WĨANDĨKI

Mahĩtĩa 10 marĩa mekagwo nĩ arĩa mareandĩka WĨANDĨKI

Ũhoro ũyũ wagĩrĩirwo ũkinyĩre arĩa marenda kana marambĩrĩria biathara ciao. 1. Kwenderia arĩa matagĩrĩire. Onagũkorwo wendia nĩguo wa bata mũno biathara-inĩ o yothe,ndwagĩrĩirwo nĩ kwenderia o mũndũ wothe ũrĩa wakorana nake kuma kũrĩ andũ a nyũmba yanyu nginya arata. Nĩ gwĩtera mathaa kwambia kwenderia andũ nginya matarabatara kĩrĩa ũrendia. Wĩmenyerie kũrega mĩeke ĩrĩa ĩtarĩ na hinya nĩguo ũhote kũiyũkia ĩrĩa ĩkindĩrĩte. 2. Kũhũthĩra mbeca nyingĩ makĩria. Nginya rĩrĩa ũgũkorwo ũgithondeka mbeca njega na iria ikũhota gũkũnyitirira, ndũgatũmire mbeca ciaku iria wiigiire cia kwanjiriria tiga rĩrĩa no nginya. Biathara yaku nĩ yagĩrĩirwo nĩgũkũhe mbeca cia mahũthĩrwo na kwandandũra biathara yaku. Kwa mahinda maingĩ, kwambia mawĩra kubataranagia mbeca nyingĩ no hĩndĩ ĩno rĩrĩa kũrĩ na internet business, nĩ raithi kwanjia wĩra waku. 3. Kũhũthĩra mbeca nini. Nĩ mahĩtia manene mũno kwĩma mbeca ciaku. Hatirĩ na bata wa kũhũthĩra mbeca na indo cia kũhũthĩra (equipment) cia goro rĩrĩa kwĩna ũhũthũ wa gũcietha na bei nini na wĩra waku wagĩrĩrĩke. Nĩ ũndũ mwega kũheo mawoni nĩ andũ angĩ ũhoro wĩgie wĩra ũrĩa ũrenda kũiga kana ũranjia. Kũngĩkorwo ndũngĩhota gũtarĩria ũrĩa ũngitũmĩra mbeca kũrĩ mũndũ ũngĩ, no gũkorwo wĩra waku wĩna ihĩtia kana ndwĩharĩirie kũwambia. No kũrĩ o ũguo, kũrĩ na hĩndĩ kwĩna ũritũ gũtarĩria wagi wa kũhũthĩka kwa mbeca thĩinĩ wa biathara ona ĩ njega atĩa. 4. Gwĩkĩra ũthiũ ũtarĩ waku. Andũ aingĩ arĩa marĩ aika thĩinĩ wa mawĩra nĩ marĩ hũthĩra ya kuga “ithuĩ “. Hĩndĩ ĩno tũrĩ, gũtirĩ na wĩhia ona ũmwe wa gũkorowo ũrĩ wika. Nĩ ũndũ wa bata ũkĩendia biathara yaku ũtũmagĩre “nii” ithenya rĩa “ithuĩ” ũkĩmenya wega atĩ wĩra ũcio no waku, ndũiganĩire na mũndũ ũngĩ kana kwandĩkwo. Kũngĩkorwo nĩ hĩndĩ ũraingĩra biathara-inĩ,ndũkanende gwĩtua kana gũkobia kĩndũ kĩngĩ. Thondeka mbei ya indo na mawĩko maku marĩa ũrendia kũringana na ũgĩ waku na ũhoti. Arĩa mambia mawĩra mao kaingĩ nĩmendaga gũtuĩka nĩo mena ũmenyo mũingĩ gũkĩra arĩa mambĩrĩirie hau gatene, nĩkĩo makĩendia mawĩra mao monekaga ta kũrota mararota. Kũngĩkorwo nĩũrona ta ũkwambĩrĩria wĩra ũcoke wanjie kũhenania, menya atĩ hatirĩ na bata ona mũnini wa kũwambĩrĩria. 5. Gwĩcirirĩa kandarathi yaĩkĩrwo thaini nĩ ĩgũtĩyo. Kandarathi njaine nĩ karatathi tu! Kĩrĩa kĩnene thĩinĩ wa kandarathi nĩ ndũgũ ĩrĩa mũgũkorwo nayo. Ndũgũ ĩyo yathũka, ndũrĩ na mũnyaka tondũ kandarathi ĩyo ĩtingĩkũhonokia wĩra wanjia gũthũka kana wagwa. Gĩtũmi kĩnene kĩa kandarathi nĩ gĩa kũheana mawĩra na wĩrutĩri wa o mũndũ thĩinĩ wa biathara. No kwĩheana mawĩra-inĩ nĩkĩo kĩhonokia kĩnene Kagi MŨGAA - MŨGETHO 7

thĩinĩ wa biathara ĩyo. Tũria ndũgũ yaku na arĩa mũrĩ na kandarathi nao tondũ ndũgũ ĩyo no ĩtũrie biathara yaku matukũ maingĩ. Etha njĩra cia kũmĩthuthĩra niguo wone magetha mayo. 6. Gũkararia thamiri yaku. Thamiri ni kĩndũ gĩa bata gũthikĩrĩrio rĩrĩa mũndũ arambia wĩra wake kana kũwandandũra. Ũngĩegemera mwena wa gwĩciria na gwĩka ũtegũthikĩrĩria thamiri yaku, nĩhakinyaga handũ ũkambia kwona ta maũndũ matarekĩka kũringana na ũrĩa ũrenda. Ti raithi kũrega kĩranĩro kĩnoru onakorwo thamiri yaku ĩrakwĩra “nĩũkerĩra” no maita maingĩ, nĩtũonaga atĩ nĩtwĩhĩtithirie o gatene na thamiri yarĩ mwena wama. 7. Kũmenyerana mũno. Nguga o rĩngĩ atĩ ndũgũ biathara-inĩ nĩ kĩndũ kĩabata. No kũmenyerana mũno ti kega ona hanini tondũ nĩhakinyaga handũ andũ makanogio nĩwe na makona ta ũrĩ kĩgio. Andũ nĩ mendaga gũkenerera wĩra wao matekũrangwo. 8. Kwĩheana rĩrĩa ũtareka ũndũ. Ndũkanende gwĩtua kĩndũ kĩrĩa ũtarĩ. Maita maingĩ ithuĩ tũrĩ biathara-inĩ nĩ twendaga kũherekania, gũkobia kana gũcindana na andũ matarĩ a gĩkĩro gitũ kana marĩ mbere witũ. Kenerera wĩra waku ũrĩ o ũrĩa ũrĩ kwona atĩ kũrĩ na andũ kana aigithia megũkenerera ũrĩa ũreka. Kũngĩkorwo kũrĩ na andũ matarakenio ni ũrĩa ũreka, hatirĩ na gĩtũmi gĩaku gĩa gũcenjia ũrĩa ũrĩ nĩgetha ũmakenie. Onereria kĩo gĩaku kũrĩ andũ arĩa marakĩbatara. 9. Kwaga kũrongoreria kũgacĩrithia wongerereku. Nĩ raithi kũgũa mũtego-inĩ wa gwĩciria gĩtũmi kĩnene gĩa kwambia wĩra nĩ kũgĩa mbeca. No gĩtũmi kĩnene nĩ gũthondeka wongerereku. Ona kũngĩkorwo na ũhoteku wa gũthondeka mbeca gwa kahinda kanini gũtarĩ gũtheremia wongerereku mũno, nĩ kũgĩaga na ihĩnga thutha wa kahinda. Rĩrĩa wona atĩ wĩra waku ũtirakenia arĩa ũrongoreirie kwenderia, mũndũ nĩanjagia kũgonderera na akaga gũũkenerera na agakua ngoro. 10. Kwaga kwona kabere Onakũngĩkorwo kũgacĩria kĩrĩa ũrendia nĩ kĩabata, ti wega gwĩciria atĩ biathara nĩĩkwĩendia. No ũkorwo na biathara njega no ĩrathiĩ hathara. Maita maingĩ, nĩwagĩrĩirwo gũcenjagia njĩra haha na harĩa nĩguo kũmenyerera gũte agũri (customers). Menyerera biathara yaku kũmeria mbeca nĩ gũtirĩ maciaro maronekana. Rĩrĩa biathara yaku yagĩa mĩri, ambia kũmĩĩciria maita maingĩ na wethe njĩra cia kũmĩgacĩrithia. Noũgie na ũndũ ũrĩa, maũndũ mamwe mangĩkĩka na ihinda inyinyi na mbeca nini? No ũtigane nayo kana no ũmĩethere maũndũ mangĩ ma kũmĩgacĩrithia? Ici nĩ imwe ya ciũria iria mũndũ agĩrĩirwo nĩ kwĩũria arĩ wĩra-inĩ wake. WĨANDĨKI

Kagi

Menya na Ũcanjamũke

www.kagi.co.ke

Ũthaka nĩ kĩndũ atumia na airĩtu aingĩ matangĩkombora kuma kũrĩ guo. Maita maingĩ ithuĩ atumia nĩtwĩkoraga tũkĩhaka rangi mũthemba wa Henna ngothi-inĩ, njuĩrĩ-inĩ ona ndwara. Kĩhumo

Henna nĩ ĩtũmĩrĩtwo kwa mĩaka mĩingĩ gwĩthakaria na gũthakaria nguo iria ithondeketwo na silk, leather na wool. Mũtĩ ũrĩa henna ĩrutagwo ũkoragwo wa ũraihu wa gatagatĩ ka mita 1.8-7.6 kũrĩa mathangũ maguo matũmagĩrwo gũthondeka mũtutu ũrĩa ũmĩthondekaga.

Mũmera ũyũ ũkũragio mĩena ya Africa ya rũgongo, Asia na Australasia kũrĩa gũkoragwo na wĩingĩ wa maĩ. Mũtĩ ũyũ ũkũraga kũrĩa kwĩna ũrugari wa gatagati ka 35-45ºC. Henna maita maingĩ yendagio ĩrĩ mũthemba wa mũtutu ũrĩa ũthondekagwo kũgerera kũũmithio kwa mahuti, kũmathia na gũcunga nĩguo kũgĩa mũtutu ũrĩa muhinyu mũno.

Arĩa mahakanaga, tattoos na ndwara, nĩmongagĩrĩra maĩ, turungi kana maĩ ma ndimũ kũringana na ũndũire (tradition) yao. Mũhianĩre

Rangi nĩ ũcenjagia kũmana na mathaa marĩa ĩikarĩte ndwara-inĩ kana ngothi-inĩ na noguo ĩnyitaga na ĩgaikara kwa ihinda iraya ĩtegũtharũrũka.

Nĩguo kũgirĩrĩria gĩkũmba kĩu gĩa henna kĩria kĩhakĩtwo ndwara-inĩ kũgwa,cukari kana maĩ ma ndimũ nĩmahakagwo. Thutha wa nuthu ithaa kana ithaa rĩmwe, henna ĩyo yagĩrĩirwo nĩ kũũnũrwo kana kũng’arang’ara no ti gũthambia na maĩ. Ũgwati

Gĩkĩro kĩnene mũno, 99%, kĩa henna ĩrĩa ĩrendio thoko-inĩ gũkũ bũrũri-inĩ nĩ ĩkoragwo ĩtukanĩtio na mũthemba wa thumu ĩrĩa ĩkoragwo ũgwati mũtũrĩre-inĩ witũ.

Thumu ũyũ wa Para-Phenylenediamine (PPD) nĩyo ĩkĩragwo nĩguo henna ĩno ĩire na ĩcenjie rangi. Ũthaka

Henna nyingĩ nĩ ikoragwo itukanĩtio na silver nitrate, carmine, pyragollol, disperse orange dye na chrominium iria ithuthuritio na kwoneka nĩ irehaga thĩna wa “allergy”, mathĩna ma kũremwo nĩ kũhuhia (respiratory disorders) na yatũmĩrwo kwa ihinda inene nĩ ĩrehaga allergy kũrĩ indo ciothe iria ĩrĩ na dye ta njuĩrĩ na nguo. Henna iria itongereirwo PPD ikoragwo na rangi mũtune kana gĩtĩri (brownish), kũrĩa ĩrĩa yendagio na mandĩko ma “black henna” kana “neutral henna” ĩkoragwo na thumu ũyũ. “Black Henna” ĩkoragwo ĩthondeketwo na thinner ya rangi wa maguta, gasoline – maguta ma tawa na benzene na nĩĩkuruhanĩtio kũrehera andũ agima mũrimũ wa leukemia.

Rĩrĩa twathiĩ kũrĩ nduka cia ũthaka kana gwa gũthondekera tattoos cia henna, nĩtwagĩriirwo nĩ kũmenyithio ũgwati ũrĩa ũgũtũrũmĩrĩra twamĩtũmĩra na kwongerera kĩronda cumbĩ, ndwagĩrĩirwo nĩ gũtũmĩrwo dye ya njuĩrĩ.

Black henna nĩĩkoragwo na gĩkĩro kĩa nginya 80% gĩa thumu ũyũ wa PPD. Angĩkorwo wĩna tattoo na dye njuĩrĩ-inĩ, nĩwagĩrĩirwo nĩ gũcerera ndagĩtarĩ ona ihenya otaũrĩa kwahoteka. Gĩtũmi nĩ tondũ allergy ĩrĩa ĩrehagwo nĩ thumu ũyũ no ĩgũikie hatĩka-inĩ ya ũgima wa mwĩrĩ. Ũthaka

No wongerereki wa gũtũmĩra black henna ĩno na njĩra ya gũcora tattoos na wendi ũthaka ũtarĩ mĩhaka nĩ ũtũmĩte athakarania maune mawatho na gĩkĩro kĩnene ma onakwonekete ũgwati wayo. Kũmenya Henna Ĩna PPD

Angĩkorwo mũtukanio ũyũ: 1. Ũrahaka wa henna ũracenjia rangi wa ngothi yaku na thĩ wa nuthu ithaa, 2. Ũngĩtukanio na peroxide kana kũhurwo nayo ũrutaga rangi mũĩrũ o rĩo. • Mũndũ wothe angĩambia gwĩthũa kana kũroruha hau wahakwo black henna, nĩ wagĩrĩirwo nĩ kwona ndagĩtarĩ na ihenya na ũheane ũhoro wa henna ĩno nĩguo ũthondekwo na wagĩrĩrĩku. • Gũthumbũrwo nĩ thumu ũyũ wa PPD nĩ gũikaraga mũno na nĩgũkinyaga handũ mũndũ akagĩa na “allergy” cia marangi, maraci, maguta ma kũgirĩrĩria gũcinwo nĩ riũa (sunscreen) ona dawa cia mĩthemba ngũrani. Rĩrĩa wathiĩ gũcorwo tattoo, nĩ wega ũrie henna ĩyo ĩthondeketwo na kiĩ, nĩ mathĩna marĩkũ ũngĩkuruhana namo na nĩkĩĩ ũngĩka ũngĩhakwo black henna.

AKenya aingĩ nĩ mendete kũrĩa nyama ya gũcino (nyama choma) mũno mũno hĩndĩ ya mambura ma thigũkũ. No kũringana na ũthuthuria ũrĩa wĩkĩtwo nĩ honge cia ũmenyereri wa mĩĩrĩ cia thĩ nĩ cionanĩtie ũrĩa nyama ĩno icinagwo nĩkĩo kĩambĩrĩria kĩnene gĩa cancer. Ona kũrĩ oro ũguo, arĩi a nyama nĩmagĩrĩirwo nĩ kũgũra nyama iria itarĩ mikebe-inĩ (processed/ canned meat), iria ingĩrehe mathĩna ma ũgima wa mwĩrĩ.

Riboti ya rũhonge rwa kũrũĩrĩra ũgima wa mwĩrĩ thĩinĩ wa thĩ WHO, ĩrĩa yarutirwo mwaka wa 2015 nĩyekĩrire andũ hahũ rĩrĩa yonanirie hathara ĩrĩa ĩrehagwo nĩ nyama mĩrĩ-inĩ itũ. Ica ikuhĩ, ndundu ya athuthuria arĩa macemanirie Geneva nĩmaheanire macokio na kuga atĩ kũrĩa indo iria cihĩtũkĩire iganda-inĩ (processed foods) na kwongererwo indo ingĩ nĩguo ciikarange ta sausages, hot dogs, nyama cia mĩkebe, ham na bacon nĩ irehaga mũrimũ ũyũ wa cancer. Nyama ĩrĩa yagĩrĩirwo nĩ kũrĩo nĩ ĩrĩa yumanĩte na nyamũ iria irĩaga nyeki, iria itahingagĩrwo na iria ciotga riũa. Nyamũ iria itakũrĩtio na njĩra ya GMO kana kũrĩithio irio mũthemba ũcio nĩ cikoragwo na nyama njĩtĩkĩrĩku bũrũri-inĩ. Nyamũ ici nĩ cikoragwo na hinya wa kũhũrana na cancer nĩgũkorwo ĩrĩ na “Conjugated Linoleic Acid (CLA)” ĩrĩa ĩgiragĩrĩria andũ kũrwara.

Nĩtwagĩrĩirwo nĩ kũmenya njĩra iria tũtũmagĩra kũruga nyama citũ. Rĩrĩa tũũkũruga nyama na makara kana ĩkahutania na ndogo ĩyo nĩ gũtũmaga ĩtukane na chemicals ta polyaromatic hydrocarbons (PAH) na carcinogenic nitrosamines.

Nĩgetha ũnyihie kwĩreherera mathĩna maya, nĩwega kũgariũra nyama o hĩndĩ nĩguo ĩtigacure, tondũ mũcura ũyũ nĩguo ũkoragwo na carcinogen.

Njĩra cia kũruga nyama na wagĩrĩrĩku • “Broiling” – kũruga nyama ĩtekũhutania na mwaki. Haha nyama no ĩcinirwo ibati-inĩ rĩtarĩ na marima. • Gũtherũkia • Marinate - Gũtukania na ndawa cia kĩmerera iria ciĩtĩkĩrĩtio. Nyama no itũkanio na njohi kana red wine na itigwo ũtukũ mũgima nĩguo kũũraga chemical ĩno ya kũrehe mũrimũ wa cancer.

Nĩtwagĩrĩirwo kũrĩa tũcunji tũnini tũrĩa mwĩrĩ ũrabatara. No mĩciĩ-inĩ mĩingĩ, nĩtũkoraga nyama irĩ ta gĩtoero, ũndũ ũrĩa ũcũngagĩrĩra gũkinyũkia ikinya rĩũru kũrĩ kũgĩa cancer ya mara manene (Colon). Ũgwati wa Maguta ma Kũruga Ndũmĩrĩri ĩrĩga kwandikwo nĩ ngatheti ĩmwe mwena wa rũraya, British Medical Journal, nĩyonanĩtie atĩ maguta ma kũruga marĩa marũtagwo kũrĩ mĩmera (vegetable oils) nĩmarehaga mĩrimũ mĩingĩ.

Maguta maya kana trans-fats, matherũkagio na mwaki mũingĩ mũno na njĩra ya hydrogenation nĩmakuruhanĩtio na kũrehe ikuũ kumana mĩrimũ ya ngoro na 28%. Ũthuthuria wonanĩtie atĩ gũtiga kũruga na maguta maya na gũtũmĩra marĩa marĩ nyama-inĩ, mĩruru ya matumbĩ, iria-inĩ, salmon,nuts, makondobia, nathi na olive oils nĩmanyihagia ũgwati na gĩkĩro kĩnene.

Aa cũcũ na maguka aitũ na andũ a rũrĩrĩ rwa Ukabi (Maasai) nĩmarĩaga nyama na gĩkĩro kĩnene mũno kĩrĩa kĩrehaga kĩhĩnga nĩkĩ matarwaraga mũrimũ wa cancer. No ũrĩa tũrariganĩrwo nĩ atĩ, nĩmatũmagĩra ndawa cia kĩmerera. Ũngĩrora tombo witũ ũrĩa ũthondeketwo na maguta gĩkĩro gĩa 80% ũtingĩhota kũruta wĩra wega ũtarĩ na maguta na mũno ma omega 3. No nĩ maguta marĩkũ magĩrĩire kũrĩo? Marĩa mataimanĩte na mĩmera; vegetable oils. Dr. Peter Mokaya, Mũikarĩri Organic Consumers Allience ŨGIMA WA MWĨRĨ Kagi MŨGAA - MŨGETHO 12