wracał z narciarskiej wycieczki.

- Kim pan w końcu jest? - ryknął na Lorię wobec klientów, stłoczonych na schodach, czerwony ze złości patron. - Koncypientem czy narciarzem?

Ludzie struchleli. Toż to prawdziwa obelga! Pana koncypienta nazwano publicznie narciarzem! Co z tego będzie?

Loria nabrał tchu i ryknął na całe; Krupówki: - Narciarzem jestem!

Powtarzano tę odpowiedź i kręcono głową. Koncypient adwokacki uważa się za narciarza?... A to nowość!

Lorii należy się słusznie tytuł i jednego z pierwszych narciarzy, i godność propagatora białego szaleństwa. Organizował wycieczki i ciągnął przyjaciół w góry.

Kiedy był koncypientem w Nowym Targu, do Zakopanego wpadał jak bomba co sobota. Wyganiał z domowych pieleszy, bambus wtykał w ręce, pomagał pakować plecak. Kiedy brakło pieniędzy na sanki i prowiant, Loria natychmiast organizował kredyt. Górale lubią się „prawocić”, więc każdy gazda

rad trzymał z koncypientem sztamę. Loria rozdzielał pobrany na kredyt prowiant, pakował przyjaciół do sanek i ruszano do Chochołowskiej lub na Łysą Polanę. Energia Lorii słabła dopiero w schronisku.

Chętniej odpoczywał, niż ruszał dalej. Nie lubił podchodzenia. Z tej niechęci zrodził się pomysł owej małpy towarzyszącej Lorii na obrazie Hirszla. „Dlaczego ktoś sprytny nie zajmie się tresurą orangutanów lub szympansów? - irytował się Loria przy pokonywaniu stromych zboczy. - Małpa, ciepło ubrana, bardzo byłaby pomocna w górach. Mogłaby nosić worek i podciągać przy wspinaczce!”

Szukając nowych sposobów propagowania narciarstwa, postanowił Loria urządzić wycieczkę dla nowotarskiej palestry i dygnitarzy tamtejszego c.k. starostwa.

- Poprowadzimy ich przez całe Czerwone Wierchy. Będą zachwyceni!

Oppenheim odnosił się do pomysłu sceptycznie.

- A jak nam w połowie drogi spuchną? A jak dygnitarzami zacznie prać przy zjeździe? Wycieczka skończy się skandalem i nic dobrego z tego nie wyniknie.

Loria przysięgał, że „dygnitarze” jeżdżą świetnie. Był z nimi na Turbaczu. Tam spisywali się dobrze.

- Turbacz to nie Czerwone Wierchy...

Loria poty molestował i takie przytaczał racje, że wycieczka doszła do skutku. Nowotarskie grube ryby wyruszyły pod opieką Adama Ferensa, Oppenheima i Lorii z małżonką.

Przełęcz Kondracką „osiągnięto” bez większych kłopotów. Wprawdzie „dygnitarze” ślizgali się, potykali, ale nie tracili ducha. Była w tym zasługa nie umiejętności narciarskich, lecz opowiadania Lorii. Zabawiał „dygnitarzy” wizją sławy, jaka opromieni wszystkich po dokonanym wyczynie. Spoceni wycieczkowicze chrząkali z zadowolenia i pięli się coraz wyżej.

Na grani wydłużyły się miny. Grań jak grań - tu szreń, tam lód, kamienie i stromizna jak się patrzy. Do tego wiatr, zwykły Czerwonym Wierchom. Wreszcie zjazd... Zaczęło prać i palestrą, i c. k. starostwem.

Prasło raz, drugi, trzeci... Po setnym upadku (tak potem obliczano upadki na głowę uczestników) wycieczkowicze zupełnie opadli z sił. Padali bezwładnie w śnieg i leżeli czekając na ratunek z nieba.

Czas uciekał. Zimowy dzień w górach trwa krótko. Loria z Oppenheimera dwoili się i troili. Podnosili zgnębionych towarzyszy, ustawiali na nogach i popychali w dół, aby prędzej, aby dalej... Sytuacja, początkowo komiczna, stawała się z minuty na minutę coraz bardziej niewyraźna. Razem z nocą nadciągał ostry mróz. Dla ludzi śmiertelnie znużonych, apatycznych, załamanych psychicznie biwak w śniegu równa się katastrofie. Wycieczka utknęła i nie było sposobu, który mógłby ją zmusić do dalszego wysiłku. A z Czerwonych Wierchów do osiedli ludzkich droga daleka...

Loria stracił głowę. Wtedy Oppenheim chwycił się „ostatecznego sposobu”. Dał spokój prośbom i namowom. Klnąc ordynarnie, chwycił bambus i jął okładać leżących. Walił z całej siły i wyzywał od ostatnich. Wstrząs był potężny. Otępiali wycieczkowicze oprzytomnieli i rzucili się do ucieczki przed wściekłym człowiekiem, rozdzielającym bolesne razy bambusowym kijem. Podnosili się ze śniegu, zjeżdżali kilkanaście metrów, padali i znowu wstawali na nogi. Wydawało się, że ta ucieczka z posępnych gór nie skończy się nigdy.

A jednak - bambusowa metoda zrobiła swoje. O północy zobaczono kontury domu. Była to karczma u wylotu Doliny Kościeliskiej.

- Jesteśmy uratowani! - zawołał ktoś z wycieczkowiczów.

Nastrój się zmienił momentalnie. Dygnitarzy ogarnął entuzjazm. Wyrwali się górskiej, lodowatej śmierci! Przewodnikom natomiast mocno wydłużyły się twarze. Zerkali na siebie i obliczali w duchu uderzenia bambusem. No, i te wyzwiska też trzeba było brać pod uwagę... Finał propagandowej wycieczki zapowiadał raczej niemiłe następstwa.

Skończyło się wszystko dobrze. „Dygnitarze”, ledwie odtajali w karczmie, zaczęli wołać o kolację, o wódkę i góralską muzykę. Przewodników ściskali i ze łzami w oczach dziękowali za wybawienie od niechybnej śmierci „na górskich bezdrożach”. O sposobach, które przyśpieszyły powrót, nie było w ogóle mowy. Do białego rana fetowano szczęśliwe pokonanie Czerwonych Wierchów. Karczma huczała muzyką i gwarem. Górale z uznaniem zerkali na ceprów pełnych fantazji.

Sprawdziły się przewidywania Lorii. Od czasu tej wycieczki sprawy sekcji narciarskiej załatwiano w Nowym Targu dosłownie od ręki. Oppenheima i Lorię witano jak najlepszych przyjaciół. Ba, po takich przejściach...

W 1914 roku Loria poszedł na wojnę. W odrodzonej Polsce dosłużył się stopnia podpułkownika lotnictwa. Zmarł w Zakopanem w 1932. Zmogło go ostre zapalenie płuc, którego nabawił się podczas świąt Bożego Narodzenia.

Przywiązanie narciarzy do gór i do nart trwało latami. Stanisław Osiecki, namiętny narciarz i wielki amator zimowych wycieczek w Tatry Zachodnie, nie porzucił gór nawet wtedy, gdy z zakopiańskiego „Syriusza” przeniósł się do Warszawy na wysokie państwowe stanowisko. Żartowano, że w jednej ręce trzyma buławę marszałkowską (był czas pewien wicemarszałkiem sejmu), a w drugiej ściska narciarski kijek. Tyle w tych żartach było prawdy, że Osiecki bardzo często zaglądał w Tatry i przez długie lata był prezesem warszawskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego.

Góry, jakże często, decydowały o kolejach ludzkiego losu. Tatry nabierały gigantycznych wymiarów, stawały się nagle górami niebosiężnymi, zasłaniały ludziom cały świat. Sprawy gór wysuwały się przed wszystkie inne. Wszystko, co niegórskie, traciło na znaczeniu. Było tylko dodatkiem do prawdziwego świata, do Tatr.

Każdy, kto w latach 1908-39 bawił w Zakopanem i chodził po górach, znać musiał, choćby ze słyszenia tylko, Józia Oppenheima. Zakopiańska kariera Oppenheima zaczęła się od studenckiej wycieczki w Tatry. Zafrapowany barwnymi opowiadaniami o górskiej zimie, o rozkoszach „białego szaleństwa”, postanowił Józio „rozejrzeć się za okazją” i przezimować pod Giewontem. Okazję znalazł pod bokiem: krakowski AZS szukał kierownika dla domu turystycznego na Łukaszówkach. Oppenheim zgodził się skwapliwie i - został na stałe w Zakopanem. Do tytułu inżyniera brakowało mu wtedy jednego czy dwóch egzaminów. Wiatr halny i kurniawy rozwiały plany dyplomowe. Zamiast inżynierem, stał się Józio narciarzem, turystą, taternikiem, kierownikiem TOPR-u, zakopiańczykiem z krwi i kości. Do kolekcji zakopiańskich typów przybyła jeszcze jedna barwna postać. Z czasem przybył również motocykl marki „Harley”, na którym Józio (nazywano go także Opciem lub Opusiem) uwijał się po Krupówkach z prawdziwie narciarską fantazją.

Narciarzem był doskonałym. Jeździł pewnie i szybko, własnym stylem wyrosłym ze szkoły „jednokijkowców” i szkoły „norweskiej”.

„Bo czyż może być dla dobrego narciarza większa przyjemność, niż w wąskiej rynnie górskiej kręcić łuk za łukiem, opadając w dół wężowym śladem? Co za sprawdzian techniczny wycyrklowanych kristianii - ślad szerokości paru metrów, lecący z pieca na łeb w przepaść.

Albo nieporównany, cholerycznie stromy las tatrzański, ów slalom wobec nieba, o chorągiewkach ze smreków, które się nie ugną, gdy o nie zawadzisz.

Stromizna - trudność - zapewne, ale przyjemna trudność, całkowicie dająca się opanować narciarzowi. Groźna z powodu lawin, szreni?... Nie, to śnieg na stromiźnie może być groźny lub nie.

Ona sama, przy dobrym śniegu, nie ma znaczenia dla dobrego technika.

Najwyżej upoi pędem lub sześcioma kozłami zakończy szusik!”

Oto echo fantazji dawnych lat. Słowa wyjęte z przewodnika po szlakach narciarskich Tatr Polskich, wydanego przez Oppenheima w roku 1936.

Z początku wycieczki w gronie azetesowskiej kompanii, z Pawlicą, Lesieckim, Bednarskim, Zdybem, Lorią i Osieckim. Potem z Zaruskim, tak zimą, jak latem, na nartach i z liną. Z czasem przerzucił się Józio prawie całkowicie na „turystyczne narciarstwo”. W góry chodził z Pogotowiem. Znał każdy żleb i każdy zakątek gór. Co ważniejsze, wiedział, gdzie kogo należy szukać.

W tym dawnym okresie przyplątał się do Józia owczarek Baca. Psisko było rosłe, duże jak osiołek, z którym fotografują się dziś dzieci na rogu Krupówek i ulicy 15 Grudnia.

Przepraszam, osiołek należy również do przeszłości - wprawdzie już powojennej, ale też odległej.

Przeżyła się i znikła także wiekowa luneta z widokiem na Giewont lub na księżyc w pełni. W pobliżu stacji benzynowej snują się jeszcze „białe niedźwiedzie” w futrach tak zszarganych i brudnych, że dni ich pewnie też policzone.

Otóż Baca, choć miał legalnych właścicieli, dnie całe spędzał u Józia. Józio, chcąc psa zachęcić do powrotu, nie dawał mu jeść. Owczarek szedł do domu na obiad i, osuszywszy miskę, biegł w dyrdy do Józia. Okazało się, że Baca dostał bzika na punkcie nart. Z zachwytem ciągnął narciarzy do Kuźnic i towarzyszył wycieczkom. Nieco gorzej wyglądała sprawa przy zjeździe w otwartym terenie.

Wychodziły tam na jaw owczarskie instynkty Bacy. Pilnował narciarzy, jak się pilnuje stada owiec.

Podpędzał (bardzo skutecznie) zostających w tyle, a tych, którzy wysforowali się zbytnio, chwytał za kijek i przewracał w śnieg. Gdy towarzystwo zebrało się w kupę, Baca merdał ogonem, dawał znak, że można spokojnie ruszać dalej.

Baca lubił narty i równie silnie nie cierpiał ogromnego doga, którego właścicielem był rzeźnik Korona.

Skłócone psy toczyły w zakopiańskich opłotkach homeryckie boje. Psia niechęć przeniosła się z wolna i na właścicieli. Pewnego razu na Krupówkach doszło do słynnej awantury. Oppenheim szedł chodnikiem, a z przeciwnej strony jechał Korona wozem. Dog biegł tuż za wozem. Zobaczywszy Józia, jednym susem znalazł się na chodniku i bez ostrzegawczego warknięcia skoczył do gardła. Uratowały Józia ciężkie narciarskie buty i zbiegowisko, bo z okolicznych domów natychmiast powybiegali ludzie.

Dog, oszołomiony wrzawą, speszony prędkim odjazdem swego pana, poszarpał na pożegnanie Józiowi pelerynę i pognał za wozem. Na tym jednak nie koniec. Przyjaciele Oppenheima, a jak już wiemy, byli wśród nich znakomici koncypienci, dalejże judzić i namawiać: „Domagaj się od Korony

odszkodowania za zniszczoną pelerynę. Korona musi zapłacić, bo dog jego. Całe Zakopane o tym wie”. Korona odmówił. O płaceniu za pelerynę nawet słuchać nie chciał. Na to tylko czekali przyjaciele biegli w austriackim prawie. W imieniu Oppenheima wytoczyli Koronie sprawę o wcale ładną sumkę w koronach. Żądali odszkodowania za pelerynę, strach i ból. Sąd odszkodowanie przyznał, Korona zapłacił, ale na nową pelerynę pieniędzy nie starczyło. Trzeba było starą łatać domowym sposobem, bo całe odszkodowanie utonęło w hucznej bibie. Cóż, wstyd byłoby nie oblać wygranej.

Ledwie przycichła „psia awantura”, wybuchła nowa historia - mniej dramatyczna, ale równie głośna.

Trzeba zacząć od wyjaśnienia, że w tych odległych latach podstawową potrawą wycieczkowego menu był bigos. Wyrypa bez bigosu nie mieściła się w pojęciach ówczesnych turystów. Bez bigosu? No, to nie wyrypa, po prostu nie wiadomo co! Dawne bigosy były solidne, esencjonalne i aromatyczne. Z kapuścianą bełtuchą (na mysich ogonach i smaku z palca kucharki), jaka rozpanoszyła się później, łączyła je tylko nazwa. Otóż mistrzem od wycieczkowego bigosu był Białorusin Siermontowski, z powodu rysów twarzy zwany popularnie „indiańską babą”. Siermontowski miał przepis odziedziczony po ciotce, sławnej jakoby bigosiarce, i według tego przepisu warzył bigos dla całej kompanii.

Towarzystwo było liczne, więc gotowano bigos w pożyczonym kotle od bielizny. Siermontowski osobiście wrzucał do kotła odpowiednią ilość kapusty, boczku, słoniny, mięsa, kiełbasy i przypraw.

Zapach znakomitego bigosu rozchodził się na całą ulicę. Poznawano po tym, że narciarze w najbliższych dniach wyruszą znów w góry.

Dobry bigos gotuje się długo. Można było nad bigosem skisnąć z nudów. Mieszanie warząchwią w kotle działało usypiająco... No, i stało się pewnego dnia. Dyżur przy kotle pełnił sam Siermontowski z Oppenheimem jako pomocnikiem. Nagle na całych Łukaszówkach gospodynie zaczęły niespokojnie pociągać nosem. Ostry swąd przypalonej kapusty snuł się z turystycznej kuchni. Wkrótce pojawił się gęsty dym. Zbiegły się gospodynie i nie namyślając się długo, wywaliły kuchenne okno. Wydobyto zaczadzonych i śpiących kamiennym snem kucharzy... „Co takiego? Co? Co? - wołał rozespany Siermontowski. - Czy to gdzieś się pali?”

Drwinom nie było końca. Przez wiele miesięcy Oppenheim i Siermontowski nie mogli spokojnie przejść Łukaszówkami. „Te, bigos! Pst! Bigos!” - wołały dzieci. Gospodynie wzruszały ramionami i znacząco stukały palcem w czoło.

Mimo podobnych niepowodzeń puszka z bigosem zajmowała w narciarskim prowiancie naczelne miejsce. Siermontowski wierzył tylko w jedzenie. Ilekroć upadł przy zjeździe, wzdychał żałośnie: „Znowu osłabłem z głodu”. Zamiast wstać, układał się wygodnie na śniegu i nie oglądając się na nikogo rozpakowywał plecak. Wyciągał kiełbasę, cukier i posilał się bez pośpiechu. Ponieważ padał często, więc zjazdy ciągnęły się godzinami. Wreszcie towarzysze chwycili się brutalnego sposobu.

Kiedy Siermontowski, zaspokoiwszy pierwszy głód, zabierał się do bigosu na zimno, cała kompania szusem waliła w dół, aby jak najprędzej zniknąć mu z oczu. Groźba pozostania samemu w trudnym terenie działała jak ostroga. Siermontowski pakował plecak i gnał za towarzyszami. Ci nie przeciągali struny, zwalniali. Fachowcy byli w cenie. Dobry bigos również.

- Skąd do Siermontowskiego przyplątał się Białorusin?

Pytanie - po latach - wprawiło mego rozmówcę w zdumienie.

- Jak to skąd? Oczywiście z Białorusi!

Aleksander Siermontowski, na zdjęciu „TOPR z Zaruskim” pierwszy z lewej, w jasnym garniturze, urodził się w Tarnowie. Jego ojciec, rodem z Krakowa, prowadził tam renomowaną cukiernię przy ulicy Brackiej. Z Białorusią żadnych związków. Siermontowscy skoligaceni są z włoskimi rodzinami de Parvi i Maurizio, pisze mi o tym Konrad Siermontowski, syn Aleksandra od bigosu.

- A co syn może wiedzieć? Kto jadł bigos, syn czy ja? Może Siermontowski z Litwy? Tam też do bigosu nie żałują grzybów.

Siermontowski, prócz gotowania bigosu, zajmował się fotografią. Miał swój zakład, wydał parę albumów tatrzańskich i mnóstwo pocztówek.

Wtedy na Łukaszówkach, kiedy dymił przypalony bigos, nikt się nie domyślał, że z młodego narciarza, Józia Oppenheima, wyrośnie wielki miłośnik i wielki znawca Tatr. Na Łukaszówkach był jednym z wielu i jeśli się czym wyróżniał, to humorem i beztroskim przeżywaniem przygody po przygodzie.

Jedna z takich narciarskich przygód spotkała Józia podczas zjazdu z Kamienistej. Na Przełęczy Pyszniańskiej narciarze trafili na szreń, a pod Kamienistą na wypolerowany wiatrem lód. Nie nosiło wtedy bractwo raków w plecaku na co dzień. Nie stać ich było na luksus pełnego ekwipunku górskiego. Podczas gdy starsi i ostrożniejsi deliberowali, co robić, Oppenheim, zniecierpliwiony zwlekaniem, na los szczęścia puścił się po szreni. Kiepskie narty, o mocno już zaokrąglonych kantach, nie wytrzymały pędu na stromiźnie. Ślizgając się po twardej nawierzchni, zaczęły ponosić ku przepaści niefortunnego amatora „jazdy za wszelką cenę”.

W pewnym momencie Józio machnął kozła, upadł i poleciał z pieca na łeb prosto w Rozwarte Babie Nogi, jak zwykli nazywać górale żleb odchodzący spod szczytu Kamienistej ku wylotowi Pysznej.

Towarzysze struchleli. Józio, wymachując bambusem, spadał w zawrotnym tempie. Wreszcie znieruchomiał, hen, na samym dole. Nie reagował na wołania, choć towarzysze raz po raz krzyczeli: „Józiu! Józek!” Nie odpowiadał ani głosem, ani ruchem. Markotni przyjaciele ruszyli po towarzysza.

Minęły dobre dwie godziny, zanim lawirując tędy i owędy, na nogach i na nartach dotarli do leżącego nieruchomo Józia. Żył, ale jedyną oznaką życia były nieustanne mdłości. Nie był w stanie poruszyć ręką ani unieść głowy. Uratował go bambus, który przytomnie do końca ściskał w dłoni i którym ryjąc w śniegu, uchronił się od rozbicia o skałki lub kamienie.

Przeniesiono Józia do schroniska na Pysznej. Tam trzy dni bawił w „bałtyckim porcie”. Potem torsje ustały i Józio o własnych siłach powlókł się na Łukaszówki.

Po każdej „wyrypie” schronisko AZS-u huczało jak wiosenny potok. Ale w tych bibach i w ówczesnym „piciu na umór” więcej było wrzawy, zabawy niż prawdziwej, ścinającej z nóg pijatyki. Chociaż... zdarzało się różnie. Na usprawiedliwienie Józia trzeba powiedzieć, że było to w Nowy Rok. Wracając do siebie - mieszkał w pokoiku na strychu - potknął się, rymnął jak długi na podłogę i natychmiast zasnął. Sprawa kiepska: strych przewiewny, a mróz tęgi, ze dwadzieścia stopni. Rano, kiedy Józio nieco oprzytomniał, poczuł na twarzy chropowaty język Bacy. Wierne psisko po swojemu zaopiekowało się podchmielonym panem. Położył się na Józiu, grzał kudłatym ciałem, odpędzając w ten sposób zapalenie płuc albo jakieś inne, jeszcze gorsze licho.

Niesfornej młodzieży i stateczniejszym narciarzom starszego pokolenia przewodził pan Mariusz.

Zaruski królował nad wszystkimi, każdy - komu góry były bliskie - uznawał jego autorytet. Był Zaruski pionierem z temperamentu i urodzonym organizatorem. Żeglarz, społecznik, malarz, poeta, taternik, narciarz i żołnierz - tyle barw składało się na tę malowniczą postać. Studia uniwersyteckie w Odessie, szkoła morska w Archangielsku, Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie. Za należenie do organizacji niepodległościowych skazany na półtora roku więzienia i pięcioletnie zesłanie do guberni archangielskiej. Po zesłaniu osiedlił się w Zakopanem. Mieszkał w „Krywaniu” przy ulicy Ogrodowej, przemianowanej później na Zaruskiego. Wokół Zaruskiego skupiali się ludzie opętani górami. Pan Mariusz, dokładny i pedantyczny, zaprowadzał ład w chaotycznym, żywiołowym pędzie taterników i narciarzy. Rozumiał nastrój otoczenia i bliskie mu były emocje tatrzańskie. Sam przecież zdobywał szczyty, pokonywał nie lada trudności, pisał o górskich bezdrożach, gdzie, jak w swym wierszu wyznaje, pragnął złożyć kości. Nie było - dosłownie - organizacji w Zakopanem, w której by pan Mariusz nie odgrywał głównej roli. I nie było prawie wyprawy wysokogórskiej, której by nie prowadził lub nie inspirował. Zaruski królował w ówczesnym Zakopanem. W karykaturze Hirszla nie było ani krzty przesady.

W owych czasach Zaruski prezentował się jako smukły mężczyzna o zwięzłej budowie i żelaznych mięśniach. Zawsze gotów do wyruszenia w góry, nigdy nie zasłaniający się zmęczeniem. Lubił rygor, porządek i karność. Straż Górska, którą powołał do życia, odbywała musztrę. Na wycieczkach narciarskich przestrzegał zasady wyboru „naczelnika”, któremu podlegali wszyscy uczestnicy, oraz „strażnika”. Ten zamykał pochód, pilnował słabszych i nie miał prawa nikogo wyminąć przy zjeździe.

Idąc z Zaruskim na narty zabierało się zawsze krwawe linki lawinowe farbujące śnieg. Na lawiniastych zboczach obowiązywał odpowiedni ordynek, aby w razie wypadku wiadomo było, gdzie kogo należy szukać.

Wedle instrukcji pana Mariusza plecak powinien ważyć szesnaście kilo. Złośliwi twierdzili, że Zaruski, wracając z wycieczki, dokłada do plecaka kamieni, aby zachować przepisową wagę i nie wyjść z treningu. W schronisku - o dziwo - mył się co wieczór przed snem, starając się przykładem zachęcić towarzyszy. Zmęczenie i dość mgliste pojęcie o higienie turystycznej stanowiły mur trudny do pokonania. Większość narciarzy naciągała na nos przesiąknięte dymem koce i pochrapywaniem odpowiadała na cierpkie uwagi Zaruskiego. Podobnie zbywano zachętę do gimnastyki rozluźniającej mięśnie. Ledwie pan Mariusz zaczął swoje „pięć minut dla zdrowia”, wszystkich, jak na komendę, ogarniał kamienny sen.

O malarstwie Zaruskiego mówiono z przekąsem, ale każdy się godził, że jest to najlepszy narciarz wśród ówczesnych malarzy. Do pracowni zaglądano chętnie i podziwiano zgromadzone tam kompozycje. Był więc szkic przedstawiający Karłowicza leżącego w lawinie, tak jak go Zaruski odkopał.

Były przeróżne górskie fantazje, ale największą sensację wywoływał szkic do obrazu nazwanego „Pociąg śmierci”. Ogromna lokomotywa o krwawych ślepiach-latarniach gnała prosto w przepaść. Na kotle, tuż za kominem siedziała śmierć ubrana w góralskie cyfrowane portki. Obraz podobał się, mówiono, że „i owszem”. Narciarze tylko jedną pretensję zgłaszali do mistrza: „A czemu śmierć nie na nartach?” Model śmierci, bezgębny manekin odziany w góralskie szatki, stał w kącie pracowni.

Niejednej osobie porządnego napędził stracha!

Pan Mariusz lubował się w wynalazkach. Słynna była umywalnia jego pomysłu: baniak z wodą umocowany pod sufitem, do baniaka przywiązany sznurek. Gdy nadepnęło się sznurek, z baniaka lała się woda niby z najlepszego prysznicu.

Nad ekwipunkiem górskim stale medytował. Co ulepszyć, co uprościć i do potrzeby narciarzy dostosować? A więc nowy sposób zakładania sznurowadła, które za jednym pociągnięciem można było zdjąć i równie prędko założyć. Nowa metoda okręcania nóg owijaczami używanymi powszechnie przez ówczesnych narciarzy. Nowy, praktyczniejszy porządek w plecaku... Kiedy minęła moda na bambus i zaczęto używać dwóch kijków, Zaruski wymyślił kijki z odczepianymi talerzykami. Przy zjeździe w ciężkim terenie zdejmowało się talerzyki i łączyło się kijki w jeden długi kij. Wynalazki demonstrował Zaruski zazwyczaj w schronisku. Beztroscy narciarze nie doceniali przeważnie „postępu technicznego”. Mimo całego szacunku, jakim darzono Zaruskiego, z wynalazków podrwiwano. W szopce Hirszla kukiełka pana Mariusza śpiewała kuplecik: Kupę wynalazków mam!

Nikt nie chce, używam sam!...

Fama głosiła, że Zaruski poczuł się lekko dotknięty. Wynalazki miały być dla narciarzy pomocą, a nie podnietą do słabiutkich rymów.

Wynalazki wynalazkami, ale narciarzem Zaruski był świetnym. Rzadko kiedy przerywał ślad desek kropką upadku. Jeśli go prasło, długo oglądał miejsce upadku i cierpliwie dochodził przyczyny, aby w przyszłości uniknąć podobnego błędu. Wyznawał zasadę, że nart nie należy zdejmować w najtrudniejszych nawet miejscach. Upadek - to hańba, zdjęcie desek - tchórzostwo. Toteż gdy ze Zdybem poszedł na Kościelec, zjechał na deskach (asekurowany), a przewodnicy schodzili na linie.

Podobnego wyczynu dokonał na Rysach od północnej strony. Pierwszy przeszedł z Borkowskim Zawrat na nartach w roku 1907.

Znakomity taternik i narciarz, pierwszy dostrzegł konieczność zorganizowanej pomocy w razie wypadku w górach. W 1909 roku powołał do życia Straż Górską, przemianowaną potem na Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. Na czele TOPR-u stał Zaruski do roku 1914.

Odchodząc na wojnę przekazał kierownictwo Pogotowia Oppenheimowi.

W latach późniejszych, kiedy już jako generał WP zajął się organizacją sportu żeglarskiego, odwiedzał Zakopane rokrocznie. Cieszył się z sukcesów TOPR-u, Pogotowie bowiem okrzepło, stało się prawdziwym ratunkiem dla ludzi wzywających pomocy z tatrzańskich szlaków.

Czy był najwybitniejszym narciarzem i taternikiem w okresie zamkniętym wybuchem pierwszej wojny światowej? Zasług Zaruskiego nie da się wymierzyć liczbą „pierwszych wejść” i udanych zjazdów. Z pewnością zapewniły mu godne miejsce nie tylko w zakopiańskiej szopce.

Wspominano z okazji przyjazdu pana Mariusza dawne lata i okrągły stół w kawiarni „Tatrzańskiej” Przanowskiego na ulicy Marszałkowskiej (dzisiejsza Kościuszki). Zaruski przewodniczył, a TateKaleński notował potem w sprawozdaniu: „Życie tej zimy towarzyskie wielce było ożywione u narciarzy”... Niemały to był honor, gdy zaproszono do „okrągłego stołu”. Tym aktem dopuszczano do narciarskiej kompanii.

Statut Sekcji Narciarskiej PTT pomysłu Zaruskiego stawiał kandydatom następujące wymagania: co najmniej trzy wycieczki na szczyty ponad 2000 metrów, znajomość Tatr i umiejętność jazdy w terenie.

Znany był już wtedy typ snoba narciarskiego - co prawda były to typy bardzo jeszcze nieliczne nienagannie ubranego wedle ostatniej mody i szlifującego bruk Krupówek z parą nieskazitelnych nart na ramieniu. Od tych kawiarnianych narciarzy oganiano się jak od natrętnej muchy. I do „okrągłego stołu”, rzecz jasna, nie dopuszczano.

Mile widzianymi gośćmi byli narciarze z innych stron. Już w 1907 powstał we Lwowie pierwszy w Polsce klub narciarski pod nazwą Karpackie Towarzystwo Narciarzy. Jego członkowie często zaglądali w Tatry i z powodzeniem rywalizowali z tatrzańskim bractwem. Lwowianie zdradzali wyraźne zacięcie sportowe, turystyce mniej poświęcali uwagi. Ich oddział w Krakowie, Tatrzańskie Towarzystwo Narciarzy, urządzał zawody i szkolił zawodników. Zaruski natomiast ze swoją kompanią marzył o turystyce. Na zawodników TTN-u patrzono z pobłażaniem. Nikt nie mógł zrozumieć, po co Bobkowski raz za razem podchodzi na Kasprowy? Po to tylko, żeby wciąż zjeżdżać tym samym śladem? Nikt nie

przypuszczał, że właśnie ten opętany Kasprowym zjazdowiec wybuduje kursującą do dziś kolejkę...

Ale od kolejki na Kasprowy i od wrzawy, jaka wybuchła wokół jej budowy, dzieliły narciarzy jeszcze całe lata. Przy okrągłym stole toczyły się spory mniejszego kalibru, choć równie emocjonalne.

Roman Kordys, ówczesny redaktor „Taternika”, spierał się z Zaruskim o to, jakie określenie jest określeniem właściwym: „łyżwista” czy „narciarz”? Wiele podobnych dyskusji rozpalało uczestników „okrągłego stołu” ku uciesze przybyłych ze świata gości. Zaliczał się do nich Ignacy Daszyński, raz po raz wpadający do Zakopanego, „aby odetchnąć górskim powietrzem i spróbować nart”. Częstymi gośćmi byli też bracia Żuławscy, namiętni adepci nowo odkrytego sportu, a stałym - Borys Wigilew, rosyjski rewolucjonista, towarzysz Lenina, osiadły w Zakopanem. Wigilew chodził co tydzień na nartach do stacji meteorologicznej, którą założył na Hali Gąsienicowej. Sprawdzał instrumenty i zapisywał wyniki pomiarów. Spacery konieczne, bo stacji nie sposób było zostawić bez fachowej obserwacji, przyśpieszyły rozwój choroby płuc... Towarzyszka zakopiańskiego meteorologa, Eugenia Aleksiejewna, zastępowała młodym narciarzom dom mody. Krótko mówiąc, szyła dla bractwa spodnie, głowiąc się nad elegancją i krojem „turystyków”.

Po Wigilewie - zmarł w Roztoce jesienią 1924 - kierownikiem stacji meteorologicznej został „Pimek” Józef Fedorowicz, człowiek wielkiej fantazji i pełen prawdziwego uroku. „Pimek”, zawsze w aksamitnym berecie i z fontaziem, był jedną z najbarwniejszych i najsympatyczniejszych postaci zakopiańskiego krajobrazu. I co dziwniejsze, był to człowiek diablo pracowity. Za jego czasów nie widywało się komunikatów o pogodzie sprzed paru dni...

Wspomnieniem już tylko był wtedy Mieczysław Karłowicz, porwany w 1909 roku przez lawinę podczas samotnej wędrówki pod ścianą Kościelca. Należał do typu taterników i narciarzy, którym samotność w górach daje najbardziej intensywne przeżycia. Kochał narty, bo dzięki nim „mógł zimą obcować z górami”.

Słynne były trzy kobiety-narciarki, zasiadające na równi z mężczyznami przy „okrągłym stole”. „Zembatka” - Zembatowa, o ciężkich warkoczach w koronę zwiniętych nad czołem. Żywa, drażniąca mężczyzn wzrokiem Irena Niekraszówna i Ada Raynal, późniejsza Loriowa, o czarnych, chłopięco przyciętych włosach. Towarzyszyły one śmiało narciarzom w wyprawach górskich, ale prawdziwym sprawdzianem ich odwagi było lekceważenie ówczesnych przesądów. Za każdym razem, gdy szły do Kuźnic na nartach, ubrane w bryczesy i w owijaczach na łydkach, damy i gaździnki ostentacyjnie spluwały. „Nasienie diabelskie”, „zaraza i zgorszenie” - tym je częstowano za plecami.

Hela Dłuska należała również do kompanii. Utrwaliła się w pamięci jako taterniczka, bo choć była niezłą narciarką, stroniła od dłuższych wycieczek.

Nastrój narciarskiej kompanii, choć zgodnej i zgranej, daleki był od sielanki. Do Zakopanego docierały coraz to nowe narciarskie sensacje. Szkoła norweska zaczynała wypierać tradycyjny styl alpejski. Na tym tle wybuchały dyskusje i spory. I to jakie spory!

Zwolennicy „uprzęży lilienfeldzkiej” (było to stalowe wiązanie silnie mocujące stopę na desce, co ułatwiało według ówczesnych pojęć ewolucje w trudnym terenie) skakali do oczu nowinkarzom propagującym wiązania norweskie, rzemienne i dość luźno łączące nartę z podeszwą buta.

Amator słoniny jako smaru szydził z kolegi nacierającego deski zjazdowym supersmarem, czyli mydłem. Ktoś trzeci obydwóch przeciwników posyłał w diabły: „Tylko stearyna rozprasowana żelazkiem!” „Wurstle” przewodnika Klimka Bachledy, drewniane klocki przywiązywane pod „wieźbą” dla uniknięcia poślizgu na stromym zboczu, konkurowały z „więźlicami” ze sznurka. Popularne później „foki” dopiero próbowano w Alpach.

Czuli na modę zachwycali się czapką norweską. Starzy turyści bronili wypróbowanego „kominka” lub „kominiarki”. Argumentowali: „A jak przyjdzie wichura, to co? Daszek opuści się na nos? Co dobre na Krupówkach, diabła warte w górach!” Długie spodnie narciarskie w ogóle nie były znane. Jeździło się w bryczesach i w owijaczach. Kapce ustępowały przed inwazją podkutych butów, ale i ta nowość powoli torowała sobie drogę.

Sporem klasycznym legendarnego już dziś światka narciarskiego był spór o kijki. Przez długie tygodnie huczało wokół „okrągłego stołu”. Spór, przywleczony z „wielkiego świata”, do białości rozpalał zakopiańczyków. Nowo odkryta szkoła norweska zalecała posługiwanie się dwoma drobnymi kijkami zamiast niezawodnego bambusa! No, to już była nowość zapierająca dech narciarskim wygom. Bez bambusa? Dobre sobie!...

Alpejczyków ogarnęła pasja. Grzmieli na całe Zakopane: „Na skandynawskie pagórki i chaszcze może te parszywe kijki wystarczające i dobre, ale w terenie alpejskim? Ale w tatrzańskim? Jakże się obejść bez tęgiego kija, bez bambusa na oblodzonych zboczach, wśród kamieni, w zaśnieżonym lesie, w stromych żlebach? Bambus niejednemu ocalił życie i niejednego uchronił przed pogruchotaniem kości”. „A co uratowało Józia Oppenheima - argumentowali dalej - gdy z Kamienistej poleciał do żlebu Babich Nóg? Byłby się zabił jak amen w pacierzu, byłby z Józka placek, gdyby nie kij wielkości chojaka.

Przecież właśnie ów kij osłabił siłę upadku i pozwolił na manewrowanie wśród skałek!... Ładnie by Józio wyglądał z norweskimi kijkami w ręku!” „A jakże z przyciężkim workiem na plecach wykonać łuk przy zjeździe w metrowym śniegu?” dodawali terenowi praktycy i mrużyli znacząco oko. Znaczyło to tyle, co: „Gadaj sobie zdrów.

Pójdziemy w góry, zobaczysz, do czego te twoje kijki zdatne...”

Sam Tate-Kaleński chylił głowę, marszczył czoło, nie wiedział, jak spór rozstrzygnąć, komu przyznać rację.

Nowatorzy, dwukijkowcy, uczniowie Bilgeriego, który przez jeden dzień uczył osobiście narciarzy we Lwowie, szydzili z tradycjonalistów wiernych szkole Zdarskiego. Według nowej szkoły wszystkie ewolucje wykonywało się bez pomocy kija, umiejętnie przenosząc ciężar z narty na nartę. „Akurat, z palców na zadek” - kpili tradycjonaliści i przysięgali wierność bambusowi. „Styl-elegancja! A jak ci wór zarzuci, gdy wjedziesz na szreń, czym równowagę utrzymasz? Polecisz na pysk, i to polecisz bez widoków na poprawę sytuacji”.

Rzeczy wiście, padano przeważnie na pysk i najczęściej leciało się głową na dół... Fachowa obserwacja upadków nie pozostała bez śladu. Na kursach Pawlicy i Zaruskiego, zanim narciarza puszczono w góry,

uczono podstawowej ewolucji: zatrzymywania się na stromym stoku. Wyglądało to mniej więcej tak: narciarz walił się z nóg, leciał na pysk, czyli spadał głową na dół. Wtedy, wyuczonym chwytem, błyskawicznie wtykał bambus pod pachę i rył kijem śnieg zapierając się z całej siły. Wytraciwszy pęd, przywracał ciału pozycję normalną. Dopiero po opanowaniu tej sztuczki, bardzo zresztą efektownej dla otoczenia, ruszało się w góry.

Hałaśliwy spór, toczący się w kawiarni Przana, był odbiciem europejskiego sporu, który ogarnął całe połacie alpejskiego kraju nawiedzanego przez narciarski ludek. Z Alp docierały pod Tatry echa śmiertelnej zwady, jaka rozgorzała między Bilgerim, propagatorem szkoły norweskiej, i Zdarskim, twórcą szkoły alpejskiej. Mówiono, że wielki spór doprowadził do pojedynku. Kto wyzwał i czym się pojedynek zakończył - tego już w Zakopanem nie wiedziano.

Starych narciarzy brali diabli i trudno się temu dziwić. Ledwie się nauczyli utrzymywać równowagę, kręcić łuki i oporować bambusem, nowa przyszła moda.

Balansuj ciałem, wywijaj kijkami i jak nowicjusz ryj nosem w śniegu! Całą naukę trzeba zaczynać od początku.

Klęli więc i zapierali się szkoły norweskiej, jak żaba błota. Grzmieli: „Za nic w świecie! Bzdura!

Absurd!” - ale coraz to ktoś inny wymykał się cichcem i w pojedynkę próbował jazdy nowym stylem.

Przyznawano, że przy podchodzeniu dwa kijki są bardzo wygodne.

Zaruski wybrnął ze sporu klasycznym kompromisem: dwa kijki, lecz talerzyki odpinane. Przy najbliższej okazji zademonstrował korzyści płynące z wynalazku. Przytroczył talerzyki do paska, kijki złożył i udowodnił, że można ryć nimi śnieg nie gorzej niż bambusem. Sposób złożonych kijków zalecano na stromym zboczu, w trudnym terenie, na sparszywiałym śniegu lub na cholerycznej szreni.

Pomysł Zaruskiego wielu narciarzom przypadł do gustu, bo dzięki niemu szli z postępem, nie rozstając się zbyt nagle z dawnym obyczajem.

Z czasem wytworzył się specyficzny styl jazdy „ze składanymi kijkami”. Celowali w nim Zaruski i Oppenheim. Posługiwali się przepisowo dwoma kijkami, ale w razie potrzeby składali kijki i brawurowo kręcili między pniami. Ówczesne karkołomne zjazdy odbywały się z ciężkim plecakiem na grzbiecie. Jeśli dzisiejszych, lekkich jak piórko narciarzy porównać do dżokejów, to dawni zasługują na miano ciężkozbrojnych towarzyszy pancernego znaku.

Słynny był zakład, jaki kiedyś stanął między Oppenheimem i znakomitymi przedstawicielami „dwukijkowców”. Konkurencja była silna - Rafał Malczewski i Bronek Czech już wtedy uchodzili za doskonałych narciarzy. A jednak... W trudnym terenie, w lesie triumfowała jeszcze stara szkoła.

Znacznie później, kiedy na międzynarodowe zawody zjechali do Zakopanego autentyczni Norwegowie, okazało się, że mistrzowie narciarstwa znają „domowe”, turystyczne sposoby i bez żenady posługują się nimi w potrzebie.

Rok 1912 stanowił moment zwrotny w historii tatrzańskiego narciarstwa. Bambus poszedł do lamusa.

Szkoła norweska zwyciężyła bezapelacyjnie.

Ale dyskusje trwały dalej. Ucichły na dobre, gdy wybuchł, w wiele lat później, zajadły spór o kolejkę na Kasprowy. Kolejka podzieliła ludzi gór na dwa stronnictwa, do dzisiejszego dnia niechętne sobie, uparte i nieprzejednane.

Wybuch pierwszej wojny światowej rozproszył narciarską kompanię. Zaruski ze swoimi poszedł do Legionów. Innych rozegnał los po świecie. Góry opustoszały. Podhale głodowało. Jeśli się nawet trafił amator „wyrypy” w tym niespokojnym wojennym okresie, to stawał bezradny wobec problemu prowiantu. A tu, jak na złość, zima za zimą waliła wspaniałym śniegiem. Dawno już tak pięknych śniegów nie widziano w Tatrach.

Pod koniec wojny zaroiło się Zakopane od narciarzy nowego typu. Zjechali się do Zakopanego rekonwalescenci i rekruci przeznaczeni na włoski front w Tyrolu. Lemberger Ski Kommando uruchomiło wojskowe kursy narciarskie. Nielicznych pozostałych na miejscu zakopiańskich narciarzy wyznaczono na instruktorów. Szkolili więc ten tragiczny narybek przedłużając naukę w miarę możności. Kiedy kurs miał się już ku końcowi, a nad kursantami wisiał rozkaz wyjazdu do „włoskiego piekła”, zaczynały się nieszczęśliwe wypadki. Kandydaci na front wykorzystywali wszystkie swoje umiejętności, aby możliwie skutecznie połamać ręce lub nogi. Zjeżdżali na wariata, walili się całym pędem na drzewo lub skałę. Wszystko, nawet kalectwo, wydawało się im lepsze od frontowej służby.

Dokazywali nie lada zręczności i odwagi, aby otworzyć sobie drogę do szpitala.

W tym samym czasie pojawili się w Tatrach nowi lokatorzy. Górale, obrzydziwszy sobie do reszty służbę w c.k. armii i masowe jatki, wymykali się cichcem na „polskie”, bezterminowe urlopy. Z obozu w Szczypiornie uciekali legioniści z twardym postanowieniem przeczekania wojny gdzieś w górskim odludziu. Zaludniły się opuszczone letnie szałasy, na świeżym śniegu pojawiały się coraz liczniej ludzkie ślady. Żandarmi snuli się po dolinach, zaglądali tu i ówdzie, wracali z pustymi rękami. Często zwracali się o pomoc do wojskowych kursów. Wojskowi odmawiali z zasady. Tropienie dezertera jest bowiem rzeczą żandarma, a nie żołnierza. Czas uregulował te sprawy. Dezerterzy nie włazili oficerom w oczy, a żołnierze sygnalizowali nadejście patrolu żandarmerii. Wtedy dezerterzy wycofywali się do upatrzonych kryjówek i czekali na nowy sygnał oznaczający, że „powietrze znowu czyste”. Okropnie długo trwała tamta wojna i ludzie mieli jej dosyć. Nikt nie przypuszczał, że coś podobnego lub jeszcze gorszego zdarzyć się może ponownie...

Koniec wojny zastał w Zakopanem zaledwie kilku z dawnej paczki. Oppenheim z Bednarskim zwołują w 1918 roku zebranie Sekcji Narciarskiej PTT. Zaczyna się wszystko od początku. Przyłącza się do nich grupka młodych zapaleńców. Szykuje się nowa ofensywa na zawiane śniegiem turystyczne szlaki.

Z inicjatywy sekcji narciarskiej krakowskiego AZS-u (bo stamtąd wyszedł pomysł) powstała Kompania Wysokogórska. Dowódcą kompanii wchodzącej w skład pułku strzelców podhalańskich został porucznik Władysław Ziętkiewicz, zwany popularnie „Zięciem” lub „Kociusiem”. W kompanii zbiera się doborowe towarzystwo. Jest więc porucznik Rzymek, świetny górołaz. Jest narciarz z Czarnohory, porucznik Zdzisław Ritterschild słynący z monokla i wojennych przygód pod komendą samego Bilgeriego w Jaegerbergführer Ski Regiment. Nazywano Ritterschilda „Bilgerim”, później, w miarę upływu lat, przyplątał się do niego skromniejszy przydomek: „Wujek”. Jako „Wujek” znany był prawie wszystkim narciarzom w Tatrach. Do 1939 roku Ritterschild prowadził kursy i szkolił młodych narciarzy.

Do kompanii trafili również: zapalony narciarz Bob Smoluchowski, malarz Wąsowicz, śpiewak kompanijny przy kieliszku, znakomity wspinacz Mieczysław Świerz, Jasiek Pawlikowski ze sławnego rodu taternickiego, bracia Schielowie, byli członkowie studenckiego klubu narciarzy w Wiedniu „Capu”. W szeregach kompanii znalazła się również dawna zawodniczka „Capu”, Ela Michalewska.

Początkowo razem z narciarką, Zosią Hołubianką, pełniła funkcję sanitariuszki kompanii, a potem

wydała się za „Zięcia” i została z czasem panią pułkownikową. Było w Kompanii Wysokogórskiej wielu znanych narciarzy i wiele interesujących postaci. Czas robi swoje, nie sposób przypomnieć sobie wszystkich.

W ciągu pierwszych lat po wojnie 1920 roku kompania rej wodzi w Zakopanem i króluje w Tatrach.

Wszędzie jej pełno - na graniach, przy budowie schronisk i w kawiarni, gdzie z każdym dniem tłoczniej, bo już ściągają pod Giewont narciarze ze wszystkich stron Polski.

Brak schronisk coraz dotkliwiej daje się we znaki. Góry stoją dzikie, prawie niedostępne. Zaczyna się praca nad zagospodarowaniem Tatr.

Końmi Kompanii Wysokogórskiej jeździ bractwo do Chochołowskiej, żeby naprawiać stale plądrowane schronisko w Starej Robocie. Bednarski stawia piece, Ritterschild bieli ściany, Ziętkiewicz i Oppenheim układają podłogi, a dyrektor szkoły przemysłu drzewnego, Karol Stryjeński, projektuje kolumny ganku i soczystymi przyśpiewkami góralskimi dodaje pracującym ducha.

Według projektu Stryjeńskiego powstało pierwsze, urocze schronisko w Pięciu Stawach. Powstawało w atmosferze charakterystycznej dla ówczesnego zapału i fantazji. Projektant, razem z Ziętkiewiczem i Zosią Mikucką, dźwiga po pięć cegieł w plecaku przez próg Siklawy, żeby budowę schroniska przyśpieszyć. Ładowaliby do plecaka więcej, gdyby mogli unieść...

Dzięki polowej kolejce, zbudowanej przez kompanię, ruszyła żwawiej budowa murowanego schroniska na Hali Gąsienicowej. Kolejka ułatwiła transport sławetnych głazów, a energia Czarnockiego - zdobycie funduszów do dalszej budowy.

Tatry ożyły. Roboty było dużo, nie oglądano się jednak jeden na drugiego. Jesienią Ziętkiewicz, Oppenheim i Schielowie pracują jako drwale, przygotowując zapas opału dla schroniska na Pysznej.

Wraz z powrotem normalnych, pokojowych czasów zaludniają się góry wspinaczami, turystami i narciarzami. Trzeba trasować szlaki, urządzać schroniska... No, jak urządzać, to i o opał ktoś musi się troszczyć.

Karol Stryjeński słynął z fantazji. Jeszcze dziś można w Zakopanem usłyszeć na ten temat plotki. Bawił się z iście góralskim rozmachem. Urosła z tego nie byle jaka legenda: bez góralskiej kapeli nie ruszał się z domu. Ale Wielka Skocznia - to fakt. Namacalny pomnik owej fantazji. Rzecz w tym, że Stryjeński nakreślił plany Krokwi, kierując się jedynie intuicją, czyli na nos, na czuja. O budowie skoczni mało kto miał wtedy pojęcie. „To bardzo trudne” - mówili fachowcy i na tym się kończyło. Stryjeński narysował profil na oko i - jak twierdzono - żmudnymi obliczeniami nie zawracał sobie głowy. I o dziwo: skocznia stanęła pod Krokwią (1925) i przez długie lata cieszyła się opinią najbardziej udanej w całej Europie Środkowej.

Przybywa z każdym rokiem narciarek. I to takich, co na krok nie ustępują mężczyznom. Podziwiano Zofię Mikucką, która na Przełęczy Lodowej spisywała się dzielniej od narciarzy. Irenka Domaniewska, z zawodu przyrodniczka, narciarka z powołania, gotowa zjeżdżać szusem przez las nawet nocą...

Tramp niezmordowany, miała za sobą wyrypy tatrzańskie i po Czarnohorze. Druga „Zosia M.”, czyli Miłoszewska, dała się wkrótce poznać jako zapamiętała turystka. Słynęła z odwagi i brawury na diabelskich stromiznach, z żelaznej wytrwałości na uciążliwych, wielodniowych wyrypach, śmiałości i uporu w skale. A do tego wszystkiego wprost nadzwyczajny zmysł orientacji we mgle. Nie było mgły na Zosię. Wokół mleko, co mówię, przedwojenna śmietana, a Zosia bez namysłu kieruje narty w

odpowiednią stronę. I trafia bezbłędnie na szlak do schroniska, na szałas lub - jeśli dzień był wyjątkowo pechowy - na jakiś punkt orientacyjny ułatwiający wyjście z mgielnej pułapki. Zdarzyła się kiedyś taka mgła, że Ruda z Józiem utknęli na Hali i ani rusz nie mogli przepchać się do schroniska.

Mijają minuty i kwadranse, Józio klnie, Ruda sapie i martwi się, co będzie w nocy. Aż tu nagle trzask, jakby ktoś okno otworzył w pobliżu. W chwilę później rozległ się dobrze znany głos Zosi: „Ruda niech wreszcie przestanie kręcić tyłkiem, a ty, Józiu, nie stój jak cynamon. Macie do drzwi kilkanaście kroków”. Skończyło się na tym, że Zosia musiała wyjść ze schroniska i za rękę prowadzić do wejścia.

Po wypiciu odpowiedniej ilości herbaty Józio podniósł głowę: „Zosiu, czy ty lubisz fiołki?” - „Bardzo”. „Tego się właśnie spodziewałem”. Ruda wzruszyła ramionami. Gdyby miała wybierać, wybrałaby pewnie maciejkę. Trudno uzasadnić związek między słabością do fiołków a talentem pokonywania mgły. Ale z bardzo wielu zależności, pozornie bezsensownych, w ogóle nie zdajemy sobie sprawy.

Jeździ Michalewska-Ziętkiewiczowa, turystka i zawodniczka w jednej osobie, mistrzyni Polski. Czasem rusza w góry Loteczkowa, mistrzyni w biegach płaskich, aby poznać Tatry i nauczyć się zjeżdżać na „olaboga, trzymaj się, bracie, wiatru”.

Z warszawskiego AZS-u jeżdżą wtedy: Jan Chmielowski, Wanda i Wacek Czarnowscy, J. Mazurek, Adam Miłobędzki, J. Rudnicki... I - jak mówiono - wszędzie pełno „Rafcia” Malczewskiego i niezmordowanego działacza PZN-u - Hugo Grossmana.

A na Zawracie lub Rohatce zawodnicy ćwiczą zjazdy w terenie. Staszek Marusarz, Bronek Czech i Zosia Stopkówna trenują w Tatrach na naturalnych trasach. Biada turystom, jeśli zaskoczą ich zawodnicy w wąskim holwegu! Trzeba dobrze się zwijać, żeby w czas umknąć przed zawodnickim szusem!

Rośnie pokolenie pierwszych zawodników z góralskich rodów - Zubków, Skupniów, Bujaków, Marusarzy i Krzeptowskich. Szkołą zjazdową są dla nich wertepy tatrzańskie. Jeszcze się mówi o szusie Mückenbrunna z Karbu na Czarny Staw pod Kościelcem. Jeszcze się pamięta „królewskie łuki” Bronka Czecha na Czerwonych Wierchach, szus Andrzeja Krzeptowskiego z Gładkiej do Pięciu Stawów albo wiosenny szus Staszka Marusarza z Przełęczy Mechy stromym jak rynna żlebem...

Nie było w Tatrach ani kolejek, ani wyciągów. Pięli się więc narciarze pod szczyty, obłaskawiali na wpół dzikie zbocza.

Około roku 1930 ciągnęli narciarze w góry już stadami. Na halę Gąsienicową wiódł ubity tor szerokiej „nartostrady”. Przez Zawrat, Gładką, Pyszniańską Przełęcz i Przełęcz pod Kopą w dzień pogodny wędrowały istne karawany. Co tydzień, po skończonym kursie, Wujek (Ritterschild) wyprowadzał młodych w teren. Wszędzie przekopane nawisy, wszędzie wykute stopnie, wszędzie narciarski ślad.

Wybrańcy trzymali się szlaków górnych, przez Rohatkę, Lodową albo przez Polski Grzebień lub nawet wiosną przez Żelazne Wrota na południową stronę Tatr.

Z dawnej kompanii zostało już bardzo niewielu. Niekiedy śmierć dawnego towarzysza odezwie się echem w czyjejś książce. Wtedy przypominają się czasy sprzed dwudziestu, trzydziestu i sprzed więcej lat. Przypominają się anegdoty i rzeczy błahe. Wydarzenia większego kalibru dopiero miały nadejść.

Kociuś-Ziętkiewicz, dowódca owej sławnej Kompanii Wysokogórskiej, poległ we Francji w roku 1940.

Dziej opis tych walk, Jan Gerhard, takie wystawia Ziemkiewiczowi świadectwo w swej książce „Grenadierzy”:

„Noc z 20 na 21 czerwca upływa na ogół spokojnie, przerywana od czasu do czasu wymianą strzałów pod Raon-l'Etape. Nieczęsta była ta wymiana strzałów. Wystarczyła jednak, aby pozbawić życia bohaterskiego dowódcę 2 pułku grenadierów, pułkownika Ziętkiewicza.

Ten wysoki, barczysty mężczyzna pozostawił po sobie pamięć doskonałego oficera, zawsze uśmiechniętego, pogodnego człowieka. Zginął przeszyty serią z hitlerowskiego karabinu maszynowego”.

Starczyło fantazji nie tylko na wariackie szusy...

Wyrypa narciarska Koroną turystyki zimowej jest narciarska wyrypa. Właśnie wyrypa, a nie wycieczka. Na wycieczce wiadomo z góry: tędy, siędy, o tej godzinie wymarsz, a o tamtej nocleg. Urok wyrypy polega na tym, że wiesz tylko jedno: skąd wychodzisz i dokąd chcesz dotrzeć. Czy cel osiągniesz, gdzie będziesz nocował i na którym boku - o tym dowiesz się później, gdy wrócisz do domu. Nie jesteś pewien nawet marszruty. Tysiące przeszkód mogą ci stanąć na drodze i w rezultacie pójdziesz zupełnie innym szlakiem. Ani ty, ani najbardziej doświadczony z twoich towarzyszy nie jesteście w stanie przewidzieć rozwoju wypadków.

Z własnej nie przymuszonej woli będziesz się pchał w gardło trudnościom, będziesz borykał się z wiatrem, kurniawą, mgłą i lodem. Będziesz z sercem struchlałym obchodził drzemiące lawiny, będziesz na czworakach gramolił się na przełęcz i pichcił strawę w ciemnym od dymu szałasie. I co najważniejsze, będziesz tym wszystkim zachwycony.

Wyrypy bywają różne. Tak różne, jak różne są dnie w górach. Czasem jest to rozkoszny spacer w pełnym blasku słońca. Innym razem - uparta walka o każdy metr terenu przy wtórze wichru. Czasem wreszcie - rozpaczliwa walka o życie. Sławna w gronie narciarzy była wyrypa z roku 1926.

Wyruszyła godna kompania: Zosia Miłoszewska, Loteczkowa, Ignacy Bujak, stary zawodnik narciarski, Jan Pawlikowski, Oppenheim, Stanisław Wyrzykowski, Stefan Zwoliński, znakomity fotograf i wielki gór miłośnik, oraz jedyny nowicjusz w tym gronie - Ruda.

Dzień był jak z bajki. Nikt nie przypuszczał, że zamyka on okres pięknej pogody. Góry zasnute błękitnawą mgiełką, niebo posrebrzone. Wszystkie znaki na niebie i ziemi zapowiadały następne dni równie ładne.

Przebyto Przełęcz pod Kopą i przez Koperszady w znakomitych nastrojach zjechano do Matlar.

Następny dzień wstał szary, posępny, zupełnie do swego poprzednika niepodobny. Koło południa turyści dotarli do schroniska nad Popradzkim Stawem. Śnieg, przymrożony chłodem, stwardniał na beton. Mimo paskudnej szreni część narciarzy poszła do Doliny Złomisk. Ci, co zostali przy schronisku, nie mogli się nadziwić efektom dźwiękowym. Z doliny płynęła muzyka - ni to organy, ni to bicie dzwonów. Góry każdy ton powtarzały wielokrotnym echem.

Dolina huczała, dzwoniła i zawodziła. Odzywały się trąbki, piszczałki i skrzypce, a potem wszystkie instrumenty cichły i słychać znów było organy. Wprost wierzyć się nie chciało, że to narty tak grają na szreni.

Padano często, więc dość prędko narciarze dali spokój muzykalnej szreni. Zjechali do schroniska i tu zaczęła się swoista licytacja. Liczono guzy i bolesne sińce. Węgier Purpaczy dawał słowo, że dwa razy stanął na głowie w łożysku potoku i w tej pozycji - to było interesujące- utrzymywał się przez dobrą chwilę. Jedynie Zosia i Oppenheim wyszli obronną ręką dzięki staromodnej metodzie jazdy ze złożonymi kijkami.

Po tej szreni wszystkim chce się spać. Zasypiają, obiecując sobie wiele po następnym dniu. Trzeba wstać wcześnie. Marszruta prowadzi przez Przełęcz Koprowa, Gładką do Pięciu Stawów. Tam nocleg, a rano – przez Zawrat do Zakopanego. Jeszcze ciemno, gdy wiatr gra pobudkę. Uderza w ściany,

szeleści śniegiem po szybach, poświstuje na węgłach, szumi w zakamarkach dachu. Po krótkiej naradzie zapada decyzja: „Ruszamy natychmiast!”

W Dolinie Mięguszowieckiej nie ma już szreni. Narty toną w świeżym puchu. Wiatr szumi nad głowami. Góry we mgle. Z każdą minutą mgła gęstnieje. Wreszcie zaczyna się we mgle gubić droga.

Pogoda z kiepskiej zmienia się w paskudną. Narciarze zawracają do schroniska. „Lepiej jeszcze jeden dzień przeczekać cierpliwie. Jutro rozwidni się, puch osiądzie. Będzie się jechać wspaniale...”

Zagadywanie pogody niewiele pomogło. Śnieg prószy, tak jak prószył. Tyle że wiatr przycichł. Koło schroniska nie słyszy się go prawie wcale. A więc znowu wymarsz.

W górnych partiach doliny wicher wybiega na spotkanie. Wyje, skowyczy, straszy. Prószy śniegiem z grani, kręci śnieżne wiechcie, zasypuje ślad desek. Nie widać ani przełęczy, ani drogi na nią.

Narciarzom rzedną miny. Pocieszają się, że „jutro na pewno pogoda się zmieni”, znów trąbią do odwrotu.

W schronisku Purpaczy i jego towarzyszka, urocza Węgierka, pakują plecaki. Nie wierzą w pogodę.

Chcą uciec z gór, zanim śnieg odetnie schronisko od świata. Razem z Węgrami wynoszą się inni.

Schronisko pustoszeje. Śnieg pada cały czas. Zamróz pokrywa szyby. Polacy grzeją się przy piecu. Zachodzą w głowę, kto im wyrypę tak zauroczył paskudnie?

Nadchodzi noc i razem z nocą nadzieja, że dzień następny, mimo wszystko, będzie pomyślniejszy. Śnieg pada.

Ranek zupełnie szary. Śnieg sypie od niechcenia, ale jednak sypie. Co pewien czas słychać daleki grzmot. W górach idą lawiny.

Narciarze opuszczają schronisko z mocnym postanowieniem: iść i przejść. Prowiant się kończy. Z gotówką też nie najlepiej. Czeskie schroniska są za drogie na polskie kieszenie. Nikomu nie chce się płacić za bezczynne siedzenie przy piecu. „Musimy się przebić! Pogoda poprawi się lada moment!”

Oczywiście, nikt w to nie wierzy. Im dalej od schroniska, tym więcej śniegu, tym wiatr silniejszy. Lepki śnieg oblepia deski. Marsz staje się męczący. Im wyżej, tym groźniej mruczą góry. Narciarze trzymają się widocznego zagłębienia. Idą łożyskiem potoku, potem pokonują próg i wydostają się na płaszczyznę stawów.

Kurniawa uniemożliwia orientację. Gdzie przełęcz? Tu, tam, bardziej na lewo czy bardziej na prawo?

Każdy zadaje pytania, ale nikt się nie kwapi z odpowiedzią. Powrót - to krzyżyk na wyrypie. Nikt się nie łudzi, że następnego dnia zaświeci słońce. Szukanie przełęczy grozi zapchaniem się pod lawinę.

Towarzystwo kuli się pod naporem wiatru, słucha, jak przez szum kurniawy przebijają się głuche, dudniące grzmoty. Gór nie widać, ale lawiny słychać coraz wyraźniej? Co robić?

Oppenheim doradza powrót. Jeżeli towarzysze postanowią inaczej, gotów prowadzić dalej i szukać przełęczy. Nie przesądza sprawy, ale ryzyko duże, lepiej więc zawrócić. Józio orientuje się doskonale w nastrojach przyjaciół. Wie, że ich pewność siebie prysła pod uderzeniami wiatru. Pamięta, że Jaś Pawlikowski przed tygodniem poleciał z lawiną, a takie emocje nie mijają bez echa. Zresztą mgła i brak widoczności na wszystkich działają deprymująco.

A więc - jeszcze jeden odwrót.

Z pośpiechem zjeżdżają z progu. Nagle, ktoś podcina deskę śnieżną. Śnieg leci, wali się na tych, co zdążyli zjechać niżej. Krzyk, narciarze zbijają się w gromadkę. Liczą, zaglądają w twarze. Są wszyscy.

Teraz już nikt nie nadrabia miną. Decyzję powrotu wszyscy uznają za jedynie słuszną. Wracać, wracać i to jak najprędzej!

W momencie kiedy już mają ruszyć, z piekielnym hukiem wali się lawina. Spada blisko, bo mgła uderza podmuchem i zasypuje narciarzy fontanną lodowatego śniegu. Odwrót zamienia się w ucieczkę. Towarzystwo zmyka na łeb na szyję. Teraz każdy sam dla siebie wybiera drogę. Gnają wśród kosówek popędzani łoskotem lawin schodzących żlebami Szatana. Lawiny idą coraz gęściej.

Dosłownie czuje się ich podmuch na karku. Skończyły się żarty. Trzeba dobrze wyciągać nogi.

Zziajani, przemoczeni dopadają schroniska. Ostatni goście wynieśli się przed burzą śnieżną. Zaczyna się wszystko od początku: suszenie ubrań, bielizny i staranne, co do grosza, obliczanie kasy.

Barometr spada. Kurniawa potrząsa schroniskiem. Wiatr wyje, wali w ściany, łomocze w dach.

Wydaje się, że budynek zaraz rozleci się na kawałki lub dach pofrunie w diabły. Całą noc słychać lawiny.

Rano zapada cierpka decyzja: powrót do domu koleją. Góry nie puszczą, a na zmianę pogody czekać dłużej nie sposób. Nie starczy pieniędzy.

Wszyscy wściekli. Nie można się słowem odezwać, żeby „czegoś” nie usłyszeć. Nie oglądając się na góry, zjeżdża kompania prościutko na południe, do stacji kolejowej Szczyrba. Zadymka nie dotrzymuje kroku. Zostaje w górach.

Po wykupieniu biletów w kieszeni prawie pustki. Ale humory wracają. Sprawa ostatecznie przesądzona. Wyrypa wzięła w łeb i żadne dąsy nie pomogą.

Pociąg wlecze się noga za nogą. Zwykły „vlak” - ani to „rychlik”, ani „zrychleny”, więc drogi ubywa mało. Jadą na Ważec, na Liptowski św. Mikulasz... W dolinie Wagu deszcz. Pachnie już wiosną. Gór nie widać. Tatry w chmurach.

- Tam, w górach - mówi ktoś z podróżnych - ciągle zła pogoda.

Wyrypiarze wymieniają znaczące spojrzenia.

- O, tak, zupełnie zła.

Za Rużomberkiem linia kolejowa skręca gwałtownie na północny wschód. Pociąg telepie się w górę Orawy. Mija Dolny Kubin, Orawskie Zamki, wieczorem dobija do Trzciany. Trzeba nocować, pociąg do Polski odchodzi dopiero rano. Okazuje się jednak, że węgierskie wino i cygańska muzyka kalkulują się taniej od noclegu. I tym akordem kończy się tygodniowa wyrypa.

W Zakopanem ironiczne uśmieszki przyjaciół.

- Patrzcie, to ci, co się tak najeździli... koleją. Ruda nie może się nadziwić: - Więc góry mogą nie puścić? Zosia uśmiecha się drwiąco.

- A mogą, mogą. Czyżbyś nie zauważyła? Góry różne miewają kaprysy. Potrafią taką dać szkołę, że się wyrypę pamięta do grobowej deski...

W parę lat później Zosia, Ruda i Oppenheim szli znowu na Przełęcz Koprowa.

Szaro, zimno i jak zwykle przenikliwy, silny wiatr. Zlodowaciały śnieg utrudniał podejście. Oppenheim kuł stopnie, Ruda szła za nim, Zosia zamykała pochód.

- Trzymaj się, żebyś nie poleciała czasem...

W taktownej formie przypominają Rudej, że ubiegłej zimy zabił się turysta dokładnie w tym samym miejscu. Zgubił go drobiazg: zahaczył rakami o spodnie, potknął się i poleciał. Spadając rąbnął głową w kamień.

Na przełęczy parszywe zimno. Duje jak wszyscy diabli. Zjeżdżać więc jak najprędzej! W dolinie będzie zaciszniej i cieplej. Ba, śnieg twardy, wypolerowany wiatrem. Zosia i Oppenheim pokazują Rudej, co ma robić, żeby nie nabrać zgubnego pędu. Jazda poprzeczna!

- Patrz na nas i rób to samo!

- A nie rób wstydu Wujkowi!

Z tymi okrzykami zjeżdżają. Ruda zaciska zęby, patrzy na oblodzoną stromiznę, zbiera odwagę. Dodaje sobie ducha przygodą Ritterschilda. Kiedy służył w pułku strzelców tyrolskich, wypadło mu jechać z patrolem przez lodowiec. Na trasie zjazdu czerniły się liczne rozpadliny. Tyrolczycy brali „krewasy” w pełnym pędzie. Ritterschild o przeskakiwaniu szczelin nie miał zielonego pojęcia. Zebrał się jednak na odwagę i pojechał, starając się wiernie naśladować tyrolczyków. Udało się raz i drugi. Przez trzecią rozpadlinę skakał już bez strachu. Tyrolczycy nadziwić się nie mogli, skąd u Ritterschilda taki alpejski dryg?

Ruda rusza, ostrożnie, rozważnie. Z początku idzie dobrze, aż nagle, z okrzykiem: „Do dupy wasze nauki!”, zaczyna nabierać pędu.

- Józiu, Ruda nam leci!

- Na dole nie ma kamieni. Może lecieć - odpowiada Oppenheim spokojnie.

Tymczasem Ruda dokazuje cudów. Hamuje wszystkimi częściami ciała. Słychać ją doskonale. Wreszcie pakuje kije pod pachę i ryje lód, że iskry lecą. Przebywszy w dobrym tempie trzy czwarte stromizny, wytraca pęd i staje na nogi.

- Kamieni, rzeczywiście, nie było - odzywa się zdławionym głosem - ale sam będziesz żałował. Już sinieje jak bakłażan.

- Mówiłem, nie puszczaj nart na lodzie - Józio nadrabia miną, mruży oko do Zosi. - No, to spokojnie jedźmy dalej...

Na Zaworach szczery lód. Zmordowali się wszyscy, pot zalewał oczy. A pod Gładką - znowu wiatr.

Droga się wydłużyła. Na przełęcz wy leźli o zmroku. A tu nowa niespodzianka: wielki nawis przez nikogo jeszcze nie przekopany.

Oppenheim zostawia kobiety, gramoli się przez nawis, wybija butami stopnie. Jest już zupełnie ciemno. Wiatr w ciemności jeszcze bardziej dokuczliwy. Czas się dłuży, Oppenheima coś długo nie widać. Momentalnie zjawia się niepokój i podsuwa kobietom najgorsze przeczucia.

Jeszcze chwila i zza nawisu wychyla się Józio. Ręką wskazuje stopnie.

Po drugiej stronie przełęczy panuje zupełna cisza. Dolina zasnuta błękitnawym mrokiem. Oszołomieni hałasem wiatru narciarze schodzą po miękkim śniegu do połowy stoku...

Był taki rok, że cały marzec słońce świeciło jak oszalałe. Goście zakopiańscy zachwycali się pogodą.

Zużywali ogromne ilości kremu i olejków, opalali się na wspaniały brąz ze złotym odcieniem.

Krupówki wyschły na pieprz. Od rana do wieczora bezchmurna „blacha”. Ani wiaterku, ani zapowiedzi wiatru halnego, po którym o tej porze roku przychodzi zwykle śnieg.

Narciarze chodzili smętni i osowiali. Z ich punktu widzenia marzec był wyjątkowo fatalny, a sytuacja w ogóle tragiczna. Na Halę Gąsienicową można było dojść po zielonej trawce. Na Czerwonych Wierchach kamienie i lód. W kotłach i żlebach smętne resztki niknące w oczach. „Gdzie tu pożyczyć ze dwie fury śniegu?”

Dowcip początkowo bawił, potem doprowadzał do pasji. Ktoś krzyknął: „Śnieg!” i zanim zdążył dodać: „Przepraszam, omyłka, to tylko sadze...” - dostawał w ucho. „Wyrypiarze” biadolili najgłośniej. „Marzec się kończy, a tu nic i nic!...”

O końcu świata mówiliby z mniejszym przejęciem. Odbywano długie narady, gromadzono skrupulatnie., informacje o śniegowych resztkach. Sapano z irytacji i raczono się pomysłami. „Gdyby to wszystko, co jeszcze leży w górach, zwieźć w jedno miejsce - pojeździłoby się, ho, ho...”

Zwożenie śniegu w jedno miejsce pochłonęłoby czas do następnej zimy, więc i ten pomysł upadł.

Raptem, sensacyjna wiadomość: po tamtej stronie Zawratu jest śnieg! Kto chce jeździć, niech wyrusza zaraz, bo i ten śnieg przejdzie koło nosa.

Oppenheim organizuje wyprawę. Dorożką na gumach szóstka przyjaciół odjeżdża w obłokach kurzu z nartami do Kuźnic. Na Krupówkach przechodnie wzruszają ramionami i kreślą znaczące kółka na czole. Ktoś nawet posunął się tak daleko, że krzyknął za dorożką: „Wariat, Wisła się pali!...”

Z nartami na ramieniu maszerowano wytrwale, choć na Boczaniu i Upłazie upał panował prawie tropikalny. Na Hali przypięto narty, żeby przebyć zamarznięty Czarny Staw. W Zawratowym Żlebie kamienie wśród niebieskawego lodku. Raki na nogi, narty na ramię i hajda pod sam Zawrat.

- Ciekawe - powiada Ruda - ile by mi musieli zapłacić, żebym latem dźwigała na Zawrat dodatkowe siedem kilo, bo tyle ważą narty z wiązaniami, prawda?...

Nikt nie odpowiada. Towarzystwo ciągnie do góry, żeby jak najprędzej zobaczyć śnieg po tamtej stronie przełęczy. Stają na Zawracie i w milczeniu podziwiają parujące w słońcu płaty zrudziałej trawy.

- No, tak. No, tak. Kto to nam opowiadał o tym śniegu tutaj?

Na głowę lekkomyślnego informatora sypią się ciężkie, lawiniaste przekleństwa. Potem wyrypiarze zarzucają narty i schodzą na próg doliny, pod ramię Kołowej Turni. W rynnie leży śnieg. Omijając starannie kamienie i głazy, dojeżdżają do schroniska.

Schronisko w Pięciu Stawach huczy jak ul na wiosnę. Narciarzy pełno. Złe wiadomości ze wszystkich stron. Na Zaworach kosówka i trawa. W Morskim - kosówka i limby. W Roztoce - zielona trawka i rozanielone słońcem sarny.

A marzec się kończy. Zwariować można. Jeden z „wyrypiarzy” dostaje gorączki i bredzi w malignie.

Lekarz stwierdza porażenie słoneczne.

Wtem nowa sensacja przyniesiona przez świeżo przybyłych narciarzy. W Koperszadach i na Przełęczy pod Kopą śniegu zatrzęsienie. Śniegu tyle, że góry się uginają! Od dwóch dni szaleją w Koperszadach narciarze.

A więc - w Koperszady! Z kompanii ubywa Zosia Miłoszewska. Ma nadwerężone ścięgno i mocno kuleje. Postanawia zjechać z przyjaciółmi do Roztoki i stamtąd wrócić autobusem do Zakopanego.

Zresztą daje wyraźnie do zrozumienia, że w te koperszadzkiei śniegi nie wierzy ani trochę.

W Roztoce więcej łażenia niż zjazdu. Śnieg urywa się poniżej progu Siklawy. Potem szosą, po kostki w pyle, do Jaworzyny, skąd - podobno - można będzie iść na deskach, bo w lesie trzyma się śnieg.

Jest śnieg! Koperszady pełne śniegu. Na lazurowym tle nieba Przełęcz pod Kopą iskrzy się wspaniałą bielą. Czwórka narciarzy wydłuża krok i pogwizduje z uciechy. Nareszcie prawdziwy, nie, zełgany śnieg. Czas najwyższy, bo marzec się kończy!

Z przełęczy długim szusem do granicy lasu. Przez las stromym holwegiem, olśniewającym pędem, prosto na zieloną trawkę. Czarna rozpacz, choć gdzieniegdzie widać jeszcze białe płaty śniegu.

Narciarze nie rezygnują. Próbują jechać dalej. Nie zdejmują nart, choć jazda w praktyce wygląda mniej więcej tak: dwa metry po śniegu i dziesięć po trawie.

- Do następnego śniegu, zdaje się, dwa kilometry... - mówi w pewnym momencie Oppenheim i zdejmuje narty.

- Zosia miała nosa... - wzdycha Ruda i pakuje deski na ramię.

Holweg wydaje się długi jak nieszczęście. Las pełen ptasich głosów. Pod drzewami zielono. Ani śniegu, ani narciarzy. Nastrój zupełnie wiosenny. Ziemia wyzbyła się zimowej wilgoci i już pachnie inaczej.

Przy szosie krótki odpoczynek i hajda dalej.

- Pogodę na spacer mamy doskonałą...

- Ach, ta Zosia... - powtarza Ruda smętnym głosem.

W Szczyrbskim Jeziorze Oppenheim wypija ogromną ilość malinowego soku. Odzyskawszy dobry humor namawia na powrót przez Furkotną i Niewcyrkę. - W tak wysoko położonych dolinach musi być śnieg - argumentuje. - Jaki będzie, taki będzie, ale zawsze jakiś będzie... - Dla zachęty opowiada cuda o zjeździe Niewcyrką i o tym niedźwiedziu, którego spotkał pod dolnym progiem doliny podczas wyrypy z Ziętkiewiczem i Bednarskim.

Pitołaj, czyli Tadzio Prauss, co chwila bierze kąpiel i klnie kurz, „którym przesiąkł na wylot”.

- Słowo daję, że się ze mnie jeszcze” kurzy. Kazio Rothert nie odchodzi od wagi. Konstatuje, że od przedwczoraj ubyło mu pełne dwa kilo. Ruda zachwycona drogą przez Niewcyrkę. Gotowa tam iść choćby na czworakach. No, bo niedźwiedź i w ogóle...

Wymarsz wczesnym rankiem. Zaczyna się niezbyt świetnie. Czwórka maszeruje gęsiego wśród kosówki wysokości rosłego chłopa. Śnieg pojawia się dopiero na progu do Wielkich Stawów Furkotnych. - Firn!... - woła Ruda. - Prawdziwy firn! Kamienie wystają spod śniegu, kamieni sporo, ale grunt, że wreszcie można przypiąć narty. Upał daje się we znaki. Marsz pieszy okropnie wysuszył gardła, więc pod przełęczą postój. Gotowanie tradycyjnej herbaty i pitraszenie obiadu, żeby podczas zjazdu Niewcyrką nie burczało w brzuchu. Zjazd zapowiada się fantastycznie: firn, wymarzony śnieg wiosenny! Oppenheim dolewa oliwy do ognia, opowiada, jaka ta dolina piękna, jaki zjazd cudowny.

Trójka słucha rozwiesiwszy uszy. Nikt prócz Oppenheima nie był tutaj zimą.

Prauss fotografuje zawzięcie. Obozowisko narciarzy przypomina biwak beduinów - białe zawoje na głowie, ręczniki na karku i ramionach. Słońce operuje wściekle. Dawno takiej pogody nie widziano w górach.

Ostatnia porcja herbaty i odmarsz. Na przełęcz wszystkim pilno. Po długim „targaniu” nart każdy się śpieszy do zjazdu i - do firnu.

Oto już przełęcz i perspektywa zjazdu aż do drogi kołowej w Dolinie Koprowej. Ostatnią trudnością techniczną jest stromy kominek. Narciarze schodzą parami, na linie. Zamiast spodziewanego lodu firn. Rozgrzany śnieg puszcza bez trudności. Po przebyciu kominka narciarze zakładają narty.

Uderza ich dziwny kolor śniegu. Śnieg mieni się, błyszczy jak porcelana z niebieskawym odcieniem.

- Niebieski firn... - odzywa się Ruda trochę niepewnie.

Oppenheim odpowiada wymownym spojrzeniem.

Józio rusza pierwszy. Zgrzyt, skowyt, jakby żelazem pociągnął po szkle! W okamgnieniu pryska sen o wiosennym firnie.

- Ładna historia, firn do podchodzenia, szreń do zjazdu...

- Ciekawe, skąd szreń? O tej porze dnia, w tej części doliny, w cieniu Krywania?

Trzeba zjeżdżać. Przyjemność umiarkowana. Strach trzęsie portkami („żeby tylko nie polecieć”...), nogi drętwieją, szreń pod kantami dosłownie wyje i tym wyciem napędza jeszcze większego pietra.

Zjeżdżają w kolejności: Oppenheim, Prauss, Ruda, Rothert. Raptem narty ponoszą Józia przy kolejnym łuku. Oppenheim błyskawicznie nabiera pędu i leci głową w dół. W następnej sekundzie znika z oczu za partią skałek. Prauss rusza natychmiast za Józiem. W tym samym miejscu traci panowanie nad nartami i też leci za skałki.

Ruda ogląda się na Rotherta, Rothert patrzy na Rudą. Potem bez słowa zdejmują narty i zakładają raki. Schodzą w kierunku skałek. Po kilkunastu krokach znają już przyczynę wypadku. Szreń nagle przechodzi w lód. Wyobraźcie sobie spacer po stromo nachylonym lustrze. Na plecach ciężki wór, pod pachą narty... Naostrzone kolce raków nie chwytają, ześlizgują się po diabelnie twardym lodzie. Złażą i złażą. Z duszą na ramieniu dochodzą wreszcie do skałek.

Za skałkami, na własnych nogach i na całych nartach czekają Oppenheim i Pitołaj.

- Józiu!... - wrzeszczy Ruda i o mało sama nie leci. Uchwyciwszy równowagę, zasypuje Oppenheima pytaniami. - Jakim cudem wyszliście z tego cało? Lecieliście przecież na łeb na szyję?

- W locie przełożyłem obydwa kijki pod pachę i starą metodą „bambusową” o własnych siłach stanąłem na nogi. Potem odwróciłem się błyskawicznie, złapałem Pitołaja w ramiona i postawiłem obok siebie - odpowiada Oppenheim z kamienną powagą.

W Dolinie Niewcyrki wszystko wydaje się prawdopodobne.

Nieco niżej kończy się lód. Okazuje się, że narciarze trafili na zlodowaciały śnieg jakiejś starej lawiny.

Za lawiniskiem można kontynuować zjazd. Wciąż twardo i ślisko, ale stromizna słabnie. W dobrym tempie czwórka narciarzy zjeżdża do wielkich progów w połowie doliny. Oppenheim ostrzega: próg trzeba przebyć bez nart. Zawsze tu bardzo lawiniasto.

Powtarza się dobrze znana ceremonia: narty na ramię. Schodzenie tym razem nie wymaga raków. Na sypkim śniegu leży cienka warstwa łamliwej szreni. Szreń trzaska pod nogami, nogi grzęzną w śniegu.

Trzeba wbijać deski w śnieg, wyciągać najpierw jedną nogę, potem drugą... Pot leje się ciurkiem. Ani iść, ani jechać. Narty zapadają się, nogi grzęzną. Boski zjazd Doliną Niewcyrki wydaje się nie mieć końca.

Spoceni narciarze osiągają granicę lasu. Zjazd wzdłuż letniej ścieżki wykluczony. Śnieg zupełnie wyleniały. Oppenheim przypina deski i jedzie na przełaj. Ruda rusza tuż za Józiem. Wytrzymuje tempo, wali przez kosówki, byleby nie zgubić śladu.

W zacienionych partiach doliny zmarznięty śnieg niesie, aż miło. Zjazd przypomina karkołomny slalom terenowy: trzeba kręcić między dziurami, omijać maliniaki i wanty, przeskakiwać korzenie kosówek.

Ruda ciągnie za Józiem, byle prędzej, byle wydostać się z lasu, byle nie zgubić się, bo już wkrótce zmrok... Rudą goni zaniepokojony na dobre Pitołaj. Krzyczy: - Czyś ty nie zgubiła śladu? Jak małpa skaczesz po gałęziach!

Mrok zasnuwa dolinę, gdy cała czwórka wpada na drogę jezdną w Dolinie Koprowej.

Tu już na dobre trzeba pożegnać się ze śniegiem. Narciarze biorą narty na ramię i człapią po błocie do nie zagospodarowanego o tej porze schroniska w Koprowej.

Zapach dymu osadza ich na miejscu. Schronisko zajęte? Czy są wolne miejsca?... Do licha z tym całym zjazdem cudowną Niewcyrką!

Robi się już noc z wieczoru. W ciemności bieleją góralskie portki. Wyrypiarze poznają znajomą sylwetkę starego przewodnika, Jędrzeja Marusarza. Schronisko ogrzane, herbata gotowa.

Marusarzem trzęsie gorączka i irytacja. Cały dzień tłukł się z Pięciu Stawów prowadząc otyłą turystkę.

Zażywna dama - o nartach nie mówiła inaczej jak „te straszydła” - padała co krok. Przewodnik z anielskim spokojem wygrzebywał jejmość z głębokich jam i czekał cierpliwie na Zaworach wśród palących promieni słońca. Rezultat taki, że Jędrzej ma gorączkę, a dama leży na pryczy i przysięga, że przez cały dzień następny nie ruszy się poza schronisko. O nartach, czyli straszydłach, w ogóle nie chce słuchać. Marusarz drapie się w głowę, pociesza się, że do rana zmęczenie wyparujesz baby.

Przy herbacie opowiadanie o przygodach w Dolinie Niewcyrki. I projekty na jutro - powrót do Pięciu Stawów.

Stary Jędrzej uśmiecha się pogodnie: - Nie pobłądzicie, ślad macie murowany. Dziury kie lisie jamy - pod samą Gładką was wyprowadzą...

Nic nie przesadzał. Solidne „grajdołki”, czyli staromodnie mówiąc „kupermarki”, wytyczały szlak aż do Pięciu Stawów. Z Pięciu Stawów przez Zawrat z nartami na ramieniu do domu.

W Zakopanem słuchano dość sceptycznie barwnych opowieści o cudownym śniegu i o rozkoszach zjazdu przez Dolinę Niewcyrki. Kiedy powątpiewano zbyt otwarcie, Kazio Rothert wytaczał najpoważniejszy argument w obronie wyrypy.

- Wspaniała wyrypa! Patrzcie, ubyło mi siedem kilo!

To mówiąc, wypinał zapadnięty brzuch i zmuszał słuchaczy do liczenia nowych dziurek w pasku.

Nigdy nie wiadomo, co wyrypę utrwali we wspomnieniach. Bywają wyrypy, o których się zapomina zaraz po powrocie. Inne żyją w opowiadaniach bardzo długo. Ba, przeżywają nawet uczestników.

Wesoło i niefrasobliwie zapowiadała się świąteczna wyrypa w połowie kwietnia... Kuligiem wyruszono do Roztoki. Nastrój panował świąteczny, wiadomo - Wielkanoc.

Przed schroniskiem w Roztoce zakopiańska dorożka. Na ten widok towarzystwo oprzytomniało momentalnie. Jak Roztoka Roztoką, nikt tu w zimowym sezonie dorożki nie widział. Cóż się okazuje?

Jakiś „miejski narciarz” zjechał na święta z gramofonem i teściową.

Nikt nie wierzy w przesądy, ale każdy przyzna, że teściowa w schronisku niczego dobrego nie wróży.

A zapowiadały się święta doskonale. Przyjechali Ziętkiewiczowie z Warszawy. Zakopiańska kompania w komplecie.

Schronisko pełne. Miejsc nie ma, ale dla przyjaciół coś się zawsze znajdzie. Jędruś Krzeptowski już krząta się wokół noclegu. Rozkłada dodatkowe sienniki pod stołami w kuchni. Tam, zanim zmorzy

sen, rodzą się plany świątecznej ekstra wyrypy. Może Rohatka, może Lodowa?... Następnego dnia rankiem Ruda opowiada, że śniła się jej wyrypa na Kilimandżaro.

Kilimandżaro we śnie, a na jawie - odwilż. Deszcz ze śniegiem chlusta w okna. Robi się z tego parszywa zadymka. Narciarzy ogarnia rozpacz. Najbardziej zdesperowani maszerują do Morskiego Oka na porządne wino.

Kompania Oppenheima wyrusza na rekonesans do Doliny Białej Wody. Przy wyjściu z lasu, na progu Kaczej Doliny jak nie gruchnie lawina! Towarzystwo zawraca na pięcie i chyłkiem pomyka do schroniska. Na równej drodze, tuż przed schroniskiem Zosia Miłoszewska łamie nartę. Wyraźny pech.

Jędruś zbija nartę, umacnia złączenie blachą. Czas ucieka, wyrypa się nie klei.

Drugiego dnia świąt kurniawa. Ziętkiewicz zbiera kilku śmiałków. Za dwa dni musi wracać do Warszawy, więc teraz pcha się w góry, nie patrząc na pogodę.

- Do zobaczenia na obiedzie, Kociusiu... - mruczy Oppenheim i koc naciąga na nos.

Zosia, zirytowana pogodą, chce zaraz zjeżdżać do Zakopanego. Za oknami beznadziejna szarość. Ani promyka słońca. Oczarowana górami teściowa nastawia płytę za płytą. Gramofon gra bez przerwy.

W południe wraca Ziętkiewicz z towarzyszami. Ubrania białe, miny nietęgie. Przyprószyła ich lawina, która poszła ze S wistowego Szczytu.

W górach mgła, wicher, kurniawa. O przejściu Rohatki mowy nie ma. Po obiedzie Ziętkiewiczowie przypinają narty i przez Psią Trawkę zjeżdżają do Zakopanego. Pożegnanie wypada smętnie: całe święta na nic.

Zosię zabiera znajome auto. W schronisku zostaje Ruda i Oppenheim. Chcą zjechać następnego dnia, kiedy już minie świąteczny tłok i w autobusie będzie luźniej.

Wieczorem klną pogodę i psy wieszają na teściowej. Krzeptowski wtrąca od niechcenia: - Ta z gramofonem wyjeżdża rano.

Wczesnym rankiem okrzyk Rudej wyrywa wszystkich ze snu: - Józiu, słońce!

- Gdzie? - Oppenheim pyta nie otwierając oczu.

Ruda, dotknięta obojętnością, milknie. Potem zdecydowanym szarpnięciem ściąga koc. Józio wyskakuje z łóżka. Ani gramofonu, ani dorożki, ani teściowej. Słońce świeci, robi się wreszcie pogoda.

Pech mija. Niestety, zdążył rozproszyć kompanię. Oppenheim decyduje się iść na Rohatkę we dwoje.

Wyrypa trąci ryzykiem. Wychodzą ze schroniska dość późno, około godziny dziesiątej. Po dwudniowym obfitym opadzie śnieżnym - pierwszy dzień słoneczny. Śnieg nie zdążył osiąść, szlak nie przetarty.

Chmury rozłażą się po kątach. Nad głową coraz więcej słońca i błękitu. Pogoda kusi, jakże się jej oprzeć po zmarnowanych, szarych świętach?

W Dolinie Białej Wody ogarnia narciarzy cisza i pustka. Góry przykryte świeżą bielą. Ani śladów desek, ani tropów zwierzyny. Mimo słońca kozice nie wyszły z ukrycia. Oppenheim kręci głową.

- Pogoda nie potrwa długo...

Chwila zastanowienia: iść czy wracać? Ruda aż piszczy na samą myśl o Rohatce. Oppenheim waha się, potem macha ręką.

- Jakoś to będzie...

Omijają Kaczą Dolinę, wprost z lasu ciągną ku Świstowej. Długimi zakosami podchodzą do górnych pięter doliny. Oppenheim nadaje równe, wolne tempo. Mija godzina, druga. Ruda zaczyna się niepokoić.

- Józiu, .gdzież ta Rohatka?

- Zobaczysz w ostatniej chwili. Nie zatrzymuj się...

Kiedy wychodzą na najwyższe piętro Świstowej Doliny, wyłania się nagle wąski, niepozorny pas śniegu spomiędzy skał. Widok rozczarowuje: niezbyt długi, stromy żlebik. Żleb wyprowadza na przełęcz. Śniegu dużo, stromo, więc Józio i Ruda zdejmują narty. Po kilkunastu metrach stają na rozległym balkonie śnieżnym, wciśniętym między skały. Przed nimi otwarty widok na południową stronę.

U stóp bezludna i głucha Dolina Staroleśna z maleńkim sześcianem schroniska, zwanego popularnie „trupiarnią”. Słońce przygasa schylone nisko nad zachodnimi graniami. Bierze mróz.

Oppenheim kijkiem bada śnieg. Dwadzieścia centymetrów przemrożonej kaszy. Sypie się przy lada poruszeniu.

- Był tu kiedyś taki firn, że od przełęczy zjeżdżaliśmy z Kociusiem do samego dołu... - powiada Józio, żeby umilić Rudej schodzenie i dźwiganie nart.

Szelest osypującego się śniegu trwa aż do momentu założenia nart. Oppenheim przypina deski i szusem wali na dół. Ruda tymczasem morduje się z wiązaniami. Rzemienie podmarzły, zesztywniały, przestały pasować do buta...

Oppenheim - maleńki punkt w rozległej dolinie. Ruda nie może uporać się z wiązaniami. Józio energicznie wymachuje kijkiem, wskazuje na niebo. Ruda podnosi głowę; od strony równiny szybko zbliża się wał skłębionych chmur. Ciemne, burzowe chmury w zawrotnym tempie pochłaniają pogodne niebo. Ani chwili do stracenia. Ruda zapomina o stwardniałych rzemieniach. But sam wskakuje w wiązanie. Jeszcze chwila i Ruda gna na złamanie karku.

Nadciągające chmury przyśpieszają zmrok. Zaczyna się ucieczka przed nocą. Oppenheim nie daje towarzyszce zipnąć. Widząc, że już jedzie, że trzyma się na nogach, rusza ostro dalej. W pobliżu schroniska wpadają na szreń pociętą zmarzniętymi śladami nart. Sterczą chorągiewki - pozostałość po jakichś zawodach. Byle prędzej, byle się wyrwać z lasu, zanim zapadnie noc.

Stromizna powoli słabnie. Ścieżka wyprowadza na teren prawie płaski. Jest już zupełnie ciemno. U wylotu lasu wielki, rzęsiście oświetlony budynek zamyka drogę. Ruda zatrzymuje się, Józio popycha ją w stronę drzwi.

Jeszcze chwila i Ruda kucnęłaby z wrażenia. Gwar głosów, jaskrawe światła, czerwony dywan i walc angielski płynący z głośnika.

Lokaj we fraku odbiera narty. W oczach się mieni, świat zaczyna wirować. Tam burza śnieżna depcząca po piętach, tu łóżko z koronkową kapą i jedwabną kołdrą. Wyfraczony kelner podaje kolację...

W jadalni znajomi Węgrzy zasypują pytaniami: Skąd? Którędy? Przez Rohatkę? We dwójkę? Kiwają z uznaniem głowami - brawo, brawo!... Znakomita okazja do wypicia paru kieliszków dobrego węgierskiego wina...

Ruda wniebowzięta. Przymyka oczy, powtarza półgłosem: - Hrebieniok. Hotel „Sport”... Przebyłam Rohatkę...

Następnego dnia można spać smacznie do południa. Śnieg wali w okna. Bożego świata nie widać.

Burzowe chmury zwalają swój ładunek.

Koło południa Ruda i Józio przypinają deski i spacerkiem zjeżdżają do Szmeksu obejrzeć wystawy i kupić prowiant na drogę. Jeżeli pogoda dopisze, chcą wracać przez Lodową Przełęcz.

Wieczór nie zapowiada zmiany. Śnieg prószy tak, jak prószył. A rano - amfiteatr doliny Popradu tonie w blasku bezchmurnego nieba.

O szóstej śniadanie w pustej jadalni. Hotel jeszcze smacznie śpi. Kelner dyskretnie pyta dokąd? Na wzmiankę o Lodowej z uznaniem unosi brwi. Zaczyna manipulować gałką, próbuje nastawić radio na Warszawę.

Za drzwiami cichego wciąż hotelu wita narciarzy przenikliwy chłód poranka. Znika w okamgnieniu elegancki, hotelowy świat. Jak mydlana bańka pęka wizja wnętrza wyposażonego w dywany, jedwabie, kryształy i fraki. Narciarze wracają do normalnego świata wyrypy.

W lesie mijają skuty mrozem wodospad. Za zwartym lasem grupa limb.

- Ciemnozielone harfy na jedwabistej bieli... - powiada Ruda.

Oppenheim mruczy, żeby nie gadać, tylko iść, bo nie wiadomo, na co się człowiek natknie wyżej.

Droga się wlecze. Zakosami wychodzą na próg Pięciu Stawów Spiskich. Schronisko Tery'ego zabite deskami, lecz drzwi uchylone i schody do połowy zawiane śniegiem. Wewnątrz pełno śmieci, resztek i brudu. Jacyś paskudziarze spędzali tu święta i nawet drzwi nie zamknęli za sobą.

Na ścianie odezwa podpisana przez Oppenheima. Apel do turystów w sprawie zaginionej na ścieżce z Lodowej Przełęczy Loli Hirsch. Ruda czyta i dopiero teraz uświadamia sobie w pełni ryzyko wyprawy.

Jeżeli ona ulegnie wypadkowi, to pół biedy, Oppenheim da sobie radę. Sprowadzi pomoc, zorganizuje ratunek. A jeśli on, co wtedy? Ruda czuje na grzbiecie lodowate ukłucia strachu...

Oppenheim nagli. Wychodzą, starannie zapierając drzwi.

Dolinka pod przełęczą zawalona śniegiem. Nie wystaje ani jedna skałka, ani kamień. Wokół puszysty, wzdęty śnieg. Lawiny gotowe do ruszenia. Śnieg skrzypi pod nartami. Wydaje się, że skrzypi bardzo głośno. Dokoła idealna cisza. Narciarze idą bez słowa. Udziela się im nastrój dolinki. Zresztą nie chcą kusić licha. Zbliża się południe, ulubiona godzina lawin.

Nagle Oppenheim siada na kamieniu i rozpakowuje plecak.

- Jedz.

Ruda przecząco kręci głową. Nie może przełknąć ani kęsa. Czuje się jak mysz w pułapce. Nie odrywa oczu od masy śniegu, która - tak się przynajmniej zdaje - poleci lada moment. Oppenheim wzrusza ramionami. Pakuje prowiant do plecaka.

Krok za krokiem, bardzo powoli zbliżają się do celu. Ostatnie metry, dzielące od przełęczy, przebywają bez nart.

Z przełęczy trawers w prawo. Na trawersie ani odrobiny śniegu. Lód i kamienie. Oppenheim przypina raki. Ruda raków nie ma... Nie mają też ani kawałka liny. Józio wchodzi na trawers, Ruda za nim.

Próbuje iść - nie daje rady. Buty ślizgają się na lodzie. Przepaść do reszty paraliżuje ruchy. Oppenheim podchodzi wyżej i szuka wygodniejszej drogi.

- Innej drogi nie ma. Musisz iść. Jazda! - mówi stanowczym tonem.

Schodzi niżej i butem uzbrojonym w raki asekuruje każdy krok Rudej. Pokonywanie trawersu zajmuje dwie godziny. Nagrodą za czas stracony, wysiłek i strach oblewający zimnym potem jest cudowny puch, umożliwiający zjazd od samej góry! Przypinają deski. Po kilku łukach narty wynoszą ze żlebu na obłe spady ciągnące się wzdłuż Jaworowych Turni. Zjazd jak sen, śnieg jak aksamit.

Przy pierwszym progu Jaworowej Oppenheim szusuje. Ruda zatrzymuje się, krzyczy na całe gardło: - Józiu, szusem? Z progu szusem?...

Oppenheim odpowiada tak wymownym gestem, że Ruda z miejsca domyśla się, o co chodzi.

Wprowadza narty na ślad desek Oppenheima i - westchnąwszy głęboko - szusuje również. Ląduje w śniegu tuż obok Oppenheima, Zanim zdążyła wytłumaczyć, dlaczego ją „prasnęło”, Józio każe zdejmować narty. Drugi próg przejdą na piechotę.

- Jeżeli ruszy śnieg z progu, to za nim ruszą zbocza Jaworowych.

Ruda kiwa głową i skrycie łyka łzy. Zamiast jechać, musi znów brnąć po pas w śniegu. Krótki lament długi zjazd. Śnieg niesie wspaniale przez Dolinę Jaworową.

O piątej po południu u wylotu Koperszadów niespodziewane spotkanie ze znajomym narciarzem.

- Z Hrebienioku? A niech was gęś kopnie!

Na wiadomość o puchu znajomek zielenieje z zazdrości.

- Puch od góry do dołu? W kwietniu!... Coś podobnego zdarza się raz na sto lat.

Nocleg na Łysej Polanie. Tam, przy kolacji, Oppenheim mówi wszystko, „co ma do powiedzenia”.

- Jeżeli jeszcze raz pójdę z tobą bez raków i bez liny, możesz publicznie nazywać mnie skończonym osłem. Mieliśmy bardzo dużo szczęścia, zapamiętaj to sobie, sławna narciarko tatrzańska!

Widząc smutną minę Rudej, Józio machnął ręką i resztę cierpkich uwag odłożył na później.

- Bądź co bądź, byłaś chyba trzecią narciarką, która przeszła przełęcz. Trzeba to oblać.

Pogrzebawszy w plecaku, wyciągnął butelkę tokaju przyniesioną z „południowej strony”.

Na drugi dzień zaczyna mżyć kapuśniaczek. W górach znowu szaro, znowu śnieg. Szosa pusta, nie można doczekać się ani auta, ani sanek. Chcąc nie chcąc, trzeba odbębnić jeszcze dwadzieścia kilometrów. Para narciarzy przypina deski i wzdłuż szosy, po śniegu zalegającym rowy, ciągnie w stronę domu. Dopiero na Cyrhli pierwsza okazja: góral jedzie z gnojem do Zakopanego.

- A podwieźcie.

- A siadajcie.

Oboje czują wyrypę w nogach, więc z ulgą siadają na włóki. I tak, na kupie gnoju, ku uciesze całych Krupówek, dojeżdżają pod sam dom.

Na kilka dni, może nawet na dłużej, mają dosyć wyrypiarskich emocji i zimowej turystyki. Ale po tygodniu, kiedy wyparuje zmęczenie, kiedy odpoczną stwardniałe mięśnie, zaczną oboje znów gadać o następnej wyrypie.

Albo się jest wyrypiarzem, albo się nim nie jest.

Na wyrypiarza z krwi i kości wyrypa spada czasem całkiem nagle. Bywa, że przypadek zamienia narciarski spacer w wyrypę i to taką, co nawet starego wygę potrafi wodzić za nos.

Od przejścia Rohatki i Lodowej minęło sporo lat. Ruda siedziała w Roztoce i przenosiła na papier marcowe widoki. Raptem przyjeżdża Oppenheim na motocyklu.

- Mam pilny interes do klubu czechosłowackich turystów. Chcesz iść na południową stronę?

Ruda oczywiście chce. Dość późno wychodzą ze schroniska. O trzeciej są w Jaworzynie, o zmroku na Przełęczy pod Kopą. Zjazd doskonale znają, więc późną porą nie przejmują się ani trochę. Obliczają, że stromym holwegiem dojadą do Matlar przed zapaleniem świateł.

Na polanie przed lasem Ruda zwraca uwagę na jakieś nowe znaki.

- Może Czesi wytyczyli jakiś nowy zjazd? Może wygodniejszy i nie tak stromy, jak stary holweg?

Nie zastanawiając się długo, wjeżdżają na znakowany szlak. Mijają jeden znak, drugi, trzeci...

- Gdzie te cholerne znaki?

Rozglądają się na wszystkie strony: ani znaków, ani wyraźnej drogi. W lesie już porządnie szaro.

Próbują odszukać stary holweg. Jadą na ukos, w prawo. Coraz stromiej. Nagle, jadący jako pierwszy, Oppenheim zatrzymuje się gwałtownie. Ruda podjeżdża bliżej. Kilkunastometrowy uskok skalny...

- Poniosło nas w obce strony - mruczy Józio i rusza dalej w lewo, na rąbanisko, żeby wydostać się na otwarte zbocze.

Noc gwałtownie ciemnieje. Chłód staje się od razu bardziej dokuczliwy. Wydaje się, że razem z nocą nadciąga ostry mróz. Normalne reakcje wywołane błądzeniem. Droga do Matlar „zgubiła się gdzieś w lesie”. To jedno nie ulega wątpliwości.

Gwiazdy świecą jaskrawo, potęgują obawę przed mrozem. Księżyca, jak na złość, nie widać. Pnie i wykroty utrudniają poruszanie się po zboczu. Trzeba mocno wytrzeszczać oczy, żeby nie nadziać się na korzeń i nie połamać nart.

Od nieba odcina się wyraźnie zarys ostrej grani leśnej.

- No tak, droga do Matlar biegnie po tamtej stronie grani...

Podchodzenie po ciemku przez gęsty las nie uśmiecha się ani Józiowi, ani Rudej. Trudno przewidzieć, jak wygląda zjazd po tamtej stronie.

Gdzieś w pobliżu szemrze potok. Obchodzą skalny uskok i ostrożnie jadą w kierunku wody. Potok powinien wyprowadzić na jakąś drogę. Wyprowadza na wąską drogę jezdną.

Mijają pusty szałas. Jazda kiepska, pocięta płozami sań, śniegu coraz mniej. U wylotu drogi powinna być szosa do Matlar.

Droga przecina gęsty młodniak świerkowy. Ostatni moment do zdjęcia desek. Oppenheim pochyla się nad wiązaniami i w tej samej chwili Ruda słyszy charakterystyczny chrobot uciekającej luzem narty.

Oczywiście, latarki nie ma w plecaku. Oczywiście, jest tylko jedno, niepełne pudełko zapałek.

Oppenheim bierze zapałki i zaczyna przeszukiwać gąszcz młodniaka. Ruda siada na kamieniu i rozmyśla nad głęboką mądrością powiedzenia Zosi Miłoszewskiej.

Zgadało się kiedyś w Zakopanem o znakowaniu dróg zimowych. Ruda broniła znaków. Na przekór doświadczonym wyrypiarzom twierdziła, że znaki byłyby szalonym udogodnieniem dla narciarzy. „Oglądaj się w zimie za znakami, a zajedziesz w takie miejsce, że ci się znaków odechce i nart” powiedziała wtedy Zosia. „Gdyby nie znaki, bylibyśmy już w Matlarach - myśli Ruda. - Znaki zapędziły nas w paskudne miejsce, gdzie choć śniegu za grosz, narta sama ucieka spod nogi...”.

- Jest!... - woła Oppenheim. - Niech ją diabli wezmą, ale jest!

Odprężenie, ulga. W znacznie lepszych humorach ruszają dalej po wytajałej spod śniegu drodze.

Droga zupełnie nie znana, nie znana również polana, na której tablica przybita do drzewa.

- „Edelweiss Hütte”... A to co za nowość? Strzałka wskazuje kierunek: ścieżką przez rąbanisko pod górę.

- Idziemy dalej.

Ani Oppenheim, ani Ruda nie mają pojęcia, co to za „Edelweiss Hütte” wyrosła po drodze. Idą cierpliwie dźwigając narty. Wreszcie gdzieś daleko przed nimi odzywa się pies. Zwietrzył nocnych

gości i oszczekuje zawzięcie. Jeszcze kilka minut marszu. Mijają sagi złożone przy drodze, potem pajtę w lesie i dochodzą do sporej tablicy przybitej na świerku. Oppenheim zapala zapałkę. „Chlupy”.

- Ach, więc to są te „Chlupy”...

O „Chlupy” wypytywała dyskretnie Zosia Mikucka wróciwszy z Kaziem Rothertem do Zakopanego.

Narciarze wzruszali ramionami. Nikt nie wiedział, co to za „Chlupy” i gdzie ich szukać. Okazało się potem, że znaki wymalowano tej zimy. Miały one odciągnąć turystów od tradycyjnego szlaku i zachęcić do odwiedzenia mało znanej i prawie nie uczęszczanej zimą dolinki. Mikucka i Rothert zjeżdżali wcześniej, nie pogubili znaków i trafili do „Chlup” bez żadnych przygód po drodze. „Chlupy” - był to hotel stojący samotnie w lesie, oddalony o jakieś piętnaście minut od tatrzańskiej autostrady. Zgodnie ze słowackim obyczajem, o dziesiątej wieczorem zamknięty był już na cztery spusty. Dostukano się w końcu do portiera.

- Kucharka śpi, kolacją nie możemy służyć - portier bezradnie rozłożył ręce i zaprowadził gości do turystycznej „noclehárni”. „Noclehárna” świeciła pustkami. Tylko na jednej pryczy leżały spakowane rzeczy.

- Możecie spać spokojnie. Nikt nie przyjdzie w nocy. To rzeczy córki pewnego profesora z Pragi. Przed tygodniem poszła w góry i od tej pory wszelki ślad zaginął. Szukali jej ratownicy i turyści, ale bez żadnego rezultatu. Szukają podobno jeszcze, wszyscy jednak mówią, że się jej nie znajdzie przed stopnieniem śniegów...

Kiedy portier wyszedł, Oppenheim uśmiechnął się złośliwie.

- Właśnie w tej sprawie muszę iść do Szmeksu. Zawiadomili Pogotowie, prosząc, żeby poszukać dziewczyny po naszej stronie. Roz pytałem turystów wracających z gór i zguba się odnalazła bez szukania. Czeszka siedzi z miłym na Hali i tak im tam dobrze, że nosa nie wysuwają poza schronisko...

Nie chciałem tego pisać w oficjalnym liście. Powiem im jutro, żeby zaprzestali poszukiwań i w oględny sposób uspokoili rodzinę.

Herbata się już zagotowała, więc zabrano się do spóźnionej kolacji. O „zaginionej” nie mówiono więcej, żeby dziewczyny „nie zamęczyła czkawka, co w łóżku szczególnie jest przykre”.

Takie były dawniej kobiety. Wolały postawić na nogi Pogotowie po obu stronach Tatr, tygodniową żałobą okryć rodzinę, niż dobre imię narazić na szwank i dziewictwo podać w wątpliwość.

Następnego dnia, po załatwieniu w Szmeksie „delikatnej misji”, Ruda i Oppenheim pojechali do Popradzkiego. Stamtąd przez Koprowa, Zawory, Pięć Stawów i Zawrat wrócili do Zakopanego.

Spotkawszy Zosię Miłoszewską, Ruda przyznała lojalnie: - Miałaś rację. Te znaki to coś okropnego.

Hotel „Chlupy” stał się wkrótce sławny. Ciągle ktoś tam niechcący nocował. Najczęściej przytrafiało się to parom spragnionym ciszy i spokoju.

Może hotel istniał naprawdę, może wymyślono go w chwilach gwałtownej potrzeby? Może nazywał się tak, może inaczej? Śledziennicy bez wyobraźni kwestionowali i położenie hotelu, i nazwę, i w ogóle wszystko od początku do końca. No, ale jak pogodzić wątpliwości z faktami? Bo, proszę: pusta sypialnia, ekwipunek Czeszki, portier i na dodatek - tablica na świerku!

Szlaki narciarskich wyryp prowadziły w różne strony Tatr. We wspomnieniach powraca się najchętniej na szlaki Tatr Zachodnich. Wystarczy przymknąć oczy, żeby zobaczyć masyw Rohaczy przystrojony nawisami, Starorobociański, Kończystą i Salatyński wynurzający się zza mgły.

Przypomina się bajkowy zjazd z Wołowca i sok malinowy - specjalność tamtych stron - w schronisku u wylotu doliny. Pamięta się nawet, że schronisko było zamknięte, a na drzwiach wisiała kartka: „Klucz u gospodarza”. Szło się na pobliski posterunek żandarmerii. Żandarmi zawiadamiali gospodarza. Mało kto zaglądał do schroniska zimą.

A następnego dnia odwilż. Szare niebo i tępy, odwilżowy śnieg. Długi, męczący marsz do ujścia Doliny Cichej, ogromnej bramy otwierającej drogę do masywu gór.

Odpoczynek u wylotu Koprowej. Cisza, pusto, nastrój wspomnień. Mimo woli liczy się, ile razy przechodziło się tędy i w jakiej kompanii. Z dawnej narciarskiej gromady tylu już ubyło...

Zmienił się nawet krajobraz. Wyrąbano las u wylotu doliny. Nad huczącym potokiem rzucono nowy most z solidnych bali.

- Może kiedyś zbudują tu autostradę i postawią stacje benzynowe... - mówi z goryczą Oppenheim.

Deszcz siąpi. Góry otulają się mgłą, giną z oczu.

Po godzinie marszu schronisko w Trzech Studniczkach. Gospodarzy tu stary kompan, Słowak Kertesz.

Służył w Kompanii Wysokogórskiej, zna wszystkich wyrypiarzy od narciarskiego dzieciństwa. Na widok Oppenheima szeroko otwiera ramiona. Potem wino stawia na stół i zamawia „palaczynki”, naleśniki z malinami - ulubiony przysmak Oppenheima.

W kuchni schroniska czas mija prędko na pogawędce z gospodarzami. Wspomina się ludzi, dawne wyrypy i własną młodość. Wspomnienia i wino skutecznie rozpraszają melancholię. Kertesz opowiada ze śmiechem, że dzierżawiąc schronisko w Koprowej, dorobił się na „polskich panach”, bo do kolacji zawsze zamawiali wino, a pomarańcze brali na drogę...

- Żebyśmy jeszcze sto razy pili wino razem...

Kertesz dolewa, noc ucieka. Nie sposób wyplątać się z przeszłości i wspomnień.

Rano żałosna rzeczywistość: deszcz zacina w okna. Trzeba zrezygnować z wyprawy do Szczyrbskiego Jeziora i pomyśleć o drodze powrotnej. Śnieg kończy się tuż za schroniskiem. Deszcz zacina, spłukuje stare ślady...

Pyszna Żaden z kotłów tatrzańskich nie dostarczył narciarzom tylu emocji i tylu miłych wrażeń, co Pyszna. „Należy się Pysznej monografia oprawiona w safian” - gadano w starym szałasie i w nowym schronisku, w którym tuż przed wybuchem drugiej wojny gospodarzył sam Dziadek, sławny Stanisław Marusarz. Gdyby szło o sprawiedliwość należną ludziom i rzeczom, od Marusarza wypadałoby zacząć.

Rzadko kto się cieszy rozgłosem tak zasłużonym i - to już zjawisko niemal wyjątkowe - wzbudzającym życzliwość i sympatię otoczenia. Na widok popularnego Dziadka znajomi i obcy uśmiechają się serdecznie: sławny Marusarz! Tak, sławny, ale sławą dobrą. Przydałoby się paru Marusarzy w sporcie współczesnym. Honorów byłoby pewnie więcej i z całą pewnością mniej żenujących skandali na komorach celnych. Za takie pieniądze, myślę o warunkach finansowych, w jakich startował Marusarz, dziś nikt nie podniósłby nawet nogi. To, oczywiście, jeden z powodów mojej osobistej sympatii.

Wspomniałem Marusarza, bo gospodarował na Pysznej, do wybuchu drugiej wojny światowej. Przez Pyszną prowadziły drogi pierwszych kurierskich wypraw. Wojenny los Pysznej, Marusarza i innych stanowi cząstkę nowego rozdziału historii. Rozdziału, który wciąż czeka cierpliwie na dziejopisa z prawdziwego zdarzenia.

Od gadania do napisania tyleż drogi, co od spalenia zapasu drewna do przygotowania opału na odchodnym...

Ciągnęli na Pyszną narciarze jak do Mekki. Raz się urodą Pysznej zachwyciwszy, marzyli o nowym spotkaniu i przy pierwszej lepszej okazji wracali jak na skrzydłach.

W starym szałasie leżała na stole sfatygowana księga pełna okolicznościowych zapisów, wspomnień, rysunków i rymowanych historyjek uwieczniających wypadki i upadki na śniegach Pysznej i - w schronisku.

Były w księdze karykatury i wiersze na cześć Miecia Świerza, Leona Lorii, Lesika-Lesieckiego, OpciaOppenheima, Pawlicy, Bednarza-Bednarskiego, Tate-Kaleńskiego, Kociusia-Ziętkiewicza, Rafała Malczewskiego, braci Schiele, Wujka-Ritterschilda, Karola Stryjeńskiego oraz ich towarzyszek stałych lub przygodnych. Wpisywano do księgi epopeje wierszem, utrwalając zimowe wyczyny AZS-u z Krakowa, Lwowa, Warszawy i sławnej kompanii narciarskiej z Janem Chmielowskim, Bobem Smoluchowskim i Tońkiem Heinrichem na czele.

Szałas rozrósł się z czasem w zagospodarowane schronisko im. Władysława Strzeleckiego. Historyczna „izba Lorii” przypominała starszym najlepsze lata, młodszym - legendarne trudy i znoje pionierów tatrzańskiego narciarstwa.

Na honorowym miejscu w jadalni wisiały obrazy podpisane głośnymi nazwiskami w świecie malarskim lub wśród narciarzy. Równie godne miejsce zajmowały pęki kluczy różnego kształtu i wielkości oraz potężne korby żelazne, świetne pamiątki przeszłości...

Niemcy puścili schronisko z dymem. Zostały więc tylko wspomnienia i zawodna, przeciążona wydarzeniami pamięć ludzka.

Pyszna powstała dosłownie z niczego.

W złą pogodę turysta kucał pod rozłożystym smrekiem albo brał pelerynę w garść i drałował co tchu do najbliższego szałasu pasterskiego. Tam przewodnicy rozpalali ogień i ratowali pana przed wilgocią i kąśliwym ziąbem. Dawne biwaki piękniały w opowiadaniach, urastały do romantycznej przygody, stawały się niepowtarzalnym przeżyciem. Prymitywne warunki i wszelkie niewygody ówczesnej turystyki rychło szły w zapomnienie. Wliczano je w koszty awantury górskiej, zapisywano na konto tatrzańskich atrakcji.

W relacjach bezpośrednich, trzymających w cuglach uniesienia i egzaltację, romantyczna dawność prezentowała się o wiele skromniej. Eugeniusz Janota, autor przewodnika po Tatrach sprzed stu lat przeszło, opisał przymusowy nocleg w szałasie na Pysznej rezygnując z modnych ubarwień i poetyckich przeinaczeń.

Jedni, powołując się na przewodnik z 1860 roku, wspominają doktora Janotę, inni - księdza. Kazimierz Chłędowski, opowiadając w „Pamiętnikach” o latach szkolnych w krakowskim gimnazjum św. Anny, taką kreślił sylwetkę: „Ów ksiądz Janota, syn góralski, chybił powołania. Śmiały, na naukach przyrodniczych wykształcony umysł nie mógł się nagiąć do dogmatu, nie uczył też religii, ale historii naturalnej i niemieckiej literatury w niższym gimnazjum. Już to samo robiło go wstrętnym w oczach kleru, że ubierał się na wzór niemieckich księży, w surdut czarny po kolana i długie spodnie, długie nosił włosy w loki spadające, jedyny ksiądz w Krakowie dawał publiczności to zgorszenie, które o kilkanaście mil na zachód, na Śląsku, nie było już zgorszeniem. Co większa, ksiądz Janota miał zupełną w domu rodzinę: żonę pod tytułem gospodyni i kilkoro dzieci. Ksiądz biskup nie pociągał go zapewne dlatego do odpowiedzialności, ponieważ w razie reprymendy biskupiej Janota byłby zacytował od razu kilkudziesięciu innych księży, którzy także mieszkali z żoną i z dziećmi, tylko nie w najętym miejskim mieszkaniu, ale na wsi, na plebanii. Janota więc uczył spokojnie, a młodzież lgnęła ku niemu całym sercem, bo niemało z jego nauk korzystała”.

Ze szkicu wyłania się postać malownicza, człowiek obdarzony fantazją i temperamentem. Byle pleban nie jeździłby w Tatry co roku przez trzydzieści lat. Kim był Janota? To przecież ciekawe, czyje zadeptujemy ślady, kto nocował na Pysznej, zanim powstało tam pierwsze schronisko. Trzeba szukać dalej.

Urodził się w Kętach, studiował teologię w Tarnowie, w 1847 roku otrzymał święcenia. Jako wikary nie miał szczęścia. W ciągu roku, na skutek oskarżeń o patriotyczną postawę, cztery razy przenoszono go z parafii do parafii. Wreszcie osiadł w Żywcu. Po zdaniu odpowiednich egzaminów otrzymał posadę w gimnazjum św. Anny w Krakowie. Uczył niemieckiego, polskiego, historii i geografii. Mając lat trzydzieści siedem uzyskał doktorat na Wydziale Filozoficznym UJ na podstawie pracy opublikowanej w 1860 roku „Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin”.

Z bogatego dorobku naukowego i społecznego odnotowuję to tylko, co bezpośrednio wiąże się z Tatrami. Był współzałożycielem Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Z ramienia Akademii Umiejętności przeprowadził pomiary barometryczne i hypsometryczne w Tatrach. Badał florę, zbierał rośliny, opisywał życie zwierząt, finansował Straż Górską mającą chronić kozice i świstaki przed raubszycami. Zgromadził wreszcie materiały do „pieśnioksiągu” Podhalan. Krótko mówiąc, był człowiekiem czynnym, pracowitym i niezwykle ruchliwym. Zmarł przedwcześnie, bo w 1878 roku we Lwowie, jako profesor zwyczajny tamtejszego uniwersytetu.

Rachunki doczesne zdołał uregulować w porę. I to w sposób zaskakujący otoczenie. Przeszedł na protestantyzm, żeby zawrzeć legalny związek małżeński. Dzięki temu zapewnił matce swych dzieci opiekę i emeryturę. Nie wiem, jak zareagował biskup i co orzekły dewotki. Godną pamięci wydaje mi się natomiast opinia, że Janota ma w niebie miejsce z widokiem na Tatry, na dolinę Dunajca i Popradu, na dawne Zakopane. A jak się ociupinkę wychyli, to może nawet dojrzeć szałas pasterski na Pysznej.

Szli na Bystrą przy kiepskiej pogodzie. Nagle, odmiana w Tatrach zwykła, wzmógł się wiatr i pogoda popsuła się do reszty. Ponieważ dochodziła już trzecia po południu, Janota zrezygnował z dalszej drogi. „Ani o Bystrej marzyć, ale i do domu wrócić nie było jako, bo nie tylko deszcz nie ustawał, lecz dla gruntowniejszego naszego upokorzenia i sponiewierania nas wziął sobie do pomocy krupy, śnieg i wicher. W tym smutnym położeniu pocieszaliśmy się tylko tym, że psom i owcom na polu było jeszcze gorzej niż nam, i postanowiliśmy usłuchać mądrej rady bacy i juhasów i zanocować w szałasie. Nocleg w szałasie może być niekiedy bardzo romantyczny, o ile zaś do nas dałby się zastosować ten piękny przymiotnik, zaraz zobaczymy. Jeżeli gdzie w domu jakim dla złego urządzenia kominów dymi się, słudzy lub właściciele takich kominów zawszę gotowe mają wytłumaczenie, wina nie spada nigdy na komin, lecz według okoliczności na słońce, na wiatr lub na słotę. Co do szałasów, a raczej dymu w nich, nie spostrzegłem i nie słyszałem, aby słońcu jakikolwiek robiono zarzut, ale wiatru i słoty przy najlepszej woli niepodobna obmyć z winy. Mrugaliśmy więc oczyma, dopóki było można, lecz gdy nam dym dojechał, a raczej dogryzł, zaczęliśmy się przesiadać spod jednej ściany pod drugą, z jednego kąta do drugiego, W wyborze miejsca dogodniejszego ograniczał nas deszcz przeciekający przez okopcony dach, tj. pomiędzy tarcicami, zatem przyjemnej tabaczkowej barwy. Wreszcie usiedliśmy jak najbliżej ognia przy samej ziemi na stołeczkach... Siedząc tak milczący i patrzący w ogień, musieliśmy być podobni do indyjskich świętych... Od czasu do czasu przychodził przemoknięty juhas, aby się trochę ogrzać przy ogniu. Woda cieknąca z niego proch w szałasie zmieniała w błoto, a słupy pary, występujące przy ogniu z mokrej odzieży, wcale się nie przyczyniały do uprzyjemnienia naszego mimowolnego pobytu w szałasie pyszniańskim.

Nadeszła noc. Jak tu spać i gdzie? Najchętniej byłbym się położył na ławeczce przymocowanej do jednej ze ścian szałasu, gdzie deszcz najmniej przeciekał. Ale ławeczki te są zwykle tak wąskie, iż chcący leżeć na nich musi wyciągnąć się jak struna albo umieć przenieść środek ciężkości do części ciała zwróconej ku ścianie, aby nie spaść za każdym poruszeniem się. Na dobitkę ławeczka ta nie była tak długa, aby można było wyciągnąć się na niej. Przy tym wspólność niedoli nie dozwalała żadnemu z nas szukać jakiejkolwiek wygody przed drugim. Uradzono tedy, ażeby juhas nałamał smreczyny z gęstego smreku, zatem nie bardzo mokrej. Tę rozesłano na ziemi opodal ogniska, na niej rozciągnął baca świąteczną gunię swoją, pod głowę dano nam siodła, było bowiem na hali kilka koniąt. Tak przeleżeliśmy noc, więcej udając śpiących, aniżeli śpiąc rzeczywiście...”

Następnego dnia, wynagrodziwszy górali, bez ociągania się ruszono w drogę powrotną. Na Kirze Miętusiej, a więc na równej drodze, furka raptem zapadła się po osie, a zbaraniały konik po brzuch ugrzązł w błocie. Podróżni w ostatniej chwili wyskoczyli z wózka i tylko dzięki przytomności umysłu, cechującej dawnych turystów, uniknęli kąpieli w podstępnym bajorze.

Tak się nocowało, takie były biwaki, drogi jezdne i romantyczne szałasy pasterskie. Góry stawiały przybyszom z nizin surowe wymagania. Broniły wstępu osobnikom lichego ducha i bez poczucia humoru.

Bez wielkich zmian minęło pół wieku. Aż tu nagle, stało się to w 1909 roku, Sekcja Narciarska Towarzystwa Tatrzańskiego wydzierżawiła od Zarządu Dóbr hrabiego Zamoyskiego na „lat dziewięćdziesiąt dziewięć” wielki szałas pasterski na Hali Pysznej.

Zaczęła się legendarna kariera Pysznej.

Początki były więcej niż skromne. Jedną izbę opatrzono jako tako przed mrozem, postawiono prycze i zainstalowano żelazny piecyk-kuchenkę. Tak wyposażony hotel oddano narciarzom do użytku. Było to typowe schronisko narciarskie, chyba pierwsze tego rodzaju w Tatrach. Latem mało kto zaglądał na Pyszną. Wilgotna i ciemna, nie przedstawiała wielkiego uroku. Za to zimą zamieniała się w roziskrzony śniegiem raj narciarski. Przekonano się wkrótce, że ciepły kąt w tej stronie gór jest znakomitym punktem oparcia dla narciarskich wycieczek.

Był to dosłownie ciepły kąt. Gdy przyszły śniegi, szałas po uszy tonął w zaspach. Starzy bywalcy przyznawali zgodnie, że był to szałas najmniej przewiewny ze wszystkich tatrzańskich szałasów.

Często trzeba było tunel kopać w śniegu, żeby się dostać do środka. Zanim komin odtajał, kuchnia dymiła niemiłosiernie, ziąb bił ze ścian, a przerażone myszy biegały gościom po głowie. Wodę nosiło się z potoku, drwa też się rąbało samemu. „Hotel”, choć prymitywny i ubogi, zyskiwał coraz większą sławę. Coraz ciaśniej robiło się w izdebce maleńkiego schroniska.

W 1912 roku Sekcja Narciarska opatrzyła drugą izbę i na biało otynkowała ściany. Postawiono murowaną kuchnię z ceglanym kominem. Wzbogacono umeblowanie - do tej pory były tylko prycze z siennikami - o stół i ławki. Zafundowano miednicę, sagan, dzban na Wodę i nawet termometr. W sionce między izbami składano drzewo przygotowane na zimę. Tam też leżała piła, siekiera i miotła.

Wtedy pojawiła się nowa troska: jak pyszniańskie wspaniałości zabezpieczyć przed chciwym okiem i zbyt lepką ręką? Po dłuższym namyśle obito drzwi i okiennice grubą blachą. Umocowano tęgie żelazne sztaby, chytre zamki i zawieszono pękate kłódki. Najwięcej ufano owym sztabom. Po zamknięciu schroniska zakręcało się sztaby na ogromne mutry specjalnymi korbami. Kto chciał korzystać z Pysznej, opłacał noclegi w kancelarii Dworca Tatrzańskiego w Zakopanem i jednocześnie otrzymywał klucze oraz korby do odkręcania sztab. Ważył ten komplet dobre trzy kilo, ale dźwigało się go bez narzekania. Pyszna warta była i tej fatygi.

Potem traciło się nieraz godzinę, zanim puściły pokryte rdzą rygle i zamknięcia. Bywało - wiatr wyje, deszcz zacina ze śniegiem, towarzystwo zębami szczęka, klnie, sobaczy, a szałas broni się jak znarowioną panna. Ani myśli puścić do środka.

Mimo patentowanych sztab i zamków wyposażenie szałasu znikało jak kamfora. Kto kradł i w jaki sposób - Bóg jeden raczy wiedzieć. Ledwie zwęszono nowy garnek, miotłę, piłę - nie mówiąc o kocach i siekierze - cenne przedmioty wyfruwały przez komin. W końcu nikt nie wiedział, kogo podejrzewać: czy górali-spryciarzy, czy zapobiegliwych turystów-narciarzy...

Co roku, każdej jesieni specjalna ekipa narciarzy ruszała na Pyszną, aby zaopatrzyć schronisko w opał na całą zimę. I cóż, w połowie stycznia było już po zapasie. Wszyscy palili, nikt nie rąbał, choć każdy zobowiązywał się narąbać tyle, ile zużył.

Toczyły się o to wściekłe kłótnie. Jeden o drugim wszystko przecież wiedział. Wiedziano dobrze, kto, z kim i jak długo nocował na Pysznej. Nic więc dziwnego, że na drzwiach schroniska, obok urzędowych obwieszczeń, pełno było karteczek i napisów węglem. „Świń, świń, aż się obudzisz w chlewie”. „Nie rób drugiemu, co tobie niemiło”. „Zamieć, cholero, schronisko przed wyjściem”. „Mieciu, flejtuchu, tyś tu był przed nami”... Korespondencja wywoływała wybuchy śmiechu, czasem dąsy, ale na porządek w szałasie wielkiego wpływu nie miała. Kto by w obliczu górskiego piękna myślał o miotle i o śmieciach?

Zaruski zawsze zostawiał po sobie kupę narąbanego drzewa, Irenka Domaniewska sprzątała za siebie i za innych. Ruda myła gary. Oppenheim starannie zalewał żar pod kuchnią. Mimo wszystko Pyszna była oczkiem w głowie narciarskiej kompanii. Snuto fantastyczne plany rozbudowy i nowych udoskonaleń.

Pewnego razu inżynier Borkowski rozgadał się o zwyczajach panujących w nie zagospodarowanych schroniskach alpejskich. Tamtejsze kluby zaopatrywały schroniska nie tylko w opał, lecz również w zapasy żywności. W specjalnych szafkach umieszczano cukier, herbatę, tłuszcz i suchary. Zaskoczony niepogodą lub zmuszony do nieprzewidzianego noclegu turysta korzystał z żywności i opału, zostawiając w zamian opłatę, według przybitego na ścianie cennika.

Postanowiono dotrzymać kroku Europie. Bez zwłoki zamówiono „alpejską” szafkę i zaniesiono ją na Pyszną. Napełniono schowek wysokokalorycznym prowiantem, przybito cennik i skarbonkę. Do tego momentu wszystko szło jak najlepiej. Ale potem sprawa się potoczyła rodzimym, niealpejskim trybem. Żywność zniknęła momentalnie. Później ktoś bardziej skrupulatny rozbił skarbonkę. Nie znalazł ani centa, więc ze złości ukradł szafkę.

Najdłużej ze wszystkich statków trzymał się dzban na wodę, bo miał dziurawe dno. Zanim się doszło z potoku do szałasu, połowa wody wyciekła. „Na miłość boską, nie kupujcie nowego dzbanka! Lepszy dziurawy dzban niż żaden” - ostrzegali doświadczeni turyści. Zatykano dziurę patykiem i nie denerwując się, noszono wodę w wysłużonym naczyniu. Dzban trwał, nikomu nie właził w oczy, nikogo nie kusił.

Wycieczka na Pyszną długie lata uchodziła za frajdę nie z tej ziemi. Przygotowania trwały długo.

Dobierano towarzystwo, ustalano zawartość worków, projektowano trasy wypraw z Pysznej. Przez kilka dni narciarze chodzili jak błędni, o niczym innym nie gadając, jak tylko o Pysznej. Wreszcie nadchodził ustalony dzień. Ruszano gęsiego Drogą pod Reglami. Każdy z plecakiem wyładowanym jak furgon.

U wylotu Doliny Kościeliskiej zatrzymywano się na odpoczynek i pokrzepiano się w restauracji Słowińskiego. Potem maszerowano dalej, ku Hali Smytniej. Tam zwykle nikł ostatni ślad drogi.

Posuwano się coraz wolniej, od drzewka do drzewka, żeby nie zbłądzić w zaśnieżonym lesie. Z początku trzymano się wyblakłych znaków czerwonych - malował je Oppenheim z Lesieckim - potem

kierowano się według niebieskich. Po przejściu łożyska potoku i nieco bardziej stromego zbocza wchodziło się na nikłą, cienistą polanę.

Teraz już prosto do wyniosłego kopca śnieżnego. Odkopywano drzwi wejściowe, wyciągano z plecaka sławetną korbę i następował ceremoniał otwarcia, czyli mocowania się z zardzewiałym żelastwem.

Wchodziło się w mrok nasycony pleśnią i mysim odorem. Skręciwszy z sionki na prawo, stawało się na progu dużej izby. Tu mrok panował całkowity. Ze wszystkich kątów rozlegał się szmer umykających myszy.

Plecaki składano na ławie, zapalano świecę i wyciągano drugą, mniejszą korbę, służącą do odryglowania okna. Blade, zimowe światło kończącego się dnia wypełniało izbę. „No, to już jesteśmy...” - odzywał się w tym momencie ktoś z przybyłych. - „A gdzie miotła?” „Właśnie, chyba znowu skradli”.

Skleciwszy miotłę z kilku gałęzi świerkowych, wymiatano papiery, ogryzki, śmieci i pociętą przez myszy słomę. Wzruszano wilgotne, stwardniałe sienniki, omiatano ściany i prycze. To były babskie zajęcia. Mężczyźni, klnąc poprzedników („Ani miotły, ani drzewa...”), szli po wodę i po opał.

Ogień rozpalano wspólnie. Syczały wilgotne szczapy, dym zasnuwał izbę, woda po kominie leciała ciurkiem. Chuchano w zamarznięte palce, ocierano załzawione oczy, ale sądząc po minach, tego tylko tym ludziom brakowało do szczęścia.

Ciemna noc stała już za oknem, gdy w saganie zaczynała kipieć woda i jakie takie ciepło wypełniało izbę. Teraz z pośpiechem wypakowywano zapasy. Na stole rosła sterta barwnych puszek, słoików, torebek i kubków. Ktoś irytuje się na grysik, „że się pomieszał z ryżem”, ktoś inny cicho klnie musztardę, że wlazła w konfitury.

Coraz więcej świec. Żółtawy odblask pada na twarze, sprzęty, ekwipunek. O ludziach można z całą pewnością powiedzieć jedno: jest im w tej chwili bardzo dobrze.

W dużej izbie był nawet szabaśnik. Przepalony, bo przepalony, ale na tyle jeszcze zdatny do użytku, że jakimś narciarzom udało się podobno upiec ciasto... Kompanią Oppenheima raz tylko spróbowała szczęścia. Spaliwszy pieczeń na węgiel, zrezygnowała z wyczynów kulinarnych. Od tego czasu suszono w szabaśniku drzewo. Jajecznica, parówki, ryż ze śliwkami, grysik z konfiturami, kasza z Maggi lub na boczku - oto podstawowe pozycje ówczesnego menu. Intensywne zapachy podniecały myszy do nocnych harców i ataków na resztki jedzenia. Z pobliskiego lasu ściągały pod schronisko zaintrygowane i wiecznie głodne łasice.

Ognia nie żałowano. Dudnił i huczał aż do późnej nocy. Parkotała woda w saganie, w izbie robiło się coraz cieplej, gorąco, upalnie. Pewnego wieczoru podhajcowano tak solidnie, że termometr, zawieszony pod powałą, rozleciał się z hukiem. Jedni twierdzili, że stało się to z powodu nadmiernej temperatury. Inni tłumaczyli wypadek bardziej prozaicznie: termometr spadł i się rozbił, bo „innego wyjścia nie miał”.

Zrzucano cieplejsze przyodziewki. Ściany, przystrojone portkami i wiatrówkami, dymiły parującą wilgocią. Piec uderzał żarem, a od podłogi - deski leżały wprost na ziemi - ciągnął przenikliwy chłód.

Lokowano się najchętniej na górnych pryczach. Mimo podsycanego do północy ognia rano wszyscy

dzwonili zębami. Przez dziury w ścianach (myszy nie próżnowały) i w powale wciskał się mróz płosząc ostatki ciepła.

Rano ciągnięto losy, kto pierwszy wstanie z pryczy i rozpali ogień. Zdarzali się śmiałkowie, co prosto spod kocy wyskakiwali na dwór, w śnieg. Kąpiel w śniegu, hałaśliwa i krótka, zastępowała mycie.

Trzeba przyznać - westchnąwszy nad dawnym obyczajem - że mycie się nie było modne ani na Pysznej, ani w innych schroniskach. Ród męski solidarnie bronił się przed podobną... zniewieściałością. Słynny z elegancji Wujek-Ritterschild golił się co drugi dzień, ostrząc żyletkę na szklance. Kobiety okazywały więcej charakteru. Wyganiały chłopów z izby i myły się całe - tak, tak! gorącą wodą. „I po co to wszystko? I tak po powrocie z Pysznej trzeba pójść do łaźni, bieliznę oddać do prania, a spodnie, swetry i wiatrówki wietrzyć przez trzy dni, żeby zatracić zapach tytoniu, dymu i topionej słoniny...” Męskie argumenty wydawały się nie do odparcia.

Wody kolońskiej używano chętnie, ale na rozpałkę. Którejś nocy płomień unoszący się nad stołem przestraszył zasypiające towarzystwo. Myślano, że ktoś zaprószył ogień, a to Karol Stryjeński, nie mogąc zasnąć, zabawiał się płoszeniem łasiczek skaczących po stole. Lał na talerzyk wodę kolońską i zapalał... Zosia Mikucka podniosła krzyk. Zdaje się, że rzeczywiście była to jej woda. Śniadanie wszystkich ściągało z prycz. Pałaszowano kiełbasę, ser i dżemy, popijając herbatą barwy smoły.

Po solidnym śniadaniu przypominano sobie o nartach. Smarowanie desek i uczone kłótnie o walorach smarów zajmowały co najmniej godzinę. Narciarze starej daty traktowali smary dość lekceważąco.

Gołą deskę cenili wyżej niż patentowane specyfiki stosowane przez młodsze pokolenie. Potem ruszano zgodnie do Kotła Pyszniańskiego.

Oto sławny raj narciarski w opisie Oppenheima: „Górne piętro Doliny Kościeliskiej wypełnia olbrzymi kocioł Hali Pysznej, świetny teren narciarski, naturalne boisko, gdzie wprawny narciarz hula, ile dusza zapragnie, a początkujący ćwiczyć może ewolucje na rozmaitych stromiznach i w najrozmaitszym terenie. Dolne piętra roją się od bul, żlebików, rynien, grzęd od łagodnych do wcale stromych, zwanych ogólnie Siwymi Sadami.

Szczególnie pod wiosnę, gdy nigdzie na tej wysokości nie ma już śniegu, w kotle tym, nawet w końcu maja, zetknąć się możemy z legendarnym firnem w pełni jego majestatycznej okazałości.

Należy jednak pamiętać, że ze stromych ścian Kotła Pyszniańskiego spadają olbrzymie lawiny, lepiej więc pod nie zbytnio nie podchodzić. Po większych opadach, przy wietrze halnym, podczas kurniaw lub mgły, należy bardzo ostrożnie terenom tym zaglądać w oczy”.

Rano na Ornak pod Siwą Przełęczą, po południu pod Przełęcz Pyszniańską i Babie Nogi. Jedni szukali szreni pod szczytem, inni ośnieżonych rynien. Amatorzy holwegów zjeżdżali na Smytnią lub Tomanową, a tak zwani „boiskowcy” wyszukiwali obłe stoki i trenowali zawzięcie telemarki i kristianie. Urządzano również slalom między smrekami. Miejsca było dosyć, pomysłów huk.

Najliczniejsze towarzystwo rozpadało się niekiedy na pary i zapadało się jak pod ziemię. Co dziwniejsze, nikt wtedy nikogo nie szukał. Spotykano się dopiero pod wieczór, na spóźnionym obiedzie. Unoszono wtedy brwi i w ogóle, zgodnie z dobrym tonem, silono się na zdziwione miny.

W dzień pogodny obiad przeważnie jadło się wieczorem, kiedy już nic nie było do roboty, a narty ustawione w sionce, nie kusiły do jazdy przy księżycu.

Stare schronisko pamiętało i takich wariatów. Nocował kiedyś na Pysznej kurs prowadzony przez Władka Pawlicę. Następnego dnia wycieczka miała ruszyć przez Przełęcz Pyszniańską i Kamienistą, wejść na grań Hliny i zjechać nią do Podbańskiej. Szmat drogi i zjazd miejscami eksponowany mocno.

Raptem okazało się, że wśród narciarzy zaplątał się całkiem zielony nowicjusz. Pierwszy raz deski ma na nogach, pali się do wycieczki, ale o jeździe właściwie nie ma pojęcia. Nie namyślając się długo, Pawlica zarządził intensywne szkolenie. Do północy trwała nauka przy księżycu. Uczono chłopca łuków, podchodzenia i zjazdu. No, a rano zabrano go na wycieczkę, przygrażając palcem, żeby nie zapomniał, czego się nauczył...

Z czasem ludzie stali się wygodniejsi. Nowicjusza posyłano na kurs do Wujka, a przy księżycu zjeżdżało się z konieczności, rzadziej z amatorstwa...

Wieczór i spory kawał nocy mijały w schronisku na opowiadaniu starych, wysłużonych schroniskowych gadek. Zmyślano nowe historie, aktualizowano dawne. Izba trzęsła się od śmiechu, a z rozwieszonych skarpet skąpy wał śnieg na rozpaloną kuchnię. Opowiadano więc o słynnej mgle na Pyszniańskiej, kiedy to Oppenheim z towarzyszami przez dwie godziny kręcił się w kółko, a potem zjechał do Podbańskiej. Do tej samej Podbańskiej, do której zimą tak trudno trafić turystom, że nawet stary Marusarz, przewodnik nad przewodnikami, zmyliwszy kiedyś ślad, zajechał z gośćmi do Pribyliny leżącej o 20 kilometrów dalej... Powtarzano prawdziwą historię, jak to pewnego ranka miś zaczął się dobijać do drzwi szałasu, a naiwni turyści rzucili się otwierać myśląc, że to spóźniony narciarz stoi przed schroniskiem.

Pogwarki kończyły się klasycznym tematem. Wypływały niesamowite historie o duchach. Cóż, miała i Pyszna swego ducha, i to nie jakiegoś tam wymyślonego, zełganego, ale ducha prawdziwego, z prawdziwego zdarzenia.

Późną jesienią, było to już po pierwszej wojnie, bracia Schielowie, Ziętkiewicz i Oppenheim cięli drzewo na opał dla Pysznej. Niespodziewanie, nieco powyżej schroniska, natknęli się na partię góraliprzemytników grzejących się przy ogniu. Szła wtedy przez Pyszniańską Przełęcz kontrabanda do Słowacji. Cukier, wódkę i tabakę wymieniano na naftę.

Na widok munduru Ziętkiewicza górale podnieśli się i bez słowa odeszli w las. Zasłonił ich śnieg, który rozpadał się właśnie na dobre.

Po paru dniach górale wrócili. Przyszli pytając o towarzysza, który się im „zadział” w drodze.

Przeszukano starannie najbliższą okolicę, ale na żaden ślad nie natrafiono.

Zaginiony przemytnik odnalazł się dopiero na wiosnę, kiedy spłynęły śniegi. Znaleziono go zamarzniętego na kość pod kamieniem, na którym przysiadł upity do cna. Zdrzemnął się na chwilę i w rezultacie zasnął snem wiecznym. Przesiedział w kucki całą zimę przykryty metrową warstwą śniegu.

Ciało zniesiono na dół, ale duch pozostał na Pysznej. Często w noc śnieżną słyszano smętne hukania w pobliżu schroniska. Odzywały się to bliżej, to dalej, coraz smętniejsze, coraz bardziej żałosne. Duch Krupowskiego krążył wokół szałasu i błagał turystów o pomoc. Byli tacy, co w migotliwym blasku księżyca dostrzegali sylwetkę ludzką przebiegającą tuż obok schroniska... Wierzyć - nie wierzono, ale przyznawano, że „coś w tym jednak musi być”. Pewne, że po opowiadaniach o Krupowskim nikt nosa poza schronisko w nocy nie wysuwał.

Stali bywalcy Pysznej przywykli do obecności miejscowego ducha i z czasem przestali reagować na tajemnicze pohukiwania. Ale powtarzana wielokrotnie historia nie pozostała bez śladu.

Od dziesięciu dni w Tatrach szalała niepogoda. Śnieżyca z wichrem uniemożliwiała poruszanie się na nartach. Góry opustoszały.

Znudzony wypatrywaniem pogody, Oppenheim w parę osób wyruszył na Pyszną, żeby rozgrzać schronisko przed nadejściem reszty kompanii. Wiatr nie ustawał. Postanowiono utrzymać ogień całą noc. Około godziny dziesiątej wszyscy już spali. Przy piecu dyżurowała Ruda.

Nagle posłyszała dziwny chrobot. Dźwięk rozlegał się poza szałasem, przesuwał się wzdłuż ścian. Ktoś po omacku szukał drzwi. Pierwsza myśl: towarzysze nadeszli z dołu i zabawiają się straszeniem.

Minęła chwila, chrobotanie trwało, nikt jednak nie pokazał się w drzwiach. Ruda wstała i wyszła na próg. Początkowo nic dostrzec nie mogła. I raptem, o parę kroków obok, zobaczyła ośnieżoną postać chwiejącą się na nogach. W tym momencie przypomniały się wszystkie niesamowite historie. „Duch Krupowskiego!” - gdyby nie przestrach, pewnie krzyknęłaby głośno.

Na szczęście duch odezwał się pierwszy.

- Gdzie gospodyni?

Pod Rudą ugięły się nogi. „Cóż to za cudak pytający tak głupio na Pysznej?”

- Ależ to Pyszna! - krzyknęła w odpowiedzi. Przybysz nic z tego okrzyku nie zrozumiał. Ruda powtórzyła łamiącym się ze zdenerwowania głosem: - Schronisko na Pysznej.

- A Zakopane daleko? - zapytał duch. Był przemarznięty na kość, bo mówił z wyraźnym trudem.

Ruda zbaraniała do reszty. Pod drzewem zobaczyła drugą istotę, skuloną, oszronioną, dygocącą z zimna. Druga istota wybełkotała kilka słów w niezrozumiałym języku.

Nie, tego za wiele!...

Ruda rzuciła się budzić towarzyszy. Oppenheim wściekły zeskoczył z pryczy. Urwał w połowie słowa i momentalnie oprzytomniał. Skuloną postać chwycono pod ramiona i zaciągnięto do schroniska. Duch wszedł o własnych siłach.

Kilka szklanek gorącej herbaty i solidna porcja jajecznicy z kiełbasą wyjaśniły całkowicie sytuację.

Kobieta była Angielką. Z polskim narciarzem spotkała się w Szczyrbskim Jeziorze, kiedy wściekła niepogoda unieruchomiła turystów w schronisku. Polak, mimo bardzo kiepskiej znajomości angielskiego, zdołał namówić Angielkę do zwiedzenia polskiej części Tatr. Pierwszego dnia lepszej pogody wyruszyli na nartach w kierunku Przełęczy Pyszniańskiej. Wskazano im tę drogę jako najdogodniejszą drogę do Polski. Przez Dolinę Kamienistą eskortował angielsko-polską parę pasterz słowacki. Wskazawszy grzebień przełęczy, zawrócił czym prędzej, bo dzień miał się już ku końcowi.

Noc zaskoczyła turystów, gdy schodzili z przełęczy. Znaleźli się w terenie zupełnie nie znanym.

Przebyta droga i wichura zrobiły swoje. Szli coraz wolniej. Zbliżał się moment krytyczny, zupełne zobojętnienie i chęć odpoczynku za wszelką cenę. Wtedy poczuli dym. Szczęśliwym trafem dotarli do schroniska, które w pierwszej chwili wzięli za chatkę węglarzy. Stąd to pytanie o gospodynię.

Wiatr przycichł. Turyści zdecydowali się na dalsza drogę. Chcieli jak najprędzej dotrzeć do Zakopanego Oppenheim zjechał z nimi na Halę Smytnią. Stąd miel: już drogę jezdną prowadzącą do wylotu Doliny Kościeliskiej. Po spędzeniu reszty nocy u Słowińskiego miel: za dnia wyruszyć do Zakopanego.

Tak więc spotkanie z „duchem Krupowskiego” rozlazło się i tym razem po kościach. Ale w jakiś czas potem zaczęły krążyć dziwne komentarze. Opowiadano, że Angielka i nieznany narciarz zapadli się jak pod ziemię. Nikt ich jakoby nie widział w Zakopanem... Kto wie, mówiono wieczorami, czy to nie duch Krupowskiego, przyłapany na gorącym uczynku dobijania się do schroniska, rozdwoił się w ostatniej chwili i przybrał postać Angielki i dziwnego faceta, który nie słyszał o Pysznej? Mógł się Krupowski zawstydzić i żeby jakoś z honorem wyjść ze sprawy, udał zbłądzonych narciarzy...

Gadano wieczorami, duby smalone mieszano z niesamowitymi bajdami. Przygasał ogień, bladły na ścianach czerwone odblaski, sen kleił powieki. Coraz głośniej wiatr szumiał nad szałasem, uciszając najbardziej gadatliwych.

Los Pysznej przesądzili nie narciarze, lecz szabrownicy. Tajemnicze ręce rozkradały koce i statki.

Sekcja Narciarska nie mogła nastarczyć z zaopatrywaniem Pysznej dosłownie co kwartał. Było publiczną tajemnicą, że istnieją podrobione klucze i korby. Wiedziano, że z Pysznej korzystają kłusownicy, przemytnicy i młodzi narciarze, unikający pięćdziesięciogroszowej opłaty za nocleg.

Dzikie noclegi i rozkradanie dobytku schroniskowego przekreśliły dalsze istnienie „nie zagospodarowanego” szałasu.

Pyszna była wciąż jedynym schroniskiem w Tatrach Zachodnich. Zarząd Sekcji Narciarskiej PTT w Zakopanem, sekcja z początkiem lat trzydziestych liczyła ponad trzystu członków, zabiegał więc o subwencje i pomoc. Za sprawą Mieczysława Orłowicza Ministerstwo Robót Publicznych dało na Pyszną tysiąc pięćset złotych. Zakopiańska Klimatyka dołożyła trzy setki. Wprawiono wtedy podwójne okna, wymyto i pobielono izby, poprawiono piece, narychtowano kominy i, co najważniejsze, zgromadzono zapas opału na całą zimę 1930/1931...

Wiosną 1935 roku zapadła ostateczna decyzja. Postanowiono rozbudować szałas i urządzić na Pysznej czynne cały rok schronisko. Była to sprawa bardzo delikatna. Szałas stał na terenie podlegającym ochronie przyrody. O legalnym zezwoleniu na budowę schroniska szkoda było marzyć.

Pod pozorem remontu dobudowano „narciarnię”, spiżarnię i klitkę dla dzierżawcy. Otynkowano ściany i sklecono werandę ciągnącą się wzdłuż obydwóch izb dawnego szałasu. Następnej wiosny remontowano dalej. Postawiono przybudówki kuchenne, ganek i przebudowano strych.

Nim się kto obejrzał, stanęło na Pysznej nowe schronisko, dość rozległe i wcale pakowne. Przy okazji urosła również polana - budowano gospodarskim sposobem z miejscowego materiału. Nowa budowla prezentowała się nieco dziwacznie, przypominała plaster miodu. W gruncie rzeczy był to wciąż stary, dwuizbowy szałas obudowany ze wszystkich stron zmyślnymi komórkami.

Zainstalowano wygody, o jakich dawniej nikomu się nie śniło: umywalnie z prysznicem, bieżącą wodą, „00” pod dachem i nawet gaz ziemny dostarczany w metalowych butlach.

Młodzi uznawali to wszystko za rzeczy najzupełniej zwykłe w jako tako zagospodarowanym schronisku. Starzy wzdychali i kręcili głową. Pewnie, korzystali ze zdobyczy technicznych, przyznawali, że „klozet pod dachem, to właściwie już nie klozet, lecz czysty miód w gębie...”, ale romantycznej przeszłości nie mogli przeboleć.

Złośliwcy zacierali ręce: „Nareszcie skończą się amory na Pysznej!”, „Moralność podniesie się w górach!”

Prawda, krążyły pikantne plotki o parkach wymykających się na Pyszną z nartami jako „przyzwoitką”. Krążyły - ale o kim nie krążą plotki? Gadano o Pysznej, jakby to było jedyne miejsce pod słońcem sprzyjające miłosnym uściskom. Zresztą połączenie amorów z nartami nie najlepsze daje rezultaty. Zawsze któraś ze stron wychodzi pokrzywdzona z takiego aliansu. Albo tracą narty, albo miłość kończy się kompromitacją.

Nowe schronisko tętniło życiem- Na Pysznej fetowano piękny jubileusz: trzydziestolecie założonej w 1907 roku Sekcji Narciarskiej PTT. I choć było wygodniej, schludniej i cieplej, starsi wzdychali do dawnego prymitywu. Opuszczając rano schronisko, szukali w górach starych śladów nart. Wdawali się we wzruszające, lecz beznadziejne poszukiwania. Bo, mówiąc otwarcie, usiłowali na dawnych szlakach odszukać własną młodość.

Pewnego roku, w przeddzień imienin Oppenheima, trójka narciarzy opuściła schronisko, udając się z Pysznej na Przełęcz Raczkową. Z przełęczy zjechali do Doliny Raczkowej myśląc o noclegu w schronisku „Czeskosłowackich Turystów”, leżącym u wylotu doliny. Nagle zjawiła się spora grupa narciarzy słowackich. Okazało się, że schronisko zamknięte, a Słowacy biwakują w domku narciarskim, ustawionym w pobliskim lesie. Oppenheim, Ruda i młoda malarka, Różycka, chętnie skorzystali z zaproszenia na nocleg.

Nocowano w dziesięć osób na dwóch pryczach i stole. Długo w noc śpiewano tęskne pieśni słowackie. Różycka przy księżycu szkicowała portrety. Las wokół domku szumiał, szeleścił, pogadywał z wiatrem.

- Zupełnie jak kiedyś na Pysznej... - mruknął Józio.

Rano 19 marca odnogą Rączkowej, przez Kończysta i Dolinę Jarząbczą ruszono ku Chochołowskiej. Na szczycie Kończystej wypakowano z plecaka imieninowy tort. Nastrój był smętny, rozmowa się nie kleiła. Wypadły te imieniny jak stypa. Dawna Pyszna była odległa o spory szmat czasu.

Rozsypano na śniegu okruchy imieninowego tortu i tym gestem pożegnano przeszłość. Na każdego przychodzi moment cierpkiego zrozumienia, że nic przeszłości nie zatrzyma. Oddala się i oddala, choćbyś o niej gadał od świtu do nocy. Zostają tylko wspomnienia, ale i te giną, rozmazują się ogarnięte mgłą. Taką mgłą, jak ta z Pyszniańskiej Przełęczy...

W wiele lat później Pyszna znalazła się w obrębie ścisłego rezerwatu. Zielone tablice wzbraniają wstępu na teren przeszłości.

Jesienią, wśród pięknych kolorów, schodziliśmy w parę osób ścieżką z Iwaniackiej Przełęczy. Opodal schroniska wycieczka z Sosnowca gromkim pohukiwaniem usiłowała, zresztą bezskutecznie, wywołać z lasu jelenie i choćby jednego niedźwiedzia. Stanęliśmy, żeby przeczekać hałasy zdradzające rutynę bywalców stadionów. W tym momencie dopędził nas nieznajomy turysta, mówiąc oględnie, także w mocno średnim wieku. Powiedział „dzień dobry” i pod błahym pozorem również przystanął pod drzewem.

Skwarny dzień i przebyta droga dopominały się o tradycyjne piwo z malinowym sokiem. Poddając się naturalnemu ciągowi skojarzeń, odezwałem się dość głośno: „Ciekawe, co z Krupowskim, jak mu się żyje w rezerwacie?” A na to nieznajomy: „Krupowski? Ależ, proszę pana, zastrzelili go gestapowcy na wiosnę albo jeszcze w zimie!”

Historia Ducha Pysznej doczekała się zakończenia zgodnego z duchem czasów okupacji. Była to ostatnia wiadomość o Krupowskim. I chyba bliska prawdy, bo duch zapadł się jak pod ziemię.

Ponieważ nie pobrzękuje szybami, nie wytrąca manierek z ręki, nie przebiera się za Angielkę i nie poświstuje przed świtem, nikt go już nie wspomina ani dobrze, ani źle. Najzwyczajniej w świecie poszedł w zapomnienie.

O śniegu, lawinach i mgłach O śniegu marzą dzieci. Dla laików śnieg jest biały, a padające płatki przywodzą na myśl zimę, choinkę i monotonną biel na polach. Narciarz jeździ po śniegu - prawda oczywista. I dlatego właśnie słowo „śnieg” nic narciarzowi nie mówi. Śnieg - ale jaki? Puch, cudowny firn czy piekielna łamliwa szreń przetykana kalafiorami?

Gips, boraks, gangle, sparszywiały śnieg odwilżowy, złączony z podłożem czy lecący na dźwięk głosu ludzkiego? Śnieg w górach stanowi o podstawowej wielkiej niewiadomej, o trudności drogi narciarskiej.

Gdyby pierwsi narciarze wiedzieli więcej o kaprysach tatrzańskiego śniegu, kto wie, czy narciarstwo w Tatrach w ogóle by się rozwinęło... Co prawda, kiedyś padały na Podhalu takie śniegi, że zimą nie można było się przekopać z jednej strony Krupówek na drugą, a sanna trwała aż do maja. Było to jednak bardzo dawno, tak dawno, że nikt tych śniegów nie pamięta.

Tatry nie grzeszą śnieżną monotonią. Bywa, że cała zima mija szaro i bezśnieżnie. Zdarza się również, że śnieg zaczyna prószyć w lipcu, a we wrześniu na dobre już przykrywa góry. I zgadnij, bracie, jaka dla narciarza najbardziej odpowiednia pora? Bywa w lutym zielona trawka na Gubałówce i bywa taki marzec, że z deskami na plecach trzeba leźć pod Zawrat, aby zjechać między łysinami suchych traw i kamieni.

Podczas zawodów FIS w lutym 1939 roku - Oppenheim był wtedy kierownikiem biegu na 50 kilometrów i paradował z opaską niebiesko-biało-niebieską - przyplątały się nad Zakopane chmury z rzęsistym deszczem. Śnieg dźwigano koszami i na skocznię, i na trasy biegów. Dopiero w niedzielę, na zakończenie zawodów, niebo sypnęło śniegiem jak z rękawa. Za całe dwa złote. Tyle kosztował bilet na uroczystość zamknięcia zawodów i rozdanie nagród. Miejsce na trybunie wyceniono o złotówkę drożej.

Boże Narodzenie pod śniegiem trafia się tak rzadko, że trudno znaleźć zakopiańczyka, który by takie święta pamiętał. Zwykle wieje wiatr halny, a jeśli nawet siarczysty śnieg zwali się na Wigilię, to pierwszego dnia świąt halny roztopi go w błoto.

W Tatrach człowiek nie jest pewien nawet typowej barwy śniegu. Był kiedyś w Hlińskiej Dolinie śnieg przedziwnie żółty, pocętkowany deszczem na szaro. Śnieg zlodowaciały mieni się błękitem. We mgle sinieje. Pod wieczór staje się różowy. Ostatnio pokazują się śniegi szare, prawie popiołowej barwy.

Ktoś widział śnieg czerwonawy. Ale to już nabytki całkiem nowej doby.

W lecie o śniegu mówi się najchętniej. Jesienią śniegu doczekać się wprost nie można. Tęsknią narciarze do zimowego puchu, marzą o wiosennym firnie. A gdy śnieg wreszcie spadnie...

Są tacy, którzy w nieobliczalności „warunków śnieżnych” upatrują główny urok narciarstwa - rzecz jasna, mowa o turystach, a nie o zawodnikach.

Pewne, że zimą w Tatrach nie ma z góry określonej drogi zdecydowanie trudnej czy łatwej. Dziecinna przełęcz, krowia perć latem, niewinny zjazd przy firnie lub przy puchu w objęciach szreni nabierają

cech niebezpiecznej stromizny, czyhającej na każdy nieostrożny ruch narciarza. Podejście, które można z łatwością zrobić na nartach po sam szczyt w niedzielę, w poniedziałek nie puści, zmuszając do mozolnego kucia stopni w oblodzonym i stwardniałym na żelazobeton śniegu.

W dobrych warunkach zjazd dziesięciominutowy, w złych - godzinna mordęga, mozolne przepychanie się na kijkach tam, gdzie dwa dni temu jechało się całym pędem.

Marzeniem każdego narciarza jest, jak wiadomo, firn, legendarny śnieg wiosenny, częściej opisywany w kurierkach niż oglądany w nieskazitelnej swej formie w Tatrach. Słońce musi go wysmażyć, a mróz zamrozić - na przemian przez parę dni jednolitej pogody. Firn, jeśli się jednak trafi, pozwala na wszelką brawurę, ewolucje, lekceważenie stromizn i lawin, zarówno przy podejściu, jak i przy zjeździe. Jednakże trzeba pamiętać, że pod wieczór lub w chmurny dzień firn zmienia się w szreń.

Idealny śnieg zimowy, puch - też miewa kaprysy. Zbyt wiele puchu na zboczu pachnie lawiną, a torowanie w świeżym, nie uleżałym puchu, szczególnie przy dłuższej wycieczce, wymaga siły Herkulesa i cierpliwości świętego.

Doświadczony narciarz czeka dzień lub dwa. Wyrusza w góry, gdy puch się uleży.

Niestety, bardzo rzadko pojawia się w Tatrach szeleszczący kuzynek puchu, błyskotliwy boraks, śliczny śnieg z gwiazdek mrożonych powstały, gdy mróz ciężką mgłę górską osadzi sprowadzając słońce.

Równie rzadka jest zimowa imitacja firnu, śliska przemarznięta kasza, sypiąca się jednak chętnie lawiną. Te dwa gatunki należą do rodziny śniegów łaskawie usposobionych dla łydek narciarza.

Przeciwieństwem tych ideałów jest szreń, łamliwa szreń, jasna cholera i czarna rozpacz narciarza tatrzańskiego.

Na jednolitej szreni, szczególnie przy dobrych kantach, dadzą się jeszcze wykonać krótkie i zwięzłe ewolucje, hamujące z miejsca niebezpieczny w tych warunkach rozpęd - ale przy głębokiej łamliwej szreni wszelka sztuka zawodzi. Jest to jeden z najbardziej niebezpiecznych śniegów dla nóg i dla nart.

Tnie buty pierwszorzędnie. W terenie nadaje się chyba jedynie do ślimaczej jazdy zakosami, z duszą na ramieniu.

Zwykła szreń, której twardość może się wahać od miękkości zamarzającej grudy po matową twardość chińskiej porcelany, dla rozmaitości zakwitać może chropowatym kalafiorem, wyboistym ganglem, tępym gipsem, otwierając urozmaiconą listę zmiennych śniegów tatrzańskich, męczących niesłychanie nogi, a groźnych dla ścięgien, kości, nart i zębów narciarza. W terenie podobne śniegi wymagają bardzo ostrożnej jazdy, niepopuszczania ani na chwilę nart, starannego wypatrywania drogi i szybkiej orientacji po odcieniu śniegu, aby nie ulec gwałtownemu zahamowaniu lub szarpnięciu.

Zarywające, męczące mięśnie, mało nośne śniegi odwilżowe, bardzo groźne pod względem lawinowym, dopełniają z grubsza listy udręk śnieżnych czyhających na amatora terenowej jazdy. Ale wszystkie one dochodzą do pełnego głosu dopiero przy silnej stromiźnie. Upadek na szreni na równym - jest tylko upadkiem. Na stromym zboczu tatrzańskim upadek oznacza lecenie w przepaść.

Szarpnięcie na małym pagórku jest tylko nieprzyjemnością. Przy silnym pędzie - grozi zerwaniem ścięgna.

W zimie nie ma więc dróg łatwych lub trudnych. Jest tylko droga, na której może przydarzyć się wszystko. Szczególnie w Tatrach, obdarzonych dużymi stromiznami i bardzo kapryśnymi pokładami śnieżnymi. Narciarz wyruszający w góry musi być przygotowany na wszelką ewentualność. To, że przebył kiedyś najwyższą jakąś przełęcz bez trudu, nie dowodzi, aby nazajutrz, na dwakroć niższej karku nie skręcił albo - jeśli się pod szczęśliwą gwiazdą urodził - nart nie połamał na kawałki.

Tyle o śniegu, a przecież - nie wszystko... Gdy wiosenne słońce nagrzeje świeżo spadły puch, rodzi się śnieg ciężki, podlepiający. Nie pomagają ani smary, ani ciężkiego kalibru przekleństwa. Śnieg lepi się kilogramowymi bułami, obciąża nogi i wykręca kostki. O takim śniegu nawet się gada niechętnie.

Ruszyła kiedyś wycieczka z Doliny Pięciu Stawów przez Przełęcz Gładką, Doliny Wierchcichą i Cichą, przez Tomanową Liptowską i Polską - na Pyszną. Ruszono po świeżym, w nocy spadłym puchu.

Pogoda była wspaniała. Słońce - jak to w górach w marcu. Z Gładkiej zjazd dobrze znanym szlakiem do Wierchcichej. Miód w gębie, twarze uśmiechnięte, w cudownym puchu kręci się niebiańsko.

Doliną Cichą szło się całkiem dobrze. Biwak wypadł na Tomanowej Liptowskiej. Słońce, upał, wczesne popołudnie, ogromne ilości herbaty... Po przejściu potoku miny nagle zrzedły. Jak nożem uciął skończyły się zachwyty. Śnieg lepi się do desek, chwyta, przytrzymuje. Co chwila ktoś staje i klnąc przeraźliwie, zdziera śnieg, smaruje z uporem, po to tylko, aby za moment wszystkie te czynności powtórzyć od początku. Wszyscy wloką się jak potępieńcy z kłodami na nogach. A przełęcz z daleka śmieje się drwiąco i kusi odblaskiem słonecznym. Słońce już gasło, gdy przemęczeni, zziajani narciarze przebijali się przez nawis Przełęczy Tomanowej. Pocieszali się, że mroźny wieczór poniesie ich na dół.

No, i poniosła ich łamliwa szreń. Chwytając się krzaków i smreków, ciemną nocą wpadli na Pyszną.

Tam przysięgli uroczyście, że przez tydzień krokiem nie ruszą się ze schroniska.

Następnego dnia poszli na Błyszcz. A po trzech dniach słońca - firn pokrył ziemię. Ruszyli więc na Kończystą.

Firnu nikt nie ogląda bez słońca, lazuru i kwitnących wśród śniegu krokusów. Przy firnie wiać może jedynie ciepły podmuch halnego. Kurniawa ani zadymka nie grożą narciarzowi z tej prostej przyczyny, że dzień szary, bezsłoneczny lub świeży opad natychmiast zmieniają firn w szreń lub „papę”. Firn jest „śniegiem ziemskim”, ale częściej się o nim marzy, niż po nim jeździ.

Gdy leży firn, narciarze upodabniają się strojem do plażowiczów. Termometr na graniach pokazuje bite trzydzieści stopni, a w kotłach górskich podzwrotnikowy wprost panuje upał i ostry blask uderza w oczy. Firny pysznią się wysoko, a w tym samym czasie na polanach hal Tatr Zachodnich bajeczne rozkwitają barwy.

Krokus nie lubi samotności. Wystrzela z ziemi tysiącami drobnych kielichów, bladoliliowych od spodu, nakrapianych u szczytu fioletem, wyzłacanych w środku. Mróz krokusom nie szkodzi, śnieg ich nie zabija. Jeśli dzień bez słońca, krokusy ledwie nos wyściubiają spod śniegu. Gdy słońce przygrzeje rozchylają kielichy i wtedy tak pięknie, że człowiekowi nogi wrastają w ziemię. „Krokusy...” powiadasz sam do siebie, gapisz się jak urzeczony i nie masz siły ruszyć w dalszą drogę.

Czasem już w marcu są na Chochołowskiej, czasem trzeba na krokusy czekać aż do maja. *

Jest jeszcze jedna odmiana śniegu: śnieg, po którym nikt nie jeździ, pierwszy śnieg. Zjawia się zwykle późną jesienią, pada wielkimi, mokrymi płatami i w kilka minut później niknie w błocie. Ale po pierwszym śniegu nadlatuje drugi, trzeci, a trzeci już zostaje. Raz na ćwierć wieku zdarza się inaczej.

W kronikach krakowskiego AZS-u można przeczytać notatkę informującą, że w roku 1911 kolega inżynier Borkowski, korzystając z obfitego opadu śnieżnego, przeszedł grań Czerwonych Wierchów i zjechał przez Rzędy na Tomanową, a więc przebył drogę nigdy na nartach nie robioną. Działo się to 5 października!

Był też rok z tak wczesnym śniegiem, że już pod koniec września hulali narciarze po dwumetrowym śniegu w Dolinie Pięciu Stawów i na wszystkie strony słali alarmujące karty: śnieg, śnieg, przyjeżdżajcie.

Nie zamarznięte, pawiookie stawy jaśniały wtedy niby szafiry wśród olśniewającej bieli. W jesiennym, niskim słońcu iskrzyły się zbocza i lód na skałach. Spełniał się obraz, o którym marzy się w górach: zimowy śnieg i letnie stawy. W nocy, kiedy gwiazdy wysypały się na niebo, drugie tyle gwiazd zakwitło w stawach. Wypełniły się stawy gwiazdami i odbiciem grani.

I dziw się ludziom, że ciągną w góry z różnych stron kraju, że góry zdolne są przesłonić im dosłownie wszystko...

Ale na tym nie koniec, bo lawiny to także śnieg.

Ma narciarz swój świat przepaścistych zboczy górskich, swój żywioł ukochany - mroźny śnieg biały, ma też śmierć swoją własną, narciarską...

O lawinach śnieżnych ludzkość wie od dawna. W Alpach lawiny wymiatają całe doliny, z lasem, osiedlem i ludzkim dobytkiem. W Tatrach, górach dzikich i stosunkowo niedawno odkrytych dla turystów, lawiny nie powodowały równie groźnych katastrof.

Z pokolenia na pokolenie przechodziły ustne opowieści o kłusownikach porwanych przez śniegi, o zbójnikach pochwyconych przez białą śmierć. Głośna była swego czasu legenda o górniku bezbożnym ze Starej Roboty zasypanym w sztolni w Wigilię Bożego Narodzenia. Wspomina się również górala przywalonego śniegiem wraz z parą koni w Dolinie Chochołowskiej.

Wszystkie te wypadki miały miejsce „kiedyś”. Dokładnie nikt nie umiał określić ani dnia, ani roku.

Nieszczęścia rozproszone na przestrzeni wielu lat nikogo nie przerażały. O lawinach mówili chyba najwięcej gazdowie, właściciele szałasów w Chochołowskiej lub Jarząbczej. Prawie każdej wiosny musieli naprawiać szałasy porozwalane przez śniegi lecące z Bobrowca lub Czerwonego Wierchu.

Lawina, biała śmierć czyhająca w słońcu, w oczach laików otoczona bywa nimbem tajemnicy. Rusza, nie wiadomo czemu, jak i kiedy.

Tymczasem sprawa lawin sprowadza się prawie wyłącznie do gatunku śniegu. Kto rozumie wymowę śniegu, ten lawinie samochcąc pod nos nie podejdzie.

Często się słyszy naiwne twierdzenie, jakoby wiosną dopiero góry zakwitały lawinami. Fatalna omyłka.

Zimowe lawiny puchowe należą do najgroźniejszych dla życia narciarza. Jeżeli jeszcze przy wiosennej lawinie - o ile kamieniem głowy nie rozwali, a nóg nie potrzaska zwałami brył śnieżnych - można liczyć na dwadzieścia centymetrów powietrza koło głowy, które pozwoli przeżyć narciarzowi godzinę czy dwie, zanim go odkopią, to w zimie drobniuteńki puch, nie naruszając binokli na nosie, wciska się tak szczelnie w usta i drogi oddechowe ofiary, iż proces uduszenia następuje prawie błyskawicznie.

Lawiny chodzą równie dobrze w grudniu, jak i w kwietniu, rankiem, południem, wieczorem, jak i nocą. Lawiny bowiem zależą przede wszystkim od jakości opadu śnieżnego, temperatury naruszającej konsystencję warstw śnieżnych oraz od nieostrożności samego narciarza, nieopatrznie przecinającego śnieg na zboczu, gdy śnieg ten jest licho z podłożem powiązany.

Ile śniegu spadło, na jakie podłoże, w jakich warunkach atmosferycznych? W tych trzech pytaniach mieści się cały katechizm lawinowy.

Duży opad powoduje zawsze - niezależnie od pory roku - tendencję do lawin.

Duży opad kilkudniowy podwyższa niebezpieczeństwo do maksimum. Trzeba czekać, aż śnieg osiądzie, a ze stromych zboczy zejdą lawiny.

Najmniejszy opad na stwardniałe podłoże (krustę, szreń) spowodować może lawinę przy nawet względnie małej stromiźnie. W ogóle, gdy śnieg pod nartami lub butem sypie się zdradzając mierne powiązanie z podłożem - istnieje groźba lawiny. Silne słońce po śnieżnym opadzie również działa katastrofalnie.

Przeciwnie, gdy śnieg pada przy odwilży i dobrze się zwiąże z podłożem, niebezpieczeństwo lawin słabnie.

Jeżeli śnieg pada przy silnym wietrze, zwiewany z grani gromadzi się po dolinach, mamy wtedy na graniach szreń, w dole zaspy, lecz groźba lawin blednie.

Drugi dogmat: każda zmiana temperatury podwyższa niezmiernie niebezpieczeństwo zejścia lawin.

Więc: nagła odwilż spowodowana wiatrem halnym lub inną przyczyną; upał lub nagły zanik nasłonecznienia. Momenty zmian temperatury, naruszając gatunkowość nawierzchni śnieżnej w porównaniu z dolną jej warstwą, wywołują znane niebezpieczeństwo zsunięcia się deski śnieżnej.

Dlatego to wiatr halny, powodujący często w przeciągu kilku godzin dwudziestostopniowe skoki temperatury, uważać należy za najbardziej groźnego podrywacza lawin.

Trzecim czynnikiem powodującym lecenie śniegu jest, ma się rozumieć, sama stromizna.

Dwudziestoprocentowe nachylenie zbocza wystarcza przy odpowiednich warunkach i umożliwia zsunięcie się śniegu.

Typową konfiguracją terenową dla lawin są wszelkie żleby. Każdy żleb, każda rynna, każde nowe wklęśnięcie terenu przy stromiźnie jest naturalną drogą lawin w odpowiednich po temu warunkach.

Kto uważnie przypatrzy się Tatrom, pojmie od razu tę groźną prawdę terenową. Wykoszone w dole lasy dośpiewają mu resztę.

Zbytnie wybrzuszenie terenu, jak i śniegu, nic dobrego nie wróży. Jeżeli widać na śniegu rysy lub pęknięcia, często w okolicy skał, należy uznać śnieg za bardzo podejrzany. Lawiny, na wiele godzin przedtem lub tylko na kilka minut, zdradzają się popękaniem śniegu. Śnieg nabrzmiały, nie tknięty zejściem żadnej lawiny, również zapowiada ją w niedalekiej przyszłości, przy okazji choćby nierozważnego okrzyku. „Szanuj ciszę gór” - nie jest czczym hasłem, wymyślonym przez „ochroniarzy”. Czasem stanowi o życiu.

W warunkach lawiniastych najbezpieczniejsze są wszelkie grzędy. Zbocza pokryte kosówką są na ogół pewniejsze od stoków trawiastych, ale tak długo jedynie, dopóki wystaje ze śniegu choć ślad kosówki.

Gdy śnieg ułoży się grubą warstwą ponad kosówką, kosówka lawiny już nie zatrzyma.

Krążą wśród narciarzy opowieści o tym, jak wprawny zjazdowiec może uciec przed lawiną, nawet gdy ta już go pochwyci.

Można zostać, będąc na skraju lawiny, odrzuconym w bok lub skośnym szusem wyrwać się spod niej dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności, lecz normalnie nie sposób na to liczyć. Kto widział błyskawiczny ruch śniegu, ogrom przestrzeni zgarniętej w żlebach, rynnach, od zbocza do zbocza, ten zrozumie, że nie ma ani miejsca, ani czasu i że opowiadania o ucieczkach zaliczyć do bajek wypada.

Kto widział druzgoczącą siłę lawin, które na dziesiątkach metrów koszą wysokopienny las jak zapałki i nie tylko dosięgają dna doliny, ale przeskakują jej szerokość i koszą lasy na kilkanaście metrów wzwyż na przeciwległym zboczu, ten pojmie, jak śmieszne są te szusy umożliwiające ucieczkę z zasięgu lawiny.

Lawiny, poruszone nartą turysty, bywają nie mniejszych rozmiarów niż lawiny lecące samorzutnie.

Rusza bowiem nie tylko śnieg pod nami będący, lecz całe zbocze wzwyż obsuwa się za nim.

Liczyć, że nas odkopią towarzysze lub Pogotowie? Wielka jest sprawność, poświęcenie i rutyna ratowników, lecz kto szukał człowieka w lawinie, wie z naocznego doświadczenia, że dotarcie do narciarza, przy stumetrowej często długości lawiny, a kilkupiętrowej jej wysokości, jest kwestią raczej szczęśliwego przypadku niż wysiłku ludzkiego, mimo dziesiątków lub setek rąk ratowniczych. Komu życie miłe - niech lawinę omija o pół kilometra.

Gdy nie jesteśmy pewni śniegu, najbezpieczniej zdjąć pychę z serca, a narty z nóg, choćby przyszło brnąć po brzuch w puchu. Wieloletnie doświadczenie wykazało, że lawina ma tendencję do wyrzucania ku górze przedmiotów stałych. Wyrzuca więc i człowieka, pod warunkiem, że ten jest bez nart. Narty działają jak kotwica, przygważdżają do dna, zmniejszają do minimum szanse ratunku.

Lepiej sto razy schodzić niż raz zjechać razem z lawiną.

Pierwsi narciarze o lawinach myśleli najmniej. Debatowali na ten temat, obmyślali środki zaradcze, były to jednak rozważania teoretyczne. Jeszcze jeden pasjonujący temat, przypominający wieczorne historie o duchach.

Wiadomość o śmierci Karłowicza uderzyła w Zakopane niby grom z jasnego nieba. A więc jednak!...

Lawina!... Przeklinano „foki”, które Karłowicz miał na deskach. Gdyby nie „foki”, mówiono, zjeżdżałby prędzej i może uszedłby śmierci?

Po tej głośnej tragedii zapanował spokój. Po dawnemu szły lawiny, rozbiły poręcz mostu przy Wodogrzmotach, waliły się na szosę do Morskiego Oka, rozniosły altanę na Kondratowej, kosiły lasy, straszyły narciarzy w Cichej i w Koprowej, lecz ludzi nie zaczepiały. Pustawo było wtedy w Tatrach.

Dopiero po pierwszej wojnie, kiedy ożyła turystyka zimowa i narty stały się bardziej popularne, przypomniano sobie o niebezpieczeństwie lawin.

Wstrząsające wrażenie wywarł wypadek na ruchliwej drodze prowadzącej na Halę. Słonecznej marcowej niedzieli dwaj młodzi narciarze zjechali z „nartostrady”. Popisując się efektownymi ewolucjami, zlekceważyli masy śniegu zalegające stromy żleb pod Kopą Królowej. Nagle podcięty nartami śnieg ruszył. Stało się to na oczach wielu narciarzy. Przez moment widziano, jak porwani lecącym śniegiem usiłowali zdjąć narty. Potem wszystko znikło w białej, skotłowanej masie. Lawina z hukiem runęła dnem żlebu w kierunku Hali Olczyskiej. Mimo natychmiastowej pomocy, bo i Pogotowie z Oppenheimem przybyło wkrótce po wypadku, zdołano uratować tylko jednego narciarza. Drugiego szukano trzy dni. Znaleziono zwłoki pod wielometrowym kopcem śnieżnym, na samym dnie żlebu.

Lawina ze Skupniowego Upłazu? Po prostu wierzyć się nie chciało. W takim miejscu!....

W równie piękny, słoneczny dzień poszła lawina na Halę Kondratową. Trójka narciarzy, kobieta i dwaj mężczyźni, zaryzykowała zjazd z grani Kopy Kondrackiej na halę. Nie lekceważyli niebezpieczeństwa, po prostu go nie dostrzegli. Nie widzieli masy śniegu wiszącej dosłownie na włosku i niemal klasycznej lawinowej konfiguracji terenu.

Pierwszy z narciarzy zjechał szczęśliwie, lecz śnieg poruszony deskami już, już prawie leciał. Kobieta jechała jako druga i ona do reszty podcięła lawinę. Kilkudziesięciu narciarzy uwijało się tego dnia na hali. Patrzyli zdrętwiali ze zgrozy. Przeraża bowiem ogrom lecącej połaci śnieżnej i błyskawiczny ruch.

Katastrofa następuje w okamgnieniu. Zanim ludzie zorientowali się, lawina porwała narciarkę.

Pogotowie dopiero na drugi dzień dokopało się do zmasakrowanych zwłok. Trzeci narciarz ocalał, lawina ruszyła, nim rozpoczął zjazd.

Wypadki mnożyły się, lawiny sięgały po coraz nowe ofiary, a mimo to igrano z lawinami z jakąś przedziwną beztroską. Brawura, brak wyobraźni lub może brak wyczucia? Brak znajomości warunków śnieżnych?...

I znów - upalne, marcowe południe. Dużo śniegu. Barometr leci na łeb. Wiatr halny rozhula się lada chwila. Grupa narciarzy podchodzi pod Liliowe. Olśnieni słońcem, wspaniałym śniegiem, zachwyceni bezchmurnym niebem. Droga, jaką obrali na przełęcz, jest wyzwaniem rzuconym losowi. Zanim przebyli połowę drogi, ruszył śnieg w kotle. Władek Czech, znajdujący się na skraju lecącego zbocza, ucieka karkołomnym szusem z zasięgu lawiny. Żona Władka - odkopano ją najprędzej - zmarła z powodu obrażeń wewnętrznych. Po czterech godzinach pracy Pogotowie wydobyło dwóch następnych narciarzy; tych udało się uratować. Czwartego wydobyto martwego pod koniec następnego dnia poszukiwań. Po zakończeniu akcji ratowniczej podszedł do Oppenheima wystraszony turysta.

- Jak to, więc tu też są lawiny? W tak uczęszczanym miejscu?

- Lawiny są wszędzie - odpowiedział zirytowany Oppenheim.

- To ja wyjeżdżam.

Starych narciarzy doprowadzały do pasji wypadki „lawinowe”. Ogromna większość została spowodowana lekkomyślnością i zupełną nieznajomością warunków tatrzańskich. Turystyka zimowa, owe sławne wyrypy narciarskie, biwaki w szałasach i ciężkie plecaki, słowem to wszystko, czym żyło starsze pokolenie, wychodziło już z mody. Tatry zaludniały się „boiskowcami”, jak ich nazywano staromodnie, narciarzami, którzy podchodzili, zjeżdżali i znowu podchodzili. Znakomita technika jazdy szła w parze z całkowitą obojętnością na piękno gór. Dla tego pokolenia interesująca była tylko sama jazda. Nic więc dziwnego, że kolejkę na Kasprowy powitali z entuzjazmem. Dziś jeszcze można spotkać doskonałych narciarzy zakopiańczyków, którzy nigdy w życiu nie byli w Tatrach Zachodnich i nie widzieli Morskiego Oka. Znają na pamięć każdy centymetr tras zjazdowych, ale o górach mają takież pojęcie, co ceper stawiający pierwsze narciarskie kroki koło Krokwi lub na „oślej łączce”. „Umiejętność wyboru drogi narciarskiej w terenie jest najważniejszym sprawdzianem turystycznej klasy narciarskiej, jedyną, dziewięćdziesięcioprocentową asekuracją wobec lawin i wypadków” powtarzał do znudzenia Oppenheim.

Tragiczną ilustracją do tych słów stał się wypadek na stokach Skrajnej i Pośredniej Turni opadających ku Dolinie Cichej. Była to chyba ostatnia „krwawa” lawina przed wybuchem drugiej wojny.

Czterech wysportowanych narciarzy wjechało kolejką na Kasprowy. Celem wyprawy była Dolina Pięciu Stawów Polskich. Wybrali drogę pozornie najłatwiejszą - przez Liliowe i Walentkową. W lecie szlak ten nie nastręcza kłopotów, lecz zimą żlebowate, trawiaste zbocza stają się ulubioną drogą ogromnych lawin lecących do Doliny Cichej.

Trzech narciarzy ruszyło pełnym gazem. Czwarty zatrzymał się na grani. W ostatniej chwili musiał poprawić wiązanie czy też zawiązać sznurowadło. Parusekundowa zwłoka uratowała mu życie. Stał się mimowolnym świadkiem śmierci towarzyszy. W ułamek sekundy po ruszeniu narciarzy zbocze drgnęło i runęło ogromną lawiną.

Piąty spóźnił się do Kuźnic. Odłączywszy się od kolegów pobiegł na pocztę po przekaz na 10 złotych.

Można powiedzieć bez przesady, że Stasia Töpfera - świetnego grafika o głośnym nazwisku uratowały wtedy pieniądze. Tak, dziesięć złotych to były pieniądze! Gdy Töpfer znalazł się na Kasprowym, było już po wszystkim.

Ekspedycje ratunkowe dwa tygodnie przekopywały lawinisko wypełniające dno skalistego żlebu. Gdy odkopano dwa zmasakrowane ciała, zaprzestano dalszych poszukiwań. Potężne styczniowe mrozy i groźba zejścia nowych lawin uniemożliwiły pracę ratownikom.

Trzeci narciarz zaginął bez śladu. Nie spodziewano się go odnaleźć wcześniej niż na wiosnę.

W pierwszych dniach maja 1939 roku wyruszyła nowa wyprawa Pogotowia z Oppenheimem na czele.

Kilkunastu ludzi uparcie sondowało pozostałe z zimy lawinisko. Drugiego dnia natrafiono na ciało trzeciego narciarza, jedynaka. Stasia Zaremby.

Pierwsi narciarze, wyruszając w Tatry, tyle wiedzieli o lawinach, co usłyszeli od górali. Kiedyś pod Polskim Grzebieniem Zaruski i Kordys cudownym trafem wymknęli się śmierci. Dopiero po latach przekonali się, że zjeżdżali w sposób najbardziej niewłaściwy i że sprowokowali drzemiącą lawinę.

Wiedza o lawinach przychodziła wraz z doświadczeniem. Stąd irytacja i gromy pod adresem młodych.

Innym razem, na Przełęczy Iwaniackiej, młody Józio Oppenheim o mało nie padł ofiarą sprowokowanej przez siebie lawiny.

Cholerny nawis zawalał przełęcz. Starsi klęli pod nosem i cierpliwie przekopywali zawalidrogę, zniecierpliwiony Józio mruknął: „Toż to nie ma sensu” i nie namyślając się skoczył z nawisu, ginąc towarzyszom z oczu. W tym samym momencie rozległ się donośny huk. Kiedy grzmot przewalił się i ucichł, narciarze doczołgali się na skraj nawisu i spojrzeli w dół... Ogromne lawinisko zawalało dno żlebu, a tuż pod nawisem stał zzieleniały Józio, niezdolny do odezwania się słowem. Skamieniały wpatrywał się w płachetek śniegu, ocalały pod nartami. Ogarnięty przerażeniem, że lada chwila runie i ten ostatek śniegu, bał się najdrobniejszego gestu. Dopiero na widok towarzyszy odzyskał jaki taki rezon.

Nauczka nie poszła w las. W swych „Szlakach narciarskich Tatr Polskich” umieści Józio później następujące ostrzeżenie: „Nawis, spadając lub nieostrożnie przekopywany, również wystarczy, aby spowodować lawinę. Nieopatrzny skok z nawisu przy dużym śniegu wywołać może ten sam efekt...”

Opisy dróg narciarskich poprzedzi barwnym wykładem o śniegu, lawinach, pogodzie i mgłach.

Przybywało faktów i doświadczeń godnych zapamiętania.

Było to na Pysznej. Od kilku dni śnieg walił bez przerwy, uniemożliwiając narciarską włóczęgę.

Narciarze siedzieli w schronisku (nie zagospodarowany szałas) i klęli parszywą pogodę. A śnieg walił i walił. Sypało się z nieba drzwiami i oknami.

Oppenheim zaczął namawiać do powrotu. Nie podobały mu się ogromne masy śniegu gromadzące się na stokach pyszniańskiego kotła. Radził zjechać do Zakopanego i tam się doczekać pogody.

Posłuchano rady i całe towarzystwo z nosami na kwintę wróciło do Zakopanego.

Po paru dniach wyjrzało słońce. Blade, przyćmione resztkami rozwiewających się mgieł, ale zawsze słońce. Ruszono z powrotem na Pyszną. Młodzi narciarze niecierpliwie wyrwali naprzód. Reszta statecznie podążała za nimi. Oppenheim ostrzegł przy rozstaniu, żeby nie zapuszczali się powyżej drugiego szałasu pasterskiego, stojącego na buli ponad schroniskiem.

Kiedy starsza część wycieczki znalazła się w pobliżu schroniska, usłyszano wołanie: - Gdzież ten cholerny szałas? Szukamy i szukamy. Żadnego tu nie ma szałasu!

Okrzyk podziałał jak ostroga. Rzucili się wszyscy patrzeć, gdzie się solidny szałas zapodział. Jedno spojrzenie wyjaśniło przyczynę bezowocnych poszukiwań. Na miejscu, gdzie stał szałas, leżała lawina.

Zeszła jednocześnie ze wszystkich zboczy ogromnego amfiteatru pyszniańskiego: spod Kamienistej, Błyszcza i Siwych Turni. Przewaliła się przez górne piętra kotła, spłynęła wszystkimi rynnami Siwych

Sadów, starła zagajnik świerkowy i oparła się o las wysokopienny otaczający schronisko. Pęd powietrza zniósł szałas, rozsypując po lesie połamane belki.

Niespodzianka zapierająca dech w piersiach. Kocioł pyszniański był ulubionym terenem narciarskim.

Miejsce, gdzie od dziesiątków lat stały szałasy, uznawano za całkiem bezpieczne. Przecież zazwyczaj lawiny zatrzymywały się w górze, na bulach Siwych Sadów...

Bez słowa, tylko zerkając na siebie spod oka, dreptało bractwo po lawinisku, obchodząc wielkie jak głazy bryły stwardniałego śniegu. Nie można się było od tej lawiny oderwać, przyciągała rzadko spotykanym ogromem.

Druga lawina wbiła się w pamięć dzięki swemu przedziwnemu pięknu.

W kwietniowy, szary i mglisty dzień zjeżdżali Ruda i Oppenheim z Zaworów na południe.

Przy zjeździe z Ciemnych Smreczyn uderzył ich widok wielkiej lawiny zalegającej podłużną halę z szałasem przy drodze. Zaintrygowani pojechali w kierunku lawiniska. I nagle znaleźli się w świecie jakichś fantastycznych formacji śnieżnych, wymodelowanych pędem powietrza i siłami działającymi w czasie upadku.

Po obu stronach skłębionego lawiniska wznosił się mur śnieżny wysokości paru metrów. Środkiem wiła się biała, idealnie gładka droga. Biegła kręto, omijając liczne jeziorka o szmaragdowej toni, wokół których usadowiły się strzeliste piramidy z drobnych bryłek śnieżnych. Ponad zastygłymi falami lawiny górowały przedziwne baszty, igły i kunsztownie rzeźbione fragmenty mauretańskich budowli. W którąkolwiek spojrzało się stronę, bajkowa architektura przyciągała wzrok.

W zielonkawej, sennej wodzie przeglądały się perłowym odbiciem baszty, piramidy i minarety. Na tle popiołowego nieba i zamglonych grani Krzyżnego Liptowskiego pyszniły się dziwne budowle z bardzo dziwnej bajki. Na najwyższej z baszt, jak nieruchoma zielona chorągiew, tkwił młody świerk.

Lawinisko urzekało pięknem. Trudno się było rozstać z krajobrazem wyrwanym żywcem z jakiejś wschodniej bajki i przeniesionym pędem lawiny na tatrzańską halę. Ale czas uciekał, trzeba się było zbierać dalej w drogę.

Po pewnym czasie narciarze obejrzeli się, aby raz jeszcze ogarnąć wzrokiem cudownie piękną lawinę.

Nie dostrzegli już ani zielonej chorągwi, ani baszt, ani mauretańskich pałaców. Zobaczyli masy skotłowanego śniegu – nic więcej.

Dzierżawca schroniska w Dolinie Koprowej, wysłuchawszy opowiadania, przypomniał sobie, że poprzedniego dnia koło południa potężny huk wstrząsnął doliną i schroniskiem. Domyślano się, że to poszła duża lawina, najpewniej z Krzyżnego Liptowskiego...

Lawiny bywają różnego autoramentu. Olbrzymka potrafi wykosić las na zboczu i w dolinie. Tęga lawina na kawałki roztrzaskuje dwumetrowej grubości lód na Morskim Oku. Zdarzyło się tam, że lecąca lawina podmuchem chwyciła drwala pracującego na brzegu i utopiła w jeziorze.

Opowiadał Józef Krzeptowski, a trzeba mu wierzyć, bo i przewodnik doświadczony, i znawca gór wielki (bywało, sześćdziesiąt dni spędzał w Tatrach w ciągu jednej zimy), że spotkał się kiedyś z lawiną życzliwą narciarzom. Zjeżdżał z gościem z Zawratu i trochę lekkomyślnie zapuścił się zbyt na lewo, w

nieckowate zagłębienie terenu pod Kołową Turnią. Nagle usłyszał groźny trzask pękającego śniegu.

Razem z tym odgłosem stracił przytomność. Odzyskał świadomość na grzędzie. Po drugiej stronie leżał gość rozciągnięty jak placek, ale zdrów i cały. Lawina poszła środkiem roztrąciwszy narciarzy łokciami na boki. Śmiano się z Krzeptowskiego, że to jakaś młoda lawina, na ludziach się nie znająca. „Wzięła cię, Józku, za psi pazur i dlatego puściła wolno...”

Tyleż szczęścia miał Ziętkiewicz i Irena Domaniewska. Zjeżdżali ze Szpiglasowej Przełęczy i ani się spostrzegli, jak śnieg ruszył ich śladem. Dopędził w kotle i zasypał po szyję. Szczęściem, śniegu było mało. Można więc było używać do woli opowiadając, jak komicznie wyglądali zasypani. Wystawały im głowy ze śniegu jak makówki. Domaniewska długo nie mogła się uspokoić. Uczucie bezsilności, jakiego doznaje człowiek unieruchomiony przez śnieg, nie da się z niczym innym porównać.

Są lawiny z poczuciem humoru, gustujące w figlach. Takie lawiny lubią zadrwić z doświadczenia, jakim się zwykle szczyci narciarski wyga. Na Zielone Święta - zima była śnieżna i do Zielonych Świątek śniegu doleżało sporo - zjeżdżali Starym Zawratem Ziętkiewicz z żoną, Oppenheim i jeszcze kilku młodych narciarzy. Przyjrzawszy się papkowatemu śniegowi rozgrzanemu słońcem, Józio radził zejść na nogach i zjazd zacząć niżej. Nie przejmując się drwinami, sam zdjął narty-. Gdy je przypinał na dole, któryś z narciarzy podciął lawinkę. Ruszyła momentalnie, porwała Józia i tkwiącego po pas w śniegu, poniosła na dół żlebu. Na zakończenie lawinowej przygody dostał Józio po łbie nartą, której nie zdążył przypiąć, a którą lawinka przyniosła tuż za nim.

Najczęściej jednak lawiny dają groźniejsze nauczki. Poszła raz lawina na Wyżnią Jarząbczą i porwała ze sobą narciarkę do lasu. Zaalarmowano schronisko i kurs wojskowy. Kilkudziesięciu ludzi przeszukiwało stosunkowo płytkie lawinisko. Późną nocą znaleziono narciarkę wciśniętą pod drzewo.

Odniosła ciężkie obrażenia, ale po miesięcznej kuracji opuściła szpital o własnych siłach.

W okresie Wielkanocy, przy pięknej pogodzie, dziesiątki słowackich ceprów hasały na nartach pod groźnymi ścianami Rohaczy. Nagle runęła lawina. Rozrzuciła bractwo na cztery strony świata, jednego narciarza zatrzymując w swych objęciach. Krzyż z kosówek, postawiony w tym miejscu, stał się skuteczniejszym ostrzeżeniem niż słowne przestrogi, jakich nie szczędzono narciarzom w schronisku.

I wreszcie - letni śnieg.

Niewinnie połyskujące w słońcu białe płaty, efektownie kontrastujące z sinawym tłem zboczy wybielone żleby i rynny. Z daleka w dzień pogodny wydaje się człowiekowi, że kawałki słońca rozrzucono po górach. Wydaje się, że natura wymyśliła jeszcze jedną ozdobę, jeszcze jedno urozmaicenie tatrzańskiego pejzażu.

Z bliska rzecz się przedstawia inaczej. Letni śnieg jest jednym z groźnych wrogów turysty. Twardy, śliski, sprasowany deszczem i zlodowaciały wskutek przymrozków, poddaje się jedynie czekanowi i podkutym butom.

Alpiniści i taternicy lubią zjazd na czekanie po podobnym śniegu. Zjazd zaoszczędza siły i czas.

Wymaga jednak wielkiej wprawy i rozsądku, bo trzeba pęd miarkować wedle warunków terenowych, a nie fantazji i odwagi.

W sierpniu 1912 roku dwaj prascy studenci, schodząc z Rysów, postanowili skrócić drogę i zjechać na butach po śniegu zalegającym stromy żleb. W krótkim czasie nabrali pędu, nad którym w żaden

sposób nie mogli już zapanować. Wyniosło ich na piargi. Ratownicy Pogotowia przydźwigali ciała do schroniska. Była to dopiero ósma wyprawa TOPR-u. Posługiwano się prymitywnym sprzętem. Gałęzie kosówki zastępowały nosze.

Tragedia pod Rysami powtórzyła się w prawie identycznej formie w dwadzieścia pięć lat później. Tym razem ofiarą padł człowiek starszy, doświadczony, bo od szeregu lat chodzący po górach. Próba jazdy na butach skończyła się uderzeniem w skały. Rola Pogotowia ograniczyła się do zniesienia zmasakrowanych zwłok.

Popularna ścieżka wiodąca z Pięciu Stawów przez Świstówkę do Morskiego Oka obchodzi bezpiecznie urwiska i żleby opadające do dna Doliny Roztoki. W lecie jest to szlak nie nastręczający ani specjalnych trudności, ani emocji - nawet dla turystów mało obytych z górami. Lecz przy najmniejszym oblodzeniu lub zaśnieżeniu ścieżka staje się miejscem podstępnym i niebezpiecznym.

W maju 1937 roku znalazła się na tej ścieżce wycieczka szkolna prowadzona przez profesora Wronowskiego. Dzierżawca schroniska w Pięciu Stawach, Jędruś Krzeptowski, świetny znawca gór, przestrzegał przed śniegiem, który w kilku miejscach przerywał letnią ścieżkę. Dla ułatwienia orientacji Krzeptowski ustawił nawet prowizoryczne drogowskazy informujące, jak omijać najbardziej niebezpieczne miejsca. Kiedy wycieczka dotarła do płatów śniegu, Wronowskiego ogarnęło dziwne podniecenie. Zaczął pokazywać uczniom, jak jeździ się na nartach. (Zima była małośnieżna, więc na nartach nikt tego roku nie jeździł.) Pokazy zakończyły się tragicznie. W pewnym momencie Wronowski pośliznął się, krzyknął i w zawrotnym tempie zaczął się zsuwać po stromiźnie. Uczniowie podzielili się na dwie grupy. Jedni ruszyli co tchu do Morskiego Oka, drudzy zawrócili do Pięciu Stawów.

Krzeptowski natychmiast pośpieszył na ratunek. Z dna Doliny Roztoki idąc po zamarzniętym śniegu w górę stromego żlebu odnalazł Wronowskiego w śnieżnej jamie pod skałą. Wronowski był nieprzytomny. Dwie godziny leżał w lodowatej wodzie. Kiedy go Krzeptowski wyciągnął, pod wpływem bólu odzyskał na chwilę przytomność. Prosił, żeby go zostawić w spokoju, bo i tak nic z niego już nie będzie.

O transporcie na dół nie mogło być mowy w tych warunkach. Krzeptowski owinął rannego kocem i wrócił do Roztoki, aby doczekać się Pogotowia.

Idąc po Wronowskiego, Oppenheim i ratownicy mieli jeszcze jedną okazję, aby podziwiać poświęcenie i odwagę popularnego Jędrusia.

Wronowski jeszcze żył. Pobieżne badanie wykazało złamanie nogi, ciężkie obrażenia kręgosłupa i ledwo już wyczuwalne tętno. Transport na ścieżkę na Świstówce był bardzo trudny. Czas uciekał i razem z czasem uchodziło życie. Kiedy wreszcie osiągnięto ścieżkę, Oppenheim, bez przerwy badający puls rannego, stwierdził zgon. O pół do trzeciej w nocy zniesiono ciało do Morskiego Oka. Drugim klasycznym miejscem, słynącym z wypadków spowodowanych resztkami zimowego śniegu, jest ścieżka na Świnicę. Przecina ona szereg żlebów, w których późną wiosną, a nawet jeszcze latem, trzymają się tęgie języki śnieżne.

Można ułożyć długą listę wypadków, jakie się tam zdarzyły. W sierpniu 1913 roku „skiełznął” z Przełęczy Świnickiej Jan Stanek, czeladnik szewski z Zakopanego. Odniósł poważne obrażenia. Tyle

zyskał, że go znosiło doborowe towarzystwo: Zaruski, Lesiecki, Jakub Wawrytko i Zdyb. Trzy lata później przytrafiło się podobnie uczniowi gimnazjum z Krakowa. A jeszcze później znów „pośliznął się” nieostrożny turysta i też poleciał dobre kilkadziesiąt metrów w dół ku Walentkowej...

Zdarzało się polecieć i ludziom doświadczonym, bo do takich zaliczyć wypada Witolda Płuszczewskiego. Cieszył się opinią wytrawnego alpinisty i zapalonego górołaza. W lipcu (był to rok chyba 1923) schodził ze Świnicy ścieżką do Doliny Pięciu Stawów. Traf zrządził, że w tym samym kierunku posuwała się wolno wycieczka uczennic. Płuszczewski, zirytowany zatarasowaniem drogi, postanowił alpejskim sposobem zjechać na czekanie. Wszedł na śnieg - pojechał.

Opowiadał potem, że w pamięci pozostał mu tylko sam moment ruszenia. W chwilę później poczuł, że coś go wynosi w powietrze i stracił przytomność. Turyści, znajdujący się w dolinie, zaalarmowali żołnierzy Kompanii Wysokogórskiej. Ci nieprzytomnego Płuszczewskiego znieśli do schroniska, a stamtąd Pogotowie przetransportowało do szpitala w Zakopanem. Mimo nadwerężonej podstawy czaszki i rany głowy amator jazdy na czekanie wykręcił się sianem z opresji. Opuściwszy szpital mówił ze śmiechem, że sposoby alpejskie jakoś do Tatr nie pasują...

Dawnymi laty, czyli bardzo dawno, trafili narciarze z Zaruskim na czele na wyjątkowo podłe warunki śniegowe. Po parodniowej wycieczce, kiedy się żegnano w Zakopanem, Zaruski pogratulował towarzyszom szczęśliwego powrotu, bez wypadku i bez złej przygody. Winszowano sobie wzajemnie, bo wycieczka była trudna i różnie się mogło zdarzyć.

W kilka chwil później pan Mariusz tuż przed swoim domem pośliznął się na lodku przysypanym śniegiem. Upadł i złamał rękę.

Nie chwal dnia przed wieczorem i nie chwal śniegu, zanim zdrów i cały nie wylądujesz we własnym łóżku...

Kiedy narciarz trapi się lawinami, obmyśla bezpieczne podejścia i zjazdy, wiatr siedzi schowany za grzędą i dopiero na grani wybucha niespodzianie piekielną muzyką. Ukocha sobie jakąś dolinkę i od przełęczy chwyta cię w taniec, spychając w dół z diabelskim chichotem. Zedmie śnieg do zielonych traw i lodu lub wygoli kamienie, abyś nogi pokręcił tam, gdzieś sobie najpiękniejszy zjazd obiecywał.

Narciarz, który czmychnie lawinie spod nosa, pokona kilometry wzniesień i zjazdów w najbardziej kopnym śniegu czy przy najcholeryczniejszej szreni - wobec wiatru może się poczuć dzieckiem bezradnym i bezsilnym.

I nieraz się nim czuł ten i ów najbardziej nieustraszony wyga górski.

Badania alpejskie wykazały, że wiatr z miejsca odbiera turyście pięćdziesiąt procent sił, a skromne doświadczenia tatrzańskie odsłoniły, że ironiczny ten olbrzym, gwiżdżąc po graniach, gdy zechce, po prostu zdmuchnie człowieka z ordynarnego Upłazu Skupniowego, nie mówiąc już o takich Czerwonych Wierchach.

A wiatr zimą - to lód przenikający członki do rdzenia krzyża pacierzowego, wir zapierający oddech, ogłuszający skowytem zmysły, wyrywający narty z rąk, ciskający człowiekiem o ziemię, by odebrać mu resztę władzy nad sobą i otaczającym światem.

Kto nie przeszedł lodowych sekund życia w objęciach wiatru górskiego, nie wie, co znaczy powoli umierać...

Z wiatrem chodzi często w parze drugi najśmiertelniejszy wróg turysty zimowego - mgła.

W mgle każda tatrzańska droga narciarska może być drogą do grobu. Mgła ogałaca narciarza z wszelkiej broni, odbiera mu wzrok, poczucie stromizny, możność orientacji, wywołując na dobitkę ciężką depresję psychiczną. W mgle chodzi się godzinami w kółko, jak chora małpa w klatce.

Ten tylko, kto nie znalazł się zimą w mgle górskiej, podciągnie spodnie, pewny, iż on by sobie dał jakoś radę.

Gdy mgła przydybie narciarza na wycieczce, hasło dnia winno brzmieć: „Baczność, graj w brydża albo śpij, ale nie wychodź ze schroniska, a jeżeliś w drodze: w tył zwrot! Wracaj, o ile możesz jeszcze zawrócić. Innej rady nie ma”.

Teoretycznie pozostaje kompas, busola, lecz cóż one pomogą, gdy przy zboczeniu kilku metrów zapchasz się w żleb lawiniasty lub zlecisz z nawisu?

Iluzją również pachnie w górach - podczas- mgły, dujawicy lub kurniawy - liczenie na powrót własnymi śladami. W dwie minuty po przejściu ślady znikną zadute przez wiatr lub zasypane śniegiem. Również wszelkie znakowanie w otwartej przestrzeni może zawieść. Mgła tatrzańska obejmuje skalę od rozsłonecznionego woalu, zmiękczającego romantycznie kontury gór, po ciężką zasłonę zmroku, w którym - dosłownie - końca własnych nart nie wypatrzysz. Lekka w dole, może być bardzo gęsta sto metrów wyżej. Niezbyt groźna rano, beznadziejna w południe.

Tylko naiwni entuzjaści wyobrażają sobie, że zimą w górach można tak wyznaczyć drogę, aby zapewnić stuprocentowe bezpieczeństwo. Że pomogą jakieś słupy, kopczyki, sygnały świetlne czy dźwiękowe. Traf tu od słupa do słupa, kiedy w mgle człowiek traci poczucie kierunku i kręci się, jak wiadomo, w kółko na kilkunastometrowej przestrzeni. Idź za głosem syreny (o ile w wichurze zmęczone ucho go wyłowi), gdy wiatr nim kręci, a ściany skalne najrozmaiciej odbijać będą... Szukaj takiego światła, którego mgła nie zasłoni na przestrzeni dziesięciu metrów, a śnieg nie oblodzi białą krustą w kilkanaście minut.

Podczas prawdziwej mgły i kurniawy wszystko zawodzi!

A kurniawa tatrzańska to złośliwe połączenie wiatru, mgły, śniegu i mrozu jednocześnie. Dmie w oczy szpilkami ukłuć, odmraża twarz i palce, pokrywa lodem ubranie. Przy zjeździe potrafi cię zatrzymać w miejscu nawet na stromiźnie i w błyskawiczny sposób niweczy siły ludzkie, odbierając żywotny cieplik.

Każdy turysta zimowy spotykał się - nawet niechcący - z tymi wrogami. Zmienność aury tatrzańskiej przydybie go na przełęczy czy grani groźną niespodzianką. Narciarz uprawiający turystykę zimową musi być przygotowany na staczanie tych homeryckich bojów z wichurą, kurniawą i mgłą w pustce górskiej.

Latem coś jeszcze można wypatrzeć: kamień, kosówkę, potok. Zimą - człowiek ślepnie w bieli. Hamuje w czasie zjazdu, pewien, że leci w przepaść, i nagle staje zbaraniały na równym. Kiedy indziej odbija się kijkami i - wali się na łeb na szyję, porwany pędem stromizny.

A w ogóle - jazda we mgle to męka. Nigdy nie wiadomo, do czego w końcu doprowadzi: do nieszczęścia czy śmieszności?

Była kiedyś taka mgła na Hali Gąsienicowej, o której mówiono w schronisku, że lada moment ucieknie w górę. Ziętkiewicz z kolegami postanowił nie czekać, aż świat się odsłoni. Szkoda im było czasu. Mieli iść przez Zawrat. - „Byle staw przejść, w żlebie Zawratu nikt nie zabłądzi”.

Uparli się i poszli. Idą. Koło pomnika Karłowicza weszli w łożysko potoku i wkrótce znaleźli się pod progiem Czarnego Stawu. Pokonali próg zakosami i już są na stawie. Przecinają staw, kierując się do jego lewego kąta. Potem stokami Granatów wzniosą się na pierwszą bulę ponad Czarnym Stawem. Z buli skręcą w prawo ku prostopadłej ścianie Kościelca. Pod ścianą krawędzią śniegu skierują się w prawo, ku stromemu lejowi śnieżnemu. Lejem do góry, przy końcu trawers w lewo na małą przełączkę. Stąd kilkanaście metrów poziomo, skręt znowu w prawo do zwężenia śnieżnego, ograniczonego z lewej strony bulą nad Zmarzłym Stawem. Stąd kilka metrów w dół ku wielkim polom śnieżnym rozpoczynającego się Żlebu Zawratowego. Szerokimi zakosami w górę żlebu aż do miejsca jego zwężenia. Ostatnie kilkadziesiąt metrów pokonają albo na butach, albo na rakach, jeśli oblodzenie silne... Taką mieli drogę przed sobą, drogę doskonale znaną. Z Hali na przełęcz powinni iść niecałe trzy godziny.

Weszli na staw, idą, idą... Raptem tknęło coś Ziętkiewicza. Spojrzał na zegarek: staw się wydłużył przeraźliwie! Minęły już dwie godziny! Cóż, mgła... Idą dalej, ale ciągle po płaszczyźnie równej jak stół. Włażą na jakieś ślady. „Skoro tamci dali sobie radę, damy i my...” Śladów przybywa. Biegną w różne strony, krzyżują się, przyciągają jak magnes, dają złudzenie, że idzie się we właściwym kierunku. Ziętkiewicz popatrzył raz jeszcze na zegarek i rozpoczął poszukiwanie łożyska wypływającego ze stawu potoku...

Z wielką biedą wyrwali się wreszcie mgle i jak niepyszni zjechali do schroniska. Następnego ranka mgła opadła. Ruszyło bractwo hurmem nad staw oglądać wczorajsze ślady. Patrzyli i oczom nie chcieli wierzyć: nawet do połowy stawu nie utrzymali kierunku. A potem kręcili się w kółko, rysowali esyfloresy i ósemki.

Starszych i bardziej doświadczonych wodziła mgła za nos. Miał nawet stary Andrzej Marusarz swoją mgielną przygodę. Opowiadał o niej ze śmiechem, bez krzty irytacji. Na tyle już znał góry, żeby zrozumieć oczywistą prawdę: na mgłę nie ma rady.

Szedł z gościem do Pięciu Stawów. Mgła chwyciła ich na dole. Od schroniska dzieliła już tylko równia Wielkiego Stawu. Idą prościutko, jak strzelił, ciągle staw, ciągle równo, ale schronisko jakby pod ziemię się zapadło. Widząc, że czas ucieka, że noc nadciąga, zawrócił Marusarz do brzegu. A jakże, odszukał brzeg stawu. Teraz tylko trzymać się brzegu. W miejscu, gdzie brzeg się obniży, musi stać schronisko. Musi, żeby nie wiedzieć co! Mgła mąci drogę, ale schroniska nie przenosi. Przeto brzegiem, aż do miejsca... Tak idąc ciągle niby brzegiem, doszli do miejsca, gdzie przed kwadransem stali. Wtedy przewodnik machnął ręką. Przesiedział z gościem do rana, żeby się przekonać, że

zatoczyli pięć kół tuż przed samym schroniskiem. „Tak się nam rozmawiało, że i sen odleciał” tłumaczył mrużąc oko, kiedy go pytano, czemu nocował o kilkadziesiąt kroków od schroniska.

Bardzo często mgła myliła zjazdowców na Kasprowym. Jechali niby na Goryczkową, a zjeżdżali do Cichej. Zamiast nocować w Zakopanem, pchali się aż do Podbańskiej lub Pribyliny i tam szukali noclegu. Zjazdy we mgle z Kasprowego miały i tragiczne finały.

Zdarzało się, że dopiero wiosenne roztopy wyjaśniały tajemnicę zniknięcia narciarzy...

Kiedyś spotkali się narciarze z lotnikami bawiącymi na kursie narciarskim w schronisku przy Pięciu Stawach. Lotnicy podsunęli bardzo trafne porównanie. Zjazd we mgle przypomina lot w chmurze bez przyrządów. Poczucie równowagi zostaje zachwiane. Mgła stwarza złudzenie, że narty odrywają się od ziemi, że pęd (często bardzo umiarkowany) unosi w powietrze. Uczucie niesamowite, wpędzające w lęk.

Lęk mgielny przeżywają nie tylko nowicjusze. Doskonała narciarka i taterniczka Zosia Miłoszewska wróciła pewnego dnia z gór zupełnie roztrzęsiona. Przy obiedzie, ochłonąwszy nieco, opowiedziała, co ją spotkało. Było tak: stojąc na Kasprowym zobaczyła mgłę wypełzającą na szczyt z Doliny Cichej.

Mgła wyglądała wyjątkowo paskudnie. Ciemna, gęsta. Mgła, o której można powiedzieć z góry, że utrzyma się długo. Mówiąc szczerze, była to mgła niepodobna do mgieł dobrze znanych. Inna, wroga.

Takiej mgle nie da się rady. To się od razu wie.

Więc Zosia zjeżdża, nie czekając, aż mgła ogarnie Kasprowy i uniemożliwi zjazd.

Mgła dopędza ją, szusującą, na dnie kotła. Mgła jest ciemna, bardzo ciemna. Prawie czarna. W okamgnieniu ciemność otacza ją ze wszystkich stron. Mgła stawia namacalny opór. Jest tak gęsta, że można ją rwać na strzępy jak watę. Chwyta za portki i osadza w miejscu. Nie widać nic. Końce nart rozmazują się w posępnym mroku. Rodzi się nagły lęk, lęk przed zderzeniem z mgłą.

Cisza i mrok. Mgła objawia się nagle, jak obcy, zupełnie nieznany żywioł. Wzrastające, gwałtowne uczucie zagrożenia. Świadomość niebezpieczeństwa, na którą nie pomagają żadne rozumowe racje.

Mgła wynosi człowieka gdzieś na peryferie rzeczywistości. Zmusza do przeżywania na jawie tego wszystkiego, co się przeżywa podczas koszmarnego snu.

Narciarka zna doskonale drogę. Na trasie z kotła do Hali pamięta każdy kamień i każdą kępę kosówki.

Nie ma tu dla niej żadnych terenowych niespodzianek. Gotowa jechać tędy po nocy z zawiązanymi oczami.

Mgła odmieniła wszystko. Nie sposób poznać przedmiotów pojawiających się w wąskim kręgu widzenia. Są to drobne elementy wyrywane z całości. Obcość drogi paraliżuje mięśnie. Narty suną coraz wolniej. Wreszcie zatrzymują się w miejscu.

Przełamanie kryzysu wymaga wysiłku nie lada. Narciarka jedzie dalej. Porusza się jak człowiek zbliżający się po omacku do progu przepaści. Niesamowita przepaść, którą się stale ma przed sobą.

Przepaść odsuwająca się po każdym kroku. Z zapartym tchem maca się grunt stopą, zanim postawi się następny krok.

Czy kierunek właściwy? Czy do schroniska jeszcze daleko? Żadnego punktu zaczepienia. Zawodzi orientacja. Bierze w łeb cała znajomość terenu.

- Ale mgła, co? - zawołano ze schroniska.

- Mgła... - powtórzyła Zosia bezbarwnym, znużonym głosem - coś niesamowitego...

Do obszerniejszych zwierzeń nie była zdolna.

O najdziwniejszej mgle opowiedział Janusz Makarczyk. „Jest bardzo zimno. Dmie przykry, porywisty wiatr. Zatyka. Utrudnia oddychanie, brzydzi człowiekowi życie, nudzi. Czasami aż odpycha, trzeba odwracać się tyłem, aby złapać oddech. Przenika zimno mimo ciepłego ubrania i płaszcza. Tak, płaszcza. Spotkanie miało charakter ceremonialny. Minąłem źródełko i spokojnie, nie forsując serca, czasu było dość, zacząłem podchodzić Starym Zawratem. Aż tu nagle wiatr cichnie. Mgła jak krowi placek wali się z nieba. Idę dalej, znam tu każdy kamień. W pewnej chwili spojrzałem na zegarek. O, do licha, droga się wydłużyła. Medytuję nad stosowną formułą usprawiedliwiającą spóźnienie. Mgła trzyma. Wspinam się, podchodzę, schodzę, podchodzę. Za mgłą już noc. Dezaktualizuje się starannie przemyślana formuła. Idę, wciąż idę. Ogarnia mnie coraz większe zdumienie i nawet pewien niepokój.

Mgła jakby pojaśniała trochę. Domyślam się bliskiego już świtu. I w tym momencie, musnąwszy lekko twarz, spłynęła mi do stóp nocna koszula firmy Becher. Najmodniejszy model nr 424! Opuściła mnie zimna krew. Rzuciłem się przed siebie, pchnąłem jakieś drzwi i zamiast w Pięciu Stawach znalazełm się w hallu renomowanego pensjonatu w Podbańskiej. Z apartamentu na parterze prześwitywało światło. Wszedłem nie bawiąc się w ceregiele. Piękna kobieta uniosła się z pościeli. Błyskawicznie zdjąłem melonik i razem z rękawiczkami złożyłem na pufiku. Mgła, powiedziałem tonem usprawiedliwienia”.

Oppenheim, zajęty dolewaniem żywieckiego porteru do jasnego okocimia, słuchał jednym uchem.

Raptem podniósł głowę.

- Pensjonat w Podbańskiej?

- Tak, w Podbańskiej. Poznałem po dywanie - powiedział Makarczyk i posłodził kawę.

Oppenheim wstał.

- Emirze, pan wybaczy, muszę... - i przy pełnej sali trzykrotnie Makarczyka pocałował w rękę. Emir ani drgnął.

- Kończąc - opowiadał po chwili - była to pani Q., moja dobra znajoma, z którą przed trzema czy czterema laty rozstałem się na Bermudach. W Podbańskiej znalazła się przejazdem. Kiedy bąknąłem słówko o mgle, odpowiedziała najspokojniej w świecie: „Tu też. I taka gęsta, że zamiast nałożyć nocną koszulę, położyłam mój ulubiony model 424 za oknem. Sądzę, że możesz już zdjąć paltot. Siądź, proszę”. Tak, panowie, mgła to mgła. I kropka. Duża kropka, bo w grę wchodzi tu kobieta.

- Cóż za uroczy człowiek, jaki koneser świata, tajników dyplomacji, obyczajów... - zachwycał się Józio czyniąc jednocześnie wysiłki, żeby wyjść z knajpy po prostej.

Przypadkowym świadkiem opowiadania był wytrawny taternik znany z pedanterii i skłonności do dzielenia źdźbła na czworo. Siedział przy sąsiednim stoliku, więc słyszał każde słowo. Nie zwlekając jął przeliczać drogę Emira na godziny, kwadranse i minuty. Z Hali na Zawrat - tyle; z Zawratu do Pięciu, z Pięciu na Gładką; z Gładkiej do Podbańskiej - tyle i tyle... Uwzględniając współczynnik wiatru, mgły, dnia i nocy oraz różnicę wzniesień, wdał się w okropnie zawiły rachunek. Po zapisaniu liczbami tuzina

serwetek poszedł do domu, żeby liczyć i sporządzić odpowiednie wykresy. Wyniki, podobno, ma opublikować wkrótce.

Warto wspomnieć o jeszcze jednym spotkaniu z mgłą. Tym razem białą jak mleko i podszytą kąśliwym wiatrem. Na Przełęcz Pyszniańską wyruszyło niezbyt liczne, ale zgrane towarzystwo: dwie Zosie, Wanda, czyli Ruda, Kazio Rothert i Józio Oppenheim. Narciarze dobrani, bo znający Tatry na wyrywki.

Przełęcz Pyszniańską każdy z nich przeszedł co najmniej kilkadziesiąt razy.

Dzień był szary, cichy, nijaki. Kiedy do przełęczy zostało jakieś dwadzieścia minut drogi, zerwał się nagle wiatr. Razem z wiatrem zjawiła się mgła. Gdyby to było w innej stronie gór, zapewne Józio zatrąbiłby do odwrotu. Mgła przed doskonale znaną przełęczą nie przerażała jednak nikogo.

Ponieważ wiatr się wzmagał, rozpakowano plecaki wydobywając ręczniki i nawet piżamy.

Opatuliwszy twarze - lodowaty podmuch groził odmrożeniem - podjęto marsz ku przełęczy.

Podchodzono na rakach, bo wiatr odwiał śnieg aż do lodu. Zrobiło się diabelnie ślisko. Wiatr uderzał coraz zajadlej, pchał w przepaść.

Widoczność zmalała do zera. Nic w tej mgle wypatrzeć nie było można. Uderzenia wiatru tamują oddech, oślepiają. Biało ze wszystkich stron. Stromizna wydaje się nie mieć końca. Zegarek ostrzega: już dawno powinna być przełęcz, błądzicie!

Gdzie przełęcz - nikt w tej chwili nie wie. Wiatr przewiewa, zimno coraz dokuczliwsze. Dwadzieścia minut dawno minęło. Speszeni narciarze zbijają się w ciasną gromadkę. Ściskają kurczowo narty i jeden pilnuje drugiego. To wszystko, co można uczynić. Liczą, że lada moment wiatr zerwie oponę mgły i choć na chwilę odsłoni teren.

Kierunek „ciągle pod górę” musi doprowadzić wreszcie do grani. A więc - podchodzić, podchodzić za wszelką cenę, zanim wiatr wywiej e ostatki energii.

Nagle Oppenheim odwraca głowę i krzyczy, że ma przed sobą nawis. Nareszcie grań! Przez nawis trzeba się pchać na czworakach. A może za nawisem nie ma już wiatru? Złudne nadzieje. Na grani wiatr hula z siłą huraganu. Mgła jeszcze bardziej gęsta. Kurniawa rozkręca się na całego. Może nawet wiatr nie taki silny, może kurniawa nie taka straszna, ale sił już znacznie mniej. Zmęczenie, wyczerpanie psychiczne nadaje podmuchom siłę prawdziwego huraganu.

Osiągnięcie grani nie wyjaśniło sytuacji. Nikt nie potrafi określić miejsca. Wiatr dmie w plecy, spycha z grani, ale zjazd w nieznanym kierunku nikomu się nie uśmiecha. Oppenheim pierwszy dostrzega niepozorny, zlodowaciały kopczyk. Zostawia narty i na czworakach pełznie do kopczyka. Rozbija lód i w chwilę później triumfująco podnosi rękę: słupek graniczny!

Sprawa wyjaśnia się momentalnie. Są na grani powyżej przełęczy. Przed nimi Czechosłowacja i zjazd do Doliny Kamienistej.

O zjeździe nie ma mowy. Nikt nie ma sił na zdjęcie raków i przypięcie desek. Zaczyna się schodzenie do Kamienistej z nartami w ręku. Turystów ogarnia zobojętnienie. Perspektywa wielogodzinnej walki z wiatrem odbiera resztę chęci. Oppenheim przynagla: trzeba schodzić! W kilka minut później wszyscy zaczynają odczuwać spadek siły wiatru. Oddycha się znacznie lżej. I mgła już nie taka beznadziejna. Coś tam już przez nią prześwituje. Z oślepiającej bieli wyłaniają się powoli kontury gór,

ciemne plamy lasów szałas w dolinie. Turyści zatrzymują się, pora przypiąć narty. Raptem wybuchają śmiechem: towarzystwo wygląda jak gromadka przebierańców! Zlodowaciałe ręczniki na głowie, oszronione włosy i brwi, zaśnieżone piżamowe kurtki na wiatrówkach... Tym motywem z tragifarsy kończy się przeprawa przez przełęcz.

Wiatr idzie górą. Poniżej grani cicho, powietrze czyste. Szałas widać jak na dłoni. Teraz, prosto, co tchu w kierunku szałasu. Zjazd!

Przy szałasie biwak i pośpiesznie rozpalona watra. Gorąca herbata rozwiązuje zlodowaciałe języki i przywraca dobry humor. Cicho, spokojnie, aż wierzyć się nie chce w kurniawę szalejącą w górze.

Ile to trwało? Trzy godziny? W ciszy, z kubkiem gorącej herbaty w dłoni, trudno uwierzyć, że zmitrężyło się trzy godziny na drodze przebywanej zazwyczaj w godzinę...

Ale na pytanie Józia: „Ile czasu moglibyśmy jeszcze opierać się kurniawie?” - padają rzeczowe odpowiedzi. Dziesięć, piętnaście minut. „To wszystko, na co mnie było stać”...

W nieco szczuplejszym gronie zaskoczyła Oppenheima kurniawa w drodze z Popradzkiego Stawu.

Pogoda wyraźnie się psuła. Czerwony zachód przepowiadał wiatr. Nad stawem koło schroniska było zupełnie cicho, lecz już w Dolinie Mięguszowieckiej zaczął wiatr kręcić śniegiem poderwanym z grani.

Pod przełęczą zaduło solidnie. Mgła ze śniegiem waliła ze szczytów i siekła twarze lodowatymi szpilkami. Nie zwlekając powyciągano z plecaków swetry i wiatrówki. Osłonięto szalami twarze. Po kilku zakosach wypadło zdjąć narty. Groźnie wybrzuszona przełęcz dymiła śniegiem. Podchodzenie odbywało się prawie po kolana w sypkim, osuwającym się śniegu. Ani przełęcz wysoka, ani marsz forsowny, choć Oppenheim ostro ciągnął w górę. Zbliżało się południe, w południe wiatr zwykle wieje najsilniej. Pamiętając o tym, chciał Józio jak najprędzej przeskoczyć przełęcz. Przepchali się jakoś przez wiatr, zobaczyli skałki, zapadli w rozkoszną dziurę śniegową. Teraz dopiero mogli w pełni ocenić efekty dźwiękowe wichury. Tuż nad głową przewalał się wściekły bulgot, wycie posępne, zmieszane z przeraźliwymi poświstami. Wiatr huczał, dudnił. Zamknąwszy oczy miało się złudzenie, że o krok szaleje morze opętane sztormem. Było tak cicho, że spokojnie wypalono papierosy. A gdy przyszło ruszyć dalej, Ruda podniosła lament. Zamiast łydek - czarna rozpacz! Mięśnie z waty. Ponieważ innego wyjścia nie było, pojechała dalej na wacianych nogach.

Na Zaworach wiatr przypomniał się znowu, ale w porównaniu z wichurą dującą na Przełęczy Koprowej była to już dziecinna zabawka. Przez Przełęcz Gładką zjechano do Pięciu Stawów. A tam w schronisku sensacja: „Z gór? Wiatr was puścił? Jakim cudem? Dziś rano wrócili spod Gładkiej wszyscy turyści!”

Wszyscy o wichurze, a Ruda o swoich łydkach Nigdy nogi nie bolały tak piekielnie. Przewodnicy słuchają biadolenia i odpowiadają ze śmiechem: „Tell wiatr był, pani. Teli, że z nóg was ścinało, jażeście się zapierać tako musieli, że mięśnia wam skiełzły z wysiłku. Wiatr, pani, jako to w górach bywa. Kurniawa... Zapamiętajcie to sobie!”

A kiedy nadejdzie wiosna Był kiedyś taki grudzień, że tylko pod Reglami ocalało trochę śniegu po świątecznym halnym... Był też taki styczeń, że narciarze chodzili piechotą na Halę, żeby po Czarnym Stawie pojeździć na łyżwach...

Było, było... czego to nie było dawniej, przed trzydziestu, czterdziestu laty?...

Zakopiańska zima przeważnie bywa do niczego. Dopiero w lutym kurniawy robią swoje i narciarskie serca smarują miodem. Na przedwiośniu zaczyna się murowany sezon dla narciarzy. Razem z wiosennym słońcem rośnie fantazja. Dłuższy dzień pozwala na kilkunastogodzinne wyrypy, którym nie towarzyszy lęk przed wczesnym zmierzchem. Wiosenny śnieg niesie wspaniale.

Ciepło budzi niedźwiedzie z zimowego snu, wywołuje z nor sympatyczne świstaki i ożywia drzemiące pod śniegiem potoki. Upojony wiosną narciarz musi dobrze uważać, żeby nie skąpać się w lodowatej wodzie.

Po świętach Wielkanocy spędzonych w Roztoce Ruda i Oppenheim wracali do Zakopanego na nartach przez Krzyżne. W Dolinie Waksmundzkiej droga narciarska prowadzi korytem potoku. W pewnym miejscu potok przepływa między dwoma wantami skalnymi, na których rosną limby. Tu właśnie czekała na Rudą wiosenna niespodzianka: potok ruszył. Lodowata woda rwała z ogłuszającym łoskotem. Przy jednej z want ocalał wąski mostek śnieżny. Prezentował się krucho i parszywie. Innej drogi nie było.

- Spróbujemy... - Oppenheim ruszył pierwszy. Ostrożnie przesuwając deski przedostał się na drugą stronę. Mostek wytrzymał, Ruda odetchnęła i poszła w ślady Józia. Ledwo znalazła się na mostku, zaczęła wypatrywać chwytów w skale, ot tak, na wszelki wypadek... Wypatrzone chwyty przydały się natychmiast. Mostek stęknął i poleciał w wodę.

- Józiu, lecę!... - krzyknęła Ruda i urwała gwałtownie.

Potok głuszy wołanie. Oppenheim oddala się nie odwracając głowy. Ruda zaciska palce na uchwycie skalnym, przytula się do wanty. Prawa noga w powietrzu, spod lewej obrywa się resztka śnieżnego mostku.

Ruda nabiera tchu i wrzeszczy z całej siły. No, nareszcie!... Oppenheim widzi, że nie ma chwili do stracenia. Jeszcze moment i Ruda skąpie się w potoku. Prędko związuje kijki, wybiera miejsce, podaje Rudej zaimprowizowaną asekurację.

- Skacz!

Nie takie to proste. Lewa ręka wczepiona w skałę, prawa ściska koniec kijka, pod nogami obsuwający się śnieg. Ruda zdobywa się jednak na wysiłek. Odbija się lewą nogą i skacze z nieoczekiwaną zręcznością. Jeszcze dwa skoki i ląduje obok Oppenheima.

- Zosia miała rację. Ty nas wszystkich przyprawisz kiedyś o cholerny atak serca... - powiada Józio i rozwiązuje kije.

Była to delikatna aluzja do zjazdu Rudej holwegiem z Doliny Olczyskiej. Ruda, rozpuściwszy narty, wpadła na bale zerwanego mostu i zawisła dosłownie tuż nad wodą. Zanim towarzysze wyratowali ją z opresji, musiała wysłuchać wielu cierpkich uwag.

Spotkanie z niedźwiedziem to też jedna z dawnych emocji wiosennych. Solidny niedźwiedź śpi zazwyczaj do marca. W marcu miś opuszcza legowisko i wyrusza na poszukiwanie strawy. Obwąchuje starannie lawiniska i patroluje polany, gdzie łatwo o spotkanie z sarną i o wiosenne, roślinne przysmaki.

W dolinach: Jaworowej, Niewcyrki, Cichej i Kamienistej ślady niedźwiedzie widywało się najczęściej.

W Niewcyrce, w parę lat po wojnie, był to rok chyba 1922, natknął się Oppenheim z kompanią na misia w pełni słonecznego blasku. Narciarze zjeżdżali z Furkotnej Przełęczy. Zatrzymali się na górnym progu doliny, żeby wyszukać najdogodniejszy zjazd przez stare lawinisko.

Miś stał na kopcu lawiny blisko ścian Krywania. Wiatr wiał w stronę ludzi, więc niedźwiedź spokojnie rozgrzebywał śnieg. Narciarze patrzyli w milczeniu. Domyślali się, że miś zwietrzył kozią padlinę.

Nagle nadjechał spóźniony Bednarski. Zobaczywszy niedźwiedzia, wpadł w głośny zachwyt: - Niedźwiedź, o rety, prawdziwy niedźwiedź!...

Miś gwałtownie poderwał łeb. Spojrzał w górę i momentalnie stanął na tylnych łapach. Niema scena trwała krótko. Narciarze stali jak skamieniali. Niedźwiedź po namyśle rozpoczął odwrót. Cofał się wolno, z godnością. Ruchy miał senne, leniwe.

- Wyraźnie nas lekceważy - powiedział Ziętkiewicz.

- Słaby po zimie. Jeszcze nic nie zdążył upolować - dodał ktoś inny, chcąc się pochwalić znajomością niedźwiedzich obyczajów. - Oderwaliśmy misia od stołu. Wyniuchał w lawinie kozicę lub inną padlinę.

Raptem miś skręcił ku stokom Hrubego. Teraz ruszył z kopyta. Z zaskakującą prędkością wyrywał pod górę mimo kopnego śniegu, w którym zapadał się po szyję.

Błyskawicznie znikł narciarzom z oczu. Pozostał tylko trwały ślad ucieczki: głęboki tunel dający świadectwo nie byle jakiej sile.

Dopiero po chwili narciarze ruszyli dalej. Oglądali się jeszcze w Dolinie Koprowej...

Bywały i inne spotkania, prawie że nos w nos z niedźwiedziem. Wracało pewnej wiosny liczne towarzystwo z Lodowej Przełęczy przez Jaworową Dolinę. Oppenheim jechał pierwszy, za nim Loteczkowa i Kociuś-Ziętkiewicz. Śnieg niósł doskonale, więc między narciarzami potworzyły się spore odstępy. Józio jedzie pierwszy, wjeżdża na polanę - a była to polana, na której strzelcy księcia Hohenlohego rozrzucali końską padlinę - i zatrzymuje się jak wryty. Tuż przed nim ogromne niedźwiedzisko podnosi się na tylne łapy. Widać, że niedźwiedź tylko co wylazł z barłogu. W rudawej sierści pełno zeschłych traw i słomy, boki zapadnięte, spojrzenie ponure.

Oppenheim stoi, ani piśnie. Zaciska ręce na kijkach i nie może doczekać się jadących z tyłu towarzyszy. Niedźwiedź niby też nie rusza się z miejsca, ale ma taką postawę, jakby za moment miał

skoczyć na człowieka. Gniewnie mruczy, węszy coraz niespokojniej. Gęba zła i bandyckie błyski w ślepiach. Ani się do takiego odezwać, ani zawołać: „Misiu, bądź uprzejmy z drogi”.

Ile czasu tak stali naprzeciwko siebie, trudno było dociec. Oppenheim twierdził, że dobrych kilkanaście minut, Loteczkowa, że parę sekund wszystkiego. Usłyszawszy charakterystyczny szelest nart, Józio odetchnął. Loteczkowa zatrzymała się gwałtownie, spojrzała na niedźwiedzia i z lwowskim wdziękiem krzyknęła: - Ta ja ci, Józku, dziękuję za taką dolinę!...

- Nie straszyć niedźwiedzi, nie wyrywać dębów... - mruknął Oppenheim.

Niedźwiedź nie wyglądał na przestraszonego. Zaniepokoił go dopiero gwar nadjeżdżających kupą narciarzy. Zwietrzywszy zbliżających się ludzi, dał nura w kosówkę i smyrgnął do lasu.

- Cóż wy tu tak stoicie? - zapytał Kociuś.

- Niedźwiedź - odpowiedział Józio.

- Józku ma rację. Bardzo duży niedźwiedź - poparła Oppenheima Loteczkowa.

Przyjaciele wymienili znaczące spojrzenia. Zaczęły się uśmieszki i mrużenie oczu.

- Niedźwiedź, he, he, niedźwiedź...

Nie pomogły wyraźne ślady ogromnych łap misia. Oglądano je z zainteresowaniem, ale złośliwe komentarze trwały aż do powrotu do domu.

- Mówisz, że niedźwiedź?... - dopytywano się Loteczkowej z udanym współczuciem.

Nad Józiem kiwano głową.

- Wstydź się, Józiu. Cóż to za niedźwiedzie maniery?...

Pokpiwano zdrowo, bo kto niedźwiedzia nie widzi, temu się wprost wierzyć nie chce.

Przekonał się o tym Oppenheim kiedyś na własnej nieomal skórze. Zdarzyło się to podczas noclegu w Dolinie Koprowej. Nie zagospodarowane schronisko urządzone było prymitywnie. O tak zwanych wygodach nikomu się w Koprowej nie śniło. Chodziło się do lasu pod drzewko, wybierając kierunek „z wiatrem”. Innych wymagań nie stawiano.

Nad ranem, ledwo zaczynało szarzeć, towarzysz Oppenheima, przyciśnięty nie dającą się odłożyć na później potrzebą, wstał z pryczy i powlókł się do lasu. Józio spał w najlepsze. Wyrwał go ze snu przeraźliwy krzyk: - Ratunku!... Ratunku!...

Wybiegł z izby i tuż za progiem natknął się na krzyczącego wniebogłosy towarzysza.

- Ratunku!... - wołał ściskając w garści opadające portki.

Józio postawił go na nogi, potrząsnął.

- Co takiego? Gadaj!

- Niedźwiedź! „Ma gorączkę albo mu się śniło”... - pomyślał Oppenheim, wciągnął towarzysza do izby i na wszelki wypadek zwymyślał od ostatnich, żeby majaczenia wypłoszyć i równowagę ducha przywrócić.

Wkrótce zasnęli obydwaj. Nocna przygoda prędko wywietrzała z głowy. Rano towarzysz zachowywał się normalnie. Jedyna zmiana, jaką zauważył Józio, to niechętne, rzucane półgębkiem odpowiedzi.

Oppenheim wzruszył ramionami i poczłapał do lasu. Tam zdębiał. Wyraźne ślady nie mogły wzbudzać najmniejszej wątpliwości.

- Zwracam honor. To był naprawdę niedźwiedź - powiedział wróciwszy do schroniska.

Towarzysz pokiwał głową i uśmiechnął się cierpko.

- Mnie przekonywać nie trzeba. On się otarł o mnie. Czy ty to rozumiesz? W takiej sytuacji!

- Rozumiem.

W najlepszej zgodzie opuścili schronisko. Po kilku dniach zaczęła krążyć w Zakopanem gadka sławiąca uprzejmość tatrzańskich niedźwiedzi.

- Ot, choćby ten miś z Koprowej - opowiadano - niby niedźwiedź, a jak się zachował elegancko.

Zobaczywszy człowieka w potrzebie, pośpieszył z kurierkiem. A że turysta narobił wrzasku, to już nie wina niedźwiedzia...

Zainteresowany milczał jak zaklęty. Nic zabawnego nie widział w historyjce śmieszącej przez parę tygodni zakopiańską kompanię.

Z czasem zrobiło się niedźwiedziom w Tatrach za ciasno. Spotykano wprawdzie ślady w Cichej, Niewcyrce, Koprowej, Hlińskiej Dolinie lub w Żabich Białczańskich, ale dawne spotkania oko w oko minęły bezpowrotnie. Bywało, że furka wioząca turystów do Morskiego Oka zatrzymywała się nagle na szosie. Konie przysiadały na zadach, zdziwieni turyści podnosili się z miejsca, pytali górala, czemu się tak konie płoszą? Nawet nie zauważyli, jak miś przebiegł drogę. Tyle zostało z niedźwiedziej świetności.

- Trudno wymagać od niedźwiedzia, żeby stał w kolejce po miejscówkę na Kasprowy... - powiedział kiedyś Oppenheim, kiedy go wypytywano, „jak to z niedźwiedziami teraz”?

Ostatni raz widziałem niedźwiedzia na szosie między Zazadnią a Wierchem Porońcem. Było to o sto paręnaście kroków od miejsca, w którym zaczyna się szlak na Wiktorówki i Rusinowa Polanę.

Pierwsze wyczuły go konie. Zastopowały raptownie i przysiadając na zadzie zatrzymały furkę. Przed nami pusto i cicho, lecz konie wciąż strzygą uszami, zdradzają niepokój urywanym rżeniem. Gazda zagaduje gniade, wyraźnie bagatelizuje sprawę. A tu już ciemny kształt wyłania się z zarośli. Z pośpiechem sięgam po aparat.

Miś stanął na środku drogi. Zajęty własnymi myślami na nas ani spojrzał. Góral, woził rodziców do Morskiego Oka i Roztoki, przyglądał się moim przygotowaniom z wymownym grymasem. Muszę mu

oddać sprawiedliwość, nigdy nie krył się z osądem pokoleń. Starsze szanował i cenił, a moje miał za psi pazur i hetkę-pętelkę. Ożywił się dopiero na widok teleobiektywu. „Ej, panie, jakby się on chciał fotografować, to poszedłby na Krupówki do Schabenbecka. A on na Głodówkę patrzy”. Zdążyłem zrobić trzy zdjęcia, zanim niedźwiedź otrząsnął się z zadumy i poczłapał w dalszą drogę.

W kilka dni później zaciągnęły mnie panie do Ryniasa na złote rydze. A w Ryniasie poruszenie: był obcy niedźwiedź, przepłoszył krowy, pieskom nawygrażał łapą, przyglądał się pstrągom w Białce... „Bo się umówił po słowackiej stronie. I nie żaden obcy, ale nasz znajomy”. Na dowód prawdy pokazałem zdjęcie. Miś miał rzeczywiście minę dobrodusznego gamonia. Tylko prawa brew, wysoko podniesiona, zdradzała naturę zdolną do głębszych refleksji. „Wygląda, jakby całe życie pił herbatę nie wyjmując łyżeczki ze szklanki”. Na tym skończyły się emocje i potoczyła się zwykła rozmowa o marynowaniu pstrągów, kiszeniu rydzów i o tych rydzach, co się je zbierało dawniej. W grzybowy rok zajeżdżało się parokonnym wozem pod Bobrowiecką Przełęcz... Ręce mdlały od znoszenia koszy, a rydzów nie ubywało.

Wyjałowiały bujne rydzowiska. Niedźwiedzie rozbiegły się po świecie.

Wyginęły niedźwiedzie, zjawiło się nowe, wiosenne „niebezpieczeństwo” - słońce. Trudno uwierzyć, ile wycierpieli amatorzy „prawdziwej górskiej opalenizny”. Zaczynało się beztrosko pod ścianą schroniska, w kosówce, na dachu szałasu, pod wantą skalną... Powietrze bezwietrzne, słońce praży.

Któż się oprze takiej pokusie? A wieczorem - rozpacz. Twarz jak bania, oczy zapuchnięte, z powiek sączy się ropa. W głowie żywy ogień. Nie pomaga zaciemniona izba w schronisku, chwilowe porażenie nerwu ocznego nie ustępuje. Trzeba delikwenta znosić na dół, do lekarza. Wiosenne słońce atakuje podstępnie. Obezwładnia odblaskiem śniegu, poraża tysiącami ogni. Wiosenny, roziskrzony blask kusi nowicjusza i - Jeśli ulegnie - pociąga w ciemność zmąconą gorączką.

Starzy wyrypiarze nieraz doświadczyli na własnej skórze, czym pachnie beztroskie paradowanie w wiosennym słońcu. Stąd ostrożność rozśmieszająca przybyłych z dolin turystów. Mówiąc szczerze, trudno zachować spokój na widok postaci wystrojonych jak przebierańcy w „ostatki”. Na głowie turban z ręcznika (lub - co zdarzało się równie często - z piżamy...), twarz pobielona grubą warstwą pudru, nad czołem zielony daszek przeniesiony wprost z kortów tenisowych, a na nosie ciemne okulary. Te ostatnie przyjęły się nieco później i wkrótce weszły w powszechne użycie. Taki strój, a mina bardzo poważna. Przecież nie po to wiosna zagląda w Tatry i góry upięknia, żeby smalić na czekoladowo twarze przygodnych turystów? Wiosna nadchodzi, aby umożliwić wyrypiarzom wyrypy.

Co do tego nikt ze starszego pokolenia nie miał najmniejszej wątpliwości...

Do wiosennych zjawisk zaliczyć wypada narciarskie parki zjeżdżające w góry pod koniec lutego lub z początkiem marca. Zakopiańskich miłości nie spisze się na wołowej skórze. Łączą urok krokusów, żar marcowego słońca i nietrwałość wiosennego śniegu. Żyją przeważnie tylko jeden sezon. Nieliczne ciągną się latami, ale i te przygasają, szarzeją na równinach. Blasku i barwy nabierają dopiero przy ponownym spotkaniu w górach.

Lecz te płoche sprawy dalekie i obce były dawnym narciarzom, rozmiłowanym w zimowej turystyce.

W zimowej, czyli wiosennej, bo co sławniejsze wyczyny narciarskie przypadają na tę porę roku.

Cudowna zima 1910/11 ściągnęła w Tatry równie piękną wiosnę. Obfite śniegi leżały jeszcze w kwietniu. 18 marca Zaruski i Zdyb dokonują słynnego zjazdu z Kościelca. W trzy dni potem Zaruski z liczniejszą kompanią - byli w niej: Zdyb, Lesiecki, Loria, Bednarski i J. Żuławski - maszeruje w Tatry Zachodnie. Z Chochołowskiej przez Długi Upłaz, Rakoń i Wołowiec. Przechodzą grań Rohaczy i zjeżdżają przez Zieloną -Przełęcz, o której nie mówiło się inaczej niż „strome i lawiniaste bydlę”. Dzień później wycieczka krakowskiego AZS-u z Pawlicą i Oppenheimem robi grań Ornaku. W połowie kwietnia Graloński i Piotrowski wychodzą na Wołowiec Mięguszowiecki. 17 kwietnia Borkowski z Kaleńskim i Lesieckim wchodzą na Krzyżne, Kosistą i Wołoszyn. 18 kwietnia Pawlica i Oppenheim wraz z czterema towarzyszami idą na Bystrą, zjeżdżają przez Szeroki Upłaz na południową stronę, stamtąd windują się na Kamienistą, aby granią Hliny znów zjechać na południe...

Oto wiosenne zainteresowania dawnych narciarzy. Takie dawniej były wiosny, a raczej - tak wyglądają z perspektywy wielu, wielu lat...

Tatry to nie Alpy, jak ktoś z bystrością kiedyś zauważył. Razem z przemijaniem wiosny nadciąga koniec narciarskiej epopei. Śnieg znika w maju. Dmą wiatry halne, ciepłe i kapryśne. Czego nie roztopiło słońce, roztapia ciepły powiew. Śnieg ucieka z dolin i kryje się pod szczytami. Zalega żleby i zacienione, północne kotły. W ślad za śniegiem ciągną narciarze. Trudno pogodzić się z myślą, że już po wszystkim. Włażą nawet na stawy, na których śnieg podejrzanie szarzeje. W maju przychodzą do głowy zupełnie szalone pomysły. Stateczni ludzie pchają się w strome żleby i zjeżdżają karkołomną trasą, o której przed paru miesiącami nie chcieliby nawet słuchać. Wiosenny niepokój udziela się ludziom. Góry zaczynają tętnić życiem.

Wyłażą z nor wychudłe świstaki. Po bezśnieżnych graniach wędrują kozice wyszukując trawki. Na halach, pełnych krokusów, pojawiają się sarny. Siadem zwierzyny ciągną chytre lisy, wypatrując sztuki osłabione zimowym postem.

Często, idąc w góry, przechodzi narciarz zaśnieżoną dolinę bez jednego śladu. Wracając natyka się niespodzianie w tym samym miejscu na śnieg gęsto podziurawiony tajemniczymi otworami. To zbudzone z zimowego snu świstaki wygrzebały się nareszcie z legowisk.

Starzy narciarze przywiązywali wielką wagę do miejsc wybranych przez świstaki na zimowiska.

Wróżyli z nich, jaka będzie przyszła wiosna. Jeżeli świstaki ulokowały się jesienią w wysokich partiach doliny lub pod przełęczą, to znak nieomylny, że wiosna nadejdzie późno. Zimowiska wybrane nisko zapowiadały wczesną wiosnę i cienką pokrywę śnieżną, przez którą łatwo się przekopać.

Tatrzańskie świstaki wykopują się z nor i wychodzą na światło dzienne w początkach maja, bez względu na pogodę. Wygrzebują się, choćby na świecie szalała dujawica. Nie zraża ich ani śnieg, ani trzymające się jeszcze gór chłody.

Ciężkie życie mają w zimie sarny. W głębokim śniegu zapadają się po szyję, a na domiar złego muszą ciągle kręcić głową i rozglądać się na wszystkie strony, żeby nie przegapić lisa. Nic więc dziwnego, że z nadejściem wiosny sarnom wyraźnie weseleją miny.

Lis, wielki amator sarniny, nie gardzi też koziną. Opowiadano o starym lisie wyjadaczu, który nawet przy dużym śniegu wydostawał się na grań i tam zasadzał się na kozice. Lisie ślady napotykali narciarze wzdłuż grani Czerwonych Wierchów, na Hlinie i na Kopie Koprowej. Natomiast Dolina Cicha

słynęła z wiosennych lisich zabaw. Spotykało się tam twardo ubite koliska, pozostałość po wiosennych lisich tańcach.

Wiatr szumi w lesie, wiewiórki skaczą wesoło i zajadle obgryzają świeże pędy świerków. Po zimowej ciszy las rozbrzmiewa setkami ptasich głosów. Wszystko, co żyje, cieszy się z wiosny i ze słońca.

Kozice okazują dobry humor w oryginalny sposób. Wybierają sobie jakiś stromy żleb ze śniegiem i zjeżdżają szusem na ogonie. Potem skokami wracają na górę i zabawa zaczyna się od początku. Kto nie wierzy, powinien wybrać się w góry wiosną, upatrzyć sobie odpowiedni żleb i tam czekać na kozice i ich dobry humor. Najważniejszą rolę gra tu oczywiście humor. Kozice w kiepskim nastroju nie bawią się w zjazdy.

Natomiast informacja, zapisana w „Nowych Atenach”, o dzikich kozach „nie nogami chodzących, ale na rogach się od gałęzi y skał zawieszających” nie potwierdziła się jak dotąd. Na usprawiedliwienie kanonika Chmielowskiego wypada przypomnieć, że z Firlejowa, gdzie powstały „Nowe Ateny”, do Tatr i kozic było w 1745 roku naprawdę jeszcze dalej niż dziś.

Rokrocznie w maju odbywało się narciarskie pożegnanie zimy. Z nartami na ramieniu maszerowano na Pyszną albo do Pięciu Stawów.

A to dlatego, że - jak pisze Oppenheim - „Dolina Pięciu Stawów Polskich, stanowiąca górne piętro Doliny Roztoki, jest jednym z najwspanialszych terenów narciarskich. Szeroka, słoneczna, na wiosnę zakwita rajem narciarskim, gdzie śnieg często i do czerwca znaleźć jeszcze można. Dolina ta jest pięknym okazem wysokogórskiej doliny, do której zimą nie ma łatwego dostępu. Turysta letni, pamiętający «dólską» drogę przez Dolinę Roztoki i próg Siklawy, nie zdaje sobie przeważnie sprawy, jak zima zmienia oblicze gór”.

Prywatnie mówiło się o Pięciu Stawach: tatrzańskie Koluszki z przewiewnym bufetem i herbatą najlepszą w świecie. Rzeczywiście, przez Dolinę prowadzą szlaki we wszystkie strony tatrzańskiego świata. Tędy, przez Gładką Przełęcz, chodzili na południe juhasi po renomowane woły liptowskie.

Wracali mając na karku Liptaków, rozeźlonych stratą i szukających odwetu. Tą samą drogą wędrowały także niedźwiedzie, wabione obfitością dorodnych borówek i ciszą Ciemnych Smreczyn. Tysiące turystów przechodzi latem Dolinę kierując się w stronę Morskiego Oka na Zawrat lub na Krzyżne.

Zimą Dolina pustoszeje. Zlatują się tu wiatry, kąśliwe i uparte.

Schronisko, zanim osłonięto je murem, słynęło z przenikliwego ziąbu i niedostatku opału. Każdy kawałek drewna trzeba było przynieść z dołu. Sto wiatrów studziło rozpalony choćby do białości piecyk w bezdrzewnej dolinie. Jedyne drzewo w pięcistawiańskim krajobrazie wymyślił Kotsis malując powszechnie znaną „Wycieczkę w Tatry”.

Z początkiem lat trzydziestych gazdówkę w Dolinie objął Andrzej Krzeptowski, gawędziarz wielkiego talentu. I chyba tylko on jeden byłby zdolny opowiedzieć barwną i bujną historię, jaką obrosło z biegiem lat schronisko. Nie wyręczając sławnego Jędrusia, wypada przynajmniej wspomnieć o kobietach - pysznej urody i świetnej fantazji. Najpierw gospodarowała w Pięcistawach Wikta Budzówna z Brzegów, po mężu Bigosowa. Potem Maryna, rodem z tejże wsi, żona Krzeptowskiego. I jedna, i druga starczyłaby za temat epickiej opowieści.

Może właśnie dlatego duchy kobiet trzymały się zawsze z dala od schroniska. Słychać było, jak smętnie zawodzą gdzieś w pobliżu stawów, ale nie zaglądały w okna i nie skrobały do drzwi.

Natomiast duchy męskie, co potwierdzają wiarogodni świadkowie, dość często nachodziły schronisko. Widywano i Bronikowskiego, i Szczukę, i nawet „biednego Mauzerowicza”, o którym wiedziano tyle, że na Kozim Wierchu rozwiał się jak mara.

Zdarzyło się wiosną, blisko Wielkanocy, że kurniawa stanęła ścianą i górale z Brzegów zawrócili z drogi. Schronisko głodniało, nikt nie kwapił się do wyjścia. Niepogoda jakby zatrzasnęła drzwi na świat. Czas mijał na stekach, zaciąganiu pasa i melancholijnych domysłach, co to będzie jutro? Wtedy Wikta widząc, że po chłopach spodziewać się nie ma czego, przypięła narty i w pojedynkę śmignęła w kurniawę. „Na samym początku doliny mamy próg Siklawy, krótki, stromy i do obrzydzenia lawiniasty.

Naprawdę, często dobrze trzeba się nagłowić, którędy zjazd zaryzykować. Są bowiem w tym progu takie żlebiki, iż starczy czubkiem narty śniegu dotknąć, by gruchła lawina”.

Trzeciego dnia, choć kurniawa z niesłabnącą siłą łomotała w ściany, Wikta zjawiła się w schronisku.

Przypędziła dwóch górali przygiętych worami z prowiantem. Widać bardziej lękali się Wikty niż progu i oślepiającej zamieci.

Innym znów razem, było to w niedzielę, kawalerka z Białki konno najechała schronisko. Co ich przygnało, dochodzić chyba dziś nie warto. Dość, że na turystów padł śmiertelny strach. Zanim puściły drzwi, Wikta wyskoczyła na dwór. Nie minęła i godzinka, a niedzielna banderia ścichła i na osowiałych chabetach ruszyła z powrotem. Jak wjechali, jak zjechali? Do dziś zachodzą ludzie w głowę, sen to był, czy jawa? Fakt, że Wikta okiełznała fantazję i uspokojonych juhasów popchnęła do domu.

W późniejszych czasach, już za Krzeptowskich, uradzono wielką uroczystość czyli poświęcenie schroniska.

Zebrało się gości co niemiara. Dostojniejsi, dowiezieni do Morskiego Oka autokarami, przyszli przez Świstówkę. Ksiądz Humpola, kapelan prezydenta, odprawił elegancką mszę polową. Zapowiadało się strojnie, syto i spokojnie. Aż tu nagle, po odejściu gości na Świstówkę, zaczęły się jakieś dziwne karamuchy między gazdami z Brzegów i starszyzną z Białki. Wiadomo, tam Nowobilscy z sołtectwem z rąk samego Jana Kazimierza, w Brzegach też rody sławne i godnościami głośne.

Muzyka gra, schronisko trzeszczy, chybocze się od przytupów i góralskiej nuty. Wtem ktoś pali z „braulinga”. Mówiono, że strzelił syn wójta z Brzegów, lecz nikt tej pogłoski nie sprawdzał ni wtedy, ni później. Kula wszystkim świsnęła koło ucha, choć Ruda twierdziła, że tylko o jej włosy otarła się palącą smugą. No i zaczęło się na całego. Domniemanych sprawców popędzono nad próg w zbożnej intencji „ciśnięcia w pieruny”. Maryna oprzytomniała w mig, skrzyknęła dziewczyny. Popędziły za rozjuszonymi chłopami i kobiecymi sposobami w chwil kilka zażegnały bitkę. Zanim się rozwidniło, po waśnione strony cichcem wyniosły się z Doliny. Porzucony „brauling” znalazł się w kosówce. Nikt sprawy nie podnosił; zgodnie z obyczajem, zamiast do sądu, trafiła do legendy i rozsławiła godnie sierpniową uroczystość.

Psom też należy się dobre słowo. Najpierw był owczarek Finans (na złość Krzeptowskiemu ustrzelił psa zajadły leśny z Roztoki), który wsławił się bezpiecznym przeprowadzeniem Krzeptowskich przez Siklawę podczas okropnej mgły i po lawiniastym śniegu. Po Finansie nastał liptak Bućko. Jeszcze żyją ludzie pamiętający donośne szczekanie wyprowadzające z mgły lub zamieci. Poczciwy Bućko prostował pomylone drogi i alarmował schronisko, że ktoś błądzi i do ciepłej izby dobić się nie może.

Znany też był Bućko ze znakomitego apetytu i amorów za Gładką Przełęczą. Raz go nawet Liptacy, z zemsty za bałamucenie suk, obili bardzo brzydko. Zbili, bo zbili, ale romansów nie wybili ze łba. Suki liptowskie po staremu trzymały stronę Bućka.

Tuż przed wojną, bo w roku 1938, wyprawiano pożegnanie zimy w Pięciu Stawach. Mróz, słońce, pogoda kryształowa, wydawało się, że to pełnia sezonu, a nie zakończenie. Zjazd był wyjątkowo liczny, jakby w przeczuciu, że to ostatni spokojny rok.

Przez Zawrat ciągnęła grupa młodych zawodników z Bednarzem na czele. Przez Zawory, z południowej strony, wracała kompania Oppenheima. Od Morskiego Oka przez Szpiglasową zjeżdżała sznurem narciarska młodzież. Od Roztoki, windując się przez próg Siklawy, prowadził swoich senior narciarzy - Zdyb.

W takim dniu zwykły turysta za żadne skarby nie znajdzie miejsca w schronisku. Bractwo śpi po trzech w jednym łóżku, zajęte wszystkie stoły i miejsca pod stołami.

Kolacja wspólna. Tradycyjny bigos i tradycyjne toasty... Rozwiązują się języki, płyną wspomnienia.

Odżywają zjazdy, upadki, wyrypy i zawody. Przypomina się wszystko od początku narciarskiego świata.

Góralska muzyka odzywała się z kąta. Czas na tańce i chóralne śpiewy. Schronisko aż huczy, huczy do białego rana. A rano na wyznaczonych przez „oldboyów” trasach - ostatni slalom i ostatni zjazd.

Na drugi dzień bractwo rozjeżdża się do domów. Jedni wybierają trasę przez Świstówkę, drudzy przez Zawrat, a Bronek Czech na pożegnanie daje koncert: zjeżdża z Koziego diablo stromym żlebem.

Roziskrzone góry powtarzają pożegnalne nawoływania i okrzyki. Cichną głosy, ustaje skrzypienie śniegu. Nikogo już nie widać ani na zboczach, ani na ścieżkach. Rozjechali się narciarze. Minął jeszcze jeden sezon.

..bez względu na porę roku, dnia i stan pogody...

Pewnego dnia podszedł do Oppenheima warszawski dziennikarz: - Niechże mi pan powie, dlaczego w Tatrach giną ludzie? Dlaczego jest tak dużo śmiertelnych wypadków? Kto, jak kto, ale pan powinien wiedzieć...

Padło kilka zręcznych komplementów. Oppenheim przełknął je gładko jak kieliszek dobrej wódki.

Czekał, co redaktor jeszcze powie.

- Drogi panie, Tatry to nie Alpy i nie Himalaje!

- To nie Himalaje - przyznał z powagą Oppenheim. - Tatry dużo niższe.

- Oto właśnie to! - dziennikarz zniżył głos. - Skąd więc, u licha, tyle tych tragicznych śmierci? Co je powoduje? W czym leży przyczyna?

- Przyczyną śmiertelnego wypadku jest zgon ofiary - odpowiedział Oppenheim nie mrugnąwszy okiem.

- To znaczy... - dziennikarz otworzył usta.

- Gdyby się ludzie nie zabijali na śmierć, nie byłoby tego wszystkiego.

- Śmierć przyczyną śmiertelnych wypadków... To ciekawe... Głowa nie odrasta? Panie, czy pan ze mnie kpi? - krzyknął dziennikarz za wychodzącym z kawiarni Oppenheimem.

Po każdym wypadku, po każdej „tatrzańskiej tragedii” zabierają głos fachowcy. Zbadawszy wszystko, co do zbadania się nadawało, oświadczają, że przyczyną katastrofy było to lub tamto. Zdarza się jednak, że najbardziej skrupulatna analiza wypadku nie przynosi rozwikłania zagadki.

Stosunkowo łatwo ustalić przyczyny jednego wypadku. Trudniej wyciągnąć wnioski ogólne i sformułować zasady, które ograniczyłyby do minimum górskie ryzyko.

Jedni powiadają: ani skała, ani lód. Prawdziwym niebezpieczeństwem jest nagła zmiana pogody.

Nawet dla doświadczonego turysty stanowi ona element zaskoczenia. Zła pogoda wydłuża drogę i potęguje trudności.

Mieczysław Karłowicz pisał w roku 1908 na łamach „Taternika”: „Otóż wniosek mój potwierdza w zupełności zdanie J. Chmielowskiego, że dla turysty, obeznanego z techniką chodzenia po skałach, jedynym istotnym niebezpieczeństwem w Tatrach są kamienie i głazy spadające”.

Oppenheim, wychowany w starej turystycznej szkole Zaruskiego, powtarzał, że w górach należy się trzymać następujących zasad: Przed wyruszeniem poznać dokładnie drogę, jej trudności i niebezpieczeństwa. Im lepsze przygotowanie teoretyczne, tym mniej potem niespodzianek w terenie.

Nie przeceniać własnych możliwości. Patrzeć trzeźwo, bez blagi na swoją aktualną kondycję fizyczną i psychiczną.

Nie lekceważyć gór.

Nie chodzić w góry z nieznajomymi. Bywa: mocna gęba, a ciało i duch słabe. Z takim kompanem hucznie podjęta wyprawa kończy się spazmatycznym płaczem lub atakiem histerii. Wspinaczka zmienia się w akcję ratowniczą, której ciężar spada na barki doświadczonego taternika. Ten klnie, ciągnie i dopiero poniewczasie zadaje sobie pytanie: po co w złym towarzystwie zapchałem się w ścianę?

W zespole musi obowiązywać wzajemne zaufanie i pewność, że nikt w krytycznym momencie nie będzie próbował ratować siebie cudzym kosztem.

Debatowano nad skutecznymi sposobami przeciwko górskiej śmierci, bo śmierć coraz częściej sięgała po „gości”.

Zanim powstało Pogotowie, jedynym źródłem informacji o wypadkach w Tatrach były księgi parafii Zakopane, zaprowadzone w 1848 roku przez księdza Stolarczyka, i wiadomości publikowane w czasopiśmie „Zakopane”.

Zaruski z wrodzoną pedanterią zanotował wypadki tatrzańskie, o których zachowała się pamięć wśród żyjących. W czasach dawniejszych, pamięcią ludzką nie objętych, Tatry stały puste. Latem na halach gazdowali bacowie i juhasi pilnujący nielicznych stad owiec. Wyżej, między skały, zapuszczał się tylko koziarz „na polowacce” za upatrzoną kozicą. Na drugą stronę gór, „za bucki”, wybierali się młodzi i śmiali. Szli na bogaty Liptów po „dudki” i hyr w oczach dziewcząt. Zdobyte skarby kryli w niedostępnych grotach. Później, kiedy po zbójnikach została już tylko legenda, zjawili się w górach amatorzy ukrytego złota. Wielu „na pysk pospadało z góry”, nie słyszano jednak o takim, który by się wzbogacił na zbójnickim skarbie..

Gdy przyszedł czas zdobywania ścian i turni, zaczęły się mnożyć śmiertelne wypadki. Coraz częściej rozlegało się w górach wołanie o pomoc i ratunek. Stało się jasne, że musi powstać sprężysta organizacja niosąca pomoc ofiarom gór. Rozumieli to znakomici ówcześni taternicy i przewodnicy, ale motorem działania, człowiekiem, który zamiar zrealizował, był Zaruski.

Na krótko przed powstaniem Pogotowia dwie głośne katastrofy tatrzańskie wstrząsnęły opinią publiczną.

Pierwsza zdarzyła się 8 sierpnia 1907 roku. Na Żabim Koniu spotkały się zespoły polskich i węgierskich wspinaczy. Trzej członkowie Budapeszteńskiego Klubu Turystycznego: Wachter, Sereni i Horn oraz trzej Polacy z Sekcji Turystycznej Towarzystwa Tatrzańskiego: Król, Firganek i Konarski. Taternicy postanowili schodzić razem granią ku Górnej Żabiej Przełęczy. Tę partię drogi Polacy robili jako pierwsi parę dni wcześniej. Przy dwunastometrowym uskoku zostawili oni pętlę do zjazdu na linie.

Ponieważ pętla była zupełnie nowa, taternicy zdecydowali się wykorzystać ją przy zjeździe.

Jenő Wachter, czując się gospodarzem po węgierskiej stronie Tatr, uparł się, że zjedzie ostatni.

Zjechali dwaj Węgrzy asekurowani przez Króla, zjechali Polacy. I wtedy, podczas zjazdu Wachtera, ta zupełnie nowa, nie nosząca śladów żadnych uszkodzeń pętla - zawiodła. Czy nadwerężyły pętlę zjazdy

poprzedników, czy też nie wytrzymała nagłego szarpnięcia, bo jak twierdzili świadkowie, Wachter gwałtownie odepchnął się od skały - dość, że zawiodła. Na oczach towarzyszy Węgier poleciał w przepaść.

Druga katastrofa to śmierć Mieczysława Karłowicza pod lawiną śnieżną 8 lutego 1909 roku. Wypadek wielokrotnie opisywany i komentowany. Wiele ludzi zadawało sobie pytanie: a gdyby pomoc nadeszła wcześniej?... Gdyby ratownicy znaleźli się tego samego dnia na miejscu katastrofy, może zdążyliby jeszcze wyrwać Karłowicza z objęć białej śmierci?

Z samotnej wycieczki do Czarnego Stawu Karłowicz nie wrócił ani w poniedziałek wieczorem, ani następnego dnia o świcie. Matka, pani Irena Karłowiczowa, czekała do godziny dziesiątej rano. Przed jedenastą zjawiła się u Zaruskiego prosząc o pomoc.

Zaruski pisze: .....znałem jego niezwykłą ścisłość i punktualność, która przybierała cechy jakiejś machiny automatycznej, gdy chodziło o godziny powrotu z górskiej wycieczki: ani noc, ani burza nie mogły go wtedy powstrzymać. Czynił to dla matki, aby jej oszczędzić chwil niepokoju i wyczekiwania.

I oto ten Karłowicz, wyszedłszy wczoraj do Czarnego Stawu, dziś o świcie nie wrócił - dziś do godziny jedenastej nie wrócił!

Nie wątpiłem, że zaszedł jakiś wypadek. Lawina, lawina - dźwięczało mi w uchu; daj Boże, żeby jakaś mała przygoda”.

Zaruski wezwał Staszka Gąsienicę Byrcyna, do którego umiejętności narciarskich „najwięcej miał zaufania”, aby się stawił natychmiast z nartami, łopatą i workiem turystycznym. W półtorej godziny po wizycie pani Karłowiczowej Zaruski i Byrcyn jechali już sankami w stronę Kuźnic. Ślad nart prowadził przez Boczań i Skupniów Upłaz na Halę Gąsienicową. W nie zagospodarowanym schronisku - płaszcz Karłowicza i kuchenka na stole. Siad nart prowadzi dalej... Zaruski notuje: „Na grani odsłania się widok straszny: ślady nart, idące po zboczu, gubią się w bruzdach i pokruszonych bryłach śniegu już spadłej ogromnej lawiny...”

Według obliczeń Zaruskiego, od zejścia lawiny minęło trzydzieści godzin. Nadciągał już wieczór, przeszukiwanie we dwójkę ogromnego lawiniska nie mogło przynieść rezultatu. Zaruski zostaje więc w schronisku, a do Zakopanego wysyła Byrcyna. Lakoniczna kartka zawierała tragiczną wiadomość i wezwanie, aby ludzie z łopatami stawili się na Hali jak najrychlej.

Dla Zaruskiego śmierć Karłowicza była ciosem szczególnie ciężkim. Noc nad śnieżną mogiłą, rozświetlona księżycem, obramowana kurzącymi szczytami, minęła na chaotycznych, nerwowych poszukiwaniach. Jeśli pomoc ma być skuteczna, ratunek musi być prędki i zorganizowany. Noc na Hali udowodniła raz jeszcze, że osamotniony wysiłek najlepszego nawet przyjaciela nie zda się na nic wobec ogromnej lawiny.

Rano przyszli na Halę przewodnicy zaopatrzeni w łopaty i tyki do sondowania lawiny. Zaczęły się planowe poszukiwania. Kopano studnie „do samego gruntu, a tak blisko jedną od drugiej, aby przestrzeń między studniami można było dokładnie zbadać narciarskimi kijami”. Mróz ponad dwadzieścia stopni utrudniał pracę. Grabiały ręce i obrastały lodem drewniane łopaty. Pod wieczór stawili się do pracy trzej zakopiańscy narciarze. O zmroku przerwano poszukiwania.

Następnego dnia koło południa ze studni, w której pracował przewodnik Jan Peksa, rozległ się dawno oczekiwany okrzyk. Ze zbitego jak glina śniegu wystawała narta. Odnaleziono ciało. W ostrej zadymce ruszono do Kuźnic. Śmierć druha-taternika pod lawiną z Małego Kościelca, bezradne wyczekiwanie na miejscu wypadku, aż nadejdzie pomoc, podwoiły energię Zaruskiego. Pomoc ofiarom gór mieli nieść czynni członkowie Pogotowia, tworzący j Ochotniczą Straż Ratunkową.

Odezwę w sprawie utworzenia Pogotowia Ratunkowego napisał w 1908 roku Zaruski z Karłowiczem.

Położyli pod nią podpis: Klimek Bachleda, przewodnik tatrzański I klasy; dr Kazimierz Dłuski, szwagier Marii Skłodowskiej-Curie i założyciel sanatorium dla gruźlików w Kościelisku; dwaj zakopiańscy lekarze, dr Wacław Kraszewski i dr Józef Żychoń; prezes „Sokoła” i właściciel pierwszej na terenie Zakopanego księgarni, Leonard Zwoliński; malarz, Kazimierz Brzozowski, założyciel pierwszych warsztatów kilimkarskich na Podhalu; dyrektor Szkoły Przemysłu Drzewnego, Stanisław Barabasz; Jan Dworski, profesor tejże szkoły; Władysław Janowicz, komisarz klimatyczny; Wincenty Szymborski, rządca dóbr zakopiańskich.

Odezwa, opublikowana w prasie, odniosła pożądany skutek. Składki „popłynęły dosyć obficie” tworząc materialną podstawę Pogotowia.

Za dzień powstania Pogotowia uważa się datę 29 października 1909 roku. W tym dniu właśnie władze austriackie, posługując się sakramentalną formułą, udzieliły odpowiedniego zezwolenia: „Wysokie c.k. Namiestnictwo reskryptem z dnia 29 października 1909 r. XIII 2135 nie zakazuje zawiązania stowarzyszenia: tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe»„.

TOPR powstało jako stowarzyszenie niezależne od jakiejkolwiek organizacji. Członkowie Pogotowia dzielili się na wspierających i czynnych. Członkowie wspierający (założyciele, dożywotni lub zwyczajni) płacili składki, których wysokość wahała się początkowo od 20 do 200 koron rocznie. Członkowie czynni tworzyli Ochotniczą Straż Ratunkową.

Zadania TOPR-u określa paragraf 2 statutu ułożonego przez Zaruskiego: „Celem Towarzystwa jest poszukiwanie zaginionych turystów i niesienie pierwszej pomocy w nieszczęśliwych wypadkach na obszarze Tatr”.

Wymagania stawiano wysokie. Członkiem czynnym TOPR-u mogły zostać, wedle statutu, „godne zaufania osoby, które posiadają dostateczne turystyczne doświadczenie i uzdolnienie do samodzielnego chodzenia po górach oraz zobowiążą się wypełniać ściśle postanowienia statutu i regulaminu Straży Ratunkowej. Członkowie czynni stanowią Ochotniczą Straż Ratunkową, obowiązaną na każde wezwanie naczelnika lub jego zastępcy udać się w góry dla niesienia pomocy.

Członków czynnych przyjmuje zarząd po zasięgnięciu opinii Naczelnika Straży Ratunkowej”.

Członkowie czynni zamieszkujący w Zakopanem byli obowiązani: „stawić się bez względu na porę roku, dnia i stan pogody w miejscu i czasie oznaczonym przez Naczelnika (lub jego zastępcę), bezwzględnie wykonywać jego rozkazy, względnie zastępcy lub kierowników oddziałów, w zakresie akcji ratunkowej”.

I wreszcie: członkowie czynni pełnią swe obowiązki w zasadzie bezpłatnie, jednakże za zwrotem wydatków poniesionych w czasie wyprawy. Diety Straży Ratunkowej nie przekraczają dziennej stawki przewodnickiej...

Oto lista ratowników z lat 1909-1910. Przewodnicy: Klemens Bachleda, Jakub Wawrytko Krzeptowski, Andrzej Marusarz, Szymon Tatar Młodszy, Jan Peksa, Wojciech Tylka Suleja, Stanisław Byrcyn Gąsienica. Turyści: Mariusz Zaruski, Stanisław Zdyb, Józef Lesiecki, Henryk Bednarski, Paweł Kittay, Stefan Mazurkiewicz, Jerzy i Janusz Żuławscy, Leon Loria, Jan Małachowski.

Do wybuchu wojny 1914 roku przybyło jeszcze kilku: Konstanty Aleksandrowicz, Tadeusz Korniłowicz, Józef Oppenheim oraz przewodnicy: Jan Stopka Ceberniak i Jan Bartków Obrochta.

Wojna światowa przerzedziła szeregi Pogotowia. Suleja, kapral wojska austriackiego, zmarł w szpitalu na terenie Albanii. Lesiecki poległ pod Łowczówkiem. Aleksandrowicz zmarł z ran w Krakowie, Małachowskiego dobiła gruźlica; Jerzy Żuławski umarł w szpitalu w Dębicy, Kittay zmarł wkrótce po wojnie. W 1919 roku zmarł w Zakopanem Szymon Tatar Młodszy mając lat sześćdziesiąt osiem.

Do starych ratowników przyłączyli się w 1918 dwaj turyści: Rafał Malczewski i Adam Wisłocki. W roku 1930 wstępuje do Pogotowia grupa przewodników tatrzańskich: Andrzej Wojciech i Józef Wawrytko Krzeptowscy, Józef Tomków Gąsienica i jego brat Jan, Wawrzyniec Dzielawa, Józef Bachleda Wala, Józef Stopka Krzeptowski i Wojciech Wawrytko Krzeptowski Młodszy oraz turyści: Stanisław Krystyn Zaremba i Zdzisław Ritterschild. W parę lat później w szeregach Pogotowia znalazła się reszta przewodnickiej braci: Stanisław Gąsienica z Lasa, Stanisław Roj, Józef Krzeptowski, Andrzej Marusarz Młodszy, Szymon Zarycki, Stanisław Majerczyk, Franciszek Łojas, Wojciech Juhas, Jakub Wawrytko Krzeptowski Młodszy i Władysław Gąsienica.

Nowy statut TOPR-u rozciągał obowiązki służby ratowniczej na wszystkich przewodników pod groźbą utraty „przewodnickiej blachy”. Turystów zapisało się w roku 1937 zaledwie kilku: Jan Kazimierz Petecki, Jan Staszel i Bronisław Czech.

Druga wojna światowa zadała dotkliwe straty. Kazimierz Petecki umiera z ran odniesionych we wrześniu 1939. Józefa Gąsienicę Tomków rozstrzelali Niemcy w Poroninie. W Mauthausen w 1943 ginie Adam Wisłocki. W Oświęcimiu w 1944 - Bronisław Czech. Zmarli w Zakopanem: Wawrzyniec Dzielawa, Józef Stopka Krzeptowski, Stanisław Roj i Zdzisław Ritterschild. Tadeusz Korniłowicz zaginął bez wieści. Henryk Bednarski umiera w 1945 po uwolnieniu z kacetu.

Mariusz Zaruski zmarł w 1941 w Chersoniu. Jego następca, Józef Oppenheim, zginął od kuli bandyckiej w Zakopanem w styczniu 1946.

Przed formalnym zalegalizowaniem Pogotowia Straż Ratunkowa brała udział w kilku akcjach ratowniczych. Przebieg tych wypraw potwierdził opinię o zdolnościach kierowniczych Zaruskiego.

Naczelnik Straży wydawał rozkazy spokojnie, zdecydowanie. Jego polecenia były celowe i przemyślane. Przystępował do akcji z gotowym planem, nie bawił się w improwizacje zjadające nerwy i siły ratowników. Jedną z tych pierwszych wypraw była akcja ratownicza na Buczynowych Turniach. Ósmego września 1909 roku czterej młodzi taternicy postanowili dokonać pierwszego wejścia na Małą Buczynową Turnię od północy. Dwa dni wcześniej spadł w Tatrach młody śnieg, potem wróciła piękna, jesienna pogoda z nocnymi przymrozkami. Skały pokryły się zdradliwą warstwą lodu. Mimo

ostrzeżeń, że w górach ślisko, taternicy nie poniechali zamiaru. Rankiem 8 września wiążą się liną, tworząc tak zwany „tramwaj”: Ferdynand Goetel, Władysław i Gustaw Jenknerowie oraz Ryszard Maluszka.

Przez trzy godziny wszystko szło dobrze. O godzinie jedenastej, podczas trawersowania pochyłej, trawiastej płaśni, Maluszka pośliznął się i poleciał. Jego upadek zaskoczył towarzyszy. Wszyscy trzej zostali wyrwani ze swych stanowisk. Cała czwórka odpadła od ściany spadając na leżącą pięćdziesiąt metrów niżej płaśn, utworzoną przez zaklinowany w żlebie głaz. Podczas upadku lina, zahaczywszy o występ skalny, trzasła, lecz jednocześnie osłabiła nieco impet uderzenia o skalę.

Goetel i Gustaw Jenkner pierwsi odzyskali przytomność. Ich wołania o pomoc usłyszano w Dolinie Pańszczycy. Przechodzący tamtędy turyści zawiadomili schronisko na Hali Gąsienicowej, skąd dano znać do Zakopanego. Goetel, mimo ciężkich obrażeń, działając w nerwowym podnieceniu, zaczął się wspinać dalej, aby ze szczytu wzywać pomocy. O wpół do piątej rano odnalazło go Pogotowie: leżał na gładkiej płycie pod szczytową granią, nieprzytomny i zakrwawiony.

Ratownicy stracili dużo czasu, bo Jenkner, choć przytomny, nie odpowiadał na gwizdki i okrzyki. Braci Jenknerów z wielkimi trudnościami przetransportowano na Przełęcz Nowickiego, a potem do Czerwonego Stawku w Dolinie Pańszczycy. Tam czekał drugi oddział Pogotowia z Klimkiem Bachledą na czele. Dopiero o drugiej w nocy 10 września ranni znaleźli się na Hali Gąsienicowej. Następnego dnia ratownicy wrócili po ciało Maluszki. Wiedziano, że zginął od razu, uderzywszy głową w ostry głaz. O tej katastrofie napisano potem w „Taterniku”: „Jeżeli teraz chcemy znaleźć przyczynę wypadku, to musimy zważyć, że tylko Goetel robił od lat paru trudniejsze wyprawy, pozostali byli początkującymi turystami. Droga, którą wybrali, była trudna, choćby z powodu kruchości skały, a w takich warunkach podwójnie niebezpieczna z powodu spadających kamieni. Odbywać ją przy tym musieli z ciężkimi workami, nabitymi na dłuższą wycieczkę. Wyprawa była więc obiektywnie i subiektywnie niebezpieczna, a prawdopodobieństwo wypadku wielkie. To, że katastrofa zdarzyła się na stosunkowo łatwym miejscu, a nie na najtrudniejszym, nie dowodzi niczego. Znaną jest rzeczą, że olbrzymia większość wypadków w takich właśnie przydarza się miejscach, gdy turyści, zmęczeni przebytymi trudnościami i czując się bezpieczni w łatwiejszym terenie, przestają zwracać uwagę na zachowanie koniecznej ostrożności. I tym więc razem - ponieważ miejsce było zupełnie łatwe, lina nie była napięta, w dodatku żaden z turystów nie stał tak, aby mógł innych asekurować”.

Dla Zaruskiego, który akcją na Buczynowych Turniach kierował osobiście, wynikały z wyprawy wnioski oczywiste. Pogotowie winno się składać z ludzi ofiarnych, zdyscyplinowanych, o wysokich kwalifikacjach taternickich i doskonale wyszkolonych w górskim ratownictwie. Ratownicy muszą mieć odpowiedni, możliwie najdoskonalszy sprzęt. Dobry sprzęt ułatwia transport rannych, skraca czas akcji, zmniejsza niebezpieczeństwo, na jakie narażeni są ratownicy. Ot, choćby taki drobiazg: jeżeli człowiek zaszokowany nie reaguje na sygnały gwizdkiem, należy gwizdek zastąpić trąbką. Może ten dźwięk okaże się skuteczniejszy!

Zdarzyła się również w dwa lata później, w roku 1911, historia dramatyczna, choć nie taternicka...

Pod opieką przewodników spiskich wybrała się na Lodowy pani baronowa Mittnacht. Aby wejście na szczyt i pokonanie słynnego „konia” w grani uświetnić, niesiono w workach turystycznych kilka butelek szampana. Na szczycie osuszono butelki i w doskonałych humorach ruszono w powrotną drogę. Podczas zejścia, gdy osiągnięto już partie trawiaste i rozwiązano się z liny, baronowa zachwiała

się nagle i runęła w przepaść. Domyślano się, że przyczyną wypadku był ów szampan, ponieważ w górach alkohol działa gwałtowniej niż na nizinach.

Jakże więc odpowiedzieć na pozornie proste pytanie: dlaczego w Tatrach giną ludzie? Pewne, że im więcej turystów w górach, tym więcej wypadków. Im więcej wypadków, tym sprawniejsze musi być Pogotowie.

Pierwsza zanotowana w księdze wypraw ratunkowych TOPR-u to wyprawa po Ernesta Weissa, który zaginął na Rysach w roku 1909.

Dwudziestopięcioletni profesor gimnazjum z Królewskiej Huty, Ernest Weiss, szedł w czerwcu z Popradzkiego Stawu na Rysy. Ponieważ nie wrócił do schroniska, starosta węgierski zwrócił się do Zaruskiego, prosząc o przeszukanie północnych stoków. Przewodnicy węgierscy szukali po stronie południowej.

Pogotowie, podzielone na trzy oddziały, przeszukało sumiennie okolice Rysów, Wysokiej i Wagi. Na Wadze oddziały połączyły się i zeszły do Popradzkiego Stawu.

Ponieważ przewodnicy węgierscy też wrócili z niczym, następnego dnia Pogotowie wyruszyło na dalsze poszukiwania. Wspólnie z Węgrami przeszukano Dolinę Złomisk, Siarkan i Szarpane Turnie.

Piątego dnia Polacy poszli z powrotem, starannie sprawdzając północną stronę Rysów. Weiss przepadł jak kamień w wodę. Poszedł na Rysy i zaginął.

W cztery lata później członek Straży Ratunkowej TOPR-u, Henryk Bednarski, schodził ścieżką z Rysów na południową stronę Tatr. Nie dochodząc do Żabich Stawów Mięguszowieckich, Bednarski skręcił ze ścieżki między głazy. I tam, o kilkanaście metrów od ścieżki, którą tysiące ludzi wędruje na Rysy, zobaczył szkielet ludzki oparty o wielki głaz. Szczątki ubrania i dokumentów pozwoliły ustalić ponad wszelką wątpliwość, że Weiss został odnaleziony. Co było przyczyną śmierci, nie dowiedziano się nigdy. Przez długi czas można było oglądać na głazie białawy zarys ludzkiej postaci, a wyobraźnia podsuwała obraz umierającego człowieka, zwróconego twarzą ku grani Baszt i Szatana.

Zaruski z ratownikami, idąc z Wagi, przeszedł o dwadzieścia kroków od trupa. Było jednak już ciemno, polscy ratownicy śpieszyli do schroniska, szli przez teren przeszukany przez przewodników węgierskich, nie rozglądali się na boki i nie szperali wśród głazów.

Poszukiwania zaginionych wydają się sprawą łatwą, gdy jest się daleko od gór. W olbrzymiej przestrzeni górskich połaci i skalnych ścian postać ludzka karleje, niknie jak ziarnko piasku w piaszczystej wydmie. Trzeba być orłem zawieszonym wysoko na niebie i mieć orle oczy, aby wypatrzyć człowieka w kosówce lub wśród głazów.

Kiedy formowała się pierwsza Straż Ratunkowa, Zaruski dwukrotnie zwracał się do Klimka Bachledy, aby ten stanął na jej czele. Znakomity przewodnik stanowczo wymówił się od naczelnikowania.

Zaruski taką zanotował odpowiedź Bachledy: „Ni, ja duszy ludzkiej nie wezmę na swoje sumienie”.

Po zatwierdzeniu statutu Pogotowia, w przededniu wyborów naczelnika straży, Klimek odmówił ponownie. Zaruski odmowę takim opatrzył komentarzem:

„Rozumiał dobrze Klimek, co mówił. Wiedział, że przy najlepszym prowadzeniu wyprawy i najsumienniejszych poszukiwaniach jest w tym pierwiastek ryzyka. A gdyby stwierdzone zostało, że zginął ktoś wskutek złych zarządzeń w poszukiwaniach? Że szukano go nie tam, gdzie należało, że teren źle przeszukano i zostawiono za sobą? Nie byłoż mądrości w słowach starego wilka górskiego?

Klimek odmówił. Cóż robić? Musiałem ryzyko wziąć na swoje barki, chociaż nie gorzej od Klimka zdawałem sobie z tego sprawę”.

Naczelnikiem Straży został Zaruski. W niespełna rok później dotkliwie odczuł cały ciężar przyjętej na siebie odpowiedzialności. Późnym wieczorem 5 sierpnia 1910 roku zaalarmował Zaruskiego telefon z Morskiego Oka. Ktoś słabo orientujący się w górach prosił o przysłanie przewodnika, który sprowadziłby ze ściany rannego taternika. Wypadek zdarzył się na północnej ścianie Małego Jaworowego.

Zaruski postawił na nogi całe Pogotowie. Tejże nocy wyruszyły furki wiozące ratowników ku Łysej Polanie i Jaworzynie. Siąpiący w Zakopanem kapuśniaczek wzmagał się z każdym kilometrem drogi.

Spadała również temperatura. W górach należało spodziewać się śniegu lub lodowatej ulewy z gradem.

Z trudności wyprawy wszyscy zdawali sobie sprawę. Nikt jeszcze nie przeszedł północnej ściany Małego Jaworowego Szczytu. Wiedziano, że skała tam krucha, łamliwa, a płyty pod turnią szczytową pozbawione chwytów i stopni, prawie niedostępne. Właśnie tam, w dwóch trzecich wysokości trzystumetrowej ściany, ranny człowiek, umocowany liną do skały, czekał na ratunek. Zła pogoda komplikowała akcję, zmniejszała szanse powodzenia wyprawy, przybliżała śmierć do ginącego z zimna taternika.

W Dolinie Jaworowej powitał ratowników ulewny deszcz. Po kilku godzinach forsownego marszu Pogotowie doszło pod ścianę Małego Jaworowego, o której pisze Zaruski, że wyrasta z piargów ku niebu, jak wieża gotycka.

Pod ścianą czekał na ratowników ocalały uczestnik wspinaczki Jan Jarzyna. Wręczył on Zaruskiemu szkic drogi i złożył ustną relację o wypadku. Okoliczności katastrofy są na ogół znane. Wyprawa po Szulakiewicza znalazła licznych kronikarzy i często była o niej mowa w tatrzańskich wspomnieniach.

Rankiem 5 sierpnia Jarzyna i Stanisław Szulakiewicz weszli w ścianę z twardym postanowieniem pokonania niedostępnego urwiska. Po przebyciu prawie dwóch trzecich ściany, kiedy do szczytu zostało niewiele ponad sto metrów, przewieszone płyty zagrodziły drogę. Taternicy nie rezygnują.

Próbują ominąć przeszkodę. Kierują się na prawo, w poprzek ściany. Tam odnajdują platformę zarzuconą głazami. Z niej ponawiają atak. Jarzyna idzie pierwszy. Nad nim pionowa ściana, gładka, pochylająca się ku piargom doliny. Chwyty i stopnie dosłownie mikroskopijne, trudno wypatrzyć je w ścianie... Nagły skurcz paraliżuje przemęczone mięśnie. Jarzyna odpada, leci. Gwałtowne szarpnięcie wyrywa Szulakiewicza ze stanowiska asekuracyjnego. Szczęśliwy traf sprawia, że lina zaczepia o blok skalny i wytrzymuje upadek obu taterników. Jarzyna wdrapuje się na platformę i wciąga na nią towarzysza. Obrażenia Szulakiewicza okazały się na tyle poważne, że mimo parogodzinnego odpoczynku uniemożliwiły mu zejście o własnych siłach. Na domiar złego psuje się pogoda. Zaczyna mżyć uporczywy deszczyk. Wokół pusto. Nikt nie usłyszy wołania i nie sprowadzi pomocy. Jarzyna okręcił towarzysza liną, przywiązał do skały, zostawił zapas żywności i ruszył w drogę powrotną.

Oznaczało to, że człowiek, poturbowany upadkiem z wysokości pięćdziesięciu metrów, miał do pokonania dwieście metrów kruchej, a teraz już i mokrej ściany. Potem czekał go marsz do odległego schroniska w Morskim Oku. O dziesiątej wieczorem Jarzyna stanął na miejscu. Z jego polecenia zawiadomiono natychmiast Zaruskiego. Po krótkim odpoczynku, w towarzystwie przewodników i taterników, których zastał w schronisku, Jarzyna wrócił pod Mały Jaworowy.

Niebo szarzało. 6 sierpnia pogodę niósł jeszcze gorszą. Deszcz lał, uderzał śnieg i grad. Błyskawice rwały się w niskich, ciemnych chmurach. Echa grzmotów tłukły o skały. W żlebach huczały potoki. Ściana spływała wodą.

Tylko Jarzyna znał drogę. Tylko on mógł doprowadzić do platformy ukrytej w mgle i deszczu. Lecz siły taternika już się wypaliły. O ponownym wejściu w ścianę w ogóle nie może być mowy. Jarzyna nie nadaje się do akcji. Jest to oczywiste dla wszystkich.

W złą pogodę trzy zespoły ratowników weszły w nie znaną ścianę. Oddział środkowy, kierujący się według sporządzonego przez Jarzynę szkicu, stanowili Zaruski, Bachleda i Zdyb. Siadem tej trójki szli dwaj znani taternicy: Kordys i Znamięcki, którzy na ochotnika przyłączyli się do wyprawy. Zespoły operujące na flankach - lewym dowodził Lesiecki, prawym Klemensiewicz - wkrótce utknęły w ślepych drogach. Nie odnajdując możliwości dalszej wspinaczki wycofały się ze ściany i zeszły na piargi. Ciężar akcji ratunkowej spadł więc na środkową piątkę. Czołową trójkę prowadził Klimek Bachleda. Mimo wieku - Bachleda miał lat sześćdziesiąt jeden - stary przewodnik zachował więcej sił od swych towarzyszy. Góralskie spodnie i serdak dawały lepszą ochronę przed zimnem niż turystyczne ubrania Zaruskiego i Zdyba. Lodowata woda, lodowaty wiatr, oślizła skała - zmogły tych ludzi znanych z żelaznych mięśni i z żelaznej woli. Po wielu godzinach wspinaczki przestali reagować na niebezpieczeństwo. Zgrabiałe palce nie czuły już skały, nogi ześlizgiwały się ze stopni. Z góry, z niewidocznej w szarudze platformy, rozlegał się głos Szulakiewicza, jęk coraz cichszy, coraz bardziej przejmujący. Rozsądek nakazywał natychmiastowy odwrót. Ratownicy znajdowali się o krok od katastrofy. Ale wołanie zamarzającego człowieka przekreślało wszelkie dyktowane rozumem decyzje.

Parli więc w górę prowadzeni przez Klimka, choć już żaden głos nie docierał przez szum ulewy i poświsty wiatru. Od Szulakiewicza dzieliło ich w linii powietrznej kilkadziesiąt metrów.

Krótki odpoczynek pod ścianą turni szczytowej nie przywrócił sił. Zaruski przyznaje, że on i Zdyb dygotali z zimna i byli bliscy zupełnego zobojętnienia. Z półsnu na stojąco pierwszy się ocknął Bachleda. Jął wspinać się dalej. Zesztywniała lina zaklinowała się o skałę. Klimek odwiązał się z liny i poszedł dalej bez asekuracji. Zaruski krzyknął, żeby wracał. Bachleda odpowiedział lekceważącym ruchem ręki, że da sobie radę.

Zaruski i Zdyb, związani liną, kierują się teraz na lewo w skos. Pokonują płytką rynnę, wychodzą na grań żeberka i stają pod drugą rynną prowadzącą wprost na ścianę. Zaruski, pierwszy na linie, próbuje wspinać się dalej, lecz ręce nie utrzymują ciężaru ciała, nogi zsuwają się ze śliskiego gzymsu. Zaruski przytomnieje. Rozumie, że nic już więcej nie da się zrobić. Zarządza odwrót. Trzeba wracać, zanim zapadnie zmierzch, zanim siły do reszty odmówią posłuszeństwa. Wracają więc pod ściankę, pod którą odpoczywali we trójkę. Nie zastają tam ani Kordysa, ani Znamięckiego. Ci doskonali taternicy już wcześniej wycofali się ze ściany.

Zaruski i Zdyb drzemią oparci o skałę. Czekają na Klimka. Wreszcie widać go we mgle. Znajduje się w odległości około czterdziestu metrów. Zaruski woła dwukrotnie:

- Klimku, wracajcie!

Za każdym razem taka sama odpowiedź: energiczne machnięcie ręką w kierunku żlebu, który zaczynał się za zrębem skalnym. W następnej chwili Klimek zniknął towarzyszom z oczu. Jeszcze chwila i powietrzem wstrząsnął łoskot spadających głazów. Żlebem poszła wielka lawina kamienna.

Zaruski i Zdyb, nie doczekawszy się Klimka w ciągu pół godziny, zaczęli schodzić. Wyszli ze ściany, gdy było już zupełnie ciemno. Na piargach czekał członek Pogotowia, Paweł Kittay. O trzeciej w nocy taternicy dotarli do leśniczówki na nocleg.

Losem Klimka Bachledy nie trapił się nikt z ratowników. Przypuszczano, że zeszedł na węgierską stronę, byli pewni, że odnajdzie się Klimka na Węgrzech albo w Zakopanem. Nikomu nawet nie przyszło do głowy, że „tatrzański orzeł”, przewodnik nad przewodnikami, runął w dwustumetrową przepaść razem z ową lawiną kamienną, której łoskot słyszeli Zaruski i Zdyb.

W niedzielę 7 sierpnia dwa oddziały pod kierownictwem Bednarskiego i Świerza ponownie zaatakowały ścianę. I ta próba zakończyła się niepowodzeniem. Ratownicy znieśli linę, którą zostawił Zaruski dla ułatwienia zejścia Bachledzie, ale do Szulakiewicza nie dotarli.

O Klimku nadal nie (było żadnej wiadomości.

W poniedziałek Zaruski poprowadził nową wyprawę. Szli: Lesiecki, Zdyb, Bednarski, Marusarz, Tyka, Wawrytko... Dziewięciu ratowników w trzech zespołach. Po ośmiu godzinach wspinaczki wyprawa osiągnęła platformę pod szczytową turnią. Zaruski tak ten moment opisuje: „Pomiędzy ścianą a wielkim blokiem, uwiązany liną do niego, leżał Szulakiewicz. Był martwy. Wiedzieliśmy wszyscy, że żywym go nie znajdziemy, wszakże byliśmy wstrząśnięci widokiem. Leżał w półsiedzącej pozycji, z twarzą zwróconą ku skale. Obok worek turystyczny i kilka drobiazgów. Żywności nie było. Zginął z chłodu w tę straszną pogodę”.

W parę dni później lekarska komisja sądowa stwierdziła poważne uszkodzenie kręgosłupa i zgon spowodowany wyczerpaniem z zimna. Przypuszczano, że Szulakiewicz zmarł w sobotę wieczorem lub w nocy z soboty na niedzielę.

Transport ciała pochłonął resztę dnia. Przed zapadnięciem zmroku Zaruski nakazał wycofanie się ze ściany i złożenie ciała w bezpiecznym miejscu. Zaruski i Marusarz schodzili ostatni. Ich i trzech przewodników noc zaskoczyła w ścianie. Spędzili noc na mocno pochylonej płycie, w zimnie i deszczu, narażeni w każdej chwili na uderzenia spadających żlebem kamieni Daleko w dole migotał płomień rozpalonego przez towarzyszy ogniska. Ratownicy, skuleni na wilgotnej płycie, nie odrywali oczu od nieosiągalnego po nocy biwaku. Skrępowane linami ciało Szulakiewicza leżało nieco powyżej dygocących z zimna ludzi. O zmarłym mało kto teraz pamiętał. Myśl uciekała na dół do życiodajnego ognia i sagana z wrzącą, przywracającą siły herbatą... W pewnym momencie od ogniska odłączyły się trzy światełka i jęły się zbliżać do ściany. Jeszcze chwila i ratownicy usłyszeli donośne wołanie. Poznali głos, to stary przewodnik Wawrytko-ojciec podjął próbę uwolnienia towarzyszy z „Pościeli Zaruskiego”. Tak ochrzcili przewodnicy miejsce przymusowego biwaku. Światełka coraz bliżej, rośnie łuna nad krawędzią urwiska... Światło latarek kołysze się, drży i nagle zaczyna maleć, zapada w ciemną otchłań. Próba nie powiodła się, choć stary Wawrytko słynął z ogromnej siły i wielkiej pewności w skale. Nie pozostało nic innego, jak tylko czekać świtu i słuchać, czy deszcz nie ruszy głazów zaścielających żleb nad głową.

Rano, był to już wtorek 9 sierpnia, Zaruski i czterej przewodnicy wydostali się ze ściany przy pomocy ratowników, którzy nadeszli z dołu. Deszcz i wyczerpanie uniemożliwiły zniesienie ciała. Ekipa ratownicza odeszła na odpoczynek do papierni w Jaworzynie.

Wieść o zaginięciu Klimka rozniosła się szeroko. Do Jaworzyny ciągnęli turyści i zakopiańscy goście.

Tłum ciekawskich niósł ze sobą fantastyczne pogłoski i plotki. Opowiadano, że Bachleda bawi na Węgrzech. Ktoś inny widział go w Morskim Oku. Jeszcze inni dawali słowo, że Klimek zdrów i cały powrócił właśnie do Zakopanego. Razem z gapiami ściągnęli do Jaworzyny taternicy i przewodnicy z polskiej i węgierskiej strony Tatr. Przybyli dwaj znakomici wspinacze węgierscy, bracia Gyula i Roman Komarniccy. W rok później Komarniccy pokonali północną ścianę Małego Jaworowego.

Trzydziestu ludzi oddało się pod komendę Zaruskiego. Mieli wyruszyć w środę o świcie. Czekano na wiadomość z Zakopanego, dokąd dnia poprzedniego wysłał Zaruski „ochotnika-turystę, pana M”. Ze zwykłą sobie skrupulatnością Zaruski polecenie wydał na piśmie: jeżeli Klimek jest - może pan M. nie wracać. Termin upływał o świcie. Turysta nie wrócił w oznaczonym czasie (okazało się potem, że swoją misją nie przejął się wcale, spał smacznie, zebranie wiadomości o Klimku odłożywszy na później), więc Zaruski rozpuścił zgromadzony oddział. Z ośmioma ratownikami poszedł z powrotem pod ścianę, a Jaśka Obrochtę posłał do Morskiego Oka, aby stamtąd telefonicznie dowiedział się czegoś dokładniejszego o Klimku.

W środę ratownicy, Kierowani przez Jakuba Wawrytkę Krzeptowskiego, znieśli na piargi ciało Szulakiewicza. Wracając spod ściany Pogotowie spotkało się w drodze z Obrochtą.

- Klimka nie ma w Zakopanem. Nikt go nigdzie nie widział.

Rozwiała się ostatnia nadzieja. Tym razem już się nikt nie łudzi.

W czwartek leje jak z cebra. Gęsta mgła okrywa ścianę nieprzeniknioną zasłoną. Ratownicy odchodzą spod Małego Jaworowego nie doczekawszy się zmiany pogody.

W piątek, po pogrzebie Szulakiewicza, Pogotowie w sile osiemnastu ludzi znów jedzie do Jaworzyny.

Zaruski dzieli ratowników na cztery oddziały. Mazurkiewicz poprowadzi swój oddział na stoki Doliny Staroleśnej i Rówienek; Zdyb i Tylka przeszukają żleby północnej ściany; Zaruski z Jerzym Żuławskim i Jakubem Wawrytko przejdą grań od Przełęczy Zielonej do Małego Jaworowego, a potem zjadą na linach północną ścianą. W sobotę o świcie Pogotowie poszło na oznaczone drogi.

Zwłoki Klimka leżały na dnie żlebu przywalone głazem. Zobaczył je oddział Zdyba. Widok był tak straszny, że ani Zdyb, ani Bednarski nie zdecydowali się zjechać w głąb żlebu. Rozległy się okrzyki, zaczęto dawać umówione znaki. Oddziały przerwały poszukiwania i zeszły na piargi Pogoda się popsuła. Deszcz lał w sobotę i niedzielę. W żlebie huczała woda. Trzeba było czekać. W poniedziałek lód pokrył skały. Z Zaruskim zostało siedmiu ratowników. Czekają. Koło południa przygrzało słońce. Lód jął kruszeć, topnieć. Bez zwłoki podjęto akcję. Późnym wieczorem zniesiono Klimka w doliny.

Zła pogoda przesądziła o losie młodego taternika i najsławniejszego przewodnika. Deszczowy, chłodny sierpień przykuł do kawiarnianych i restauracyjnych stolików zakopiańskich gości. Zakopane pęczniało od plotek, komentarzy i wiadomości „z wiarygodnego źródła”. Ratownikom nie szczędzono

rad i pouczeń. Członkom Pogotowia zarzucano nieudolność. Anonimowa plotka oskarżała Zaruskiego o złą wolę. Powtarzano, że z zawiści posłał Klimka na pewną śmierć.

Przewodnicy chcieli dotrzeć do źródła plotki i po swojemu rozprawić się z oszczercą. Powstrzymał ich wyraźny rozkaz Zaruskiego. Lecz na tym się nie skończyła sprawa. Zmagania z północną ścianą Małego Jaworowego odżyły, gdy w „Nowej Reformie” ukazała się korespondencja z Zakopanego.

Zakopiański informator powtarzał w druku kawiarnianą plotkę. Jak walczyć z plotką? Zaruski odwołał się do sądu obywatelskiego. Powołano komisję złożoną z profesorów UJ M. Smoluchowskiego i W. Kulczyńskiego oraz dr A. Kuczewskiego. Komisja przesłuchała wszystkich uczestników wyprawy, zbadała przebieg akcji ratunkowej i - jak było do przewidzenia - wydała orzeczenie uwalniające Zaruskiego od oszczerczych zarzutów. Wyrok sądu obywatelskiego ogłoszono w prasie. Dobre imię oczyszczono z potwarzy.

Trudną sprawą jest branie odpowiedzialności za życie ludzkie. Dobrze to rozumieli Bachleda i Zaruski.

W wiele lat po „tragedii Małego Jaworowego” następny po Zaruskim kierownik Pogotowia znalazł się w sytuacji podobnej. Tym razem zarzuty nie były anonimowe i nie ograniczyły się do plotek.

Oskarżyciele odwoływali się do faktów.

Profesorowi Stanisławowi Darskiemu zawdzięczam godny uwagi komentarz do wydarzeń na Małym Jaworowym. W liście, datowanym 8 lutego 1974, pisze między innymi: „Jestem chyba jedynym żyjącym przyjacielem Janka Jarzyny i dziękuję Panu za obiektywną ocenę Jego roli w tragedii na Małym Jaworowym. Należę do tych, którzy wspólnie z nim, Staszkiem Szulakiewiczem i Józkiem Bizoniem w sezonie, w którym miała miejsce tragedia, robili szereg wejść i wspinaczek. Ja z Jankiem robiłem na ówczesny czas dość trudne przejście ze Świnicy przez Niebieską Turnię, Mylną Przełęcz i grań Kościelca. Zrobiliśmy wspólnie z nim, Bizoniem i Szulakiewiczem pierwsze wejście (był wtedy szał nowych wejść!) z Doliny Staroleśnej ścianą na Staroleśny i kominkiem z powrotem do «Trupiarni», gdzie zasypani śniegiem spędziliśmy trzy dni, aby wobec braku żywności wrócić w półmetrowym śniegu przez Rohatkę do Zakopanego. Tam popękały mi buty i na następną wycieczkę, na Jaworowe Turnie, wyruszyli tylko trzej pozostali. Bizoń, najbardziej wyrobiony i najsilniejszy, wycofał się z wejścia, posiedział na dole i wrócił do Zakopanego (...) Janek, który mieszkał ze mną w jednym pokoju, po powrocie zdradzał jeszcze objawy szoku. W nocy zrywał się i wołał: «Przecież ja nie jestem na Jaworowym!». Miał poza tym paskudnie rozbitą brodę. Zarzuty, wysuwane ówcześnie przez niektórych, że powinien był pójść z ratownikami, były całkowicie bezpodstawne”. * Do wybuchu pierwszej wojny światowej Zaruski kierował osobiście prawie wszystkimi wyprawami Pogotowia. W akcji na Małym Jaworowym był bodaj jedynym ratownikiem, który mimo złych warunków atmosferycznych i zmęczenia wytrwał od początku do końca. Życiorys Zaruskiego, nawet wśród bujnych losów polskich, stanowi kartę niezwykłą. Był to człowiek o niespożytej energii i co cenniejsze, obdarzony talentem organizacyjnym.

Pochodził z Podola, z czarnoziemnej równiny. Urodził się w Dumanowie 30 stycznia 1867 r. Pierwsze nauki pobierał w Mohylowie u siostry głośnego pisarza, Zygmunta Miłkowskiego, gimnazjum ukończył w Kamieńcu Podolskim, a uniwersytet - wydział matematyczno -fizyczny - w Odessie, bo tam po śmierci ojca przeniosła się cała rodzina. Za działalność patriotyczną (należał do Ligi Narodowej,

„Sokoła” i Koła Polskiego Studentów Uniwersytetu) Zaruski został skazany na półtora roku więzienia i pięcioletnią zsyłkę do guberni archangielskiej. Z Archangielska datuje się przyjaźń Zaruskiego z innym zesłańcem - Andrzejem Strugiem. Tam też realizuje Zaruski swoje morskie marzenia: kończy szkołę morską. Pływał już wcześniej. Z odeskiego portu wychodził w dalekie rejsy jako marynarz Rosyjskiej Floty Ochotniczej. Teraz, na północy, zdobywa dyplom i prawo samodzielnej żeglugi. Zostaje kapitanem dwumasztowego żaglowca „Nadzieja”. I oto jeden z licznych paradoksów rosyjskiego imperium: kapitan zesłaniec uzyskuje specjalne zezwolenie gubernatora - wolno Zaruskiemu pływać do Norwegii.

Gdy minął termin zsyłki, Zaruski wrócił do Odessy. Żeni się z panną Izabelą Kietlińską i wkrótce po ślubie razem z małżonką przenosi się z Odessy do Krakowa. W Krakowie wstępuje do Akademii Sztuk Pięknych. Po czterech latach studiów pod kierunkiem Fałata, Wyczółkowskiego, Mehoffera, Cynka, a w pewnym okresie i Wyspiańskiego, Zaruski kończy Akademię. Stan zdrowia pani Izabeli wymaga zmiany klimatu. Zaruscy zjeżdżają do Zakopanego i osiedlają się w willi „Krywań” przy ulicy Ogrodowej pod numerem piątym. Jest to pierwsze zetknięcie Zaruskiego z Tatrami. Marynarz, mający za sobą żeglugę po morzach północnych, podróże na Bliski i Daleki Wschód, ulega urokowi gór.

Tatrom poświęca całą swą energię i pasję. Nie było w Zakopanem imprezy społecznej, akcji oświatowej lub charytatywnej, w której Zaruski nie brałby udziału.

Wybuch wojny kładzie kres tatrzańskiej działalności. Z Zakopiańską Kompanią Strzelców odchodzi Zaruski do Legionów. Rok 1926 zamyka karierę wojskową. Zaruski przechodzi w stan spoczynku w stopniu generała brygady. Ma za sobą dowodzenie 11 i 23 pułkiem ułanów oraz funkcję adiutanta prezydenta. W tymże roku następuje nawrót zamiłowań młodzieńczych. Zaruski powierza kierownictwo Pogotowia Oppenheimowi, a sam wraca na morze. Znakomity narciarz, taternik i twórca Pogotowia organizuje teraz polski jachting morski. Energia Zaruskiego ożywia liczne komitety, redakcje i organizacje społeczne. Jeżeli dodać do tego obfitą twórczość pisarską, fachową i beletrystyczną, powstanie obraz życia człowieka, który chwili jednej nie spędził bezczynnie. O Tatrach Zaruski pamięta. Często odwiedza Zakopane, do końca życia zachowując godność honorowego prezesa TOPR-u.

Umarł mając lat 74 w Chersoniu, daleko od Tatr i od Polski. Najbliżej stamtąd było do Odessy, portu młodzieńczych wypraw w świat. Na czarnomorskiej równinie zamknął się krąg pracowitego, bujnego życia.

W wiele lat później otrzymałem fotokopię strony tytułowej książki Zaruskiego „Na morzach dalekich” wydanej u Arcta w 1929 roku. Z notatki skreślonej ręcznie i podpisanej trudnym do odczytania nazwiskiem wynikałoby, że Zaruski zmarł we Lwowie jesienią 1940 roku. Brak jednak dowodów, które potwierdziłyby wspomnianą informację.

Stanisław Osiecki, taternik i narciarz, pisze we wspomnieniu o Mariuszu Zaruskim, że w roku 1914 oddał on kierownictwo Pogotowia w ręce „cieszącego się pełnym szacunkiem” Józefa Oppenheima.

Do roku 1926 Oppenheim był zastępcą Zaruskiego. Po jego ustąpieniu został oficjalnie kierownikiem TOPR-u. Praktycznie rzecz biorąc, kierował Pogotowiem przez lat dwadzieścia pięć, od sierpnia 1914 do września 1939.

Na wiosnę 1930 roku Pogotowie, dzięki staraniom Zaruskiego, dorobiło się dwóch pierwszych telefonów. Aparat opatrzony numerem 607 założono w mieszkaniu Andrzeja Marusarza, numer 608 w mieszkaniu Oppenheima.

W ciągu dwudziestu pięciu lat, od 1914 do 1939 roku, Pogotowie odbyło 210 wypraw, w tym 63 wyprawy po zaginionych. Wśród akcji stanowiących powszedni chleb Pogotowia, wśród poszukiwań błądzących w Dolinie Cichej i biwakujących pod Pyszną, zdarzyła się ratownikom TOPR-u wyprawa, określona później jako najtrudniejsza wyprawa zimowa w historii Pogotowia.

Tuż przed Wielkanocą 1933 roku wracał Oppenheim swoim „Harleyem” do Zakopanego, a zakopiański fiakier wiózł do schroniska w Roztoce dwóch znakomitych taterników. Spotkanie nastąpiło blisko Roztoki. Oppenheim ściszył hałaśliwy motor, gazda przytrzymał konika, wymieniono uprzejme ukłony. Worki wypchane ekwipunkiem, płachty namiotowe, liny i czekany zapowiadały jakąś nową wyprawę sławnych wspinaczy. Oppenheim odruchowo spojrzał na niebo. Pogoda kaprysiła wyjątkowo. Po dniach cichych, wiosennych przelatywały wariackie kurniawy i lodowaty wicher giął smreki do ziemi. W górach z każdym dniem wzrastało niebezpieczeństwo lawin.

Tego samego dnia, był to 13 kwietnia, wiedziano już w Zakopanem, że dwaj taternicy - Wincenty Birkenmajer i Stanisław Groński - prosto z Roztoki poszli do Doliny Kaczej. Wymieniano również cel wyprawy: wschodni filar Ganku. Pierwsze letnie przejście filaru należało do Birkenmajera i Kazimierza Kupczyka, pierwszym przejściem zimowym Birkenmajer chciał przypieczętować swoją karierę taternicką. Byłby to wyczyn zapewniający długotrwałą sławę.

Mimo trudności drogi spotęgowanych warunkami zimowymi przypuszczano, że wyprawa zakończy się sukcesem . Birkenmajer reprezentował najwyższą klasę wspinaczy. Groński był również doświadczonym taternikiem i alpinistą. Obydwaj znali trudności filaru i doceniali .niebezpieczeństwo, wynikające z nagłej zmiany pogody. Skoro poszli, mówiono w Zakopanem, to znaczy, że czuli się na siłach.

W cztery dni po spotkaniu na szosie Oppenheim otrzymał zawiadomienie, że Birkenmajer zginął, a Groński zdołał dojść do Popradzkiego Stawu. Telefoniczna wiadomość wymieniała jako miejsce katastrofy wschodnią ścianę Ganku. Pierwsza ekspedycja ratunkowa wyruszyła 18 kwietnia do Doliny Kaczej. Następny telefon podawał informacje dokładniejsze: ciało Birkenmajera leży na Galerii Gankowej. Oppenheim odwołał ratowników spod wschodniej ściany Ganku i zażądał, aby Grońskiego pierwszym pociągiem wyprawiono do Zakopanego. Chciał przed wyruszeniem rozmówić się z ocalałym uczestnikiem wyprawy.

Groński przeklinał góry i własną słabość. Wyrzucał sobie, że nie dość stanowczo przeciwstawiał się Birkenmajerowi. Zła kondycja fizyczna Birkenmajera rzucała się w oczy, trzeba było wycofać się, odmówić udziału w wyprawie i nie zważając na nic wrócić do schroniska. Birkenmajer przyjechał zmęczony, śpieszył się, miał mało czasu. Nie chciał ani jednej nocy zmarnować w schronisku. Pierwszą noc spędzili taternicy w Dolinie Kaczej pod namiotem rozbitym na śniegu. Birkenmajer nie odrywał oczu od ściany Ganku. Zapewniał, że słabość minęła, że czuje się już dobrze.

Pierwszego dnia świeciło słońce, lecz już pod wieczór wiatr przypędził chmury i zaczął prószyć śniegiem. Ruszyły lawiny pyłowe. Groński raz jeszcze zaproponował wycofanie się ze ściany.

Birkenmajer słuchać nie chciał. Było już po północy, kiedy taternicy, uporawszy się z pierwszą trudnością drogi, rozbili biwak. Za sobą mieli bulę o bardzo stromej ścianie czołowej, przed sobą, a raczej nad sobą - sześćsetmetrowe urwisko.

Dzień i następną noc odpoczywali taternicy na przełączce między bulą i właściwym filarem. Śnieg padał coraz gęstszy. Porywy wiatru zapowiadały kurniawę. Było coraz zimniej. W niedzielę rano Birkenmajer znów jako pierwszy zaatakował filar, lecz wkrótce oddał prowadzenie Grońskiemu. Przez kilka godzin taternicy zmagają się z filarem. Z najwyższym wysiłkiem zdobywają metr po metrze.

Spojrzenie na zegarek rozwiewa ostatek nadziei. W ciągu tych kilku godzin pokonano zaledwie kilkadziesiąt metrów. O dojściu na szczyt nie ma mowy. Rozumie to i Groński, i Birkenmajer.

Wspinacze rezygnują z filaru i kierują się ku Galerii Gankowej. Ciężar tej drogi w kurniawie i po ciemku spoczywa na Grońskim. Birkenmajer traci siły, musi korzystać z pomocy towarzysza. Walce z kurniawą i sennością przyświeca teraz jeden cel: odpoczynek na Galerii i odwrót z pierwszym brzaskiem ku Rumanowej Przełęczy. Biwak na Galerii w niczym nie przypomina biwaku na przełączce... Kurniawa uderza jeszcze gwałtowniej niż w ścianie. Lodowaty wicher wywiewa resztki sił. Ruchy stają się mniej precyzyjne. Wiatr wyrywa z rąk spód namiotu i ciska w przepaść. Maszynka spirytusowa gaśnie co chwila, wichura zrywa płomień i nie ma na to żadnej rady. W pewnej chwili pudło z żywnością wymyka się z zasięgu rąk i również leci w przepaść. Nie pozostaje nic innego, jak tylko czekać dnia i zwalczać przeraźliwą senność, po której nadejdzie zupełne zobojętnienie.

Kurniawa dmie z nie słabnącą siłą. O świcie taternicy rozpoczynają marsz w kierunku zachodniego krańca Galerii. Muszą przejść kilkusetmetrowy taras Galerii, muszą pokonać przepaściste, oblodzone półki wyprowadzające na Rumanową Przełęcz. Muszą, o ile chcą ujść z życiem. Lecz Birkenmajer nie ma już sił do walki o życie. Posuwa się z trudnością, choć Groński wziął od niego worek i dał mu własny czekan. Groński zostawia worki, próbuje prowadzić towarzysza. Padają co chwila. Każdy upadek grozi zleceniem w przepaść. Stromo pochylony taras podcinają trzystumetrowe urwiska opadające do Doliny Ciężkiej. Po kilkunastu dalszych krokach Groński bierze Birkenmajera pod ramiona i ciągnie nieprzytomnego nad skrajem przepaści. W ten sposób przebywają sto metrów. Po tych stu metrach Groński zrozumiał, że ciągnie już trupa.

Stwierdziwszy śmierć towarzysza, Groński wykuł półkę w lodzie i ułożywszy w niej ciało, poszedł samotnie w kierunku Rumanowej Przełęczy.

W poniedziałek koło południa turyści, siedzący przed schroniskiem nad Popradzkim Stawem, zobaczyli człowieka schodzącego z gór. Groński szedł jak ślepiec. Nie reagował ani na widok schroniska, ani na głosy turystów, którzy wybiegli na spotkanie. Chwycono go pod ramiona i wprowadzono do izby. Gorąca herbata przywróciła Grońskiemu głos. Powiedział, że w lodach Galerii Gankowej zostawił martwego towarzysza.

Kilku ochotników wyruszyło na nartach w kierunku Rumanowej Przełęczy. Doszli na przełęcz i przekonawszy się o trudnościach dalszej drogi, zjechali do schroniska. Grońskiego, po krótkim odpoczynku i opatrzeniu odmrożonych nóg, zwieziono do kolei.

W biurze TOPR-u opowiadanie Grońskiego zrobiło wstrząsające wrażenie. Doświadczeni taternicy i przewodnicy rozumieli, co kryje się za lakoniczną relacją o wypadku. Wiedzieli, co przeżył człowiek zmuszony do samotnej wędrówki po śmierci towarzysza. Oppenheim palił papierosa za papierosem i

spod oka zerkał na zgarbionego w trzcinowym fotelu Grońskiego. Groński nie odrywał oczu od podłogi.

- Przeżył pan swoje... - mruknął Oppenheim.

- Czy pan uwierzy - Groński podniósł głowę - że jeszcze teraz nie mogę patrzeć na góry... Jadąc pociągiem przez Suchą Horę, bałem się spojrzeć w okno. Czy pan rozumie? Nie mogę patrzeć na Tatry!

Sprawa była prosta. Groński dokładnie określił miejsce i opisał warunki panujące na drodze z Galerii do Rumanowej Przełęczy. Tylko ta jedna droga prowadziła do ciała Birkenmajera. Trzeba ją przebyć dwukrotnie, jeśli się chce znieść ciało w doliny. Pytanie: „Za jaką cenę?” - nie dawało Oppenheimowi spokoju. Z ciężkim sercem wydał rozkazy przygotowania się do wyprawy. Przesłanki rozumowe skłaniały do czekania na lepszą pogodę. Za tydzień, dwa lub trzy słońce roztopi lody i osuszy skały.

Wtedy można będzie wyruszyć i... wrócić z pustymi rękami. Spływające śniegi zmyją zmarznięte ciało z tarasu Galerii i roztrzaskają o piargi Doliny Ciężkiej.

- Mogę zasłonić się statutem i odmówić pójścia po trupa - zwierzał się Oppenheim przyjaciołom - ale wtedy okrzyczą mnie łajdakiem, a ratowników nazwą podłymi tchórzami. A jeżeli wyprawa pociągnie za sobą nowe ofiary? Wtedy rodziny przeklną mnie do końca życia, a wszyscy inni uznają za głupca, który nie ma pojęcia o kierowaniu Pogotowiem. Od wczoraj przychodzą do mnie i prawią o moralnym obowiązku. Ciekawe, ile z tych ludzi stawi się dzisiaj do pomocy...

Były to rozważania czysto teoretyczne. Wyprawa została postanowiona, odpowiednie rozkazy wydane. W dwie godziny po rozmowie Oppenheima z Grońskim sprzed Dworca Tatrzańskiego wyruszyły samochody wiozące Pogotowie do Szczyrbskiego Jeziora. Pojechało piętnastu ratowników z Oppenheimem i Bednarskim na czele.

W schronisku przy Popradzkim Stawie przyłączyło się do Pogotowia ośmiu ratowników słowackich.

Następnego dnia, 20 kwietnia, o czwartej rano długi sznur narciarzy opuścił schronisko kierując się przez Dolinę Złomisk i Rumanową ku Rumanowej Przełęczy. W jakiś czas później turyści, obserwując wymarsz Pogotowia, dostrzegli narty zatknięte pod przełęczą. Postacie ratowników znikały jedna po drugiej z pola widzenia. Wyprawa przekroczyła przełęcz i rozpoczęła pokonywanie eksponowanych półek sprowadzających na Galerię Gankową. Dzień był słoneczny z zimnym, porywistym wiatrem.

Pod cienką warstwą śnieżnego śniegu widniały jeszcze zupełnie wyraźne ślady Grońskiego. Ratownicy oglądali je pełni zdumienia i podziwu. Wprost nie mieściło się w głowie, że drogę tę przebył człowiek wyczerpany fizycznie i nerwowo. Co więcej, przebył sam, bez pomocy, w podmuchach szalejącej wówczas kurniawy.

Ratownicy posuwali się gęsiego. Jako pierwsi szli trzej przewodnicy, górale, znani z nieprzeciętnej siły fizycznej: Wojciech Wawrytko, Andrzej Wawrytko i Józef Stopka. Koło południa ekspedycja dotarła do celu. Ciało Birkenmajera, wmarznięte w lód, leżało tuż nad przepaścią. Dopiero teraz trudności wyprawy wystąpiły w całej okazałości. Ciało pokryte lodem ważyło co najmniej sto kilogramów. Pod świeżym puchem zlodowaciały śnieg okrywał skały. Trzeba było wybijać stopnie. Asekuracja z ręki nie mogła zapewnić bezpieczeństwa. Już podczas uwalniania ciała z lodu o mało nie doszło do katastrofy.

Józef Stopka musiał podnieść zmarznięte ciało i przerzucić je w tył nad przepaścią. Najmniejsza utrata równowagi groziła zleceniem w przepaść i wyrwaniem ze stanowisk pozostałych ratowników.

Moment jeszcze bardziej dramatyczny nastąpił w trakcie transportu. Holowane na linie ciało zsunęło się nagle poza dolną krawędź tarasu i runęło w przepaść. Tym razem uratował sytuację Wojciech Wawrytko. Gdyby Wawrytko nie wytrzymał gwałtownego szarpnięcia, wyprawa po Birkenmajera skończyłaby się katastrofą, której rozmiarów nikt nie był w stanie przewidzieć.

Minęło południe, zbliżał się już wieczór. Razem z upływem dnia wzmagał się niepokój czekających w schronisku turystów. Co pewien czas wyruszali narciarze do górnych partii Doliny Złomisk wypatrując powrotu Pogotowia. W południe ze stromych stoków zeszły niewielkie lawiny, przecinając ślady wiodące ku przełęczy. Na przełęczy wciąż było pusto. Niebo ciemniało, liliowy zmierzch osiadał na śniegu.

O zmierzchu zauważono na przełęczy sylwetki pierwszych ratowników. W kilka chwil później wyprawa zaczęła schodzić w dolinę. Powolny ruch ciemniejących na tle śniegu postaci sprawiał niesamowite wrażenie.

O dziesiątej wieczorem pierwszy ratownik zatrzymał się przed schroniskiem. Był to znakomity narciarz i znany zawodnik, Andrzej Marusarz. Ktoś bardziej niecierpliwy rzucił od razu pytanie: - Od czwartej rano do tej pory? Jakże tam było?

Lampa oświetlała bladą, przemarzniętą twarz. Z zapadniętych głęboko oczu można było odczytać wszystkie trudy wyprawy i lęk przywleczony znad zerw Galerii Gankowej.

- Nie pójdę więcej...

Posadzono Marusarza, podsunięto gorącą herbatę i nie pytano już o wyprawę. Tymczasem w skrzypieniu śniegu nadjechała grupa zwożąca ciało. Na salę wszedł Jędrzej Marusarz, najstarszy ratownik TOPR-u. Widząc pytające spojrzenie powiedział, że jak Pogotowie Pogotowiem, nie było jeszcze tak ciężkiej wyprawy.

Pod wpływem ciepła i słowackiej śliwowicy, z którą wystąpili gospodarze, tajały przemarznięte ciała.

Sine cienie znikały z twarzy, zmęczenie ustępowało miejsca zadowoleniu. Było z czego się cieszyć.

Wszyscy wrócili cali i zdrowi. Wyprawa osiągnęła cel: ciało odnaleziono, zapewniono Birkenmajerowi przyzwoity pochówek na zakopiańskim cmentarzu.

Rano wróciła niepogoda. Kurniawa zasłoniła szczyty. Odjeżdżających ratowników żegnały góry głuchym dudnieniem schodzących lawin. Samochody ruszyły w kierunku granicy.

- Dziś już by nic z tego nie wyszło - mówili ratownicy naciągając kaptury. - Już by nas góry nie puściły...

Pogrzeb odbył się dwa dni później. Chwalono przy tej okazji Pogotowie, podkreślano dobrą organizację akcji ratowniczej. Oppenheim kwitował pochwały cierpkim uśmiechem.

- Chwalą, bo się obyło bez wypadku - mówił do przyjaciół. - A gdyby stało się inaczej? Postanowiłem i zdania nie zmienię, żeby nie wiem co! Pogotowie nie pójdzie na drugą podobną wyprawę. Mogę iść sam z ochotnikami, ale Pogotowia ruszyć nie pozwolę. Niech sobie gadają, co tylko chcą. Śmierć Birkenmajera dla taterników nie stanowiła zagadki. Przemęczony organizm nie wytrzymał raptownej zmiany klimatu i nadmiernego wysiłku. „Atak prosto z pociągu” musiał zakończyć się

niepowodzeniem. Upór Birkenmajera uniemożliwił odwrót, a zła pogoda przypieczętowała los wyprawy.

Filar Ganku piętnaście lat czekał na zwycięzców. Pokonali go bracia Voglowie w grudniu 1948 roku.

Zastanawiano się w Zakopanem, czy Groński po tym, co przeszedł, wróci znowu w góry? Nie sprawdziły się przewidywania oparte na słowach wypowiedzianych w biurze TOPR-u. Tylko Jarzyna, towarzysz Szulakiewicza w wyprawie na Mały Jaworowy, dotrzymał słowa i raz na zawsze znikł z tatrzańskiego horyzontu. Należałoby dodać: ze skalnego horyzontu, bo - jak pisze Stanisław Darski „już na drugi rok odniósł pierwszy w historii polskiego narciarstwa sukces, bijąc mistrza Austrii Goeringa w biegu zjazdowym z Kasprowego. Razem chodziliśmy w Tatry, ale już jako narciarze. Ja też po wypadku Janka skończyłem ze wspinaczkami, ale odnosiłem wiele sukcesów na nartach przed pierwszą wojną (...). Do dziś rok w rok chodzę w Tatry”.

W historii wypraw ratunkowych TOPR-u dwa wypadki aż proszą się o porównania Pierwszy zdarzył się w 1914 roku, drugi w 1933. Mimo dwudziestoletniej odległości w czasie, okoliczności towarzyszące obu tragediom są bardzo podobne.

Młodzi turyści, słabo orientujący się w górach, zgubili znakowany szlak. Zła droga zaprowadziła ich na skraj przepaści. Utknęli w skałach. Zapchali się przekreślając możliwość odwrotu. Kiedy to zrozumieli, kiedy w pełni zdali sobie sprawę z powagi sytuacji - ich dalsze losy uzależniły się od stanu nerwów.

Oppenheim brał udział w obydwu wyprawach. Często je przypominał i porównując zachowanie się turystów, podkreślał kolosalną zmianę, jaka dokonała się w psychice ludzkiej na przestrzeni dwudziestu lat. „Cudów nie ma. Wszystko zależy od człowieka, od jego odporności psychicznej...” W każdym razie - prawie wszystko.

Rok 1914. Młody mężczyzna, który z racji swego górskiego doświadczenia powinien orientować się najlepiej, traci głowę, a potem załamuje się nerwowo i skacze w przepaść.

Rok 1933. Młoda dziewczyna po śmierci towarzysza trwa nad przepaścią mimo burzy i zimna.

Pierwszy wypadek jest bardziej znany. 27 lipca 1914 roku powiadomiono Zaruskiego, że troje turystów poszło w góry na jednodniową wycieczkę. Ponieważ minęły już cztery dni, a o turystach nie było żadnej wiadomości, więc... Niestety, nikt nie umiał odpowiedzieć na pytanie, dokąd wybierali się zaginieni.

Straż Ratunkowa zgromadzona w Dworcu Tatrzańskim długo czekała na rozkaz wymarszu. Zaruski szukał śladów. Rozpytywał ludzi wracających z gór. Zupełnie przypadkowo natrafiono na turystę, który na Hali Gąsienicowej rozmawiał z zaginionymi. Powiedzieli mu w rozmowie, że idą na Granaty.

Wieczorem mieli zejść do Zakopanego.

Zbliżał się wieczór, kiedy ratownicy z Zaruskim na czele stanęli nad Czarnym Stawem. Wytrwale lornetowano stoki Granatów, przepatrując żleb za żlebem, szczelinę po szczelinie. Obserwacje nie dały wyniku. Wobec tego Zaruski wprowadził ludzi na wzniesienie i kazał raz jeszcze skierować szkła na Granaty. I tym razem bez rezultatu. Ratownicy chowali już lornetki do futerałów i schodzili ku ścieżce, gdy rozległ się okrzyk Staszka Byrcyna: - Człowiek w kominie! Tam, na płasience!

Człowiek ubrany w białą koszulę zachowywał się dziwacznie. Opierając się rękami o ściany komina, zsuwał się centymetr po centymetrze w przepaść.

Zaruski dał sygnał trąbką. Potem krzyknął przez tubę, że pomoc nadchodzi.

Sygnały zostały zrozumiane. Człowiek uwięziony na niedostępnej płasience - znieruchomiał.

W tej samej chwili Stanisław Zdyb wypatrzył u stóp urwiska zwłoki ludzkie leżące na piargach.

Straż Ratunkowa ruszyła w górę ścieżką wiodącą z Czarnego Stawu na Granaty. Trawersując żleby, dotarli ratownicy do żlebu nad kominem-pułapką. Był to ten sam żleb, w którym przed laty zginął Drège...

Mimo zapadającego zmroku przystąpiono natychmiast do akcji. Zaruski sprowadził ratowników dnem żlebu aż na skraj przepaści, gdzie żleb przechodzi w potężny, stromy komin. Tu zostawił Korniłowicza, Lesieckiego i Byrcyna. Nieco niżej wyznaczył stanowisko Ceberniakowi, Zdybowi i Oppenheimowi.

Sam z Jędrzejem Marusarzem postanowił zjechać do uwięzionego nad urwiskiem człowieka.

Opisując ów karkołomny zjazd kominem, Zaruski wylicza trudności akcji ratowniczej, wymagającej prawdziwie kociej zręczności. Woda, ściekająca żlebem, zalała latarki i obydwaj ratownicy znaleźli się w ciemnościach. Lodowaty strumień przemoczył momentalnie ubrania. Przenikliwe zimno stało się jeszcze jedną, dodatkową trudnością. Każdej chwili groziła ratownikom kamienna lawina. Kiedy skończyła się lina, trzeba ją było wiązać z zapasową, posługując się jedną ręką i zębami. W takich warunkach odbywał się zjazd Zaruskiego i Marusarza. Wreszcie... „Stanąłem na płycie. Ciarki mnie przeszły: postać leży na samej krawędzi, jedna noga wisi nad otchłanią, w powietrzu!

Szybko przestępuję nogą przez leżące ciało, mając na myśli - odgrodzić w pierwszej chwili nogami swoimi, jak poręczą, od przepaści człowieka...

I kiedym przenosił nogę nad ciałem, z bezwładnie leżącej masy doleciał mnie głos ledwo dosłyszalny: - Ostrożnie, tam przepaść...

Tych słów nigdy nie zapomnę!”

Transport uratowanej był tak wyczerpujący, że Zaruski przyznaje otwarcie: „Jeszcze dziesięć metrów takiej drogi, a siły nasze wyczerpałyby się zupełnie”. - Wreszcie kończyła się przewieszona ściana komina i ratownicy wydźwigali kobietę do miejsca, w którym czekała następna grupa. Oppenheim i Zdyb wzięli turystkę na ramiona. W kilka chwil później ubrano uratowaną kobietę w ciepłe odzienie i napojono gorącą herbatą.

Zaruski i Marusarz zeszli natychmiast do schroniska. Byli przeraźliwie zmęczeni, zziębnięci i przemoczeni. Reszta ratowników pozostała na miejscu. Rano rozpoczęto znoszenie kobiety na dół i do Zakopanego.

Z trójki turystów uratowano tylko jedną osobę - Marię Bandrowską. W jej relacji przebieg tragicznej wycieczki był następujący:

23 lipca rodzeństwo Bandrowscy i panna Hackbeilówna szli Orlą Percią od Koziego Wierchu w kierunku Granatów. Na przełęczy między Pośrednim i Skrajnym Granatem zgubili czerwone znaki.

Zamiast wrócić do ostatniego znaku i odszukać ścieżkę, o której Bandrowski wiedział, że prowadzi z przełęczy na wierzchołek, turyści weszli w słynny żleb Drège'a. Ulegli złudzeniu, że jest to krótsza i zupełnie wygodna droga sprowadzająca do Czarnego Stawu. Początkowo nie odczuwali żadnych trudności. Bez wysiłku pokonywali progi skalne, schodzili coraz niżej, wypatrywali czerwonych znaków, popędzani zbliżającym się końcem dnia. W pewnym momencie Bandrowski zrozumiał, że popełnił fatalną omyłkę. Stracił głowę, przestał rozumować logicznie, poddał się panice wywołanej świadomością, że zabłądzili. Turyści doszli do miejsca, w którym nagle żleb staje się trudny, przechodząc w stromy, ogromny komin. Wobec późnej pory postanowiono przenocować pod skałką.

Dalsze zachowanie się całej trójki wydaje się całkowicie niezrozumiałe. Można je wytłumaczyć jedynie ową paniką, która odebrała im zdolność rozumowania i poraziła zdrowy rozsądek. Ponieważ dalsze schodzenie żlebem uznali za niebezpieczne, nie ruszyli się z miejsca przez cały dzień. Poprzestali na wołaniu o pomoc. Turyści, idący w kierunku Zawratu, odpowiedzieli na wołanie okrzykami i poszli dalej... Cała trójka siedzi bezczynnie, zamiast zawrócić w górę żlebu. Powrót na grań zająłby im nie więcej niż godzinę!... Hackbeilówna pierwsza nie wytrzymała nerwowo. Decyduje się szukać drogi na dół. I znów - zamiast powrotu na ścieżkę - próba przetrawersowania żlebów w kierunku. Żółtej Turni.

Próba zakończona upadkiem z wysokości stu metrów.

Bandrowscy spędzili na miejscu cztery dni i cztery noce. Stracili wszelką nadzieję na ratunek.

Zrozumieli, że samotna wyprawa Hackbeilówny zakończyła się tragicznie. Piątego dnia rano powiązali paski i rzemienie plecaków i podjęli wędrówkę na dół, piekielnie stromym kominem. A przecież jeszcze tego dnia mieli otwartą drogę powrotną! Mimo wyczerpania mieli szanse odszukania ścieżki i zejścia do schroniska.

Komin sprowadził na platformę. Przewieszone ściany odcięły drogę powrotu. Spadzista płyta urywała się nad przepaścią. Sto kilkadziesiąt metrów niżej widać było nieosiągalny Czarny Staw i - głazy pod ścianą. Bandrowscy znaleźli się w pułapce, z której wyprowadzić ich mogło tylko Pogotowie. Nie wierzyli w możliwość ratunku. Nie mieli żywności, nikogo nie widzieli w pobliżu. W dzień prószył śnieg z deszczem, w nocy - kąsał przymrozek, a lodowata woda, ściekająca żlebem, w zastraszającym tempie odbierała ostatek energii. Bandrowscy zsunęli się na platformę o godzinie siódmej rano. W sześć godzin później Bronisław Bandrowski skoczył w przepaść. Maria Bandrowska została sama.

Gdyby nie orli wzrok Gąsienicy-Byrcyna, stoczyłaby się w przepaść na oczach ekspedycji ratunkowej.

Nie miała sił na przetrzymanie jeszcze jednej nocy. Pod wieczór, kiedy ratownicy lornetowali masyw Granatów, kobieta poczęła zsuwać się ku przepaści. Decyzję powzięła świadomie. Do ostatniej chwili zachowała przytomność umysłu: usłyszawszy sygnały trąbką, Bandrowska osunęła się na płytę i momentalnie zasnęła. Obudził ją dopiero Zaruski.

Kiedy o wypadku na Granatach mówiono w Zakopanem, zwracano uwagę na dwa momenty: przerażający pech i równie przerażającą ślepotę całej trójki. Gdyby w pensjonacie, z którego turyści wyszli na wycieczkę, wcześniej podniesiono alarm, obyłoby się bez ofiar. Gdyby nieznani turyści, zmierzający ścieżką na Zawrat, zachowali się mniej bezmyślnie - Bandrowski i Hackbeillówna byliby uratowani. Wreszcie, gdyby całą trójką czekali cierpliwie na pomoc Pogotowia, pechowa wyprawa skończyłaby się na trudach przymusowego biwaku o chłodzie i głodzie.

- Na miłość boską, chciałbym wiedzieć, co tych ludzi oślepiło? Przecież to wprost niemożliwe, aby pchali się na skraj przepaści, zapomniawszy o znakowanej ścieżce... Mogli uratować się o własnych siłach. Wystarczyło zawrócić. Dopiero wejście w komin przekreśliło możliwość powrotu.

Rozmowa toczyła się w wiele lat po wypadku, kiedy Oppenheim był już kierownikiem Pogotowia.

- To proste - powiedział - oni nie widzieli drogi powrotnej. Zwróceni do niej tyłem, zapomnieli o jej istnieniu. Opętała ich tylko jedna jedyna myśl: przed zmrokiem zejść do Czarnego Stawu. Całą energię skoncentrowali na pokonywaniu trudności napotkanych w żlebie. Schodzili, póki było to możliwe. Nie istniała dla nich żadna inna możliwość poza pchaniem się na dół, w kierunku stawu.

- Stwierdzasz stan faktyczny, lecz nie wyjaśniasz przyczyny dziwnego zachowania się trzech dorosłych osób. Drège poszedł szukać drogi, pochwyciła go przepaść i cisnęła na głazy. To zrozumiałe, ale Bandrowscy?... Tonący odruchowo kieruje się w stronę brzegu.

Wtedy Oppenheim przypomniał przygodę, jaka zdarzyła się mu podczas samotnego spaceru ścieżką nad Reglami. W pewnym momencie postanowił opuścić ścieżkę i zejść na skróty. Po kilkudziesięciu krokach stanął nad urwiskiem. Krucha, zwietrzała ścianka opadała stromo do dna dolinki. Oczywiście, trzeba było przeprosić się ze ścieżką. Ale w tej samej chwili nadpłynęły chmury. Las, roziskrzony słońcem, złoty i pogodny, stał się nagle ponury jak Wantule. Równie raptownie zmieniły się proporcje: wyolbrzymiały głazy, gwałtownie wzrosło nachylenie stoku, biaława skałka pociemniała i stała się podobna do przepaścistej alpejskiej ściany. Tylko w dole nad potokiem migotał zabłąkany promień słońca. Nie wiadomo skąd, pojawił się paniczny strach. Zejść, zejść jak najprędzej! Wydostać się z ciszy. Z biegiem potoku powrócić do drogi, gdzie świeci słońce i otwiera się widok na zabudowania. Prędko, tam doskonały chwyt, tam pewny stopień! Cóż z tego, że skała krucha?

Przecież tędy prowadzi najkrótsza droga do domu!

Dziwaczny, nie znajdujący żadnego uzasadnienia „stan lękowy” trwał kilka chwil. Akurat tyle, ile trzeba na zapalenie papierosa. Oppenheim zawrócił w kierunku ścieżki. Zauważył, że chmury już się przewaliły i las znów przybrał dawny wygląd.

Słuchacze kręcili z niedowierzaniem głową. Regle, lęk, jakieś historie jak z bajki... Gdzież to było?

- Miejsce nie odgrywa roli. Za nastrój ręczę. Byłem mokry ze strachu.

Po wysłuchaniu historyjki jeden z obecnych opuścił wzrok i chrząkaniem usiłował pokryć wyraźne zmieszanie. Przygoda, którą Oppenheim przypisał sobie, dotyczyła jego. Zastanawiał się więc, skąd Oppenheim o wszystkim tak dokładnie wie? Doszedł do wniosku, że „chwila lęku” musiała zostawić jakiś ślad w wyrazie twarzy. Siad na tyle trwały, że zwrócił uwagę Oppenheima, gdy po spacerze spotkali się w kawiarni.

Drugi wypadek zdarzył się po słowackiej stronie Tatr. 12 lipca 1933 roku czwórka turystów wracała z Popradzkiego Stawu do Polski. Szli Doliną Złomisk, kierując się ku Żelaznym Wrotom. Turyści, słabo obeznani z górami, orientowali się według mapy. W Dolinie Złomisk zgubili ścieżkę i zamiast na Żelazne Wrota - wyszli na Żłobistą Przełączkę. Dwoje, Danuta Gierulanka i Jerzy Krasuski, uznali teren za zbyt trudny dla siebie i zawrócili do Popradzkiego Stawu. Druga para, Janina Perausówna i

Władysław Tomek, postanowiła iść dalej. Decyzja zapadła w okolicznościach melodramatycznych.

Perausówna chciała wracać, lecz Tomek uparł się... Nie pomogły namowy i tłumaczenia. Dobiegający trzydziestki student oświadczył, że prędzej popełni samobójstwo, niż cofnie się z raz obranej drogi.

Perausówna poszła za swym towarzyszem.

- Nie mogłam zostawić go samego... - tłumaczyła później.

Droga obrana przez Tomka zaprowadziła turystów w groźny teren. Dość powiedzieć, że ściana, w której znaleźli się dzięki uporowi mężczyzny, została pokonana dopiero dwa lata wcześniej. Tomek znalazł kopczyk z biletami zdobywców ściany. Utrwaliło go to w przekonaniu, że odnalazł właściwą drogę. Kompletny brak orientacji spowodował tragiczną w skutkach pomyłkę. Przepaścisty szlak skalny uznał Tomek za uczęszczaną ścieżkę turystyczną!

- Trochę trudno, ale niżej z pewnością będzie łatwiej.. - powiedział do Perausówny i ruszył szukając w ścianie drogi, odpowiadającej pojęciu „turystycznej ścieżki”...

Droga wkrótce stała się tak trudna, że oboje musieli zdjąć plecaki, które odpychały ich od ściany. Nie orientując się zupełnie w niebezpieczeństwie, turyści schodzili przepaścistym urwiskiem Żłobistego Szczytu ku Dolinie Kaczej. Zmagania ze ścianą trwały krótko. Znajdujący się nieco niżej od swej towarzyszki Tomek nagle stracił równowagę i runął w przepaść. W momencie katastrofy zniknął Perausównie za załomem skalnym. Jak się okazało później, spadł na śnieg zaścielający piargi północnego żlebu, schodzącego z Żelaznych Wrót. Znaleziono go o dwieście metrów poniżej miejsca katastrofy.

Dziewczyna nie straciła głowy. Pocieszała się, że upadek na śnieg uratował Tomka. Wmawiała w siebie, że towarzyszowi nic się nie stało. Ba, liczyła, że Tomek już śpieszy do schroniska i że wkrótce nadejdzie pomoc Pogotowia. Jednocześnie zaczęła wzywać pomocy. Krzyczała aż do ochrypnięcia.

Następnego dnia, przechodzący Doliną Kaczą turysta, pan Żakiewicz, usłyszał wołania dochodzące ze ściany Żłobistego Szczytu, Zawrócił natychmiast do Roztoki i zawiadomił dzierżawcę schroniska, młodego Grabowskiego. Obaj taternicy, nie alarmując Pogotowia, poszli pod Żłobisty. Idąc za głosem, dotarli stosunkowo blisko Perausówny. Teren okazał się jednak zbyt trudny, udzielenie pomocy ponad ich siły. Nawiązali z turystką kontakt głosowy i zapewniwszy o rychłej pomocy, zeszli do Roztoki, skąd zawiadomili o wypadku Pogotowie. Zwłoka nie pozostała bez następstw. Raptownie popsuła się pogoda. Po nocnej burzy mgła zasnuła góry nieprzeniknioną zasłoną. Przybyła z Zakopanego wyprawa ratunkowa znalazła na piargu zwłoki Tomka, ale nie zdołała wypatrzeć kobiety, uwięzionej w olbrzymiej ścianie. Zbliżająca się noc uniemożliwiła podjęcie akcji ratunkowej.

Ratownicy zeszli do Popradzkiego Stawu. Ze schroniska zadzwonili do Oppenheima, informując o dodatkowych trudnościach.

Oppenheim z kilkoma, członkami Pogotowia wyruszył na pomoc pierwszej ekspedycji.

Opierając się na doświadczeniach poprzednich wypraw, postanowiono dotrzeć do Perausówny „od góry”. Ta droga wydawała się najłatwiejsza i najkrótsza. W trakcie akcji ratunkowej okazało się jednak, że mało znana ściana jest piekielnie krucha. Ratownicy musieli pilnować się, żeby nie polecieć i żeby nie zwalić kamiennej lawiny na głowę ratowanej dziewczyny.

Perausówna spędziła w ścianie trzy noce i cztery dni. Kiedy Józek Krzeptowski dotarł jako pierwszy do tkwiącej nad przepaścią kobiety, aż stęknął z podziwu. Perausówna siedziała skulona na wąziutkiej skalnej płasience. Miejsca było tak mało, że dziewczyna nie mogła nawet wyciągnąć się wygodnie. Nie miała ani ciepłego ubrania, ani żywności.

Krzeptowski, człowiek twardy, który w swym górskim życiu niejedno już widział i niejedno przeżył, zapytał krótko, jak wytrzymała tyle dni w zupełnej samotności nad przepaścią, bez jedzenia i wody?

Perausówna odpowiedziała spokojnie: - Zlizywałam wodę, jaka została po burzy w skałach. Bałam się tylko jednego - piorunów. Nie dopuszczałam myśli, że piorun może trafić we mnie. Tego bałam się najwięcej i dlatego starałam się nie myśleć.

Krzeptowski machnął ręką. Czując, że ma do czynienia z osobą zasługującą na dowcip, wypalił bez namysłu: - I piorun byłby skiełznon po was, kieby na telo morowom babe trafił po drodze!

Perausówna trzymała się dzielnie mimo wyraźnego osłabienia. Asekurowana przez ratowników, szła „jak ta lala” i prawie o własnych siłach wydostała się ze ściany.

Wypadek Tomka i Perausówny wywołał w Zakopanem zrozumiałe poruszenie. Z podziwem i szacunkiem komentowano niezwykłą wytrzymałość młodej nauczycielki. Perausówna zaimponowała swoją wolą walki. Dyskretnie wypytywana, co czuła, o czym myślała w ciągu tych piekielnie długich dni i nocy o głodzie i zimnie, zdała rzeczową relację ze swych nastrojów.

- Zdawałam sobie sprawę - mówiła w gronie taterników - że to, co robi Tomek, musi się skończyć jakimś nieszczęściem. Chciałam wracać do Popradzkiego. Droga, na którą weszliśmy, była przerażająca i groźna. Wiedziałam, że była to droga ponad nasze siły. Tomek postawił na swoim.

Poszłam za nim, nie mogłam zostawić go samego. Do ostatniej chwili łudziłam się, że żyje. Myślałam, że śnieg stał się przysłowiowym szczęściem w nieszczęściu. Potem... powiedziałam sobie z całą mocą: nie chcę zginąć, nie mogę zginąć. Śmierć w górach uczyniłaby bezsensownym wysiłek mój i moich rodziców. Zaczęłam przypominać sobie wszystkie znane historie alpejskie i tatrzańskie. Powtarzałam głośno nazwiska alpinistów i uczestników wypraw polarnych. W ich wytrzymałości szukałam pomocy.

Powtarzałam z uporem, że ci ludzie znajdowali się w sytuacjach trudniejszych, bardziej tragicznych od mojej, a jednak trwali, nie tracili nadziei. Dopóki starczyło głosu, wołałam. Później, kiedy zachrypłam, głos taterników podtrzymywał mnie na duchu. Wreszcie usłyszałam Pogotowie. Wtedy nabrałam pewności, że wszystko skończy się dobrze. Najgorsza była burza w nocy. Pioruny biły raz za razem w otaczające mnie szczyty. Huczały całe góry. Byłam bliska szaleństwa i zupełnego załamania. Nie przypuszczałam, że burza w górach może być tak straszna.

W pewnym momencie Oppenheim zadał pytanie, które nie dawało mu spokoju. Zapytał wprost, czy dziewczyna nie myślała o samobójstwie? Czy nie przeżywała chwili zwątpienia, kiedy śmierć wydawała się jedynym wybawieniem?

- Ależ, proszę pana!... Moje wykształcenie kosztowało rodziców masę pieniędzy! I teraz, kiedy wreszcie zaczęłam zarabiać, miałabym wszystko zmarnować? No, nie, na takie głupstwo nie mogłam sobie pozwolić!

- Ma pani rację. Byłoby to skończone głupstwo. Zresztą na to zawsze jest czas.

Oppenheim i inni, zaskoczeni „życiową” odpowiedzią nauczycielki, milczeli. Myśleli o dawnej tragedii Bandrowskich. Zaruski, opisując transport panny Bandrowskiej, przytacza moment, w którym zmęczeni ratownicy poczuli coś w rodzaju zażenowania. Wyciąganie kobiety z komina odbywało się w okolicznościach narzucających „silny i brutalny sposób transportowania”. Były chwile, że Maria Bandrowska, zwisając wolno na linie, uderzała głową o ściany komina. Rozpuszczone włosy zaczepiały o skały i rwały się przy podciąganiu liny. Zaruski uznał za stosowne wypowiedzenie kilku słów na usprawiedliwienie siebie i Marusarza. Otrzymał na to odpowiedź, którą określił jako zdanie „godne zaiste słów Księcia Niezłomnego”: „Ten, kogo ratują, nie cierpi”.

W dziewiętnaście lat później nie było już mowy o „fatum tragedii greckiej”, które - według słów Zaruskiego - ciążyło nad Bandrowskimi i Hackbeillówną. Odpowiedzi Perausówny były rzeczowe - do licha! - przeraźliwie rzeczowe! I zapewne właśnie dlatego uczyniły na słuchaczach bardziej wstrząsające wrażenie.

- Czy uwierzy pani - powiedział w chwilę później Oppenheim - że w 1900 roku ukazał się w „Przeglądzie Zakopiańskim” artykuł ubolewający nad zniedołężnieniem polskiej młodzieży?

Sprawozdawca, ukryty pod pseudonimem „Trójkąt”, gromił młodych ludzi, którzy po to tylko przebierają się w turystyczne ubrania, żeby się przejść do Strążyskiej lub do Doliny za Bramką. „Biedne polskie cherłactwo - pisał - nie warteś tych gór, których ukochać i zrozumieć nie jesteś w stanie” - Ależ kiedy to było!...

Oppenheim chciał wtrącić, że stosunkowo niedawno, lecz ugryzł się w język.

- Teraz kobiety muszą sobie dawać radę, nawet jeśli zostają same. Tak, pan mówi o bardzo dawnych latach... Nie wierzę, żeby Tomek myślał o samobójstwie, gdyby razem ze mną przyszło mu czekać na ratunek... - dodała Perausówna po krótkim milczeniu.

Starzy taternicy, porównując wypadki na Granatach i w ścianie Żłobistego, dostrzegali wyraźnie inność nowego pokolenia turystów. Chylili głowę przed dzielnością kobiet, lecz jednocześnie zadawali sobie pytania: gdzież podział się ów lęk przed górami? Czyżby następne pokolenia były od niego wolne? Mówiono: „To bardzo dobrze”. Mówiono również: „To bardzo źle”. Jedni i drudzy mieli sporo racji. * Razem z napływem turystów wzrosła ilość alarmów. Były dnie, że z kilku pensjonatów alarmowano jednocześnie o zaginięciu narciarza lub turysty. „Miał wrócić na obiad, nie wrócił na kolację”, „nie wróciła na noc, a mówiła, że idzie tylko na Giewont”, „poszli na Kasprowy i nie ma ich do tej pory”...

Reszta należała do kierownika Pogotowia. Od jego intuicji i doświadczenia zależała decyzja: wysłać od razu ekipę ratowniczą czy też poczekać do następnego dnia? Zdarzało się, że zła pogoda uniemożliwiała powrót w oznaczonym czasie. Bywało, że turysta przeliczył się z siłami i wycieczka przedłużała się o dzień lub dwa. Czasami o „zaginięciu” decydowały powody natury sercowej.

Wiadomość o zniknięciu młodej pary Oppenheim przyjmował z reguły spokojnie. Wysłanie Pogotowia odkładał z dnia na dzień, poprzestając na zebraniu informacji w schroniskach i wypytaniu

schodzących z gór turystów. Zwykle nim minął tydzień, „zaginieni” o własnych siłach wracali do Zakopanego.

W lipcu 1931 roku zjawiła się u Oppenheima pani Ł. zawiadamiając, że córka nie wróciła z Giewontu.

Ponieważ Giewont słynął z wypadków, wyprawa TOPR-u wyruszyła na poszukiwania. Panny Lodzi nie znaleziono, bo jak okazało się później, w drodze zmieniła plany wycieczkowe i zamiast na Giewont pomaszerowała na Halę Gąsienicową. Tam zawarła znajomość z miłym towarzystwem, które tak jej przypadło do gustu, że postanowiła pójść z nowymi znajomymi przez Zawrat do Morskiego Oka. O telefonie do mamy naturalnie zapomniała. Do Morskiego Oka nie zdążono przed zmrokiem, wobec czego towarzystwo zanocowało w kosówce. Po trzech dniach panna Lodzia w doskonałym humorze zjechała do Zakopanego. Tegoż dnia przerwano poszukiwania w rejonie Giewontu.

Czasami poszukiwanie zaginionych zmieniało się w gonitwę za lisem. Podobna historia zdarzyła się Zaruskiemu we wrześniu 1910. Powiadomiono naczelnika Straży Ratunkowej, że pan Zygmunt Nagay, urzędnik c.k. namiestnictwa ze Lwowa, zaginął w okolicy Przełęczy pod Kopą Kondracką. Do zmroku ratownicy prowadzili poszukiwania w pobliżu Kopy Kondrackiej - bez rezultatu. Rano - Pogotowie spędziło noc w kolebie na Przełęczy - Zaruski zaczął się zastanawiać, co mogło przyjść do głowy Nagayowi? Nagay, nieco zmęczony wycieczką na Giewont, miał czekać na Przełęczy pod Kopą Kondracką na powrót swych towarzyszy z Małołączniaka. Znudzony czekaniem, postanowił zejść do Zakopanego. Jak postanowił, tak uczynił... Pogoda była piękna. Zabłądzenie, gdy się miało pod bokiem doskonały punkt orientacyjny: krzyż na Giewoncie, wydawało się niepodobieństwem. Zaruski uznał, że trzeba działać wbrew zdrowemu rozsądkowi i skierować ratowników do Doliny Cichej.

Wkrótce natrafiono na ślady. Prowadziły do szałasów pasterskich na Tomanowej. Wydawało się, że Nagay, przekonawszy się o swej pomyłce, pójdzie drogą wzdłuż potoku, która musi go doprowadzić do osiedla. Ratownicy poszli więc drogą wypatrując śladów. Ponieważ nie znaleźli, Zaruski zawrócił w Merunku Doliny Wierchcichej. Sprawa się wyjaśniła na Hali Wierchcichej. Poprzedniego dnia zjawił się piekielnie zmordowany turysta. Zjadł, przenocował, rano zaprowadził go baca przez góry na Halę Gąsienicową. Nagay miał szczęście: był to ostatni dzień pobytu juhasów na hali.

Błądzili i turyści bardziej doświadczeni, lepiej znający góry. W jedenaście lat po przygodzie Nagaya dwaj młodzi turyści wybrali się do Morskiego Oka przez Liliowe, Zawory, Ciemne Smreczyny i Wrota Chałubińskiego. Znakowany szlak nie nastręczał trudności. Kłopoty wynikły dopiero w Walentkowej.

Niebo nagle pociemniało, śnieg zaczął prószyć w oczy. Krajobraz zmienił się nie do poznania. Ścieżka roztopiła się w jednostajnej bieli. Dzień już dobiegał końca, a turyści wciąż nie mogli trafić na Przełęcz Zawory. Noc spędzili pod smrekiem, zaniepokojeni padającym bez ustanku śniegiem. Śnieg padał przez cały następny dzień. Przez cały czas dziennego światła turyści szukali drogi na Zawory. Drugą noc przesiedzieli „na jakimś szczycie”. Trzeciego dnia, nie znajdując wyjścia z kotła Doliny Wierchcichej, turyści rozstali się, aby próbować szczęścia na własną rękę. Jeden z nich trafił przypadkowo na Gładką Przełęcz. Widoczność się poprawiła i turysta zszedł przez Pięć Stawów do Roztoki, skąd od dróżnika zadzwonił po Pogotowie.

Ratownicy z turystą wrócili do Wierchcichej. Świeży śnieg ułatwiał poszukiwania. Wyraźny ślad prowadził z biegiem potoku przez Dolinę Cichą do drzwi leśniczówki w Podbańskiej. Turysty jednak nie zastano. Zaopiekował się nim gajowy i -poprowadził przez Przełęcz Pyszniańską do Polski.

Zanim wybudowano kolejkę i postawiono budynki stacyjne, Kasprowy Wierch słynął jako „góra pomyłek” i był prawdziwym utrapieniem dla Pogotowia. Najmniejsza mgła, nie mówiąc już o zadymce, myliła kierunek i popychała narciarzy zamiast do kotła Goryczkowego - w Dolinę Cichą, na południową stronę Tatr. Kroniki Pogotowia notują wiele wypraw śladem „błądzących nart”. W większości były to wyprawy zbyteczne. Ale któż weźmie na siebie odpowiedzialność za los człowieka, który w zimie nie wrócił z gór? W marcu 1934 roku dwaj narciarze zaginęli na Kasprowym. Nie zjechali na Halę Gąsienicową i nie zjawili się w Zakopanem ani wieczorem, ani następnego dnia rano.

Wtedy zaalarmowano Pogotowie. Trzech ratowników TOPR-u poszło na Kasprowy i w jednym ze żlebów opadających ku Dolinie Cichej znalazło ślady nart.

Tym razem powrót okólną drogą pochłonął pięć dni. Turyści zjechali do Podbańskiej, skąd wyruszyli dalej, kierując się ku Kokawie. Pierwszą noc spędzili w szałasie w Łukach Kokawskich, drugą w samej Kokawie. Następnego dnia spróbowali przedostać się do Polski przez Przełęcz Pyszniańską. Trudne warunki śnieżne uniemożliwiły przejście przez góry. Turyści zjechali więc z powrotem na nocleg do Kokawy. Rano wzięli deski pod pachę i wynajętą furką udali się na stację kolejową. Na dworcu ślad się urywał. Uspokojeni ratownicy przez Pyszniańską Przełęcz wrócili do Zakopanego. Tam już opłakiwano zaginionych. Okazało się, że po ratownikach wyruszyła na Kasprowy ochotnicza ekipa narciarzy złożona z przyjaciół zaginionych turystów. Ochotnicy, nie natrafiwszy na ślady, zjechali do Zakopanego z bardzo smętnymi minami. Wielka była radość, gdy zaginieni zdrowi i cali wysiedli z pociągu.

W tym samym roku mgła na Kasprowym spłatała złośliwego figla pięciu młodym osobom. Ostatniego grudnia cztery panie - Maria Malewska, Maria Kuropatwińska, Maria Kozłowska i Amelia Świejkowska - w towarzystwie Stanisława Czechowicza udały się na Kasprowy, aby pojeździć trochę przed Sylwestrem. Planowano zjazd do kotła Goryczkowego, ale mgła pokiełbasiła plany i towarzystwo wylądowało w Dolinie Cichej. Zanim zorientowano się w pomyłce i spostrzeżono, że zjazd prowadzi nie do Kuźnic, lecz w zupełnie obce strony, zmierzch zasnuł góry. Trzeba było pomyśleć o noclegu.

Towarzystwo ulokowało się w pasterskim szałasie i tam spędziło romantyczną, lecz głodną noc sylwestrową.

W Nowy Rok do szałasu zjechało Pogotowie. Turyści już się wynieśli zostawiając kartkę, że wracają do Polski przez Czerwone Wierchy. Wzmianka o Czerwonych Wierchach zaniepokoiła ratowników. Na szczęście, informacja okazała się nieścisła. Siad nart zaprowadził Pogotowie przez Przełęcz pod Kopę Kondracką na Halę Kondratową. Tego samego dnia cała piątka stawiła się w biurze TOPR-u w Zakopanem i pokryła koszty zbytecznej wyprawy Pogotowia.

Większe emocje przeżył pewien sztygar, Stefan Tobijczyk, który we mgle zjechał z Przełęczy Goryczkowej do kotła. W kotle mgła tak poplątała strony świata, że Tobijczyk zamiast na Kuźnice, skierował się z powrotem na przełęcz. Z przełęczy pojechał do Doliny Cichej, wypatrując Kuźnic i Zakopanego. Błądząc w ciemnościach po rozległej dolinie, Tobijczyk nie zdawał sobie sprawy z kierunku marszu. Szedł wytrwale, aż ku swemu zdumieniu doszedł do Hradku. Tam wsiadł w pociąg i koleją wrócił do Zakopanego.

Szczytem wszystkich pomyłek był wypadek zawodnika niemieckiego, Starcka, podczas Międzynarodowych Akademickich Zawodów Narciarskich w 1936 roku. Trasa zjazdowa prowadziła spod szczytu Kasprowego przez Przełęcz Goryczkową do kotła i na Halę Goryczkową. Pogoda była mglista, widoczność kiepska. Starek ruszył ze startu, ale do mety nie dojechał. Nie widziano go na

żadnym punkcie kontrolnym. Zaraz po biegu ratownicy rozpoczęli przeszukiwanie kotła. Starck przepadł jak kamień w wodę. W tym czasie, kiedy szukano go w kotle, Starck, speszony brakiem chorągiewek wytyczających trasę, zbliżał się w szybkim tempie do leśniczówki w Podbańskiej...

Słowaccy drwale zdziwili się nieco, widząc narciarza z numerem startowym na piersi, ale ponieważ niejeden błądzący nocował w Podbańskiej, więc i dla Starcka znalazło się miejsce. Rano pechowy zawodnik pomaszerował w kierunku kolei. Wielkie poruszenie wynikło podczas zimowej „Makkabiady” w roku 1933. Pierwsza tego rodzaju impreza ściągnęła do Zakopanego tłumy.

Przyjechali goście z Wiednia i z dalekiej Palestyny. Pogoda, jak zwykle podczas zawodów, wyprawiała dzikie harce. Szalały kurniawy, huczał halny, deszcz lał jak w lipcu. Zawodnicy i goście wypełniali kawiarnie, psioczyli na pogodę, trochę chodzili w góry. Nagle gruchnęła wiadomość: trzej uczestnicy „Makkabiady” wyszli na nartach z Hali Gąsienicowej w kierunku Zawratu. Powiedzieli, że wrócą wieczorem. Nie wrócili. Rzeczy zaginionych zostały w schronisku.

Oppenheim uspokajał. Tłumaczył, że trzeba cierpliwie poczekać do rana. Gwarantował, że zaginieni zjawią się zdrowi i cali za dzień lub dwa.

Tymczasem wracający z Pięciu Stawów narciarze przynieśli wiadomość o ogromnej lawinie, która zeszła Starym Zawratem. Lawina odegrała rolę przysłowiowej oliwy dolanej do ognia. Co chwila ktoś wzywał Oppenheima do telefonu i żądał wysłania Pogotowia. Nie pomagały wyjaśnienia, że lawina poszła w kilka godzin po wyruszeniu narciarzy. „Wzięło ich, jak podchodzili pod Zawrat” - takie panowało powszechne przekonanie.

Oppenheim z Pogotowiem wyruszył 7 lutego pod Zawrat. Lawina była rzeczywiście niebywałych rozmiarów. Ogołociła ze śniegu cały Zawratowy Żleb od skałek pod przełęczą aż do samego Zmarzłego Stawu.

- Koniec legendy o nielawiniastości Zawratowego Żlebu - powiedział Oppenheim.

Lawina rozstrzygnęła dawny spór między Zaruskim i Kordysem. Zaruski twierdził, że Zawrat jest miejscem stuprocentowo pewnym. Kordys podawał tę pewność w wątpliwość. Spór miał charakter teoretyczny, bo od lat lawiny nie chodziły Zawratem.

Ustawieni w tyralierę ratownicy rozpoczęli sondowanie lawiny. Raptem od strony Hali usłyszano gwar głośnych rozmów i pokrzykiwania: - Prosimy zaczekać!

Na lawinisko śpieszyli dziennikarze, aby sfotografować Pogotowie „w akcji”. Obawiając się, że ratownicy przeszukają całą lawinę, zanim zostaną wykonane efektowne zdjęcia, fotoreporterzy wołali coraz głośniej: „Zaczekać!”

Do zdjęć nie doszło. W momencie kiedy dziennikarze wdrapywali się powyżej progu Zmarzłego Stawu, ruszyły resztki śniegu. Śnieg zsunął się kilka metrów i zatrzymał się na powierzchni stawu.

Przerażeni dziennikarze wygrzebali się z zasp i co sił w nogach pognali z powrotem na Halę.

O drugiej w południe Pogotowie przerwało pracę. Kierownictwo „Makkabiady” zawiadomiło Oppenheima, że trzej zaginieni już są w Zakopanem. Wrócili pociągiem ze Słowacji.

Przypuszczenia Oppenheima okazały się zupełnie trafne. Trzej narciarze po wyjściu na Zawrat zmienili plany. Postanowili zjechać do Pięciu Stawów i tam zanocować. Zjeżdżając z Zawratu zabłądzili.

Zamiast trafić do schroniska, wyleźli na Gładką Przełęcz. Z przełęczy pojechali do Doliny Cichej...

Oppenheim odetchnął. Przeszukanie ogromnej lawiny przekraczało siły Pogotowia. Gdyby lawina naprawdę porwała narciarzy, odnaleziono by ich ciała dopiero po stopnieniu śniegów.

Pod koniec lipca 1933 roku przyszła depesza do-TOPR-u z Hradka. Zawierała informację, że w okolicy Raczkowej Przełęczy słychać wołanie o pomoc. Wiadomość potwierdzili turyści wracający z Tatr Zachodnich.

Oppenheim wysłał dwóch przewodników, do których przyłączył się Wawrzyniec Żuławski.

Z meldunków otrzymanych w Zakopanem wynikało, że turyści wołający o pomoc zabłądzili i nie mogą o własnych siłach trafić do schroniska na Hali Pysznej.

Z Pysznej na Raczkową Przełęcz prowadzi wyraźna ścieżka. Wiedzie ona najpierw zakosami przez las, potem przez kosówkę na tak zwane Siwe Sady, rozległe, trawiaste bule pod stokami Błyszcza. Stąd ścieżka kieruje się na południowy zachód wzdłuż stoków Ornaku do dwóch małych Siwych Stawków.

Od Stawków upłazem na Siwą Przełęcz, leżącą między Ornakiem i Siwymi Turniami. Z Siwej Przełęczy, omijając od wschodu Siwe Turnie, wychodzi się zboczem na Raczkową Przełęcz. W sumie niepełne dwie godziny marszu. Droga łatwa, bez emocji. Ścieżka wygodna, z gatunku tych, które wprawniejsi turyści nazywają „krówską percią”.

Drugi szlak, przez kocioł Pyszniański, to znakowana niebieską farbą ścieżka na Pyszniańską Przełęcz.

Dawnymi czasy była to ulubiona droga zbójników, kłusowników i przemytników na południową stronę Tatr, na Liptów. I ta ścieżka nie nastręcza żadnych trudności. Przez trawiaste bule, wśród kęp kosówek wyprowadza po półtorej godzinie na przełęcz.

Zabłądzić na tych ścieżkach wydaje się niepodobieństwem. A jednak właśnie z okolic Pysznej rozlegało się wołanie o ratunek. Pamiętano w Pogotowiu wypadek jeszcze mniej prawdopodobny. W sierpniu 1912 roku trzydziestoletni turysta z Częstochowy zabłądził wracając o zmroku z Kalatówek do Kuźnic. Zgubił drogę jezdną, zalazł w wertepy i chaszcze. Rano, na wpół żywego ze strachu, dotkliwie potłuczonego turystę znalazła Straż Ratunkowa i sprowadziła do Kuźnic. Skoro można zabłądzić na drodze jezdnej, można i na ścieżce...

Jedyną trudnością Kotła Pyszniańskiego była w lipcu 1933 roku letnia, dość gęsta mgła. Dla innych turystów mgła nie stanowiła przeszkody. Wielu przemierzało ścieżki w kierunku przełęczy i bez przygód wracało do schroniska.

Mgła utrudniała poszukiwania myląc kierunek, z którego nadlatywały żałosne wołania o pomoc.

Ratownicy musieli się dobrze wsłuchiwać w głosy zaginionych, aby trafić do ukrytego w kosówkach biwaku.

Pechowi turyści spędzili trzy dni na trawiastym zboczu, mając dosłownie, pod bokiem pyszniańskie schronisko. Mgła odebrała obojgu pewność siebie i poraziła zdrowy rozsądek. Zamiast spokojnie schodzić na Halę Pyszną, turyści czekali, aż mgła ustąpi lub ktoś sprowadzi Pogotowie. Noce były

chłodne, więc dla ochrony przed zimnem wycieczkowicze zrobili sobie coś w rodzaju kołder z darni wyrwanej ze stoku. Indiański biwak nie wpłynął dodatnio na humory zaginionej pary. Zobaczywszy ratowników, turyści zaczęli czynić sobie gorzkie wymówki. On miał pretensje do niej, że mimo wyższego wykształcenia nie umiała wybrnąć z trudnej sytuacji. Ona wyrzucała mężczyźnie kompletny brak inicjatywy i bezradność w głupiej mgle... Ratownicy zaproponowali zejście do schroniska i odłożenie zasadniczej dyskusji na później. Ku ich zdumieniu turyści kategorycznie odmówili. Nie chcieli się ruszyć z miejsca w obawie przed urojonymi przepaściami, ukrytymi we mgle. Wtedy przewodnik, Józek Krzeptowski, nie namyślając się długo, wziął turystów na linę. Asekuracja poskutkowała, ruszono w drogę. W kilka chwil później, ku wielkiej uciesze zebranych, ratownicy, nie rozwiązując liny, wprowadzili „zaginionych” do schroniska na Pysznej. Na pamiątkę groźnej przygody uratowana turystka poleciła jednemu z ratowników narwać duży bukiet kosówki...

Dwa razy próbowano świadomie wprowadzić w błąd Pogotowie i sprowokować niepotrzebną wyprawę.

Pewnego dnia w 1922 roku zawiadomiono Oppenheima, że podczas zdjęć filmowych zdarzył się w górach nieszczęśliwy wypadek. Kłamstwo, podyktowane specyficznym poczuciem humoru, prędko wyszło na jaw. Po kilku pytaniach Oppenheim zerwał się z krzesła i wyrzucił dowcipnisiów za drzwi.

Były potem dąsy o zbyt mocne słowa, których Oppenheim nie żałował przy pożegnaniu. Świadkowie rozmowy nie ukrywali rozczarowania. Mówili z wyraźnym zawodem: - Trzeba było przyłożyć im bambusem...

Rajdy samochodowe do Morskiego Oka i ekipy filmowe dostarczały zakopiańczykom nieustannych uciech. Co wtedy kręcono? „Otchłań pokuty” lub „Bożyszcze”, bo te dwa filmy Wiktora Biegańskiego reklamowała w tym czasie prasa warszawska. „Świeżo ukończony obraz pt. «Otchłań pokuty» pozwala oglądać na ekranie już nie tylko ciekawą akcję, wybitną reżyserię i grę artystów, lecz po raz pierwszy zdobyte dla filmu Polskie Wysokie Tatry. Przez dwa miesiące blisko dokonywano zdjęć, prowadząc koczownicze życie wśród skał. Namiot i ubogie schronisko były jedynym oparciem dla polskiego artysty. Najciekawszym jednak momentem filmu jest zjazd bohaterów dramatu Haliny Maciejowskiej i Wiktora Biegańskiego ze szczytu Drugiego Mnicha, który omalże dla obojga nie skończył się katastrofą. Pokaz tego niebywałego filmu odbędzie się już w dniach najbliższych”. Zresztą może kręcono wówczas już jakiś inny również niebywały obraz...

Drugi wypadek przedstawiał się bardziej skomplikowanie. Późnym wieczorem 14 lutego 1931 roku do schroniska na Hali Gąsienicowej wszedł młody narciarz w stanie kompletnego wyczerpania.

Powiedział zebranym, że zabłądził w zadymce i długo nie mógł trafić na właściwą drogę. W śnieżycy zniknął mu z oczu jego towarzysz. Zaginionym miał być dwudziestoletni student nazwiskiem Warski.

Szalejąca za oknami kurniawa i opłakany wygląd turysty czyniły relację zupełnie prawdopodobną. W dzień pogodny trudno uwierzyć w błądzenie na drodze wiodącej z Zakopanego przez Boczań na Halę.

Minąwszy przełęcz między Kopami, narciarze przejeżdżają Karczmisko nie domyślając się, że w czasie mgły lub zadymki Karczmisko staje się pułapką, z której wyplątać się wcale niełatwo.

Kilku narciarzy wyruszyło natychmiast w kierunku Karczmiska. Szukali Warskiego do północy, lecz nie natrafili na żaden ślad po zaginionym. Sprawa wyglądała poważnie. Od przeszło dwudziestu godzin

padał gęsty śnieg. Mróz był ostry. Wiał silny, porywisty wiatr. W tym stanie rzeczy kierownik schroniska zadzwonił do Zakopanego, informując Pogotowie o zaginięciu Warskiego.

Przed świtem Oppenheim i paru ratowników wyszli z Zakopanego. Na Boczaniu natknęli się na zaspy, które pochłonęły sporo czasu i znacznie wydłużyły drogę. Poszukiwania, podjęte w marszu, nie dały rezultatów. Oppenheim zjechał do schroniska, aby osobiście rozmówić się z kolegą Warskiego. Młody człowiek przedstawił się jako Skrzypkowski. Jego wyjaśnienia brzmiały mętnie i nie bardzo trzymały się kupy. Dramatyczna opowieść o walce z zadymką trąciła mistyfikacją. Widząc co się święci, Oppenheim podniósł głos. Huknął na Skrzypkowskiego, żeby mówił prawdę, bo...

Skrzypkowski przyznał się do kłamstwa. Po co kłamał - nie umiał wyjaśnić. Wszystko, prócz zadymki, okazało się tworem chorobliwej wyobraźni, bujdą na resorach. „Kolega Warski” w ogóle nie istniał, a w każdym razie nie brał udziału w wycieczce na Halę.

Tymczasem przygoda młodego turysty rozniosła się po Zakopanem i dotarła do Skrzypkowskiegoseniora. Ojciec zapowiedział swoje przybycie na Halę i zrobienie porządku. W tym momencie historia nabiera akcentów prawdziwie dramatycznych. Wiadomość o przyjeździe ojca podziałała na syna jak ostroga. Skrzypkowski przypiął narty i wołając, że zaraz popełni samobójstwo, uciekł pod Mały Kościelec. Ratownicy puścili się w pościg i przemocą sprowadzili młodzieńca na Halę. W schronisku porządnie zmyto Skrzypkowskiemu głowę. Brutalny środek odniósł pożądany skutek: uspokoił rozdygotane nerwy i wybujałą wyobraźnię.

Na szczęście podobne historie zdarzały się rzadko. Gdyby trafiały się częściej, ratownikom poodpadałyby nogi i zabrakłoby sił na prawdziwe, poważne wyprawy.

Giewont i poczciwe Wierchy Giewont? Ach, to ta góra, na którą poszliśmy wprost z dworca...” Bez wejścia na Giewont, bez wizyt złożonych Kasprowemu i Gubałówce nie obejdzie siej żadna przyzwoita wycieczka, zjeżdżająca na krótki czas do Zakopanego. Chyba że nosa nie można wysunąć. Wtedy czarna rozpacz i cały wyjazd na nic. „Lało jak z cebra. Nie byliśmy na Giewoncie!...” Typowa góra ceperska. Każdy nowy gość poddaje się urokowi góry panującej nad Zakopanem i od niej zaczyna swą „taternicką” karierę.

Giewont wysuwa się na pierwszy plan, przesłaniając inne szczyty. Narzuca się swym oryginalnym konturem. Zdaje się, że to Szukalski chciał Giewont poddać drobnym przeróbkom i upodobnić go do profilu Piłsudskiego.

Na dwunastometrowy żelazny krzyż, wzniesiony w roku 1900, wycelowane są zakopiańskie lunety.

Giewont wydaje się tak bliski, jak Dolina Białego. Wielu przygodnych turystów opuszcza Zakopane w przekonaniu, że Giewont jest najwyższym szczytem po polskiej stronie Tatr. Na Giewont każdy musi pójść. Giewont przyciąga turystów i - samobójców, którzy w sposób skuteczny i efektowny postanowili rozstać się z życiem. W sprawozdaniach Pogotowia figuruje osobna rubryka: „Wyprawy po samobójców”.

Pierwsza w dziejach Pogotowia tego typu wyprawa wyruszyła 8 września 1922 roku. Tego dnia maszerowała na Giewont wycieczka szkolna. Chłopcy dochodzili do szczytu, gdy nagle rozległ się huk wystrzału. Pod krzyżem, w kałuży krwi leżał młody mężczyzna. Dawał jeszcze słabe oznaki życia.

Uczniowie pobiegli po Pogotowie. Ratownicy zastali już trupa. Młody urzędnik bankowy z Warszawy zapoczątkował serię wypraw po samobójców. „Ceperska góra” o rycerskim profilu broni się i opędza przed ludzkim tłumem. Nie ma sezonu, żeby ze ścian Giewontu nie wzywano Pogotowia. Pod tym względem przewyższa Giewont wszystkie inne szczyty. Dzierży palmę pierwszeństwa. Wypadków na Giewoncie przytrafia się rzeczywiście bardzo dużo.

Zwykła droga, prowadząca na Giewont od Hali Kondratowej, nie przedstawia żadnych trudności. Lecz ściana północna - kilkusetmetrowej wysokości, wapienna, krucha - pociąga śmiałków i kusi naiwnych.

Zdradzieckie trawki łudzą swym sielskim wyglądem. Szmaragdowe upłazki zachęcają odważnych do podjęcia próby. Żleby z ukrytymi niżej zerwami skalnymi wskazują lekkomyślnym krótszą drogę powrotną, prowadzącą do Zakopanego.

Starzy ratownicy z rodu Marusarzy, Wawrytków i Gąsieniców poznali każdy centymetr potężnej ściany w poszukiwaniu zaginionych, zabitych lub wzywających pomocy. Z konieczności odbywali karkołomne zjazdy na linie, trawersowali ryzykowne trawiaste półeczki, zaglądali do wszystkich zakamarków. Zdarzało się, że przypadkowo odnajdywali zaginionych, o których zaginięciu nikt w Zakopanem nie wiedział.

Tak było na przykład w połowie października 1919 roku. Przewodnik tatrzański, Jan Ciaptak Gąsienica, szukał peleryny, która mu się zagubiła na północnych stokach Giewontu. Przeszukując żleby, natknął się zupełnie nieoczekiwanie na szkielet w wojskowym mundurze.

Następnego dnia wyruszył zaalarmowany Oppenheim z Ciaptakiem jako przewodnikiem i z dziesięcioma żołnierzami Kompanii Wysokogórskiej pod wodzą podchorążego Rzymka. Zwłoki leżały pod czterdziestometrowym uskokiem Żlebu Kirkora. Zjechano na linach. Obok strzaskanej czaszki znaleziono dość dobrze zachowaną mapę wojskową i portmonetkę. Rozbity zegarek wskazywał godzinę szóstą dwadzieścia.

Tak dzięki przypadkowi odnaleziono zwłoki Henryka Katry, chorążego 5 pułku piechoty Legionów.

Wypadek zdarzył się we wrześniu 1918. Katra - od niedawna chodził w góry - wędrował samotnie, nikt więc nie podniósł alarmu i nie wezwał Pogotowia. Zresztą nawet natychmiastowa pomoc niewiele by pomogła. Chorąży, schodząc żlebem w kierunku Doliny Strążyskiej, poleciał z wysokości kilkudziesięciu metrów. Nie ulegało wątpliwości, że zginął na miejscu. Żołnierze znieśli zwłoki. Pochowano chorążego na cmentarzu zakopiańskim.

A Jan Ciaptak Gąsienica, zdobywca północnej ściany, zginął kilka lat później w tajemniczych okolicznościach. Widziano go po raz ostatni na Hali Kondratów ej. Szedł ścieżką na Giewont. Zniknął z oczu i wszelki ślad po nim przepadł.

Żleb Kirkora cieszy się równie złą sławą jak słynne żleby-pułapki na Granatach. Ratownicy, nauczeni smutnym doświadczeniem, stąd zwykle zaczynają poszukiwania, gdy „alarm z Giewontu” nie podaje dokładnego miejsca wypadku. Żleb nie należy do specjalnie karkołomnych. Daleko mu do „Rynny Pallaviciniego” w Wysokich Taurach i do alpejskich kominów nazywanych „diablim rajem”. Wiosną w Żlebie Kirkora trafia się śnieg. Bywa tam lód - jesienią. W dolnych partiach jest kilka urwistych, zdradliwie podciętych progów.

To wszystko prawda, lecz nie są to wyszukane trudności tatrzańskie. Progi można ominąć, lód przejść bez narażania życia, trzeba jednak znać drogę i być przygotowanym na czekające w żlebie niespodzianki. Pozornie łatwe zejście staje się pułapką dla nie obeznanych z górami ryzykantów.

Często - pułapką śmiertelną.

Pierwszą ofiarę Giewontu notują kroniki zakopiańskie już w roku 1886. Dziesięcioletni Józef Chadowski spadł w przepaść. Mimo poszukiwań odnaleziono go dopiero w trzy lata później.

W 1894 poszedł na Giewont Władysław Białkowski, naczelnik sądu z Sokala. Poszedł i wszelki ślad po nim zaginął. Podobna tragedia powtórzyła się w 1906: zaginął bez wieści siedemnastoletni turysta, Skwarczyński. Księgi Pogotowia wymieniają jako pierwszą wyprawę ratowniczą na Giewont wyprawę po ucznia z Sokala, Tadeusza Mayera. Wcześniej Giewont pochłonął jeszcze dwie ofiary. W 1901 Olgierda Januszkiewicza i w roku 1904 Tadeusza Sadowskiego.

W lipcu 1911 wyprawa Pogotowia po ucznia, który utknął przy schodzeniu do Strążyskiej.

W 1913 znowu dwa wypadki.

W roku 1919 Żleb Kirkora parokrotnie stawia na nogi Pogotowie. W czerwcu krakowski murarz, Antoni Mielnik, odpada od skały, leci trzydzieści metrów i spada na język śnieżny, odnosząc ciężkie obrażenia. W kilka tygodni później potknęła się na pierwszym progu Teodora Trybowska. Znów upadek z wysokości kilkunastu metrów i bardzo poważne obrażenia. Ranną znaleźli juhasi i przenieśli

do bacówki w Dolinie Strążyskiej, alarmując jednocześnie Pogotowie. Ekspedycja ratunkowa dotarła do skamieniałych ze strachu towarzyszy Trybowskiej i asekurując ich na linach, wyciągnęła ze skał progu.

W 1924 utknęli w żlebie Maria Ankudowicz i Antoni Wakulicz. Zofia, siostra Marii, wydostała się z pułapki i zaalarmowała Pogotowie. O świcie sprowadzono turystów do Zakopanego.

W 1928 pośliznął się na śniegu zalegającym dno żlebu Ryszard Koszko.

W tym samym roku Maria Salomonówna zleciała kilkadziesiąt metrów. Ciężko ranną odnaleziono poniżej środkowego progu.

W 1931 zapchali się w żleb Matylda Rybska i Albin Benisz. Przesiedzieli całą noc, czekając na pomoc Pogotowia.

W 1935 uczeń, Stanisław Brachowski, ulega wypadkowi nad trzecim progiem.

W 1937 Andrzej Borakowski odpada przy drugim uskoku żlebu.

W nie wyjaśnionych okolicznościach ginie Emilia Klominek, obeznana z górami, bo od szeregu lat chodząca po Tatrach. Idąc granią od Wrotek runęła w dwustumetrową przepaść. Ciało znaleźli juhasi pasący owce w Dolinie Białego.

Oto skrócona lista wypadków i ofiar Giewontu, góry, na którą idzie się wprost z dworca...

Północna ściana Giewontu to osobny rozdział i osobna lista strat. Przepaścistymi upłazami interesował się szczegółowo Zaruski. Wykrył on szereg grot i drożyn. Pierwsze przejście należy do członka Sekcji Turystycznej Towarzystwa Tatrzańskiego, Aleksandra Znamięckiego, i przewodnika, Jana Ciaptaka Gąsienicy. Znamięcki wydrukował w „Taterniku” niepochlebną opinię o tej nowej drodze skalnej. Zwracał tam uwagę na kruchość skały wapiennej i jej wilgotność. Odradzał powtarzanie drogi niewartej zachodu dla rasowego wspinacza. Nie zaliczała się też ona nigdy do „modnych dróg” i nie pociągała wybitnych taterników. Fascynowała jednak amatorów silnych wrażeń, młodzików i ryzykantów, którym Giewont przesłaniał całe Tatry. Na tych wszystkich północna ściana działała jak magnes. Pchali się więc przez ścianę na Giewont, ufając, że brawura zrównoważy trudności drogi.

W kwietniu 1930 roku wyruszyła dwójka zakopiańczyków: dwudziestoletni stolarz Mieczysław Machowski i Stanisław Karpiel. Postanowili przejść ścianę, trzymając się „idealnego pionu”. Żadnego kręcenia, prosto jak strzelił na szczyt.

W pewnym momencie Karpiel, idący jako pierwszy, natrafił na bardzo trudne warunki. Postanowił więc wytrawersować w lewo, w kierunku żlebu prowadzącego na Szczerbę. Trawers oznaczał porzucenie idealnie pionowej drogi. Machowskiego poniosła ambicja. Uparł się, że pójdzie dalej prosto, tak jak zostało postanowione. Pójdzie niezależnie od tego, co zrobi Karpiel. Ten próbował perswadować, Machowski słuchać nie chciał. Wspinacze rozeszli się, Karpiel rozpoczął trawers w lewo, Machowski samotnie biedził się nad trudnym do pokonania fragmentem drogi.

Karpiel stosunkowo prędko wydostał się na szczyt. Przez pewien czas spokojnie czekał na towarzysza.

Potem zaniepokojony jął wołać. Ściana milczała złowrogo. Nie dochodził z niej żaden dźwięk, nikt nie odpowiadał na wołania. Wtedy zszedł z Giewontu i wezwał Pogotowie.

Poszukiwania trwały długo. Wreszcie, po wielu zjazdach na linie, na małej półce skalnej znaleziono zmasakrowane ciało. Taki był epilog wyprawy. Na liście ofiar północnej ściany przybyło jeszcze jedno nazwisko.

Potem próbował szczęścia Teofil Motyka, z zawodu szewc. Młody, dwudziestopięcioletni taternik, od lat uprawiający wspinaczkę, postanowił przejść ścianę samotnie. Miał szczęście: utknął w połowie drogi. W Dolinie Strążyskiej usłyszano wołanie o pomoc i dano znać ratownikom. Pogotowie przybyło pod ścianę przed nocą, ale zapadający mrok uniemożliwił natychmiastową akcję. Nawiązano z Motyką kontakt głosowy i upewniwszy się, że wytrzyma w ścianie do rana, odłożono akcję do wschodu słońca. Mimo że Motyka „zapchał się paskudnie”, udało się go sprowadzić zdrowo i cało.

Odchodząc spod Giewontu długo kręcił głową. Nie mógł wprost uwierzyć, że ściana oparła się tak skutecznie.

Tragiczniej zakończyła się inna samotna wycieczka w sierpniu 1930 r. Stefan Tomczykiewicz, ufny w swe paroletnie doświadczenie taternickie, postanowił ponownie zaatakować ścianę. Traf zrządził, że w dolinie spotkał doświadczonych górali-wspinaczy. Ci, widząc na co się zanosi, gorąco odradzali wspinaczkę. Ale mając dwadzieścia trzy lata wierzy się bardziej własnym siłom niż rozsądnym radom.

Tomczykiewicz zaatakował ścianę... Rola Pogotowia ograniczyła się do zniesienia zwłok.

Tomczykiewicz odpadł od skały i zleciał z wysokości stu dwudziestu metrów.

Próbował szczęścia również Czesław Nurkowski, student o trzy lata od Tomczykiewicza młodszy. Tym razem skończyło się na stosunkowo lekkich obrażeniach. Nurkowski miał jeszcze tyle sił, że sam zawezwał Pogotowie na ratunek.

Wśród młodych turystów i ryzykantów rosła zła sława północnej ściany. Mówiono o niej w tych kręgach, tak jak długo opowiadano wśród najbardziej doświadczonych taterników o Zamarłej Turni lub później o Żabim Koniu. Zła sława i liczne krwawe ofiary działały jak magnes. Wreszcie znaleźli się tacy, którzy postanowili pokonać ścianę „sposobem”. Doszli do wniosku, że na zasadniczą trudność ściany, kruchość wapiennej skały, też znajdzie się rada. No i znaleźli.

Siódmego lipca 1930 roku Zakopane zostało poruszone sensacyjną wiadomością: „Na Giewoncie znowu wypadek!”

Telefon Pogotowia dosłownie się urywał. Co chwila ktoś dzwonił pytając, czy już wyszła ekipa ratownicza, bo sygnały z Giewontu zaobserwowano znowu.

Sprawa przedstawiała się dość tajemniczo. Co pewien czas w ścianie Giewontu pojawiały się zagadkowe błyski. Obserwatorzy przyjmowali je bezkrytycznie, jako sygnały wzywające pomocy Pogotowia. Ludzie urywali telefon, a Oppenheim zwlekał z wysianiem ratowników. Tajemnicze błyski pojawiały się w nieregularnych odstępach czasu. Nikt nie zauważył sześciu znaków na minutę. Ale błyski były. „Samo się nie błyska. Ktoś jest w ścianie. Pogotowie musi iść” - mówiono w coraz większym podnieceniu, bo przyczyny błysków nikt z zakopiańczyków nie znał.

O zmroku przyszedł do Oppenheima Zdzisław Ritterschild.

- Słuchaj, Józiu, tam się naprawdę błyska. Widziałem sygnały świetlne na własne oczy. Pokazują się one co pewien czas mniej więcej w połowie ściany.

Ritterschild był starym alpinistą i doskonałym narciarzem. Z jego zdaniem trzeba było się liczyć. Nadto mieszkał na Żywczańskim, a więc prawie pod Giewontem.

- Dziwna historia, ale to nie są sygnały alarmowe... - mruknął Oppenheim. - To nie alarm, mówię ci, Wuju, że to coś innego. Żebym wiedział, co...

- Tak, światło pojawia się w odstępach nieregularnych - przyznał Ritterschild - ale trzeba sprawę zbadać. Wszyscy już o tym mówią.

- Wyślę dwóch przewodników. Niech popatrzą z bliska.

- I mnie się zdaje, że tak będzie lepiej. Zresztą, sam jestem ciekaw, co to za cholera łazi po ścianie z latarką.

Wkrótce po tej rozmowie dwaj górale, członkowie TOPR-u, udali się pod północną ścianę. Mieli przeprowadzić dokładny rekonesans i w razie potrzeby zaalarmować Pogotowie.

Ratownicy wrócili wczesnym rankiem. Na pytanie Oppenheima wzruszyli ramionami i zamiast odpowiedzi położyli przed kierownikiem Pogotowia pięć par podkutych, turystycznych butów, zawiązanych starannie sznurowadłami, - I co? Buty są, a ludzie?

Sprawa świateł nie została wyjaśniona. Żaden ze wspinaczy nie odpowiedział na wołanie członków Pogotowia. Nie odpowiedzieli ani na pytanie, czy potrzebują pomocy, ani też nie wytłumaczyli sensu pojawiających się od czasu do czasu błysków. Ratownicy odnieśli wrażenie, że dziwni turyści pod wpływem okrzyków przyśpieszyli wspinaczkę. Uciekali w górę, jakby się bojąc, że Pogotowie ściągnie ich za portki z powrotem w dolinę.

Takich dziwaków nie widziano jeszcze w Tatrach. Nie mogąc się z cudakami dogadać, ratownicy zabrali buty.

- Przyjdą po buty. Bez butów przecież nie pojadą do domu i nigdzie dalej nie pójdą.

Z dużym zainteresowaniem oczekiwano wizyty właścicieli butów. Co chwila ktoś zaglądał do biura Pogotowia i upewniał się, czy buty jeszcze są.

Następnego dnia stanęło przed Oppenheimem pięciu młodych Ślązaków: Karol Zank, Antoni Pawliczek, Józef Pająk, Wilhelm Meniusz i Władysław Badena. Tłumacząc się gęsto, prosili o zwrot butów. Przyszli do biura w „mesztach”.

Tajemnicza sprawa znalazła wreszcie rozwiązanie. Okazało się, że pociągnięci sławą północnej ściany, opowiadaniami o jej niedostępności i trudnościach, wspinacze uparli się, żeby przejść ścianę w idealnie prostej linii od podnóża aż do krzyża. Znali z literatury fachowej technikę „drutowania ścian” wapiennych w Dolomitach, więc i na Giewoncie postanowili posłużyć się podobnym sposobem. W

kruchej skale haki nie dają pewnej asekuracji. Wapień kruszy się, hak wylatuje i wtedy wspinaczka kończy się tragicznie. Trzeba więc coś zrobić, żeby haki trzymały tak mocno, jak w litym granicie.

Sprytni chłopcy zaopatrzyli się w zapas cyny i wzięli na wspinaczkę lampę acetylenową. No i wlutowali haki w ścianę... Trwało, bo trwało, ale za to na każdym haku można było powiesić parę wołów. Oczywiście, tego rodzaju pokonywanie ściany zabrało Ślązakom dwa dni z okładem.

Zakopiańczyków opowiadanie wprost zatkało. Kiedy przyszli do siebie, sklęli mocno „ślusarzy”. Szło nie o lutowanie, lecz o błyski lampy, które narobiły w całym mieście zamieszania. Oppenheim zapytał, dlaczego nie uprzedzili Pogotowia, dlaczego nie odzywali się na wołania ratowników? „Ślusarze” wykręcali się, ale przyciśnięci do muru przyznali w końcu, że bali się oficjalnego zakazu. Obiecali na przyszłość nie uciekać przed Pogotowiem, nałożyli buty i wynieśli się bardzo zadowoleni z siebie.

Zakopane miało o czym gadać przez parę dobrych dni. Bo i proszę, co za pomysł cudacki: lutować ścianę! Może ci młodzi wspinacze ze Śląska nawet nie „lutowali”... Pewnie, że mieli lampę i że świecili po nocy. Bez błysków nie byłoby przecież tej całej historii.

Wszystkie wypadki zaćmiła jednak katastrofa, jaka się wydarzyła na Giewoncie w roku 1937. 15 sierpnia był pogodny i słoneczny. W taki dzień latem okolice szczytu Giewontu przypominają bazar na odpuście. Wzdłuż ścieżki siedzą górale z konwiami mleka i śmietany, z koszami wyładowanymi butelkami z lemoniadą. Są tam też sprzedawcy lodów, cukierków i ciastek. Ruchliwi przekupnie zakopiańscy przenoszą się razem z turystami na Giewont. Upał, zmęczenie, zadowolenie z dokonanego wyczynu - to wszystko sprzyja dobrym zarobkom. W pobliżu szczytu czeka fotograf wyspecjalizowany w efektownych „taternickich” zdjęciach. Jest nawet muzyka. Autentyczny dudziarz w góralskim oryginalnym stroju wita ceprów „drobnym” lub walczykiem. Prawdziwego turysty, ani taternika nie wypatrzysz w tym świątecznym tłumie. Kto lubi góry, ten stroni od jarmarcznego zgiełku i odpustowego tłoku. A jeśli przypadek jakiś zapędzi go tego dnia na grań Giewontu, unika szczytu, nie pokazuje się blisko krzyża. Giewont w pełni sezonu, gdy dopisze pogoda, zapchany jest ludźmi jak tramwaj w godzinach największego ruchu.

Pogoda dopisała. Sierpniowy skwar i błękitne, spłowiałe letnie niebo. Słońce spiekliwe, jak przed burzą, ale ani jedna chmurka nie zapowiadała nagłej zmiany. Lecz „murowana” pogoda w górach, jeśli się zmienia, to zmienia się koło południa. A w południe zebrało się na Giewoncie ze dwieście osób.

Ciemne, burzowe chmury wylazły nagle z zakamarków nieba. Nad Giewontem niebo skłębiło się i poczerniało. Lunął deszcz i razem z deszczem rozpętała się burza pełna niezwykle silnych wyładowań elektrycznych. Zaskoczenie było zupełne. Zmiana pogody przyszła tak raptownie, że ludzie potracili głowy. Zamiast co sił w nogach zmykać jak najdalej od krzyża i grani i gdzieś w kosówce przeczekać nawałnicę, wszyscy, powodowani jakimś tragicznym instynktem, zbiegli się na szczycie, pod dwunastometrowym żelaznym krzyżem.

W pewnym momencie oślepiający błysk poraził skuloną gromadę. Potężny huk wstrząsnął skałą i groźnym echem potoczył się po górach. Ludzie przypadli do ziemi. Świadkowie opowiadali później, że w ułamkowych odstępach czasu trzasnęło w Giewont co najmniej tuzin piorunów. Pioruny kruszyły skały i odłamkami raziły turystów.

Skutki okazały się straszliwe. Kiedy już przewaliła się burza, szczyt Giewontu przedstawiał widok, jaki widuje się na wojnie, gdy pocisk artyleryjski rozerwie się wśród biwakującej piechoty.

W odległości dziesięciu kroków od krzyża leżały zwęglone zwłoki doktora Leopolda Schönvogta i dudziarza Jana Mroza, syna słynnego grajka z Poronina. Zdarta z palców obrączka, spalona góralska spinka, stopiony zegarek i spalone koszule znaczyły drogę piorunu.

Po drugiej stronie krzyża znaleziono martwego Kazimierza Banę, sprzedawcę słodyczy. Bana, dla ochrony przed deszczem, trzymał nad głową tacę pełną ciastek. Domyślano się, że metalowy pierścionek ściągnął piorun i spowodował śmierć ciastkarza. Brat Leopolda, Erwin Schönvogt, został odrzucony o sześćdziesiąt metrów od krzyża, a w chwili uderzenia piorunu znajdował się tuż obok brata. Mimo rychłej pomocy i przewiezienia do szpitala w Krakowie Erwin zmarł po dwutygodniowej walce ze śmiercią Naliczono sto trzydzieści osób kontuzjowanych, poranionych lub porażonych piorunami. Członkowie Pogotowia zastali istne pobojowisko. Zaszokowani leżeli bez ruchu, niezdolni do wypowiedzenia słowa. Ranni powpełzali w kosówkę, kryli się w złomach skalnych, nie reagowali na wołania, bierni, otępiali czekali na śmierć. Szok był tak silny, że ludzie, którzy wyszli z nieszczęścia bez szwanku, leżeli z twarzami wciśniętymi w ziemię. Ratownicy musieli ich siłą stawiać na nogi i zmuszać do opuszczenia szczytu. Nikt dobrowolnie nie opuszczał kryjówek. Nikt z ocalałych nie mógł wykrztusić słowa ani zawołać przeszukujących Giewont ratowników. Akcja przeciągnęła się do zmroku. Z nastaniem zmierzchu na stacji kolejki w Myślenickich Turniach zapalono silne reflektory. W ich świetle do późnej nocy przetrząsano szczeliny, żleby i kosówki. Znajdowano bezwładne ciała, których jedyną oznaką życia były nerwowe dreszcze. Poszukiwania trwały długo, nikt nie wiedział, ilu turystów zaskoczyła burza.

Wydawało się, że katastrofa na Giewoncie i wstrząsające wrażenie, jakie wywołała w całej Polsce, stanie się groźnym ostrzeżeniem na przyszłość. Okazało się jednak, że pamięć ludzka jest zawodna, że patrząc w bezchmurne niebo nie sposób uwierzyć w katastrofalne skutki burzy w górach.

Szczyt górski jest naturalnym piorunochronem, przyciąga pioruny z zadziwiającą skutecznością. Bywa, że burza jeszcze niby daleko, a na graniach i szczytach już się pojawia pulsujące, iskrzenie. Turysta, który w tym czasie znajdzie się na szczycie, doznaje uczucia, jakby poddano go elektryzacji. Włosy dosłownie stają dęba - strach też robi swoje - ciarki biegają po grzbiecie, a nad głową pojawiają się „ognie świętego Elma”. Głowica czekanu zaczyna raptem łaskotać dłoń. Doświadczony łazik górski pozbywa się wtedy wszystkich metalowych przedmiotów i stara się jak najdalej odejść od szczytu i grani. Na zboczu - im niżej, tym lepiej - wyszukuje osłoniętą kryjówkę i tam czeka cierpliwie, aż niebo się uspokoi.

Burza w górach to przeżycie dla ludzi o mocnych nerwach i ludzi obeznanych z górami. Wrażenie wstrząsające. Świat nagle ciemnieje. Skalne ściany potężnym echem wzmagają siłę grzmotów. Huczą całe góry. Huk paraliżuje wolę i obezwładnia ciało. Ogłuszony człowiek traci momentalnie orientację.

Ulega złudzeniu, że pioruny biją nie z góry, lecz z boku, z dołu, ze wszystkich stron. Kto przeżył burzę w górach, wie doskonale, jak trudno utrzymać nerwy w karbach. Narastający łoskot, trzask kruszonych skał, hurkot spadających kamieni - wszystko to przewraca do góry nogami cały zdrowy rozsądek. Człowiek poddaje się panice i wtedy zachowuje, się tak, jak zachowali się niedoświadczeni turyści na Giewoncie. Zrywa się z bezpiecznego miejsca i śpieszy jak ćma do ognia.

Podobna tragedia powtórzyła się w sierpniu 1939 roku na Świnicy. Była to burza dosłownie z jasnego nieba. Ani wiatr, ani chmury nie zapowiadały nawałnicy. A jednak od Krywania nadleciała burza. Stało

się to tak prędko, że kierownicy szkolnej wycieczki, znajdującej się na stokach Świnicy, nie zdążyli ocenić niebezpieczeństwa. Dzieci, zamiast się schować pod skalnymi wantami, szły dalej na szczyt.

Ulewa, przypominająca oberwanie się chmury, zmusiła wycieczkę do przycupnięcia w żlebie.

Piorun uderzył w pobliskie skały. Lawina kamieni i głazów runęła żlebem. Siedmioro dzieci odniosło śmiertelne rany, wiele innych zostało ciężko okaleczonych. Razem z wodą leciały żlebami istne lawiny kamieni. Ogarnięte paniką dzieci uciekały na oślep w dół, ku Walentkowej...

Oppenheim z ratownikami przybył na miejsce wypadku, gdy deszcz jeszcze lał jak z cebra. W strugach ulewy rozpoczęła się dramatyczna akcja ratownicza. Trzeba było dosłownie odrywać dzieci od skały i znosić na dół w bezpieczne miejsce. Wiele dzieci w zaciśniętych dłoniach trzymało kępki trawy i gałęzie kosodrzewiny. Pod wpływem szoku następował skurcz mięśni, chwilowy paraliż. Doświadczeni ratownicy tylko zaciskali zęby i z trudem panowali nad nerwami.

Nowa tragedia, od wszystkich poprzednich bardziej wstrząsająca, bo ofiarą padły dzieci. To był już sierpień 1939. Nie minęło i parę tygodni, kiedy zwaliła się burza niosąca takie nieszczęścia, o jakich się ludziom w najgorszych snach nie śniło.

W panoramie Tatr, oglądanej z Zakopanego, sąsiadują z groźnym Giewontem poczciwe Czerwone Wierchy.

Wyglądające spoza Giewontu trawiaste bałuchy porośnięte rudziejącymi jesienią sitem skuciny, prezentują się na pierwszy rzut oka zdecydowanie niewinnie. Ilość wypadków na tych poczciwych kopach jest jednak bardzo duża. Doszło do tego, że Polskie Towarzystwo Tatrzańskie wydrukowało specjalne plakaty, ostrzegające turystów przed lekkomyślnym schodzeniem ze znakowanej ścieżki na Czerwonych Wierchach. A przecież ścieżka, wyprowadzająca na szczyty, ma charakter spacerowej dróżki, na której pasą się owce i krowy...

Niebezpieczeństwo tkwi w zdradliwej konfiguracji terenu. Wyniesiona ponad regle granitowa czapka skalna Czerwonych Wierchów podcięta jest z obu stron urwistymi ścianami wapiennej formacji.

Turysta, idący zielonymi upłazami obłych i łagodnie opadających szczytowych bałuch, nawet się nie domyśla istnienia groźnych krzesanic. Z górnych tarasów widać cały czas zakopiańską kotlinę, leżącą tuż, tuż... W dzień pogodny, przy dobrej widoczności, odległość maleje jeszcze bardziej. Zakopane tak blisko, a ścieżka wije się, kołuje, wydłuża drogę w nieskończoność, aby po wielkich ceregielach sprowadzić turystę do Doliny Kościeliskiej. A z doliny drałuj, bracie, do domu na zmęczonych nogach.

Kusi pozorna bliskość ludzkich osiedli. Turysta z coraz większym zainteresowaniem zaczyna przyglądać się łagodnym stokom, opadającym w stroną Zakopanego. Przyczepia się natrętna myśl o skrócie. Człowiek schodzi ze ścieżki.

W historii wypraw TOPR-u Czerwone Wierchy mają gęsto zapisaną kartę.

Zaczęło się od głośnych w całej Polsce poszukiwań Aldony Szystowskiej, Młoda dziewczyna zniknęła na Czerwonych Wierchach! Pisała o tym prasa, krążyły fantastyczne plotki. Miesiąc męczyły się zespoły Pogotowia. Szukali Szystowskiej doświadczeni taternicy i amatorzy przybyli spoza Zakopanego. Nikt nie mógł uwierzyć, że dorosły człowiek może się w górach zapaść pod ziemię, zniknąć dosłownie bez śladu. Przebieg wydarzeń był następujący: W dniu 8 lipca 1912 roku dotarła na

Czerwone Wierchy naukowa wycieczka słuchaczy Uniwersytetu Jagiellońskiego. Szli od Babiej Góry.

Prowadził wycieczkę profesor Ludomir Sawicki.

Na Czerwone Wierchy maszerowano szlakiem czerwonych znaków, przez doliny Kościeliską i Tomanową, przez Tomanową Przełęcz i Rzędy.

W pobliżu Krzesanicy, jakieś pięćdziesiąt metrów od szczytu, Szystowska zwróciła się do profesora, mówiąc, że na kilka minut musi zostać sama. Ponieważ na szczycie projektowano krótki odpoczynek, więc sprawa nie budziła żadnych wątpliwości. Spodziewano się, że Szystowska zaraz dopędzi resztę towarzystwa.

Minął kwadrans, towarzystwo zbierało się już w drogę, a Szystowskiej wciąż nie było widać i co dziwniejsze, nie odpowiadała na wołania. Wtedy kilku kolegów wróciło na ścieżkę. Początkowo podejrzewano jakieś żołądkowe kłopoty, więc poszukiwania prowadzono niezbyt natrętnie. W miarę upływu czasu potęgował się niepokój: Szystowska milczała jak zaklęta. Poszukiwania, w których wzięli udział wszyscy uczestnicy wycieczki, nie dały żadnych rezultatów. Nie natrafiono nawet na ślad.

Szystowska znikła. Rozwiała się jak mgła.

Profesor zarządził wymarsz. Pod wrażeniem niesamowitego zniknięcia koleżanki wycieczka zeszła do Zakopanego. Ponieważ Sawicki musiał tego samego wieczoru wyjechać do Krakowa, zwrócił się do Zaruskiego, prosząc o wszczęcie poszukiwań. Dwóch studentów zostało na stacji kolejowej, aby w razie wcześniejszego powrotu Szystowskiej zawiadomić Pogotowie o odwołaniu alarmu.

Minęła noc, Szystowska nie pokazała się w Zakopanem. Wobec tego Zaruski zarządził alarm i Pogotowie w pełnym swoim ówczesnym składzie wyruszyło na teren wypadku.

Szystowska pochodziła z Litwy, studiowała w Krakowie. Ubrana była w szarą bluzkę w kratkę, czarną spódnicę, miejskie buty, kapelusz „awiator”. Szła bez laski, z turystycznym workiem na plecach. W worku znikoma ilość żywności. Z tymi informacjami w pamięci zaczęto poszukiwania.

Mając na uwadze rozległość terenu, Zaruski podzielił wyprawę na trzy patrole. Pierwszy w składzie: Zdyb, Oppenheim i Mazurkiewicz - poszedł na Czerwone Wierchy od Małej Łąki. Drugi: Zaruski, Bednarski, Lesiecki i Stanisław Byrcyn - ruszył przez Miętusią. Trzeci patrol: Jerzy Żuławski, Jan Peksa i ochotnik, Konstanty Stecki - miał iść od Tomanowej śladami wycieczki.

Punkt zborny wycieczki naznaczył Zaruski na szczycie Krzesanicy. Silna burza zaskoczyła ratowników, musieli nocować w altanie Towarzystwa Tatrzańskiego na Przełęczy pod Kopą Kondracką.

Szystowskiej nie znaleziono. Nie natrafiono na najmniejszy ślad!

W dniu 10 lipca rano Pogotowie w całości zeszło do Zakopanego. Tu już czekał zaniepokojony na dobre profesor Sawicki.

O pierwszej w południe Zaruski zarządził następną wyprawę. Tym razem wyruszono w dwóch grupach.

Zdyb, Lesiecki, Byrcyn, Oppenheim oraz ochotnicy: Stecki i Piasecki mieli przetrząsać teren od Miętusiej po Ciemniak.

Zaruski, Bednarski, Peksa, Tylka i ochotnicy: Niebrój i Fergeslich wyruszyli od Hali Pisanej, aby przeszukać Wąwóz Kraków i wyjść z wąwozu na Ciemniak.

Obydwa oddziały zeszły na nocleg na Halę Tomanową Polską. Tam przy watrze czekał wyprowadzony z równowagi profesor Sawicki. Działo się coś zupełnie dziwacznego i niezrozumiałego.

Następnego dnia, tj. 11 lipca, wyrusza Pogotowie na dalsze poszukiwania. Skrupulatnie wypytują ratownicy okolicznych juhasów i baców. Nikt nic nie wie, nikt nic nie słyszał, nikt Szystowskiej nie widział.

Trzy oddziały prowadzą poszukiwania. Do trzeciego przyłącza się profesor Sawicki. Do akcji wchodzą przewodnicy: Jakub Wawrytko i Szymon Tatar Młodszy, oraz ochotnicy: Jan Stopka Ceberniak i Józef Wala. Zaruski wyznacza nowe zadanie: przeszukać metr po metrze Dolinę Rozpadliny.

Wracające do Zakopanego patrole Pogotowia sprawdziły tak zwane Piekło, Las Wantule, rejon Małołączniaka i rejon Kopy Kondrackiej.

Kto choć trochę zna okolice Czerwonych Wierchów, pojmie od razu, że Zaruski zrobił wszystko, co było w jego mocy. Ratownicy przetrząsnęli dosłownie wszystkie drogi zejściowe z Czerwonych Wierchów. A jednak ani dokładnie prowadzone poszukiwania, ani doświadczenie przewodników nie zdały się na nic Aldona Szystowska zniknęła bez śladu.

Mimo zmęczenia wywołanego trzydniową wyprawą - a teren Czerwonych Wierchów to nie przelewki - 12 lipca oddziały Pogotowia znowu wyruszyły w drogę. Zresztą, mówiąc szczerze, ratownicy nie mogli usiedzieć na miejscu. Zakopane huczało. Poruszony był cały świat akademicki Krakowa.

Poruszone było całe społeczeństwo. Wiadomości podawane przez gazety i plotki dawały pole do coraz bardziej sensacyjnych domysłów.

A Pogotowie niestrudzenie przeszukiwało Czerwone Wierchy, zadziwione ludzką bezradnością wobec gór. Rozwiązanie zagadki sprowadzało się do znalezienia trafnej odpowiedzi na pytanie: Dokąd mogła pójść młoda dziewczyna, nie znająca gór i nie posiadająca zapasów żywności?

Ratownicy rozkładają ręce. Znowu dzielą się na oddziałki. Szukają wytrwale w terenie już przeszukanym. Od Tomanowej Przełęczy po Tomanową Liptowską. W Dolince Jaworowej i na Jaworowych Skałkach. Potem w rejonie Małołączniaka i w dolinach Mułowej i Litworowej. Wreszcie znów przeczesują teren od Miętusiej po Czerwone Wierchy.

Pod wieczór ekipy ratownicze ściągają na Halę Tomanową Liptowską. Nocują wśród baców i wolarzy Liptowa. Do późna łamią głowy nad dziwacznym zdarzeniem. Przewodnicy patrzą po sobie i ani rusz uwierzyć nie mogą, że poszukiwania nie dały żadnego rezultatu. Na twarzach pojawia się cień niepokoju, noc jest złym doradcą... Cóż to się stało? Kto w tym maczał palce? Gdzie się dziewczyna zaszyła? Dlaczego skryła się przed ludźmi? Mówi się o dziewczynie. Ratownicy szukają żywej Szystowskiej. Dopiero znacznie później zdadzą sobie sprawę, że to zaciążyło na poszukiwaniach.

Słońce rozprasza nocne nastroje. Rano, jest to już 13 lipca, a więc szósty dzień, Pogotowie opuszcza halę.

Zdyb, Mazurkiewicz, Byrcyn idą znowu na Małołączniak i Wielką Turnię.

Zaruski, dwóch Wawrytków, Tylka, Aleksandrowicz, Bednarski oraz ochotnicy: Sawicki, Ceberniak, Uziębło i dziesięciu akademików z Krakowa, kolegów Szystowskiej - penetrują teren Krzesanicy, północne ściany Ciemniaka, Rzędy, Twardy Upłaz, Wąwóz Kraków, Organy i Halę pod Upłazem.

W dniu 14 lipca przewodnicy: Daniel, Peksa i Byrcyn poszli na Giewont znakowaną percią z Doliny Strążyskiej. Wrócili z pustymi rękami.

W trzy dni później Zaruski prowadzi nową ekipę złożoną ze Zdyba, Tatara i trzech ochotników.

Szukają od Szczerby po Małołączniak.

Wawrytko, Tylka, Marusarz, Bednarski, Lesiecki i ochotnicy, bracia Schielowie, przetrząsają grań nad Wielką Świstówką oraz jeszcze raz - Dolinę Rozpadliny.

Ekipy spotykają się w Tomanowej Liptowskiej. Przetrząsają las w Tomanowej Liptowskiej i część lasu w Dolinie Cichej. Noc zastaje ratowników na Hali Koszar Liptowski. Tam też nocują w szałasie.

I znów 18 lipca Bednarski, Marusarz, obaj Schielowie i Kowerski prowadzą poszukiwania pod Świstówką, Małołączniakiem, pod Kopą Kondracką i przeczesują starannie las doliny Suchej Kondrackiej.

Wyprawy nie przyniosły nic poza zmęczeniem. Czerwone Wierchy szydziły z ludzi chlubiących się znajomością gór. Tajemnicze zniknięcie Szystowskiej rozsławiło Czerwone Wierchy na cały kraj.

Ojciec Szystowskiej, bogaty ziemianin z Wileńszczyzny, wyznaczył kolosalną nagrodę - dziesięć tysięcy rubli - za odnalezienie jedynaczki!

Kawiarniane plotki stawały się coraz bardziej fantastyczne. „Uciekła z austriackim oficerem na Węgry”, „Widziano ją w Paryżu, występuje tam w kabarecie”. Wreszcie zaczęto przebąkiwać o morderstwie na tle seksualnym. Natychmiast plotkarze podzielili się na dwa obozy. „Mord rabunkowy” - mówili jedni. „Mord seksualny” - upierali się drudzy i niedwuznacznie wskazywali na „juhasów, znanych z dzikości i nieopanowanej żądzy”. Wygadywano historie, o jakich nie śniło się ani „dzikim juhasom”, ani cywilizowanym mieszczuchom. Wtedy do sprawy Szystowskiej wmieszała się policja.

Ze stołecznego Krakowa zjechał do Zakopanego agent policji kryminalnej z policyjnymi psami. Po zapoznaniu się z okolicznościami wypadku agent postanowił zbadać sprawę na miejscu. Na Tomanową Przełęcz wyruszyła jeszcze jedna ekipa w niecodziennym składzie: trzej członkowie Pogotowia - Lesiecki, Marusarz, Oppenheim - oraz agent ze swoimi psami. Obwąchiwanie ścieżki biegnącej przez Czerwone Wierchy nie zdało się na nic. Policyjne psy uległy panice. Na widok przepaści truchlały, trzęsły się ze strachu, przypadały ludziom do nóg. W miejscach bardziej eksponowanych trzeba było psy przenosić na rękach. W tych warunkach „akcja z psami” nie miała żadnego sensu. Agent zdecydował się zejść z Czerwonych Wierchów i poszukać śladów na pobliskich halach. Tam pieski odzyskały policyjny rezon. Kiedy ekipa zbliżała się do szałasów, pies szarpnął się zdecydowanie, - Siad! - krzyknął agent.

Ratownicy zdrętwieli. Takiego obrotu sprawy nie spodziewał się żaden z nich.

Pies zawzięcie rył ziemię tuż koło szałasu. Wygrzebał głęboki dół i triumfalnie warknął. Agent pochylił się nad jamą. Na dnie leżały kobiece włosy splecione w warkocz. A więc jednak! Agent nie upierał się, że to włosy zaginionej. Był pewien, że przy okazji odkryto inną, dobrze zatajoną zbrodnię. Psy, mimo zachęty, nie odkopały nic więcej. Wobec tego agent zarządził wstępne śledztwo. Wezwano bacę i ściągnięto pod szałas wszystkich juhasów oraz przebywającą na hali dziewczynę. Uporczywe wypytywanie, groźby i podchwytliwe pytania spaliły na panewce. Górale o żadnym morderstwie nie chcieli słyszeć. Wypierali się, do niczego nie przyznawali, co okropnie irytowało agenta, przyzwyczajonego do porządku i ładu. Kiedy przedstawiciel władzy rozindyczył się na dobre, młoda góralka wybuchnęła płaczem. Przyciśnięta do mury wyznała w szlochach, że sama obcięła i zakopała swój warkocz, żeby raz na zawsze pozbyć się dokuczliwego kołtuna. Baca potwierdził z powagą, dodając, że zakopywanie warkocza nikogo nie powinno dziwić, bo środek stary, wypróbowany i na kołtun bardzo skuteczny.

Agent pokiwał głową, gwizdnął na psy i cała ekipa ruszyła prosto do Zakopanego. Zerwała się jedyna nitka. Prysła ostatnia nadzieja. Zostały tylko plotki, domysły i sensacyjne historie osnute na tle „sprawy Szystowskiej”.

Dla ratowników była to sprawa całkowicie niezrozumiała. Irytująca i zagadkowa, godząca w ambicję.

Taternicy, przewodnicy i członkowie Pogotowia prowadzili teraz poszukiwania na własną rękę.

Ktoś przypomniał o licznych grotach i dziurach wydrążonych przez wodną erozję. Może do którejś z grot wpadła Szystowska? Lesiecki, Oppenheim i kilku innych turystów zabrało się do Czerwonych Wierchów „pod kątem widzenia grot i dziur”. Schodzili nogi, stracili mnóstwo czasu, odkryli tuzin nowych, nie znanych dziur i - wrócili do Zakopanego z kwitkiem, jak wszystkie poprzednie wyprawy.

Zaruski nie zarządzał już oficjalnych wypraw Pogotowia. Poszukiwania jednak trwały. Znalezienie ciała Szystowskiej stało się ambicją ratowników i mieszkających w Zakopanem taterników.

Minęły trzy tygodnie. Nikt się nie łudził, że odnajdzie się żywą Szystowska, Należało jednak za wszelką cenę znaleźć ciało nieszczęsnej dziewczyny.

Co parę dni ochotnicze wyprawy wyruszały w kierunku Czerwonych Wierchów. Rezultaty równały się zeru.

Po upływie trzech już tygodni od wypadku, 1 sierpnia, Zaruski, Zdyb i kilku ochotników poszli w góry z zamiarem przeszukania wielokrotnie przeszukiwanych terenów.

Zaruski prowadził dobrze znanym szlakiem przez Dolinę Miętusią, Kobylarz i Wielką Turnię na Małołączniak. Szli szlakiem sprawdzanym przez dziesiątki turystów i ratowników. Lecz teraz, kiedy nie ulegało wątpliwości, że Szystowska padła ofiarą wypadku, ratownicy inaczej przyglądali się górom, inaczej szukali.

Przeszukiwano żleb po żlebie. Zjeżdżano na linie sprawdzając kolejno wszystkie urwiska i kominy.

Posuwająca się wolno ekipa dotarła w końcu do żlebu podciętego urwiskiem od strony Doliny Małej Łąki.

Podczas zjazdu trzydziestometrowym kominem Zdyb dojrzał nagle worek turystyczny leżący na skalnej półce.

- Worek! Worek!...

W kilka chwil później taternicy dotarli do półki. W worku znaleziono damską bluzkę i kobiece drobiazgi toaletowe.

Szystowska!...

Nie ulegało wątpliwości, że to był plecak zaginionej studentki. A więc - nareszcie. Ratownicy byli o krok od rozwiązania tragicznej zagadki.

Zaruski, asekurowany przez Zdyba, zjechał niżej. Wychyliwszy się mocniej, zobaczył na dole, na skalnym progu ciało kobiety. Tajemnica Czerwonych Wierchów została rozwikłana.

Na drugi dzień po tym odkryciu wyruszył Zaruski z siedmioma członkami Pogotowia i austriackim żandarmem po ciało Szystowskiej. Wspinając się przepaścistymi ścianami, ratownicy dotarli do zwłok.

Owinęli ciało w ceratę i spuścili je na piargi od strony Doliny Małej Łąki. Mimo upływu trzech tygodni zwłoki nie były jeszcze w stanie rozkładu.

Sprawa Szystowskiej została definitywnie zakończona. W księdze wypraw TOPR-u można przeczytać lakoniczną notatkę w rubryce „Wynik ostateczny”: „Aldona Szystowska z Litwy, 20 lat, studentka Uniwersytetu Jagiellońskiego, pierwszy raz będąca w górach, spadła ze ściany wysokości 150 metrów ponosząc śmierć na miejscu. Głowa strzaskana. Ręce i nogi połamane”.

Wiadomo było, co się stało. Należało teraz tylko odpowiedzieć, jak się to stało? Przyjęto, że Szystowska, chcąc prędzej dopędzić wycieczkę, zeszła ze znakowanej ścieżki. Potem, zobaczywszy Zakopane jak na dłoni, uległa pokusie i poszła na skróty. Stanęła wkrótce nad trawiastą ścianą gęsto przetykaną skałkami. Zaczęła schodzić urwistymi trawniczkami, nie zdając sobie sprawy z niebezpieczeństwa. Wzrastająca przepaścistość terenu uniemożliwiała marsz z plecakiem. Turystka zdjęła worek z ramion, a w kilka chwil później potknęła się i runęła w przepaść. Znaleziony przy zwłokach zegarek wskazywał godzinę szóstą. Domyślano się, że o tej właśnie godzinie nastąpiła katastrofa.

Ciągnące się blisko miesiąc poszukiwania przydały się bardzo ratownikom w następnych akcjach.

Czerwone Wierchy zdradziły swe pułapki. Gdy nadchodził do Pogotowia meldunek o zaginięciu turysty w rejonie Czerwonych Wierchów, ekipy ratownicze wyruszyły na pewniaka. Zaczynano poszukiwania od groźnych skalnych kotłów, dolin: Mułowej, Litworowej i Małej Łąki. Szukano nie tam, gdzie biegną drogi wyprowadzające z Czerwonych Wierchów, lecz tam, gdzie teren stwarza złudzenie dogodnego i krótszego zejścia.

Oppenheim, kiedy został kierownikiem Pogotowia, często powracał do „sprawy Szystowskiej”.

- Poznałem wtedy Czerwone Wierchy jak własną kieszeń.

Wypadek, jaki się zdarzył podczas pierwszej wojny, świadczy, że tak było istotnie.

W dniu 1 września 1917 roku przybiegł do Oppenheima turysta błagając o ratunek. Czasy były wojenne, ludzi mało. Oppenheim wyruszył więc sam. Turysta, Michał Zieliński, spełniał rolę przewodnika. W drodze opowiedział, co się stało. Zieliński i jego żona Krystyna szli z Giewontu na

Czerwone Wierchy. Schodząc z Małołączniaka zgubili ścieżkę i czas pewien szli na przełaj. Potem weszli w stromy żleb. Tam Zielińska straciła równowagę i zleciała zatrzymując się na niewielkim trawniku. Stamtąd wołała o ratunek, a więc żyła.

Zieliński próbował sam dotrzeć do żony. Kiedy okazało się to ponad jego siły, wydostał się ze żlebu, odszukał ścieżkę i zbiegł do Zakopanego po pomoc.

Po przybyciu na miejsce okazało się, że Zieliński nie może rozpoznać żlebu, w którym wydarzył się wypadek. Oppenheim zjeżdżał raz i drugi, i trzeci, lecz rannej turystki nie odnalazł. Wstrząs, jaki przeżył Zieliński, był tak silny, że zatarł w pamięci szczegóły terenowe. Zrozpaczony człowiek z całą pewnością wskazywał na jakiś żleb, aby za chwilę równie pewnie wołać: „To nie tu, to pewnie dalej”.

Wtedy Oppenheim kazał Zielińskiemu jeszcze raz powtórzyć przebieg wypadku z wszystkimi szczegółami. W trakcie opowiadania wyszło na jaw, że Zieliński, próbując dostać się do żony, czepiał się krzaków kosówki. Drobiazg wyjaśnił natychmiast sytuację. Oppenheim jeszcze z czasów wyprawy po Szystowską pamiętał cechy charakterystyczne żlebów. Przypomniał więc sobie, że kosówka rośnie tylko w jednym miejscu. Nie pytając więcej, szedł prosto do progu Doliny Litworowej, do żlebu opadającego ku Wielkiej Świstówce. Wypadek tu musiał mieć miejsce. Po zjechaniu około trzydziestu metrów zobaczył Oppenheim zwłoki zaklinowane w skalnej niszy o dwadzieścia metrów niżej.

Zielińska zsunęła się z trawnika, na którym zatrzymała się po pierwszym upadku, spadła na skałę i poniosła śmierć na miejscu.

W kilka lat potem utknął w połowie progu Doliny Litworowej student, Włodzimierz Firsoff. Trzeźwo oceniwszy sytuację, postanowił nie ruszać się z miejsca i czekać na ratunek. Przesiedział w skałach dwie doby. Była to już późna jesień, mało kto chodził po górach. Echo powtarzało wołanie, lecz nikt nie potwierdza! odebrania sygnałów. Po dwóch dniach rodzina Firsoffa zwróciła się do Oppenheima zawiadamiając o zaginięciu studenta w rejonie Czerwonych Wierchów. Wyprawa ratownicza dość szybko odszukała przemarzniętego i zgłodniałego turystę. Zdrowo i cało sprowadzono Firsoffa na dół, lecz niefortunny turysta był speszony „zapchaniem się” w skały, że „nic a nic nie cieszył się ze szczęśliwego zakończenia”.

- Cóż pan takie miny stroi? - spytał w pewnym momencie zirytowany Oppenheim. - Zachował się pan rozsądnie. Szukanie zejścia skończyłoby się znacznie gorzej.

Wszystkie wyprawy kończą się bardzo podobnym epilogiem. Ofiarę wypadku sprowadza - lub znosi pogotowie na dół i turysta wędruje do domu, do Zakopanego. Jeśli nawet obyło się bez obrażeń, turysta wydobyty z opresji ma dosyć gór na pewien czas. Musi odpocząć i ochłonąć z wrażeń. Powrót do Zakopanego jest więc naturalnym zakończeniem akcji. Ale zdarzyło się inaczej.

W sierpniu 1933 roku zabłądziła na Czerwonych Wierchach studentka, Janina Preger. Straciwszy orientację, zaczęła schodzić urwiskiem Doliny Litworowej. Dotarła na próg Doliny Mułowej i tu stanęła bezradnie.

Znajdujący się w tej okolicy turyści odpowiedzieli na wołanie. Zawiadomione Pogotowie szybko odnalazło Pregerównę i sprowadziło znad przepaści. I teraz właśnie pora na zakończenie sprzeczne z dotychczasową tradycją. Ratownicy zastali dziewczynę w doskonałej formie psychicznej. Ujęci tym, zaproponowali powrót do Zakopanego górami. Pregerówna zgodziła się chętnie. Pomaszerowano do domu przez Czerwone Wierchy i Dolinę Kondratową. Traf zrządził, że tego wieczoru w schronisku na

Hali Kondratowej grała góralska muzyka. Okazja wspaniała! Ratownicy i niedoszła „ofiara gór” przetańczyli całą noc i dopiero rano zeszli do Zakopanego. Bywało i tak. Na wyjątkowo krzepką trafiło dziewczynę. Inna dawno by dostała ataku histerii i spazmów.

Powiadają, że kto drogi skraca, do domu nie wraca. W górach można śmiało dodać: kto ścieżki prostuje, doma nie nocuje. Co roku, kiedy przychodzi wiosna, członkowie Pogotowia patrzą na góry, starając się odgadnąć, ile nocy przyjdzie spędzić w ścianie Giewontu albo pod urwiskiem Czerwonych Wierchów, czekając na świt, który umożliwi akcję ratowniczą.

Wydobyty z opresji turysta może Opatrzności i Pogotowiu dziękować, jeśli skończyło się tylko na strachu i nocy urozmaiconej szczękaniem zębów. Z górami nie ma żartów, nawet z takimi górami, z których widać Zakopane i startujący na ratunek helikopter.

Po co ludzi straszyć, obrzydzać autokarowe poznawanie gór? Tyle to warte, co przypominanie truposza, którego Zaruski posadził okrakiem na „pociągu śmierci”. Przecież i tak będą co sezon szturmować Gubałówkę, Kasprowy, Morskie Oko; będą ciągnęli pielgrzymką na Giewont i będą składać Tatrom daninę szkła, papieru, blachy i wszelkiego śmiecia.

Dawne tragedie nabierają znaczenia, gdy się je porówna z tym, co w górach dzieje się współcześnie.

Nie idzie o strachy, lecz o poczucie odpowiedzialności i jaką taką wyobraźnię. Często, ciągle zbyt często, zdarzają się sytuacje urągające zdrowemu rozsądkowi. Jak nazwać postępowanie dorosłego i niby przy zdrowych zmysłach mężczyzny, który przy chwiejnej wiosennej pogodzie wlecze na Giewont kilkuletniego chłopca? Albo tych młodych, którzy zostawili ginącą z zimna dziewczynę? Mój przyjaciel zakopiański widzi jedną jedyną radę: „Każdemu, co najpierw taki pewny siebie i zarozumiały, a potem ogłupiały i zasmarkany ze strachu, należałoby zaaplikować lewatywę z jęczmiennych pliw oraz szprycę oleju, może być po szprotkach, do łba. Olej wzmacnia rozum, plewy dla zapamiętania”.

Pomysł w zasadzie interesujący upadł z braku odpowiedniego personelu.

Kobiety idą w góry Eliasz Radzikowski w swym przewodniku po Tatrach umieścił zdanie: „Rysy jest to ostatni szczyt w Tatrach, który może osiągnąć niewiasta bez utraty czci niewieściej...”

Beata Łaska, poślubiona kieżmarskiemu staroście, odbywała wycieczki w góry. Wiadomo, że w roku 1565 bawiła na Zielone Świątki przy Zielonym Stawie Kieżmarskim, podziwiając okoliczne szczyty.

W pierwszej połowie XIX wieku Łucja z Giedroyciów Rautenstrauchowa odwiedziła Dolinę Kościeliską, Morskie Oko i Czarny Staw. Opis wspomnianych wycieczek znajduje się we wrażeniach z podróży, obejmujących pięć tomów i zatytułowanych „Miasta, góry i doliny”.

W 1855 roku pani Maria Steczkowska wydała „Obrazki z podróży do Tatrów i Pienin”. Zachwycona urokiem krajobrazu górskiego, namawiała gorąco Polaków i Polki do zapuszczania się w Tatry.

Obiecywała wrażenia, o jakich się nie śni mieszkańcom nizin. Pani Steczkowska organizowała wycieczki i próbowała sama prowadzić znajomych w góry.

Na dawnych rysunkach i fotografiach z łatwością można dostrzec pierwszą trudność, jaką musiały pokonać panie wybierające się na górskie wycieczki. Ciarki przechodzą, gdy patrzy się teraz na ówczesne turystyczne stroje, na te triurniury, sznurówki i zamaszyste spódnice. W takim stroju niełatwo było poruszać się w kłopotliwym górskim terenie. Miał rację Eliasz Radzikowski czyniąc taktowną uwagę, że nie każda droga jest dla niewiast wskazaną. „Chorągiew spódnicy”, jak pisał Stanisław Witkiewicz, nie ułatwiała kobietom taternickiej kariery.

Maciej Sieczka, sławny w ubiegłym wieku przewodnik, zwierzał się zaufanym kompanom, że dzielna panna Janotówna wdziewała pod spódnicę hajdawery, aby wspinaczkę ułatwić. W trudniejszych miejscach, gdy nikt nie widział, taterniczka spódnicę zrzucała i w samych tylko hajdawerach pięła się do góry. Nie uchodziło o takich sprawach opowiadać głośno.

Gdy ruch taternicki na dobre zaczął się rozwijać, nie zabrakło kobiet na liście członkowskiej Sekcji Turystycznej. W latach 1900-1912 kronika taternicka wymienia nazwiska pierwszych taterniczek w dosłownym tego słowa znaczeniu: Wanda Herse, Julia Zembatowa, Władysława Panek-Jankowska, Zofia Królowa, Ada Raynal-Loriowa, Helena Dłuska i Irena Pawlewska. Za gwiazdę pierwszej wielkości uważano Wandę Jeromin. Dotrzymywała kroku ówczesnym taternikom, miała na swym koncie pierwsze wejścia, słynęła z wytrzymałości i odwagi.

Pojawienie się kobiet na tatrzańskich drogach pokwitowano uwagami pełnymi sceptycyzmu.

Wyczuwano, że granica kobiecej wytrzymałości przebiega znacznie niżej i że bez ryzyka katastrofy kobiety przekroczyć jej nie mogą.

Roman Kordys, autorytet w zagadnieniach górskich, pisał bez ogródek: „Kobieta, która, o ile nie jest... typem półmęskim, nie ma nic do powiedzenia w taternictwie, nigdy rasowym taternikiem nie będzie... ale jak nikt inny na świecie odczuwa i chłonie przepotężny urok męskiego czynu...”

Mieczysław Świerz w swych górskich aforyzmach notuje taką myśl: „Kobieta także i taternictwu nie pozostaje nigdy wierna”.

Nic dziwnego, że taka atmosfera działała pobudzająco. Taterniczki postanowiły odpowiedzieć samodzielnymi wyprawami. Wiele z tych ambitnych prób znalazło swój epilog w księdze Pogotowia.

W pierwszym okresie przedstawicielkami „kobiecego taternictwa” były przede wszystkim Dłuska i Pawlewska. Często wyruszały samotnie lub we dwójkę. Dopiero po chwili zdałem sobie sprawę z konieczności uzupełnienia lakonicznej uwagi. Przecież Helena Dłuska, jej kuzynka Irena Pawlewska i Wanda Jerominówna to była pierwsza trójka dziewcząt w Sekcji Turystycznej TT! W latach 1908 i 1909 Dłuska zapisała na swoje taternickie konto blisko czterdzieści wejść na szczyty i przełęcze. W tym, razem z Pawlewska, pierwsze wejście na Szczyrbski Szczyt (2385 m) drogą od Małego Ogrodu.

Bez męskiego towarzystwa, bez przewodnika górala! Na owe czasy była to sensacja i wyczyn dobrej klasy. Na nowej drodze dwie panny i nikogo więcej. W rok później nastąpiła katastrofa. Podczas samotnej wspinaczki na Kominy w Dolinie Strążyskiej jesienią 1909 roku Dłuska odpadła od ściany.

Wyszła z życiem, ale wypadek okupiła trwałym kalectwem. Skończyły się ambicje wspinaczkowe i niemożliwe stały się dłuższe wycieczki narciarskie. Ostatnim śladem były wspomnienia z wycieczki w Góry Skaliste opublikowane na łamach „Taternika” w 1922 roku. Tegoż roku ukazał się jej nekrolog.

Zmarła w Ameryce, daleko od Tatr.

Inne kobiety zadowalały się udziałem w wyprawach prowadzonych przez mężczyzn. „Kobiece taternictwo” ożyło w kilkanaście lat później, w okresie szczytowego rozkwitu polskiego taternictwa, w latach 1924-1933.

Góry zaludniły się młodymi, ambitnymi wspinaczami. Dziewczęta chciały dorównać chłopcom.

Wytworzył się nastrój „konkurencji”, nie wróżący nic dobrego. Często lekkomyślnie podsycano ambicje dziewcząt, nie pamiętając o nierównych siłach. Pokonywanie trudnych ścian w towarzystwie wspinaczy dawało złudną pewność siebie i zachęcało do szukania samodzielnych sukcesów.

W dniu 19 sierpnia 1928 roku dwie taterniczki stanęły pod Ostrym Szczytem. Projektowały przejście południowej ściany drogą Häberleina.

Zofia Krokowska chodziła po górach od trzech lat. Zaczęła serią wypraw zimowych w towarzystwie brata, potem stopniowo poznawała Tatry samodzielnie i zdobywała technikę wspinaczkową. Miała za sobą wspaniałą wyprawę odbytą w kwietniu 1928 roku, podczas której padły aż cztery problemy zimowe, z Małym Kieżmarskim od północy.

Znany taternik i towarzysz wielu wypraw Krokowskiej, Zaremba, napisał potem w „Taterniku”: „Właściwą jednak dziedziną, w której Zofia Krokowska równać się mogła śmiało z najdzielniejszymi, najbardziej doświadczonymi taternikami - było taternictwo zimowe. Ci, którzy z nią chodzili, nie wiedzieli, co w niej bardziej podziwiać: czy wyborną umiejętność chodzenia po śniegu, czy niewyczerpany zapas energii, jaki siłą swej woli umiała wydobyć z wątłego na pozór ciała, czy wreszcie spokój i opanowanie w sytuacjach najcięższych.

Wyprawa ta (mowa o wyprawie kwietniowej) zdecydowała o losach Zośki, spotęgowała bowiem jeszcze bardziej jej zapał taternicki. Jednocześnie zaś na tej wyprawie poznały się i zbliżyły do siebie dwie pionierki taternictwa kobiecego. W owym czasie właśnie były modne w kołach taternickich dyskusje na temat wartości taternictwa kobiecego. Najskrajniejsze poglądy ścierały się po obu stronach. Czy można się dziwić, iż przy najbliższej sposobności obie czołowe przedstawicielki

taternictwa kobiecego postanowiły - dla wykazania swej niezależności od mężczyzn - odbyć wyprawę we dwie?”

Towarzyszka Krokowskiej, Jadwiga Honowska, miała za sobą praktykę pięcioletnią. Co prawda cały rok 1925 musiała spędzić poza górami dla podreperowania zdrowia. Za to w latach następnych w męskim towarzystwie lub samodzielnie przeszła szereg trudnych dróg skalnych, zyskując opinię taterniczki wysokiej klasy. Honowska, matematyczka z wykształcenia, romantyczka z usposobienia, zdradzała silne ambicje sportowe. Południowa ściana Ostrego Szczytu była wyczynem wartym największego ryzyka.

Ostry Szczyt jako jeden z pierwszych wszedł do historii taternictwa. O jego zdobycie odbył się słynny wyścig rozegrany między Englischem i Jurzycą w zamierzchłych czasach tatrzańskich początków.

Drogę na szczyt południową ścianą odkrył niemiecki alpinista Häberlein. Jest to klasyczny przykład drogi bardzo trudnej. Polscy wspinacze powtarzali przejście ściśle według Häberleina i z wariantami.

Dzień poprzedzający wspinaczkę był niepogodny. Nie ulega wątpliwości, że taterniczki musiały natrafić na oblodzenie skały. Trzymały się ściśle drogi pierwszego zdobywcy ściany. Pokonały najtrudniejszą część. I wtedy...

Stanąwszy na końcu górnego trawnika, pod przewieszką, wbiły hak. Idąca przodem zdjęła worek i zaczęła się dalej wspinać. Wtem niespodziewanie odpadła od skały, kilka metrów przeleciała w powietrzu i zaczęła się ślizgać po trawniku. Szarpnięcie naprężonej liny wyrwało hak. Od tej chwili nie było dla nich ratunku. W szalonym pędzie nad białymi urwiskami przebyły około siedemdziesiąt metrów nie dotykając skały. O trzydzieści pięć metrów nad piargami znajduje się mała platforma, o którą uderzyła głową Krokowska (znaleziono tam jej włosy i pierwsze krwawe ślady). Dziesięć metrów niżej runęła Honowska. Ciała potoczyły się dalej, aż na piargi, na lewo od wejścia w skały. „Oto suchy opis bolesnych faktów” - kończy swą relację sprawozdawca wypadku w „Taterniku” i dodaje: „Bezpośredniego powodu katastrofy nie znamy i chyba już nigdy znać nie będziemy. Jeżeli zaś zwracamy się do powodów pośrednich, uderza nas przede wszystkim wbicie haka nad górnym trawnikiem. Jest to teren już stosunkowo łatwy, nie wymagający właściwie asekuracji; po wtóre wobec dobrych miejsc do stania, asekuracja z wolnej ręki byłaby zupełnie wystarczająca. Należy nawet przypuszczać, iż w czasie zastosowani asekuracji z wolnej ręki, skończyłoby się na potłuczeniu jednej osoby. A zatem znalazły potwierdzenie stare nauki: asekurowanie przez hak tam, gdzie to można dobrze zrobić z wolnej reki, jest powiększeniem ryzyka. Hak asekuracyjny musi być wbity niesłychanie mocno w szczelinę skały, inaczej jest źródłem poważnego niebezpieczeństwa. Dalej zwrócić należy uwagę na to, iż katastrofa nastąpiła, podobnie jak w wielu innych wypadkach, po pokonaniu wszystkich istotnych trudności. Świadczy to ponownie o konieczności trzymania nerwów jeszcze jakiś czas w napięciu, gdy po uciążliwej wspinaczce wydostajemy się na drogę przedstawiającą mniejsze trudności”.

W czternaście miesięcy później dwie młodziutkie taterniczki postanowiły dokonać ponownej próby.

Panny Skotnicówny poszły na południową ścianę Zamarłej Turni. Marzena miała lat osiemnaście, jej siostra Lida- szesnaście. Wróżono im wielką taternicką sławę. Mimo młodego wieku miały za sobą

szereg trudnych i bardzo trudnych dróg. Chodziły świetnie, z pełną uroku zręcznością, z brawurą i odwagą. Ambicją sztukowały wątłe dziewczęce siły. Ładne, pełne wdzięku i taternickiej fantazji dziewczęta chętnie zabierano na wyprawy. Poprzednie drogi przeszły Skotnicówny w towarzystwie doświadczonych taterników. Wyprawa na Zamarłą miała pokazać mężczyznom wartość czysto kobiecego zespołu.

Wspinaczki młodych dziewcząt (chodziły już w góry, gdy młodsza miała lat czternaście, a starsza szesnaście) budziły wśród starszych, prócz podziwu, wiele wątpliwości i zastrzeżeń. Oppenheim, który nigdy nie wtrącał się do takich spraw, tym razem uznał za stosowne rozmówić się z matką młodych taterniczek. Wychodził z założenia, że musi przyjść moment, w którym szczupłego zapasu sił fizycznych nie sposób będzie zrównoważyć ambicją i doskonałym wyczuciem skały. Razem ze spadkiem napięcia nerwowego wystąpi raptowne uczucie zmęczenia i wtedy drobiazg może spowodować katastrofę.

Jak było do przewidzenia, rozmowa z matką nie odniosła żadnego skutku. Namiętności wspinaczkowej nie można wyperswadować najbardziej rzeczową argumentacją. Człowiek opętany manią chodzenia po górach i znajdujący przyjemność w pokonywaniu trudności na karkołomnych ścianach - nie rezygnuje wobec perswazji słownych. Jak przekonać młodą dziewczynę, która słyszy wokół siebie słowa zachęty i pochwały, podniecające ambicje? Jak wytłumaczyć, że jej sprawność fizyczna jest krucha i zawodna?

Początek października 1929 roku był wyjątkowo piękny. Dnie upalne, prawdziwie złotojesienne. Brać taternicka ciągnęła w góry, żeby wykorzystać ostatek letnich warunków. Kończył się sezon, gdzieś tuż za progiem czekały wichry i kurniawy.

Był 6 października, gdy Skotnicówny poszły z Zakopanego na Halę Gąsienicową i przez Zawrat zmierzały do Pięciu Stawów. Czekali tam na nie znajomi i stamtąd miały odbywać wyprawy wspinaczkowe.

Wiele okoliczności przemawia za tym, że atak „wprost z drogi” na południową ścianę był dziełem przypadku. Prawdopodobnie po przejściu Zawratu Skotnicówny zobaczyły wspinaczy na Zamarłej Turni. Najpewniej zdecydowały się momentalnie. Czuły się na siłach pokonać ścianę. Lida przeszła Zamarłą z dwoma taternikami. Marzena miała z Zofią Galicówną dwie drogi skalne na swoim koncie.

Obecność męskiego zespołu w ścianie działała dopingująco.

Warto przypomnieć, co o południowej ścianie napisał Zaruski: „Wymaga ona dużego zasobu siły i umiejętności technicznej, albowiem zachodzi tam potrzeba przeważnie ciężkiej taternickiej pracy. O ekspozycji, która jest niemal bez przerwy ogromna, nie mówię. Świadczyć może o niej fakt, że głaz, strącony przez nas z góry ostatniego trzydziestometrowego komina, odbiwszy się raz tylko parę metrów poniżej swego odwiecznego gniazda, nie dotknął już ściany i gruchnął prosto na piargi”.

Trzej wspinacze, Bronisław Czech, Jerzy Ustupski i Józef Wójcik, raptem spostrzegli idące ich śladem dziewczęta. Skotnicówny szły bardzo szybko. Najwyraźniej chciały zaimponować mężczyznom.

Na platformie za dolnym trawersem Lida dopędziła trzeciego wspinacza. Dziewczęta miały przed sobą odcinek drogi, który w opisie Zaruskiego przedstawia się następująco: „Stoimy teraz u podnóża płytkiego, prawie pionowego komina, którego górna część niewidoczna.

Kominem wspinamy się około piętnastu metrów. W jego środku odpęknięty od ściany graniasty słup wysokości człowieka (dobre miejsce do stania i asekuracji za pomocą pętli przewleczonej poza słup).

Wydostawszy się na wierzchołek słupa, ścianką komina pionowo (nieco w prawo) w górę do trzech słabo zaklinowanych kamieni, które tkwią w kominie jak księgi w szafie - i dalej. Po wyjściu z komina znajdujemy się u spodu wielkiego (kilkunastometrowego) wgłębienia, otwartego u dołu, z trzech innych stron osłoniętego ściankami. Ścianka górna jest przewieszona; wgłębieniem tym, które od biedy można nazwać wielką niszą, posuwamy się jeszcze z dziesięć metrów w górę, trzymając się prawej jego ścianki. Jesteśmy teraz na początku górnego trawersu i zarazem na początku najtrudniejszej partii”.

Bronisław Czech, „pierwszy na linie”, znajdował się na wysokości górnego trawersu, gdy Lida Skotnicówna rozpoczęła atakowanie rysy. Czech proponował pomoc, spuszczenie liny, która ułatwiłaby przejście górnej części rysy. Dziewczęta odmówiły. Wobec tego wspinacze zostawiają hak w pobliżu graniastosłupa.

Lida stanęła na wysokości haka. I wtedy, według relacji naocznych świadków opowiedzianej następnego dnia Oppenheimowi, przy zakładaniu karabinka na hak karabinek wypadł dziewczynie z ręki. Taterniczka zaniechała asekuracji i jakby w przypływie energii - ruszyła brawurowo do góry.

Opowiadaniu o tym nieszczęsnym karabinku dawano wiarę aż do następnego sezonu taternickiego.

W rok później znaleziono na haku rozgięty szarpnięciem karabinek. Jeszcze raz relacje naocznych świadków okazały się zawodne. Zasługują one z innych względów na uwagę. Prawdopodobnie w manipulowaniu karabinkiem było coś, co zwróciło uwagę wspinaczy. Może mniej pewne ruchy? Może pierwszy karabinek naprawdę wypadł z ręki?

Kto wie, może właśnie tam, koło haka, wystąpiły alarmujące oznaki zmęczenia i dlatego Lida ruszyła, jak ktoś określił, gwałtownie i na oślep. Może to była brawurowa próba dokończenia drogi przed całkowitym wyczerpaniem sił?

A więc Lida założyła karabinek i przepięła linę. Bronisław Czech był w tym momencie już nad górnym trawersem. Miał do pokonania przewieszkę w płytkim, pionowym kominku. W tej sytuacji dostrzegł odpadającą od ściany Lidę. W następnej sekundzie dwa ciała śmignęły na tle urwiska i z tępym odgłosem znieruchomiały na piargach. Katastrofa mogła z łatwością rozciągnąć się na zespół męski.

Można podziwiać żelazne nerwy Czecha i jego spokój. Zdołał pokonać przewieszkę i doprowadził zespół do końca drogi.

Stało się to 6 października 1929 roku. Następnego dnia ekspedycja Pogotowia maszerowała do Pustej Dolinki.

Mówiono: wykruszył się chwyt, dlatego Lida odpadła. Coś było z asekuracją - o rozgiętym karabinku jeszcze nie wiedziano. Oppenheim patrzył na ciała związane liną i myślał ze smutkiem, że już się stało to, co się stać wcześniej czy później musiało. W śmiertelnym momencie zawiodły siły. Mięśnie zdrewniały i odmówiły posłuszeństwa.

Kiedy Pogotowie zbliżyło się do schroniska w Pięciu Stawach, młody człowiek podbiegł do Oppenheima pytając, kogo niosą. Otrzymawszy odpowiedź, osunął się na ziemię. Był to narzeczony jednej z sióstr. Od wczoraj czekał w schronisku, tak jak to było umówione...

W ciągu kilkunastu miesięcy dwie katastrofy i cztery śmiertelne ofiary. Taternictwo kobiece poniosło straszliwą klęskę.

W osiem lat później śmierć górska znowu sięgnęła po taterniczkę. Zginęła Angielka, panna Ruth Hale.

Anglicy w Tatrach - to nie nowina. W 1793 roku angielski turysta, Robert Towson, wchodzi na Łomnicę. W pięćdziesiąt lat później John Ball, jeden z założycieli i prezes Alpine Club, dokonał pierwszego wejścia na szczyt Lodowego.

W 1934 roku przyjechała w Tatry angielska alpinistka, miss Hale. Miała trzydzieści cztery lata i była sekretarką Ladies Alpine Club. Zobaczywszy Tatry polubiła je od razu. Przyjeżdżała do Polski co roku.

Dobrze się czuła wśród polskich taterników.

Był to piąty sezon tatrzański Ruth Hale. Zła pogoda uniemożliwiała wspinaczkę. Pobyt Angielki dobiegał końca. Zanosiło się na to, że ostatnie dni trzeba będzie prawie przesiedzieć w schronisku.

Sierpień był wyjątkowo deszczowy. Wykorzystując chwilową poprawę pogody, miss Hale w towarzystwie W. Paryskiego i Ł. Januszewicza rusza pod północno-wschodnią ścianę Rumanowego, żeby rozwiązać „problem prawego żebra”. W trakcie wspinaczki pogoda uległa raptownej zmianie.

Nadleciał deszcz, który zmienił się rychło w gwałtowną ulewę. Mimo złych warunków atmosferycznych zespół osiągnął zamierzony cel. Późna pora dnia uniemożliwiała powrót tą samą drogą. Osiągnięcie szczytu przed nocą praktycznie było równie mało prawdopodobne. Taternicy zdecydowali się na biwak w ścianie. Następnego dnia pogoda nie tylko nie poprawiła się, lecz ulewa przybrała rozmiary oberwania się chmury. Odwrót ze ściany, z dwoma biwakami, nazwano potem w „Taterniku” jednym z najwspanialszych taternickich rekordów woli.

Trzydniowe, godne najwyższego podziwu wyrywanie się śmierci nie zniechęciło Angielki. Hale śpieszy się, chce przed wyjazdem odbyć jeszcze kilka wspinaczek. A pogoda ciągle marna.

6 września 1937 wyrusza z Paryskim i Dąbrowskim na północno-wschodnią ścianę Cubryny. Na podszczytowym tarasie krótka narada wspinaczy. Paryski i Dąbrowski doradzają powrót.

Argumentują spóźnioną porą, złą pogodą, wreszcie projektowaną na dzień następny wyprawą.

Angielka chce iść dalej na szczyt. Myśl o powrocie wyraźnie ją irytuje. Przecież za parę dni musi wyjechać! Nie znajdując argumentów, które prze -ważyłyby szalę na korzyść dalszej wspinaczki, Ruth Hale, typowym angielskim zwyczajem, rozstrzygnięcie zostawia losowi. Wyciąga monetę i rzuca do góry.

- Head or tail? Orzeł czy reszka?

Orzeł. A więc w drogę, na szczyt. Teren w pojęciu taterników stosunkowo łatwy. Wspinacze rozwiązują się z liny. Przetrawersowali szczęśliwie na filar skalny, wrzynający się w północną ścianę, i następnie posuwali się rodzajem skalnych półek. W pewnej chwili miss Hale, chcąc się podciągnąć z jednej półki na drugą, trafiła na ruchomy blok skalny. Katastrofa nastąpiła momentalnie. Razem z blokiem runęły nagromadzone, na półce kamienie. Z ust lecącej wyrwał się nieartykułowany okrzyk świadczący o bezgranicznym zdumieniu. Upadek Angielki był rzeczywiście gromem z jasnego nieba.

Kiedy taternicy dotarli do położonego o osiemdziesiąt metrów niżej zwężenia stromej rynny, miss Hale już nie żyła.

Pogotowie spuściło zwłoki na śniegi pod ścianą Cubryny. A w kilka dni potem pochowano Angielkę, której tak trudno było się rozstać z Tatrami, na zakopiańskim cmentarzu.

U kresu sił Pewnego razu do Jędrzeja Marusarza zwrócił się A młody człowiek - było to w Morskim Oku - pytając, ile czasu idzie się na Rysy? Stary przewodnik zlustrował młodzieńca uważnym spojrzeniem, zajrzał w roziskrzone, pewne siebie oczy i taką dał odpowiedź: - Wam i dwie godziny może starczą. Mnie i trzech potrzeba, a mądremu czterech będzie mało...

Młody człowiek odpowiedź przyjął za komplement, przygodni słuchacze za ironię w eleganckiej formie, a kilku starych turystów przytaknęło słowom przewodnika poważnym pochyleniem głowy. Ci ostatni widzieli w odpowiedzi Marusarza popularne wyłożenie kardynalnej zasady, która powinna obowiązywać w górach. Polega ona na rozsądnym regulowaniu tempa. Trzeba iść wolno, lecz wytrwale. Szybkie podchodzenie, przerywane częstymi odpoczynkami, powoduje wczesne zmęczenie serca. Pozornie wolny marsz doprowadza prędzej do celu niż energiczny, szybki krok, jakim wielu wyrusza w góry. Równe tempo pozwala na pośpiech pod koniec drogi. Wreszcie, oszczędna gospodarka siłami zostawia rezerwę energii tak potrzebną w nie przewidzianych wypadkach.

Przecenianie sił jest zjawiskiem nieomal powszechnym. Słaba wyobraźnia i brak doświadczenia sprawiają, że człowiek nie może zobaczyć siebie samego w tak zwanym opłakanym stanie.

Nie może też przewidzieć swego zachowania u kresu sił fizycznych, gdy nerwy odmawiają posłuszeństwa i grozi kompletne załamanie. To, co w chwili wymarszu wydawało się wprost nie do pomyślenia, w drodze powrotnej nie budzi sprzeciwów moralnych. Pod wpływem deszczu, śnieżycy, głodu - stopniały siły. Wyczerpany człowiek na wszystko macha ręką...

W kwietniu 1930 roku czterech młodych taterników bawiło w Roztoce, wykorzystując wielkanocne ferie. Chcieli dokonać kilku zimowych wypraw mimo marnej w tym roku pogody. Wyruszyli ze schroniska rano, bez zapasów żywności, z przysłowiową kromką chleba w kieszeni i bez odpowiedniego zimowego ubrania. Obiecywali wrócić na kolację. Szli doliną Żabich Stawów Białczańskich na Żabi Szczyt Wyżni.

Pierwszym zaskoczeniem była duża ilość śniegu. Marsz po kolana w śniegu znacznie wydłużył drogę.

Drugą niespodzianką - burza śnieżna.

Zjazd na zlodowaciałych linach ze szczytu na Przełęcz pod Młynarzem pochłonął tyle czasu i sił, że wspinacze postanowili wracać najkrótszą drogą, kierując się wprost na dolinę. Przy tej próbie pochwycił ich wczesny, kwietniowy zmrok. O dziewiętnastej czterdzieści rozpoczęli biwak w ścianie.

Lekkie ubrania zesztywniały na mrozie i nie chroniły od zimna. Brak jedzenia przyśpieszał ubytek sił.

Stłoczeni w jamie śnieżnej, czekali z utęsknieniem świtu. O czwartej rano ruszyli dalej. Dokończenie króciutkiej grani zabrało im czas do południa. Wyszedłszy ze żlebu spod Przełęczy pod Młynarzem odwiązali się z liny. Teraz każdy już szedł tylko dla siebie. Głód, noc i mróz zrobiły swoje. Szli słaniając się na nogach, spalając ostatek energii.

Około piątej po południu dwaj taternicy dotarli do schroniska w Roztoce. Wkrótce po nich przyszedł trzeci, w stanie skrajnego wyczerpania. Cała trójka zwaliła się na ławy i od razu zapadła w głęboki sen.

Minęła godzina, a czwartego wciąż nie było widać. Dzierżawca schroniska jął budzić wspinaczy, pytając, co z czwartym? Przez sen odmrukiwali na wpół przytomni, że czwarty idzie.

Gospodarz schroniska, doświadczony wyga górski, zaniepokoił się na dobre. Stan taterników - ich wyczerpanie graniczące z apatią - budził niepokój o losy czwartego uczestnika wyprawy. Czas upływał, a oczekiwany nie nadchodził. Gospodarz, nie oglądając się na śpiących, wyruszył z żoną na poszukiwania. Brnąc w śniegu, doszli na wyżni próg Doliny Żabich Stawów Białczańskich. Tam, nad wytajałym spod śniegu potokiem, znaleźli czwartego - leżał z twarzą zanurzoną w wodzie.

Opowiadano potem, że z całej czwórki ten właśnie trzymał się najlepiej, że podczas przymusowego biwaku podtrzymywał towarzyszy na duchu i następnego dnia zdradzał ze wszystkich najwięcej energii i sił.

Cóż się zatem stało? Pozycja, w jakiej znaleziono zwłoki, nasuwała następujący przebieg dramatu: taternik ukląkł nad potokiem, żeby paru łykami wody pokrzepić siły. W tym momencie zasłabł i osunął się w wodę. Plecak wyładowany żelastwem wspinaczkowym i ciężka, zlodowaciała lina przywaliły go swoim ciężarem. Równie możliwe, że utrudzony taternik skierował się nad wodę przeczuwając śmiertelny atak serca.

Następnego dnia przyszło Pogotowie i zniosło trupa. Oppenheim nie ukrywał zdziwienia. Patrzył na twarze ocalałych i pytał, jak to się stało, że opuścili w górach towarzysza? Tego jednego nie mógł zrozumieć. Z własnego doświadczenia wiedział, czym staje się niespodziewany biwak, gdy brak ciepłej odzieży i gorącej strawy. Rozumiał, że młodzi wspinacze przeszli ciężkie chwile i że ich siły pochłonęła lodowata noc. Ale - najgorsze mieli już za sobą. Podchodzili do schroniska. Wydostali się z matni.

Jedyna trudność, jaką jeszcze mieli do pokonania, to przezwyciężenie własnej słabości na ostatnim odcinku drogi.

Taternicy tłumaczyli uparcie, że właśnie on zachował z nich wszystkich najwięcej sił, że szedł i nie było obaw o jego los. Był najmniej zmęczony. Kiedy oglądali się za nim, kiwał uspokajająco dłonią. Widzieli, że idzie. Byli pewni, że dojdzie. Był przecież najsilniejszy!

Oppenheim słuchał i nie rozumiał. Znał dobrze młodzieńcze ambicje taternickie, które wbrew rozsądkowi wyprowadziły całą czwórkę w góry. Lecz powrót zespołu w rozbiciu, bez troski o odstającego towarzysza - to było coś dla Oppenheima zupełnie niezrozumiałego. Gdyby tam, nad potokiem, przy opadającym z sił towarzyszu został jeden z uczestników, może nie doszłoby do tragicznego finału. Dwaj pozostali powinni natychmiast alarmować schronisko. Być może pomoc przyszłaby za późno i praktycznie nic by się nie zmieniło. Ale... „Nie opuszcza się towarzysza, póki żyje. Dopóki starcza sił na ratowanie siebie, ratuje się i towarzysza”.

Ta kardynalna zasada zagubiła się gdzieś w drodze powrotnej. Śmierć młodego wspinacza wywołała w świecie taternickim wielkie poruszenie. Długo komentowano przebieg wyprawy i jej epilog. Szło nie o nauki czy o cierpką satysfakcję, lecz o ratowanie zasad, bez których nie może istnieć taternictwo.

Również w Roztoce rozegrał się epilog innej tragedii.

O świcie 14 sierpnia 1930 roku zaczęli napływać do schroniska zmarznięci i przemoczeni turyści.

Przychodzili w rozsypce, pojedynczo. Jeden z przybyłych, młody taternik, natychmiast wezwał telefonicznie Pogotowie. Okazało się, że na Gierlachowskich Spadach zostawił osłabionego i niezdolnego do dalszej drogi swego wuja, profesora Eugeniusza Duchiewicza.

Do Roztoki przybył Oppenheim z ratownikami. Z informacji zebranych w schronisku wyłaniał się następujący obraz: W dniu 10 sierpnia wyruszyło z Popradzkiego Stawu kilka grup polskich turystów. Pogoda popsuła się zdecydowanie, więc postanowiono wracać do Polski. Obrano drogę przez Dolinę Złomisk i Żelazne Wrota. W drodze grupy połączyły się. Żelazne Wrota nie należą do najłatwiejszych tatrzańskich szlaków, szczególnie przy marnej pogodzie.

W stromym północnym żlebie trafia się zwykle na potężne złoża śnieżne, a jeśli temperatura spada na oblodzone skały.

Towarzystwo znało góry. Mimo to zdecydowano się dość lekkomyślnie na powrót przez Żelazne Wrota. Wymarsz nastąpił późno, o wpół do drugiej. Pogoda była marna. W górach mgła przetykana deszczem.

Duchiewicz ze swym siostrzeńcem miał za sobą parodniową wycieczkę. Wuj, człowiek dobiegający czterdziestki, czuł się jednak zupełnie dobrze. Dziewięć osób opuściło schronisko, bagatelizując pogodę i późną porę dnia.

Jak było do przewidzenia, ośnieżony żleb zabrał sporo czasu. Warunki wymagały asekuracji, co poważnie przedłużyło zejście licznej grupy. Mgła i deszcz zasępiły niezbyt długi sierpniowy dzień.

Zmrok zastał turystów na Gierlachowskich Spadach, gdzie nie ma widocznej ścieżki i gdzie trzeba lawirować w labiryncie podciętych skalnych płyt progu opadającego do Doliny Kaczej.

Po krótkiej naradzie zdecydowano się na nocleg. Przymusowy biwak był dla turystów zaskoczeniem, ale warunki biwakowe nie należały do najgorszych. Były płachty namiotowe, śpiwór, zapasy żywności, gorąca herbata. Była wreszcie kupa ludzi, co podnosiło nastrój i temperaturę biwaku w dosłownym tego słowa znaczeniu.

Jednakże długa noc, zimno, przemoczone ubrania i zmęczenie poważnie nadwerężyły siły niektórych turystów. Przesiedzieli noc szczękając zębami, trzęsąc się jak w febrze. Noc minęła i razem ze świtem rozleciała się cała solidarność grupy. Zwarte towarzystwo, złączone początkowo niedolą, podzieliło się teraz na grupki, wyrywające co sił w nogach do zbawczej Roztoki. W tym zadziwiającym pośpiechu nie oglądano się na nikogo.

Tymczasem okazało się, że Duchiewicz poważnie osłabł i że o własnych siłach nie może iść dalej.

Siostrzeniec, głodny i przemarznięty, powziął decyzję zgodną z nastrojem pozostałych uczestników.

Owinął chorego w śpiwór, ułożył wygodnie pod głazem i pośpieszył śladem innych, obiecując powrócić rychło z ratownikami TOPR-u. Tak też uczynił. Z Roztoki natychmiast zatelefonował.

Oppenheim wysłuchał tej relacji w posępnym milczeniu. Nie powiedział ani słowa. W jego pojęciu stała się rzecz niesłychana. Osiem osób opuszcza chorego, wyczerpanego towarzysza... Z oburzeniem patrzył na młodych turystów, smacznie śpiących pod kocami w ciepłym schronisku.

Ratownicy ruszyli w drogę. Tym razem Oppenheim nie oszczędzał ani siebie, ani idących z nim członków Pogotowia. Nadawał ostre tempo, aż przewodnicy spoglądali po sobie znacząco. Rozumieli obawy kierownika Iw pełni je podzielali. Szli więc bez wytchnienia.

W Dolinie Kaczej naprzeciw Pogotowia wyszło dwoje turystów. Oppenheim znał ich, byli to Zielińscy, od kilku dni biwakujący w tej okolicy pod małżeńskim namiotem. O wypadku dowiedzieli się od schodzącego rano taternika. Udali się więc na Spady, aby zaopiekować się Duchiewiczem.

Wracali ze złą nowiną. Duchiewicz nie żył. Znaleźli go na Spadach martwego, leżącego z głową na dół.

Twarz miał nabrzmiałą, zalaną krwią. Zielińscy wnioskowali, że pod wpływem lęku, jaki ogarnął Duchiewicza po odejściu towarzyszy, profesor zerwał się i próbował ich gonić. Wygrzebał się ze śpiwora, w którym go zostawiono, potknął się i zawisł nad przepaścią progu, niezdolny wstać o własnych siłach. Wtedy, jak domyślali się Zielińscy, nastąpiło uderzenie krwi do głowy.

Oppenheim długo oglądał zwłoki. Nie powiedział ani słowa. Milczał cały dzień. Ci, co go znali bliżej, wiedzieli, co to znaczy. Z trudem panował nad sobą, żeby nie wybuchnąć.

Przewodnicy, milcząc, nie komentując wypadku, owijali zmarłego w ceratę. Potem okręcili liną i zawiesili na bambusowym kiju. Wracali powoli, wyparowując cały poprzedni spóźniony pośpiech. Szli w milczeniu. Słychać było tylko skrzypienie bambusa i zgrzyt podkutych butów na skale.

W Roztoce wybiegł na spotkanie siostrzeniec. Oppenheim odstąpił na bok, odsłaniając zawieszony na kiju ładunek. Gadać nie chciał.

Wieloletnie doświadczenie wykazało dobitnie, że samotność w górach jest najgorszym doradcą.

Człowiek opuszczony ulega łatwo depresji pociągającej za sobą katastrofalne następstwa. Razem z nocą nadciąga lęk, lęk tak dokuczliwy, że nawet zdrowy, znający góry człowiek zaczyna się czuć nieswojo. Cóż mówić o samopoczuciu człowieka chorego, który obserwuje odchodzących towarzyszy i nie ma sił podążyć za nimi? Zwykle, pod wpływem śmiertelnego strachu, ranny lub chory zdobywa się na ostatni wysiłek: zrywa się z miejsca, próbuje iść o własnych siłach. Wtedy następuje zazwyczaj katastrofa.

Głośny był w świecie taternickim wypadek, jaki wydarzył się w 1910 roku. W pierwszy dzień świąt Bożego Narodzenia czterech turystów wyszło ze schroniska przy Kieżmarskim Stawie. Szli na Mały Kołowy granią od Jastrzębiej Przełęczy. Niedaleko szczytu młody turysta rodem z Budapesztu, Biber, odpadł od skały i złamał nogę. Towarzysze z narażeniem życia - podcięli w drodze deskę śnieżną, która ich porwała ze sobą - znieśli rannego poniżej Jastrzębiej Przełęczy. Wykopawszy jamę w śniegu, owinęli Bibera kocami i zostawiwszy zapas żywności, zeszli po pomoc. Zorganizowanie wyprawy ratowniczej natrafiło na poważne trudności. Na drugi dzień przyniesiono Biberowi jedzenie i jeszcze pewną ilość kocy. Ranny trzymał się doskonale, był w świetnym humorze. Towarzysze rozstali się z nim w jak najlepszej myśli. Odeszli zapowiadając, że ekspedycja ratunkowa przybędzie nazajutrz. Tak się też stało. Trzeciego dnia poszła w góry grupa turystów, aby rannego znieść na dół. Jama była jednak pusta. W nocy, pod wpływem lęku czy silnej gorączki, Biber wygrzebał się z koców. Spadł z niewysokiej skałki nadwerężając podstawę czaszki. Zmarł, zanim zniesiono go do schroniska.

Lekceważenie pogody i przecenianie własnych sił to częste przyczyny wypadków w Tatrach.

Powie ktoś, że tylko człowiek ogarnięty samobójczą lekkomyślnością pcha się w góry nie zważając na swoją kondycję. Ambicja mnoży siły; dobre samopoczucie przed wyruszeniem w drogę nie dopuszcza myśli o klęsce, jaką może spowodować nagła zmiana pogody. Nikt nie zna momentu, w którym opuści go pewność siebie. Nikt wreszcie nie wie, po jakich drogach włóczy się tego dnia nieubłagana górska śmierć. Czasem wybiera się na łatwe turystyczne ścieżki. Czasem czeka cierpliwie za blokiem skalnym, który leci przy lada dotknięciu. Lubi się kryć w kurniawie, lubi podkradać się pod osłoną mgły. Lubi sąsiedztwo nie przewidzianych biwaków i mroźne noce wstrząsane podmuchami wichru... Ale o tym nie myśli turysta, gdy niebo nad nim jeszcze pogodne, gdy mięśnie działają sprawnie i gdy serce pracuje jeszcze spokojnym równym rytmem.

W grudniu 1925 roku, tuż przed świętami Bożego Narodzenia, szli dwaj młodzi turyści z Hali Gąsienicowej przez Liliowe, Walentkową i Wrota Chałubińskiego do Morskiego Oka. Tak wyglądała droga, którą mieli zamiar przebyć. Z przyczyn trudnych dziś do ustalenia wyruszyli późno. Na Przełęczy Liliowe byli dopiero o pierwszej po południu. Zupełny brak śniegu, gołoledź i zmarznięta na kość ziemia zmuszały do wykuwania stopni, co szalenie pochłaniało czas. Była trzecia, gdy turyści stanęli na Walentkowej.

Tego dnia szalał w Tatrach „orawski”, zachodni, porywisty wiatr, lodowaty kompan odbierający podmuchami połowę sił turystom. Krótki dzień miał się już ku końcowi. Nadciągająca noc zmusiła turystów do biwaku pod gołym niebem, bez kocy i możności zagotowania herbaty.

Turyści drzemali do świtu. Razem ze światłem dziennym podjęli odwrót na Liliowe. Wiatr, zimno i prawie bezsenna noc zrobiły swoje. Podczas schodzenia z przełęczy na Halę Gąsienicową jeden z turystów, Jerzy Bistram, upadł tracąc przytomność. Towarzysz pobiegł po ratunek.

Koło południa przybyło Pogotowie. Stosowano sztuczne oddychanie, ratowano Bistrama środkami nasercowymi. Po beznadziejnych próbach, kiedy rozwiała się ostatnia nadzieja, zniesiono ciało do schroniska. Któż mógł przypuszczać poprzedniego dnia, że tak się zakończy wyprawa? A jednak nie pomogła ani młodość, ani fizyczna sprawność. Starczyła jedna, ciężka noc.

Czasem nie pomagają ostrzeżenia nawet doświadczonych ludzi. Lekkomyślność bierze nad wszystkim górę i turyści gorączkowo śpieszą na spotkanie nieszczęścia. Tak stało się w sierpniu 1936 roku.

W schronisku w Dolinie Pięciu Stawów Polskich bawiła wycieczka młodzieżowa. Po południu kierownik wycieczki zdecydował się przejść przez Zawrat na Halę Gąsienicową. Daremnie ostrzegał i perswadował gospodarz schroniska, wskazując na mocno niepewną pogodę. Niebo groziło deszczem, co w górnych partiach drogi oznaczało murowaną kurniawę. Krzeptowski doradzał nocleg w schronisku i wymarsz następnego dnia rano. Kierownik wycieczki przyjął rady z wyraźnym lekceważeniem. Postawił na swoim i o godzinie piątej po południu wycieczka opuściła schronisko w kierunku na Zawrat.

Zgodnie z przewidywaniami Krzeptowskiego nadleciał deszcz ze śniegiem. Kurniawa i noc zdybały wycieczkę na Zawracie. Starym Zawratem można było ryzykować schodzenie nawet w tych warunkach. Doświadczony turysta za wszelką cenę próbowałby dotrzeć do pierwszych kosówek i tam nad watrą przebiedowałby jakoś paskudną noc. Pozostanie w czasie kurniawy na wysokości klamer groziło wycieczce całkowitym wyczerpaniem.

Wycieczka przesiedziała noc na śniegu, poddana działaniu kurniawy. Rano okazało się, że dwudziestoletni Michał Kaswan, będący pierwszy raz w górach, leży w stanie kompletnego wyczerpania. Kiedy się rozjaśniło, wszyscy pognali na Halę. Zsiniali, przemarznięci dowlekli się do schroniska, zawiadamiając, że osłabiony Kaswan został na Zawracie bez żadnej opieki... Kiedy na Zawrat przybyło Pogotowie, zobaczono przy pierwszej klamrze nieruchome ciało. Kaswan zmarł z wyczerpania.

Sprawa miała tak skandaliczny posmak, że wmieszał się do niej prokurator. Wezwał do siebie Oppenheima i przypomniał, że kierownikowi Pogotowia przysługuje prawo wystąpienia z oficjalnym oskarżeniem ludzi, „którzy przez swoją lekkomyślność lub złą wolę spowodowali śmierć człowieka w górach”.

Oppenheim nie skorzystał z zachęty. Stał na stanowisku, że rozpatrywanie takich spraw na sali sądowej przynosi wątpliwe korzyści. „Szkody sąd nie naprawi - tłumaczył - a wyrok skazujący nie wychowa człowieka, któremu nie wpojono elementarnych zasad górskiej etyki”. Uważał, że trzeba ludzi wychowywać, bo inaczej chodzenie po górach sprowadzi się do rozwiązywania problemów technicznych i umiejętności wbijania haków w odpowiednim miejscu. Technika zaprzepaści „etykę górską”, owe wysokiej klasy zasady moralne, które z czasem miały promieniować z Tatr na cały kraj... Śniły się takie plany tatrzańskim pionierom...

Czy się wyśniły? „W górach nie wolno zostawiać w tyle towarzysza, szczególnie zimą (...) Przy podejściach najsłabszych bierzemy do środka. Przy zjazdach najlepiej jest jechać najlepszym na przedzie, pod warunkiem jednak, że co pewien czas będą stawać w oczekiwaniu na słabszego.

Powtarzamy bowiem: w górach nie wolno pod żadnym pozorem zostawiać daleko towarzysza. Im cięższe są warunki, tem bliższy winien być kontakt. Wymaga tego psychika i bezpieczeństwo fizyczne turysty”. Nie sądzę, żeby przytoczone zasady zdezaktualizowały się w ciągu kilkudziesięciu lat. Czy zawsze i wszędzie o nich się pamięta? Uchylam się od szczerej odpowiedzi.

Kapliczka straceńców „Już rok 1910 stał się z wielu względów zabójczy dla rozwoju i postępu przedwojennego taternictwa pisał w 1934 roku na łamach »Taternika« jeden ze znawców przedmiotu. - Niezbyt odległa w czasie (1909-1910) śmierć górska Karłowicza, Szulakiewicza i Bachledy wywołała jako reakcję społeczeństwa - nie przyzwyczajonego jeszcze do hekatomb sportowych - powódź krytyk, zarzutów i napiętnowanie ówczesnych wyznawców taternictwa okropną w owych społecznikowskich czasach opinią »kapliczki straceńców«...”

Również w „Taterniku”, nieco wcześniej, ukazał się artykuł dr. Mariana Sokołowskiego, przywódcy drugiego pokolenia polskich taterników.

Dr Sokołowski pisał: „Jeżeli rzucimy okiem na dzieje taternictwa polskiego ostatnich paru lat, uderzy nas zastraszająco wielka ilość śmiertelnych wypadków. Oto suche cyfry i daty: R. 1927 - Szczuka; r. 1928 - Leporowski, Krókowska, Honowska; r. 1929 - Świerz, M. Skotnicówna, L. Skotnicówna, Krzyszkowski; r. 1930 - Kupczyk, Gieysztor; r. 1932 - Bośniacki, Marcinkowski; r. 1933 Birkenmajer, Stanisławski, Wojnar; w ciągu 7 lat 15 wypadków śmiertelnych. Rocznie 2-3 ofiary porywa nieubłagana śmierć z naszego grona.

Dwie okoliczności zwracają przy tym uwagę: 1. W liście ofiar spotykamy dwie trzecie nazwisk ludzi należących bezsprzecznie do elity taternickiej, ludzi, zdawałoby się, bogatych w doświadczenia górskie i technikę wspinaczkową.

2. W przygniatającej liczbie wypadków mamy do czynienia z katastrofami na drogach, które dla ofiar nie stanowiły poważniejszych trudności - inaczej mówiąc: nasza elita z reguły niemal ginie na łatwych drogach. ... Mówi się dla usprawiedliwienia, że taternictwo jest jednym z najniebezpieczniejszych sportów.

Moim zdaniem i to nie tłumaczy jednak owego przerażającego wprost plonu śmierci w szeregach taternickich. ... Przyczyny tej formalnej klęski upatruję w brakach naszego taternictwa trojakiej natury: moralnej, sportowej i technicznej”.

Stawiając braki natury moralnej na pierwszym miejscu, Sokołowski wyjaśnia, co ma na myśli: „Brak bo jaźni gór; tej bojaźni, która przy całej tężyźnie ducha i ciała i werwie zdobywczej powinna nieustannie przypominać taternikowi, że w czasie wspinaczki czyha nań szereg niebezpieczeństw, mających przyczyny zarówno w nim samym, jak i w otaczającej go przyrodzie; najmniejsze ich przeoczenie i zaniechanie odpowiednich środków ostrożności może spowodować nieuchronną katastrofę. ... W danym wypadku jest nią zbyt wczesne i w zbyt szybkim tempie idące zapoznanie się z poważnymi trudnościami gór”.

Jako następny „brak moralny” wskazuje Sokołowski wybujałą ambicję i chęć ustawicznego podbijania rekordów. „Uporczywe wmawianie w siebie i drugich, że tylko chodzenie po «problemach» latem czy zimą może dać tzw. pełnię rozkoszy taternickich, zaczyna być doprawdy maniactwem, wypływającym z przerostu ambicji sportowej i mogącym sprowadzić taternictwo na zupełne manowce. Tej samej natury zjawiskiem określam wszelkie wyścigi taternickie, polegające na robieniu po kilka ścian (do tego jeszcze często jako problemów) w ciągu jednego dnia. Wytrzymałość cielesna i duchowa, nawet u najsprawniejszego taternika, jest przecież też ograniczona. ... To drugie zło moralne taternictwa, to jest przerost ambicji pseudosportowych i chorobliwa wprost żądza pobicia cudzego rekordu, ma do pewnego stopnia przyczynę w nieznośnym, a ostatnimi czasy niesłychanie rozwielmożnionym reklamiarstwie dziennikarskim. ... Co tzw. szeroką publikę obchodzi, że p. X. wszedł na tę czy inną ścianę, skoro owa szeroka publika najzupełniej się na tym nie rozumie?... Sukcesy, klęski i polemiki taternickie powinny ograniczać się do prasy taternickiej.

Niemałym niebezpieczeństwem dla całego rozwoju najnowszego taternictwa jest też, zdaniem moim, zupełnie bezkrytyczne apoteozowanie czynów i ideologii ofiar, i to właśnie ze strony czynników oficjalnych taternictwa, od których należałoby się spodziewać krytycznego rzutu oka na wypadek i głębokie nieraz przyczyny, jakie go spowodowały. Tymczasem co widzimy? Nawet w wypadkach najjaskrawszych pogwałceń zasad sportu wysokogórskiego, z ust oficjalnych słyszymy tylko - peany pochwalne. ... Niemałym złem moralnym, typowym dla nowoczesnego taternictwa, jest małe poczucie koleżeństwa”.

Braki natury sportowej upatrywał Sokołowski w porywaniu się młodych adeptów taternictwa na przedsięwzięcia przerastające wielokrotnie ich siły; w wiązaniu się na jednej linie taternika z zupełnym ceprem, w samotnych wspinaczkach, w wybieraniu się na ciężkie wyprawy bez żadnego treningu lub przy złym stanie zdrowia.

Wreszcie - braki techniczne. Nagminne używanie starych lin, starych pętli, brak niezbędnego taternickiego sprzętu, nieumiejętność posługiwania się sprzętem; kiepskie lub niewłaściwe odżywianie się. „Daleki jestem - pisał Sokołowski - od robienia komukolwiek wyrzutów... O dobro żywych mi chodzi, o poprawę moralnych, sportowych i technicznych zasad tego najpiękniejszego ze sportów, wreszcie o to, by opinia zaniepokojonego społeczeństwa nie potępiła nas, tym razem słusznie, jako straceńców, a co gorsza, jako niesumiennych partaczy sportowych”.

Aż tyle uwag krytycznych nasuwało się znawcy zagadnień górskich z perspektywy roku 1934...

W pionierskiej epoce taternictwa w rozwiązywaniu tatrzańskich problemów rywalizowali Polacy, Węgrzy i Niemcy ze Spiszu i Śląska. Do ówczesnych- dość znanych wspinaczy należeli dwaj przyjaciele: Ludwik Koziczyński, budowniczy z Zabrza, i Karol Jenne z Frankfurtu nad Odrą.

Piątego czerwca 1911 roku wyszli oni z Zuberca na Orawie, udając się do Rohackiej Doliny. Ponieważ w oznaczonym terminie nie powrócili do domu, zaniepokojone rodziny zwróciły się do Zaruskiego, prosząc Pogotowie o pomoc w odszukaniu zaginionych. Sprawa wyglądała kiepsko. Upłynęło sporo czasu. Kompletny brak wiadomości od obu taterników nie wróżył nic dobrego. Ekspedycja ratunkowa wyruszyła 29 czerwca w nocy do Doliny Chochołowskiej. Mimo gęstej mgły, o świcie dnia następnego osiągnięto grań Rohaczy i rozpoczęto poszukiwania.

Zaruski podzielił ratowników na trzy oddziały. Pierwszy poszedł granią. Do tego oddziału dołączył przyjaciel Jennego przybyły z Frankfurtu, Kraus. Dwa oddziały miały szukać w północnej ścianie masywu Rohaczy. (Północną ścianę przeszedł jako pierwszy W. Goetel z towarzyszami w 1908 roku.

Opisując drogę w „Taterniku”, pierwsi zdobywcy podkreślili niezwykłą kruchość skały.)

Oddział Zaruskiego, schodząc żlebem i grzędą, natrafił na ślady po posiłku. Wkrótce trzeci oddział, penetrujący piargi i śniegi, zasygnalizował odnalezienie zmasakrowanych zwłok Koziczyńskiego, spoczywających u stóp ściany.

Dalsze poszukiwania nie dały rezultatów. Mgła zalegała góry, widoczność była zła. Zresztą łudzono się jeszcze, że drugi wspinacz ocalał i zszedł w doliny. Po noclegu w Dolinie Rohackiej ratownicy poszli na południową stronę, wypytując tamtejszych wolarzy o samotnego turystę. Zaruski, żeby nic sobie nie mieć do wyrzucenia, udał się nawet do miasteczka Hradok i tam skrupulatnie szukał śladów Jennego.

Wobec braku wiadomości Pogotowie wróciło do Zakopanego. Po skomunikowaniu się z rodziną dowiedziano się, że Jenne nie powrócił i nadal nie daje znaku życia.

Druga ekspedycja wyruszyła 6 lipca. Tym razem pogoda była słoneczna. Po dłuższej obserwacji północnej ściany ratownicy wypatrzyli ciało zawieszone .na skalach... Teraz można było odtworzyć przebieg katastrofy. Ustalono nawet godzinę. Znaleziony zegarek Jennego wskazywał jedenastą.

Taternicy atakowali ścianę nie drogą opisaną przez zdobywców, lecz zbliżoną do linii spadku zachodniego wierzchołka Rohaczy. Szli, trzymając się skalnej grzędy, wprost do góry. Jak świadczyły pozostawione rzeczy, taternicy, po dojściu do żlebu wyprowadzającego już na grań po lewej stronie grzędy, skierowali się na prawo. Jenne zostawił worek i czekan. Związany z towarzyszem liną poszedł pierwszy, szukając drogi wśród kruchych ścianek o dachówkowatej budowie skalnej, leżących po prawej stronie żlebu. Wykruszenie się chwytu było najpewniej bezpośrednią przyczyną katastrofy.

Jenne, idący jako pierwszy, odpadł ze ściany i poleciał 400 metrów w dół. Nagły upadek wyrwał Koziczyńskiego ze skalnego siodełka, z którego asekurował towarzysza. Koziczyński zleciał skalnym kominem na prawo od grzędy. Ratownicy znaleźli w kominie rozsypane drobiazgi pochodzące z worka Koziczyńskiego. Jenne spadał rynną z drugiej strony grzędy. Jego trup utkwił w skałach o kilkadziesiąt metrów od ciała Koziczyńskiego. Zwłoki obu taterników znajdowały się w tak przerażającym stanie, że ratownicy z trudem spełniali swą ciężką powinność.

Koziczyńskiego i Jennego pochowano, zgodnie z życzeniem rodziny, obok siebie, na cmentarzu w Zubercu. Wypadek, jeden z głośniejszych przed wojną, wywołał ożywioną dyskusję i dał przeciwnikom taternictwa poważny argument do ręki. Dwa trupy z powodu głupiego kawałka skały, który się kruszy pod ciężarem ciała!... Po co? Jaki to ma w ogóle sens?

Wkrótce wybuchła pierwsza wojna światowa. Spadły na ludzi zmartwienia poważniejszej miary. W latach wojennych mało kto chodził po górach. W Zakopanem został Oppenheim i jeden jedyny stary ratownik, Henryk Bednarski. Obecność Bednarskiego, jednego ze zdobywców południowej ściany Zamarłej Turni, przydała się wkrótce bardzo...

Mimo wojny magiczna siła Tatr nie słabła. Trwała też w świecie taternickim groźna sława Zamarłej Turni. Ostatnie, czwarte, przejście w roku 1912. Potem ani jednego powtórzenia uwieńczonego powodzeniem. Zamarła kusi... Pokusie ulegają dwaj młodzi taternicy.

W dniu 25 września 1917 roku idą na południową ścianę: Stanisław Bronikowski i Rafał Malczewski.

Obydwaj mają po dwadzieścia parę lat. Rafał jest synem wielkiego Jacka. Zasłynie później sam jako znany malarz. Po Bronikowskim zostanie w Tatrach trwały ślad: rysa na południowej ścianie Zamarłej Turni otrzyma nazwę „rysy Bronikowskiego”.

Zamarła uchodzi wciąż jeszcze za najgroźniejszą ścianę tatrzańską. Określa się ją jako „nadzwyczaj trudną”. Zamarła zieje grozą, przytłacza wspinaczy piekielną, wprost niespotykaną stromizną. Zaruski określił ją jako „najtrudniejszą z istniejących w Tatrach”. Przede wszystkim trzeba wyzwolić się spod psychicznego działania ściany. Trzeba pokonać lęk paraliżujący umiejętności techniczne. Trzeba wreszcie zapomnieć o legendzie, jaka otacza Zamarłą. Groźna ściana urasta w opowiadaniach do milczącej, mściwej bestii. Łatwo uporać się z niesamowitą atmosferą, gdy siedzi się wygodnie w schronisku, lecz podczas wspinaczki, kiedy prawie cały czas widzi się pod nogami głazy zaścielające dno Pustej Dolinki...

Oto ściana widziana oczami Mariusza Zaruskiego: „Olbrzymia płyta granitowa, wystrzelająca z piargów Pustej Dolinki pionowo, niemal w błękity - oto cała jej charakterystyka. Rzeźba słaba, pęknięcia niegłębokie; jedyna grzęda większa - jakaś niewyraźna; nawet kominy i rysy pozbawione są cech swoich wybitnych. Słowem: ściana w najbardziej do pospolitego zbliżonym znaczeniu.

Równie prostolinijna jest droga”.

Bronikowski i Malczewski pragną przejść ścianę za wszelką cenę. W przeddzień wspinaczki wchodzą na szczyt i z góry rzucają linę. Ma ona ułatwić pokonanie technicznych trudności i jednocześnie spełnić rolą „podpory moralnej”. Młodzi wspinacze zdają sobie sprawę, że może przyjść chwila panicznego lęku. Strach obezwładni wolę walki, porazi nerwy, sparaliżuje mięśnie. Nagle stopnieją siły i wtedy nie, będzie już mowy o kontynuowaniu drogi ani o powrocie. Zamarła strząśnie ich ze ściany. „Śmierć górska mieszka na Zamarłej...” Im bliżej ściany, tym bardziej serio myśli się o złowróżbnej sławie Turni. Czekająca w najtrudniejszej partii drogi lina ma być tą przeciwwagą, równoważącą nagły przypływ lęku.

Zbawcza lina czeka nad przewieszonym kominkiem. Wspinacze wchodzą w ścianę. Są niezwykle podnieceni. Jeżeli dojdą do liny, to szóste przejście należy do nich!

Krótko po południu z Zamarłej rozlegają się rozpaczliwe sygnały wzywające pomocy. A więc, mimo wszystko, mimo tej przemyślnie umieszczonej liny - katastrofa.

Zanim alarm dotarł do Zakopanego, zanim Oppenheim skompletował ekipę ratowniczą, upłynęło wiele godzin. Wyruszyli dwaj członkowie Pogotowia: Oppenheim i Bednarski oraz doświadczeni turyści, uczestniczący wielokrotnie w wyprawach ratunkowych jako ochotnicy - malarz Terlecki i Kaleciński. Z nimi kilku młodszych taterników. Nastrój był ciężki.

- Oczywiście, Zamarła...

- Zły demon Tatr...

- To było do przewidzenia...

- Tam każdego coś musi spotkać...

- Na żadnej ścianie nie odczuwa się podobnych stanów lękowych...

- A wszystkiego 150 metrów...

Tylko Bednarski milczał. Obce mu były i niezrozumiałe te wszystkie niesamowitości. Próbował przejść ścianę w lipcu 1910 roku. Nie udało się, więc w tydzień później poszedł z Lesieckim. Znaleźli właściwą drogę i ścianę pokonali. Mało tego, pewnego dnia Bednarski poszedł na Zamarłą z kobietą. Jak mówili złośliwi, przeciągnął taterniczkę przez całą południową ścianę. Ciągnął, nie ciągnął, ale przeszli oboje szczęśliwie, nie dbając ani o demony, ani o inne piekielne moce.

Na Hali Gąsienicowej Bednarski oświadczył, że musi koniecznie coś zjeść. Nie oponowano. Bednarski znał ścianę i od jego kondycji zależało powodzenie akcji ratowniczej. Bednarz spałaszował kopiasty talerz kapusty, spory kawał sera i ze względu na pośpiech popił to wszystko zimnym piwem.

O świcie ekspedycja Pogotowia stanęła na szczycie Zamarłej Turni.

Bronikowski i Malczewski przeszli o własnych silach dolne partie ściany. Wytrzymali nerwowo próbę piekielnie eksponowanego dolnego trawersu. Dotarli do rysy i rozpoczęli wspinaczkę w kierunku bliskiej już liny. Koło graniastosłupa tkwi w skale stary hak wbity tu jeszcze przez zdobywców ściany.

Bronikowski przepina linę przez karabinek i zahipnotyzowany widokiem liny, z pośpiechem kontynuuje wspinaczkę. Malczewski zostaje na stanowisku asekuracyjnym koło graniastosłupa.

Bronikowski idzie więc pierwszy. Ma teraz do pokonania najtrudniejszy odcinek drogi - lecz lina!...

Lina jest tak blisko, że ani Malczewski, ani Bronikowski nie myślą o niczym innym. Lina ułatwi przebycie diabelskiej przewieszki w kominku zagradzającej drogę na szczyt. Lina uwolni od lęku.

Prędzej, prędzej! Szóste przejście prawie już w kieszeni!

Odległość od haka wynosi już piętnaście metrów. Gdyby nie bliskość liny, wspinacze nie pozwoliliby sobie na podobną lekkomyślność. Bronikowski wychodzi nieco z rysy, wyciąga rękę i w momencie kiedy już ma dosięgnąć liny, rozlatuje się chwyt pod prawą ręką.

Bronikowski odpada, leci. Przelatuje podwójną długość liny. W ułamku sekundy Malczewski zdaje sobie sprawę z popełnionego błędu: żadna lina nie wytrzyma takiego, szarpnięcia. Lina dotyka skały...

Bronikowski leci jak kamień na głazy Pustej Dolinki.

Malczewski wygrał wielki los. Skała przecięła linę jak brzytwa. Najmniejsze szarpnięcie wyrzuciłoby Malczewskiego ze stanowiska w przepaść. Malczewski gorączkowo przywiązuje się resztkami liny do haka. W chwilę później rozlega się spazmatyczny krzyk człowieka uwięzionego nad przepaścią.

Wstrząs jest tym większy, że katastrofa nastąpiła w chwili, kiedy zwycięstwo wydawało się całkowicie pewne. Zamarła Turnia wymierzyła cios zupełnie nieoczekiwanie.

Na wąskim gzymsiku skalnym Malczewski czeka na ratunek. Będzie tak stał pełne dziewiętnaście godzin. Jego męczarnie skończą się dopiero rankiem następnego dnia. Malczewski jest tak zaszokowany, że nie panuje nad nerwami. Krzyczy. Godziny płyną coraz wolniej. Nadciąga zmrok, ciemnieją nagle skały, przerażenie człowieka dochodzi do zenitu.

Przez całą noc ze szczytu Zamarłej Turni słychać zdławiony głos kobiecy. Przyjaciółka z wiedeńskiego klubu narciarskiego „Cap” dodaje Malczewskiemu otuchy, zachęca do wytrwania jeszcze kilku, kilkunastu minut... Powtarza, że Pogotowie wyruszyło, że ratunek nadejdzie, że wszystko będzie dobrze, byleby wytrwał, wytrzymał jeszcze kilka, kilkanaście minut... Nie ma końca tej nocy i nie ma końca przerażeniu załamanego psychicznie człowieka. Wreszcie ostrze świtu zrywa oponę mroku.

O szóstej rano Oppenheim z Bednarskim schodzą ze szczytu trawiastym kominkiem do siodełka w grzędzie”. Na siodełku znajdują doskonały blok do asekuracji. Zakładają liny i zjeżdżają trzydzieści pięć metrów w dół. Raptem Bednarski zaczyna narzekać na dolegliwości żołądka. Oppenheim zaciska zęby i asekuruje towarzysza znajdującego się teraz w przymusowej sytuacji. Myśli o Bronikowskim, o Malczewskim półżywym z wyczerpania i strachu, o linie gwarantującej powodzenie i o kłopotach wywołanych nieodpowiednim posiłkiem. Wszystko w jednym worku.

W kilka chwil potem rzucono asekuracyjną linę. Zaczęło się wyciąganie zmaltretowanego wspinacza.

O wpół do ósmej rano Malczewski stanął na szczycie Zamarłej.

Nazajutrz ruszono po ciało Bronikowskiego do Pustej Dolinki. Do ratowników przyłączyli się trzej nowi ochotnicy: Osiecki, Stefan Zwoliński i Hubert. Przy ich pomocy zniesiono zwłoki do szosy u wylotu Doliny Roztoki. Tam już czekała karetka z zakładu pogrzebowego.

Uratowanie Malczewskiego przyniosło ratownikom rozgłos i powszechne uznanie. Jednocześnie rozgorzała dyskusja krytykująca „bezmyślne wspinaczki” i potępiająca w czambuł taternictwo.

Dla fachowców sprawa była jasna. Bronikowski popełnił kardynalny „błąd sztuki” i musiał ponieść konsekwencje. Oddalenie się o piętnaście metrów od haka groziło katastrofą w każdej chwili.

Tragicznym zbiegiem okoliczności katastrofa wydarzyła się o krok od asekuracyjnej liny.

Ojciec Rafała, Jacek Malczewski, chciał swej wdzięczności nadać konkretną formę. Zaproponował Oppenheimowi, żeby wybrał sobie któryś z obrazów na pamiątkę uratowania jedynaka. Oppenheim wymówił się grzecznie i kuszącego prezentu nie przyjął. Dał do zrozumienia, że takie, rachunki reguluje samo życie. * W dziesięć lat po śmierci Bronikowskiego przyjechał w Tatry człowiek, który zadziwił cały świat taternicki. Opowiadano w schroniskach o jego samotnych wyczynach, pisały o nim gazety. Nazywał się Jerzy Leporowski. Przyjechał z Poznania. Ledwie zobaczył Tatry, zaczął uprawiać wspinaczkę.

Taternictwo stało się jego wielką namiętnością i treścią życia, opowiadała potem Oppenheimowi pani Leporowska.

Leporowski, eks-lotnik, kupiec z zawodu, był człowiekiem o niebywałej fantazji, odwadze i równie imponującej sprawności fizycznej. Chodził sam, wybierając drogi trudne, głośne. Raz tylko zapchał się w Niebieskiej Turni i musiało go ściągać Pogotowie. Drobne niepowodzenie nie osłabiło fantazji.

Sława Leporowskiego wybuchła nagle po dwukrotnym samotnym przejściu południowej ściany Zamarłej Turni. Pierwszy raz przeszedł ją dla własnej przyjemności. Drugi, gdy mu w schronisku zarzucono, mówiąc delikatnie, koloryzowanie. Zerwał się wtedy i na oczach niedowiarków pokonał ścianę po raz drugi, w zawrotnym tempie i bez żadnej asekuracji.

Hyr samotnych wspinaczek niósł się coraz szerzej, wzbudzając zachwyt wśród młodego pokolenia taterników. Starsi byli pełni uznania dla brawury i talentu skalnego Leporowskiego, ale długiej kariery taternickiej mu nie wróżyli. Każdy, kto się przez chwilę zastanowił, musiał przyznać, że tak chodzić po Tatrach nie można co sezon. Samotne przebieganie ścian prowadzi do skręcenia karku.

Dnia 20 lipca 1928 roku Leporowski - miał wtedy trzydzieści trzy lata - szedł Kozią Dolinką w towarzystwie młodej turystki. Szli na Kozią Przełęcz Wyżnią. Nagle Leporowskiemu coś strzeliło do głowy. Szybko zrzucił buty, wyciągnął „kletterki”, powiedział: - Spotkamy się na Koziej Przełęczy.

I ruszył do góry północną ścianą Koziego Wierchu. Ściana, o czym wie każdy taternik, nie należy do łatwych. Leporowski nie poszedł drogą zdobywców ściany, lecz własną, bardzo zbliżoną do linii spadku wierzchołka. Kobieta jak urzeczona wpatrywała się w „człowieka-muchę”, wspinającego się w błyskawicznym tempie. Kto widział Leporowskiego w czasie wspinaczki, przyznawał w duchu, że był to widok niesamowity. Leporowski szedł tak pewnie, jakby miał znakowaną ścieżkę przed sobą. Nie istniała dla niego ani powietrzność, ani trudność w wyszukaniu następnego chwytu lub stopnia.

Wspinał się utrzymując prawie cały czas ostre tempo, bez odpoczynków i namysłów nad dalszym kierunkiem drogi.

Pokonawszy osiemdziesiąt metrów ściany, Leporowski runął na piargi z ogromnym blokiem skalnym. Śmierć była równie gwałtowna, jak życie.

Na samotnej wspinaczce zginął również dwudziestoletni Zbigniew Krzyszkowski. Wyszedł z Zakopanego mówiąc, że idzie w rejon Granatów i Koziego Wierchu. Na tamtejszych „ściankach” chciał potrenować wspinaczkę. Ponieważ na czas nie wrócił i nie było od niego żadnego znaku życia, rodzina zwróciła się do Pogotowia. Matka, jakby w obawie, że uruchomienie Pogotowia przesądzi los zaginionego, wstrzymała wyruszenie pierwszej ekspedycji ratunkowej. Na poszukiwania udali się koledzy Krzyszkowskiego. Nie bardzo wiedzieli, gdzie szukać. Krzyszkowski o swoich planach wspinaczkowych wyrażał się dość mglisto. Oppenheim jął wypytywać turystów wracających z gór.

Okazało się, że pewna grupa turystów, przechodząc przed paru dniami rejon obrany przez Krzyszkowskiego na treningowe wspinaczki, widziała „coś spadającego z góry”.

Mieli o tym spostrzeżeniu zawiadomić Pogotowie, ale po powrocie do Zakopanego... na śmierć zapomnieli. Po tej informacji Oppenheim nie zwlekał dłużej. Ratownicy przeszukali urwiska i znaleźli ciało.

Miał rację doktor Sokołowski pisząc o braku „bojaźni gór”.

W rok po Krzyszkowskim ginie świetnie się zapowiadający wspinacz - Kazimierz Kupczyk. Ginie mając lat dwadzieścia jeden. Znakomity taternik, profesor Wincenty Birkenmajer, we wspomnieniu umieszczonym w „Taterniku” tak charakteryzuje towarzysza wypraw: „Drobną i nieznaczącą rzeczą było dla niego wszystko to, co wiązało się z niziną: Warszawa, rodzina, studia, organizacje, sport. Główną treść jego duszy stanowiły Tatry.

Poznał je w lecie 1926 roku, aby do nich powrócić po dwu latach i pozostać w nich sercem na zawsze”.

A więc jeszcze raz to samo: Tatry i tylko Tatry. Wszystko inne na dalszym, bardzo dalekim planie...

Wypadek zdarzył się 1 sierpnia 1J930 roku na Ostrym Szczycie, na „drodze Häberleina”. W pobliżu słynnego trawersu Kupczyk odpada od ściany. Hak asekuracyjny nie wytrzymuje szarpnięcia.

Wyrwanie się haka przesądza los wspinacza. Z kim poszedł Kupczyk na tak trudną drogę? Z młodą taterniczką, Krystyną Sinkówną. Dziewczyna nie jest w stanie utrzymać lecącego. Kupczyk przelatuje pięćdziesiąt metrów i roztrzaskuje się o głazy. Sinkówna, mimo szoku wywołanego śmiercią towarzysza, wydostała się ze ściany bez szwanku. Słowaccy ratownicy znieśli ciało w dolinę.

Ekspedycja TOPR-u nie wyruszała.

W papierach Kupczyka znaleziono fragment wspomnień zatytułowany „Wschód słońca”. Jako motto figurował wiersz Sołoguba „Czarcia huśtawka” w przekładzie Tuwima: Wiem! Czart tak długo będzie huśtawę huśtać, nieść, aż skosi mnie w rozpędzie zamachem groźna pięść.

Aż pęknie sznur z konopi rzucając mnie pod strop.

Aż mi pod chwiejne stopy podwinie się mój glob.

Przez jodłę fiknę nagle i łbem o ziemię trach!

Więc huśtaj, huśtaj, diable!

Wciąż wyżej, wyżej... ach!

Jak zwykle, jedni mówili: przeczucie! Gdy pisał, śmierć górska stała za plecami. Inni w wyborze motta dopatrywali się niebezpiecznego nastroju, owej nonszalancji wobec gór i wobec tego, co stać się może każdej chwili. Zarzut „nastroju” rozciągano na całe pokolenie najmłodszych taterników. „Ich taternictwo - mówiono - to ikarowe loty. Niebosiężne i jednocześnie skazane na upadek”. „Gdzież się ci młodzi aż tak oswoili ze śmiercią?” - nie mogli nadziwić się starsi. Zapatrzeni od lat w statyczną panoramę Tatr, jakby nie dostrzegali zmian zachodzących w psychice ludzkiej. Życie toczyło się teraz znacznie prędzej niż przed pierwszą wojną... Młode roczniki osiągały wysoki stopień sprawności technicznej znacznie wcześniej i z większą łatwością. Technika dyktuje tempo i zachęca do podbijania rekordów.

W 1932 roku kronika taternicka notuje dwa śmiertelne wypadki. Znów giną wprawni, namiętni wspinacze, zakopiańczycy: Wojciech Gąsienica-Marcinkowski i Tadeusz Bośniacki, Dnia 26 sierpnia zawiadomiono Pogotowie, że w Pustej Dolince leżą dwa ciała zaklinowane między maliniakami. Śmierć nastąpiła dwa dni wcześniej, podczas próby przejścia urwiskiem na Zmarzłą Przełęcz. Nie było świadków wspinaczki ani momentu katastrofy. Z odpadnięcia obydwóch wspinaczy wyciągano wniosek, że został popełniony jakiś zasadniczy błąd w asekuracji.

Również bez świadków zginął najświetniejszy wspinacz „drugiego pokolenia” polskich taterników Wiesław Stanisławski. Razem ze Stanisławskim zginął jego towarzysz - Wojnar. Katastrofa wydarzyła się na Kościółku w Batyżowieckiej Dolinie. Wywołała ona formalny popłoch w świecie taternickim.

Wspinacz tej miary co Stanisławski ginie na takim głupstwie, jak Kościółek?!

Stanisławski, świeżo upieczony absolwent Instytutu Studiów Handlowych i Orientalistycznych, od wielu lat był gwiazdą pierwszej jasności na taternickim firmamencie. Mimo młodego wieku cieszył się sławą i autorytetem.

W górach pojawił się po raz pierwszy w roku 1927. W 1933 - w tym roku zginął - należał do superklasy wspinaczy tatrzańskich. Miał za sobą wszystkie samodzielnie rozwiązane problemy najgroźniejszych ścian tatrzańskich, które do tej pory skutecznie opierały się ludziom. Jak zwierzał się przyjaciołom, chciał systematycznie „wykańczać pozostałe perełki Tatr”. Potem projektował wyjazd w „góry od Tatr wyższe”. „Posiadam moje notatki górskie od 27.VIII.1927, czyli od dnia, kiedy po raz pierwszy zobaczyłem góry - pisał Stanisławski w jednym ze swych listów. - I od tego dnia każdą wycieczkę ja projektowałem, ja organizowałem, ja kierowałem wyruszeniem i przeprowadzeniem”.

Gdy jeden z jego górskich przyjaciół oświadczył, że schodzi z gór, bo chce rzeźbić, Stanisławski wykrzyknął ze zdumieniem: - Więc ty nie kochasz gór ponad wszystko?!

Rano 4 sierpnia trzej taternicy wyszli ze schroniska w Roztoce: Stanisławski, Wojnar i Wojsznis.

Zrobiwszy południową ścianę Batyżowieckiego Szczytu, wracali w dolinę. Stanisławski namawiał, żeby po drodze „machnąć jeszcze jakiś problemik”. Chwalił się, że południowa ściana Batyżowieckiego to dziewiętnasty problem w tym sezonie. Wojnar też ciągnął na wspinaczkę. Wojsznis odpowiedział, że jest już zmęczony, i pożegnał towarzyszy. Miał wracać do Roztoki. Stanisławski i Wojnar postawili na swoim. Poszli na upatrzoną „perełkę” - zachodnią ścianę Kościółka.

Minęło parę dni. Stanisławski i Wojnar nie wracali. Wtedy przyjaciele poszli pod Kościółek. U stóp zachodniej ściany znaleźli ciała obu taterników.

Przyczyna katastrofy nie została wyjaśniona. Stanisławski zginął w trakcie zmiany obuwia. Na jednej nodze miał but turystyczny, na drugiej pantofel wspinaczkowy. Albo kamienna lawina zaskoczyła wspinaczy pod ścianą, albo Wojnar zaczął wspinaczkę i spowodował oberwanie się bloku, co z kolei wywołało lawinę.

Przy Stanisławskim znaleziono jego dzienniczek. Był tam nie dokończony opis pechowego problemu:

„Cokolwiek na prawo od linii spadku wierzchołka przecina ścianę komin.

Z Doliny Batyżowieckiej trawiasto-piarżystymi i skalnymi zachodami do stóp owego komina.

Nim...”

Opis nie doczekał się zakończenia. Słowaccy ratownicy znieśli ciała w dolinę.

Katastrofa na Kościółku długi czas nie schodziła z ust. Próbowano ustalić jej przyczynę. Szukano jakiegoś przekonywającego wyjaśnienia. Świadków nie było, wszystko opierało się na domysłach.

Oppenheim sądził, że wypadek został spowodowany lekkomyślnością Wojnara.

Wojnar poznał Stanisławskiego w Roztoce. Spotkanie zadecydowało o taternickiej karierze Wojnara, uprawiającego już szereg sportów. W sezonie, w którym nastąpiła katastrofa, Wojnar przeżywał fazę najwyższej namiętności wspinaczkowej. Gdyby to było możliwe, z jednej ściany szedłby bez odpoczynku na drugą. Wszystkiego było mu mało. Pragnął jak najprędzej nasycić się Tatrami i mieć na swoim koncie jak najwięcej skalnych dróg. Z pieniędzmi się nie liczył, ojciec był bogatym przemysłowcem. Wojnar gotów był pokrywać wydatki związane z pobytem Stanisławskiego w Tatrach. Za wszelką cenę chciał mu towarzyszyć w wyprawach.

Oppenheim uważał, że to jest istotna przyczyna tragedii. Pod wpływem przyjacielskich zobowiązań Stanisławski uległ namowom i poszedł na drugą w ciągu dnia wspinaczkę. Pod ścianą Wojnar wyprosił prowadzenie. I znowu Stanisławski nie odmówił. Może obawiał się, że odmowa wypadnie niezręcznie? Uszczęśliwiony prowadzeniem Wojnar rusza nie czekając, aż Stanisławski upora się z drugim butem. Niecierpliwość i pośpiech - najgorsi doradcy! Jeden nie wypróbowany chwyt i Wojnar leci z ruchomym blokiem skalnym. Pociąga za sobą Stanisławskiego. Grzmot spadającej lawiny pieczętuje klęskę wspinaczy.

Początkowo, po pierwszych górskich tragediach, rodziny i przyjaciele umieszczali pamiątkowe tablice na miejscu wypadku. Spostrzeżono wkrótce, że zwyczaj ten zamieniłby Tatry w jeden wielki ogród żałoby i smętku. Zaniechano więc wbijania brązów w skałę. Po słowackiej stronie Tatr, u stóp Osterwy, w limbowym gaju nad Popradzkim Stawem urządzono „symboliczny cmentarz”. Tam też wznoszą się krzyże z nazwiskami Wojnara i Stanisławskiego. I Stanisławski spisywał tatrzańskie wrażenia: „...Leżąc na kupie kamieni, patrzę ku górze między potężne ściany, ku wiszącemu cyrkowi doliny. W nerwach czuję drżenie, ponieważ moje księżycowe wizje nie znikają, lecz żyją. Kiedy piargi pod ścianami Dzikiej Doliny zamieniły się w tłum ludzkich głów, górski cyrk rozpoczął nocne przedstawienie. Ku grani Czarnego Szczytu pną się dwie białe postacie: widma taterników. Dla tego tłumu z amfiteatru doliny to są cyrkowcy w białych trykotach. W szumie potoków dosłyszeć można słowa uznania. Przewieszki puszczają wprost. Cyrkowcy wiodą swą drogę bez obchodzeń, wprost ku wierzchołkowi”.

Nie zawsze. Czasem spadają wśród grzmotów lawiny głuszącej ostatni, urywany krzyk. ...W zamarłym kotle, pod spadem ścian na antrakt wyjdą clowni.

Po śladach krwi rozpoczną tan

i cyrk - tą śmierć zapomni...

Właśnie o to chodziło doktorowi Sokołowskiemu, żeby tych śmierci tragicznych nie zapominać i nie czynić z taternictwa „kapliczki straceńców”.

Genialny outsider O Mieczysławie Szczuce opowiadają koledzy ze studiów w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych w latach 1918-21: „Nie nazywaliśmy go między sobą geniuszem, lecz każdy z nas w gruncie rzeczy tak o Szczuce myślał.

Impetem twórczym dorównywał pasji Buonarottiego. Wnikliwością analitycznego umysłu przypominał Leonarda. Łatwość tworzenia zbliżała go do Rafaela. I jeśli nawet wszystkie te porównania uznać za przesadne, wypada powtórzyć to, co się mówiło dawniej: to był fenomen fascynujący kolegów i profesorów bojowym temperamentem i talentem”.

Pracował nieregularnie. Czasem mijał tydzień za tygodniem, a Szczuka nie pokazywał się w pracowni.

Przepadał, ginął z oczu. Nagle zjawiał się z rozwichrzoną czupryną i jasnym spojrzeniem. Przebiegał wzrokiem prace kolegów, chwytał za węgiel lub pędzel. Bez słowa i bez chwili wytchnienia pracował po dziesięć godzin dziennie. W błyskawicznym tempie dopędzał i wyprzedzał systematycznie pracujących kolegów.

Na dorocznej wystawie szkolnej wypełniał salę płachtami niepokojących kompozycji. Jakieś pochody robotników, nadnaturalnej wielkości „Zdjęcie z krzyża”, o którym mówiono, że było rysowane ze wstrząsającym naturalizmem godnym Quentin Metzysa. Były tam też studia much i pająków o rozmiarach słonia, chrabąszcze z nogami wielkości końskich kopyt. Przywiózł to Szczuka ze wsi.

Rysował w stodole u swego przyjaciela, którego pociągnął na artystyczne studia do Warszawy.

Węglem, temperą, pastelami rzucał na płachty pakowego papieru wizje niespokojnych przeżyć.

Historię ludzkiej twórczości przeżywał po swojemu. Starał się przeżycia natychmiast zamknąć w konkretnym dziele. Po dniach wytężonej pracy w pracowni na trzecim piętrze przychodził okres wałęsania się po szkole. Szczuka łaził z kąta w kąt, nie robił nic. Drażnił się z otoczeniem, prowokował nie kończące się dyskusje o sztuce i na tematy socjalne. Drwił, kpił, rozpalał do białego dyskutantów.

Płatał sztubackie figle i doprowadzał do pasji poczciwego dyrektora Lenca, zjeżdżając ze schodów po poręczy.

Kiedyś, po szkolnej zabawie, o mało nie doszło do skandalu. Rano pojawiły się na korytarzu postacie nadnaturalnej wielkości rzucone z rozmachem na świeżo pobielone ściany... Woźni łapali się za głowy. Czekali z przerażeniem, co na to wszystko powie dyrektor. Pod wpływem roztańczonego nastroju baliku podpity Szczuka zaludnił ściany czeredą świętych, którzy w alkoholowym animuszu szturmowali bramy niebieskie, aby się dostać do świętych dziewic szukających schronienia za murami niebiańskiej fortecy.

Uczniowie wyli z uciechy. Profesorowie jeden za drugim biegli na korytarz. Popatrzywszy kiwali głową. Widzieli coś więcej niż „spaskudzone ściany”. Niesforny talent Szczuki jeszcze raz dawał znać o sobie. Czy pozostanie po nim jakiś trwały ślad, czy tylko wspomnienie o wybuchach talentu, efektownych jak fajerwerki i równie krótkotrwałych?

Potem przyszedł dyrektor. Długo wpatrywał się w pokreślone węglem ściany. Nagle machnął ręką.

- Niech zostanie.

Odetchnęli i woźni, i profesorowie.

Szczuka: drobny, chudy, nerwowy, z płowym kosmykiem włosów opadających na czoło. Oczy błękitne, to znów stalowoszare. Binokle na nosie.

Po ojcu, rytowniku „Kłosów”, odziedziczył żyłkę rysownika. Temperament i niesłychaną żywotność po matce. Energią matki, która owdowiała wcześnie, stał cały dom.

Szczuka bezceremonialnie buszował po całym plastycznym dorobku ludzkości. Od dzieciństwa, kiedy z zapałem kopiował rysunki Matejki, do opętania twórczością Corbusiera. „Z tym człowiekiem nie ma się chwili spokoju - mówiono wokół Szczuki - nikt nie wie, co z niego wyskoczy za chwilę”.

Bywał czas, że rzucał wszystko i z papieru, kawałków metalu, szkła i drewna tworzył przedziwne „maszynki”, jak sam te cudactwa nazywał. Wystawa w Klubie Polonii została przyjęta lamentem i załamywaniem raki: „Wielki talent schodzi na psy!” „Szczuka na manowcach modernistycznych dziwactw!”

A Szczuka za ostatnie pieniądze kupował papier i kalki i trwał z uporem w swoich dziwactwach.

Wspólnie z podobnymi do siebie zapaleńcami wydawał pisma: „Blok”, „Praesens” i „Dźwignię”.

Zarabiał lekcjami w szkole. Ale ten dość skromny zarobek miał wkrótce się skończyć. Szkołę Sztuk Pięknych przemianowano na Akademię i jednocześnie odebrano prawo nauczania rysunków w szkolnictwie byłym uczniom tej szkoły.

Dusiła go atmosfera kawiarnianych dyskusji. Szukał więc dróg wyjścia i prawdziwych rozwiązań. Dla otoczenia stał się jawnym buntownikiem zarówno w sztuce, jak w życiu społecznym. Utarło się powiedzenie: „Szczuka komunizuje”. Próby wpakowania Szczuki do którejś z „szufladek” zawodziły.

Kroczył na czele moderny w sztuce, lecz gdy okrzyczano go futurystą, był już gdzie indziej. Potem łączono jego nazwisko z formizmem. Miał wielu naśladowców, ale i ci, zajęci kopiowaniem śmiałych, „rewolucyjnych” - jak się mówiło - pomysłów, nawet nie spostrzegli, kiedy Szczucka przeniósł się „znów dalej”. Wszędzie było mu ciasno. Nie mógł usiedzieć na miejscu. Szukał z coraz większą niecierpliwością. W ogóle się nie mieścił. Ani w sztuce, ani w ówczesnym układzie społecznym.

Przebiegał rozległe tereny sztuki w poszukiwaniu wielkiej, własnej formy.

Kiedy podniósł się lament w oficjalnych sferach artystycznych, że Szczuka zmarnował swój talent, że go roztrwonił na dziwaczne eksperymenty - Szczuka postanowił odpowiedzieć po swojemu. W maleńkim pokoiku na Wspólnej przygotował nową wystawę. Znów wielkie płachty. Posłał je przez przyjaciela do kancelarii „Zachęty” jako dzieła niejakiego Rekucia.

Wystawa wywołała sensację. Co to za jeden ten Rekuć? Krytycy łamali sobie głowę. Nikt o Rekuciu nic nie słyszał. Nikt nie pamiętał takiego nazwiska z czasu studiów. Nikt Rekucia nie znał. Tym chętniej chwalono talent. Mówiono, że to wizje olbrzymie, jak z Tintoretta.

Szczuka jeszcze raz zadrwił z otaczającego świata. Pokazał, że umie rysować, że potrafi tworzyć tak, jak tego otoczenie sobie życzy. Potrafi, ale nie chce.

Kiedyś, jeszcze w Szkole Sztuk Pięknych, zdarzył się następujący wypadek. Pierwszego maja Szczuka stanął na parapecie okna pracowni. Z parapetu przedostał się na kruchy gzyms i gzymsem dotarł na fronton budynku. Tam zawiesił czerwoną flagę. Dyrektor Lenc, nie przeczuwając niczego, spokojnie szedł do szkoły. Zobaczywszy czerwony sztandar, mało nie padł trupem. Ba, nikt nie kwapił się powtarzać drogi Szczuki po niepewnym gzymsie. Dopiero pod wieczór Szczuka dał się uprosić i flagę ściągnął.

- Pan powinien chodzić po górach... - powiedział cierpko dyrektor.

- Muszę się nad tym zastanowić. To może być ciekawe.

Pierwszy raz przyjechał w Tatry w 1923 roku. Miał wtedy lat dwadzieścia sześć. O chodzeniu po górach nie miał pojęcia. Chciał w Zakopanem spędzić lato z kolegami. Wkrótce zirytowała go własna bezsilność: patrzy na góry i nie może się do nich dostać. Wziął na tydzień przewodnika i zaczął się uczyć techniki wspinaczkowej. Po kilku sezonach tatrzańskich staje się wybitnym wspinaczem, mającym za sobą południową ścianę Zamarłej i nadzwyczaj trudną drogę na północno-wschodniej ścianie Mięguszowieckiego.

Krótko przed śmiercią w liście do przyjaciela Szczuka dość dokładnie określa swój stosunek do nowej namiętności. Pisze, że wspinaczka pozwala rozładować zapasy energii, dla których nie znalazł ujścia w sztuce. Tatry są przeżyciem zastępczym. Szczuka przyznaje się do tego otwarcie. Śmierć Szczuki na Zamarłej podczas próby trzynastego przejścia określono jako tragedię geniusza. Tak o tej katastrofie mówili przyjaciele. Ówczesny sprawozdawca napisze potem w „Taterniku”, że młodsi taternicy „stanowili pewnego rodzaju zamknięty klan, chodzili w zwartym gronie, trudno dopuszczając do swych wypraw mało znanych im ludzi - w przeciwieństwie do nich taternicy w rodzaju Szczuki, dzięki temu, że chadzali niejednokrotnie z przygodnymi towarzyszami, oddawali wielkie usługi propagandzie taternictwa i przyciągali innych”.

13 sierpnia 1927 roku Szczuka z dwoma młodymi nowicjuszami zjawia się w Pustej Dolince pod ścianą Zamarłej. Dla ludzi przesądnych - złowrogi zbieg okoliczności: trzynasty sierpnia i próba trzynastego przejścia ściany. Dziwiono się potem, dlaczego Szczuka wybrał się na wspinaczkę w towarzystwie dobranym tak lekkomyślnie. Krytykowano Szczukę, że swą zdumiewającą beztroską dosłownie sprowokował katastrofę. Szczukę irytowała elitarność taternictwa. Drażnił go również wciąż jeszcze silny „mit Zamarłej”.

Chce spłatać znowu figla. Chce zakpić z nowego środowiska. Łapie w schronisku dwóch młodych chłopców. Cóż z tego, że młodzi turyści nie mają zielonego pojęcia o wspinaczce? Tym lepiej, właśnie takich nowicjuszy „przeciągnie” przez południową ścianę Zamarłej Turni! Właśnie tym trzynastym przejściem ściany utrze nosa taternickiej „elicie” i za jednym zamachem rozprawi się z ponurymi bujdami krążącymi na temat Zamarłej. Pomysł wydaje się tak doskonały, że Szczuka nie zastanawia się nad ryzykiem wyprawy.

Pod ścianą krótka lekcja techniki wspinaczkowej. Szczuka objaśnia przygodnych towarzyszy, jak należy posługiwać się liną, jak wbijać haki, jak trzymać się skały, słowem, wykłada elementarne zasady wspinaczki. Potem rusza pierwszy. Ostrzega, że trudności zaczną się dopiero od dolnego trawersu. Towarzyszom każe czekać cierpliwie. Nie wolno im się ruszać, zanim nie usłyszą wezwania

Szczuki. Idzie prędko. Wychodzi wysoko, nie liczy się zupełnie z długością liny. Zresztą, zna drogę.

Wie, gdzie czekają trudności i jak należy je pokonywać. Łatwość, z jaką Szczuka porusza się w ścianie, dopinguje młodych. Ruszają za Szczuką bez uprzedzenia.

Jako drugi wspina się dziewiętnastoletni maturzysta, Jerzy Ramert. Odpada od skały po kilku metrach.

Upadek Ramerta jest dla Szczuki zupełnym zaskoczeniem. Nagłe szarpnięcie wyrywa taternika ze stanowiska. Szczuka leci. Zatacza łuk w powietrzu i wali się na głazy. Ramert zatrzymuje się na trawniczku, odnosząc niezbyt groźne obrażenia. Trzeci wspinacz zdołał utrzymać się w ścianie.

Turyści, znajdujący się w pobliżu miejsca katastrofy, usłyszeli krzyki i pośpieszyli z pomocą.

Poturbowanego Ramerta zniesiono do schroniska.

Po ciało Szczuki przybyła ekspedycja Pogotowia z Oppenheimem na czele. Powtórzyła się dobrze znana ceremonia: zmasakrowane zwłoki okręcono ceratą i przytroczono linami do bambusa.

Przebiegu katastrofy nie udało się odtworzyć. Młodzi towarzysze Szczuki zbyt słabo orientowali się w technice wspinaczkowej, żeby móc odpowiedzieć na pytania Oppenheima i taterników. Pod wpływem strachu wiele istotnych szczegółów całkowicie wyleciało im z pamięci.

Ratownicy znieśli ciało do szosy u wylotu Roztoki. Tego dnia odbywał się tatrzański rajd automobilowy. Na szosie huczały rozpędzone samochody. Na całej trasie gromadzili się miłośnicy sportowych emocji. Ciało Szczuki do zmroku musiało czekać w przydrożnych krzakach. Dopiero w nocy otwarła się droga dla karetki zakładu pogrzebowego.

Po złoty promień Kiedy o czwartej po południu rozdzwonił się telefon, - nikt początkowo nie chciał wierzyć.

Oppenheim zwleka z wysłaniem ekspedycji ratunkowej. Żąda sprawdzenia wiadomości. To co przed chwilą usłyszał, nie mieściło się wprost w głowie. W parę minut później drugi telefon. Na linii znów Hala Gąsienicowa. Ktoś zmatowiałym, drewnianym głosem podaje pierwsze szczegóły wypadku. A więc jednak!... „Hiobowa wieść” - notuje Oppenheim w księdze Pogotowia. Nie sposób nie wierzyć dłużej. Pogotowie musi wyruszyć natychmiast.

O wpół do piątej pognali ratownicy na Halę Gąsienicową. Razem z Pogotowiem śpieszyli tam taternicy, przyjaciele, towarzysze wypraw. Złej nowiny nie, trzeba ogłaszać. Sama dociera wszędzie, szerzy się jak zaraza.

Stało się 5 lipca 1929 roku.

Na piargach, pod zachodnią ścianą Kościelca, w kałuży krwi leżało strzaskane ciało Mieczysława Świerza. Obok młody taternik, Tadeusz Ciesielski, wyprowadzony ze ściany przez wspinaczy, którzy, usłyszawszy sygnały wzywające pomocy, pośpieszyli na ratunek. Ciesielski drży jak w febrze, zdradza objawy kompletnego załamania.

Oniemiali ludzie otaczają półkolem zmasakrowane ciało. Oto kres. Nie mogą uwierzyć, że na skrwawionym piargu leży trup człowieka, który przez blisko dwadzieścia lat panował nad górami. Nie było kariery taternickiej mogącej równać się z karierą Świerza. Czterdzieści dwa „pierwsze wejścia”, liczne powtórzenia trudnych i nadzwyczaj trudnych dróg skalnych. Kariera czysta, bez ran, katastrof i odpadania od ściany.

Towarzysz wypraw i wielu pierwszych wejść, znany taternik, Kazimierz Piotrowski, napisze potem we wspomnieniu: „Zdolność orientacji w trudnym i nieznanym terenie była u Świerza, mimo że wzrok miał krótki, wręcz nadzwyczajna. W labiryncie rzeźby skalnej umiał wyszukiwać zawsze właściwą drogę z niezwykłym znawstwem i intuicją. A wyszukawszy ją raz, potrafił konsekwentnie prowadzić do końca. Tutaj właśnie było mu pomocne wprost niewiarygodne opanowanie samej techniki wspinania się. Przez stosowanie przemieszczania ciężaru ciała, proste a genialne w pomyśle tricki techniczne - pokonywał przeszkody na pozór nie do zwalczenia. Cechował go przy tym absolutny spokój, płynący nie tylko z niewrażliwości na ekspozycję, lecz przede wszystkim z nakazu chłodnej inteligencji. W najtrudniejszych miejscach zachowywał się ze swobodą wręcz imponującą... Potrafił przy tym przechodzić miejsca trudne i niebezpieczne z konieczną szybkością, a zarazem i pewnością. Jasność i trafność jego decyzji była przysłowiowa”.

I oto - góry wzięły odwet. Więc cóż się stało? Co spowodowało katastrofę, która zamknęła wspaniały rozdział w historii taternictwa?

Drugi na linie, ocalały świadek katastrofy, zdaje relację matowym, bezbarwnym głosem. Mówi zresztą krótko, z trudnością dobierając słowa. I jego, i zebranych zdumiewa nie sama katastrofa na jednej z

najtrudniejszych ścian, lecz fakt, że katastrofie uległ Świerz. „Świerz - stuprocentowy pewniak w ścianie. Świerz - w skale murowany...”

Trzeba się nieco cofnąć w czasie, aby zrozumieć nastrój ostatniej wyprawy i okoliczności jej towarzyszące. W połowie lipca Świerz miał jechać w Alpy. Był już tam raz z Janem Chmielowskim i zaimponował alpinistom swoimi kapitalnymi uzdolnieniami wspinacza.

Nie ciągnęły go ani Andy, ani Himalaje, choć jasno sobie zdawał sprawę, że przyszłość polskiego taternictwa spoczywa już poza Tatrami. Opisywał udział Polaków w podboju górskich olbrzymów, zachęcał młodych do uprawiania alpinizmu na europejską i światową skalę, ale sam pozostał przede wszystkim taternikiem w dosłownym tego słowa znaczeniu. Był największym polskim wspinaczem, jednym z tych, dla których Tatry były prawie wszystkim w życiu.

Mimo tuszy i wieku, refleksji i namów przyjaciół nie mógł się od Tatr oderwać. I w ostatniej fazie ujarzmiania tatrzańskich ścian, po zdobyciu szczytów i grani, chciał iść na czele do końca, nie dając się zdystansować młodszym i najmłodszym wspinaczom z następnych taternickich pokoleń.

Jego wypad w Tatry w przeddzień śmierci nosił cechy pośpiechu i nierozwagi spowodowanej brakiem czasu, zmęczeniem zawodowym i wreszcie ambicją. Otóż to. Młodzi wspinacze głosili urbi et orbi o niesłychanych swoich sukcesach. Nowe sławy odbierały blask dawnym. Takim wyczynem superklasy było przejście zachodniej ściany Kościelca. Pierwsi zdobywcy, Stanisławski i Wojsznis (13 sierpnia 1928), opisali tę drogę jako jedną z najtrudniejszych w Tatrach.

Zachodnia ściana nie dawała Świerzowi spokoju. Jako rasowego wspinacza interesowała go droga skalna, której nie znał. Jednocześnie chciał pokazać młodym swą nie starzejącą się sprawność.

Postanowił przejść ścianę w czasie nie gorszym od czasu młodych zdobywców. Wyjazd w Alpy nakłania do pośpiechu. Znakomity taternik chce przejść ścianę, zanim powtórzy ją jakiś inny zespół.

To nic, że jeszcze nie odpoczął po belferskiej orce. Przejście zachodniej ściany ma ugruntować tatrzańską sławę. Świerz czuje, że musi się przypomnieć, musi pokazać młodym swą klasę asa.

Pobyt w Tatrach ma trwać krótko, więc Świerz nie traci czasu. Łapie młodego taternika i z nim wyskakuje na „lekki problemik”: pierwsze ścisłe przejście grani Orlej Baszty. Wieczorem tego dnia wiatr halny zrywa się nad górami. Towarzysz Świerza odchodzi w dolinę. Świerz zostaje na Hali Gąsienicowej sam.

Na drugi dzień przyszedł na Halę Tadeusz Ciesielski. Świerz zachwycony - pójdzie z Ciesielskim. Niby zastanawiają się, co robić, gdzie iść, ale Świerz myśli wciąż o jednej drodze. Będą więc robić zachodnią ścianę. Czy na tej trudnej drodze Ciesielski okaże się odpowiednim towarzyszem? Nad tym się Świerz nie zastanawia. Potrzebny mu jest drugi na linie i - koniec. Zresztą starzy, wypróbowani kompani dawno zeszli już z gór...

Wieje wiatr halny. Ciepłe podmuchy i raptowne zmiany ciśnienia wywierają określony wpływ na organizm. Działają bodźcowo na nerwy, odbierają jakąś znikomą część spokoju i opanowania. Młodzi nie odczuwają działania wiatru, więc i Świerz nie bierze pod uwagę tej drobnej, nie sprzyjającej okoliczności. Być może nie odegrała ona żadnej roli.

Dwaj taternicy opuszczają schronisko i kierują się w stronę Kościelca. O godzinie jedenastej czterdzieści pięć wchodzą w ścianę.

Po przejściu sześciometrowego trawersu, stanowiącego najpoważniejszą trudność w całej ścianie, Ciesielski przystanął na niewielkim występie skalnym, gdzie znajdował się hak pozostawiony przez zdobywców. Ciesielski przepina linę przez karabinek i zostaje na stanowisku asekuracyjnym. Linę ma nawiniętą na prawej ręce, lewą przesuwa ją w miarę potrzeby. Świerz idzie pierwszy. Kiedy znajdował się w odległości sześciu metrów od haka, Ciesielski usłyszał spokojny głos: - Lecę.

W tym samym momencie zobaczył Ciesielski odpadającego od ściany Świerza. Wykruszył się chwyt. Świerz leciał z kawałkiem skały w zaciśniętej prawej dłoni. W następnym ułamku sekundy gwałtowne szarpnięcie wyrzuciło Ciesielskiego nieco w prawo ze stanowiska. Przerwana lina świsnęła w powietrzu. Świerz leciał obrócony tyłem. Uderzył plecami w skalny komin. Uderzenie obróciło go, znowu uderzył plecami i wyrzucony z linii spadku komina, runął głową na dół, na skalną płytę u podnóża ściany, z wysokości osiemdziesięciu metrów. Z płyty ciało zsunęło się na piargi.

W parę dni po wypadku turysta przechodzący pod Kościelcem znalazł zegarek Świerza. Wtedy ustalono, że katastrofa nastąpiła o godzinie pierwszej po południu.

Pozostawszy sam w ścianie, Ciesielski przywiązał się do haka i zaczął wzywać pomocy. Dwaj taternicy, asekurując z góry, wyprowadzili go ze ściany. Inni pośpieszyli do schroniska, aby zaalarmować Pogotowie.

Dla taterników pozostawał zagadką fakt pęknięcia liny przy oddaleniu się wspinacza o sześć metrów od haka. Stąd też płynął kamienny spokój Świerza, gdy skonstatował, że leci wskutek wyrwania się chwytu. Był pewien, że lina wytrzyma. Powinna była wytrzymać.

Ciesielski próbował tłumaczyć wypadek przetarciem się liny na ostrej krawędzi bloku. Obciążona wagą spadającego ciała (Świerz ważył dziewięćdziesiąt kilogramów), lina zetknęła się ze skałą i trzasła.

Oppenheim zwrócił uwagę na dwa szczegóły. W oficjalnej relacji złożonej TOPR-owi Ciesielski zeznał, że w momencie poprzedzającym odpadnięcie Świerza lina zwisała luźno. Drugim szczegółem były ręce Ciesielskiego. Taternik miał dłonie we krwi, zdarte liną do żywego mięsa.

Wnioski Oppenheima były następujące: Świerz uchodził za takiego pewniaka w skale, że Ciesielski po prostu obserwował wspinaczkę, nie zachowując obowiązującej ostrożności i czujności. Zobaczywszy odpadającego Świerza z chwytem w dłoni, Ciesielski zareagował za późno. Lina przeleciała mu przez ręce. Zamiast raptownego ściągnięcia, nastąpiło wydłużenie się liny. A długa lina, pod wpływem szarpnięcia dziewięćdziesięciu kilogramów, trzaska jak przecięta nożem.

Jeszcze bardziej zastanawiający był ów chwyt, z którym Świerz poleciał w przepaść. Znając ostrożność Świerza i jego doskonałą znajomość skały, trudno było uwierzyć, że zaufał on chwytowi niepewnemu.

Czyżby w tym właśnie momencie zawiódł instynkt? Oppenheim, zgodnie z wyznawaną przez siebie zasadą, że przyczyna tkwi w człowieku, dopatrywał się zasadniczego powodu w nerwowości, jaka towarzyszyła wyprawie na zachodnią ścianę. Świerz zdawał sobie sprawę, że zaczyna ścianę w złej kondycji psychicznej. Wiedział, że to właściwie pierwsza wspinaczka w tym sezonie. Nieodparte pragnienie pokonania ściany przekreśliło trzeźwe racje rozumowe. Stało się to, co dzieje się jakże często. Miłość zdławiła instynkt samozachowawczy. Zwyciężyła życie.

Jak to się stało naprawdę? Wnioski Oppenheima, wysnute pod bezpośrednim wrażeniem wypadku, nie wykluczały możliwości innych hipotez i ustaleń. Była to wersja jedna z prawdopodobnych, a nie jedyna podana do bezkrytycznej akceptacji.

Ratownicy okręcili ciało ceratą i umocowali do bambusa. Transport spod ściany do schroniska na Hali Gąsienicowej ciągnął się od dziewiątej wieczorem do pierwszej w nocy. Zmieniali się członkowie Pogotowia, taternicy, wszyscy, których hiobowa wieść ściągnęła pod Kościelec. Kiedy piekielnie zmęczeni stanęli przed schroniskiem, ktoś powiedział półgłosem: - Taki ciężki, żebyśmy dobrze zapamiętali, kogo dziś znieśliśmy z gór...

W-trzy dni później, 8 lipca, nad trumną Świerza na zakopiańskim cmentarzu przemawiał profesor Zygmunt Mirtyński: „Umysł spokojny, logiczny, konsekwentny i ścisły, pracowitość iście mrówcza i drobiazgowa, sumienność niezwykła, kult prawdy i wola dążenia ku niej za wszelką cenę - stanowiły w psychice zmarłego owo podłoże urodzajne, z którego wyrastał dr Mieczysław Świerz, historyk literatury polskiej.

Twarde życie, konieczność wydatnej pracy zarobkowej, przykry mus dzielenia energii na kilka dziedzin - nie pozwoliły zmarłemu rozwinąć wszystkich możliwości i całego talentu, ale jego prace o Goszczyńskim, Staszicu, Żuławskim i Tetmajerze, jego wykłady publiczne i radiowe, artykuły dziennikarskie i wykłady z katedry szkolnej - pozwoliły dostatecznie ocenić i umysł, i talent, i pracę dowiodły też, że był to stylista dobrej miary, znawca języka, wrażliwy niezwykle na jego piękno i bogactwo, w którego ręku słowo polskie brzmiało niemal wszystkimi tonami prozy literackiej...”

Redakcja „Taternika” pożegnała Świerza artykułem, którego zakończenie brzmi następująco: „Świerz odszedł od nas w czterdzieści lat po śmierci Tytusa Chałubińskiego (1889), twórcy i głównego reprezentanta pierwotnego, włóczęgowskiego typu taternictwa - iw dwadzieścia lat po śmierci Mieczysława Karłowicza (1909), budowniczego ideologii taternictwa odkrywczo-estetycznego. Rok 1929 oznaczał z kolei taternika, który w to taternictwo wprowadził nowoczesny element sportu i woli walki. Pomiędzy etapami tych lat mieszczą się całe dotychczasowe dzieje taternictwa polskiego”. Świerz... Niepozorny, otyły, niezręcznie poruszający się na równinie, w górach stawał się zupełnie innym człowiekiem. Mówiono, że idzie po skale jak wichrem niesiony. Niezmiernie ostrożny, próbujący dokładnie każdy chwyt, lekki, zwinny, wynajdujący momentalnie drogę przez najgroźniejsze zerwy skalnych ścian. Uchodził za człowieka, któremu nie może zdarzyć się wypadek.

W młodości jeden z twórców klubu „Kilimandżaro”, prędko wysunął się na czoło wspinaczy pierwszego pokolenia polskich taterników. Po pierwszej wojnie światowej był chyba jedynym taternikiem, który systematycznie działał w Tatrach. Redagował „Taternika”, zbierał materiały do dziejów zdobywania Tatr i planowo dokonywał zwiedzania turni i grani nie tkniętych jeszcze ludzką stopą. Kiedy w 1924 roku zaczęli napływać w góry taternicy nowego pokolenia, Świerz postanowił dotrzymać im kroku i bronić honoru „starej gwardii”.

Razem z Janem Chmielowskim wydał pierwszy w języku polskim monumentalny przewodnik po Tatrach dla turystów i taterników. Mógłby na tym śmiało poprzestać.

Oppenheim powtarzał przy każdym spotkaniu: - Mieciu, czas robi swoje. Lata, lata!... Wiek. Myśmy już pokazali, na co nas stać. Kolej na młodych.

Mięciu, pora ustąpić z placu. Świerz gniewnie wzruszył ramionami. Ani myślał ustępować. Chciał dalej iść z młodymi w taternickiej awangardzie. Jak wielki, rozkochany w teatrze aktor, Świerz całe swe życie emocjonalne zamknął w zaklętym kręgu Tatr.

Był nie tylko wspinaczem-sportowcem szukającym emocji w wytyczaniu nowych dróg i w pokonywaniu trudności technicznych. Należał do pokolenia romantyków epoki Chałubińskiego, a jednocześnie, jako serdeczny przyjaciel Chmielowskiego, odczuwał sportowe emocje tkwiące w taternictwie. Łatwiej je zrozumieć, gdy spojrzy się na Tatry oczami Świerza, gdy się zobaczy w górach to, co on niegdyś widział. „Ze szczytu otworzył się nam cudny nowy świat: wysoko pod niebo piętrzy się smukła wieżyca Staroleśnego Szczytu, dalej poszarpane granie Gierlachu przyprószonego teraz młodym śniegiem i nieskończone morze szczytów, roztapiających się w delikatnej, niebieskiej mgiełce. A hen w dole, w Kaczej, drzemią wiecznie zadumane, senne głębie stawków.

Zapadliśmy w zadumę, w rodzaj półsnu.

Są to może najpiękniejsze chwile życia w górach, kiedy usypiająca, słoneczna cisza spływa ku nam z turni i dolin, kiedy przychodzi na nas jakieś zaziemskie omdlenie, a dusza rozpływa się w słonecznych, bezkresnych dalach i tęskni za czymś nieznanym.

I chwile takie wypłyną później z pamięci i każą nam tęsknić i powracać do gór...” „Chcieliśmy wejść na Mnicha najniedostępniejszym z jego urwisk, bo wschodnią ścianą, której potężne krzesanice, spadające ku Morskiemu Oku, z nieprzepartą ciągnęły nas siłą... ...Jakże nie harmonizuje z nastrojem klęski, z otaczającymi nas teraz ponurymi urwiskami widok, co się tam hen roztacza.

Na zielonych zboczach i sinych turniach leży usypiająca cisza skwarnego południa. Głęboko w dole, u naszych stóp, cicha toń jeziora lśni w oślepiających blaskach słońca milionem iskier.

Lecz nami owładnęły inne myśli, myśli mącące harmonię spoczynku i nie pozwalające na czyste przeżywanie i pojenie się pięknem gór. Odkąd straciliśmy nadzieję pokonania ściany, znikł w nas ów pęd, co lekceważył niebezpieczeństwo i nie pozwalał cofnąć się przed wzmożonymi trudnościami, znikła energia i zaciętość. W duszy została tylko myśl o powrocie, o wyrwaniu się z tej pułapki, została tęsknota za ciszą i słonecznością zielonych łąk. Duchowe przygnębienie łączyło się z wyczerpaniem fizycznym. Nieokreślony niepokój nie pozwalał na dłuższy wypoczynek i gnał nas ku dołowi”.

„Dziś mamy w planie przejście raz zaledwie w ciągu dwu lat powtórzonej wschodniej grani Żabiego Konia, który od dawna był naszym marzeniem...

...Mamy tu jeszcze do pokonania - może najcięższą przeszkodę - trzymetrowy pionowy zrąb, którego główną trudność stanowi zupełny niemal brak uchwytów. Maleńki stopieniek na nogę, po prawej stronie, ułatwia nieco zadanie. Po kilkunastu jeszcze metrach szerokiej i łatwej grani stajemy na od dawna upragnionym wierzchołku.

Gorący wzajemny uścisk dłoni dowodzi naszej łatwo zrozumiałej radości. Krótkie chwile pobytu na szczycie minęły na podziwianiu otaczających nas wspaniałych przepaści bądź też na przeglądaniu biletów, nielicznych wprawdzie, lecz wiele mówiących.

Pisać o widoku? Po co kłamać. Nie pragnienie widoku, lecz żądza czynu gnała nas tutaj. Przyznajmy jednak: - czy tylko na wyniosłych, wybitnych szczytach można przeżywać wielkie chwile upojenia pięknem gór? Czy nie z tą samą siłą, co rozległy widok szczytowy, przemawiają do duszy słoneczna zieleń hal i posępny mrok odwiecznej głębi leśnej, złota dal, zda się, wiecznie szczęśliwych nizin węgierskich, wichrami poszarpana limba, co czuwa nad cichą głębią jeziora, dzika pustynia szarymi piargami zasypanych kotlin górskich, ponura groza żlebami pooranych, czarnych ścian i wytworność fantastycznych turni?

Jedno nas tu piękno otacza, a jest nim cały świat górski”. „Głęboki, wszechstronny wpływ wywiera na człowieka świat górski. Noce spędzone w skalnych kolebach czy w głuszy leśnej przy watrze, burze, i deszcze, dujawice i kurniawy śnieżne, trudy i niewygody życia górskiego zahartowały ciało jego; godzinami trwające, wytężające wspinanie dodało ruchom zgrabności i pewności. Twarda walka ze skalnymi potworami nauczyła go energii i zaciętości, bezustanne niebezpieczeństwo odwagi i zimnej krwi. ...Nie zawsze jednak góry pozwalają bezkarnie wkradać się w swe tajniki, czerpać ze swych skarbów, zdzierać z siebie nimb niedostępności; czasami żądają od człowieka daniny, a wówczas ofiarą pada życie ludzkie. I mimo woli rodzi się tak często przez przeciwników taternictwa podnoszone pytanie: czy to, co ze skalnych krain dla ciała i duszy wynosimy, godne jest istotnie owej ofiary, którą przyroda niekiedy okupywać każe miłość do gór? - Różnie brzmieć może odpowiedź. Jeden, uniesiony fałszywym czy nieszczerym zapałem, potwierdzi; ja odpowiem przecząco: Nie! Są w . życiu inne jeszcze szkoły woli i męstwa, oprócz mrocznych ścian i zawrotnych grani, są jeszcze inne godne człowieka walki, obok zwalczania krzesanic i fantastycznych turni, są szczytniejsze śmierci niż roztrzaskanie łba w przepaści.

Refleksje takie cisną się zwłaszcza, kiedy z gór nadejdą żałobne wieści. Tatry wydają się wówczas jakąś bezlitosną, wrogą potęgą, śmierć człowieka bezcelową, bezowocną. Rozum chce okiełznać ów wewnętrzny pęd ku górom, chłodna rozwaga wskazuje inne cele i dążenia. Myśl człowieka waha się, decyzja przechyla się wreszcie na niekorzyść turystyki.

Lecz cóż... Wstaje wesoły słoneczny ranek: szarzeją jeszcze doliny, lecz szczyty rozbłysły już słonecznym złotem. Powietrze jest zimne, rzeźwe; upija się nim, odurza pierś człowieka. Cała przyroda gra jakiś potężny hymn na cześć budzącego się życia... Człowiek nie lęka się już czarnych ścian, śmiało wyciąga rękę po ów złoty promień na szczycie... Rozumowe więzy, odwracające myśl od gór, opadły. Refleksje, zastąpił młodzieńczy optymizm, który mówi: wrócimy z gór zdrowi! Nie! Wrócimy zdrowsi, bogatsi o przeżycie kilku cudnych dni.

Tak, kto góry naprawdę ukochał, temu niełatwo przyjdzie wyrwać z serca tę miłość, choćby nawet rozwaga i wyrachowanie inaczej uczynić kazały”.

Napisał to Świerz w 1910 roku. Od tych wrażeń, zatytułowanych „Daleką granią”, do zachodniej ściany Kościelca upłynęło dziewiętnaście lat. Można powiedzieć śmiało: nic się w tym człowieku nie zmieniło. Poszedł na wspinaczkę, choć z pewnością rozwaga i wyrachowanie „inaczej uczynić kazały”.

Zobaczył złoty promień na szczycie Kościelca. I widział tylko jedną drogę do niego – przez zachodnią ścianę. Kawał zmurszałej skały wyprowadził Świerza ze ściany i pociągnął na wieczną wędrówkę po dalekich graniach. Bo tylko ciało znieśli przyjaciele w dolinę.

Góry milczą Góry milczą... Ile prawdy w tym banalnym powiedzeniu, przekonać się łatwo. Wystarczy przypomnieć nie wyjaśnione do tej pory wypadki, jakie zdarzyły się w Tatrach.

Po każdej katastrofie ludzie zadają sobie pytanie: dlaczego? Co spowodowało wypadek? W jakich nastąpił okolicznościach? Znalezienie przekonywającego rozwiązania przynosi ulgę, uwalnia człowieka od kompleksu. Największe tragedie idą w zapomnienie, a nie wyjaśnione zagadki przechodzą z pokolenia na pokolenie.

Zwykle na miejscu katastrofy wprawne oko odnajdzie wystarczającą ilość szczegółów. Pozwalają one odtworzyć z grubsza przebieg wypadku i jego bezpośrednią przyczynę. Zwykle tak bywa, czasem jednak ludzie bezradnie wzruszają ramionami i gubią się w domysłach. Na pytanie „dlaczego?” nikt nie znajduje przekonywającej odpowiedzi. Wtedy banalne powiedzenie nabiera innego znaczenia.

Człowiek patrzy na góry i na ich uparte milczenie i nie znajduje żadnej rady.

Na czoło wypadków nie wyjaśnionych wysuwa się głośna tragedia z sierpnia 1925 roku. Pisze się o niej i mówi jeszcze dzisiaj. Powraca we wszystkich wspomnieniach i opowiadaniach.

Ekspedycję ratunkową Pogotowia prowadził na miejsce wypadku Oppenheim. Ta okoliczność skłania do powtórzenia raz jeszcze opowiadanej wielokrotnie historii.

Od Szmeksu, Doliną Zimnej Wody szła ku Pięciu Stawom Spiskim rodzina Kaszniców.

Czterdziestosześcioletni Kazimierz Kasznica, jego żona Zofia i dwunastoletni syn. W schronisku Tery'ego w Dolinie Pięciu Stawów Spiskich turyści spotkali się z grupą czterech polskich taterników.

Pogoda była marna. Wiał silny wiatr, deszcz padał na przemian ze śniegiem. Obie grupy, turyści i taternicy, zamierzały wracać do Polski przez Lodową Przełęcz, Dolinę Jaworową, Jaworzynę i Łysą Polanę do Zakopanego. O wspólnym powrocie nie było chwilowo mowy. Kasznica wypytywał taterników o drogę, raz po raz powracając do różnych szczegółów i warunków, jakie czekały ich na ścieżce biegnącej przez Lodową Przełęcz. Jeden z taterników, Wasserberger, domyślając się intencji, zaproponował powrót razem. Propozycja podyktowana dobrym sercem, została przyjęta z wyraźną ulgą. Widać było, że Kasznicowie tylko na to czekali.

W południe 3 sierpnia grupa złożona z pięciu mężczyzn, kobiety i dziecka opuściła schronisko w kierunku na przełęcz.

Wiatr nie ustawał. Bez przerwy chłostał twarze lodowatym deszczem. Przez pewien czas cała grupa szła razem, lecz wkrótce różnica wieku i sił uwydatniła się wyraźnie. Kasznica przystawał co chwila.

Deszcz zalewał mu okulary, przecierał więc szkła, zmuszając towarzyszy do czekania i marznięcia.

Trzej taternicy wyrywali do przodu. Kasznicowie coraz bardziej pozostawali w tyle. Razem z nimi zostawał Wasserberger. Z godną podziwu lojalnością ponosił konsekwencje swojej propozycji. Podział zespołu był już właściwie faktem dokonanym.

W pobliżu Lodowego Stawku taternicy zatrzymali się i oświadczyli Wasserbergerowi, że dalszy marsz w takim tempie nie ma sensu. Należy wylosować, kto zostanie z Kaszndcami. Reszta pójdzie ostro naprzód, żeby jak najprędzej przeskoczyć przełęcz i zdążyć przed nocą do Zakopanego.

Wasserberger odpowiedział, że losować nie ma potrzeby. Zostanie z Kasznicami i doprowadzi ich bezpiecznie na miejsce. Umówiono się następnego dnia w Zakopanem. Wasserberger oddał kolegom swój przewodnik po Tatrach, bał się, że rozmoknie zupełnie w zacinającym bez przerwy deszczu.

Trójka taterników oderwała się od Kaszniców eskortowanych przez Wasserbergera. Ci szli jakby trochę lepiej. Być może, zaczęła działać ambicja. Teraz dopiero zrozumieli, że poważnie opóźnili marsz.

Trzej pierwsi osiągnęli przełęcz po trzech godzinach, licząc od wyjścia ze schroniska. A więc wejście na przełęcz pochłonęło dwa razy więcej czasu. Szczegół ten uszedł uwagi taterników. Wyciągnęli tylko jeden wniosek z późnej pory dnia: trzeba iść prędzej. Schodząc z przełęczy widzieli po raz ostatni pnącą się w górę czwórkę. Wiatr na Lodowej był tak silny, zimno tak przejmujące, że trzej taternicy w wyścigowym tempie pomknęli w dolinę. Po krótkim odpoczynku w pobliżu Żabiego Stawu Jaworowego poszli dalej Doliną Jaworową. Tegoż samego dnia dotarli o zmroku do Zakopanego.

Wasserberger nie stawił się na umówione spotkanie. Ponieważ nie pokazali się w Zakopanem również Kasznicowie, przypuszczano, że całą czwórką nocują na Łysej Polanie. Nie wykluczano mniej pomyślnej ewentualności: biwaku w Dolinie Jaworowej. Obecność Wasserbergera pozwalała i o tej ewentualności myśleć bez niepokoju.

Minął wtorek, zaczęła już mijać środa, nie było widać Wasserbergera ani nikogo z Kaszniców. W środę przed południem telefon z Łysej Polany postawił na nogi Pogotowie. Dzwonił Zaruski zarządzając wymarsz dwunastu ratowników z Oppenheimem na czele.

Na Łysej Polanie Oppenheim dowiedział się o szczegółach tajemniczej tragedii przy Żabim Stawie Jaworowym.

Po oddaleniu się trójki taterników Kasznicowie i Wasserberger kontynuowali marsz na przełęcz.

Droga nie nastręczała trudności technicznych. Istotną przeszkodą był wiatr i deszcz oślepiający Kasznicę-ojca. Na przełęczy uderzył w turystów wicher siekący gradem. Wchodząc na Lodową Przełęcz, turyści osiągnęli wysokość 2380 metrów.

Wasserberger przynaglał do pośpiechu. Należało jak najprędzej wydostać się z huraganowych podmuchów, czyli zejść w dolinę i tam szukać osłoniętego miejsca na krótki odpoczynek. Schodzono jednak wolno, bo Kasznica ciągle miał kłopot z okularami. Nagle syn zaczął tracić oddech. Zmęczenie chłopca stało się tak wyraźne, że Kasznicowa wzięła jego plecak. Wasserberger ujął chłopca pod ramię. O czwartej po południu Kasznicowie i Wasserberger stanęli na odpoczynek w tym samym miejscu, gdzie przed godziną odpoczywała trójka taterników.

Przełęcz mieli za sobą. Wydostali się z pasma huraganu. Czekała ich droga sprowadzająca coraz niżej, oddalająca się od lodowatych podmuchów i gradu. Teraz już dosłownie każdy krok przybliżał do siedzib ludzkich, do ciepła, do dachu nad głową... I w tym właśnie momencie, kiedy wszystko odmienić się miało na lepsze, Kasznica osunął się na kamień. Powiedział, że iść nie może, że nie ma już sił... Żona zdrętwiała. Przeraził ją nie sens wypowiedzianych słów, lecz brzmienie głosu. Był to głos człowieka konającego z wyczerpania.

Kasznicowa rzuciła się do Wasserbergera po ratunek. Był najsilniejszy z całej czwórki, liczyła na jego doświadczenie, wiedziała już, że można mu zaufać. Lecz i z Wasserbergerem działo się coś dziwnego.

Młody taternik, słynący wśród towarzyszy z niezwykłej wytrzymałości, znoszący znakomicie najbardziej parszywą pogodę, ledwo się trzymał na nogach. Na wezwanie Kasznicowej odpowiedział załamującym się głosem, że pomóc nie może, bo bardzo źle się czuje...

Tragedia rozwijała się w błyskawicznym tempie. Jedyną osobą zdolną do działania była Kasznicowa.

Mężczyźni i chłopiec ginęli w oczach. To, co się z nimi działo, było tym straszniejsze, że działo się bez żadnej dostrzegalnej przyczyny.

Można podziwiać energię Kasznicowej. Znalazła w pobliżu wielki głaz dający osłonę przed wiatrem i deszczem. Zaprowadziła tam syna, potem Wasserbergera. Dała im po łyku koniaku i po kawałku czekolady. Z kolei wróciła do męża. Był prawie nieprzytomny. Wlała mu w gardło odrobinę koniaku i spróbowała przeciągnąć pod głaz, do syna i Wasserbergera. Był to trud ponad jej siły. Zostawiła męża, poszła do syna.

Wasserberger bredził jak w gorączce. Wykonywał rękami jakieś nie skoordynowane ruchy. Chciał wstać. Kobieta z trudem utrzymała go na miejscu. Kiedy atak minął, Kasznicowa, zostawiając umierającego syna, podeszła do męża. Zastała trupa.

W tej chwili Wasserberger ostatkiem sił zdołał wstać na nogi. Zrobił parę kroków i - upadł łamiąc rękę i raniąc się w głowę. Dramat dobiegł końca. Pod głazem leżał martwy syn.

Kasznicowa została sama. Potęgujący się chłód i zmrok przypomniały kobiecie o kocu przytroczonym do plecaka Wasserbergera. W plecaku znalazła maszynkę spirytusową i resztki rozmiękłego chleba.

Otulona kocem, grzała się nad maszynką. Opuściła ją cała energia. Siedziała nie wiedząc, co ma dalej począć.

Na tym tragicznym biwaku spędziła Kasznicowa resztę poniedziałku, noc, wtorek i drugą noc z wtorku na środę. W środę rano poszła w kierunku Jaworzyny.

Na Łysej Polanie Kasznicowa spotkała przypadkowo Zaruskiego. Opowiedziała, co się stało, i określiła miejsce wypadku. Zaruski natychmiast zadzwonił do Zakopanego.

Potem, kiedy tragedia nabrała rozgłosu, dziwiono się, dlaczego Kasznicowa nie alarmowała ani juhasów w Jaworowej Dolinie, ani mieszkańców Jaworzyny. Wśród fantastycznych domysłów i podejrzeń zapomniano o trzydziestu siedmiu godzinach, jakie spędziła nieszczęśliwa kobieta nad zwłokami syna, męża i obcego człowieka, który zachował się jak ktoś najbardziej bliski. Zapomniano, że Kasznicowa nie szła po ratunek. Schodziła doliną nie widząc ani juhasów, ani później mieszkańców Jaworzyny. Być może, gdyby nie spotkanie z Zaruskim, dopiero w Zakopanem opowiedziałaby o nieszczęściu.

Mówiono, że tylko Kasznicowa nie piła koniaku. Lecz w pierwszej wersji, jaką Zaruski powtórzył Oppenheimowi, szczegół ten przedstawiał się inaczej. Pod wpływem przenikliwego zimna Kasznicowa wypiła resztkę koniaku. Butelkę rzuciła między kamienie.

W środę o szóstej po południu ratownicy stanęli nad zwłokami turystów. Oglądając ciało Wasserbergera, Oppenheim zwrócił uwagę na objawy odmrożenia trzeciego stopnia widoczne na twarzy i piersi. Świadczyło to - tak sądził Oppenheim - że śmierć młodego taternika nie nastąpiła

momentalnie. Upadek, o którym opowiadała Kasznicowa, spowodował zapewne całkowitą utratę przytomności i był początkiem agonii.

Ratownicy nie znaleźli butelki po koniaku i nie dostrzegli żadnego szczegółu, który przebieg dramatu uczyniłby bardziej zrozumiały.

Gorączkowo szukano rozwikłania zagadki. Śmierć trzech osób w okolicznościach tajemniczych poruszyła opinię publiczną. Najwybitniejsi znawcy spraw górskich zabierali głos, podsuwając coraz to inne wyjaśnienia. W każdym z tych wywodów znajdowała się luka, każdy był do obalenia, żaden nie brzmiał całkowicie przekonywająco.

Ustaliła się wersja, że Kasznicowa nie piła koniaku. Podkreślanie tej okoliczności było prawie jednoznaczne z oskarżeniem Kasznicowej o otrucie syna, męża i przypadkowego świadka.

Jednocześnie rozeszła się wiadomość; że doktor z Zakopanego podpisał akty zgonu, nie oglądając zwłok. Nazwano to skandalem. Wskazywano, że zachowanie się Kasznicowej po nagłej śmierci swych najbliższych było niesamowicie dziwne. Wracano do tych juhasów i mieszkańców Jaworzyny, którym Kasznicowa nawet nie wspomniała o wypadku. Wrzawa wokół „sprawy Kaszniców i Wasserbergera” zmusiła prokuratora do wszczęcia dochodzeń.

Profesor Olbrycht z Krakowa dokonał sekcji zwłok. Sekcja nie przyniosła wyników, które mogłyby się przyczynić do wyświetlenia tajemnicy. Sprawa utknęła w martwym punkcie.

Spór, czy Kasznicowa piła koniak, czy nie piła, był w gruncie rzeczy bez znaczenia. Oznaki śmiertelnej słabości u trzech osób wystąpiły, zanim wypały one po łyku alkoholu. Koniakiem Kasznicowa próbowała ratować ginących towarzyszy.

A więc krańcowe wyczerpanie spowodowane wichurą, gradem, zimnem? Dlaczego wobec tego przeżyła słabsza fizycznie Kasznicowa? Dlaczego nie przeżył najsilniejszy, Wasserberger?

Mówiono również, że turyści trafili w próżnię i zginęli wskutek uduszenia. Dlaczego Kasznicowa ominęła próżnię?

Ukryte wady organizmu, które wyszły na jaw pod wpływem wyczerpania? Mało prawdopodobne.

Zginęły trzy osoby w różnym wieku.

Kiedy wszystko zawodziło, wracano znowu do tej nieszczęsnej butelki czy manierki z koniakiem.

Doskonały znawca gór, stary, wytrwały taternik, Roman Kordys, tłumaczył sprawę łącząc wyczerpanie i alkohol. Twierdził, że wyczerpanie trzech osób było stanem chwilowym. Przyczynę zgonu widział w alkoholu, którego nawet mała dawka działa zabójczo dla organizmu śmiertelnie znużonego. Ale i w tym wywodzie była luka. Jeżeli warunki na przełęczy pogorszyły się aż tak po przejściu trójki taterników, że uległ im również - chwilowo - Wasserberger, to dlaczego, nie uległa im Kasznicowa? A przecież zdobyła się ona na wysiłek, do jakiego Wasserberger nie był zdolny już przed wypiciem koniaku. Gdyby teza Kordysa odpowiadała całkowicie prawdzie, to w pobliżu Żabiego Stawu cztery osoby popadłyby w głębokie omdlenie.

Biedzili się nad tragiczną zagadką i lekarze, i taternicy. Ubolewano, że sekcję zwłok przeprowadzono zbyt późno. Możliwe, że podobnych uchybień popełniono więcej. Nie znaleziono przecież butelki po koniaku, co uniemożliwiło zbadanie jej zawartości. Czy ustalono miejsce zakupu i markę alkoholu?

Kiedy i kto otworzył butelkę? Fakt pozostaje faktem: zginęły trzy osoby, ocalał świadek katastrofy, znana jest jego relacja i mimo to nikt nie wie do dzisiejszego dnia, co stało się przyczyną śmierci.

Dla Zaruskiego i Oppenheima jedno było pewne: trzej taternicy nie powinni byli opuszczać Wasserbergera i Kaszniców. Jeżeli warunki wejścia na przełęcz stały się dla turystów zbyt trudne, należało Kaszniców sprowadzić do schroniska. Jeśli się tego nie zrobiło, należało iść dalej całym zespołem.

Otóż właśnie to! Nasuwa się pytanie, jak potoczyłyby się wypadki, gdyby Kasznicowie i taternicy szli cały czas razem? Odrzuciwszy wariant powrotu do schroniska, można przyjąć, że zespół siedmioosobowy osiągnąłby przełęcz mniej więcej w tym samym czasie, co Kasznicowie z Wasserbergerem. A więc wszyscy znaleźliby się pod działaniem warunków atmosferycznych, które jak przypuszczano - przyczyniły się w znacznym stopniu do śmiertelnego wyczerpania dwóch mężczyzn i chłopca.

Zaruski i Oppenheim, wypowiadając przypisywaną im opinię, byli z pewnością porażeni niezrozumiałością tragedii wymykającej się wszelkim logicznym wyjaśnieniom. Dopuszczali zatem tylko jedną możliwość: marsz powolny, ale bezpieczny, bo asekurowany przez czterech wytrawnych taterników. Innej, pozornie sprzecznej ze zdrowym rozsądkiem, w ogóle nie brali pod uwagę. Jakby przeoczyli najbardziej zastanawiający szczegół. Według Kasznicowej najsilniejszy zasłabł niemal jednocześnie z najsłabszym! Jeżeli uległ zahartowany Wasserberger, to skąd gwarancja, że tajemnicza słabość ominęłaby trzech pozostałych? Marsz całym zespołem mógł zakończyć się śmiercią wszystkich mężczyzn i ocaleniem jednej kobiety - Kasznicowej. Łatwo dziś snuć makabryczne spekulacje. Ale i wtedy, przed pół wiekiem, brakowało przesłanek zdolnych wykluczyć finał jeszcze bardziej tragiczny. Nikomu widać nie mieściło się w głowie, że druga ewentualność była równie prawdopodobna jak nieprawdopodobne było to, co stało się w górach.

Roztrząsanie decyzji taterników w kategoriach „powinni byli” i „nie powinni byli” mija się z celem, bo prowadzi donikąd. Zrządzeniem losu trzej ludzie znaleźli się raptem w cieniu cudzego nieszczęścia. Z pewnością odczuli pełny ciężar cienia. A przecież mogli uwolnić się od wszelkich wątpliwości jednym nonszalanckim wzruszeniem ramion. Znamienne dla tamtych czasów i ludzi, że „sprawdzian górski” znaczył więcej niż umiejętności techniczne. Sprawdzano siebie nie tylko w trudnościach skalnej drogi, w fortunnym wyprzedzeniu rywali, czy w sukcesie za wszelką cenę. I to, z perspektywy lat, w tej całej sprawie wydaje się bardziej ważkie od prób rozpraszania czy zaciągania cienia domniemanej winy czy problematycznej współodpowiedzialności. Trzej taternicy wyrwali się ze śmiertelnej pułapki.

Atmosferycznej czy jakiejś innej? Tego, powtarzam, nikt do tej pory nie wie.

Góry milczą i na ich uparte milczenie człowiek nie znajduje rady.

Kilka lat wcześniej, w dramatycznych okolicznościach zaginął radca kolejowy z Pragi, Karol Kozak. Było to w sierpniu 1921 roku. Kozak w towarzystwie syna, córki i przyjaciela szedł znakowanym szlakiem od Szczyrbskiego Jeziora na Rysy. Przy rozwidleniu ścieżek, tam gdzie odchodzi szlak wiodący do Stawów Hińczowych, Kozak odłączył się od towarzystwa, dając do zrozumienia, że na chwilę musi zostać sam. Turyści powoli szli dalej. Kiedy po kilku minutach Kozak nie pokazał się na ścieżce,

zawrócili. Ponieważ starszy pan nie odpowiadał na wołania, zaczęli natychmiast poszukiwania. Stało się coś niezrozumiałego: radca znikł.

Trzy dni szukali Kozaka przewodnicy spiscy w dolnych piętrach Doliny Mięguszowieckiej i okolicy Popradzkiego Stawu. Po bezskutecznych poszukiwaniach zawiadomiono polskie Pogotowie. Istniała możliwość, że Kozak dotarł na Rysy i odnajdzie się po tamtej stronie Tatr.

W ekspedycji ratunkowej brał udział Oppenheim. Szukano w górnych piętrach Doliny Mięguszowieckiej, sprawdzono przejścia do Morskiego Oka i Hlińskiej Doliny. Po noclegu w kolebie Mięguszowieckiej trzy oddziały Pogotowia przetrząsały Dolinę Koprowa, schodząc na nocleg do schroniska w Ciemnych Smreczynach. Sprawa przedstawiała się beznadziejnie. Poszukiwań zaniechano. Nie pozostało nic innego, jak czekać na przypadek, który odsłoni tajemnicę.

Minął przeszło rok. W październiku 1922 roku Liptacy, poszukujący pod Wołowcem Mięguszowieckim korzeni litworu, natknęli się na szczątki ludzkie.

Zaginiony radca odnalazł się tuż obok ścieżki, w terenie wielokrotnie przeszukanym przez współtowarzyszy wycieczki i ratowników. Najpewniej poszukujący przechodzili o parę kroków od zwłok zasłoniętych ze wszystkich stron głazami. Tam, jak domyślano się, powalił Kozaka atak serca.

W tym samym roku, w którym zaginął radca Kozak, wyruszył na wycieczkę w góry siedemnastoletni uczeń, Karol Kiciński. Gór nie znał. Wybrał się „na spacer”, nie opowiadając się, dokąd idzie. Ponieważ nikt nie znał celu wycieczki, poszukiwania prowadzono po omacku. Na domiar złego mgła trzymała się w górach. Pogotowie przeszukało Dolinę Białego i Nosal. W dwa dni później jeszcze raz szukano w Dolinie Białego, na Nosalu, w Dolinach Strążyskiej i Za Bramką. Przetrząśnięto również północne stoki Giewontu.

Szóstego sierpnia, a więc trzeciego dnia po zaginięciu, znaleziono na Giewoncie bilet Kicińskiego z datą „3.VIII.1921”. Wobec tego trzy oddziały pogotowia kierowane przez Oppenheima rozpoczęły systematyczną kontrolę okolic Giewontu. Szukano w Dolinie Cichej, Wierchcichej, Dolince Rozpadłej, Litworowej i w żlebach Wielkiej Turni. Chłopiec nie odnalazł się nigdy.

W czerwcu 1922 roku ze schroniska w Morskim Oku o dziesiątej rano wyszedł J. Kulczycki. Zabrał klucz od pokoju i powiedział, że wróci przed wieczorem. Tak się złożyło, że nikt Kulczyckiego nie spytał, dokąd wybiera się na wycieczkę. Ponieważ Kulczycki nie wrócił na noc i nie pokazał się następnego dnia, zaczęto go szukać.

Oppenheim, Ziętkiewicz i malarz Alfred Terlecki poszli na Miedziane, do Dolinki za Mnichem i na Szpiglasową Przełęcz. Kulczyckiego nie znaleźli, więc następnego dnia podjęli poszukiwania w innej stronie kotła. Wyszli pod Rysy i pod Żabie, na Przełęcz pod Chłopkiem. Szukali przez parę dni, zaglądając jeszcze to tu, to tam, potem machnęli ręką. Uparły się góry na Kulczyckiego. Pochwyciły i ukryły przed ludźmi na zawsze.

Często ludzie, o górach nie mający zielonego pojęcia, wybuchali hałaśliwą krytyką i sarkali na Pogotowie, że łazi, łazi i nie znajduje zaginionych. Trudno uwierzyć, że człowiek może w górach zniknąć bez śladu.

W czerwcu 1928 roku poszedł na Giewont Jerzy Sokolewicz. Był na szczycie, zostawił tam laskę i kapelusz i - zniknął. Jedyna informacja, na jakiej mogło się oprzeć Pogotowie, pochodziła od inżyniera Hauke-Bosaka. Schodząc z Giewontu, widział on w okolicy „Piekiełka” turystę z odkrytą głową, który zbiegał na dół. Po kapelusz i laskę nikt się nie zgłosił, mniemano więc, że stanowiły te przedmioty własność Sokolewicza. Pogotowie szukało na Giewoncie, na Czerwonych Wierchach i w górnej części Doliny Kondratowej, czyli w kotlinie zwanej Piekłem. Poszukiwania nie dały rezultatów. Uznano, że Sokolewicz zaginął na amen.

Dwa miesiące później wydarzyła się nowa sprawa. Romantyczne tło i tragiczny finał nadały jej rozgłos, który porównać można do wrzawy otaczającej tragedię, jaka przed trzema laty rozegrała się w Dolinie Jaworowej.

Dnia 16 sierpnia 1928 roku turyści, idący ścieżką, natknęli się w Dolinie Jaworowej na zwłoki młodego studenta, Romualda Dowgietowicza.

Ustalono, że Dowgietowicz nocował w schronisku Tery'ego w Pięciu Stawach Spiskich ze swą towarzyszką, również studentką, panną Lolą Hirsch. Rano opuścili schronisko, aby wrócić do Polski przez Lodową Przełęcz i Dolinę Jaworową. Była to ich pierwsza wycieczka w Tatry.

Sekcja zwłok miała ustalić przyczynę zgonu Dowgietowicza, lecz co się stało z dziewczyną? Nie widziano jej ani w Jaworzynie, ani na Łysej Polanie. Do Tery'ego nie wróciła.

Trzy dni szukali Hirschówny przewodnicy spiscy i ochotnicy z zarządu dóbr Jaworzyny. Potem przyjechała matka i zwróciła się do Oppenheima z prośbą o pomoc. Istniała nikła nadzieja, że uda się odszukać Hirschównę jeszcze żywą.

Razem z Oppenheimem wyruszyli: profesor Gross, Janusz Domaniewski, Władysław Strzelecki, doktor Gromski i W. Kozłowski. W ten sposób uformowała się ekspedycja ratunkowa złożona z doświadczonych turystów, znających doskonale Tatry.

Przeszukano starannie okolice Doliny Jaworowej i cały szlak aż do Stawów Spiskich. Przez wiele dni przetrząsano grupę Lodowego, Śnieżne Turnie i Mały Lodowy.

Kiedy pani Hirsch wybuchnęła spazmatycznym płaczem, Oppenheim bezradnie rozłożył ręce. Nie był w stanie wytłumaczyć zrozpaczonej kobiecie, że można schodzić całe góry i wrócić z niczym.

Po sekcji zwłok lekarze orzekli, że zgon Dowgietowicza nastąpił wskutek ataku serca. Nie wykluczali również ewentualności zatrucia.

Ta druga ewentualność odpowiadała bardziej ludzkiej wyobraźni. Okazało się bowiem, że młodzi chcieli się pobrać, lecz plany małżeńskie natrafiły na zdecydowany opór rodziny. Przypuszczano, że Dowgietowicz w przystępie rozpaczy popełnił samobójstwo. A dziewczyna? Co mogła zrobić zakochana dziewczyna po śmierci ukochanego? Z pewnością znajdowała się w stanie zupełnego załamania psychicznego. A więc...

Oppenheim przypuszczał, że ciało dziewczyny spoczywa na dnie któregoś ze stawków w górnej partii Doliny Jaworowej. Domysły Oppenheima wydawały się prawdopodobne. Biorąc pod uwagę stan nerwów dziewczyny i nastrój, w jakim młoda para wracała do kraju, było to rozwiązanie radykalnie uwalniające od wszelkich doczesnych zmartwień.

Przeszło rok na ścianie schroniska Tery'ego wisiało wezwanie TOPR-u, apelujące do turystów, aby zawiadomili Pogotowie w razie odkrycia śladów zaginionej.

Po pewnym czasie znaleziono przypadkiem plecak Hirschówny. Leżał nad stawem w Dolinie Jaworowej, wciśnięty między głazy. Odkrycie plecaka nad wodą potwierdziło przypuszczenia Oppenheima, ale domysły pozostały domysłami. Plecak był jedynym i zarazem ostatnim śladem. Dalej trop się urywał.

W środowisku zakopiańskim, otrzaskanym z wypadkami, zaginięcie panny Hirsch rychło przestało by o tragedią. Kiedy Oppenheim długo nie pokazywał się w kawiarni lub knajpie, przyjaciele pytali: - Co robi Józio? Natychmiast padała odpowiedź: - Wiadomo, szuka Loli Hirsch.

W dwa lata po Hirschównie zaginął Tadeusz Krzemiński, o którym wiedziano, że wybierał się na Łomnicę i Garłuch. Szukali Polacy i Słowacy i też nie znaleźli nic.

Bywa, że góry odsłonią tylko rąbek tajemnicy. Kiedyś w masywie Osterwy znaleziono zbielałe ludzkie kości. Obok leżała zmurszała portmonetka, zawierająca polski bilon z datą 1925. Zastanawiano się długo, przypominano sobie wszystkich zaginionych i w rezultacie nie powiązano szkieletu z żadną z poszukiwanych przed laty osób.

Przez długi czas do nie wyjaśnionych zagadek zaliczano przygodę, jaką przeżyła para turystów na grani Wołoszyna. Opowiadanie turystów brzmiało tak fantastycznie, że mało kto przyjmował je serio.

Jedni byli zdania, że młoda para tumani ludzi w pogoni za rozgłosem. Inni widzieli w „bałkańskiej przygodzie” usprawiedliwienie nocy spędzonej wspólnie w górach.

Ruchliwi dziennikarze pognali natychmiast do Roztoki i stamtąd szukali drogi do tajemniczego obozowiska. Wrócili z kwitkiem, w porwanych spodniach i swetrach, pełni emocji wyniesionej z niedostępnych żlebów.

Sprytniejsi udali się na przeciwległe zbocze Świstówki zaopatrzeni w tęgie polowe lornetki. Wlepili oczy w Szczoty Wołoszyńskie i czekali cierpliwie. Stok Wołoszyna lśnił w słońcu, okryty płaszczem kosówki. Bielały urwiska żlebów. Nawet powiększające szkła nie pozwalały wypatrzeć śladów ludzi.

Nie pojawiała się też smużka dymu, po której wiele sobie obiecywali posiadacze lornetek.

Zakopiańskie kawiarnie, pełne o tej porze letników, prześcigały się w coraz bardziej fantastycznych wersjach. Ani przyjezdni, ani większość tubylców nie mogli znaleźć przekonywającego wyjaśnienia nocnej przygody na Wołoszynie. Puszczano więc wodze wyobraźni i opowiadanie turystów przyprawiano pikantnymi sensacyjkami. Pogląd sceptyków, że całą rzecz należy przypisać halucynacji i emocji wywołanej błądzeniem po nocy, wydawał się najbardziej zbliżony do prawdy.

Czy można na słowo, bez żadnego widocznego dowodu uwierzyć w taką historię: Pewnego słonecznego ranka wróciła z gór para turystów, parująca zmęczeniem i szalenie podekscytowana. W ogromnym podnieceniu opowiedzieli, co spotkało ich w nocy. Trzeba dodać, że

zarówno turystka, jak i jej towarzysz cieszyli się opinią ludzi wiarygodnych, nie blagujących bez wyraźnej potrzeby i nie koloryzujących swych górskich przygód.

Zmrok zaskoczył turystów w Szczotach Wołoszyńskich. W pewnym momencie zorientowali się, że błądzą. Byli już zdecydowani na spędzenie nocy w kosówce, gdy raptem zobaczyli odblask ognia, palącego się gdzieś znacznie niżej. Przekonani, że to pasterska watra koło szałasu przy ścieżce w Dolinie Roztoki, poszli w kierunku ognia. Schodzili wśród kosówek, co znacznie ułatwiało zsuwanie się z niezbyt wysokich skalnych progów. Rosnący blask ognia przyciągał, pobudzał do prędkiego tempa.

Ciemność wygładzała drogę. Turyści spieszyli do watry z lekkomyślnością, na jaką nigdy by sobie nie pozwolili przy świetle dziennym.

Nagły upadek podziałał jak lodowaty prysznic. Stoczywszy się z kilkumetrowego progu, turyści oprzytomnieli na stromej płasience. O schodzeniu dalej nie było już mowy. Płasienka kończyła się urwiskiem. Wysoki próg skalny odcinał drogę powrotną. Zbawcza watra stała się nagle odległą, nieosiągalną przystanią.

Turyści odsunęli się od przepaści i zaczęli wzywać pomocy, posługując się obowiązującym w górach sygnałem: sześć jakichkolwiek znaków w ciągu minuty, w odstępach dziesięciosekundowych.

Po chwili w ciemnej choć oko wykol nocy rozległy się trzy rewolwerowe strzały. A więc wołanie usłyszano i zrozumiano. Uspokojeni turyści usiedli i postanowili czekać cierpliwie, skracając czas rozmową. Nie spodziewali się ratowników przed świtem. Jakież było ich zdumienie, gdy wkrótce po strzałach usłyszeli w pobliżu ludzkie głosy. Okryci ciemnością ratownicy znajdowali się tuż poniżej trawiastej platformy. Jeszcze kilka chwil i z ciemności wychyliły się ręce. Sądząc po głosach, ratowników było trzech. Wydawali krótkie, rzeczowe rozkazy, świadczące o drobiazgowej znajomości terenu.

- Ostrożnie, będzie stopień.

- Chwyt na prawą rękę.

- Tu postawić nogę. Śmiało, trochę niżej... Dzięki opiece ratowników urwisko przestało być dla turystów groźne. Schodzili śmiało, pewni, że każdej chwili mogą liczyć na pomoc i podtrzymanie.

Odzyskawszy rezon (nagła zmiana na lepsze czyni każdego gadatliwym), turyści zasypali wybawców pytaniami.

Ratownicy zbywali natarczywe pytania upartym milczeniem. Nie interesowali się również, kim są turyści, skąd przyszli i w jakich okolicznościach zaleźli w pułapkę. Próby nawiązania rozmowy kończyły się na lakonicznych informacjach ułatwiających schodzenie. Dla udziwnienia scenerii, i tak już mocno fantastycznej, rozległ się wystrzał rewolwerowy. Ratownicy odpowiedzieli również strzałami. Musiały to być umówione sygnały, bo po kilku minutach zjawiło się jeszcze kilku osobników.

Cała grupa szła przez kosówki. Turyści czuli się coraz bardziej niewyraźnie. Dobry humor topniał w błyskawicznym tempie. Zapomnieli o strachu i emocjach przeżytych na platformie. Martwili się teraz o najbliższą przyszłość. Towarzystwo milczących, uzbrojonych mężczyzn mogło wróżyć zupełnie nieoczekiwane komplikacje. Turysta zaniepokoił się na dobre. Czuł się odpowiedzialny za losy swej towarzyszki.

Na dłuższe medytacje brakło czasu, bo oto warta zatrzymała eskortę i eskortowanych. Głos z ciemności zapytał o hasło. Idący w przodzie wypowiedzieli jakieś niezrozumiałe dla turystów słowa i ruszono dalej. Po przejściu paru kroków turyści pochwycili urywki szeptem prowadzonej rozmowy.

Najwyraźniej rozmowa dotyczyła ich dalszych losów. „No, tak. Bandyci” - pomyślał turysta przeklinając w duchu wycieczkę, Wołoszyńskie Szczoty i idiotyczny pomysł schodzenia do przeklętej watry.

- Musimy państwu zawiązać oczy - oświadczył nagle męski, zdecydowany głos.

- Nie pozwalam! Protestuję! - krzyknął turysta. Chciał dodać „po moim trupie”, lecz w porę ugryzł się w język. W sytuacjach bądź co bądź dwuznacznych nie należy wywoływać wilka z lasu. Pomyślał: „Mój trup byłby im na rękę”.

- Bardzo nam przykro, ale w razie odmowy będziemy musieli zostawić państwa na pastwę losu powiedział ten sam głos.

Turyści momentalnie odczuli grozę górskiego pustkowia. Nie byli w stanie określić ani miejsca, w którym się znajdują, ani kierunku, w którym należy szukać drogi prowadzącej do Roztoki! Wiedzieli, że jeden nieopatrzny krok w ciemnościach grozi utknięciem w nowej pułapce lub - runięciem w przepaść. Dyskusja z tajemniczymi ratownikami wydawała się bezcelowa. Uzbrojeni faceci stawiali sprawę jasno: albo, albo...

Przedłużające się milczenie uznano za zgodę. Wprawnie zawiązano oczy kobiecie, potem mężczyźnie okręcono głowę chustą. Ratownicy ujęli turystów pod ręce i poprowadzili w nieznane. Marsz z chustami na oczach trwał około kwadransa. Pytani potem, czy szli do góry, czy na dół, turyści nie umieli dać sensownej odpowiedzi. Jedyne wrażenie, jakie zapamiętali, to pewność poruszania się przewodników. Wnioskowali więc, że prowadzono ich po dokładnie wytyczonym szlaku. Nie zauważyli ani razu momentu wahania lub namysłu. Zagadkowi lokatorzy Szczotów szli tak pewnie, jak mieszczuch po swojej ulicy.

Po kwadransie karawana zatrzymała się. Turystom zdjęto chusty z oczu. To co teraz zobaczyli, wprawiło ich w zakłopotanie. Przecierali oczy niezbyt pewni, czy fantastyczna przygoda rozgrywa się we śnie, czy na jawie. Tuż przed nimi paliło się spore ognisko, promieniujące prawdziwym ciepłem.

Trzeszczały w ogniu smolne szczapy. Blask watry oświetlał duży namiot typu wojskowego. Obóz stał na skalnej platformie, otoczonej z trzech stron wspaniałą kosówką. Z czwartej nie było nic poza ciemnością nocy. Platforma, podcięta urwiskiem, opierała się tu o skraj przepaści.

Poza kręgiem światła poruszały się jakieś postacie. Tam, na drugim planie, rozmawiano półgłosem.

Ktoś, mający prawo dawania rozporządzeń, głośno polecił przygotowanie noclegu i posiłku dla turystów. Sytuacja stawała się nie do zniesienia. Turyści zaczęli pytać od początku: - Kim jesteście?

- Na miłość boską, powiedzcie, w czyim jesteśmy ręku?

- Czy panowie ogłuchli? Co to wszystko znaczy?

Pytania, powtarzane łamiącym się ze zdenerwowania głosem, nie zrobiły na gospodarzach żadnego wrażenia. Z kamiennym spokojem przysłuchiwali się podnieconym okrzykom. Widać było, że ani im się śni odpowiadanie. Wtedy roztrzęsieni turyści oświadczyli, że jeść nie będą i że ani im w głowie nocleg pod namiotem należącym do nie wiadomo kogo. Ale i ten protest, wypowiedziany ostrym, obraźliwym tonem, spalił na panewce. Gospodarze nie dali się sprowokować. W milczeniu podsunęli turystom menażki z jedzeniem i wskazali miejsce w namiocie dla nich przeznaczone.

Gorąca herbata i jedzenie zrobiły swoje. Gości ogarnęła apatia i senność. Powlekli się do namiotu i choć solennie obiecywali sobie nie zmrużyć oka do świtu, natychmiast zapadli w sen. Tuż przed zaśnięciem pomyśleli tylko, że koce są czyste, ciepłe, a namiot przytulny, jak rzadko które schronisko...

Rano, nie dowierzając wrażeniom nocy, wytrzeszczali oczy na wszystkie strony. Dość wcześnie podano im śniadanie i oznajmiono, aby przygotowali się do zejścia. Tym razem zawiązywanie oczu odbyło się bez dyskusji. Turyści przeżyli jeszcze jeden moment przykry, kiedy ich okręcono liną i zapowiedziano zjazd „w pełnym lufcie”. Zjazd z chustką na głowie uniemożliwiał jakiekolwiek obliczenia. Para turystów pamiętała jedynie, że po zjeździe rozwiązano oboje z liny i rozpoczęło się schodzenie przez kosówkę. Pokonywano po drodze liczne progi skalne, nie nastręczające trudności nawet dla ludzi idących po omacku. Po dłuższym kluczeniu wśród skałek i kosówki turyści usłyszeli narastający szum wody. Jeszcze kilkanaście kroków, potem dłuższy postój. Turyści domyślali się, że przewodnicy naradzają się nad dalszą drogą. Stali więc cierpliwie, czekając. Raptem usłyszeli wesoły głos przekrzykujący szum potoku: - Do widzenia państwu!

Momentalnie zerwali opaski (były to ich własne chustki do nosa) i - żywej duszy nie zobaczyli w pobliżu. Jak urzeczeni wpatrywali się w morze kosówki spływającej z okolicznych zboczy. Ani śladu drogi przebytej przed chwilą, ani też drgnienia gałęzi, które pozwalałoby odgadnąć, gdzie znikli przewodnicy... Wokół cisza zupełna i spokój. Ani szelestu, ani ruchu. Jeszcze dobrą chwilę gapili się na stoki Wołoszyna, próbując odgadnąć miejsce obozu. Teraz dopiero miniona noc wydała się typowym sennym majaczeniem. Ale - nie byli głodni. Pamiętali dokładnie, co jedli wieczorem i na śniadanie. Ba, przypomnieli sobie jeszcze jeden szczegół: obok namiotu, na sporym maszcie powiewało coś w rodzaju flagi.

- To coś było jednobarwne - powiedziała z przekonaniem kobieta.

- To jeszcze bardziej komplikuje sprawę - mruknął mężczyzna.

Przytomniej rozejrzeli się po okolicy. Stali w pobliżu ścieżki przebiegającej dnem Doliny Roztoki.

- Trzeba iść. Niczego tu nie wystoimy.

- Oczywiście, chodźmy...

Zwlekali jednak z odejściem, łudzili się, że zdołają wypatrzeć namiot, flagę lub dym snujący się z kosówki...

W chwilę później prędkim krokiem szli w stronę Wodogrzmotów. Wróciwszy do Zakopanego, opowiedzieli całą historię paru znajomym „w zaufaniu”. Po godzinie trzęsły się z wrażenia wszystkie pensjonaty, kawiarnie i restauracje. „Bałkańska przygoda” poruszyła całe miasto.

Ponieważ nie odkryto śladu obozowiska i nie potrafiono wyjaśnić, kim byli uzbrojeni osobnicy, więc później, kiedy tę historię opowiadano nowym gościom, spotykano się ze znaczącym zmrużeniem oka.

- Tyle hałasu o jedną noc w kosówce...

Słuchacze wybuchali domyślnym śmiechem i zacierali dłonie. Nareszcie nowa pikantna historyjka!

Oppenheim wysłuchał relacji turystów bez sceptycznego uśmiechu. Nie zadawał podchwytliwych pytań i nie dziwił się, gdy mu szczegółowo opisywano miejsce wprost wymarzone na wygodny biwak.

Domyślał się, gdzie może się znajdować owa platforma, bo przecież biwak musi mieć wodę w pobliżu.

Słuchając turystów, widział nie jedną, lecz kilka dróg prowadzących do obozu. Trzymając się perci niedźwiedzich, można było iść od grani i od szałasu w dolinie... Oppenheim był prawie pewien, że potrafi bez pudła wyliczyć większość lokatorów „wielkiego namiotu” ... Zdradzała ich doskonała znajomość gór, umiejętność przeprowadzania akcji ratunkowej i widoczna skłonność do teatralnych form i gestów.

Anonimowa wyprawa ratownicza nie trafiła do ksiąg TOPR-u, choć w pełni na to zasługiwała z wielu względów. Unieruchomieni w skalnej pułapce turyści mogliby długo czekać na ratunek, gdyby nie sąsiedztwo obozu. Groziła im śmierć głodowa lub katastrofa podczas rozpaczliwej próby odszukania drogi.

Dla większości „nocna przygoda na Wołoszynie” pozostała bujdą na resorach lub nie rozwiązaną zagadką. Wtajemniczonych było zaledwie kilkanaście osób.

W 1921 roku grupa młodzieży uznała za konieczne przedyskutowanie sytuacji politycznej, jaka powstała po wojnie 1920 roku. Zaczęto przemyśliwać nad wyborem miejsca gwarantującego swobodną dyskusję i bezpieczeństwo.

Wśród tej młodzieży była grupa namiętnych górołazów, świetnie znających Tatry. Podjęli się wyszukać w górach miejsce spełniające konieczne warunki. Wkrótce trójka taterników wyruszyła na rekonesans. Wybór padł na stoki Wołoszyna, opadające ku Dolinie Roztoki. Mało kto tam zaglądał, nie licząc tatrzańskich misiów.

Wędrówki po stokach Wołoszyna trwały kilkanaście dni. Szukano platformy, na której można by ustawić duży namiot, groty na zapasy żywności i wody. W końcu natrafiono na skalną platformę zaszytą wysoko w górze, osłoniętą ze wszystkich stron kosówką. Blisko, w urwistym żlebie sączyło się źródełko. Wybór, dokonany przez ludzi, pokrywał się z wyborem dokonanym wcześniej przez niedźwiedzia. To również przemawiało na korzyść przyszłego biwaku, bo niedźwiedź nie lokuje się „na środku drogi”. Postanowiono misia wypłoszyć i w jego jaskini urządzić magazyn. Niedźwiedź parokrotnie próbował upomnieć się o swoje. Po kilku odwiedzinach machnął jednak łapą i powędrował w inną stronę Szczotów.

Najpierw wyrównano platformę tak, że można było spokojnie postawić duży namiot. Potem oczyszczono jaskinię i zaczęto gromadzić zapasy. Było tego sporo. Kilkunastu ludzi miało spędzić pod

namiotem parę tygodni. Poradzono sobie domowym sposobem: pożyczono parę wojskowych mułów z Kompanii Wysokogórskiej. Muły dźwigały skrzynie z prowiantem aż do wylotu Doliny Roztoki.

Stamtąd uczestnicy przyszłego biwaku brali ładunek na plecy i postękując z wysiłku, pięli się do pieczołowicie przygotowanej kryjówki. Czasy były powojenne, broni i amunicji wszędzie w bród. Dla ochrony przed niedźwiedziem i dla większej fantazji zaopatrzono się w broń i naboje. Wreszcie obóz był gotów. Do Zakopanego zaczęli zjeżdżać wtajemniczeni turyści. Przeprowadzano ich do obozu okrężną drogą, z zachowaniem pozorów normalnej wycieczki i z wielką ostrożnością.

Lato tego roku było nieprzerwanym pasmem słonecznych dni. Takiej pogody od wielu lat nie notowano w górach. Żartowano, że deszcz zginął na wojnie i nigdy już nie będzie padać. W dzień niebo prawie bezchmurne, w nocy -- iskrzące się, pulsujące miliardami świateł tak bliskich, że „wchodząc na szczyt, trzeba głowę wtulać w ramiona, żeby o gwiazdę nie zawadzić”...

Niedźwiedź pogniewał się i wyniósł do innej okolicy, ale chytre lisy nie rezygnowały tak łatwo.

Stawiały na spryt, a nie na honor. Kręciły się wokół jaskini-magazynu i próbowały różnych sposobów, żeby podzielić się z ludźmi smakowitymi zapasami. Obozowicze zareagowali zdecydowanym posunięciem: wystawili posterunek ochronny z groźnym gwerem systemu Manlicher.

Wartownik czuwał dzień i noc. Nudził się odsunięty od płomiennych dyskusji i obrad, więc co pewien czas hukał z karabinu w powietrze. Odpowiadano mu trzema strzałami z rewolweru. W ten sposób wartownik dawał znak, że czuwa, a obradujący zawiadamiali, że wszystko w obozie w porządku.

Amunicji było pod dostatkiem, więc na strzelanie nikt się nie oburzał, bo ze wszystkich strzelań strzelanie w powietrze najmniej przynosi szkody.

Potem w gąszczu kosówki przerastającej człowieka wyrąbano korytarz wyprowadzający na grań Wołoszyna. Nad przepaścistymi żlebami ustalono chwyty i stopnie. Tak więc uczestnicy obozu mieli dodatkową rozrywkę w postaci własnej drogi wspinaczkowej. Cieszyło ich to bardzo. Korzystali z drogi na grań z wielką satysfakcją.

Turyści, przechodzący dnem Doliny Roztoki lub wędrujący granią Wołoszyna, nie domyślali się nawet istnienia obozu. Ani z dołu, ani z góry nic dojrzeć nie mogli. Obóz był świetnie zamaskowany.

Przygoda turystów na Wołoszynie poszła w zapomnienie. Tajemnica została zachowana.

Wtajemniczeni milczeli.

Jeszcze dziś można odszukać w Wołoszyńskich Szczotach zniwelowaną platformę i niedźwiedzią grotę, noszącą ślady ludzkiej gospodarki.

Tylko ludzi, pamiętających położenie kryjówki i drogę do niej, coraz mniej...

Styczeń 1946 Czy pamiętasz? Małe schronisko w Dolinie Zuberskiej tak bardzo przypominało dawną Pyszną... Miała to być ostatnia wyrypa sezonu, pożegnanie zimy, rozbrat z nartami aż do następnego śniegu.

Oppenheim ciągnął w Tatry Zachodnie. Chciał jeszcze raz odwiedzić masyw Salatyński, żeby sprawdzić dane potrzebne do przewodnika narciarskiego. Równie dobrze mógł wymyślić jakiś inny pretekst.

Trójka przyjaciół wyruszyła z Doliny Chochołowskiej przez Rakoń i Szyndlowiec do szałasów w Dolinie Łatanej. Spotkano tam sympatycznych narciarzy słowackich, więc pod wieczór całą kompanią zjechano do schroniska na Polanie Zwierówka.

Nadciągająca wiosna, wino i niepokój wojenny sprzyjały brataniu się i zapewnieniom o przyjaźni. Do późna śpiewano polskie i słowackie pieśni. W wojnę nikt z nich wtedy chyba nie wierzył. Powracała jednak w rozmowach, psuła nastrój jak zły sen, jak złe przeczucia.

Ranek przyniósł rozczarowanie. Śnieg znikł z gór. Wiatr halny wisiał w powietrzu. Gwałtowny skok temperatury rozwiał marzenia o wycieczce w masyw Salatyński. Postanowiono wracać przez Dolinę Zuberską. Tam śnieg jeszcze się trzymał i zapowiadały się znośne warunki narciarskie.

- Zanocujemy pod Rohaczem. Rano coś się wymyśli. Może halny rozlezie się po kościach? O tej porze roku wszystkiego przecież można się spodziewać.

W małym schronisku pełno. Przed budynkiem pali się watra. Dwie jędrne narciarki doglądają barana na rożnie. Atmosfera i zapachy zdecydowanie świąteczne.

- Rypcium pypcium - odzywa się po swojemu Oppenheim. - Trafiliśmy na poważne przygotowania do zakończenia sezonu. Nach dem Essen sollst du rauchen oder eine Frau gebrauchen.

- Co ty wygadujesz, Józiu? Nie znamy niemieckiego!

- Ja też nie znam. Chyba nic nie mówiłem. Dziewczyny chichoczą i ze zdwojoną energią zajmują się baranem.

W izbie zajęte prawie wszystkie prycze. Króluje pani w średnim wieku w towarzystwie dwóch panów i młodziutkiej siostrzenicy. Są też dwaj Polacy. Zjechali przed chwilą z Rakonia i głośno dzielą się wrażeniami. Jest Słowak ze złamaną nogą. Leży na noszach i ze wściekłym uporem broni się przed zniesieniem w dolinę do lekarza. Ostatni dzień zimy chce spędzić w górach. Przed jutrem nie da się ruszyć ze schroniska.

Pełny również stryszek. Kwaterują tam młodzi Słowacy, towarzysze dziewczyn obracających rożen nad watrą.

Wspólna kolacja mija wesoło i spokojnie. Sypią się komplementy pod adresem dziewczyn i pieczeni.

Dziewczyny chichoczą coraz sympatyczniej. O dziesiątej, bo to pora schroniskowej ciszy, gaśnie lampa. Ale młodych na stryszku sen w ogóle się nie ima. Trzeszczą szczeble drabiny. Służący niesie na górę jeszcze jeden, z pewnością nie ostatni dzban wina. A tam coraz huczniej, wiosenniej. Harmonia dostaje zadyszki, ugina się powała, na prycze sypie się kurz i paprochy. Zabawa staje się w końcu tak

hałaśliwa, że rozdrażniona ciocia prosi panów o taktowną, ale zdecydowaną interwencję. Jeden z mężczyzn wspina się po drabinie, unosi klapę, zagląda i z pośpiechem wraca pod koce.

- Za późno, już nic się nie da zrobić - wyjaśnia szeptem i znacząco chrząka.

- Ach tak!... - Ciocia wzdycha i całą pretensję wyładowuje na siostrzenicy. - Przynajmniej ty mogłabyś już spać!

- Tak, tak. Będziesz miała jutro nogi z waty - wtóruje cioci mężczyzna, który zaglądał na stryszek.

Siostrzeniczka płaczliwie pociąga nosem. Przyjaciele klną Oppenheima. Noc taka, że nie zmrużysz oka.

Józio nie reaguje, zaciska oczy, śmieje się przez sen. A drabina znowu trzeszczy. Ktoś siada na posłaniu i energicznie pstryka latarką. Ze strychu schodzi dziewczyna ubrana w narciarskie buty i kurtkę od piżamy. Światło gaśnie, nie pada ani jedno słowo. Osoby w takim stroju nie można besztać za hałasy. Wszelkie wymówki mijają się z celem.

Zielona noc wyhuczała się i ścichła. Wypaliła się energia młodych, zdrzemnęli się więc starsi na dole.

Rano właściciel schroniska przepraszał i rozkładał ręce. Wrócił późno, był z gościem na Rohaczach, od razu zasnął kamieniem, o niczym nie wie, nic w ogóle nie słyszał. Wszystkiemu winien służący, bo za dużo, oj, za dużo podawał wina tym młodym. Zaraz po śniadaniu, mówił właściciel, zwymyślam służącego, że mu pójdzie w pięty.

- Co do mnie, miałem bardzo przyjemne sny - Oppenheim odruchowo spojrzał na drabinę.

Na stryszku panowała cisza. Młodzi wynieśli się o świcie. Znikły dorodne dziewczyny i weseli, chłopcy.

Zjechali w dolinę zabierając kompana ze złamaną nogą. Pożegnali się hucznie z górami do następnej zimy.

Mglisty dzień pachniał odwilżą. Wysoko szumiał wiatr. Pakowano więc z pośpiechem manatki, żeby się wynieść, zanim halny rozhula się na całego.

Z markotnymi minami, poziewając, człapali przyjaciele przez Rakoń do domu. Kiedy w podmuchach ciepłego wiatru zjeżdżali do Doliny Wyżniej Chochołowskiej, śnieg już tajał w oczach. Zima, spłoszona halnym, uciekała z drogi. Przy szałasach wzięli narty na ramię.

Dla wielu były to ostatnie zjazdy w życiu. Przed następnym sezonem, zanim spadł śnieg, wybuchła wojna. I cały świat w mgnieniu oka zmienił się nie do poznania.

Jeszcze śnieg leżał w górach, kiedy Oppenheim, z kennkartą wystawioną na nazwisko Żyglewicza, wrócił do Zakopanego.

Zakopane było głodne, zabiedzone. Mieszkańcy wypatrywali bliskich. Czekano, jak to po wojnie, nawet na tych, o których wiedziano, że nie wrócą nigdy. Nie doczekano się ani Zaruskiego, ani Heleny Marusarzówny, ani Bronisława Czecha, ani Bednarskiego, ani wielu, jakże wielu, innych. Zaginął bez śladu uwieczniony przez Struga „Tołumbas” - Tadeusz Korniłowicz, który wywinął się pierwszej wojnie i cudowne ocalenie opijał z Oppenheimem u Karpowicza „kontuszowką”. Józef Krzeptowski, ledwie wysiadł z wagonu, klęknął na peronie i prosił Boga: „Żebym nigdy więcej nie jeździł pociągiem!”

Góry stały puste. Po schronisku na Pysznej została kupa gruzu i osmolone belki. Spłonęły schroniska w Pięciu Stawach i w Dolinie Chochołowskiej. Pogotowie otrzepywało się w narzuconej przez okupanta nazwy „Tatrabergwacht”.

Nowych władz i urzędów strzegły karabiny maszynowe. Na Podhalu rozhulał się groźny „Ogień”.

Oppenheim wrócił w marcu 1945 roku. Zamieszkał na Krzeptówkach. Domek „stał w głębi, jakieś dwadzieścia metrów od drogi do Dłuskich”. Nie było nic. Należało zaczynać od początku, szukać zarobku, kołatać o pomoc, korzystać z ofiarności lepiej sytuowanych przyjaciół.

W maju, a więc wkrótce po powrocie, do Komisji Weryfikacyjnej TOPR wpłynął kilkustronicowy akt oskarżenia przeciwko Oppenheimowi. Pod oskarżeniem figurowały dwa nazwiska znane w środowisku zakopiańskim. Zarzucono Oppenheimowi złe kierowanie Pogotowiem, łamanie statutu, nadużycia finansowe. Szło o dwadzieścia pięć przedwojennych lat.

W takiej atmosferze nastąpiło spotkanie z Zakopanem i Tatrami. „Sprawa Oppenheima” stała się głośna. Poruszyła Zakopane i Kraków, dotarła nawet do Warszawy. Aktem oskarżenia zajęła się odpowiednia komisja Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i sąd koleżeński Klubu Wysokogórskiego.

Wiem, że Józio mógł się urządzić w Warszawie, obiecywano mu pracę, miał zapewniony kąt u przyjaciół. Mógł i - nie mógł. Przeżył wojnę, żeby wrócić do Zakopanego i w Tatry.

Jesienią kupił Oppenheim okazyjnie buty narciarskie. Narty, „cudne hikory”, pisał w liście z Krzeptówek, otrzymał w prezencie. „W górach od września leży śnieg, tu jeszcze słonecznie i ciepło.

Kroi mi się posada zastępcy głównego ochroniarza. Miałbym do roboty: wypatrywać kozice, liczyć niedźwiedzie i świstakom nakręcać budziki. Zajęcie w sam raz dla mnie, połazikowałbym znowu po górach i przestał żyć manną niebieską. Przyjedź, pójdziemy obejrzeć świat. Chodzą stąd i na Słowację, ale tam teraz słone ceny. Za trzy herbaty, trzy kawy i selcerską wodę wzięli - podobno - w Popradzkim Stawie trzy dolary. Trzeba więc z własną herbatą, cukrem i kiełbasą”. Do nakręcania budzików nie doszło, posada przeszła koło nosa i codzienne kłopoty znowu wysunęły się na pierwszy plan. Nadal nie bardzo było z czego żyć.

Komisja PTT zrehabilitowała Oppenheima. W grudniu 1945 roku sąd koleżeński Klubu Wysokogórskiego wydał orzeczenie uwalniające Józia od zarzutów. Zanosiło się na to, że walne zebranie TOPR, zapowiedziane na początek roku 1946, wybierze ponownie Oppenheima kierownikiem Pogotowia. Wydawało się, że najgorsze minęło, że po rehabilitacji formalnej nastąpi zadośćuczynienie praktyczne.

Jak to było u Struga? „Panie Brajbisz, a zatem wrócimy do owych wyroków... - zagaił Tołumbas niepewnym głosem.

- Jesteśmy wszyscy od tygodnia śledzeni przez ich agentów, wedle wskazówek Szurgota i Wyzdychalca”.

Któż, w burzliwym roku 1945, mógł pamiętać o satyrycznej i groteskowej powieści drukowanej w gazecie przed dwudziestu laty?

Nowy rok zaczął się dobrze. Oppenheim dostał wreszcie pracę. „Od pierwszego - pisał zaraz po Trzech Królach - objąłem kierownictwo trzech domów na Groniku. Nocuję tu od dwóch dni, bo częściowo został zwieziony inwentarz przysłany z Warszawy - koce, sienniki, talerze itd. Nocuję sam jeden w trzech budynkach, bo dozorca sypia w domku obok. Codziennie bywam w Zakopanem, załatwiając szereg spraw związanych z uruchomieniem Gronika. Muszę też uruchomić staruszka »Harleya« (...)

Spadł śnieg i zapanowała zima w całej pełni. Sądzę, że przy pierwszej okazji wdepniesz do Zakopanego (...)”.

Oppenheim nocował na Groniku, ale mieszkał i jadał na Krzeptówkach. Późnym wieczorem, w piątek 25 stycznia, zastukano do mieszkania. Było już koło dziesiątej, więc Ruda spytała przez drzwi, kto i do kogo? Obcy głos dopytywał się o Józia.

- Nocuje na Groniku.

- A gdzie to? Niech pani wyjdzie i zaprowadzi. Rudej nie spodobali się nocni goście. Drzwi trzymała zamknięte i nie zdradzała ochoty do spaceru z obcymi na Gronik. Nie pomogły żarliwe zapewnienia, że umówili się, że Oppenheim miał tu czekać, że sprawa bardzo pilna. Wtedy zza drzwi padła nowa propozycja.

- Niech pani da światło i kartkę, napiszę.

- Proszę powiedzieć, powtórzę.

- Kiedy to sekret.

Ruda rozłościła się i zatrzasnęła wewnętrzne drzwi. W kilka chwil później usłyszała oddalające się kroki. Nieznajomi, nie dogadawszy się z Rudą, odeszli.

Okazało się rano, że Oppenheim o niczym nie wie. Z nikim się nie umawiał, na nikogo nie czekał.

Nawet się nie domyślał, co to za jedni szukali go po nocy. Sprawa, z jaką przyszli, nie była chyba zbyt pilna, bo nieznajomi nie pokazali się w sobotę. Nie zjawili się ani w niedzielę, ani w poniedziałek. Józio machnął ręką: głupoty, żarty, cholera zresztą wie co.

Na wtorek 29 stycznia 1946 wyznaczono zebranie PZN. Obrady przeciągnęły się i dopiero o wpół do jedenastej Oppenheim przyszedł na kolację. W mieszkaniu na Krzeptówkach znajdowały się tego wieczoru jeszcze dwie osoby: Ruda i jej matka.

Dosłownie w pięć minut po wejściu Józia rozległo się pukanie do drzwi. Oppenheim poszedł otworzyć. Ledwie skrzypnęły drzwi, ktoś obcy krzyknął podniesionym głosem: - Znamy pana przekonania, pan jest kierownikiem PPR! Ręce do góry!

Ruda wybiegła z pokoju. Zobaczyła młodego mężczyznę z pistoletem w ręku. Napastnik powtarza: - Ręce do góry!

- Wynoś się, łobuzie - mówi Oppenheim z nienaturalnym spokojem.

Tamten już nie panuje nad nerwami, krzyczy: - Będę strzelał!

- Strzelaj.

Oppenheim patrzy bandycie prosto w oczy. Powoli cofa się w kierunku drzwi prowadzących do pokoju, z którego wybiegła Ruda.

- Uciekajcie... - mruczy do Rudej.

W progu Oppenheim chwyta bandytę za rękę. Usiłuje odebrać pistolet, zatrzasnąć drzwi.

Szamotanina trwa sekundy. W polu widzenia Rudej pojawia się lufa karabinu. Prawie natychmiast pada strzał. Józio jak kłoda wali się na ziemię.

Bandyci do kobiet: - Na ziemię! Leżeć spokojnie!

Na głowy zarzucają koc. Dwie godziny trwa plądrowanie mieszkania. Bandyci wywalają rzeczy z szafy, myszkują po schowkach, grzebią w papierach, oglądają dokumenty i fotografie. Co chwila pytają o broń. Broni nie ma. Wreszcie jeden z bandytów ściąga koc.

- Kim on był? Mów prawdę!

Ruda odpowiada: kierownikiem Pogotowia, teraz dostał posadę kierownika domów wypoczynkowych na Groniku. Bandyta kręcił głową. Powtarza z uporem: - Był kierownikiem PPR. Ukrywasz prawdę. Gdzie święte obrazy? Nie wpuściłaś nas w piątek, należy ci się też kulka.

Naciska spust. Pistolet zaciął się, nie reaguje. Ruda zrywa się z podłogi, chwyta krzesło. Bandyta już się uporał z zacięciem, strzela. Ruda osuwa się na ziemię. Bandyci odchodzą pewni, że drugi strzał był równie skuteczny jak pierwszy.

Ruda mimo szoku wkrótce odzyskała przytomność, ale dopiero o świcie udało się jej wypchnąć matkę do sąsiadów, żeby zawiadomili „Kapuchę” Krzeptowską. Ta zaalarmowała znajomych i przyjaciół. O wpół do jedenastej doktor Maryla Leisten przepchała się przez tłum gapiów oblepiających domek na Krzeptówkach. Zdjęła szmaty, którymi Ruda tamowała krwotok i założyła pierwszy, fachowy opatrunek.

Zachował się list Rudej z 2 lutego, a więc pisany pod wrażeniem wypadków i zawierający szczegółową relację z ostatnich dni stycznia. „A potem Milicja, Bezpieczeństwo, sędzia śledczy. Przesłuchania ciągnęły się godzinami. Przepraszano mnie, że muszę zrozumieć, że Józio to nie byle kto itd. Akurat, rychło w czas... Na drugi dzień Bezpieczeństwo z Nowego Targu. Da capo al fine, a wszystko razem do d..., jakby powiedział Józio...”

Pogrzeb odbył się w piątek po południu. „Tłumów nie było. Nie widziałam młodzieży ani nikogo z tutejszych asów czy śmietanki...” Nad grobem zebrało się wszystkiego kilkanaście osób. Z Klubu Wysokogórskiego stawiła się jedynie Jadwiga Pierzchalanka, którą - w początkach jej znakomitej

kariery taternickiej - solidnie zbeształ Józio za ryzykancki wyczyn na grani Kościelca. Szło o to, że Pierzchalanka wybrała się na grań z towarzyszem i liną splecioną ze sznurów do bielizny. Ktoś parę podpatrzył i zawiadomił Józia. No, a Józio przy najbliższej okazji wygadał się do syta.

W imieniu Pogotowia pożegnał Oppenheima Kazimierz Schiele. „Nie doczekałam się końca, odciągnęła mnie Kapusia, której było spieszno do kawiarni na codzienną kawą punkt o siedemnastej.

Nie oponowałam. Myślę, że Józio sytuację doceniłby w pełni... Po wizycie u doktora wróciłam do domu. Na drzwiach znaleźliśmy taki napis: »Každy zrajca Kumunista tak skinie«. Może jakiś językoznawca będzie z tego mądry... Leżę i wreszcie piszę o tym wszystkim. Rabunek bardzo powierzchowny...”

Dochodzenia toczyły się zwykłym trybem. Przeważał pogląd, że morderstwo nie jest dziełem jakiejś organizacji podziemnej. Organizacja byłaby lepiej poinformowana. Oppenheim do PPR w ogóle nie należał. A więc mord rabunkowy? Napad zwykłych rabusiów? Lecz i ta wersja nie bardzo trzymała się kupy. Łup zdobyty na Krzeptówkach przedstawiał się skromnie: trochę żywności, parę sztuk odzieży, narty i buty Rudej, mydło, grzebienie, kilka drobiazgów. Nie ruszono pościeli, nart Józia, butów, koszul, spodni. Bandyci nawet nie pytali o ukryte pieniądze, dolary czy kosztowności. Z pięciuset prześcieradeł, przeznaczonych dla domów na Groniku, zabrali nie więcej niż sto pięćdziesiąt.

Zastanawiające, że na rabunek wybrali się bez worków i bez sanek. Nie ulega wątpliwości, że bandyci szukali spotkania z Oppenheimem. Gdyby w grę wchodził tylko rabunek, dokonaliby napadu po odejściu Józia na Gronik. No, i byli pewni, że domniemany „kierownik PPR” nie ma broni.

Morderstwo wywołało liczne domysły i komentarze. W jakiś czas rozeszła się w Zakopanem plotka, że „Ogień” nie bierze na siebie tego, co stało się na Krzeptówkach. Nikt tej zbrodni nie kwapił się brać na swoje sumienie.

W parę miesięcy później morderca Józia, osaczony przez MO i UB, zastrzelił się w Kościelisku czy też został zastrzelony w walce. Wspólnika ujęto i postawiono przed sądem za napady z bronią w ręku.

Podobno zeznał na rozprawie, że Oppenheima nie znał, nie wiedział, kim był i czym się zajmował.

Poszedł na Krzeptówki, bo chciał pomóc „wylegitymować pana”.

W 1948 roku, podczas uroczystości związanych z siedemdziesiątą piątą rocznicą powstania Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, udekorowano Józia Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.

Wtedy też nadano Pogotowiu nazwę: Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe im. Józefa Oppenheima. Tabliczkę z takim właśnie napisem można było oglądać na Kasprowym nad wejściem do stacji ratunkowej. Czy nazwa przyjęła się, czy z czasem poszła w zapomnienie? Zawsze zapominam sprawdzić.

Minęło kilkanaście lat od śmierci Oppenheima. I raptem, w rozmowie o dawnych czasach, przypomniał się list pisany z Gromka i wzmianka o starym motocyklu. Jakim cudem hałaśliwy gruchot odnalazł się po wojnie na Krzeptówkach? Przecież na „Harleyu” uciekał Józio z Zakopanego do Krakowa! Ruda jakby nie dosłyszała pytania.

- Józio był wierny ludziom - powiedziała po chwili. - Dochowywał przyjaźni, był naprawdę wierny i lojalny.

Ze starym motocyklem miało to dość luźny związek. Czekałem więc, co Ruda powie dalej.

- Kiedy wybuchła wojna, narzeczona Józia, Julia Steinhilber, umierała na raka w Krakowie. Opiekował się nią do końca.

Julia, o której wszyscy mówili Jula. Nie było siły, która zmusiłaby Julę do powiedzenia „Józio”. Zawsze z Józia wychodził jej Jóżo. Rudą darzyła umiarkowaną sympatią. „Ta Ruda - powtarzała Czeszka przy byle okazji - męczy Jóża. W górach wiatr halny, a ona Jóża ciągnie na wycieczkę”. Józiowi dogadzała: ciasta, ciastka, ciasteczka...

Domek na Krzeptówkach stanowił własność sióstr Steinhilber. Jula zapisała swoją część Józiowi.

Wrócił po wojnie do siebie. Gdzie mieszkał przed wojną?

- Koło stacji benzynowej, na pięterku. Nazywaliśmy domek „Willą Mieczyk”. Przejdziemy się tam któregoś dnia...

Mamy dwie wersje do wyboru. Ucieczkę na „Harleyu” przed wojną i Niemcami albo wcześniejszy wyjazd z ciężko chorą, prawie umierającą Julą do Krakowa. Za pierwszą przemawia skłonność do anegdoty, ale nikt z nas nie jest ulepiony z samej tylko anegdoty.

Dwie wersje nie wykluczają trzeciej, najbardziej banalnej: Ruda i Józio wyjechali razem. Zatoczywszy wielki łuk, bardzo okrężną drogą dotarli w końcu do okupowanej Warszawy. Tam...

Ruda przeżyła Józia prawie o dwadzieścia lat. W sierpniu 1965 roku ukazał się nekrolog podpisany przez Zarząd Okręgu Związku Polskich Artystów Plastyków. Wanda Gentil-Tippenhauer Widigierowa, artysta plastyk, długoletni członek Związku Polskich Artystów Plastyków i członek Zarządu Okręgu ZPAP, zmarła 12 sierpnia. Pogrzeb odbył się 15 sierpnia 1965 roku na Cmentarzu Zasłużonych w Zakopanem.

W parę osób staliśmy nad grobem Rudej. Stary cmentarz pełen szelestów i młodych głosów. Zbliżały się Zaduszki, młodzież szkolna z wielkim animuszem porządkowała groby i wymiatała zeschłe liście.

- Zadzierała nosa i okropnie rozrabiała po schroniskach. Dosłownie tarzała się w krokusach! To było nie do wytrzymania.

- Na miłość boską, kiedy?

- W roku 1928, może nawet wcześniej. Masz zapałki? Zapaliliśmy, światełka, umocowaliśmy kwiaty pod pomnikiem wyrzeźbionym przez zakopiańskiego artystę o głośnym nazwisku. A potem, z takim samym pękiem zaduszkowych kwiatów, poszliśmy Nowotarską na nowy, cmentarz, do, Józia. Nie spełniły się nadzieje Rudej, nie przeniesiono szczątków Oppenheima na stary cmentarz.

Pochowano Józia, mówiąc oględnie, na peryferiach cmentarza, tuż obok Borysa Wigilewa. Daleko stąd „wieloletniemu kierownikowi Pogotowia” do strojnych kwater taternickich, jeszcze dalej do Zasłużonych.

Kwiaty i znicze są tu rzadkością. Drewniany nagrobek, podcięty wilgocią, jest wątpliwą rękojmią trwałości. Już trzeba go było wygrzebywać spod śniegu i mocować na nowo.

Od budynku, w którym pod jednym dachem kaplica, kostnica i kancelaria, do mogiły wszystkiego czterdzieści parę kroków. Próżno jednak szukać w cmentarnych księgach daty pogrzebu, nazwiska lub numeru grobu. Młody ksiądz, zagadnięty o Oppenheima, przyznał po namyśle, że coś, kiedyś, rzeczywiście słyszał. Miałem zamiar opowiedzieć o albumie i błogosławieństwie papieskim, ale rozdzwonił się telefon i wessał księdza w wir spraw całkowicie doczesnych.

Zdaje się, że za życia miał Oppenheim więcej szczęścia do ludzi niż po śmierci. I więcej przyjaciół.

Zapalając światełka na Starym Cmentarzu, myślę o Rudej. Tak wytrwale znosiła wspomnienia, anegdoty i bajki, tak mi przydeptywała pięty i takie dziury wierciła w brzuchu, że w końcu napisałem opowieść jak potok wijącą się wśród faktów i zmyśleń u podnóża Gór Najwyższych.

Czy pamiętasz? Trzeba pogodzić się z faktem, że coraz mniej ludzi może odpowiedzieć: tak, pamiętam. Ale to jeszcze nie powód, żeby z uporem zapominać wszystko i wszystkich.

Zakopane-Warszawa, 1975

Spis treści Lata .......................................................................................................................................................... 3 Pionierzy ................................................................................................................................................ 11 Wyrypa narciarska ................................................................................................................................. 35 Pyszna .................................................................................................................................................... 52 O śniegu, lawinach i mgłach .................................................................................................................. 64 A kiedy nadejdzie wiosna ...................................................................................................................... 83 ..bez względu na porę roku, dnia i stan pogody... ................................................................................. 93 Giewont i poczciwe Wierchy ............................................................................................................... 123 Kobiety idą w góry ............................................................................................................................... 138 U kresu sił ............................................................................................................................................ 145 Kapliczka straceńców .......................................................................................................................... 151 Genialny outsider ................................................................................................................................ 162 Po złoty promień ................................................................................................................................. 166 Góry milczą .......................................................................................................................................... 173 Styczeń 1946........................................................................................................................................ 186

Morskie Oko, 1906

Klimek Bachleda

Straż Górska z Mariuszem Zaruskim, Kuźnice 1911 rok

Stanisław Barabasz

Nad Morskim Okiem w 1912 roku

"Hotel-pensyonat Skoczylaska"

Kurs narciarski w 1912 roku przed Dworcem Tatrzańskim

Zakopiańska kompania strzelców, 1913 rok

Schronisko w Dolinie Koprowej w 1916 roku

KuĹşnice, 1914 rok

Moda 1931 roku

Warszawa-Zakopane-Warszawa, samochody przed schroniskiem w Morskim Oku

Harley

Tak siÄ™ nie robi!

Ruda i Zosia

Igła w Buczynowej

Skrajna Turnia

Na grani Kościelca

Południowa ściana Zamarłej Turni

Smreczyński Staw

W drodze na Świnicę

Czarny Staw pod Kościelcem

Schronisko w Pięciu Stawach, projekt K. Stryjeńskiego

Widok z Zawratu na Krywań

Dolina Pięciu Stawów Polskich

Widok z Koziego Wierchu

Zosia Miล oszewska, Ruda, Jรณzio

U Wigilewa

Borys Wigilew i Zdzisław Ritterschild na Świnicy

Odpoczynek na Suchym Kondrackim

Rysunek 1Bronisława Staszel-Polankowa i Bela Friedländer, 1929 rok

Skacze Bronisław Czech, 1928 rok

Na grani Rohaczów

Długi Upłaz - stan przedwojenny

Janina Loteczkowa, 1928 rok

Jรณzef Krzeptowski

Jakub Wawrytko

Jasiek Tomkรณw

Czarne Ĺšciany

Widok z Małej Wysokiej na Dolinę Staroleśną i Lodowy Szczyt

Wojciech Wawrytko

Jan Ceberniak Stopka

Stanisław Gąsiennica Byrcyn

Rysunek 2Kuba Wawrytko junior

Stanisław Gąsienica z Lasa

Józef Wawrytko

Stanisław Marusarz w 1964 roku

Schronisko na Pysznej

Jędrzej Marusarz Starszy

TOPR z Zaruskim

Rakoń

Jรณzef Oppenheim z Bacฤ

ISKRY • WARSZAWA • 1976 Obwolutę projektował JANUSZ GRABIAŃSKI Zdjęcia: Tadeusz Krystek, Józef Oppenheim, Władysław Werner, Stanisław Zieliński, Stefan Zwoliński Zdjęcie, na obwolucie Władysława Wernera Reprodukcje pocztówek ze zbiorów Wisławy Szymborskiej i Teresy Trzeciak oraz ilustracji z czasopism i albumów wykonał Henryk Lebecki PRINTED IN POLAND „Iskry” 1976 Redaktor BARBARA KACZAROWSKA Redaktor techniczny JAROSŁAW WOŁODKO Korektor JOLANTA ROSOSIŃSKA Państwowe Wydawnictwo „Iskry”, Warszawa 1976 r. Wydanie III. Nakład 20.000 + 275 egz. Ark. wyd. 18,3. Ark. druk. 22,75 + 2 ark. wkładek. Papier druk. mat. kl. V 60 g, 82 X 104. Druk ukończono w czerwcu 1976 r. Zakłady Graficzne Dom Słowa Polskiego. Zam. nr.

7266/A/75. Cena zł 38,-