GDOŚ - pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych by Cleantech Poland LLC

Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych PRZEGLĄD RO Z W I Ą Z A Ń M I N I M A L I Z U J Ą C Y C H WPŁYW NA ŚRODOWISKO

Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych RAPORTY I PROCEDURA OOŚ

Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych REKULTYWACJA GRUNTÓW

Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych MONITORING ŚRODOWISKA

Zespół autorski

Pod redakcją Deloitte Advisory Sp. z o.o.: Irena Pichola Rafał Rudzki Monika Walencka Klaudia Jabłońska

Nadzór merytoryczny nad opracowaniem: Grzegorz Godlewski

Współpraca: Anita Kuliś Tomasz Palak Iwona Rajkiewicz Łukasz Mazurek Parker Snyder Rafał Janus Zbigniew Ząbkiewicz

POZYSKIWANIE GAZU Z FORMACJI ŁUPKOWYCH PRZEGLĄD ROZWIĄZAŃ MINIMALIZUJĄCYCH WPŁYW NA ŚRODOWISKO

Wydawca: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska ul. Wawelska 52/54 00-922 Warszawa www.gdos.gov.pl

Sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w ramach realizacji zadania pn.: „Ocena zagrożeń dla środowiska powodowanych procesem poszukiwania, rozpoznawania i wydobywania niekonwencjonalnych złóż węglowodorów” EGZEMPLARZ BEZPŁATNY

Spis treści Spis treści ................................................................................................................................................................ 3 Spis tabel ................................................................................................................................................................. 4 Spis rysunków ......................................................................................................................................................... 4 Spis fotografii ........................................................................................................................................................... 4 Lista skrótów użytych w treści opracowania ............................................................................................................ 5 Spis aktów prawnych mających zastosowanie w opracowaniu (stan prawny na dzień 16 października 2015 r.) .... 6 1. Wstęp ............................................................................................................................................................... 17 1.1.

Formalnoprawna podstawa wykonania opracowania......................................................................... 17

1.2.

Cel opracowania oraz jego odbiorcy .................................................................................................. 18

1.3.

Zastosowane podejście analityczne i sposób prezentacji wyników ................................................... 19

1.4.

Proces inwestycyjny i wynikające z niego uwarunkowania dla rozwiązań minimalizujących wpływ na środowisko ......................................................................................................................................... 22

2. Rozwiązania technologiczne i organizacyjne minimalizujące negatywny wpływ na środowisko na poszczególnych etapach pozyskiwania gazu z formacji łupkowych ................................................................. 25 2.1.

Badania sejsmiczne ........................................................................................................................... 25

2.2.

Przygotowanie terenu i infrastruktury przed rozpoczęciem wykonywania otworów wiertniczych ....... 34

2.3.

Wykonywanie otworów wiertniczych .................................................................................................. 43

2.4.

Zabiegi intensyfikacyjne – szczelinowanie hydrauliczne .................................................................... 51

2.5.

Wykonywanie testów w otworach rozpoznawczych ........................................................................... 58

2.6.

Eksploatacja złoża ............................................................................................................................. 61

2.7.

Likwidacja i rekultywacja .................................................................................................................... 67

2.8.

Poszukiwanie na obszarach morskich ............................................................................................... 70

3. Podsumowanie ................................................................................................................................................ 73 Bibliografia ............................................................................................................................................................. 75 Załącznik nr 1 ........................................................................................................................................................ 78

Spis tabel Tabela 1.

Odbiorcy o najwyższym prawdopodobieństwie wykorzystania opracowania..........................................18

Tabela 2. Przykład składu płynu szczelinującego (Projekt Robót Geologicznych na wykonanie otworu poszukiwawczego Lublewo LEP – 1ST1H) .............................................................................................53

Spis rysunków Rysunek 1. Akwizycja danych sejsmicznych 2D za pomocą wibratorów........................................................26 Rysunek 2. Odwiercony i zabezpieczony otwór horyzontalny .....................................................................................44 Rysunek 3. Proces szczelinowania hydraulicznego w otworze ...................................................................................52 Rysunek 4. Sposób wykonania wielu otworów horyzontalnych z jednego stanowiska ...............................................63 Rysunek 5. Schemat przedstawiający zlikwidowany otwór i zrekultywowany teren po pracach.................................68

Spis fotografii Fot. 1. Akwizycja danych sejsmicznych za pomocą wibratorów ..................................................................................27 Fot. 2. Akwizycja danych sejsmicznych za pomocą mini-vibe .....................................................................................27 Fot. 3. Rozmieszczenie geofonów w pobliżu otworów strzałowych w celu akwizycji danych sejsmicznych...............28 Fot. 4. Akwizycja danych sejsmicznych za pomocą airgun na Oceanie Atlantyckim ..................................................29 Fot. 5. Stosowanie polipropylenowej folii jako wierzchniej warstwy .............................................................................37 Fot. 6. Zastosowanie paneli z tworzywa .......................................................................................................................38 Fot. 7. Bariera okalająca zabezpieczająca miejsce przechowywania materiałów, w tym substancji chemicznych ....38 Fot. 8. Przykład samoregulujących się wałów ochronnych typu throw’n go ................................................................39 Fot. 9. Przykład zbiornika na wodę wykonanego z paneli stalowych ...........................................................................39 Fot. 10. Przykład stalowego zbiornika na wodę............................................................................................................39 Fot. 11. Przykład zbiornika poduchowego na wodę .....................................................................................................40 Fot. 12. Przykład głowicy eksploatacyjnej.....................................................................................................................62

Lista skrótów użytych w treści opracowania

UŻYWANY SKRÓT ZNACZENIE DŚU

Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach – patrz Słownik pojęć stosowanych w opracowaniu

GDOŚ

Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska / Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska

GUPW

Główny użytkowy poziom wodonośny

KPA

Kodeks postępowania administracyjnego

KRZ

Kierownik Ruchu Zakładu

KRZG

Kierownik Ruchu Zakładu Górniczego

LPG

Skrót od ang. Liquefied Petroleum Gas, znany jako propan-butan, gazol – mieszanina propanu i butanu

MŚ

Minister Środowiska / Ministerstwo Środowisko

OUG

Okręgowy Urząd Górniczy

OPPPW

Organizacja Polskiego Przemysłu Poszukiwawczo-Wydobywczego

PIG-PIB

Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy

PPW

Pierwszy Poziom Wodonośny

Raport OOŚ

Raport o oddziaływaniu na środowisko planowanego przedsięwzięcia

RDOŚ

Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska

Zakład

Zakład wykonujący roboty geologiczne lub zakład górniczy (w zależności od kontekstu)

Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. z 2015 r. poz. 909, z późn.zm.) Ustawa o ochronie gruntów;

a) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie jednorazowego odszkodowania za przedwczesny wyrąb drzewostanu (Dz. U. Nr 99 poz. 905) – Rozporządzenie w sprawie odszkodowania; 2.

Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. z 2015 r. poz.196, z późn.zm.) – PGiG;

a) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 lutego 2012 r.w sprawie planów ruchu zakładów górniczych (Dz. U. poz. 372) – Rozporządzenie w sprawie planów ruchu; b) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologiczno-inwestycyjnej złoża węglowodorów (Dz. U. poz. 968) – Rozporządzenie inwestycyjne; c) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 stycznia 2013 r. w sprawie zagrożeń naturalnych w zakładach górniczych (Dz. U. z 2014 r. poz. 1129, z późn. zm.); d) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2011 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących projektów robót geologicznych, w tym robót, których wykonywanie wymaga uzyskania koncesji (Dz. U. Nr 288 poz. 1696, z późn.zm.)– Rozporządzenie w sprawie projektów robót geologicznych; e) Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 25 kwietnia 2014 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących prowadzenia ruchu zakładów górniczych wydobywających kopaliny otworami wiertniczymi (Dz. U. poz. 812) – Rozporządzenie otworowe; 3.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2013 r. poz.1232, z późn.zm.) – POŚ;

Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne (Dz. U. z 2015 r. poz.469) – PW;

Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz. U. z 2013 r. poz. 1409, z późn. zm.) – Pr. Bud;

a) Rozporządzenie Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 21 lutego 1995 r. w sprawie rodzaju i zakresu opracowań geodezyjno-kartograficznych oraz czynności geodezyjnych obowiązujących w budownictwie (Dz. U. Nr 25 poz. 133) – Rozporządzenie w sprawie opracowań geodezyjnych; b) Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2015 r. poz.199, z późn.zm.) – Ustawa o planowaniu; c) Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2013 r. poz. 267, z późn.zm.) – KPA;

d) Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. Prawo geodezyjne i kartograficzne (Dz. U. z 2015 r. poz. 520, z późn.zm.) – Pr. Geod. i Kart.; e) Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. z 2013 r. poz. 1235, z późn.zm.) – Ustawa OOŚ; f) Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz. U. z 2014 r. poz.1789, z późn.zm.) – Ustawa szkodowa; g) Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 2014 poz. 1446, z późn. zm.) – Ustawa o ochronie zabytków; h) Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U. z 2013 r. poz. 21, z późn.zm.) – UoO.

Słownik pojęć stosowanych w opracowaniu Badania sejsmiczne – metoda rozpoznawania geologicznej budowy ziemi polegająca na skierowaniu w głąb ziemi sztucznie wytworzonych fal akustycznych oraz rejestracji obrazu tworzonego przez fale refleksyjne (powracające na powierzchnię ziemi) za pomocą odbiorników zwanych geofonami. Interpretacja danych pozwala m.in. na rozpoznanie danego terenu pod kątem perspektyw występowania złóż ropy naftowej, gazu ziemnego oraz innych kopalin, co umożliwia wyznaczenie optymalnego miejsca pod wykonanie odwiertu poszukiwawczego. Badanie zanieczyszczenia gleby i ziemi – są to pomiary zawartości substancji powodującej ryzyko w glebie i ziemi, w tym pobieranie próbek, oraz związane z tymi pomiarami badania właściwości gleby i ziemi (zgodnie z art. 3 pkt 2a POŚ). BIP – Biuletyn Informacji Publicznej, o którym mowa w ustawie z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz.U. Nr 112, poz. 1198, z późn. zm.). Cele określone w ramowej dyrektywie wodnej (RDW) – zgodnie z art. 1 dyrektywy jej celem jest ustalenie ram dla ochrony śródlądowych wód powierzchniowych, wód przejściowych, wód przybrzeżnych oraz wód podziemnych, które: a) zapobiegają dalszemu pogarszaniu oraz chronią i poprawiają stan ekosystemów wodnych oraz, w odniesieniu do ich potrzeb wodnych, ekosystemów lądowych i terenów podmokłych bezpośrednio uzależnionych od ekosystemów wodnych; b) promują zrównoważone korzystanie z wód oparte na długoterminowej ochronie dostępnych zasobów wodnych; c) dążą do zwiększonej ochrony i poprawy środowiska wodnego m.in. poprzez szczególne środki dla stopniowej redukcji zrzutów, emisji i strat substancji priorytetowych oraz zaprzestania lub stopniowego wyeliminowania zrzutów, emisji i strat priorytetowych substancji niebezpiecznych; d) zapewniają stopniową redukcję zanieczyszczenia wód podziemnych i zapobiegają ich dalszemu zanieczyszczaniu, oraz e) przyczyniają się do zmniejszenia skutków powodzi i susz. Decyzja budowlana – decyzja zezwalająca na podjęcie robót budowlanych, np. pozwolenie na budowę, zezwolenie na realizację inwestycji drogowej (wymienione w art. 72 ust. 1 pkt 1, 10, 14 i 18 Ustawy OOŚ). W trakcie wydawania decyzji budowlanej może być prowadzona tzw. procedura ponownej OOŚ. Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach (DŚU) – rozstrzygnięcie organu administracji publicznej określające środowiskowe uwarunkowania realizacji, eksploatacji i likwidacji przedsięwzięcia. Jej uzyskanie jest wymagane przed realizacją przedsięwzięć mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko i mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko, wskazanych w Rozporządzeniu OOŚ. Decyzja realizacyjna – decyzja wymagana przed rozpoczęciem realizacji przedsięwzięcia innego niż przedsięwzięcie mogące znacząco oddziaływać na środowisko, które nie jest bezpośrednio związane z ochroną obszaru Natura 2000 lub nie wynika z tej ochrony (art. 96 ust. 1 i 2 Ustawy OOŚ) – może to być np. zezwolenie na: wycinkę drzew, wykonanie badań sejsmicznych, pozwolenie wodnoprawne inne niż wymienione w art. 72 ust. 1 Ustawy OOŚ. Delapsja – procesy powstawania bloków ześlizgowych (…) ruchy madowe na dnie basenów (osuwiska podwodne, także obrywy i niekiedy dużoskalowe podwodne spełzywanie (…), (Słownik geologii dynamicznej). Eksploatacja instalacji lub urządzenia – rozumie się przez to użytkowanie instalacji lub urządzenia oraz utrzymywanie ich w sprawności (art. 3 pkt 3 POŚ). Definicję tą odnosi się do etapu eksploatacji zgodnie z Ustawą OOŚ (art. 66 ust. 6). Emisja – wprowadzane bezpośrednio lub pośrednio, w wyniku działalności człowieka, do powietrza, wody, gleby lub ziemi: a) substancje, b) energie, takie jak ciepło, hałas, wibracje lub pola elektromagnetyczne (art. 3 pkt 4 POŚ). HSSE – (z ang. Health, Safety, Security and Environment) wewnętrzne zasady i procedury postępowania związane ze zdrowiem, bezpieczeństwem, ochroną fizyczną i środowiskiem, w odniesieniu, do których przedsiębiorcy prowadzą działalność.

Humus – tzw. próchnica; bezpostaciowe organiczne szczątki w różnym stadium mikrobiologicznego i fizykochemicznego procesu rozkładu, głównie roślinne, nagromadzone w glebie albo na jej powierzchni. Humus wykorzystywany jest w rolnictwie jako nawóz. Instalacja – w niniejszym opracowaniu pod pojęciem instalacji rozumie się zespół maszyn wraz z wyposażeniem, powiązanych technologicznie, w których skład wchodzą maszyny wiertnicze i energetyczne niezbędne do wykonania otworu wiertniczego o zaplanowanej konstrukcji przy wykorzystaniu różnych technik i technologii wiercenia oraz zabiegów technologicznych przewidzianych do wykonania w otworze. Inwestor – inaczej Przedsiębiorca. Inwestycja celu publicznego – działanie o znaczeniu lokalnym (gminnym) i ponadlokalnym (powiatowym, wojewódzkim i krajowym) stanowiące realizację celów, o których mowa w art. 6 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami. W myśl tej ustawy celem publicznym jest m.in. „poszukiwanie, rozpoznawanie, wydobywanie złóż kopalin objętych własnością górniczą”. W Ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym poprzez inwestycje celu publicznego rozumie się „działania o znaczeniu lokalnym (gminnym) i ponadlokalnym (powiatowym, wojewódzkim i krajowym), a także krajowym (obejmującym również inwestycje międzynarodowe i ponadregionalne), bez względu na status podmiotu podejmującego te działania oraz źródła ich finansowania, stanowiące realizację celów, o których mowa w art. 6 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami”. Karta informacyjna przedsięwzięcia (KIP) – dokument przygotowany przez inwestora zawierający podstawowe informacje o przedsięwzięciu. Zawartość dokumentu określa art. 3, ust. 1 pkt 5 Ustawy OOŚ. Kompensacja przyrodnicza – zdefiniowana jest zarówno w POŚ, jak i w Ustawie o ochronie przyrody. W POŚ definiuje się ją jako „zespół działań prowadzących do wyrównania szkód dokonanych w środowisku przez realizację przedsięwzięcia”. Kompensacja przyrodnicza może być również stosowana na mocy Ustawy o ochronie przyrody i wtedy oznacza, że planowane przedsięwzięcie będzie miało znacząco negatywne oddziaływanie na obszary Natura 2000. Kompensację taką definiujemy jako działania, których celem jest zrównoważenie negatywnego oddziaływania przedsięwzięcia oraz kompensacja proporcjonalna do szkody wyrządzonej danemu gatunkowi lub siedlisku przyrodniczemu, przy czym musi ona zapewniać spójność i właściwe funkcjonowanie sieci obszarów Natura 2000. Działania kompensacyjne powinny być wykonane i ocenione pod kątem efektywności, zanim nastąpi nieodwracalna szkoda w środowisku przyrodniczym. Kompensacja przyrodnicza jest stosowana w ostateczności, kiedy nie ma sposobu uniknięcia lub minimalizacji znaczącego oddziaływania. Konkluzja BAT – rozumie się przez to dokument sporządzony na podstawie dokumentu referencyjnego BAT, przyjmowany przez Komisję Europejską, w drodze decyzji, zgodnie z przepisami dotyczącymi emisji przemysłowych, formułujący wnioski dotyczące najlepszych dostępnych technik, ich opisu, informacji służącej ocenie ich przydatności, wielkości emisji powiązanych z najlepszymi dostępnymi technikami, powiązanego monitoringu, powiązanych poziomów zużycia oraz, w stosownych przypadkach, odpowiednich sposobów przeprowadzenia remediacji (art. 3 pkt 8d POŚ). Krajobraz – obszar, postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich (art. 1 lit. a) Konwencji krajobrazowej). Definicja krajobrazu została wprowadzona do polskiego prawa jako: postrzegana przez ludzi przestrzeń, zawierającą elementy przyrodnicze lub wytwory cywilizacji, ukształtowaną w wyniku działania czynników naturalnych lub działalności człowieka (art. 2 pkt. 16e Ustawy o planowaniu). Likwidacja zakładu – na potrzeby niniejszego opracowania w zależności od kontekstu rozumiana jako likwidacja zakładu górniczego lub jako rozbiórka wiertni oraz likwidacja otworów wiertniczych. Likwidacja zakładu górniczego – na potrzeby niniejszego opracowania rozumiana jako likwidacja odwiertów, obiektów zakładu górniczego, instalacji, a także demontaż urządzeń. Obowiązki przedsiębiorcy związane z likwidacją zakładu zostały opisane w art. 129 PGiG a sposób jego wykonania określa plan ruchu likwidowanego zakładu górniczego.

Metodyka referencyjna – określona na podstawie ustawy metoda pomiarów lub badań, która może obejmować w szczególności sposób poboru próbek, sposób interpretacji uzyskanych danych, a także metodyki modelowania rozprzestrzeniania substancji oraz energii w środowisku (art. 3 pkt 9 POŚ). Najlepsze dostępne techniki (BAT) – najbardziej efektywny i zaawansowany poziom rozwoju technologii i metod prowadzenia danej działalności, który wskazuje możliwe wykorzystanie poszczególnych technik jako podstawy przy ustalaniu dopuszczalnych wielkości emisji i innych warunków pozwolenia mających na celu zapobieganie powstawaniu, a jeżeli nie jest to możliwe, ograniczenie emisji i oddziaływania na środowisko jako całość, z tym że: a) technika – oznacza zarówno stosowaną technologię, jak i sposób, w jaki dana instalacja jest projektowana, wykonywana, eksploatowana oraz likwidowana; b) dostępne techniki – oznaczają techniki o takim stopniu rozwoju, który umożliwia ich praktyczne zastosowanie w danej dziedzinie przemysłu, z uwzględnieniem warunków ekonomicznych i technicznych oraz rachunku kosztów i korzyści, a które to techniki prowadzący daną działalność może uzyskać; c) najlepsza technika – oznacza najefektywniejszą technikę osiągania wysokiego ogólnego poziomu ochrony środowiska jako całości (art. 3 pkt 10 POŚ). Obiekt liniowy – obiekt budowlany, którego charakterystycznym parametrem jest długość, w szczególności droga wraz ze zjazdami, linia kolejowa, wodociąg, kanał, gazociąg, ciepłociąg, rurociąg, linia i trakcja elektroenergetyczna, linia kablowa nadziemna i, umieszczona bezpośrednio w ziemi, podziemna, wał przeciwpowodziowy oraz kanalizacja kablowa, przy czym kable w niej zainstalowane nie stanowią obiektu budowlanego lub jego części ani urządzenia budowlanego (definicja zgodna z art. 3 pkt 3a Pr. Bud). Obszar Natura 2000 – obszar, o którym mowa w art. 25 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, oraz proponowany obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Europejskiej, znajdujące się na liście, o której mowa w art. 27 ust. 3 pkt 1 tej ustawy. Obszar oddziaływania – obszar, na którym stwierdzono możliwość wystąpienia oddziaływania na jakikolwiek element środowiska w związku z prowadzoną działalnością. W zależności od komponentu środowiska w powiązaniu z rodzajem i skalą planowanego przedsięwzięcia obszary przewidywanych oddziaływań mogą być różne. Najczęściej w KIP i Raporcie OOŚ podaje się obszar największego potencjalnego oddziaływania planowanego przedsięwzięcia. W analizowanym przypadku, na etapie wydobywania, granice obszaru oddziaływania powinny być tożsame z granicami terenu górniczego – zgodnie z definicją z PGiG. Ocena oddziaływania na obszar Natura 2000 – ocena oddziaływania przedsięwzięcia ograniczona do badania oddziaływania przedsięwzięcia na cele ochrony obszaru Natura 2000. Ocena oddziaływania na środowisko – postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko planowanego przedsięwzięcia obejmujące w szczególności: weryfikację raportu o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko, uzyskanie wymaganych ustawą opinii i uzgodnień, zapewnienie możliwości udziału społeczeństwa w postępowaniu; Jest ono prowadzone w ramach postępowania zmierzającego do wydania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach oraz w ramach tzw. ponownej procedury oceny – postępowania zmierzającego do wydania postanowienia RDOŚ określającego warunki realizacji przedsięwzięcia. Oddziaływanie – na potrzeby niniejszego opracowania rozumiane jako zmiana w środowisku wskutek realizacji przedsięwzięcia. Oddziaływania dzielimy na pozytywne i negatywne, czasami podaje się także neutralne, znaczące (np. przekroczenie standardów ochrony środowiska, znacząca zmiana w krajobrazie, zajęcie fragmentu siedliska zagrażające dalszemu jego funkcjonowaniu itp.) i nieznaczące (np. zajęcie niewielkiej powierzchni terenu, zniszczenie niewielkiej powierzchni siedliska czy stanowiska gatunku chronionego niezagrażające ich dalszemu funkcjonowaniu itp.), a także bezpośrednie (oddziaływania pierwotne występujące w tym samym miejscu i czasie, na ogół oczywiste i stosunkowo łatwe do przedstawienia ilościowego), pośrednie (związane z planowanym przedsięwzięciem, choć występują w innym miejscu lub w innym czasie), wtórne (występują wskutek zaistnienia zmian w innej składowej środowiska, np. zanieczyszczenie wody, która przenika do gleby, wpływa na roślinność, zwierzęta itd.), skumulowane (będące wynikiem stopniowych zmian spowodowanych przez planowane przedsięwzięcie w zasobach środowiska dodane do innych skutków z przeszłości, obecnych i tych, które pojawią się w przewidywalnej przyszłości), krótko-, średnio- i długoterminowe (rozróżnienie wynika z okresu trwania oddziaływania w środowisku), stałe (występują w sposób ciągły, są związane przede wszystkim z czasem eksploatacji inwestycji), chwilowe (występują raz na jakiś czas, np. chwilowe przekroczenie norm w zakresie hałasu), odwracalne (ich skutki są technicznie lub naturalnie możliwe do usunięcia po likwidacji przyczyny 10

oddziaływania), nieodwracalne (ich skutki będą trwały w środowisku pomimo zlikwidowania przyczyny). Oddziaływanie na Naturę 2000 – oddziaływanie na cele ochrony obszaru Natura 2000, w szczególności na integralność obszaru, spójność sieci, przedmioty ochrony danego obszaru Natura 2000. Organizacja ekologiczna – organizacja społeczna, której celem statutowym jest ochrona środowiska. Organizacje ekologiczne mogą brać udział w Procedurze OOŚ na prawach strony. Oznacza to, że mają prawo czynnego udziału w postępowaniu głównym i odwoławczym, a nie tylko prawo do wyrażenia opinii. Ich uprawnienia w Procedurze OOŚ określone są w Ustawie OOŚ, dział III, rozdział 4. Plac wiertni – określenie potoczne, stosowane zarówno w dokumentacjach, jak i decyzjach administracyjnych, w rozumieniu placu, na którym posadowione jest urządzenie wiertnicze. Inaczej wiertnia lub teren wiertni. Płuczka wiertnicza – jeden z płynów technologicznych; medium ciekłe lub gazowe, wtłaczane do otworu wiertniczego podczas wiercenia w celu m.in. wynoszenia na powierzchnię zwiercin, chłodzenia narzędzia oraz utrzymywania stabilności ścian. Płyn pozabiegowy – jeden z płynów technologicznych, mieszanina płynu szczelinującego o zmienionym składzie chemicznym (m.in. w wyniku ługowania szczelinowanych skał), zawierająca w szczególności drobiny skał, wody złożowe oraz roztwory użyte do zwiercania korków i oczyszczania otworu wiertniczego, która wydostaje się z otworu wiertniczego po przeprowadzeniu zabiegu szczelinowania. Płyn szczelinujący - jeden z płynów technologicznych - płyn, składający się z wody, materiału podsadzkowego (tzw. proppantu) oraz substancji chemicznych, zatłaczany do otworu wiertniczego, w celu szczelinowania hydraulicznego skały. Płyn technologiczny - pojęcie, pod którym w niniejszym opracowaniu rozumie się płyny takie jak płuczki wiertnicze, płyny wykorzystywane do szczelinowania hydraulicznego skał, ciecze stosowane przy rekonstrukcji otworów oraz inne. Podanie informacji do publicznej wiadomości – rozumie się przez to: a) udostępnienie informacji na stronie Biuletynu Informacji Publicznej, organu właściwego w sprawie, b) ogłoszenie informacji, w sposób zwyczajowo przyjęty, w siedzibie organu właściwego w sprawie, c) ogłoszenie informacji przez obwieszczenie w sposób zwyczajowo przyjęty w miejscu planowanego przedsięwzięcia, a w przypadku projektu dokumentu wymagającego udziału społeczeństwa – w prasie o odpowiednim do rodzaju dokumentu zasięgu, d) w przypadku gdy siedziba organu właściwego w sprawie mieści się na terenie innej gminy niż gmina właściwa miejscowo ze względu na przedmiot postępowania – także przez ogłoszenie w prasie lub w sposób zwyczajowo przyjęty w miejscowości lub miejscowościach właściwych ze względu na przedmiot postępowania. Poszukiwanie złóż – wykonywanie prac geologicznych w celu ustalenia i wstępnego udokumentowania złoża kopaliny (art. 6 ust. 1 pkt 7 PGiG). Przez prace poszukiwawcze rozumie się wykonywanie prac geologicznych (czyli projektowanie i wykonywanie badań oraz innych czynności) w celu ustalenia i wstępnego udokumentowania złoża kopaliny. Poważna awaria – zdarzenia, w szczególności emisja, pożar lub eksplozja, powstałe w trakcie procesu przemysłowego, magazynowania lub transportu, w których występuje jedna lub więcej niebezpiecznych substancji, prowadzące do natychmiastowego powstania zagrożenia życia lub zdrowia ludzi lub środowiska lub powstania takiego zagrożenia z opóźnieniem (art. 3 pkt 23 POŚ). Poziom wodonośny – warstwa lub zespół warstw skalnych o podobnych własnościach filtracyjnych, zawierających w porach, szczelinach i próżniach wolną wodę, tzn. wodę niezwiązaną chemicznie lub fizycznie z ośrodkiem skalnym i w związku z tym możliwą do pobrania przez człowieka. Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych – proces rozumiany, jako wszelkie działania realizowane przez przedsiębiorców i organy administracji od etapu ubiegania się o koncesję, poprzez prowadzenie działań w zakresie poszukiwania i rozpoznawania złóż gazu w skałach łupkowych oraz wydobywania gazu ze skał łupkowych, aż po likwidację zakładów oraz rekultywację gruntu po zakończeniu prowadzenia prac.

Priorytetowe gatunki/siedliska – gatunki i siedliska zagrożone zanikiem na terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej, za których ochronę Wspólnota ponosi szczególną odpowiedzialność z powodu wielkości ich naturalnego zasięgu mieszczącego się na terytorium tych państw. Siedliska te wymienione są w załączniku I, a gatunki w załączniku II do Dyrektywy siedliskowej i oznaczone symbolem „*”. Procedura OOŚ – procedura administracyjna, w trakcie której prowadzona jest właściwa ocena oddziaływania na środowisko (z Raportem OOŚ). Procedura ta prowadzona jest w toku wydawania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach lub/i postanowienia o warunkach realizacji przedsięwzięcia (procedura ponownej oceny). Procedura ponownej OOŚ – procedura oceny oddziaływania na środowisko przeprowadzana zgodnie z Ustawą OOŚ (art. 88–95) na etapie wydawania decyzji budowlanej. Ponowna ze względu na to, że jest przeprowadzana po wydaniu decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach. Procedura transgraniczna – postępowanie w sprawie transgranicznego oddziaływania na środowisko prowadzone zgodnie z działem VI Ustawy OOŚ; określana także jako transgraniczna OOŚ. Procedura udziału społeczeństwa – udział społeczeństwa w rozumieniu działu III Ustawy OOŚ. Jest on prowadzony zawsze w ramach strategicznej oceny oddziaływania na środowisko oraz oceny oddziaływania na środowisko dla przedsięwzięcia (w rozumieniu pełnej procedury oceny z Raportem OOŚ). Proces inwestycyjny – na potrzeby niniejszego opracowania rozumiany jest jako ciąg następujących po sobie zdarzeń wymaganych do realizacji prac związanych z poszukiwaniem i rozpoznawaniem oraz wydobywaniem gazu z formacji łupkowych (pozyskiwanie gazu). Uwzględnia on proces administracyjny oraz etapy budowy, eksploatacji i likwidacji, a w ich obrębie główne składowe procesu wybrane pod kątem ich ingerencji w środowisko, np. badania sejsmiczne, wiercenie, zabiegi intensyfikacyjne, przygotowanie infrastruktury i inne (uproszczony proces inwestycyjny został przedstawiony na schemacie w załączniku nr 1B – zaprezentowano na nim powiązanie Procedury OOŚ z procesem inwestycyjnym). Proppant - materiał podsadzkowy, o określonej granulacji, dodawany do płynu szczelinującego w celu powstrzymania przed zamknięciem szczelin powstałych w skałach w wyniku szczelinowania hydraulicznego. Najczęściej w roli proppantu wykorzystuje się piasek, lub specjalnie zaprojektowane materiały ceramiczne. Przedsiębiorca – na potrzeby niniejszego opracowania pojęcie przedsiębiorcy zawężono do podmiotów posiadających lub ubiegających się o koncesję na poszukiwanie i rozpoznawanie złoża węglowodorów oraz wydobywanie węglowodorów ze złoża lub wydobywanie węglowodorów ze złoża, prowadzących działalność regulowaną ustawą – Prawo geologiczne i górnicze. Podmiot planujący podjęcie realizacji przedsięwzięcia zgodnie z Ustawą OOŚ. Potocznie inwestor. Przedsięwzięcie – zamierzenie budowlane lub inna ingerencja w środowisko polegająca na przekształceniu lub zmianie sposobu wykorzystania terenu, w tym również na wydobywaniu kopalin; przedsięwzięcia powiązane technologicznie kwalifikuje się jako jedno przedsięwzięcie, także jeżeli są one realizowane przez różne podmioty (zgodnie z art. 3 ust. 1 Ustawy OOŚ). Definicji przedsięwzięcia nie stosuje się do bieżących robót utrzymaniowych, do wykonywania, których zobowiązany jest zarządzający terenem przepisami odrębnymi – inaczej Inwestycja. Raport OOŚ – raport o oddziaływaniu na środowisko planowanego przedsięwzięcia. Rozumie się przez to dokument w procedurze oceny oddziaływania na środowisko sporządzony w oparciu o wymagania prawne zawarte w art. 66 Ustawy OOŚ. Rekultywacja – zabieg mający na celu przywrócenie gruntom ich biologicznej aktywności oraz wartości użytkowych sprzed jej utraty. Zgodnie z art. 4 pkt 18 Ustawy z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz.U. z 2015 r. poz. 909, z późn. zm.) jest to nadanie lub przywrócenie gruntom zdegradowanym lub zdewastowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg.

Rozpoznawanie złóż – wykonywanie prac geologicznych na obszarze wstępnie udokumentowanego złoża kopaliny (art. 6 ust. 1 pkt 13 PGiG). W przypadku niekonwencjonalnych złóż węglowodorów do fazy rozpoznawczej zalicza się przede wszystkim wykonywanie otworów wiertniczych oraz zabiegów specjalnych, np. szczelinowania hydraulicznego. Różnorodność biologiczna (bioróżnorodność) – według definicji przyjętej oficjalnie przez Konwencję o różnorodności biologicznej pojęcie to oznacza „zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi m.in. w ekosystemach lądowych, morskich i innych wodnych, jak też w zespołach ekologicznych, których organizmy te są częścią. Dotyczy to różnorodności wewnątrzgatunkowej i różnorodności na poziomie ekosystemów”. Ruchy masowe – powierzchniowe ruchy mas – przemieszczanie w dół stoku zwietrzeliny, osadów stokowych oraz przypowierzchniowych partii podłoża skalnego pod wpływem siły ciężkości (osuwanie, obrywanie, spełzywanie i in.); patrz również Delapsja (Słownik geologii dynamicznej). Rury okładzinowe - rury zapuszczane do otworu wiertniczego, służące do zabezpieczenia ścian otworu, oraz rozdzielenia i uszczelnienia horyzontów wodonośnych, roponośnych i gazonośnych. Scoping – określenie zakresu Raportu OOŚ. Zakres Raportu OOŚ określany jest przez organ właściwy do wydania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach lub postanowienia uzgadniającego warunki realizacji przedsięwzięcia na etapie procedury ponownej OOŚ lub oceny oddziaływania na obszary Natura 2000 prowadzonej w trakcie wydawania decyzji realizacyjnej. Screening – indywidualna kwalifikacja rozpatrywanego przedsięwzięcia mogącego potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko (rodzaje tych przedsięwzięć wskazane są w § 3 ust. 1 Rozporządzenia OOŚ) prowadząca do stwierdzenia lub wykluczenia konieczności przeprowadzenia procedury OOŚ. Czasami nazywany oceną wstępną. Siedlisko przyrodnicze – obszar lądowy lub wodny, naturalny, półnaturalny lub antropogeniczny, wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne (art. 5 pkt 17 Ustawy o ochronie przyrody). Siedlisko roślin, siedlisko zwierząt lub siedlisko grzybów – obszar występowania roślin, zwierząt lub grzybów w ciągu całego życia lub dowolnym stadium ich rozwoju (art. 5 pkt 18 Ustawy o ochronie przyrody). Społeczeństwo – każdy, w rozumieniu działu III Ustawy OOŚ – biorący udział w postępowaniu wymagającym udziału społeczeństwa. „Każdy ma prawo składania uwag i wniosków w postępowaniu wymagającym udziału społeczeństwa” (art. 29 Ustawy OOŚ). Stan początkowy – stan i funkcje środowiska oraz poszczególnych elementów przyrodniczych przed wystąpieniem szkody w środowisku, oszacowane na podstawie dostępnych informacji. Przez szkodę w środowisku w powierzchni ziemi rozumie się w szczególności stan określony w raporcie początkowym, o którym mowa w POŚ albo, jeżeli nie ma dostępnych informacji na temat stanu początkowego lub jeśli w raporcie początkowym stwierdzono przekroczenie dopuszczalnych zawartości substancji powodujących ryzyko – stan zgodny z dopuszczalnymi zawartościami substancji powodujących ryzyko (definicja według ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Ustawa szkodowa). Strategiczna ocena oddziaływania na środowisko – postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko skutków realizacji polityki, strategii, planu lub programu, w których zawarte są ramy dla realizacji późniejszych przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko. Strategiczna OOŚ obejmuje w szczególności: uzgodnienie stopnia szczegółowości informacji zawartych w prognozie oddziaływania na środowisko, sporządzenie prognozy oddziaływania na środowisko, uzyskanie wymaganych Ustawą OOŚ opinii oraz zapewnienie możliwości udziału społeczeństwa w postępowaniu. Strony postępowania – stroną jest każdy, czyjego interesu prawnego lub obowiązku dotyczy postępowanie albo kto żąda czynności organu ze względu na swój interes prawny lub obowiązek (art. 28 KPA). Szczelinowanie hydrauliczne - zabieg technologiczny polegający na skruszeniu skały, tzn. wytworzeniu w obrębie skały szczeliny lub sieci spękań, poprzez zatłoczenie - pod wysokim

ciśnieniem - płynu szczelinującego. Razem z płynem szczelinującym zatłaczany jest do otworu materiał podsadzkowy tzw. proppant, którego zadaniem jest podparcie powstałych szczelin. Efektem tych działań jest powstanie drogi migracji dla medium złożowego (np. gazu ziemnego, ropy) w produktywnych partiach złoża. Zabiegi szczelinowania hydraulicznego, w zależności od potrzeb, wykonywane są w różnych formacjach geologicznych, zarówno w otworach pionowych jak i poziomych. Szkoda w środowisku – (definicja według art. 6 pkt 11 Ustawy szkodowej) negatywna, mierzalna zmiana stanu lub funkcji elementów przyrodniczych, oceniona w stosunku do stanu początkowego, która została spowodowana bezpośrednio lub pośrednio przez działalność prowadzoną przez podmiot korzystający ze środowiska:  w gatunkach chronionych lub chronionych siedliskach przyrodniczych, mająca znaczący negatywny wpływ na osiągnięcie lub utrzymanie właściwego stanu ochrony tych gatunków lub siedlisk przyrodniczych. Szkoda w gatunkach chronionych lub chronionych siedliskach przyrodniczych nie obejmuje uprzednio zidentyfikowanego negatywnego wpływu wynikającego z działania podmiotu korzystającego ze środowiska zgodnie z decyzjami odpowiednich organów.  w wodach mająca znaczący negatywny wpływ na potencjał ekologiczny, stan ekologiczny, chemiczny lub ilościowy wód  w powierzchni ziemi, przez co rozumie się zanieczyszczenie gleby lub ziemi, w tym w szczególności zanieczyszczenie mogące stanowić zagrożenie dla zdrowia ludzi. Środowisko – ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności: powierzchnia ziemi, kopaliny, wody, powietrze, krajobraz, klimat oraz elementy różnorodności biologicznej, a także wzajemne oddziaływania pomiędzy tymi elementami (art. 3 pkt 39 POŚ). Środowisko przyrodnicze – krajobraz wraz z tworami przyrody nieożywionej oraz naturalnymi i przekształconymi siedliskami przyrodniczymi z występującymi na nich roślinami, zwierzętami i grzybami (art. 5 pkt 17 Ustawy o ochronie przyrody). Teren górniczy – przestrzeń objęta przewidywanymi szkodliwymi wpływami robót górniczych zakładu górniczego (zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 15 PGiG). Urządzenia wodne – urządzenia służące kształtowaniu zasobów wodnych oraz korzystaniu z nich, w tym m.in. kanały, rowy, wyloty urządzeń kanalizacyjnych służące wprowadzaniu ścieków do wód lub do urządzeń wodnych oraz wyloty urządzeń służące do wprowadzania wody do wód lub urządzeń wodnych (zgodnie z art. 9 ust. 1 pkt 19 PW). Urządzenie wiertnicze (wiertnica) – powiązany kinematycznie układ podzespołów składający się z różnych mechanizmów pozwalających na manewrowanie przewodem wiertniczym (jego obracanie i prace dźwigowe) oraz wykonywanie innych zadań niezbędnych do wiercenia otworu (np. płukanie otworu). W skład wiertnicy w zależności od jej budowy i techniki wiercenia wchodzą różne podzespoły: napęd, systemy przeniesienia napędu, elementy podtrzymujące przewód wiertniczy (wieża, maszt, wieżomaszt), system wyciągu wiertniczego, systemy mechanizmów napędowych, stołu wiertniczego lub głowicy wiercącej (top drive), oraz pomp płuczkowych, wciągarek itp. Użytkowy poziom wód podziemnych – zbiornik wód podziemnych (warstwa wodonośna, poziom wodonośny) spełniający określone kryteria ilościowe i jakościowe, z którego w sposób trwały można pobierać wodę. Wibrator sejsmiczny - urządzenie mechaniczne zamontowane na pojeździe samobieżnym, wykorzystywane w badaniach sejsmicznych, generujące falę sejsmiczną poprzez opuszczenie płyty stalowej na grunt i wprawienie jej w drgania poprzez układ hydrauliczny. Wiertnia – zespół urządzeń i zabudowań wiertniczych w miejscu wykonywania otworu wiertniczego (potocznie plac wiertni bądź plac do posadowienia urządzenia wiertniczego). Władający powierzchnią ziemi – właściciel nieruchomości, a jeżeli w ewidencji gruntów i budynków prowadzonej na podstawie Ustawy z dnia 17 maja 1989 r. Prawo geodezyjne i kartograficzne (Dz.U. z 2015 r. poz. 520, z późn. zm.) ujawniono inny podmiot władający gruntem – podmiot ujawniony jako władający (zgodnie z art. 3 pkt 44 POŚ).

Wody gruntowe – wody podziemne ograniczone od góry (strop) swobodnym zwierciadłem i strefą aeracji, a od dołu (spąg) pierwszym poziomem słabo przepuszczalnym lub nieprzepuszczalnym. Podlegają zmianom termicznym, zmianom składu chemicznego, wahaniom zwierciadła wód podziemnych. Wraz z głębokością wpływ czynników atmosferycznych na wody podziemne o zwierciadle swobodnym słabnie. Wody zaskórne, podskórne – wody gruntowe występujące bardzo płytko pod powierzchnią ziemi, nad którymi nie występuje strefa aeracji (strefa gruntu, w której pory, próżnie i szczeliny są wypełnione głównie powietrzem) lub strefa ta jest bardzo cienka, np. kilkunastocentymetrowa (Słownik geologii dynamicznej). Wyłączenie gruntów z produkcji rolniczej lub leśnej – rozpoczęcie innego niż rolnicze lub leśne użytkowania gruntów. Nie uważa się za wyłączenie z produkcji gruntów pod wchodzącymi w skład gospodarstw rolnych budynkami mieszkalnymi oraz innymi budynkami i urządzeniami służącymi wyłącznie produkcji rolniczej oraz przetwórstwu rolno-spożywczemu jeżeli przerwa w rolniczym użytkowaniu tych obiektów jest spowodowana zmianą kierunków produkcji rolniczej i trwa nie dłużej niż 5 lat (definicja według art. 4 pkt 11 Ustawy o ochronie gruntów). Zabiegi intensyfikacyjne – rodzaj zabiegów technologicznych (np. kwasowanie, tłokowanie, szczelinowanie hydrauliczne) mających na celu stymulację otworu, tj. zwiększenie przepływu ropy naftowej lub gazu ziemnego ze złoża do odwiertu. Przeprowadzenie zabiegów intensyfikacyjnych jest niezbędne dla skutecznego przeprowadzenia testów otworu i eksploatacji złóż gazu z łupków. Zabiegi technologiczne – prace specjalistyczne wykonywane w otworach wiertniczych w celu udostępniania płynów zawartych w formacjach złożowych, przeprowadzania testów złożowych lub zwiększenia wydajności wydobycia ze złóż. Stosowane są w tym celu zabiegi intensyfikacyjne np. kwasowanie, tłokowanie, szczelinowanie hydrauliczne, a także inne zabiegi z użyciem specjalistycznego sprzętu. Ponadto do zabiegów technologicznych zaliczyć można cementowanie rur okładzinowych, perforację rur okładzinowych, rekonstrukcje odwiertów, zbrojenie otworów i opróbowanie odwiertów próbnikami złoża, pomiary wgłębne. Zakład górniczy – wyodrębniony technicznie i organizacyjnie zespół środków służących bezpośrednio do wykonywania działalności regulowanej PGiG, m.in. w zakresie wydobywania kopalin ze złóż, w tym wyrobiska górnicze, obiekty budowlane, urządzenia oraz instalacje. Zakład stanowi zorganizowaną masę majątkową obejmującą rzeczy i składniki niematerialne służące do wykonywania działalności w zakresie wydobywania kopalin ze złóż. Zakład wykonujący roboty geologiczne – analogicznie do pojęcia zakładu górniczego jest to wyodrębniony technicznie i organizacyjnie zespół środków służących bezpośrednio do wykonywania działalności regulowanej PGiG w zakresie wykonywania robót geologicznych, w tym wyrobiska górnicze, obiekty budowlane, urządzenia oraz instalacje. Zakład stanowi zorganizowaną masę majątkową obejmującą rzeczy i składniki niematerialne służące do wykonywania działalności w zakresie poszukiwania i rozpoznawania złóż. Do ruchu zakładu wykonującego roboty geologiczne stosuje się odpowiednio przepisy o ruchu zakładu górniczego (na podstawie art. 86 PGiG). Zanieczyszczenie – emisja, która może być szkodliwa dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, może powodować szkodę w dobrach materialnych, może pogarszać walory estetyczne środowiska lub może kolidować z innymi, uzasadnionymi sposobami korzystania ze środowiska (art. 3 pkt 49 POŚ). Zewnętrzne granice przedsięwzięcia (o których mowa w art. 66 ust. 1 pkt 2 Ustawy OOŚ dotyczącym zakresu Raportu OOŚ) – należy przez to rozumieć zewnętrzne granice przedsięwzięcia, na które składany jest wniosek o wydanie decyzji administracyjnej. Granice te powinny uwzględnić również granice przedsięwzięć powiązanych, jeżeli zostały ujęte we wspólnym wniosku o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach. W takim przypadku w celu zastosowania zasady ostrożności za zewnętrzne granice przedsięwzięcia należy przyjąć zewnętrzne granice obszaru, na którym realizowane jest przedsięwzięcie oraz przedsięwzięcia powiązane. W przypadku decyzji budowlanych czy realizacyjnych mogą to być linie rozgraniczające teren, jeśli wymagane jest prawo do terenu do wniosku o wydanie takiej decyzji. W fazie wydobywania granicą tą może być np. granica zakładu górniczego. Przykładowe podejście do definiowania zewnętrznej granicy przedsięwzięcia wskazano na schematach w podrozdziale 2.1.4.

Znaczące negatywne oddziaływanie na obszar Natura 2000 – oddziaływanie na cele ochrony obszaru Natura 2000, w tym w szczególności działania mogące: a) pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych lub siedlisk gatunków roślin i zwierząt, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000, lub b) wpłynąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000, lub c) pogorszyć integralność obszaru Natura 2000 lub jego powiązania z innymi obszarami.

1. Wstęp 1.1. Formalnoprawna podstawa wykonania opracowania Doświadczenia zdobyte podczas poszukiwania, rozpoznawania i wydobywania węglowodorów ze złóż w Polsce wskazują, iż zbieżne podejście podmiotów z sektorów publicznego i prywatnego do kwestii technicznych i administracyjnych związanych z prowadzoną w tym zakresie działalnością ułatwiłoby dalszy rozwój tego sektora. W świetle obecnych zmian w postrzeganiu znaczenia działalności człowieka szczególnej uwagi wymaga zadbanie o minimalizację wpływu pozyskiwania gazu ziemnego i ropy naftowej z nowego typu złóż w formacjach łupkowych na środowisko. Z tego też względu niezmiernie istotnym elementem jest zaprezentowanie zarówno przedsiębiorcom, jak i organom administracji na szczeblu centralnym, regionalnym oraz lokalnym dobrych praktyk oraz rekomendacji, które ułatwiać będą analizę wymagań prawnych, a także innych zaleceń związanych z pozyskiwaniem gazu z formacji łupkowych. Wypracowanie dobrych praktyk i rekomendacji jest przedmiotem analizy prowadzonej w ramach opracowania zbiorczego Wytyczne dotyczące ochrony środowiska przy realizacji prac związanych z pozyskiwaniem gazu ze złóż łupkowych, przygotowywanego przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska, składającego się, łącznie z niniejszym, z pięciu opracowań [44-47]. Jednym z nich jest Przegląd rozwiązań minimalizujących wpływ na środowisko prac związanych z pozyskiwaniem gazu ze złóż łupkowych, opracowany przez Deloitte Advisory Sp. z o.o. na podstawie umowy nr 111/GDOS/2015 z dnia 28 lipca 2015 r., zawartej między Skarbem Państwa – Ministrem Środowiska, w imieniu którego działa Pan Michał Kiełsznia, Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska – a Deloitte Advisory Sp. z o.o. Zgodnie ze Szczegółowym Opisem Przedmiotu Zamówienia (SOPZ) opracowanie obejmuje przegląd stosowanych technologii oraz rozwiązań organizacyjnych mogących ograniczyć negatywny wpływ na środowisko naturalne prac prowadzonych na terenach objętych przedsięwzięciami związanymi z pozyskiwaniem gazu z formacji łupkowych. Prace w zakresie pozyskiwania gazu z formacji łupkowych są obecnie prowadzone np. w USA, Kanadzie, Australii, Chinach, Argentynie, jak również w Polsce czy w Wielkiej Brytanii – zawsze z uwzględnieniem obowiązujących standardów w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony środowiska (HSSE). Wypracowane procedury i praktyki oraz zdobyte doświadczenie pozwalają na minimalizację zagrożeń dla środowiska. Stosowane w branży standardy, jak również rozwiązania dodatkowe, wynikające z wewnętrznych procedur przedsiębiorstw, zwiększają efektywność prac i w dużym stopniu ograniczają ich wpływ na środowisko. Opisane w niniejszym dokumencie przykładowe technologie i praktyki organizacyjne stosowane są zarówno w Polsce, jak i w innych krajach. W opracowaniu wskazano również alternatywne rozwiązania, niepraktykowane do tej pory przez przedsiębiorców w Polsce, które mogą mieć zastosowanie w przyszłości (np. szczelinowanie za pomocą LPG). Opisane działania zostały zaprezentowane w taki sposób, aby mogły się stać użytecznym materiałem edukacyjnym, przede wszystkim dla przedsiębiorców i organów administracji (centralnej i lokalnej). Przegląd nie ma charakteru prawnie obowiązujących zasad postępowania, jest zbiorem najlepszych rozwiązań, które przedsiębiorca może wdrożyć w celu minimalizacji negatywnego wpływu swojej działalności na środowisko. Należy jednak zauważyć, że ze względu na wysokie koszty, trudności organizacyjne, uwarunkowania terenowe i technologiczne czy też niezakończoną fazę badań nad daną technologią nie wszystkie rozwiązania mogą być stosowane. Z tego względu zarówno przedsiębiorcy, jak i 17

inni odbiorcy (np. organy administracji) niniejszego opracowania muszą być świadomi, że możliwość zastosowania (bądź nie) wybranego rozwiązania zależy przede wszystkim od aktualnego stanu prawnego oraz lokalnych uwarunkowań (np. geologicznych, hydrologicznych, akustycznych) w miejscu lokalizacji projektu inwestycyjnego. Niniejsze opracowanie nie obejmuje istotnych z punktu widzenia ochrony środowiska analiz odnoszących się do gospodarki odpadami i ściekami, monitoringu środowiska oraz sposobu uzyskiwania odpowiednich pozwoleń i decyzji administracyjnych, które mogą być wymagane podczas realizacji prac służących pozyskiwaniu gazu ze skał łupkowych. Elementy te są przedmiotem rozważań w innych opracowaniach [44- 47].

1.2. Cel opracowania oraz jego odbiorcy Przedstawione w niniejszym dokumencie rozwiązania obejmują zarówno praktyki wynikające z przepisów obowiązującego prawa, jak i z wewnątrzzakładowych zasad i procedur stosowanych przez przedsiębiorców. Celem opracowania jest przekazanie potencjalnym odbiorcom informacji, które pozwolą na: 



dobór już na etapie planowania i realizacji inwestycji odpowiednich metod organizacyjnych i technicznych odnoszących się do późniejszych działań w zakresie badań geofizycznych, przygotowania terenu pod inwestycje, wiercenia, szczelinowania, testowania i likwidacji otworu/odwiertu, uświadomienie głównych skutków oddziaływania prac związanych z pozyskiwaniem gazu ze skał łupkowych oraz metod ich minimalizacji stosowanych przez przedsiębiorców w Polsce, ale także za granicą.

W początkowej fazie prac nad niniejszym dokumentem przeprowadzono analizę grup jego odbiorców i interesariuszy. Zawartość i układ opracowania zostały dostosowane do głównych jego adresatów, z uwzględnieniem obszarów lub działań, w jakich potencjalnie mogłoby zostać wykorzystane. Przedsiębiorcy, instytucje zaangażowane w procedury administracyjne oraz organizacje, których działalność dotyczy zagadnień związanych z pozyskiwaniem gazu, należą do grupy odbiorców o najwyższym prawdopodobieństwie wykorzystania opracowania. Jest ono źródłem wiedzy, którą mogą w sposób bezpośredni wykorzystać w swojej działalności. Tabela 1. Odbiorcy o najwyższym prawdopodobieństwie wykorzystania opracowania

1. SEKTOR PRYWATNY

2. ORGANY ADMINISTRACJI

 przedsiębiorcy

 Ministerstwo Środowiska

 firmy świadczące usługi, w szczególności: firmy serwisowe, nadzorujące, konsultanci środowiskowi i projektanci

 Wyższy Urząd Górniczy  okręgowe urzędy górnicze  Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska  regionalne dyrekcje ochrony środowiska  Główny Inspektorat Ochrony Środowiska

3. INNE  instytuty naukowo-badawcze stowarzyszenia ogólnokrajowe  organizacje pozarządowe  instytucje zagraniczne zajmujące się kwestiami ochrony środowiska w zakresie pozyskiwania gazu  społeczności lokalne

 wojewódzkie inspektoraty ochrony środowiska

Należy pamiętać, że grupa odbiorców opracowania obejmuje także osoby i organizacje/instytucje, których zakres odpowiedzialności nie jest ściśle powiązany z sektorem naftowo-gazowym lub obejmuje szerokie spektrum działalności gospodarczej w różnych obszarach. Z tego względu przegląd rozwiązań, który nie ma charakteru specjalistycznego poradnika, powinien być postrzegany zarówno jako kompendium wiedzy pomocnej w zrozumieniu zakresu oddziaływania na środowisko prac realizowanych w ramach pozyskiwania gazu z formacji łupkowych, jak i zbiór możliwych do zastosowania rozwiązań, które skutecznie ograniczają wpływ tych prac na środowisko. Odbiorcami, którzy w taki sposób mogą wykorzystać opracowanie, mogą być pozostałe organy administracji (w tym Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, Ministerstwo Skarbu Państwa, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, regionalne zarządy gospodarki wodnej, Urząd Dozoru Technicznego, Główny Inspektorat Sanitarny, Urząd Morski, starostwa powiatowe, urzędy wojewódzkie, urzędy gminy, urzędy marszałkowskie), organy sądownictwa, a także media, pozostałe instytuty badawcze, uczelnie i szkoły wyższe.

1.3. Zastosowane podejście analityczne i sposób prezentacji wyników Zgodnie z przyjętymi założeniami opracowanie ma na celu wsparcie przedsiębiorców i organów administracji we wdrażaniu niezbędnych procedur administracyjnych, aby zapewnić jak najlepszą ochronę środowiska. Ponadto dokument przedstawia najczęściej wykorzystywane metody oraz rozwiązania pozostające jeszcze w fazie badań, których celem jest wyeliminowanie lub ograniczenie negatywnego oddziaływania prowadzonych prac w zakresie pozyskiwania gazu z formacji łupkowych na poszczególne elementy środowiska. Przyjęte założenia miały wpływ na metodę realizacji prac analitycznych, które zostały oparte na 4 filarach: 1. 2. 3. 4.

pozyskane dane i informacje publiczne, wyniki przeprowadzonych badań ankietowych i wywiadów pogłębionych, doświadczenie i praktyka ekspertów, weryfikacja opracowania przez członków grupy roboczej.

Filar 1 obejmował zebranie danych i informacji dostępnych publicznie, takich jak normy krajowe i międzynarodowe, akty prawne, decyzje administracyjne oraz inne dokumenty przygotowywane przez przedsiębiorców w ramach procedur administracyjnych, w tym m.in. raporty oceny oddziaływania na środowisko, plany ruchu zakładów górniczych i zakładów wykonujących roboty geologiczne, projekty prac geologicznych, karty informacyjne przedsięwzięć, projekty rekultywacji gruntu. Wykorzystane zostały także publikacje opracowane przez polskie i zagraniczne organizacje odnoszące się do zarządzania ryzykiem środowiskowym w trakcie realizacji projektów poszukiwawczych i wydobywczych, w tym przede wszystkim Raport Konsorcjum Badawczego wraz z raportami cząstkowymi przedstawiającymi zakres i wyniki prac zrealizowanych w poszczególnych lokalizacjach. W ramach filaru 2 zostały przeprowadzone badania ankietowe oraz indywidualne wywiady pogłębione. O wypełnienie ankiet poproszono przedstawicieli organów administracji, zarówno na szczeblu centralnym, regionalnym, jak i lokalnym, a także przedstawicieli wybranych przedsiębiorców, którzy zaangażowani byli w prace poszukiwawczorozpoznawcze złóż gazu w skałach łupkowych w Polsce. Wykonawca przeprowadził szereg spotkań z ekspertami branżowymi w celu zapoznania się z najlepszymi praktykami stosowanymi w trakcie prowadzenia prac związanych z pozyskiwaniem gazu z formacji łupkowych. Informacje zostały zebrane i zweryfikowane przy wykorzystaniu wiedzy i doświadczenia zespołu Wykonawcy (filar 3). Pozwoliło to na przygotowanie przykładowych rozwiązań, które 19

następnie zostały przedyskutowane z grupą roboczą (filar 4). Ostateczna lista rozwiązań została uzgodniona w trakcie kontaktów roboczych z przedstawicielami ww. grupy, których doświadczenie i wiedza ekspercka odnosiły się do przedmiotu niniejszego opracowania. We współpracę nad przygotowaniem opracowania, w ramach grupy roboczej, zaangażowani byli przedstawiciele:                

Ministerstwa Środowiska, Ministerstwa Skarbu Państwa, Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska i regionalnych dyrekcji ochrony środowiska, Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska i wojewódzkich inspektoratów ochrony środowiska, Wyższego Urzędu Górniczego i okręgowych urzędów górniczych, Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego, Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, Urzędu Dozoru Technicznego, Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego, Polskiej Akademii Nauk, Głównego Instytutu Górnictwa w Katowicach, Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie, Politechniki Gdańskiej, Organizacji Polskiego Przemysłu Poszukiwawczo-Wydobywczego, Konfederacji Lewiatan, Europejskiego Centrum Ekologicznego.

Analiza wykorzystanych źródeł wiedzy Podstawę opracowania stanowiła analiza zebranych informacji pochodzących ze źródeł wiedzy wskazanych w bibliografii, takich jak unijne i polskie akty prawne, normy i przepisy branżowe, dokumenty strategiczne i literatura branżowa. Natomiast wiedza i wieloletnia praktyka autorów opracowania w zakresie poszukiwania i rozpoznawania złóż węglowodorów oraz pracy przy przedsięwzięciach związanych z poszukiwaniem gazu z formacji łupkowych pozwoliły uszczegółowić i zweryfikować możliwość zastosowania opisywanych rozwiązań. W analizie wykorzystano przede wszystkim dokumenty zawierające opis praktyk stosowanych w poszukiwaniu złóż konwencjonalnych i niekonwencjonalnych w krajach, w których poszukiwanie i wydobycie węglowodorów prowadzi się od lat. Są to głównie wytyczne API (American Petroleum Institute), DNV (Det Norske Veritas) i UKOOG (United Kingdom Onshore Oil and Gas). Rozwiązania technologiczne i organizacyjne stosowane w takich krajach, jak USA, Kanada, Wielka Brytania czy też Norwegia, przeanalizowano przede wszystkim pod kątem możliwości ich zastosowania w Polsce. Ponadto dzięki przeprowadzonym badaniom ankietowym oraz wywiadom z ekspertami z firm polskich (PGNiG, Orlen Upstream) oraz zagranicznych (ENI, San Leon, ConocoPhillips) możliwe było zweryfikowanie, w jakim stopniu opisywane na świecie rozwiązania są stosowane przez przedsiębiorców w praktyce. Dodatkowym źródłem wiedzy są stworzone pod egidą OPPPW najlepsze praktyki przy poszukiwaniu i eksploatacji węglowodorów [36] oraz dokumenty sporządzane przez międzynarodowe organizacje, np. UNEP (United Nations Environment Programme) [5]. Sposób prezentacji wyników analiz Zebrane informacje oraz metoda przedstawienia rozwiązań ujętych w opracowaniu dostarczają podstawowej wiedzy o przyczynach oddziaływań na środowisko i ich skutków

występujących na różnych etapach procesu inwestycyjnego1. Znalazło to odzwierciedlenie w strukturze dokumentu, która opiera się na wymienionych poniżej etapach:       

Wykonywanie badań sejsmicznych Przygotowanie terenu i infrastruktury przed rozpoczęciem wykonywania otworów wiertniczych Wykonywanie otworów wiertniczych Przeprowadzanie zabiegów intensyfikacyjnych – szczelinowania Wykonywanie testów w otworach rozpoznawczych Eksploatacja złoża Likwidacja i rekultywacja

Dodatkowo przeanalizowano możliwości minimalizacji wpływu na środowisko poszukiwań gazu na obszarach morskich. Każdemu z etapów poświęcony został podrozdział składający się z opisu przyczyn, skutków i rozwiązań w podziale na poszczególne elementy środowiska. Na potrzeby opracowania przyjęto następujące definicje pojęć:  Przyczyna: działanie bądź zdarzenie mające negatywny wpływ na dany element środowiska.  Skutek: negatywny skutek dla danego elementu środowiska wynikający ze wskazanych przyczyn.  Przykładowe rozwiązania: najczęściej stosowane rozwiązania pozwalające na uniknięcie bądź minimalizację negatywnych skutków dla danego elementu środowiska.  Elementy środowiska: zgodnie z art. 66 pkt 7 Ustawy OOŚ elementami uwzględnionymi w opracowaniu są powietrze, powierzchnia ziemi, woda, obiekty kulturowe i dobra materialne, bioróżnorodność i człowiek (ludzie, rośliny, zwierzęta, grzyby i siedliska przyrodnicze)2. Elementy środowiska opisane w każdym z podrozdziałów, zostały oznaczone graficznie w następujący sposób:

Na potrzeby niniejszego opracowania proces inwestycyjny rozumiany jest, jako ciąg następujących po sobie zdarzeń wymaganych w celu realizacji prac w zakresie pozyskiwania gazu ze złóż w formacjach łupkowych. Przedsięwzięciami wchodzącymi w jego skład są działania służące wykonywaniu prac poszukiwawczych i rozpoznawczych złóż łupkowych gazu ziemnego lub wydobywaniu gazu ze złóż łupkowych, lub inne działania powiązane, prowadzone w celu wykonania wyżej wskazanych prac. Zakres przedsięwzięć został przedstawiony w Załączniku nr 1A. 2 Element krajobrazu został uwzględniony: w zakresie oddziaływań na obiekty budowlane - uwzględniony w elemencie Dobra materialne i kulturowe, a w zakresie przekształcenia cech naturalnego krajobrazu – w elemencie Powierzchnia ziemi i bioróżnorodność.

1.4. Proces inwestycyjny i wynikające z niego uwarunkowania dla rozwiązań minimalizujących wpływ na środowisko Rozwiązania technologiczne i organizacyjne minimalizujące wpływ na środowisko w procesie inwestycyjnym powinny być stosowane na każdym jego etapie obejmującym działania o charakterze technicznym. Należy je również uwzględnić w fazie opracowywania dokumentów niezbędnych do prowadzenia prac, w których wymagany jest opis minimalizacji wpływu tych prac na środowisko. Poniżej przedstawiono dokumenty, w których należy uwzględnić i/lub nawiązać do rozwiązań minimalizujących wpływ prac związanych z pozyskiwaniem gazu z formacji łupkowych na środowisko.  Koncesja na poszukiwanie i rozpoznawanie złoża węglowodorów oraz wydobywanie węglowodorów ze złoża lub na wydobywanie węglowodorów ze złoża Przedsiębiorca planujący wykonywanie prac związanych z poszukiwaniem, rozpoznawaniem i wydobyciem węglowodorów musi posiadać koncesję przed przystąpieniem do ich faktycznego wykonywania. Proces uzyskania koncesji rozpoczyna się od przeprowadzenia postępowania kwalifikacyjnego, w którym ocenia się zdolność przedsiębiorcy do wykonywania przewidywanych prac. Następnie, po pozytywnej weryfikacji, przedsiębiorca może wnioskować o udzielenie danej koncesji. Procedura ta prowadzona jest na podstawie postępowania przetargowego prowadzonego przez Ministerstwo Środowiska. Każdego roku do 30 czerwca ministerstwo informuje o obszarach, wobec których planuje się wszczęcie postępowania przetargowego w kolejnym roku. Obszary te wybierane są na podstawie ich perspektywiczności pod względem geologicznym. Koncesja udzielana jest na określony przedział czasowy (10–30 lat) i przedstawia zakres działalności przedsiębiorcy. W koncesji, zgodnie z art. 49 ust. 1 pkt 6 PGiG, określa się szczególne warunki wykonywania zamierzonej działalności, w szczególności w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego, zdrowia publicznego, ochrony środowiska lub racjonalnego gospodarowania złożem. Na podstawie § 2 ust. 1 pkt 7 Rozporządzenia przetargowego w ofercie określa się wykaz obszarów objętych formami ochrony przyrody – wymóg ten nie dotyczy przedsięwzięć, dla których jest wymagana decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach –natomiast na podstawie § 2 ust. 1 pkt 8 – sposób przeciwdziałania ujemnym wpływom zamierzonej działalności na środowisko. Wymagania dotyczące uzyskania koncesji są opisane w PGiG i jego aktach wykonawczych.  Umowa użytkowania górniczego Użytkowanie górnicze jest umową o charakterze cywilnoprawnym i nie ma znaczenia dla minimalizacji wpływu prac na środowisko. Jednak zawarcie umowy o ustanowieniu

użytkowania górniczego jest niezbędne do rozpoczęcia działań inwestycyjnych na terenie objętym koncesją. Dokument ten zezwala przedsiębiorcy w ramach uzyskanej koncesji na wykonywanie działalności objętej koncesją na poszukiwanie i rozpoznawanie złóż węglowodorów oraz wydobywanie węglowodorów ze złóż lub koncesją na wydobywanie węglowodorów ze złóż. W szczególności przedsiębiorca może odpowiednio wykonywać roboty geologiczne i wydobywać kopalinę ze złoża.  Projekt robót geologicznych Zgodnie z art. 79 ust. 1 PGiG prace geologiczne z zastosowaniem robót geologicznych mogą być wykonywane tylko na podstawie projektu robót geologicznych, w którym określa się m.in. przedsięwzięcia konieczne ze względu na ochronę środowiska, w tym ochronę wód podziemnych, sposób likwidacji wyrobisk, otworów wiertniczych, rekultywacji gruntów, a także czynności mające na celu zapobieżenie szkodom powstałym wskutek wykonywania zamierzonych robót (art. 79 ust. 2 pkt 5 PGiG). Przed przystąpieniem do prac należy zgłosić zamiar rozpoczęcia robót geologicznych na danym obszarze. Organami, które należy powiadomić, są:    

Ministerstwo Środowiska, lokalne władze (wójt, burmistrz, prezydent miasta), dyrektor właściwego OUG, dyrektor właściwego urzędu morskiego (w przypadku prac na obszarze morskim).

Istnieje również możliwość prowadzenia robót geologicznych na podstawie zgłoszenia projektu geologicznego do Ministerstwa Środowiska, w przypadku gdy obejmują one wyłącznie wykonywanie badań geofizycznych w celu zbadania struktur geologicznych związanych z występowaniem złóż węglowodorów (art. 85a PGiG).  Plan ruchu zakładu górniczego lub zakładu wykonującego roboty geologiczne Dokumentem niezbędnym do prowadzenia prac jest zatwierdzony plan ruchu zakładu górniczego lub zakładu wykonującego roboty geologiczne. Jest to dokument składany do właściwego okręgowego urzędu górniczego, w którym określane są wszelkie szczegóły dotyczące ruchu zakładu (wykonywanych prac), parametrów technicznych wykonywanego otworu, bezpieczeństwa prowadzenia prac, gospodarki odpadami itp. Dodatkowo wskazuje się w nim (zgodnie z pkt 18 Załącznika nr 6 oraz pkt 25 Załącznika nr 3 do Rozporządzenia w sprawie planów ruchu) zakres ochrony środowiska z uwzględnieniem:       

ochrony powierzchni ziemi, rekultywacji gruntów po zakończeniu robót geologicznych (dla zakładów wykonujących roboty geologiczne) lub po zakończeniu działalności górniczej (dla zakładów górniczych), gospodarki odpadami, gospodarki wodno-ściekowej, ochrony wód podziemnych i powierzchniowych, ochrony powietrza przed zanieczyszczeniem (urządzenia ochrony powietrza, zamierzenia w zakresie ograniczenia emisji substancji wprowadzanych do powietrza w sposób zorganizowany i niezorganizowany), ochrony przed hałasem i wibracjami przenikającymi do środowiska (urządzenia ochronne, zamierzenia w zakresie ograniczenia hałasu i wibracji przenikających do środowiska), przechowywania substancji toksycznych oraz źródeł promieniowania jonizującego: naturalnego i sztucznego.

 Dokumentacja geologiczno-inwestycyjna złoża Po zakończonym sukcesem przeprowadzeniu prac poszukiwawczych i rozpoznawczych przedsiębiorca przedkłada dokumentację geologiczno-inwestycyjną złoża, w której określa się zasoby, granice, warunki występowania złoża danej kopaliny oraz możliwości jej wydobywania. Decyzja zatwierdzająca tę dokumentację jest jednym z dokumentów wymaganych, aby można było rozpocząć dalszy etap prac związanych z eksploatacją. Zgodnie z Rozporządzeniem inwestycyjnym (§ 4 pkt 2) w dokumentacji geologicznoinwestycyjnej złoża węglowodorów w granicach projektowanego obszaru górniczego określa się m.in. niezbędne działania w zakresie ochrony środowiska, w tym technologię eksploatacji zapewniającą ograniczenie negatywnego wpływu na środowisko. Zgodnie z art. 49z ust. 1 PGiG rozpoczęcie fazy wydobywania wymaga uzyskania decyzji inwestycyjnej, która może określać inne wymagania dotyczące zamierzonego wydobywania węglowodorów ze złoża, w szczególności w zakresie bezpieczeństwa powszechnego, racjonalnej gospodarki złożem lub ochrony środowiska (art. 49za pkt 2.2 PGiG). W przypadku posiadania koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie złóż węglowodorów oraz wydobywanie węglowodorów ze złóż po uzyskaniu decyzji zatwierdzającej dokumentację geologiczno-inwestycyjną złoża przedsiębiorca ma prawo przystąpić do wydobywania węglowodorów ze złoża. W przypadku wykonywania prac geologicznych niekończących się udokumentowaniem zasobów złoża kopaliny lub zasobów wód podziemnych sporządza się dokumentację geologiczną, o której mowa w art. 88 ust. 2 pkt 4 (art. 92 pkt 1 PGiG).  Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach DŚU może być wymagana dla przedsięwzięć polegających na poszukiwaniu i rozpoznawaniu gazu ze złóż łupkowych i będzie wymagana dla wydobywania gazu. Mogą się w niej znajdować opisy przewidywanych działań mających na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensację przyrodniczą negatywnych oddziaływań na środowisko. Kwalifikacja przedsięwzięć polegających na pozyskaniu gazu ze złóż w formacjach łupkowych oraz syntetyczny opis procedury uzyskania tej decyzji opisane są w innym opracowaniu [44]. Kierunek myślenia w procesie planowania przedsięwzięcia powinien uwzględniać sposoby minimalizacji oddziaływań na środowisko wymagane w dokumentacji merytorycznej (KIP i Raporcie OOŚ).

2. Rozwiązania technologiczne i organizacyjne minimalizujące negatywny wpływ na środowisko na poszczególnych etapach pozyskiwania gazu z formacji łupkowych Działalność w zakresie pozyskiwania gazu ze złóż łupkowych może wywoływać potencjalnie negatywne skutki dla środowiska na każdym z jej etapów. Zgodnie z przyjętą strukturą opracowania skutki oraz przyczyny ich powstawania zostały przedstawione w kolejnych częściach tego rozdziału w podziale na poszczególne elementy środowiska takie jak powietrze, powierzchnia ziemi, wody podziemne i powierzchniowe, obiekty kulturowe i dobra materialne, bioróżnorodność i człowiek. W odniesieniu do najczęściej występujących i najbardziej znaczących oddziaływań prowadzonych prac na poszczególnych etapach wskazane zostały przykładowe rozwiązania techniczne, infrastrukturalne i organizacyjne, które pozwalają na ograniczenie negatywnych skutków dla poszczególnych elementów środowiska. Możliwość zastosowania danego rozwiązania w każdym przypadku powinna być uzależniona od lokalnych uwarunkowań odnoszących się do formalnych i technicznych możliwości jego wykorzystania. W każdym z podrozdziałów zaprezentowano krótką charakterystykę danego etapu procesu inwestycyjnego oraz przyczyny i skutki poszczególnych rodzajów oddziaływania dla środowiska. Następnie przedstawiono przykłady rozwiązań, które zostały zidentyfikowane w dotychczasowej praktyce związanej z poszukiwaniem i wydobyciem gazu ze złóż niekonwencjonalnych w Polsce i na świecie.

2.1. Badania sejsmiczne Badania sejsmiczne są prowadzone w celu uzyskania informacji o budowie geologicznej danego obszaru. Wiedza ta ma kluczowe znaczenie w procesie oceny wielkości potencjalnych zasobów i jest konieczna do wyznaczenia właściwych lokalizacji odwiertów poszukiwawczych. Szczegółowe rozpoznanie budowy geologicznej jest podstawą poszukiwań złóż konwencjonalnych, jest też niezwykle istotne dla powodzenia prac poszukiwawczych związanych ze złożami niekonwencjonalnymi. Badania sejsmiczne polegają na wzbudzeniu fali sejsmicznej i rejestrowaniu na powierzchni terenu jej odbić od granic formacji skalnych. Przy poszukiwaniach węglowodorów wykorzystuje się techniki sejsmiczne 2D oraz 3D. Różnica między nimi polega na tym, iż badania sejsmiczne 2D pokazują jedynie przekrój liniowy przez dany obszar, a badania sejsmiczne 3D pozwalają na analizowanie danych w trzech wymiarach, umożliwiając tym samym analizę budowy geologicznej danego obszaru w zakresie interesujących struktur, występujących uskoków i granic litologicznych, a także analizę złożową i analizę atrybutów sejsmicznych. Zdjęcie sejsmiczne 3D obejmuje obszar od kilkudziesięciu do kilkuset kilometrów kwadratowych i składa się z siatki linii operacyjnych – linii wzbudzania, wzdłuż których następuje wzbudzanie fali w kolejnych punktach, oraz linii odbioru, w których dane są rejestrowane. Odległość między punktami wzbudzania sięga najczęściej 15–50 m [31]. W przypadku linii sejsmicznych 2D wzbudzanie fali następuje w jednym punkcie i dane rejestrowane są wzdłuż wyznaczonej linii – tzw. profilu. Wzbudzona za pomocą niżej przedstawionych metod fala sejsmiczna propaguje w głąb ziemi, odbija się i częściowo załamuje na granicach skał o różnej gęstości i impedancji akustycznej. Powracające odbicia rejestrowane są poprzez system rozłożonych na powierzchni geofonów, a te przekazują dane dalej do urządzeń rejestrujących.

W celu dokonania dokładnej interpretacji danych sejsmicznych dowiązuje się je do danych geofizycznych pochodzących z głębokich otworów wiertniczych. Dane te uzyskuje się poprzez pomiary sond zapuszczanych do otworu, które analizują zmienność w profilu kilkunastu parametrów, np. promieniowania naturalnego gamma, oporności skał. Do wzbudzenia fali sejsmicznej najczęściej wykorzystuje się wymienione poniżej metody:  Wzbudzenie za pomocą wibratorów sejsmicznych.

Rysunek 1. Akwizycja danych sejsmicznych 2D za pomocą wibratorów (opracowanie Cleantech Poland)

Wibratory sejsmiczne są urządzeniami montowanymi na samochodach ciężarowych (kołowych lub gąsienicowych) generującymi falę poprzez opuszczanie płyty stalowej na grunt i wprawianie jej w drgania przy użyciu układu hydraulicznego. Poruszają się one zwykle w kolumnie 3–5 pojazdów (tzw. vibroseis), zwanych grupą sejsmiczną. Moc generowanej przez grupę pojazdów wyposażonych w wibratory fali sejsmicznej wzmacnia się na skutek ich równoległej i koherentnej pracy.

Fot. 1. Akwizycja danych sejsmicznych za pomocą wibratorów (źródło: Geofizyka Toruń)

Cykl pomiarowy w jednym punkcie pomiarowym trwa ok. 5 minut. Drgania są odczuwalne łącznie przez mniej więcej minutę w promieniu 40–50 m od punktu wzbudzania [31]. W trakcie realizacji prac metodą wibratorową może dochodzić do zwiększonej emisji hałasu, osiągającej poziom do 90 dB, w odległości ok. 10 m od trasy przejazdu urządzeń [34]. Badania sejsmiczne wykonywane za pomocą wibratorów są uznawane za najefektywniejszą metodę pozyskiwania danych o budowie geologicznej danego obszaru i dlatego najczęściej stosowaną. Na terenach zurbanizowanych oraz na obszarach chronionych stosowane są także tzw. minivibe, czyli specjalnie zaprojektowane pojazdy, mniejsze, bardziej zwrotne i cichsze, z urządzeniami wibrującymi o dużo niższej mocy. Ich wpływ na środowisko jest mniejszy niż w przypadku prac prowadzonych z udziałem wibratorów. Jednak ze względu na fakt, że dostępna moc wzbudzania jest dużo niższa w stosunku do klasycznych wibratorów, minivibe stosowane są tylko wtedy, gdy jest to konieczne, np. ze względu na niesprzyjające ukształtowanie terenu (duże nachylenie powierzchni), ograniczone możliwości manewrowania (prace w środowisku miejskim/zurbanizowanym).

Fot. 2. Akwizycja danych sejsmicznych za pomocą mini-vibe (źródło: Geofizyka Toruń)

 Wzbudzenie za pomocą środków strzałowych. Metoda ta polega na wywierceniu szeregu otworów (średnio o głębokości 2–6 m, w warunkach polskich nieprzekraczających zwykle 20 m) [33,35], oraz umieszczeniu w nich niewielkich ładunków wybuchowych. Głębokość otworów uzależniona jest od mocy ładunków, która jest dobierana pod kątem głębokości badanych formacji geologicznych i ustalana jest m.in. w taki sposób, aby odpalenie ładunków nie zaburzyło równowagi hydrologicznej danego obszaru. Otwory strzałowe wykonuje się przy użyciu wiertnic ręcznych lub samojezdnych, które dojeżdżają na miejsce prac. Powierzchnia zajęta przy wykonywaniu takiego otworu przy użyciu wiertnicy samojezdnej to ok. 40 m2 [32]. Metodę tę stosuje się najczęściej w trudnych warunkach terenowych, gdzie nie jest możliwe dotarcie samochodami ciężarowymi z wibratorami, np. na obszarach leśnych. W takich przypadkach wykonanie prac z wykorzystaniem samojezdnych miniwiertnic może być mniej inwazyjne niż zastosowanie metod z użyciem wibratorów. Wzbudzenie fali następuje po detonacji ładunków, a pomiary rejestruje się dzięki rozstawionym na powierzchni geofonom. Rozstaw geofonów jest zależny od głębokości zalegania formacji geologicznych, które są celem badania.

Fot. 3. Rozmieszczenie geofonów w pobliżu otworów strzałowych w celu akwizycji danych sejsmicznych (źródło: Cleantech Poland)

 Wzbudzenie za pomocą airgun. Airguny stosowane są na akwenach, a wzbudzenie fali następuje poprzez „wystrzelenie” skompresowanego gazu (najczęściej powietrza) w wodę. Fala akustyczna propaguje do dna i dalej przez skały i odbierana jest poprzez pływające na powierzchni akwenu hydrofony. W przypadku badań na morzu prace wykonywane są z okrętów, na mniejszych akwenach wykorzystuje się łodzie motorowe. Metoda ta jest przydatna głównie na obszarach morskich, jednak ma zastosowanie również w badaniach na zbiornikach śródlądowych (jeziora, sztuczne zbiorniki wodne), jeżeli istnieje konieczność uzupełnienia zdjęcia sejsmicznego zrobionego na lądzie.

Fot. 4. Akwizycja danych sejsmicznych za pomocą airgun na Oceanie Atlantyckim (źródło: Cleantech Poland)

Wpływ na środowisko i rozwiązania minimalizujące Poniżej zaprezentowane zostały przyczyny i skutki wpływu działań prowadzonych podczas badań sejsmicznych na poszczególne elementy środowiska. Wskazane zostały także przykładowe rozwiązania, które pozwalają na uniknięcie lub zminimalizowanie oddziaływania prowadzonych badań na środowisko.

PRZYCZYNY

SKUTKI

 Praca silników pojazdów, w tym ciężarówek z wibratorami, okrętów, łodzi motorowych, wiertnic samojezdnych i pojazdów pomocniczych

 Krótkotrwałe, czasowe zanieczyszczenie powietrza emisjami spalin

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA  Stosowanie w grupie sejsmicznej i w pojazdach pomocniczych paliw najlepszej dostępnej w danych warunkach jakości  Odpowiedni stan techniczny pojazdów diagnostycznymi i konserwacjami

potwierdzony

okresowymi

przeglądami

 Ustalenie odpowiednich tras przejazdu i logistyki grupy sejsmicznej oraz pojazdów pomocniczych ograniczających zużycie paliwa

PRZYCZYNY 

Awaria/nieprawidłowo przeprowadzone tankowanie pojazdów wykonujących prace

SKUTKI 

Zanieczyszczenie gruntu



Ruch grupy ciężarówek z wibratorami (vibroseis) – pojazdy o dużych gabarytach i masie



Ruch pojazdów pomocniczych, do wykonywania otworów strzałowych



Poruszanie się grupy wibratorów po trasach o zbyt dużym nachyleniu lub w bliskim sąsiedztwie skarp



wiertnic 

Zniszczenie wierzchniej warstwy gleby, zwłaszcza gruntów wilgotnych / zawodnionych oraz gruntów organicznych Naruszenie stabilności stoków i skarp

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA  Dostosowanie odpowiedniej metody oraz sprzętu do wykonywania badań z uwzględnieniem lokalnych uwarunkowań odnoszących się do gruntu i gleby (dobór metody pod kątem możliwości dojazdu na dany teren, typu gleby itp.)  Identyfikacja dróg w celu ustalenia planu ruchu pojazdów grupy sejsmicznej i pojazdów pomocniczych (jeżeli to możliwe) po istniejących drogach, duktach i traktach ograniczającego zniszczenia gleb oraz miejscowe zmiany zagęszczenia gruntów na skutek wibracji w punktach wzbudzania  Opracowanie harmonogramu z uwzględnieniem potencjalnego wpływu prowadzonych prac na grunty i gleby, np. poprzez wykonywanie badań w okresie zimowym na gruntach organicznych i zawodnionych, co w rezultacie zmniejszy wpływ na zmiany struktury i zagęszczenia gruntów  Przeprowadzanie operacji obarczonych ryzykiem wycieku, w miejscach do tego odpowiednio przygotowanych i zabezpieczonych, np.: - tankowanie pojazdów pomocniczych na zlokalizowanych w pobliżu miejsca prac terenowych publicznych stacjach benzynowych zamiast dowożenia paliwa np. cysternami lub mobilnymi urządzeniami na olej napędowy z dystrybutorem - wyznaczenie i zabezpieczenie miejsca tankowania pojazdów (np. na terenie bazy jednostki wykonującej badania): pokrycie podłoża folią geoizolacyjną i wyposażenie w wanny wychwytowe oleju - zaopatrzenie grupy sejsmicznej w sorbenty w celu szybkiej neutralizacji, ewentualnych rozlewów/wycieków i ograniczenia ich powierzchni  Stosowanie lżejszych pojazdów mini-vibe w celu zminimalizowania wpływu na zagęszczenie gruntów w trakcie realizacji prac  Wykorzystywanie biodegradowalnych materiałów wybuchowych strzałowych, ograniczających powstawanie odpadów3 [6, 54]

metodach

Metoda dotychczas niestosowana w Polsce.

PRZYCZYNY

SKUTKI

 Awaria/nieprawidłowo przeprowadzone tankowanie pojazdów wykonujących prace

 Zanieczyszczenie płytkich wód gruntowych i/lub powierzchniowych substancjami ropopochodnymi

 Awaria/nieprawidłowo przeprowadzone tankowanie łodzi motorowych i okrętów (w przypadku stosowania airgun)

 Zanieczyszczenie akwenów substancjami ropopochodnymi

 Źle dobrana moc ładunków wybuchowych prowadząca do zniszczenia warstwy izolującej poziomy wód gruntowych/podziemnych

 Lokalne/miejscowe zaburzenie ciągłości warstwy izolującej poziomy wodonośne

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA  Określenie głębokości występowania poziomów wodonośnych mające na celu dobór takiej głębokości otworów strzałowych, która ograniczy ryzyko zaburzenia przepływu wód, połączenia poziomów wodonośnych, a w przypadku konieczności przewiercenia poziomów wód podziemnych – stosowanie odpowiednich zabezpieczeń  Wyznaczenie i zabezpieczenie miejsca tankowania wibratorów (np. na terenie bazy jednostki wykonującej badania): pokrycie podłoża folią geoizolacyjną i wyposażenie w urządzenie pozwalające zatrzymać ewentualne rozlewy/wyciek  Odpowiednio przeprowadzona (zgodnie ze stosowanymi standardami) likwidacja otworów strzałowych

PRZYCZYNY

SKUTKI



Przejazd wibratorów i innych pojazdów wykonujących badania w bliskiej odległości od zabudowań, studni czy obiektów kulturowych Praca wibratorów, wywoływane przez nie drgania w zbyt bliskiej odległości od zabudowań, studni czy obiektów kulturowych

Naruszenie struktury obiektów budowlanych

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA 

Identyfikacja na obszarze prowadzonych badań obiektów kulturowych, zabudowań, a w przypadku ich zidentyfikowania wyznaczenie odpowiednich stref ochronnych w oparciu o badania maksymalnej prędkości cząstek stałych (ang. Peak Particle Velocity – PPV) [28]. Badania te pozwalają monitorować siłę drgań wywołanych pracą wibratorów. Strefy ochronne powinny być dobrane pod kątem lokalnych uwarunkowań geologicznych oraz w oparciu o aktualny stan i właściwości mechaniczne materiałów, z jakich są wykonane obiekty budowlane4 [7]. Zasadą jest, że dla każdego przedsięwzięcia odległości określa się indywidualnie przed przystąpieniem do prac.



W przypadku możliwości wpływu na obiekty zabytkowe – ustalenie strefy ochronnej w porozumieniu z konserwatorem zabytków lub wyznaczenie zastępczego punktu do wykonywania badań



Stosowanie odpowiednich odległości między punktami wzbudzania a obiektami budowlanymi, potencjalnie narażonymi na drgania (np. domy, kapliczki) – zwykle nieprzekraczających 100 m [7], gdyż z takiej odległości wibracje pozostają nieodczuwalne i nie naruszają struktury obiektów budowlanych



W razie powstania szkody w obiekcie budowlanym postępowanie zgodne z ustaleniami z właścicielem obiektu i/lub konserwatorem zabytków w przypadku obiektu wpisanego do rejestru zabytków



Inwentaryzacja stanu nieruchomości, które mogą być potencjalnie narażone na drgania, a w przypadku wystąpienia strat lub szkód (uszkodzone drogi, pola, drobne uszkodzenia budowlane) uzgodnienie rekompensat z właścicielem nieruchomości

PRZYCZYNY

SKUTKI

 



Praca wibratorów Ruch wszelkich pojazdów potrzebnych do wykonywania prac, a także okrętów i/lub łodzi motorowych (w przypadku stosowania airgun)



Krótkotrwałe, czasowe uciążliwości związane z emisją hałasu Zniszczenie flory i fauny na obszarze badań

Przykładowe zakresy stref ochronnych, zalecane m.in. przez rząd prowincji Alberta w Kanadzie (ESRD/ Exploration Directive 2006-15, Alberta Government): 4

        

Budynki przemysłowe i mieszkalne, budynki gospodarcze, budynki betonowe: 50–100 m (w zależności od mocy) Cmentarze, budynki zabytkowe, studnie, obiekty wodno-inżynieryjne – utrzymywać PPV (PeakParticleVelocity) na poziomie poniżej 3 mm/s: 100 m Aktywne odwierty: 100 m Rurociągi i linie przesyłowe gazu: 70–100 m (w zależności od mocy) Stawy, tarliska, pasieki: 50 m Tory kolejowe, nasypy: 30 m Sieć podziemna zaopatrzenia w wodę, energię i sieć telekomunikacyjna: 50 m Oznakowania sieci pomiarowej, podziemne linie telefoniczne: 5 m Drogi o nawierzchni twardej (asfaltowe, betonowe, brukowej, chodniki) dłuższe niż 20 m: 5 m

   

Awaria/nieprawidłowo przeprowadzone tankowanie pojazdów wykonujących prace Wyciek substancji ropopochodnych podczas tankowania pojazdów wykonujących prace Wyciek substancji ropopochodnych z łodzi motorowych i okrętów Drgania oraz ruch wibratorów powstające w trakcie wykonywania pomiarów sejsmicznych



Zniszczenie flory i fauny na obszarze badań



Krótkotrwałe, czasowe drgania i indukowane wstrząsy sejsmiczne wpływające na zwierzęta oraz na zdrowie i bezpieczeństwo człowieka

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA Przed rozpoczęciem prac: 

Identyfikacja stref ochronnych ustanowionych dla gatunków chronionych z ustawy o ochronie przyrody, obszarów występowania siedlisk przyrodniczych i stanowisk oraz siedlisk gatunków chronionych zwierząt, roślin i grzybów, w tym tarlisk, obiektów potencjalnie wrażliwych na drgania (np. torfowisk), w celu dobrania stref ochronnych (na podstawie badań PPV) i/lub doboru harmonogramu wykonywania prac i/lub wyznaczenia punktów zastępczych (unikania oddziaływań)  Na terenach chronionych przeprowadzenie inwentaryzacji przyrodniczej wzdłuż wyznaczonej linii sejsmicznej i ewentualna jej modyfikacja w przypadku stwierdzenia występowania elementów przyrodniczo cennych (pomniki przyrody/siedliska chronione/itp.)  Ustalenie harmonogramu prac uwzględniającego możliwość ograniczenia wpływu na florę i faunę, np. na terenach chronionych prowadzenie prac poza sezonem lęgowym, poza okresem wegetacyjnym  Ustalenie odpowiedniej logistyki grupy sejsmicznej, ograniczającej ryzyko niszczenia siedlisk i stanowisk gatunków chronionych, a także ryzyko zagrożeń dla zdrowia i bezpieczeństwa ludzi (np. ograniczenie przejazdów w pobliżu szkół)  Uzyskanie zezwoleń na przejazd grupy sejsmicznej – jeśli zaistnieje konieczność przemieszczania się kolumny pojazdów sejsmicznych poza istniejącymi drogami na terenach użytkowanych rolniczo/nieużytkach; działanie takie będzie każdorazowo uzgadniane z właścicielem terenu. Zapewniona zostanie odpowiednia kompensacja finansowa w przypadku powstałych szkód w uprawach  Poinformowanie lokalnych społeczności o celu i charakterze badań, aby nie wzbudzać negatywnych emocji i niepewności związanych z realizowanymi pracami W trakcie prowadzenia prac:  Wykorzystanie na terenach obszarów chronionych, np. Natura 2000, a także zurbanizowanych mini-vibe ze względu na ich cichszą pracę, mniejsze gabaryty i większość mobilność, ograniczające uciążliwości związane z emisją hałasu oraz niszczenie roślin np. podczas manewrowania  Wyeliminowanie konieczności wycinania roślinności poprzez planowanie przejazdów wibratorów na terenach niezalesionych  Wykorzystywanie radiowego przekazu danych z geofonów zamiast kablowego w celu uniknięcia zniszczenia fauny i flory oraz ograniczenia penetracji grupy sejsmicznej w siedliskach leśnych/przyrodniczo cennych  Prowadzenie badań na obszarach wrażliwych przyrodniczo zgodnie z wydanymi 33

 



decyzjami administracyjnymi (np. DŚU, jeśli była wydana) lub pod nadzorem przyrodnika (stosowana dobra praktyka przedsiębiorców). Do zadań realizowanych przez przyrodnika zwykle należą: analiza lokalizacji przebiegu linii profili geofizycznych, przeprowadzenie wizji terenowej i, w razie identyfikacji gatunków chronionych, wsparcie geofizyków w wyznaczeniu skorygowanego przebiegu linii profili geofizycznych, dobór harmonogramu wykonywania prac, prowadzenie nadzoru przyrodniczego w ich trakcie, sporządzenie sprawozdania z przeprowadzonego nadzoru przyrodniczego, nadzór nad wyborem lokalizacji otworów wiertniczych dla robót strzałowych itp. Egzekwowanie odległości wynikających m.in. z ochrony strefowej gniazd zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody Wykonywanie badań po zbiorach plonów lub w okresie zimowym. W przypadku braku takiej możliwości uzgadnia się odpowiednie rekompensaty ewentualnych strat z właścicielami gruntów Stosowanie soft startu w airgunach pozwalającego na ucieczkę ze strefy wykonywania badań organizmom żyjącym w danym akwenie. Soft start polega na aktywowaniu fali akustycznej o minimalnej mocy i zwiększaniu jej z czasem, stopniowo, do pełnego zakresu mocy. Dzięki temu rozwiązaniu organizmy morskie opuszczają obszar, w którym wykonywane są badania [22]. Stosowanie w wyznaczonych strefach tzw. pingerów, które odstraszają na czas badań ssaki morskie. Są to nadajniki – „alarmy” emitujące fale akustyczne o częstotliwości od 5 do 160 kHz i o sile 130–150 dB, rejestrowane przez ssaki morskie. Dźwięk emitowany jest od 2 do 2000 msec. i powoduje ucieczkę ssaków morskich z danego obszaru [14]. 2.2. Przygotowanie terenu i infrastruktury przed rozpoczęciem wykonywania otworów wiertniczych

Wybór lokalizacji pod wykonanie otworu wiertniczego jest zdeterminowany uwarunkowaniami geologicznymi, infrastrukturalnymi, własnościowymi oraz środowiskowymi. Zaprojektowanie i odpowiednie przygotowanie terenu wiertni ma na celu zapewnienie bezpieczeństwa prac oraz eliminowanie lub minimalizowanie wpływu całego procesu pozyskiwania gazu ze złóż łupkowych na środowisko. Przed przygotowaniem terenu wiertni przedsiębiorcy zwykle opracowują na własne potrzeby kompleksowy raport, na podstawie którego zostaną wyznaczone drogi dojazdowe oraz zostanie zaplanowana infrastruktura zakładu. Ma to pośrednio na celu zagospodarowanie terenu w jak najbardziej optymalny sposób, który pozwoli na maksymalne zmniejszenie potrzebnej powierzchni terenu pod budowę zakładu, przy równoczesnym zapewnieniu bezpieczeństwa wykonywanych prac. W trakcie przygotowywania terenu zakładu powstają elementy infrastruktury niezbędne do jego funkcjonowania, takie jak drogi dojazdowe, plac wiertni, na którym zlokalizowane będą niezbędne urządzenia do prowadzenia robót geologicznych, parking dla pojazdów, powierzchniowy zbiornik na wodę (jeśli jest potrzebny). Dodatkowo, w zależności od lokalnych uwarunkowań, budowane lub instalowane są w tym czasie zabezpieczenia mające ograniczać ewentualny wpływ na środowisko. Do tego typu środków minimalizujących można zaliczyć m.in. drenaż; różnego typu warstwy izolujące, w tym geomembrany; powierzchnie utwardzone wykonywane w różnych technologiach; rowy opaskowe wokół terenu wiertni oraz odpowiednie składowanie wierzchniej warstwy gleby w celu jej ponownego wykorzystania po zakończeniu prac.

Szczegółowy opis zasad i procedur odnoszących się do przygotowania terenu i infrastruktury pod kątem późniejszej rekultywacji i ochrony gruntu opisany jest w innym opracowaniu [52].

Wpływ na środowisko i jego minimalizacja Pierwszym działaniem na etapie przygotowania terenu jest wybór lokalizacji prac. Bardzo często z powodów logistycznych, takich jak brak zgody właściciela gruntu, brak dróg dojazdowych, nieodpowiednie ukształtowanie powierzchni terenu itp., punkt wybrany przez geologów jest nieosiągalny. Z tego też względu poszukiwane są alternatywne lokalizacje, które mogą być zaakceptowane z geologicznego punktu widzenia. Dobrą praktyką jest rozpoznanie terenu, na którym planuje się prowadzenie robót geologicznych, pod kątem jego ewentualnego wpływu na wszystkie elementy środowiska, z uwzględnieniem wskazanych powyżej uwarunkowań odnoszących się do kwestii logistycznych Przystępując do realizacji działań na etapie przygotowania terenu i infrastruktury, przedsiębiorcy kierują się ogólną zasadą, że należy uwzględnić cały cykl funkcjonowania zakładu, tj. od wyboru terenu i jego budowy do likwidacji i rekultywacji. Projektant, opracowując projekt terenu zakładu, powinien wziąć pod uwagę wszystkie etapy działalności zakładu, a więc zaprojektować rozwiązania technologiczne tak, aby w jej trakcie powstała jak najmniejsza ilość odpadów, i jeśli jest to możliwe (zwłaszcza w fazie poszukiwania), aby część materiałów nadawała się do ponownego użycia, np. przy budowie kolejnego zakładu w innej lokalizacji. Poniżej zaprezentowane zostały przyczyny i skutki oddziaływania na środowisko prac związanych z przygotowaniem terenu zakładu. Zostały też wskazane przykłady rozwiązań minimalizujących to oddziaływanie.

PRZYCZYNY

SKUTKI



Praca agregatów prądotwórczych na potrzeby wykonywania robót budowlanych, oświetlenia Zwiększony ruch pojazdów i maszyn budowlanych



Zanieczyszczenie powietrza spalinami

Prace ziemne oraz wzmożony ruch pojazdów i maszyn po drogach nieutwardzonych



Zapylenie powietrza

 

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA 

Podłączenie do sieci elektroenergetycznej, jeśli pozwalają na to lokalne warunki techniczne i jest to opłacalne ekonomicznie. Dzięki temu możliwe jest wykorzystywanie generatorów prądotwórczych wyłącznie jako zabezpieczenia w przypadku czasowych przerw w dostawie energii elektrycznej



Montaż systemu mycia kół i podwozia ciężarówek ograniczający rozprzestrzenianie

pyłu oraz zanieczyszczeń pochodzących z terenu zakładu 

Zraszanie gruntowych dróg dojazdowych w celu ograniczenia pylenia w przypadku wzmożonego ruchu pojazdów oraz wystąpienia niekorzystnych warunków atmosferycznych (np. susza)

PRZYCZYNY

SKUTKI



Wykorzystanie w pracach budowlanych zanieczyszczonego gruntu przywiezionego spoza terenu zakładu



Zanieczyszczenie gruntu



Wyciek substancji ropopochodnych w związku z pracą sprzętu budowlanego i ruchem kołowym – awarie, błąd ludzki



Zdjęcie wierzchniej warstwy organicznej na terenie zakładu



Krótkotrwały i miejscowy nacisk kół na grunt pojazdów oraz maszyn budowlanych

Naruszenie naturalnej struktury gruntu: zagęszczenie, zmiana parametrów



Prace ziemne związane z budową zakładu



Zmiany w ukształtowaniu terenu



Długotrwałe obciążenie gruntu przez wybudowaną infrastrukturę



Zagęszczenie, pogorszenie właściwości gruntu



Złe zabezpieczenie spryzmowanego gruntu



Erozja gruntu (wymywanie, spływy, wywiewania)

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA Metody zabezpieczenia terenu zakładu: 

Ułożenie na powierzchni po zdjętej glebie (na odpowiednio zniwelowanej i zagęszczonej podsypce z piasku) szczelnej geomembrany z folii PEHD [11]. Folia powinna być rozłożona na równej powierzchni bez ostrych krawędzi, w granicach wyznaczonej tzw. strefy brudnej, lub na terenie całego zakładu. Staranność na tym etapie prac daje gwarancję, iż ewentualne zanieczyszczenia powstające w trakcie prac budowlanych i w kolejnych fazach inwestycji nie przedostaną się do głębszych warstw gruntu.



Wykonanie drenażu na terenie wiertni, rowu opaskowego wokół terenu wiertni oraz zbiornika na wodę odprowadzaną systemem drenów i z rowu opaskowego umożliwiające skuteczne prowadzenie gospodarki związanej z wodami opadowymi oraz roztopowymi [5] 36



Zabezpieczenie terenu wiertni przed wyciekami. W przypadku wycieku najczęściej mamy do czynienia z awarią i w takim wypadku stosuje się odpowiednie procedury przewidziane w instrukcjach dotyczących działań zabezpieczających, odpowiednich do zagrożenia, zatwierdzonych przez kierownika ruchu zakładu górniczego otworowego. Na terenie wiertni znajduje się dostosowany do prowadzonej działalności zestaw materiałów, narzędzi i urządzeń umożliwiających szybką likwidację awarii rurociągów i innych urządzeń technologicznych oraz środków do niezwłocznej neutralizacji i likwidacji wycieków lub rozlewisk (§ 174 pkt 1 Rozporządzenia otworowego). Zabezpieczenie powierzchni terenu: 

Stosowanie nieprzepuszczalnej folii składającej się z kompozytu polipropylenu jako pierwszej (wierzchniej) warstwy konstrukcyjnej wiertni. Jest to membrana, na którą składają się 3 warstwy kompozytu polipropylenowego, przełożone dwoma warstwami geowłókniny. Całość jest sprasowana na gorąco. Warstwa ta jest przystosowana do poruszania się ciężkiego sprzętu, zabezpiecza przed poślizgnięciem, a w razie konieczności daje się łatwo wulkanizować, nie rozciąga się i nie pęka [50]5.

Fot. 5. Stosowanie polipropylenowej folii jako wierzchniej warstwy [44]



Stosowanie asfaltu (zamiast płyt betonowych) jako konstrukcji wierzchniej zabezpieczającej teren wiertni). Rozwiązanie to pozwala na uniknięcie problemu z utylizacją dużej ilości piasku wykorzystanego w konstrukcji podłoża z płyt betonowych, który może być zanieczyszczony płynami technologicznymi. Niekorzystnymi skutkami wynikającymi ze stosowania tego rozwiązania mogą być m.in. tworzenie się dużych kałuż przy ograniczonym spływie, potrzeba usuwania zlodzenia i stosowanie większej ilości soli w okresie zimowym. Konieczne jest także zastosowanie innych metod przy rekultywacji terenu z takim zabezpieczeniem, np. z wykorzystaniem frezarek, oraz transportu zużytego materiału samochodami ciężarowymi. Wykorzystywanie jako pierwszej warstwy konstrukcyjnej paneli (mat) z tworzywa sztucznego – są to przygotowane panele pozwalające na szybkie zabezpieczenie powierzchni terenu wiertni. Panele te mogą być myte i stosowane wielokrotnie. W połączeniu z zabezpieczeniem w postaci geomembran (np. folii PEHD) chronią grunt przed zanieczyszczeniem [56, 57].

Metoda niestosowana w Polsce.

Fot. 6. Zastosowanie paneli z tworzywa [52]

Urządzenia zapobiegające rozlewom/wyciekom: 

Wyznaczenie na terenie wiertni miejsca, w którym przechowywane będą substancje chemiczne, w tym potencjalnie szkodliwe. Miejsce to można zabezpieczyć oddzielnym drenażem i dodatkowymi membranami, a wokół niego wykonać barierę okalającą z nieprzepuszczalnej folii. Odprowadzane takim systemem drenażu substancje są składowane w oddzielnym zbiorniku.

Fot. 7. Bariera okalająca zabezpieczająca miejsce przechowywania materiałów, w tym substancji chemicznych



 

Dodatkowe zabezpieczenie gruntu pod urządzeniem wiertniczym – miejsca szczególnie narażonego na zanieczyszczenie płynami technologicznymi (np. płuczką wiertniczą, olejem napędowym). Stosowanie oddzielnego systemu drenażu oraz dodatkowej warstwy geomembrany zainstalowanych niezależnie od systemu dla całego terenu zakładu ogranicza ewentualne zanieczyszczenia gruntu. Wyposażenie zbiorników na ropę w wanny odciekowe [5] w celu ochrony powierzchni terenu ograniczające wycieki tych substancji Stosowanie dwupłaszczowych zbiorników na paliwo, które charakteryzują się podwójną konstrukcją ścian, co pozwala na bezpieczną metodę przechowywania paliw



Wykorzystywanie samoregulujących się „wałów ochronnych”, w których mogą być przechowywane zbiorniki z substancjami niebezpiecznymi – system ten w razie wycieku automatycznie reaguje i pompuje się, tworząc wał ochronny, którego ściany podnoszą się wraz z podnoszeniem się poziomu wyciekającej ze zbiornika substancji Odpowiednie rozmieszczenie materiałów sorpcyjnych/urządzeń do usuwania rozlewów

Fot. 8. Przykład samoregulujących się wałów ochronnych typu throw’n go [58]

Metody gromadzenia wody na potrzeby prowadzonych prac ograniczające ingerencję w powierzchnię terenu: 

W celu uniknięcia dodatkowych prac budowlanych (związanych z budową zbiornika powierzchniowego) do przechowywania wody stosuje się: - Zewnętrzny zbiornik na wodę pozwalający przechowywać duże jej ilości, wykonany ze szczelnie połączonych paneli stalowych i zabezpieczony od wewnątrz nieprzepuszczalną folią. Pojemność takiego zbiornika może wynosić nawet 170 000 gal (643,52 m3)

Fot. 9. Przykład zbiornika na wodę wykonanego z paneli stalowych [59]

- Zamknięte, mniejsze zbiorniki metalowe (kontener), które powinny spełniać standardy i wymogi techniczne zapewniające ich bezpieczne użytkowanie

Fot. 10. Przykład stalowego zbiornika na wodę [60]

- Zbiorniki poduchowe – pillow tank. Ich przewagą jest to, że mogą być szybko transportowane na miejsce prac i mają pojemność odpowiednią do przechowywania znacznych ilości wody (największe nawet do 210 000 gal – 795 m3). 39

Fot. 11. Przykład zbiornika poduchowego na wodę [54]

Metody zabezpieczenia zdjętej warstwy gleby:  Zabezpieczenie spryzmowanego humusu (zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 2 Ustawy o ochronie gruntów) tuż po zakończeniu prac ziemnych, a przed pojawieniem się trwałej, zabezpieczającej warstwy roślinnej. Jednym z najszybszych sposobów wykonania takiego zabezpieczenia jest hydroobsiew. Polega on na hydromechanicznym spryskiwaniu powierzchni mieszaniną wody, nasion, nawozów, włókien celulozowych, substancji zabezpieczających przed erozją wietrzną i wysychaniem  Zabezpieczenie pryzm humusu poprzez zastosowanie ręcznie układanych biomat. Biomaty składają się z w pełni biodegradowalnych włókien, najczęściej słomianych lub kokosowych, połączonych z nasionami roślin  W przypadku gromadzenia humusu w formie wałów, dostosowanie wysokości oraz nachylenia wałów w taki sposób, aby nie doszło do kompakcji podłoża i erozji gleby  Ułożenie biowłókniny, produkowanej zazwyczaj z odpadów bawełnianych i umieszczonych w niej nasion  Zaprojektowanie terenu zakładu z uwzględnieniem rozwiązań ukierunkowanych na optymalizację wielkości powierzchni zakładu, mając przy tym na uwadze późniejsze jego użytkowanie oraz przyszłą rekultywację

PRZYCZYNY

SKUTKI



Zdarzenia incydentalne (np. wyciek substancji ropopochodnych spowodowany awarią lub nieprzestrzeganiem procedur



Zanieczyszczenie płytkich wód gruntowych / powierzchniowych oraz użytkowych poziomów wodonośnych substancjami ropopochodnymi



Prace budowlane powodujące zmiany w reżimie wodnym i systemie melioracyjnym wokół terenu wiertni



Zmiana warunków krążenia wód powierzchniowych

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA 

Sprawdzenie oraz uwzględnienie na etapie projektowania odległości terenu planowanego zakładu od obszarów chronionych, obiektów zabytkowych, ujęć wód podziemnych



Analiza występowania warstw wodonośnych i wód powierzchniowych w zasięgu oddziaływania zakładu w celu odpowiedniego zaplanowania prac, tak aby ograniczyć ich wpływ na systemy melioracji i przepływ wód



Wykonanie systemu drenów (patrz pkt 2.2, Powierzchnia ziemi, Przykładowe rozwiązania)



Ułożenie szczelnej geomembrany z folii PEHD (patrz pkt 2.2, Powierzchnia ziemi, Przykładowe rozwiązania)



Zastosowanie jako wierzchniej warstwy konstrukcyjnej terenu wiertni nieprzepuszczalnej folii (patrz pkt 2.2, Powierzchnia ziemi, Przykładowe rozwiązania)



Wyznaczenie miejsca, w którym przechowywane będą substancje niebezpieczne (patrz pkt 2.2, Powierzchnia ziemi, Przykładowe rozwiązania - Metody zabezpieczenia terenu zakładu)



Dodatkowe zabezpieczenie powierzchni ziemi w postaci geomembran lub drenów pod urządzeniem wiertniczym (patrz pkt 2.2, Powierzchnia ziemi, Przykładowe rozwiązania)



Określenie w planie ruchu zakładu sposobów dostarczania oraz przechowywania wody na terenie zakładu, np. podłączenia do wodociągu, ujęcia wodnego (studni), transport cysternami lub wykorzystanie ujęć wód powierzchniowych, w celu zaplanowania racjonalnej gospodarki wodnej podczas prac



Przy planowaniu inwestycji w zakresie wydobywania gazu na dużą skalę zaplanowanie z góry i określenie sposobów dostarczania oraz przechowywania wody na terenie zakładów górniczych, gdyż ilość wody potrzebnej do wydobywania, rozwiercania i udostępniania złoża węglowodorów z formacji łupkowych jest znacznie większa niż w przypadku udostępniania złóż konwencjonalnych

PRZYCZYNY

SKUTKI



Prace budowlane związane z budową zakładu, np. korzystanie z ciężkiego sprzętu budowlanego



Przejazdy pojazdów wielkogabarytowych

Naruszenie/zniszczenie obiektów architektury, infrastruktury np. na skutek drgań

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA 

Identyfikacja na obszarze prowadzonych prac obiektów kulturowych, zabudowań, a w przypadku ich zidentyfikowania wyznaczenie odpowiednich stref ochronnych



Inwentaryzacja stanu nieruchomości, które mogą być potencjalnie narażone na drgania, a w razie wystąpienia strat lub szkód (uszkodzone drogi, pola, drobne uszkodzenia budowlane) uzgodnienie rekompensat z właścicielem nieruchomości



Przeniesienie obiektu kulturowego (np. kapliczki) w inne miejsce po uzyskaniu zgody konserwatora zabytków

PRZYCZYNY

SKUTKI

 

Praca maszyn i urządzeń budowlanych Zwiększony ruch pojazdów i maszyn budowlanych Praca generatorów prądotwórczych powodująca hałas



Ruch pojazdów i maszyn budowlanych na obszarach potencjalnie narażonych na zniszczenie, takich jak zbiorowiska leśne, tereny podmokłe i zawodnione z wykształconymi zbiorowiskami roślinnymi oraz łąki wilgotne



Płoszenie zwierząt w okolicy ich dotychczasowego przebywania Pogorszenie komfortu życia człowieka Niszczenie fauny i flory

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA Przed przygotowaniem terenu: 

Minimalizowanie zniszczeń szaty roślinnej oraz wpływu na działalność ludzi poprzez dokładne sprawdzenie możliwości dojazdu ciężkiego sprzętu, ustalenie dróg, którymi mogą poruszać się pojazdy wielkogabarytowe



Sprawdzenie odległości od najbliższych zabudowań, linii energetycznych, dróg oraz lasów, aby spełnione były warunki lokalizacji regulowane Rozporządzeniem otworowym, w którym ustalone są minimalne odległości między urządzeniem wiertniczym a wskazanymi wyżej elementami



Sprawdzenie i przestrzeganie odległości terenu planowanego zakładu od obszarów chronionych, obiektów zabytkowych, zabudowy chronionej akustycznie oraz innych cennych elementów środowiska

Podczas projektowania terenu zakładu:  

Wykorzystanie ukształtowania terenu i naturalnych barier - ukierunkowanie terenu zakładu w linii redukującej hałas Zaprojektowanie wszelkiej infrastruktury na terenie zakładu, aby sama stanowiła barierę dla hałasu. Przykładem takich działań jest gromadzenie humusu w formie wałów, które mogą stanowić barierę akustyczną (wysokość wałów powinna być tak 42



dostosowana, aby nie doszło do kompakcji podłoża i erozji gleby) Podłączenie do lokalnej sieci elektroenergetycznej ograniczające wykorzystywanie generatorów prądotwórczych wyłącznie do zabezpieczenia w przypadku czasowych braków prądu w linii przesyłowej Zaprojektowanie instalacji z paneli akustycznych, gdy sposób zaprojektowania zakładu, ukształtowanie terenu, ustawienie obiektów infrastruktury oraz wały z gleby nie dają wystarczających efektów i hałas pozostaje czynnikiem wpływającym na otoczenie Uzgodnienie z lokalnymi społecznościami logistyki i harmonogramu przejazdów i pracy pojazdów oraz maszyn budowlanych w celu minimalizacji ich wpływu na komfort i bezpieczeństwo życia człowieka, w tym: - Ustalenie godzin przejazdu samochodów ciężarowych oraz ich częstotliwości - Wybór najkorzystniejszych tras (z uwzględnieniem dostępności, długości, rodzaju nawierzchni, znaczenia, natężenia ruchu) - Określenie dopuszczalnych prędkości (np. na odcinkach wrażliwych ze względu na bezpieczeństwo ludzi, płynność ruchu, pylenie itp.)



Zapewnienie rekompensaty w postaci naprawy dróg w przypadku powstania uszkodzeń 2.3. Wykonywanie otworów wiertniczych

Wykonywanie otworów wiertniczych jest elementem prac poszukiwawczych lub rozpoznawczych, które ma na celu rozpoznanie i udokumentowanie złoża lub nagromadzeń gazu ziemnego (i/lub ropy naftowej). Wykonuje się je na podstawie założeń technicznych (zawartych w Projekcie Geologiczno-Technicznym Otworu) opisanych w planie ruchu zakładu prowadzącego roboty geologiczne. Dysponując odpowiednimi zezwoleniami (patrz dokumenty opisane w pkt 1.4.), po zakończeniu wszelkich prac związanych z przygotowaniem placu wiertni oraz montażem urządzenia wiertniczego można przystąpić do wiercenia otworu. Dobrą praktyką stosowaną przed przystąpieniem do wierceń jest audyt/inspekcja zmontowanych urządzeń przez Inwestora oraz omówienie zaplanowanego przebiegu wiercenia ze wszystkimi firmami serwisowymi (tzw. pre-spud meeting). Jest to dobra praktyka wiertnicza mająca na celu integrację załogi, wymianę doświadczeń i optymalizację całego procesu. Podobnie jak w przypadku złóż konwencjonalnych przy poszukiwaniu i wydobywaniu gazu ze złóż w formacjach łupkowych wykonuje się otwory pionowe oraz poziome (horyzontalne). Wiercenie odbywa się za pomocą specjalistycznego sprzętu, a czas, jaki jest do tego potrzebny, zależy od uwarunkowań geologicznych, głębokości w pionie (i długości otworu w poziomie), a także od niespodziewanych zdarzeń wpływających na ewentualne wydłużenie czasu realizacji prac wiertniczych.

Rysunek 2. Odwiercony i zabezpieczony otwór horyzontalny (źródło: opracowanie Cleantech Poland)

Istotnymi elementami procesu wiercenia są: posadowienie kolumn rur okładzinowych, cementowanie oraz przygotowanie i stosowanie płuczki wiertniczej. Rury okładzinowe i cementowanie Bardzo ważnym elementem konstrukcji otworu, który stanowi bezpośrednią ochronę środowiska przed wpływem wiercenia, jest odpowiednie zaprojektowanie i posadowienie kolumn rur okładzinowych. Stosowane rury wraz z gwintami gazoszczelnymi, jak również zaczyny cementowe spełniają odpowiednie normy i standardy dla branży naftowej [3, 24]. Rury okładzinowe mają na celu zapewnienie:   

integralności otworu podczas samego wiercenia i przyszłej eksploatacji, ochronę przed migracją wód w przestrzeni otworu, ochronę przed migracją gazu do wód i na powierzchnię.

Jeszcze w fazie przygotowania do wykonania robót geologicznych w miejscu, w którym będzie realizowane wiercenie, wprowadza się kolumnę wstępną, która zabezpiecza otwór przed zasypywaniem oraz pierwsze, najpłytsze warstwy wodonośne. Głębokość posadowienia tej kolumny zależy od lokalnych warunków geologicznych oraz hydrogeologicznych. W miarę postępu wiercenia (zwiększania głębokości) chronione są głębsze warstwy wodonośne. W związku z tym zapuszcza się kolejną kolumnę rur okładzinowych – tzw. kolumnę prowadnikową. Jej zadaniem jest ponadto ochrona przed wypłukaniem i kawernowaniem słabo zwięzłych osadów oraz utworzenie bazy do posadowienia więźby do zamontowania głowicy przeciwerupcyjnej. Głębokość posadowienia kolumny prowadnikowej zależna jest od uwarunkowań geologicznych i hydrogeologicznych.

Następnie wprowadza się kolumnę pośrednią (techniczną). W otworze może być kilka kolumn rur pośrednich w zależności od głębokości otworu i warunków geologicznych. Wprowadza się ją w przypadkach przewidywanego wystąpienia m.in.:   

niestabilności otworu w trakcie wiercenia, stref, w których następuje zanik cyrkulacji płuczki, stref o obniżonym ciśnieniu.

Ostatnią kolumną rur jest kolumna eksploatacyjna, przeznaczona do oddzielania poziomu produktywnego od pozostałych warstw, jego uszczelnienia oraz eksploatacji. Każdorazowo po posadowieniu kolumny rur okładzinowych należy je uszczelnić przez zacementowanie przestrzeni pierścieniowej. Cementowanie to proces, który musi być zaprojektowany w odpowiedni sposób, aby zapewnić:   

uniknięcie zanieczyszczenia wód, integralność otworu podczas kolejnych etapów wiercenia i przyszłej produkcji (zapobieganie niekontrolowanym migracjom), integralność otworu podczas procesu szczelinowania.

Cementowanie otworów wiertniczych polega na wtłaczaniu zaczynu cementowego w przestrzeń pierścieniową pomiędzy kolumną rur okładzinowych a skałami wzdłuż wierconego otworu wiertniczego. Zabieg ten ma na celu odizolowanie strefowe dopływu do otworu wody, ropy naftowej lub gazu ziemnego. Uzyskuje się to poprzez trwałe uszczelnienie hydrauliczne pomiędzy rurami okładzinowymi a cementem i pomiędzy cementem a skałą. Odpowiednie zacementowanie otworu wraz z orurowaniem powinny zapewnić szczelność posadowienia rur względem górotworu i wyeliminować możliwość powstania w strukturze cementu tzw. micro-annulus (mikroszczelin – odspojenia cementu od rury okładzinowej), którymi możliwa byłaby migracja medium wzdłuż płaszcza cementowego. Płuczka wiertnicza Płuczka wiertnicza jest specjalnie zaprojektowanym płynem, który dzięki odpowiednim dodatkom osiąga parametry fizyczne pozwalające m.in. na:      



utrzymywanie stabilności ścian otworu do momentu posadowienia rur okładzinowych, wynoszenie zwiercin na powierzchnię, utrzymywanie zwiercin w stanie zawieszenia w przypadku zatrzymania jej obiegu, chłodzenie i smarowanie świdra i przewodu wiertniczego, oczyszczanie otworu i świdra ze zwiercin, zapewnienie represji ciśnienia nad spodziewanym ciśnieniem mediów w przewiercanych utworach. Kontakt płuczki wiertniczej z przewiercanymi warstwami geologicznymi, w tym z warstwami, w których są wody słodkie lub wody lecznicze, może stwarzać zagrożenie zanieczyszczenia tych wód, dlatego skład płuczki wiertniczej, jej parametry są podawane w technologii wiercenia, a dobór materiałów o minimalnej możliwej szkodliwości ma istotny wpływ na ograniczenie ewentualnych zanieczyszczeń. przenoszenie siły hydraulicznej na motor wgłębny, co umożliwia krzywienie otworu.

W odniesieniu do płuczek wiertniczych dostępne są standardy określające ich parametry techniczne oraz metody kontroli tych parametrów na etapie ich przygotowywania i wiercenia [9]. Płuczkę wiertniczą wprowadza się do przewodu wiertniczego za pomocą pomp płuczkowych przez tzw. głowicę płuczkową, następnie przepływa ona przez rury płuczkowe (przewód wiertniczy) i wypływa przez dysze w świdrze. Następnie płynie między przewodem wiertniczym a ścianą otworu na powierzchnię, gdzie jest odzyskiwana i oczyszczana. 45

Podczas wykonywania otworu przewierca się kolejne warstwy geologiczne, które mogą zawierać różnego rodzaju gazy. Warunki przy wylocie otworu powinny być stale monitorowane, podobnie jak w przypadku wiercenia otworów w złożach konwencjonalnych, aby nie dopuścić do emisji gazów do atmosfery. W celu zapewnienia ochrony i bezpieczeństwa prac wylot otworu jest zabezpieczony tzw. głowicą przeciwerupcyjną (prewenterem), przeznaczoną do przeciwdziałania erupcji płynu złożowego i uszczelnienia wylotu otworu wiertniczego oraz przestrzeni między rurami okładzinowymi a przewodem wiertniczym. Dodatkowym zabezpieczeniem jest manifold (węzeł dławienia) służący do tłumienia wypływu płynu złożowego (likwidacji erupcji) z otworu poprzez kontrolowane odprowadzenie płynu złożowego [40]. W przepisach rozdziałów 9 i 10 Rozporządzenia w sprawie zagrożeń naturalnych (Dz.U. z 2013 r. poz. 230) wymaga się, aby monitorować w trakcie wiercenia: 

 

niekontrolowany wzrost ciśnienia w otworze spowodowany przewiercaniem formacji o gradiencie ciśnienia złożowego większym niż gradient ciśnienia hydrostatycznego płuczki, co może doprowadzić do niekontrolowanego dopływu płynu złożowego do otworu i jego wypływu na powierzchnię. Zjawisko to nazywamy erupcją otwartą. Do mediów mogących wywołać erupcję zaliczamy ropę naftową, gaz (ziemny i inne), wody i solanki, obecność H2S, migrację węglowodorów gazowych wzdłuż płaszcza cementowego.

Przewiercając strefę złożową (w przypadku formacji łupkowych, w których przewiercamy odcinki horyzontalne, mogą to być setki metrów), należy się spodziewać, że gaz będzie wydzielał się ze zwiercin w trakcie zmniejszania się ciśnienia przy ich unoszeniu na powierzchnie. Nie są to ilości duże, jednak nie powinno się pozwalać na ich niekontrolowaną emisję do atmosfery. Wpływ na środowisko Proces wiercenia otworów podczas prac rozpoznawczych dotyczących złóż niekonwencjonalnych i wykorzystywane w nim technologie są takie same jak w przypadku wykonywania tego typu prac w odniesieniu do złóż konwencjonalnych. Otwory takie wiercone są od kilkudziesięciu lat, a technologia jest systematycznie ulepszana, dlatego też przy zachowaniu standardów bezpieczeństwa wpływ na środowisko tych prac jest obecnie ograniczony. Na tym etapie realizacji inwestycji występuje szereg zagrożeń dla środowiska. Poniżej zaprezentowany został wpływ procesu wiercenia na poszczególne elementy środowiska (ze wskazaniem przyczyn i skutków oddziaływania), a także propozycje działań minimalizujących ten wpływ na środowisko.

PRZYCZYNY

SKUTKI



Przejazdy pojazdów po nawierzchniach nieutwardzonych

Zapylenie powietrza

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA Działania wpływające na zachowanie szczelności otworu i eliminację ewentualnej emisji gazu z przewiercanych warstw: 

Prawidłowe wykonanie zabiegu cementowania – dokładne obliczenie wymaganej objętości zaczynu cementowego oraz cementowanie głównych kolumn rur do powierzchni



Zweryfikowanie jakości zacementowania rur, jego skuteczności, określenie ewentualnych szczelin w cemencie i występowanie mikroszczelin poprzez wykonanie badania przy użyciu sond akustycznych najnowszej generacji, tzw. skanerów akustycznych. Pozwalają one na identyfikację w przestrzeni między rurami a ośrodkiem skalnym występowania cementu zapewniającego szczelność w obrębie 360o wokół otworu. Dodatkowo możliwe jest określenie stref o słabej jakości cementacji i, w przypadkach skrajnych, stref, w których byłyby wymagane dodatkowe prace cementacyjne.



Wykonanie ciśnieniowego testu szczelności rur i cementu zgodnie z parametrami technicznymi rur okładzinowych



Sprawdzenie wytrzymałości przy zaprojektowanym maksymalnym ciśnieniu. Szczególnie istotne jest, by poddać kolumnę rur eksploatacyjnych takim testom przed planowanym zabiegiem szczelinowania.



Stosowanie prewenterów, pomiary ciągłe parametrów płuczki i stężeń gazów (metan, siarkowodór) w niej rozpuszczonych



Instalacja specjalnie zaprojektowanej pochodni (flary), dzięki której ulatniający się metan zostaje spalony i nie uwalnia się do atmosfery. Wykorzystuje się dwa rodzaje tego typu pochodni – otwarte i zamknięte. W przypadku otwartych płomień jest widoczny na powierzchni, w formie tzw. świeczki. W przypadku pochodni z zamkniętą komorą spalania płomień nie jest widoczny. Spalanie na pochodni minimalizuje emisję gazów cieplarnianych, zwłaszcza metanu, która miałaby miejsce, gdyby otwór tylko wentylowano.



Wykorzystywanie tzw. systemów CCU (closed combustion units) – komory zamkniętego spalania, w których gaz jest kilkukrotnie poddawany spalaniu. Jest to metoda umożliwiająca spalanie węglowodorów w maksymalnym stopniu i prawie całkowite ograniczenie ich emisji do środowiska.



Korzystanie z pojazdów/urządzeń w dobrym stanie technicznym i o określonych parametrach spalania i spełniających normy emisyjne, np. EURO

Rozwiązania ograniczające pylenie: 

Montaż systemu mycia kół i podwozi ciężarówek ograniczający rozprzestrzenianie pyłu oraz zanieczyszczeń pochodzących z wiertni



Zraszanie gruntowych dróg dojazdowych w celu ograniczenia pylenia, np. w trakcie suszy

PRZYCZYNY

SKUTKI



Wyciek substancji ropopochodnych ze zbiorników na paliwo lub urządzeń i maszyn znajdujących się na terenie zakładu



Zanieczyszczenie gruntu



Wadliwe zabezpieczenie terenu zakładu (np. niedziałający system drenów, przerwanie membrany itp.)



Nagromadzenie gazów wynikające z biochemicznego rozkładu materii organicznej występującej pod powierzchnią utwardzoną/uszczelnioną



Wzrost stężeń gazów z rozkładu materii organicznej i zaburzenia w naturalnych procesach wymiany gazowej w gruntach



Obciążenie gruntu poprzez infrastrukturę wykorzystywaną podczas wiercenia



Czasowe i miejscowe zagęszczenie gruntów, pogorszenie właściwości gruntów

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA  Prawidłowe, zgodne ze stosowanymi standardami, wykonanie posadowienia rur i cementowania otworu  Preferowanie nalewaków lub dozowników zamiast nalewania bezpośrednio ze zbiorników/pojemników  Wykorzystanie przykładowych rozwiązań w zakresie zabezpieczenia powierzchni terenu zakładu (patrz pkt 2.2, Powierzchnia ziemi, Przykładowe rozwiązania)  Wykorzystanie przykładowych rozwiązań dotyczących zabezpieczenia przed wyciekami (patrz pkt 2.2, Powierzchnia ziemi, Przykładowe rozwiązania, Urządzenia zapobiegające rozlewom/wyciekom)  W przypadku zmian na placu wiertni lub gdy zaszło zdarzenie, które mogłoby skutkować przerwaniem ciągłości warstw uszczelniających, przeprowadzenie ich inspekcji i ewentualna naprawa uszkodzonej części  W przypadku wystąpienia rozlewu/wycieku szybkie jego zneutralizowanie i udokumentowanie  Opracowanie przez przedsiębiorcę planu przeciwdziałania wyciekom i sposobów reagowania na nie (ang. spill prevention and response plan) – z uwzględnieniem środków reagowania wewnętrznych i zewnętrznych (przez instytucje publiczne) oraz oceny wrażliwości środowiska na ewentualne zanieczyszczenia

PRZYCZYNY

SKUTKI



Wyciek substancji ropopochodnych ze zbiorników na paliwo lub urządzeń i maszyn znajdujących się na terenie zakładu Spływ powierzchniowy (wody opadowe) substancji z terenu zakładu Wadliwe zabezpieczenie terenu zakładu (np. niedziałający system drenów)



Zanieczyszczenie wód

Wadliwa konstrukcja otworu lub złe rozpoznanie budowy geologicznej



Mieszanie się wód (w tym zanieczyszczonych) z różnych poziomów wodonośnych

 



PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA Przed rozpoczęciem wiercenia: 

Wykorzystanie przykładowych rozwiązań dotyczących zabezpieczenia powierzchni terenu zakładu (patrz pkt 2.2 Powierzchnia ziemi, Przykładowe rozwiązania)



Wykorzystanie przykładowych rozwiązań dotyczących zabezpieczenia przed wyciekami (patrz pkt 2.2 Powierzchnia ziemi, Przykładowe rozwiązania, Urządzenia zapobiegające rozlewom/wyciekom)



Określenie dokładnej głębokości występowania wód podziemnych na danym obszarze. To rozwiązanie stosuje się, aby dokładnie ustalić głębokość posadowienia kolumny wstępnej, tak aby sięgała poniżej spągu pierwszej warstwy wodonośnej. Szczelność tej sekcji rur i zachowanie ostrożności przy wykonywaniu prac są szczególnie wymagana, gdyż rury te stanowią pierwszą barierę ochronną dla wód gruntowych oraz zapewniają stabilizację otworu



Dokładne przeanalizowanie wszelkich danych hydrogeologicznych, które mogą pomóc w określeniu głębokości występowania użytkowych poziomów wodonośnych lub cennych wód mineralnych, wód geotermalnych czy solanek



Dobranie parametrów technicznych rur okładzinowych pod względem wytrzymałości na maksymalne przewidywane ciśnienie, temperaturę oraz środowisko kwasowe, jakie może występować w trakcie nawiercenia i izolacji płynów zawierających gazy kwaśne



Dążenie do zmniejszania zapotrzebowania na wodę poprzez możliwie najbardziej precyzyjne określenie ilości wody potrzebnej do stworzenia płuczek na każdy etap przed rozpoczęciem wiercenia

W trakcie wykonywania wiercenia: 

Przygotowanie płuczki do pierwszej fazy wiercenia na bazie wody, która poprzez swoją mineralizację nie zanieczyści użytkowych poziomów wodonośnych  Zastosowanie odpowiednich naturalnych dodatków zmieniających właściwości płuczki dobranych do danego etapu wiercenia, np. mineralnych składników (takich jak np. bentonit). W takim wypadku nie grozi zanieczyszczenie wody pitnej w przypadku migracji płuczki do górotworu  Prawidłowe posadowienie rur i zacementowanie otworu w celu zapewnienia szczelności otworu i niedopuszczenia do zanieczyszczenia, mieszania się wód z różnych poziomów wodonośnych  Ograniczenie zużycia oraz oczyszczanie płuczki poprzez: - stosowanie zamkniętego obiegu płuczki - przygotowywanie płuczki wiertniczej na bieżąco, w trakcie postępu wiercenia - stosowanie urządzeń do oczyszczania płuczki – sita wibracyjne, odpiaszczacze, odmulacze, wirówki W trakcie eksploatacji: 



Zainstalowanie zbiorczej instalacji do oczyszczania płuczki, szczególnie ważne w fazie rozwiercania złoża, gdy wykonywanych jest wiele otworów w celu ograniczenia ilości wody potrzebnej do przygotowania płuczki do wiercenia kolejnych otworów6 Wykorzystanie płuczki w kolejnych otworach wiertniczych (w przypadku wiercenia kolejnych otworów) po jej oczyszczeniu z fazy stałej. Zabieg ten pozwoli na oszczędności w ilości zużywanej wody.

PRZYCZYNY

SKUTKI



Przejazdy pojazdów wielkogabarytowych

Naruszenie/zniszczenie obiektów architektury, infrastruktury

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA



Identyfikacja na obszarze prowadzonych prac obiektów kulturowych, zabudowań, a w przypadku ich zidentyfikowania wyznaczenie odpowiednich stref ochronnych



Przeniesienie obiektu kulturowego (np. kapliczki) w inne miejsce po uzyskaniu zgody konserwatora zabytków

Metoda niestosowana w Polsce.

PRZYCZYNY

SKUTKI



Praca urządzenia wiertniczego, generatorów, ruch kołowy Przejazdy pojazdów, w tym samochodów ciężarowych



Uciążliwości związane z emisją hałasu

Całonocne intensywne i długotrwałe (kilka miesięcy) oświetlenie wiertni



Uciążliwości związane z oświetleniem



PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA 

Instalowanie paneli akustycznych/zabudowy dźwiękochłonnej wokół istotnych źródeł hałasu w celu redukcji hałasu do poziomu nieprzekraczającego obowiązujące normy



Opracowanie harmonogramu ruchu pojazdów w taki sposób, aby zminimalizować uciążliwości związane z emisją hałasu



Odpowiednie ustawienie źródeł światła, które doświetlają tylko wybrany obszar



Stosowanie zimnych źródeł światła lub odpowiednich osłon, które pozwalają przeżyć owadom przy zetknięciu się z lampami

2.4. Zabiegi intensyfikacyjne – szczelinowanie hydrauliczne Zabiegi intensyfikacyjne wykonuje się w celu udostępnienia gazu znajdującego się w formacjach łupkowych, umożliwienia jego przypływu do otworu poprzez polepszenie parametrów petrofizycznych skały, takich jak przepuszczalność. Na etapie rozpoznawania złóż zabiegi intensyfikacyjne wykonuje się w pojedynczych otworach pionowych lub kierunkowych w celu udostępnienia złoża do testów i ewentualnej późniejszej eksploatacji. Głównym zabiegiem intensyfikującym przepływ gazu ze złóż gazu w formacjach łupkowych jest szczelinowanie hydrauliczne. Po wykonaniu perforacji w interesujących przedsiębiorcę strefach formacji geologicznej, w której wykonany jest otwór (horyzontalny lub pionowy), pod dużym ciśnieniem zatłacza się płyn szczelinujący. Płyn ten powoduje powstanie szczelin w górotworze, a zawarty w nim proppant utrzymuje ich otwarcie. Po wykonaniu zabiegu część płynu pozabiegowego wraz z częścią proppantu wraca na powierzchnię. W złożach konwencjonalnych gaz znajduje się w przestrzeni porowej skał, a pory te są ze sobą połączone. Własności petrofizyczne (porowatość, przepuszczalność) skały pozwalają na swobodny przepływ gazu do otworu. W odróżnieniu od nich formacje łupkowe cechują się tak niskimi wartościami własności petrofizycznych, że należy je sztucznie zwiększyć w celu umożliwienia migracji gazu do otworu. Gaz w skałach łupkowych znajduje się w postaci wolnej – w mikroporach i szczelinach, oraz w postaci związanej na powierzchni ziaren mineralnych i materii organicznej. W uproszczeniu, aby go uwolnić, należy daną formację rozkruszyć, co uzyskać można dzięki skomplikowanemu zabiegowi szczelinowania hydraulicznego. 51

Rysunek 3. Proces szczelinowania hydraulicznego w otworze (źródło: opracowanie Cleantech Poland)

Płyn szczelinujący Płyn szczelinujący jest specjalnie zaprojektowanym medium, które musi spełnić kilka funkcji, m.in.:   

spowodować pod wpływem ciśnienia powstanie szczelin w skale, przetransportować proppant, który wtłaczany jest do powstałych szczelin i utrzymuje ich rozwarcie po zaprzestaniu szczelinowania i odpuszczeniu/zredukowaniu ciśnienia, dzięki stosowanym dodatkom chemicznym, utrzymanie orurowania odwiertu w dobrym stanie umożliwiającym przepływ przy wysokim ciśnieniu – minimalizowanie tarcia, zapobieganie korozji, namnażaniu bakterii itp.

Przygotowuje się go w głównej mierze na bazie wody. W całości objętości potrzebnego płynu (wartości te zależą od rozmiaru szczelinowania i ilości planowanych etapów) ok. 99% stanowi woda oraz materiał podsadzkowy, tzw. proppant. Na pozostały 1% płynu szczelinującego składają się dodatki chemiczne. Mogą to być:     

kwasy, środki powierzchniowo czynne, środki bakteriobójcze, stabilizatory pH, inhibitory minerałów ilastych i żelaza.

Niektóre z tych dodatków to substancje szeroko stosowane w gospodarstwach domowych, przemyśle spożywczym czy też kosmetycznym [8]. Charakterystyka płynu szczelinującego różni się w zależności od uwarunkowań geologicznych i technicznych obszaru, na którym wykonywane są prace. Przykład składu płynu szczelinującego zaprezentowano w poniższej tabeli:

Tabela 2. Przykład składu płynu szczelinującego (Projekt Robót Geologicznych - wykonanie otworu poszukiwawczego Lublewo LEP – 1ST1H)

Lp.

Rodzaj

Substancja

Przeznaczenie

Zastosowanie w powszechnym użyciu (z uwzględnieniem odpowiednich poziomów stężeń)

Proppant

Piasek kwarcowy

Pozwala na utrzymanie rozwarcia szczelin i przepływ gazu

Filtracja wody pitnej, budownictwo

Rozcieńczony kwas solny (15%)

HCl

Rozpuszcza niektóre minerały i inicjuje wytwarzanie szczelin w skale

Baseny pływackie – środek czyszczący i dezynfekujący

Biocydy

Aldehyd glutarowy

Eliminuje bakterie w wodzie, które przyczyniają się do korozji

Środek dezynfekujący – wykorzystywany do sterylizacji i jako substancja konserwująca

Breaker (łamacz łańcuchów polimerowych)

Nadsiarczan amonu

Przyspiesza rozpadanie się łańcuchów polimerowych w tworzeniu się żelu w celu usunięcia nadmiaru wody

Stosowany w detergentach, w przemyśle kosmetycznym oraz jako odczynnik laboratoryjny

Inhibitor korozji

Dimetyloformamid

Zapobiega korozji rur okładzinowych

W przemyśle farmaceutycznym, do produkcji włókien akrylowych i plastiku

Crosslinker

Sole kwasu borowego

Utrzymują lepkość cieczy pomimo zwiększania temperatury

W detergentach do prania, mydło i kosmetyki

Poliakrylamid

Zmniejsza tarcie pomiędzy cieczą a ścianą rury

Uzdatnianie wody i gleby

(odczynnik sieciujący) 7.

Reduktory tarcia

Kosmetyki, środki przeczyszczające, słodycze

Oleje mineralne

Żel

Guma guar lub hydroksyetyloceluloza

Zagęszcza ciecz, aby utrzymywać piasek w zawieszeniu

Kosmetyki, pasty do zębów, sosy, wypieki, lody

Odczynnik regulujący zawartość żelaza

Kwas cytrynowy

Zapobiega wytrącaniu się tlenków metali

Dodatek do żywności i napojów

10.

Chlorek potasu

KCl

Tworzy solankę nośną

Niskosodowa sól spożywcza

11.

Odczynniki wiążące tlen

Dwusiarczan amonu

Usuwa tlen z wody, aby zapobiec korozji rur

Kosmetyki, przetwarzanie żywności i napojów, uzdatnianie wody

Lp.

12.

Rodzaj

Odczynnik regulujący pH

Substancja

Wąglan sodu lub potasu

Przeznaczenie

Zastosowanie w powszechnym użyciu (z uwzględnieniem odpowiednich poziomów stężeń)

Podtrzymują efektywność działania innych składników,

Soda czyszczona, detergenty, mydło, zmiękczanie wody,

np. odczynników sieciujących

przemysł szklarski i ceramiczny

13.

Inhibitor twardości wody

Glikol etylowy

Zapobiega osadzaniu kamienia na rurach okładzinowych

Odmrażacze, domowe środki czyszczące

14.

Surfaktanty (środki powierzchniowo czynne)

Izopropanol

Zwiększa lepkość cieczy szczelinującej

Środek do czyszczenia szkła, antyperspirant, do farbowania włosów

Dobrą praktyką stosowaną przez przedsiębiorców jest dbanie o to, aby składy płynów szczelinujących były upubliczniane przez odpowiednie organizacje – tak jest też w przypadku Polski – na stronie OPPPW [53].

Wpływ na środowisko i jego minimalizacja Szczelinowanie hydrauliczne jest jednym z kluczowych etapów pozyskiwania gazu ze złóż w formacjach łupkowych. Ze względu na kontrowersje związane ze stosowaniem zabiegu intensyfikacyjnego tego rodzaju przedsiębiorcy oraz ośrodki naukowo-badawcze pracują nad coraz to bardziej efektywnymi i jednocześnie przyjaznymi dla środowiska metodami szczelinowania [2]. Także obecnie możliwe jest stosowanie szeregu działań, które minimalizują wpływ szczelinowania hydraulicznego na środowisko. Przyczyny i skutki oddziaływania na środowisko a także przykładowe rozwiązania zostały zaprezentowane poniżej.

PRZYCZYNY

SKUTKI

  



Praca silników pomp Zwiększone natężenie ruchu pojazdów Nieefektywne spalanie w pochodni lub brak spalania w pochodni

Zanieczyszczenie powietrza

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA 

Stosowanie najlepszej, dostępnej w danych warunkach, jakości paliw



Odpowiedni stan techniczny pojazdów i maszyn potwierdzony okresowymi przeglądami diagnostycznymi i konserwacjami



Ograniczenie emisji metanu poprzez spalanie ulatniającego się gazu na pochodni (flarze) lub w systemie CCU (closed combustion units) – komora zamkniętego spalania, co powoduje zmniejszenie hałasu oraz emisji gazów do atmosfery. Kontrolowanie procesu spalania poprzez zastosowanie odpowiednio zwymiarowanych urządzeń/zbiorników m.in. po to, aby uniemożliwić przedostanie się kondensatu na pochodnię, co prowadzi do niepełnego spalania frakcji ciekłej węglowodorów i może skutkować zanieczyszczeniem gruntu w pobliżu flary/zwiększa ryzyko wystąpienia pożaru [37]

PRZYCZYNY

SKUTKI



Zdarzenie incydentalne – awaria powodująca wyciek substancji ropopochodnych z pomp Wadliwe zabezpieczenie terenu zakładu (niedziałający system drenów, przerwanie membrany itp.) Zdarzenie incydentalne, np. wyciek płynu szczelinującego lub substancji wykorzystywanej do jego przygotowania



Zanieczyszczenie gruntu

Nacisk na grunt wywołany obecnością maszyn i urządzeń potrzebnych do wykonania zabiegu



Czasowe i miejscowe zagęszczenie gruntów



PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA Przed rozpoczęciem szczelinowania:  Zapewnienie szczelności pomp i instalacji mieszającej i doprowadzającej płyn szczelinujący do otworu (sprawdzenie urządzeń przed pracą)  Wyznaczenie na terenie zakładu odpowiednio zabezpieczonej strefy do przechowywania związków chemicznych wykorzystywanych do zabiegu

PRZYCZYNY

SKUTKI



Zdarzenie incydentalne – awaria powodująca wyciek substancji ropopochodnych, np. z pomp, pojazdów Wadliwe zabezpieczenie terenu zakładu (niedziałający system drenów, przerwanie membrany itp.)



Zanieczyszczenie wód

Czasowy, intensywny pobór wody na potrzeby przygotowania płynu szczelinującego



Zubożenie zasobów



PRZYKŁADOWE ROZWĄZANIA Przed rozpoczęciem szczelinowania:  Wykorzystanie (w miarę możliwości) tych składników płynu szczelinującego (posiadających karty charakterystyk), których stosowanie nie stanowi potencjalnego 55

istotnego zagrożenia dla środowiska  Odpowiednie zabezpieczenie powierzchni terenu zakładu  Dokładna analiza geologiczna warstw nadlegających, uszczelniających strefę, w której wykonywany był zabieg, takich jak ewaporaty i skały o niskim współczynniku filtracji [39] W trakcie wykonywania zabiegu szczelinowania:  Badania nad propagacją szczelin w trakcie szczelinowania i ich głębokością w stosunku do zalegania użytkowych poziomów wód podziemnych [12]  Oczyszczanie płynu pozabiegowego w zaprojektowanej do tego instalacji. Dzięki temu możliwe byłoby wielokrotne wykorzystywanie płynu w kolejnych otworach i zabiegach [11]. Powstała w ten sposób podczyszczona faza wodna nadaje się do ponownego wykorzystania w przygotowywaniu kolejnych płynów szczelinujących7 [47]  Oszacowanie zapotrzebowania na wodę (w fazie eksploatacji) przed rozpoczęciem inwestycji oraz prowadzenie racjonalnej gospodarki wodnej (np. określanie ilości wody wykorzystywanych do przeprowadzenia zabiegów, wierceń oraz ilości płynu pozabiegowego, który możliwy jest do ponownego zagospodarowania) Nowe technologie i alternatywne metody szczelinowania8:  Stosowanie technologii szczelinowania z użyciem CO2 oraz azotu – technologia szczelinowania za pomocą gazów w postaci ciekłej z dodatkiem wody może być stosowana w przypadku występowania w formacjach łupkowych pęczniejących minerałów ilastych. Bardzo ważne jest to, że przy wykorzystaniu tej technologii nie trzeba oczyszczać bardzo dużych ilości płynu pozabiegowego. Jedną z wad używania skroplonego dwutlenku węgla jest potrzeba wytworzenia bardzo wysokiego ciśnienia do zatłaczania, co wymaga agregatów i pomp o dużo wyższej mocy, a co za tym idzie zwiększa się poziom hałasu i emisji spalin. Dwutlenek węgla jest odbierany wraz z wodą w postaci ciekłej. Szczelinowanie ciekłym azotem jest metodą wciąż dopracowywaną ze względu na trudności technologiczne z doprowadzeniem ciekłego azotu, który osiąga ekstremalnie niską temperaturę.  Szczelinowanie za pomocą propanu-butanu (LPG) – jest to jedna z metod, które mogą mieć szansę wyprzeć szczelinowanie za pomocą płynu na bazie wody. Jednak przy jej stosowaniu należy zachowywać najwyższe standardy bezpieczeństwa pracy.9  Wykorzystanie alternatywnych źródeł dla wody potrzebnej do przygotowania płynu szczelinującego, po ich oczyszczeniu i odpowiednim przygotowaniu [29]10: - wody z odwadniana wyrobisk górniczych - oczyszczone ścieki komunalne i przemysłowe - wody chłodnicze z chłodzenia bloków w elektrowniach - woda morska - wody z biogazowni - solanki

Metoda niestosowana dotychczas w Polsce, głownie ze względów organizacyjnych. Wpływ na środowisko alternatywnych technologii szczelinowania nie został do tej pory dokładnie zbadany. 9 Technologia ta została z powodzeniem wprowadzona w Kanadzie 10 Są to metody niestosowane w Polsce, opracowane w odpowiedzi na konieczność minimalizacji zużycia wody w procesie szczelinowania. 8

PRZYCZYNY  Przejazdy pojazdów wielkogabarytowych

SKUTKI  Naruszenie/zniszczenie obiektów architektury, infrastruktury

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA  



Identyfikacja na obszarze prowadzonych prac obiektów kulturowych, zabudowań, a w przypadku ich zidentyfikowania wyznaczenie odpowiednich stref ochronnych Inwentaryzacja stanu nieruchomości, które mogą być potencjalnie narażone na drgania, a w przypadku wystąpienia strat lub szkód (uszkodzone drogi, pola, drobne uszkodzenia budowlane) uzgodnienie rekompensat z właścicielem nieruchomości Przeniesienie obiektu kulturowego (np. kapliczki) w inne miejsce po uzyskaniu zgody konserwatora zabytków

PRZYCZYNY

SKUTKI



Intensywny ruch kołowy w trakcie prac przygotowawczych Intensywna, aczkolwiek krótkotrwała praca pomp podczas zatłaczania płynu



Uciążliwości związane z emisją hałasu



Mikrowstrząsy sejsmiczne, które mogą być spowodowane przez szczelinowanie hydrauliczne (przypadek opisany i zarejestrowany w trakcie prac w Wielkiej Brytanii) [23,39]



Indukowane wstrząsy sejsmiczne i drgania



Zdarzenie incydentalne związane z rozlaniem, nieprawidłowym obchodzeniem się (na terenie zakładu lub poza nim) z substancjami wykorzystywanymi do przygotowania płynu szczelinującego



Niszczenie flory i fauny, zagrożenie dla zdrowia człowieka



PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA Przed wykonaniem szczelinowania:  Sprawdzenie i ustalenie drogi przejazdu ciężarówek z lokalnymi społecznościami, aby zwiększyć bezpieczeństwo na drogach  Ograniczenie prędkości pojazdów w terenie zabudowanym (nawet do 30 km/h)



Ograniczenie hałasu poprzez korzystanie z ekranów akustycznych. W związku z tym, że w trakcie zabiegu szczelinowania może dojść do czasowych przekroczeń dopuszczalnych poziomów hałasu, stosuje się osłony akustyczne, jeśli wiertnia znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie obszarów zamieszkanych.

2.5. Wykonywanie testów w otworach rozpoznawczych Po zakończeniu zabiegu szczelinowania, w przypadku uzyskania pozytywnych danych odnoszących się do uzyskanego przypływu gazu ze strefy złożowej, wykonywane są testy produkcyjne otworu. Celem testu jest potwierdzenie wydajności otworu, ocena ciśnienia złożowego oraz potwierdzenie jakości gazu. Może on trwać do kilku miesięcy. Na jego podstawie można przystąpić do próbnej eksploatacji, której maksymalny czas wynosi 2 lata (§ 202 ust. 2 i 3 Rozporządzenia otworowego). Test rozpoczyna się od zamontowania urządzeń do odbioru i separacji płynu pozabiegowego, pomiarów ilości płynu pozabiegowego i gazu wypływającego z otworu, jak również instalacji (pochodni) do spalania gazów palnych. Następnie dochodzi do obniżenia ciśnienia płynu w otworze, co powoduje wywołanie przypływu ze złoża do otworu i wypływu medium złożowego z otworu. Proces ten zależny jest od parametrów fizycznych skały i ciśnienia panującego w górotworze. Następnie przystępuje się do właściwego testu złożowego. Płyn pozabiegowy jest mieszaniną różnych frakcji i substancji:   

płynu szczelinującego, zawierającego m.in. proppant i inne cząstki stałe, kondensatu i ropy, gazu.

Płyn pozabiegowy powinien znajdować się w zamkniętym systemie, a poszczególne frakcje powinny być od siebie odseparowane i odpowiednio zagospodarowane. Najczęściej wykorzystywanymi urządzeniami przy odbiorze płynu pozabiegowego są:   

separator cząstek stałych, tzw. sand trap: jest to urządzenie służące do wychwytywania ziaren piasku. Montowane jest w celu zapobieżenia erozji innych elementów zainstalowanych w linii technologicznej wywołanej piaskiem, manifold - węzeł dławienia, służy do tłumienia wypływu płynu złożowego (likwidacji erupcji) z otworu poprzez kontrolowane jego odprowadzania, separator 3-fazowy – pozwala na rozdzielenie wszystkich frakcji od siebie i odpowiednie nimi gospodarowanie: gaz trafia najczęściej do pochodni, płyn pozabiegowy do szczelnych zbiorników, podobnie jak ropa i kondensat. Cząstki stałe są gromadzone w oddzielnych zbiornikach.

W sprzyjających okolicznościach istnieje możliwość zagospodarowania frakcji gazowych, co ma pozytywny wpływ na środowisko, a w niektórych przypadkach może również ograniczać koszty realizowanej inwestycji. Przykładowo, działania takie mogą obejmować:  

wykorzystanie gazu do zasilania przenośnych gazowych prądotwórczych. skroplenie gazu do postaci LNG i transport cysternami do odbiorców.

generatorów

Najczęściej stosowaną metodą jest jednak spalanie gazu w pochodni. Rodzaj pochodni – otwarta lub zamknięta, jej wysokość oraz wysokość płomienia powinny być zaprojektowane odpowiednio do wymagań danego przedsięwzięcia. Takie postępowanie nakazują przede wszystkim zasady bezpieczeństwa, a testowanie należy do obowiązków przedsiębiorcy i wynika z przepisów stanowiących o potrzebie udokumentowania złoża. Ponadto,

wentylowanie otworu i emisja metanu mają większy wpływ na efekt cieplarniany niż produkty jego spalania. Kondensat i ropa zbierane są do szczelnych zbiorników, specjalnie zaprojektowanych do przechowywania tego typu substancji, i najczęściej przekazywane do firm, które zajmują się ich sprzedażą. Frakcja stała powracająca wraz z płynem pozabiegowym gromadzona jest w specjalnych zbiornikach. Jako odpady przekazywana jest do specjalistycznych firm, które są uprawnione do ich przetwarzania. Szacuje się, że w ciągu pierwszych 30 dni po wykonaniu zabiegu szczelinowania, w trakcie testu otworu lub już eksploatacji, na powierzchnię wraca od 10% do ponad 70% pierwotnej objętości zatłoczonego do otworu płynu szczelinującego w postaci płynu pozabiegowego [29]. Intensywny odbiór płynu pozabiegowego występuje w pierwszej fazie oczyszczania odwiertu i jego testowania – kilka–kilkanaście dni po zakończeniu zabiegu szczelinowania, a ilość wypływająca na powierzchnię z czasem maleje. Płyn pozabiegowy oprócz frakcji stałej w postaci proppantu oraz składników użytych do jego sporządzenia może zawierać:    

składniki organiczne naturalnie występujące w złożu (węglowodory alifatyczne i aromatyczne), składniki mineralne, które zawiera woda złożowa, a z którą kontakt ma płyn szczelinujący – chlorki, siarczany, bromki, sód, potas wapń, magnez, stront, bar, metale ciężkie itp., wypłukane z górotworu minerały ilaste (mogące wejść w reakcje z dodatkami chemicznymi zawartymi w płynie szczelinującym) oraz inne składniki mineralne, drobiny skalne.

Jeżeli płyn nie jest ponownie wykorzystywany, ponieważ nie spełnia wymagań jakościowych, należy go przekazać jako odpad wydobywczy. Natomiast jeśli płyn pozabiegowy będzie wykorzystany na kolejnym otworze celem wykorzystania do szczelinowania, nie jest traktowany jako odpad. Wpływ na środowisko i jego minimalizacja Testowanie otworu związane jest z oddziaływaniem na wskazane poniżej elementy środowiska. Oddziaływanie to zostało zaprezentowane z uwzględnieniem jego przyczyn i skutków oraz powiązane z przykładami rozwiązań minimalizujących wpływ działań podejmowanych w trakcie etapu testowania na środowisko.

PRZYCZYNY

SKUTKI

 



Spalanie gazu na pochodni Emisja powierzchniowa z otwartych zbiorników na płyn pozabiegowy [37]

Zanieczyszczenie powietrza składnikami gazu ziemnego i produktami jego spalania

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA Technologie wykorzystywane w trakcie wykonywania testu w otworze: 

Ograniczenie emisji metanu poprzez spalanie ulatniającego się gazu na pochodni (flarze) lub w systemie CCU (closed combustion units)



Wykorzystanie gazu do napędzania generatorów prądotwórczych, w których gaz jest spalany11



Skraplanie gazu do postaci LNG12

PRZYCZYNY

SKUTKI



Wadliwe zabezpieczenie terenu zakładu (niedziałający system drenów, przerwanie membrany itp.) Zdarzenie incydentalne, np. wyciek płynu pozabiegowego w przypadku nieszczelnej instalacji do jego odbioru

Zanieczyszczenie gruntu

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA 

Odpowiednie zabezpieczenie powierzchni terenu zakładu (patrz pkt 2.2 Powierzchnia ziemi, Przykładowe rozwiązania) Sprawdzenie stanu technicznego urządzeń przed rozpoczęciem prac



PRZYCZYNY 



11 12

Wadliwe zabezpieczenie terenu zakładu (niedziałający system drenów, przerwanie membrany itp.) Wadliwe wykonanie orurowania lub zacementowania prowadzące do rozszczelnienia otworu prowadzące do migracji płynu pozabiegowego Eksploatacja zasobów wód w trakcie szczelinowania hydraulicznego

SKUTKI  Zanieczyszczenie wód



Zubożenie zasobów

Metoda niestosowana w Polsce. Metoda niestosowana w Polsce.

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA  Wstępne oczyszczanie płynu pozabiegowego na miejscu poprzez zainstalowanie mobilnego systemu oczyszczania [11], z wykorzystaniem różnych procesów chemicznych, np. elektrokoagulacji. Woda z płynu pozabiegowego oczyszczana jest do postaci zdatnej do ponownego użycia w procesie przygotowania nowego płynu szczelinującego.  Ponowne wykorzystanie oczyszczonego płynu pozabiegowego zmniejszające zapotrzebowanie na wodę w kolejnych zabiegach szczelinowania 

Odpowiednie zabezpieczenie powierzchni terenu zakładu (patrz pkt 2.2 Powierzchnia ziemi, Przykładowe rozwiązania)



Sprawdzenie stanu technicznego urządzeń przed rozpoczęciem prac

PRZYCZYNY

SKUTKI

 



Praca agregatów prądotwórczych Operacje technologiczne służące tzw. wywołaniu otworu (np. azotowanie)  Spalanie gazu w pochodni w przypadku uzyskania przepływu gazu PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA

Uciążliwości związane z emisją hałasu



Instalacja paneli akustycznych w celu minimalizacji hałasu



Odpowiednie zaprojektowanie terenu zakładu (wały ziemne, rozlokowanie elementów infrastruktury) oraz odpowiednie umiejscowienie na nim pochodni w celu minimalizacji hałasu pochodzącego ze spalania gazu na pochodni

2.6. Eksploatacja złoża Eksploatacja gazu ze złóż łupkowych jest najdłużej trwającą fazą w omawianym procesie inwestycyjnym. Długość jej trwania zależna jest od zasobów możliwych do wydobycia, liczby wierconych i już eksploatowanych otworów oraz skuteczności wykonanych zabiegów szczelinowania i może wynosić nawet kilkadziesiąt lat. Sam proces eksploatacji, jak również budowy zakładu górniczego jest podobny jak w przypadku złóż konwencjonalnych. Zasadniczą różnicę stanowi skala przedsięwzięcia (rozwiercania pola/złoża), a także efekty środowiskowe, społeczne i infrastrukturalne z tej skali wynikające. Infrastruktura na powierzchni niczym nie odbiega od zakładów górniczych eksploatujących konwencjonalne złoża gazu. Należy podkreślić, że etap wydobycia można oceniać tylko poprzez porównanie, posługując się doświadczeniami i praktykami z krajów, w których wydobycie jest rozwinięte na szeroką skalę. W Polsce nie ma żadnej praktyki i nie były prowadzone przedsięwzięcia, których skala (powierzchnia, zagęszczenie, wymogi infrastrukturalne) byłaby porównywalna. Porównując specyfikę wydobycia gazu ze złóż konwencjonalnych z wydobyciem gazu ze złóż z formacji łupkowych, można stwierdzić, że jak wskazują doświadczenia z USA, 61

najwyższe wydobycie gazu z jednego otworu z tego typu złóż najczęściej przypada na 1.–3. rok produkcji [25]. Następnie ilość wydobywanego gazu spada o kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt procent w stosunku do wartości początkowej, aż do ustabilizowania się. Nowo udostępnione do eksploatacji odwierty kompensują spadki wydobycia na już istniejących. W związku z tym zachodzi potrzeba wykonania nawet setek otworów w celu utrzymywania stałego dopływu surowca. Z tego też powodu istotnym elementem jest racjonalne dysponowanie dostępną powierzchnią terenu. W trakcie eksploatacji gazu wykorzystywany teren (wokół otworu eksploatacyjnego) jest znacznie mniejszy, a jedynymi elementami technicznymi widocznymi na powierzchni są głowica eksploatacyjna oraz urządzenia do separacji i osuszania gazu oraz przesyłania go do punktu odbioru zlokalizowanego na terenie zakładu górniczego. Wcześniej wykorzystywany większy teren zakładu poddawany jest zabiegom rekultywacji (szczegółowy opis znajduje się w opracowaniu: [45]).

Fot. 12. Przykład głowicy eksploatacyjnej

Do wykonywania wieloetapowych zabiegów szczelinowania hydraulicznego w nowo powstałych odwiertach może być konieczna budowa wodociągów do transportu potrzebnej wody. Wydobycie węglowodorów niekonwencjonalnych (ze skał łupkowych) wymaga wykonania licznych otworów poziomych, które z kolei muszą zostać poddane zabiegom intensyfikacyjnym. Z tego też względu na rozwiercanych polach eksploatacyjnych obserwuje się wzmożony ruch pojazdów związanych z dostawami sprzętu i niezbędnych materiałów eksploatacyjnych (proppant, płuczka, rury okładzinowe, cement itp.). W związku z tym konieczna może okazać się rozbudowa sieci dróg oraz przebudowa istniejących już dróg, aby nie zostały zniszczone wskutek intensywnej eksploatacji.

Rysunek 4. Sposób wykonania wielu otworów horyzontalnych z jednego stanowiska [55]

Wpływ na środowisko i jego minimalizacja Ekonomika wydobycia węglowodorów niekonwencjonalnych leży w skali przedsięwzięcia i to właśnie skala (oraz sposoby zarządzania skalą i jej minimalizacja) jest czynnikiem decydującym o oddziaływaniu na środowisko. Jeżeli to wielkoskalowe przedsięwzięcie będzie dobrze funkcjonować pod kątem zarządczym, to oddziaływania nie będą się kumulować i negatywnie wzmacniać. Głównymi czynnikami, które mogą niekorzystnie wpływać na środowisko na tym etapie, są zagrożenia związane z intensyfikacją oraz zwiększeniem skali wykonywanych działań – liczba otworów oraz zabiegów szczelinowania, zwiększenie zapotrzebowania na teren pod wiercenia, wpływ na krajobraz regionu itp. Okres działalności eksploatacyjnej może być długi, co znajduje także odzwierciedlenie w zagrożeniach dla środowiska. W szczególności odnosi się to do negatywnego oddziałania wynikającego z potencjalnych awarii, które mogą wynikać zarówno z trudnych do przewidzenia zdarzeń, jak i z błędów popełnionych przez człowieka. Jednocześnie przedsiębiorcy mają do dyspozycji metody, które skutecznie minimalizują negatywny wpływ na środowisko. Przykładowe rozwiązania zostały zaprezentowane poniżej.

PRZYCZYNY

SKUTKI



Usterka w instalacjach przesyłających gaz lub nieszczelność otworów eksploatacyjnych wywołana np. korozją rur okładzinowych i niszczeniem cementu w czasie

Zanieczyszczenie powietrza składnikami gazu ziemnego wydostającymi się z nieszczelnych otworów lub instalacji

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA 

Wykonywanie cyklicznego monitoringu rur okładzinowych i eksploatacyjnych, sprawdzanie ich integralności, stopnia korozji, uszkodzeń mechanicznych oraz podjęcie działań w przypadku stwierdzenia nieszczelności (np. wymiana odcinka rur). Jest to bardzo ważne ze względu na możliwą migrację gazu. Monitoring tego typu wykonywać można sondami geofizycznymi (np. wieloramiennymi średnicomierzami, sondą badającą defekty w rurach na podstawie pola magnetycznego, sondą akustyczną badającą stan korozji rur).



Kontrolowanie sprawności urządzeń i dokonywanie regularnych konserwacji (m.in. sprawdzanie szczelności zaworów, wymiana uszczelek, okresowe próby szczelności) w instalacji przesyłowej (np. SCADA – Supervisory Control and Data Acquisition jako system kontroli infrastruktury przesyłowej)

PRZYCZYNY

SKUTKI



Awaria na terenie zakładu górniczego powodująca wyciek substancji niebezpiecznych Wadliwe zabezpieczenie terenu zakładu (niedziałający system drenów, przerwanie membrany itp.)



Zanieczyszczenie gruntu



Rozkład materii organicznej pod szczelną i nieprzepuszczającą powietrza geomembraną



Kumulacja (nagromadzenie się) gazów



Budowa infrastruktury do eksploatacji gazu, w tym np. budowa sieci gazociągów łączących poszczególne otwory z zakładem górniczym Długotrwałe oddziaływanie infrastruktury na powierzchnię



Pogorszenie właściwości gleby Czasowe i miejscowe zagęszczenie gruntów



PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA  Zabezpieczenie terenu zakładu górniczego przed wyciekami (patrz pkt 2.2, Powierzchnia ziemi, Przykładowe rozwiązania) 



Wykonywanie maksymalnej ilość otworów horyzontalnych w sposób, który umożliwi sczerpanie zasobów złoża. Pozwoli to na ograniczenie wykorzystanej powierzchni terenu Odpowiednie zaplanowanie i minimalizacja powierzchni zajmowanej przez infrastrukturę potrzebną do wydobycia – planowanie i zagospodarowanie przestrzeni zgodnie z MPZP (miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego) oraz ze strategicznymi ocenami oddziaływania na środowisko, które powinny być przeprowadzone dla planów zagospodarowania złoża (uwzględnią one efekty skumulowane, w tym synergie wynikające z różnych działań związanych z wydobyciem, jak również nakładanie się różnych dodatkowych przedsięwzięć realizowanych przez inne podmioty) Odpowiednie zaprojektowanie zakładu górniczego z uwzględnieniem lokalnego ukształtowania terenu

PRZYCZYNY

SKUTKI



Nieprzewidziana awaria na terenie zakładu górniczego powodująca wyciek substancji niebezpiecznych Wadliwe zabezpieczenie terenu zakładu (niedziałający system drenów, przerwanie membrany itp.)



Zanieczyszczenie wód

Intensywna eksploatacja zasobów wód w czasie rozwiercania złoża i wykonywania wieloetapowych zabiegów szczelinowania hydraulicznego



Zubożenie zasobów



PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA



Wykonywanie monitoringu oraz cyklicznych kontroli stanu technicznego rur okładzinowych oraz cementu w otworach, w których sprawdzana będzie integralność (szczelność) i ewentualny stopień korozji rur (w przypadku eksploatacji płynu zawierającego gazy kwaśne) – podjęcie odpowiednich działań w przypadku wykrycia nieszczelności



Wykorzystywanie oczyszczonych płuczek oraz oczyszczonego płynu pozabiegowego w kolejnych otworach (patrz pkt Wody podziemne i powierzchniowe, Przykładowe rozwiązania, W trakcie ekploatacji)



Stosowanie zabezpieczeń powierzchni terenu zakładu (patrz pkt 2.2 Powierzchnia ziemi, Przykładowe rozwiązania)



W przypadku awarii stosowanie się do przepisów § 174 pkt 1 Rozporządzenia otworowego (patrz pkt 2.2 Powierzchnia ziemi, Przykładowe rozwiązania)



Oszacowanie zapotrzebowania na wodę przed rozpoczęciem inwestycji oraz prowadzenie racjonalnej gospodarki wodnej (np. określanie ilości wody wykorzystywanych do przeprowadzenia zabiegów, wierceń oraz ilości płynu pozabiegowego, który można ponownie zagospodarować)



Minimalizowanie zużycia wód słodkich dobrej jakości do wiercenia kilkudziesięciu lub kilkuset otworów eksploatacyjnych i wykonywania w nich zabiegów szczelinowania poprzez odpowiedni odzysk w procesach podczyszczania i ponownego użycia13

Metoda niestosowana w Polsce.

PRZYCZYNY

SKUTKI



Konieczność wykonywania dużej ilości otworów na złożu



Rozbudowa infrastruktury naziemnej, w tym budowa sieci gazociągów łączących poszczególne otwory z zakładem górniczym

Fizyczne zniszczenie obiektów kulturowych lub dóbr materialnych

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA  Wykonywanie wielu otworów z jednego placu wiertni w celu ograniczenia używanej powierzchni.  Przeniesienie obiektu kulturowego (np. kapliczki) w inne miejsce po uzyskaniu zgody konserwatora zabytków.  W przypadku rozbudowy stosowanie odpowiednich rozwiązań (patrz pkt 2.2 Powierzchnia ziemi, Przykładowe rozwiązania)

PRZYCZYNY

SKUTKI



Wycinki lasu pod budowę zakładu górniczego



Niszczenie flory i fauny



Przenoszenie siedlisk w przypadku konieczności rozbudowy zakładu górniczego



Niewłaściwe zabezpieczenie przed dostępem do otworu eksploatacyjnego



Zagrożenie bezpieczeństwa i uciążliwość dla ludzi i zwierząt

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA 

Lokalizacja wszystkich wymienionych elementów infrastruktury naziemnej (budynków i linii przesyłowych) poza obszarami chronionymi, ale też gęsto zaludnionymi



Minimalizacja szerokości pasów wycinki niezbędnej do wykonania np. gazociągów, linii energetycznych itp.



Wykonywanie rekultywacji z preferowanym wykorzystaniem lokalnych gatunków [10]



Ogrodzenie obszaru, na którym znajduje się otwór eksploatacyjny w celu uniemożliwienia dostępu do niego ludzi oraz zwierząt ze względu na ryzyko spowodowania wypadku lub awarii

2.7. Likwidacja i rekultywacja Likwidacja otworu ma za zadanie wyeliminowanie jego wpływu na warunki powierzchniowe oraz zapewnienie izolacji przewierconych warstw geologicznych i właściwą ochronę środowiska. Następuje ona po zakończeniu prac rozpoznawczych w otworze poszukiwawczym, który nie został przeznaczony do wydobycia, po eksploatacji lub na skutek awarii uniemożliwiającej kontynuowanie prac wiertniczych. W trakcie likwidacji usuwa się napowierzchniową części zagłowiczenia otworu. W zależności od konstrukcji otworu jego przestrzenie wypełnia się na określonych głębokościach korkami cementowymi, korkami mechanicznymi a przestrzenie pomiędzy korkami są wypełnione płynem technologicznym (najczęściej solanką lub płuczką). Z reguły ostatni korek jest cementowany do wierzchu, gdzie umieszcza się płytę betonową lub pokrywę metalową z nazwą identyfikującą otwór. Sposób likwidacji otworu i jego oznaczenia jest ustalany w Planie ruchu (lub w dodatku do niego), a wszystkie z tym związane prace są opisane w protokole z likwidacji podpisanym przez KRZ. Po wykonaniu likwidacji KRZ informuje o tym właściwy miejscowo OUG oraz właściwy organ administracji lokalnej (np. wójta, burmistrza lub prezydenta). Lokalizacja zlikwidowanych otworów (współrzędne) jest wnoszona do zasobów powiatowych ośrodków dokumentacji geodezyjnej i kartograficznej oraz właściwych organów samorządu terytorialnego . Zabezpieczony otwór zostaje oznaczony tabliczką informacyjną (tzw. świadkiem), która jest geodezyjnym oznaczeniem lokalizacji obiektu podziemnego. Teren wiertni należy poddać procesom rekultywacji, czyli przywróceniu go do stanu wyjściowego [45]. Przeprowadzając likwidację otworu/odwiertu przedsiębiorca zobowiązany jest do prowadzenia prac w taki sposób, aby zapewniona została szczelna izolacja poziomów wodnych, ropnych i gazowych. Powinien także przeprowadzić okresową kontrolę skuteczności likwidacji. Działania te realizowane są w oparciu o zatwierdzony przez urząd górniczy plan ruchu, którego uzupełnieniem jest projekt likwidacji, w którym uwzględnione są takie elementy jak: ● rodzaj zagrożeń, charakterystykę wyeksploatowanych złóż i ich skuteczną izolację, ● stan techniczny otworu lub odwiertu, ● uwarunkowania związane z charakterystyką złoża i profilem geologicznym likwidowanego otworu lub odwiertu, ● historię wiercenia, opróbowania i eksploatacji, ● wykonanie dokładnych pomiarów współrzędnych otworu lub odwiertu, ● warunki terenowe, (odległości od terenów zabudowanych), ● zagrożenia migracją gazu. Kluczowe dla zminimalizowania ryzyka wystąpienia negatywnego wpływu na środowisko jest właściwe przeprowadzenie likwidacji otworu lub odwiertu. Wieloletnia praktyka przedsiębiorstw jak również organów nadzoru i administracji pozwoliła na wypracowanie standardów postępowania, które znalazły także odzwierciedlenie w regulacjach prawnych takich jak Rozporządzenie otworowe. Prawidłowa likwidacja otworu powinna obejmować m.in. zatłoczenie płuczki o właściwych parametrach, usunięcie (gdy to możliwe) uzbrojenia wgłębnego wyposażenia otworu lub odwiertu, sprawdzenie chłonności, a w przypadku pozytywnej oceny wykonania likwidacji chłonności. Ponadto konieczne jest również udostępnienie strefy po eksploatacji płynu złożowego w otworze przeznaczonym do likwidacji oraz likwidacja udostępnionych stref złożowych (dostępnymi technikami), likwidacja pozostałej części otworu zgodnie z projektem likwidacji. Likwidacja otworu kończy się inwentaryzacją geodezyjną i wyznaczeniem odpowiednich stref ochronnych. Skuteczność przeprowadzonej likwidacji potwierdza się m.in. na podstawie badań szczelności korków cementowych.

Rysunek 5. Schemat przedstawiający zlikwidowany otwór i zrekultywowany teren po pracach (źródło: opracowanie Cleantech Poland)

Powtórna likwidacja otworu wiertniczego po wykonaniu roboty geologicznej Jeśli stwierdzi się ekshalację gazu na powierzchni należy niezwłocznie opracować projekt powtórnej likwidacji, co wynika z zapisów §101 ust 1 i 2 Rozporządzenia otworowego. Przy opracowywaniu projektu likwidacji najważniejsze jest zbadanie przyczyny oraz miejsca migracji. Ma to wpływ na dobór odpowiednich technik w zależności od tego czy nieszczelność występuje wewnątrz kolumny rur czy też w przestrzeniach pierścieniowych rur okładzinowych. Relikwidację realizuje się na podstawie projektu sporządzonego i zatwierdzonego przez KRZ albo KRZG z uwzględnieniem następujących działań: ●

usunięcie poprzedniej nieskutecznej likwidacji i udrożnienie otworu,

●

określenie miejsca nieszczelności i jego likwidacja,

●

ponowna likwidacja otworu.

Czasowa likwidacja otworu lub odwiertu W przypadku czasowego zaprzestania prowadzenia prac przez przedsiębiorcę należy dokonać czasowej likwidacji otworu lub odwiertu. W tym też celu podejmuje szereg działań, które obejmują między innymi: zatłoczenie płuczki o parametrach zapewniających nadwyżkę ciśnienia hydrostatycznego nad ciśnieniem złożowym, wykonanie korków (cementowych lub mechanicznych) zgodnie z projektem czasowej likwidacji otworu lub odwiertu, instalację zabezpieczeń umożliwiających pomiar ciśnienia w otworem oraz zabezpieczenie otworu lub odwiertu.

Warto pamiętać, że zgodnie z § 95.1 Rozporządzenia otworowego, po zakończeniu wiercenia otwór lub odwiert powinien zostać zlikwidowany, jeżeli w okresie 4 lat od zakończenia wiercenia nie jest on przeznaczony do dalszego wykorzystania. Po likwidacji otworu/odwiertu oraz obiektów wiertni / zakładu górniczego należy dany obszar poddać rekultywacji zgodnie z ustalonym kierunkiem rekultywacji. Wszelkie zagadnienia związane z rekultywacją zostały opisane w innym opracowaniu [45].

Wpływ na środowisko i jego minimalizacja Należy podkreślić, że w przypadku likwidacji otworu lub odwiertu, działaniem gwarantującym zminimalizowanie negatywnych skutków dla środowiska będzie przeprowadzeni likwidacji w zgodnie z obowiązującymi zasadami i regulacjami. W przypadku rekultywacji i związanych z nią rozbiórek, oddziaływania na środowisko są analogiczne jak na etapie budowy placu. Likwidacja i rekultywacja może wywierać negatywne skutki dla środowiska, które zostały zaprezentowane w tabeli poniżej, z uwzględnieniem przyczyn ich powstawania a także przykładów rozwiązań minimalizujących oddziaływanie na środowisko.

PRZYCZYNY

SKUTKI



Niewłaściwie przeprowadzona likwidacja która może powodować emisję zanieczyszczeń gazowych do atmosfery (ekshalacje gazu)

Zanieczyszczenie powietrza

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA 

Właściwe zaprojektowanie i wykonanie likwidacji otworu.

PRZYCZYNY

SKUTKI



Niewłaściwie przeprowadzona likwidacja otworu, która może powodować migrację medium złożowego do gleby



Zanieczyszczenie gruntu



Niewłaściwie przeprowadzona rekultywacja np. poprzez źle wykonane prace związane z rozłożeniem warstwy gleby:



Pogorszenie właściwości gleby

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA 

Właściwe zaprojektowanie i wykonanie likwidacji otworu.



Rozwiązania odnośnie rekultywacji zawarte są w dokumencie: [45]



Przeprowadzenie badań atmogeochemicznych w celu kontroli stanu jakości powietrza glebowego oraz ewentualnych ekshalacji poza rurami okładzinowymi

PRZYCZYNY

SKUTKI



Niewłaściwie przeprowadzona likwidacja, która może powodować migrację płynów złożowych

Zanieczyszczenie wód

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA 

Właściwe zaprojektowanie i wykonanie likwidacji otworu



Zapewnienie kontroli nad procesem rekultywacji i likwidacji



Badanie stanu wód powierzchniowych i podziemnych po zakończeniu działalności i zachowywanie wyników badań na ewentualność wnoszenia jakichkolwiek roszczeń przez strony

2.8. Poszukiwanie na obszarach morskich Nie istnieją jeszcze doświadczenia międzynarodowe związane z zamiarem poszukiwania czy też eksploatowania złóż gazu z łupków znajdujących się na obszarach morskich. Może się to wiązać z kosztami przeprowadzenia takich operacji – wiercenia setek otworów z platform czy też statków wiertniczych jest w chwili obecnej nieopłacalne. Przemieszczanie platformy wiertniczej (jeśli ma ona możliwość swobodnego przemieszczania), transport urządzeń do wykonywania szczelinowania, dostarczanie wody do wykonywania zabiegów stanowią ogromne wyzwanie logistyczne. Wykonywanie szczelinowania oraz odbiór płynu pozabiegowego na platformie wiertniczej może też być trudne technologicznie. Ponadto ogromnym wyzwaniem może być zapewnienie bezpieczeństwa dla środowiska. Zagrożenia związane z rozbudowanym programem wierceń, a w ich następstwie z licznymi zabiegami szczelinowania, niesie ryzyko związane z zanieczyszczeniem płynami technologicznymi dla środowiska morskiego. Należy też pamiętać, że wykonanie otworu na Morzu Bałtyckim, które jest stosunkowo płytkim basenem, jest około 5 razy droższe niż podobnego otworu wykonanego na lądzie i m.in. z tego głównie względu obecnie inwestycja taka może być nieopłacalna dla przedsiębiorcy. Wykorzystanie tych zasobów może nastąpić w przyszłości, gdy zostaną opracowane odpowiednie technologie.

Wpływ na środowisko i jego minimalizacja Doświadczenia w zakresie pozyskiwania gazu ze złóż konwencjonalnych wskazują, że poszukiwanie gazu na obszarach morskich może wywierać negatywne skutki dla środowiska. W odniesieniu do najczęściej występujących i najbardziej znaczących oddziaływań podczas poszukiwań na obszarach morskich wskazane zostały przyczyny ich powstawania i potencjalne skutki dla środowiska oraz przykłady rozwiązań minimalizujących negatywny wpływ poszukiwań gazu na obszarach morskich na środowisko.

PRZYCZYNY

SKUTKI



Prace na platformie, wiercenie otworów, wykonywania testów związana z emisją zanieczyszczeń gazowych do atmosfery



Zwiększona aktywność transportu morskiego



Spalanie gazu na pochodni

Zanieczyszczenie powietrza

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA ●

Ograniczenie emisji poprzez spalanie gazu na pochodni lub w systemie CCU (closed combustion unit)

PRZYCZYNY

SKUTKI



Instalowanie na dnie morza urządzeń niezbędnych do eksploatacji, rurociągów



Montaż platformy wiertniczej do dna morskiego

Zaburzenia w powierzchni dna morskiego

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA 

Prowadzanie prac z zachowaniem standardów i procedur stosowanych w poszukiwaniach ropy i gazu na obszarach morskich

PRZYCZYNY

SKUTKI



Potencjalne zanieczyszczenie w związku z ewentualną awarią na platformie wiertniczej



Zanieczyszczenie płynami technologicznymi powstałymi w trakcie prac

Zanieczyszczenie wód

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA 

Minimalizacja użycia płuczki na bazie ropy naftowej tzw. OBM (oil based mud)



Niedopuszczenie do zanieczyszczenia wody morskiej wszelkiego rodzaju odpadami powstałymi w trakcie wiercenia

PRZYCZYNY

SKUTKI



Prace wiertnicze z platformy



Zwiększona aktywność transportu morskiego na szlakach morskich

Negatywny wpływ na florę i faunę



Wyznaczanie stref zamkniętych wokół platform wiertniczych



Ograniczenie obszarów dostępnych dla rybołówstwa

PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA 

Wykonywanie prac poza obszarami chronionymi.



Wykonywanie prac w porozumieniu z władzami lokalnymi, urzędami morskimi.



Precyzyjne określenie parametrów pogodowych, przy których prace / ruch morski może być bezpiecznie prowadzony

3. Podsumowanie W niniejszym opracowaniu zaprezentowane zostały najczęściej stosowane rozwiązania technologiczne i organizacyjne, które mają na celu wyeliminowanie lub ograniczenie negatywnego wpływu prac prowadzonych w ramach pozyskiwania gazu ze złóż łupkowych na środowisko. Przedstawiony został także zakres oddziaływania podejmowanych przez przedsiębiorców działań na poszczególne elementy środowiska na każdym etapie procesu inwestycyjnego. Opracowanie ma syntetyczny charakter, wynikający z potrzeby udostępnienia szerokiej grupie odbiorców (wykraczającej poza grono specjalistów branżowych) ogólnej charakterystyki działań podejmowanych w zakresie ochrony środowiska w odniesieniu do możliwych negatywnych skutków prowadzonej działalności. Do negatywnych oddziaływań na środowisko dochodzi głównie w przypadkach niedotrzymywania standardów postępowania lub wystąpienia sytuacji awaryjnych wskutek przypadków losowych. Dlatego istotne jest wdrożenie odpowiednich procedur zapobiegawczych w celu skutecznego reagowania na zaistniałe zagrożenia dla środowiska. Równie istotne jest zapewnienie kontroli, czy podejmowane działania są prawidłowe i zgodne z istniejącymi procedurami i standardami. Zakres oddziaływania na środowisko działalności obejmującej proces pozyskiwania gazu ze złóż łupkowych jest bardzo szeroki. Wynika to z szerokiego spectrum podejmowanych działań oraz ich intensywności. Pośród negatywnych oddziaływań na środowisko można wskazać m.in.:    

emisję hałasu – wynikającą np. z pracy silników maszyn i urządzeń oraz pojazdów wykorzystywanych w trakcie prac, emisję pyłów i gazów – związaną również z pracą silników i ruchem pojazdów, ale także z migracją gazów ku powierzchni ziemi, m.in. na skutek niewłaściwie przeprowadzonych prac wiertniczych, czy też ze spalaniem gazów na pochodni, wycieki substancji, które najczęściej są wynikiem niedopatrzenia lub błędu ludzkiego, pogorszenie właściwości gruntu w rezultacie długotrwałego obciążenia gruntu, zwłaszcza na terenie zakładu.

Rozwiązania odnoszące się do wskazanych w opracowaniu negatywnych skutków dla środowiska wypracowane zostały dzięki wieloletniemu doświadczeniu przedsiębiorców, organów administracji i instytucji naukowo-badawczych. W wielu przypadkach stały się one standardem postępowania odnoszącym się bezpośrednio do bezpieczeństwa osób, jak i do ochrony środowiska. Oczywiście zarówno w Polsce, jak i za granicą przedsiębiorcy zobowiązani są przede wszystkim do przestrzegania regulacji prawnych dotyczących ochrony środowiska oraz zasad bezpieczeństwa na terenie zakładu. Podstawowym celem przedsiębiorstw (w odniesieniu do ochrony środowiska) jest taka organizacja prac i terenu zakładu, aby minimalizować negatywny wpływ prowadzonej działalności. W związku z tym odpowiednie metody techniczne i organizacyjne są dobierane już na etapie planowania inwestycji. W trakcie realizacji kolejnych etapów prac przedsiębiorcy korzystają z szeregu działań chroniących środowisko, pośród których możemy wymienić przykładowo:  

w zakresie ochrony powierzchni ziemi: zdjęcie humusu, ułożenie geomembrany, wyznaczenie odpowiednio zabezpieczonych miejsc składowania substancji niebezpiecznych, w zakresie ochrony wód powierzchniowych i podziemnych: utrzymanie odpowiedniej odległości zakładu od ujęć wód podziemnych, wykonanie systemu drenów, ułożenie geomembrany,

  

w zakresie ochrony powietrza: podłączenie do sieci elektroenergetycznej, wykorzystanie systemów CCU, poprawne wykonanie otworu wiertniczego (zachowanie szczelności otworu), w zakresie ochrony dóbr materialnych i obiektów kultury: wyznaczenie odpowiednich stref ochronnych, gdy to konieczne – przeniesienie obiektu kulturowego, w zakresie ochrony bioróżnorodności i człowieka – instalacja paneli akustycznych, odpowiednie rozlokowanie elementów infrastruktury na terenie zakładu, organizacja prac w taki sposób, aby ograniczać negatywny wpływ na komfort życia okolicznych mieszkańców.

Z uwagi na szybki postęp technologiczny w sektorze poszukiwań i wydobycia gazu z formacji łupkowych oraz zmienne środowisko regulacyjne zaprezentowany przegląd nie powinien być traktowany jako zamknięta lista rozwiązań. Opracowanie przedstawia charakterystykę stosowanych do tej pory metod minimalizacji wpływu na środowisko, bez wskazywania przewagi jednych rozwiązań nad drugimi. Charakterystyka ta nie obejmuje także prezentacji uwarunkowań zastosowania danych technologii i rozwiązań organizacyjnych. Obecnie dostępnych jest wiele opracowań przygotowanych przez organizacje i instytucje zagraniczne lub międzynarodowe, obejmujących przeglądy rozwiązań i rekomendacje w zakresie ochrony środowiska w ramach prac związanych z pozyskiwaniem gazu z formacji łupkowych. W wielu miejscach w opracowaniu znalazły się odniesienia do tych z nich, które stanowić mogą uzupełnienie prezentowanego przeglądu rozwiązań. Można w nich odnaleźć bardziej szczegółowe (np. w odniesieniu do kwestii technicznych) charakterystyki niektórych metod lub odwołania do norm i standardów stosowanych w branży w innych krajach. Minimalizacja wpływu na środowisko jest złożonym zagadnieniem, wynikającym ze znacznego stopnia ingerencji jednocześnie w wiele elementów środowiska. Rozwój poszukiwań w różnych krajach i systemach prawnych oraz konieczność sprostania wynikającym z tego wyzwaniom i ograniczeniom idzie w parze z rozwojem nowych technologii i rozwiązań, które w znaczący sposób pozwalają na ograniczenie wpływu na środowisko (np. biodegradowalne materiały wybuchowe). W Polsce, a także w innych krajach, przedsiębiorcy, instytucje naukowe, organy administracji i inne organizacje wykorzystują swoje doświadczenie i dostępną wiedzę zdobyte w trakcie pozyskiwania gazu ze złóż konwencjonalnych i/lub niekonwencjonalnych. Nie ulega jednak wątpliwości, że rozwój technologii w tym zakresie wymaga cyklicznego monitorowania, co pozwoli na wprowadzanie najlepszych rozwiązań na rynek polski. Przegląd działań minimalizujących wpływ na środowisko prac związanych z pozyskiwaniem gazu ze złóż łupkowych może zatem stanowić punkt wyjścia głębszej analizy nowych lub stosowanych w Polsce i na świecie rozwiązań organizacyjnych i technologii mających na celu ochronę środowiska.

Bibliografia Literatura zagraniczna [1] [2] [3] [4] [5]

[6] [7] [8] [9] [10] [11] [12] [13] [14] [15]

[16]

[17] [18] [19]

[20]

[21] [22] [23] [24] [25]

An Assessment of the Environmental Implications of Oil and Gas Production, A Regional Case Study, U.S. Environmental Protection Agency, 2008 Assessment of the Potential Impacts of Hydraulic Fracturing for Oil and Gas on Drinking Water Resources, EPA, 2015 Cements and materials for well cementing – Part 1. Specification EN ISO 104261:2009 Engineering energy: unconventional gas production. Report for the Australian Council of Learned Academies, Cook P. i in., 2013 Environmental management in oil and gas exploration and production, An overview of issues and management approaches, Joint E&P Forum/UNEP Technical Publications, 1997 Environmental manual for worldwide geophysical operations, International Association Of Geophysical Contractors, 2001 ESRD/Distance Requirements Exploration Directive 2006-15, Alberta Government, 2013 Factsheet: Understanding ‘Fracking’, NOGEPA, 2012 Field testing of drilling fluids Part 1, Part 2. Water-based fluids EN ISO 10414-1:2008 Good Practice in the Prevention and Mitigation of Primary and Secondary Biodiversity Impacts, The Energy & Biodiversity Initiative Handling Produced water from hydraulic fracturing, Boschee P., Oil and Gas Facilities, 2012 Hydraulic Fracture-Height Growth: Real Data, Fisher K., Warpinski N., Society of Petroleum Engineers, 2011 Hydraulic Fracturing Operations – Well Construction and Integrity Guidelines, API Guidance Document HF1, 2009 Marine Mammals and noise, A sound Approach to Research And Managment, A report to Congress from the Marine Mammal Commission, 2007 Memorandum: Multi-Agency Collaboration on Unconventional Oil and Gas Research, Multiagency: U.S. Department of Energy, U.S. Department of the Interior, and the U.S. Environmental Protection Agency, Washington DC, 2012 Part III: Flare Reduction Project Family Oil and Natural Gas Industry Guidelines for Greenhouse Gas Reduction Projects, Oil and Natural Gas Industry Guidelines for Greenhouse Gas Reduction Projects, IPIECA, 2009 Practices for Mitigating Surface Impacts Associated with Hydraulic Fracturing, API Guidance Document HF3, 2011 Progression Toward Implementation of Environmentally Resposnsible Fracturing Processes, Society of Petroleum Engineers, 2011 Recommended Best Management Practices for Marcellus Shale Gas Development in Maryland, Eshleman K.N., Elmore A., Appalachian Laboratory, University of Maryland Center for Environmental Science, Frostburg, 2013 Review of State and Industry Spill Data: Characterization of Hydraulic FracturingRelated Spills, U.S. Environmental Protection Agency Office of Research and Development Washington DC, 2015 Risk Managment of Shale Gas Developments and Operations, Recommended Practice DNV-RP-U301, Det Norske Veritas AS, 2013 Seismic Surveys and Protecting the Marine Environment, IAGC, 2014 Shale gas extraction in the UK: a review of hydraulic fracturing Issued, The Royal Society and The Royal Academy of Engineering, 2012 Steel pipes for use as casing or tubing for wells EN ISO 11960:2004 (3rd edition) + COR1:2007 (in revision WI 232) Study Asseses Shale Decline Rates, The American Oil and Gas Reporter, 2011 75

[26] The Oil and Gas Industry: Operating in Sensitive Environments, International Petroleum Industry Environmental Conservation Association, 2003 [27] UK Onshore Shale Gas Well Guidelines, Exploration and appraisal phase, United Kingdom Onshore Operators Group, Issue 1, 2013 [28] Vibration and air pressure monitoring of seismic sources, Alcudia A.D., Stewart R.R., Eliuk N.. Espersen R., CREWES Research Report, Vol. 19, 2007 [29] Water Management Associated with Hydraulic Fracturing, API Guidance Document HF2, 2010

Literatura krajowa [30] Badania aspektów środowiskowych procesu szczelinowania hydraulicznego wykonanego w otworze Łebień LE-2H. Raport końcowy, Warszawa 2011 [31] Badania klimatu akustycznego w rejonie prowadzonych prac sejsmicznych, Macuda, J. Zawisza, L., Wiertnictwo, Nafta, Gaz, t. 25, 2008 [32] Ćwiczenie z demokracji? lokalne konflikty na tle gazu łupkowego, Stankiewicz P., Suchomska J., http://nowyobywatel.pl/2014/04/30/cwiczenie-z-demokracji-lokalnekonflikty-na-tle-gazu-lupkowego/ [33] Decyzje o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia dla koncesji: PGNiG „Ropczyce, Bratkowice, Strzyżów”, dla koncesji ENI „Malbork”, dla koncesji PGNiG „Miedzyrzec”, „Wierzbica” [34] Hałas podczas poszukiwań gazu łupkowego, Starzycka A., infolupki.pgi.gov.pl. [35] Odpowiedzi na pytania i oczekiwania przedstawicieli organizacji pozarządowych przedstawione na spotkaniu w Muzeum Gazownictwa 19 grudnia 2012 r., PGNiG [36] Praktyki w zakresie eksploatacji ropy i gazu rekomendowane przez OPPPW, http://www.opppw.pl/en/opppws_materials/27 [37] Problem emisji powierzchniowej z otwartych zbiorników na płyn po szczelinowaniu hydraulicznym, Kołodziejak G., Nafta–Gaz 2014, nr 4, s. 211–218 [38] Studium nad problemami oceny skutków środowiskowo-przestrzennych eksploatacji gazu z łupków w województwie pomorskim i przyległych obszarach morskich, Problemy Ocen Środowiskowych. Kwartalnik, numer specjalny 2012; Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Gdańsk 2012 [39] Środowisko i prace rozpoznawcze dotyczące gazu z łupków. Wyniki badań środowiska gruntowo-wodnego, powietrza, klimatu akustycznego, płynów technologicznych i odpadów, praca zbiorowa, Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Akademia Górniczo-Hutnicza im. S. Staszica w Krakowie, Politechnika Gdańska, Warszawa 2015 – Raport Konsorcjum Badawczego [40] Użytkowanie urządzeń przeciwerupcyjnych i cementacyjnych, Górski W., Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007 [41] Wpływ wydobycia gazu łupkowego na rozwój społeczno-ekonomiczny regionów – amerykańskie success story i potencjalne szanse dla Polski, Instytut Kościuszki, Kraków, http://www.lupkipolskie.pl/media/2603/raport_instytut_kosciuszki.pdf

Plany ruchu zakładów wykonujących roboty geologiczne oraz projekty prac geologicznych dla otworów: [42] Wysin 2H (PGNiG) [43] Wysin 3H (PGNiG)

Bezpośrednio powiązane opracowania [44] Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych. Raporty i procedura OOŚ, Deloitte, w trakcie opracowania [45] Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych. Rekultywacja gruntów, Deloitte, w trakcie opracowania [46] Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych. Monitoring Środowiska, Deloitte, w trakcie opracowania [47] Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych. Gospodarowanie odpadami, ściekami i płynami technologicznymi, SEGI AT, materiał niepublikowany, Arch. GDOŚ, Warszawa [48] Pozyskiwanie gazu ze złóż niekonwencjonalnych. Wymogi prawno-administracyjne, opracowanie wykonane dla generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, K&L Gates Jamka s.k., Warszawa 2015 r. – Wymogi prawno-administracyjne

[49] [50] [51] [52] [53] [54] [55] [56] [57] [58] [59] [60] [61]

Strony internetowe: http://geoportal.pgi.gov.pl http://lupki.mos.gov.pl http://www.razemolupkach.pl http://www.shale-gas-information-platform.org http://www.opppw.pl/ http://www.dahana.com/news/dahana-develops-biodegradable-explosives-andpropellant/ http://www.newpigenergy.com/ http://www.duradeckmats.com/ http://www.newpark.com/capabilities/mats-and-integrated-services/applications/oiland-gas http://www.bergco.com/ http://www.rainforrent.com http://www.water-storage-tank.com/ www.infolupki.pgi.gov.pl

Załącznik nr 1 Załącznik nr 1A Zakres przedsięwzięć poszukiwania i rozpoznawania oraz wydobywania gazu ze skał łupkowych

Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych PRZEGLĄD ROZWIĄZAŃ MINIMALIZUJĄCYCH WPŁYW NA ŚRODOWISKO Załącznik nr 1 A - Zakres przedsięwzięć poszukiwania i rozpoznawania oraz wydobywania gazu z formacji łupkowych

DZIAŁANIA

Koncesja/ decyzja inwestycyjna

DZIAŁANIA

Koncesja

FAZA POSZUKIWANIA I ROZPOZNAWANIA B U D O WA

E K S P L O ATA C J A

Badania sejsmiczne

Przygotowanie terenu

• Przygotowanie dostępu do terenu objętego badaniem (np. wycinka drzew) • Wzbudzanie fali sejsmicznej przy użyciu ładunków wybuchowych • Wzbudzanie fali sejsmicznej przy użyciu wibratorów

• Wycinka drzew i krzewów • Zdjęcie próchniczej warstwy gleby • Budowa drogi dojazdowej, parkingów • Budowa wiertni, w tym prace przygotowawcze do wykonania roboty geologicznej • Wiercenie / budowa studni / ujęcia wody powierzchniowej. • Budowa linii elektroenergetycznej • Budowa rurociągu/ kanalizacji

Zabiegi intensyfikacyjne

Wiercenie otworów • Wiercenie • Pobór wód • Przygotowanie i zatłaczanie płynów technologicznych • Gospodarka odpadami (zwierciny, zużyte płuczki, woda złożowa, resztki zaczynów cementowych zawierające płuczki)

• Zabieg intensyfikacji - szczelinowanie hydrauliczne • Pobór wód • Przygotowanie i zatłaczanie płynów technologicznych • Gospodarka odpadami (płyn pozabiegowy)

L IK W ID A C J A

Testowanie otworu • Wykonanie perforacji

Rekultywacja

Likwidacja

• Likwidacja otworu lub przekazanie do eksploatacji • Rozbiórka wiertni oraz likwidacja otworów wiertniczych/ odwiertów, demontaż urządzenia wiertniczego wraz z infrastrukturą powiązaną (zapleczem technicznym oraz zapleczem socjalnym)

• Niwelacja terenu • Odbudowa infrastruktury • Zabiegi agrotechniczne i biologiczne

FAZA WYDOBYWANIA Przygotowanie terenu

B U D O WA

• Wycinka drzew i krzewów • Zdjęcie próchniczej warstwy gleby • Budowa drogi dojazdowej, parkingów • Budowa wiertni, w tym prace przygotowawcze do wykonania roboty geologicznej

Przygotowanie infrastruktury

• Budowa infrastruktury przesyłowej - gazociągu • Wycinka drzew i krzewów • Budowa dróg, parkingów, ew. linii kolejowej • Budowa zabudowy socjalnej i biurowej • Budowa rurociągu / kanalizacji • Montaż urządzeń eksploatacyjnych np. instalacji do oczyszczania gazu • Budowa linii elektroenergetycznej

E K S P L O ATA C J A

Wiercenie otworów

Zabiegi intensyfikacyjne

Eksploatacja złoża

• Wiercenie • Pobór wód • Przygotowanie i zatłaczanie płynów technologicznych • Gospodarka odpadami (zwierciny, zużyte płuczki, woda złożowa, resztki zaczynów cementowych zawierające płuczki)

• Zabieg intensyfikacji - szczelinowanie • Pobór wód • Przygotowanie i zatłaczanie płynów technologicznych • Gospodarka odpadami (płyn pozabiegowy)

• Budowa instalacji w strefach przyodwiertowych • Budowa ośrodka zbioru i uzdatniania gazu (OZUG) • Budowa rurociągów łączących strefy przyodwiertowe z OZUG • Budowa gazociągu spedycyjnego • Gospodarka odpadami (odpady powstające w związku z uzdatnianiem i przygotowaniem gazu do transportu)

L IK W ID A C J A

Likwidacja

• Likwidacja odwiertów • Likwidacja placu zakładu górniczego (likwidacja ujęć wód, likwidacja instalacji do oczyszczania gazu, likwidacja linii elektroenergetycznej, likwidacja rurociągu/ kanalizacji, likwidacja gazociągu, likwidacja parkingów, drogi, linii kolejowej, zaplecza socjalnego)

Rekultywacja

• Niwelacja terenu • Odbudowa infrastruktury • Zabiegi agrotechniczne i biologiczne

Nie należy także wyłącznie na podstawie zawartych tu informacji podejmować jakichkolwiek decyzji dotyczących Państwa działalności. Przed podjęciem jakichkolwiek decyzji lub działań dotyczących kwestii finansowych czy biznesowych powinni Państwo skorzystać z porady profesjonalnego doradcy. Deloitte Touche Tohmatsu Limited, Deloitte Global Services Limited, Deloitte Global Services Holdings Limited, Deloitte Touche Tohmatsu Verein, firmy członkowskie oraz podmioty stowarzyszone nie ponoszą odpowiedzialności za jakiekolwiek szkody wynikające z wykorzystania informacji zawartych w publikacji ani za Państwa decyzje podjęte w związku z tymi informacjami. Osoby korzystające z powyższej publikacji robią to na własne ryzyko i ponoszą pełną związaną z tym odpowiedzialność.

Deloitte świadczy usługi audytorskie, konsultingowe, doradztwa podatkowego i finansowego klientom z sektora publicznego oraz prywatnego, działającym w różnych branżach. Dzięki globalnej sieci firm członkowskich obejmującej 150 krajów oferujemy najwyższej klasy umiejętności, doświadczenie i wiedzę w połączeniu ze znajomością lokalnego rynku. Pomagamy klientom odnieść sukces niezależnie od miejsca i branży, w jakiej działają. 200 000 pracowników Deloitte na świecie realizuje misję firmy: stanowić standard najwyższej jakości. Specjalistów Deloitte łączy kultura współpracy oparta na zawodowej rzetelności i uczciwości, maksymalnej wartości dla klientów, lojalnym współdziałaniu i sile, którą czerpią z różnorodności. Deloitte to środowisko sprzyjające ciągłemu pogłębianiu wiedzy, zdobywaniu nowych doświadczeń oraz rozwojowi zawodowemu. Eksperci Deloitte z zaangażowaniem współtworzą społeczną odpowiedzialność biznesu, podejmując inicjatywy na rzecz budowania zaufania publicznego i wspierania lokalnych społeczności.

Nazwa Deloitte odnosi się do jednej lub kilku jednostek Deloitte Touche Tohmatsu Limited, prywatnego podmiotu prawa brytyjskiego z ograniczoną odpowiedzialnością i jego firm członkowskich, które stanowią oddzielne i niezależne podmioty prawne. Dokładny opis struktury prawnej Deloitte Touche Tohmatsu Limited oraz jego firm członkowskich można znaleźć na stronie www.deloitte.com/pl/onas.

Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych RAPORTY I PROCEDURA OOŚ

Zespół autorski

Pod redakcją Deloitte Advisory Sp. z o.o.: Irena Pichola Rafał Rudzki Monika Walencka Klaudia Jabłońska Nadzór merytoryczny nad opracowaniem: Anita Kuliś Współpraca: Grzegorz Godlewski Iwona Rajkiewicz Maciej Januszewski Łukasz Mazurek Parker Snyder Rafał Janus Zbigniew Ząbkiewicz

POZYSKIWANIE GAZU Z FORMACJI ŁUPKOWYCH RAPORTY I PROCEDURA OOŚ

Zamawiający: Ministerstwo Środowiska ul. Wawelska 52/54 00-922 Warszawa www.mos.gov.pl

Wydawca: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska ul. Wawelska 52/54 00-922 Warszawa www.gdos.gov.pl

EGZEMPLARZ BEZPŁATNY

Spis treści Spis tabel, schematów i rysunków ........................................................................................................................... 5 Lista skrótów użytych w treści opracowania ............................................................................................................ 6 Spis aktów prawnych mających zastosowanie w opracowaniu (stan prawny na dzień 16 października 2015 r.) .... 8 Słownik pojęć stosowanych w opracowaniu .......................................................................................................... 11 1. Wstęp ……………………………………………………………………………………………………………………..21 1.1.

Formalnoprawna podstawa wykonania opracowania ...................................................................... 21

1.2.

Cel opracowania oraz jego odbiorcy ................................................................................................ 21

1.3.

Zastosowane podejście analityczne ................................................................................................ 23

1.4.

System ocen oddziaływania na środowisko na tle procesu inwestycyjnego i wynikające z niego uwarunkowania dla opracowania .................................................................................................... 24

2. Procedura oceny oddziaływania na środowisko i procedura oceny oddziaływania na obszary Natura 2000 ... 29 2.1.

Kwalifikacja przedsięwzięć do procedury oceny oddziaływania na środowisko i procedury oceny oddziaływania na obszary Natura 2000 .......................................................................................... 30

2.2.

Organy administracji właściwe do przeprowadzenia procedury OOŚ oraz wydania opinii lub uzgodnień w trakcie procedury OOŚ ............................................................................................... 40

2.3.

Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach ................................................................................ 44

2.4.

Decyzja budowlana – procedura ponownej OOŚ ............................................................................ 50

2.5.

Procedura oceny oddziaływania na obszary Natura 2000 ............................................................... 52

2.6.

Transgraniczna ocena oddziaływania na środowisko ...................................................................... 57

3. Dokumenty merytoryczne do procedury OOŚ.................................................................................................. 59 3.1.

Karta informacyjna przedsięwzięcia ................................................................................................. 60

3.1.1. Cel i zakres karty informacyjnej przedsięwzięcia ............................................................................. 60 3.1.2. Zawartość KIP – charakterystyka przedsięwzięcia .......................................................................... 65 3.1.3. Zawartość KIP – charakterystyka środowiska.................................................................................. 72 3.2.

Raport o oddziaływaniu na środowisko ............................................................................................ 76

3.2.1. Cel i zakres raportu o oddziaływaniu na środowisko ....................................................................... 76 3.2.2. Zawartość Raportu OOŚ – charakterystyka przedsięwzięcia .......................................................... 82 3.2.3. Zawartość Raportu OOŚ – charakterystyka środowiska .................................................................. 85 3.2.4. Streszczenie w języku niespecjalistycznym ..................................................................................... 89 3.3.

Kluczowe oddziaływania na środowisko procesu pozyskania gazu ze skał łupkowych oraz sposoby minimalizacji oddziaływań i ocena ich wpływu na środowisko ........................................................ 90

3.3.1. Podstawowe różnice w przedsięwzięciu w fazach poszukiwania i rozpoznawania oraz wydobywania gazu ze skał łupkowych .................................................................................................................. 90 3.3.2. Kluczowe oddziaływania na środowisko i sposoby minimalizacji oddziaływań ................................ 91 3.4.

Konflikty społeczne i sposoby informowania oraz angażowania społeczeństwa ............................. 96

3.4.1. Konflikty społeczne w Raporcie OOŚ i KIP ...................................................................................... 96 3.4.2. Rola organów administracji – udział społeczeństwa w procedurze oceny oddziaływania na środowisko ...................................................................................................................................... 97 3.4.3. Rola przedsiębiorcy ......................................................................................................................... 98 3.5.

Monitoring w Raporcie OOŚ i KIP .................................................................................................. 101

3.6.

Metody wykorzystane do sporządzenia karty informacyjnej przedsięwzięcia i raportu o oddziaływaniu na środowisko oraz źródła wiedzy ......................................................................... 101

3.7.

Wymagania dotyczące grafiki, map i schematów .......................................................................... 103

3.8.

Zasady i sposoby oceny dokumentów merytorycznych ................................................................. 105

3.8.1. Zalecenia ogólne ........................................................................................................................... 105 3.8.2. Karta informacyjna przedsięwzięcia ............................................................................................... 107 3.8.3. Raport OOŚ/Raport o oddziaływaniu na obszar Natura 2000........................................................ 107 4. Rekomendacje dotyczące wykonywania raportów i przeprowadzania ocen oddziaływania na środowisko ... 110 Bibliografia ........................................................................................................................................................... 117 Załącznik nr 1 ...................................................................................................................................................... 120

Spis tabel, schematów i rysunków Tabela 1. Odbiorcy o najwyższym prawdopodobieństwie wykorzystania opracowania ....................... 22 Tabela 2. Przykłady przedsięwzięć powiązanych z pozyskaniem gazu ze złóż łupkowych wymienione w Rozporządzeniu OOŚ – § 2 ust. 1. ................................................................................ 32 Tabela 3. Przykłady przedsięwzięć powiązanych z pozyskaniem gazu ze złóż łupkowych wymienione w Rozporządzeniu OOŚ – § 3 ust. 1 ................................................................................. 32 Tabela 4. Podsumowanie procesu kwalifikacji do procedury OOŚ pozyskania gazu ze złóż łupkowych .............................................................................................................................................. 36 Tabela 5. Organy administracji właściwe do przeprowadzenia procedury OOŚ dla analizowanego przedsięwzięcia i przedsięwzięć z nim powiązanych ................................................... 41 Tabela 6. Powiązanie zawartości formalnej KIP z uwarunkowaniami branymi pod uwagę przez organ administracji na etapie stwierdzenia obowiązku przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko. ............................................................................................................................................ 62 Tabela 7. Wymagania prawne dotyczące zawartości Raportu OOŚ .................................................... 78 Tabela 8. Przykładowe serwisy przydatne do pozyskania podkładów mapowych oraz informacji o środowisku ........................................................................................................................................ 105

Schemat 1. Podział planowanych przedsięwzięć a decyzje administracyjne związane z procedurą oceny. ................................................................................................................................ 26 Schemat 2. System ocen oddziaływania na środowisko i dokumenty merytoryczne do procedur. ...... 27 Schemat 3. Uproszczony schemat procedury wydawania DŚU w przypadku wniosku z KIP .............. 47 Schemat 4. Uproszczony schemat procedury wydawania DŚU w przypadku wniosku z Raportem OOŚ ...................................................................................................................................... 48 Schemat 5. Uproszczony schemat procedury ponownej oceny oddziaływania na środowisko na etapie decyzji budowlanej (przypadki I i II) ............................................................................................ 50 Schemat 6. Uproszczony schemat procedury ponownej oceny oddziaływania na środowisko na etapie decyzji budowlanej (przypadek III) ............................................................................................. 51 Schemat 7. Uproszczony schemat procedury oceny oddziaływania na obszary Natura 2000 na etapie decyzji realizacyjnej (przedsięwzięcie z III grupy) ...................................................................... 55 Schemat 8. Przykład prostej grafiki obrazującej położenie obszarów chronionych w stosunku do położenia planowanego przedsięwzięcia .............................................................................................. 75 Schemat 9. Sposoby minimalizacji oddziaływań planowanego przedsięwzięcia na środowisko .......... 92

Fot. 1. Przykład rozwiązania chroniącego środowisko zastosowanego w fazie poszukiwania i rozpoznawania gazu w złożach łupkowych – zbiornik na wodę spływającą z placu wiertni (fot. T. Palak).................... 69 Fot. 2. Przykład rozwiązania chroniącego środowisko zastosowanego w fazie poszukiwania i rozpoznawania gazu w złożach łupkowych – uszczelnienie budowanego placu wiertni (fot. T. Palak) ......................... 69 Fot. 3. Przykład dodatkowego zabezpieczenia na placu z wiertnią. Widoczna podsypka piaskowa i nieprzepuszczalna folia ukształtowana w formie wanny pod zbiornikami na paliwo do generatorów (fot. A. Kuliś) .......................................................................................................................................... 93

Lista skrótów użytych w treści opracowania UŻYWANY SKRÓT

ZNACZENIE

BHP

Bezpieczeństwo i higiena pracy

BIP

Biuletyn Informacji Publicznej

DŚU

Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach – patrz Słownik pojęć stosowanych w opracowaniu

DUM

Dyrektor Urzędu Morskiego

GDOŚ

Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska/Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska

GIOŚ

Główny Inspektor Ochrony Środowiska

GIS

Geographic Information System – system informacji geograficznej

GUS

Główny Urząd Statystyczny

IFC

International Finance Corporation – Międzynarodowa Korporacja Finansowa

IMGW

Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – prowadzi m.in. monitoring klimatyczny i hydrologiczny kraju

JCW

Jednolite części wód

KIP

Karta informacyjna przedsięwzięcia – patrz Słownik pojęć stosowanych w opracowaniu

KZGW

Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej

MPZP

Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego

MŚ

Minister Środowiska / Ministerstwo Środowiska

OOŚ

Ocena oddziaływania na środowisko – patrz Słownik pojęć stosowanych w opracowaniu

OPPPW

Organizacja Polskiego Przemysłu Poszukiwawczo-Wydobywczego

PMŚ

Państwowy Monitoring Środowiska

PPIS

Państwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny

PWIS

Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny

PZP

Plan zagospodarowania przestrzennego

Raport OOŚ

Raport o oddziaływaniu na środowisko planowanego przedsięwzięcia

RDOŚ

Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska

RZGW

Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej; siedziby: Szczecin, Poznań, Wrocław, Gliwice, Kraków, Warszawa, Gdańsk

Strategiczna OOŚ

Ocena oddziaływania projektów planów, programów, strategii i innych dokumentów strategicznych na środowisko – patrz Słownik pojęć stosowanych w opracowaniu

SUiKZP

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego

Udział stwa

społeczeń- Procedura udziału społeczeństwa – patrz Słownik pojęć stosowanych w opracowaniu

Unia Europejska

WIOŚ

Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska

WSA

Wojewódzki Sąd Administracyjny

Zakład

Zakład wykonujący roboty geologiczne lub zakład górniczy - w zależności od kontekstu

Spis aktów prawnych mających zastosowanie w opracowaniu (stan prawny na dzień 16 października 2015 r.) Poniżej podano tylko kluczowe dla opracowania konwencje, dyrektywy i akty prawa polskiego. Pogrubioną czcionką oznaczono skróty aktów prawnych używane w dokumencie. Prawo międzynarodowe 1. Europejska konwencja krajobrazowa, sporządzona we Florencji dnia 20 października 2000 r. (Dz. U. z 2006 r. Nr 14, poz. 98) – Konwencja krajobrazowa 2. Konwencja o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska, sporządzona w Aarhus dnia 25 czerwca 1998 r. (Dz. U. z 2003 r. Nr 78, poz. 706) – Konwencja z Aarhus 3. Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego, sporządzona w Ramsarze dnia 2 lutego 1971 r. (Dz. U. z 1978 r. Nr 7, poz. 24, z późn. zm.) – Konwencja ramsarska 4. Konwencja o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym, sporządzona w Espoo dnia 25 lutego 1991 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 96, poz. 1110) – Konwencja Espoo 5. Konwencja o różnorodności biologicznej, sporządzona w Rio de Janeiro dnia 5 czerwca 1992 r. (Dz. U. z 2002 r. Nr 184, poz. 1532) – Konwencja o różnorodności biologicznej Prawo unijne 1. Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (Dz. Urz. WE L 327 z 22.12.2000, str. 1, z późn. zm.) – RDW albo ramowa dyrektywa wodna 2. Dyrektywa 2001/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 czerwca 2001 r. w sprawie oceny wpływu niektórych planów i programów na środowisko (Dz. Urz. UE L 197 z 21.07.2001, str. 30; Dz. Urz. Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15, t. 6, str. 157); – Dyrektywa SOOŚ 3. Dyrektywa 2004/35/WE z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu (Dz. Urz. UE L 143 z 30.04.2004, str. 56; Dz.Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15, t. 8, str. 357) – Dyrektywa szkodowa 4. Dyrektywa 2009/147/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dz. Urz. WE L 103 z 25.04.1979, str. 1, z późn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15, t. 1, str. 98, z późn. zm.) – Dyrektywa ptasia 5. Dyrektywa 2011/92/UE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie oceny skutków wywieranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko naturalne (Dz. Urz. UE L 26 z 28.01.2012, str. 1, z późn. zm.) – Dyrektywa OOŚ 6. Dyrektywa 94/22/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 maja 1994 r. w sprawie warunków udzielania i korzystania z zezwoleń na poszukiwanie, badanie i produkcję węglowodorów (Dz. Urz. WE L 164 z 30.05.1994, str. 3) – Dyrektywa węglowodorowa 7. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz. Urz. WE L 206 z 22.07.1992, str. 7, z późn. zm.; Dz. Urz. Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15, t. 2, str. 102, z późn. zm.) – Dyrektywa siedliskowa Prawo krajowe Ustawy i wydane do nich rozporządzenia: 1. Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. z 2013 r. poz. 1235, z późn. zm.) – Ustawa OOŚ

a) Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. z 2010 r. Nr 213, poz. 1397, z późn. zm.) – Rozporządzenie OOŚ b) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 kwietnia 2012 r. w sprawie szczegółowego zakresu informacji o prowadzonych ocenach oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko oraz strategicznych ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. z 2012 r. poz. 529) 2. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2013 r. poz. 627, z późn. zm.) – Ustawa o ochronie przyrody a) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z 2014 r. poz. 1348) b) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów (Dz. U. z 2014 r. poz. 1408) c) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz. U. z 2014 r. poz. 1409) d) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2012 r. w sprawie centralnego rejestru form ochrony przyrody (Dz. U. z 2012 r. poz. 1080) e) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz. U. z 2011 r. Nr 25, poz. 133, z późn. zm.) f) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz. U. z 2010 r. Nr 77, poz. 510, z późn. zm.) 3. Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. z 2015 r. poz. 196, z późn. zm.) – PGiG a) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 lutego 2012 r. w sprawie planów ruchu zakładów górniczych (Dz. U. z 2012 r. poz. 372) – Rozporządzenie w sprawie planów ruchu 4. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2013 r. poz. 1232, z późn. zm.) – POŚ a) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 sierpnia 2014 r. w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości (Dz. U. z 2014 r. poz. 1169) b) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 października 2014 r. w sprawie wymagań w zakresie prowadzenia pomiarów wielkości emisji oraz pomiarów ilości pobieranej wody (Dz. U. z 2014 r. poz. 1542) c) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. z 2012 r. poz. 1031) d) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 września 2012 r. w sprawie dokonywania oceny poziomów substancji w powietrzu (Dz. U. z 2012 r. poz. 1032) e) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 czerwca 2011 r. w sprawie wymagań w zakresie prowadzenia pomiarów poziomów substancji lub energii w środowisku przez zarządzającego drogą, linią kolejową, linią tramwajową, lotniskiem lub portem (Dz. U. z 2011 r. Nr 140, poz. 824, z późn. zm.) f) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 stycznia 2010 r. w sprawie wartości odniesienia dla niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. z 2010 r. Nr 16, poz. 87) g) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 10 listopada 2010 r. w sprawie sposobu ustalania wartości wskaźnika hałasu LDWN (Dz. U. z 2010 r. Nr 215, poz. 1414) h) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie rodzajów wyników pomiarów prowadzonych w związku z eksploatacją instalacji lub urządzenia i innych danych oraz terminów i sposobów ich prezentacji (Dz. U. z 2008 r. Nr 215, poz. 1366) 5.

Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne (Dz. U. z 2015 r. poz. 469) – PW

a) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 10 listopada 2011 r. w sprawie wykazu substancji priorytetowych w dziedzinie polityki wodnej (Dz. U. z 2011 r. Nr 254, poz. 1528) b) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 18 listopada 2014 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub ziemi oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 1800) c) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 22 października 2014 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U. z 2014 r. poz. 1482) d) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 listopada 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia (Dz. U. z 2002 r. Nr 204, poz. 1728) e) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. U. z 2011 r. Nr 258, poz. 1549) 6. Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2013 r. poz. 267, z późn. zm.) – KPA 7. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz. U. z 2013 r. poz. 1409, z późn. zm.) – Pr. Bud. 8. Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz. U. z 2014 r. poz. 1789) – Ustawa szkodowa 9. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2014 r. poz. 1446, z późn. zm.) – Ustawa o ochronie zabytków 10. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2015 r. poz. 199, z późn. zm.) – Ustawa o planowaniu 11. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2015 r. poz. 782, z późn. zm.)

Emisja – wprowadzane bezpośrednio lub pośrednio, w wyniku działalności człowieka, do powietrza, wody, gleby lub ziemi: a) substancje, b) energie, takie jak ciepło, hałas, wibracje lub pola elektromagnetyczne (art. 3 pkt 4 POŚ). HSSE – (z ang. Health, Safety, Security and Environment) wewnętrzne zasady i procedury postępowania związane ze zdrowiem, bezpieczeństwem, ochroną fizyczną i środowiskiem, w odniesieniu, do których przedsiębiorcy prowadzą działalność. Humus – tzw. próchnica; bezpostaciowe organiczne szczątki w różnym stadium mikrobiologicznego i fizykochemicznego procesu rozkładu, głównie roślinne, nagromadzone w glebie albo na jej powierzchni. Humus wykorzystywany jest w rolnictwie jako nawóz. Instalacja – w niniejszym opracowaniu pod pojęciem instalacji rozumie się zespół maszyn wraz z wyposażeniem, powiązanych technologicznie, w których skład wchodzą maszyny wiertnicze i energetyczne niezbędne do wykonania otworu wiertniczego o zaplanowanej konstrukcji przy wykorzystaniu różnych technik i technologii wiercenia oraz zabiegów technologicznych przewidzianych do wykonania w otworze. Inwestor – inaczej Przedsiębiorca. Inwestycja celu publicznego – działanie o znaczeniu lokalnym (gminnym) i ponadlokalnym (powiatowym, wojewódzkim i krajowym) stanowiące realizację celów, o których mowa w art. 6 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami. W myśl tej ustawy celem publicznym jest m.in. „poszukiwanie, rozpoznawanie, wydobywanie złóż kopalin objętych własnością górniczą”. W Ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym poprzez inwestycje celu publicznego rozumie się „działania o znaczeniu lokalnym (gminnym) i ponadlokalnym (powiatowym, wojewódzkim i krajowym), a także krajowym (obejmującym również inwestycje międzynarodowe i ponadregionalne), bez względu na status podmiotu podejmującego te działania oraz źródła ich finansowania, stanowiące realizację celów, o których mowa w art. 6 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami”. Karta informacyjna przedsięwzięcia (KIP) – dokument przygotowany przez inwestora zawierający podstawowe informacje o przedsięwzięciu. Zawartość dokumentu określa art. 3, ust. 1 pkt 5 Ustawy OOŚ. Kompensacja przyrodnicza – zdefiniowana jest zarówno w POŚ, jak i w Ustawie o ochronie przyrody. W POŚ definiuje się ją jako „zespół działań prowadzących do wyrównania szkód dokonanych w środowisku przez realizację przedsięwzięcia”. Kompensacja przyrodnicza może być również stosowana na mocy Ustawy o ochronie przyrody i wtedy oznacza, że planowane przedsięwzięcie będzie miało znacząco negatywne oddziaływanie na obszary Natura 2000. Kompensację taką definiujemy jako działania, których celem jest zrównoważenie negatywnego oddziaływania przedsięwzięcia oraz kompensacja proporcjonalna do szkody wyrządzonej danemu gatunkowi lub siedlisku przyrodniczemu, przy czym musi ona zapewniać spójność i właściwe funkcjonowanie sieci obszarów Natura 2000. Działania kompensacyjne powinny być wykonane i ocenione pod kątem efektywności, zanim nastąpi nieodwracalna szkoda w środowisku przyrodniczym. Kompensacja przyrodnicza jest stosowana w ostateczności, kiedy nie ma sposobu uniknięcia lub minimalizacji znaczącego oddziaływania. Konkluzja BAT – rozumie się przez to dokument sporządzony na podstawie dokumentu referencyjnego BAT, przyjmowany przez Komisję Europejską, w drodze decyzji, zgodnie z przepisami dotyczącymi emisji przemysłowych, formułujący wnioski dotyczące najlepszych dostępnych technik, ich opisu, informacji służącej ocenie ich przydatności, wielkości emisji powiązanych z najlepszymi dostępnymi technikami, powiązanego monitoringu, powiązanych poziomów zużycia oraz, w stosownych przypadkach, odpowiednich sposobów przeprowadzenia remediacji (art. 3 pkt 8d POŚ).

Krajobraz – obszar, postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich (art. 1 lit. a) Konwencji krajobrazowej). Definicja krajobrazu została wprowadzona do polskiego prawa jako: postrzegana przez ludzi przestrzeń, zawierającą elementy przyrodnicze lub wytwory cywilizacji, ukształtowaną w wyniku działania czynników naturalnych lub działalności człowieka (art. 2 pkt. 16e Ustawy o planowaniu). Likwidacja zakładu – na potrzeby niniejszego opracowania w zależności od kontekstu rozumiana jako likwidacja zakładu górniczego lub jako rozbiórka wiertni oraz likwidacja otworów wiertniczych. Likwidacja zakładu górniczego – na potrzeby niniejszego opracowania rozumiana jako likwidacja odwiertów, obiektów zakładu górniczego, instalacji, a także demontaż urządzeń. Obowiązki przedsiębiorcy związane z likwidacją zakładu zostały opisane w art. 129 PGiG a sposób jego wykonania określa plan ruchu likwidowanego zakładu górniczego. Metodyka referencyjna – określona na podstawie ustawy metoda pomiarów lub badań, która może obejmować w szczególności sposób poboru próbek, sposób interpretacji uzyskanych danych, a także metodyki modelowania rozprzestrzeniania substancji oraz energii w środowisku (art. 3 pkt 9 POŚ). Najlepsze dostępne techniki (BAT) – najbardziej efektywny i zaawansowany poziom rozwoju technologii i metod prowadzenia danej działalności, który wskazuje możliwe wykorzystanie poszczególnych technik jako podstawy przy ustalaniu dopuszczalnych wielkości emisji i innych warunków pozwolenia mających na celu zapobieganie powstawaniu, a jeżeli nie jest to możliwe, ograniczenie emisji i oddziaływania na środowisko jako całość, z tym że: a) technika – oznacza zarówno stosowaną technologię, jak i sposób, w jaki dana instalacja jest projektowana, wykonywana, eksploatowana oraz likwidowana; b) dostępne techniki – oznaczają techniki o takim stopniu rozwoju, który umożliwia ich praktyczne zastosowanie w danej dziedzinie przemysłu, z uwzględnieniem warunków ekonomicznych i technicznych oraz rachunku kosztów i korzyści, a które to techniki prowadzący daną działalność może uzyskać; c) najlepsza technika – oznacza najefektywniejszą technikę osiągania wysokiego ogólnego poziomu ochrony środowiska jako całości (art. 3 pkt 10 POŚ). Obiekt liniowy – obiekt budowlany, którego charakterystycznym parametrem jest długość, w szczególności droga wraz ze zjazdami, linia kolejowa, wodociąg, kanał, gazociąg, ciepłociąg, rurociąg, linia i trakcja elektroenergetyczna, linia kablowa nadziemna i, umieszczona bezpośrednio w ziemi, podziemna, wał przeciwpowodziowy oraz kanalizacja kablowa, przy czym kable w niej zainstalowane nie stanowią obiektu budowlanego lub jego części ani urządzenia budowlanego (definicja zgodna z art. 3 pkt 3a Pr. Bud). Obszar Natura 2000 – obszar, o którym mowa w art. 25 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, oraz proponowany obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Europejskiej, znajdujące się na liście, o której mowa w art. 27 ust. 3 pkt 1 tej ustawy. Obszar oddziaływania – obszar, na którym stwierdzono możliwość wystąpienia oddziaływania na jakikolwiek element środowiska w związku z prowadzoną działalnością. W zależności od komponentu środowiska w powiązaniu z rodzajem i skalą planowanego przedsięwzięcia obszary przewidywanych oddziaływań mogą być różne. Najczęściej w KIP i Raporcie OOŚ podaje się obszar największego potencjalnego oddziaływania planowanego przedsięwzięcia. W analizowanym przypadku, na etapie wydobywania, granice obszaru oddziaływania powinny być tożsame z granicami terenu górniczego – zgodnie z definicją z PGiG. Ocena oddziaływania na obszar Natura 2000 – ocena oddziaływania przedsięwzięcia ograniczona do badania oddziaływania przedsięwzięcia na cele ochrony obszaru Natura 2000.

Ocena oddziaływania na środowisko – postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko planowanego przedsięwzięcia obejmujące w szczególności: weryfikację raportu o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko, uzyskanie wymaganych ustawą opinii i uzgodnień, zapewnienie możliwości udziału społeczeństwa w postępowaniu. Jest ono prowadzone w ramach postępowania zmierzającego do wydania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach oraz w ramach tzw. ponownej procedury oceny – postępowania zmierzającego do wydania postanowienia RDOŚ określającego warunki realizacji przedsięwzięcia. Oddziaływanie – na potrzeby niniejszego opracowania rozumiane jako zmiana w środowisku wskutek realizacji przedsięwzięcia. Oddziaływania dzielimy na pozytywne i negatywne, czasami podaje się także neutralne, znaczące (np. przekroczenie standardów ochrony środowiska, znacząca zmiana w krajobrazie, zajęcie fragmentu siedliska zagrażające dalszemu jego funkcjonowaniu itp.) i nieznaczące (np. zajęcie niewielkiej powierzchni terenu, zniszczenie niewielkiej powierzchni siedliska czy stanowiska gatunku chronionego niezagrażające ich dalszemu funkcjonowaniu itp.), a także bezpośrednie (oddziaływania pierwotne występujące w tym samym miejscu i czasie, na ogół oczywiste i stosunkowo łatwe do przedstawienia ilościowego), pośrednie (związane z planowanym przedsięwzięciem, choć występują w innym miejscu lub w innym czasie), wtórne (występują wskutek zaistnienia zmian w innej składowej środowiska, np. zanieczyszczenie wody, która przenika do gleby, wpływa na roślinność, zwierzęta itd.), skumulowane (będące wynikiem stopniowych zmian spowodowanych przez planowane przedsięwzięcie w zasobach środowiska dodane do innych skutków z przeszłości, obecnych i tych, które pojawią się w przewidywalnej przyszłości), krótko-, średnio- i długoterminowe (rozróżnienie wynika z okresu trwania oddziaływania w środowisku), stałe (występują w sposób ciągły, są związane przede wszystkim z czasem eksploatacji inwestycji), chwilowe (występują raz na jakiś czas, np. chwilowe przekroczenie norm w zakresie hałasu), odwracalne (ich skutki są technicznie lub naturalnie możliwe do usunięcia po likwidacji przyczyny oddziaływania), nieodwracalne (ich skutki będą trwały w środowisku pomimo zlikwidowania przyczyny). Oddziaływanie na Naturę 2000 – oddziaływanie na cele ochrony obszaru Natura 2000, w szczególności na integralność obszaru, spójność sieci, przedmioty ochrony danego obszaru Natura 2000. Organizacja ekologiczna – organizacja społeczna, której celem statutowym jest ochrona środowiska. Organizacje ekologiczne mogą brać udział w Procedurze OOŚ na prawach strony. Oznacza to, że mają prawo czynnego udziału w postępowaniu głównym i odwoławczym, a nie tylko prawo do wyrażenia opinii. Ich uprawnienia w Procedurze OOŚ określone są w Ustawie OOŚ, dział III, rozdział 4. Plac wiertni – określenie potoczne, stosowane zarówno w dokumentacjach, jak i decyzjach administracyjnych, w rozumieniu placu, na którym posadowione jest urządzenie wiertnicze. Inaczej wiertnia lub teren wiertni. Płuczka wiertnicza – jeden z płynów technologicznych; medium ciekłe lub gazowe, wtłaczane do otworu wiertniczego podczas wiercenia w celu m.in. wynoszenia na powierzchnię zwiercin, chłodzenia narzędzia oraz utrzymywania stabilności ścian. Płyn pozabiegowy – jeden z płynów technologicznych, mieszanina płynu szczelinującego o zmienionym składzie chemicznym (m.in. w wyniku ługowania szczelinowanych skał), zawierająca w szczególności drobiny skał, wody złożowe oraz roztwory użyte do zwiercania korków i oczyszczania otworu wiertniczego, która wydostaje się z otworu wiertniczego po przeprowadzeniu zabiegu szczelinowania. Płyn szczelinujący - jeden z płynów technologicznych - płyn, składający się z wody, materiału podsadzkowego (tzw. proppantu) oraz substancji chemicznych, zatłaczany do otworu wiertniczego, w celu szczelinowania hydraulicznego skały.

Płyn technologiczny - pojęcie, pod którym w niniejszym opracowaniu rozumie się płyny takie jak płuczki wiertnicze, płyny wykorzystywane do szczelinowania hydraulicznego skał, ciecze stosowane przy rekonstrukcji otworów oraz inne. Podanie informacji do publicznej wiadomości – rozumie się przez to: a) udostępnienie informacji na stronie Biuletynu Informacji Publicznej, organu właściwego w sprawie, b) ogłoszenie informacji, w sposób zwyczajowo przyjęty, w siedzibie organu właściwego w sprawie, c) ogłoszenie informacji przez obwieszczenie w sposób zwyczajowo przyjęty w miejscu planowanego przedsięwzięcia, a w przypadku projektu dokumentu wymagającego udziału społeczeństwa – w prasie o odpowiednim do rodzaju dokumentu zasięgu, d) w przypadku gdy siedziba organu właściwego w sprawie mieści się na terenie innej gminy niż gmina właściwa miejscowo ze względu na przedmiot postępowania – także przez ogłoszenie w prasie lub w sposób zwyczajowo przyjęty w miejscowości lub miejscowościach właściwych ze względu na przedmiot postępowania. Poszukiwanie złóż – wykonywanie prac geologicznych w celu ustalenia i wstępnego udokumentowania złoża kopaliny (art. 6 ust. 1 pkt 7 PGiG). Przez prace poszukiwawcze rozumie się wykonywanie prac geologicznych (czyli projektowanie i wykonywanie badań oraz innych czynności) w celu ustalenia i wstępnego udokumentowania złoża kopaliny. Poważna awaria – zdarzenia, w szczególności emisja, pożar lub eksplozja, powstałe w trakcie procesu przemysłowego, magazynowania lub transportu, w których występuje jedna lub więcej niebezpiecznych substancji, prowadzące do natychmiastowego powstania zagrożenia życia lub zdrowia ludzi lub środowiska lub powstania takiego zagrożenia z opóźnieniem (art. 3 pkt 23 POŚ). Poziom wodonośny – warstwa lub zespół warstw skalnych o podobnych własnościach filtracyjnych, zawierających w porach, szczelinach i próżniach wolną wodę, tzn. wodę niezwiązaną chemicznie lub fizycznie z ośrodkiem skalnym i w związku z tym możliwą do pobrania przez człowieka. Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych – proces rozumiany, jako wszelkie działania realizowane przez przedsiębiorców i organy administracji od etapu ubiegania się o koncesję, poprzez prowadzenie działań w zakresie poszukiwania i rozpoznawania złóż gazu w skałach łupkowych oraz wydobywania gazu ze skał łupkowych, aż po likwidację zakładów oraz rekultywację gruntu po zakończeniu prowadzenia prac. Priorytetowe gatunki/siedliska – gatunki i siedliska zagrożone zanikiem na terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej, za których ochronę Wspólnota ponosi szczególną odpowiedzialność z powodu wielkości ich naturalnego zasięgu mieszczącego się na terytorium tych państw. Siedliska te wymienione są w załączniku I, a gatunki w załączniku II do Dyrektywy siedliskowej i oznaczone symbolem „*”. Procedura OOŚ – procedura administracyjna, w trakcie której prowadzona jest właściwa ocena oddziaływania na środowisko (z Raportem OOŚ). Procedura ta prowadzona jest w toku wydawania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach lub/i postanowienia o warunkach realizacji przedsięwzięcia (procedura ponownej oceny). Procedura ponownej OOŚ – procedura oceny oddziaływania na środowisko przeprowadzana zgodnie z Ustawą OOŚ (art. 88–95) na etapie wydawania decyzji budowlanej. Ponowna ze względu na to, że jest przeprowadzana po wydaniu decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach. Procedura transgraniczna – postępowanie w sprawie transgranicznego oddziaływania na środowisko prowadzone zgodnie z działem VI Ustawy OOŚ; określana także jako transgraniczna OOŚ.

Procedura udziału społeczeństwa – udział społeczeństwa w rozumieniu działu III Ustawy OOŚ. Jest on prowadzony zawsze w ramach strategicznej oceny oddziaływania projektów planów, programów, strategii, itp. na środowisko oraz oceny oddziaływania na środowisko dla przedsięwzięcia (w rozumieniu pełnej procedury oceny z Raportem OOŚ). Proces inwestycyjny – na potrzeby niniejszego opracowania rozumiany jest jako ciąg następujących po sobie zdarzeń wymaganych do realizacji prac związanych z poszukiwaniem i rozpoznawaniem oraz wydobywaniem gazu z formacji łupkowych (pozyskiwanie gazu). Uwzględnia on proces administracyjny oraz etapy budowy, eksploatacji i likwidacji, a w ich obrębie główne składowe procesu wybrane pod kątem ich ingerencji w środowisko, np. badania sejsmiczne, wiercenie, zabiegi intensyfikacyjne, przygotowanie infrastruktury i inne (uproszczony proces inwestycyjny został przedstawiony na schemacie w załączniku nr 1B – zaprezentowano na nim powiązanie Procedury OOŚ z procesem inwestycyjnym). Proppant - materiał podsadzkowy, o określonej granulacji, dodawany do płynu szczelinującego w celu powstrzymania przed zamknięciem szczelin powstałych w skałach w wyniku szczelinowania hydraulicznego. Najczęściej w roli proppantu wykorzystuje się piasek, lub specjalnie zaprojektowane materiały ceramiczne. Przedsiębiorca – na potrzeby niniejszego opracowania pojęcie przedsiębiorcy zawężono do podmiotów posiadających lub ubiegających się o koncesję na poszukiwanie i rozpoznawanie złoża węglowodorów oraz wydobywanie węglowodorów ze złoża lub wydobywanie węglowodorów ze złoża, prowadzących działalność regulowaną ustawą – Prawo geologiczne i górnicze. Podmiot planujący podjęcie realizacji przedsięwzięcia zgodnie z Ustawą OOŚ. Potocznie inwestor. Przedsięwzięcie – zamierzenie budowlane lub inna ingerencja w środowisko polegająca na przekształceniu lub zmianie sposobu wykorzystania terenu, w tym również na wydobywaniu kopalin; przedsięwzięcia powiązane technologicznie kwalifikuje się jako jedno przedsięwzięcie, także jeżeli są one realizowane przez różne podmioty (zgodnie z art. 3 ust. 1 Ustawy OOŚ). Definicji przedsięwzięcia nie stosuje się do bieżących robót utrzymaniowych, do wykonywania, których zobowiązany jest zarządzający terenem przepisami odrębnymi – inaczej Inwestycja. Raport OOŚ – raport o oddziaływaniu na środowisko planowanego przedsięwzięcia. Rozumie się przez to dokument w procedurze oceny oddziaływania na środowisko sporządzony w oparciu o wymagania prawne zawarte w art. 66 Ustawy OOŚ. Rekultywacja – zabieg mający na celu przywrócenie gruntom ich biologicznej aktywności oraz wartości użytkowych sprzed jej utraty. Zgodnie z art. 4 pkt 18 Ustawy z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz.U. z 2015 r. poz. 909, z późn. zm.) jest to nadanie lub przywrócenie gruntom zdegradowanym lub zdewastowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg. Rozpoznawanie złóż – wykonywanie prac geologicznych na obszarze wstępnie udokumentowanego złoża kopaliny (art. 6 ust. 1 pkt 13 PGiG). W przypadku niekonwencjonalnych złóż węglowodorów do fazy rozpoznawczej zalicza się przede wszystkim wykonywanie otworów wiertniczych oraz zabiegów specjalnych, np. szczelinowania hydraulicznego. Różnorodność biologiczna (bioróżnorodność) – według definicji przyjętej oficjalnie przez Konwencję o różnorodności biologicznej pojęcie to oznacza „zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi m.in. w ekosystemach lądowych, morskich i innych wodnych, jak też w zespołach ekologicznych, których organizmy te są częścią. Dotyczy to różnorodności wewnątrzgatunkowej i różnorodności na poziomie ekosystemów”.

Ruchy masowe – powierzchniowe ruchy mas – przemieszczanie w dół stoku zwietrzeliny, osadów stokowych oraz przypowierzchniowych partii podłoża skalnego pod wpływem siły ciężkości (osuwanie, obrywanie, spełzywanie i in.); patrz również Delapsja (Słownik geologii dynamicznej). Rury okładzinowe - rury zapuszczane do otworu wiertniczego, służące do zabezpieczenia ścian otworu, oraz rozdzielenia i uszczelnienia horyzontów wodonośnych, roponośnych i gazonośnych. Scoping – określenie zakresu Raportu OOŚ. Zakres Raportu OOŚ określany jest przez organ właściwy do wydania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach lub postanowienia uzgadniającego warunki realizacji przedsięwzięcia na etapie procedury ponownej OOŚ lub oceny oddziaływania na obszary Natura 2000 prowadzonej w trakcie wydawania decyzji realizacyjnej. Screening – indywidualna kwalifikacja rozpatrywanego przedsięwzięcia mogącego potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko (rodzaje tych przedsięwzięć wskazane są w § 3 ust. 1 Rozporządzenia OOŚ) prowadząca do stwierdzenia lub wykluczenia konieczności przeprowadzenia procedury OOŚ. Czasami nazywany oceną wstępną. Siedlisko przyrodnicze – obszar lądowy lub wodny, naturalny, półnaturalny lub antropogeniczny, wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne (art. 5 pkt 17 Ustawy o ochronie przyrody). Siedlisko roślin, siedlisko zwierząt lub siedlisko grzybów – obszar występowania roślin, zwierząt lub grzybów w ciągu całego życia lub dowolnym stadium ich rozwoju (art. 5 pkt 18 Ustawy o ochronie przyrody). Społeczeństwo – każdy, w rozumieniu działu III Ustawy OOŚ – biorący udział w postępowaniu wymagającym udziału społeczeństwa. „Każdy ma prawo składania uwag i wniosków w postępowaniu wymagającym udziału społeczeństwa” (art. 29 Ustawy OOŚ). Stan początkowy – stan i funkcje środowiska oraz poszczególnych elementów przyrodniczych przed wystąpieniem szkody w środowisku, oszacowane na podstawie dostępnych informacji. Przez szkodę w środowisku w powierzchni ziemi rozumie się w szczególności stan określony w raporcie początkowym, o którym mowa w POŚ albo, jeżeli nie ma dostępnych informacji na temat stanu początkowego lub jeśli w raporcie początkowym stwierdzono przekroczenie dopuszczalnych zawartości substancji powodujących ryzyko – stan zgodny z dopuszczalnymi zawartościami substancji powodujących ryzyko (definicja według ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Ustawa szkodowa). Strategiczna ocena oddziaływania na środowisko – postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko skutków realizacji polityki, strategii, planu lub programu, w których zawarte są ramy dla realizacji późniejszych przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko. Strategiczna OOŚ obejmuje w szczególności: uzgodnienie stopnia szczegółowości informacji zawartych w prognozie oddziaływania na środowisko, sporządzenie prognozy oddziaływania na środowisko, uzyskanie wymaganych Ustawą OOŚ opinii oraz zapewnienie możliwości udziału społeczeństwa w postępowaniu. Strony postępowania – stroną jest każdy, czyjego interesu prawnego lub obowiązku dotyczy postępowanie albo kto żąda czynności organu ze względu na swój interes prawny lub obowiązek (art. 28 KPA). Szczelinowanie hydrauliczne - zabieg technologiczny polegający na skruszeniu skały, tzn. wytworzeniu w obrębie skały szczeliny lub sieci spękań, poprzez zatłoczenie - pod wysokim ciśnieniem - płynu szczelinującego. Razem z płynem szczelinującym zatłaczany jest do

otworu materiał podsadzkowy tzw. proppant, którego zadaniem jest podparcie powstałych szczelin. Efektem tych działań jest powstanie drogi migracji dla medium złożowego (np. gazu ziemnego, ropy) w produktywnych partiach złoża. Zabiegi szczelinowania hydraulicznego, w zależności od potrzeb, wykonywane są w różnych formacjach geologicznych, zarówno w otworach pionowych jak i poziomych. Szkoda w środowisku – (definicja według art. 6 pkt 11 Ustawy szkodowej) negatywna, mierzalna zmiana stanu lub funkcji elementów przyrodniczych, oceniona w stosunku do stanu początkowego, która została spowodowana bezpośrednio lub pośrednio przez działalność prowadzoną przez podmiot korzystający ze środowiska:  w gatunkach chronionych lub chronionych siedliskach przyrodniczych, mająca znaczący negatywny wpływ na osiągnięcie lub utrzymanie właściwego stanu ochrony tych gatunków lub siedlisk przyrodniczych. Szkoda w gatunkach chronionych lub chronionych siedliskach przyrodniczych nie obejmuje uprzednio zidentyfikowanego negatywnego wpływu wynikającego z działania podmiotu korzystającego ze środowiska zgodnie z decyzjami odpowiednich organów.  w wodach mająca znaczący negatywny wpływ na potencjał ekologiczny, stan ekologiczny, chemiczny lub ilościowy wód  w powierzchni ziemi, przez co rozumie się zanieczyszczenie gleby lub ziemi, w tym w szczególności zanieczyszczenie mogące stanowić zagrożenie dla zdrowia ludzi. Środowisko – ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności: powierzchnia ziemi, kopaliny, wody, powietrze, krajobraz, klimat oraz elementy różnorodności biologicznej, a także wzajemne oddziaływania pomiędzy tymi elementami (art. 3 pkt 39 POŚ). Środowisko przyrodnicze – krajobraz wraz z tworami przyrody nieożywionej oraz naturalnymi i przekształconymi siedliskami przyrodniczymi z występującymi na nich roślinami, zwierzętami i grzybami (art. 5 pkt 17 Ustawy o ochronie przyrody). Teren górniczy – przestrzeń objęta przewidywanymi szkodliwymi wpływami robót górniczych zakładu górniczego (zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 15 PGiG). Urządzenia wodne – urządzenia służące kształtowaniu zasobów wodnych oraz korzystaniu z nich, w tym m.in. kanały, rowy, wyloty urządzeń kanalizacyjnych służące wprowadzaniu ścieków do wód lub do urządzeń wodnych oraz wyloty urządzeń służące do wprowadzania wody do wód lub urządzeń wodnych (zgodnie z art. 9 ust. 1 pkt 19 PW). Urządzenie wiertnicze (wiertnica) – powiązany kinematycznie układ podzespołów składający się z różnych mechanizmów pozwalających na manewrowanie przewodem wiertniczym (jego obracanie i prace dźwigowe) oraz wykonywanie innych zadań niezbędnych do wiercenia otworu (np. płukanie otworu). W skład wiertnicy w zależności od jej budowy i techniki wiercenia wchodzą różne podzespoły: napęd, systemy przeniesienia napędu, elementy podtrzymujące przewód wiertniczy (wieża, maszt, wieżomaszt), system wyciągu wiertniczego, systemy mechanizmów napędowych, stołu wiertniczego lub głowicy wiercącej (top drive), oraz pomp płuczkowych, wciągarek itp. Użytkowy poziom wód podziemnych – zbiornik wód podziemnych (warstwa wodonośna, poziom wodonośny) spełniający określone kryteria ilościowe i jakościowe, z którego w sposób trwały można pobierać wodę. Wibrator sejsmiczny - urządzenie mechaniczne zamontowane na pojeździe samobieżnym, wykorzystywane w badaniach sejsmicznych, generujące falę sejsmiczną poprzez opuszczenie płyty stalowej na grunt i wprawienie jej w drgania poprzez układ hydrauliczny.

Wiertnia – zespół urządzeń i zabudowań wiertniczych w miejscu wykonywania otworu wiertniczego (potocznie plac wiertni bądź plac do posadowienia urządzenia wiertniczego). Władający powierzchnią ziemi – właściciel nieruchomości, a jeżeli w ewidencji gruntów i budynków prowadzonej na podstawie Ustawy z dnia 17 maja 1989 r. Prawo geodezyjne i kartograficzne (Dz.U. z 2015 r. poz. 520, z późn. zm.) ujawniono inny podmiot władający gruntem – podmiot ujawniony jako władający (zgodnie z art. 3 pkt 44 POŚ). Wody gruntowe – wody podziemne ograniczone od góry (strop) swobodnym zwierciadłem i strefą aeracji, a od dołu (spąg) pierwszym poziomem słabo przepuszczalnym lub nieprzepuszczalnym. Podlegają zmianom termicznym, zmianom składu chemicznego, wahaniom zwierciadła wód podziemnych. Wraz z głębokością wpływ czynników atmosferycznych na wody podziemne o zwierciadle swobodnym słabnie. Wody zaskórne, podskórne – wody gruntowe występujące bardzo płytko pod powierzchnią ziemi, nad którymi nie występuje strefa aeracji (strefa gruntu, w której pory, próżnie i szczeliny są wypełnione głównie powietrzem) lub strefa ta jest bardzo cienka, np. kilkunastocentymetrowa (Słownik geologii dynamicznej). Wyłączenie gruntów z produkcji rolniczej lub leśnej – rozpoczęcie innego niż rolnicze lub leśne użytkowania gruntów. Nie uważa się za wyłączenie z produkcji gruntów pod wchodzącymi w skład gospodarstw rolnych budynkami mieszkalnymi oraz innymi budynkami i urządzeniami służącymi wyłącznie produkcji rolniczej oraz przetwórstwu rolno-spożywczemu jeżeli przerwa w rolniczym użytkowaniu tych obiektów jest spowodowana zmianą kierunków produkcji rolniczej i trwa nie dłużej niż 5 lat (definicja według art. 4 pkt 11 Ustawy o ochronie gruntów). Zabiegi intensyfikacyjne – rodzaj zabiegów technologicznych (np. kwasowanie, tłokowanie, szczelinowanie hydrauliczne) mających na celu stymulację otworu, tj. zwiększenie przepływu ropy naftowej lub gazu ziemnego ze złoża do odwiertu. Przeprowadzenie zabiegów intensyfikacyjnych jest niezbędne dla skutecznego przeprowadzenia testów otworu i eksploatacji złóż gazu z łupków. Zabiegi technologiczne – prace specjalistyczne wykonywane w otworach wiertniczych w celu udostępniania płynów zawartych w formacjach złożowych, przeprowadzania testów złożowych lub zwiększenia wydajności wydobycia ze złóż. Stosowane są w tym celu zabiegi intensyfikacyjne np. kwasowanie, tłokowanie, szczelinowanie hydrauliczne, a także inne zabiegi z użyciem specjalistycznego sprzętu. Ponadto do zabiegów technologicznych zaliczyć można cementowanie rur okładzinowych, perforację rur okładzinowych, rekonstrukcje odwiertów, zbrojenie otworów i opróbowanie odwiertów próbnikami złoża, pomiary wgłębne. Zakład górniczy – wyodrębniony technicznie i organizacyjnie zespół środków służących bezpośrednio do wykonywania działalności regulowanej PGiG, m.in. w zakresie wydobywania kopalin ze złóż, w tym wyrobiska górnicze, obiekty budowlane, urządzenia oraz instalacje. Zakład stanowi zorganizowaną masę majątkową obejmującą rzeczy i składniki niematerialne służące do wykonywania działalności w zakresie wydobywania kopalin ze złóż. Zakład wykonujący roboty geologiczne – analogicznie do pojęcia zakładu górniczego jest to wyodrębniony technicznie i organizacyjnie zespół środków służących bezpośrednio do wykonywania działalności regulowanej PGiG w zakresie wykonywania robót geologicznych, w tym wyrobiska górnicze, obiekty budowlane, urządzenia oraz instalacje. Zakład stanowi zorganizowaną masę majątkową obejmującą rzeczy i składniki niematerialne służące do wykonywania działalności w zakresie poszukiwania i rozpoznawania złóż. Do ruchu zakładu wykonującego roboty geologiczne stosuje się odpowiednio przepisy o ruchu zakładu górniczego (na podstawie art. 86 PGiG).

Zanieczyszczenie – emisja, która może być szkodliwa dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, może powodować szkodę w dobrach materialnych, może pogarszać walory estetyczne środowiska lub może kolidować z innymi, uzasadnionymi sposobami korzystania ze środowiska (art. 3 pkt 49 POŚ). Zewnętrzne granice przedsięwzięcia (o których mowa w art. 66 ust. 1 pkt 2 Ustawy OOŚ dotyczącym zakresu Raportu OOŚ) – należy przez to rozumieć zewnętrzne granice przedsięwzięcia, na które składany jest wniosek o wydanie decyzji administracyjnej. Granice te powinny uwzględnić również granice przedsięwzięć powiązanych, jeżeli zostały ujęte we wspólnym wniosku o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach. W takim przypadku w celu zastosowania zasady ostrożności za zewnętrzne granice przedsięwzięcia należy przyjąć zewnętrzne granice obszaru, na którym realizowane jest przedsięwzięcie oraz przedsięwzięcia powiązane. W przypadku decyzji budowlanych czy realizacyjnych mogą to być linie rozgraniczające teren, jeśli wymagane jest prawo do terenu do wniosku o wydanie takiej decyzji. W fazie wydobywania granicą tą może być np. granica zakładu górniczego. Przykładowe podejście do definiowania zewnętrznej granicy przedsięwzięcia wskazano na schematach w podrozdziale 2.1.4. Znaczące negatywne oddziaływanie na obszar Natura 2000 – oddziaływanie na cele ochrony obszaru Natura 2000, w tym w szczególności działania mogące: a) pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych lub siedlisk gatunków roślin i zwierząt, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000, lub b) wpłynąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000, lub c) pogorszyć integralność obszaru Natura 2000 lub jego powiązania z innymi obszarami.

1. Wstęp 1.1.

Formalnoprawna podstawa wykonania opracowania

Doświadczenia zdobyte podczas poszukiwania, rozpoznawania i wydobywania węglowodorów ze złóż w Polsce wskazują, iż zbieżne podejście podmiotów z sektorów publicznego i prywatnego do kwestii technicznych i administracyjnych związanych z prowadzoną w tym zakresie działalnością ułatwiłoby dalszy rozwój tego sektora. W świetle obecnych zmian w postrzeganiu znaczenia działalności człowieka szczególnej uwagi wymaga zadbanie o minimalizację wpływu pozyskiwania gazu ziemnego i ropy naftowej z nowego typu złóż w formacjach łupkowych na środowisko. Z tego też względu niezmiernie istotnym elementem jest zaprezentowanie zarówno przedsiębiorcom, jak i organom administracji na szczeblu centralnym, regionalnym oraz lokalnym dobrych praktyk oraz rekomendacji, które ułatwiać będą analizę wymagań prawnych, a także innych zaleceń związanych z pozyskiwaniem gazu z formacji łupkowych. Wypracowanie dobrych praktyk i rekomendacji jest przedmiotem analizy prowadzonej w ramach opracowania zbiorczego Wytyczne dotyczące ochrony środowiska przy realizacji prac związanych z pozyskiwaniem gazu ze złóż łupkowych, przygotowywanego przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska, składającego się, łącznie z niniejszym, z pięciu opracowań [48-51]. Jednym z nich są Wytyczne dotyczące wykonywania raportów i przeprowadzania ocen oddziaływania na środowisko dla działań związanych z pozyskiwaniem gazu ze złóż łupkowych, opracowane przez Deloitte Advisory Sp. z o.o. na podstawie umowy nr 111/GDOS/2015 z dnia 28 lipca 2015 r., zawartej między Skarbem Państwa – Ministrem Środowiska, w imieniu którego działa Pan Michał Kiełsznia, Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska – a Deloitte Advisory Sp. z o.o. Zgodnie ze Szczegółowym Opisem Przedmiotu Zamówienia (SOPZ) opracowanie obejmuje zbiór wytycznych dla organów administracji wydających decyzje o środowiskowych uwarunkowaniach oraz wytyczne dla przedsiębiorców i podmiotów wykonujących dokumentację merytoryczną do procedur oceny oddziaływania na środowisko – przygotowujących działania związane z poszukiwaniem i rozpoznawaniem, a następnie wydobywaniem gazu ze złóż łupkowych. Wytyczne nie mają charakteru prawnie obowiązujących zasad postępowania, a ich stosowanie może się odbywać na zasadzie dobrowolności. Wytyczne zostały opracowane na podstawie doświadczeń organów administracji i przedsiębiorców w zakresie realizacji projektów poszukiwawczych złóż łupkowych gazu ziemnego w Polsce. Wykonawca wykorzystał również inne źródła informacji (podane w bibliografii), uwzględniając specyfikę danego obszaru analizy oraz akty obowiązującego prawa. 1.2.

Cel opracowania oraz jego odbiorcy

Celem opracowania jest zebranie, analiza i wskazanie dobrych praktyk wypracowanych podczas prac poszukiwawczych i rozpoznawczych złóż łupkowych gazu ziemnego w Polsce oraz za granicą oraz:  ułatwienie przeprowadzenia procedur oceny oddziaływania na środowisko poprzez ujednolicenie interpretacji i wymagań stawianych przedsiębiorcom przez różne organy administracji  przybliżenie przedsiębiorcom, w tym zagranicznym, procedury oceny oddziaływania na środowisko i wymagań dla dokumentów istotnych w tej procedurze: karty informacyjnej przedsięwzięcia (KIP) i raportu o oddziaływaniu na środowisko (Raport OOŚ).

W opracowaniu zawarto też rekomendacje dotyczące zakresu informacji w KIP i Raporcie OOŚ, które powinny być dostosowane do skali i rodzaju przedsięwzięcia, a także konkretnych uwarunkowań środowiska, w którym planowane przedsięwzięcie będzie ulokowane i na które może oddziaływać. W opracowaniu szczegółowo wskazane zostały kluczowe etapy procedury oceny oddziaływania na środowisko i odnoszące się do nich inne procedury administracyjne z powołaniem na odpowiednie regulacje krajowe i UE. Wytyczne zawierają także dobre praktyki i rekomendacje (zarówno w obszarze administracyjnym, jak i technicznym) odnoszące się do etapu przygotowania KIP i Raportów OOŚ oraz dotyczące sposobów ich oceny. Wśród nich są również zdefiniowane powiązania poszczególnych dokumentów merytorycznych (prognoza oddziaływania na środowisko, karta informacyjna przedsięwzięcia i raport o oddziaływaniu na środowisko). Rekomendacje pozwolą na usprawnienie procedury administracyjnej, udziału społecznego i udziału stron postępowania (w tym organizacji działających na prawach strony) oraz zapewnienie transparentności procesu. W efekcie wytyczne powinny przyczynić się do usprawnienia procedur administracyjnych i tym samym do przyśpieszenia procesu uzyskania potrzebnych decyzji pozwalających na realizację planowanego przedsięwzięcia. W początkowej fazie realizacji prac nad niniejszym opracowaniem przeprowadzono analizę grup jego odbiorców. Opracowanie może być wykorzystywane w procesie planowania i realizacji przedsięwzięć przez przedsiębiorców (w tym jako strony postępowań), organy administracji, społeczeństwo oraz organizacje ekologiczne. Z uwagi na złożoność przedstawionych zagadnień są one przede wszystkim adresowane do dwóch głównych grup odbiorców o najwyższym prawdopodobieństwie wykorzystania opracowania: przedsiębiorców i wskazanych w Tabeli 1. organów administracji. Tabela 1. Odbiorcy o najwyższym prawdopodobieństwie wykorzystania opracowania

1. SEKTOR PRYWATNY

2. ORGANY ADMINISTRACJI



przedsiębiorcy



regionalni dyrektorzy ochrony środowiska



firmy doradcze i projektujące rozwiązania techniczne



wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast



dyrektorzy urzędów morskich



państwowi wojewódzcy, powiatowi i inni inspektorzy sanitarni

Jednakże nie zawęża to możliwości ich wykorzystania przez innych interesariuszy tego procesu. Odbiorcami o średnim i najmniejszym prawdopodobieństwie wykorzystania wytycznych mogą być m.in.: Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Środowiska, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, Urząd Dozoru Technicznego, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Główny Inspektorat Sanitarny, Wyższy Urząd Górniczy, okręgowe urzędy górnicze, dyrektorzy parków narodowych, marszałkowie województw, starostowie, organy sądownictwa, ale również instytuty naukowo-badawcze, organizacje branżowe ogólnokrajowe i zagraniczne, uczelnie oraz szkoły wyższe, organizacje ekologiczne, zainteresowana społeczność i media. Zawartość i układ opracowania zostały dostosowane do grup odbiorców o najwyższym prawdopodobieństwie wykorzystania wytycznych. Tekst został jasno podzielony w obrębie omawianych zagadnień na strefę dla przedsiębiorcy i dla organu administracji, z uwzględnieniem obszarów lub działań, w jakich potencjalnie opracowanie mogłoby zostać przez nich wykorzystane. W przedstawionych rekomendacjach zastosowano oznaczenia graficzne, które precyzyjnie wskazują ich odbiorcę: 22

Wskazówki dla przedsiębiorców

1.3.

Wskazówki dla organów administracji

Zastosowane podejście analityczne

Zgodnie z przyjętymi założeniami opracowanie ma na celu wsparcie przedsiębiorców i organów administracji we wdrażaniu niezbędnych procedur administracyjnych, aby zapewnić jak najlepszą ochronę środowiska. Ponadto dokument przedstawia najlepsze praktyki i rekomendacje ekspertów w zakresie wykonywania raportów i przeprowadzania ocen oddziaływania na środowisko dla działań związanych z pozyskiwaniem gazu z formacji łupkowych. Przyjęte założenia miały wpływ na metodę realizacji prac analitycznych, które zostały oparte na 4 filarach: 1. pozyskane dane i informacje publiczne, 2. wyniki przeprowadzonych badań ankietowych i wywiadów pogłębionych, 3. doświadczenie i praktyka ekspertów, 4. weryfikacja wytycznych przez członków grupy roboczej, Filar 1 obejmował zebranie danych i informacji dostępnych publicznie, takich jak normy krajowe i międzynarodowe, akty prawne, decyzje administracyjne oraz inne dokumenty przygotowywane przez przedsiębiorców w ramach procedur administracyjnych, w tym m.in. raporty oceny oddziaływania na środowisko, plany ruchu zakładów górniczych i zakładów wykonujących roboty geologiczne, projekty prac geologicznych, karty informacyjne przedsięwzięć, projekty rekultywacji gruntu. Wykorzystane zostały także publikacje opracowane przez polskie i zagraniczne organizacje odnoszące się do zarządzania ryzykiem środowiskowym w trakcie realizacji projektów poszukiwawczych i wydobywczych, w tym przede wszystkim Raport Konsorcjum Badawczego [42] wraz z raportami cząstkowymi przedstawiającymi zakres i wyniki prac zrealizowanych w poszczególnych lokalizacjach. W ramach filaru 2 zostały przeprowadzone badania ankietowe oraz pogłębione wywiady bezpośrednie. O wypełnienie ankiet poproszono przedstawicieli organów administracji, zarówno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym, a także przedstawicieli wybranych przedsiębiorców, którzy zaangażowani byli w prace poszukiwawczo-rozpoznawcze gazu ze złóż łupkowych w Polsce. Wykonawca przeprowadził szereg spotkań z ekspertami branżowymi w celu zapoznania się z najlepszymi praktykami wykonywania raportów i przeprowadzania ocen oddziaływania na środowisko. Informacje zostały zebrane i zweryfikowane przy wykorzystaniu wiedzy i doświadczenia zespołu Wykonawcy (filar 3). Pozwoliło to na przygotowanie wstępnych rekomendacji, a w wyniku przeprowadzanych konsultacji wypracowane zostały propozycje wytycznych. Zaproponowane praktyki zostały następnie przedyskutowane z grupą roboczą (filar 4), a ich ostateczny kształt został skonsultowany z przedstawicielami ww. grupy, których doświadczenie i wiedza ekspercka odnosiły się do przedmiotu niniejszego opracowania. We współpracę nad przygotowaniem opracowania, w ramach grupy roboczej, zaangażowani byli przedstawiciele:  Ministerstwa Środowiska,  Ministerstwa Skarbu Państwa,  Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska i regionalnych dyrekcji ochrony środowiska,

            

Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska i wojewódzkich inspektoratów ochrony środowiska, Wyższego Urzędu Górniczego i okręgowych urzędów górniczych, Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego, Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, Urzędu Dozoru Technicznego, Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego, Polskiej Akademii Nauk, Głównego Instytutu Górnictwa w Katowicach, Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie, Politechniki Gdańskiej, Organizacji Polskiego Przemysłu Poszukiwawczo-Wydobywczego, Konfederacji Lewiatan, Europejskiego Centrum Ekologicznego.

Analiza wykorzystanych źródeł wiedzy Przeprowadzona analiza źródeł wiedzy – takich jak przepisy prawa unijnego i krajowego, normy i przepisy branżowe, dokumenty strategiczne, wytyczne z innych krajów, wytyczne banków inwestycyjnych i literatura wymieniona w bibliografii – stanowiła podstawę opracowania ram niniejszych wytycznych. Natomiast praktyka Wykonawcy w zakresie przygotowania i weryfikacji dokumentacji merytorycznej przygotowanej do procedur oceny oddziaływania na środowisko oraz uczestniczenia w procesach konsultacji społecznych, a także wykonane analizy zebranej dokumentacji technicznej i decyzji administracyjnych dotyczących zrealizowanych odwiertów w celu poszukiwania i rozpoznania gazu ze złóż łupkowych pozwoliły na wskazanie obiektywnych i spójnych ścieżek postępowania. 1.4. System ocen oddziaływania na środowisko na tle procesu inwestycyjnego i wynikające z niego uwarunkowania dla opracowania 1.4.1. System ocen oddziaływania na środowisko Obowiązujące w Polsce prawo dotyczące zasad prowadzenia ocen oddziaływania na środowisko wywodzi się z prawodawstwa UE. Kluczowe dyrektywy UE regulujące te zasady to:   

Dyrektywa SOOŚ – dotyczy projektów planów i programów wyznaczających ramy dla realizacji późniejszych przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko, Dyrektywa OOŚ – określa zasady oceny oddziaływania na środowisko rodzajów przedsięwzięć określonych w jej załącznikach I i II, Dyrektywa siedliskowa – nie wskazuje konkretnych projektów planów lub programów ani typów przedsięwzięć – za punkt odniesienia do oceny oddziaływania obiera wpływ na obszary Natura 2000.

Wymienione dyrektywy zostały transponowane do prawa krajowego Ustawą OOŚ oraz w – zakresie obszarów Natura 2000 – Ustawą o ochronie przyrody. Załączniki I i II do Dyrektywy OOŚ zostały implementowane Rozporządzeniem OOŚ. Rozporządzenie to określa rodzaje przedsięwzięć, które zawsze (załącznik I do Dyrektywy OOŚ) i potencjalnie (załącznik II do Dyrektywy OOŚ) mogą znacząco oddziaływać na środowisko (tzw. przedsięwzięcia z I i II grupy). Wynikający z ww. dyrektyw i prawa krajowego proces oceny tworzy system ocen oddziaływania na środowisko, w tym na obszary Natura 2000. System obejmuje w Polsce i innych krajach UE dwa etapy.

1) Strategiczna ocena oddziaływania na środowisko (SOOŚ1) SOOŚ przeprowadzana jest przez organ administracji przyjmujący projekt dokumentu strategicznego (planu, programu, polityki, strategii lub innego). SOOŚ dla projektu dokumentu przeprowadza się wtedy, kiedy wyznacza on ramy dla realizacji późniejszych przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko, w tym na Naturę 2000, a zawsze dla projektów dokumentów wymienionych w art. 46 ust. 1 Ustawy OOŚ (w tym SUiKZP, PZP, strategii, planów i programów dla kluczowych sektorów gospodarki, w tym dla sektora energetycznego). Zawsze w toku oceny strategicznej prowadzona jest procedura udziału społecznego, a w przypadku potencjalnego oddziaływania wykraczającego poza granice Polski może być prowadzona procedura transgraniczna. Realizacja zaplanowanego przedsięwzięcia, jakim jest poszukiwanie i rozpoznawanie lub/i wydobywanie gazu z łupków, powinna wynikać i wynika z dokumentów strategicznych, w tym przede wszystkim dotyczących rozwoju sektora energetycznego. Dla przykładu projekt Polityki energetycznej Polski do 2050 r. w obszarze projektów priorytetowych zawiera „Wykorzystanie potencjału gazu ze złóż niekonwencjonalnych”. Należy także zauważyć, że strategiczną ocenę oddziaływania na środowisko sporządza się dla projektów dokumentów planistycznych, w tym studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz planów zagospodarowania przestrzennego (art. 46 pkt 1 Ustawy OOŚ). Ponadto zgodnie z zapisami PGiG udokumentowane złoża kopalin ujawnia się w SUiKZP oraz MPZP – odpowiednio w terminie 6 miesięcy i 2 lat od zatwierdzenia dokumentacji geologiczno-inżynierskiej złoża węglowodorów, a także w planie zagospodarowania przestrzennego województwa (art. 95). Tym samym już w ekofizjografii oraz prognozie oddziaływania na środowisko projektów SUiKZP oraz MPZP uwzględnione zostaną wymogi ochrony środowiska związane z zabezpieczeniem złoża i ograniczeniami w zakresie innych inwestycji. Ponadto w ww. dokumentach planistycznych uwzględnia się obszary i tereny górnicze, a w sporządzonych dla nich ekofizjografiach także wpływ działalności górniczej na środowisko. W przypadku istotnych skutków dla środowiska działalności wskazanej w koncesji można sporządzić MPZP dla terenu górniczego lub jego fragmentu (art. 104 PGiG). Ponadto można się spodziewać opracowywania innych dokumentów strategicznych lub aktualizacji już obowiązujących dokumentów od szczebla krajowego poprzez regionalny po dokumenty lokalne, które są lub będą powiązane z pozyskaniem gazu z formacji łupkowych i które mogą być poddane procedurze oceny strategicznej. Do takich dokumentów mogą należeć: Polityka energetyczna Polski (obecnie trwają prace nad jej wersją do 2050 r.) [63], czy Narodowy Program Rozwoju Gospodarki Niskoemisyjnej (w trakcie opracowania) [64], strategie rozwoju regionalnego czy lokalnego, w tym Plany Gospodarki Niskoemisyjnej. Uwzględnienie skutków dla środowiska oraz sposobów jego zabezpieczania i ochrony na etapie dokumentów planistycznych będzie wskazówką w procesie oceny oddziaływania na środowisko dla planowanego przedsięwzięcia. W procedurze OOŚ należy w pierwszej kolejności zwrócić uwagę na te elementy środowiska, które wskazano w ocenie strategicznej jako potencjalnie poddane presji w wyniku planowanej działalności górniczej.

Strategiczna ocena oddziaływania na środowisko nie jest przedmiotem niniejszego opracowania (nie została zdefiniowana w zamówieniu), niemniej wspomniano o niej na potrzeby przybliżenia odbiorcy tego dokumentu systemu ocen obowiązujących w Polsce. 1

2) Ocena oddziaływania planowanego przedsięwzięcia na środowisko Procedura OOŚ jest zawsze wymagana dla przedsięwzięć z § 2 Rozporządzenia OOŚ (zawsze znacząco oddziałujących na środowisko) i może być wymagana dla przedsięwzięć z § 3 Rozporządzenia OOŚ (potencjalnie znacząco oddziałujących na środowisko). W trakcie ww. procedur OOŚ przeprowadza się także weryfikację i ewentualnie ocenę wpływu na cele ochrony obszarów Natura 2000. Schemat 1. Podział planowanych przedsięwzięć a decyzje administracyjne związane z procedurą oceny Przedsięwzięcia mogące znacząco oddziaływać na środowisko (określone w rozporządzeniu OOŚ)

zawsze

potencjalnie

grupa I

grupa II

Wymagają decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach

Przedsięwzięcia mogące znacząco oddziaływać na obszar Natura 2000 (wszystkie inne)

Grupa III

Wymagają decyzji zezwalającej na realizację przedsięwzięcia

Czasem wymagają ponownej oceny oddziaływania na środowisko prowadzonej na etapie decyzji budowlanej

OOŚ przeprowadza się dla planowanego przedsięwzięcia mogącego znacząco oddziaływać na środowisko oraz na obszary Natura 2000 w toku wydawania: 



decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach – procedurę OOŚ prowadzi się dla przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko określonych w art. 59 ust. 1 Ustawy OOŚ (wymienionych w Rozporządzeniu OOŚ). DŚU uzyskuje się przed złożeniem wniosku o wydanie jednej z decyzji wymienionych w art. 72 Ustawy OOŚ (np. koncesja, decyzja inwestycyjna, decyzja zatwierdzająca projekt robót geologicznych) – opisane szerzej w rozdz. 2.3, decyzji budowlanej (procedura ponownej oceny), która może być przeprowadzona dla przedsięwzięć powiązanych z poszukiwaniem i rozpoznawaniem oraz wydobywaniem gazu ze skał łupkowych (np. dróg dojazdowych, urządzeń wodnych i innych, wymienionych w Rozporządzeniu OOŚ, tzw. I lub II grupa przedsięwzięć). Decyzje te wymienione są w art. 72 ust. 1 pkt 1, 10, 14 i 18. Procedura została opisana szerzej w podrozdziale 2.4, jakiejkolwiek decyzji realizacyjnej (np. decyzji zatwierdzającej projekt robót geologicznych, pozwolenia wodnoprawnego, decyzji zezwalającej na wycinkę drzew, decyzji z art. 118 Ustawy o ochronie przyrody itp.). Tej procedurze podlegają przedsięwzięcia inne niż wymienione w Rozporządzeniu OOŚ i jest ona ograniczona do weryfikacji wpływu na cele ochrony obszaru Natura 2000 (art. 96 Ustawy OOŚ). Jest to tzw. III grupa przedsięwzięć. Procedura została opisana szerzej w podrozdziale 2.5.

Przepisy dotyczące ocen oddziaływania na środowisko stosuje się również do zmian przyjętych dokumentów strategicznych, o których mowa powyżej, oraz zmian realizowanych lub zrealizowanych przedsięwzięć (art. 50, 87 i 88 Ustawy OOŚ).

Schemat 2. System ocen oddziaływania na środowisko i dokumenty merytoryczne do procedur

Strategiczna ocena oddziaływania na środowisko

Prognoza oddziaływania na środowisko projektu dokumentu

Ocena oddziaływania na środowisko planowanego przedsięwzięcia (I i II grupa)

Karta informacyjna przedsięwzięcia/ Raport o oddziaływaniu na środowisko

Ocena oddziaływania planowanego przedsięwzięcia na obszar Natura 2000 (III grupa)

Karta informacyjna przedsięwzięcia/ Raport o oddziaływaniu na obszar Natura 2000

1.4.2. Proces inwestycyjny Na potrzeby niniejszego opracowania proces inwestycyjny rozumiany jest jako ciąg następujących po sobie zdarzeń wymaganych w celu pozyskiwania gazu ze skał łupkowych. Przedsięwzięciami wchodzącymi w jego skład są działania służące wykonywaniu prac poszukiwawczych i rozpoznawczych złóż łupkowych gazu ziemnego lub wydobywaniu gazu z formacji łupkowych lub inne działania powiązane, prowadzone w celu wykonania wyżej wskazanych prac. Zakres przedsięwzięć został przedstawiony w załączniku nr 1A. Procedura oceny oddziaływania na środowisko, w tym na obszary Natura 2000, prowadzona jest w toku procesu inwestycyjnego, którego celem jest rozpoznawanie, a następnie wydobywanie gazu ze skał łupkowych na potrzeby energetyczne. Schemat procesu inwestycyjnego w odniesieniu do oceny oddziaływania na środowisko planowanych przedsięwzięć opracowany na podstawie Ustawy OOŚ i PGiG przedstawiony jest w załączniku nr 1B. Cały proces inwestycyjny pozyskania gazu z formacji łupkowych może trwać od kilkunastu do kilkudziesięciu lat. Czas jego trwania jest uzależniony od stopnia skomplikowania budowy geologicznej, głębokości otworów (czasu trwania wierceń i opłacalności wydobywania) oraz przede wszystkim od zasobności złóż gazu. Jak dowodzą doświadczenia zagraniczne i polskie, poszukiwanie i rozpoznawanie trwa zwykle około 3–5 lat. Faza wydobywania jest ściśle uzależniona od zasobności złoża, zapotrzebowania rynku (intensywności eksploatacji) i może trwać nawet ponad 30 lat. Należy więc brać pod uwagę okres około 40 lat, w którym będzie wywierana presja na środowisko. Intensywność oddziaływania na środowisko w tym okresie będzie różna, mniejsza w fazie poszukiwania i rozpoznawania z uwagi na mniejszą skalę prac, a zdecydowanie większa na etapie wydobywania. Zarówno w fazie prac poszukiwawczych, jak i na etapie wydobywania może być wymagane uzyskanie DŚU, w której zostaną określone środowiskowe uwarunkowania realizacji przedsięwzięcia. DŚU na etapie poszukiwania i rozpoznawania uzyskiwana jest przed wystąpieniem z wnioskiem o zatwierdzenie planu ruchu zakładu wykonującego roboty geologiczne, a w fazie wydobywania przed uzyskaniem koncesji na wydobywanie węglowodorów ze złóż (art. 49s PGiG) lub decyzją inwestycyjną (art. 49z PGiG). DŚU może być także wymagana dla przedsięwzięć powiązanych z poszukiwaniem i/lub wydobywaniem (np. dróg, studni, sieci przesyłowych, gazociągu itp.), o ile nie zostały one ujęte w DŚU wydanej przed złożeniem wniosku o zatwierdzenie planu ruchu zakładu wykonującego roboty geologiczne lub uzyskaniem koncesji na wydobywanie/decyzji inwestycyjnej. W trakcie pozyskiwania decyzji administracyjnych na realizację przedsięwzięć powiązanych

(decyzji budowlanych) może także być wymagana procedura ponownej oceny. Zagadnienia te zostały szerzej omówione w rozdziale 2 niniejszego opracowania. Dla spójności i transparentności całego procesu inwestycyjnego ważne jest to, aby warunki ochrony środowiska zawarte w poszczególnych, następujących po sobie dokumentach strategicznych i decyzjach administracyjnych nie były ze sobą sprzeczne. Wskazane jest natomiast ich uszczegóławianie i uzupełnianie na poszczególnych etapach tego procesu – w zależności od szczegółowości dostępnych informacji o planowanym przedsięwzięciu (podejście od ogółu w strategicznej OOŚ do szczegółu w OOŚ dla przedsięwzięcia).

2. Procedura oceny oddziaływania na środowisko i procedura oceny oddziaływania na obszary Natura 2000 Procedura oceny oddziaływania na środowisko została opisana szczegółowo w opracowaniu dotyczącym wymogów prawno-administracyjnych [52] oraz w innych opracowaniach GDOŚ [33,45]. Na potrzeby niniejszego opracowania w poniższych rozdziałach podano jej ogólne zarysy oraz główne składowe, uwypuklając rolę dokumentów merytorycznych (KIP i Raportu OOŚ) w tym procesie. Struktura rozdziału wygląda następująco: 2.1. Kwalifikacja przedsięwzięć do procedury oceny oddziaływania na środowisko i procedury oceny oddziaływania na obszary Natura 2000

2.1.1. Przedsięwzięcia z I i II grupy

2.1.2. Przedsięwzięcia powiązane

2.2. Organy administracji właściwe do przeprowadzenia procedury OOŚ oraz wydania opinii lub uzgodnienia w trakcie procedury OOŚ 2.2.1. Organy administracji właściwe do przeprowadzenia procedury OOŚ

2.3.1. Wniosek o wydanie DŚU – dokumenty formalne i merytoryczne

2.2.2. Obowiązki organu administracji w zakresie informowania stron postępowania i opinii publicznej 2.3.2. DŚU w procesie inwestycyjnym

2.1.3. Przedsięwzięcia z III grupy – ocena oddziaływania na obszary Natura 2000

2.4. Decyzja budowlana – procedura ponownej OOŚ

2.3. Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach (DŚU)

2.5. Procedura oceny oddziaływania na obszary Natura 2000

2.4.1. Rodzaj przedsięwzięć, dla których jest wymagana procedura ponownej OOŚ

2.5.1. Ogólne zasady prowadzenia procedury oceny oddziaływania na obszar Natura 2000

2.4.2. Dokumenty formalne i merytoryczne do procedury ponownej oceny

2.5.2. DŚU i decyzja budowlana – przedsięwzięcia z I i II grupy

2.4.3. Procedura ponownej oceny

2.5.3. Decyzja realizacyjna – przedsięwzięcia z III grupy

2.6. Transgraniczna ocena oddziaływania na środowisko

Ocenę oddziaływania na środowisko dla planowanych przedsięwzięć prowadzi się w trakcie wydawania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach oraz ewentualnie decyzji budowlanej (procedura ponownej oceny). W trakcie tych procedur prowadzi się także ocenę wpływu planowanego przedsięwzięcia na obszary Natura 2000 – jeśli przedsięwzięcie może znacząco na nie oddziaływać. Natomiast w przypadku przedsięwzięć niewymienionych w Rozporządzeniu OOŚ może być wymagane przeprowadzenie oceny oddziaływania planowanego przedsięwzięcia na obszary Natura 2000 w toku wydawania jakiejkolwiek decyzji realizacyjnej. Zarówno w przepisach obowiązującego prawa, jak i w wytycznych KE proces oceny oddziaływania na środowisko dla planowanego przedsięwzięcia składa się z dwóch elementów:

 

oceny wstępnej, zwanej screeningiem, czyli kwalifikacją do oceny właściwej; jest ona przeprowadzana na podstawie karty informacyjnej przedsięwzięcia, oceny właściwej (oceny oddziaływania na środowisko), która przeprowadzana jest w oparciu o raport o oddziaływaniu na środowisko stanowiący główny dokument merytoryczny tego procesu. 2.1. Kwalifikacja przedsięwzięć do procedury oceny oddziaływania na środowisko i procedury oceny oddziaływania na obszary Natura 2000

Pierwszy krok w kwalifikacji przedsięwzięcia do procedury oceny oddziaływania na środowisko następuje poprzez weryfikację, czy dane przedsięwzięcie wymienione zostało w Rozporządzeniu OOŚ i w którym artykule. Wymienione w nim przedsięwzięcia zaliczają się do jednej z dwóch grup:  

I grupy przedsięwzięć – mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko – określona jest w § 2 ust. 1 ww. rozporządzenia, II grupy przedsięwzięć – mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko – określona jest w § 3 ust. 1 ww. rozporządzenia.

Przy kwalifikacji przedsięwzięć należy także zwrócić uwagę na zapisy § 2 ust. 2 oraz § 3 ust. 2 i 3 Rozporządzenia OOŚ, w których znajdują się dodatkowe warunki wspierające proces kwalifikacji2. W przypadku niejasności w interpretacji przedsięwzięć wymienionych w Rozporządzeniu OOŚ zaleca się skorzystanie z przewodników GDOŚ [35-36]. Dla I grupy przedsięwzięć ocena oddziaływania na środowisko jest wymagana zawsze, natomiast dla II grupy następuje kwalifikacja (screening) do procedury OOŚ na podstawie kry§ 2 ust. 2: „Do przedsięwzięć mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko zalicza się również przedsięwzięcia polegające na rozbudowie, przebudowie lub montażu przedsięwzięć realizowanych lub zrealizowanych wymienionych w: 1) ust. 1, jeżeli ta rozbudowa, przebudowa lub montaż osiąga progi określone w ust. 1, o ile progi te zostały określone; 2) § 3 ust. 1, jeżeli ta rozbudowa, przebudowa lub montaż spowoduje osiągnięcie progów określonych w ust. 1, o ile progi te zostały określone”. § 3 ust. 2: „Do przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko zalicza się również przedsięwzięcia: 1) polegające na rozbudowie, przebudowie lub montażu realizowanego lub zrealizowanego przedsięwzięcia wymienionego w § 2 ust. 1 i niespełniające kryteriów, o których mowa w § 2 ust. 2 pkt 1; 2) polegające na rozbudowie, przebudowie lub montażu realizowanego lub zrealizowanego przedsięwzięcia wymienionego w ust. 1, z wyłączeniem przypadków, w których ulegająca zmianie lub powstająca w wyniku rozbudowy, przebudowy lub montażu część realizowanego lub zrealizowanego przedsięwzięcia nie osiąga progów określonych w ust. 1, o ile progi te zostały określone; 3) nieosiągające progów określonych w ust. 1, jeżeli po zsumowaniu parametrów charakteryzujących przedsięwzięcie z parametrami planowanego, realizowanego lub zrealizowanego przedsięwzięcia tego samego rodzaju znajdującego się na terenie jednego zakładu lub obiektu osiągną progi określone w ust. 1; przy czym przez planowane przedsięwzięcie rozumie się w tym przypadku przedsięwzięcie, w stosunku do którego zostało wszczęte postępowanie w sprawie wydania jednej z decyzji, o których mowa w art. 72 ust. 1 ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, lub dokonano zgłoszenia, o którym mowa w art. 72 ust. 1a tej ustawy”. § 3 ust. 3: „Do przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko zalicza się także przedsięwzięcia niezwiązane z przebudową, rozbudową lub montażem realizowanego lub zrealizowanego przedsięwzięcia, powodujące potrzebę zmiany uwarunkowań określonych w decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach; przepis stosuje się, o ile ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko nie wyłącza konieczności uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach oraz o ile potrzeba zmian w zrealizowanym przedsięwzięciu nie jest skutkiem następstw wynikających z konieczności dostosowania się do wymagań stawianych przepisami prawa lub ustaleń zawartych w analizie porealizacyjnej, przeglądzie ekologicznym lub podsumowaniu wyników monitoringu oddziaływania na środowisko zrealizowanego przedsięwzięcia”. 2

teriów określonych w art. 63 Ustawy OOŚ po osiągnięciu przez to przedsięwzięcie określonych progów (np. głębokości otworu wiertniczego), o ile progi te zostały w Rozporządzeniu OOŚ określone. 2.1.1. Przedsięwzięcia z I i II grupy Dla planowanych przedsięwzięć z I i II grupy wymienionych w Rozporządzeniu OOŚ uzyskuje się decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach. W przypadku pozyskiwania gazu ze skał łupkowych wymagane jest uzyskanie DŚU dla przedsięwzięć wymienionych w następujących paragrafach i punktach tego rozporządzenia:  § 2 ust. 1 pkt 24: wydobywania ze złoża gazu, ropy naftowej oraz jej naturalnych pochodnych lub ich przerób w ilości większej niż 500 000 m3 na dobę w przypadku gazu (I grupa przedsięwzięć);  § 3 ust. 1 pkt 41 lit. a: wydobywanie kopalin ze złoża metodą otworów wiertniczych inne niż wymienione w § 2 ust. 1 pkt 24 (II grupa przedsięwzięć);  § 3 ust. 1 pkt 43 lit. c i d: poszukiwania lub rozpoznawania złóż kopalin (II grupa przedsięwzięć): ‒ wykonywane metodą otworów wiertniczych o głębokości większej niż 1000 m: w strefach ochrony ujęć wody, na obszarach ochronnych zbiorników wód śródlądowych, na obszarach objętych formami ochrony przyrody, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1–3 i 5 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, lub w otulinach form ochrony przyrody, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1–3 tej ustawy, ‒ wykonywane metodą otworów wiertniczych o głębokości większej niż 5000 m na obszarach niewymienionych w lit. c. DŚU uzyskuje się przed wystąpieniem z wnioskiem o decyzje wymienione w art. 72 ust. 1 pkt 4, 4a i 4b Ustawy OOŚ. Są to koncesje i decyzje administracyjne udzielane na podstawie PGiG, czyli:  koncesja na wydobywanie kopalin ze złóż;  decyzja zatwierdzająca plan ruchu dla wykonywania robót geologicznych związanych z poszukiwaniem i rozpoznawaniem złoża węglowodorów lub  decyzja inwestycyjna w celu wykonywania koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie złoża węglowodorów oraz wydobywanie węglowodorów ze złoża;  decyzja zatwierdzająca plan ruchu dla wykonywania robót geologicznych na podstawie koncesji na poszukiwanie lub rozpoznawanie złoża kopaliny. Przedsięwzięcia polegające na poszukiwaniu i rozpoznawaniu gazu w skałach łupkowych, które nie zostały wymienione w Rozporządzeniu OOŚ (nie zaliczają się do I lub II grupy)3, będą realizowane w oparciu o wymogi w zakresie ochrony środowiska zawarte w planie ruchu zakładu wykonującego roboty geologiczne, koncesji wydawanych na podstawie PGiG i/lub innych decyzjach administracyjnych, które będą dla nich wymagane (np. z Pr. Bud., PW). Należy zaznaczyć, że przedsięwzięcia tego rodzaju mogą wymagać przeprowadzenia procedury oceny oddziaływania na obszar Natura 2000 (III grupa przedsięwzięć).

Należy się liczyć z tym, że będzie to duża grupa przedsięwzięć. Zgodnie z § 3 ust. 1 pkt 43 lit. c i d Rozporządzenia OOŚ będą się do nich zaliczały otwory wiertnicze o głębokości: – mniejszej niż 1000 m w przypadku ich wykonywania w strefach ochrony ujęć wody, na obszarach ochronnych zbiorników wód śródlądowych, na obszarach objętych formami ochrony przyrody, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1–3 i 5 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, lub w otulinach form ochrony przyrody, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1–3 tej ustawy, – mniejszej niż 5000 m na pozostałych obszarach. 3

2.1.2. Przedsięwzięcia powiązane W przypadku pozyskiwania gazu ze skał łupkowych możemy mieć także do czynienia z innymi powiązanymi przedsięwzięciami określonymi w Rozporządzeniu OOŚ. Ich przykłady podano w zestawieniu poniżej.

Tabela 2. Przykłady przedsięwzięć powiązanych z pozyskaniem gazu ze skał łupkowych wymienione w Rozporządzeniu OOŚ

PRZEDSIĘWZIĘCIA MOGĄCE ZAWSZE ZNACZĄCO ODDZIAŁYWAĆ NA ŚRODOWISKO (§ 2 ust. 1) Pkt

Opis

Stacje elektroenergetyczne lub napowietrzne linie elektroenergetyczne o napięciu znamionowym nie mniejszym niż 220 kV, o długości nie mniejszej niż 15 km

Instalacje do przesyłu ropy naftowej, produktów naftowych, substancji chemicznych lub mieszanin, w rozumieniu ustawy z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach (Dz.U. Nr 63, poz. 322 oraz z 2012 r. poz. 908), niebędących produktami spożywczymi, w tym gazu, o średnicy zewnętrznej nie mniejszej niż 800 mm i długości nie mniejszej niż 40 km, wraz z towarzyszącymi im tłoczniami lub stacjami redukcyjnymi, przy czym tłocznie lub stacje redukcyjne budowane, montowane lub przebudowywane przy istniejących instalacjach przesyłowych nie stanowią przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko

Instalacje do magazynowania ropy naftowej, produktów naftowych, substancji lub mieszanin, w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach, niebędących produktami spożywczymi, o łącznej pojemności nie mniejszej niż 200 000 t, wraz z urządzeniami do przeładunku

Urządzenia lub zespoły urządzeń umożliwiające pobór wód podziemnych lub sztuczne systemy zasilania wód podziemnych o zdolności poboru wody nie mniejszej niż 1100 m 3 na godzinę

Obiekty unieszkodliwiania odpadów wydobywczych kategorii A

Obiekty unieszkodliwiania odpadów wydobywczych mogące przyjmować odpady w ilości nie mniejszej niż 10 t na dobę lub o całkowitej pojemności nie mniejszej niż 25 000 t

Tabela 3. Przykłady przedsięwzięć powiązanych z pozyskaniem gazu ze skał łupkowych wymienione w Rozporządzeniu OOŚ

PRZEDSIĘWZIĘCIA MOGĄCE POTENCJALNIE ZNACZĄCO ODDZIAŁYWAĆ NA ŚRODOWISKO (§ 3 ust. 1) Pkt

Opis

Stacje elektroenergetyczne lub napowietrzne linie elektroenergetyczne o napięciu znamionowym nie mniejszym niż 110 kV, inne niż wymienione w § 2 ust. 1 pkt 6

Instalacje do przesyłu ropy naftowej, produktów naftowych, substancji lub mieszanin, w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach, niebędących produktami spożywczymi, inne niż wymienione w § 2 ust. 1 pkt 21

Instalacje do przesyłu gazu inne niż wymienione w § 2 ust. 1 pkt 21 oraz towarzyszące im tłocznie lub stacje redukcyjne, z wyłączeniem gazociągów o ciśnieniu nie większym niż 0,5 MPa i przyłączy do budynków; przy czym tłocznie lub stacje redukcyjne budowane, montowane lub przebudowywane przy istniejących instalacjach przesyłowych nie stanowią przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko

Instalacje do naziemnego magazynowania ropy naftowej, produktów naftowych, substancji lub mieszanin, w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach, niebędących produktami spożywczymi, gazów łatwopalnych oraz innych kopalnych surowców energetycznych, inne niż wymienione w § 2 ust. 1 pkt 22, z wyłączeniem (…) niezwiązanych z dystrybucją instalacji do magazynowania stałych surowców energetycznych

42 b

Wiercenia wykonywane w celu zaopatrzenia w wodę, z wyłączeniem wykonywania ujęć wód podziemnych o głębokości mniejszej niż 100 m

Garaże, parkingi samochodowe lub zespoły parkingów, w tym na potrzeby planowanych, realizowanych lub zrealizowanych przedsięwzięć, o których mowa w pkt 50, 52–55 i 57, wraz z towarzyszącą im infrastrukturą, o powierzchni użytkowej nie mniejszej niż: a) 0,2 ha na obszarach objętych formami ochrony przyrody, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1–5, 8 i 9 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, lub w otulinach form ochrony przyrody, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1–3 tej ustawy, b) 0,5 ha na obszarach innych niż wymienione w lit. a – przy czym przez powierzchnię użytkową rozumie się sumę powierzchni zabudowy i powierzchni zajętej przez pozostałe kondygnacje nadziemne i podziemne mierzone po obrysie zewnętrznym rzutu pionowego obiektu budowlanego

Drogi o nawierzchni twardej o całkowitej długości przedsięwzięcia powyżej 1 km inne niż wymienione w § 2 ust. 1 pkt 31 i 32 oraz obiekty mostowe w ciągu drogi o nawierzchni twardej, z wyłączeniem przebudowy dróg oraz obiektów, służących do obsługi stacji elektroenergetycznych i zlokalizowanych poza obszarami objętymi formami ochrony przyrody, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1–5, 8 i 9 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody

Urządzenia lub zespoły urządzeń umożliwiające pobór wód podziemnych o zdolności poboru wody nie mniejszej niż 10 m 3/h, a mniejszej niż 1100 m3/h

Urządzenia lub zespoły urządzeń umożliwiające pobór wód podziemnych z tej samej warstwy wodonośnej, o zdolności poboru wody nie mniejszej niż 1 m 3/h, przy założeniu, że w odległości mniejszej niż 500 m znajduje się inne urządzenie lub zespół urządzeń umożliwiających pobór wód podziemnych o zdolności poboru wody nie mniejszej niż 1 m 3/h

Instalacje do oczyszczania ścieków przemysłowych z wyłączeniem instalacji, które nie powodują wprowadzania do wód lub urządzeń ścieków zawierających substancje szczególnie szkodliwe dla środowiska wodnego, wymienione w załączniku nr 11 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz. U. Nr 137, poz. 984 oraz z 2009 r. Nr 27, poz. 169)

Obiekty unieszkodliwiania odpadów wydobywczych inne niż wymienione w § 2 ust. 1 pkt 48 i 49

Instalacje związane z unieszkodliwianiem zasolonych wód kopalnianych

Dla przedsięwzięć powiązanych z procesem pozyskiwania gazu ze skał łupkowych (ich przykłady podano w zestawieniach powyżej – Tabela 2 i Tabela 3) konieczne będzie uzyskanie decyzji administracyjnych wymienionych w art. 72 ust. 1 Ustawy OOŚ, w tym: 

decyzji o pozwoleniu na budowę, decyzji o zatwierdzeniu projektu budowlanego, decyzji o pozwoleniu na wznowienie robót budowlanych oraz decyzji o pozwoleniu na zmianę sposobu użytkowania obiektu budowlanego lub jego części – wydawanych na podstawie ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane4;

Przy czym zgodnie z art. 29 ust. 1 Pr. Bud. pozwolenia na budowę nie wymaga budowa (wybór):

Z ust.1: 10) miejsc postojowych dla samochodów osobowych do 10 stanowisk włącznie; 11) zjazdów z dróg wojewódzkich, powiatowych i gminnych oraz zatok parkingowych na tych drogach;

  

decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu – wydawanej na podstawie ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym; pozwolenia wodnoprawnego na regulację wód, pozwolenia wodnoprawnego na wykonanie urządzeń wodnych, w ramach szczególnego korzystania z wód – wydawanych na podstawie ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne; decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej – wydawanej na podstawie ustawy z dnia 10 kwietnia 2003 r. o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych. 2.1.3.

Przedsięwzięcia z III grupy – ocena oddziaływania na obszary Natura 2000

Procedura oceny oddziaływania na obszary Natura 2000 może być wymagana dla innych przedsięwzięć niż wymienione w Rozporządzeniu OOŚ. W sytuacji, gdy przedsięwzięcie niewymienione w Rozporządzeniu OOŚ nie było ujęte we wniosku o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach i nie podlegało wówczas ocenie pod kątem możliwości wpływu na obszary Natura 2000, organ administracji prowadzący procedurę wydania decyzji realizacyjnej zobowiązany jest rozważyć, czy dane przedsięwzięcie może mieć wpływ na obszar Natura 2000. Gdy stwierdzi, że przedsięwzięcie może oddziaływać na obszar Natura 2000, nakłada na inwestora (postanowieniem) obowiązek wykonania KIP i przedstawienia go do właściwego miejscowo regionalnego dyrektora ochrony środowiska (RDOŚ) w celu weryfikacji, czy wymagana będzie procedura oceny oddziaływania na cele ochrony obszaru Natura 2000. Procedura oceny dla przedsięwzięć z III grupy została opisana w podrozdziale 2.5. Wymóg ten będzie miał miejsce w sytuacji, jeśli takie przedsięwzięcie nie było wymienione we wniosku o wydanie DŚU i dokumentach merytorycznych (w KIP, Raporcie OOŚ) dla pozyskania gazu ze skał łupkowych lub we wniosku o DŚU dla innych przedsięwzięć powiązanych wymienionych w Rozporządzeniu OOŚ – w sytuacji, gdy ich realizacja może mieć znaczący wpływ na obszary Natura 2000. W przypadku analizowanej działalności wymóg taki może zostać nałożony np. w trakcie postępowania zmierzającego do wydania decyzji zezwalającej na wycinkę drzew, zatwierdzania projektu robót geologicznych (np. obejmującego badania sejsmiczne na obszarach Natura 2000), pozwolenia wodnoprawnego na pobór wody czy decyzji zezwalającej na realizację inwestycji drogowej dla drogi o długości poniżej 1 km itp.

12) tymczasowych obiektów budowlanych, niepołączonych trwale z gruntem i przewidzianych do rozbiórki lub przeniesienia w inne miejsce w terminie określonym w zgłoszeniu, o którym mowa w art. 30 ust. 1, ale nie później niż przed upływem 120 dni od dnia rozpoczęcia budowy określonego w zgłoszeniu; 28) obiektów budowlanych służących bezpośrednio do wykonywania działalności regulowanej ustawą z dnia 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (t.j. Dz. U. z 2015 r. poz. 196) w zakresie poszukiwania i rozpoznawania złóż węglowodorów; Z ust. 2 - pozwolenia na budowę nie wymaga wykonywanie robót budowlanych polegających na (wybór): 10) wykonywaniu obudowy ujęć wód podziemnych. z zastrzeżeniem ust. 3. Pozwolenia na budowę wymagają przedsięwzięcia, które wymagają przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko, oraz przedsięwzięcia wymagające przeprowadzenia oceny oddziaływania na obszar Natura 2000, zgodnie z art. 59 ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko i ust. 4. Pozwolenia na budowę wymagają roboty budowlane wykonywane przy obiekcie budowlanym wpisanym do rejestru zabytków lub na obszarze wpisanym do rejestru zabytków.

Dobre rozpoznanie i ujęcie we wniosku o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach oraz w dokumentach merytorycznych (w KIP, Raporcie OOŚ) wszystkich przedsięwzięć powiązanych z działalnością pozyskania gazu ze skał łupkowych zabezpieczy inwestora przed koniecznością uzyskiwania kolejnych DŚU przed decyzjami z art. 72 Ustawy OOŚ oraz postępowaniem dla przedsięwzięć z III grupy. Ma to kluczowe znaczenie dla skrócenia czasu uzyskiwania pozwoleń, transparentności procesu przygotowania inwestycji i jakości dokumentacji na potrzeby uzyskania finansowania, np. z banków inwestycyjnych [1,6]. Przy czym, przy ustaleniu zakresu wniosku o wydanie DŚU należy zwrócić uwagę na właściwość rzeczową organów administracji. Zaleca się, aby do RDOŚ kierowane były wnioski o wydanie DŚU dla przedsięwzięcia i przedsięwzięć powiązanych, dla których RDOŚ jest organem właściwym do jej wydania (np. przedsięwzięcia realizowanego w całości lub części na terenie zamkniętym), a do wójta, burmistrza, prezydenta miasta – przedsięwzięcia pozostające w zakresie kompetencji tych organów. Za każdym razem jednak dokumenty merytoryczne powinny uwzględniać cały zakres planowanego przedsięwzięcia wraz z przedsięwzięciami powiązanymi (oddziaływanie skumulowane) i jasno definiować cel realizacji planowanego przedsięwzięcia – np. budowa drogi na potrzeby poszukiwania i rozpoznawania gazu z formacji łupkowych. 2.1.4.

Podsumowanie procesu kwalifikacji przedsięwzięć do procedury OOŚ

Podsumowując proces kwalifikacji do procedury OOŚ lub procedury oceny na obszary Natura 2000, w zestawieniu – Tabela 4 – przedstawiono kluczowe, najbardziej istotne jej elementy.

Tabela 4. Podsumowanie procesu kwalifikacji przedsięwzięć polegających na pozyskaniu gazu z formacji łupkowych do oceny oddziaływania na środowisko

GRUPA PRZEDSIĘWZIĘĆ

III

Podstawa kwalifikacji przedsięwzięć do danej grupy

§ 2 ust. 1 i 2 Rozporządzenia OOŚ

§ 3 ust. 1–3 Rozporządzenia OOŚ

brak w Rozporządzeniu OOŚ

Oddziaływanie na:

środowisko, w tym obszary Natura 2000

obszary Natura 2000

wydobycie gazu powyżej 500 000 m3/dobę

wydobycie gazu poniżej 500 000 m3/dobę

poszukiwanie i rozpoznawanie gazu metodą otworową (próg 1000 m i 5000 m głębokości – w zależności od obszaru lokalizacji)

poszukiwanie i rozpoznawanie poniżej progów określonych w Rozporządzeniu OOŚ

przedsięwzięcia powiązane (np. instalacje do przesyłu gazu, magazynowania, linie elektroenergetyczne, obiekty unieszkodliwiania odpadów)

przedsięwzięcia powiązane (np. instalacje do przesyłu gazu, magazynowania, linie elektroenergetyczne, obiekty unieszkodliwiania odpadów, drogi dojazdowe, parkingi, studnie)

przedsięwzięcia powiązane (np. badania sejsmiczne, wycinka drzew, studnie/ujęcia do poboru wody, drogi dojazdowe o długości poniżej 1 km)

–

poszukiwanie i rozpoznawanie

wydobywanie

zawsze

opcjonalnie

KIP + progi w Rozporządzeniu OOŚ (jeśli zostały określone) i/lub kryteria z art. 63 Ustawy OOŚ

KIP + kryteria z art. 63 Ustawy OOŚ w odniesieniu do oddziaływania na obszar Natura 2000

obligatoryjnie, w przypadku oddziaływania transgranicznego

opcjonalnie, w przypadku zapytania wnioskodawcy o zakres Raportu OOŚ

opcjonalnie – jeśli przedsięwzięcie zostało zakwalifikowane do procedury OOŚ

opcjonalnie – jeśli przedsięwzięcie zostało zakwalifikowane do procedury oceny na obszary Natura 2000

 KIP

 ewentualnie opinie organów (dla przedsięwzięć powiązanych)

 ewentualnie opinia kraju narażonego

Rodzaje przedsięwzięć

Faza procesu inwestycyjnego Procedura OOŚ Podstawa do kwalifikacji do procedury OOŚ (screening)

Określenie zakresu Raportu OOŚ (scoping)

Podstawa do określenia zakresu Raportu OOŚ

 KIP  art. 66 i 97 ust. 4 Ustawy OOŚ (zakres ograniczony do oddziaływania na obszar Natura 2000)

GRUPA PRZEDSIĘWZIĘĆ

Procedura oceny w trakcie wydawania:

 art. 66 Ustawy OOŚ oraz ewentualnie art. 67 dla Raportu OOŚ do procedury ponownej oceny

 DŚU

 ewentualnie decyzji budowlanej (procedura ponownej oceny)

III

 decyzji realizacyjnej

Na poniższych schematach wskazano przykłady powiązania przedsięwzięć polegających na pozyskaniu gazu z formacji łupkowych z innymi przedsięwzięciami, do których mogą należeć: drogi dojazdowe, parkingi, studnie, ujęcia wód, gazociągi, linie elektroenergetyczne, instalacje do obróbki odpadów wydobywczych i wiele innych. W fazie poszukiwania i rozpoznawania gazu w formacjach łupkowych w granice przedsięwzięcia będą wchodziły przede wszystkim: wiertnia (potocznie plac do posadowienia urządzenia wiertniczego) wraz z urządzeniem wiertniczym i potrzebna infrastrukturą, np. generatory, zbiorniki na paliwo, kontenery socjalne i badawcze, mieszalnik płynów technologicznych, miejsce składowania rur i wierteł, miejsce do rdzeniowania, miejsca na odpady czy substancje używane w procesie technologicznym. Zarówno na terenie placu, jak i poza nim mogą znajdować się ujęcia wody bądź zbiorniki na wodę. Poza ogrodzeniem placu złożone są pryzmy humusu zdjętego z terenu placu i przedsięwzięć powiązanych, do których przykładowo należą: parkingi, droga dojazdowa (jeśli wcześniej nie istniała w terenie), czasami linia energetyczna (wtedy najczęściej nie są potrzebne generatory na placu), wodociąg (zwykle nie ma potrzeby budowy studni/ujęcia wody) czy przyłącze do kanalizacji. Rodzaj i zakres przedsięwzięć powiązanych jest ściśle uzależniony od istniejącej infrastruktury na danym terenie oraz od kosztów jej użytkowania ustalonych z zarządzającym (np. kosztów pozyskania wody z wodociągu na potrzeby socjalne i procesów technologicznych).

Schemat 3. Przykład powiązania przedsięwzięć w fazie poszukiwania i rozpoznawania

W fazie wydobywania, z uwagi na znacznie większą złożoność tego procesu, istnieje zdecydowanie więcej możliwych do zdefiniowania wariantów przedsięwzięcia i przedsięwzięć z nim powiązanych. Będą one uzależnione przede wszystkim od uwarunkowań środowiskowych terenu, w tym wielkości i położenia udokumentowanego złoża gazu, ekonomicznej opłacalności jego wydobywania czy wyposażenia danego terenu w istniejącą infrastrukturę. Z tego względu na schematach dotyczących tej fazy zobrazowano dwie diametralnie różne sytuacje: zakładu górniczego i kopalni gazu. Są to tylko przykładowe sytuacje, z którymi na etapie wydobywania gazu z formacji łupkowych możemy mieć do czynienia. Należy także mieć na uwadze, że kopalnia gazu może powstawać sukcesywnie: zakład po zakładzie górniczym, i że mogą być one oddalone od siebie o wiele kilometrów. W takiej sytuacji tereny górnicze tych zakładów górniczych nie będą się ze sobą łączyły. Każdy przypadek więc będzie wymagał indywidualnej oceny pod kątem zdefiniowania skali przedsięwzięć i rodzaju oraz skali przedsięwzięć powiązanych, konkretnych uwarunkowań środowiska, w jakim planowane jest ich umiejscowienie, i obszaru oddziaływania (wielkości terenów górniczych).

Schemat 4. Przykład powiązania przedsięwzięć w fazie wydobywania – zakład górniczy

Schemat 5. Przykład powiązania przedsięwzięć w fazie wydobywania – kopalnia gazu

2.2. Organy administracji właściwe do przeprowadzenia procedury OOŚ oraz wydania opinii lub uzgodnień w trakcie procedury OOŚ 2.2.1. Organy administracji właściwe do przeprowadzania procedury OOŚ Zgodnie z Ustawą OOŚ dla przedsięwzięć polegających na poszukiwaniu lub rozpoznawaniu złóż kopalin lub na wydobywaniu kopalin ze złóż, o których mowa w art. 10 ust. 1 PGiG, prowadzonych na podstawie koncesji, postępowanie w sprawie wydania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach prowadzą właściwe miejscowo regionalne dyrekcje ochrony środowiska (art. 75 ust. 1 pkt 1 lit. j Ustawy OOŚ). RDOŚ będzie także właściwy do przeprowadzenia postępowania dla części przedsięwzięć powiązanych (np. instalacji do przesyłu gazu czy przedsięwzięć realizowanych na terenach zamkniętych). Dla większości przedsięwzięć powiązanych wymienionych w Rozporządzeniu OOŚ właściwy do wydania DŚU będzie jednak wójt, burmistrz czy prezydent miasta. Procedurę ponownej oceny prowadzi zawsze dyrektor regionalnej dyrekcji ochrony środowiska (art. 61 ust. 3 Ustawy OOŚ), podobnie jak ocenę oddziaływania na obszary Natura 2000 (art. 61 ust. 5 Ustawy OOŚ). W zestawieniu – Tabela 5 – przedstawiono organy właściwe do prowadzenia procedury OOŚ, z uwzględnieniem podziału ich kompetencji na rodzaje przedsięwzięć.

Tabela 5. Organy administracji właściwe do przeprowadzenia procedury OOŚ dla analizowanego przedsięwzięcia i przedsięwzięć z nim powiązanych

Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach (I i II grupa)

Procedura ponownej oceny (I i II grupa – przedsięwzięcia powiązane)

RDOŚ – dla: – instalacji do przesyłu ropy naftowej, produktów naftowych, substancji chemicznych lub gazu, jeśli należą one do I grupy przedsięwzięć, – przedsięwzięć realizowanych na terenach zamkniętych, – przedsięwzięć realizowanych na obszarach morskich, – zmiany lasu, niestanowiącego własności Skarbu Państwa, na użytek rolny, – przedsięwzięć polegających na poszukiwaniu lub rozpoznawaniu złóż kopalin lub na wydobywaniu kopalin ze złóż, o których mowa w art. 10 ust. 1 PGiG, prowadzonych na podstawie koncesji Wójt, burmistrz, prezydent miasta w przypadku pozostałych przedsięwzięć

RDOŚ

Ocena na obszary Natura 2000 (III grupa – przedsięwzięcia powiązane)

RDOŚ

–

Co ważne, jeśli przedsięwzięcie realizowane będzie na obszarze kilku jednostek administracyjnych (np. dwóch gmin czy województw), decyzję wydaje RDOŚ lub wójt, burmistrz, prezydent miasta, na którego obszarze właściwości znajduje się największa część terenu, który obejmować będzie to przedsięwzięcie. W takiej sytuacji decyzję wydaje się w porozumieniu z odpowiednimi organami zainteresowanymi: odpowiednio RDOŚ lub wójtem, burmistrzem, prezydentem miasta, tych innych jednostek administracyjnych (art. 75 ust. 4 i 5 Ustawy OOŚ). Z uwagi na to, że koncesje wydawane są niezależnie od granic administracyjnych, potrzeba wykonania przedsięwzięć z III grupy, np. badań sejsmicznych, na terenie obszarów Natura 2000 położonych w granicach kilku województw i tym samym w kompetencji kilku RDOŚ jest wysoce prawdopodobna. Procedurę oceny wpływu na obszary Natura 2000 dla przedsięwzięć z III grupy mógłby prowadzić ten RDOŚ, na terenie kompetencji którego znajduje się największa część terenu planowanych badań/przedsięwzięć, w porozumieniu z RDOŚ właściwymi dla pozostałych terenów. Obecnie prowadzi ją niezależnie kilku dyrektorów regionalnych dyrekcji ochrony środowiska na podstawie kilku wniosków złożonych przez tego samego przedsiębiorcę.

Składając wniosek o wydanie jakiejkolwiek decyzji administracyjnej, przedsiębiorca może przez pomyłkę złożyć wniosek nie do tego organu, do którego powinien. Zgodnie z art. 65 ust. 1 KPA5 organ administracji, który ten wniosek otrzymał, musi ustalić właściwy organ i „Jeżeli organ administracji publicznej, do którego podanie wniesiono, jest niewłaściwy w sprawie, niezwłocznie przekazuje je do organu właściwego, zawiadamiając jednocześnie o tym wnoszącego podanie. Zawiadomienie o przekazaniu powinno zawierać uzasadnienie”. 5

odesłać do niego złożoną dokumentację. Kluczowym problemem w przypadku wniesienia wniosku do niewłaściwego organu jest upływ czasu. Ustalenie właściwego organu administracji w danej sprawie i przekazanie do niego wniosku wydłuży proces administracyjny. 2.2.2. Organy administracji właściwe do wydawania opinii lub uzgodnień w trakcie procedury OOŚ W zestawieniu –Tabela 6 – przedstawiono organy właściwe do wydania opinii lub uzgodnienia w trakcie procedury OOŚ, z uwzględnieniem podziału ich kompetencji na rodzaje przedsięwzięć lub ich położenie. Tabela 6. Organy administracji właściwe do wydania opinii lub uzgodnienia w trakcie procedury OOŚ dla analizowanego przedsięwzięcia i przedsięwzięć z nim powiązanych

Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach (I i II grupa)

Ponowna procedura oceny (I i II grupa – przedsięwzięcia powiązane)

RDOŚ – dla wszystkich przedsięwzięć, dla których decyzję wydają inne organy administracji (uzgodnienie, art. 77 ust. 1 pkt 1 Ustawy OOŚ)

DUM – dla inwestycji realizowanych na terenie morskim (opinia, art. 90 ust. 2a Ustawy OOŚ)

DUM – dla przedsięwzięcia realizowanego na terenie morskim (uzgodnienie, art. 77 ust. 1 pkt 1 Ustawy OOŚ) Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny – w odniesieniu do (opinia, art. 78 ust. 1 pkt 1 Ustawy OOŚ): a) będących przedsięwzięciami mogącymi zawsze znacząco oddziaływać na środowisko (wybór): – napowietrznych linii elektroenergetycznych, – instalacji do przesyłu ropy naftowej, produktów naftowych, substancji chemicznych lub gazu, c) pozostałych przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko w zakresie zadań określonych dla niego w ustawie z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej Państwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny lub Państwowy Graniczny Inspektor Sanitarny – w odniesieniu do pozostałych przed-

Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny – w odniesieniu do (opinia, art. 78 ust. 1 pkt 1 w powiązaniu z art. 90 ust. 2 pkt 2 Ustawy OOŚ): a) będących przedsięwzięciami mogącymi zawsze znacząco oddziaływać na środowisko (wybór): – napowietrznych linii elektroenergetycznych, – instalacji do przesyłu ropy naftowej, produktów naftowych, substancji chemicznych lub gazu, b) pozostałych przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko w zakresie zadań określonych dla niego w ustawie z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej

Ocena na Naturę 2000 (III grupa – przedsięwzięcia powiązane) DUM – dla inwestycji realizowanych na terenie morskim (opinia z art. 98 ust. 1 pkt 3a Ustawy OOŚ)

Państwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny lub Państwowy Graniczny Inspektor Sanitarny – w odniesieniu do pozostałych przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko, w zakresie zadań określonych dla tych organów w ustawie z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (opinia, art. 78 ust. 1 pkt 2 w powiązaniu z art. 90 ust. 2 pkt 2 Ustawy OOŚ)

Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach (I i II grupa)

Ponowna procedura oceny (I i II grupa – przedsięwzięcia powiązane)

sięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko, w zakresie zadań określonych dla tych organów w ustawie z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (opinia, art. 78 ust. 1 pkt 2 Ustawy OOŚ)

Wojskowy Inspektor Sanitarny – dla przedsięwzięć na terenach jednostek organizacyjnych podległych Ministrowi Obrony Narodowej (opinia, art. 78 ust. 2 w powiązaniu z art. 90 ust. 2 pkt 2 Ustawy OOŚ)

Ocena na Naturę 2000 (III grupa – przedsięwzięcia powiązane)

Wojskowy Inspektor Sanitarny – dla przedsięwzięć na terenach jednostek organizacyjnych podległych Ministrowi Obrony Narodowej (opinia, art. 78 ust. 2 Ustawy OOŚ)

Jeśli decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach wydaje wójt, burmistrz czy prezydent miasta, co będzie miało miejsce dla przedsięwzięć powiązanych z pozyskaniem gazu z formacji łupkowych, to RDOŚ jest organem opiniującym. Ponadto organem opiniującym w procedurze OOŚ przedsięwzięć wymagających decyzji, o których mowa w art. 72 ust. 1 pkt 1–3 i 10–19 Ustawy OOŚ, jest Państwowy Inspektor Sanitarny (poza przedsięwzięciami z III grupy). Podział kompetencji inspekcji sanitarnej w zakresie wydawania opinii opisany jest w art. 78 Ustawy OOŚ. 2.2.3. Obowiązki organu administracji w zakresie informowania stron postępowania i opinii publicznej W trakcie prowadzenia procedury administracyjnej wydawania decyzji organ administracji zobowiązany jest do informowania6: 



stron postępowania o poszczególnych podejmowanych formalnych krokach, a przede wszystkim o wszczęciu postępowania, jego potencjalnym zawieszeniu, podjęciu zawieszonego podstępowania, zgromadzeniu całości materiału dowodowego i możliwości wypowiedzenia się przed podjęciem decyzji7; co istotne, Ustawa OOŚ (art. 74 ust. 3) zawiera odniesienie do art. 49 KPA, który stosuje się w przypadku, gdy stron postępowania jest więcej niż 20 – wtedy zawiadamia się je obwieszczeniem; jeśli stron postępowania jest mniej niż 20, zawiadamia się je indywidualnie, opinii publicznej, w przypadku, gdy wymagany jest udział społeczeństwa (w procedurze OOŚ), poprzez podanie do publicznej wiadomości informacji o wszczęciu postępowania, przedmiocie decyzji, przystąpieniu do przeprowadzenia oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko i innych – zgodnie z art. 33 ust. 1 Ustawy OOŚ.

Ponadto organy administracji zobowiązane są do zamieszczania w publicznie dostępnych wykazach danych (BIP) informacji m.in. o wniosku o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach oraz o wydanej decyzji, postanowieniu o potrzebie oceny oddziaływania na W przypadku DŚU organem tym będzie RDOŚ lub wójt, burmistrz, prezydent miasta, w przypadku decyzji budowlanej organ wydający decyzję budowlaną (np. starosta, wojewoda), a w przypadku decyzji realizacyjnej – organ wydający decyzję realizacyjną (np. wójt, burmistrz, prezydent miasta, starosta). 7 Art. 10 KPA: „Organy administracji publicznej obowiązane są zapewnić stronom czynny udział w każdym stadium postępowania, a przed wydaniem decyzji umożliwić im wypowiedzenie się co do zebranych dowodów i materiałów oraz zgłoszonych żądań”. 6

środowisko i jej braku, wnioskach o wydanie decyzji oraz decyzjach z art. 72 Ustawy OOŚ dla przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko i szeregu innych – wymienionych w art. 21 Ustawy OOŚ. Procedura udziału społeczeństwa została opisana w podrozdziale 3.4. 2.3.

Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach

W decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach organ administracji zawiera warunki realizacji przedsięwzięcia. Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach nie rodzi prawa do terenu, nie daje więc wnioskodawcy prawa do realizacji przedsięwzięcia. Stanowi ona jednak podstawę do wystąpienia z wnioskiem o uzyskanie innych decyzji z art. 72 ust. 1 Ustawy OOŚ. W toku tej procedury organ administracji analizuje i ocenia wpływ przedsięwzięcia na wszystkie elementy środowiska, a także na obszary Natura 2000. Procedura wydania DŚU dla przedsięwzięć związanych z pozyskaniem gazu z formacji łupkowych, z formalnego punktu widzenia, opisana jest w opracowaniu dotyczącym wymogów prawnoadministracyjnych [52] oraz innych poradnikach GDOŚ [33, 45]. W niniejszym opracowaniu przedstawiono ją z punktu widzenia roli, jaką odgrywają poszczególne dokumenty merytoryczne w toku wydawania DŚU. Z uwagi na to, iż DŚU może być także wymagana dla przedsięwzięć powiązanych z pozyskaniem gazu z formacji łupkowych, przedstawiono uniwersalne schematy obrazujące główne kroki tej procedury. 2.3.1. Wniosek o wydanie DŚU – dokumenty formalne i merytoryczne Wniosek o wydanie DŚU może być złożony w dwóch wariantach (art. 75 Ustawy OOŚ): 

wniosek złożony z raportem o oddziaływaniu na środowisko (dla przedsięwzięć z I grupy);  wniosek z kartą informacyjną przedsięwzięcia (zawsze dla przedsięwzięć z II grupy oraz zawsze dla I grupy w przypadku potencjalnego oddziaływania transgranicznego, a także w przypadku, gdy inwestor wnioskuje o określenie zakresu Raportu OOŚ)8. Pozostałe dokumenty formalne składane wraz z wnioskiem o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach określone są w art. 74 Ustawy OOŚ. Składają się na nie m.in.9:  kopia mapy ewidencyjnej/mapy sytuacyjno-wysokościowej (dotyczy przedsięwzięć wymagających koncesji lub decyzji, o których mowa w art. 72 ust. 1 pkt 4−5) sporządzonej w skali umożliwiającej szczegółowe przedstawienie przebiegu granic terenu, którego dotyczy wniosek, oraz obejmującej obszar, na który będzie oddziaływać przedsięwzięcie10; Raport o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko i kartę informacyjną przedsięwzięcia przedkłada się w trzech, a gdy w postępowaniu uczestniczy dyrektor urzędu morskiego – w czterech egzemplarzach, wraz z ich zapisem w formie elektronicznej na informatycznych nośnikach danych (art. 74 ust. 2 Ustawy OOŚ). 9 Z zastrzeżeniem art. 74 ust. 1a Ustawy OOŚ: Jeżeli liczba stron w postępowaniu o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach przekracza 20, dla przedsięwzięć mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko oraz dla przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko, dla których stwierdzono obowiązek przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko, kopię mapy, o której mowa w ust. 1 pkt 3, kopię załącznika graficznego, o którym mowa w ust. 1 pkt 3a, oraz wypis z rejestru, o którym mowa w ust. 1 pkt 6, przedkłada się wraz z raportem o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko. 1b. Jeżeli liczba stron w postępowaniu o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach przekracza 20, dla przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko, dla których nie stwierdzono obowiązku przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko, kopię mapy, o której mowa w ust. 1 pkt 3, oraz wypis z rejestru, o którym mowa w ust. 1 pkt 6, przedkłada się w terminie 14 dni od dnia, w którym postanowienie stało się ostateczne. 1c. Jeżeli liczba stron w postępowaniu o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach przekracza 20, dla przedsięwzięć wymagających koncesji lub decyzji, o których mowa w art. 72 ust. 1 pkt 4–5, (…), nie wymaga się wypisu z rejestru, o którym mowa w ust. 1 pkt 6. 10 Mapy takie uzyskuje się w Powiatowych Ośrodkach Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej 8

 

załącznik graficzny przedstawiający zasięg oddziaływania przedsięwzięcia11; wypis z rejestru gruntów obejmujący przewidywany teren, na którym będzie realizowane przedsięwzięcie, oraz obszar, na który będzie oddziaływać przedsięwzięcie12.

Jeśli organem prowadzącym postępowanie jest RDOŚ, składa się także wypis i wyrys z miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, jeżeli plan ten został uchwalony, albo informację o jego braku. Zgodnie z art. 74 pkt 5 Ustawy OOŚ wymóg przedstawienia wypisu i wyrysu z MPZP lub informacji o jego braku nie dotyczy przedsięwzięć wymagających koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie złóż kopalin. Wyjątku takiego nie ma dla przedsięwzięć wymagających koncesji na poszukiwanie, rozpoznawanie złóż węglowodorów oraz wydobywanie węglowodorów ze złóż. Wniosek o wydanie DŚU z KIP – procedura Jeśli wraz z wnioskiem o wydanie DŚU składamy kartę informacyjną przedsięwzięcia, to dla przedsięwzięć z II grupy procedura zawiera opisane poniżej główne etapy: 

  

Organ weryfikuje, czy dane przedsięwzięcie wymaga przeprowadzenia oceny oddziaływania. Proces ten nazywany jest screeningiem albo oceną wstępną. Organ dokonuje tej weryfikacji samodzielnie bądź zasięgając opinii innych organów: o w sytuacji przedsięwzięć powiązanych z pozyskaniem gazu z formacji łupkowych DŚU wydaje RDOŚ, wójt, burmistrz lub prezydent miasta, zasięgając opinii właściwej inspekcji sanitarnej oraz ewentualnie RDOŚ (jeśli DŚU wydaje wójt, burmistrz lub prezydent miasta) i DUM (jeśli przedsięwzięcie realizowane jest na obszarze morskim); o w przypadku przedsięwzięć polegających na pozyskania gazu z formacji łupkowych DŚU wydaje RDOŚ bez zasięgania opinii inspektora sanitarnego (art. 77 ust. 1 pkt 2 Ustawy OOŚ), ewentualnie występuje o opinię do DUM (jeśli przedsięwzięcie realizowane jest na obszarze morskim). W przypadku, gdy ocena oddziaływania na środowisko nie jest wymagana, wydawane jest postanowienie o braku potrzeby jej przeprowadzenia, a następnie decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach. Jeśli organ wymaga przeprowadzenia procedury OOŚ, to wydaje postanowienie o obowiązku przeprowadzenia oceny i określa w nim zakres Raportu OOŚ (scoping). Po otrzymaniu Raportu OOŚ organ prowadzi postępowanie, którego dalsze kroki są takie same jak dla przedsięwzięć z I grupy.

Scoping stosuje się także dla przedsięwzięć z I grupy, jeśli przedsięwzięcie może potencjalnie oddziaływać poza terytorium Polski (procedura transgraniczna) oraz jeśli inwestor złożył wniosek wraz z KIP z zapytaniem o określenie zakresu Raportu OOŚ.

W sytuacji przedsięwzięć z I i II grupy, dla których może być wymagane przeprowadzenie postępowania transgranicznego, wydawane jest najpierw postanowienie o procedurze transgranicznej, a wniosek o wydanie DŚU wraz z KIP (przetłumaczonym na język wskazany w Nie ma sprecyzowanych wymogów dotyczących tego załącznika, jednakże sugeruje się, aby były na nim zaznaczone zewnętrzne granice planowanego przedsięwzięcia oraz granice zasięgu jego oddziaływania. Do przygotowania tej mapy można wykorzystać rekomendacje zawarte w podrozdziale 3.7. 12 Wypis z rejestru gruntów uzyskuje się w Powiatowych Ośrodkach Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej 11

postanowieniu o procedurze transgranicznej) wysyłany jest do kraju narażonego. Jeśli kraj narażony jest zainteresowany udziałem w procedurze, może przesłać w odpowiedzi wymagania dotyczące zakresu raportu OOŚ. Odpowiedź kraju jest udzielana także w przypadku, gdy nie jest zainteresowany udziałem w procedurze oceny oddziaływania na środowisko. W międzyczasie dla przedsięwzięć powiązanych z pozyskaniem gazu z formacji łupkowych uzyskiwane są opinie innych organów (ewentualnie RDOŚ i inspektora sanitarnego). Po zebraniu opinii innych organów wydawane jest postanowienie w sprawie potrzeby oceny oddziaływania na środowisko i ewentualnie określające zakres Raportu OOŚ. W sytuacji, gdy ocena nie jest wymagana, po postanowieniu w sprawie oceny wydawana jest decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach. Decyzja bez procedury OOŚ (wydana na podstawie KIP) zawiera tylko uzasadnienie, dlaczego nie nałożono obowiązku oceny oddziaływania na środowisko13. Jeśli jednak ocena oddziaływania na środowisko jest wymagana, przedsiębiorca zostaje zobowiązany do przedstawienia Raportu OOŚ zgodnie z określonym w postanowieniu zakresem, a w przypadku procedury transgranicznej także do przedstawienia jego fragmentów pozwalających na prowadzenie procedury w języku kraju narażonego. Koszt tłumaczenia zarówno KIP, jak i fragmentów Raportu OOŚ ponosi przedsiębiorca. Formalne aspekty procedury transgranicznej opisano w podrozdziale 2.6. Po otrzymaniu Raportu OOŚ organ prowadzi procedurę udziału społeczeństwa, ewentualnie zasięgając opinii innych organów (dla przedsięwzięć powiązanych z pozyskaniem gazu z formacji łupkowych), oraz ewentualnie procedurę konsultacji z krajem narażonym, przekazując mu przetłumaczone fragmenty Raportu OOŚ i inne dokumenty, zgodnie z art. 109 ust. 3 pkt 2 Ustawy OOŚ. Po zakończeniu postępowania transgranicznego uwagi, wnioski i opinie (zarówno z procedury transgranicznej, jak i procedury opiniowania przez inne organy i udziału społeczeństwa) zebrane w toku procesu administracyjnego uwzględniane są w wydanej DŚU. Należy zwrócić uwagę na potrzebę powtórzenia udziału społeczeństwa w sytuacji, kiedy do dokumentacji formalnej (np. w skutek modyfikacji wniosku o wydanie DŚU) lub/i Raportu OOŚ składane są zmiany, uzupełnienia czy wyjaśnienia mogące mieć znaczenie dla społeczeństwa, a w międzyczasie udział społeczeństwa został już przeprowadzony. W takiej sytuacji, możliwe jest także, ogłoszenie i przeprowadzenie rozprawy administracyjnej otwartej dla społeczeństwa, w trakcie której przedstawione i omówione zostaną wprowadzone do dokumentów zmiany. Kluczowe, opisane powyżej, kroki procedury wydawania DŚU przedstawiono na Schemacie 6.

To ulegnie zmianie po wprowadzeniu zmiany do ustawy OOŚ wynikającej ze zmiany Dyrektywy OOŚ (Dz.U.2015.1936). DŚU wydana bez procedury oceny, czyli na podstawie KIP, będzie mogła nakładać warunki do etapu projektowania, analizy porealizacyjnej i monitoringu. Zmiana wejdzie w życie z dniem 1 stycznia 2017 r. 13

Schemat 6. Uproszczony schemat procedury wydawania DŚU w przypadku wniosku z KIP Wniosek o DŚU z KIP

Postanowienie o procedurze transgranicznej

Odpowiedź kraju narażonego

Opinie organów (dla przedsięwzięć powiązanych)

Postanowienie o obowiązku przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko i określenia zakresu Raportu OOŚ TAK

NIE

Raport OOŚ

DSU

Udział społeczeństwa

Opinie organów (dla przedsięwzięć powiązanych)

Opinia kraju narażonego

DŚU

Legenda: Podstawowa ścieżka postępowania Opcjonalna ścieżka postępowania Postanowienia i decyzje

Wniosek z Raportem OOŚ – procedura W przypadku złożenia wniosku o wydanie DŚU z Raportem OOŚ organ właściwy do wydania DŚU:   

prowadzi postępowanie, w toku którego zasięga opinii innych organów (w przypadku przedsięwzięć powiązanych z pozyskaniem gazu z formacji łupkowych), prowadzi procedurę udziału społecznego, zbiera materiały dowodowe, gromadzi i rozpatruje wnioski i uwagi stron postępowania, informuje o zakończeniu postępowania dowodowego, wydaje decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach.

Schemat 7. Uproszczony schemat procedury wydawania DŚU w przypadku wniosku z Raportem OOŚ Wniosek o DŚU z Raportem OOŚ

Udział społeczeństwa

Opinie organów (dla przedsięwzięć powiązanych)

DŚU

Legenda: Podstawowa ścieżka postępowania Opcjonalna ścieżka postępowania Postanowienia i decyzje

Po analizie przedstawionego Raportu OOŚ organ prowadzący OOŚ może stwierdzić możliwość wystąpienia oddziaływania transgranicznego. W takiej sytuacji dla przedsięwzięcia wydane zostaje postanowienie o procedurze transgranicznej. Należy pamiętać, że procedura transgraniczna może być przeprowadzona również na wniosek państwa potencjalnie narażonego. Bardziej szczegółowo procedurę transgraniczną opisano w podrozdziale 2.6. Decyzja wydana po przeprowadzeniu oceny właściwej określa szereg warunków do etapu projektowania, realizacji i eksploatacji oraz ewentualnej likwidacji [49] planowanego przedsięwzięcia. Decyzja ta zawiera także szczegółowe uzasadnienie nałożonych warunków, stanowisko w sprawie ponownej oceny (dotyczy przedsięwzięć powiązanych), rozpatrzenie uwag i wniosków zgromadzonych w toku udziału społeczeństwa czy innych materiałów dowodowych (np. złożonych przez strony postępowania, organizacje ekologiczne), zgromadzonych również w toku postępowania transgranicznego. DŚU może zawierać także warunki dotyczące wykonania i przedstawienia analizy porealizacyjnej oraz monitoringu środowiska. Więcej informacji na ten temat można znaleźć w opracowaniach dotyczących rekultywacji terenu i prowadzenia monitoringu środowiska [49,50]. 2.3.2. DŚU w procesie inwestycyjnym DŚU w fazie poszukiwania i rozpoznawania złóż łupkowych gazu ziemnego Zgodnie z obowiązującym prawem DŚU, jeśli jest wymagana, uzyskiwana jest przed planem ruchu zakładu wykonującego roboty geologiczne (zgodnie ze schematem w załączniku nr 1). Zakres informacji koniecznych do przedstawienia w planie ruchu określony jest w art. 108 ust. 2 PGiG. Uwzględnione są w nim informacje istotne z punktu widzenia ochrony środowiska, bezpieczeństwa powszechnego i BHP, w tym granice zakładu wykonującego roboty geologiczne i przedsięwzięcia niezbędne do zapewnienia ochrony elementów środowiska oraz zapobiegania szkodom i ich naprawy. Bardziej szczegółowe wymagania dotyczące treści planu ruchu zakładu wykonującego roboty geologiczne w zakresie ochrony środowiska znajdują się w załączniku 6 pkt 10 i 18 do Rozporządzenia w sprawie planów ruchu. Zgodnie z nimi przedsiębiorca zobowiązany jest

do wskazania uwarunkowań dotyczących ochrony środowiska, ze szczególnym uwzględnieniem zamierzeń w zakresie: 1) 2) 3) 4) 5)

ochrony powierzchni; rekultywacji gruntów po robotach geologicznych; gospodarki odpadami; gospodarki wodno-ściekowej, ochrony wód podziemnych i powierzchniowych; ochrony powietrza przed zanieczyszczeniem (urządzenia ochrony powietrza, zamierzenia w zakresie ograniczenia emisji substancji wprowadzanych do powietrza w sposób zorganizowany i niezorganizowany); 6) ochrony przed hałasem i wibracjami przenikającymi do środowiska (urządzenia ochronne, zamierzenia w zakresie ograniczenia hałasu i wibracji przenikających do środowiska); 7) przechowywania substancji toksycznych oraz źródeł promieniowania jonizującego: naturalnego i sztucznego. Istotne jest, aby warunki ochrony środowiska wskazane w późniejszej, w stosunku do wydania DŚU, decyzji zatwierdzającej plan ruchu zakładu wykonującego roboty geologiczne były spójne z nałożonymi w DŚU. Z uwagi na to, iż regionalni dyrektorzy ochrony środowiska nie dysponują szczegółową wiedzą techniczną z zakresu górnictwa, zaleca się, aby warunki określone w DŚU dotyczyły przede wszystkim wskazań w zakresie ochrony przyrody oraz elementów środowiska, na które należy zwrócić szczególną uwagę w toku wydawania decyzji zatwierdzającej plan ruchu, a także wskazania standardów jakości środowiska, które mają być dotrzymane. Aspekty związane z konkretnymi, specyficznymi technicznymi rozwiązaniami i technologiami zaleca się pozostawić w gestii organów wydających decyzje zatwierdzające plany ruchu zakładu. DŚU w fazie wydobywania gazu z formacji łupkowych W fazie wydobywania decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach uzyskiwana jest przed udzieleniem koncesji na wydobywanie lub przed wystąpieniem z wnioskiem o wydanie decyzji inwestycyjnej14 [52]. W koncesji na wydobywanie węglowodorów zawiera się szczególne warunki wykonywania zamierzonej działalności, w tym dotyczące ochrony środowiska. Może ona określać także warunki wtłaczania wód do górotworu (art. 49u PGiG). Analogiczne warunki określa się w decyzji inwestycyjnej (art. 49za PGiG). Na etapie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach uzyskiwanej przed decyzją zatwierdzającą plan ruchu zakładu prowadzącego roboty geologiczne (etap poszukiwania i rozpoznawania) znana jest lokalizacja otworów wiertnicznych. Natomiast w przypadku DŚU uzyskiwanej przed koncesją na wydobywanie lub decyzją inwestycyjną znane jest dokładne położenie złoża i granice terenu, na którym będzie prowadzona działalność wydobywcza. Wiedza ta powinna znaleźć odzwierciedlenie w opisach i analizach przygotowanej dokumentacji merytorycznej na potrzeby przeprowadzenia procedury OOŚ – omówionej w rozdziale 3. Zgodnie z obowiązującym PGiG udzielenie koncesji na wydobywanie węglowodorów ze złoża odbywa się w ramach postępowania przetargowego realizowanego przez MŚ. W tym przypadku to MŚ zobowiązany jest uzyskać decyzję zatwierdzającą dokumentację geologiczno-inwestycyjną złoża węglowodorów oraz DŚU przed wszczęciem postępowania przetargowego w celu udzielenia koncesji – art. 49g ust. 1 PGiG. W przypadku, gdy przedsiębiorcy została udzielona koncesja na poszukiwanie i rozpoznawanie złóż węglowodorów oraz wydobywanie węglowodorów ze złóż, DŚU powinna zostać wydana przed uzyskaniem decyzji inwestycyjnej. 14

2.4.

Decyzja budowlana – procedura ponownej OOŚ

2.4.1. Rodzaj przedsięwzięć, dla których wymagana jest ponowna procedura OOŚ Z wywiadów przeprowadzonych z organami administracji i przedsiębiorcami oraz z praktyki wykonawców niniejszego opracowania wynika, że dotychczas w procesie poszukiwania i rozpoznawania gazu w formacjach łupkowych nie przeprowadzano postępowań w sprawie ponownej OOŚ. Jednakże nie można wykluczyć, że proces ten będzie miał miejsce np. w fazie wydobywania gazu z formacji łupkowych. Procedura ponownej OOŚ może być przeprowadzana dla przedsięwzięć powiązanych z pozyskaniem gazu z formacji łupkowych, np. dla dróg dojazdowych, czy inwestycji wymagających pozwolenia wodnoprawnego (innego niż opisane w art. 72 Ustawy OOŚ) wymienionych w Rozporządzeniu OOŚ (z I i II grupy). Jest ona prowadzona w toku wydawania decyzji budowlanych w określonych przypadkach wskazanych w art. 82 ust. 1 pkt 4 oraz w art. 88 Ustawy OOŚ:  przypadek I: obowiązek jej przeprowadzenia może wynikać z zapisów decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach – wtedy wniosek o wydanie decyzji budowlanej składany jest od razu z Raportem OOŚ;  przypadek II: przedsiębiorca uszczegóławiając/zmieniając rozwiązania w zakresie ochrony środowiska w stosunku do tych, które zaproponowano w DŚU, może zawnioskować o jej przeprowadzenie – wtedy wniosek o wydanie decyzji budowlanej składany jest od razu z Raportem OOŚ;  przypadek III: organ wydający decyzję budowlaną nałoży na inwestora obowiązek przedstawienia Raportu OOŚ, jeśli stwierdzi, że w przedstawionym projekcie budowlanym występują zmiany mogące mieć znaczące oddziaływanie na środowisko w stosunku do wymogów nałożonych decyzją o środowiskowych uwarunkowaniach. W tej sytuacji organ budowlany zawiesza postępowanie w sprawie wydania decyzji budowlanej do czasu otrzymania Raportu OOŚ. 2.4.2. Dokumenty formalne i merytoryczne do procedury ponownej oceny Procedurę ponownej OOŚ przeprowadza się w oparciu o Raport OOŚ, który przedkłada się w trzech egzemplarzach wraz z ich zapisem w formie elektronicznej na informatycznych nośnikach danych (art. 88 ust. 5 Ustawy OOŚ). Zakres pozostałych dokumentów formalnych do wniosku o wydanie konkretnej decyzji budowlanej określony jest we właściwych przepisach prawa, na podstawie których składa się ten wniosek (np. Pr. Bud., PW). 2.4.3. Procedura ponownej oceny Po otrzymaniu wniosku o wydanie decyzji budowlanej wraz z Raportem OOŚ organ budowlany występuje do RDOŚ z prośbą o przeprowadzenie postępowania w sprawie ponownej oceny oddziaływania na środowisko. Do pisma przekazującego organ budowlany załącza: otrzymany Raport OOŚ, DŚU oraz wniosek o wydanie decyzji budowlanej.

Schemat 8. Uproszczony schemat procedury ponownej oceny oddziaływania na środowisko na etapie decyzji budowlanej (przypadki I i II)

Wniosek o decyzję budowlaną z DŚU i Raportem OOŚ

Legenda: Organ budowlany

Przekazanie wniosku wraz z DŚU i Raportem OOŚ do RDOŚ

RDOŚ Przedsiębiorca

Procedura udziału społeczeństwa

Opinia inspektora sanitarnego

Postanowienie RDOŚ w sprawie uzgodnienia warunków realizacji przedsięwzięcia

Decyzja budowlana

W przypadku III organ budowlany nakazuje wnioskodawcy (postanowieniem) bezpośrednie przekazanie Raportu OOŚ wraz z wnioskiem o wydanie decyzji budowlanej i DŚU do RDOŚ. Schemat 9. Uproszczony schemat procedury ponownej oceny oddziaływania na środowisko na etapie decyzji budowlanej (przypadek III)

Wniosek o decyzję budowlaną

Legenda: Organ budowlany

Postanowienie o obowiązku sporządzenia Raportu OOŚ

RDOŚ Przedsiębiorca

Przekazanie Raportu OOŚ, DŚU i wniosku o wydanie budowlanej do RDOŚ

Opinia inspektora sanitarnego

Procedura udziału społeczeństwa

Postanowienie RDOŚ w sprawie uzgodnienia warunków realizacji przedsięwzięcia

Decyzja budowlana

RDOŚ, po otrzymaniu Raportu OOŚ, w toku ponownej procedury oceny oddziaływania na środowisko zasięga opinii właściwego inspektora sanitarnego, prowadzi procedurę oceny na obszar Naturę 2000 (jeśli przedsięwzięcie może na nie oddziaływać) oraz prosi organ wydający decyzję budowlaną o przeprowadzenie procedury udziału społeczeństwa. Po wykonaniu procedury udziału społeczeństwa organ wydający decyzję budowlaną przesyła jej wyniki do RDOŚ, a RDOŚ uwzględnia je w postanowieniu, które może zmieniać projekt budowlany w zakresie rozwiązań dotyczących ochrony środowiska. Postanowienie to RDOŚ wydaje w ciągu 45 dni od daty otrzymania dokumentów, aczkolwiek do tego czasu nie wlicza się czasu przeznaczonego na czynności związane np. z uzupełnieniem materiału przez wnioskodawcę (zastosowanie mają przepisy art. 35 ust. 5 i art. 36 KPA). W trakcie ponownej procedury oceny może także być prowadzona procedura transgraniczna, zgodnie z Ustawą OOŚ. Dopiero po otrzymaniu postanowienia RDOŚ organ budowlany może wydać decyzję budowlaną. Uwzględnia w niej wymagania wskazane w decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach oraz postanowieniu RDOŚ. Organ wydający decyzję budowlaną może nałożyć na wnioskodawcę szereg obowiązków wynikających z ponownej oceny oddziaływania na środowisko. Wskazane obowiązki mogą dotyczyć: przedstawienia analizy porealizacyjnej, wykonania kompensacji przyrodniczej czy zapobiegania, ograniczania oraz monitorowania oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko, a także ograniczania transgranicznego oddziaływania na środowisko (jeśli transgraniczna OOŚ była prowadzona). W sytuacji, gdy z ponownej procedury oceny wynika, że planowane przedsięwzięcie może znacząco negatywnie oddziaływać na obszary Natura 2000, a nie zachodzą przesłanki z art. 34 Ustawy o ochronie przyrody (omówione w podrozdziale 2.5), organ budowlany odmawia zgody na realizację przedsięwzięcia (wydania decyzji budowlanej, art. 93 ust. 4 Ustawy OOŚ). Procedura ponownej oceny oddziaływania na środowisko opisana jest w art. 88–95 Ustawy OOŚ. 2.5.

Procedura oceny oddziaływania na obszary Natura 2000

2.5.1. Ogólne zasady prowadzenia procedury oceny oddziaływania na obszar Natura 2000 Zasady prowadzenia procedury oceny oddziaływania na obszar Natura 2000 dotyczą wszystkich planowanych przedsięwzięć (grupy I, II i III). Procedura oceny oddziaływania na Naturę 2000 prowadzona jest na zasadach określonych w Ustawie OOŚ i opiera się na screeningu (ocenie wstępnej) oraz ocenie właściwej opisanej w art. 6(3) i 6(4) Dyrektywy siedliskowej transponowanych do art. 33 i 34 Ustawy o ochronie przyrody. Opisują ją w pełni wytyczne KE [9, 21] oraz poradnik [31]. Na podstawie art. 34 Ustawy o ochronie przyrody zgodę na realizację przedsięwzięcia mogącego znacząco oddziaływać na Naturę 2000 wydaje właściwy miejscowo RDOŚ, a na obszarach morskich Dyrektor Urzędu Morskiego. Dla przedsięwzięć z I i II grupy, dla których wydawana jest decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach przez organ inny niż RDOŚ (np. dla przedsięwzięć powiązanych typu: drogi, wodociąg, gazociąg itp.), za ww. zgodę uznaje się postanowienie uzgadniające regionalnego dyrektora ochrony środowiska wydawane w ramach procedury opiniowania przez inne organy.

Zgodnie z przepisami obowiązującego prawa istnieje zakaz realizacji przedsięwzięć mogących znacząco negatywnie oddziaływać na cele ochrony obszaru Natura 2000, o ile nie zachodzą przesłanki odstępstwa. Przesłanki te opisane są w art. 34 Ustawy o ochronie przyrody i dotyczą realizacji przedsięwzięć spełniających następujące warunki: Przypadek I – brak oddziaływania na gatunki lub siedliska priorytetowe ‒ ‒ ‒

konieczne wymogi nadrzędnego interesu publicznego, w tym wymogi o charakterze społecznym lub gospodarczym, brak rozwiązań alternatywnych, wykonanie kompensacji przyrodniczej niezbędnej do zapewnienia spójności i właściwego funkcjonowania sieci obszarów Natura 2000.

Jeśli zachodzi ryzyko, że planowane przedsięwzięcie może znacząco oddziaływać na cele ochrony obszaru Natura 2000, należy w pierwszej kolejności zweryfikować, czy istnieją inne rozwiązania alternatywne spełniające założony cel, lecz mogące mniej lub wcale nie oddziaływać na ten obszar. Jeśli istnieją, należy wybrać taką alternatywę, która będzie lepsza z punktu widzenia ochrony obszaru Natura 2000. Jeżeli takie rozwiązania alternatywne nie istnieją, należy zweryfikować, czy istnieją pozostałe dwie przesłanki: nadrzędny interes publiczny oraz możliwość wykonania kompensacji przyrodniczej. RDOŚ lub DUM, wydając zgodę na realizację przedsięwzięcia, które może znacząco negatywnie oddziaływać na obszary Natura 2000, ustala zakres, miejsce, termin i sposób wykonania kompensacji przyrodniczej, zobowiązując wnioskodawcę do jej wykonania nie później niż w terminie rozpoczęcia działań powodujących negatywne oddziaływanie (art. 35 Ustawy o ochronie przyrody). Koszt wykonania kompensacji ponosi przedsiębiorca. W przypadku nałożenia obowiązku wykonania kompensacji przyrodniczej w decyzji administracyjnej zaleca się, aby zwrócono uwagę na powołanie właściwych przepisów prawnych. Kompensacja może być nałożona na mocy dwóch odrębnych ustaw: Ustawy o ochronie przyrody (art. 35), jeśli wydano zezwolenie na realizację przedsięwzięcia znacząco negatywnie oddziałującego na obszary Natura 2000, i POŚ w pozostałych przypadkach (art. 75). Istotne jest rozróżnienie tych kompensacji m.in. z uwagi na inne ich konsekwencje prawne (np. konieczność zgłoszenia kompensacji dotyczącej obszarów Natura 2000 do KE).

Przypadek II – oddziaływanie na gatunki i siedliska priorytetowe W takiej sytuacji zgoda na wykonanie planowanej inwestycji może zostać wydana jedynie wtedy, gdy spełnione są warunki wymienione powyżej (przypadek I), a przedsięwzięcie realizuje cel: ‒ ‒ ‒ ‒

ochrony zdrowia i życia ludzi, zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego, uzyskania korzystnych następstw o pierwszorzędnym znaczeniu dla środowiska przyrodniczego, wynikający z koniecznych wymogów nadrzędnego interesu publicznego, po uzyskaniu opinii Komisji Europejskiej.

Uwaga: pozyskiwanie gazu ze skał łupkowych nie spełnia następujących przesłanek do uzyskania derogacji z powodu znaczącego oddziaływania na siedliska i/lub gatunki priorytetowe: ochrony zdrowia i życia ludzi, zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego oraz uzyskania korzystnych następstw o pierwszorzędnym znaczeniu dla środowiska przyrodniczego. Tym samym planując realizację przedsięwzięcia, które może znacząco negatywnie oddziaływać na siedliska i gatunki priorytetowe, należy szczególnie zwrócić uwagę na udowodnienie w przedstawionej dokumentacji nadrzędnego interesu publicznego. Ponadto ze względu na konieczność uzyskania opinii KE przed wydaniem decyzji administracyjnej czas trwania procedury będzie wydłużony, co należy uwzględnić przy planowaniu harmonogramu realizacji przedsięwzięcia. Zgodnie z Wytycznymi KE [9,21] art. 6 ust. 3 Dyrektywy siedliskowej ustanawia wymóg odpowiedniej oceny skutków przedsięwzięcia, jeżeli „istnieje prawdopodobieństwo lub ryzyko, że będzie ono znacząco oddziaływać na dany obszar. W szczególności w świetle zasady ostrożności, ryzyko takie uznaje się za istniejące, jeśli na podstawie obiektywnych przesłanek nie można wykluczyć, że przedsięwzięcie będzie znacząco oddziaływać na dany obszar. Stosowanie zasady przezorności oraz potrzeba zachowania przejrzystości procesu decyzyjnego wymagają, aby wnioski stwierdzające małe prawdopodobieństwo wystąpienia znaczących oddziaływań zostały przedstawione i udokumentowane. Natomiast w sytuacji, w której bez szczegółowej oceny można na etapie rozpoznania przyjąć (ze względu na rozmiar lub skalę przedsięwzięcia albo cech charakterystycznych obszaru Natura 2000), że znaczące oddziaływania są prawdopodobne, można bezpośrednio przejść do oceny właściwej i nie wykonywać oceny rozpoznania, czyli (screeningu)”. 2.5.2. DŚU i decyzja budowlana – przedsięwzięcia z I i II grupy Dla przedsięwzięć z I i II grupy procedura oceny wpływu planowanego przedsięwzięcia na obszary Natura 2000 prowadzona jest w trakcie procedury wydawania DŚU i ewentualnie decyzji budowlanej (procedura ponownej OOŚ). Należy więc zwrócić uwagę na treść art. 81 ust. 2 Ustawy OOŚ, który brzmi: „Jeżeli z oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko wynika, że przedsięwzięcie może znacząco negatywnie oddziaływać na obszar Natura 2000, organ właściwy do wydania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach odmawia zgody na realizację przedsięwzięcia, o ile nie zachodzą przesłanki, o których mowa w art. 34 ustawy o ochronie przyrody” (przesłanki te zostały omówione w podrozdziale 2.5.1 powyżej). Podobny zapis zawarty jest w art. 93 ust. 4 Ustawy OOŚ i dotyczy decyzji budowlanej – w przypadku znaczącego oddziaływania na Naturę 2000 organ budowlany odmawia wydania wnioskowanej decyzji. W przypadku otrzymania decyzji odmownej wnioskodawca w ciągu 14 dni od daty jej otrzymania może się od niej odwołać do organu wyższej instancji15 lub też zmienić skalę, rodzaj bądź lokalizację planowanego przedsięwzięcia i wystąpić raz jeszcze z wnioskiem o wydanie DŚU czy decyzji budowlanej.

W zależności od organu wydającego decyzję, np. od decyzji wójta, burmistrza, prezydenta miasta, starosty do SKO, od decyzji wojewody do WSA, od decyzji RDOŚ do GDOŚ. 15

2.5.3. Decyzja realizacyjna – przedsięwzięcia III grupy Dla przedsięwzięć z III grupy ocenę oddziaływania na obszary Natura 2000 prowadzi się w toku wydawania decyzji realizacyjnych (np. dla prac sejsmicznych, zezwolenia na wycinkę drzew, decyzji z art. 118 Ustawy o ochronie przyrody16, pozwolenia wodnoprawnego innego niż wymienione w art. 72 Ustawy OOŚ17, zezwolenia na realizację inwestycji drogowej o dł. poniżej 1 km i innych). Procedura ta opisana jest w art. 96–100 Ustawy OOŚ, a jej kluczowe kroki zostały przedstawione na schemacie 10 i omówione poniżej.

Schemat 10. Uproszczony schemat procedury oceny oddziaływania na obszary Natura 2000 na etapie decyzji realizacyjnej (przedsięwzięcie z III grupy)

Legenda:

Wniosek o decyzję realizacyjną

Postanowienie o przekazaniu wniosku o decyzję realizacyjną wraz z KIP do RDOŚ

Organ wydający decyzję realizacyjną RDOŚ Przedsiębiorca

Wniosek z KIP do RDOŚ DUM - opcjonalnie

Postanowienie RDOŚ o potrzebie oceny oddziaływania na obszar Natura 2000

TAK

NIE

Raport OOŚ do RDOŚ

Decyzja realizacyjna

Procedura udziału społeczeństwa

Opinia DUM

Postanowienie RDOŚ w sprawie uzgodnienia warunków realizacji przedsięwzięcia

Decyzja realizacyjna

Zgodnie z art. 118 Ustawy o ochronie przyrody może być wymagana decyzja o warunkach prowadzenia działań w przypadku, gdy RDOŚ wniesie sprzeciw w stosunku do otrzymanego zgłoszenia dotyczącego prowadzenia działań na: obszarach form ochrony przyrody, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1–5 i 7–9, w obrębach ochronnych wyznaczonych na podstawie ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym, a także w obrębie cieków naturalnych. Należą do nich działania: 1) wymienione w art. 22 ust. 1b PW; 2) melioracje wodne; 3) wydobywanie z wód kamienia, żwiru, piasku oraz innych materiałów, w ramach szczególnego korzystania z wód; 4) inne niż wymienione w pkt 1–3 działania obejmujące roboty ziemne mogące zmienić warunki wodne lub wodno-glebowe. Do ww. prac można przystąpić, 1) jeżeli w terminie 30 dni od dnia doręczenia zgłoszenia regionalny dyrektor ochrony środowiska nie wniesie, w drodze decyzji, sprzeciwu; 2) nie później niż po upływie 2 lat od określonego w zgłoszeniu terminu ich rozpoczęcia. Regionalny dyrektor ochrony środowiska wnosi sprzeciw, jeżeli: 1) zgłoszenie dotyczy działań objętych obowiązkiem uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach, a ta decyzja nie została wydana; 2) prowadzenie działań objętych zgłoszeniem narusza przepisy dotyczące form ochrony przyrody, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1–5 i 7–9, lub obrębów ochronnych wyznaczonych na podstawie ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym. 17 Art. 72 Ustawy OOŚ dotyczy: pozwolenia wodnoprawnego na regulację wód, pozwolenia wodnoprawnego na wykonanie urządzeń wodnych, w ramach szczególnego korzystania z wód – wydawanych na podstawie ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne. 16

Jeśli organ wydający decyzję realizacyjną18 uzna, że przedsięwzięcie może potencjalnie znacząco oddziaływać na obszar Natura 2000, wydaje postanowienie w sprawie nałożenia obowiązku przedłożenia właściwemu miejscowo regionalnemu dyrektorowi ochrony środowiska m.in. wniosku o wydanie decyzji realizacyjnej i karty informacyjnej przedsięwzięcia. RDOŚ analizuje otrzymane materiały, uwzględniając łącznie uwarunkowania z art. 63 ust. 1 Ustawy OOŚ (przedstawione w podrozdziale 3.1.1) w odniesieniu do oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000, a zwłaszcza w odniesieniu do jego integralności i spójności. Rozpatruje także możliwe skumulowane oddziaływanie przedsięwzięcia z innymi przedsięwzięciami. Jeżeli stwierdzi, że przedsięwzięcie nie będzie oddziaływać na obszar Natura 2000, to w ciągu 14 dni od otrzymania wniosku wydaje postanowienie o braku potrzeby przeprowadzenia oceny oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000. W tym czasie RDOŚ może np. zawnioskować do przedsiębiorcy o uzupełnienie KIP, co powoduje wydłużenie terminu na wydanie postanowienia (zastosowanie mają art. 35 ust. 5 i art. 36 KPA). Jeśli RDOŚ uzna, że planowane przedsięwzięcie może mieć znaczące oddziaływanie na obszar Natura 2000, to wydaje postanowienie o potrzebie przeprowadzenia oceny i nakazuje przedłożenie raportu o oddziaływaniu przedsięwzięcia na obszar Natura 2000. RDOŚ określa zakres raportu, który powinien być ograniczony do określenia oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000 (art. 97 ust. 4 Ustawy OOŚ). Raport ten należy przedłożyć RDOŚ w dwóch egzemplarzach wraz z ich zapisem w formie elektronicznej na informatycznych nośnikach danych. Po otrzymaniu raportu o oddziaływaniu na obszar Natura 2000 regionalny dyrektor ochrony środowiska prosi organ wydający decyzję realizacyjną o przeprowadzenie procedury udziału społeczeństwa. Prowadzi się ją na tych samych zasadach jak w przypadku DŚU. Zebrane wnioski i uwagi społeczeństwa organ wydający decyzję realizacyjną przekazuje do RDOŚ, a ten uwzględnia je i odnosi się do nich w uzasadnieniu wydanego postanowienia w sprawie uzgodnienia warunków realizacji przedsięwzięcia w zakresie oddziaływania na obszar Natura 2000. Jeśli przedsięwzięcie jest realizowane na obszarze morskim, przed wydaniem postanowienia RDOŚ występuje do DUM o opinię. Postanowienie RDOŚ uzgadniające warunki realizacji przedsięwzięcia jest wiążące dla organu, który wydaje decyzję realizacyjną (art. 100 Ustawy OOŚ), co oznacza, że do decyzji realizacyjnej muszą zostać przeniesione warunki z postanowienia. Co więcej, organ wydający decyzję realizacyjną nakłada obowiązek wykonania kompensacji przyrodniczej i/lub zapobiegania, ograniczania oraz monitorowania oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko, jeśli potrzeby te wynikają z postanowienia RDOŚ. Organ wydający decyzję realizacyjną, w przypadku stwierdzenia w toku oceny oddziaływania na obszar Natura 2000, że przedsięwzięcie może znacząco oddziaływać na ten obszar, w sytuacji, kiedy nie zachodzą omówione wyżej przesłanki z art. 34 Ustawy o ochronie przyrody, odmawia zgody na realizację przedsięwzięcia (art. 101 ust. 4 Ustawy OOŚ). Sytuacja ta jest analogiczna do odmowy wydania DŚU czy decyzji budowlanej z powodu znaczącego Może to być np. wójt, burmistrz, prezydent miasta w przypadku zezwolenia na wycinkę drzew, starosta w przypadku inwestycji drogowej. 18

oddziaływania na obszar Natura 2000. Od decyzji odmownej wnioskodawca może złożyć odwołanie lub zmienić skalę oraz lokalizację planowanego przedsięwzięcia i raz jeszcze złożyć wniosek o wydanie decyzji realizacyjnej. Jak wynika z przeprowadzonych wywiadów oraz z analizy dokumentów, w tym decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach przeprowadzonej w trakcie prac nad niniejszym opracowaniem, dotychczas w Polsce nie było stwierdzonego przypadku znaczącego oddziaływania na obszary Natura 2000 przedsięwzięć polegających na poszukiwaniu i rozpoznawaniu gazu w formacjach złóż łupkowych. Należy jednak mieć na uwadze, że do tej pory nie prowadzono w Polsce wydobywania gazu ze skał łupkowych, lecz jedynie poszukiwania i rozpoznawanie, co jest przedsięwzięciem o znacznie mniejszej skali. Tym samym nie można wykluczyć, że taka sytuacja na etapie wydobywania lub bardziej intensywnego niż do tej pory poszukiwania i rozpoznawania w określonym obszarze kraju będzie miała miejsce. 2.6.

Transgraniczna ocena oddziaływania na środowisko

Jak opisano w poprzednich rozdziałach, transgraniczna OOŚ może być prowadzona w ramach wydawania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach lub w trakcie ponownej procedury oceny przedsięwzięcia. Najczęściej jest prowadzona w ramach DŚU, z tego względu na schemacie w podrozdziale 2.3 zaznaczono jej główne kroki. Transgraniczna OOŚ jest uregulowana w dziale VI Ustawy OOŚ. Obowiązki Polski w tej dziedzinie wynikają także z Konwencji z Espoo oraz umów bilateralnych zawartych na jej podstawie (obecnie z Niemcami i Litwą). W przypadku analizowanego przedsięwzięcia może ona być prowadzona na przykład w sytuacji, gdy na jego potrzeby planowana będzie budowa ujęcia powierzchniowego zlokalizowanego na rzece granicznej, albo planowane będzie wykonanie otworów poszukiwawczych czy obszarów i terenów górniczych w sąsiedztwie granicy innego państwa. Przedsięwzięcie, które może znacząco negatywnie oddziaływać na obszar innego państwa, na etapie wydawania DŚU zawsze musi mieć przeprowadzoną procedurę scopingu, czyli określenia zakresu raportu o oddziaływaniu na środowisko. Z tego względu dla przedsięwzięć z I grupy w przypadku możliwości wystąpienia oddziaływania wykraczającego poza granice Polski obligatoryjnie składa się wniosek o wydanie DŚU wraz z kartą informacyjną przedsięwzięcia. Procedurę OOŚ prowadzi się z udziałem organów administracji i społeczeństwa państwa narażonego na oddziaływanie – jeśli państwo odpowie, że jest zainteresowane jej przeprowadzeniem. Wówczas należy się liczyć z odpowiednio dłuższym czasem trwania całej procedury (mając na uwadze czas potrzebny na tłumaczenie dokumentacji, udział społeczeństwa w kraju narażonym, konsultacje transgraniczne). Procedura ta może być także prowadzona na wniosek kraju narażonego na oddziaływanie (art. 104 ust. 2 Ustawy OOŚ). Może mieć to miejsce w sytuacji, gdy zaistnieje podejrzenie możliwości wystąpienia oddziaływania na jego terytorium (np. wskutek zwiększonego ruchu pojazdów na przygranicznej drodze, zwiększonej emisji hałasu czy możliwości oddziaływania na obszar Natura 2000 położony w kraju narażonym). W sytuacji, gdy procedura transgraniczna będzie wymagana, organ właściwy do prowadzenia oceny oddziaływania na środowisko (RDOŚ lub wójt, burmistrz, prezydent miasta) wydaje postanowienie o przeprowadzeniu postępowania w sprawie transgranicznego oddziaływania na środowisko, w którym ustala zakres dokumentacji niezbędnej do przeprowadzenia tego postępowania oraz obowiązek sporządzenia tej dokumentacji przez wnioskodawcę w języku państwa, na którego terytorium może oddziaływać przedsięwzięcie. GDOŚ przekazuje państwu narażonemu przetłumaczony KIP, informuje, jaki organ jest właściwy do wydania decyzji i w ramach jakiej decyzji postępowanie jest prowadzone. Określa także czas na odpowiedź państwa narażonego.

Jeśli państwo narażone jest zainteresowane uczestnictwem w procedurze, ustala się harmonogram transgranicznej OOŚ, uwzględniając terminy potrzebne na udział społeczeństwa w państwie narażonym oraz konieczność udziału odpowiednich do procedury danego kraju organów administracji. Państwo narażone może wnieść uwagi i wnioski do karty informacyjnej przedsięwzięcia, które następnie rozpatruje się przy wydawaniu postanowienia o określeniu zakresu Raportu OOŚ. Kraj narażony otrzymuje także wniosek o wydanie decyzji, ewentualnie postanowienie o obowiązku oceny (jeśli zostało wydane) oraz Raport OOŚ (z tłumaczeniem na język kraju narażonego tych jego fragmentów, które dotyczą potencjalnych oddziaływań transgranicznych). Po przedłożeniu państwu narażonemu Raportu OOŚ mogą zostać przeprowadzone konsultacje transgraniczne. Procedurę konsultacji z państwem narażonym, za pośrednictwem GDOŚ, prowadzi organ właściwy do przeprowadzenia procedury OOŚ. Konsultacje te dotyczą środków eliminowania lub ograniczania transgranicznego oddziaływania na środowisko. Konsultacje transgraniczne mogą być prowadzone w formie spotkania lub w formie pisemnej. Po konsultacjach w formie spotkania zazwyczaj sporządzany jest protokół. Wniesione uwagi i wnioski złożone przez państwo uczestniczące w transgranicznej OOŚ, w tym wyniki konsultacji, rozpatruje się i uwzględnia przy wydawaniu decyzji. Po wydaniu wnioskowanej decyzji (DŚU, decyzji budowlanej lub innej z art. 104) GDOŚ przekazuje ją do kraju narażonego. Do tej pory dla przedsięwzięcia powiązanego z pozyskaniem gazu ze skał łupkowych nie prowadzono procedury transgranicznej.

3. Dokumenty merytoryczne do procedury OOŚ Ocena oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko/obszary Natura 2000 wymaga sporządzenia dwóch rodzajów dokumentów merytorycznych, które stanowią podstawę tego procesu. Są to karta informacyjna przedsięwzięcia i raport o oddziaływaniu na środowisko/na obszary Natura 2000. Zostały one omówione w poniższych rozdziałach opracowania, każda z osobna w odniesieniu do wymagań formalnoprawnych oraz pozostałych wymagań wspólnych dla obu dokumentów. Struktura rozdziału wygląda następująco: 3.1. Karta informacyjna przedsięwzięcia (KIP) – wymagania formalnoprawne

3.2. Raport o oddziaływaniu na środowisko (Raport OOŚ) – wymagania formalnoprawne

3.1.1. Cel i zakres karty informacyjnej przedsięwzięcia

3.2.1. Cel i zakres raportu o oddziaływaniu na środowisko

3.1.2. Zawartość KIP – charakterystyka przedsięwzięcia

3.2.2. Zawartość Raportu OOŚ – charakterystyka przedsięwzięcia

3.1.3. Zawartość KIP – charakterystyka środowiska

3.2.3. Zawartość Raportu OOŚ – charakterystyka środowiska

3.3. Kluczowe oddziaływania na środowisko oraz sposoby minimalizacji oddziaływań i ocena ich wpływu na środowisko

3.3.1. Podstawowe różnice w fazach poszukiwania i rozpoznawania oraz wydobywania gazu ze złóż łupkowych

3.3.2. Kluczowe oddziaływania na środowisko i sposoby minimalizacji oddziaływań

3.2.4. Streszczenie w języku niespecjalistycznym

3.4. Konflikty społeczne i sposoby informowania oraz angażowania społeczeństwa

3.4.1. Konflikty społeczne w Raporcie OOŚ i KIP

3.5. Monitoring w Raporcie OOŚ i KIP

3.6. Metody wykorzystane do sporządzenia KIP i Raportu OOŚ oraz źródła wiedzy

3.4.1. Konflikty społeczne w Raporcie OOŚ i KIP

3.8.2. Karta informacyjna przedsięwzięcia

3.4.2. Rola organów administracji

3.4.3. Rola przedsiębiorcy

3.8. Zasady i sposoby oceny dokumentów merytorycznych

3.7. Wymagania dotyczące grafiki, map i schematów

3.8.3. Raport OOŚ/Raport o oddziaływaniu na obszar Natura 2000

Jak wskazano w podrozdziałach 1.4 i 2.3, dokumenty te są przygotowywane przed uzyskaniem decyzji zatwierdzającej plan ruchu zakładu oraz wydaniem koncesji na wydobywanie lub decyzji inwestycyjnej. W związku z tym znane są już szczegółowe uwarunkowania lokalizacyjne planowanego przedsięwzięcia i jego skala, istnieje też możliwość precyzyjnego wskazania uwarunkowań środowiska i spodziewanych oddziaływań. Możliwe jest również dobranie specyficznych i konkretnych rozwiązań chroniących środowisko.

Ogólne zasady przygotowania KIP i Raportu OOŚ Poniżej podano kilka kluczowych zasad dotyczących przygotowania KIP i Raportu OOŚ wynikających z dobrych praktyk i wytycznych podanych w bibliografii: 1. 2.

KIP i Raport OOŚ powinny być spójne i logiczne, a także możliwie jak najkrótsze. Zaleca się wykorzystywanie grafik, schematów, tabel, map czy zdjęć dla lepszego zobrazowania i syntetycznego przedstawienia omawianych zagadnień.

Umieszczane w dokumentach informacje powinny być wybrane pod kątem specyficznych uwarunkowań danego terenu, możliwych oddziaływań przedsięwzięcia i sposobów zapobiegania im.

Nie zaleca się podawania informacji ściśle technicznych (np. opisów przeniesionych z projektów budowlanych) ani opisów środowiska, które nie są istotne dla sprawy.

Określenia techniczne powinny być wytłumaczone w definicjach lub w przypisach, a używane skróty - objaśnione.

Jeśli dany element środowiska nie występuje w zasięgu potencjalnego znaczącego oddziaływania planowanego przedsięwzięcia, informację taką należy także podać w dokumentach.

Dokumenty muszą zawierać informacje, które zostały zdefiniowane w Ustawie OOŚ (art. 3 ust. 1 pkt 5 dla KIP oraz art. 66 dla Raportu OOŚ z uwzględnieniem specyficznych wymagań dla procedury ponownej oceny i dla procedury oceny na obszary Natura 2000) oraz postanowieniu scopingowym (określającym zakres Raportu OOŚ).

Karta informacyjna przedsięwzięcia i Raport OOŚ powinny przedstawiać podsumowanie wykonanych analiz. Należy dążyć do tego, aby dokumenty te były krótkie, spójne i logiczne. Zaleca się, aby przedstawiały szczegółowe analizy dotyczące tych elementów środowiska, dla których (drogą eliminacji) można spodziewać się wystąpienia znaczących oddziaływań, oraz uzasadnienie braku oddziaływań dla pozostałych elementów. Jeśli to możliwe, wykonane analizy powinny być zobrazowane schematami, grafikami czy mapami. Używane w dokumencie określenia techniczne powinny być wyjaśnione w definicjach lub przedstawione w sposób zrozumiały w tekście opracowania. Wykonane na potrzeby opracowania analizy techniczne, przyrodnicze i inne mogą stanowić załączniki do KIP i Raportu OOŚ.

3.1. Karta informacyjna przedsięwzięcia 3.1.1. Cel i zakres karty informacyjnej przedsięwzięcia Karta informacyjna przedsięwzięcia wykonywana jest zawsze dla przedsięwzięć z:  I grupy w przypadku stwierdzenia możliwości wystąpienia potencjalnego oddziaływania transgranicznego – KIP wraz z innymi dokumentami przekazywany jest do kraju potencjalnie narażonego na oddziaływania pochodzące z Polski. Następnie na jego podstawie oraz na podstawie opinii organów administracji i ewentualnie opinii kraju narażonego ustalany jest zakres Raportu OOŚ,  II i III grupy – KIP służy do przeprowadzenia badania indywidualnego z uwzględnieniem uwarunkowań z art. 63 Ustawy OOŚ (III grupa) i/lub kwalifikacji na podstawie progów określonych w § 3 Rozporządzenia OOŚ (II grupa) dla planowanego przedsięwzięcia (screening) w celu określenia, czy wymagana będzie procedura OOŚ, i ewentualnie wspomaga ustalenie zakresu Raportu OOŚ (scoping).

Opcjonalnie przedsiębiorca może złożyć wniosek o wydanie decyzji środowiskowej dla przedsięwzięcia z I grupy z kartą informacyjną przedsięwzięcia i z prośbą o określenie zakresu Raportu OOŚ.

Karta informacyjna przedsięwzięcia służy do:      

stwierdzenia możliwości wystąpienia potencjalnego oddziaływania transgranicznego i do podjęcia decyzji przez kraj narażony o przystąpieniu do procedury OOŚ, określenia zakresu Raportu OOŚ (dla przedsięwzięć z I grupy), weryfikacji, na podstawie badania indywidualnego i progów określonych w § 3 Rozporządzenia OOŚ, czy konieczna jest procedura oceny oddziaływania na środowisko, i ewentualnie do określenia zakresu Raportu OOŚ (dla przedsięwzięć z II grupy), wydania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach (dla przedsięwzięć z II grupy, dla których po procedurze screeningu nie stwierdzono potrzeby wykonania oceny oddziaływania na środowisko), weryfikacji na podstawie badania indywidualnego, czy konieczna jest procedura oceny oddziaływania na Naturę 2000, i ewentualnie do określenia zakresu Raportu OOŚ (dla przedsięwzięć z III grupy), wydania postanowienia o braku konieczności przeprowadzania oceny oddziaływania na Naturę 2000 (dla przedsięwzięć z III grupy, dla których po procedurze screeningu nie stwierdzono potrzeby wykonania oceny oddziaływania na środowisko).

Dla przedsięwzięć z II i III grupy organ administracji, po otrzymaniu karty informacyjnej przedsięwzięcia, podejmuje decyzję o potrzebie przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko lub na obszar Natura 2000, uwzględniając łącznie uwarunkowania, o których mowa w art. 63 Ustawy OOŚ. Ogólne wymagania dla dokumentu i poszczególne kroki w procedurze screeningu zostały przedstawione w Wytycznych KE [17], które pomimo ich opublikowania ponad 15 lat temu nie straciły na aktualności w odniesieniu do zasad przygotowania i weryfikacji dokumentu do tej procedury. W większości przypadków na podstawie informacji zawartych w KIP następuje kwalifikacja do procedury oceny oddziaływania na środowisko/na obszary Natura 2000 (procedura screeningu) i ewentualnie ustalany jest zakres Raportu OOŚ (procedura scopingu). Informacje zawarte w KIP powinny odzwierciedlać planowane przedsięwzięcie oraz jego oddziaływanie na poszczególne zidentyfikowane wrażliwe aspekty środowiska. Ważne jest, aby opis przedsięwzięcia zawierał dokładnie to, co następnie będzie realizowane. Zakres KIP Zakres karty informacyjnej przedsięwzięcia określony jest w art. 3 ust. 1 pkt 5 Ustawy OOŚ. Przygotowując ten dokument merytoryczny, należy jednak mieć na względzie, że organ administracji będzie podejmował decyzję o obowiązku przeprowadzenia procedury oceny oddziaływania na środowisko, rozpatrując łącznie okoliczności określone w art. 63 Ustawy OOŚ. W celu ułatwienia przyporządkowania informacji z art. 63 Ustawy OOŚ do zakresu formalnego KIP przedstawiono je w zestawieniu – Tabela 7.

Tabela 7. Powiązanie zawartości formalnej KIP z uwarunkowaniami branymi pod uwagę przez organ administracji na etapie stwierdzenia obowiązku przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko.

Zawartość KIP (art. 3 ust. 1 pkt 5 Ustawy OOŚ)

Okoliczności brane pod uwagę w procedurze screeningu (art. 63 Ustawy OOŚ)

Komentarz

Rodzaj, skala i usytuowanie przedsięwzięcia.

Rodzaj i charakterystyka przedsięwzięcia, z uwzględnieniem jego skali i wielkości zajmowanego terenu oraz ich wzajemnych proporcji.

Podanie fazy przedsięwzięcia: poszukiwanie i rozpoznawanie czy wydobywanie, jego skali w stosunku do zajmowanego terenu z uwzględnieniem przedsięwzięć powiązanych (dróg, parkingów, rurociągów, linii energetycznych, kanalizacji, gazociągu, zbiorników na wodę, studni/ujęcia wody, instalacji do oczyszczania gazu itp.) Charakterystyka dotychczasowego sposobu wykorzystania terenu z informacją o stopniu zalesienia i podaniem ilości, grubości oraz gatunków drzew i krzewów przeznaczonych do wycinki. Usytuowanie przedsięwzięcia (np. placu do posadowienia wiertni/obszaru górniczego i zakładów górniczych w jego obrębie, lokalizacji przedsięwzięć powiązanych) w odniesieniu do obszarów wskazanych w art. 63 Ustawy OOŚ (patrz kolumna z lewej). Uwzględnienie w charakterystyce środowiska form ochrony przyrody położonych w odległości do 500 m od zewnętrznej granicy przedsięwzięcia.

Powierzchnia zajmowanej nieruchomości, a także obiektu budowlanego oraz dotychczasowy sposób ich wykorzystywania i pokrycie nieruchomości szatą roślinną.

Rodzaj technologii.

Usytuowanie przedsięwzięcia, z uwzględnieniem możliwego zagrożenia dla środowiska, w szczególności przy istniejącym użytkowaniu terenu, zdolności samooczyszczania się środowiska i odnawiania się zasobów naturalnych, walorów przyrodniczych i krajobrazowych oraz uwarunkowań miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego – uwzględniające: obszary wodno-błotne oraz inne obszary o płytkim zaleganiu wód podziemnych, obszary wybrzeży, obszary górskie lub leśne, obszary objęte ochroną, w tym strefy ochronne ujęć wód i obszary ochronne zbiorników wód śródlądowych, obszary wymagające specjalnej ochrony ze względu na występowanie gatunków roślin i zwierząt lub ich siedlisk lub siedlisk przyrodniczych objętych ochroną, w tym obszary Natura 2000 oraz pozostałe formy ochrony przyrody, obszary, na których standardy jakości środowiska zostały przekroczone, obszary o krajobrazie mającym znaczenie historyczne, kulturowe lub archeologiczne, gęstość zaludnienia, obszary przylegające do jezior, uzdrowiska i obszary ochrony uzdrowiskowej. Rodzaj i charakterystyka przedsięwzięcia, z uwzględnieniem: ryzyka wystąpienia poważnej awarii, przy uwzględnieniu używanych substancji i stosowanych technologii.

Rodzaje planowanych do użycia technologii w podziale na etapy: budowy (przygotowanie placu do posadowienia wiertni, budowa przedsięwzięć powiązanych), eksploatacji (wiercenie, zabiegi typu szczelinowanie, eksploatacja otworu) i likwidacji z rekultywacją włącznie. Odniesienie poszczególnych etapów do ilości i rodzaju używanych substancji i materiałów (szczególnie niebezpiecznych) oraz ryzyka wystąpie-

Zawartość KIP (art. 3 ust. 1 pkt 5 Ustawy OOŚ)

Okoliczności brane pod uwagę w procedurze screeningu (art. 63 Ustawy OOŚ)

Komentarz

nia poważnej awarii i sposobów przeciwdziałania/zabezpieczenia. Warianty przedsięwzięcia (ewentualne).

Przewidywana ilość wykorzystywanej wody, surowców, materiałów, paliw oraz energii.

Rodzaj i charakterystyka przedsięwzięcia z uwzględnieniem wykorzystywania zasobów naturalnych.

Rozwiązania chroniące środowisko.

Rodzaj i charakterystyka przedsięwzięcia.

Rodzaje i przewidywane ilości wprowadzanych do środowiska substancji lub energii przy zastosowaniu rozwiązań chroniących środowisko

Rodzaj i charakterystyka przedsięwzięcia, z uwzględnieniem powiązania z innymi przedsięwzięciami, w szczególności kumulowania się oddziaływań przedsięwzięć znajdujących się na obszarze, na który będzie oddziaływać przedsięwzięcie; emisji i występowania innych uciążliwości. Rodzaj i skala możliwego oddziaływania rozważanego w odniesieniu do uwarunkowań wymienionych w pkt 1 i 2, wynikającego z zasięgu oddziaływania (obszar geograficzny i liczba ludności, na którą przedsięwzięcie może oddziaływać), wielkości i złożoności oddziaływania, z uwzględnieniem obciążenia istniejącej infrastruktury technicznej, prawdopodobieństwa oddziaływania, czasu trwania, częstotliwości i odwracalności oddziaływania.

Podanie (opcjonalnie) analizowanych innych wariantów osiągnięcia celu dotyczących alternatywnych lokalizacji, sposobów realizacji, transportu materiałów budowlanych, maszyn i urządzeń, harmonogramu itp. Uwzględnienie możliwości kumulowania się oddziaływań z innymi planowanymi, realizowanymi i zrealizowanymi przedsięwzięciami, w szczególności podobnego charakteru i rodzaju (np. kamieniołomu – użycie środków strzałowych, wydobywanie gazu konwencjonalnego itp.). Podanie przewidywanych do wykorzystania ilości i źródeł: wody, surowców, paliw, materiałów, energii z uwzględnieniem wykorzystywania zasobów naturalnych, zwłaszcza nieodnawialnych lub trudno odnawialnych. Rozwiązania chroniące środowisko na poszczególnych etapach przedsięwzięcia: budowy (np. sposoby zabezpieczenia poziomów wodonośnych), eksploatacji (ograniczanie emisji hałasu, zanieczyszczeń do powietrza, odpadów i płynów technologicznych – sposób gospodarowania nimi) i likwidacji. Możliwość występowania ponadnormatywnych zanieczyszczeń pomimo zastosowania rozwiązań chroniących środowisko (np. chwilowa ponadnormatywna emisja hałasu podczas szczelinowania), a także inne możliwe oddziaływania (np. wpływ oświetlenia terenu na szlaki migracyjne). Należy podać charakterystykę oddziaływań (bezpośrednie, pośrednie, wtórne, chwilowe, stałe itd.) uwzględniającą czas trwania oddziaływania, zasięg i liczbę ludzi w tym zasięgu. Trzeba uwzględnić obciążenie istniejącej infrastruktury, rozcięcia więzi przestrzennych, bezpieczeństwo ludzi ze szczególnym uwzględnieniem miejsc wrażliwych typu przedszkola, szkoły, szpitale, kościoły i cmentarze, tereny rekreacyjne, inne.

Zawartość KIP (art. 3 ust. 1 pkt 5 Ustawy OOŚ)

Okoliczności brane pod uwagę w procedurze screeningu (art. 63 Ustawy OOŚ)

Komentarz

Możliwe transgraniczne oddziaływanie na środowisko.

Rodzaj i skala możliwego oddziaływania wynikające z transgranicznego charakteru oddziaływania przedsięwzięcia na poszczególne elementy przyrodnicze.

Obszary podlegające ochronie na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody znajdujące się w zasięgu znaczącego oddziaływania przedsięwzięcia.

Analiza możliwości wystąpienia oddziaływania przekraczającego granice Polski, jego rodzaju i skali, a także narażonego elementu środowiska. W przypadku braku możliwości wystąpienia takiego oddziaływania należy krótko uzasadnić, dlaczego nie przewidujemy możliwości jego wystąpienia. Podanie położenia planowanego przedsięwzięcia i innych z nim powiązanych w stosunku do form ochrony przyrody (w tym siedlisk i gatunków), z uwzględnieniem odległość 500 m od zewnętrznych granic przedsięwzięcia, zgodnie z art. 66 Ustawy OOŚ, którego zapisy w tym zakresie zaleca się zastosować także do KIP. Podanie wybranych pod kątem możliwych oddziaływań przedsięwzięcia celów ochrony obszarów.

Zakres KIP sprowadza się do trzech kluczowych zagadnień omówionych w kolejnych rozdziałach:  charakterystyki przedsięwzięcia – podrozdziały: 3.1.2, 3.3.2, 3.5,  charakterystyki środowiska w miejscu realizacji przedsięwzięcia oraz w obszarze potencjalnego oddziaływania przedsięwzięcia – podrozdziały: 3.1.3, 3.4.1, oraz  wynikającego z dwóch powyższych potencjalnego oddziaływania na środowisko – podrozdziały: 3.3 i 3.6. W podrozdziale 3.7 omówiono wymagania dotyczące grafiki, map i schematów. 3.1.2. Zawartość KIP – charakterystyka przedsięwzięcia Na potrzeby KIP przedsięwzięcie powinno zostać opisane krótko, spójnie i logicznie (np. z przebiegiem procesu). Przedstawiony opis powinien dostarczać pełnej, wymaganej prawem informacji podanej w sposób zrozumiały. Stosowane techniczne określenia powinny być przystępnie wyjaśnione (np. w definicjach) i jeśli to pomoże w ich uczytelnieniu – zobrazowane graficznie. W tym celu zaleca się także stosowanie map, zdjęć i schematów przedstawiających dane procesy czy rozwiązania, podsumowanych krótkim opisem wyjaśniającym. Opis planowanego przedsięwzięcia, zgodnie z omówionymi w podrozdziale 3.1.1 wymaganiami prawnymi, powinien zawierać co najmniej wyszczególnione poniżej informacje dostosowane do stopnia szczegółowości danych posiadanych na etapie składania wniosku o wydanie decyzji. Niektóre elementy dotyczą opisu środowiska, w związku z tym zostały omówione w kolejnym podrozdziale. Poszczególne punkty charakterystyki przedsięwzięcia odpowiadają wymaganiom prawnym dotyczącym zawartości KIP (art. 3 ust. 1 pkt 5 Ustawy OOŚ). 1) Rodzaj, skala i usytuowanie przedsięwzięcia Krótki i jasny opis z podaniem rodzaju i skali przedsięwzięcia, przedsięwzięć powiązanych oraz wielkości zajmowanego terenu i ich wzajemnych proporcji w odniesieniu do etapu procesu inwestycyjnego. W opisie tym sugeruje się przedstawić:  analizowane przedsięwzięcie i przedsięwzięcia z nim powiązane,  fazę procesu inwestycyjnego (poszukiwanie i rozpoznawanie czy wydobywanie, realizacja przedsięwzięcia powiązanego),  klasyfikację przedsięwzięcia i inwestycji powiązanych z Rozporządzenia OOŚ,  skalę przedsięwzięcia (np. liczbę planowanych otworów i ich przewidywaną głębokość, powierzchnię terenu zajętą pod przedsięwzięcie) i innych powiązanych (np. długość i szerokość dróg dojazdowych, wielkość parkingu, przewidywana wydajność i głębokość studni) w odniesieniu do wielkości zajmowanego terenu i ich wzajemnych proporcji,  położenie przedsięwzięcia poprzez podanie numeru działki ewidencyjnej i obwodu. Dobrą praktyką jest podanie współrzędnych GPS lokalizacji przedsięwzięcia, podobnie jak graficzne zobrazowanie w KIP jego położenia w skali zapewniającej czytelność prezentowanych treści oraz możliwość odniesienia się do charakterystycznych punktów otoczenia (np. zabudowy, linii lasu, drogi, linii kolejowej).

2) Powierzchnia zajmowanej nieruchomości, a także obiektu budowlanego oraz dotychczasowy sposób ich wykorzystywania i pokrycie nieruchomości szatą roślinną Należy podać powierzchnię zajmowanego terenu oraz powierzchnię obiektów budowlanych, które będą zlokalizowane na zajmowanej nieruchomości. Poprzez obiekty budowlane rozumie się budynki, budowle lub obiekty tymczasowe – w przypadku analizowanego przedsięwzięcia mogą to być zarówno wiaty, kontenery na potrzeby biura i zaplecza socjalnobytowego pracowników, jak i wiertnia z masztem, budynki/kontenery na agregaty i inne niezbędne obiekty. 3) Rodzaj technologii Konieczne jest krótkie omówienie głównych rodzajów technologii pod kątem możliwości generowania przez nie oddziaływań na stwierdzone w miejscu realizacji i otoczeniu komponenty środowiska. Zaleca się, aby opisy te zostały zobrazowane grafikami przedstawiającymi technologie planowane do wykorzystania na etapie realizacji przedsięwzięcia, jego eksploatacji i likwidacji. Należy także pamiętać, że informacje o rodzaju planowanej technologii dotyczą również przedsięwzięć powiązanych. Opisy planowanych do wykorzystania technologii powinny uwzględniać etapy: budowy, eksploatacji i likwidacji planowanego przedsięwzięcia. Należy przy tym pamiętać, że zastosowanie mają tutaj przepisy dotyczące instalacji (zgodnie z POŚ) i tym samym rozpoczęcie eksploatacji instalacji czy urządzenia (np.: rozpoczęcie procesu wiercenia otworu) rozpoczyna etap eksploatacji. Syntetyczne opisy dotychczas wykorzystywanych technologii przedstawiono w opracowaniu dotyczącym rozwiązań minimalizujących wpływ na środowisko [48], a technologii wykorzystywanych na etapie likwidacji i rekultywacji przedsięwzięcia w opracowaniu dotyczącym rekultywacji terenu [49]. Opisując rodzaje planowanych technologii, powinno się także podać przewidywane do wykorzystania rodzaje/typy maszyn i urządzeń. Zaleca się także krótkie uzasadnienie z punktu widzenia ochrony środowiska wyboru proponowanych technologii. Dobrą praktyką jest wskazanie przykładowych lokalizacji, w których technologie te były wykorzystywane wcześniej. 4) Warianty przedsięwzięcia Jeśli jest to uzasadnione merytorycznie i potrzebne z punktu widzenia ochrony środowiska (fakultatywnie), należy przedstawić analizowane alternatywne rozwiązania, ale tylko takie, które są racjonalne, wykonalne technicznie i kosztowo oraz spełniają założony cel. Warianty te mogą uwzględniać alternatywne lokalizacje, działania organizacyjne czy techniczne, włącznie z procesami/rodzajami technologii. Zgodnie z Wytycznymi KE [9], które mają zastosowanie także do oceny oddziaływania na pozostałe komponenty środowiska, nie tylko do oceny oddziaływania na obszary Natura 2000, możliwe rozwiązania alternatywne mogą obejmować wariantowanie:  lokalizacji (np. placu pod budowę wiertni) lub przebiegu (w przypadku przedsięwzięć liniowych, powiązanych: dróg, rurociągów),  skali lub wielkości,  sposobów osiągania celów (np. więcej odwiertów pionowych – krótsze odwierty horyzontalne, mniej odwiertów pionowych – dłuższe horyzontalne, transport ciężarówkami lub koleją, morzem itp.),

 metod budowy (np. budowa na miejscu, budowa z gotowych elementów przywożonych na miejsce),  metod funkcjonowania,  metod likwidacji/rekultywacji po zakończeniu eksploatacji przedsięwzięcia (patrz opracowanie dotyczące rekultywacji terenu [49]),  harmonogramu i skali czasowej przedsięwzięcia. W przypadku oddziaływania na obszary Natura 2000, jak to opisano w podrozdziale 2.5, wskazanie rozwiązań alternatywnych ma zasadnicze znaczenie dla możliwości realizacji planowanego przedsięwzięcia. Należy także krótko scharakteryzować oddziaływanie na środowisko rozważanych wariantów oraz uzasadnić wybór wariantu inwestorskiego, na który został złożony wniosek o uzyskanie DŚU. 5) Przewidywana ilość wykorzystywanej wody, surowców, materiałów, paliw oraz energii Zaleca się krótko scharakteryzować ilości planowanej do wykorzystania wody, surowców, materiałów, paliw oraz energii z rozbiciem na poszczególne etapy procesu inwestycyjnego: budowa, eksploatacja i likwidacja. Najczęściej wykorzystuje się w tym celu dane z poprzednich przedsięwzięć tego samego rodzaju i o podobnej skali. Z uwagi na to, że ilości te są bardzo trudne do przewidzenia (zależą m.in. od budowy geologicznej), podawane dane o ilości materiałów dotyczą najczęściej różnych lokalizacji i są uśredniane. Są też takie materiały, których ilość można oszacować, bazując na informacjach o warunkach terenowych (np. ilości potrzebnego piasku na podbudowę, płyt betonowych, asfaltu itp.). Jedną z najistotniejszych informacji jest ilość potrzebnej wody. Zużycie wody w procesie technologicznym pozyskania gazu ze skał łupkowych stanowi jeden z ważniejszych tematów do dyskusji ze społecznością lokalną. Jak wskazują dotychczas wykonane prace poszukiwawczo-rozpoznawcze dotyczące gazu w formacjach łupkowych, zasoby wód podziemnych występujące na większości obszaru Polski będą wystarczające nawet do fazy wydobywania [22], jednakże ilość dostępnej i możliwej do wykorzystania wody jest uzależniona od warunków lokalnych (np. występowania i zasobności zbiorników wód podziemnych), które za każdym razem należy brać pod uwagę indywidualnie. W fazie poszukiwania i rozpoznawania ilości wody potrzebnej do procesów technologicznych w związku z mniejszą ilością i krótszymi odcinkami odwiertów są znacznie mniejsze niż w fazie wydobywania. Z dotychczasowych doświadczeń z poszukiwania i rozpoznawania złóż gazu niekonwencjonalnego wynika, że woda była pobierana z istniejących ujęć gminnych, czasami przywożona cysternami i magazynowana na terenie prowadzonych prac. Zdarzały się także ujęcia własne zarówno wody powierzchniowej, jak i podziemnej. Dla przykładu w otworze Łebień wykorzystano 17 300 m3 wody (wykonano pełne szczelinowanie, odcinek poziomy o dł. 1 km) [32]. W fazie wydobywania, z uwagi na znacznie większą skalę przedsięwzięć, zużycie wody będzie większe, zaleca się więc wykonanie dobrego rozpoznania potencjalnych źródeł wody na jak najwcześniejszym etapie procesu inwestycyjnego i wyboru lokalizacji. Dostarczanie paliw i surowców, materiałów budowlanych do budowy placu, zaplecza i przedsięwzięć powiązanych odbywa się najczęściej cysternami/samochodami ciężarowymi. Możliwe jest także (raczej w fazie wydobywania z uwagi na większą skalę koniecznych prac) dostarczanie ich transportem kolejowym, jeśli w pobliżu biegnie linia kolejowa i istnieje możliwość wykonania bocznicy. Dla lokalizacji położonych bezpośrednio nad morzem istnieje także możliwość przewozu materiałów, maszyn i urządzeń z wykorzystaniem transportu morskiego. Jeśli to możliwe, zaleca się podanie w KIP informacji o planowanych

środkach transportu i sposobie transportowania koniecznych do realizacji inwestycji materiałów, maszyn i urządzeń, a także informacji, skąd będą pozyskiwane surowce, materiały do budowy czy woda. Wymóg prawny dotyczy także podania ilości planowanej do wykorzystania energii. Zaleca się, aby podać ją dla różnych etapów procesu inwestycyjnego. Wskazane jest również podanie jej źródła – np. generatory na etapie poszukiwania i rozpoznawania, moc generatorów19, przyłącze do sieci wraz z odcinkiem linii itp. Wszystkie te informacje pozwalają na lepsze określenie możliwego oddziaływania na środowisko planowanego przedsięwzięcia oraz przedsięwzięć powiązanych i pod tym kątem powinny być podawane. 6) Rozwiązania chroniące środowisko Z uwagi na to, iż analizowane przedsięwzięcie mieści się w definicji instalacji w rozumieniu przepisów POŚ20, należy także pamiętać, że zgodnie z art. 141 ust. 1 i 2 POŚ eksploatacja instalacji lub urządzenia nie powinna powodować przekroczenia standardów emisyjnych. Jej oddziaływanie (dotyczy również urządzenia) nie powinno powodować pogorszenia stanu środowiska w znacznych rozmiarach lub zagrożenia życia lub zdrowia ludzi. Dopuszcza się wystąpienie oddziaływania poza ustalonymi standardami emisji w przypadku zaistnienia warunków odbiegających od normalnych, które jednak nie powinny trwać dłużej niż to konieczne. Poprzez warunki odbiegające od normalnych rozumie się w szczególności okresy: rozruchu, awarii i likwidacji instalacji lub urządzenia (art. 142 POŚ). Kluczowe emisje związane z eksploatacją analizowanych w opracowaniu instalacji i urządzeń dotyczą: hałasu, światła, zanieczyszczeń wprowadzanych do wód i powietrza (gazów i pyłów). Zostały one zidentyfikowane w bezpośrednio powiązanym opracowaniu [48]. Z kolei z art. 144 ust. 2 POŚ wynika, że „eksploatacja instalacji powodująca wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza, emisję hałasu oraz wytwarzanie pól elektromagnetycznych nie powinna, z zastrzeżeniem ust. 3, powodować przekroczenia standardów jakości środowiska poza terenem, do którego prowadzący instalację ma tytuł prawny”. W odniesieniu do przedsięwzięć powiązanych (szczególnie dróg czy potencjalnych linii kolejowych) stosuje się art. 174 POŚ, w którym zapisano, że ich eksploatacja nie może powodować emisji poza teren, do którego zarządzający ma tytuł prawny. Tym samym już na etapie projektowania planowanego przedsięwzięcia należy uwzględnić takie zabezpieczenia środowiska, aby, jeśli to możliwe, nie występowały przekroczenia obowiązujących norm w zakresie emisji poza terenem pozostającym we władaniu przedsiębiorcy. Oprócz emisji będziemy mieli do czynienia z szeregiem innych oddziaływań, w tym zwłaszcza na środowisko biotyczne oraz na człowieka. Nie są to aspekty tak łatwo mierzalne i tak oczywiste jak emisja hałasu, zanieczyszczeń wód i gleby czy powietrza, niemniej jednak są one bardzo ważne w kontekście rozważania wpływu planowanego przedsięwzięcia na otoczenie. Działania te mogą być przyczyną potencjalnych konfliktów społecznych, w tym związanych z obawami o miejsca pracy (np. w turystyce, rolnictwie), zanieczyszczeniem poziomów wodonośnych itp. Kluczowe z nich to: zajęcie powierzchni terenu, na której występują cenne siedliska i stanowiska chronionych gatunków, zmiany w krajobrazie, zmiany w przestrzeni i sposobie jej zagospodarowania (np. z rolnej na przemysłową), rozcięcie więzi przestrzennych i ekologicznych, inne – w zależności od uwarunkowań lokalnych i skali przedsięwzięcia. Może być wymagane zgłoszenie lub pozwolenie na emisję – omówione w opracowaniach powiązanych [50,52]. Patrz definicja instalacji na początku opracowania oraz interpretacja Ministra Środowiska z dnia 11 września 2015 r. 19 20

Rozwiązania chroniące środowisko powinny zostać krótko scharakteryzowane w odniesieniu do komponentu środowiska, który może być narażony na dane oddziaływanie (np. w zestawieniu tabelarycznym). Ponadto należy je zestawić dla etapu realizacji, eksploatacji/użytkowania i likwidacji. Chociaż nie wynika to z obowiązujących przepisów prawa, zaleca się także zobrazowanie graficzne kluczowych rozwiązań chroniących środowisko wraz z krótkim komentarzem wyjaśniającym przedstawione rozwiązanie. W tym celu można wykorzystać schematy, grafiki, zdjęcia przedstawiające dane rozwiązanie z innej lokalizacji itp.

Fot. 2. Przykład rozwiązania chroniącego środowisko zastosowanego w fazie poszukiwania i rozpoznawania gazu w złożach łupkowych – uszczelnienie budowanego placu wiertni (fot. T. Palak)

Oddziaływania, których nie da się uniknąć, powinny zostać ograniczone środkami technicznymi i organizacyjnymi do nieznaczących – i te zostały omówione poniżej. Jeśli z powodów technologicznych czy uwarunkowań terenu potencjalnych oddziaływań planowanej inwestycji nie da się ograniczyć do poziomu nieznaczącego, to należy w KIP podać te rodzaje oddziaływań, narażone na nie komponenty środowiska oraz powód, dla którego nie mogą zostać ograniczone. W przypadku wystąpienia takiej sytuacji dla planowanego przedsięwzięcia z II grupy konieczne będzie wykonanie Raportu OOŚ, a podane w KIP informacje będą wspierać proces scopingu, czyli ustalenia zakresu Raportu OOŚ.

Sposoby minimalizacji oddziaływań – wspólne dla KIP i Raportu OOŚ – podano w podrozdziale 3.3.2, a szerzej zostały omówione w opracowaniu dotyczącym rozwiązań minimalizujących wpływ na środowisko [48]. 7) Rodzaje i przewidywane ilości wprowadzanych do środowiska substancji lub energii przy zastosowaniu rozwiązań chroniących środowisko Przedstawione informacje powinny jasno określać, czy po zastosowaniu rozwiązań chroniących środowisko, w tym organizacyjnych i technicznych, możliwe jest wystąpienie znaczących oddziaływań, na jakie komponenty środowiska oraz z jakiego powodu. Wymóg prawny dotyczy wprowadzanych do środowiska substancji (np. odpadów, ścieków i płynów technologicznych, pyłów i gazów) oraz energii (hałasu, drgań, światła). Zidentyfikowane oddziaływania w tym zakresie zostały omówione w bezpośrednio powiązanym opracowaniu [48]. Zaleca się, aby w KIP zidentyfikowane oddziaływania zostały przedstawione z uwzględnieniem ich charakterystyki w odniesieniu do poszczególnych etapów planowanej inwestycji (realizacji, eksploatacji, likwidacji):         

  



pozytywne, np. zwiększenie liczby miejsc pracy, usunięcie historycznych zanieczyszczeń z terenu inwestycji i jej otoczenia, negatywne – wszystkie rodzaje presji na środowisko, które obniżają jego walory, neutralne, np. z uwagi na brak terenów chronionych akustycznie, stanowisk i siedlisk zwierząt czy szlaków migracyjnych emitowany do środowiska hałas nie będzie miał ani pozytywnego, ani negatywnego wpływu, znaczące – np. przekroczenie standardów środowiska określonych w przepisach wykonawczych do POŚ, przerwanie szlaków migracyjnych, wycinka dużych powierzchni lasu itp., nieznaczące – zajęcie małych powierzchni terenu, emisje do wód, gleby czy powietrza poniżej obowiązujących norm, bezpośrednie (pierwotne) – np. fragmentacja terenu przez planowaną inwestycję i z nią powiązane, pośrednie – np. zanieczyszczenie wody, która przenikając do gleby, wpływa dalej na roślinność, zwierzęta itd., skumulowane – np. emisje poniżej norm, które w powiązaniu z emisjami z innych planowanych, realizowanych lub/i zrealizowanych przedsięwzięć mogą spowodować przekroczenie obowiązujących norm w środowisku, krótko-, średnio- i długoterminowe – powinno się określić, jakie oddziaływania i dlaczego przyjmuje się jako krótko-, średnio- i długoterminowe (np. krótkoterminowe – występujące w trakcie badań sejsmicznych, w okresie budowy; średnioterminowe – związane z wierceniem otworu; długoterminowe – związane z fazą wydobywania itp.), stałe (ciągłe) – związane przede wszystkim z czasem eksploatacji przedsięwzięcia, np. ruch pojazdów, emisja hałasu i zanieczyszczeń do powietrza, chwilowe – występujące raz na jakiś czas (np. chwilowe przekroczenie norm w zakresie hałasu w związku ze szczelinowaniem), odwracalne – ustępujące po likwidacji przyczyny oddziaływania, np. oddziaływanie masztu wiertni na krajobraz nie będzie miało miejsca po jego usunięciu, usunięcie infrastruktury po zakończeniu fazy poszukiwania i rozpoznawania lub wydobywania pozwoli na przywrócenie środowiska do stanu sprzed realizacji przedsięwzięcia, nieodwracalne – nieustępujące po likwidacji przyczyny, np. otwór w ziemi wraz z jego zabezpieczeniami po zlikwidowanej studni czy odwiercie.

Nie wszystkie oddziaływania na środowisko da się przedstawić za pomocą liczb czy mierzalnych wartości lub widocznych, oczywistych zmian (jak np. oświetlenie inwestycji, jej wpływ

na krajobraz, emisje, zajęcie terenu i ewentualne zniszczenie jakiegoś stanowiska chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, siedliska). Pozyskiwanie gazu ze skał łupkowych może mieć trudno mierzalne oddziaływania, do których należą np. wpływ na lokalne społeczności, człowieka (np. poprzez zmiany w krajobrazie, sposobie zarabiania, bezpieczeństwo rodziny fizyczne i materialne), zwierzęta (np. wpływ emisji światła, hałasu). Niemniej zaleca się ich uwzględnienie w przedstawionych opisach. Monitorowanie wpływu przedsięwzięcia na różne komponenty środowiska dobrane adekwatnie do lokalnych uwarunkowań oraz podejmowanie ewentualnych działań organizacyjnych i technicznych prowadzących do minimalizowania wpływu lub nawet naprawy środowiska w przypadku wystąpienia szkody jest jednym z kluczowych działań, które powinny być podejmowane przez przedsiębiorcę.

Na potrzeby KIP można posługiwać się danymi z innych przedsięwzięć takiego samego rodzaju i o podobnej skali usytuowanych w podobnych uwarunkowaniach środowiska (np. nie powinno się powoływać na wyniki z obszarów górskich na potrzeby planowanego przedsięwzięcia w obszarze nizinnym). W fazie poszukiwania i rozpoznawania gazu w formacjach łupkowych na potrzeby KIP można wykorzystać wyniki przeprowadzonych badań i zaleceń do monitoringu środowiska przedstawionych np. w Raporcie Konsorcjum Badawczego [42] i innych publikacjach podanych w bibliografii. W fazie wydobywania gazu ze skał łupkowych można wykorzystać zarówno doświadczenia polskie w wydobywaniu gazu konwencjonalnego, w którym również prowadzi się proces szczelinowania, jak i doświadczenia zagraniczne z krajów, w których od lat wydobywa się gaz ze złóż niekonwencjonalnych na skalę przemysłową. Można posłużyć się zarówno wynikami, jak i analizami oraz rozwiązaniami zabezpieczającymi środowisko przedstawionymi w wielu publikacjach zagranicznych [3,7,15]. W przedstawionych opisach i analizach należy uwzględnić możliwość kumulowania się oddziaływań z innymi zrealizowanymi, będącymi w trakcie realizacji i planowanymi przedsięwzięciami. Kluczowe tu mogą być kumulacje zarówno wewnętrzne (z przedsięwzięciami powiązanymi z planowanym) i/lub zewnętrzne (z innymi przedsięwzięciami).

Kumulacja może dotyczyć każdego komponentu środowiska, przy czym szczególną uwagę powinno się zwrócić na oddziaływania na środowisko życia człowieka (w tym kumulacje emisji) oraz środowisko biotyczne. Informację o planowanych przedsięwzięciach, dla których prowadzone są oceny oddziaływania na środowisko, można uzyskać z bazy danych prowadzonej przez GDOŚ21, BIP urzędów gmin i RDOŚ, można także złożyć zapytanie do organów administracji dotyczące planowanych, realizowanych czy zrealizowanych przedsięwzięć na określonym terenie.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 kwietnia 2012 r. w sprawie szczegółowego zakresu informacji o prowadzonych ocenach oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko oraz strategicznych ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U. z 2012 r. poz. 529). 21

3.1.3. Zawartość KIP – charakterystyka środowiska Opis uwarunkowań środowiska w miejscu lokalizacji planowanego przedsięwzięcia i w strefie jego potencjalnego oddziaływania powinien być wykonany możliwie krótko, zwięźle i pod kątem możliwości wpływu przedsięwzięcia na poszczególne komponenty środowiska. Zaleca się także jasno opisać, z jakiego powodu nie podaje się charakterystyki wszystkich składowych środowiska. Jednym z kryteriów eliminacji danego elementu może być odległość od inwestycji, jak również istniejące zagospodarowanie terenu warunkujące brak oddziaływania na analizowanym terenie (np. położenie zabudowy podlegającej ochronie akustycznej po drugiej stronie lasu względem planowanego przedsięwzięcia). W przypadku przygotowania KIP dla III grupy przedsięwzięć zakres koniecznych zawartych w niej informacji o środowisku zawężony jest do obszarów Natura 2000. Jednakże należy pamiętać, że oddziaływanie na cele ochrony obszarów Natura 2000 to także oddziaływanie na spójność sieci. Konieczne jest w związku z tym uwzględnienie w charakterystyce środowiska szlaków migracyjnych i korytarzy ekologicznych. Oddziaływanie na stan gatunku obliguje też do uwzględnienia powiązań z obszarem, np. z występującymi poza nim żerowiskami gatunku, na który planowane przedsięwzięcie może znacząco oddziaływać. Zaleca się, aby opisy środowiska były zobrazowane graficznie, np. na mapach odzwierciedlających szczegółowość informacji zawartych w opisie oraz podkreślających wyciągnięte wnioski. Wymogi dotyczące grafik, map, schematów zawarto w podrozdziale 3.7. Poszczególne punkty charakterystyki środowiska odpowiadają wymaganiom prawnym dotyczącym zawartości KIP (art. 3 ust. 1 pkt 5 oraz art. 63 Ustawy OOŚ). 1) Rodzaj, skala i usytuowanie przedsięwzięcia Należy uwzględnić możliwe zagrożenia dla środowiska związane z istniejącym użytkowaniem terenu realizacji inwestycji i jej otoczenia, tendencji rozwojowych środowiska oraz zdolności do jego samooczyszczania się (np. wody rzeczne mają większe możliwości samooczyszczania się niż wody stojące w jeziorach czy stawach). Zgodnie z wymaganiami art. 63 Ustawy OOŚ trzeba także zwrócić uwagę na możliwość odnawiania się zasobów naturalnych, walorów przyrodniczych i krajobrazowych, a także planowany sposób zagospodarowania wynikający z dokumentów planistycznych (miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego). Zaleca się, aby w opisie środowiska w KIP zawarto odniesienia do tych elementów środowiska, na które zwraca uwagę organ podejmujący decyzję o potrzebie oceny (zgodnie z art. 63 Ustawy OOŚ), a w szczególności do obszarów:  wodno-błotnych oraz innych obszarów o płytkim zaleganiu wód podziemnych,  wybrzeży,  górskich lub leśnych,  objętych ochroną, w tym stref ochronnych ujęć wód i obszarów ochronnych zbiorników wód śródlądowych,  wymagających specjalnej ochrony ze względu na występowanie gatunków roślin i zwierząt lub ich siedlisk lub siedlisk przyrodniczych objętych ochroną, w tym obszarów Natura 2000 oraz pozostałych form ochrony przyrody,  na których standardy jakości środowiska zostały przekroczone,  o krajobrazie mającym znaczenie historyczne, kulturowe lub archeologiczne,  zaludnionych (należy podać orientacyjną gęstość zaludnienia w obszarze oddziaływania przedsięwzięcia),  przylegających do jezior,  uzdrowisk i ochrony uzdrowiskowej.

Do weryfikacji planowanego w najbliższych latach sposobu zagospodarowania terenów otaczających planowane przedsięwzięcie można wykorzystać dokumenty planistyczne opracowane na potrzeby danej gminy, takie jak studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego czy miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (jeśli jest aktualny). Każda gmina posiada także opracowany program ochrony środowiska, strategię rozwoju lokalnego, często strategię gospodarki niskoemisyjnej i zintegrowanych inwestycji terytorialnych. Dokumenty te najczęściej publikowane są w BIP lub dostępne na wniosek o udostępnienie informacji o środowisku (zgodnie z Ustawą OOŚ). Dane dotyczące stanu istniejącego i przyszłego zagospodarowania lasów (we władaniu Lasów Państwowych) znajdziemy w planach urządzenia lasów, które są najczęściej udostępniane na wniosek składany w trybie udostępniania informacji o środowisku. Plany zadań ochronnych obszarów Natura 2000, plany ochrony parków krajobrazowych, rezerwatów i parków narodowych dostępne są we właściwych terytorialnie RDOŚ, a parków narodowych w ich dyrekcjach. Informacje o jakości wód, gleb i powietrza zawarte są w corocznych raportach WIOŚ dostępnych na stronach internetowych poszczególnych inspektoratów, przy czym raporty za miniony rok publikowane są około połowy roku następnego. W celu dostępu do surowych danych za miniony rok należy złożyć wniosek o udostępnienie informacji o środowisku do właściwego terytorialnie WIOŚ. Raporty wraz z wynikami badań z kilku lat wskazują na tendencje i trendy jakości środowiska (interpretacje wyników uwzględniają np. naturalne wypływy metanu, podwyższone poziomy metali ciężkich w określonych glebach, powodzie oraz związane z nimi nietypowe wyniki badań itp.). Z WIOŚ uzyskamy także dane dotyczące tła zanieczyszczeń, które w przypadku braku punktów pomiarów w bezpośrednim sąsiedztwie planowanej lokalizacji są interpolowane z kilku punktów pomiarowych. Interpolacja uwzględnia istniejące warunki terenu, w tym jego zagospodarowanie. Przy doborze lokalizacji planowanego przedsięwzięcia należy przede wszystkim zwrócić uwagę na podane powyżej aspekty środowiska wymienione w art. 63 Ustawy OOŚ.

2) Powierzchnia zajmowanej nieruchomości oraz obiektu budowlanego, a także dotychczasowy sposób ich wykorzystywania i pokrycie nieruchomości szatą roślinną Krótka charakterystyka dotychczasowego sposobu wykorzystania terenu przeznaczonego pod lokalizację przedsięwzięcia wraz z informacjami o występującej na niej szacie roślinnej (np. 2,5 ha terenów upraw rolnych: uprawa zbóż, 0,5 ha las sosnowy z przewagą drzew 50– 80-letnich, 0,2 ha – teren zdegradowany po byłym gospodarstwie rolnym, 4 ha terenu po byłym zakładzie przemysłowym – cukrowni). Jeśli na tym obszarze występują drzewa lub/i krzewy, które w wyniku realizacji przedsięwzięcia trzeba będzie usunąć/zabezpieczyć, można podać ich liczbę, gatunek, obwód pnia lub powierzchnię krzewów – jak pod projekt gospodarki zielenią średnią i wysoką. Dzięki temu na etapie uzyskiwania decyzji o wycince drzew (decyzji realizacyjnej) nie będzie konieczności prowadzenia postępowania w sprawie wpływu na obszary Natura 2000 (patrz podrozdział 2.5).

Jeśli na terenie przeznaczonym pod lokalizację planowanego przedsięwzięcia z uwzględnieniem inwestycji z nim powiązanych możliwe jest występowanie zanieczyszczeń historycznych, dobrą praktyką jest wytypowanie punktów do poboru prób gleby, wody powierzchniowej, podziemnej i wykonanie badań na obecność zanieczyszczeń oraz przedstawienie w KIP czy Raporcie OOŚ wyników wykonanych analiz wraz z określeniem sposobów oczyszczenia środowiska. Zagadnienia związane z zanieczyszczeniami historycznymi i remediacją/rekultywacją terenu zostały szczegółowo omówione w opracowaniu dotyczącym rekultywacji terenu oraz prowadzenia monitoringu środowiska [49,50]. 3) Obszary podlegające ochronie na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, znajdujące się w zasięgu znaczącego oddziaływania przedsięwzięcia Duży nacisk w procedurze OOŚ w Polsce jest położony na ochronę bioróżnorodności. Jej zachowanie jest m.in. możliwe dzięki ustanowionym formom ochrony przyrody, a zwłaszcza jej formom obszarowym. Należą do nich: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000 (ptasie i siedliskowe), stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe (art. 6 ust. 1 Ustawy o ochronie przyrody). W KIP należy podać informacje o występujących w miejscu realizacji i bezpośrednim otoczeniu (zasięgu znaczącego oddziaływania) planowanego przedsięwzięcia obszarach podlegających ochronie. Biorąc pod uwagę, że na potrzeby Raportu OOŚ, w odniesieniu do elementów środowiska przyrodniczego, ustawodawca określił odległość 500 m od zewnętrznych granic przedsięwzięcia, w której podaje się te informacje22, należy je także zawrzeć w KIP. Zasadne jest także, aby w celu oceny wpływu na obszary Natura 2000 odnieść się do już zdefiniowanych istniejących i potencjalnych zagrożeń dla zachowania właściwego stanu ochrony gatunków i siedlisk opisanych w ustanowionych planach zadań ochronnych obszarów. Dzięki temu można będzie łatwiej zidentyfikować, czy planowane przedsięwzięcia zwiększą zagrożenia lub wpłyną na wystąpienie nowych zagrożeń dla danego obszaru Natura 2000. Może to być istotną przesłanką stwierdzenia przez RDOŚ konieczności oceny oddziaływania na obszar Natura 2000. Zaleca się także podanie informacji o pomnikach przyrody, stanowiskach chronionych roślin, zwierząt i grzybów oraz chronionych siedliskach – o ile istniejący sposób zagospodarowania wskazuje, że mogą one występować. W tym przypadku także będzie miała zastosowanie odległość 500 m od zewnętrznych granic przedsięwzięcia. Listy chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów oraz siedlisk, a także informacje o centralnym rejestrze form ochrony przyrody, z którego najczęściej pozyskuje się te dane, znajdują się w rozporządzeniach wykonawczych do Ustawy o ochronie przyrody23. Art. 66 ust. 1 pkt 2) opis elementów przyrodniczych środowiska objętych zakresem przewidywanego oddziaływania planowanego przedsięwzięcia na środowisko, w tym elementów środowiska objętych ochroną na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, przy czym w przypadku gdy planowane przedsięwzięcie związane jest z działalnością polegającą na poszukiwaniu i rozpoznawaniu złoża węglowodorów metodą otworów wiertniczych lub wydobywaniu węglowodorów ze złoża tą metodą, opis tych elementów powinien zawierać się w obszarze określonym promieniem 500 m od zewnętrznej granicy przedsięwzięcia. 23 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt; Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów; Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin; Rozporzą22

Dobrą praktyką jest odniesienie granic obszarów chronionych przyrodniczo do planowanej lokalizacji/planowanych lokalizacji przedsięwzięcia i przedsięwzięć powiązanych oraz ich przedstawienie na mapach lub za pomocą prostej grafiki. Zaleca się także zawarcie w KIP kilku zdań opisu specyfiki obszarów chronionych – wybranych pod kątem potencjalnych oddziaływań inwestycji. Schemat 11. Przykład sposobu prezentacji obrazującej położenie obszarów chronionych w stosunku do położenia planowanego przedsięwzięcia, który może być zastosowany w KIP

Planowana lokalizacja przedsięwzięcia

150m

Legenda: Las mieszany

270m Stanowisko dokumentacyjne

380m 500m

Park krajobrazowy Pomnik przyrody

Ze względu na specyfikę przedsięwzięć oraz różnorodność środowiska występującego w Polsce zasięg oddziaływania może być różny w zależności od skali inwestycji, rodzaju i skali inwestycji z nią powiązanych oraz uwarunkowań przyrodniczych terenu. Dla przykładu, jeśli planowane będzie pozyskanie wody na potrzeby przedsięwzięcia z ujęcia na rzece, która jest obszarem Natura 2000, to potencjalne znaczące oddziaływanie będzie zależało od ilości pobieranej wody w powiązaniu ze stanami rzeki (zwłaszcza w odniesieniu do średnich przepływów minimalnych), koniecznej infrastruktury do poboru wody oraz występujących w tym obszarze przedmiotów ochrony obszaru. Możemy się spotkać z sytuacją, gdy potencjalne oddziaływanie wykroczy poza zakres 500 m od granic zewnętrznych planowanego przedsięwzięcia, co należy uwzględnić w dokumentacji merytorycznej. Uwarunkowania prawne związane z obszarami Natura 2000 podane zostały w podrozdziale 2.5.

dzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000; Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków; Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2012 r. w sprawie centralnego rejestru form ochrony przyrody.

3.2. Raport o oddziaływaniu na środowisko 3.2.1. Cel i zakres raportu o oddziaływaniu na środowisko Na podstawie Raportu OOŚ przeprowadzana jest ocena oddziaływania planowanego przedsięwzięcia na środowisko, na podstawie której określane są środowiskowe warunki planowania, realizacji i eksploatacji inwestycji. W trakcie tej procedury przewidziany jest udział społeczeństwa. Z tego względu rolą tego dokumentu jest nie tylko określenie znaczących oddziaływań na środowisko, lecz także dobór najlepszych możliwych rozwiązań minimalizujących te oddziaływania oraz umożliwienie społeczeństwu uczestniczenia w podjęciu decyzji o przyszłym kształcie przedsięwzięcia. Raport OOŚ jest dokumentem podsumowującym wykonane analizy, swoistym sprawozdaniem z przeprowadzonych badań, wykonanych obliczeń i modeli, przedstawiającym uzyskane wyniki w spójny, jasny i logiczny sposób. Raport OOŚ jest dokumentem obligatoryjnym dla przedsięwzięć z I grupy oraz może być wymagany dla przedsięwzięć z II i III grupy, przy czym w tym ostatnim przypadku jego zakres jest ograniczony do określenia oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000. Scoping Ramowa zawartość Raportu OOŚ określona jest przez przepisy Ustawy OOŚ (art. 66 i 67) i może być uszczegółowiona przez organ administracji, który kierując się usytuowaniem, charakterem i skalą oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko, może odstąpić od części wymagań, a także wskazać (art. 68 Ustawy OOŚ): a) rodzaje wariantów alternatywnych wymagających zbadania, b) rodzaje oddziaływań oraz elementy środowiska wymagające szczegółowej analizy, c) zakres i metody badań. Na potrzeby wsparcia procesu screeningu i scopingu można posiłkować się Wytycznymi KE [16], które zachowały aktualność w ogólnych zasadach tego procesu, w tym w określeniu celu procedury OOŚ. Wytyczne te zawierają m.in. listy pomocnicze do określenia konieczności oceny oddziaływania na środowisko oraz dobrania zakresu Raportu OOŚ.

Raport OOŚ powinien zawierać kilka kluczowych elementów:  opis planowanego przedsięwzięcia, w tym jego wariantów i wariantu najlepszego z punktu widzenia środowiska oraz preferowanego przez inwestora, zastosowane rozwiązania minimalizujące znaczący wpływ na środowisko,  opis środowiska, w którym planowane przedsięwzięcie ma być zlokalizowane, oraz na które może znacząco oddziaływać, włącznie z opisem potencjalnych konfliktów społecznych oraz scenariusza odniesienia – zmian w środowisku w przypadku braku realizacji planowanej inwestycji,  określenie przewidywanego oddziaływania na środowisko oraz opis przewidywanego znaczącego oddziaływania planowanego przedsięwzięcia wraz z podaniem metod prognozowania wykorzystanych przy opracowaniu,  propozycję monitoringu.

Należy także opisać niepewności i luki w wiedzy lub w danych oraz źródła wiedzy, a także opracować streszczenie w języku niespecjalistycznym. Prezentowane w Raporcie OOŚ analizy i dane należy przedstawić z wykorzystaniem metod graficznych i kartograficznych. Wymagane jest także podanie nazwisk osób przygotowujących ten dokument. Czasami praktykowane jest także złożenie podpisu (uwierzytelnienie) dokumentu przez jego autorów lub tylko kierownika/koordynatora zespołu.

Tabela 8. Wymagania prawne dotyczące zawartości Raportu OOŚ – wyciąg z art. 66 Ustawy OOŚ wraz z komentarzem

Wymagania prawne (art. 66 Ustawy OOŚ) Nr Opis Charakterystyka przedsięwzięcia – podrozdział 3.2.2 1 Opis planowanego przedsięwzięcia, a w szczególności: a) charakterystyka całego przedsięwzięcia i warunki użytkowania terenu w fazie budowy i eksploatacji lub użytkowania, b) główne cechy charakterystyczne procesów produkcyjnych, c) przewidywane rodzaje i ilości zanieczyszczeń wynikające z funkcjonowania planowanego przedsięwzięcia.

5 a)

Opis analizowanych wariantów, w tym: wariantu proponowanego przez wnioskodawcę oraz racjonalnego wariantu alternatywnego, b) wariantu najkorzystniejszego dla środowiska wraz z uzasadnieniem ich wyboru. 9 Opis przewidywanych działań mających na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensację przyrodniczą negatywnych oddziaływań na środowisko, w szczególności na cele i przedmiot ochrony obszaru Natura 2000, oraz integralność tego obszaru. 11 Jeżeli planowane przedsięwzięcie jest związane z użyciem instalacji, porównanie proponowanej technologii z technologią spełniającą wymagania, o których mowa w art. 143 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska. Charakterystyka środowiska – podrozdział 3.2.3 4 Opis przewidywanych skutków dla środowiska w przypadku niepodejmowania przedsięwzięcia. 2 Opis elementów przyrodniczych środowiska objętych za

Inne powiązane wymagania

Komentarz

Patrz ust. 3 art. 66: „W razie stwierdzenia możliwości transgranicznego oddziaływania na środowisko, informacje, o których mowa w ust. 1 pkt 1–16, powinny uwzględniać określenie oddziaływania planowanego przedsięwzięcia poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej”. Patrz ust. 2 i 3 art. 66

Charakterystyka przedsięwzięcia z podaniem planowanych do wykorzystania technologii i cech charakterystycznych procesów produkcyjnych uwzględniających najlepsze dostępne technologie (np. dotyczących oczyszczania gazu, zabezpieczenia poziomów wodonośnych, szczelinowania, gospodarki odpadami i płynami technologicznymi) oraz ilości i rodzajów emitowanych na poszczególnych etapach zanieczyszczeń, zwłaszcza hałasu, światła, wibracji, odpadów, zanieczyszczeń gazowych i pyłowych. Podanie wariantów alternatywnych spełniających założony cel realizacji przedsięwzięcia z uzasadnieniem wyboru wnioskowanego wariantu w odniesieniu do poszczególnych elementów środowiska. Dotychczas stosowane rozwiązania chroniące środowisko w procesie pozyskiwania gazu ze skał łupkowych (w Polsce i za granicą), w tym opisy technologii, zestawiono w opracowaniu dotyczącego rozwiązań minimalizujących wpływ na środowisko [48], a sposoby gospodarowania odpadami, ściekami i innymi płynami technologicznymi w opracowaniu dotyczącym gospodarowania odpadami, ściekami i innymi płynami technologicznymi [51].

Patrz ust. 3 art. 66

Planowane przedsięwzięcie jest związane z użyciem instalacji – patrz definicja instalacji oraz ust. 3 art. 66

Patrz ust. 2 i 3 art. 66

Analiza scenariusza odniesienia, czyli trendów rozwojowych środowiska w przypadku niepodejmowania przedsięwzięcia. Charakterystyka elementów przy-

Patrz ust. 3 art. 66:

Art. 66 ust. 1 pkt 7f), 10 i 10a, 12 oraz ust. 4 i 5 nie dotyczą planowanego przedsięwzięcia.

Wymagania prawne (art. 66 Ustawy OOŚ) Nr Opis kresem przewidywanego oddziaływania planowanego przedsięwzięcia na środowisko, w tym elementów środowiska objętych ochroną na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, przy czym w przypadku gdy planowane przedsięwzięcie związane jest z działalnością polegającą na poszukiwaniu i rozpoznawaniu złoża węglowodorów metodą otworów wiertniczych lub wydobywaniu węglowodorów ze złoża tą metodą, opis tych elementów powinien zawierać się w obszarze określonym promieniem 500 m od zewnętrznej granicy przedsięwzięcia. 3 Opis istniejących w sąsiedztwie lub w bezpośrednim zasięgu oddziaływania planowanego przedsięwzięcia zabytków chronionych na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. 3a Opis krajobrazu, w którym dane przedsięwzięcie ma być zlokalizowane. Oddziaływanie przedsięwzięcia – podrozdziały 3.3, 3.4, 3.4, 3.5 6 Określenie przewidywanego oddziaływania na środowisko analizowanych wariantów, w tym również w przypadku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej, a także możliwego transgranicznego oddziaływania na środowisko (…) 7 Uzasadnienie proponowanego przez wnioskodawcę wariantu, ze wskazaniem jego oddziaływania na środowisko, w szczególności na: a) ludzi, rośliny, zwierzęta, grzyby i siedliska przyrodnicze, wodę i powietrze, b) powierzchnię ziemi, z uwzględnieniem ruchów masowych ziemi, klimat i krajobraz, c) dobra materialne, d) zabytki i krajobraz kulturowy, objęte istniejącą dokumentacją, w szczególności rejestrem lub ewidencją zabytków, da) krajobraz24,

Inne powiązane wymagania

Komentarz

„W razie stwierdzenia możliwości transgranicznego oddziaływania na środowisko, informacje, o których mowa w ust. 1 pkt 1–16, powinny uwzględniać określenie oddziaływania planowanego przedsięwzięcia poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej”.

rodniczych w odległości 500 m od zewnętrznych granic przedsięwzięcia, z uwzględnieniem powiązanych z nim inwestycji (m.in. drogi, parkingi, rurociągi, studnie/ujęcia wód, gazociągi, linie energetyczne, instalacje do oczyszczania gazu, zbiorniki do magazynowania gazu, wody), np. 500 m od granic zakładu górniczego. Uwzględnienie w opisie zabytków i walorów kulturowych oraz krajobrazu.

Patrz ust. 2 art. 66: „Informacje, o których mowa w ust. 1 pkt 4–8, powinny uwzględniać przewidywane oddziaływanie analizowanych wariantów na cele i przedmiot ochrony obszaru Natura 2000 oraz integralność tego obszaru”

Przewidywane oddziaływania planowanego przedsięwzięcia pomimo zastosowanych rozwiązań chroniących środowisko – opisanych w charakterystyce przedsięwzięcia – na poszczególne elementy środowiska i we wszystkich etapach (budowy, eksploatacji, likwidacji). Należy podać ich charakterystykę (bezpośrednie, pośrednie, wtórne, krótko-, średnio- i długoterminowe, skumulowane, stałe, chwilowe itp.). Nie można zapominać o pozytywnych aspektach planowanego przedsięwzięcia, np. zwiększeniu rynku pracy poprzez większe zapotrzebowanie na usługi. Należy wskazać oddziaływania planowanych rozwiązań ochrony środowiska na inne elementy środowiska (np. ekranów akustycznych na lokalne przeloty ptaków). Dotychczas stosowane rozwiązania chroniące środo-

oraz ust. 3 art. 66: „W razie stwierdzenia możliwości transgranicznego oddziaływania na środowisko,

Krajobraz występuje w wymaganiach prawnych dotyczących oddziaływania planowanego przedsięwzięcia kilka razy: w pkt 7 lit. b, d i da. Należy zauważyć, że krajobraz kulturowy jest także krajobrazem. 24

Wymagania prawne (art. 66 Ustawy OOŚ) Nr Opis e) wzajemne oddziaływanie między elementami, o których mowa w lit. a–da. 8 Opis przewidywanych znaczących oddziaływań planowanego przedsięwzięcia na środowisko obejmujący bezpośrednie, pośrednie, wtórne, skumulowane, krótko-, średnioi długoterminowe, stałe i chwilowe oddziaływania na środowisko, wynikające z: a) istnienia przedsięwzięcia, b) wykorzystywania zasobów środowiska, c) emisji. ust. Raport o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko 6 powinien uwzględniać oddziaływanie przedsięwzięcia na etapach jego realizacji, eksploatacji lub użytkowania oraz likwidacji. 15 Analiza możliwych konfliktów społecznych związanych z planowanym przedsięwzięciem.

Przedstawienie propozycji monitoringu oddziaływania planowanego przedsięwzięcia na etapie jego budowy i eksploatacji lub użytkowania, w szczególności na cele i przedmiot ochrony obszaru Natura 2000, oraz integralność tego obszaru.

Opis metod prognozowania i napotkane trudności – 3.6 8 Opis metod prognozowania zastosowanych przez wnioskodawcę.

Inne powiązane wymagania

Komentarz

informacje, o których mowa w ust. 1 pkt 1–16, powinny uwzględniać określenie oddziaływania planowanego przedsięwzięcia poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej”.

wisko w procesie pozyskiwania gazu ze skał łupkowych (w Polsce i za granicą), w tym opisy technologii, zestawiono w opracowaniu dotyczącego rozwiązań minimalizujących wpływ na środowisko [48] a sposoby gospodarowania odpadami, ściekami i innymi płynami technologicznymi w opracowaniu dotyczącym gospodarowania odpadami, ściekami i innymi płynami technologicznymi [51].

Należy krótko scharakteryzować możliwe konflikty społeczne, np. związane ze zwiększonym ruchem pojazdów ciężarowych, potencjalnym negatywnym wpływem na poziomy wodonośne, emisją hałasu i innych zanieczyszczeń, używaniem substancji i materiałów niebezpiecznych, w tym środków strzałowych itp. Zaleca się podać sposoby współpracy z lokalną społecznością oraz zarządzania sytuacjami konfliktowymi. Propozycja monitoringu powinna w pierwszej kolejności obejmować te elementy środowiska, na które wykonane prognozy wpływu obarczone są największymi lukami w wiedzy, niepewnością prognoz, dużymi błędami używanych metodyk, oraz na te, które są istotne z punktu widzenia lokalnej społeczności (np. wpływ na poziomy wodonośne) lub/i mogą generować przekraczanie obowiązujących standardów ochrony środowiska. Propozycje te podano w opracowaniu dotyczącym prowadzenia monitoringu środowiska [50].

Jak wyżej – patrz ust. 3 art. 66

Opis wykorzystanych metod prognozowania zawierający krótki opisz metod referencyjnych (z odniesie-

Wymagania prawne (art. 66 Ustawy OOŚ) Nr Opis 17 Wskazanie trudności wynikających z niedostatków techniki lub luk we współczesnej wiedzy, jakie napotkano, opracowując raport.

Inne powiązane wymagania

Komentarz niem do aktów prawnych, norm) oraz opis niepewności w prognozowaniu, luk w wiedzy (np. dotyczących budowy geologicznej) z podaniem przełożenia tych trudności, luk i niedostatków techniki na opracowane prognozy (np. możliwe większe zapotrzebowanie na wodę, większa emisja odpadów i płynów technologicznych, hałasu, dłuższy proces wiercenia otworu).

Streszczenie – podrozdział 3.2.4 18 Streszczenie w języku niespecjalistycznym informacji zawartych w raporcie w odniesieniu do każdego elementu raportu. Inne elementy Raportu OOŚ – podrozdział 3.7, bibliografia 13 Przedstawienie zagadnień w formie graficznej. 14 Przedstawienie zagadnień w formie kartograficznej w skali odpowiadającej przedmiotowi i szczegółowości analizowanych w raporcie zagadnień oraz umożliwiającej kompleksowe przedstawienie przeprowadzonych analiz oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko. 19 Nazwisko osoby lub osób sporządzających raport. 20 Źródła informacji stanowiące podstawę do sporządzenia raportu.

Streszczenie kierowane jest do społeczeństwa, powinno odzwierciedlać kluczowe elementy przedsięwzięcia, środowiska i ich wzajemnych interakcji. Streszczenie powinno być pozbawione żargonu technicznego. Jak wyżej – patrz ust. 3 art. 66

Wszystkie kluczowe analizowane zagadnienia powinny być zobrazowane graficznie (na mapach, schematach, grafikach, zdjęciach z innych lokalizacji itp.). Podane źródła informacji powinny być przywołane w Raporcie OOŚ. Nazwiska osób zaleca się podać na początku dokumentu.

Zawartość Raportu OOŚ do ponownej procedury oceny i oceny oddziaływania na obszary Natura 2000 Zgodnie z art. 67 Ustawy OOŚ raport do ponownej procedury oceny powinien:  zawierać informacje, o których mowa w art. 66, określone ze szczegółowością i dokładnością odpowiednią do posiadanych danych wynikających z projektu budowlanego i innych informacji uzyskanych po wydaniu decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach oraz decyzji z art. 72 ust. 1, jeżeli były już dla danego przedsięwzięcia wydane,  określać stopień i sposób uwzględnienia wymagań dotyczących ochrony środowiska, zawartych w decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach i decyzjach z art. 72 ust. 1, jeżeli były już dla danego przedsięwzięcia wydane. Zawartość raportu na potrzeby oceny oddziaływania planowanego przedsięwzięcia na obszary Natura 2000 powinna być ograniczona do określenia oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000 (art. 97 ust. 4 Ustawy OOŚ). Jego szczegółową zawartość określa się w procedurze scopingu na podstawie KIP przedstawionej przez przedsiębiorcę; zależy ona od rodzaju i skali planowanego przedsięwzięcia, a także jego usytuowania w konkretnym terenie i tym samym od możliwości oddziaływania na jeden lub kilka specyficznych obszarów Natura 2000. 3.2.2. Zawartość Raportu OOŚ – charakterystyka przedsięwzięcia Do opisu przedsięwzięcia wykonanego w Raporcie OOŚ stosuje się te same zasady, które stosuje się do jego opisu w KIP. Dokument powinien być spójny, logiczny i zrozumiały. Raport OOŚ wraz ze streszczeniem w języku niespecjalistycznym stanowi podstawowy dokument w procedurze udziału społeczeństwa, o czym należy pamiętać w trakcie jego pisania. Podstawowe różnice pomiędzy fazą poszukiwania i rozpoznawania a etapem wydobywania gazu ze skał łupkowych dotyczą skali prowadzonych prac. Zarówno na pierwszym, jak i na drugim etapie informacje o planowanym przedsięwzięciu są już na tyle szczegółowe, że pozwalają na wskazanie jego granic i tym samym umożliwiają dobranie skali, usytuowania i rozwiązań w zakresie ochrony środowiska uwzględniających lokalne uwarunkowania terenu. Podstawowe różnice pomiędzy fazami pozyskania gazu ze skał łupkowych wskazujące na inną zawartość Raportów OOŚ przygotowanych do tych faz, zostały omówione w podrozdziale 3.3 oraz wskazane w załączniku 1A. 1)

Opis planowanego przedsięwzięcia

Charakterystyka przedsięwzięcia w Raporcie OOŚ powinna mieścić w sobie opis planowanego przedsięwzięcia, w tym:  charakterystykę całego przedsięwzięcia, zwłaszcza z uwzględnieniem przedsięwzięć powiązanych technologicznie25 oraz innych powiązanych przedsięwzięć (np. dróg dojazdowych, linii energetycznych, gazociągów, wodociągów), zawierającą: ‒ kluczowe kroki z punktu widzenia potencjalnego oddziaływania na środowisko na etapach budowy, eksploatacji i likwidacji, ‒ harmonogram planowanych prac, Definicja przedsięwzięcia według Ustawy OOŚ: zamierzenie budowlane lub inna ingerencja w środowisko polegająca na przekształceniu lub zmianie sposobu wykorzystania terenu, w tym również na wydobywaniu kopalin; przedsięwzięcia powiązane technologicznie kwalifikuje się jako jedno przedsięwzięcie, także jeżeli są one realizowane przez różne podmioty. 25

‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒

sposoby transportu materiałów, maszyn, urządzeń itp. (np. transport drogowy samochodami ciężarowymi, transport kolejowy, mieszany), rozwiązania w zakresie zabezpieczenia środowiska i minimalizacji wpływu na nie, możliwe kumulowanie się z innymi przedsięwzięciami planowanymi, realizowanymi i zrealizowanymi, w tym z innym rodzajem wydobywania kopalin – jeśli występują w obszarze oddziaływania przedsięwzięcia, sposoby i źródła zasilania w energię (np. generatory, przyłączenie do sieci), wodę, rozwiązania w zakresie gospodarki ściekowej, odpadami itp. przedstawienie lokalizacji na mapie; opisy powinny być zobrazowane rysunkami, grafikami, schematami czy tabelami;



warunki użytkowania terenu (sposób wykorzystania terenu, skala planowanych prac) na poszczególnych etapach inwestycji (budowy, eksploatacji, likwidacji) w odniesieniu do fazy poszukiwania i rozpoznawania lub wydobywania, w tym: ‒ rozmieszczenie otworów poszukiwawczych/odwiertów wydobywczych na analizowanym terenie, ‒ rozmiary placów do posadowienia wiertni, rodzaje i skala elementów przedsięwzięcia i powiązanych przedsięwzięć poza terenem placu, w tym przyłączenia do sieci: gazowej, wodociągowej, energetycznej, kanalizacyjnej, transportowej, ‒ zagospodarowanie placu wiertni, zakładu i obszaru górniczego, ‒ etapy zagospodarowania zakładu i obszaru górniczego;



główne cechy charakterystyczne procesów produkcyjnych, do których należą m.in.: ‒ ilości i rodzaje potrzebnych surowców, materiałów, energii, wody na poszczególnych etapach procesu, ‒ technologia wykonania i zabezpieczenia placu do posadowienia wiertni, ‒ planowane głębokości otworów poszukiwawczych/otworów wydobywczych i długości oraz ilość odwiertów kierunkowych, ‒ sposoby/technologie zabezpieczenia poziomów wodonośnych, ‒ technologie wiercenia, szczelinowania z podaniem składu płynu szczelinującego, ‒ technologie wydobywania, oczyszczania gazu i transportu do sieci, przewidywana długość okresu wydobywania, ‒ technologia likwidacji i ewentualnej rekultywacji terenu;



przewidywane rodzaje i ilości zanieczyszczeń wynikające z jego funkcjonowania, w tym: ‒ gospodarka ściekami, płuczką i innymi płynami technologicznymi, ‒ gospodarka odpadami, w tym wydobywczymi, ‒ gospodarka substancjami chemicznymi, materiałem wybuchowym, innymi niebezpiecznymi substancjami, ‒ emisje hałasu, wibracji, światła, zanieczyszczeń do powietrza (w tym metanu w fazie wydobywania), zanieczyszczeń do wód i gleby, w tym w sytuacjach awaryjnych.

Przykładowe, wykorzystywane do tej pory, technologie podane zostały w opracowaniu dotyczącym rozwiązań minimalizujących wpływ na środowisko [48]. Pomocne w określeniu rodzaju i skali oddziaływań oraz sposobów postępowania z odpadami i płynami technologicznymi będą opracowania Konsorcjum Badawczego [41] oraz dotyczące gospodarowania odpadami, ściekami i innymi płynami technologicznymi [51].

Opis analizowanych wariantów

Z punktu widzenia obowiązującego prawa oraz dobrych praktyk ważne dla całości procesu oceny oddziaływania na środowisko, w tym obszary Natura 2000, jest właściwe i jasne określenie celu realizacji danego przedsięwzięcia. Ma to szczególne znaczenie w doborze analizowanych w dokumentach merytorycznych wariantów, ponieważ powinny one spełniać założony cel. Analiza możliwych wariantów przedsięwzięcia służy nie tylko wyborowi optymalnego rozwiązania, lecz także przeprowadzeniu dowodu na możliwość uzyskania derogacji od zakazów prawnych omówionych w podrozdziale 2.5. Z tego względu w analizie wariantów powinniśmy brać pod uwagę tylko takie, które realizują założony cel. Wariant nierealizujący zakładanego celu nie jest bowiem wariantem porównawczym. Niepełne warianty powinny być odrzucone na wczesnym etapie analiz. O ile w przypadku KIP nie jest obowiązkowe przedstawienie wariantów planowanego przedsięwzięcia, o tyle w Raporcie OOŚ jest to wymóg formalny, który należy spełnić. W Raporcie OOŚ muszą zostać przedstawione co najmniej dwa warianty: 1. 2.

wariant najlepszy dla środowiska i wariant preferowany przez inwestora (które mogą być tym samym rozwiązaniem), oraz racjonalny wariant alternatywny.

Warianty te powinny być wykonalne technicznie i przede wszystkim spełniać założony cel. Możliwości wariantowania zostały opisane w podrozdziale 3.1.2 dotyczącym KIP. W ramach opisu analizowanych wariantów należy przedstawić proces ich wyboru, kryteria porównania i uzasadnienie wyboru wariantu do realizacji. Jeśli były analizowane inne, odrzucone warianty, można je także podać wraz z krótkim uzasadnieniem ich eliminacji z dalszej analizy. Dzięki temu zostanie zobrazowana ścieżka dojścia do wnioskowanego wariantu. Dla analizowanych w Raporcie OOŚ wariantów konieczne jest wskazanie ich wpływu na środowisko (określenie przewidywanego oddziaływania), także w przypadku awarii. Należy także podać ich możliwe oddziaływanie transgraniczne, jeśli potencjalnie może ono wystąpić. 3) Opis przewidywanych działań mających na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensację przyrodniczą negatywnych oddziaływań na środowisko Zalecenia dotyczące sposobów minimalizacji kluczowych oddziaływań na środowisko omówione zostały w podrozdziale 3.3.2. a rozwiązania zmniejszające wpływ na środowisko w opracowaniu dotyczącym rozwiązań minimalizujących wpływ na środowisko [48]. 4) Porównanie proponowanej technologii z technologią spełniającą wymagania, o których mowa w art. 143 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska Z uwagi na to, że analizowane przedsięwzięcie związane jest z realizacją, eksploatacją i likwidacją instalacji (patrz definicje), planowana do wykorzystania technologia przygotowania, budowy, eksploatacji i likwidacji instalacji oraz urządzeń w ramach przedsięwzięcia po-

winna spełniać określone wymagania. Przy określaniu tych wymagań uwzględnia się w szczególności (art. 143 POŚ):  stosowanie substancji o małym potencjale zagrożeń,  efektywne wytwarzanie oraz wykorzystanie energii,  zapewnienie racjonalnego zużycia wody i innych surowców oraz materiałów i paliw,  stosowanie technologii bezodpadowych i małoodpadowych oraz możliwość odzysku powstających odpadów,  rodzaj, zasięg oraz wielkość emisji,  wykorzystywanie porównywalnych procesów i metod, które zostały skutecznie zastosowane w skali przemysłowej,  postęp naukowo-techniczny. Wymagania dotyczące instalacji i jej użytkowania, w tym uzyskiwania pozwoleń na emisję, zostały określone w dziale II POŚ oraz opisane w opracowaniu zawierającym wymogi prawno-administracyjne [52]. Standardy emisji z instalacji określone zostały w rozporządzeniu wykonawczym do POŚ. W fazie poszukiwania i rozpoznawania oraz w fazie wydobywania, w zależności np. od mocy planowanych do zainstalowania generatorów, ilości wytwarzanych odpadów itp., mogą być potrzebne pozwolenia na emisję gazów i pyłów do powietrza oraz na wytwarzanie odpadów. Więcej na ten temat napisano w opracowaniu dotyczącym wymogów prawnoadministracyjnych [52]. Przedstawione rozwiązania dotyczące technologii prowadzenia budowy, eksploatacji i likwidacji powinny uwzględniać podane w tym punkcie wymagania. Ponadto należy w nich uwzględnić, jeśli będą już wydane dla pozyskania gazu ze skał łupkowych, Konkluzje BAT, nad którymi KE w chwili obecnej pracuje26. 3.2.3. Zawartość Raportu OOŚ – charakterystyka środowiska 1) Scenariusz odniesienia, czyli opis środowiska w przypadku niepodejmowania przedsięwzięcia Opis środowiska w przypadku niepodejmowania przedsięwzięcia powinien zostać wykonany w oparciu o racjonalne szanse rozwoju danego terenu, które wynikają np. z dokumentów planistycznych danej gminy czy województwa, strategii rozwoju itp. w odniesieniu do istniejącego zagospodarowania i użytkowania terenu. Scenariusz ten powinien zostać odniesiony do czasu rozpoczęcia realizacji planowanego przedsięwzięcia (np. 2 miesiące, 3 lata, 5 lat od daty złożenia wniosku o wydanie DŚU/opracowania Raportu OOŚ). Powinien on uwzględniać zarówno możliwy rozwój środowiska w czasie, jak i przełożenie braku inwestycji na lokalne społeczeństwo (pozytywne i negatywne aspekty niepodejmowania przedsięwzięcia). Przykładowo:  byłe tereny rolne (ugór) z wtórną sukcesją leśną, dla których w dokumentach planistycznych nie przewiduje się zmiany sposobu zagospodarowania. W takiej sytuacji możemy przypuszczać, że w najbliższym czasie (nawet w perspektywie 3–5 lat) niewiele się tu może zmienić, poza wzmocnieniem istniejącej tendencji,  teren użytkowany rolniczo i usługowo, na którym z uwagi na położenie (w pobliżu budowanej drogi) będą realizowane kolejne inwestycje i który stopniowo będzie podlegał Zakres dokumentu referencyjnego BAT jest szerszy i dotyczy wydobycia węglowodorów bez wskazywania na charakter złoża – będzie miał on jednak zastosowanie także do wydobywania gazu ze złóż łupkowych. Więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronach internetowych KE [65] 26

przekształceniu w kierunku usługowym i mieszkaniowym na skutek zwiększenia atrakcyjności inwestycyjnej, co wynika również ze strategii rozwoju. Na etapie poszukiwania i rozpoznawania nie będzie to miało dużego znaczenia z uwagi na niewielką skalę przedsięwzięcia i jego krótkoterminowy (tymczasowy) charakter, natomiast w fazie wydobywania może to mieć duże znaczenie (zmiany w sposobie użytkowania terenu, a co za tym idzie zmiany w środowisku w perspektywie kilku lat będą znaczące). 2) Opis elementów przyrodniczych środowiska, zabytków i krajobrazu W Raporcie OOŚ powinien być przedstawiony opis tych elementów przyrodniczych (z uwzględnieniem wytworów działalności człowieka) środowiska, na które wybrany wariant planowanego przedsięwzięcia może mieć wpływ (zgodnie z art. 66 ust. 1 pkt 7 Ustawy OOŚ), a w szczególności na:  ludzi, rośliny, zwierzęta, grzyby i siedliska przyrodnicze, wodę i powietrze,  powierzchnię ziemi, z uwzględnieniem ruchów masowych ziemi, klimat i krajobraz,  dobra materialne,  zabytki i krajobraz kulturowy, objęte istniejącą dokumentacją, w szczególności rejestrem lub ewidencją zabytków, uwzględniając wzajemne oddziaływanie między tymi elementami. W przypadku planowanego przedsięwzięcia, mając na uwadze jego specyfikę, w Raporcie OOŚ należy przede wszystkim przedstawić opis:  głębokiej geologii (np. przedstawiając profil geologiczny z krótką charakterystyką), uwarunkowań tektonicznych i sejsmicznych w odniesieniu do planowanej głębokości wiercenia, procesu szczelinowania itp. Punkt ten powinien zostać powiązany z charakterystyką terenu oddziaływania planowanego przedsięwzięcia (np. w obrębie terenu górniczego) i odnosić się innego rodzaju planowanej lub już prowadzonej działalności, dla której problematyczne może być występowanie wstrząsów sejsmicznych, czy wzbudzanie drgań. Zaleca się wiec podanie odległości, w jakich mogą być odczuwalne drgania i wstrząsy spowodowane planowanym przedsięwzięciem, i ich natężenia;  powierzchni ziemi, w tym gleb, z podaniem ich rodzaju, przydatności rolniczej, specyficznych właściwości, jakości (np. na podstawie PMŚ, badań w ramach ustalania stanu początkowego środowiska) oraz zależności gleb i ich jakości od innych elementów środowiska (np. od stosunków wodnych, skały macierzystej). W opisie powierzchni ziemi należy uwzględnić osady w rzekach i jeziorach, które mogą zostać naruszone w wyniku np. budowy obiektu mostowego, przepustu czy ujęcia wody powierzchniowej na potrzeby inwestycji. Opis ten powinien zatem uwzględniać powiązania z planowanym przedsięwzięciem. W przypadku możliwości naruszenia osadów rzecznych, jeziornych czy morskich (gdyby pobierana była woda z morza) należy także rozważyć wykonanie rozpoznawczych badań jakości tych osadów (o ile ich wyniki nie są dostępne w ramach PMŚ). Naruszenie osadów rzecznych, jeziornych, czy morskich w wyniku realizacji przedsięwzięcia będzie miało wpływ na jakość wód (uwolnienie zanieczyszczeń i zawiesiny) i tym samym może mieć wpływ na cele RDW (cele wyznaczone dla poszczególnych JCW) określone w planie gospodarowania wodami dla właściwego miejscowo dorzecza;  występowania obszarów ruchów masowych, które raczej powinny być kryterium wykluczającym lokalizację planowanego przedsięwzięcia i infrastruktury powiązanej;  uwarunkowań klimatycznych, w odniesieniu do klimatu lokalnego wraz z podaniem informacji o: przeważających kierunkach i sile wiatrów, co będzie wskazywało na kierunki rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń; ilości i częstotliwości występowania opadów, w tym nawalnych, czy tereny zagrożone występowaniem: powodzi błyskawicznych (flash

flood), suszami - wskazujące na niedobór opadów i obniżające się zwierciadło wód gruntowych itp. – na potrzeby np. dobrania wielkości zbiorników retencyjnych, zabezpieczeń infrastruktury, wyposażenia instalacji w pompownie itp.;  wód powierzchniowych, gruntowych i podziemnych, wraz z podaniem warstw wodonośnych i ich głębokości, co następnie powinno zostać odniesione do planowanego sposobu ich zabezpieczenia z głębokością orurowania włącznie. Rozpoznanie ujęć wód, ich stref ochronnych, użytkowych poziomów wodonośnych i stopnia ich izolacji, kierunków przepływu wód podziemnych i spływów powierzchniowych wspomoże dobór lokalizacji, ustalenie programu monitoringu i dobór rozwiązań zabezpieczających środowisko. Podane powinny być dane dotyczące: jakości wód powierzchniowych i podziemnych, ilości wód podziemnych, które można uzyskać z WIOŚ (dane z PMŚ) lub/i pomiarów własnych; przyporządkowanie przedsięwzięcia i innych z nim powiązanych do właściwej JCW i wyznaczonych dla nich celów27; a także wieloletnie przepływy minimalne w rzekach, amplitudy wahań poziomu wody w jeziorze wraz z podaniem przyczyny tych wahań (jeśli jest możliwa do ustalenia), szczególnie jeśli planowane jest ujęcie wód powierzchniowych (dane z: Atlasów hydrologicznych Polski, IMGW, PMŚ, rozpoznania w terenie);  jakości powietrza atmosferycznego i klimatu akustycznego – na podstawie danych z PMŚ lub/i pomiarów własnych w ramach rozpoznania stanu początkowego środowiska; ewentualnie należy wskazać źródła istniejących zanieczyszczeń (np. w przypadku położonej blisko zabudowy mieszkaniowej, drogi o dużym natężeniu ruchu, zakładu przemysłowego, elektrowni itp.) mogących kształtować warunki aerosanitarne i akustyczne w okolicy;  sposobu użytkowania terenu planowanej lokalizacji przedsięwzięcia i jego oddziaływania wraz z określeniem wielkości obszaru zabudowy mieszkaniowej, jej położenia w stosunku do planowanej inwestycji, rodzaju (zabudowa zagrodowa, mieszkaniowousługowa, mieszkaniowa wielorodzinna itp.) i szacowanej liczby mieszkańców lub średniej gęstości zaludnienia, sposobów zarabiania na życie (dane z roczników statystycznych GUS, gminy, rozpoznania własnego). Należy zwrócić uwagę na tereny szczególnie wrażliwe, na których znajdować się mogą np. przedszkola i żłobki, szkoły, przychodnie, szpitale, uzdrowiska/sanatoria, domy opieki społecznej, kościoły i cmentarze, kapliczki, obiekty straży pożarnej, policji, domy kultury, świetlice, obiekty sportowe – miejsca potencjalnych zgromadzeń ludzi – w kontekście potencjalnej emisji hałasu, rozcięcia więzi przestrzennych planowaną infrastrukturą, zwiększeniem natężenia ruchu pojazdów ciężarowych, maszyn i sprzętu budowlanego – wpływ na bezpieczeństwo ruchu drogowego, pogorszenie warunków pobytu urlopowiczów, itp.;  dóbr materialnych pod kątem możliwego wpływu na nie, a zwłaszcza ewentualnego ograniczania praw własności (np. konieczność zmiany funkcji mieszkaniowej na funkcję usługową – z powodu emisji hałasu, możliwości zagospodarowania działek przeznaczonych na cele budowlane, upraw rolnych) czy czerpania z nich korzyści materialnych, wpływu na dochody, co może mieć bezpośrednie przełożenie na potencjalne konflikty społeczne związane z planowanym przedsięwzięciem;

Obecnie przygotowywana jest aktualizacja planów gospodarowania wodami dla obszarów dorzeczy (organem odpowiedzialnym za ich opracowanie jest KZGW. Dokumenty powstają we współpracy z RZGW). Dokumenty te powinny być przyjęte do 22 grudnia 2015 r. i będą obowiązywały przez następne 6 lat, po czym zostanie wykonana ich nowa wersja uwzględniająca zmiany zaistniałe w tym czasie w środowisku. W planach gospodarowania wodami będą ujęte cele dla poszczególnych JCW powierzchniowych i podziemnych oraz uzasadnienie derogacji w przypadku braku możliwości osiągnięcia celu.

 elementów środowiska objętych ochroną na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody z zastrzeżeniem, że w przypadku planowanego przedsięwzięcia opis tych elementów powinien dotyczyć obszaru określonego promieniem 500 m od zewnętrznej granicy przedsięwzięcia. W tym przypadku należy także zwrócić uwagę na szlaki migracyjne (krajowe, regionalne i lokalne). Dane o ich przebiegu można pozyskać z Instytutu Badania Ssaków PAN, bazy danych o środowisku GDOŚ, lokalnych kół łowieckich, nadleśnictw itp. Ponadto w przypadku stwierdzenia możliwości oddziaływania planowanego przedsięwzięcia poza określony obszar 500 m należy to uwzględnić w Raporcie OOŚ i charakterystyce elementów środowiska objętych ochroną. Zaleca się także zwrócenie uwagi na siedliska i gatunki wodozależne jako szczególnie wrażliwe na zmiany jakości i wahania poziomu wód. Ważne są także strefy ochronne ustanowione wokół stanowisk szczególnie cennych gatunków (w celu ich ochrony dane na ten temat są utajnione). Rozpoznanie potencjalnego konfliktu planowanego przedsięwzięcia ze strefami ochronnymi najlepiej wykonać poprzez skierowanie zapytania do RDOŚ, czy planowana lokalizacja przedsięwzięcia nie będzie kolidowała ze strefami ochronnymi (zaleca się dołączyć do pytania mapę z lokalizacją przedsięwzięcia i innych powiązanych – może to być ogólne wskazanie lokalizacji). Dane dotyczące stanu chronionych gatunków i siedlisk, dla których prowadzony jest monitoring w ramach PMŚ, można uzyskać z GIOŚ;  zabytków – opis ten wykonuje się najczęściej w oparciu o dane od wojewódzkiego konserwatora zabytków i spisy obiektów znajdujących się w ewidencji i rejestrze zabytków, zgodnie z ustawą o ochronie zabytków28, z wykorzystaniem lokalnych dokumentów planistycznych, na których często ich rozmieszczenie jest zaznaczone. Jeśli lokalizacja zabytków nie została wskazana w dokumentach planistycznych, powinno się wystąpić do właściwego terenowo konserwatora zabytków z prośbą o określenie na mapie ich położenia. Analiza studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz planu miejscowego pomoże w weryfikacji, czy na terenie wybranym na lokalizację przedsięwzięcia znajdują się ciągi i punkty widokowe, krajobraz kulturowy czy strefy ochrony widokowej zabytkowego obiektu. Rozmieszczenie obiektów zabytkowych łatwo zaobserwować podczas wizji w terenie. Analiza archeologicznego zdjęcia Polski, jeśli zostało dla danego terenu wykonane, służy do lokalizacji stanowisk archeologicznych. Inną metodą weryfikacji są badania powierzchniowe, a w szczególnych przypadkach, jeśli istnieje podejrzenie, że na terenie przeznaczonym na lokalizację inwestycji może się znajdować stanowisko archeologiczne, wykonuje się badania sondażowe i w przypadku wyboru danej lokalizacji także badania ratownicze – przed wejściem w teren i rozpoczęciem fazy budowy. Wskazane jest zobrazowanie na mapie rozmieszczenia zabytków, stanowisk archeologicznych czy stref ochrony widokowej w odniesieniu do granic planowanego przedsięwzięcia. Zawarty w Raporcie OOŚ opis i ich rozmieszczenie na mapie powinny być łatwe do połączenia – zaleca się umieszczenie na mapie odnośników do listy zidentyfikowanych zabytków i ich opisu. Przedstawiając uwarunkowania kulturowe, należy zwrócić uwagę na specyfikę etniczną danego obszaru i wynikające z niej aspekty ważne dla lokalnej społeczności, czasami niezbyt oczywiste dla ludzi z zewnątrz (np. lokalnego wyniesienia terenu, jeziora). W identyfikacji takich elementów środowiska pomoże nawiązanie dobrej współpracy od początku planowania przedsięwzięcia ze społecznością lokalną;

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Dobrą praktyką jest także identyfikacja miejsc i obiektów kulturowych ważnych z punku widzenia lokalnej społeczności, nawet jeśli nie są one zabytkami. Należą do nich m.in. kapliczki i krzyże wraz z ich otoczeniem, lokalne wyniesienia terenu czy jeziora.

 krajobrazu – w rozumieniu obszaru postrzeganego przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich”29.. Możliwych do zastosowania metod oceny krajobrazu, stopnia jego naturalności, a następnie waloryzacji jest bardzo dużo [23, 24, 26, 28, 44]. Intensywne działania związane z wdrażaniem konwencji krajobrazowej podejmowane są przez GDOŚ30. Niezależnie od wybranej metody opisu krajobrazu zaleca się jej omówienie w Raporcie OOŚ. Przedstawione informacje o występującym krajobrazie i dobór metodyki jego opisu należy dostosować do zidentyfikowanego oddziaływania. W przypadku mniejszego, tymczasowego, w fazie poszukiwania i rozpoznawania – można zastosować metody ogólniejsze; w odniesieniu do większego, długotrwałego, w fazie wydobywania – zaleca się zastosowanie dokładniejszych metod opisu krajobrazu. Zasadniczo jednak przedstawiony opis powinien zawierać co najmniej: ‒

‒

wyróżnione typy krajobrazu, w zależności od wybranej metodologii podziału, np. pierwotny, naturalny, kulturowy (jest to też wymóg punktu dotyczącego zabytków), zdewastowany (np. pogórniczy, przemysłowy); albo: nizinny, wyżynny, górski itp. W celu łatwiejszej klasyfikacji krajobrazu można posłużyć się publikacjami, w których dokonano podziału krajobrazów Polski [24], główne cechy krajobrazu (np. lekko pofałdowana i płaska powierzchnia, niewielkie deniwelacje terenu, rzeki o małych spadkach z szerokimi dolinami i silnie meandrujące, liczne starorzecza, słabo rozwinięta sieć osadnicza – głównie niewielkie wsie, dominuje wykorzystanie rolnicze).

Po dokonaniu identyfikacji krajobrazu można jej wynik zaprezentować graficznie na mapie lub za pomocą schematów, zdjęć przestawiających jego charakterystyczne cechy i występujące powiązania. Dobrą praktyką jest obrazowanie graficzne opisywanych elementów środowiska lub przynajmniej najważniejszych z nich. Wykorzystuje się w tym celu dowolne techniki graficzne, od schematów po mapy i zdjęcia, czasami także panoramy – szczególnie przydatne w charakterystyce krajobrazu, lub nawet obrazowanie 3D oddające np. rzeźbę terenu. Wskazane jest powiązanie przedstawianych graficznie elementów z opisem lub/i zestawieniami tabelarycznymi – aby można było łatwo powiązać je z tekstem (np. poprzez zachowanie na mapie tej samej numeracji stanowisk archeologicznych, która jest w zestawieniu). 3.2.4. Streszczenie w języku niespecjalistycznym Streszczenie w języku niespecjalistycznym przeznaczone jest przede wszystkim dla społeczeństwa, zatem zgodnie z Wytycznymi KE w sprawie weryfikacji Raportu OOŚ powinno być „pozbawione żargonu technicznego”. Nie powinno także zawierać spisu tabel, rysunków, Art. 1 lit. a) Konwencji krajobrazowej; krajobraz został także zdefiniowany w Ustawie o planowaniu: „należy przez to rozumieć postrzeganą przez ludzi przestrzeń, zawierającą elementy przyrodnicze lub wytwory cywilizacji, ukształtowaną w wyniku działania czynników naturalnych lub działalności człowieka”. 29

http://ochronaprzyrody.gdos.gov.pl/publikacje-i-materialy-promocyjne-2

skrótów czy definicji, a ewentualne określenia techniczne, skróty czy akronimy powinny być wyjaśnione w nawiasach przy pierwszym ich użyciu. Generalną zasadą jednak jest unikanie stosowania określeń technicznych. W art. 66 Ustawy OOŚ wskazano też wyraźnie, że streszczenie powinno obejmować wszystkie elementy Raportu OOŚ, co nie znaczy, że należy przekopiować spis treści raportu albo jego fragmenty. Powinno być możliwie krótkie, ale przekazywać pełne, kluczowe informacje, w tym cel projektu, jego rodzaj i skalę, oddziaływania i środki zabezpieczające środowisko, opis środowiska, a także metod prognozowania, pomiarów i monitoringu środowiska. Należy w nim przedstawić zarówno negatywne strony projektu, jak i jego pozytywy. Ponadto powinno wskazać analizowane warianty przedsięwzięcia i scenariusz odniesienia, czyli stan środowiska w przypadku niezrealizowania planowanej inwestycji. Streszczenie powinno być zwięzłe, spójne i logiczne. Na jego potrzeby zaleca się opracować odrębne, uproszczone mapy, schematy czy grafiki podkreślające opisy i współgrające z jego treścią. W zależności od ilości informacji graficznych mogą one zostać zamieszczone w tekście i/albo dołączone jako załącznik do streszczenia. Powinno z nich wynikać:  położenie planowanego przedsięwzięcia w stosunku do charakterystycznych elementów terenu (np. miejscowości, dróg, lasu, rzeki) pozwalające na intuicyjną orientację w przestrzeni,  położenie miejsc i obszarów cennych dla środowiska, w tym zabudowy mieszkaniowej i innych terenów podlegających ochronie akustycznej (zwłaszcza żłobków, przedszkoli, szkół, szpitala, kościoła, cmentarza itp.), obszarów chronionych z mocy ustawy o ochronie przyrody i innych terenów szczególnie istotnych w danym przypadku (np. studni, ujęć wody i ich stref ochronnych),  skala przedsięwzięcia i jego charakterystyczne elementy, rozwiązania chroniące środowisko – w szczególności do wrażliwych jego komponentów, takich jak zabezpieczenie poziomów wodonośnych (stosowane mogą być zdjęcia, grafiki, intuicyjne schematy rozwiązań). Streszczenie w języku niespecjalistycznym to wizytówka projektu i inwestora. Warto poświęcić nieco czasu na jego opracowanie ze świadomością, że jest ono przede wszystkim przeznaczone dla społeczeństwa.

Streszczenie bywa opracowane jako odrębny dokument lub jako odrębny rozdział Raportu OOŚ umieszczany na jego początku albo na końcu. W tym zakresie występuje pełna dowolność podejścia. W przypadku jego odpracowania jako odrębny dokument należy pamiętać o spisie treści dla niego. 3.3. Kluczowe oddziaływania na środowisko procesu pozyskania gazu ze skał łupkowych oraz sposoby minimalizacji oddziaływań i ocena ich wpływu na środowisko 3.3.1. Podstawowe różnice w przedsięwzięciu w fazach poszukiwania i rozpoznawania oraz wydobywania gazu ze skał łupkowych Podstawowe różnice pomiędzy poszukiwaniem i rozpoznawaniem a wydobywaniem dotyczą następujących aspektów: 

braku badań sejsmicznych 2D i 3D w fazie wydobywania – są one charakterystyczne dla fazy poszukiwania i rozpoznawania;



wykonywania, po kilku latach eksploatacji złoża, badań sejsmicznych złoża, zwykle typu 4D w fazie wydobywania;



skali planowanych przedsięwzięć: ‒ w fazie poszukiwania i rozpoznawania mamy do czynienia z kilkoma otworami pionowymi i pojedynczymi otworami horyzontalnymi na terenie całej koncesji, ‒ w przypadku wydobywania można przyjąć założenie że „na powierzchni ok. 100 km2 zlokalizowane mogą być cztery miejsca wierceń, w odległości ok. 4–5 km od siebie, a na każdym z nich odwierconych może być 16 otworów kierunkowych” [44] w zależności od uwarunkowań geologicznych, zastosowanej technologii otwory pionowe mogą być umieszczane w siatce o oczkach kilku kilometrów, a odchodzące od nich otwory kierunkowe mogą mieć nawet ponad 3 km długości. Ponadto na etapie wydobywczym na terenie obszaru górniczego należy się liczyć z prowadzeniem równoległych prac polegających np. na przygotowaniu infrastruktury do wydobywania, wierceniu oraz wydobywaniu. Z jednego lub kilku otworów gaz może być już wydobywany, podczas gdy kilka innych może być dopiero przygotowywanych i odwiercanych;



skali planowanych przedsięwzięć powiązanych: ‒ w fazie poszukiwania i rozpoznawania zwykle trzeba wybudować krótkie odcinki dróg dojazdowych, parkingi na kilka‒kilkanaście pojazdów, zbiorniki na wodę, sporadycznie przyłącza do wodociągów i krótkie odcinki wodociągów czy linii energetycznych, ‒ w fazie wydobywania natomiast należy założyć znacznie większą skalę przedsięwzięć powiązanych, np.: konieczność wybudowania i funkcjonowania dłuższych odcinków dróg, potencjalnie bocznicy kolejowej, gazociągu, rurociągów transportujących wodę, linii energetycznych, infrastruktury do magazynowania i oczyszczania gazu, instalacji do oczyszczania ścieków bytowych i płynów technologicznych oraz do unieszkodliwiania i odzysku odpadów, większą liczbę obiektów budowlanych, itp. 3.3.2. Kluczowe oddziaływania na środowisko i sposoby minimalizacji oddziaływań

W dokumentacji merytorycznej (KIP i Raporcie OOŚ) należy w pierwszej kolejności uwzględnić wymagania ochrony środowiska zawarte w decyzjach poprzedzających złożenie wniosku o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach (koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie lub koncesji na poszukiwanie, rozpoznawanie oraz wydobywanie). W przypadku konieczności ponownej procedury oceny (dla przedsięwzięć powiązanych) w Raporcie OOŚ należy się odnieść do wymagań z DŚU, a w przypadku oceny na obszary Natura 2000 (III grupa przedsięwzięć) do wymagań zawartych w poprzedzających decyzjach administracyjnych (np. warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu czy lokalizacji inwestycji celu publicznego). Kluczowe oddziaływania i sposoby ich minimalizacji zostały opisane w opracowaniu dotyczącym rozwiązań minimalizujących wpływ na środowisko [48]. W niniejszym rozdziale podano kierunek myślenia w procesie planowania przedsięwzięcia:  unikanie oddziaływań – najefektywniejsze i najtańsze – powinno być brane pod uwagę jako pierwsze rozwiązanie, 

zmniejszanie i ograniczanie oddziaływań – powinno być brane pod uwagę w sytuacji, kiedy znaczących oddziaływań na jakiś element/ grupę elementów środowiska nie da się uniknąć,



naprawa i kompensowanie/ograniczanie użytkowania – jako najmniej efektywne i najdroższe rozwiązanie – powinno być brane pod uwagę, kiedy nie ma technicznej możliwości ograniczenia oddziaływania do poziomów nieznaczących (np. w związku z fizycznym zniszczeniem cennych siedlisk).

Schemat 12. Sposoby minimalizacji oddziaływań planowanego przedsięwzięcia na środowisko (opracowanie własne Deloitte) Kompensowanie/ ograniczenie użytkowania

Naprawa

Ograniczanie

Zmniejszanie

Unikanie

Dobór rozwiązań minimalizujących wpływ na jeden element środowiska powinien być oceniony pod kątem jego wpływu na inny element środowiska. Do realizacji należy wybrać tylko takie rozwiązania organizacyjne i/lub techniczne, które nie będą wywierały znaczącego wpływu na inne elementy środowiska (np. budowa wysokiego ekranu akustycznego może mieć wpływ na zaburzenie tras przelotu ptaków na żerowiska i lęgowiska). Tym samym środki ochrony środowiska należy dobierać racjonalnie, myśląc o konsekwencjach dla innych jego składowych.

Unikanie oddziaływań Jak wspomniano w podrozdziale 2.1, najlepsze i najefektywniejsze rozwiązanie to unikanie oddziaływania. W tym celu przed podjęciem decyzji o wyborze lokalizacji planowanego przedsięwzięcia oraz możliwych do zastosowania rozwiązań technicznych i organizacyjnych konieczne jest wykonanie dobrego rozpoznania terenowego/stanu początkowego (zwanego, w zależności od inwestora, analizą ryzyk lub scoutingiem, a na etapie doboru rozwiązań dla wybranej lokalizacji due diligence [50]). Unikanie oddziaływania jest kluczowym rozwiązaniem, które powinno być przyjmowane na każdym etapie procesu inwestycyjnego, włącznie z etapem badań sejsmicznych, np. dzięki wykorzystaniu istniejących dróg lokalnych, duktów leśnych. W przypadku analizowanego przedsięwzięcia kluczowym czynnikiem branym pod uwagę przy wyborze lokalizacji jest budowa geologiczna, która determinuje obszary kluczowe dla poszukiwań i rozpoznawania zasobów gazu w złożach łupkowych, a następnie do jego wy-

dobywania. Na etapie wyboru lokalizacji wpływ na środowisko planowanego przedsięwzięcia może być minimalizowany poprzez dobór lokalizacji placu do posadowienia wiertni i innej infrastruktury w obszarze wytypowanym do wykonania otworu poszukiwawczego/odwiertu wydobywczego uwzględniający lokalne uwarunkowania. Czasami przesunięcie placu o 100– 200 m przyczyni się do uniknięcia oddziaływania np. na tereny podlegające ochronie akustycznej, szlak migracyjny, tereny rekreacyjne itp. W przypadku udokumentowania złoża i podjęcia decyzji o jego eksploatacji jednym z rozwiązań chroniących środowisko poprzez unikanie oddziaływań jest wykorzystanie otworu wiertniczego z fazy poszukiwań do fazy wydobywania. Dzięki temu ograniczana jest emisja odpadów, hałasu, ryzyko związane z wykonaniem nowego otworu (np. zanieczyszczenia poziomów wodonośnych itp.). Jak wynika z wywiadów przeprowadzonych z przedsiębiorcami, jest to powszechnie stosowana praktyka w krajach, w których prowadzi się wydobywanie gazu z formacji łupkowych, a zwłaszcza w USA i Kanadzie. Rozwiązanie to jest także korzystne z ekonomicznego punktu widzenia. Standardem powinno być także unikanie oddziaływań poprzez stosowanie sprawnych technicznie, nowoczesnych, cichych maszyn i urządzeń koniecznych do realizacji, eksploatacji i likwidacji planowanego przedsięwzięcia. Podobnie jak odpowiednie zabezpieczenie używanych materiałów budowlanych, substancji i odpadów – w szczególności niebezpiecznych, oraz dodatkowe zabezpieczenia dla urządzeń, z których mogą przedostać się do środowiska substancje szkodliwe (np. paliwa, smary, oleje, płuczka i inne). W branży górniczej, z uwagi na specyfikę działania, wypracowano wysokie standardy ochrony zdrowia, bezpieczeństwa i środowiska (HSE). Firmy niejednokrotnie podejmują dodatkowe działania zabezpieczające środowisko pomimo braku aż tak rygorystycznych wymagań prawnych. Przykład zastosowanych w Polsce rozwiązań w procesie poszukiwania i rozpoznawania gazu w formacjach łupkowych podano na fotografii poniżej.

Fot. 3. Przykład dodatkowego zabezpieczenia na placu z wiertnią. Widoczna podsypka piaskowa i nieprzepuszczalna folia ukształtowana w formie wanny pod zbiornikami na paliwo do generatorów (fot. A. Kuliś)

Unikanie oddziaływań odbywa się również poprzez odpowiednie rozlokowanie poszczególnych składowych planowanego przedsięwzięcia czy poprzez stosowanie najlepszych dostępnych technologii i materiałów, np. na potrzeby zabezpieczenia poziomów wodonośnych przy wykonywaniu otworu. Kluczowe oddziaływania na środowisko dla pozyskiwania gazu ze skał łupkowych, zostały omówione w raporcie Konsorcjum Badawczego i GIG [42,43], a rozwiązania minimalizujące wpływ na środowisko w opracowaniu dotyczącym rozwiązań minimalizujących wpływ na środowisko [48].

Przygotowując przedsięwzięcie do realizacji, należy także pamiętać o tym, że najefektywniejsze rozwiązanie z punktu widzenia ochrony środowiska to unikanie oddziaływania. Jeśli oddziaływania nie da się uniknąć z powodów obiektywnych, to należy wdrożyć środki i działania techniczne lub/i organizacyjne, które będą je minimalizowały, ograniczą ich zasięg lub naprawią wyrządzoną szkodę. Najmniej efektywne i najdroższe rozwiązania polegają na ograniczeniu użytkowania terenu w bezpośrednim sąsiedztwie przedsięwzięcia (np. poprzez wykupienie dodatkowych działek lub ich fragmentów lub/i wypłatę odszkodowań, zmianę funkcji danego terenu) oraz kompensacji strat w środowisku. Zmniejszanie oddziaływań Jeśli oddziaływania nie da się uniknąć przez dobór lokalizacji, maszyn i urządzeń czy technologii i nadal może ono występować, należy zastosować środki techniczne i organizacyjne minimalizujące oddziaływania do poziomów nieznaczących. Możliwe do zastosowania sposoby minimalizacji oddziaływań, w podziale na komponenty środowiska, na poszczególnych etapach procesu inwestycyjnego przedstawiono w opracowaniu dotyczącym rozwiązań minimalizujących wpływ na środowisko [48]. W zakresie sposobu zagospodarowania i rozwiązań dla gospodarki odpadami, ściekami i innymi płynami technologicznymi sposoby minimalizacji oddziaływań zawarto w opracowaniu dotyczącym gospodarowania odpadami, ściekami i innymi płynami technologicznymi [51]. Ograniczanie oddziaływań W przypadkach, w których oddziaływań nie da się zmniejszyć do poziomów nieznaczących, np. związanych z fazą rozruchu czy likwidacji instalacji i urządzeń w ramach przedsięwzięcia, w opracowanej dokumentacji merytorycznej (KIP, Raporcie OOŚ) należy wyraźnie sprecyzować, jakie oddziaływanie może wystąpić, kiedy, z jakiego powodu i jak długo może trwać. Z punktu widzenia ochrony zdrowia i życia ludzi oraz potencjalnych konfliktów społecznych kluczowe będzie poinformowanie o tym fakcie społeczeństwa, czyli konieczne będzie opracowanie Raportu OOŚ i poddanie go udziałowi społecznemu. Niezależnie od możliwości ich wystąpienia inwestor powinien dochować należytej staranności w zaplanowaniu takich zdarzeń, stosowaniu środków technicznych i organizacyjnych zapewniających maksymalne możliwe ograniczenie oddziaływania oraz w informowaniu o tym fakcie lokalnych władz i społeczności. Możliwe do zastosowania środki techniczne i organizacyjne zostały opisane w opracowaniu dotyczącym rozwiązań minimalizujących wpływ na środowisko [48]. Jednakże należy mieć na uwadze ciągły postęp techniczny i możliwość zastosowania nowych rozwiązań dotyczących ochrony środowiska i technologii w przyszłości. Naprawa środowiska Naprawa w odniesieniu do jakiegokolwiek elementu środowiska może mieć miejsce w przypadku wystąpienia szkody w środowisku. Najczęściej jest to zdarzenie spowodowane uszkodzeniem maszyny, urządzenia czy wyciekiem szkodliwej substancji ze zbiornika wskutek jego rozszczelnienia (także podczas transportu). Szkoda w środowisku i tym samym potrzeba jego naprawy może wystąpić na każdym etapie procesu inwestycyjnego. W takiej sytuacji zastosowanie będą miały przepisy Ustawy szkodowej. Naprawę środowiska przeprowadza się w oparciu o decyzję ustalającą warunki przeprowadzenia działań naprawczych w przypadku wystąpienia szkody w środowisku. Proces ten został omówiony w opracowaniu dotyczącym rekultywacji terenu oraz w wymogów prawno-administracyjnych [48,49]. Z kolei w rozumieniu przepisów POŚ kompensacja przyrodnicza jest także jedną z metod naprawy środowiska w przypadku wystąpienia szkody.

Na potrzeby oceny możliwości wystąpienia szkody w środowisku w Raporcie OOŚ powinno się zawrzeć informacje o:  możliwych zdarzeniach niebezpiecznych, awariach kluczowych z punktu widzenia wrażliwych komponentów środowiska (np. bazując na innych lokalizacjach, w których miały miejsce, zarówno w Polsce, jak i na świecie), oraz  metodach zapobiegania im (np. poprzez ciągłe monitorowanie ciśnienia w otworze/odwiercie, stosowanie dodatkowych zabezpieczeń pod zbiornikami na paliwo, odrębnej kanalizacji zbierającej potencjalne wycieki substancji niebezpiecznych),  metodach usuwania ich skutków, a także  praktykach i procedurach postępowania w przypadku ich wystąpienia. Zgodnie z obowiązującym prawem działalności polegającej na poszukiwaniu, rozpoznawaniu i wydobywaniu kopalin ze złóż (z wyjątkiem ich składowania i magazynowania oraz chemicznych i cieplnych procesów przetwarzania tych kopalin) nie kwalifikuje się jako zakładu stwarzającego zagrożenie wystąpienia poważnej awarii przemysłowej (art. 248 ust. 2a pkt 3 POŚ). Kompensacja/ograniczenie użytkowania31 W przypadku, gdy znacząco negatywnego oddziaływania na dany komponent środowiska nie da się uniknąć czy zminimalizować, konieczne może być zaplanowanie i wykonanie kompensacji przyrodniczej. W zależności od komponentu środowiska kompensacja ta może zostać nałożona wymogami:  prawa ochrony środowiska (art. 75) – wszystkie komponenty środowiska przyrodniczego poza obszarami Natura 2000, lub  Ustawy o ochronie przyrody (art. 35) w przypadku obszarów Natura 2000 (patrz podrozdział 2.5). Kompensacja ze względu na znacząco negatywne oddziaływanie na obszary Natura 2000 powinna zostać wykonana przed wystąpieniem szkody w środowisku. Oznacza to, że realizacja zaplanowanej inwestycji powodującej takie oddziaływanie może się rozpocząć dopiero wtedy, kiedy kompensacja zostanie zrealizowana.

Przepisy prawa ochrony środowiska nie precyzują czasu wykonania kompensacji, więc może być ona wykonywana np. równolegle do wystąpienia strat w środowisku, chyba że czas jej wykonania zostanie określony w decyzjach administracyjnych (np. decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach). Najczęściej jest ona nakładana z powodu koniecznej wycinki lasu, zasypania zbiornika/starorzecza służącego m.in. jako miejsce rozrodu i zimowania płazów, itp. Ograniczanie użytkowania z kolei jest jedną z najmniej efektywnych (bo powoduje wyłączenie z określonego sposobu użytkowania lub ograniczenie możliwości dalszego rozwoju jego funkcji) i najdroższych metod ochrony danego elementu środowiska. W odniesieniu do kompensacji przyrodniczej ograniczanie użytkowania (aczkolwiek dla analizowanego przedsięwzięcia niemożliwe obecnie prawnie) dotyczy głównie miejsc życia/przebywania ludzi i ewentualnie gruntów wykorzystywanych rolniczo, usługowo czy przemysłowo. W razie takiej potrzeby zalecane jest wprowadzenie do prawa odpowiedniego przepisu regulującego ograniW przypadku analizowanego przedsięwzięcia w obecnie obowiązującym prawie nie ma możliwości utworzenia obszaru ograniczonego użytkowania. Niemniej jednak wspomniano o tym jako jednym z potencjalnych rozwiązań. Możliwe jest także wprowadzenie odpowiednego przepisu do prawa w razie potrzeby (np. dla etapu wydobywania). 31

czenie użytkowania w związku z działalnością polegającą na pozyskaniu gazu ze złóż niekonwencjonalnych (np. na etapie wydobywania). Istnieje oczywiście także możliwość, że przedsiębiorca, planując realizację przedsięwzięcia, uzyska prawo do terenu (wykupi / wydzierżawi), uwzględniając od razu potrzebę ograniczenia na jego części prowadzonej dotychczas działalności lub przewidzi wypłaty odszkodowań za wprowadzenie takich ograniczeń (np. w uprawie roślin, hodowli zwierząt czy w związku z podwyższoną emisją hałasu, której nie da się zminimalizować do poziomów nieznaczących lub ograniczyć w określonym czasie). Dobre zasady praktyki współpracy z lokalną społecznością zostały opisane w podrozdziale 3.4 oraz zawarte np. w zaleceniach OPPPW [34]. 3.4. Konflikty społeczne i sposoby informowania oraz angażowania społeczeństwa Rosnąca świadomość społeczna oraz rozwój społeczeństwa obywatelskiego są powodem coraz większego angażowania się społeczności lokalnych w procesy inwestycyjne. W celu skutecznej realizacji inwestycji zarówno organy administracji, jak i inwestorzy powinni przejąć odpowiedzialność za realizację działań komunikacyjnych i dialogowych. Istotnym aspektem w procesie przygotowania działań komunikacyjnych jest identyfikacja nastawienia społeczności lokalnych do realizowanych prac. Najczęściej brak akceptacji wynika z obaw społeczeństwa. W przypadku przedsięwzięć dotyczących pozyskania gazu z formacji łupkowych dotyczą one m.in.: ●

ryzyka skażenia wód gruntowych i powierzchniowych zagrażającego zdrowiu ludzi i zwierząt w wyniku stosowanych technologii; ● utraty walorów turystycznych regionów w planowanych miejscach wydobywania; ● ryzyka skażenia powietrza siarkowodorem i dwutlenkiem siarki; ● kurczenia się zasobów wód gruntowych w wyniku pobierania wody z lokalnych ujęć; ● niekorzystnych warunków prowadzenia prac wydobywczych, takich jak hałas i przejazd ciężkiego sprzętu. Skutkami zidentyfikowanego ryzyka, które nie zostało w pełny i prawidłowy sposób przedstawione opinii publicznej, są często niechęć i protesty społeczne, co może w konsekwencji przełożyć się na opóźnienie rozpoczęcia inwestycji czy nawet jej całkowite zablokowanie. Dlatego też tak ważne są odpowiednie działania komunikacyjne mające na celu zmniejszenie ryzyka braku akceptacji społecznej. Realizacja przedsięwzięcia powinna się odbywać z akceptacją społeczną, świadomością jego dobrych i negatywnych stron dla ludności miejscowej. Kluczowe jest więc nawiązanie dobrej współpracy pomiędzy przedsiębiorcą a społecznościami lokalnymi oraz organizacjami pozarządowymi i jej kontynuowanie przez cały czas trwania procesu inwestycyjnego (do likwidacji włącznie). Działania w zakresie komunikacji i dialogu ze społecznościami powinny być realizowane przez organy administracji publicznej oraz przedsiębiorcę. Zakres tych działań oraz obowiązki każdej ze stron wynikają z regulacji prawnych oraz z przyjętych na rynku dobrych praktyk. 3.4.1. Konflikty społeczne w Raporcie OOŚ i KIP Wymogiem prawnym Raportu OOŚ jest zidentyfikowanie możliwych do wystąpienia konfliktów społecznych związanych z planowaną realizacją danego przedsięwzięcia. Należy w nim podać, z jakimi konfliktami społecznymi możemy mieć do czynienia, jakie może być ich tło i natężenie oraz w jaki sposób inwestor będzie nimi zarządzał. W KIP tego wymogu nie ma, niemniej jednak współpraca z okoliczną ludnością od jak najwcześniejszego etapu jest dobrą praktyką. Informacje o potencjalnych konfliktach społecznych można także podać w KIP.

3.4.2. Rola organów administracji – udział społeczeństwa w procedurze oceny oddziaływania na środowisko Zgodnie z obowiązującym prawem (art. 30 Ustawy OOŚ) „organy administracji właściwe do wydania decyzji, w przypadku których przepisy niniejszej ustawy lub innych ustaw wymagają zapewnienia możliwości udziału społeczeństwa, zapewniają możliwość udziału społeczeństwa odpowiednio przed wydaniem tych decyzji lub ich zmianą”. W celu przeprowadzenia procedury udziału społecznego w podejmowaniu decyzji stosuje się zapisy działu III, rozdziałów 1 i 2 Ustawy OOŚ. Udział społeczny zapewniany jest poprzez możliwość zapoznania się z dokumentacją i składanie uwag i wniosków w ciągu 21 dni wyznaczonych przez organ administracji32. O procedurze udziału społecznego społeczeństwo jest informowane poprzez: ● ● ● ●

udostępnienie informacji na stronie Biuletynu Informacji Publicznej, organu właściwego w sprawie, ogłoszenie informacji, w sposób zwyczajowo przyjęty, w siedzibie organu właściwego w sprawie, ogłoszenie informacji przez obwieszczenie w sposób zwyczajowo przyjęty w miejscu planowanego przedsięwzięcia, w przypadku gdy siedziba organu właściwego w sprawie mieści się na terenie innej gminy niż gmina właściwa miejscowo ze względu na przedmiot postępowania – także przez ogłoszenie w prasie lub w sposób zwyczajowo przyjęty w miejscowości lub miejscowościach właściwych ze względu na przedmiot postępowania.

W trakcie oceny oddziaływania na środowisko zaleca się przeprowadzenie, z urzędu lub na wniosek strony (np. wnioskodawcy), rozprawy administracyjnej otwartej dla społeczeństwa. Termin przeprowadzenia rozprawy nie jest zależny od procedury udziału społeczeństwa – może się ona odbyć zarówno w trakcie (wyznaczonych 21 dni), jak i wcześniej lub później. Można ją przeprowadzić także na etapie procedury screeningu z KIP. Celem rozprawy jest uproszczenie i przyspieszenie postępowania. Jest to okazja do przedstawienia planowanego przedsięwzięcia społeczeństwu, poznania jego zdania oraz złożenia wyjaśnień w przypadku wątpliwości. Rozprawę administracyjną prowadzi się zgodnie z art. 89–96 KPA. Uwagi i wnioski, składane w trakcie procedury udziału społeczeństwa, mogą być wnoszone w formie pisemnej, ustnej do protokołu (np. w trakcie rozprawy administracyjnej) oraz za pomocą środków komunikacji elektronicznej. Ogłoszenie informacji o procedurze udziału społecznego powinno nastąpić na minimum kilka dni przed jej rozpoczęciem. W przypadku opisanej w ramce rozprawy administracyjnej prawo wymaga, aby ogłoszenie o niej lub doręczenie wezwań na rozprawę miało miejsce minimum 7 dni wcześniej. Organ właściwy do wydania decyzji administracyjnej, w trakcie której prowadzony jest udział społeczeństwa, rozpatruje uwagi i wnioski zgłoszone przez społeczeństwo w uzasadnieniu decyzji. Po zmianie Ustawy OOŚ w związku z dostosowaniem jej do zmienionej dyrektywy OOŚ czas na procedurę udziału społeczeństwa zostanie wydłużony do 30 dni. Zmiana ustawy OOŚ została podpisana przez Prezydenta i oczekuje na publikację, jednakże w tym zakresie będzie obowiązywała dopiero od 1 stycznia 2017 r . 32

Niezależnie od procedury udziału społeczeństwa prowadzonej przez organ administracji w trakcie oceny oddziaływania na środowisko, w tym obszary Natura 2000, istnieje szereg dobrych praktyk polegających na angażowaniu społeczeństwa w proces przygotowania planowanego przedsięwzięcia, które podejmowane są przez przedsiębiorców. 3.4.3. Rola przedsiębiorcy Obowiązki przedsiębiorców dotyczące prowadzenia konsultacji przy realizacji inwestycji, wynikające z krajowych i unijnych regulacji prawnych, obligują ich do przygotowania i złożenia do odpowiedniego organu administracji publicznej dokumentów, do których zainteresowana społeczność będzie miała dostęp. Należy także zauważyć, że z mocy prawa (art. 49zb PGiG) przedsiębiorca/operator jest zobowiązany (przez czas obowiązywania koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie oraz wydobywanie węglowodorów ze złoża lub koncesji na wydobywanie węglowodorów ze złoża) do prowadzenia strony internetowej, na której będą nieodpłatnie dostępne m.in. następujące informacje i dokumenty:      

kopia koncesji oraz decyzji ją zmieniających, kopia decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach, kopia decyzji inwestycyjnej, kopia decyzji zatwierdzającej plan ruchu zakładu górniczego oraz decyzji zatwierdzającej dokumentację geologiczno-inwestycyjną złoża węglowodorów, a także mapa w skali co najmniej 1:50 000 z naniesionymi granicami przestrzeni wyznaczonej koncesją i lokalizacji wierceń prowadzonych w fazie poszukiwania i rozpoznawania, a w przypadku wydobywania węglowodorów ze złoża – z naniesionymi granicami obszaru górniczego i terenu górniczego.

W przypadku inwestycji finansowanych lub współfinansowanych przez np. Europejski Bank Inwestycyjny, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, banki stosujące standard Equator Principles (II), IFC [1,6]], czy krajowe lub regionalne programy operacyjne przedsiębiorca musi spełnić szereg dodatkowych wymagań w zakresie konsultacji społecznych dla danego przedsięwzięcia. Spełnienie tych obowiązków jest nieodłącznym warunkiem uzyskania finansowania, dlatego przedsiębiorca powinien zwrócić na nie uwagę. Możliwą do zastosowania praktyką rozpoczynającą działania w zakresie komunikacji jest przeprowadzenie ankiety wśród lokalnej społeczności oraz lokalnej władzy administracyjnej w celu uzyskania informacji na temat stanu wiedzy oraz obaw czy potrzeb związanych z planowaną inwestycją.

Bez względu na zakres regulacji prawnych określających wymagania w zakresie konsultacji społecznych przedsiębiorcy powinni świadomie i efektywnie zarządzać relacjami z interesariuszami zewnętrznymi już od momentu planowania inwestycji aż po jej zakończenie. Dlatego też tak ważne jest zaplanowanie działań z odpowiednim wyprzedzeniem, jeszcze przed rozpoczęciem inwestycji.

Planowanie działań komunikacyjnych przedsiębiorca powinien zacząć od:  zadania sobie pytania, jakie grupy należą do interesariuszy jego inwestycji,  zdefiniowania najważniejszych jednostek, podmiotów i osób w każdej z tych grup,  zastanowienia się nad rodzajem relacji, jakie z nimi utrzymuje,  stworzenia listy rodzajów ryzyka charakterystycznych dla postaw przyjmowanych wobec inwestycji przez konkretne grupy lub ich przedstawicieli. Przede wszystkim przedsiębiorcy powinni zawsze pamiętać o stosowaniu odpowiedniego języka i sposobów komunikacji dostosowanych do fazy /etapu prowadzonej działalności inwestycyjnej. Przekaz powinien być zrozumiały, przejrzysty jasny dla przeciętnego odbiorcy, ponieważ to dodatkowo pozwala zbudować zaufanie lokalnej społeczności oraz uniknąć podejrzeń o zatajanie informacji istotnych przy podejmowaniu decyzji. Przykładem odpowiedniego rozplanowania działań komunikacyjnych jest podział działań na takie rodzaje, jak:   

informowanie i edukowanie, działania dodatkowe, konsultacje społeczne.

Nie należy rozpatrywać tych działań jako etapów następujących w kolejności po sobie, ponieważ w celu osiągnięcia optymalnych rezultatów trzeba je łączyć ze sobą oraz przeplatać. Wszystkie działania są jednakowo ważne dla osiągnięcia celu, jakim jest uniknięcie konfliktów społecznych, i nie powinny być jednorazowe. Poniżej przedstawiono dobre praktyki do zastosowania w każdym rodzaju działania. 1. Informowanie i edukowanie Informowanie i edukowanie są bardzo ważne z perspektywy terminu ich rozpoczęcia. Należy pamiętać, aby rozpocząć działania informujące oraz edukacyjne z odpowiednim wyprzedzeniem, aby prowadzić je w sposób dostosowany do potrzeb oraz oczekiwań lokalnej społeczności. Zbyt późne rozpoczęcie tego etapu może skutkować brakiem odpowiednich narzędzi informowania oraz brakiem czasu na ich zrealizowanie przed rozpoczęciem inwestycji, co może prowadzić do konfliktu społecznego. Poniżej przedstawiono wybrane dobre praktyki działań. Działania informacyjne

●

● ● ● ● ● ●

Informowanie przedstawicieli społeczności lokalnych o planowanych inwestycjach przed ich rozpoczęciem, w tym o ich uwarunkowaniach prawnych, ekonomicznych i technologicznych, o celach inwestycji, ich przebiegu oraz skutkach w skali lokalnej, regionalnej i krajowej. Bieżące informowanie przedstawicieli społeczności lokalnej o podejmowanych pracach, ich terminach i skutkach. Spotkania informacyjno-szkoleniowe z mieszkańcami, radami sołeckimi, radami gmin, stowarzyszeniami. Rozprowadzanie broszur informacyjnych, ulotek, ogłoszeń. Informowanie o działalności przedsiębiorcy na stronach internetowych gmin oraz na stronie internetowej przedsiębiorcy. Oznakowanie terenu prac tablicami informacyjnymi i ostrzegawczymi. Przekazanie zestawów materiałów dydaktycznych do szkół.

Działania zmierzające do poprawy wiarygodności przedsiębiorcy i inwestycji

● ●

Wejście na teren na podstawie umowy z podmiotem dysponującym tytułem prawnym do danej nieruchomości gruntowej. Przed przystąpieniem do prac przeprowadzenie badań stanu wyjściowego, jakości środowiska wodno-gruntowego oraz powietrza, określenie tła akustycznego wokół planowanej inwestycji.

2. Działania dodatkowe wykraczające poza standardową komunikację Działania te są istotne, ponieważ są jednym z elementów budowania zaufania społecznego oraz prezentują lokalnemu społeczeństwu dodatkowe korzyści wynikające z inwestycji realizowanych na terenie ich zamieszkania. Co więcej, przez takie działania wizerunek przedsiębiorcy ulega poprawie (rzadziej jest postrzegany jako nastawiony tylko na zysk kosztem lokanej społeczności). Poniżej przedstawiono wybrane dobre praktyki działań. Działanie mające na celu tworzenie więzi ze społecznością lokalną

● ● ● ● ●

Zorganizowanie dnia otwartego na terenie zakładu, podczas którego mieszkańcy mają możliwość zobaczyć na własne oczy, jak wyglądają prace i wszelkie urządzenia. Organizacja i obecność przedsiębiorcy na imprezach masowych, festynach, turniejach sportowych, dożynkach (sponsorowanie wydarzeń, udzielanie informacji podczas imprez). Wyposażenie szkół i świetlic, zapewnienie dofinansowania sprzętu audiowizualnego czy sportowego dla szkoły. Budowa dróg. Dofinansowanie lokalnej OSP.

3. Konsultacje społeczne Przedsiębiorcy mogą i powinni wspierać administrację publiczną w prowadzeniu konsultacji społecznych. Dzięki ich pomocy działania konsultacyjne mogą stać się bardziej użyteczne i efektywne, co przyniesie korzyść również im samym. Tego typu działania wpłyną pozytywnie na realizację inwestycji w terminie, w założonym budżecie i bez ryzyka wystąpienia konfliktów społecznych. Poniżej przedstawiono wybrane dobre praktyki działań. Działania informacyjne Działania zmierzające do poprawy wiarygodności przedsiębiorcy i inwestycji

● ● ●

● ●

Podanie informacji o konsultacjach społecznych z odpowiednim wyprzedzeniem poprzez kanały dostępne dla lokalnej społeczności. Monitorowanie podejmowanych działań inwestycyjnych i informowanie społeczności lokalnej o spełnieniu wymogów formalnych związanych z tymi działaniami. Prowadzenie dialogu z przedstawicielami społeczności lokalnej w celu rozwiewania ich wątpliwości związanych z procesem inwestycyjnym i jego skutkami oraz wspólnego wypracowywania rozwiązań kontrowersyjnych kwestii. Poddawanie swych działań kontroli przez niezależnych ekspertów cieszących się zaufaniem społecznym i przekazywanie wyników tych kontroli przedstawicielom społeczności lokalnych. Rozstrzyganie sporów z przedstawicielami społeczności lokalnych na drodze bezpośredniego dialogu lub przy zastosowaniu niezależnych arbitraży, bez uciekania się do drogi sądowej.

100

3.5.

Monitoring w Raporcie OOŚ i KIP

Propozycja dotycząca monitoringu środowiska jest wymogiem formalnym Raportu OOŚ (art. 66 pkt 16). W dokumencie tym należy przedstawić „propozycję monitoringu oddziaływania planowanego przedsięwzięcia na etapie jego budowy i eksploatacji lub użytkowania, w szczególności na cele i przedmiot ochrony obszaru Natura 2000 oraz integralność tego obszaru”. Takiego wymogu formalnego nie ma dla zawartości KIP – przedsiębiorca może jednak, charakteryzując planowane przedsięwzięcie w KIP, podać, jakiego rodzaju, z jakiego powodu, gdzie i jak będzie prowadził monitoring. Zagadnienia dotyczące monitoringu środowiska na etapach: przygotowania, realizacji, eksploatacji i likwidacji przedsięwzięcia, w tym jego propozycja, opisane są w opracowaniu dotyczącym prowadzenia monitoringu środowiska [50]. 3.6. Metody wykorzystane do sporządzenia karty informacyjnej przedsięwzięcia i raportu o oddziaływaniu na środowisko oraz źródła wiedzy Podane w tym rozdziale metody sporządzania dokumentów merytorycznych i badań środowiska są przykładowymi metodami, które mogą być wykorzystane – nie stanowią one zbioru wytycznych. Metody wykorzystywane do sporządzenia dokumentacji merytorycznej można podzielić na dwie zasadnicze grupy: 1. wymagane prawem (metody referencyjne do modelowania rozprzestrzenienia się zanieczyszczeń oparte na modelowaniu matematycznym czy metody wykonywania pomiarów i przedstawiania ich wyników)33, 2. dobre praktyki. Zasadniczo sprowadzają się one jednak do kilku kluczowych i powszechnie stosowanych metod: 

modelowanie matematyczne, statystyczne – najczęściej są to ogólnie przyjęte modele, którymi operuje się przy obliczaniu konkretnych wskaźników, np. emisji zanieczyszczeń do powietrza, wód, emisji hałasu. Modelowanie statystyczne wykorzystuje się do określenia możliwości wystąpienia zanieczyszczenia środowiska czy poważnej awarii,



Geograficzny System Informacji (GIS) – powiązanie bazy danych z przestrzenią, czyli umiejscowienie konkretnego elementu z bazy danych w przestrzeni. Najlepsza metoda do analiz przyrodniczych, oceny wrażliwości środowiska, wyboru wariantów poprzez ich porównanie na tej samej podstawie – przyjęcie takich samych kryteriów do oceny każdego z wariantów itp.,

Przykładowo: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 października 2014 r. w sprawie wymagań w zakresie prowadzenia pomiarów wielkości emisji oraz pomiarów ilości pobieranej wody (Dz.U. z 2014 r. poz. 1542); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 września 2012 r. w sprawie dokonywania oceny poziomów substancji w powietrzu (Dz.U. z 2012 r. poz. 1032); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 czerwca 2011 r. w sprawie wymagań w zakresie prowadzenia pomiarów poziomów substancji lub energii w środowisku przez zarządzającego drogą, linią kolejową, linią tramwajową, lotniskiem lub portem (Dz.U. z 2011 r. Nr 140, poz. 824, z późn. zm.) – dla przedsięwzięć powiązanych; Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 stycznia 2010 r. w sprawie wartości odniesienia dla niektórych substancji w powietrzu (Dz.U. z 2010 r. Nr 16, poz. 87); Rozporządzenie MŚ z dnia 10 listopada 2010 r. w sprawie sposobu ustalania wartości wskaźnika hałasu LDWN (Dz. U. z 2010 r. Nr 215, poz. 1414); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie rodzajów wyników pomiarów prowadzonych w związku z eksploatacją instalacji lub urządzenia i innych danych oraz terminów i sposobów ich prezentacji (Dz.U. z 2008 r. Nr 215, poz. 1366). 33

101



metoda analiz eksperckich (np. delficka) – polegająca na zebraniu w jednym miejscu ekspertów z poszczególnych dziedzin i dyskusji oraz pracy w grupie, mająca na celu osiągnięcie najlepszego możliwego rezultatu i eliminacji zaleceń od poszczególnych ekspertów, które się wzajemnie wykluczają,



macierze i matryce – jedną z najpopularniejszych do dziś jest macierz Leopolda, poddawana modyfikacjom w zależności od rodzaju planowanego przedsięwzięcia i uwarunkowań środowiska. Macierze to po prostu zestawienia, które wskazują na powiązania pomiędzy poszczególnymi elementami przedsięwzięcia a oddziaływaniem na konkretne uwarunkowania środowiska. Oddziaływaniom przypisuje się określoną, ustaloną np. wcześniej w wyniku dyskusji w grupie ekspertów, punktację. Dzięki jasnemu i klarownemu doborowi wag do każdego z tych oddziaływań czy elementów otrzymuje się wynik analizy,



lista sprawdzająca – weryfikuje poprawność formalną i merytoryczną dokumentacji, którą posługują się różne instytucje i przedsiębiorcy, czasami także wykonawcy raportów o oddziaływaniu na środowisko. Listy sprawdzające zostały omówione szerzej w podrozdziale 3.8,



porównanie bezpośrednie – do doświadczeń z przedsięwzięć tego samego rodzaju i podobnej skali lub podobnych (np. wydobywania gazu konwencjonalnego), w tym do analogicznych przedsięwzięć realizowanych w innych krajach lub regionach. Porównania te są najczęściej stosowane przy wprowadzaniu nowych technologii/rozwiązań i materiałów na rynek i konieczności weryfikacji oddziaływania takiego przedsięwzięcia czy możliwych do zastosowania sposobów ochrony środowiska itp.,



case study/badanie indywidualnego przypadku – stosowane czasami w celach porównawczych i na potrzeby określenia oddziaływań w sytuacji, gdy istnieją indywidualne doświadczenia w zastosowaniu np. określonych nowatorskich rozwiązań ochrony środowiska, materiałów, maszyn czy technologii. Na podstawie analizy opisanego przypadku wyprowadzane są wnioski do KIP czy Raportu OOŚ,



analizy porównawcze, wielokryterialne – polegają na dobraniu kryteriów, najczęściej w 4 kluczowych obszarach: technicznym, ekonomicznym, środowiskowym i społecznym, i wag do wybranych kryteriów. Kryteria te powinny być dobrane pod kątem znaczących oddziaływań na środowisko. Ten sposób stosowany jest zwykle do oceny wariantów planowanego przedsięwzięcia. Jednym z ważniejszych elementów Raportu OOŚ jest wskazanie trudności wynikających z niedostatków techniki lub luk we współczesnej wiedzy, jakie napotkano w trakcie jego opracowania. Informacje te świadczą bowiem o niepewności w określaniu wpływu na środowisko (np. błąd metod modelowania rozprzestrzeniania się hałasu to najczęściej +/– 3dB, co przy skali logarytmicznej odpowiada za podwojenie wyliczonych odległości, luki w informacjach dotyczących budowy geologicznej mogą się przekładać na większą lub mniejszą produkcję odpadów, mniejsze bądź większe zapotrzebowanie na wodę itp.). Na podstawie tych informacji w pierwszej kolejności należy dobrać monitoring środowiska.

Poza powyższymi metodami sporządzania Raportu OOŚ istnieje szereg metod wykorzystywanych do wykonania szczegółowych badań, jeśli są potrzebne, i opracowania ich wyników [27]. Do najczęściej stosowanych należą:

102



desk study – czyli po prostu analiza zgromadzonych materiałów i ich opracowanie. Jest ona wykonywana kilka razy w trakcie opracowania dokumentów merytorycznych. W początkowym stadium cele analizy to m.in. weryfikacja kompletności otrzymanych materiałów oraz ewentualne wytypowanie miejsc do dalszych badań czy dobór metod badawczych, jeśli nie są określone przez organ w postanowieniu po procedurze scopingu,



fotointerpretacja – czyli interpretacja zdjęć lotniczych i satelitarnych. Stosowana często do wybrania miejsc do szczegółowszych badań terenowych, porównania tendencji rozwojowych środowiska, zmian w użytkowaniu – na podstawie zdjęć z kilku różnych okresów,



metoda ankietowa – na potrzeby dokumentów merytorycznych (KIP, Raportu OOŚ) wykorzystywana najczęściej w badaniach społecznych, socjologicznych, do poznania opinii społecznej np. o planowanym przedsięwzięciu,



pomiary – dają obraz jakości środowiska, wykonywane są najczęściej w oparciu o określone (referencyjne) metodyki pomiarowe (np. hałas, zanieczyszczenia powietrza, wód, gleby) [60],



kartowanie terenowe – sposób jego wykonania opiera się na doświadczeniu specjalistów i dobrych praktykach wypracowanych w danej branży. Najczęściej jest wykonywane z użyciem map i odbiorników GPS pozwalających precyzyjnie oznaczyć dane miejsce w przestrzeni, a opis cech charakterystycznych elementów środowiska odbywa się na przygotowanych wcześniej formularzach, coraz częściej wprowadzanych elektronicznie (w laptopy, tablety) od razu w terenie. Metoda używana do rozpoznawania rozmieszczenia i zależności przestrzennych wielu elementów środowiska, zarówno abiotycznego (np. osuwisk, wychodni skalnych, kapliczek i innych elementów kulturowych, punktów i ciągów widokowych, wytworów działalności człowieka), jak i biotycznego (np. tropów ssaków, miejsc rozrodu, zimowania i żerowania różnych gatunków, stanowisk chronionych roślin, zwierząt, grzybów, siedlisk, gleb, wód, zbiorników wodnych itp.),



badania przyrodnicze – do ich wykonywania wykorzystuje się często te same metody, którymi monitoruje się określone siedliska, grupy gatunków czy gatunki. Należą do nich m.in. bezpośrednie obserwacje wizualne, np. w określonych punktach na trasach przelotów ptaków, rejestracja odgłosów (ptaków, nietoperzy), zaawansowane obserwacje przy użyciu radarów, znakowania nadajnikami odłowionych osobników34, badania ryb z użyciem połowów, zdjęcia fitosocjologiczne, liczenie osobników roślin, zwierząt i grzybów na wyznaczonych transektach,



scaning laserowy (naziemny, lotniczy) – zaawansowana, szybka metoda weryfikacji zagospodarowania terenu, stanu siedlisk, położenia miejsc cennych przyrodniczo, kulturowo (np. kurhanów, pozostałości osad), wykorzystywana zwykle do dużych powierzchni (np. obszaru koncesji). Polega na wyznaczeniu za pomocą lasera pomiarowego współrzędnych X, Y, Z dużej ilości punktów, które po przetworzeniu dają trójwymiarowy obraz przestrzeni i następnie podlegają interpretacji. 3.7.

Wymagania dotyczące grafiki, map i schematów

W dokumentach merytorycznych (dla KIP to zalecenie, a dla Raportu OOŚ wymóg prawny) powinny być przedstawione w tekście lub załączone na końcu opracowania rysunki (mapy), grafiki, schematy czy zdjęcia obrazujące kluczowe zagadnienia dotyczące zarówno środowiZgodnie z przepisami ustawy o ochronie przyrody wszelkie inwazyjne metody badań wymagają uzyskania pozwolenia. 34

103

ska, jak i planowanego przedsięwzięcia, w tym rozwiązań chroniących środowisko, oraz przedstawiające w formie graficznej/kartograficznej wykonane analizy czy obliczenia. Wymagania dotyczące grafiki, map i schematów: 

skala rysunków/map powinna być dostosowana indywidualnie do każdego przypadku. Należy ją dobrać w taki sposób, aby przedstawione na rysunkach informacje były czytelne, zrozumiałe i jednoznaczne (niebudzące wątpliwości),



szata graficzna (m.in. kolorystyka, grubości linii, użyte symbole itd.) powinna być dobrana tak, aby uzyskać jak największą czytelność i przejrzystość rysunków. Użyte symbole powinny być stosowane w sposób w jak najwyższym stopniu intuicyjny, czyli tak, aby zminimalizować ryzyko błędnego zinterpretowania przedstawionych danych,



wszystkie rysunki powinny posiadać podkład mapowy. Zaleca się stosowanie przede wszystkim map topograficznych, ortofotomap oraz map zasadniczych/map do celów projektowych lub, w poszczególnych przypadkach, map tematycznych. Rodzaj i typ zastosowanych map powinny być dostosowane do treści załącznika, przedstawionych na nim informacji oraz jego skali. Podkłady mapowe powinny obrazować aktualny stan środowiska. Poprzez zestawienie map/fotografii z różnych okresów można przedstawić tendencje rozwojowe charakteryzujące dany element środowiska oraz dynamikę tego procesu na analizowanym obszarze (np. zmiany w krajobrazie, użytkowaniu gruntów, zagospodarowaniu terenu) zachodzące w danym przedziale czasu;



wszystkie rysunki muszą być wyposażone w legendę zawierającą wyjaśnienia wszelkich użytych oznaczeń. Legenda powinna znajdować się na każdym z arkuszy danego rysunku lub na pierwszej stronie załącznika stanowiącej skorowidz arkuszy załącznika. Skorowidz arkuszy powinien być wykonany dla wszystkich załączników składających się z więcej niż jednego arkusza i powinien stanowić pierwszą (tytułową) stronę danego załącznika wraz z legendą lub powinien być umieszczony na każdym z arkuszy, pod warunkiem, że nie wpłynie to negatywnie na czytelność rysunku,



każdy rysunek powinien zawierać m.in. opis skali (najlepiej z informacją na wydruku, w jakim formacie uzyskuje się daną skalę), podziałkę umożliwiającą dokonywanie szacunkowych pomiarów nawet w przypadku przeskalowania rysunku (czyli wydruku w skali innej niż pierwotna), a także różę wiatrów lub jakikolwiek inny znak pozwalający zorientować rysunek względem stron świata,



bardzo istotnym elementem jest tytuł danego rysunku. Powinien być sformułowany w taki sposób, aby jednoznacznie informował o treści rysunku. Spis załączników zamieszczony w spisie treści całego dokumentu, składający się z tytułów poszczególnych rysunków, musi pozwalać na łatwe odnalezienie załącznika graficznego przedstawiającego poszukiwany zakres informacji,



na jednym rysunku powinno być przedstawionych łącznie jak najwięcej związanych ze sobą informacji, z zastrzeżeniem zachowania czytelności i przejrzystości. Z tego względu każdorazowo należy przeanalizować łączenie niektórych zagadnień w grupy tematyczne w celu zobrazowania ich na jednym rysunku. Grupowanie takie najbezpieczniej wykonywać w sytuacji, gdy do przedstawienia jest niewielka ilość danych, lub też gdy nałożenie kilku zagadnień na siebie stanowi podstawę do analiz, których wyniki przedstawiono w części opisowej dokumentu,



załączniki graficzne powinny być stworzone w taki sposób, aby były zrozumiałe dla osób niespecjalizujących się w danym zagadnieniu.

104

Poniżej przedstawiono główne serwisy przydatne do pozyskania podkładów mapowych oraz informacji o środowisku.35 Tabela 9. Przykładowe serwisy przydatne do pozyskania podkładów mapowych oraz informacji o środowisku

ŹRÓDŁO INFORMACJI

ZAKRES INFORMACJI

http://geoportal.gov.pl

Zawiera m.in. mapy topograficzne, zarówno rastrowe, jak i cyfrowe (BDO, VMapL2), mapy tematyczne (np. hydrograficzna, sozologiczna), ortofotomapy, państwowy rejestr granic, bazę danych obiektów topograficznych (BDOT), numeryczny model terenu

http://mapy.iskok.gov.pl

Hydroportal: mapy zagrożenia powodziowego i mapy ryzyka powodziowego

http://geoportal.kzgw.gov.pl/

Zawiera m.in. podział na jednolite części wód powierzchniowych, jednolite części wód podziemnych

http://geoserwis.gdos.gov.pl/

Zawiera m.in. granice obszarów chronionych36, mapy pokrycia terenu – Corine Land Cover (CLC)

http://www.bdl.lasy.gov.pl/

Dane o lasach

http://geoportal.pgi.gov.pl/

Dane geologiczne, hydrogeologiczne, dotyczące złóż, geośrodowiskowe i wiele innych

http://epsh.pgi.gov.pl/epsh/

Dane hydrogeologiczne

3.8. Zasady i sposoby oceny dokumentów merytorycznych 3.8.1. Zalecenia ogólne Weryfikacja merytorycznej zawartości KIP i Raportu OOŚ powinna polegać na sprawdzeniu adekwatności danej informacji do etapu inwestycyjnego i procesu podejmowania decyzji przez właściwe organy administracji oraz adekwatności informacji o planowanym przedsięwzięciu i jego oddziaływaniu skierowanej do społeczeństwa. Nie mają znaczenia drobne nieścisłości, niedomówienia czy niejasności w tych dokumentach, o ile przedstawione informacje dotyczące zakresu i sposobu prezentacji danych w dokumencie odnoszące się do planowanego przedsięwzięcia, uwarunkowań środowiska, ich wzajemnych interakcji i środkach zabezpieczających nie zawierają sprzeczności i błędów i są wystarczające do podjęcia decyzji administracyjnej i określenia warunków realizacji przedsięwzięcia lub podjęcia decyzji o konieczności (lub nie) prowadzenia oceny oddziaływania na środowisko i ewentualnie określenia zakresu Raportu OOŚ.

Zalecanym źródłem podkładów mapowych i baz danych do wykorzystania przy tworzeniu części graficznej KIP i Raportu OOŚ są serwisy internetowe w formie geoportali zawierające najaktualniejsze dane. Część tych danych jest dostępna bezpłatnie np. w formie WMS czy WFS. Dla komercyjnego używania niektórych danych konieczne jest wykupienie odpowiednich licencji lub każdorazowe zamówienie niezbędnych danych/map. Bezwzględnie należy przestrzegać regulaminów poszczególnych serwisów. 35

Dane prezentowane na stronie geoserwis.gdos.gov.pl nie stanowią prawnego ustalenia lokalizacji i przebiegu granicy form ochrony przyrody. W celu dokonywania czynności prawnych oraz stosowania prawa należy posługiwać się bezpośrednio zapisami aktów prawnych o ustanowieniu lub innych istniejących aktów prawnych dotyczących formy ochrony przyrody, a w przypadku niejasności należy skontaktować się bezpośrednio z organem, w którego kompetencjach, zgodnie z ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880), dana forma się znajduje. 36

105

Dokonując oceny przedstawionego materiału merytorycznego, można posłużyć się skalą i opisem oceny dostępnymi w poradniku KE dotyczącym weryfikacji Raportu OOŚ [18]. Tabela 10. Skala i opis oceny zawartości KIP i Raportu OOŚ na podstawie poradnika metodycznego KE

Ocena Opis A.

Przedstawiono pełną informację bez braków lub wad

Przedstawiono właściwą informację zawierająca jedynie drugorzędne braki i wady, które nie mają znaczenia dla podejmowanej decyzji

Przedstawiono dostateczną informację z brakami lub wadami, które nie są istotne dla procesu podejmowania decyzji

Przedstawiono nieprzekonującą informację z brakami i wadami, które wstrzymają proces podejmowania decyzji, jednak jej uzupełnienie wymaga jedynie niewielkiego nakładu pracy

Przedstawiono bardzo skąpą informację ze znacznymi brakami i wadami, które uniemożliwią dalsze prowadzenie procesu podejmowania decyzji, a ich uzupełnienie wymaga dużego nakładu pracy.

Dzięki zastosowaniu takiego podejścia, oceniając dany dokument, skupimy się na jego brakach i wadach istotnych z punktu widzenia procesu podejmowania decyzji przez organ administracji. Analizując KIP czy Raport OOŚ, należy pamiętać o: 

obowiązujących przepisach prawa,



etapie procesu inwestycyjnego, na którym przeprowadzane jest postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko/obszar Natura 2000, np. czy wniosek o wydanie decyzji dotyczy planu ruchu zakładu wykonującego roboty geologiczne, decyzji inwestycyjnej/koncesji na wydobywanie czy projektu technicznego (np. decyzje budowlane),



kolejnych decyzjach, które trzeba uzyskać w toku procesu inwestycyjnego pod kątem oceny, czy na ich etapie niektóre elementy przedsięwzięcia, opisu środowiska czy oddziaływania na nie mogą być lepiej zbadane i ocenione (podejście od ogółu do szczegółu),



określonej charakterystyce planowanego przedsięwzięcia odniesionej do dotychczasowych przedsięwzięć tego samego lub podobnego typu (np. wydobywania gazu konwencjonalnego), skali planowanego przedsięwzięcia oraz rodzaju i skali przedsięwzięć powiązanych, wykorzystania nowych / eksperymentalnych technologii itp.,



charakterystyce konkretnych uwarunkowań środowiska w miejscu planowanego przedsięwzięcia i jego rejonie z uwzględnieniem zagadnień z art. 63 Ustawy OOŚ w przypadku KIP i art. 66 Ustawy OOŚ w przypadku Raportu OOŚ,



odbiorze społecznym planowanego przedsięwzięcia ze szczególnym uwzględnieniem społeczeństwa lokalnego, które na co dzień będzie dotknięte jego skutkami; należy zwłaszcza zwrócić uwagę na te aspekty planowanej inwestycji, które mogą budzić kontrowersje lub duże zainteresowanie społeczne,



skuteczności i wpływie na środowisko zaplanowanych rozwiązań je chroniących w odniesieniu do rzeczywistych, racjonalnych potrzeb, błędów metodyk i luk we współczesnej wiedzy,

106



sposobach monitorowania wpływu na środowisko zaplanowanych prac, zwłaszcza tych elementów środowiska w ocenie wpływu, na które nie dysponujemy pełną wiedzą, mamy luki w danych/wiedzy lub metodach oceny. Niezależnie od przyjętych sposobów oceny dokumentu należy zawsze brać pod uwagę fazę przygotowania planowanego przedsięwzięcia i kolejne decyzje w procesie inwestycyjnym, w trakcie uzyskiwania których niektóre elementy przedsięwzięcia, opisu środowiska, czy oddziaływania mogą być lepiej przedstawione i ocenione. Kluczowe w dokonanej weryfikacji jest więc odniesienie wymagań organu administracji w zakresie stopnia szczegółowości informacji adekwatnie do fazy przygotowania planowanego przedsięwzięcia. 3.8.2. Karta informacyjna przedsięwzięcia

W opracowanych do tej pory wytycznych, zarówno polskich, jak i zagranicznych, podaje się szereg metod i sposobów oceny dokumentów merytorycznych. Należą do nich przede wszystkim listy sprawdzające. Na potrzeby formalnej weryfikacji zawartości KIP taką listą sprawdzającą może być art. 3 ust. 1 pkt 5 Ustawy OOŚ. Sprawdzenie zawartości dokumentu pod kątem wymagań formalnych (spełnienia prawa) nie powinno być uzależnione od spisu treści KIP, który może być zgodny z poszczególnymi punktami prawa, może też zostać inaczej ułożony. W tym drugim przypadku lista sprawdzająca na podstawie art. 3 ust. 1 pkt 5 Ustawy OOŚ powinna zawierać kolumnę umożliwiającą wpisanie numeru odpowiedniego rozdziału. Weryfikując KIP, poza aspektami formalnymi należy zwrócić uwagę na: 

czytelność zaprezentowanych informacji,



logikę i spójność wywodu – w szczególności na to, czy wyciągnięte wnioski oraz prezentowane rozwiązania w zakresie ochrony środowiska nie kolidują ze sobą,



wykorzystanie narzędzi graficznych: map, schematów, grafik, zdjęć czy tabel,



przedstawienie treści pozwalających na podjęcie decyzji co do potrzeby prowadzenia oceny oddziaływania na środowisko – zgodność z art. 63 Ustawy OOŚ. 3.8.3. Raport OOŚ/Raport o oddziaływaniu na obszar Natura 2000

Najczęściej zarówno w praktykach międzynarodowych, jak i polskich do weryfikacji Raportu OOŚ wykorzystuje się listy sprawdzające. Sposób posługiwania się listami sprawdzającymi dobrze opisuje poradnik KE dotyczący weryfikacji Raportu OOŚ [18]. Listy sprawdzające mogą być wykorzystane zarówno przez przedsiębiorców, jak i przez organy administracji – na potrzeby sprawdzenia jego zawartości formalno-merytorycznej. Propozycja przykładowej listy sprawdzającej merytoryczną zawartość Raportu OOŚ dla pozyskania gazu ze skał łupkowych zawarta jest w opracowaniu „Studium nad problemami oceny skutków środowiskowo-przestrzennych eksploatacji gazu z łupków w województwie pomorskim i przyległych obszarach morskich” [41]. W zależności od uwarunkowań terenu, na którym mają być prowadzone prace, jak i ich skali oraz rodzaju i skali przedsięwzięć powiązanych listy sprawdzające mogą być modyfikowane pod kątem specyficznych uwarunkowań w danej gminie/gminach, województwie/województwach. Jak dowodzą wieloletnie praktyki, w tym zakresie (np. na potrzeby Krajowej i Regionalnych Komisji Ocen Oddziaływania na Środowisko) w celu sprawdzenia jakości dokumentu stosuje

107

się także opinie i koreferaty innych specjalistów – często kilku specjalistów reprezentujących różne dziedziny. Najczęściej weryfikacją tego typu obejmuje się te zagadnienia, co do których przedstawiony materiał budzi wątpliwości (np. gospodarka odpadami, oddziaływania akustyczne, wpływ na obszar Natura 2000, wpływ na JCW), albo zagadnienia techniczne wymagające spojrzenia wysoko wykwalifikowanego specjalisty w danej dziedzinie (np. hydrotechnika, wiertnika, hydrogeologa itp.). Opinie i koreferaty także powinny być opracowane w oparciu o listy sprawdzające, które przygotowuje osoba/zespół opracowujący daną opinię. Dzięki temu istnieje możliwość odtworzenia ścieżki wnioskowania wyprowadzonego w przedstawionej opinii/koreferacie. Zaleca się, aby przed przystąpieniem do weryfikacji opracowania sporządzić listę sprawdzającą informacje podane w dokumentach merytorycznych. Wkładem do takiej listy są podane w niniejszym opracowaniu kluczowe charakterystyki przedsięwzięcia i środowiska, sposoby minimalizacji oddziaływań, a także informacje podane w innych opracowaniach odnoszących się do pozyskania gazu z łupków (dotyczących rozwiązań minimalizujących, monitoringu, rekultywacji i odpadów oraz aspektów prawno-administracyjnych). Zgodnie z Wytycznymi KE dotyczącymi weryfikacji Raportu OOŚ dobry Raport OOŚ ma następujące cechy: 

ma spis treści na początku dokumentu,



posiada przejrzystą strukturę z logicznym porządkiem opisywanych zagadnień, np. procesem inwestycyjnym, elementami środowiska, rodzajem oddziaływań



zawiera przejrzysty opis procedury udzielania zezwolenia na inwestycję (opis pakietu koniecznych zezwoleń pozwalających na realizację przedsięwzięcia – do pozwoleń budowlanych włącznie) i zawiera jasne odniesienie przygotowanego dokumentu (KIP, Raportu OOŚ) do procedury



zawiera opis przewidywanych oddziaływań (ich naturę, zasięg i wielkość), podaje zakres i sposoby działań łagodzących wpływ (planowane środki minimalizujące), znaczenie nieuniknionych / pozostałych oddziaływań w odniesieniu do każdego elementu środowiska,



jest odczytywany jako pojedynczy dokument z odpowiednimi odnośnikami,



jest zwięzły, wyczerpujący i obiektywny,



zawiera pełny opis propozycji realizacji projektu,



skutecznie wykorzystuje diagramy, ilustracje, zdjęcia oraz inne elementy graficzne dla poparcia treści opisów,



zawiera terminologię spójną z glosariuszem,



zawiera odniesienia do wszystkich wykorzystanych źródeł informacji,



zawiera przejrzyste objaśnienie kwestii złożonych (np. technologii),



zawiera prawidłowy opis metod wykorzystanych do badań każdego elementu środowiska,

108



zajmuje się każdą kwestią dotyczącą środowiska w sposób, który jest proporcjonalny do jej ważności w danej sytuacji,



przedstawia dowody faktycznych konsultacji społecznych (jeśli były przez przedsiębiorcę wcześniej prowadzone), a zgodnie z wymogiem Ustawy OOŚ - informację o potencjalnych konfliktach społecznych,



zawiera klarowne omówienie innych możliwości, wariantów realizacji planowanego przedsięwzięcia,



zawiera zobowiązanie do łagodzenia skutków przedsięwzięcia (np.: przedstawionymi w dokumentacji metodami i sposobami) i monitorowania jego oddziaływań,



zawiera nietechniczne streszczenie pozbawione żargonu technicznego.

109

4. Rekomendacje dotyczące wykonywania raportów i przeprowadzania ocen oddziaływania na środowisko

WYBÓR LOKALIZACJI I PLANOWANIE KSZTAŁTU PRZEDSIĘWZIĘCIA 1. Przygotowując przedsięwzięcie do realizacji, należy pamiętać o tym, że najefektywniejsze rozwiązanie z punktu widzenia ochrony środowiska to unikanie oddziaływania. Jeśli oddziaływania nie da się uniknąć z powodów obiektywnych, to należy wdrożyć środki i działania techniczne lub/i organizacyjne, które będą je minimalizowały, ograniczą jego zasięg lub naprawią wyrządzoną szkodę. Najmniej efektywne i najdroższe rozwiązania polegają na ograniczeniu użytkowania terenu w bezpośrednim sąsiedztwie przedsięwzięcia (np. poprzez wykupienie dodatkowych działek lub ich fragmentów lub/i wypłatę odszkodowań, zmianę funkcji danego terenu) oraz kompensacji strat w środowisku. 2. Przy doborze lokalizacji planowanego przedsięwzięcia należy przede wszystkim zwrócić uwagę na aspekty środowiska wymienione w art. 63 Ustawy OOŚ. 3. Jeśli na terenie przeznaczonym pod lokalizację planowanego przedsięwzięcia z uwzględnieniem inwestycji z nim powiązanych możliwe jest występowanie zanieczyszczeń historycznych, dobrą praktyką jest wytypowanie punktów do poboru prób gleby, wody powierzchniowej, podziemnej i wykonanie badań na obecność zanieczyszczeń oraz przedstawienie w dokumentacji merytorycznej wyników wykonanych analiz wraz z określeniem sposobów oczyszczenia środowiska. PRZYGOTOWANIE DOKUMENTACJI MERYTORYCZNEJ – KIP, RAPORTU OOŚ. ZALECENIA OGÓLNE 1. Uwzględnienie skutków dla środowiska oraz sposobów jego zabezpieczania i ochrony na etapie dokumentów planistycznych będzie wskazówką w procesie oceny oddziaływania na środowisko dla planowanego przedsięwzięcia. W procedurze OOŚ należy w pierwszej kolejności zwrócić uwagę na te elementy środowiska, które wskazano w ocenie strategicznej jako potencjalnie poddane presji w wyniku planowanej działalności górniczej. 2. Na potrzeby wsparcia procesu screeningu i scopingu można posiłkować się Wytycznymi KE, które zachowały aktualność w ogólnych zasadach tego procesu, w tym w określeniu celu tej procedury. Wytyczne te zawierają m.in. listy pomocnicze do określenia konieczności oceny oddziaływania na środowisko oraz dobrania zakresu Raportu OOŚ. 3. Przy kwalifikacji przedsięwzięć należy także zwrócić uwagę na przepisy § 2 ust. 2 oraz § 3 ust. 2 i 3 Rozporządzenia OOŚ, w których znajdują się dodatkowe warunki wspierające proces kwalifikacji. W przypadku niejasności w interpretacji przedsięwzięć wymienionych w Rozporządzeniu OOŚ zaleca się skorzystanie z przewodników GDOŚ. 4. Dobre rozpoznanie i ujęcie we wniosku o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach oraz w dokumentach merytorycznych (w KIP, Raporcie OOŚ) wszystkich przedsięwzięć powiązanych z działalnością pozyskania gazu ze skał łupkowych zabezpieczy inwestora przed koniecznością uzyskiwania kolejnych DŚU przed decyzjami z art. 72 Ustawy OOŚ oraz postępowaniem dla przedsięwzięć z III grupy. Ma to kluczowe znaczenie dla skrócenia czasu uzyskiwania pozwoleń, transparentności procesu przygotowania inwestycji i jakości dokumentacji na potrzeby uzyskania finansowania, np. z banków inwestycyjnych. Przy

110

czym, przy ustaleniu zakresu wniosku o wydanie DŚU należy zwrócić uwagę na właściwość rzeczową organów administracji. Zaleca się, aby do RDOŚ kierowane były wnioski o wydanie DŚU dla przedsięwzięcia i przedsięwzięć powiązanych, dla których RDOŚ jest organem właściwym do jej wydania (np. przedsięwzięcia realizowanego w całości lub części na terenie zamkniętym), a do wójta, burmistrza, prezydenta miasta – przedsięwzięcia pozostające w zakresie kompetencji tych organów. Za każdym razem jednak dokumenty merytoryczne powinny uwzględniać cały zakres planowanego przedsięwzięcia wraz z przedsięwzięciami powiązanymi (oddziaływanie skumulowane) i jasno definiować cel realizacji planowanego przedsięwzięcia – np. budowa drogi na potrzeby poszukiwania i rozpoznawania gazu ze skał łupkowych. 5. Scoping stosuje się także dla przedsięwzięć z I grupy, jeśli przedsięwzięcie może potencjalnie oddziaływać poza terytorium Polski (procedura transgraniczna) oraz jeśli inwestor złożył wniosek wraz z KIP z zapytaniem o określenie zakresu Raportu OOŚ 6. Należy zwrócić uwagę na potrzebę powtórzenia udziału społeczeństwa w sytuacji, kiedy do dokumentacji formalnej (np. w skutek modyfikacji wniosku o wydanie DŚU) lub/i Raportu OOŚ składane są zmiany, uzupełnienia czy wyjaśnienia mogące mieć znaczenie dla społeczeństwa, a w międzyczasie udział społeczeństwa został już przeprowadzony. W takiej sytuacji, możliwe jest także, ogłoszenie i przeprowadzenie rozprawy administracyjnej otwartej dla społeczeństwa, w trakcie której przedstawione i omówione zostaną wprowadzone do dokumentów zmiany. 7. DŚU może zawierać także warunki dotyczące wykonania i przedstawienia analizy porealizacyjnej oraz monitoringu środowiska. Więcej informacji na ten temat można znaleźć w opracowaniach dotyczących rekultywacji terenu i prowadzenia monitoringu środowiska 8. W dokumentacji merytorycznej (KIP i Raporcie OOŚ) należy w pierwszej kolejności uwzględnić wymagania ochrony środowiska zawarte w decyzjach poprzedzających złożenie wniosku o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach (koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie lub koncesji na poszukiwanie, rozpoznawanie oraz wydobywanie). W przypadku konieczności ponownej procedury oceny (dla przedsięwzięć powiązanych) w Raporcie OOŚ należy się odnieść do wymagań z DŚU, a w przypadku oceny na obszary Natura 2000 (III grupa przedsięwzięć) do wymagań zawartych w poprzedzających decyzjach administracyjnych (np. warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu czy lokalizacji inwestycji celu publicznego). 9. Z punktu widzenia obowiązującego prawa oraz dobrych praktyk ważne dla całości procesu oceny oddziaływania na środowisko, w tym obszary Natura 2000, jest właściwe i jasne określenie celu realizacji danego przedsięwzięcia. Ma to szczególne znaczenie w doborze analizowanych w dokumentach merytorycznych wariantów, ponieważ powinny one spełniać założony cel. Analiza możliwych wariantów przedsięwzięcia służy nie tylko wyborowi optymalnego rozwiązania, lecz także przeprowadzeniu dowodu na możliwość uzyskania derogacji od zakazów prawnych. Z tego względu w analizie wariantów powinniśmy brać pod uwagę tylko takie, które realizują założony cel. Wariant nierealizujący zakładanego celu nie jest bowiem wariantem porównawczym. Niepełne warianty powinny być odrzucone na wczesnym etapie analiz. 10. Karta informacyjna przedsięwzięcia i Raport OOŚ powinny przedstawiać podsumowanie wykonanych analiz. Należy dążyć do tego, aby dokumenty te były krót-

111

kie, spójne i logiczne. Zaleca się, aby przedstawiały szczegółowe analizy dotyczące tych elementów środowiska, dla których (drogą eliminacji) można spodziewać się wystąpienia znaczących oddziaływań, oraz uzasadnienie braku oddziaływań dla pozostałych elementów. Jeśli to możliwe, wykonane analizy powinny być zobrazowane schematami, grafikami czy mapami. Używane w dokumencie określenia techniczne powinny być wyjaśnione w definicjach lub przedstawione w sposób zrozumiały w tekście opracowania. Wykonane na potrzeby opracowania analizy techniczne, przyrodnicze i inne mogą stanowić załączniki do KIP i Raportu OOŚ. 11. Opcjonalnie przedsiębiorca może złożyć wniosek o wydanie decyzji środowiskowej dla przedsięwzięcia z I grupy z kartą informacyjną przedsięwzięcia i z prośbą o określenie zakresu Raportu OOŚ. 12. Zgodnie z obowiązującym prawem działalności polegającej na poszukiwaniu, rozpoznawaniu i wydobywaniu kopalin ze złóż (z wyjątkiem ich składowania i magazynowania oraz chemicznych i cieplnych procesów przetwarzania tych kopalin) nie kwalifikuje się jako zakładu stwarzającego zagrożenie wystąpienia poważnej awarii przemysłowej (art. 248 ust. 2a pkt 3 POŚ). 13. Kompensacja ze względu na znacząco negatywne oddziaływanie na obszary Natura 2000 powinna zostać wykonana przed wystąpieniem szkody w środowisku. Oznacza to, że realizacja zaplanowanej inwestycji powodującej takie oddziaływanie może się rozpocząć dopiero wtedy, kiedy kompensacja zostanie zrealizowana. 14. Jeśli na tym obszarze występują drzewa lub/i krzewy, które w wyniku realizacji przedsięwzięcia trzeba będzie usunąć/zabezpieczyć, można podać ich liczbę, gatunek, obwód pnia lub powierzchnię krzewów – jak pod projekt gospodarki zielenią średnią i wysoką. Dzięki temu na etapie uzyskiwania decyzji o wycince drzew (decyzji realizacyjnej) nie będzie konieczności prowadzenia postępowania w sprawie wpływu na obszary Natura 2000. 15. Dobór rozwiązań minimalizujących wpływ na jeden element środowiska powinien być oceniony pod kątem jego wpływu na inny element środowiska. Do realizacji należy wybrać tylko takie rozwiązania organizacyjne i/lub techniczne, które nie będą wywierały znaczącego wpływu na inne elementy środowiska (np. budowa wysokiego ekranu akustycznego może mieć wpływ na zaburzenie tras przelotu ptaków na żerowiska i lęgowiska). Tym samym środki ochrony środowiska należy dobierać racjonalnie, myśląc o konsekwencjach dla innych jego składowych. 16. Monitorowanie wpływu przedsięwzięcia na różne komponenty środowiska dobrane adekwatnie do lokalnych uwarunkowań oraz podejmowanie ewentualnych działań organizacyjnych i technicznych prowadzących do minimalizowania wpływu lub nawet naprawy środowiska w przypadku wystąpienia szkody jest jednym z kluczowych działań, które powinny być podejmowane przez przedsiębiorcę. W przedstawionych opisach i analizach należy uwzględnić możliwość kumulowania się oddziaływań z innymi zrealizowanymi, będącymi w trakcie realizacji i planowanymi przedsięwzięciami. Kluczowe tu mogą być kumulacje zarówno wewnętrzne (z przedsięwzięciami powiązanymi z planowanym) i/lub zewnętrzne (z innymi przedsięwzięciami). 17. Zaleca się także podanie informacji o pomnikach przyrody, stanowiskach chronionych roślin, zwierząt i grzybów oraz chronionych siedliskach – o ile istniejący sposób zagospodarowania wskazuje, że mogą one występować. W tym przypadku także będzie miała zastosowanie odległość 500 m od zewnętrznych granic przedsięwzięcia.

112

18. Dobrą praktyką jest odniesienie granic obszarów chronionych przyrodniczo do planowanej lokalizacji/planowanych lokalizacji przedsięwzięcia i przedsięwzięć powiązanych oraz ich przedstawienie na mapach lub za pomocą prostej grafiki. Zaleca się także zawarcie w KIP kilku zdań opisu specyfiki obszarów chronionych – wybranych pod kątem potencjalnych oddziaływań inwestycji. 19. Dobrą praktyką jest obrazowanie graficzne opisywanych elementów środowiska lub przynajmniej najważniejszych z nich. Wykorzystuje się w tym celu dowolne techniki graficzne, od schematów po mapy i zdjęcia, czasami także panoramy – szczególnie przydatne w charakterystyce krajobrazu, lub nawet obrazowanie 3D oddające np. rzeźbę terenu. Wskazane jest powiązanie przedstawianych graficznie elementów z opisem lub/i zestawieniami tabelarycznymi – aby można było łatwo powiązać je z tekstem (np. poprzez zachowanie na mapie tej samej numeracji stanowisk archeologicznych, która jest w zestawieniu). 20. Możliwą do zastosowania praktyką rozpoczynającą działania w zakresie komunikacji jest przeprowadzenie ankiety wśród lokalnej społeczności oraz lokalnej władzy administracyjnej w celu uzyskania informacji na temat stanu wiedzy oraz obaw czy potrzeb związanych z planowaną inwestycją. 21. Planowanie działań komunikacyjnych przedsiębiorca powinien zacząć od:  zadania sobie pytania, jakie grupy należą do interesariuszy jego inwestycji,  zdefiniowania najważniejszych jednostek, podmiotów i osób w każdej z tych grup,  zastanowienia się nad rodzajem relacji, jakie z nimi utrzymuje,  stworzenia listy rodzajów ryzyka charakterystycznych dla postaw przyjmowanych wobec inwestycji przez konkretne grupy lub ich przedstawicieli. KARTA INFROMACYJNA PRZEDSIĘWZIĘCIA 1. W większości przypadków na podstawie informacji zawartych w KIP następuje kwalifikacja do procedury oceny oddziaływania na środowisko/na obszary Natura 2000 (procedura screeningu) i ewentualnie ustalany jest zakres Raportu OOŚ (procedura scopingu). Informacje zawarte w KIP powinny odzwierciedlać planowane przedsięwzięcie oraz jego oddziaływanie na poszczególne zidentyfikowane wrażliwe aspekty środowiska. Ważne jest, aby opis przedsięwzięcia zawierał dokładnie to, co następnie będzie realizowane. 2. Na potrzeby KIP przedsięwzięcie powinno zostać opisane krótko, spójnie i logicznie (np. z przebiegiem procesu). Przedstawiony opis powinien dostarczać pełnej, wymaganej prawem informacji podanej w sposób zrozumiały. Stosowane techniczne określenia powinny być przystępnie wyjaśnione (np. w definicjach) i jeśli to pomoże w ich uczytelnieniu – zobrazowane graficznie. W tym celu zaleca się także stosowanie map, zdjęć i schematów przedstawiających dane procesy czy rozwiązania, podsumowanych krótkim opisem wyjaśniającym. 3. W przypadku przygotowania KIP dla III grupy przedsięwzięć zakres koniecznych zawartych w niej informacji o środowisku zawężony jest do obszarów Natura 2000. Jednakże należy pamiętać, że oddziaływanie na cele ochrony obszarów Natura 2000 to także oddziaływanie na spójność sieci. Konieczne jest w związku z tym uwzględnienie w charakterystyce środowiska szlaków migracyjnych i korytarzy ekologicznych. Oddziaływanie na stan gatunku obliguje też do uwzględnienia powiązań z obszarem, np. z występującymi poza nim żerowiskami gatunku, na który planowane przedsięwzięcie może znacząco oddziaływać.

113

RAPORT O ODDZIAŁYWANIU NA ŚRODOWISKO 1.

Cechy dobrego Raportu OOŚ opisują Wytyczne KE dotyczące weryfikacji Raportu OOŚ. Zgodnie z nimi Raport OOŚ powinien być m.in. obiektywny, zwięzły i wyczerpujący oraz napisany w przystępny i zrozumiały sposób (dotyczy szczególnie objaśnień kwestii technicznych, złożonych). Ważnym jego elementem jest opis metod wykorzystanych do badań każdego z elementów środowiska oraz opis przewidywanych oddziaływań (ich naturę, zasięg i wielkość) w odniesieniu do każdego elementu środowiska. Ponadto ważne jest wskazanie środków minimalizujących, czy konieczności wykonania kompensacji przyrodniczych w powiązaniu z znaczącymi oddziaływaniami planowanego przedsięwzięcia. Raport powinien także zawierać krótki opis procedury udzielania zezwolenia na realizację przedsięwzięcia. Bardziej szczegółowo cechy dobrego Raportu OOŚ zostały przedstawione w rozdziale 3.8.3

2. Należy także opisać niepewności i luki w wiedzy lub w danych oraz źródła wiedzy, a także opracować streszczenie w języku niespecjalistycznym. Prezentowane w Raporcie OOŚ analizy i dane należy przedstawić z wykorzystaniem metod graficznych i kartograficznych. Wymagane jest także podanie nazwisk osób przygotowujących ten dokument. Czasami praktykowane jest także złożenie podpisu (uwierzytelnienie) dokumentu przez jego autorów lub tylko kierownika/koordynatora zespołu. 3. Do opisu przedsięwzięcia wykonanego w Raporcie OOŚ stosuje się te same zasady, które stosuje się do jego opisu w KIP. Dokument powinien być spójny, logiczny i zrozumiały. Raport OOŚ wraz ze streszczeniem w języku niespecjalistycznym stanowi podstawowy dokument w procedurze udziału społeczeństwa, o czym należy pamiętać w trakcie jego pisania. 4. W ramach opisu analizowanych wariantów należy przedstawić proces ich wyboru, kryteria porównania i uzasadnienie wyboru wariantu do realizacji. Jeśli były analizowane inne, odrzucone warianty, można je także podać wraz z krótkim uzasadnieniem ich eliminacji z dalszej analizy. Dzięki temu zostanie zobrazowana ścieżka dojścia do wnioskowanego wariantu. 5. Jednym z ważniejszych elementów Raportu OOŚ jest wskazanie trudności wynikających z niedostatków techniki lub luk we współczesnej wiedzy, jakie napotkano w trakcie jego opracowania. Informacje te świadczą bowiem o niepewności w określaniu wpływu na środowisko (np. błąd metod modelowania rozprzestrzeniania się hałasu to najczęściej +/– 3dB, co przy skali logarytmicznej odpowiada za podwojenie wyliczonych odległości, luki w informacjach dotyczących budowy geologicznej mogą się przekładać na większą lub mniejszą produkcję odpadów, mniejsze bądź większe zapotrzebowanie na wodę itp.). Na podstawie tych informacji w pierwszej kolejności należy dobrać monitoring środowiska. 6. Streszczenie w języku niespecjalistycznym to wizytówka projektu i inwestora. Warto poświęcić nieco czasu na jego opracowanie ze świadomością, że jest ono przede wszystkim przeznaczone dla społeczeństwa.

114

POSTĘPOWANIE ADMINISTRACYJNE I WERYFIKACJA DOKUMENTACJI MERYTORYCZNEJ (KIP, RAPORTU OOŚ) 1. W trakcie oceny oddziaływania na środowisko zaleca się przeprowadzenie, z urzędu lub na wniosek strony (np. wnioskodawcy), rozprawy administracyjnej otwartej dla społeczeństwa. Termin przeprowadzenia rozprawy nie jest zależny od procedury udziału społeczeństwa – może się ona odbyć zarówno w trakcie wyznaczonych 21 dni, jak i wcześniej lub później. Można ją przeprowadzić także na etapie procedury screeningu z KIP. Celem rozprawy jest uproszczenie i przyspieszenie postępowania. Jest to okazja do przedstawienia planowanego przedsięwzięcia społeczeństwu, poznania jego zdania oraz złożenia wyjaśnień w przypadku wątpliwości. Rozprawę administracyjną prowadzi się zgodnie z art. 89–96 KPA. 2. Zaleca się, aby przed przystąpieniem do weryfikacji opracowania sporządzić listę sprawdzającą informacje podane w dokumentach merytorycznych. Wkładem do takiej listy są podane w niniejszym opracowaniu kluczowe charakterystyki przedsięwzięcia i środowiska, sposoby minimalizacji oddziaływań, a także informacje podane w innych opracowaniach odnoszących się do pozyskania gazu z łupków (dotyczących rozwiązań minimalizujących, monitoringu, rekultywacji i odpadów oraz aspektów prawno-administracyjnych). 3. Niezależnie od przyjętych sposobów oceny dokumentu należy zawsze brać pod uwagę fazę przygotowania planowanego przedsięwzięcia i kolejne decyzje w procesie inwestycyjnym, w trakcie uzyskiwania których niektóre elementy przedsięwzięcia, opisu środowiska, czy oddziaływania mogą być lepiej przedstawione i ocenione. Kluczowe w dokonanej weryfikacji jest więc odniesienie wymagań organu administracji w zakresie stopnia szczegółowości informacji adekwatnie do fazy przygotowania planowanego przedsięwzięcia. 4. Dla spójności i transparentności całego procesu inwestycyjnego ważne jest to, aby warunki ochrony środowiska zawarte w poszczególnych, następujących po sobie dokumentach strategicznych i decyzjach administracyjnych nie były ze sobą sprzeczne. Wskazane jest natomiast ich uszczegóławianie i uzupełnianie na poszczególnych etapach tego procesu – w zależności od szczegółowości dostępnych informacji o planowanym przedsięwzięciu (podejście od ogółu w strategicznej OOŚ do szczegółu w OOŚ dla przedsięwzięcia). 5. Istotne jest, aby warunki ochrony środowiska wskazane w późniejszej, w stosunku do wydania DŚU, decyzji zatwierdzającej plan ruchu zakładu wykonującego roboty geologiczne były spójne z nałożonymi w DŚU. Z uwagi na to, iż regionalni dyrektorzy ochrony środowiska nie dysponują szczegółową wiedzą techniczną z zakresu górnictwa, zaleca się, aby warunki określone w DŚU dotyczyły przede wszystkim wskazań w zakresie ochrony przyrody oraz elementów środowiska, na które należy zwrócić szczególną uwagę w toku wydawania decyzji zatwierdzającej plan ruchu, a także wskazania standardów jakości środowiska, które mają być dotrzymane. Aspekty związane z konkretnymi, specyficznymi technicznymi rozwiązaniami i technologiami zaleca się pozostawić w gestii organów wydających decyzje zatwierdzające plany ruchu zakładu.

115

6. Na etapie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach uzyskiwanej przed decyzją zatwierdzającą plan ruchu zakładu prowadzącego roboty geologiczne (etap poszukiwania i rozpoznawania) znana jest lokalizacja otworów wiertnicznych. Natomiast w przypadku DŚU uzyskiwanej przed koncesją na wydobywanie lub decyzją inwestycyjną znane jest dokładne położenie złoża i granice terenu, na którym będzie prowadzona działalność wydobywcza. Wiedza ta powinna znaleźć odzwierciedlenie w opisach i analizach przygotowanej dokumentacji merytorycznej na potrzeby przeprowadzenia procedury OOŚ 7. Dla przedsięwzięć z I i II grupy, dla których wydawana jest decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach przez organ inny niż RDOŚ (np. dla przedsięwzięć powiązanych typu: drogi, wodociąg, gazociąg itp.), za zgodę zezwalającą na realizację przedsięwzięcia mogącego znacząco oddziaływać na obszary Natura 2000 uznaje się postanowienie uzgadniające regionalnego dyrektora ochrony środowiska wydawane w ramach procedury opiniowania przez inne organy. 8. Zgodnie z Wytycznymi KE art. 6 ust. 3 Dyrektywy siedliskowej ustanawia wymóg odpowiedniej oceny skutków przedsięwzięcia, jeżeli „istnieje prawdopodobieństwo lub ryzyko, że będzie ono znacząco oddziaływać na dany obszar. W szczególności w świetle zasady ostrożności, ryzyko takie uznaje się za istniejące, jeśli na podstawie obiektywnych przesłanek nie można wykluczyć, że przedsięwzięcie będzie znacząco oddziaływać na dany obszar. Stosowanie zasady przezorności oraz potrzeba zachowania przejrzystości procesu decyzyjnego wymagają, aby wnioski stwierdzające małe prawdopodobieństwo wystąpienia znaczących oddziaływań zostały przedstawione i udokumentowane. Natomiast w sytuacji, w której bez szczegółowej oceny można na etapie rozpoznania przyjąć (ze względu na rozmiar lub skalę przedsięwzięcia albo cech charakterystycznych obszaru Natura 2000), że znaczące oddziaływania są prawdopodobne, można bezpośrednio przejść do oceny właściwej i nie wykonywać oceny rozpoznania, czyli (screeningu)”. 9. W przypadku nałożenia obowiązku wykonania kompensacji przyrodniczej w decyzji administracyjnej zaleca się, aby zwrócono uwagę na powołanie właściwych przepisów prawnych. Kompensacja może być nałożona na mocy dwóch odrębnych ustaw: Ustawy o ochronie przyrody (art. 35), jeśli wydano zezwolenie na realizację przedsięwzięcia znacząco negatywnie oddziałującego na obszary Natura 2000, i POŚ w pozostałych przypadkach (art. 75). Istotne jest rozróżnienie tych kompensacji m.in. z uwagi na inne ich konsekwencje prawne (np. konieczność zgłoszenia kompensacji dotyczącej obszarów Natura 2000 do KE). 10. W przypadku otrzymania decyzji odmownej wnioskodawca w ciągu 14 dni od daty jej otrzymania może się od niej odwołać do organu wyższej instancji lub też zmienić skalę, rodzaj bądź lokalizację planowanego przedsięwzięcia i wystąpić raz jeszcze z wnioskiem o wydanie DŚU czy decyzji budowlanej. 11. Postanowienie RDOŚ uzgadniające warunki realizacji przedsięwzięcia jest wiążące dla organu, który wydaje decyzję realizacyjną (art. 100 Ustawy OOŚ), co oznacza, że do decyzji realizacyjnej muszą zostać przeniesione warunki z postanowienia. Co więcej, organ wydający decyzję realizacyjną nakłada obowiązek wykonania kompensacji przyrodniczej i/lub zapobiegania, ograniczania oraz monitorowania oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko, jeśli potrzeby te wynikają z postanowienia RDOŚ.

116

Bibliografia Literatura zagraniczna [1] [2] [3] [4]

[5] [6]

[7] [8]

[9]

[10]

[11] [12]

[13] [14] [15] [16] [17] [18] [19] [20]

[21]

A financial industry benchmark for determining, assessing and managing environmental and social risk in projects, The Equator Principles, 2013 An Assessment of the Environmental Implications of Oil and Gas Production: A Regional Case Study, U.S. Environmental Protection Agency, 2008 Engineering energy: unconventional gas production. Report for the Australian Council of Learned Academies, Cook P., Beck V., i in., Australia,2013 Environmental management in oil and gas exploration and production, An overview of issues and management approaches, Joint E&P Forum/UNEP Technical Publications, 1997 Environmental manual for worldwide geophysical operations, International Association of Geophysical Contractors, 2001 Good Practice Handbook. Cumulative Impact Assessment and Management: Guidance for the Private Sector in Emerging Markets, International Finance Corporation, Washington DC, 2013World Bank Group Hydraulic Fracturing Operations – Well Construction and Integrity Guidelines, API guidance document HF1, 2009 Memorandum: Multi-Agency Collaboration on Unconventional Oil and Gas Research, Multiagency: U.S. Department of Energy, U.S. Department of the Interior, and the U.S. Environmental Protection Agency, Washington, DC,2012 Ocena planów i przedsięwzięć znacząco oddziałujących na obszary Natura 2000. Wytyczne metodyczne dotyczące przepisów artykułu 6(3) i (4) Dyrektywy siedliskowej 92/43/EWG, KE, 2001 Powiązania między Ramową Dyrektywą Wodną (RDW 2000/60/WE) a dyrektywami naturowymi (dyrektywą ptasią 2009/147/WE i dyrektywą siedliskową 92/43/EWG). Najczęściej zadawane pytania, KE, 2011 Practices for Mitigating Surface Impacts Associated with Hydraulic Fracturing, API guidance document HF3, 2011 Review of State and Industry Spill Data: Characterization of Hydraulic FracturingRelated Spills, U.S. Environmental Protection Agency Office of Research and Development, Washington, DC, 2015 The Environmental Costs and Benefits of Fracking, Jackson R.B., Vengosh A., i inni, 2014 The Oil and Gas Industry: Operating in Sensitive Environments, International Petroleum Industry Environmental Conservation Association, UK Water Management Associated with Hydraulic Fracturing, API guidance document HF2, 2010 Wytyczne dotyczące OOŚ. Scoping, KE, 2001 Wytyczne dotyczące OOŚ. Screening, KE, 2001 Wytyczne dotyczące OOŚ. Weryfikacja ROŚ, KE, 2001 Wytyczne w sprawie ścisłej ochrony gatunków zwierząt ważnych dla Wspólnoty na mocy Dyrektywy siedliskowej 92/43/EWG, KE, 2007 Zalecenie Komisji z dnia 22 stycznia 2014 r. w sprawie podstawowych zasad rozpoznawania i wydobywania węglowodorów (takich jak gaz łupkowy) z zastosowaniem intensywnego szczelinowania hydraulicznego (2014/70/UE), KE, 2014 Zarządzanie obszarami Natura 2000. Postanowienia artykułu 6 dyrektywy „siedliskowej” 92/43/EWG, KE, 2000

117

Literatura krajowa [22] Analiza możliwości wykorzystania wód podziemnych na potrzeby eksploatacji gazu z formacji łupkowych na obszarze objętym pracami poszukiwawczo-rozpoznawczymi, Mikołajków J., Nidental M., Woźnicka M., Przegląd Geologiczny, 2015, w druku [23] Architektura krajobrazu, Bogdanowski J., Łuczyńska-Bruzda M., Novak Z., PWN, Warszawa, 1979 [24] Ekologia krajobrazu, Richling A., Solon J., PWN, Warszawa, 1996 [25] Geografia fizyczna Polski, Richling A., Ostaszewska K., PWN, Warszawa, 2005 [26] Kartograficzne aspekty oceny i waloryzacji przestrzeni, Senetra A., Cieślak I., Wyd. UWM, 2004 [27] Metody szczegółowych badań geografii fizycznej, Richling A. (red.), PWN, Warszawa, 1993 [28] Metodyka waloryzacji i oceny krajobrazu Litwin U., Bacior S., Piech I., Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, 2009 [29] Monitoring ptaków wodno-błotnych w okresie wędrówek. Poradnik metodyczny, GDOŚ, 2011 [30] Monitoring wybranych komponentów środowiska (gleby, wody powierzchniowe, wody podziemne) w rejonie otworu Lubocino I – badania monitoringowe po odwierceniu otworu przed realizacją szczelinowania (etap 1), badania monitoringowe po realizacji szczelinowania (etap 2), Uniwersytet Warszawski, 2011; oraz analogiczne dla otworu Opalino-2, Uniwersytet Warszawski, 2012 [31] Natura 2000 w ocenach oddziaływania przedsięwzięć na środowisko, Engel J., Ministerstwo Środowiska, 2009 [32] Ocena oddziaływania na środowisko procesu szczelinowania hydraulicznego wykonanego w otworze Łebień ŁE-2H. [33] Postępowania administracyjne w sprawach określonych ustawą z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, Zeszyty metodyczne Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, 2009 [34] Praktyki w zakresie eksploatacji ropy i gazu rekomendowane przez OPPPW, [35] Przedsięwzięcia mogące znacząco oddziaływać na środowisko – przewodnik po rozporządzeniu Rady Ministrów, Wilżak T., Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2011 [36] Przedsięwzięcia mogące znacząco oddziaływać na środowisko – przewodnik po rozporządzeniu Rady Ministrów. Suplement, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2014 [37] Przyrodnicze podstawy kształtowania krajobrazu, Wolski P., Wyd. SGGW, Warszawa, 2002 [38] Słownik geologii dynamicznej, Jaroszewski W., Marks L., Radomski A., Wydawnictwa Geologiczne, 1985 [39] Sprawozdanie z wykonania monitoringu środowiska naturalnego dla projektu: Otwór Lubocino 1, Monitoring przed wierceniem, PETROGEO, 2010 [40] Strategiczny plan adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do 2020 r. z perspektywą do 2030 r., Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 2013 [41] Studium nad problemami oceny skutków środowiskowo-przestrzennych eksploatacji gazu z łupków w województwie pomorskim i przyległych obszarach morskich, Problemy Ocen Środowiskowych. Kwartalnik, numer specjalny 2012; Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Gdańsk, 2012 [42] Środowisko i prace rozpoznawcze dotyczące gazu z łupków. Wyniki badań środowiska gruntowo-wodnego, powietrza, klimatu akustycznego, płynów technologicznych i odpadów, praca zbiorowa, Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Akademia Górniczo-Hutnicza im. S. Staszica w Krakowie, Politechnika Gdańska, Warszawa 2015 – Raport Konsorcjum Badawczego

118

[43] Środowisko i prace rozpoznawcze dotyczące gazu z łupków. Wyniki monitoringu sejsmicznego. Główny Instytut Górnictwa, Warszawa, 2015 [44] Waloryzacja środowiska przyrodniczego w planowaniu przestrzennym, Kistowski M., Korwel-Lejkowska B. (red.), Problemy Ekologii Krajobrazu, 2007, vol. 19 [45] Zmiany w postępowaniach administracyjnych w sprawach ocen oddziaływania na środowisko, Grudzińska I., Zarzecka J., Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2011 Plany ruchu zakładów wykonujących roboty geologiczne oraz projekty prac geologicznych dla otworów [46] Wysin 2H (PGNiG) [47] Wysin 3H (PGNiG) Bezpośrednio powiązane opracowania [48] Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych. Przegląd rozwiązań minimalizujących wpływ na środowisko, Deloitte, w trakcie opracowania [49] Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych. Raporty i procedura OOŚ, Deloitte, w trakcie opracowania [50] Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych. Monitoring środowiska, Deloitte, w trakcie opracowania [51] Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych. Gospodarowanie odpadami, ściekami i płynami technologicznymi, SEGI AT, materiał niepublikowany, Arch. GDOŚ, Warszawa [52] Pozyskiwanie gazu ze złóż niekonwencjonalnych. Wymogi prawno-administracyjne, K&L Gates Jamka s.k., Warszawa, 2015 Badania opinii publicznej [53] Gaz łupkowy w województwie pomorskim, http://pbs.pl/x.php/1,1119/Gaz-lupkowy-wwojewodztwie-pomorskim.html, Instytut PBS [54] Wiedza, opinie i potrzeby mieszkańców Lubelszczyzny w zakresie gazu z łupków, http://lupki.mos.gov.pl/news/porozmawiajmy-lubelszczyzna/prezentacje/tns-lublin.pdf, TNS Strony internetowe (dostęp 16.10.2015 r.) [55] http://geoportal.pgi.gov.pl [56] http://www.razemolupkach.pl [57] http://www.shale-gas-information-platform.org [58] http://www.opppw.pl/ [59] http://europa.eu.int/comm/environment/eia/eia-support [60] http://www.gios.gov.pl/pl/stan-srodowiska/pms [61] http://www.krajobraz.kulturowy.us.edu.pl/ksiazki.php [62] http://siedliska.gios.gov.pl/index.php/przewodniki-metodyczne [63] http://bip.mg.gov.pl/node/24670 [64] http://www.mg.gov.pl/Bezpieczenstwo+gospodarcze/Gospodarka+niskoemisyjna/Nar odowy+Program+Rozwoju+Gospodarki+Niskoemisyjnej [65] http://ec.europa.eu/environment/integration/energy/hc_bref_en.htm. [66] http://ochronaprzyrody.gdos.gov.pl/publikacje-i-materialy-promocyjne-2

119

Załącznik nr 1 Załącznik 1A. Zakres przedsięwzięć poszukiwania i rozpoznawania oraz wydobywania gazu ze złóż łupkowych Załącznik 1B. Powiązanie Procedury OOŚ z procesem inwestycyjnym

120

Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych

RAPORTY I PROCEDURA OOŚ

Załącznik nr 1 A - Zakres przedsięwzięć poszukiwania i rozpoznawania oraz wydobywania gazu z formacji łupkowych

DZIAŁANIA

Koncesja/ decyzja inwestycyjna

DZIAŁANIA

Koncesja

FAZA POSZUKIWANIA I ROZPOZNAWANIA B U D O WA

E K S P L O ATA C J A

Badania sejsmiczne

Przygotowanie terenu

Zabiegi intensyfikacyjne

• Zabieg intensyfikacji - szczelinowanie hydrauliczne • Pobór wód • Przygotowanie i zatłaczanie płynów technologicznych • Gospodarka odpadami (płyn pozabiegowy)

L IK W ID A C J A

Testowanie otworu • Wykonanie perforacji

Rekultywacja

Likwidacja

• Niwelacja terenu • Odbudowa infrastruktury • Zabiegi agrotechniczne i biologiczne

FAZA WYDOBYWANIA Przygotowanie terenu

B U D O WA

• Wycinka drzew i krzewów • Zdjęcie próchniczej warstwy gleby • Budowa drogi dojazdowej, parkingów • Budowa wiertni, w tym prace przygotowawcze do wykonania roboty geologicznej

Przygotowanie infrastruktury

E K S P L O ATA C J A

Wiercenie otworów

Zabiegi intensyfikacyjne

Eksploatacja złoża

• Zabieg intensyfikacji - szczelinowanie • Pobór wód • Przygotowanie i zatłaczanie płynów technologicznych • Gospodarka odpadami (płyn pozabiegowy)

L IK W ID A C J A

Likwidacja

Rekultywacja

• Niwelacja terenu • Odbudowa infrastruktury • Zabiegi agrotechniczne i biologiczne

Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych RAPORTY I PROCEDURA OOŚ Załącznik nr 1 B - Powiązanie Procedury OOŚ z procesem inwestycyjnym

FAZA POSZUKIWANIA I ROZPOZNAWANIA B U D O WA

PROCEDURY ADMINISTRACYJNE

ETAPY I DZIAŁANIA

Koncesja

Badania sejsmiczne

1. DŚU na poszukiwanie i rozpoznanie

2. Decyzja realizacyjna

Przygotowanie terenu

3. DŚU dla przedsięwzięć powiązanych

2. Decyzja realizacyjna

4. Decyzja budowlana

1.1 DŚU na poszukiwanie i rozpoznanie - wydane bez procedury OOŚ

3.1 DŚU dla przedsięwzięć powiązanych - wydane bez procedury OOŚ

1.2 DŚU na poszukiwanie i rozpoznanie - wydane po procedurze OOŚ

3.2. DŚU dla przedsięwzięć powiązanych - wydane po procedurze OOŚ

2.1 Decyzja realizacyjna - zatwierdzenie projektu robót geologicznych

4.1. Decyzja budowlana taka jak pozwolenie na budowę, zezwolenie na realizację inwestycji drogowej

2.2 Decyzja realizacyjna - wydana po weryfikacji wpływu na obszar Natura 2000

4.2 Decyzja budowlana wydana po procedurze OOŚ

2.3 Decyzja realizacyjna - wydana po ocenie oddziaływania na obszar Natura 2000

2.1 Decyzja realizacyjna taka jak pozwolenie na wycinkę drzew 2.2 Decyzja realizacyjna - wydana po weryfikacji wpływu na obszar Natura 2000

2.3 Decyzja realizacyjna - wydana po weryfikacji wpływu na obszar Natura 2000

Wiercenie otworów

E K S P L O ATA C J A

Zabiegi intensyfikacyjne

Testowanie otworu

L IK W ID AC J A

Likwidacja

Rekultywacja

Wskazania w DŚU do likwidacji

Wskazania w DŚU do rekultywacji

Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych RAPORTY I PROCEDURA OOŚ Załącznik nr 1 B - Powiązanie Procedury OOŚ z procesem inwestycyjnym

FAZA WYDOBYWANIA B U D O WA

ETAPY I DZIAŁANIA

Koncesja/ Decyzja inwestycyjna

1. DŚU dla wydobycia

2. Decyzja realizacyjna

Przygotowanie infrastruktury

2. Decyzja realizacyjna

4. Decyzja budowlana

1.1 DŚU na poszukiwanie i rozpoznanie - wydane bez procedury OOŚ

PROCEDURY ADMINISTRACYJNE

Przygotowanie terenu

1.2 DŚU na poszukiwanie i rozpoznanie - wydane po procedurze OOŚ

2.1 Decyzja realizacyjna jak zezwolenie na wycinkę drzew, budowę drogi o dł. poniżej 1 km

2.2 Decyzja realizacyjna - wydana po weryfikacji wpływu na obszar Natura 2000

2.3 Decyzja realizacyjna wydana po ocenie wpływu na obszar Natura 2000

4.1. Decyzja budowlana taka jak pozwolenie na budowę, zezwolenie na realizację inwestycji drogowej 4.2 Decyzja budowlana wydana bez procedury OOŚ 4.3 Decyzja budowlana wydana po procedurze OOŚ

E K S P L O ATA C J A

Wiercenie otworów

Zabiegi intensyfikacyjne

Eksploatacja złoża

L IK W ID AC J A

Likwidacja

Rekultywacja

Wskazania w DŚU do likwidacji

Wskazania w DŚU do rekultywacji

Powyższa publikacja zawiera jedynie informacje natury ogólnej. Deloitte ToucheTohmatsu Limited, Deloitte Global Services Limited, Deloitte Global Services Holdings Limited, Deloitte ToucheTohmatsuVerein, firmy członkowskie oraz podmioty stowarzyszone nie świadczą tym samym, ani nie przedstawiają w tej publikacji porad księgowych, podatkowych, inwestycyjnych, finansowych, konsultingowych, prawnych czy innych. Nie należy także wyłącznie na podstawie zawartych tu informacji podejmować jakichkolwiek decyzji dotyczących Państwa działalności. Przed podjęciem jakichkolwiek decyzji lub działań dotyczących kwestii finansowych czy biznesowych powinni Państwo skorzystać z porady profesjonalnego doradcy. Deloitte ToucheTohmatsu Limited, Deloitte Global Services Limited, Deloitte Global Services Holdings Limited, Deloitte ToucheTohmatsuVerein, firmy członkowskie oraz podmioty stowarzyszone nie ponoszą odpowiedzialności za jakiekolwiek szkody wynikające z wykorzystania informacji zawartych w publikacji ani za Państwa decyzje podjęte w związku z tymi informacjami. Osoby korzystające z powyższej publikacji robią to na własne ryzyko i ponoszą pełną związaną z tym odpowiedzialność. Deloitte świadczy usługi audytorskie, konsultingowe, doradztwa podatkowego i finansowego klientom z sektora publicznego oraz prywatnego, działającym w różnych branżach. Dzięki globalnej sieci firm członkowskich obejmującej 150 krajów oferujemy najwyższej klasy umiejętności, doświadczenie i wiedzę w połączeniu ze znajomością lokalnego rynku. Pomagamy klientom odnieść sukces niezależnie od miejsca i branży, w jakiej działają. 200 000 pracowników Deloitte na świecie realizuje misję firmy: stanowić standard najwyższej jakości. Specjalistów Deloitte łączy kultura współpracy oparta na zawodowej rzetelności i uczciwości, maksymalnej wartości dla klientów, lojalnym współdziałaniu i sile, którą czerpią z różnorodności. Deloitte to środowisko sprzyjające ciągłemu pogłębianiu wiedzy, zdobywaniu nowych doświadczeń oraz rozwojowi zawodowemu. Eksperci Deloitte z zaangażowaniem współtworzą społeczną odpowiedzialność biznesu, podejmując inicjatywy na rzecz budowania zaufania publicznego i wspierania lokalnych społeczności. Nazwa Deloitte odnosi się do jednej lub kilku jednostek Deloitte ToucheTohmatsu Limited, prywatnego podmiotu prawa brytyjskiego z ograniczoną odpowiedzialnością i jego firm członkowskich, które stanowią oddzielne i niezależne podmioty prawne. Dokładny opis struktury prawnej Deloitte ToucheTohmatsu Limited oraz jego firm członkowskich można znaleźć na stronie www.deloitte.com/pl/onaswww.deloitte.com/pl/onas. Copyright© 2015 Deloitte Polska, Member of Deloitte Touche Tohmatsu Limited

121

Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych REKULTYWACJA GRUNTÓW

Zespół autorski

Pod redakcją Deloitte Advisory Sp. z o.o.: Irena Pichola Rafał Rudzki Monika Walencka Klaudia Jabłońska Nadzór merytoryczny nad opracowaniem: Tomasz Palak Współpraca: Anita Kuliś Grzegorz Godlewski Iwona Rajkiewicz Łukasz Mazurek Parker Snyder Rafał Janus Zbigniew Ząbkiewicz

POZYSKIWANIE GAZU Z FORMACJI ŁUPKOWYCH REKULTYWACJA GRUNTÓW

Wydawca: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska ul. Wawelska 52/54 00-922 Warszawa www.gdos.gov.pl

Spis treści Spis tabel, schematów ......................................................................................................................................... 4 Lista skrótów użytych w treści opracowania......................................................................................................... 5 Spis aktów prawnych mających zastosowanie w opracowaniu (stan prawny na dzień 16 października 2015 r.) . 6 Słownik pojęć stosowanych w opracowaniu......................................................................................................... 8 Wstęp ................................................................................................................................................... 13

1. 1.1.

Formalnoprawna podstawa wykonania opracowania ...................................................................... 13

1.2.

Cel opracowania oraz jego odbiorcy ................................................................................................ 13

1.3.

Zastosowane podejście analityczne ................................................................................................ 15

1.4.

Proces inwestycyjny i wynikające z niego uwarunkowania dla rekultywacji ..................................... 16 Procesy poprzedzające realizację prac rekultywacyjnych .................................................................... 19

Przeznaczenie gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne ......................................... 19

2.1.

2.2. Wyłączenie gruntów rolnych lub leśnych z produkcji rolniczej lub leśnej oraz obowiązki wynikające z wyłączenia ...................................................................................................................................................... 22 2.3.

Decyzja zezwalająca na wycinkę drzew lub krzewów oraz związane z nią opłaty ........................... 26

2.4.

Oznaczenie stanu początkowego terenu ......................................................................................... 29

2.5.

Prace przygotowawcze związane z budową zakładu ...................................................................... 34

2.5.1.

Ochrona humusu i gruntu rodzimego przed zanieczyszczeniem, erozją i wietrzeniem ............... 35

2.5.2.

Ochrona gruntu przed nadmiernym zagęszczeniem ................................................................... 38

2.5.3.

Pozostałe elementy ..................................................................................................................... 38 Likwidacja zakładu ........................................................................................................................... 38

2.6. 2.6.1.

Likwidacja otworu wiertniczego po wykonaniu robót geologicznych lub odwiertu ....................... 40

2.6.2.

Dokumenty wymagane dla rozpoczęcia prac rozbiórkowych ...................................................... 41

2.6.3.

Rozbiórka obiektów budowlanych zakładu .................................................................................. 45

Rekultywacja ........................................................................................................................................ 48 3.1.

Decyzje w sprawach rekultywacji i zagospodarowania. Opis, procedura i dokumentacja ............... 48

3.1.1. Decyzja ustalająca stopień ograniczenia lub utraty wartości użytkowej gruntów, osobę obowiązaną do rekultywacji oraz kierunek i termin jej wykonania ............................................................... 49 3.1.2. 3.2.

Dokumentacja rekultywacji .......................................................................................................... 51 Rekultywacja techniczna.................................................................................................................. 53

3.2.1.

Właściwe ukształtowanie rzeźby terenu ...................................................................................... 53

3.2.2.

Pozostałe prace........................................................................................................................... 55

3.3.

Rekultywacja agrotechniczna i biologiczna ...................................................................................... 56

3.4.

Zakończenie rekultywacji i zagospodarowanie gruntów .................................................................. 57

Opis procedury i działań naprawczych w przypadku zaistnienia szkody w środowisku ....................... 63

Rekomendacje dotyczące rekultywacji gruntu ..................................................................................... 70

Bibliografia ......................................................................................................................................................... 75 Załączniki ........................................................................................................................................................... 77

Spis tabel, schematów Tabela 1. Odbiorcy o najwyższym prawdopodobieństwie wykorzystania opracowanych wytycznych ................... 14 Tabela 2. Proces administracyjny związany z rekultywacją, z uwzględnieniem decyzji, ich podstaw prawnych i organów je wydających, w odniesieniu do działań poprzedzających rekultywację i poszczególnych jej etapów ... 17 Tabela 3. Wady i zalety sposobów zabezpieczania humusu na pryzmach ........................................................... 36 Tabela 4. Nieprawidłowości przy przeprowadzaniu zabiegów rekultywacyjnych oraz metody ich naprawy .......... 60

Schemat 1 Procedura przeznaczenia gruntów w MPZP ........................................................................................ 21 Schemat 2. Procedura wydania decyzji w sprawie wyłączenia gruntów z produkcji rolniczej lub leśnej ................ 24 Schemat 3. Procedura wydania decyzji zezwalającej na wycinkę drzew lub krzewów .......................................... 27 Schemat 4. Procedura zatwierdzania PRLZG ....................................................................................................... 39 Schemat 5. Procedura wydania decyzji o pozwoleniu na rozbiórkę ...................................................................... 42 Schemat 6. Procedura zgłoszenia rozbiórki........................................................................................................... 44 Schemat 7. Procedura wydania decyzji w sprawach rekultywacji i zagospodarowania ......................................... 50 Schemat 8. Procedura wydania decyzji uznającej rekultywację gruntów za zakończoną...................................... 59 Schemat 9. Procedura uzyskania warunków przeprowadzenia działań naprawczych w środowisku w przypadku wystąpienia szkody w gatunkach chronionych, chronionych siedliskach przyrodniczych lub wodach ................... 64 Schemat 10. Procedura uzyskania warunków przeprowadzenia działań naprawczych w przypadku wystąpienia szkody w środowisku w powierzchni ziemi ............................................................................................................ 65 Schemat 11. Podział działań naprawczych, jakie powinien podjąć przedsiębiorca w przypadku szkody, która powstała w środowisku w gatunkach chronionych, chronionych siedliskach przyrodniczych lub w wodach ......... 67 Schemat 12. Rodzaje działań naprawczych prowadzonych w przypadku szkody w środowisku w powierzchni ziemi ...................................................................................................................................................................... 68

Lista skrótów użytych w treści opracowania

UŻYWANY SKRÓT

ZNACZENIE

DŚU

Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach

DCLIP

Decyzja o lokalizacji inwestycji celu publicznego

GDOŚ

Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska

KPA

Kodeks postępowania administracyjnego

KPO

Karta Przekazania Odpadu

MPZP

Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego

MŚ

Minister Środowiska

OUG

Okręgowy Urząd Górniczy

PGOW

Program gospodarki odpadami wydobywczymi

PIG-PIB

Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy

PnB

Pozwolenie na budowę

PnR

Pozwolenie na rozbiórkę

PRLZG

Plan ruchu likwidowanego zakładu górniczego

RDOŚ

Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska

WIOŚ

Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska

WUG

Wyższy Urząd Górniczy

Decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu

Zakład

Zakład wykonujący roboty geologiczne lub zakład górniczy - w zależności od kontekstu

Spis aktów prawnych mających zastosowanie w opracowaniu (stan prawny na dzień 16 października 2015 r.) Poniżej podano tylko kluczowe dla opracowania dyrektywy i akty prawa polskiego. Pogrubioną czcionką oznaczono skróty aktów prawnych używane w dokumencie. Prawo unijne Dyrektywa 94/22/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 maja 1994 r. w sprawie warunków udzielania i korzystania z zezwoleń na poszukiwanie, badanie i produkcję węglowodorów (Dz.Urz. WE L 164 z 30.05.1994, str. 3) – Dyrektywa węglowodorowa Prawo krajowe Ustawy i wydane do nich rozporządzenia: 1. Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz.U. z 2015 r. poz. 909, z późn. zm.) – Ustawa o ochronie gruntów; a) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie jednorazowego odszkodowania za przedwczesny wyrąb drzewostanu (Dz.U. z 2002 r. Nr 99, poz. 905) – Rozporządzenie w sprawie odszkodowania 2. Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. z 2015 r. poz. 196, z późn. zm.) – PGiG; a) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 lutego 2012 r. w sprawie planów ruchu zakładów górniczych (Dz.U. z 2012 r. poz. 372) – Rozporządzenie w sprawie planów ruchu b) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2011 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących projektów robót geologicznych, w tym robót, których wykonywanie wymaga uzyskania koncesji (Dz.U. z 2011 r. Nr 288, poz. 1696, z późn. zm.) – Rozporządzenie w sprawie projektów robót geologicznych c) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 22 grudnia 2011 r. w sprawie dokumentacji mierniczo-geologicznej (Dz.U. Nr 291, poz. 1713) – Rozporządzenie w sprawie dokumentacji mierniczo-geologicznej d) Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 14 czerwca 2002 r. w sprawie zagrożeń naturalnych w zakładach górniczych (Dz.U. z 2002 r. Nr 94, poz. 841, z późn. zm.) – Rozporządzenie w sprawie zagrożeń e) Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 25 kwietnia 2014 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących prowadzenia ruchu zakładów górniczych wydobywających kopaliny otworami wiertniczymi (Dz.U. z 2014 r. poz. 812) – Rozporządzenie otworowe f) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących innych dokumentacji geologicznych (Dz.U. Nr 282, poz. 1656) – Rozporządzenie w sprawie innych dokumentacji 3. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz.U. z 2013 r. poz. 1232, z późn. zm.) – POŚ 4. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz.U. z 2013 r. poz. 1409, z późn. zm.) – Pr. Bud. a) Rozporządzenie Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 21 lutego 1995 r. w sprawie rodzaju i zakresu opracowań geodezyjno-kartograficznych oraz czynności geodezyjnych obowiązujących w budownictwie (Dz.U. z 1995 r. Nr 25, poz. 133) – Rozporządzenie w sprawie opracowań geodezyjnych b) Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 25 kwietnia 2012 r. w sprawie ustalania geotechnicznych warunków posadawiania obiektów budowlanych (Dz.U. z 2012 r. poz. 463) – Rozporządzenie w sprawie posadawiania 5. Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz.U. z 2014 r. poz. 1789, z późn. zm.) – Ustawa szkodowa

6. 7.

8. 9. 10.

11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

a) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 czerwca 2008 r. w sprawie rodzajów działań naprawczych oraz warunków i sposobu ich prowadzenia (Dz.U. z 2008 r. Nr 103, poz. 664) – Rozporządzenie w sprawie działań naprawczych b) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 kwietnia 2008 r. w sprawie kryteriów oceny wystąpienia szkody w środowisku (Dz.U. z 2008 r. Nr 82, poz. 501) – Rozporządzenie w sprawie kryteriów oceny wystąpienia szkody Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz.U. z 2014 r. poz. 1153, z późn. zm.) – Ustawa o lasach Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U. z 2013 r. poz. 1235, z późn. zm.) – Ustawa OOŚ Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. z 2015 r. poz. 199, z późn. zm.) – Ustawa o planowaniu Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2013 r. poz. 267, z późn. zm.) – KPA Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. – Prawo geodezyjne i kartograficzne (Dz.U. z 2015 r. poz. 520, z późn. zm.) – Pr. Geod. i Kart. a) Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 września 2012 r. w sprawie gleboznawczej klasyfikacji gruntów (Dz.U. z 2012 r. poz. 1246) – Rozporządzenie w sprawie klasyfikacji gruntów Ustawa z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym (Dz.U. z 2013 r. poz. 1381, z późn. zm.) – UPR Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o podatku leśnym (Dz.U. z 2013 r. poz. 465, z późn. zm.) – UPL Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2013 r. poz. 627, z późn. zm.) – Ustawa o ochronie przyrody Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności (Dz.U. z 2014 r. poz. 1645, z późn. zm.) – Ustawa o systemie oceny Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2014 r., poz. 1446, z późn. zm.) – Ustawa o ochronie zabytków Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz.U. z 2013 r. poz. 21, z późn. zm.) – UoO Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne (Dz.U. z 2015 r. poz. 469) – PW

Słownik pojęć stosowanych w opracowaniu Badanie zanieczyszczenia gleby i ziemi –pomiary zawartości substancji powodującej ryzyko w glebie i ziemi, w tym pobieranie próbek, oraz związane z tymi pomiarami badania właściwości gleby i ziemi (zgodnie z art. 3 pkt 2a POŚ). Bezpośrednie zagrożenie szkodą w środowisku – wysokie prawdopodobieństwo wystąpienia szkody w środowisku w dającej się przewidzieć przyszłości (definicja według art. 6 ust. 1 Ustawy szkodowej). Działania naprawcze – wszelkie działania, w tym działania ograniczające lub tymczasowe, podejmowane w celu naprawy lub zastąpienia w równoważny sposób elementów przyrodniczych lub ich funkcji, które uległy szkodzie, a także działania kompensacyjne. Do działań naprawczych zalicza się w szczególności przeprowadzenie remediacji, przywracanie naturalnego ukształtowania terenu, zalesianie, zadrzewianie lub tworzenie skupień roślinności, reintrodukcję zniszczonych gatunków, prowadzące do usunięcia zagrożenia dla zdrowia ludzi oraz do przywracania równowagi przyrodniczej na danym terenie (definicja według Ustawy szkodowej). Działania zapobiegawcze – działania podejmowane w związku ze zdarzeniem, działaniem lub zaniechaniem powodującym bezpośrednie zagrożenie szkodą w środowisku w celu zapobieżenia szkodzie lub zmniejszenia szkody, w szczególności wyeliminowanie lub ograniczenie emisji (definicja według art. 6 pkt 4 Ustawy szkodowej). Emisja – wprowadzane bezpośrednio lub pośrednio, w wyniku działalności człowieka, do powietrza, wody, gleby lub ziemi: a) substancje, b) energie, takie jak ciepło, hałas, wibracje lub pola elektromagnetyczne (art. 3 pkt 4 POŚ). Funkcje elementów przyrodniczych – rozumie się przez to przydatność gatunków chronionych, chronionych siedlisk przyrodniczych, wody lub powierzchni ziemi dla innych elementów przyrodniczych lub ludzi (zgodnie z art. 6 pkt 6 Ustawy szkodowej). Grunty zdegradowane – grunty, których rolnicza lub leśna wartość użytkowa zmalała, w szczególności w wyniku pogorszenia się warunków przyrodniczych albo wskutek zmian środowiska oraz działalności przemysłowej, a także wadliwej działalności rolniczej (definicja według art. 4 pkt 16 Ustawy o ochronie gruntów). Grunty zdewastowane – grunty, które utraciły całkowicie wartość użytkową w wyniku pogorszenia się warunków przyrodniczych albo wskutek zmian środowiska oraz działalności przemysłowej, a także wadliwej działalności rolniczej (definicja według art. 4 pkt 17 Ustawy o ochronie gruntów). Historyczne zanieczyszczenie – rozumie się przez to zanieczyszczenie powierzchni ziemi, które zaistniało przed dniem 30 kwietnia 2007 r. lub wynika z działalności, która została zakończona przed tym dniem. Jest nią także szkoda w środowisku w powierzchni ziemi w rozumieniu art. 6 pkt 11 lit. c Ustawy szkodowej, spowodowana przez emisję lub zdarzenie, od którego upłynęło więcej niż 30 lat. Humus – tzw. próchnica; bezpostaciowe organiczne szczątki w różnym stadium mikrobiologicznego i fizykochemicznego procesu rozkładu, głównie roślinne, nagromadzone w glebie albo na jej powierzchni. Humus wykorzystywany jest w rolnictwie jako nawóz. Inne kierunki rekultywacji – w niniejszym opracowaniu pod tym pojęciem rozumie się takie kierunki, które wymagają wykonania docelowych zabiegów zapewniających odpowiednie

wykorzystanie zrekultywowanych gruntów na dydaktyczne, przyrodnicze, rybackie.

inne

cele,

np.

wodne,

rekreacyjne,

Instalacja – w niniejszym opracowaniu pod pojęciem instalacji rozumie się zespól maszyn wraz z wyposażeniem, powiązanych technologicznie, w których skład wchodzą maszyny wiertnicze i energetyczne niezbędne do wykonania otworu wiertniczego o zaplanowanej konstrukcji przy wykorzystaniu różnych technik i technologii wiercenia oraz zabiegów technologicznych przewidzianych do wykonania w otworze. Kierunek leśny rekultywacji – taki, który po zakończeniu prac rekultywacyjnych spowoduje działalność leśną właścicieli, posiadaczy lub zarządców lasów w zakresie urządzania, ochrony i zagospodarowania lasu, utrzymywania i powiększania zasobów i upraw leśnych, gospodarowania zwierzyną, pozyskiwania – z wyjątkiem skupu – drewna, żywicy, choinek, karpiny, kory, igliwia, zwierzyny oraz płodów runa leśnego, a także sprzedaż tych produktów w stanie nieprzerobionym (w rozumieniu art. 1 ust. 3 UPL). Kierunek rolniczy rekultywacji – taki, który po zakończeniu prac rekultywacyjnych będzie przewidywał prowadzenie działalności rolniczej w rozumieniu art. 2 ust 2 UPR, czyli w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, w tym w zakresie produkcji materiału siewnego, szkółkarskiego, hodowlanego oraz reprodukcyjnego, produkcji warzywniczej, roślin ozdobnych, grzybów uprawnych, sadownictwa, hodowli i produkcji materiału zarodowego ssaków, ptaków i owadów użytkowych, produkcji typu przemysłowego, fermowego oraz chowu i hodowli ryb. Likwidacja zakładu – na potrzeby niniejszego opracowania w zależności od kontekstu rozumiana jako likwidacja zakładu górniczego lub jako rozbiórka wiertni oraz likwidacja otworów wiertniczych. Likwidacja zakładu górniczego – na potrzeby niniejszego opracowania rozumiana jako likwidacja odwiertów, obiektów zakładu górniczego, instalacji, a także demontaż urządzeń. Obowiązki przedsiębiorcy związane z likwidacją zakładu zostały opisane w art. 129 PGiG a sposób jego wykonania określa plan ruchu likwidowanego zakładu górniczego. Obiekt budowlany – budynek, budowla bądź obiekt małej architektury wraz z instalacjami zapewniającymi możliwość użytkowania obiektu zgodnie z jego przeznaczeniem, wzniesiony z użyciem wyrobów budowlanych (zgodnie z art. 3 pkt 1 Pr. Bud.). Obiekt liniowy – obiekt budowlany, którego charakterystycznym parametrem jest długość, w szczególności droga wraz ze zjazdami, linia kolejowa, wodociąg, kanał, gazociąg, ciepłociąg, rurociąg, linia i trakcja elektroenergetyczna, linia kablowa nadziemna i umieszczona bezpośrednio w ziemi, podziemna, wał przeciwpowodziowy oraz kanalizacja kablowa, przy czym kable w niej zainstalowane nie stanowią obiektu budowlanego lub jego części ani urządzenia budowlanego (zgodnie z art. 3 pkt 3a Pr. Bud.). Obiekt małej architektury – niewielkie obiekty, w szczególności: obiekty kultu religijnego np. kapliczki, krzyże przydrożne, figury (zgodnie z art. 3 pkt 4 Pr. Bud.). Plac wiertni – określenie potoczne, stosowane zarówno w dokumentacjach, jak i decyzjach administracyjnych, w rozumieniu placu, na którym posadowione jest urządzenie wiertnicze. Inaczej wiertnia lub teren wiertni. Ponowne użycie – działanie polegające na wykorzystywaniu produktów lub części produktów niebędących odpadami ponownie do tego samego celu, do którego były przeznaczone (definicja według art. 3 ust. 1 pkt 18 UoO).

Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych – proces rozumiany, jako wszelkie działania realizowane przez przedsiębiorców i organy administracji od etapu ubiegania się o koncesję, poprzez prowadzenie działań w zakresie poszukiwania i rozpoznawania złóż gazu w skałach łupkowych oraz wydobywania gazu ze skał łupkowych, aż po likwidację zakładów oraz rekultywację gruntu po zakończeniu prowadzenia prac. Proces inwestycyjny – na potrzeby niniejszego opracowania rozumiany jest jako ciąg następujących po sobie zdarzeń wymaganych do realizacji prac związanych z poszukiwaniem i rozpoznawaniem oraz wydobywaniem gazu z formacji łupkowych (pozyskiwanie gazu). Uwzględnia on proces administracyjny oraz etapy budowy, eksploatacji i likwidacji, a w ich obrębie główne składowe procesu wybrane pod kątem ich ingerencji w środowisko, np. badania sejsmiczne, wiercenie, zabiegi intensyfikacyjne, przygotowanie infrastruktury i inne (uproszczony proces inwestycyjny został przedstawiony na schemacie w załączniku nr 1B – przedstawiono na nim powiązanie pomiędzy rekultywacją i działaniami ją poprzedzającymi z procesem inwestycyjnym). Przedsiębiorca – na potrzeby niniejszego opracowania pojęcie przedsiębiorcy zawężono do podmiotów posiadających lub ubiegających się o koncesję na poszukiwanie i rozpoznawanie złoża węglowodorów oraz wydobywanie węglowodorów ze złoża lub wydobywanie węglowodorów ze złoża, prowadzących działalność regulowaną ustawą – Prawo geologiczne i górnicze. Podmiot planujący podjęcie realizacji przedsięwzięcia zgodnie z Ustawą OOŚ. Potocznie inwestor. Przedsięwzięcie – zamierzenie budowlane lub inna ingerencja w środowisko polegająca na przekształceniu lub zmianie sposobu wykorzystania terenu, w tym również na wydobywaniu kopalin; przedsięwzięcia powiązane technologicznie kwalifikuje się jako jedno przedsięwzięcie, także jeżeli są one realizowane przez różne podmioty (zgodnie z art. 3 ust. 1 Ustawy OOŚ). Definicji przedsięwzięcia nie stosuje się do bieżących robót utrzymaniowych, do wykonywania, których zobowiązany jest zarządzający terenem przepisami odrębnymi. Przeznaczenie gruntów na cele nierolnicze lub nieleśne – ustalenie innego niż rolniczy lub leśny sposobu użytkowania gruntów rolnych oraz innego niż leśny sposobu użytkowania gruntów leśnych (definicja według art. 4 pkt 6 Ustawy o ochronie gruntów). Rekultywacja – proces mający na celu przywrócenie gruntom zdegradowanym/zdewastowanym ich biologicznej aktywności oraz wartości użytkowych sprzed jej utraty. Jest to nadanie lub przywrócenie gruntom zdegradowanym lub zdewastowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg (definicja według art. 4 pkt 18 ustawy o ochronie gruntów). Remediacja – poddanie gleby, ziemi i wód gruntowych działaniom mającym na celu usunięcie lub zmniejszenie ilości substancji powodujących ryzyko, ich kontrolowanie oraz ograniczenie rozprzestrzeniania się, tak aby teren zanieczyszczony przestał stwarzać zagrożenie dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, z uwzględnieniem obecnego i, o ile jest to możliwe, planowanego w przyszłości sposobu użytkowania terenu. Remediacja może polegać na samooczyszczaniu, jeżeli przynosi największe korzyści dla środowiska (definicja według art. 3 pkt 31b POŚ). Robota geologiczna – wykonywanie w ramach prac geologicznych wszelkich czynności poniżej powierzchni terenu, w tym przy użyciu środków strzałowych, a także likwidacja wyrobisk po tych czynnościach (zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 11 PGiG).

Stan początkowy – stan i funkcje środowiska oraz poszczególnych elementów przyrodniczych przed wystąpieniem szkody w środowisku, oszacowane na podstawie dostępnych informacji. Przez szkodę w środowisku w powierzchni ziemi rozumie się w szczególności stan określony w raporcie początkowym, o którym mowa w POŚ albo, jeżeli nie ma dostępnych informacji na temat stanu początkowego lub jeśli w raporcie początkowym stwierdzono przekroczenie dopuszczalnych zawartości substancji powodujących ryzyko – stan zgodny z dopuszczalnymi zawartościami substancji powodujących ryzyko (definicja według ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Ustawa szkodowa). Szkoda w środowisku – (definicja według art. 6 pkt 11 Ustawy szkodowej) negatywna, mierzalna zmiana stanu lub funkcji elementów przyrodniczych, oceniona w stosunku do stanu początkowego, która została spowodowana bezpośrednio lub pośrednio przez działalność prowadzoną przez podmiot korzystający ze środowiska:  w gatunkach chronionych lub chronionych siedliskach przyrodniczych, mająca znaczący negatywny wpływ na osiągnięcie lub utrzymanie właściwego stanu ochrony tych gatunków lub siedlisk przyrodniczych. Szkoda w gatunkach chronionych lub chronionych siedliskach przyrodniczych nie obejmuje uprzednio zidentyfikowanego negatywnego wpływu wynikającego z działania podmiotu korzystającego ze środowiska zgodnie z decyzjami odpowiednich organów.  w wodach mająca znaczący negatywny wpływ na potencjał ekologiczny, stan ekologiczny, chemiczny lub ilościowy wód  w powierzchni ziemi, przez co rozumie się zanieczyszczenie gleby lub ziemi, w tym w szczególności zanieczyszczenie mogące stanowić zagrożenie dla zdrowia ludzi. Środowisko – ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności: powierzchnia ziemi, kopaliny, wody, powietrze, krajobraz, klimat oraz elementy różnorodności biologicznej, a także wzajemne oddziaływania pomiędzy tymi elementami (art. 3 pkt 39 POŚ). Urządzenia wodne – urządzenia służące kształtowaniu zasobów wodnych oraz korzystaniu z nich, w tym m.in. kanały, rowy, wyloty urządzeń kanalizacyjnych służące wprowadzaniu ścieków do wód lub do urządzeń wodnych oraz wyloty urządzeń służące do wprowadzania wody do wód lub urządzeń wodnych (zgodnie z art. 9 ust. 1 pkt 19 PW). Urządzenie wiertnicze (wiertnica) – powiązany kinematycznie układ podzespołów składający się z różnych mechanizmów pozwalających na manewrowanie przewodem wiertniczym (jego obracanie i prace dźwigowe) oraz wykonywanie innych zadań niezbędnych do wiercenia otworu (np. płukanie otworu). W skład wiertnicy w zależności od jej budowy i techniki wiercenia wchodzą różne podzespoły: napęd, systemy przeniesienia napędu, elementy podtrzymujące przewód wiertniczy (wieża, maszt, wieżomaszt), system wyciągu wiertniczego, systemy mechanizmów napędowych, stołu wiertniczego lub głowicy wiercącej (top drive), oraz pomp płuczkowych, wciągarek itp. Utrata lub ograniczenie wartości użytkowej gruntów – całkowity zanik albo zmniejszenie zdolności produkcyjnej gruntów (definicja według art. 4 pkt 15 Ustawy o ochronie gruntów). Wiertnia – zespół urządzeń i zabudowań wiertniczych w miejscu wykonywania otworu wiertniczego (potocznie plac wiertni bądź plac do posadowienia urządzenia wiertniczego). Władający powierzchnią ziemi – właściciel nieruchomości, a jeżeli w ewidencji gruntów i budynków prowadzonej na podstawie Pr. Geod. i Kart. ujawniono inny podmiot władający gruntem – podmiot ujawniony jako władający (zgodnie z art. 3 pkt 44 POŚ).

Wyłączenie gruntów z produkcji rolniczej lub leśnej – rozpoczęcie innego niż rolnicze lub leśne użytkowania gruntów. Nie uważa się za wyłączenie z produkcji gruntów pod wchodzącymi w skład gospodarstw rolnych budynkami mieszkalnymi oraz innymi budynkami i urządzeniami służącymi wyłącznie produkcji rolniczej oraz przetwórstwu rolnospożywczemu jeżeli przerwa w rolniczym użytkowaniu tych obiektów jest spowodowana zmianą kierunków produkcji rolniczej i trwa nie dłużej niż 5 lat (definicja według art. 4 pkt 11 Ustawy o ochronie gruntów). Zagospodarowanie gruntów – rozumie się przez to rolnicze, leśne lub inne użytkowanie gruntów zrekultywowanych (definicja według art. 4 pkt 19 Ustawy o ochronie gruntów). Zakład górniczy – wyodrębniony technicznie i organizacyjnie zespół środków służących bezpośrednio do wykonywania działalności regulowanej PGiG, m.in. w zakresie wydobywania kopalin ze złóż, w tym wyrobiska górnicze, obiekty budowlane, urządzenia oraz instalacje. Zakład stanowi zorganizowaną masę majątkową obejmującą rzeczy i składniki niematerialne służące do wykonywania działalności w zakresie wydobywania kopalin ze złóż. Zakład wykonujący roboty geologiczne – analogicznie do pojęcia zakładu górniczego jest to wyodrębniony technicznie i organizacyjnie zespół środków służących bezpośrednio do wykonywania działalności regulowanej PGiG w zakresie wykonywania robót geologicznych, w tym wyrobiska górnicze, obiekty budowlane, urządzenia oraz instalacje. Zakład stanowi zorganizowaną masę majątkową obejmującą rzeczy i składniki niematerialne służące do wykonywania działalności w zakresie poszukiwania i rozpoznawania złóż. Do ruchu zakładu wykonującego roboty geologiczne stosuje się odpowiednio przepisy o ruchu zakładu górniczego (na podstawie art. 86 PGiG).

1. Wstęp 1.1.

Formalnoprawna podstawa wykonania opracowania

Doświadczenia zdobyte podczas poszukiwania, rozpoznawania i wydobywania węglowodorów ze złóż w Polsce wskazują, iż zbieżne podejście podmiotów z sektorów publicznego i prywatnego do kwestii technicznych i administracyjnych związanych z prowadzoną w tym zakresie działalnością ułatwiłoby dalszy rozwój tego sektora. W świetle obecnych zmian w postrzeganiu znaczenia działalności człowieka szczególnej uwagi wymaga zadbanie o minimalizację wpływu pozyskiwania gazu ziemnego i ropy naftowej z nowego typu złóż w formacjach łupkowych na środowisko. Z tego też względu niezmiernie istotnym elementem jest zaprezentowanie zarówno przedsiębiorcom, jak i organom administracji na szczeblu centralnym, regionalnym oraz lokalnym dobrych praktyk oraz rekomendacji, które ułatwiać będą analizę wymagań prawnych, a także innych zaleceń związanych z pozyskiwaniem gazu z formacji łupkowych. Wypracowanie dobrych praktyk i rekomendacji jest przedmiotem analizy prowadzonej w ramach opracowania zbiorczego Wytyczne dotyczące ochrony środowiska przy realizacji prac związanych z pozyskiwaniem gazu ze złóż łupkowych, przygotowywanego przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska, składającego się, łącznie z niniejszym, z pięciu opracowań [12-15]. Jednym z nich są Wytyczne dotyczące rekultywacji terenu na obszarach pozyskiwania gazu ze złóż łupkowych, opracowane przez Deloitte Advisory Sp. z o.o. na podstawie umowy nr 111/GDOS/2015 z dnia 28 lipca 2015 r., zawartej między Skarbem Państwa – Ministrem Środowiska, w imieniu którego działa Pan Michał Kiełsznia, Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska – a Deloitte Advisory Sp. z o.o. Zgodnie ze Szczegółowym Opisem Przedmiotu Zamówienia (SOPZ) opracowanie obejmuje zbiór wytycznych dla organów administracji wydających decyzje ustalające kierunki rekultywacji oraz wytyczne dla przedsiębiorców i podmiotów wykonujących prace rekultywacyjne gruntów na terenach objętych przedsięwzięciami związanymi z pozyskiwaniem gazu ze skał łupkowych. Wytyczne nie mają charakteru prawnie obowiązujących zasad postępowania, a ich stosowanie może się odbywać na zasadzie dobrowolności. Pomocniczo niniejszy dokument zawiera również analizy działań oraz procedur związanych pośrednio z procesem rekultywacji, a także niektórych procesów ją poprzedzających, wpływających na sposób realizacji prac rekultywacyjnych gruntów. Zasadność ich opisania wynika z faktu, iż zgodnie z Ustawą o ochronie gruntów rekultywację planuje się, projektuje i realizuje na wszystkich etapach działalności przemysłowej. W związku z powyższym w opracowaniu przedstawiono kluczowe procesy poprzedzające rekultywację w rozdziale 2., a rekultywację w rozdziale 3. Rozdział 4 został poświęcony opisowi procedury i działań naprawczych w przypadku zaistnienia szkody w środowisku, która została potraktowana jako osobne zagadnienie, mające szczególne znaczenie dla zakończenia rekultywacji.

1.2.

Cel opracowania oraz jego odbiorcy

W opracowaniu zostały szczegółowo wskazane elementy i etapy rekultywacji oraz odnoszące się do nich procedury, najlepsze praktyki i rekomendacje ekspertów (zarówno w obszarze administracyjnym, jak i technicznym), których celem jest ułatwienie:

 spełnienia wymogów prawno-administracyjnych związanych z działaniami w tym zakresie,  planowania i realizacji prac poprzedzających rekultywację w celu zapobiegania lub ograniczenia zaistnienia szkody w środowisku,  przeprowadzenia poszczególnych etapów rekultywacji gruntów, zdegradowanych w wyniku prowadzenia prac rozpoznawczych lub wydobywczych. W początkowej fazie realizacji prac nad niniejszym opracowaniem przeprowadzono analizę grup jego odbiorców. Wskazani w Tabeli 1. odbiorcy o najwyższym prawdopodobieństwie wykorzystania opracowania są bezpośrednio zaangażowani w rekultywację i mogą wykorzystywać opracowanie procesie planowania, przeprowadzania rekultywacji oraz wydawania związanych z nią decyzji administracyjnych. Tabela 1. Odbiorcy o najwyższym prawdopodobieństwie wykorzystania opracowanych wytycznych

SEKTOR PRYWATNY

ORGANY ADMINISTRACJI

 

przedsiębiorcy firmy świadczące usługi, w szczególności: firmy serwisowe, nadzorujące, konsultanci środowiskowi i projektanci

           

Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Ministerstwo Środowiska urzędy marszałkowskie urzędy wojewódzkie starostwa powiatowe urzędy gmin regionalne dyrekcje Lasów Państwowych dyrekcje parków narodowych Wyższy Urząd Górniczy okręgowe urzędy górnicze Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska regionalne dyrekcje ochrony środowiska

Należy pamiętać, że grupa odbiorców opracowania obejmuje także osoby i organizacje/instytucje, których zakres odpowiedzialności nie jest powiązany z przeprowadzaniem rekultywacji. Z tego względu wytyczne mogą być postrzegane jako kompendium wiedzy pomocnej w zrozumieniu tego procesu. Odbiorcami, którzy w taki sposób mogą wykorzystać opracowanie są pozostałe organy administracji, takie jak Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Infrastruktury, Ministerstwo Skarbu Państwa, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, regionalne zarządy gospodarki wodnej, Urząd Dozoru Technicznego, Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, wojewódzkie inspektoraty ochrony środowiska, Główny Inspektorat Sanitarny), organy sądownictwa (w szczególności samorządowe kolegia odwoławcze), ale również instytuty naukowo-badawcze, organizacje branżowe ogólnokrajowe i zagraniczne, uczelnie oraz szkoły wyższe, zainteresowana społeczność i media. Zawartość i układ opracowania zostały dostosowane do grup odbiorców o najwyższym prawdopodobieństwie wykorzystania wytycznych. Tekst został jasno podzielony w obrębie omawianych zagadnień na strefę dla przedsiębiorcy i dla organu administracji, z uwzględnieniem obszarów lub działań, w jakich potencjalnie opracowanie mogłoby zostać przez nich wykorzystane. W przedstawionych rekomendacjach zastosowano oznaczenia graficzne, które precyzyjnie wskazują ich odbiorcę: Wskazówki dla przedsiębiorców

Wskazówki dla organów administracji

1.3.

Zastosowane podejście analityczne

Zgodnie z przyjętymi założeniami opracowanie ma na celu wsparcie przedsiębiorców i organów administracji we wdrażaniu niezbędnych procedur administracyjnych, aby zapewnić jak najlepszą ochronę środowiska. Ponadto dokument przedstawia najlepsze praktyki i rekomendacje ekspertów w zakresie przeprowadzania rekultywacji na terenach objętych przedsięwzięciami związanymi z pozyskiwaniem gazu ze skał łupkowych. Przyjęte założenia miały wpływ na metodę realizacji prac analitycznych, które zostały oparte na 4 filarach: 1. pozyskane dane i informacje publiczne, 2. wyniki przeprowadzonych badań ankietowych i wywiadów pogłębionych, 3. doświadczenie i praktyka ekspertów, 4. weryfikacja wytycznych przez członków grupy roboczej, Filar 1 obejmował zebranie danych i informacji dostępnych publicznie, takich jak normy krajowe i międzynarodowe, akty prawne, decyzje administracyjne oraz inne dokumenty przygotowywane przez przedsiębiorców w ramach procedur administracyjnych, w tym m.in. raporty oceny oddziaływania na środowisko, plany ruchu zakładów górniczych i zakładów wykonujących roboty geologiczne, projekty prac geologicznych, karty informacyjne przedsięwzięć, projekty rekultywacji gruntu. Wykorzystane zostały także publikacje opracowane przez polskie i zagraniczne organizacje odnoszące się do zarządzania ryzykiem środowiskowym w trakcie realizacji projektów poszukiwawczych i wydobywczych, w tym przede wszystkim Raport Konsorcjum Badawczego [10] wraz z raportami cząstkowymi przedstawiającymi zakres i wyniki prac zrealizowanych w poszczególnych lokalizacjach. W ramach filaru 2 zostały przeprowadzone badania ankietowe oraz indywidualne wywiady pogłębione. O wypełnienie ankiet poproszono przedstawicieli organów administracji, zarówno na szczeblu centralnym, regionalnym, jak i lokalnym, a także przedstawicieli wybranych przedsiębiorców, którzy zaangażowani byli w prace poszukiwawczorozpoznawcze złóż gazu w skałach łupkowych w Polsce. Wykonawca przeprowadził szereg spotkań z ekspertami branżowymi w celu zapoznania się z najlepszymi praktykami stosowanymi w trakcie prowadzenia prac związanych z pozyskiwaniem gazu z formacji łupkowych. Informacje zostały zebrane i zweryfikowane przy wykorzystaniu wiedzy i doświadczenia zespołu Wykonawcy (filar 3). Pozwoliło to na przygotowanie wstępnych rekomendacji, a w wyniku przeprowadzanych konsultacji wypracowane zostały propozycje wytycznych. Zaproponowane praktyki zostały następnie przedyskutowane z grupą roboczą (filar 4), a ich ostateczny kształt został skonsultowany z przedstawicielami ww. grupy, których doświadczenie i wiedza ekspercka odnosiły się do przedmiotu niniejszego opracowania. We współpracę nad przygotowaniem opracowania, w ramach grupy roboczej, zaangażowani byli przedstawiciele:  Ministerstwa Środowiska,  Ministerstwa Skarbu Państwa,  Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska i regionalnych dyrekcji ochrony środowiska,  Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska i wojewódzkich inspektoratów ochrony środowiska,  Wyższego Urzędu Górniczego i okręgowych urzędów górniczych,  Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego,  Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej,  Urzędu Dozoru Technicznego,  Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego, 15

      

Polskiej Akademii Nauk, Głównego Instytutu Górnictwa w Katowicach, Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie, Politechniki Gdańskiej, Organizacji Polskiego Przemysłu Poszukiwawczo-Wydobywczego, Konfederacji Lewiatan, Europejskiego Centrum Ekologicznego.

Analiza wykorzystanych źródeł wiedzy Przeprowadzona analiza zebranych informacji ze źródeł wiedzy wskazanych w bibliografii, takich jak unijne i polskie akty prawne, normy i przepisy branżowe, dokumenty strategiczne i literatura branżowa, stanowiła podstawę niniejszego opracowania. Natomiast praktyka Wykonawcy w zakresie prowadzenia rekultywacji oraz analizy zebranej dokumentacji technicznej i decyzji administracyjnych, w tym decyzji o wyłączeniu z produkcji rolniczej lub leśnej, projektów rekultywacji gruntu, projektów budowy zakładów, protokołów z przeprowadzonych oględzin, decyzji o uznaniu rekultywacji za zakończoną, przeprowadzonych na obszarach pozyskiwania gazu ze skał łupkowych, pozwoliła na wypracowanie obiektywnych i spójnych ścieżek postępowania. 1.4.

Proces inwestycyjny i wynikające z niego uwarunkowania dla rekultywacji

Na potrzeby niniejszego opracowania proces inwestycyjny rozumiany jest jako ciąg kolejnych zdarzeń następujących po sobie w celu pozyskiwania gazu ze skał łupkowych. Przedsięwzięciami wchodzącymi w jego skład są działania służące wykonywaniu prac poszukiwawczych, rozpoznawczych lub wydobywczych gazu ze skał łupkowych lub inne działania powiązane, prowadzone w celu wykonania wyżej wskazanych prac. Zakres przedsięwzięć został przedstawiony w załączniku nr 1A. Podejmowanie i wykonywanie działalności w zakresie poszukiwania i rozpoznawania oraz wydobywania węglowodorów ze złóż jest dozwolone tylko wówczas, jeżeli nie naruszy przeznaczenia nieruchomości określonego w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego oraz w odrębnych przepisach. W przypadku braku MPZP ww. czynności jest dopuszczalne tylko wówczas, jeżeli nie naruszy sposobu wykorzystywania nieruchomości ustalonego w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w odrębnych przepisach (art. 7 PGiG). Rekultywacja w procesie inwestycyjnym Ramy prawne dla rekultywacji ustanawia ustawa o ochronie Gruntów rolnych i leśnych. W odniesieniu do działalności górniczej zastosowanie znajdzie PGIG oraz Rozporządzenie otworowe określające m.in. czynności związane z likwidacją otworu lub odwiertu, a szczegółowe wymagania planu ruchu likwidowanego zakładu górniczego (lub oznaczonej jego części), wydobywającego kopaliny otworami wiertniczymi zostały opisane w załączniku nr 10 do Rozporządzenia w sprawie planów ruchu. Rekultywacja jako proces wymaga wielu różnych zabiegów ze strony przedsiębiorcy oraz znajomości procedur przewidzianych przez prawo, dlatego też bardzo ważne jest jej umiejętne zaplanowanie. Zgodnie z art. 20 ust. 3 Ustawy o ochronie gruntów rekultywację planuje się, projektuje i realizuje na wszystkich etapach działalności przemysłowej. Największą jej część przeprowadza się na końcowym etapie procesu inwestycyjnego, czyli po wykonaniu robót geologicznych, uzyskaniu negatywnych wyników z rozpoznania złoża lub podjęciu decyzji o niekontynuowaniu prac bądź po zakończeniu eksploatacji złoża. Co 16

więcej, osoba powodująca utratę albo ograniczenie wartości użytkowej gruntów jest zobowiązana do ich rekultywacji na własny koszt (art. 20 ust. 1 Ustawy o ochronie gruntów). Co istotne, obowiązek rekultywacji może zostać zrealizowany wyłącznie przez podmiot zobowiązany do oznaczonych czynności faktycznych. Brak jest zatem możliwości zwolnienia z tego obowiązku. Artykuł 126 ust. 2 POŚ wskazuje, że podejmujący eksploatację złóż kopaliny lub prowadzący tę eksploatację jest obowiązany przedsiębrać środki niezbędne do ochrony zasobów złoża, jak również do ochrony powierzchni ziemi oraz wód powierzchniowych i podziemnych, sukcesywnie prowadzić rekultywację gruntu na terenach poeksploatacyjnych oraz przywracać do właściwego stanu inne elementy przyrodnicze. Ponadto art. 129 ust. 1 pkt 5 PGiG określa, że w przypadku likwidacji zakładu górniczego, w całości lub części, przedsiębiorca jest zobowiązany przedsięwziąć niezbędne środki w celu ochrony środowiska oraz rekultywacji gruntów po działalności górniczej. Rozporządzenie otworowe reguluje natomiast zasady rekultywacji gruntów w granicach zakładu górniczego wydobywającego kopaliny otworami wiertniczymi. Zgodnie z § 176 wyżej wymienionego rozporządzenia przesłanką rekultywacji takich gruntów jest ich zbędność dla prowadzenia ruchu zakładu górniczego. Proces rekultywacji gruntu po poszukiwaniu, rozpoznawaniu lub wydobyciu gazu ze skał łupkowych jest podobny do rekultywacji gruntu po poszukiwaniu, rozpoznawaniu i wydobyciu gazu lub ropy ze złóż konwencjonalnych. Z punktu widzenia przedsiębiorcy jedyną różnicą jest powierzchnia gruntów, które zostaną zajęte na potrzeby prowadzonej działalności, a następnie po jej zakończeniu zostaną poddane procesowi rekultywacji. Tabela 2. Proces administracyjny związany z rekultywacją, z uwzględnieniem decyzji, ich podstaw prawnych i organów je wydających, w odniesieniu do działań poprzedzających rekultywację i poszczególnych jej etapów (tabela ma charakter poglądowy – szczegółowy opis procedur i etapów znajduje się w dalszej części opracowania)

DECYZJE/ZGŁOSZENIA

Przeznaczenie gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne – (o ile jest wymagane)

PODSTAWA PRAWNA Ustawa o ochronie gruntów

ORGAN WŁAŚCIWY

ETAP REKULTYWACJI

W zależności od rodzaju gruntów:

Procesy poprzedzające realizację prac rekultywacyjnych

– Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi – Minister Środowiska – Marszałek Województwa

Decyzja zezwalająca na czasowe/trwałe wyłączenie gruntów z produkcji rolniczej lub leśnej

Ustawa o ochronie gruntów

Starosta

Procesy poprzedzające realizację prac rekultywacyjnych

Zezwolenie na wycinkę drzew lub krzewów

Ustawa o ochronie przyrody

– Wójt (burmistrz, prezydent miasta)

Procesy poprzedzające realizację prac rekultywacyjnych

– Wojewódzki konserwator zabytków Decyzja zatwierdzająca plan ruchu likwidowanego zakładu górniczego

PGiG

OUG

Procesy poprzedzające realizację prac rekultywacyjnych

Decyzja o pozwoleniu na rozbiórkę

Prawo budowlane

Dyrektor OUG

Procesy poprzedzające realizację prac rekultywacyjnych

Dyrektor OUG

Procesy poprzedzające realizację prac rekultywacyjnych

PGiG Procedura zgłoszenia robót budowlanych (rozbiórki)

Prawo budowlane PGiG

Decyzja ustalająca stopień ograniczenia lub utraty wartości użytkowej gruntów, osobę obowiązaną do rekultywacji, kierunek i termin wykonania rekultywacji gruntów

Ustawa o ochronie gruntów

Starosta

Rekultywacja

Decyzja uznająca rekultywację gruntów za zakończoną

Ustawa o ochronie gruntów

Starosta

Zakończenie rekultywacji i zagospodarowanie

Decyzja ustalająca warunki przeprowadzenia działań naprawczych w przypadku wystąpienia szkody w środowisku

Ustawa szkodowa

RDOŚ

Procedura mogąca wystąpić na każdym etapie inwestycyjnym

Mapa procesu inwestycyjnego w odniesieniu do procesu rekultywacji, z uwzględnieniem podstaw prawnych i procedur administracyjnych, została przedstawiona w załączniku nr 1B. W tabeli powyżej ujęto kluczowe akty prawne i decyzje mające największe znaczenie w procesie rekultywacji, co nie znaczy, że w określonych przypadkach nie mogą mieć zastosowania inne przepisy obowiązującego prawa, np. dotyczące ochrony gatunkowej z Ustawy o ochronie przyrody czy Ustawy o ochronie zabytków.

2. Procesy poprzedzające realizację prac rekultywacyjnych Działania wymienione w tym rozdziale są istotne z punktu widzenia przebiegu rekultywacji, gdyż mają wpływ na jej prawidłowe przeprowadzenie. Struktura rozdziału prezentuje się następująco: 2.1. Przeznaczenie gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne

2.2. Wyłączenie gruntów rolnych i leśnych z produkcji rolniczej lub leśnej oraz obowiązki wynikające z wyłączenia.

2.3. Decyzja zezwalająca na wycinkę drzew lub krzewów oraz związane z nią opłaty

2.4. Oznaczenie stanu początkowego terenu

2.5. Prace przygotowawcze związane z budową zakładu

2.6. Likwidacja zakładu

2.1.

2.5.1. Ochrona humusu i gruntu rodzimego przed zanieczyszczeniem, erozją i wietrzeniem

2.6.1. Likwidacja otworu wiertniczego po wykonaniu robót geologicznych lub odwiertu

2.5.2. Ochrona gruntu przed nadmiernym zagęszczeniem

2.6.2. Dokumenty wymagane dla rozpoczęcia prac rozbiórkowych

2.5.3. Pozostałe elementy

2.6.3. Rozbiórka obiektów budowlanych zakładu

Przeznaczenie gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne

Zgodnie z art. 7 PGiG podejmowanie i wykonywanie działalności związanej z poszukiwaniem rozpoznawaniem i wydobywaniem węglowodorów dozwolone jest tylko wówczas, jeżeli nie naruszy przeznaczenia nieruchomości określonej w MPZP oraz w odrębnych przepisach, a w przypadku braku MPZP, jeżeli nie naruszy sposobu wykorzystywania nieruchomości ustalonego w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w odrębnych przepisach. Zasady i tryb przeznaczania gruntów rolnych na cele nierolnicze regulują przepisy Ustawy o ochronie gruntów. Stosownie do art. 7 ust. 1 i ust. 2 tej ustawy, przeznaczenia na cele nierolnicze gruntów rolnych stanowiących użytki rolne klas I-III - wymaga uzyskania zgody Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi (art. 7 ust. 2 pkt. 1 ww. ustawy). Przeznaczenia takiego można dokonać tylko w MPZP, sporządzonym w trybie określonym w przepisach o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Wyrażenie zgody, o której wyżej mowa, następuje na wniosek wójta, burmistrza (art. 7 ust. 3 cyt. ustawy). Wniosek taki, przekazywany jest do Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi za pośrednictwem marszałka województwa. Marszałek województwa dołącza swoją opinię i przekazuje wniosek do Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w terminie 30 dni od chwili złożenia wniosku przez wójta, burmistrza (art. 7 ust. 4 cyt. ustawy).

Przedmiotem postępowania przed Ministrem Rolnictwa i Rozwoju Wsi jest zmiana przeznaczenia gruntów rolnych klas I-III na cele nierolnicze, w ramach opracowywanego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, położonych poza granicami administracyjnymi miast, tj. na obszarach wiejskich. Przeznaczenie gruntów na cele nierolnicze i nieleśne dokonywana w MPZP jest procedurą, której stosowanie uzależnione jest również od fazy przedsięwzięcia. Faza poszukiwania lub rozpoznawania węglowodorów Zgodnie z art. 8 ust. 1 pkt 2 Ustawy o ochronie gruntów nie jest wymagane wcześniejsze przeznaczenie gruntów na cele nierolnicze lub nieleśne dokonywane w MPZP w odniesieniu do gruntów będących przedmiotem wyłączenia z produkcji na okres nieprzekraczający 10 lat w celu poszukiwania lub rozpoznawania węglowodorów. Wyjątek ten, zgodnie z art. 8 ust. 2 Ustawy o ochronie gruntów, nie zwalania jednak przedsiębiorcy z obowiązku uzyskania decyzji o wyłączeniu z produkcji rolniczej i leśnej (procedura opisana w podrozdziale 2.2). Faza wydobywania węglowodorów Zgodnie z art. 7 Ustawy o ochronie gruntów przeznaczenie gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne dokonywane jest w MPZP, po uzyskaniu zgody odpowiedniego organu, w odniesieniu do: 

gruntów rolnych stanowiących użytki rolne klas I–III – Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi,



gruntów leśnych stanowiących własność Skarbu Państwa – Ministra Środowiska lub upoważnionej przez niego osoby,



pozostałych gruntów leśnych – marszałka województwa.

Procedurę przeznaczenia gruntów dokonywaną w MPZP, z uwzględnieniem organów opiniujących oraz wydających zgodę, przedstawia Schemat 1.

Schemat 1 Procedura przeznaczenia gruntów w MPZP

GRUNTY ROLNE KLAS I–III

wniosek wójta lub burmistrza

opinia marszałka województwa

GRUNTY LEŚNE NALEŻĄCE DO SKARBU PAŃSTWA

wniosek wójta, burmistrza lub prezydenta miasta

opinia marszałka województwa (bądź dyrektora regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych, lub dyrektora parku narodowego)

POZOSTAŁE GRUNTY LEŚNE

wniosek wójta, burmistrza lub prezydenta miasta

opinia izby rolniczej

decyzja Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi

decyzja Ministra Środowiska lub upoważnionej przez niego osoby

decyzja marszałka województwa

UCHWALENIE MPZP

Wniosek o przeznaczenie gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne Zgodnie z art. 10 Ustawy o ochronie gruntów wniosek o przeznaczenie gruntów na cele nierolnicze i nieleśne powinien zawierać: 

uzasadnienie potrzeby przeznaczenia gruntów,



wykaz powierzchni, z uwzględnieniem klas bonitacyjnych gruntów rolnych i typów siedliskowych gruntów leśnych,



ekonomiczne uzasadnienie projektowanego przeznaczenia, uwzględniające w szczególności: – sumę należności i opłat rocznych za grunty projektowane do przeznaczenia na cele nierolnicze i nieleśne, – przewidywany rozmiar strat, które poniesie rolnictwo i leśnictwo w wyniku ujemnego oddziaływania inwestycji lokalizowanych na gruntach projektowanych do przeznaczenia na cele nierolnicze i nieleśne.

Przedsiębiorca powinien również dołączyć do wniosku: 

mapę gminy lub miasta z oznaczeniem gruntów zabudowanych, z wyjątkiem gruntów, o których mowa w art. 2 ust. 1 pkt 3 i 4 oraz ust. 2 pkt 1 Ustawy o ochronie gruntów, klas bonitacyjnych gruntów rolnych i typów siedliskowych gruntów leśnych oraz granic gruntów rolnych stanowiących użytki rolne klas I–III, gruntów leśnych stanowiących własność państwa oraz pozostałych gruntów leśnych, wykonaną w takiej skali jak mapa planu zagospodarowania gminy lub miasta,



w odniesieniu do gruntów leśnych – mapę zawierającą treść mapy gospodarczej lasów. 21

Przeznaczenie gruntów na cele nierolnicze i nieleśne oraz zmiana dokonywana w MPZP jest procesem dość złożonym. Zgodnie z art. 7 ust. 5 Ustawy o ochronie gruntów organ wyrażający zgodę, czyli w zależności od rodzaju gruntów Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Minister Środowiska bądź marszałek województwa, może żądać złożenia wniosku w kilku wariantach, przedstawiających różne kierunki projektowanego przestrzennego rozwoju zabudowy. Ponadto zgodnie z art. 10 ust. 3 wniosek dotyczący gruntów o obszarze ponad 10 ha na cele inwestycji górniczych powinien zawierać, oprócz danych określonych powyżej, także wariantowe rozwiązania w zakresie rekultywacji i zagospodarowania gruntów w trakcie i po zakończeniu działalności przemysłowej, określające dla każdego wariantu koszty rekultywacji i zagospodarowania oraz straty, jakie poniesie rolnictwo i leśnictwo. Przedsiębiorca musi też liczyć się z tym, że decyzja na przeznaczenie gruntów na cele nierolnicze i nieleśne ma charakter uznaniowy, zaś Ustawa o ochronie gruntów nie zawiera ścisłego określenia kryteriów, jakimi organ powinien się kierować przy wydaniu bądź odmowie wydania przedmiotowej decyzji. Nie jest to jednak równoważne z dowolnością organu w zakresie wydania zgody na przeznaczenie gruntów. Głównym kryterium jest bowiem art. 6 ust. 1 ustawy o ochronie gruntów, który stanowi, że na cele nierolnicze powinny być przeznaczane przede wszystkim grunty oznaczone w ewidencji gruntów jako nieużytki, a w razie ich braku - grunty o najniższej przydatności produkcyjnej. Zgodnie z art. 59 ust. 1 Ustawy o planowaniu zmiana zagospodarowania terenu w przypadku braku planu miejscowego, polegająca na budowie obiektu budowlanego lub wykonania innych robót budowlanych, a także zmiana sposobu użytkowania obiektu budowlanego lub jego części wymagaj ustalenia, w drodze decyzji, warunków zabudowy. Jednakże art. 61 ust. 1 pkt 4 Ustawy o planowaniu wyłącza możliwość wydania decyzji o warunkach zabudowy, gdy teren wymaga uzyskania zgody na przeznaczenie gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne albo gdy nie było zgody właściwych organów przy sporządzaniu miejscowych planów, które utraciły moc. Wydaje się, że jeżeli przedsiębiorca chce prowadzić prace wydobywcze na terenie, który nie ma MPZP, najlepszym sposobem byłoby doprowadzenie do jego uchwalenia. Przedsiębiorca może wystąpić z takim wnioskiem do rady gminy, jednakże nie jest on w żaden sposób wiążący dla organu. 2.2.

Wyłączenie gruntów rolnych lub leśnych z produkcji rolniczej lub leśnej oraz obowiązki wynikające z wyłączenia

Jedną z ważniejszych decyzji, jakie przedsiębiorca powinien uzyskać przed przystąpieniem do realizacji inwestycji, mającej wpływ na prace rekultywacyjne, jest uzyskanie decyzji wyłączającej grunty z produkcji rolniczej lub leśnej. Wyłączenie to może dotyczyć całej nieruchomości, jak również określonej jej części, na której nastąpi inne niż rolnicze lub leśne użytkowanie gruntów. Przedmiotowe zagadnienie jest istotne z punktu widzenia procedury włączenia do produkcji tuż po zakończonej rekultywacji. Zostało ono w sposób szczegółowy uregulowane w rozdziale III Ustawy o ochronie gruntów. Wyłączenie gruntów z produkcji rolniczej lub leśnej dotyczy:: 1) użytków rolnych wytworzonych z gleb pochodzenia mineralnego i organicznego – zaliczonych do klas: I, II, III, IIIa, IIIb; 2) użytków rolnych wytworzonych z gleb pochodzenia organicznego – zaliczonych do klas: IV, IVa, IVb, V, VI; 3) gruntów:  pod stawami rybnymi i innymi zbiornikami wodnymi, służącymi wyłącznie dla potrzeb rolnictwa,



pod wchodzącymi w skład gospodarstw rolnych budynkami mieszkalnymi oraz innymi budynkami i urządzeniami służącymi wyłącznie produkcji rolniczej oraz przetwórstwu rolno-spożywczemu,  pod budynkami i urządzeniami służącymi bezpośrednio do produkcji rolniczej uznanej za dział specjalny, stosownie do przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych i podatku dochodowym od osób prawnych,  parków wiejskich oraz pod zadrzewieniami i zakrzewieniami śródpolnymi, w tym również pod pasami przeciwwietrznymi i urządzeniami przeciwerozyjnymi,  rodzinnych ogrodów działkowych i ogrodów botanicznych,  pod urządzeniami: melioracji wodnych, przeciwpowodziowych i przeciwpożarowych, zaopatrzenia rolnictwa w wodę, kanalizacji oraz utylizacji ścieków i odpadów dla potrzeb rolnictwa i mieszkańców wsi,  zrekultywowanych dla potrzeb rolnictwa,  torfowisk i oczek wodnych,  pod drogami dojazdowymi do gruntów rolnych; 4) gruntów leśnych. Wyłączenie gruntów z produkcji rolniczej lub leśnej może mieć charakter:  

trwały, nietrwały (czasowy).

Ustawa o ochronie gruntów nie precyzuje ram czasowych nietrwałego wyłączenia z produkcji, pozostawiającą tę kwestię do sprecyzowania przez wnioskodawcę (jest to postępowanie prowadzone na konkretnie złożony wniosek), jednakże art. 4 pkt 13 stanowi, że w przypadku nietrwałego wyłączenia przedsiębiorca jest obowiązany do uiszczania opłaty rocznej przez okres tego wyłączenia, nie dłużej jednak niż przez 20 lat od chwili wyłączenia tych gruntów z produkcji. Uzyskanie decyzji wyłączającej grunty z produkcji rolniczej lub leśnej następuje przed uzyskaniem pozwolenia na budowę/zgłoszenia (o ile jest wymagane, zgodnie z art. 11 ust. 4 Ustawy o ochronie gruntów). Ponadto, decyzja ta zalicza się do decyzji wymienionych w art. 108 ust. 9 pkt 2 PGiG, dlatego też należałoby ją uzyskać przed zatwierdzeniem planu ruchu przez OUG. W celu wyłączenia gruntu z produkcji rolniczej lub leśnej przedsiębiorca powinien złożyć do starosty bądź dyrektora regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych lub dyrektora parku narodowego (jeżeli prace będą prowadzone w otulinie tego parku) odpowiedni wniosek. W przypadku gdy wniosek odnosi się do gleb pochodzenia organicznego o klasie IV, IVa, IVb, V i VI, jest on dla organów wiążący i ma charakter deklaratoryjny. W praktyce oznacza to, że organ jest zobowiązany do wydania decyzji o treści ustalonej we wniosku przedsiębiorcy, o ile spełnia on wymogi formalne narzucone przez prawo. Procedurę wydania decyzji w sprawie wyłączenia gruntów z produkcji rolniczej lub leśnej przedstawia Schemat 2.

Schemat 2. Procedura wydania decyzji w sprawie wyłączenia gruntów z produkcji rolniczej lub leśnej

WNIOSEK

Wniosek powinien zawierać: • dane identyfikujące wnioskującego • oznaczenie geodezyjne nieruchomości • poświadczenie tytułu prawnego do dysponowania nieruchomością, np. akt notarialny, kopia odpisu z księgi wieczystej • pisemna zgoda właściciela nieruchomości na dysponowanie nieruchomością (gdy przedsiębiorca nie jest właścicielem) • projekt zagospodarowania nieruchomości z zaznaczonym wyraźnym obrysem powierzchni wyłączanej przeznaczonej do wyłączenia • oryginał lub poświadczony odpis pełnomocnictwa wraz z dowodem wniesienia opłaty skarbowej, gdy sprawę prowadzi pełnomocnik • dokument pozwalający ustalić aktualną wartość rynkową gruntu (np. akt notarialny) • wypis i wyrys z MPZP lub decyzja o WZ lub DLICP • inne dokumenty wymagane przez organ, takie jak kopia koncesji.

ORGAN

Organ wydający decyzję: • starosta, • dyrektor regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych, • dyrektor parku narodowego w przypadku lokalizacji inwestycji w otulinie parku narodowego.

DECYZJA W SPRAWIE WYŁĄCZENIA GRUNTÓW Z PRODUKCJI ROLNICZEJ LUB LEŚNEJ

Charakter decyzji: • deklaratoryjny w stosunku do użytków rolnych klas IV, IVa, IVb, V, VI, wytworzonych z gleb pochodzenia organicznego, • konstytutywny w stosunku do użytków rolnych wytworzonych z gleb pochodzenia mineralnego i organicznego klas I, II, III, IIIa, IIIb oraz użytków, o których mowa w art. 2 ust. 1 pkt 2– 10 Ustawy o ochronie gruntów oraz gruntów leśnych; decyzja określająca obowiązki związane z wyłączeniem: opłaty roczne, należność jednorazowa za zdjęcie i wykorzystanie próchniczej warstwy gleby

Opłaty, kary i odszkodowania Decyzja wyłączająca grunty z produkcji rolniczej lub leśnej ustala w swojej treści obowiązki: Należności jednorazowej i opłat rocznych, jakie przedsiębiorca powinien uiścić na rachunek budżetu województwa. Opłaty te wynikają z Ustawy o ochronie gruntów i są uzależnione od klasy bonitacyjnej gruntów podlegających wyłączeniu oraz od tego czy wyłączenie z produkcji ma charakter czasowy czy też trwały. W przypadku trwałego wyłączenia:  jest to należność, czyli jednorazowa opłata ustalona zgodnie z Ustawą o ochronie gruntów oraz opłaty roczne w wysokości 10% tejże jednorazowej opłaty, płatne przez okres 10 lat (art. 4 pkt 12 i 13 Ustawy o ochronie gruntów). W przypadku czasowego wyłączenia:  jest to 10% jednorazowej opłaty, płatnej przez okres wyłączenia, jednak nie dłużej niż przez 20 lat od chwili wyłączenia gruntów z produkcji (art. 4 pkt 13 Ustawy o ochronie gruntów). Należność jest pomniejszana o wartość rynkową wyłączonego gruntu w dacie jego faktycznego wyłączenia z produkcji, a ich wysokość jest uzależniona od rodzaju użytków rolnych, klasy gruntu oraz od tego, czy są one pochodzenia mineralnego czy organicznego. Opłaty za wyłączenie z produkcji leśnej są waloryzowane corocznie do 15 czerwca na podstawie kwot określonych w Ustawie o ochronie gruntów, na podstawie cen rynkowych 1 m3 drewna. Opłata powinna być wniesiona do 30 czerwca każdego roku. Przedsiębiorca, który w okresie 2 lat zrezygnuje w całości lub w części z uzyskanego prawa do wyłączenia gruntów z produkcji rolniczej lub leśnej, otrzyma zwrot należności, jaką uiścił, odpowiednio do powierzchni gruntów niewyłączonych z produkcji. Zwrot tej należności następuje w terminie do trzech miesięcy od dnia zgłoszenia rezygnacji (art. 12 ust. 2, 6 i 14 Ustawy o ochronie gruntów). W razie zbycia gruntów wyłączonych z produkcji obowiązek uiszczenia opłat rocznych przechodzi na nowego nabywcę, o czym przedsiębiorca powinien go uprzednio poinformować (art. 12 ust. 4 Ustawy o ochronie gruntów). Ustawa o ochronie gruntów przewiduje również możliwość podwyższenie opłat w konkretnych sytuacjach zgodnie z art. 28 ust. 1–4. W razie stwierdzenia, że grunty zostały wyłączone z produkcji niezgodnie z przepisami Ustawy o ochronie gruntów, ustala się opłatę w wysokości dwukrotnej należności (art. 28 ust. 1). W przypadku stwierdzenia, że grunty przeznaczone w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego na cele nierolnicze lub nieleśne zostały wyłączone z produkcji bez decyzji, o której mowa w art. 11 ust. 1 i 2 tejże Ustawy, decyzję taką wydaje się z urzędu, podwyższając jednocześnie wysokość należności o 10% (art. 28 ust. 2). Ustawodawca przewidział także w art. 28 ust. 3 Ustawy o ochronie gruntów możliwość podwyższenia opłaty rocznej o 200% w razie niezakończenia rekultywacji gruntów zdewastowanych w okresie, o którym mowa w art. 20 ust. 4, liczonym od dnia, w którym rekultywacja gruntów powinna zostać zakończona Natomiast w razie niewykonania obowiązku rekultywacji gruntów zdegradowanych przedsiębiorca zobowiązany jest do corocznego wpłacania na wyodrębniony rachunek bankowy zarządu województwa lub Funduszu Leśnego równowartości opłaty rocznej w takiej części, w jakiej nastąpiło ograniczenie wartości użytkowej gruntów. Przedmiotowa opłata stanowi wyraz obowiązku prowadzenia sukcesywnej rekultywacji (art. 28 ust. 4).

Należy zaznaczyć, że w razie wyłączenia gruntów z produkcji w decyzji o wyłączeniu, o której mowa w art. 11 ust. 1 i 2 Ustawy o ochronie gruntów, wydawanej odpowiednio przez starostę, dyrektora regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych lub dyrektora parku narodowego, można, po zasięgnięciu opinii wójta, nałożyć obowiązek zdjęcia oraz wykorzystania na cele poprawy wartości użytkowej gruntów próchniczej warstwy gleby z gruntów rolnych klas I, II, IIIa, IIIb, III, IVa, i IV oraz z torfowisk. Niewykonanie tego obowiązku wiąże się z uiszczaniem opłaty za każdy 1 m3 niewłaściwie wykorzystanej próchniczej warstwy gleby (art. 14 ust. 1 i 2 Ustawy o ochronie gruntów). Przedsiębiorca, który uzyskał zezwolenie na wyłączenie gruntów z produkcji, powinien również, w odniesieniu do gruntów leśnych, uiścić jednorazowe odszkodowanie w razie dokonania przedwczesnego wyrębu drzewostanu. Zgodnie z art. 12 ust. 1 i 5 Ustawy o ochronie gruntów obowiązek taki powstaje od dnia faktycznego wyłączenia gruntów z produkcji, a wysokość jednorazowego odszkodowania za przedwczesny wyrąb drzewostanu stanowi różnicę między spodziewaną wartością drzewostanu w wieku rębności, określonym w planie urządzania lasu, a wartością w chwili jego wyrębu. W drzewostanach młodszych, w których nie można pozyskać sortymentów drzewnych, odszkodowanie to stanowi wartość kosztów poniesionych na założenie i pielęgnację drzewostanów. Szczegółowe zasady ustalania jednorazowego odszkodowania zostały określone w Rozporządzeniu w sprawie odszkodowania. Określa ono zasady naliczania odszkodowania w zależności m.in. od wieku drzew w chwili przedwczesnego wyrębu oraz klasy bonitacyjnej drzewostanu. Praktycznym ułatwieniem w obliczaniu jednorazowego odszkodowania jest kalkulator znajdujący się na stronie internetowej Zakładu Informatyki Lasów Państwowych. 2.3.

Decyzja zezwalająca na wycinkę drzew lub krzewów oraz związane z nią opłaty

Oprócz uzyskania decyzji wyłączającej grunty z produkcji rolniczej lub leśnej a także wcześniejszej decyzji zmieniającej przeznaczenie tych gruntów, (jeżeli była wymagana dla wydobycia węglowodorów) przedsiębiorca powinien również uzyskać zezwolenie na wycinkę drzew lub krzewów znajdujących się na terenie, na którym planuje prowadzić prace związane z poszukiwaniem, rozpoznawaniem lub wydobywaniem gazu ze skał łupkowych. Kwestię tę reguluje Ustawa o ochronie przyrody. Zgodnie z jej art. 83a zezwolenia na usunięcie drzewa lub krzewu z terenu nieruchomości wydaje wójt, burmistrz albo prezydent miasta, a w przypadku, gdy zezwolenie dotyczy usunięcia drzewa lub krzewu z terenu nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków – wojewódzki konserwator zabytków. Ponadto zezwolenie na usunięcie drzewa w pasie drogowym drogi publicznej, z wyłączeniem obcych gatunków topoli, wydaje się po uzgodnieniu z regionalnym dyrektorem ochrony środowiska, a zezwolenie na usunięcie drzewa lub krzewu na obszarach objętych ochroną krajobrazową w granicach parku narodowego albo rezerwatu przyrody wydaje się po uzgodnieniu odpowiednio z dyrektorem parku narodowego albo regionalnym dyrektorem ochrony środowiska. Procedurę uzyskania zezwolenia na wycinkę drzew lub krzewów obrazuje Schemat 3.

Schemat 3. Procedura wydania decyzji zezwalającej na wycinkę drzew lub krzewów

WNIOSEK Wniosek zawiera: • dane identyfikujące wnioskującego • dokument potwierdzający tytuł prawny do władania nieruchomością • nazwę gatunku drzewa lub krzewu • obwód pnia drzewa mierzony na wysokości 130 cm, a w przypadku gdy na tej wysokości drzewo: • a) posiada kilka pni – obwód każdego z tych pni • b) nie posiada pnia – obwód pnia bezpośrednio poniżej korony drzewa • wielkość powierzchni, z której zostanie usunięty krzew • miejsce, przyczynę, termin zamierzonego usunięcia drzewa lub krzewu oraz wskazanie, czy usunięcie wynika z celu związanego z prowadzeniem działalności gospodarczej • rysunek, mapę albo wykonany przez projektanta z odpowiednimi uprawnieniami budowlanymi projekt zagospodarowania działki lub terenu w przypadku realizacji inwestycji, dla której jest on wymagany zgodnie z Pr. Bud. – określające usytuowanie drzewa lub krzewu w odniesieniu do granic nieruchomości i obiektów budowlanych istniejących lub projektowanych na tej nieruchomości • projekt planu: a) nasadzeń zastępczych, rozumianych jako posadzenie drzew lub krzewów, w liczbie nie mniejszej niż liczba usuwanych drzew lub o powierzchni nie mniejszej niż powierzchnia usuwanych krzewów, stanowiących kompensację przyrodniczą za usuwane drzewa i krzewy w rozumieniu art. 3 pkt 8 POŚ lub b) przesadzenia drzewa lub krzewu, jeżeli są planowane, wykonany w formie rysunku, mapy lub projektu zagospodarowania działki lub terenu, a także informację o liczbie, gatunku lub odmianie drzew lub krzewów oraz miejscu i planowanym terminie ich wykonania • DŚU albo postanowienie w sprawie uzgodnienia warunków realizacji przedsięwzięcia w zakresie oddziaływania na obszar Natura 2000 w przypadku realizacji przedsięwzięcia, dla którego wymagane jest ich uzyskanie zgodnie z Ustawą OOŚ, oraz postanowienie uzgadniające wydawane przez właściwego regionalnego dyrektora ochrony środowiska w ramach ponownej oceny oddziaływania na środowisko, jeżeli jest wymagana lub została przeprowadzona na wniosek realizującego przedsięwzięcie • zezwolenie w stosunku do gatunków chronionych na czynności podlegające zakazom określonym w odrębnych przepisach

ORGAN Organ wydający decyzję: • wójt, burmistrz albo prezydent miasta • wojewódzki konserwator zabytków – gdy zezwolenie dotyczy usunięcia drzewa lub krzewu z terenu nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków Organ opiniujący: • uzgodnienie z regionalnym dyrektorem ochrony środowiska usunięcia drzewa w pasie drogowym drogi publicznej, z wyłączeniem obcych gatunków topoli • uzgodnienie odpowiednio z dyrektorem parku narodowego albo regionalnym dyrektorem ochrony środowiska usunięcia drzewa lub krzewu na obszarach objętych ochroną krajobrazową w granicach parku narodowego albo rezerwatu przyrody

ZEZWOLENIE NA WYCINKĘ DRZEW LUB KRZEWÓW Zezwolenie określa: • dane identyfikujące wnioskującego • miejsce usunięcia drzewa lub krzewu • nazwę gatunku drzewa lub krzewu • obwód pnia drzewa mierzony na wysokości 130 cm, a w przypadku gdy na tej wysokości drzewo: a) posiada kilka pni – obwód każdego z tych pni, b) nie posiada pnia – obwód pnia bezpośrednio poniżej korony drzewa • wielkość powierzchni, z której zostanie usunięty krzew • wysokość opłaty za usunięcie drzewa lub krzewu • termin usunięcia drzewa lub krzewu W przypadku uzależnienia wydania zezwolenia na usunięcie drzewa lub krzewu od wykonania nasadzeń zastępczych zezwolenie to określa dodatkowo: 1) miejsce nasadzeń 2) liczbę drzew lub wielkość powierzchni krzewów 3) minimalny obwód pni drzew na wysokości 100 cm lub minimalny wiek krzewów 4) gatunek lub odmianę drzew lub krzewów 5) termin wykonania nasadzeń 6) termin złożenia informacji o wykonaniu nasadzeń W przypadku uzależnienia wydania zezwolenia na usunięcie drzewa lub krzewu od przesadzenia tego drzewa lub krzewu zezwolenie to określa dodatkowo: 1) miejsce, na które zostanie przesadzone drzewo lub krzew 2) termin przesadzenia drzewa lub krzewu 3) termin złożenia informacji o przesadzeniu drzewa lub krzewu W przypadku uzależnienia wydania zezwolenia na usunięcie drzewa lub krzewu od wykonania nasadzeń zastępczych bądź od przesadzenia tego drzewa lub krzewu zezwolenie to może określać dodatkowo warunki techniczne sadzenia lub przesadzenia drzewa lub krzewu. Jeżeli przyczyną usunięcia drzewa lub krzewu jest realizacja inwestycji wymagającej uzyskania pozwolenia na rozbiórkę lub pozwolenia na budowę, zezwolenie na usunięcie drzewa lub krzewu może zostać wykonane pod warunkiem uzyskania PnR lub PnB, które kolidują z drzewami lub krzewami będącymi przedmiotem zezwolenia. Przepisu nie stosuje się do inwestycji liniowych celu publicznego

Należy pamiętać, że zgodnie z art. 83c Ustawy o ochronie przyrody organ właściwy do wydania zezwolenia na usunięcie drzewa lub krzewu przed jego wydaniem dokonuje oględzin w zakresie występowania w ich obrębie gatunków chronionych. W przypadku stwierdzenia, że usunięcie drzewa lub krzewu spowoduje naruszenie zakazów w stosunku do gatunków chronionych, organ ma obowiązek zawiesić postępowanie do czasu przedłożenia przez przedsiębiorcę zezwolenia na czynności podlegające zakazom w stosunku do tych gatunków. Wydanie zezwolenia na usunięcie drzewa lub krzewu może być także uzależnione od określonych przez organ nasadzeń zastępczych lub przesadzenia drzewa lub krzewu. Organ, wydając zezwolenie na usunięcie drzewa lub krzewu uzależnione od wykonania nasadzeń zastępczych, bierze pod uwagę w szczególności dostępność miejsc do nasadzeń zastępczych oraz:  wartość przyrodniczą, w tym rozmiar drzewa lub powierzchnię krzewów oraz funkcje, jakie pełnią w ekosystemie,  wartość kulturową,  walory krajobrazowe,  lokalizację. Natomiast w przypadku obowiązku przesadzenia tego drzewa lub krzewu organ, oprócz dostępności miejsc do przesadzenia, bierze pod uwagę:  rozmiar, w tym objętość bryły korzeniowej i wysokość,  kształt systemu korzeniowego,  kondycję,  długość okresu przygotowania go do przesadzenia. Warto zauważyć, że nie zawsze przedsiębiorca będzie zobowiązany do uzyskania zezwolenia na wycinkę drzew lub krzewów. Ustawa o ochronie przyrody przewiduje szereg przypadków zwolnionych z tego obowiązku. Jest to m.in. wycinka:  krzewów, których wiek nie przekracza 10 lat,  krzewów na terenach pokrytych roślinnością pełniącą funkcje ozdobne, urządzoną pod względem rozmieszczenia i doboru gatunków posadzonych roślin, z wyłączeniem krzewów w pasie drogowym drogi publicznej, na terenie nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków oraz na terenach zieleni,  drzew, których obwód pnia na wysokości 5 cm nie przekracza: a) 35 cm – w przypadku topoli, wierzb, kasztanowca zwyczajnego, klonu jesionolistnego, klonu srebrzystego, robinii akacjowej oraz platanu klonolistnego, b) 25 cm – w przypadku pozostałych gatunków drzew,  drzew lub krzewów na plantacjach lub w lasach, czy też  drzew lub krzewów owocowych, z wyłączeniem rosnących na terenie nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków lub na terenach zieleni. Opłaty, kary i odszkodowania Wysokość opłat związanych z wycinką drzew lub krzewów regulują przepisy zawarte w art. 84–87 Ustawy o ochronie przyrody. Obecnie obowiązujące zasady naliczania wysokości opłat oraz kar administracyjnych za wycinkę drzew lub krzewów zostały zmienione w porównaniu do poprzednio obowiązującego stanu prawnego. Znowelizowane przepisy Ustawy o ochronie przyrody spowodowały obniżenie wysokości opłat za usunięcie drzew lub krzewów oraz kar administracyjnych z tym związanych, zróżnicowały wysokość kar w zależności od okoliczności sprawy oraz poprawy efektywności nasadzeń zastępczych za usunięte drzewa i krzewy. Wprowadziły także nową metodę obliczania opłat za usuwane

drzewa, odzwierciedlającą koszt odtworzenia zróżnicowaniem ze względu np. na lokalizację.

drzewa

podobnej

wielkości,

Zgodnie z art. 88 ust. 1 Ustawy o ochronie przyrody wójt, burmistrz albo prezydent miasta wymierza administracyjną karę pieniężną za usunięcie drzewa lub krzewu bez wymaganego zezwolenia, usunięcie drzewa lub krzewu bez zgody posiadacza nieruchomości, zniszczenie drzewa lub krzewu, a także uszkodzenie drzewa spowodowane wykonywaniem prac w obrębie korony drzewa. 2.4.

Oznaczenie stanu początkowego terenu

Niezwykle ważne z punktu widzenia dobrze przeprowadzonej rekultywacji, jest oznaczenie stanu początkowego terenu, ponieważ pożądanym jest, aby teren ten został jak najlepiej odtworzony po zakończeniu prac rekultywacyjnych. Stan początkowy stanowi również tło i wytyczne do przeprowadzenia koniecznych działań naprawczych. Kluczowymi elementami w określaniu stanu początkowego na potrzeby rekultywacji są: 

oznaczenie stanu środowiska: w tym ocena jakości gleby, powietrza, wód podziemnych i powierzchniowych, fauny i flory – szczegółowy opis znajduje się w innym opracowaniu [14], inwentaryzacja geodezyjna ukształtowania terenu, pomiary geotechniczne, inwentaryzacja istniejącej infrastruktury.

  

Dobrą praktyką stosowaną przez przedsiębiorców jest wykonanie analizy i oznaczenia stanu początkowego terenu i infrastruktury przed rozpoczęciem prac. Analiza ta polega na:         

badaniach środowiskowych (szczegółowo opisanych innym w opracowaniu [14]), określeniu statusu konserwatorskiego nieruchomości oraz urządzeń melioracji, analiza pomiarów geodezyjnych i geotechnicznych, oznaczeniu obiektów małej architektury (konieczne oględziny w terenie), określeniu historycznych zanieczyszczeń poprzez badanie w terenie, oznaczeniu infrastruktury istniejącej w terenie (dostępne na mapie zasadniczej znajdującej się w zasobach geodezyjnych starostw powiatowych), opisie zinwentaryzowanej infrastruktury drogowej pod kątem możliwości dojazdu i ewentualnych zniszczeń spowodowanych przez ciężki sprzęt, opisie możliwości zaopatrzenia w wodę, oznaczeniu odległości od budynków, gazociągów i linii energetycznych opisanym szerzej w innym opracowaniu [12].

Oznaczenie stanu środowiska, w szczególności stanu gruntu Z przeprowadzonych analiz źródeł wiedzy wynika, iż z punktu widzenia rekultywacji najistotniejsze będą badania gruntu. Oznaczenie jego stanu, w szczególności stopnia zanieczyszczenia i zagęszczenia, ma wpływ na dobór zabiegów wykorzystywanych w czasie rekultywacji. Nieprawidłowe oznaczenie zanieczyszczenia, nieodpowiedni dobór nawozów oraz zbyt duże zagęszczenie gruntu może mieć niekorzystny wpływ na późniejsze jego użytkowanie.

Przedsiębiorca, rozpoczynając prace rekultywacyjne, czyli prace ziemne w terenie, powinien wyznaczyć sobie cel – dążenie do uzyskania wyników badań jak najbardziej zbliżonych do stanu początkowego (o ile nie budził on zastrzeżeń). Dokładne oznaczenie stanu gruntów przed rozpoczęciem prac rekultywacyjnych jest kluczowym czynnikiem mającym wpływ na jej dalszy przebieg. Jest ono również niezbędne w celu porównania ze stanem gruntów po zakończeniu rekultywacji. Dodatkowo pozwoli zabezpieczyć się przed potencjalnymi przyszłymi roszczeniami ze strony właścicieli gruntów, skróci proces rekultywacji i pomoże zaplanować działania naprawcze w razie wystąpienia ewentualnej szkody w środowisku. Na etapie oznaczenia stanu gruntu ważne jest określenie właściwości humusu. W literaturze przedmiotu oraz stosowanych przez przedsiębiorców praktykach jako najistotniejsze cechy wymienia się: pH, zawartość pierwiastków chemicznych, takich jak azot, fosfor, potas, węgiel organiczny, węglowodory ropopochodne, czy też zawartość metanu w powietrzu gruntowym w strefie projektowanego otworu. Dobrą praktyką jest także przeprowadzenie rozpoznania warunków hydrogeologicznych poprzez zgromadzenie materiałów archiwalnych, kartowanie, czasami wykonanie modelu hydrodynamicznego, w zależności od uwarunkowań. Ponadto należy wykonać opróbowanie wód powierzchniowych i podziemnych w rejonie prowadzonych prac w najważniejszych dla oceny stanu wód punktach. Zagadnienie to zostało rozwinięte w innym opracowaniu [14]. Jeśli okaże się, że grunt jest zanieczyszczony przed rozpoczęciem prac, a zanieczyszczenie to ma charakter historyczny, czyli powstało przed dniem 30 kwietnia 2007 r. lub wynika z działalności, która została zakończona przed tą datą, bądź powstała szkoda w powierzchni ziemi spowodowana przez emisję lub zdarzenie, od którego upłynęło więcej niż 30 lat, należy zastosować procedurę określoną w rozdziale 4 niniejszego opracowania. Jeśli zanieczyszczenie gruntu powstało po 30 kwietnia 2007 r., zastosowanie znajdą przepisy Ustawy szkodowej. W praktyce oznacza to, że przedsiębiorca będzie unikać prowadzenia prac na terenie, na którym wystąpiło zanieczyszczenie historyczne i/lub szkoda w środowisku, ze względu na czasochłonność procedur związanych z remediacją lub usunięciem szkody. Inwentaryzacja geodezyjna ukształtowania terenu W przypadku gdy obiekty budowlane zakładu budowane są w oparciu o PnB, zakres opracowania geodezyjno-kartograficznego reguluje Rozporządzenie w sprawie opracowań geodezyjnych. Warto zaznaczyć, że jeżeli obiekt nie jest budowany w oparciu o PnB, a ilość zdejmowanej próchnicznej warstwy gleby przekracza 1000 m3, to zgodnie z art. 27 ust. 2 Ustawy o ochronie gruntów przedsiębiorca ma obowiązek przeprowadzenia pomiarów geodezyjnych. W razie braku konieczności wykonania pomiarów geodezyjnych dobrą praktyką jest ich przeprowadzenie, tak jak w przypadku, gdy obiekt jest budowany w oparciu o PnB.

Pomoże to przedsiębiorcy zabezpieczyć się przed ewentualnymi roszczeniami związanymi z nieefektywną niwelacją terenu oraz zapewni dokładne wyznaczenie obszaru nieruchomości oraz obszaru otaczającego teren inwestycji, a w razie konieczności ustalenia strefy ochronnej wokół zlikwidowanego otworu wiertniczego lub odwiertu zgodnie z § 98 Rozporządzenia otworowego, pomoże także ustalić teren tej strefy. Przeprowadzenie pomiarów geodezyjnych z pewnością usprawni proces związany z budową infrastruktury potrzebnej w fazie poszukiwania, wydobycia i na etapie rekultywacji oraz usprawni tworzenie projektu. Zalecenia do inwentaryzacji geodezyjnej: 1. Zaleca się lokalizowanie przedsięwzięcia na obszarach o niewielkiej deniwelacji terenu. 2. Przedsiębiorca powinien również pamiętać, że jeżeli inwestycja zlokalizowana jest na terenie o złożonej rzeźbie, a w szczególności na obszarach zagrożonych powierzchniowymi ruchami masowymi, to powinien przeprowadzić monitoring stabilności zboczy. Na podstawie wniosków zawartych w Raporcie Konsorcjum Badawczego [10], w takich przypadkach zaleca się zastosowanie tradycyjnych instalacji monitorujących przemieszczenia bądź, jeśli jest to utrudnione lub niemożliwe – przeprowadzenie metod skaningowych 3D. 3. Pomiary geodezyjne należy prowadzić i udokumentować na każdym z określonych etapów procesu inwestycyjnego:  przed rozpoczęciem prac (sporządzenie mapy do celów projektowych, naniesienie punktów poboru próbek),  w trakcie prac – operat geodezyjny (po zdjęciu wierzchniej warstwy humusu i niwelacji terenu),  po zakończeniu prac przy sporządzaniu inwentaryzacji powykonawczej budowy,  w trakcie rozbiórki (podczas poboru próbek gleby, niwelacji gruntu),  w trakcie inwentaryzacji powykonawczej (odtworzenie rzeźby terenu, zaznaczenie na mapach zinwentaryzowanych otworów studziennych, otworu wiertniczego po wykonaniu robót geologicznych lub odwiertu wraz z naniesieniem strefy ochronnej na mapę zasadniczą, jeśli jest ona wymagana). 4. Inwentaryzacja powinna zawierać dane umożliwiające wniesienie zmian na mapę zasadniczą, do ewidencji gruntów i budynków oraz do ewidencji sieci uzbrojenia terenu (§ 20 Rozporządzenia w sprawie opracowań geodezyjnych). 5. Dokładność pomiarów geodezyjnych powinna być dostosowana do wymagań realizacyjnych obiektu na poszczególnych etapach czy fragmentach oraz od skomplikowania ukształtowania terenu i powinna być określona w projekcie. 6. Oznaczenia geodezyjnego wymaga ponadto inwentaryzacja zlikwidowanych otworów i odwiertów poszukiwawczych i wydobywczych oraz urządzeń wodnych. 7. Operat geodezyjny stanowi załącznik do dziennika budowy oraz do dokumentacji rozbiórki i rekultywacji gruntów. Zgodnie z Rozporządzeniem w sprawie opracowań geodezyjnych (§ 2 ust. 1) opracowania i czynności geodezyjne, o których mowa w rozporządzeniu, wykonują podmioty posiadające niezbędne uprawnienia zawodowe w tym zakresie, zgodnie z art. 43 Pr. Geod. i Kart. Pomiary geotechniczne Projekt geotechniczny zawiera ważne informacje, które ułatwiają prace rekultywacyjne. Są to m.in.:  profile litologiczne terenu,  informacje na temat użyteczności gruntów do robót ziemnych,  informacje na temat możliwości składowania gruntów,



warunki gruntowo-wodne terenu.

Informacje te umożliwiają określenie przewidywanego osiadania gruntu znajdującego się pod obciążeniem, np. zbiorników wodnych, i posadowienia urządzenia wiertniczego. Pomiary geotechniczne prowadzone na potrzeby budowy zakładu wykorzystywane są na etapach projektowania, wykonania oraz rekultywacji. Ich przeprowadzenie jest ważne, ponieważ od ich wyników zależy projekt posadowienia urządzenia wiertniczego oraz konstrukcja nawierzchni całego zakładu. Przeprowadzenie pomiarów geotechnicznych jest obligatoryjne w przypadku budowy obiektów budowlanych zakładu w oparciu o PnB, jak i projektowaniu posadowienia urządzenia wiertniczego. Będą one też przydatne podczas odwzorowywania ukształtowania terenu. Zgodnie z § 10 Rozporządzenia w sprawie posadawiania opracowanie geotechniczne powinno zawierać:  prognozę zmian właściwości podłoża gruntowego w czasie,  określenie obliczeniowych parametrów geotechnicznych,  określenie częściowych współczynników bezpieczeństwa do obliczeń geotechnicznych,  określenie oddziaływań od gruntu,  przyjęcie modelu obliczeniowego podłoża gruntowego, a w prostych przypadkach projektowego przekroju geotechnicznego,  obliczenie nośności i osiadania podłoża gruntowego oraz ogólnej stateczności,  ustalenie danych niezbędnych do zaprojektowania fundamentów,  specyfikację badań niezbędnych do zapewnienia wymaganej jakości robót ziemnych i specjalistycznych robót geotechnicznych,  określenie szkodliwości oddziaływań wód gruntowych na obiekt budowlany i sposobów przeciwdziałania tym zagrożeniom,  określenie zakresu niezbędnego monitorowania wybudowanego obiektu budowlanego, obiektów sąsiadujących i otaczającego gruntu, niezbędnego do rozpoznania zagrożeń mogących wystąpić w trakcie robót budowlanych lub w ich wyniku oraz w czasie użytkowania obiektu budowlanego. Dobre praktyki przedsiębiorców wykazują, że opracowania geotechniczne mogą obejmować dodatkowo:  informację o konieczności zaprojektowania odwodnień budowlanych,  ocenę przydatności gruntów stosowanych w budowlach ziemnych,  informacje potrzebne przy projektowaniu barier lub ekranów uszczelniających, przemieszczeń i ogólnej stateczności podłoża gruntowego, ustaleniu wzajemnego oddziaływania obiektu budowlanego i podłoża gruntowego w różnych fazach budowy i eksploatacji, a także wzajemnego oddziaływania obiektu budowlanego z obiektami sąsiadującymi,  informacje przydatne przy ocenie stateczności zboczy, skarp wykopów i nasypów, wyborze metody wzmacniania podłoża gruntowego i stabilizacji zboczy, skarp wykopów i nasypów, ocenie wzajemnego oddziaływania wód gruntowych i obiektu budowlanego, ocenie stopnia zanieczyszczenia podłoża gruntowego i doboru metody oczyszczania gruntów.

Dodatkowo już na etapie prac budowlanych (po zdjęciu humusu i przed wykonaniem niwelacji) dobrą praktyką jest uzupełnienie profili litologicznych o badania zagęszczenia gruntu. Jeśli takie badania nie były prowadzone, za wzorzec przy pracach rekultywacyjnych może posłużyć badanie zagęszczenia gruntów na terenach przyległych (za zgodą właścicieli). Wyniki zagęszczenia gruntu posłużą jako punkt odniesienia do porównania z pierwotnymi parametrami mechanicznymi gruntu. Inwentaryzacja istniejącej infrastruktury Dokładne zinwentaryzowanie istniejącej infrastruktury pozwala na bezpieczne prowadzenie prac i jeśli jest to możliwe, uniknięcie kolizji z istniejącą infrastrukturą podziemną i naziemną, a także pozwala na możliwie najbardziej wierne jej odtworzenie po zakończeniu prac. W przypadku wystąpienia kolizji projekt przebudowy infrastruktury uzgadnia się na naradach koordynacyjnych organizowanych przez starostę zgodnie z art. 28b–28f Pr. Geod i Kart. Postępowanie związane z odtworzeniem istniejącej infrastruktury jest ściśle związane z rodzajem obiektów znajdujących się na rekultywowanym gruncie. Od tego też zależeć będzie, jakie przepisy i jaka procedura będą miały zastosowanie. Do elementów infrastruktury, z jakimi najczęściej może spotkać się przedsiębiorca, a które należy odtworzyć w trakcie prac rekultywacyjnych, zalicza się: 

budowle – takie jak obiekty liniowe, np. drogi, ścieżki, wodociągi, kanały, gazociągi, ciepłociągi, rurociągi, linie i trakcje elektroenergetyczne, linie kablowe nadziemne, umieszczone bezpośrednio w ziemi (zgodnie z Pr. Bud. rozbiórka takich obiektów następuje wówczas na podstawie PnB), obiekty małej architektury np. kapliczki, krzyże przydrożne, figury (zgodnie z Pr. Bud. rozbiórka takich obiektów następuje wówczas na podstawie zgłoszenia), urządzenia wodne, np. kanały, rowy, systemy drenarskie (zgodnie z PW rozbiórka tych obiektów wymaga uzyskania pozwolenia wodnoprawnego).

 

Przedsiębiorca zobowiązany jest do uzyskania przewidzianych przez prawo pozwoleń związanych z rozbiórką, demontażem, przeniesieniem lub zmianą funkcjonowania ww. instalacji lub infrastruktury na podstawie art. 28–33 Pr. Bud. Ścieżka postępowania dla przedsiębiorcy: 

przed rozpoczęciem prac powinno się i zinwentaryzować istniejąca infrastrukturę,



w przypadku demontażu, budowy lub przebudowy urządzeń wodnych przedsiębiorca obowiązany jest uzyskać pozwolenie wodnoprawne – szczegółowy opis procedury znajduje się w innym opracowaniu [[16]. Nie zwalnia to jednak z obowiązku uzyskania odpowiedniego pozwolenia na budowę/rozbiórkę lub zgłoszenia na podstawie Pr. Bud. PnB/zgłoszenie jest wydawane po uzyskaniu pozwolenia wodnoprawnego,



w przypadku demontażu obiektów liniowych lub obiektów małej architektury przedsiębiorca musi zgłosić rozbiórkę lub uzyskać decyzję o pozwoleniu na rozbiórkę zgodnie z Pr. Bud.,



dobrą praktyką jest, aby do projektu rekultywacji dołączyć informację o konieczności odtworzenia istniejących instalacji lub infrastruktury.

dokładnie

rozpoznać

W przypadku prac prowadzonych przy zabytkach lub ich w otoczeniu przedsiębiorca powinien uzyskać pozwolenie od właściwego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Ponadto, gdy podczas prac ziemnych dojdzie do odkrycia przedmiotu, który może być zabytkiem, osoba prowadząca roboty budowlane zobowiązana jest wstrzymać roboty mogące uszkodzić lub zniszczyć przedmiot, odpowiednio go zabezpieczyć oraz zawiadomić właściwego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, a jeśli nie jest to możliwe, właściwego wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Szczegółowa procedura zawarta jest w Ustawie o ochronie zabytków. W razie znalezienia niewybuchu lub szczątków ludzkich bezzwłocznie należy wstrzymać prace i zawiadomić Policję. 2.5.

Prace przygotowawcze związane z budową zakładu

Rekultywacja, jako proces mający na celu przywrócenie biologicznej aktywności gleby oraz jej wartości użytkowych, wymaga zastosowania odpowiednich rozwiązań technologicznych już na etapie projektowania, a następnie budowy. Projekt budowlany sporządza się na podstawie art. 34 Pr. Bud., który określa, jakie elementy powinien on zawierać. Na potrzeby niniejszego opracowania omówione zostały elementy i rozwiązania projektu budowlanego istotne z punktu widzenia rekultywacji. Są to działania mające na celu ochronę humusu i gruntu rodzimego przed zanieczyszczeniem, erozją, wietrzeniem oraz nadmiernym zagęszczeniem. W przypadku procedury wymagającej uzyskania PnB, zgodnie z art. 20 ust. 1 pkt 1 i 2 Pr. Bud., projekt budowlany musi zostać opracowany m.in. w sposób zgodny z ustaleniami określonymi w decyzji WZ (albo DLICP) oraz DŚU – o ile była wymagana. Projektant jest obowiązany do uzyskania wymaganych opinii, uzgodnień i sprawdzeń rozwiązań projektowych w zakresie wynikającym z przepisów. Projekt budowlany jest opracowywany na podstawie badań geotechnicznych, pomiarów geodezyjnych, wytycznych środowiskowych oraz wymagań przedsiębiorcy. Projekt budowlany powinien:  minimalizować wpływ na środowisko i krajobraz,  zawierać rozwiązania eksploatacji inwestycji,

technologiczne

dobrane

pod

kątem

czasu

 zawierać wszystkie rozwiązania ukierunkowane na optymalizację powierzchni zakładu, z uwzględnieniem jego późniejszego użytkowania,  uwzględniać etap likwidacji, a więc zawierać rozwiązania technologiczne tak, aby w jej trakcie powstała jak najmniejsza ilość odpadów, a większa część materiałów nadawała się do ponownego użycia, np. przy budowie innego zakładu,  być spójny z założeniami projektu rekultywacji, a w szczególności powinien zawierać elementy minimalizujące oddziaływanie przedsięwzięcia na powierzchnię ziemi. Zgodnie z art. 101 POŚ ochrona powierzchni ziemi polega na zachowaniu jak najlepszego stanu gleby poprzez zapobieganie erozji wodnej lub wietrznej, spadkowi zawartości próchnicy glebowej, zagęszczaniu, przez co rozumie się wzrost gęstości objętościowej

i zmniejszenie porowatości gleby, zasoleniu, działaniom powodującym zakwaszenie, zapobieganiu ruchom masowym ziemi i ich skutkom. Do podstawowych rozwiązań technologicznych związanych z rekultywacją gruntów, niezbędnych do zawarcia w projekcie budowlanym, a następnie zastosowanych podczas budowy obiektów budowlanych zakładu w zakresie ochrony gruntu, zalicza się w szczególności: – ochronę humusu i gruntu rodzimego przed zanieczyszczeniem, erozją i wietrzeniem, – ochronę gruntu przed nadmiernym zagęszczeniem. 2.5.1. Ochrona humusu i gruntu rodzimego przed zanieczyszczeniem, erozją i wietrzeniem 

Humus (ziemia urodzajna)

Nieprawidłowo zabezpieczony humus lub grunt rodzimy składowany w postaci pryzm na terenie zakładów pod wpływem opadów deszczu, wiatru, spływającej wody opadowej lub mrozu może ulec zjawiskom wietrzenia, pogorszenia się jego parametrów fizycznych i/lub chemizmu, a także ulec erozji, co w konsekwencji może skutkować koniecznością wykonywania dodatkowych zabiegów agrotechnicznych, dodatkowego nawożenia lub nawet koniecznością dowiezienia dodatkowego humusu lub gruntu rodzimego. Z uwagi na wyżej wymienione negatywne skutki szczególnie ważne jest jak najszybsze zabezpieczenie humusu tuż po zakończeniu prac ziemnych. Najprostszym i najtańszym sposobem jest obsiew ręczny skarp nasionami traw. Jedną ze stosowanych metod jest także hydroobsiew. Jak wynika z przeprowadzonych ankiet i wywiadów, jest to dobra, choć rzadko stosowana praktyka. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że polega on na hydromechanicznym spryskiwaniu powierzchni ziemi mieszaniną wody, nasion, nawozów, włókien celulozowych, substancji zabezpieczających przed erozją wietrzną i wysychaniem. Kolejnym z możliwych sposobów na zabezpieczenie pryzm jest zastosowanie biomaty. Biomatę tworzą w pełni biodegradowalne włókna, najczęściej słoma lub kokos, połączone z nasionami roślin. Do zalet tego sposobu można zaliczyć to, że można układać ją ręcznie, wadą jednak jest czasochłonność tego procesu. Innym sposobem zabezpieczenia skarp jest układanie biowłókniny. Jest ona produkowana najczęściej z odpadów bawełnianych i umieszczonych w niej nasion. Właściwe układanie biowłókniny jest czasochłonne, a konieczność utrzymywania jej w stanie wilgotnym przez pierwszy okres użytkowania sprawia, że jest rzadko używana. Możliwe, lecz bardziej kosztowne jest też zabezpieczenie skarp geokratą lub geokomórką. Jednak nie jest to zalecany sposób z uwagi na powstanie dużej ilości odpadów podczas rekultywacji. Do zabezpieczenia najbardziej stromych skarp stosuje się geosiatki wykonane z włókien poliestrowych. Ich ogromna wytrzymałość oraz odporność na uszkodzenia pozwala na mocne przerośnięcie i ukorzenienie się traw we wczesnym okresie po obsianiu.

Tabela 3. Wady i zalety sposobów zabezpieczania humusu na pryzmach

SPOSOBY ZABEZPIECZANIA HUMUSU NA PRYZMACH

ZALETY

WADY

Obsiew ręczny

Niski koszt i prostota wykonania

Najmniej efektywny, zabezpieczenie przed erozją dopiero po kilku miesiącach, nieodporny na wymywanie, konieczność dosiewania

Hydroobsiew

Skuteczność, szybkość wykonania i wzrostu roślin

Koszty, konieczność zastosowania specjalistycznego sprzętu

Biowłóknina

Prostota i szybkość wykonania, Ograniczone zastosowanie – ochrona podczas dużych opadów maksymalny kąt nachylenia zbocza to 400

Geokrata

Zapewnia dużą stabilizację podłoża

Zwiększona ilość odpadów podczas rekultywacji

Geokomórki i geosiatki

Wysokie parametry wytrzymałościowe, pozwalają na swobodnie przerastanie korzeni

Zwiększona ilość odpadów podczas rekultywacji

Zgodnie ze stosowanymi przez przedsiębiorców praktykami powinno się zwrócić szczególną uwagę na:  niemieszanie humusu podczas jego zdejmowania z gruntem rodzimym,  nieprzekraczanie 2 m wysokości pryzm, na których składowany jest humus, z uwagi na niekorzystne zmiany struktury i właściwości gleby,  nachylenie skarp humusu, które nie powinno być większe niż 1:2.  wierzchołek pryzm powinien być pochylony o ok. 8% do wewnątrz terenu zakładu górniczego lub zakładu wykonującego roboty geologiczne (dzięki temu zminimalizuje się zjawisko erozji podczas intensywnych opadów deszczu),  stosowanie ogrodzeń przeciwerozyjnych w sytuacjach, gdy jest to uzasadnione zwiększonym ryzykiem erozji gleby,  stosowanie hydroobsiewu, biomat, biowłókniny, geokrat, geokomórek lub geosiatek celem zabezpieczenia pryzm/skarp przed erozją. 

Grunt rodzimy

Zaleca się używanie gruntu rodzimego do przeprowadzenia niwelacji terenu. Jednakże gdy nie jest to możliwe, np. z uwagi na jego niezdatność do niwelacji ze względu na zbyt dużą wilgotność, należy go składować na terenie zakładów w celu późniejszego wykorzystania. Pryzmy gruntu rodzimego zaleca się odpowiednio zabezpieczyć przed erozją wietrzną poprzez zahumusowanie warstwą około 5 cm oraz przeprowadzenie np. hydroobsiewu. Kolejnym ważnym elementem jest użycie geowłókniny do odseparowania gruntu od warstw konstrukcyjnych nawierzchni, które pomaga w późniejszym czasie zmniejszyć ilość gruntu zmieszanego z materiałem nawiezionym (np. piaskiem) podczas rozbiórki mechanicznej. Podstawowymi środkami ochrony gruntu na terenie zakładu przed zanieczyszczeniem są:  ułożenie folii PEHD,  właściwie zaprojektowany system odwodnienia,  uniemożliwienie przedostania się potencjalnego zanieczyszczenia do gruntu, poprzez odpowiednie składowanie i używanie materiałów i substancji niebezpiecznych.

W praktyce wskazuje się, że ułożenie szczelnej geomembrany z folii PEHD na etapie poszukiwawczym jest najodpowiedniejszym środkiem ochrony gruntu rodzimego. Staranność podczas jej układania, a także odpowiednia kontrola prac, np. przy sprawdzeniu szczelności zgrzewów, jest gwarantem trwałości i szczelności geomembran. Szczegółowe wymagania techniczne dotyczące wykonania i odbioru robót powinny być zawarte w specyfikacji dołączonej do projektu budowlanego. Należy jednak pamiętać, że stosowanie folii może skutkować negatywnymi konsekwencjami, takimi jak kumulacja gazów (np. metanu, dwutlenku węgla) w powietrzu gruntowym oraz fermentacja mikrobialna w warunkach ograniczonego dopływu tlenu. Najważniejszymi zasadami przy układaniu folii PEHD w celu ochrony gruntu rodzimego przed zanieczyszczeniem są:  układanie jej na równą, pozbawioną ostrych elementów powierzchnię,  montaż w odpowiedniej temperaturze (zaleca się wykonywanie uszczelnień z geomembrany przy temperaturze powietrza od +5ºC do +30ºC, poniżej tej temperatury można zastosować folię PVC zgodnie ze specyfikacją producenta),  nie zaleca się prowadzenia prac montażowych przy sile wiatru powyżej 35 km/h lub podczas opadów deszczu lub mgły,  wszystkie połączenia powinny przebiegać równolegle do kierunku nachylenia zbocza, nie można dopuścić do przejeżdżania sprzętem po nieprzysypanej geomembranie,  zaleca się ułożenie geowłókniny pod geomembraną, ponieważ zwiększa to jej wytrzymałość. Szczelność ułożenia membrany podlegać powinna testom i protokolarnemu odbiorowi. Innymi dobrymi praktykami chroniącymi grunt mogą być:  nieumieszczanie kruszywa w kanałach i rowach odwadniających, uszczelnionych nieprzepuszczalnym materiałem, jeśli nie jest to konieczne lub podyktowane innymi czynnikami, gdyż może to spowodować zwiększenie ilości materiałów do utylizacji w przypadku wycieku substancji niebezpiecznych,  stosowanie metod ograniczających szybkość spływu i rozmywania gruntu rodzimego przy dużej deniwelacji, np. riprapów (narzutów kamiennych) czy bystrotoków w przypadku braku uszczelnienia nieprzepuszczalnym materiałem,  instalacja separatora i zasuwy przed wlotem rowów odwadniających do zbiornika na wody opadowe, gdyż w razie wycieku pozwala to zmniejszyć ilość zanieczyszczonej wody. Zgodnie z wytycznymi zawartymi w Raporcie Konsorcjum Badawczego w rejonach o podwyższonym tle metanowym w powietrzu gruntowym i/lub bogatych w substancję organiczną należy rozważyć zastąpienie jednolitej warstwy folii uszczelniającej zewnętrznymi wannami z materiałów nieprzepuszczalnych w miejscach składowania substancji chemicznych lub poprzez położenie nieprzepuszczalnej folii składającej się z kompozytu polipropylenu jako pierwszej, najwyższej warstwy konstrukcyjnej nawierzchni terenu zakładu górniczego lub zakładu wykonującego roboty geologiczne. Warstwa ta jest całkowicie przystosowana do poruszania się po niej ciężkim sprzętem, zabezpiecza przed poślizgnięciem się na niej w suchych i mokrych warunkach, w razie konieczności daje się łatwo wulkanizować, zwijać/rozwijać, nie rozciąga się i nie pęka jak folia PEHD. Stanowi to alternatywę dla używania folii PEHD, gdyż zmniejsza do zera ewentualne skażenie materiałów budowlanych i gruntu w przypadku wycieku substancji niebezpiecznych, a także przyspiesza i ułatwia budowę.

2.5.2. Ochrona gruntu przed nadmiernym zagęszczeniem Najbardziej narażonymi na nadmierne zagęszczenie miejscami na terenie zakładów są fundamenty wiertni, pryzm humusu oraz zbiorniki wodne, dlatego też pomiary zagęszczenia powinny mieć miejsce przed rozpoczęciem prac, w trakcie budowy oraz w trakcie rekultywacji właśnie w tych miejscach. Poziom zagęszczenia powinien być korygowany poprzez mechaniczne rozgęszczenie lub zagęszczenie gruntu. Jeśli z badań geotechnicznych wynika, że grunt w obrębie prowadzonych prac jest podatny na nadmierne zagęszczenie, należy zaprojektować rozwiązania minimalizujące ten czynnik. Jednym z elementów pozwalającym na zmniejszenie zagęszczenia jest dobór odpowiednich technologii. Do najpopularniejszych rozwiązań technicznych należy używanie geosyntetycznych materiałów lub odpowiedniej konstrukcji warstw technologicznych zmniejszającej nacisk jednostkowy na grunt (np. poprzez stosowanie geokrat, geowłóknin, płyt betonowych lub kompozytowych o dużej powierzchni). Jednak najprostszym, najbardziej oczywistym sposobem jest zmniejszenie obciążenia jednostkowego na grunt poprzez zwiększenie powierzchni, na którą działa siła (np. zwiększenie pola fundamentów wiertni, zwiększenie powierzchni zbiornika wodnego kosztem wysokości piętrzenia wody, zmniejszenie wysokość pryzm humusu i gruntu rodzimego). Trzeba podkreślić, że te materiały należy składować z dala od drzew, aby nie spowodować ich zniszczenia. 2.5.3. Pozostałe elementy Wszystkie odpady powstające na terenie wiertni powinny być właściwie segregowane, przechowywane i unieszkodliwiane zgodnie z UoO, a ścieki komunalne i przemysłowe powinny być traktowane zgodnie z PW. Szczegółowe informacje w tym zakresie znajdują się w innym opracowaniu [14]. Zgodnie z praktyką stosowaną przez przedsiębiorców najodpowiedniejsze byłoby stosowanie wanien przeciwrozlewowych jako zabezpieczenie przed ewentualnym wyciekiem paliwa ze zbiorników. Zaleca się przy tym, aby pojemności obwałowania zbiorników bez zadaszenia wynosiły:  dla jednego zbiornika: 110% jego pojemności plus objętość 24 h deszczu,  dla wielu zbiorników: 110% największego zbiornika + 10% objętości pozostałych zbiorników + objętość 24 h deszczu. W przypadku zbiorników bez zadaszenia istnieje konieczność monitorowania i odpompowywania zbierającej się w nim wody opadowej, gdyż zmniejsza ona ich pojemność. W celu eliminacji takiego zjawiska dobrą praktyką jest stosowanie wiat lub zadaszeń nad tymi zbiornikami. Oprócz wyżej wymienionych wanien odciekowych stosuje się również samorozkładające się wanny typu Throw’n’Go self rising containment berms oraz naziemne zbiorniki dwupłaszczowe jako dodatkowe zabezpieczenie, tzw. secondary containment. 2.6.

Likwidacja zakładu

Przedsiębiorca, który postanowił zakończyć prace związane z poszukiwaniem, rozpoznawaniem lub wydobywaniem, bądź też gdy zgodnie z art. 39 PGiG nastąpiło cofnięcie koncesji, jej wygaśnięcie lub utrata jej mocy, zobowiązany jest zlikwidować zakład górniczy. W przypadku poszukiwania i rozpoznawania złóż węglowodorów metodą otworową likwidacja zakładu (otworu wiertniczego) odbywa się w oparciu o istniejący plan ruchu zakładu wykonującego roboty geologiczne i zgodnie z zatwierdzonym przez kierownika ruchu zakładu projektem likwidacji. Jeśli nie ma takiej informacji w zatwierdzonym przez

OUG planie ruchu, to przedsiębiorca obowiązany jest zatwierdzić dodatek do planu ruchu w sprawie likwidacji w trybie przewidzianym dla zatwierdzenia planu ruchu zakładu górniczego. Ponadto zgodnie z art. 129 PGiG w przypadku likwidacji zakładu górniczego, w całości lub w części, przedsiębiorca obowiązany jest:    

zabezpieczyć lub zlikwidować wyrobiska górnicze urządzenia, instalacje i obiekty zakładu górniczego, przedsięwziąć środki niezbędne dla ochrony sąsiednich złóż kopaliny, przedsięwziąć niezbędne środki chroniące wyrobiska sąsiednich zakładów górniczych, przedsięwziąć niezbędne środki w celu ochrony środowiska oraz rekultywacji gruntów po działalności górniczej.

Zakres i sposób wykonania likwidacji ustala się w planie ruchu likwidowanego zakładu górniczego. Zatwierdzenie PRLZG przedstawia Schemat 4. Schemat 4. Procedura zatwierdzania PRLZG

WNIOSEK Wniosek o zatwierdzenie PRLZG zawiera: • 2 egzemplarze PRLZG • opinia właściwego organu samorządu terytorialnego • odpisy wymaganych dla zamierzonych robót decyzji wydanych przez inne organy, w szczególności dotyczących ochrony środowiska

ORGAN Organ zatwierdzający PRLZG: • Właściwy OUG

DECYZJA Określa: • Właściwy organ nadzoru górniczego zatwierdza plan ruchu likwidowanego zakładu górniczego w drodze decyzji administracyjnej w ciągu 14 dni od złożenia wniosku

Załącznik nr 10 „Plan ruchu likwidowanego (likwidowanej oznaczonej części) zakładu górniczego wydobywającego kopaliny otworami wiertniczymi” do Rozporządzenia w sprawie planów ruchu określa szczegółowe wymagania dotyczące jego treści i załączników. Do najważniejszych elementów, jakie PRLZG powinien zawierać w związku z rekultywacją, należą:  zakres wykonywanych robót likwidacyjnych,  opis robót geologicznych i wiertniczych,  informacje o ochronie środowiska, w tym z uwzględnieniem zamierzeń w zakresie rekultywacji gruntów po zakończeniu działalności. Po likwidacji zakładu górniczego przedsiębiorca zobowiązany jest przekazać dokumentację mierniczo-geologiczną zlikwidowanego zakładu górniczego prezesowi WUG. Przed rozpoczęciem rekultywacji przedsiębiorca powinien fizycznie dokonać:  likwidacji zakładu, a w szczególności: o likwidacji otworu wiertniczego po wykonaniu robót geologicznych lub odwiertu, o demontażu urządzenia wiertniczego wraz z zapleczem i osprzętem, o poboru niezbędnych próbek,  rozbiórki obiektów budowlanych zakładu wraz z jego wyposażeniem i instalacjami, w tym: demontaż konstrukcji nawierzchni terenu po wykonaniu robót geologicznych, demontaż instalacji, elementów budowy, parkingów i dróg wewnętrznych, niwelację terenu, rozłożenie humusu, odtworzenie infrastruktury. 2.6.1. Likwidacja otworu wiertniczego po wykonaniu robót geologicznych lub odwiertu Likwidację otworu lub odwiertu przeprowadza się w oparciu o plan ruchu lub dodatek do planu ruchu. Zgodnie z § 97 ust. 1 i 3 Rozporządzenia otworowego przedsiębiorca powinien przeprowadzić likwidację otworu lub odwiertu w sposób zapewniający szczelną izolację poziomów wodnych, ropnych i gazowych, zgodnie z projektem robót geologicznych, zatwierdzonym przez kierownika ruchu zakładu. Do czasu przekazania dotychczasowym użytkownikom terenu, po likwidacji działalności górniczej, skuteczność likwidacji odwiertów kontroluje się w zakresie i z częstotliwością ustaloną przez kierownika ruchu zakładu. Otwór lub odwiert, w którym roboty zostały czasowo lub trwale wstrzymane, należy skutecznie zabezpieczyć przed ewentualnym wypływem płynu złożowego, możliwością wpadnięcia przedmiotów oraz przed dostępem osób nieupoważnionych (§ 58 Rozporządzenia otworowego). Środki minimalizujące wpływ na środowisko dla likwidacji, powtórnej i czasowej likwidacji otworu lub odwiertu opisane są w innym opracowaniu [12]. Warto pamiętać, że zgodnie z § 95 Rozporządzenia otworowego po zakończeniu wiercenia otwór lub odwiert powinien zostać zlikwidowany, jeżeli w okresie 4 lat od zakończenia wiercenia nie jest on przeznaczony do dalszego wykorzystania.

Zgodnie z § 98 ust. 5 Rozporządzenia otworowego kierownik ruchu likwidowanego zakładu górniczego ma obowiązek zawiadomienia właściwego wójta, burmistrza lub prezydenta miasta o lokalizacji zlikwidowanego otworu wiertniczego lub odwiertu, sposobie jego likwidacji oraz o jego zabezpieczeniach i potencjalnych zagrożeniach, a także o granicach strefy ochronnej – w przypadku jej wyznaczenia. Przepisy rozporządzenia nie określają jednak sposobu, w jaki owo zawiadomienie ma nastąpić. 2.6.2. Dokumenty wymagane dla rozpoczęcia prac rozbiórkowych Roboty rozbiórkowe dotyczące obiektów budowlanych służących bezpośrednio do wykonywania działalności regulowanej w PGiG w zakresie poszukiwania i rozpoznawania złóż węglowodorów, które podlegały zwolnieniu z obowiązku uzyskania PnB, nie wymagają uzyskania PnR (art. 29 ust. 1 pkt 28 Pr. Bud.). Uzyskanie decyzji o pozwoleniu na rozbiórkę bądź jej zgłoszenie uzależnione jest od tego czy budowa obiektów budowlanych zakładu była prowadzona w oparciu o decyzję o pozwoleniu na budowę czy tylko w oparciu o zgłoszenie. Przed rozpoczęciem rozbiórki niezbędne jest uzyskanie decyzji o PnR wydawanej przez właściwego dyrektora OUG, do którego zgłasza się także prace rozbiórkowe, jeśli nie wymagają PnR (na podstawie art. 167 ust. 1, art. 168 ust. 2 PGiG w zw. z art. 80 ust. 4 Pr. Bud.). Zgodnie z art. 106 PGiG do projektowania, budowy, utrzymania i rozbiórki obiektów budowlanych zakładów stosuje się przepisy prawa budowlanego. Artykuł 28 ust. 1 Pr. Bud. stanowi, że roboty budowlane można rozpocząć jedynie na podstawie decyzji o pozwoleniu na budowę (zgodnie z art. 3 pkt 7 Pr. Bud. robotą budowlaną jest również rozbiórka). Jednakże art. 31 Pr. Bud. przewiduje, że pozwolenia nie wymaga rozbiórka:  

obiektów i urządzeń budowlanych, na budowę których nie jest wymagane pozwolenie, jeżeli nie podlegają ochronie jako zabytki, budynków i budowli – niewpisanych do rejestru zabytków oraz nieobjętych ochroną konserwatorską – o wysokości poniżej 8 m, jeżeli ich odległość od granicy działki jest nie mniejsza niż połowa wysokości.

Rozbiórka obiektów budowlanych, o których mowa powyżej, wymaga jedynie dokonania wcześniejszego zgłoszenia właściwemu organowi. W zgłoszeniu tym określa się rodzaj, zakres i sposób wykonywania robót. Zgłoszenia dokonuje się przed terminem zamierzonego rozpoczęcia robót budowlanych. Warto pamiętać, że właściwy organ w terminie 30 dni od dnia doręczenia zgłoszenia może, w drodze decyzji, wnieść sprzeciw. Do wykonywania robót budowlanych można przystąpić, jeżeli organ nie wniósł w tym terminie sprzeciwu (art. 30 ust. 5 w zw. z art. 31 ust. 2 Pr. Bud.). Procedurę uzyskania decyzji o PnR przedstawia Schemat 5.

Schemat 5. Procedura wydania decyzji o pozwoleniu na rozbiórkę

WNIOSEK Wniosek o wydanie pozwolenia na rozbiórkę zawiera: • załączniki do wniosku, zgodnie z art. 33 ust. 4 Pr. Bud., w tym: ‒ zgoda właściciela obiektu (jeżeli nie jest nim wnioskodawca) ‒ szkic usytuowania obiektu budowlanego ‒ opis zakresu i sposobu prowadzenia robót rozbiórkowych ‒ opis sposobu zapewnienia bezpieczeństwa ludzi i mienia ‒ pozwolenia, uzgodnienia lub opinie innych organów, a także inne dokumenty, wymagane przepisami szczególnymi; nie dotyczy to uzgodnienia i opinii uzyskiwanych w ramach OOŚ albo oceny oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000 ‒ w zależności od potrzeb projekt rozbiórki obiektu • dowód wniesienia opłaty skarbowej za wydanie pozwolenia na rozbiórkę • w przypadku prowadzenia sprawy przez pełnomocnika należy dołączyć oryginał pełnomocnictwa lub urzędowo poświadczony odpis pełnomocnictwa i dołączyć dowód wniesienia opłaty skarbowej od pełnomocnictwa • w przypadku wniosku inwestora innego niż osoba fizyczna – odpis z KRS lub innego właściwego rejestru

ORGAN

Organ wydający decyzję: • dyrektor OUG (organ właściwy na podstawie art. 167 ust. 1 i art. 168 ust. 2 PGiG w zw. z art. 80 ust. 4 Pr. Bud.) • inne organy/instytucje zaangażowane w wydawanie pozwoleń, uzgodnień lub opinii

POZWOLENIE NA ROZBIÓRKĘ

Decyzja o pozwoleniu na rozbiórkę: • określa szczególne warunki zabezpieczenia terenu budowy i prowadzenia robót budowlanych • określa czas użytkowania tymczasowych obiektów budowlanych • określa terminy rozbiórki: a) istniejących obiektów budowlanych nieprzewidzianych do dalszego użytkowania b) tymczasowych obiektów budowlanych • określa szczegółowe wymagania dotyczące nadzoru na budowie • zamieszcza informację o obowiązkach i warunkach wynikających z art. 54 lub art. 55

PnR wygasa, jeżeli roboty nie zostały rozpoczęte przed upływem 3 lat od dnia, w którym decyzja ta stała się ostateczna lub zostały przerwane na czas dłuższy niż 3 lata (art. 37 Pr. Bud.). Decyzja jest doręczana stronie i staje się ostateczna, jeśli nikt nie wniesie od niej odwołania w terminie 14 dni od doręczenia zgodnie z przepisami KPA. Należy pamiętać, że kierownik budowy zobowiązany jest prowadzić dziennik rozbiórki zgodnie z art. 42 ust. 2 pkt 1 Pr. Bud. Dziennik rozbiórki stanowi urzędowy dokument przebiegu robót budowlanych oraz zdarzeń i okoliczności zachodzących w toku wykonywania robót (art. 45 ust. 3 w zw. z ust. 1 Pr. Bud.). Kierownik budowy zobowiązany jest również na podstawie art. 22 pkt 9 Pr. Bud. do zgłoszenia rozbiórki do odbioru właściwemu OUG odpowiednim wpisem do dziennika rozbiórki oraz uczestniczenia w czynnościach odbioru i zapewnienia usunięcia stwierdzonych wad, a także do przekazania przedsiębiorcy oświadczenia, o którym mowa w art. 57 ust. 1 pkt 2 Pr. Bud. Zakończenie prac rozbiórkowych należy zgłosić do właściwego OUG. Prace rozbiórkowe i rekultywacyjne wiążą się ze wzmożonym ruchem na drogach lokalnych, m.in. dlatego przedsiębiorca powinien poinformować o rozpoczęciu prac zgodnie z PGiG – OUG, oraz zgodnie z dobrą praktyką – wójta i społeczności lokalne. Powinien też zwrócić szczególną uwagę na wzmożony ruch ciężkich pojazdów na drogach, a także wynikającą z tego konieczność kontroli zapylenia.

Opis procedury przedstawia Schemat 6.

Schemat 6. Procedura zgłoszenia rozbiórki

WNIOSEK

Wniosek zawiera: 1) zgłoszenie rozbiórki, 2) załączniki do wniosku, zgodnie z art. 30 ust. 2 Pr. Bud., w tym: • oświadczenie, pod rygorem odpowiedzialności karnej, o posiadanym prawie do dysponowania nieruchomością na cele budowlane • w zależności od potrzeb – odpowiednie szkice i rysunki dotyczące realizowanego przedsięwzięcia • pozwolenia, uzgodnienia i opinie wymagane odrębnymi przepisami • w przypadku prowadzenia sprawy przez pełnomocnika należy dołączyć oryginał pełnomocnictwa lub urzędowo poświadczony odpis pełnomocnictwa i dowód wniesienia opłaty skarbowej od pełnomocnictwa (aktualnie opłata w wysokości 17 zł) • w przypadku wniosku inwestora innego niż osoba fizyczna – odpis z KRS lub innego właściwego rejestru

ORGAN

Organy właściwe do przyjęcia zgłoszenia robót rozbiórkowych: • dyrektor OUG (właściwy organ na podstawie art. 167 ust. 1 i art. 168 ust. 2 PGiG w zw. z art. 80 ust. 4 Pr. Bud.) • inne organy zaangażowane w procedurę zgłoszenia robót rozbiórkowych

REAKCJA ORGANU

Działanie organu: • organ, do którego zgłoszenie wpłynęło, obowiązany jest zbadać zamiar rozbiórki objęty zgłoszeniem, dokonać jego faktycznej i prawnej oceny lub przemilczeć zgłoszenie, jeżeli uzna, iż zamierzenie jest zgodne z prawem • jeżeli w terminie 30 dni od dnia doręczenia zgłoszenia właściwy organ nie wniesie, w drodze decyzji, sprzeciwu, inwestor może przystąpić do wykonywania robót rozbiórkowych, nie później jednak niż po upływie 2 lat od określonego w zgłoszeniu terminu ich rozpoczęcia. Zgłoszenie sprzeciwu i dalsze postępowanie przebiegają analogicznie jak to dotyczące sprzeciwu względem zgłoszonych organowi robót budowlanych

2.6.3. Rozbiórka obiektów budowlanych zakładu Kolejnym krokiem w likwidacji zakładu jest fizyczne dokonanie demontażu urządzeń, konstrukcji i obiektów budowlanych. Poniżej opisano przykładową kolejność rozbiórki obiektów budowlanych zakładu górniczego lub zakładu po wykonaniu robót geologicznych, problemy, jakie może napotkać przedsiębiorca, oraz wskazówki i rozwiązania. 1. Demontaż urządzenia wiertniczego wraz z zapleczem i osprzętem oraz elementów zagospodarowania zakładu Odbywa się zgodnie z planem zatwierdzonym przez kierownika ruchu zakładu górniczego. W przypadku poszukiwania i rozpoznawania demontaż dotyczy urządzenia wiertniczego wraz z zapleczem i osprzętem, a w przypadku wydobywania dotyczy elementów zagospodarowania zakładu górniczego, takich jak stacje oczyszczania gazu, zbiorniki, mieszalniki itp. Prace powinna nadzorować osoba posiadająca odpowiednie kwalifikacje do dozoru ruchu zakładu wymagane przez prawo. Oddziaływanie na środowisko jest podobne jak w przypadku montażu z wyjątkiem zwiększonej ilości odpadów wytwarzanych w trakcie demontażu. Praktyki minimalizujące wpływ transportu na otoczenie:     

zorganizowanie go w sposób jak najmniej uciążliwy dla mieszkańców, np. poprzez unikanie transportów w godzinach, w których jest największy ruch na drogach lub odbywają się imprezy masowe itd., utrzymywanie dróg w dobrym stanie i, jeśli to konieczne, ich naprawa (jeżeli uszkodzenie było spowodowane przez przedsiębiorcę), nie zaleca się jazdy po drogach w kolumnach składających się z kilku lub kilkunastu samochodów ciężarowych, przejazd samochodami nienormatywnymi wymaga uzyskania odpowiednich pozwoleń, jeśli z jakiegoś powodu przedsiębiorca będzie musiał zamknąć drogę, należy uprzednio zgłosić to odpowiednim władzom i społecznościom lokalnym oraz uzyskać ich akceptację, a w szczególności uzyskać od zarządcy drogi wszelkie potrzebne uzgodnienia i pozwolenia; są to m.in. zatwierdzona tymczasowa organizacja ruchu, pozwolenie na zajęcie pasa drogowego oraz wniesienie opłat z nim związanych.

2. Pobór niezbędnych próbek Proces poboru niezbędnych próbek został szczegółowo wyjaśniony w innym opracowaniu [14]. 3. Likwidacja urządzeń wodnych/zbiorników technologicznych Szczegółowy opis procedury nie leży w zakresie tego opracowania, lecz warto wspomnieć, że likwidacja urządzeń wodnych powinna być wykonywana po uzgodnieniu projektu likwidacji urządzenia i wydaniu pozwolenia wodnoprawnego na likwidację przez starostę oraz zgłoszeniu robót geologicznych zgodnie z PGiG. Prace należy prowadzić pod nadzorem hydrogeologa, który sporządza „inną dokumentację” z wykonania likwidacji ujęcia wody zgodnie z rozporządzeniem w sprawie innych dokumentacji. Dokumentacja ta powinna być złożona do starostwa, a ten powinien włączyć ją do Powiatowego Archiwum Geologicznego. Przedsiębiorca zobowiązany jest jeszcze wygasić pozwolenie wodnoprawne na szczególne korzystanie z wód oraz zinwentaryzować i nanieść na mapę zasadniczą zlikwidowane urządzenia wodne.

Likwidacja zbiorników wodnych/zbiorników technologicznych powinna zacząć się od wypompowania wody, oczyszczenia dna zbiornika, zdjęcia folii oraz zbadania zagęszczenia i wilgotności gruntu, tak aby dostosować je do parametrów ze stanu początkowego. Zasady zasypywania wykopów opisane są w podrozdziale 3.2.1 niniejszego opracowania. Zgodnie z PW uszczelnione zbiorniki niemające kontaktu ze środowiskiem gruntowo-wodnym nie są urządzeniami wodnymi. Warto też nadmienić, że zbiorniki te mogą stać się siedliskiem chronionych płazów i wówczas ich likwidacja będzie wymagała uzyskania zezwolenia z zakresu ochrony gatunkowej. 4. Demontaż konstrukcji nawierzchni Typowe konstrukcje nawierzchni terenu to: płyty betonowe, płyty kompozytowe, nawierzchnia z betonu asfaltowego lub nawierzchnia z kruszywa. Jeżeli nie są one zanieczyszczone substancjami niebezpiecznymi należy zapewnić odzysk odpadów zgodnie z UoO. Rozbiórki dokonuje się przy użyciu ciężkiego sprzętu budowlanego, np. koparki, dźwigu ładowarki itp. Aby zminimalizować ilość odpadów i zmaksymalizować ilość nadających się do ponownego użycia materiałów, należy odpowiednio dobrać sprzęt do rozbiórki oraz nadzorować jej proces. Zaleca się ponowne zastosowanie materiałów do budowy następnych obiektów, np. płyty betonowe, jeśli są odpowiednio układane, eksploatowane i rozbierane, nadają się do użytku od kilku do kilkunastu razy. Kruszywo, gdy jest odpowiednio odseparowane i niezmieszane z innymi frakcjami, w zależności od ekonomicznego uzasadnienia, może być wykorzystane w kolejnych pracach. Piasek (którego cena w Polsce w głównej mierze zależy od odległości od kopalni), jeśli nie jest zanieczyszczony i przewożenie go na teren budowy innego terenu zakładu górniczego, zakładu wykonującego roboty geologiczne lub drogi dojazdowej nie ma uzasadnienia ekonomicznego dla przedsiębiorcy, może być np. przekazany gminie jako odpad, którego odzysk możliwy jest poza instalacjami. 5. Demontaż instalacji i urządzeń technicznych Należy zwrócić szczególną uwagę na demontaż instalacji znajdujących się na terenie zakładu górniczego lub zakładu wykonującego roboty geologiczne. Do instalacji i urządzeń mogących znaleźć się na terenie zakładu należą m.in. instalacje sanitarne, separatory, wodociągi, gazociągi. Przed demontażem instalacja powinna być opróżniona, wyczyszczona, rozmontowana i zabezpieczona we właściwy sposób, aby uniknąć potencjalnych wycieków. 6. Rozbiórka uszczelnienia folii Istnieją specjalistyczne firmy, które zajmują się unieszkodliwianiem i recyklingiem zarówno folii PEHD jak i folii składającej się z kompozytu polipropylenu. Nie warto więc jej wysyłać jako odpadu na składowisko w sytuacji, gdy zużyta folia nadaje się do recyklingu. Specjalistyczne firmy są w stanie zapewnić odbiór oraz wynagrodzenie za ten odpad.

7. Rozbiórka fundamentów wiertni Fundamenty wiertni składają się najczęściej z betonu, kruszywa oraz rzadziej z mikropali wbijanych lub wwiercanych w grunt. Wszystkie te elementy należy zdemontować zgodnie z projektem rozbiórki obiektów budowlanych zakładu.

8. Rozbiórka bodni Zaczynamy od upewnienia się, czy we wnętrzu bodni znajdują się substancje niebezpieczne. Po ewentualnym usunięciu zanieczyszczenia rozbiórkę należy zacząć od odkopania terenu wokół bodni. Jeśli bodnia była wykonana z elementów prefabrykowanych nadających się do ponownego użycia, do rozbiórki używa się dźwigu. Jeśli zaś nie da się jej ponownie wykorzystać – beton jest niszczony mechanicznie za pomocą młota hydraulicznego zamocowanego na sprzęcie budowlanym (najczęściej koparce). Po rozkruszeniu i usunięciu betonu i zbrojenia ścian bodni należy przystąpić do rozbiórki fundamentu wiertni (urządzenia). Należy zwrócić szczególną uwagę na rozbiórkę fundamentu bodni w pobliżu zlikwidowanego otworu wiertniczego po wykonaniu robót geologicznych, aby go nie uszkodzić. Po wywiezieniu gruzu i zbrojenia należy uciąć (jeśli to konieczne) otwór na odpowiedniej wysokości oraz zabezpieczyć go zgodnie z projektem likwidacji otworu. Prace powinny być prowadzone przy odpowiednim nadzorze, potwierdzone dokumentacją fotograficzną i protokołem. Zlikwidowany otwór lub odwiert powinien być geodezyjnie zinwentaryzowany, powinna też być ustalona strefa ochronna. Wykonanie tablicy powinno zostać dokonane zgodnie z projektem likwidacji otworu lub odwiertu pod nadzorem osób z odpowiednimi kwalifikacjami. 9. Demontaż parkingów i dróg wewnętrznych Demontaż parkingów i dróg wewnętrznych powinien być zaplanowany tak, aby nie utrudniał prowadzenia późniejszych prac. Parkingi oraz drogi wewnętrzne pomagają usprawnić transport materiałów pochodzących z rozbiórki. Ponadto mogą być wykorzystane jako zaplecze budowy oraz miejsce składowania i załadunku materiałów podczas etapu rozbiórki. 10. Rozbiórka i wywóz pozostałych materiałów konstrukcyjnych Przedsiębiorca po zakończeniu prac poszukiwawczych lub wydobywczych zobowiązany jest do demontażu i wywozu wszystkich elementów konstrukcyjnych obiektów budowlanych zakładu, takich jak przepusty, geosyntetyki, kanały itp.; jeśli nie ma przeciwwskazań, powinien wykorzystać je ponownie.

Rekultywacja

Rekultywacja jest procesem składającym się z szeregu działań podejmowanych przez przedsiębiorcę zarówno przed, jak i po zakończeniu poszukiwania, rozpoznawania lub wydobywania węglowodorów w celu przywrócenia gruntom ich biologicznej aktywności oraz wartości użytkowych sprzed jej utraty Na potrzeby niniejszego opracowania, a także w celu usystematyzowania zagadnień podzielono ją na 4 części, z których składa się zaprezentowana poniżej struktura rozdziału: 3.1. Decyzje w sprawach rekultywacji i zagospodarowania. Opis, procedura i dokumentacja

3.1.1. Decyzja ustalająca stopień ograniczenia lub utraty wartości użytkowej gruntów, osobę obowiązaną do rekultywacji oraz kierunek i termin jej wykonania

3.1.2. Dokumentacja rekultywacji

3.3. Rekultywacja agrotechniczna i biologiczna

3.1.

3.2. Rekultywacja techniczna

3.2.1. Właściwe ukształtowanie rzeźby terenu

3.2.2. Pozostałe prace

3.4. Zakończenie rekultywacji i zagospodarowanie gruntów

Decyzje w sprawach rekultywacji i zagospodarowania. Opis, procedura i dokumentacja

Planowanie i podjęcie odpowiednich działań w procesie rekultywacji jest kluczowym czynnikiem osiągnięcia zamierzonego celu, jakim jest oddanie gruntów w stanie jak najbardziej zbliżonym do stanu początkowego. Rekultywacja jest procesem wymagającym należytego przygotowania. W tym też celu przedsiębiorca powinien poczynić odpowiednie kroki, aby proces ten został wykonany w jak najbardziej efektywny sposób. Poniższy zbiór wytycznych przeprowadzi przedsiębiorcę oraz organy administracji przez etapy rekultywacji oraz wskaże ścieżki postępowania administracyjnego związanego z:  

procedurą uzyskania decyzji w sprawach rekultywacji i zagospodarowania, obejmująca ustalenie stopnia ograniczenia lub utraty wartości użytkowej gruntów, osobę obowiązaną do rekultywacji oraz kierunek i termin jej wykonania, rozwiązaniami i praktykami związanymi z tworzeniem dokumentacji rekultywacji.

Rekomenduje rekultywacji: 

się,

aby

przedsiębiorca

uwzględnił

planowaniu

wybór lokalizacji – planowanie procesu rekultywacji już na tym etapie jest kluczowym czynnikiem powodzenia przedsięwzięcia, a takie elementy, jak ukształtowanie terenu, klasa bonitacyjna gruntu, dostępność bądź odległość infrastruktury drogowej czy też możliwość zaopatrzenia w wodę, powinny odgrywać istotną rolę, rozwiązania i technologie, które usprawnią proces rekultywacji, zabezpieczą grunt przed niszczeniem i negatywnym działaniem przedsięwzięcia.



3.1.1. Decyzja ustalająca stopień ograniczenia lub utraty wartości użytkowej gruntów, osobę obowiązaną do rekultywacji oraz kierunek i termin jej wykonania Przy wyznaczaniu kierunku rekultywacji kluczowe znaczenie mają ustalenia określone w MPZP, gdyż zawarte w nim zapisy narzucają sposób zagospodarowania przestrzeni. Dodać należy, że podstawowym instrumentem lokalizacji inwestycji jest właśnie MPZP sporządzany na podstawie ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, określający zarówno przeznaczenie terenu, rozmieszczenie inwestycji celu publicznego, jak i sposoby zagospodarowania oraz warunki zabudowy terenu (art. 4 ust. 1 Ustawy o planowaniu). Zgodnie z przepisami Ustawy o ochronie gruntów, literaturą przedmiotu [7], a także ze stosowaną przez organy praktyką wyróżnia się trzy główne kierunki rekultywacji:   

rolniczy, leśny, inny (specjalny, np. wodny, rekreacyjny, dydaktyczny, przyrodniczy, rybacki) – w przypadku poszukiwania i rozpoznawania gazu ze skał łupkowych niestosowany do tej pory w praktyce.

Definicje kierunków znajdują się w słowniku pojęć tego opracowania. Artykuł 20 Ustawy o ochronie gruntów przewiduje, że osoba powodująca utratę albo ograniczenie wartości użytkowej gruntów jest obowiązana do ich rekultywacji na własny koszt. W tym też celu przedsiębiorca powinien uzyskać decyzje określone w art. 22 ust. 1 pkt 1, 2 i 3 wspomnianej ustawy. Decyzje te określają: ‒ stopień ograniczenia lub utraty wartości użytkowej gruntów, osobę obowiązaną do rekultywacji oraz kierunek i termin jej wykonania, ‒ decyzję uznającą rekultywację gruntów za zakończoną (decyzja ta została opisana w podrozdziale 3.4 niniejszego opracowania). Ponadto art. 22 ust. 1 pkt 1 w zw. z art. 28 ust. 5 Ustawy o ochronie gruntów określa, że stopień ograniczenia lub utraty wartości użytkowej gruntów ustala się na podstawie dwóch odrębnych opinii rzeczoznawców. Organem uprawnionym do wydania wyżej wymienionych decyzji jest starosta po zasięgnięciu opinii dyrektora właściwego terenowo OUG (w odniesieniu do działalności górniczej) i dyrektora regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych lub dyrektora parku narodowego (w odniesieniu do gruntów o projektowanym leśnym kierunku rekultywacji bądź gdy prace prowadzone są w otulinie parku narodowego), a także opinii wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Procedurę uzyskania decyzji w sprawach rekultywacji i zagospodarowania określa Schemat 7.

Schemat 7. Procedura wydania decyzji w sprawach rekultywacji i zagospodarowania

WNIOSEK

ORGAN

Wniosek powinien zawierać: • dane identyfikujące wnioskującego • oznaczenie geodezyjne nieruchomości • poświadczenie tytułu prawnego do dysponowania nieruchomością, np. akt notarialny, kopia odpisu z księgi wieczystej • pisemna zgoda właściciela nieruchomości na dysponowanie nieruchomością (gdy przedsiębiorca nie jest właścicielem) • dwie odrębne opinie rzeczoznawców • oryginał lub poświadczony odpis pełnomocnictwa wraz z dowodem wniesienia opłaty skarbowej, gdy sprawę prowadzi pełnomocnik • inne dokumenty wymagane przez organ, takie jak projekt rekultywacji i zagospodarowania – jeśli przedsiębiorca jest w jego posiadaniu, wypis i wyrys z MPZP lub WZ czy też kopia koncesji

Organ wydający decyzję: • starosta, Organ opiniujący: • dyrektor właściwego OUG, • wójt/burmistrz/prezydent miasta, • dyrektor regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych, w przypadku gruntów o projektowanym leśnym kierunku rekultywacji • dyrektor parku narodowego w przypadku lokalizacji inwestycji w otulinie parku narodowego

DECYZJA W SPRAWACH REKULTYWACJI I ZAGOSPODAROWANIA

• • • •

Decyzja określa: stopień ograniczenia lub utraty wartości użytkowej gruntów, osobę obowiązaną do rekultywacji kierunek i termin jej wykonania

Decyzja ustalająca stopień ograniczenia lub wartości użytkowej gruntów, osobę obowiązaną do rekultywacji oraz kierunek i termin jej wykonania obligatoryjnie musi zawierać termin zakończenia rekultywacji. Ustawa o ochronie gruntów przewiduje maksymalny 5-letni okres od zaprzestania działalności przemysłowej, w którym należy tego dokonać. Zgodnie z art. 28 ust. 3 i 4 tejże ustawy w razie niezakończenia rekultywacji gruntów zdewastowanych w okresie, o którym mowa powyżej, stosuje się opłatę roczną podwyższoną o 200% od dnia, w którym rekultywacja gruntów powinna zostać zakończona. Jeżeli nakaz rekultywacji gruntów zdegradowanych nie został wykonany, ustala się, w drodze decyzji, obowiązek corocznego wpłacania na wyodrębniony rachunek bankowy zarządu województwa lub na Fundusz Leśny, przez osobę powodującą ograniczenie wartości użytkowej gruntów, równowartości opłaty rocznej w takiej części, w jakiej nastąpiło ograniczenie wartości użytkowej gruntów. Naliczenie opłat nie zwalnia przedsiębiorcy z obowiązku dokończenia rekultywacji, a opłaty będą naliczane do momentu zakończenia rekultywacji i uzyskania odpowiedniej decyzji. Należy pamiętać, że organ może wyznaczyć krótszy termin, z czym przedsiębiorca powinien się liczyć (art. 22 ust. 1 pkt 3 Ustawy o ochronie gruntów). Uzyskanie przez przedsiębiorcę decyzji będzie nakładać na niego obowiązek prowadzenia rekultywacji w kierunku w niej określonym. Artykuł 22 ust. 3 Ustawy o ochronie gruntów nakłada na podmioty dokonujące rekultywacji obowiązek zawiadamiania w terminie do 28 lutego każdego roku o powstałych zmianach w zakresie zrekultywowanych gruntów. Informacja taka zawarta jest w decyzji ustalającej stopień ograniczenia lub wartości użytkowej gruntów, osobę obowiązaną do rekultywacji oraz kierunek i termin jej wykonania. Warto pamiętać, że zgodnie z art. 27 pkt 3 Ustawy o ochronie gruntów starosta ma obowiązek przynajmniej raz w roku dokonać kontroli zgodności wykonywanych zabiegów z dokumentacją rekultywacji tych gruntów, a zwłaszcza wymagań technicznych oraz terminowości, ze szczególnym uwzględnieniem obowiązku zakończenia rekultywacji w okresie 5 lat od zaprzestania działalności przemysłowej. Decyzja ustalająca stopień ograniczenia lub utraty wartości użytkowej gruntów, osobę obowiązaną do rekultywacji oraz kierunek i termin jej wykonania jest załącznikiem do wniosku o zatwierdzenie planu ruchu zakładu górniczego. W celu zapewnienia transparentności działań i uniknięcia potencjalnych przyszłych roszczeń ze strony właścicieli gruntów przedsiębiorca może zawrzeć w umowie dzierżawy informację o kierunku rekultywacji, który jest ustalany przez organ w drodze decyzji. W szczególnych przypadkach, np. gdy podczas dłuższego użytkowania gruntów następuje zmiana w MPZP, w zakresie przeznaczenia terenów objętych wcześniej uzyskaną decyzją określającą kierunek rekultywacji, pożądane byłoby ukierunkowanie rekultywacji zgodnie z nowym MPZP. W razie wystąpienia takiej sytuacji konieczne byłoby uzyskanie decyzji starosty o zmianie decyzji ustalającej kierunek rekultywacji. 3.1.2. Dokumentacja rekultywacji Zgodnie z § 176 Rozporządzenia otworowego proces rekultywacji odbywa się w oparciu o dokumentację rekultywacji zatwierdzoną przez kierownika ruchu zakładu. Dokumentacja ta

powinna mieć formę opisową i graficzną oraz określać kierunek, zakres, sposób i termin wykonania rekultywacji. W szczególności powinna określać:          

obszar wymagający poddania rekultywacji poprzez wskazanie jego granic oraz oznaczenie granic własności nieruchomości, aktualny i planowany sposób użytkowania obszaru wymagającego poddania rekultywacji, stan początkowy gruntów wymagających rekultywacji oraz ich docelowe ukształtowanie, metody kształtowania rzeźby terenu niekorzystnie przekształconego oraz odtwarzania gleb, sposób regulacji stosunków wodnych na gruntach rekultywowanych, sposób zabezpieczenia przeciwerozyjnego rekultywowanych powierzchni, elementy zagospodarowania powierzchni, takie jak budynki, budowle i obiekty małej architektury, maszyny i urządzenia stosowane do rekultywacji, technologię i środki techniczne służące zapobieganiu powstawania pożarów na terenach rekultywowanych – w przypadku wykorzystywania do rekultywacji odpadów zawierających części palne, harmonogram realizacji robót rekultywacyjnych.

Dokumentacja rekultywacji jest zatwierdzana przez Kierownik Ruchu Zakładu przy uwzględnieniu zapisów zawartych w Ustawie o ochronie gruntów oraz w koncesji wydanej przez Ministerstwo Środowiska. Chociaż Ustawa o ochronie gruntów nie przewiduje obowiązku przygotowania projektu rekultywacji i zagospodarowania, jak pokazuje praktyka, dokument taki jest sporządzany przez przedsiębiorców. Projekt ten może stanowić załącznik do wniosku o wydanie decyzji ustalającej stopień ograniczenia lub wartości użytkowej gruntów, osobę obowiązaną do rekultywacji oraz kierunek i termin jej wykonania. Dobrą praktyką jest opisanie w nim ogólnych rozwiązań technologicznych i sposobów ochrony gruntu przed zanieczyszczeniem, a także sposobów i etapów odtworzenia terenu do stanu początkowego. Zgodnie z praktyką przedsiębiorców prowadzących prace poszukiwawcze oraz rozpoznawcze dotyczące gazu ze skał łupkowych na terenie Polski oraz praktykami organów projekt rekultywacji i zagospodarowania może zawierać: •

ogólne założenia określające wstęp, zakres rekultywacji, przedsiębiorcę, nazwę i numer koncesji, której dotyczy, lokalizację przedsięwzięcia, informację o stanie prawnym nieruchomości, podstawę prawną,

•

opis, cel i charakterystykę wykonywanego przedsięwzięcia,

•

opis i charakterystykę konstrukcji rekultywowanego obszaru (opis konstrukcji i rozwiązań technicznych terenu wiertni, odwodnień, dróg wewnętrznych, zbiorników, składowisk gruntu rodzimego i humusu),

•

planowane działania minimalizujące oddziaływanie przedsięwzięcia na powierzchnię ziemi (czyli zdjęcie humusu i złożenie go w pryzmach w celu ponownego jego wykorzystania podczas rekultywacji, sposób i zabezpieczenie miejsc składowania olejów, paliw i innych substancji niebezpiecznych oraz inne czynniki i środki minimalizujące wpływ na środowisko),

•

opis etapów rozbiórki wraz z podaniem kolejności ich wykonywania,

•

sposoby gospodarowania odpadami pochodzącymi z rozbiórki,

•

wpływ działań na tereny przyległe, np. hałas lub emisja do powietrza,

•

planowany sposób, zakres oraz sprzęt wykorzystany do wykonywania prac rekultywacyjnych,

•

załączniki: kopie koncesji i decyzji wydanych przez Ministra Środowiska, kopie map ewidencyjnej, topograficznej i glebowo-rolniczej (z której można odczytać pochodzenie mineralno-organiczne gleb), dokumenty świadczące o prawie do dysponowania gruntem, pełnomocnictwa, uproszczony wypis z ewidencji gruntów. 3.2.

Rekultywacja techniczna

3.2.1. Właściwe ukształtowanie rzeźby terenu Po wywiezieniu wszystkich materiałów konstrukcyjnych pochodzących z rozbiórki obiektów budowlanych zakładu należy przystąpić do prac związanych z niwelacją terenu. Trzeba pamiętać, że zgodnie z art. 101 pkt 4 lit. c oraz pkt 7 lit. b POŚ przedsiębiorca powinien zapobiegać niszczeniu gleby, w tym mieszaniu się jej poziomów genetycznych oraz zagęszczeniu. Pora roku i czynniki atmosferyczne odgrywają największą rolę podczas prowadzenia prac ziemnych mających na celu przywrócenie stanu jak najbardziej zbliżonego do pierwotnego ukształtowania. Co do zasady nie wykonuje się tych prac w okresie zimowym (pokrywa śnieżna oraz zmarznięty grunt), jak również, jeśli jest to możliwe, w okresach późnojesiennych i wczesnowiosennych ze względu na szereg negatywnych czynników. Są nimi: opady atmosferyczne i stopień wilgotności gruntu, które mogą spowodować wzmożone procesy erozyjne lub spływ gruntu (zwłaszcza na terenach o znaczących deniwelacjach), mogą również zwiększać stopień ryzyka dla pracowników w trakcie prac, powodować konieczność oczyszczania dróg publicznych z błota lub zanieczyszczeń wywożonych wraz z transportem. Rekultywacja biologiczna, o której jest mowa w następnym podrozdziale, powinna być prowadzona w okresie wegetacyjnym, tak aby zapewnić jak najszybsze zabezpieczenie świeżo odtworzonego gruntu. Jest to bardzo istotne na terenach o dużej deniwelacji. Wymagania dotyczące wykonania prac niwelacyjnych powinny zostać zawarte w projekcie rozbiórki bądź specyfikacji technicznej stanowiącej załącznik do projektu. Dodatkowe informacje o zasadach wykonywania nasypów i wykopów określa Polska Norma PN-B06050:1999 Geotechnika – Roboty ziemne – Wymagania ogólne. Poniżej przedstawione zostały najważniejsze zagadnienia i zasady wykonywania niwelacji terenu. 1. Nasypy i wykopy:    

wykopy należy zasypać gruntem pochodzącym z tego wykopu bezpośrednio po zakończeniu robót, dno wykopu powinno być niezamarznięte oraz oczyszczone z odpadów budowlanych, a zasypka nie powinna być zmarznięta i zanieczyszczona takimi materiałami, jak torf, humus, darnina, korzenie, odpady budowlane itp., zasypywanie wykopu należy wykonać warstwowo, powinny być one każdorazowo zagęszczone do wskaźnika zagęszczenia określonego w projekcie, grubość zagęszczanej warstwy powinna być dostosowana do technologii i rodzaju gruntu,

 

jeżeli w zasypywanym wykopie znajdują się instalacje (np. rurociąg), to użyty materiał i sposób zasypania oraz zagęszczania nie powinny spowodować uszkodzenia rur oraz izolacji lub przemieszczenia przewodu, uzyskanie wymaganego wskaźnika zagęszczenia gruntu jest możliwe tylko wtedy, gdy zachowany jest wskaźnik optymalnej wilgotności gruntu.

2. Układanie i zagęszczanie warstw nasypu:          



materiał gruntowy o różnych właściwościach należy układać i zagęszczać warstwami o jednakowej grubości na całej szerokości nasypu, jeśli istnieje konieczność budowania nasypów z różnych materiałów, należy skorzystać z dokumentacji geotechnicznej, miąższość warstw nasypu uzależniona jest od rodzaju materiału, wymaganego zagęszczenia oraz od rodzaju sprzętu użytego do zagęszczania, jeżeli w materiale służącym do zasypywania znajdują się duże elementy, takie jak kamienie, bryły gruntu czy głazy, to należy je rozmieścić w nasypie tak, aby nie powodowały powstawania pustek, warstwy nasypu należy zagęszczać od zewnętrznych krawędzi nasypu ku środkowi, materiały gruntowe, a szczególnie grunty spoiste, należy zagęszczać bezpośrednio po ułożeniu warstwy, każda wykonana warstwa nasypu powinna być poddana procedurze odbioru częściowego, na zakończenie każdego dnia pracy powierzchnia nasypu powinna być zabezpieczona poprzez uformowanie spadków i zagęszczenie, tak aby umożliwić odpływ wody i zredukować infiltracje wody, w pracach należy uwzględnić poprawki na osiadanie nasypu, jeżeli planowana jest instalacja urządzeń pomiarowych mających na celu obserwację osiadania lub przesunięć, które zostaną wbudowane w nasyp, powinno się je należycie zabezpieczyć przed uszkodzeniem lub zmianą położenia, w przypadku wbudowania gruntów o bardzo zróżnicowanym uziarnieniu należy zapobiegać ich zmieszaniu podczas wyładowywania ze środków transportowych.

3. Wykopy:   

ściany wykopów należy kształtować tak, aby nie powodowały one możliwości samoistnego osunięcia się gruntu, nie zaleca się przekraczać projektowanej głębokości wykopu, a następnie dosypywać gruntu do odpowiedniej głębokości, przegłębione wykopy należy uzupełnić i zagęścić gruntem rodzimym.

4. Rozłożenie uprzednio zmagazynowanego humusu: Powinno być wykonywane na uprzednio zinwentaryzowanej geodezyjnie warstwie gruntu rodzimego. Przed rozplantowaniem humusu w celu poprawienia struktury gleby zaleca się spulchnienie i napowietrzenie oraz wyrównanie gruntu rodzimego. Najlepszym i najszybszym sposobem na rozplantowanie humusu i gruntu rodzimego jest używanie spycharek gąsienicowych z systemem niwelacji 3D. Jeśli jednak nie są one dostępne, można skorzystać z tradycyjnych metod pomiarów. Szerokość gąsienic spycharki powinna być jak największa, aby zmniejszyć zagęszczenie strefy podornej.

3.2.2. Pozostałe prace Po wykonaniu odtworzenia niwelacji terenu oraz równomiernym rozłożeniu humusu przedsiębiorca powinien pamiętać również o poniższych zaleceniach. 1. Wyzbieranie i wywiezienie gruzu oraz innych materiałów budowlanych Na każdym etapie prac powinno się zwracać szczególną uwagę na czystość i dokładność ich przeprowadzania. Większość czynności rozbiórkowych wykonuje się mechanicznie z użyciem ciężkiego sprzętu, więc niemożliwe jest dokładne zebranie pozostałych drobnych materiałów. Niewielkie elementy gruzu, betonu, zbrojenia lub elementy uziemienia mogą w trakcie prac agrotechnicznych lub w późniejszym użytkowaniu uszkodzić narzędzia rolnicze. Dlatego też konieczne jest ręczne wyzbieranie tych elementów przed niwelacją terenu, po niej, po zahumusowaniu, a także w trakcie prac agrotechnicznych, jeśli nadal się pojawiają. Wspomniane elementy należy traktować jako odpad. 2. Rozbiórka ogrodzenia Rozbiórka ogrodzenia powinna nastąpić po wywiezieniu większości materiałów i niwelacji terenu, aby nie stanowiły dla nikogo zagrożenia. 3. Odtworzenie infrastruktury Odtworzenie infrastruktury powinno nastąpić zgodnie z zatwierdzonymi projektami i ustaleniami. Odtworzenie to powinno być udokumentowane i zinwentaryzowane. Decyzje i zgłoszenia zgodnie z dobrą praktyką powinny być załączone do wniosku o wydanie decyzji uznającej rekultywację za zakończoną. Do odtworzenia infrastruktury drogowej mogą posłużyć materiały pochodzące z rozbiórki obiektów budowlanych zakładu, o ile nie ma żadnych przeciwwskazań. Odtworzenie powinno być wykonane zgodnie ze stanem początkowym zawartym w uzgodnionym projekcie. Odtwarzana infrastruktura w zależności od jej rodzaju wymaga uzyskania odpowiednich pozwoleń zgłoszeń i odbiorów. Przedsiębiorca powinien także pamiętać o konieczności odtworzenia miedz. Najbardziej adekwatnym podejściem do powtórnego wytyczenia granic sąsiadujących ze sobą działek jest ich wznowienie w obecności stron bez przeprowadzenia postępowania rozgraniczeniowego oraz na usypaniu miedzy poprzez dwukrotny przejazd ciągnika z pługiem w odpowiednim kierunku. 4. Zagospodarowanie odpadów powstałych przy rozbiórce obiektów budowlanych zakładu. Odpady powstałe przy rozbiórce (poza instalacją) powinny być odpowiednio przechowywane, transportowane, odbierane i zagospodarowywane. Wytwórcę odpadów powinna wyznaczać umowa pomiędzy przedsiębiorcą a wykonawcą prac rozbiórkowych. Najczęściej jest nim firma wykonująca prace rozbiórkowe, ale może nim być również przedsiębiorca. Wytwórca odpadów zobowiązany jest do prowadzenia odpowiedniej ewidencji odpadów w postaci KPO, kart ewidencji odpadów i zbiorczego zestawienia danych o wytwarzanych odpadach, składanych corocznie do urzędu marszałkowskiego. Przedsiębiorca musi dołożyć należytej staranności w kwestii egzekwowania wymogów prawa od swoich podwykonawców. Powinien również podczas wykonywania prac dążyć do

minimalizowania wytwarzanych odpadów. Karty przekazania odpadu, zgodnie z dobrą praktyką, można dołączyć do dokumentacji rekultywacji. Szczegółowa procedura związana z wytwarzaniem odpadów jest opisana w UoO. Należy również podkreślić, że właściwy organ kontrolny (np. WIOŚ, marszałek województwa albo starosta) ma prawo do kontroli podmiotów, które wytwarzają odpady. 3.3.

Rekultywacja agrotechniczna i biologiczna

Rekultywacja biologiczna polega na przeprowadzeniu typowych zabiegów agrotechnicznych, takich jak głęboszowanie, orka, kultywatorowanie, nawożenie, bronowanie, oraz biologicznych, takich jak np. wysiew roślin. Czas trwania rekultywacji biologicznej trwa aż do momentu uznania rekultywacji za zakończoną. Zazwyczaj wyznacznikiem tego momentu jest brak wad wyznaczonych w podrozdziale 3.4.2 (Tabela 5). W praktyce nie powinien trwać dłużej niż 2 okresy wegetacyjne. Po przeoraniu powierzchnia powinna nadawać się do zagospodarowania rolnego lub leśnego. Do zadań agrotechnicznych i biologicznych warto zatrudnić właścicieli gruntów, ponieważ zwykle mają oni odpowiedni sprzęt i doświadczenie. Nie zwalnia to jednak przedsiębiorcy z obowiązku nadzoru nad pracami.

Każdorazowo należy też zebrać wszystkie materiały budowlane pojawiające się po kolejnym zabiegu agrotechnicznym i biologicznym. Przed rozpoczęciem prac agrotechnicznych należy pobrać odpowiednią ilość próbek humusu i zbadać je pod kątem doboru nawozów. Zabiegi agrotechniczne trzeba wykonać po ewentualnym osiadaniu gruntów zlokalizowanych w nasypach podczas niwelacji, a także po uprzednim oczyszczeniu z kamieni i pozostałych materiałów z rozbiórki oraz po odtworzeniu pierwotnej rzeźby terenu. Do zabiegów agrotechnicznych najczęściej spotykanych w literaturze przedmiotu należą: •

Głęboszowanie – zabieg agromelioracyjny wykorzystywany w celu spulchnienia nadmiernie zagęszczonych warstw gleby, niedostępnych w przypadku używania tradycyjnych narzędzi rolniczych. Nadmierne zagęszczenie warstwy podornej może ograniczać plony, a co za tym idzie zmniejszać wartość użytkową gruntu. Zabieg rozpulchnia glebę na głębokości 0,4–0,8 m. Głęboszowanie poprawia podsiąkanie i retencyjność gleby, zwiększa współczynnik infiltracji oraz zapewnia polepszenie rozwoju korzeni roślin.

•

Orka – podstawowy zabieg agrotechniczny polega na odcięciu częściowym lub całościowym pasa roli oraz na jego odwróceniu i pokruszeniu. Jest zabiegiem poprawiającym aktywność biologiczną gleby, ma za zadanie polepszenie struktury, napowietrzenie, równomierne rozłożenie próchnicy, niszczenie szkodników i grzybów.

•

Kultywatorowanie – ma na celu spulchnienie a więc zwiększenie porowatości, kruszenie i wymieszanie roli bez jej odwracania. Zabieg wykonuje się na głębokości 5–20 cm. Kultywatorowanie pozwala zwalczyć niektóre chwasty.

•

Nawożenie – dobór nawozów jest ściśle uzależniony od wyników badań i zaleceń zawartych w opracowaniu wyników. Głównym zadaniem nawożenia jest zwiększenie do optymalnego poziomu składników pokarmowych potrzebnych do rozwoju roślin i poprawienie warunków fizykochemicznych gleb.

•

Odkwaszanie lub zakwaszanie gleby – odczyn gleby jest jednym z najistotniejszych czynników wpływających na rozwój roślin. Najodpowiedniejszy dla większości roślin jest odczyn mieszczący się w przedziale ok. 6,5–7,2 pH, jednak warto go dostosować do gatunków roślin, które zostaną wprowadzone lub posiane na tym terenie. Odkwaszenia dokonuje się poprzez np. wapnowanie oraz zastosowanie nawozów fosforowych lub azotowych w formie amonowej. Aby zakwasić glebę, stosuje się nawozy, takie jak siarczan amonu, mocznik, saletra amonowa, siarczan potasu lub siarczan magnezu.

•

Bronowanie – zabieg uprawowy wykonywany broną w celu pokruszenia brył, spulchnienia gleby, wyrównania gleby, przykrycia nasion, zmieszania nawozów z glebą.

Zasiew roślin poplonowych jest ostatnim etapem rekultywacji w terenie. Ich uprawa jest korzystna z uwagi na zwiększenie żyzności i biologicznej aktywności gleby. Rośliny poplonowe mają właściwości strukturotwórcze oraz wzbogacają glebę w składniki mineralne. Dodatkowo zmniejszają zasolenie, chronią przed erozją wodną i wietrzną, chronią przed wypłukaniem składników odżywczych, chronią grunt przed przesuszeniem. Do najczęściej stosowanych roślin poplonowych należą: łubin, lucerna, nasiona traw, seradela, bobik, wyka jadalna, rzepak i rzepik ozimy. Najbardziej niezawodne i uniwersalne rośliny poplonowe to gorczyca biała i facelia. Rośliny poplonowe można ze sobą łączyć. Wysiewane rośliny nie mogą należeć do inwazyjnych gatunków obcych. Po obsianiu należy kontrolować wzrost roślin. Jeśli jest to konieczne – podlać; gdy występują lokalnie puste przestrzenie, należy ponownie obsiać te miejsca. Rekultywację w kierunku leśnym do momentu przeprowadzenia zabiegów agrotechnicznych przeprowadza się tak samo jak rekultywację w kierunku rolnym. Należy uwzględnić to, że przedsiębiorca dokonujący wyłączenia produkcji leśnej zobowiązany jest do uiszczenia jednorazowego odszkodowania w razie dokonania przedwczesnego wyrębu drzewostanu, zgodnie z art. 12 ust. 1 i 5 Ustawy o ochronie gruntów. Obowiązek wynika z decyzji zezwalającej na wyłączenie Gruntów z produkcji leśnej i rekultywacji gruntów w kierunku leśnym i dotyczy wnioskodawcy. Ewentualne dokonanie zalesienia przez właściciela może wynikać z umowy cywilno-prawnej zawartej między stronami. Warto wspomnieć, że w przypadku rekultywacji w kierunku leśnym działania związane z zalesieniem powinny być wykonane zgodnie z planem urządzenia lasu jak stanowi Ustawą o lasach. Warunki i tryb jego sporządzania określa Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 listopada 2012 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu sporządzania planu urządzenia lasu, uproszczonego planu urządzenia lasu oraz inwentaryzacji stanu lasu. 3.4.

Zakończenie rekultywacji i zagospodarowanie gruntów

Kryterium uznania rekultywacji za zakończoną jest stwierdzenie nadania lub przywrócenia wartości użytkowych gruntu (zrealizowanego w wyniku odpowiednich zabiegów) oraz jego zagospodarowanie w kierunku zgodnym z decyzją ustalającą stopień ograniczenia lub utraty wartości użytkowej gruntów, osobę obowiązaną do rekultywacji oraz kierunek i termin jej wykonania, co wymaga dokonania przez właściwy organ odpowiednich ustaleń faktycznych i wydania decyzji uznającą rekultywację za zakończoną. W tym celu przedsiębiorca powinien złożyć wniosek o uznanie rekultywacji gruntów za zakończoną do właściwego organu, jakim jest starosta po zakończeniu:  prac związanych z rekultywacją,

  

pojawieniu się widocznej na całym terenie ciągłej wegetacji roślin, zagospodarowanie gruntu zgodne z wcześniej ustalonym kierunkiem, w przypadku wystąpienia szkody w środowisku po przeprowadzeniu skutecznych działań naprawczych oraz ich zatwierdzeniu.

Starosta po rozpatrzeniu ww. wniosku, po przeprowadzeniu wizji w terenie oraz zasięgnięciu opinii organów wymienionych w art. 22 ust. 2 ustawy, wydaje decyzję o uznaniu rekultywacji za zakończoną. Decyzja ta stanowi podstawę do wprowadzenia zmian w rejestrze ewidencji gruntów i budynków. Procedurę uzyskania tej decyzji obrazuje Schemat 8. Ostatnim elementem procesu jest wygaszenie decyzji i pozwoleń, sporządzenie aktualizacji mapy zasadniczej i dokumentacji z przeprowadzonych prac rekultywacyjnych (na potrzeby własne przedsiębiorcy - jako dobra praktyka) oraz złożenie wniosku do starosty w celu uzyskania decyzji uznającej rekultywację za zakończoną. Dokumentacja z przebiegu prac rekultywacyjnych Pomimo braku prawnego obowiązku przygotowania i przedkładania dokumentacji z przebiegu prac rekultywacyjnych dobrą praktyką jest opracowanie przez przedsiębiorcę takiego dokumentu na potrzeby własne. Najczęściej dokumentacje takie zawierają: 

opis przeprowadzonych prac,



uprawomocnione zgłoszenie rozbiórki lub protokół odbioru rozbiórki obiektów budowlanych zakładu,



potwierdzenie odbudowy infrastruktury (melioracji, dróg itd.),



protokół z wykonania zabiegów agrotechnicznych wraz z zaleceniami i wytycznymi dotyczącymi nawożenia i zabiegów agrotechnicznych wydanymi na podstawie badań humusu,



opinię dwóch niezależnych rzeczoznawców (np. gleboznawców) ustalających rozmiar szkód powstałych w środowisku glebowo-przyrodniczym w związku z poszukiwaniem lub wydobywaniem gazu z formacji łupkowych (jeśli przedsiębiorca jest w posiadaniu takich opinii),



protokół wznowienia granic (miedz) wewnątrz rekultywowanego gruntu,



inwentaryzację powykonawczą wysokościową z porównaniem rzeźby terenu stanu początkowego i po rekultywacji gruntu,



zatwierdzoną mapę zasadniczą z zaznaczonymi strefami ochronnymi dla otworów i odwiertów, studni wodnych i chłonnych lub innych obiektów,



wyniki i porównanie badań wody i gleby przed oraz po zakończeniu prac,



wyniki i pomiary zagęszczenia warstw gleby,



dokumentację fotograficzną (w szczególności wykonania prac ulegających zakryciu),



karty przekazania odpadów powstałych przy rozbiórce zakładu i rekultywacji gruntów,



protokoły przekazania materiałów (odpadów) z rozbiórki,



raporty z rozbiórki urządzeń wodnych wraz z wygaszonymi pozwoleniami wodnoprawnymi lub zatwierdzoną inną dokumentacją hydrogeologiczną,



decyzję zatwierdzającą działania naprawcze (jeśli wystąpiła szkoda w środowisku).

Schemat 8. Procedura wydania decyzji uznającej rekultywację gruntów za zakończoną

WNIOSEK

ORGAN

Organ wydający decyzję: • starosta ( po przeprowadzeniu oględzin zrekultywowanych gruntów w trybie przepisów KPA), Organ opiniujący: • dyrektor właściwego OUG, • wójt/burmistrz/prezydent miasta, • dyrektor regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych, w przypadku gruntów o projektowanym leśnym kierunku rekultywacji • dyrektor parku narodowego w przypadku

DECYZJA

•

Decyzja określa : uznanie rekultywacji gruntów za zakończoną

Jeżeli nie doszło do zanieczyszczenia gruntów, organ po wszczęciu postępowania i zapoznaniu się z dokumentacją, w trybie określonym przepisami KPA, zarządza przeprowadzenie oględzin, w których uczestniczą m.in. przedstawiciele starostwa, właściwego OUG (oraz dyrektor regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych bądź dyrektor parku narodowego), przedsiębiorca, wójt gminy oraz właściciele gruntów zrekultywowanych. W czasie oględzin sprawdzany jest efekt końcowy i zgodność z zadeklarowanym wcześniej stanem gruntu. Organy odpowiedzialne za opiniowanie i wydanie decyzji powinny sprawdzić zgodność wykonywanych prac z dokumentacją rekultywacji. W protokole oględzin powinny znaleźć się również spostrzeżenia właścicieli gruntów. W trakcie oględzin organ prowadzący postępowanie, OUG, a także właściciele gruntów powinni zwrócić uwagę na zgodność wykonanych prac rekultywacyjnych z projektem rekultywacji, ewentualne występowanie wad oraz możliwość użytkowania gruntu w sposób, w jaki był użytkowany przed wyłączeniem go z produkcji. Poniżej zestawiono najczęściej spotykane nieprawidłowości przy przeprowadzaniu zabiegów (według danych z literatury i praktyki) z proponowanymi sposobami ich naprawy. Tabela 4. Nieprawidłowości przy przeprowadzaniu zabiegów rekultywacyjnych oraz metody ich naprawy

NIEPRAWIDŁOWOŚĆ

NAPRAWA I ZAPOBIEGANIE

Erozja ziemi

Właściwa melioracja, osłona gruntu poprzez zadarnienie, zadrzewienie, stosowanie mat biodegradowalnych/hydroobsiewów, płodozmiany przeciwerozyjne, orka prostopadła do kierunku stoku

Chemiczne i biologiczne zanieczyszczenie gleby

Konieczność ustalenia działań naprawczych, np. remediacji; procedura postępowania zgodnie z Ustawą szkodową opisaną w rozdziale 4

Podeszwa płużna

Zalecane rozpulchnienie strefy podornej poprzez głęboszowanie

Nieodpowiedni odczyn gleby

Wapnowanie lub stosowanie nawozów zakwaszających glebę: siarczan amonu, mocznik, saletra amonowa, siarczan potasu i siarczan magnezu

Przesuszenie gleby

Nawadnianie gleby

Zamulenie gleby

W zależności od właściwości i grubości namułu można go pozostawić lub zebrać i unieszkodliwić

Zaskorupienie gleby

Rozbicie gleby, a następnie nawożenie organiczne, wapnowanie lub zastosowanie uprawy konserwującej

Zawodnienie gleby

Właściwa melioracja i osuszenie, np. poprzez odpompowanie

Zbrylenie warstwy ornej

Zabiegi agrotechniczne, takie jak używanie agregatów uprawowych jednocześnie spulchniających i zagęszczających warstwę gleby na poziomie siewu

Niewłaściwe odtworzenie niwelacji

Odtworzenie niwelacji, a w przypadku niewystarczającej ilości ziemi potrzebnej do odtworzenia zalecenie jej dowiezienia

Degradacja szaty roślinnej

Likwidacja przyczyny oraz dosianie/dosadzenie na brakującej powierzchni odpowiedniej roślinności

Degradacja chemiczna gleby

Odpowiednie nawożenie

W przypadku zaistnienia nieprawidłowości w przeprowadzeniu rekultywacji przedsiębiorca powinien dokonać ich likwidacji, mając na celu przywrócenie gruntom ich wartości użytkowej. W przypadku braku uwag co do stanu zrekultywowanego gruntu starosta zwraca się z prośbą o opinię do wójta, właściwego OUG, dyrektora regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych (jeżeli rekultywacja była prowadzona w kierunku leśnym) bądź dyrektora parku narodowego (jeżeli rekultywacja była prowadzona w otulinie parku narodowego). Należy nadmienić, że opinie te, pomimo, że nie są wiążące dla organu, stanowią istotny element dowodowy w sprawie. Ustawa o ochronie gruntów narzuca jedynie obowiązek ich uzyskania. Po zajęciu stanowiska przez wyżej wymienione organy starosta wydaje decyzję o zakończeniu rekultywacji. Decyzja o zakończeniu rekultywacji, zgodnie z przepisami KPA, uprawomocnia się po 14 dniach od momentu doręczenia jej stronom. Warto zauważyć, że zgodnie z § 176 Rozporządzenia otworowego przesłanką rekultywacji gruntów jest ich zbędność dla prowadzenia ruchu zakładu górniczego, dlatego też przedsiębiorca może ubiegać się o decyzję uznającą rekultywację za zakończoną tylko w stosunku do części gruntów, które stały się dla niego nieużyteczne. Wydanie decyzji o zakończeniu rekultywacji wywiera doniosłe skutki. Należy do nich m.in. uznanie, iż z dniem uzyskania tej decyzji przez przedsiębiorcę ustaje dotychczasowy obowiązek podatkowy związany z prowadzoną na tym gruncie działalnością. Ostatecznie uzyskanie decyzji ma charakter obligatoryjny dla możliwości uznania zakończenia okresu wyłączenia gruntu z produkcji (a w konsekwencji ustalenia wysokości kwoty opłaty rocznej). Włączenie gruntów do produkcji rolniczej i leśnej Po uzyskaniu decyzji uznającej rekultywację gruntów za zakończoną i zagospodarowaniu gruntów przedsiębiorca powinien przystąpić do ponownego włączenia gruntów do produkcji rolniczej lub leśnej (nie jest to jednak częścią procesu rekultywacji). W tym celu powinien zwrócić się do starosty z wnioskiem o stwierdzenie wygaśnięcia decyzji wyłączającej grunty z produkcji na podstawie art. 162 § 1 pkt 1 KPA z uwagi na jej bezprzedmiotowość, która wynikła ze zmiany stanu faktycznego. Organ w takim przypadku co do zasady nie może odmówić wygaszenia decyzji ze względu na fakt, że powód, dla którego decyzja została wydana, czyli wyłączenie z produkcji rolniczej lub leśnej w celu prowadzenia w tym przypadku działalności związanej z rozpoznawaniem, poszukiwaniem lub wydobywaniem węglowodorów, przestał istnieć. Decyzja stwierdzająca wygaśnięcie decyzji ma charakter deklaratoryjny i wywołuje skutki prawne ex tunc, czyli wstecz, od dnia, w którym powstały przesłanki wygaśnięcia decyzji. Decyzja wygaszająca decyzję o wyłączeniu z produkcji rolniczej lub leśnej powinna również określać informacje o wyliczeniu opłaty rocznej w sposób proporcjonalny.

Wyłączenie z produkcji rolniczej i leśnej uznaje się za zakończone z dniem wydania przez właściwego starostę decyzji o uznaniu rekultywacji gruntów za zakończoną. Należy pamiętać, że procedura wygaszania decyzji powinna zostać przeprowadzona w stosunku do wszystkich pozwoleń uzyskanych w toku prac poszukiwawczych bądź wydobywczych, m.in. pozwolenia na wytwarzanie odpadów, pozwolenia na użytkowanie dróg, pozwolenia wodnoprawnego i innych. Zwrot gruntów Jednym z ostatnich elementów kończącym przedsięwzięcie jest zwrot gruntów, które były wykorzystywane do prac poszukiwawczych, rozpoznawczych i wydobywczych, właścicielom. Grunty te zgodnie z ustaleniami decyzji uznającej rekultywację gruntów za zakończoną zostały zagospodarowane oraz są użytkowane zgodnie z kierunkiem rekultywacji określonym w decyzji ustalającej stopień ograniczenia lub utraty wartości użytkowej gruntów, osobę obowiązaną do rekultywacji oraz kierunek i termin jej wykonania. Etap ten jest uzależniony od umów łączących strony i od postanowień w nich zawartych. W tym miejscu należy jedynie nadmienić, że jeżeli przekazanie gruntów wiązało się z odpowiednimi zmianami w księgach wieczystych, należy również dokonać stosownych wykreśleń.

4. Opis procedury i działań naprawczych w przypadku zaistnienia szkody w środowisku W przypadku wystąpienia szkody w środowisku nie można wydać decyzji uznającej rekultywację za zakończoną bez przeprowadzenia skutecznych działań naprawczych. Postępowanie mające na celu wydanie decyzji uzgadniającej warunki przeprowadzenia działań naprawczych może wystąpić na każdym etapie prowadzenia prac poszukiwawczych bądź wydobywczych, a w przypadku stwierdzenia szkody w środowisku może nawet mieć zastosowanie przed rozpoczęciem prac. W odniesieniu do gruntów zanieczyszczonych preparatami, substancjami, organizmami lub mikroorganizmami po 30 kwietnia 2007 r. art. 22a Ustawy o ochronie gruntów odsyła do Ustawy szkodowej, co implikuje konieczność uzyskania decyzji uzgadniającej warunki przeprowadzenia działań naprawczych (w stosunku do awarii mających miejsce przed 30 kwietnia 2007 r. stosuje się POŚ). Warto zauważyć, że art. 9 Ustawy szkodowej nakłada na podmiot korzystający ze środowiska obowiązek niezwłocznego podjęcia działań zapobiegawczych już w przypadku zaistnienia bezpośredniego zagrożenia szkodą.

Przedsiębiorca musi się liczyć z obowiązkiem podjęcia działań ograniczających lub naprawczych w przypadku wystąpienia szkody, jaka powstała w środowisku w wyniku działań związanych z ruchem zakładu górniczego oraz zakładu wykonującego roboty geologiczne. Ograniczenie samej szkody ma na celu zapobieżenie kolejnym szkodom i negatywnym skutkom dla zdrowia ludzi lub dalszemu osłabieniu funkcji elementów przyrodniczych, w tym do natychmiastowego opanowania, powstrzymania, usunięcia lub ograniczenia w inny sposób zanieczyszczenia lub innych szkodliwych czynników. Do najczęściej stosowanych przez przedsiębiorców działań zapobiegawczych i minimalizujących skutki wystąpienia szkody należą:  właściwe planowanie działań, szkolenia pracowników,  znajomość substancji i zagrożeń z nimi związanych,  wprowadzenie i używanie procedur w przypadku wystąpienia szkody, np. wycieku substancji niebezpiecznej,  konieczność raportowania wycieku nawet najmniejszych ilości substancji,  zlikwidowanie przyczyny szkody,  zapobieżenie rozprzestrzenianiu się szkody. W przypadku gdy bezpośrednie zagrożenie szkodą w środowisku nie zostało zażegnane, pomimo przeprowadzenia działań zapobiegawczych, lub gdy wystąpiła szkoda w środowisku, przedsiębiorca, zgodnie z art. 11 w zw. z art. 7 Ustawy szkodowej, ma obowiązek natychmiastowego zgłoszenia tego faktu RDOŚ oraz WIOŚ. Zgłoszenie takie powinno zawierać:  imię i nazwisko bądź nazwę identyfikującą przedsiębiorcę wraz z podaniem adresu zamieszkania lub adresu siedziby,  określenie przedmiotu wykonywanej działalności gospodarczej zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności,  określenie rodzaju, opis, wskazanie miejsca i daty wystąpienia bezpośredniego zagrożenia szkodą w środowisku lub samej szkody,

 opis działań zapobiegawczych i naprawczych podjętych do chwili zgłoszenia. Przedsiębiorca, którego zakład górniczy lub zakład wykonujący roboty górnicze spowodował zanieczyszczenie środowiska, ma obowiązek uzgodnienia z RDOŚ warunków przeprowadzenia działań naprawczych. W tym celu przedsiębiorca powinien przygotować stosowny wniosek zawierający informacje określone w art. 13 Ustawy szkodowej. Treść wniosku uzależniona będzie od tego, czy szkoda w środowisku nastąpiła w gatunkach chronionych, siedliskach przyrodniczych, powierzchni ziemi czy w wodach.

Schemat 9. Procedura uzyskania warunków przeprowadzenia działań naprawczych w środowisku w przypadku wystąpienia szkody w gatunkach chronionych, chronionych siedliskach przyrodniczych lub wodach

SZKODA

WNIOSEK

DECYZJA

Wystąpienie szkody: • w środowisku w gatunkach chronionych, chronionych siedliskach przyrodniczych lub w wodach Cel działań: • przywrócenie stanu początkowego albo stanu przybliżonego do stanu początkowego w możliwie najkrótszym czasie (§ 2 Rozporządzenia w sprawie rodzajów działań naprawczych oraz warunków i sposobu ich prowadzenia)

Informacje zawarte we wniosku – oznaczenie: • obszaru wymagającego podjęcia działań • funkcji pełnionych przez obszar wymagający działań naprawczych • początkowego stanu środowiska na danym terenie • aktualnego stanu środowiska na danym terenie • planowanego zakresu i sposobu przeprowadzenia działań naprawczych oraz planowanego terminu ich rozpoczęcia i zakończenia Zastosowanie: • w przypadku, gdy podstawowe działania naprawcze nie doprowadziły lub mogą nie doprowadzić do przywrócenia stanu początkowego, stanu przybliżonego do stanu początkowego albo do osiągnięcia podobnego stanu elementów przyrodniczych lub ich funkcji (§ 3 Rozporządzenia w sprawie rodzajów działań naprawczych oraz warunków i sposobu ich prowadzenia) Wydanie decyzji przez RDOŚ zgodnie z art. 13 ust. 3 Ustawy szkodowej określającej: • stan, do jakiego ma zostać przywrócone środowisko • zakres i sposób przeprowadzenia działań naprawczych • termin rozpoczęcia i zakończenia działań naprawczych sposób potwierdzenia osiągnięcia założonego efektu ekologicznego Cel działań: • poprawa stanu elementów przyrodniczych lub ich funkcji. Zastosowanie: • jeżeli elementy przyrodnicze nie spełniają swoich funkcji lub nie są użyteczne dla innych elementów przyrodniczych lub dla ludzi • prowadzone, aby zrekompensować straty powstałe od chwili powstania szkody w środowisku (§ 4 Rozporządzenia w sprawie rodzajów działań naprawczych oraz warunków i sposobu ich prowadzenia)

Schemat 10. Procedura uzyskania warunków przeprowadzenia działań naprawczych w przypadku wystąpienia szkody w środowisku w powierzchni ziemi

SZKODA

WNIOSEK

DECYZJA

Wystąpienie szkody: • szkoda w środowisku w powierzchni ziemi

Wniosek powinien zawierać projekt planu remediacji z informacjami o: • terenie wymagającym przeprowadzenia remediacji (adres, numery działek ewidencyjnych wraz z powierzchnią) • aktualnym planowanym sposobie użytkowania zanieczyszczonego terenu • właściwościach gleby oraz rodzaju pokrycia terenu, w tym roślinności i zabudowy • nazwach substancji powodujących ryzyko wraz z wynikami badań zanieczyszczenia gleby i ziemi tymi substancjami • nazwach substancji powodujących ryzyko oraz ich zawartości w glebie i w ziemi, do jakich doprowadzi remediacja • ocenie występowania znaczącego zagrożenia dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska • budowie geologicznej i warunkach hydrogeologicznych niezbędnych do dokonania oceny występowania znaczącego zagrożenia dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska – jeżeli zachodzi taka potrzeba • planowanym sposobie przeprowadzenia remediacji • planowanym terminie rozpoczęcia i zakończenia remediacji • sposobie potwierdzenia przeprowadzenia remediacji oraz terminie przedłożenia dokumentacji z jej przeprowadzenia, w tym wyników badań zanieczyszczenia gleby i ziemi. przeprowadzenia działań naprawczych oraz planowanego terminu ich rozpoczęcia i zakończenia Decyzja ustalająca plan remediacji powinna zawierać oznaczenie: • terenu wymagającego przeprowadzenia remediacji poprzez wskazanie adresu i numerów działek ewidencyjnych oraz jego powierzchni • nazwy substancji powodujących ryzyko oraz ich zawartości w glebie i w ziemi, do jakich doprowadzi remediacja • sposób przeprowadzenia remediacji • termin rozpoczęcia i zakończenia remediacji • sposób potwierdzenia przeprowadzenia remediacji oraz termin przedłożenia dokumentacji z jej przeprowadzenia, w tym wyników badań zanieczyszczenia gleby i ziemi, wykonanych przez akredytowane laboratorium w rozumieniu Ustawy o systemie oceny na podstawie art. 147a ust. 1 pkt POŚ. Możliwe jest również, że pomiary wielkości emisji lub innych warunków korzystania ze środowiska zostaną wykonane przez prowadzącego instalację oraz użytkownika urządzenia, pod warunkiem, że posiada certyfikat systemu zarządzania jakością, własne laboratorium, które również jest również objęte systemem zarządzania jakością lub jest zapewniony automatyczny pobór prób przy użyciu próbobierni objętej nadzorem metrologicznym (na podstawie ust. 147 ust. 1a POŚ)

Działania naprawcze Zgodnie z art. 6 pkt 3 Ustawy szkodowej działania naprawcze rozumiane są jako wszelkie działania podejmowane przez podmiot odpowiedzialny za szkodę, w tym działania ograniczające, tymczasowe, a także kompensacyjne, mające na celu naprawę lub zastąpienie w równoważny sposób elementów przyrodniczych lub ich funkcji, usunięcie zagrożenia dla zdrowia ludzi oraz przywrócenie równowagi przyrodniczej na danym terenie.

Do działań naprawczych należy m.in.:  remediacja,  przywracanie naturalnego ukształtowania terenu,  zalesianie,  zadrzewianie,  tworzenie skupień roślinności,  reintrodukcja zniszczonych gatunków. W przypadku wystąpienia więcej niż jednej szkody w środowisku w taki sposób, że nie można zapewnić jednoczesnego podjęcia działań naprawczych w odniesieniu do wszystkich tych szkód, RDOŚ może zawrzeć w decyzji informacje, w odniesieniu do których szkód należy podjąć działania naprawcze w pierwszej kolejności. Decyzja ustalająca warunki przeprowadzenia działań naprawczych zostaje wydana po zasięgnięciu przez RDOŚ opinii odpowiednich organów. Są to m.in.:        

dyrektor regionalnego zarządu gospodarki wodnej – w odniesieniu do szkody w środowisku w wodach lub szkody w środowisku w powierzchni ziemi, jeżeli dotyczy ona zanieczyszczenia w strefach ochronnych ujęć wody, dyrektor urzędu morskiego – w odniesieniu do szkody w środowisku na obszarach morskich, dyrektor okręgowego urzędu górniczego – w odniesieniu do szkody w środowisku spowodowanej ruchem zakładu górniczego lub wykonującego roboty geologiczne, dyrektor regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych – w odniesieniu do szkody w środowisku na gruntach będących w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe; dyrektor parku narodowego – w odniesieniu do szkody w środowisku na obszarze parku narodowego i jego otuliny, państwowy wojewódzki inspektor sanitarny – w odniesieniu do oceny występowania znaczącego zagrożenia dla zdrowia ludzi na danym terenie, państwowy powiatowy inspektor sanitarny – w odniesieniu do szkody w środowisku w ujęciach wody przeznaczonej do spożycia oraz wody w kąpieliskach, starosta – w odniesieniu do szkody w środowisku w powierzchni ziemi na gruntach wykorzystywanych na cele rolne.

Zasady prowadzenia działań naprawczych określa w szczegółowy sposób Rozporządzenie w sprawie rodzajów działań naprawczych oraz warunków i sposobu ich prowadzenia.

Schemat 11. Podział działań naprawczych, jakie powinien podjąć przedsiębiorca w przypadku szkody, która powstała w środowisku w gatunkach chronionych, chronionych siedliskach przyrodniczych lub w wodach

PODSTAWOWE DZIAŁANIA NAPRAWCZE Cel działań: • przywrócenie stanu początkowego albo stanu przybliżonego do stanu początkowego w możliwie najkrótszym czasie (§ 2 Rozporządzenia w sprawie rodzajów działań naprawczych oraz warunków i sposobu ich prowadzenia)

UZUPEŁNIAJĄCE DZIAŁANIA NAPRAWCZE Zastosowanie: • w przypadku, gdy podstawowe działania naprawcze nie doprowadziły lub mogą nie doprowadzić do przywrócenia stanu początkowego, stanu przybliżonego do stanu początkowego albo do osiągnięcia podobnego stanu elementów przyrodniczych lub ich funkcji (§ 3 Rozporządzenia w sprawie rodzajów działań naprawczych oraz warunków i

KOMPENSACYJNE DZIAŁANIA NAPRAWCZE Cel działań: • poprawa stanu elementów przyrodniczych lub ich funkcji Zastosowanie: • w przypadku, gdy elementy przyrodnicze nie spełniają swoich funkcji lub nie są użyteczne dla innych elementów przyrodniczych lub dla ludzi • prowadzone, aby zrekompensować straty powstałe od chwili powstania szkody w środowisku (§ 4 Rozporządzenia w sprawie rodzajów działań naprawczych oraz warunków i sposobu ich prowadzenia)

Zgodnie z § 6 Rozporządzenia w sprawie rodzajów działań naprawczych oraz warunków i sposobu ich prowadzenia, jeżeli dokonano wyboru podstawowych działań naprawczych, które nie w pełni lub wolniej przywracają stan początkowy elementów przyrodniczych lub ich funkcji, należy podjąć w sposób wzmożony uzupełniające lub kompensacyjne działania naprawcze, które zagwarantują podobny do początkowego stan tych elementów przyrodniczych lub ich funkcji. Kolejno, jak stanowi § 7 ust. 1–2 przedmiotowego Rozporządzenia, uzupełniające lub kompensacyjne działania naprawcze prowadzi się, uwzględniając w pierwszej kolejności zastępowanie elementów przyrodniczych lub ich funkcji, które uległy szkodzie w środowisku, równoważnymi pod względem jakości i ilości elementami przyrodniczymi lub ich funkcjami. Natomiast jeżeli zastąpienie elementów przyrodniczych lub ich funkcji nie jest możliwe w ten sposób, uzupełniające lub kompensacyjne działania naprawcze prowadzi się, uwzględniając zastępowanie elementów przyrodniczych lub ich funkcji innymi (alternatywnymi) elementami przyrodniczymi lub ich funkcjami. W takim przypadku obniżenie jakości elementów przyrodniczych lub ich funkcji rekompensuje się ich ilością. W sposobie prowadzenia uzupełniających lub kompensacyjnych działań naprawczych tworzących dodatkowe elementy przyrodnicze lub ich funkcje należy również uwzględnić specyfikę tych działań oraz czas, jaki jest niezbędny do osiągnięcia zamierzonego efektu. Ponadto § 8 Rozporządzenia w sprawie rodzajów działań naprawczych oraz warunków i sposobu ich prowadzenia przewiduje rodzaje działań naprawczych prowadzonych w przypadku szkody w środowisku w powierzchni ziemi.

Schemat 12. Rodzaje działań naprawczych prowadzonych w przypadku szkody w środowisku w powierzchni ziemi \

RODZAJE DZIAŁAŃ NAPRAWCZYCH

Usunięcie bieżącego lub przyszłego zagrożenia dla zdrowia ludzi

Uwzględnia się właściwość i funkcję gleby, przeznaczenie terenu lub w określonych przypadkach faktyczny sposób jego wykorzystania, decyzje o ustaleniu lokalizacji drogi, decyzje o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej, rodzaj i poziom koncentracji szkodliwych substancji, preparatów, organizmów lub mikroorganizmów, stwarzane przez nie zagrożenie i możliwość ich rozprzestrzeniania się

Przywrócenie jakości gleb i ziemi do stanu wymaganego standardami określonymi w POŚ

Uwzględnia się możliwość wykorzystania naturalnej regeneracji elementów przyrodniczych, jeżeli przynosi ona największe korzyści dla środowiska

Zgodnie z art. 19 Ustawy szkodowej przedsiębiorca po przeprowadzeniu wszelkich działań zapobiegawczych lub naprawczych ma obowiązek poinformowania RDOŚ o ich zakończeniu (dane te są następnie wprowadzane przez RDOŚ do rejestru prowadzonego przez GDOŚ). Należy zauważyć, że Ustawa szkodowa penalizuje brak takiego zawiadomienia. Przedsiębiorca, który zaniechał obowiązku informacyjnego, może zostać ukarany grzywną. Dobór odpowiedniej metody oczyszczania gruntu zależy od rodzaju i budowy podłoża gruntowego, warunków hydrogeologicznych, rodzaju i stężenia zanieczyszczenia, przewidywanych kosztów oczyszczenia, dostępnego czasu, wpływu na środowisko. Do wybranych możliwych do zastosowania metod należą m.in.:  metody Ex-situ: płukanie gruntu, nisko- lub wysokotemperaturowe spiekanie gruntu, bioremediacja,  metody In-situ: oczyszczanie naturalne, biowentylacja gruntu, przepłukiwanie i przemywanie gruntu, oczyszczanie metodą podciśnienia (zassanie zanieczyszczeń), napowietrzanie gruntu, wypompowanie zanieczyszczonej wody, bioremediacja (polegająca na wszczepieniu do gruntu unikatowych gatunków bakterii w celu usunięcia ze środowiska niebezpiecznych substancji). Historyczne zanieczyszczenie Jeśli okaże się, że grunt jest zanieczyszczony przed rozpoczęciem prac, a zanieczyszczenie to ma charakter historyczny, czyli powstało przed dniem 30 kwietnia 2007 r. lub wynika z działalności, która została zakończona przed tą datą, bądź powstała szkoda w powierzchni

ziemi spowodowana przez emisję lub zdarzenie, od którego upłynęło więcej niż 30 lat, należy zastosować poniższą procedurę. Zgodnie z art. 101l ust. 2 POŚ w przypadku stwierdzenia historycznego zanieczyszczenia na terenie prowadzonych prac władający terenem przedkłada wniosek wraz z projektem planu remediacji w celu uzyskania decyzji ustalającej plan remediacji. Zawartość projektu planu powinna być zgodna z art. 101l ust. 3 POŚ. Organem wydającym decyzję jest właściwy RDOŚ. Na podstawie art. 101o ust. 2 w decyzji skierowanej do władającego powierzchnią ziemi określony jest zakres udostępnienia przez niego powierzchni ziemi oraz plan remediacji. W planie remediacji powinny znajdować się m.in.:   

informacje o nazwach substancji powodujących ryzyko, wraz z wynikami badań zanieczyszczenia gleby i ziemi tymi substancjami, wykonanych przez laboratorium, o którym mowa w art. 147a ust. 1 pkt 1 lub ust. 1a (art. 101o ust. 2c) ocena występowania znaczącego zagrożenia dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska (art. 101o ust. 2d), sposób potwierdzenia przeprowadzenia remediacji oraz termin przedłożenia dokumentacji z jej przeprowadzenia, w tym wyników badań zanieczyszczenia gleby i ziemi wykonanych przez laboratorium, o którym mowa w art. 147a ust. 1 pkt 1 lub ust. 1a (ust. 2 pkt 2e).

Z ww. zakresu planu remediacji, jak również zapisów art. 101q ust. 1, niezależnie od sposobu prowadzonej remediacji, wynika konieczność prowadzenia badań stanu środowiska. Istotny z punktu widzenia przedsiębiorcy jest art. 101q ust. 1, który wskazuje sposoby przeprowadzenia remediacji poprzez: 

usunięcie zanieczyszczenia, przynajmniej do dopuszczalnej zawartości w glebie i w ziemi substancji powodujących ryzyko,



inne sposoby niż usunięcie zanieczyszczenia prowadzące do usunięcia znaczącego zagrożenia dla zdrowia ludzi i stanu środowiska, z uwzględnieniem obecnego i, o ile jest to możliwe, planowanego sposobu użytkowania terenu, takie jak zmniejszenie ilości zanieczyszczeń lub ograniczenie możliwości rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń oraz kontrolowanie zanieczyszczenia poprzez okresowe prowadzenie badań zanieczyszczenia gleby i ziemi w określonym czasie, lub przeprowadzenie samooczyszczania powierzchni ziemi, ewentualne działania wspomagające samooczyszczanie, kontrolowanie zanieczyszczenia poprzez okresowe prowadzenie badań zanieczyszczenia gleby i ziemi w określonym czasie, ewentualne ograniczenie dostępu ludzi do zanieczyszczonego terenu i ewentualna konieczność zmiany sposobu użytkowania zanieczyszczonego terenu.

Warto również podkreślić, że w zgodnie z art. 101q ust. 3 w określonych przypadkach można odstąpić od usunięcia zanieczyszczenia (m.in. ze względu na brak technologii i sposobów pozwalających na usunięcie zanieczyszczenia, możliwe negatywne skutki działań związanych z usunięciem zanieczyszczenia, ze względu na zbyt duże koszty, nieproporcjonalne do korzyści osiągniętych w środowisku, czy też w przypadku stwierdzenia zanieczyszczeń powstałych przed dniem 1 września 1980 r.).

5. Rekomendacje dotyczące rekultywacji gruntu PROCESY MAJĄCE WPŁYW NA REALIZACJĘ PRAC REKULTYWACYJNYCH 1. Dla fazy poszukiwania lub rozpoznawania węglowodorów, zgodnie z art. 8 ust. 1 pkt 2 Ustawy o ochronie gruntów, nie jest wymagane wcześniejsze przeznaczenie gruntów na cele nierolnicze lub nieleśne dokonywana w MPZP w odniesieniu do gruntów będących przedmiotem wyłączenia z produkcji na okres nieprzekraczający 10 lat w celu poszukiwania lub rozpoznawania węglowodorów. 2. Dla fazy wydobywania węglowodorów zgodnie z art. 7 Ustawy o ochronie gruntów zmiana przeznaczenia gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne dokonywana jest w MPZP, po uzyskaniu zgody odpowiedniego organu, w odniesieniu do: gruntów rolnych stanowiących użytki rolne klas I–III, gruntów leśnych stanowiących własność Skarbu Państwa, pozostałych gruntów leśnych. 3. Uzyskanie decyzji wyłączającej grunty z produkcji rolniczej lub leśnej następuje przed uzyskaniem pozwolenia na budowę/zgłoszenia (o ile jest wymagane, zgodnie z art. 11 ust. 4 Ustawy o ochronie gruntów). Ponadto, decyzja ta zalicza się do decyzji wymienionych w art. 108 ust. 9 pkt 2 PGiG, dlatego też należałoby ją uzyskać przed zatwierdzeniem planu ruchu przez OUG. 4. W razie wyłączenia gruntów z produkcji w decyzji o wyłączeniu, o której mowa w art. 11 ust. 1 i 2 Ustawy o ochronie gruntów, wydawanej odpowiednio przez starostę, dyrektora regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych lub dyrektora parku narodowego, można, po zasięgnięciu opinii wójta, nałożyć obowiązek zdjęcia oraz wykorzystania na cele poprawy wartości użytkowej gruntów próchniczej warstwy gleby z gruntów rolnych klas I, II, IIIa, IIIb, III, IVa, i IV oraz z torfowisk. Niewykonanie tego obowiązku wiąże się z uiszczaniem opłaty za każdy 1 m3 niewłaściwie wykorzystanej próchniczej warstwy gleby (art. 14 ust. 1 i 2 Ustawy o ochronie gruntów). 5. Dobrą praktyką stosowaną przez przedsiębiorców jest określenie stanu początkowego terenu i infrastruktury przed rozpoczęciem prac. Analiza ta obejmuje: wykonanie badań środowiskowych, określenie statusu konserwatorskiego nieruchomości oraz urządzeń melioracji, dokonanie i analizę pomiarów geodezyjnych i geotechnicznych, oznaczenie obiektów małej architektury, określenie występowania historycznych zanieczyszczeń, oznaczenie infrastruktury istniejącej w terenie, opis zinwentaryzowanej infrastruktury drogowej pod kątem możliwości dojazdu i ewentualnych zniszczeń spowodowanych przez ciężki sprzęt, opis możliwości zaopatrzenia w wodę, oznaczenie odległości od budynków, gazociągów i linii energetycznych. 6. Dokładne oznaczenie stanu gruntów przed rozpoczęciem prac rekultywacyjnych jest kluczowym czynnikiem mającym wpływ na jej dalszy przebieg. Jest ono również niezbędne w celu porównania ze stanem gruntów po zakończeniu rekultywacji. Dodatkowo pozwoli zabezpieczyć się przed potencjalnymi, przyszłymi roszczeniami ze strony właścicieli gruntów, skróci proces rekultywacji i pomoże zaplanować działania naprawcze w razie wystąpienia ewentualnej szkody w środowisku. 7. Przedsiębiorca powinien unikać prowadzenia prac na terenie, na którym wystąpiło zanieczyszczenie historyczne i/lub szkoda w środowisku, ze względu na czasochłonność procedur związanych z remediacją lub usunięciem szkody.

8. W razie braku konieczności wykonania pomiarów geodezyjnych dobrą praktyką jest ich przeprowadzenie, tak jak w przypadku, gdy obiekt jest budowany w oparciu o PnB. 9. Przeprowadzenie pomiarów geotechnicznych jest znaczące, ponieważ od ich wyników zależy projekt posadowienia wiertni oraz konstrukcja nawierzchni całego zakładu. Przeprowadzenie pomiarów geotechnicznych jest obligatoryjne w przypadku budowy obiektów budowlanych zakładu w oparciu o PnB, jak i projektowaniu posadowienia urządzenia wiertniczego. Będą one też przydatne podczas odwzorowywania ukształtowania terenu. 10. Na etapie prac budowlanych (po zdjęciu humusu i przed wykonaniem niwelacji) dobrą praktyką jest uzupełnienie profili litologicznych o badania zagęszczenia gruntu. Jeśli takie badania nie były prowadzone, za wzorzec przy pracach rekultywacyjnych może posłużyć badanie zagęszczenia gruntów na terenach przyległych (za zgodą właścicieli). Wyniki zagęszczenia gruntu posłużą jako punkt odniesienia do porównania z pierwotnymi parametrami mechanicznymi gruntu. 11. Projekt budowlany powinien minimalizować wpływ na środowisko i krajobraz, zawierać rozwiązania technologiczne dobrane pod kątem czasu eksploatacji inwestycji i ukierunkowane na optymalizację powierzchni zakładu górniczego lub zakładu wykonującego roboty geologiczne, z uwzględnieniem jego późniejszego użytkowania, uwzględniać etap likwidacji, a więc zawierać rozwiązania technologiczne tak, aby w jej trakcie powstała jak najmniejsza ilość odpadów, a większa część materiałów nadawała się do ponownego użycia, np. przy budowie innego zakładu, być spójny z założeniami projektu rekultywacji, a w szczególności powinien zawierać elementy minimalizujące oddziaływanie przedsięwzięcia na powierzchnię ziemi. 12. Przedsiębiorca podczas prac budowlanych powinien zwrócić szczególną uwagę na niemieszanie humusu z gruntem rodzimym podczas jego zdejmowania, nieprzekraczanie 2 m wysokości pryzm, na których składowany jest humus z uwagi na niekorzystne zmiany struktury i właściwości gleby oraz nachylenie skarp pryzm, które nie powinno być większe niż 1:2. Ponadto korona pryzm powinna mieć nachylenie ok. 8% (dzięki temu zminimalizuje się zjawisko erozji podczas intensywnych opadów deszczu) i powinna być skierowana do wewnątrz terenu zakładu. Przedsiębiorca powinien również stosować ogrodzenia przeciwerozyjne w sytuacjach, gdy jest to uzasadnione zwiększonym ryzykiem erozji gleby, oraz stosować hydroobsiew, biomaty, biowłókniny, geokraty, geokomórki lub geosiatki w celu zabezpieczenia pryzm. 13. W rejonach o podwyższonym tle metanowym w powietrzu gruntowym i/lub bogatych w substancję organiczną należy rozważyć zastąpienie jednolitej warstwy folii uszczelniającej zewnętrznymi wannami z materiałów nieprzepuszczalnych w miejscach składowania substancji chemicznych lub poprzez położenie nieprzepuszczalnej folii składającej się z kompozytu polipropylenu jako pierwszej, najwyższej warstwy konstrukcyjnej nawierzchni terenu zakładu. Warstwa ta jest całkowicie przystosowana do poruszania się po niej ciężkim sprzętem, zabezpiecza przed poślizgnięciem się na niej w suchych i mokrych warunkach, w razie konieczności daje się łatwo wulkanizować, zwijać/rozwijać, nie rozciąga się i nie pęka jak folia PEHD. Stanowi to alternatywę dla używania folii PEHD, gdyż zmniejsza do zera ewentualne skażenie materiałów budowlanych i gruntu w przypadku wycieku substancji niebezpiecznych, a także przyspiesza i ułatwia budowę.

14. Po zakończeniu wiercenia otwór lub odwiert powinien zostać zlikwidowany, jeżeli w okresie 4 lat od zakończenia wiercenia nie jest on przeznaczony do dalszego wykorzystania. 15. Kierownik ruchu likwidowanego zakładu górniczego ma obowiązek zawiadomienia właściwego wójta, burmistrza lub prezydenta miasta o lokalizacji zlikwidowanego otworu wiertniczego lub odwiertu, sposobie jego likwidacji oraz o jego zabezpieczeniach i potencjalnych zagrożeniach, a także o granicach strefy ochronnej – w przypadku jej wyznaczenia. 16. PnR wygasa, jeżeli roboty nie zostały rozpoczęte przed upływem 3 lat od dnia, w którym decyzja ta stała się ostateczna, lub zostały przerwane na czas dłuższy niż 3 lata. 17. Prace rozbiórkowe i rekultywacyjne wiążą się ze wzmożonym ruchem na drogach lokalnych, m.in. dlatego przedsiębiorca powinien poinformować o rozpoczęciu prac zgodnie z PGiG – OUG, oraz zgodnie z dobrą praktyką – wójta i społeczności lokalne. Przedsiębiorca powinien zwrócić szczególną uwagę na wzmożony ruch ciężkich pojazdów na drogach, a także wynikającą z tego konieczność kontroli zapylenia. 18. Zużyta folia, jeśli nie ma ku temu przeciwwskazań, powinna być poddana recyklingowi. Specjalistyczne firmy są w stanie zapewnić odbiór oraz wynagrodzenie za ten odpad. REKULTYWACJA DECYZJE W SPRAWACH REKULTYWACJI I ZAGOSPODAROWANIA 1. W planowaniu rekultywacji dobrą praktyką stosowaną przez przedsiębiorców jest odpowiedni wybór lokalizacji pod kątem ukształtowania terenu, klasy bonitacyjnej gruntu, infrastruktury drogowej czy też możliwości zaopatrzenia w wodę, sporządzenie dokładnego opisu stanu początkowego, stosowanie rozwiązań i technologii, które usprawnią proces rekultywacji oraz zabezpieczą grunt przed niszczeniem i negatywnym działaniem przedsięwzięcia. 2. W celu zapewnienia transparentności działań i uniknięcia potencjalnych przyszłych roszczeń ze strony właścicieli gruntów przedsiębiorca może zawrzeć w umowie dzierżawy informację o kierunku rekultywacji, który jest ustalany przez organ w drodze decyzji. 3. Zgodnie z praktyką przedsiębiorców prowadzących prace poszukiwawcze oraz rozpoznawcze gazu ze skał łupkowych na terenie Polski i praktykami organów projekt rekultywacji może zawierać: ogólne założenia z opisem wykonywanego przedsięwzięcia, opis i charakterystykę konstrukcji rekultywowanego obszaru, planowane działania minimalizujące oddziaływanie przedsięwzięcia na powierzchnię ziemi, w tym rozwiązania, które powinien zawierać projekt budowlany zakładu, opis etapów rozbiórki wraz z podaniem kolejności jej wykonywania, sposoby zagospodarowania odpadów pochodzących z rozbiórki, wpływ działań na tereny przyległe, np. hałas lub emisja do powietrza, planowany sposób, zakres oraz sprzęt wykorzystany do wykonywania prac, dodatkowe załączniki, takie jak kopie koncesji i decyzji wydanych przez Ministra Środowiska, kopie map, dokumenty świadczące o prawie do dysponowania gruntem, pełnomocnictwa, uproszczony wypis z ewidencji gruntów.

REKULTYWACJA REKULTYWACJA TECHNICZNA 1. Najlepszym i najszybszym sposobem na rozplantowanie humusu i gruntu rodzimego jest używanie spycharek gąsienicowych z systemem niwelacji 3D. Jeśli jednak nie są one dostępne, można skorzystać z tradycyjnych metod pomiarów. Szerokość gąsienic spycharki powinna być jak największa, aby zmniejszyć zagęszczenie strefy podornej. 2. Na każdym etapie prac rozbiórkowych należy zwrócić szczególną uwagę na czystość i dokładność ich przeprowadzania. Konieczne jest wyzbieranie wszystkich drobnych materiałów pochodzących z rozbiórki przed niwelacją terenu, po niej, po zahumusowaniu, a także w trakcie prac agrotechnicznych, jeśli nadal się pojawiają. REKULTYWACJA REKULTYWACJA AGROTECHNICZNA I BIOLOGICZNA 1. Do zadań agrotechnicznych i biologicznych warto zatrudnić właścicieli gruntów, ponieważ zwykle mają oni odpowiedni sprzęt i doświadczenie. Nie zwalnia to jednak przedsiębiorcy z obowiązku nadzoru nad pracami. REKULTYWACJA ZAKOŃCZENIE REKULTYWACJI i ZAGOSPODAROWANIE 1. W trakcie oględzin organ prowadzący postępowanie, OUG, a także właściciele gruntów powinni zwrócić uwagę na zgodność wykonanych prac rekultywacyjnych z projektem rekultywacji, ewentualne występowanie wad oraz możliwość użytkowania gruntu w celu, w jakim był użytkowany przed wyłączeniem go z produkcji. 2. W przypadku braku uwag co do stanu zrekultywowanego gruntu starosta zwraca się z prośbą o opinię do wójta, właściwego OUG, dyrektora regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych (jeżeli rekultywacja była prowadzona w kierunku leśnym) bądź dyrektora parku narodowego (jeżeli rekultywacja była prowadzona w otulinie parku narodowego). Należy nadmienić, że opinie te nie są dla niego wiążące, ale stanowią istotny element dowodowy w sprawie. Ustawa o ochronie gruntów narzuca jedynie obowiązek ich uzyskania. Po zajęciu stanowiska przez wyżej wymienione organy starosta wydaje decyzję o zakończeniu rekultywacji. 3. Przesłanką rekultywacji gruntów jest ich zbędność dla prowadzenia ruchu zakładu górniczego, dlatego też przedsiębiorca może ubiegać się o decyzję uznającą rekultywację za zakończoną tylko w stosunku do części gruntów, które stały się dla przedsiębiorcy nieużyteczne. 4. Procedura wygaszania decyzji powinna zostać przeprowadzona w stosunku do wszystkich pozwoleń uzyskanych w toku prac poszukiwawczych bądź wydobywczych, m.in. pozwolenia na wytwarzanie odpadów, pozwolenia na użytkowanie dróg, pozwolenia wodnoprawnego i innych. OPIS PROCEDURY I DZIAŁAŃ NAPRAWCZYCH W PRZYPADKU ZAISTNIENIA SZKODY W ŚRODOWISKU 1. Postępowanie mające na celu wydanie decyzji uzgadniającej warunki przeprowadzenia działań naprawczych może wystąpić na każdym etapie prowadzenia prac poszukiwawczych bądź wydobywczych, a w przypadku stwierdzenia szkody w środowisku może nawet mieć zastosowanie przed rozpoczęciem prac.

2. Podmiot korzystający ze środowiska, ma obowiązek niezwłocznego podjęcia działań zapobiegawczych już w przypadku zaistnienia bezpośredniego zagrożenia szkodą. 3. Przedsiębiorca, którego zakład górniczy lub zakład wykonujący roboty górnicze spowodował zanieczyszczenie środowiska, ma obowiązek uzgodnienia z RDOŚ warunków przeprowadzenia działań naprawczych. 4. W przypadku wystąpienia więcej niż jednej szkody w środowisku w taki sposób, że nie można zapewnić jednoczesnego podjęcia działań naprawczych w odniesieniu do wszystkich tych szkód, RDOŚ może zawrzeć w decyzji informacje, w odniesieniu do których szkód należy podjąć działania naprawcze w pierwszej kolejności. 5. Dobór odpowiedniej metody oczyszczania gruntu zależy od rodzaju i budowy podłoża gruntowego, warunków hydrogeologicznych, rodzaju i stężenia zanieczyszczenia, przewidywanych kosztów oczyszczenia, dostępnego czasu, wpływu na środowisko. Do wybranych możliwych do zastosowania metod należą m.in.: – metody Ex-situ: płukanie gruntu, nisko- lub wysokotemperaturowe spiekanie gruntu, bioremediacja, – metody In-situ: oczyszczanie naturalne, biowentylacja gruntu, przepłukiwanie i przemywanie gruntu, oczyszczanie metodą podciśnienia (zassanie zanieczyszczeń), napowietrzanie gruntu, wypompowanie zanieczyszczonej wody, bioremediacja (polegająca na wszczepieniu do gruntu unikatowych gatunków bakterii w celu usunięcia ze środowiska niebezpiecznych substancji).

Bibliografia Literatura zagraniczna [1]

[2]

[3]

Engineering energy: unconventional gas production. Report for the Australian Council of Learned Academies, Cook P., Beck V., Brereton D., Clark R., Fisher B., Kentish S., Toomey J., Williams J., 2013 Memorandum: Multi-Agency Collaboration on Unconventional Oil and Gas Research, Multiagency: U.S. Department of Energy, U.S. Department of the Interior, and the U.S. Environmental Protection Agency, Washington DC, 2012 Review of State and Industry Spill Data: Characterization of Hydraulic Fracturing-Related Spills, U.S. Environmental Protection Agency Office of Research and Development, Washington DC, 2015

Literatura krajowa [4]

Ochrona gleb i rekultywacja terenów zdegradowanych, Karczewska A., Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego, Wrocław, 2008 [5] Ochrona gleby oraz rekultywacja zdegradowanych terenów i budowli, Gdańsk: Fundacja ECOBALTIC, Freiburg: The International Council for Local Environmental Initiatives, 1997 [6] Ochrona i rekultywacja podłoża gruntowego: aspekty geotechniczno-budowlane, Zadroga B., Olańczuk-Neyman K., Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk, 2001 [7] Oczyszczanie gleb i gruntów, Cebula J., Rajca M., Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice, 2014 [8] Poradnik PROW, Przepisy ochrony środowiska, normatywy i wskaźniki funkcjonujące w produkcji rolniczej, Pruszek P. (red.), wyd. I, Brwinów ,2006 [9] Rekultywacja gruntów: poradnik, Siuta J., Instytut Ochrony Środowiska, Dział Wydawnictw IOŚ, Warszawa, 2008 [10] Środowisko i prace rozpoznawcze dotyczące gazu z łupków. Wyniki badań środowiska gruntowo-wodnego, powietrza, klimatu akustycznego, płynów technologicznych i odpadów, praca zbiorowa, Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Akademia Górniczo-Hutnicza im. S. Staszica w Krakowie, Politechnika Gdańska, Warszawa, 2015 - Raport Konsorcjum Badawczego [11] Zagadnienia uprawy roli i roślin, Krężel R., Parylak D., Zimny L., Akademia Rolnicza, Wrocław, 1999 Bezpośrednio powiązane opracowania [12] Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych. Przegląd rozwiązań minimalizujących wpływ na środowisko, Deloitte, w trakcie opracowania [13] Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych. Raporty i procedura OOŚ, Deloitte, w trakcie opracowania [14] Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych. Monitoring środowiska, Deloitte, w trakcie opracowania [15] Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych. Gospodarowanie odpadami, ściekami i płynami technologicznymi, SEGI AT, materiał niepublikowany, Arch. GDOŚ, Warszawa [16] Pozyskiwanie gazu ze złóż niekonwencjonalnych. Wymogi prawno- administracyjne, K&L Gates Jamka s.k., Warszawa, 2015 Dokumentacja techniczna i decyzje administracyjne – decyzje i projekty rekultywacji – protokoły z oględzin rekultywowanego gruntu – projekty budowlane obiektów budowlanych zakładów górniczych i zakładów wykonujących roboty geologiczne

Polskie normy [17] [18] [19] [20] [21] [22]

PN-81/B-03020 Grunty budowlane. Posadowienie bezpośrednie budowli. Obliczenia statyczne i projektowanie; PN-86/B-02480 Grunty budowlane. Określenia, symbole, podział i opis gruntów; PN-B-04452 Geotechnika. Badania polowe. PN-B-06050:1999 Geotechnika – Roboty ziemne – Wymagania ogólne; PN-EN ISO 14688-1. Badania geotechniczne. Oznaczanie i klasyfikowanie gruntów. Część 1: Oznaczanie i opis; PN-EN ISO 14688-2. Badania geotechniczne. Oznaczanie i klasyfikowanie gruntów. Część 2: Zasady klasyfikowania;

Strony internetowe (dostęp 16.10.2015 r.) [23] [24] [25] [26] [27] [28]

http://geoportal.pgi.gov.pl/geosam/ekspert_odpowiada/zloza_2013/rekultywacja http://lupki.mos.gov.pl http://www.razemolupkach.pl http://www.shale-gas-information-platform.org http://www.zilp.lasy.gov.pl/wycena-przedwczesnie-wycietegodrzewostanu#.Veti4JbvbVA http://www.biol.uw.edu.pl/pl/aktualnosci/196-wiadomosci/1799-patent-w-usa-dlawynalazku-dr-hab-magdaleny-popowskiej

Załączniki Załącznik 1A. Zakres przedsięwzięć poszukiwania i rozpoznawania oraz wydobywania gazu z formacji łupkowych Załącznik 1B. Powiązanie rekultywacji z procesem inwestycyjnym

Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych REKULTYWACJA GRUNTÓW Załącznik nr 1 A - Zakres przedsięwzięć poszukiwania i rozpoznawania oraz wydobywania gazu z formacji łupkowych

DZIAŁANIA

Koncesja/ decyzja inwestycyjna

DZIAŁANIA

Koncesja

FAZA POSZUKIWANIA I ROZPOZNAWANIA B U D O WA

E K S P L O ATA C J A

Badania sejsmiczne

Przygotowanie terenu

Zabiegi intensyfikacyjne

• Zabieg intensyfikacji - szczelinowanie hydrauliczne • Pobór wód • Przygotowanie i zatłaczanie płynów technologicznych • Gospodarka odpadami (płyn pozabiegowy)

L IK W ID A C J A

Testowanie otworu • Wykonanie perforacji

Rekultywacja

Likwidacja

• Niwelacja terenu • Odbudowa infrastruktury • Zabiegi agrotechniczne i biologiczne

FAZA WYDOBYWANIA Przygotowanie terenu

B U D O WA

• Wycinka drzew i krzewów • Zdjęcie próchniczej warstwy gleby • Budowa drogi dojazdowej, parkingów • Budowa wiertni, w tym prace przygotowawcze do wykonania roboty geologicznej

Przygotowanie infrastruktury

E K S P L O ATA C J A

Wiercenie otworów

Zabiegi intensyfikacyjne

Eksploatacja złoża

• Zabieg intensyfikacji - szczelinowanie • Pobór wód • Przygotowanie i zatłaczanie płynów technologicznych • Gospodarka odpadami (płyn pozabiegowy)

L IK W ID A C J A

Likwidacja

Rekultywacja

• Niwelacja terenu • Odbudowa infrastruktury • Zabiegi agrotechniczne i biologiczne

Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych REKULTYWACJA GRUNTÓW Legenda:

Załącznik nr 1 B – Powiązanie rekultywacji z procesem inwestycyjnym

1. Procesy

3. Podjęcie działań naprawczych

2. Rekultywacja

FAZA POSZUKIWANIA I ROZPOZNAWANIA B U D O WA

Koncesja

Badania sejsmiczne

Przygotowanie terenu

Wiercenie otworów

E K S P L O ATA C J A

Zabiegi intensyfikacyjne

Testowanie otworu

L IK W ID AC J A

Likwidacja

1. Procesy poprzedzające realizację prac rekultywacyjnych 1. 1 Wyłączenie gruntów rolnych lub leśnych z produkcji rolniczej lub leśnej

ETAPY I DZIAŁANIA

1.2 Wycinka drzew lub krzewów

Rekultywacja

2. Rekultywacja

1.4 Likwidacja otworu

2.2 Rekultywacja techniczna

1.5 Rozbiórka wiertni

2.3 Rekultywacja agrotechniczna i biologiczna

2. Rekultywacja

2.1 Decyzje w sprawach rekultywacji i zagospodarowania

3. Podjęcie działań naprawczych 3.1 Usunięcie historycznego zanieczyszczenia

2.4 Zakończenie rekultywacji i zagospodarowanie gruntów

PROCEDURY ADMINISTRACYJNE

1.3 Budowa obiektów budowlanych zakładu wykonującego roboty geologiczne

Decyzja ustalająca warunki przeprowadzenia działań naprawczych w przypadku wystąpienia szkody w środowisku mogąca wystąpić na każdym etapie inwestycyjnym (dot. 3) Decyzja zezwalająca na czasowe/trwałe wyłączenie gruntów rolnych lub leśnych z produkcji rolniczej lub leśnej (dot. 1.1) Zezwolenie na wycinkę drzew lub krzewów (dot. 1.2) Decyzja ustalająca stopień ograniczenia lub utraty wartości użytkowej gruntów, osobę obowiązaną do rekultywacji oraz kierunek i termin jej wykonania (dot. 2.1) Plan ruchu Zakładu wykonującego roboty geologiczne (dot. 1.4)

Planu ruchu zakładu wykonującego roboty geologiczne dotyczące likwidacji lub dodatek do planu ruchu (dot. 1.4)

Decyzja o pozwoleniu na rozbiórkę lub zgłoszenie rozbiórki (dot. 1.5)

Decyzja uznająca rekultywację gruntów za zakończoną (dot. 2.4)

Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych REKULTYWACJA GRUNTÓW Legenda:

Załącznik nr 1 B – Powiązanie rekultywacji z procesem inwestycyjnym

1. Procesy

3. Podjęcie działań naprawczych

2. Rekultywacja

FAZA WYDOBYWANIA Koncesja/ Decyzja inwestycyjna

B U D O WA

Przygotowanie terenu

Przygotowanie infrastruktury

Wiercenie otworów

E K S P L O ATA C J A

Zabiegi intensyfikacyjne

Eksploatacja złoża

L IK W ID AC J A

Likwidacja

1. Procesy poprzedzające realizację prac rekultywacyjnych

ETAPY I DZIAŁANIA

1. 1 Wyłączenie gruntów rolnych lub leśnych z produkcji rolniczej lub leśnej

1.2 Wycinka drzew lub krzewów

Rekultywacja

2. Rekultywacja

1.4 Likwidacja zakładu górniczego

2.2. Rekultywacja techniczna

1.5 Rozbiórka obiektów budowlanych i infrastruktury zakładu górniczego

2.3. Rekultywacja agrotechniczna i biologiczna

2.4. Zakończenie rekultywacji i zagospodarowanie gruntów

2. Rekultywacja

2.1 Decyzje w sprawach rekultywacji i zagospodarowania

3. Podjęcie działań naprawczych 3.1 Usunięcie historycznego zanieczyszczenia

1.3 Budowa obiektów budowlanuch zakładu górniczego

PROCEDURY ADMINISTRACYJNE

Decyzja ustalająca warunki przeprowadzenia działań naprawczych w przypadku wystąpienia szkody w środowisku* mogąca wystąpić na każdym etapie inwestycyjnym (dot. 3) Przeznaczenie gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne (dot. 1.1) Decyzja zezwalająca na czasowe/trwałe wyłączenie gruntów z produkcji rolniczej lub leśnej (dot. 1.1)

Decyzja zatwierdzająca plan ruchu likwidowanego zakładu górniczego (dot. 1.4)

Zezwolenie na wycinkę drzew lub krzewów (dot. 1.2)

Decyzja o pozwoleniu na rozbiórkę lub zgłoszenie rozbiórki (dot. 1.5)

Decyzja ustalająca stopień ograniczenia lub utraty wartości użytkowej gruntów, osobę obowiązaną do rekultywacji oraz kierunek i termin jej wykonania (dot. 2.1)

Decyzja uznająca rekultywację gruntów za zakończoną (dot. 2.4)

Powyższa publikacja zawiera jedynie informacje natury ogólnej. Deloitte Touche Tohmatsu Limited, Deloitte Global Services Limited, Deloitte Global Services Holdings Limited, Deloitte Touche Tohmatsu Verein, firmy członkowskie oraz podmioty stowarzyszone nie świadczą tym samym, ani nie przedstawiają w tej publikacji porad księgowych, podatkowych, inwestycyjnych, finansowych, konsultingowych, prawnych czy innych. Nie należy także wyłącznie na podstawie zawartych tu informacji podejmować jakichkolwiek decyzji dotyczących Państwa działalności. Przed podjęciem jakichkolwiek decyzji lub działań dotyczących kwestii finansowych czy biznesowych powinni Państwo skorzystać z porady profesjonalnego doradcy. Deloitte Touche Tohmatsu Limited, Deloitte Global Services Limited, Deloitte Global Services Holdings Limited, Deloitte Touche Tohmatsu Verein, firmy członkowskie oraz podmioty stowarzyszone nie ponoszą odpowiedzialności za jakiekolwiek szkody wynikające z wykorzystania informacji zawartych w publikacji ani za Państwa decyzje podjęte w związku z tymi informacjami. Osoby korzystające z powyższej publikacji robią to na własne ryzyko i ponoszą pełną związaną z tym odpowiedzialność. Deloitte świadczy usługi audytorskie, konsultingowe, doradztwa podatkowego i finansowego klientom z sektora publicznego oraz prywatnego, działającym w różnych branżach. Dzięki globalnej sieci firm członkowskich obejmującej 150 krajów oferujemy najwyższej klasy umiejętności, doświadczenie i wiedzę w połączeniu ze znajomością lokalnego rynku. Pomagamy klientom odnieść sukces niezależnie od miejsca i branży, w jakiej działają. 200 000 pracowników Deloitte na świecie realizuje misję firmy: stanowić standard najwyższej jakości. Specjalistów Deloitte łączy kultura współpracy oparta na zawodowej rzetelności i uczciwości, maksymalnej wartości dla klientów, lojalnym współdziałaniu i sile, którą czerpią z różnorodności. Deloitte to środowisko sprzyjające ciągłemu pogłębianiu wiedzy, zdobywaniu nowych doświadczeń oraz rozwojowi zawodowemu. Eksperci Deloitte z zaangażowaniem współtworzą społeczną odpowiedzialność biznesu, podejmując inicjatywy na rzecz budowania zaufania publicznego i wspierania lokalnych społeczności. Nazwa Deloitte odnosi się do jednej lub kilku jednostek Deloitte Touche Tohmatsu Limited, prywatnego podmiotu prawa brytyjskiego z ograniczoną odpowiedzialnością i jego firm członkowskich, które stanowią oddzielne i niezależne podmioty prawne. Dokładny opis struktury prawnej Deloitte Touche

Tohmatsu

Limited

oraz

jego

firm

członkowskich

można

znaleźć

stronie

Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych MONITORING ŚRODOWISKA

Zespół autorski

Pod redakcją Deloitte Advisory Sp. z o.o.: Irena Pichola Rafał Rudzki Monika Walencka Klaudia Jabłońska Nadzór merytoryczny nad opracowaniem: Iwona Rajkiewicz Współpraca: Aleksandra Urbaniak-Słoma Anita Kuliś Agata Krzemińska Grzegorz Godlewski Łukasz Mazurek Maciej Obarowski Parker Snyder Piotr Kokowski Rafał Janus Tomasz Palak Zbigniew Ząbkiewicz

POZYSKIWANIE GAZU Z FORMACJI ŁUPKOWYCH MONITORING ŚRODOWISKA

Wydawca: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska ul. Wawelska 52/54 00-922 Warszawa www.gdos.gov.pl

Spis treści Spis tabel i schematów ............................................................................................................................................ 6 Lista skrótów użytych w treści opracowania ............................................................................................................ 7 Spis aktów prawnych mających zastosowanie w opracowaniu (stan prawny na dzień 16 października 2015 r.) .... 9 Spis pojęć stosowanych w opracowaniu ............................................................................................................... 16 1.

Wstęp................................................................................................................................................. 27

1.1.

Formalnoprawna podstawa wykonania opracowania......................................................................... 27

1.2.

Cel opracowania oraz jego odbiorcy ................................................................................................... 27

1.3.

Zastosowane podejście analityczne.................................................................................................... 29

1.4.

Proces inwestycyjny i wynikające z niego uwarunkowania dla monitoringu ........................................ 30 Istniejące źródła wiedzy umożliwiające ocenę stanu środowiska....................................................... 32

2. 2.1.

2.2.

2.3.

Badania prowadzone przez instytucje państwowe .............................................................................. 33 2.1.1.

Państwowy Monitoring Środowiska (PMŚ) ................................................................. 33

2.1.2.

Inwentaryzacje przyrodnicze ....................................................................................... 35

2.1.3.

Badania gleb ................................................................................................................ 36

2.1.4.

Badania jakości wód z lokalnych ujęć komunalnych .................................................. 36

Badania prowadzone w ramach projektów badawczych ..................................................................... 36 2.2.1.

Instytucje krajowe ........................................................................................................ 37

2.2.2.

Instytucje zagraniczne ................................................................................................. 37

Badania prowadzone przez przedsiębiorcę ........................................................................................ 37 2.3.1.

Badania stanu środowiska wynikające z decyzji administracyjnych........................... 38

2.3.2.

Badania wymagane wewnętrznymi procedurami przedsiębiorców ............................ 44

Opracowanie programu badań/monitoringu środowiska .................................................................... 46

3. 3.1.

Wstępne analizy uwarunkowań środowiskowych obszaru prowadzonych prac .................................. 46

3.2.

Ogólne zalecenia dotyczące opracowania programu badań/monitoringu ........................................... 53 Opis elementów środowiska oraz emisji objętych badaniami – uwarunkowania prawne i wskazówki metodyczne........................................................................................................................................ 57

Badania elementów środowiska ........................................................................................................................ 58 4.1.

4.2.

Struktury geologiczne ......................................................................................................................... 58 4.1.1.

Analiza struktur geologicznych .................................................................................... 58

4.1.2.

Obowiązujące przepisy prawne................................................................................... 58

4.1.3.

Etapy prowadzenia obserwacji i pomiarów w procesie inwestycyjnym ...................... 59

4.1.4.

Zakres prowadzonych badań ...................................................................................... 59

4.1.5.

Prezentacja wyników i sprawozdawczość .................................................................. 60

Powierzchnia ziemi, gleba .................................................................................................................. 60 4.2.1.

Analiza uwarunkowań dotyczących powierzchni terenu ............................................. 60

4.2.2.

Obowiązujące przepisy prawne................................................................................... 61

4.2.3.

Etapy prowadzenia badań w procesie inwestycyjnym ................................................ 63

4.2.4.

Lokalizacja punktów poboru próbek ............................................................................ 65

4.2.5.

Zakres prowadzonych badań ...................................................................................... 67

4.2.6.

Metodyka wykonywania pomiarów i badań laboratoryjnych ....................................... 69

4.2.7. 4.3.

4.4.

4.5.

Wyniki – prezentacja i sprawozdawczość ................................................................... 69

Wody podziemne i powierzchniowe .................................................................................................... 70 4.3.1.

Analiza uwarunkowań hydrogeologicznych ................................................................ 70

4.3.2.

Obowiązujące przepisy prawne................................................................................... 71

4.3.3.

Etapy prowadzenia monitoringu w procesie inwestycyjnym ....................................... 73

4.3.4.

Lokalizacja punktów monitoringu ................................................................................ 74

4.3.5.

Zakres prowadzonych badań ...................................................................................... 76

4.3.6.

Metodyka wykonywania pomiarów.............................................................................. 77

4.3.7.

Wyniki – prezentacja i sprawozdawczość ................................................................... 77

Bioróżnorodność ................................................................................................................................. 78 4.4.1.

Analiza uwarunkowań przyrodniczych ........................................................................ 78

4.4.2.

Obowiązujące przepisy prawne................................................................................... 80

4.4.3.

Etapy prowadzenia badań. .......................................................................................... 82

4.4.4.

Lokalizacja punktów monitoringu i metodyka wykonywania pomiarów ...................... 82

4.4.5.

Wyniki – prezentacja i sprawozdawczość ................................................................... 83

Powietrze ............................................................................................................................................ 84 4.5.1.

Analiza uwarunkowań aerosanitarnych....................................................................... 84

4.5.2.

Obowiązujące przepisy prawne określające standardy .............................................. 85

4.5.3.

Etapy prowadzenia obliczeń/ pomiarów ...................................................................... 85

4.5.4.

Metodyka prowadzenia pomiarów............................................................................... 86

4.5.5.

Wyniki – prezentacja i sprawozdawczość ................................................................... 86

Emisje energii i substancji do środowiska objęte badaniami ............................................................................. 86 4.6.

4.7.

4.8.

Emisja hałasu ..................................................................................................................................... 86 4.6.1.

Analiza uwarunkowań akustycznych........................................................................... 87

4.6.2.

Obowiązujące przepisy prawne................................................................................... 88

4.6.4.

Lokalizacja punktów monitoringu ................................................................................ 89

4.6.5.

Metodyka pomiarów i modelowania propagacji hałasu .............................................. 90

4.6.6.

Wyniki – prezentacja i sprawozdawczość ................................................................... 91

Odpady ............................................................................................................................................... 91 4.7.1.

Analiza dotycząca gospodarki odpadami .................................................................... 91

4.7.2.

Obowiązujące przepisy prawne................................................................................... 92

Ścieki opadowo-roztopowe oraz przemysłowe ................................................................................... 93 4.7.1.

Analiza dotycząca gospodarki ściekowej .................................................................... 93

4.7.2.

Obowiązujące przepisy prawne................................................................................... 94

Płyny wykorzystywane w zabiegu intensyfikacyjnym .......................................................................... 95 4.8.1. Analiza uwarunkowań dotyczących płynów przed i po zabiegu szczelinowania hydraulicznego................................................................................................................................ 95

4.8.2.

Obowiązujące przepisy prawne................................................................................... 96

4.8.3.

Proponowany sposób prowadzenia badań ................................................................. 97

Inne inwentaryzowane komponenty .................................................................................................... 99

Sytuacje awaryjne ............................................................................................................................. 102

Raportowanie i sprawozdawczość .................................................................................................... 104

Rekomendacje dotyczące monitoringu środowiska .......................................................................... 105

Bibliografia 112 Załącznik nr 1 ....................................................................................................................................................... 117 Załącznik nr 2 ....................................................................................................................................................... 118 Załącznik nr 3 ....................................................................................................................................................... 120

Spis tabel i schematów Tabela 1. Odbiorcy o najwyższym prawdopodobieństwie wykorzystania opracowania ..............................................28 Tabela 2. Badania prowadzone przez instytucje państwowe .......................................................................................33 Tabela 3. Badania prowadzone w ramach projektów badawczych .............................................................................36 Tabela 4. Zestawienie decyzji monitoringowych...........................................................................................................38 Tabela 5. Rodzaj analiz oraz badań prowadzonych w poszczególnych fazach procesu inwestycyjnego ............................................................................................................................................50 Tabela 6. Przykładowy zakres badań monitoringowych wód podziemnych i powierzchniowych w rejonach poszukiwania i eksploatacji gazu z formacji łupkowych ..............................................................................76 Tabela 7. Zakres analiz płynu szczelinującego. ...........................................................................................................98

Schemat 1. Dane z PMŚ o stanie środowiska oraz mo,żliwe sposoby ich wykorzystania ..........................................35 Schemat 2. Główne sfery, dla jakich zaleca się przeprowadzenie analiz uwarunkowań środowiskowych. ....................................................................................................................................47 Schemat 3. Ocena występowania obszarów wrażliwych dla etapu poszukiwania ......................................................48 Schemat 4. Podejście do opracowania planu badań....................................................................................................54

Lista skrótów użytych w treści opracowania

UŻYWANY SKRÓT

ZNACZENIE

BDGI

Baza Danych Geologiczno - Inżynierskich

CBDG

Centralna Baza Danych Geologicznych

CBDH

Centralna Baza Danych Hydrogeologicznych

DoDPH

Decyzja o dopuszczalnym poziomie hałasu

DŚU

Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach – patrz Słownik pojęć stosowanych w opracowaniu

GDOŚ

Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska / Generalny Dyrekcja Ochrony Środowiska

GUPW

Główny użytkowy poziom wodonośny

GZWP

Główny Zbiornik Wód Podziemnych

Komponenty

Elementy środowiska, (głęboka geologia, powierzchnia ziemi, wody podziemne i powierzchniowe, bioróżnorodność), emisje (emisja zanieczyszczeń do powietrza, emisja hałasu, emisja wibracji i drgań, emisja odpadów, emisja ścieków opadowo-roztopowych, płynów wykorzystywanych w zabiegach intensyfikacyjnych), stan infrastruktury objęte monitoringiem

KIP

Karta informacyjna przedsięwzięcia – patrz Słownik pojęć stosowanych w opracowaniu

Lasy Państwowe

LZO

Lotne związki organiczne

MHP

Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000

MPZP

Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego

NAG

Narodowe Archiwum Geologiczne

OOŚ

Ocena oddziaływania na środowisko – patrz Słownik pojęć stosowanych w opracowaniu

OPPPW

Organizacja Polskiego Przemysłu Poszukiwawczo – Wydobywczego

OSChR

Okręgowa Stacja Chemiczno – Rolnicza

PMŚ

Państwowy Monitoring Środowiska

PPW

pierwszy poziom wodonośny

PRG

Projekt robót geologicznych

Raport OOŚ

Raport o oddziaływaniu na środowisko planowanego przedsięwzięcia

RDOŚ

Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska

Seria

Seria monitoringowa – patrz Słownik pojęć stosowanych w opracowaniu

Strategiczna OOŚ

Ocena oddziaływania na środowisko wykonywana dla projektów planów, programów, strategii i innych dokumentów – patrz Słownik pojęć stosowanych w opracowaniu

Unia Europejska

WIOŚ

Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska / Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska

Zakład

Zakład wykonujący roboty geologiczne lub zakład górniczy – w zależności od kontekstu

Zakład górniczy

ZWRG

Zakład wykonujący roboty geologiczne

Spis aktów prawnych mających zastosowanie w opracowaniu (stan prawny na dzień 16 października 2015 r.) Poniżej podano tylko kluczowe dla opracowania konwencje, dyrektywy i akty prawa polskiego. Pogrubioną czcionką oznaczono skróty aktów prawnych używane w dokumencie. Prawo międzynarodowe 1. Europejska Konwencja Krajobrazowa sporządzona we Florencji dnia 20 października 2000 r. (Dz.U. z 2006 r. Nr 14, poz. 98) – Konwencja krajobrazowa 2. Konwencja o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska sporządzona w Aarhus dnia 25 czerwca 1998 r. (Dz.U. z 2003 r. Nr 78, poz. 706) – Konwencja z Aarhus 3. Konwencja o różnorodności biologicznej sporządzona w Rio de Janeiro dnia 5 czerwca 1992 r. (Dz.U. z 2002 r. Nr 184, poz. 1532) – Konwencja o różnorodności biologicznej 4. Konwencja o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym sporządzona w Espoo dnia 25 lutego 1991 r. (Dz.U. z 1999 r. Nr 96, poz. 1110) – Konwencja z Espoo 5. Europejska Konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona), sporządzona w La Valetta dnia 16 stycznia 1992 r. (Dz.U. z 1996 r. Nr 120, poz. 564) – Konwencja o dziedzictwie archeologicznym 6. Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego, sporządzona w Ramsarze dnia 2 lutego 1971 r. (Dz.U. z 1978 r. Nr 7, poz. 24, z późn. zm.) – Konwencja ramsarska Prawo unijne 1. Dyrektywa 94/22/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 maja 1994 r. w sprawie warunków udzielania i korzystania z zezwoleń na poszukiwanie, badanie i produkcję węglowodorów (Dz.Urz. WE L 164 z 30.5.1994, str. 3) – Dyrektywa węglowodorowa 2. Dyrektywa 2011/92/UE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie oceny skutków wywieranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko naturalne (Dz.Urz. UE L 26 z 28.1.2012, str. 1, z późn. zm. ) – Dyrektywa OOŚ 3. Dyrektywa 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu (Dz.Urz. UE L 143 z 30.4.2004, str. 56; Dz.Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15, t. 8, str. 357) – Dyrektywa szkodowa 4. Dyrektywa 2009/147/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dz.Urz. WE L 103 z 25.4.1979, str. 1, z późn. zm.; Dz.Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15, t. 1, str. 98, z późn. zm.) – Dyrektywa ptasia 5. Dyrektywa 2001/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 czerwca 2001 r. w sprawie oceny wpływu niektórych planów i programów na środowisko (Dz.Urz. UE L 197 z 21.7.2001, str. 30; Dz.Urz. Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15, t. 6, str. 157) – Dyrektywa SOOŚ 6. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz.Urz. WE L 206 z 22.7.1992, str. 7, z późn. zm.; Dz.Urz. Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15, t. 2, str. 102, z późn. zm.) – Dyrektywa siedliskowa 7. Dyrektywa 2002/49/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 25 czerwca 2002 r. odnosząca się do oceny i zarządzania poziomem hałasu w środowisku (Dz.Urz. UE L 189 z 18.7.2002, z późn. zm.)

10.

11.

12.

13.

14.

15. 16.

17.

18.

19.

20.

21.

Dyrektywa Komisji (UE) 2015/996 z dnia 19 maja 2015 r. ustanawiająca wspólne metody oceny hałasu zgodnie z dyrektywą 2002/49/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz.Urz. UE L 168 z 1.7.2015, str. 1) Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (Dz.Urz. WE L z 22.12.2000, z późn. zm.) – RDW lub ramowa dyrektywa wodna Dyrektywa 2008/105/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie środowiskowych norm jakości w dziedzinie polityki wodnej, zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy Rady 82/176/EWG, 83/513/EWG, 84/156/EWG, 84/491/EWG i 86/280/EWG oraz zmieniająca dyrektywę 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz.Urz. UE L 348 z 24.12.2008, str. 84) Dyrektywa 2006/118/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie ochrony wód podziemnych przed zanieczyszczeniem i pogorszeniem ich stanu (Dz.Urz. UE L 372 z 27.12.2006, str. 19) – Dyrektywa o wodach podziemnych Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/56/WE z dnia 17 czerwca 2008 r. ustanawiająca ramy działań Wspólnoty w dziedzinie polityki środowiska morskiego (Dz.Urz. UE L. 164 z 25.6.2008, str. 19) – Strategia morska Dyrektywa 2008/98/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów oraz uchylająca niektóre dyrektywy (Dz.Urz. UE L 321 z 22.11.2008, str. 3) Dyrektywa 2006/21/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 marca 2006 r. w sprawie gospodarowania odpadami pochodzącymi z przemysłu wydobywczego oraz zmieniająca dyrektywę 2004/35/WE (Dz.Urz. UE L 102 z 11.4.2006, str. 15) – Dyrektywa o odpadach wydobywczych Dyrektywa 91/689/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. w sprawie odpadów niebezpiecznych (Dz.Urz. L 377 z 31.12.1991, str. 20) Dyrektywa 2008/50/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 maja 2008 roku w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy (Dz.Urz. UE L 152 z 11.6.2008, str. 1) Dyrektywa 2004/107/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 grudnia 2004 r. w sprawie arsenu, kadmu, niklu, rtęci i wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w otaczającym powietrzu (Dz.Urz. UE L 23 z 26.1.2005, str. 3) Dyrektywa 2004/9/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie kontroli i weryfikacji dobrej praktyki laboratoryjnej (DPL) (Dz.Urz. UE L 50 z 20.2.2004, str. 28, z późn. zm.; Dz.Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15, t. 8, str. 65) Rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH) (Dz.Urz. UE L 396 z 30.12.2006, z późn. zm.) – Rozporządzenie REACH Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniającego i uchylającego dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 (Dz.Urz. UE L 353 z 31.12.2008, str. 1, z późn. zm.) – Rozporządzenia CLP Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 765/2008 z dnia 9 lipca 2008 r. ustanawiające wymagania w zakresie akredytacji i nadzoru rynku odnoszące się do warunków wprowadzania produktów do obrotu i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 339/93 (Dz.Urz. UE L 218 z 13.8.2008, str. 30) – Rozporządzenie o wymaganiach w zakresie akredytacji

Prawo krajowe Ustawy i rozporządzenia: 1. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz.U. z 2013 r. poz. 1232, z późn. zm.) – POŚ

a) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 18 listopada 2014 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz.U. z 2014 r. poz. 1800) – Rozporządzenie o warunkach wprowadzania ścieków b) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 listopada 2014 r. w sprawie standardów emisyjnych dla niektórych rodzajów instalacji, źródeł spalania paliw oraz urządzeń spalania lub współspalania odpadów (Dz.U. z 2014 r. poz. 1546) c) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 października 2014 r. w sprawie wymagań w zakresie prowadzenia pomiarów wielkości emisji oraz pomiarów ilości pobieranej wody (Dz.U. z 2014 r. poz. 1542) – Rozporządzenie w sprawie pomiarów wielkości emisji d) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 sierpnia 2014 r. w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości (Dz.U. z 2014 r. poz. 1169) e) Rozporządzenie Ministra Środowiska zmieniające rozporządzenie w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku z dnia 1 października 2012 r. (Dz.U. z 2012 r. poz. 1109) – Rozporządzenie w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu f) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 10 września 2012 r. w sprawie zakresu i sposobu przekazywania informacji dotyczących zanieczyszczenia powietrza (Dz.U. z 2012 r. poz. 1034) g) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz.U. z 2012 r. poz. 1031) – Rozporządzenie w sprawie poziomów substancji h) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 2 sierpnia 2012 r. w sprawie stref, w których dokonuje się oceny jakości powietrza (Dz.U. z 2012 r. poz. 914) i) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 7 lipca 2011 r. w sprawie szczegółowych warunków wymierzania kar na podstawie pomiarów ciągłych oraz sposobów ustalania przekroczeń, w zakresie wprowadzania gazów lub pyłów do powietrza (Dz.U. z 2011 r. Nr 150, poz. 894) j) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 czerwca 2011 r. sprawie wymagań w zakresie prowadzenia pomiarów poziomów substancji lub energii w środowisku przez zarządzającego drogą, linią kolejową, linią tramwajową, lotniskiem lub portem (Dz.U. z 2011 r. Nr 140, poz. 824, z późn. zm.) k) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 2 lipca 2010 r. w sprawie przypadków, w których wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza z instalacji nie wymaga pozwolenia (Dz.U. z 2010 r. Nr 130, poz. 881) – Rozporządzenie o instalacji niewymagającej pozwolenia l) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 2 lipca 2010 r. w sprawie rodzajów instalacji, których eksploatacja wymaga zgłoszenia (Dz.U. z 2010 r. Nr 130, poz. 880) – Rozporządzenie o instalacji wymagającej zgłoszenia m) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 stycznia 2010 r. w sprawie wartości odniesienia dla niektórych substancji w powietrzu (Dz.U. z 2010 r. Nr 16, poz. 87) – Rozporządzenie o wartościach odniesienia n) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 listopada 2010 r. w sprawie sposobu i częstotliwości aktualizacji informacji o środowisku (Dz.U. z 2010 r. Nr 227, poz. 1485) o) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie rodzajów wyników pomiarów prowadzonych w związku z eksploatacją instalacji lub urządzenia i innych danych oraz terminów i sposobów ich prezentacji (Dz.U. z 2008 r. Nr 215, poz. 1366) p) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 25 kwietnia 2008 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących rejestru zawierającego informacje o stanie akustycznym środowiska (Dz.U. z 2008 r. Nr 82, poz. 500)

q) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz.U. z 2007 r. Nr 120, poz. 826, z późn. zm.) r) Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 21 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla urządzeń używanych na zewnątrz pomieszczeń w zakresie emisji hałasu do środowiska (Dz.U. z 2005 r. Nr 263, poz. 2202, z późn. zm.) s) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 stycznia 2003 r. w sprawie rodzajów wyników pomiarów prowadzonych w związku z eksploatacją dróg, linii kolejowych, linii tramwajowych, lotnisk oraz portów, które powinny być przekazywane właściwym organom ochrony środowiska, oraz terminy i sposoby ich prezentacji (Dz.U. z 2003 r. Nr 18, poz. 164) t) Rozporządzenie Ministra Budownictwa z dnia 14 lipca 2006 r. w sprawie sposobu realizacji obowiązków dostawców ścieków przemysłowych oraz warunków wprowadzania ścieków do urządzeń kanalizacyjnych (Dz.U. z 2006 r. Nr 136, poz. 964) u) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 10 listopada 2005 r. w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego, których wprowadzanie w ściekach przemysłowych do urządzeń kanalizacyjnych wymaga uzyskania pozwolenia wodnoprawnego (Dz.U. z 2005 r. Nr 233, poz. 1988, z późn. zm.) 2. Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U. z 2013 r. poz. 1235, z późn. zm.) – Ustawa OOŚ a) Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz.U. z 2010 r. Nr 213, poz. 1397, z późn. zm.) – Rozporządzenie OOŚ b) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 kwietnia 2012 r. w sprawie szczegółowego zakresu informacji o prowadzonych ocenach oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko oraz strategicznych ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U. z 2012 r. poz. 529) 3. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2013 r. poz. 627, z późn. zm.) – Ustawa o ochronie przyrody a) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2014 r. poz. 1348) b) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów (Dz.U. z 2014 r. poz. 1408) c) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409) d) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2012 r. w sprawie centralnego rejestru form ochrony przyrody (Dz.U. z 2012 r. poz. 1080) e) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz.U. z 2011 r. Nr 25, poz. 133, z późn. zm.) f) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie szczegółowych sposobów i form składania informacji o kompensacji przyrodniczej (Dz.U. z 2010 r. Nr 64, poz. 402) g) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz.U. z 2010 r. Nr 77, poz. 510, z późn. zm.) h) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2005 r. w sprawie rodzajów, typów i podtypów rezerwatów przyrody (Dz.U. z 2005 r. Nr 60, poz. 533) 4. Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. z 2015 r. poz. 196) – PGiG

a) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 października 2014 r. w sprawie rejestru obszarów górniczych i zamkniętych podziemnych składowisk dwutlenku węgla (Dz.U. z 2014 r. poz. 1469) – Rozporządzenie ROG b) Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 25 kwietnia 2014 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących prowadzenia ruchu zakładów górniczych wydobywających kopaliny otworami wiertniczymi (Dz.U. z 2014 r. poz. 812) – Rozporządzenie otworowe c) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 lutego 2012 r. w sprawie planów ruchu zakładów górniczych (Dz.U. z 2012 r. poz. 372) – Rozporządzenie w sprawie planów ruchu d) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2011 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących projektów robót geologicznych, w tym robót, których wykonywanie wymaga uzyskania koncesji (Dz.U. z 2011 r. Nr 288, poz. 1696) – Rozporządzenie o sporządzaniu PRG e) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 22 grudnia 2011 r. w sprawie dokumentacji mierniczo-geologicznej (Dz.U. z 2011 r. Nr 291, poz. 1713) – Rozporządzenie o DMG f) Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 kwietnia 2003 r. w sprawie przechowywania i używania środków strzałowych i sprzętu strzałowego w zakładach górniczych (Dz.U. z 2003 r. Nr 72, poz. 655) 5. Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne (Dz.U. z 2015 r. poz. 469) – PW a) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 18 listopada 2014 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub ziemi oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz.U. z 2014 r. poz. 1800) b) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 22 października 2014 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz.U. z 2014 r. poz. 1482) – Rozporządzenie JCWPw c) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 10 listopada 2011 r. w sprawie wykazu substancji priorytetowych w dziedzinie polityki wodnej (Dz.U. z 2011 r. Nr 254, poz. 1528) d) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 lipca 2008 r. w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych (Dz.U. z 2008 r. Nr 142, poz. 896) – Rozporządzenie OSWPd e) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 listopada 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia (Dz.U. z 2002 r. Nr 204, poz. 1728) f) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych (Dz.U. z 2011 r. Nr 258, poz. 1549) 6. Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz.U. z 2014 r. poz. 1789) – Ustawa szkodowa a) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 czerwca 2008 r. w sprawie rodzajów działań naprawczych oraz warunków i sposobu ich prowadzenia (Dz.U. z 2008 r. Nr 103, poz. 664) – Rozporządzenie w sprawie działań naprawczych b) Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie kryteriów oceny wystąpienia szkody w środowisku z dnia 30 kwietnia 2008 r. (Dz.U. z 2008 r. Nr 82, poz. 501) – Rozporządzenie w sprawie kryteriów oceny wystąpienia szkody 7. Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz.U. z 2013 r. poz. 21, z późn. zm.) – UoO a) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 grudnia 2014 r. w sprawie katalogu odpadów (Dz.U. z 2014 r. poz. 1923)

b) Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 8 stycznia 2013 r. w sprawie kryteriów i procedur dopuszczania odpadów do składowania na składowisku danego typu (Dz.U. z 2013 r. poz. 38) – Rozporządzenie o kryteriach odpadów c) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 maja 2004 r. w sprawie warunków, w których uznaje się, że odpady nie są niebezpieczne (Dz.U. z 2004 r. Nr 128, poz. 1347) 8. Ustawa z dnia 10 lipca 2008 r. o odpadach wydobywczych (Dz.U. z 2013 r. poz. 1136, z późn. zm.) – UoOW a) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 lipca 2011 r. w sprawie kryteriów zaliczania odpadów wydobywczych do odpadów obojętnych (Dz.U. z 2011 r. Nr 175, poz. 1048) b) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 czerwca 2013 r. w sprawie charakterystyki odpadów wydobywczych (Dz.U. z 2013 r. poz. 759) c) Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 stycznia 2007 r. w sprawie wymagań dotyczących zawartości naturalnych izotopów promieniotwórczych potasu K-40, radu Ra-226 i toru Th-228 w surowcach i materiałach stosowanych w budynkach przeznaczonych na pobyt ludzi i inwentarza żywego, a także w odpadach przemysłowych stosowanych w budownictwie, oraz kontroli zawartości tych izotopów (Dz.U. z 2007 r. Nr 4, poz. 29) 9. Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o przewozie towarów niebezpiecznych (Dz.U. z 2011 r. Nr 227, poz. 1367) – Ustawa o przewozie towarów niebezpiecznych 10. Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności (Dz.U. z 2010 r. Nr 138, poz. 935, z późn. zm.) – Ustawa o systemie zgodności 11. Ustawa z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu (Dz.U. z 2007 r. Nr 147, poz. 1033) 12. Ustawa z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach (Dz.U. z 2011 r. Nr 63, poz. 322, z późn. zm.) – Ustawa o substancjach chemicznych 13. Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2013 r. poz. 267, z późn. zm.) – KPA 14. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz.U. z 2013 r. poz. 1409, z późn. zm.) – Pr. Bud. 15. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2014 r. poz. 1446, z późn. zm.) – Ustawa o ochronie zabytków a) Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 27 lipca 2011 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych (Dz.U. z 2011 r. Nr 165, poz. 987, z późn. zm.) 16. Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz.U. z 2014 r. poz. 782) – Ustawa DIP 17. Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz.U. z 2014 r. poz. 1153, z późn. zm.) – Ustawa o lasach 18. Ustawa z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (Dz.U. z 2015 poz. 139) – Ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu a) Rozporządzenie Ministra Budownictwa z dnia 14 lipca 2006 r. w sprawie sposobu realizacji obowiązków dostawców ścieków przemysłowych oraz warunków wprowadzania ścieków do urządzeń kanalizacyjnych (Dz.U. z 2006 r. Nr 136, poz. 964) 19. Ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. – Prawo atomowe (Dz.U. z 2014 r. poz. 1512) a) Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 stycznia 2007 r. w sprawie wymagań dotyczących zawartości naturalnych izotopów promieniotwórczych potasu K-40, radu Ra-226 i toru Th-228 w surowcach i materiałach stosowanych w budynkach przeznaczonych na pobyt ludzi i inwentarza żywego, a także w odpadach przemysłowych stosowanych w budownictwie, oraz kontroli zawartości tych izotopów (Dz.U. z 2007 r. Nr 4, poz. 29)

20. Ustawa z dnia 20 lipca 1991 r. o Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska (Dz.U. z 2013 r. poz. 686, z późn. zm.) – Ustawa IOŚ 21. Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. – Prawo geodezyjne i kartograficzne (Dz.U. 2015 r. poz. 520, z późn. zm.) – Pr. Geod. i Kart. 22. Ustawa z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym (Dz.U. z 2015 r. poz. 652) 23. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. z 2015 r. poz. 199, z późn. zm.) – Ustawa o planowaniu a) Rozporządzenie Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa w sprawie rodzaju i zakresu opracowań geodezyjno-kartograficznych oraz czynności geodezyjnych obowiązujących w budownictwie z dnia 21 lutego 1995 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 25, poz. 133) – Rozporządzenie w sprawie opracowań geodezyjnych. 24. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 2014 r. poz. 1502) a) Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 6 czerwca 2014 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. z 2014 r. poz. 817)

Spis pojęć stosowanych w opracowaniu Akredytacja – akredytacja, o której mowa w art. 2 pkt 10 Rozporządzenia o wymaganiach w zakresie akredytacji. Jest to poświadczenie przez krajową jednostkę akredytującą, że jednostka oceniająca zgodność spełnia wymagania określone w normach zharmonizowanych oraz – w stosownych przypadkach – wszelkie dodatkowe wymagania, w tym wymagania określone w odpowiednich systemach sektorowych konieczne do realizacji określonych czynności związanych z oceną zgodności (Ustawa o systemie zgodności). Analiza ryzyka – analiza obszarów w obrębie koncesji, na których podjęcie działań inwestycyjnych jest możliwe. W ramach tej analizy typowane są obszary wrażliwe, na których realizacja prac będzie możliwa pod pewnymi warunkami (np. uzyskanie dodatkowych decyzji). Analiza ma na celu wybór konkretnych lokalizacji pod wiercenia. Analizy uwarunkowań środowiskowych – rozumie się przez to oceny uwarunkowań środowiskowych obszaru koncesji wykonywane przez przedsiębiorcę począwszy od etapu uzyskania koncesji do wyboru lokalizacji pod budowę zakładu wykonującego roboty geologiczne; analizy wykonywane na podstawie danych przestrzennych, archiwalnej dokumentacji, opracowań kartograficznych, wizji terenowych oraz badań środowiskowych; ze względu na cel analiz i ich szczegółowość wydzielono następujące etapy: analiza wykluczenia→ analiza ograniczeń/ryzyka → analiza due diligence. Badania struktur geologicznych – w niniejszym opracowaniu rozumie się przez to analizy uwarunkowań geologicznych i hydrogeologicznych wykonywane w trakcie robót geologicznych obejmujące struktury geologiczne poniżej przypowierzchniowych utworów geologicznych bezpośrednio narażonych na oddziaływanie przedsięwzięć związanych z pozyskaniem gazu ze skał łupkowych. W ramach badań analizowane są zagadnienia geologii złożowej opisującej parametry skał, dyslokacje, warstwy uszczelniające (m.in. ewaporaty), ciśnienia złożowe (np. możliwość erupcji, właściwości płuczki), wody podziemne i ich mineralizacja (np. korozyjność dla układu). Badania płytkiej geologii – w niniejszym opracowaniu rozumie się przez to analizy uwarunkowań geologicznych i hydrogeologicznych prowadzone dla przypowierzchniowych utworów geologicznych bezpośrednio narażonych na oddziaływanie przedsięwzięć związanych z pozyskaniem gazu ze skał łupkowych. Badania sejsmiczne – metoda rozpoznawania budowy ziemi, polegająca na skierowaniu w głąb ziemi sztucznie wytworzonych fal sejsmicznych oraz rejestracji obrazu tworzonego przez fale refleksyjne (powracające na powierzchnię ziemi) za pomocą odbiorników zwanych geofonami. Interpretacja danych pozwala m.in. na rozpoznanie danego terenu pod kątem perspektyw występowania złóż ropy naftowej, gazu ziemnego oraz innych kopalin, co umożliwia wyznaczenie optymalnego miejsca pod wykonanie otworu wiertniczego. Badanie zanieczyszczenia gleby i ziemi – są to pomiary zawartości substancji powodującej ryzyko w glebie i ziemi, w tym pobieranie próbek, oraz związane z tymi pomiarami badania właściwości gleby i ziemi (zgodnie z art. 3 pkt 2a POŚ). Decyzja budowlana – decyzja zezwalająca na podjęcie robót budowlanych, np. pozwolenie na budowę, zezwolenie na realizację inwestycji drogowej (wymienione w art. 72 ust. 1 pkt 1, 10, 14 i 18 Ustawy OOŚ). W trakcie wydawania decyzji budowlanej może być prowadzona tzw. procedura ponownej OOŚ. Decyzje– w niniejszym opracowaniu rozumie się przez to decyzje, które mogą określać warunki prowadzenia monitoringu/badań poszczególnych elementów środowiska oraz emisji, m.in. DŚU, Decyzja ustalająca kierunki rekultywacji, pozwolenia wodnoprawne. Szczegółowy opis decyzji znajduje się w podrozdziale 2.3.1.

Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach (DŚU) – rozstrzygnięcie organu administracji publicznej określające środowiskowe uwarunkowania realizacji, eksploatacji i likwidacji przedsięwzięcia. Jej uzyskanie jest wymagane przed realizacją przedsięwzięć mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko i mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko, wskazanych w Rozporządzeniu OOŚ. Decyzja realizacyjna – decyzja wymagana przed rozpoczęciem realizacji przedsięwzięcia innego niż przedsięwzięcie mogące znacząco oddziaływać na środowisko, które nie jest bezpośrednio związane z ochroną obszaru Natura 2000 lub nie wynika z tej ochrony (art. 96 ust. 1 i 2 Ustawy OOŚ) – może to być np. zezwolenie na: wycinkę drzew, wykonanie badań sejsmicznych, pozwolenie wodnoprawne inne niż wymienione w art. 72 ust. 1 Ustawy OOŚ. Eksploatacja instalacji lub urządzenia – rozumie się przez to użytkowanie instalacji lub urządzenia oraz utrzymywanie ich w sprawności (art. 3 pkt 3 POŚ). Definicję tą odnosi się do etapu eksploatacji zgodnie z Ustawą OOŚ (art. 66 ust. 6). Emisja – rozumie się przez to wprowadzane bezpośrednio lub pośrednio, w wyniku działalności człowieka, do powietrza, wody, gleby lub ziemi: a) substancje, b) energie, takie jak ciepło, hałas, wibracje lub pola elektromagnetyczne (art. 3 pkt 4 POŚ). Emisja niezorganizowana – rozumie się przez to emisję substancji do powietrza prowadzoną poprzez wentylację grawitacyjną, mechaniczną wentylację ogólną lub zawory bezpieczeństwa i odpowietrzające. W obowiązujących przepisach prawa brak definicji emisji niezorganizowanej. Emisja zorganizowana – rozumie się przez to emisję substancji do powietrza wprowadzanych w sposób zorganizowany ujmujący miejsce wprowadzania – emitor, czas wprowadzania oraz wielkość emisji. W obowiązujących przepisach prawa brak definicji emisji zorganizowanej. Hałas – można określić jako dźwięki niepożądane; zgodnie z POŚ hałasem nazywamy dźwięki o częstotliwościach od 16 Hz do 16 000 Hz. W zależności od pochodzenia hałasu w środowisku (źródła) wyróżnia się następujące kategorie: 1) hałas komunikacyjny (drogowy, lotniczy, kolejowy), 2) hałas przemysłowy. Dyrektywa 2002/49/WE „hałas w środowisku" definiuje jako niepożądane lub szkodliwe dźwięki powodowane przez działalność człowieka na wolnym powietrzu, w tym hałas emitowany przez środki transportu, ruch drogowy, ruch kolejowy, ruch samolotowy oraz hałas pochodzący z obszarów działalności przemysłowej. Historyczne zanieczyszczenie – rozumie się przez to zanieczyszczenie powierzchni ziemi, które zaistniało przed dniem 30 kwietnia 2007 r. lub wynika z działalności, która została zakończona przed tym dniem. Jest nią także szkoda w środowisku w powierzchni ziemi w rozumieniu art. 6 pkt 11 lit. c Ustawy szkodowej, spowodowana przez emisję lub zdarzenie, od którego upłynęło więcej niż 30 lat. Instalacja – w niniejszym opracowaniu pod pojęciem instalacji rozumie się zespół maszyn wraz z wyposażeniem, powiązanych technologicznie, w których skład wchodzą maszyny wiertnicze i energetyczne niezbędne do wykonania otworu wiertniczego o zaplanowanej konstrukcji przy wykorzystaniu różnych technik i technologii wiercenia oraz zabiegów technologicznych przewidzianych do wykonania w otworze. Inwestor – inaczej Przedsiębiorca. Karta informacyjna przedsięwzięcia (KIP) – dokument przygotowany przez inwestora zawierający podstawowe informacje o przedsięwzięciu. Zawartość dokumentu określa art. 3, ust. 1 pkt 5 Ustawy OOŚ.

Kompensacja przyrodnicza – zdefiniowana jest zarówno w POŚ, jak i w Ustawie o ochronie przyrody. W POŚ definiuje się ją jako „zespół działań prowadzących do wyrównania szkód dokonanych w środowisku przez realizację przedsięwzięcia”. Kompensacja przyrodnicza może być również stosowana na mocy Ustawy o ochronie przyrody i wtedy oznacza, że planowane przedsięwzięcie będzie miało znacząco negatywne oddziaływanie na obszary Natura 2000. Kompensację taką definiujemy jako działania, których celem jest zrównoważenie negatywnego oddziaływania przedsięwzięcia oraz kompensacja proporcjonalna do szkody wyrządzonej danemu gatunkowi lub siedlisku przyrodniczemu, przy czym musi ona zapewniać spójność i właściwe funkcjonowanie sieci obszarów Natura 2000. Działania kompensacyjne powinny być wykonane i ocenione pod kątem efektywności, zanim nastąpi nieodwracalna szkoda w środowisku przyrodniczym. Kompensacja przyrodnicza jest stosowana w ostateczności, kiedy nie ma sposobu uniknięcia lub minimalizacji znaczącego oddziaływania. Konkluzja BAT – rozumie się przez to dokument sporządzony na podstawie dokumentu referencyjnego BAT, przyjmowany przez Komisję Europejską, w drodze decyzji, zgodnie z przepisami dotyczącymi emisji przemysłowych, formułujący wnioski dotyczące najlepszych dostępnych technik, ich opisu, informacji służącej ocenie ich przydatności, wielkości emisji powiązanych z najlepszymi dostępnymi technikami, powiązanego monitoringu, powiązanych poziomów zużycia oraz, w stosownych przypadkach, odpowiednich sposobów przeprowadzenia remediacji (art. 3 pkt 8d POŚ). Krajobraz – obszar, postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich (art. 1 lit. a) Konwencji krajobrazowej). Definicja krajobrazu została wprowadzona do polskiego prawa jako: postrzegana przez ludzi przestrzeń, zawierającą elementy przyrodnicze lub wytwory cywilizacji, ukształtowaną w wyniku działania czynników naturalnych lub działalności człowieka (art. 2 pkt. 16e Ustawy o planowaniu). Laboratorium – należy przez to rozumieć laboratorium badawcze lub laboratorium pomiarowe spełniające wymagania art. 147a ust. 1 POŚ. Likwidacja zakładu – na potrzeby niniejszego opracowania w zależności od kontekstu rozumiana jako likwidacja zakładu górniczego lub jako rozbiórka wiertni oraz likwidacja otworów wiertniczych. Likwidacja zakładu górniczego – na potrzeby niniejszego opracowania rozumiana jako likwidacja odwiertów, obiektów zakładu górniczego, instalacji, a także demontaż urządzeń. Obowiązki przedsiębiorcy związane z likwidacją zakładu zostały opisane w art. 129 PGiG a sposób jego wykonania określa plan ruchu likwidowanego zakładu górniczego. Materiały archiwalne – rozumie się przez to materiały ogólnodostępne, m.in. mapy, dokumentacje środowiskowe, decyzje, bazy danych przestrzennych, dokumenty planistyczne. Metodyka referencyjna – rozumie się przez to określoną na podstawie aktów prawnych oraz polskich norm metodę pomiarów lub badań, która może obejmować w szczególności sposób poboru próbek, sposób interpretacji uzyskanych. Monitoring środowiskowy – w niniejszym opracowaniu rozumie się przez to cykliczne obserwacje i pomiary elementów środowiska oraz kontrolę imisji na poszczególnych etapach działalności; celem jest pozyskanie informacji o zmianach zachodzących w środowisku w wyniku prowadzonej działalności, a także gromadzenie i aktualizowanie informacji o stanie środowiska,

Monitoring techniczny – w niniejszym opracowaniu przez to pojęcie rozumie się pomiary i obserwacje prowadzone w związku z wypełnieniem wymogów określonych w dokumentacjach technicznych (projekt robót geologicznych, plan ruchu zakładu) dotyczących prowadzenia robót geologicznych lub eksploatacji infrastruktury (np. rurociągi przesyłowe). Monitoring przyrodniczy – to regularne obserwacje i pomiary wybranych składników przyrody ożywionej (gatunków, ekosystemów), prowadzone w celu pozyskania informacji o zmianach zachodzących w nich w określonym czasie, a także gromadzenie i aktualizowanie informacji o stanie innych ważnych elementów przyrody oraz o kierunku i tempie ich przemian. Zbierane dane powinny umożliwić przeciwdziałanie obserwowanym negatywnym zmianom, a więc podejmowanie określonych działań ochronnych, a także przewidywanie reakcji badanych elementów przyrody na dalsze zmiany środowiska. Najlepsze dostępne techniki (BAT) – najbardziej efektywny i zaawansowany poziom rozwoju technologii i metod prowadzenia danej działalności, który wskazuje możliwe wykorzystanie poszczególnych technik jako podstawy przy ustalaniu dopuszczalnych wielkości emisji i innych warunków pozwolenia mających na celu zapobieganie powstawaniu, a jeżeli nie jest to możliwe, ograniczenie emisji i oddziaływania na środowisko jako całość, z tym że: a) technika – oznacza zarówno stosowaną technologię, jak i sposób, w jaki dana instalacja jest projektowana, wykonywana, eksploatowana oraz likwidowana; b) dostępne techniki – oznaczają techniki o takim stopniu rozwoju, który umożliwia ich praktyczne zastosowanie w danej dziedzinie przemysłu, z uwzględnieniem warunków ekonomicznych i technicznych oraz rachunku kosztów i korzyści, a które to techniki prowadzący daną działalność może uzyskać; c) najlepsza technika – oznacza najefektywniejszą technikę osiągania wysokiego ogólnego poziomu ochrony środowiska jako całości (art. 3 pkt 10 POŚ). Nadzór przyrodniczy – stały, jednorazowy lub czasowy (cykliczny) nadzór nad określonymi pracami terenowymi prowadzony przez specjalistę przyrodnika lub grupę przyrodników z określonych dziedzin (np. teriologa, botanika, ornitologa) dobranych do potencjalnych oddziaływań przedsięwzięcia na określone elementy środowiska przyrodniczego. Zwykle do zadań nadzoru przyrodniczego należy m.in. weryfikacja występowania chronionych gatunków czy siedlisk na terenie działań, dobór harmonogramu prowadzenia prac, dobór środków minimalizujących, weryfikacja skuteczności zastosowanych środków minimalizujących negatywne oddziaływanie. Obszary wrażliwe – w niniejszym opracowaniu rozumie się przez to obszary wymienione w art. 63 ust.1 pkt 2 Ustawy OOŚ. Obszar Natura 2000 – obszar, o którym mowa w art. 25 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, oraz proponowany obszar mający znaczenie dla Wspólnoty Europejskiej, znajdujące się na liście, o której mowa w art. 27 ust. 3 pkt 1 tej ustawy. Obszar oddziaływania – obszar, na którym stwierdzono możliwość wystąpienia oddziaływania na jakikolwiek element środowiska w związku z prowadzoną działalnością. W zależności od komponentu środowiska w powiązaniu z rodzajem i skalą planowanego przedsięwzięcia obszary przewidywanych oddziaływań mogą być różne. Najczęściej w KIP i Raporcie OOŚ podaje się obszar największego potencjalnego oddziaływania planowanego przedsięwzięcia. W analizowanym przypadku, na etapie wydobywania, granice obszaru oddziaływania powinny być tożsame z granicami terenu górniczego – zgodnie z definicją z PGiG. Ocena oddziaływania na środowisko – postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko planowanego przedsięwzięcia obejmujące w szczególności: weryfikację raportu o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko, uzyskanie wymaganych ustawą opinii i uzgodnień, zapewnienie możliwości udziału społeczeństwa w postępowaniu; Jest ono prowadzone w ramach postępowania zmierzającego do wydania decyzji o środowiskowych

uwarunkowaniach oraz w ramach tzw. ponownej procedury oceny – postępowania zmierzającego do wydania postanowienia RDOŚ określającego warunki realizacji przedsięwzięcia. Przez oddziaływanie na środowisko rozumie się również oddziaływanie na zdrowie ludzi. Plac wiertni – określenie potoczne, stosowane zarówno w dokumentacjach, jak i decyzjach administracyjnych, w rozumieniu placu, na którym posadowione jest urządzenie wiertnicze. Inaczej wiertnia lub teren wiertni. Płuczka wiertnicza – jeden z płynów technologicznych - medium ciekłe lub gazowe, wtłaczane do otworu wiertniczego podczas wiercenia w celu m. in. wynoszenia na powierzchnię zwiercin, chłodzenia narzędzia oraz utrzymywania stabilności ścian. Płyn pozabiegowy – jeden z płynów technologicznych, mieszanina płynu szczelinującego o zmienionym składzie chemicznym (m.in. w wyniku ługowania szczelinowanych skał), zawierająca w szczególności drobiny skał, wody złożowe oraz roztwory użyte do zwiercania korków i oczyszczania otworu wiertniczego, która wydostaje się z otworu wiertniczego po przeprowadzeniu zabiegu szczelinowania. Płyn szczelinujący - jeden z płynów technologicznych - płyn, składający się z wody, materiału podsadzkowego (tzw. proppantu) oraz substancji chemicznych, zatłaczany do otworu wiertniczego, w celu szczelinowania hydraulicznego skały. Płyn technologiczny - pojęcie, pod którym w niniejszym opracowaniu rozumie się płyny takie jak płuczki wiertnicze, płyny wykorzystywane do szczelinowania hydraulicznego skał, ciecze stosowane przy rekonstrukcji otworów oraz inne. Pomiar – rozumie się przez to obserwacje, analizy oraz pobieranie próbek (POŚ, Ustawa szkodowa). Poszukiwanie złóż – wykonywanie prac geologicznych w celu ustalenia i wstępnego udokumentowania złoża kopaliny (art. 6 ust. 1 pkt 7 PGiG). Przez prace poszukiwawcze rozumie się wykonywanie prac geologicznych (czyli projektowanie i wykonywanie badań oraz innych czynności) w celu ustalenia i wstępnego udokumentowania złoża kopaliny. Poważna awaria – rozumie się przez to zdarzenie, w szczególności emisję, pożar lub eksplozję, powstałe w trakcie procesu przemysłowego, magazynowania lub transportu, w których występuje jedna lub więcej niebezpiecznych substancji, prowadzące do natychmiastowego powstania zagrożenia życia lub zdrowia ludzi lub środowiska, lub powstania takiego zagrożenia z opóźnieniem (art. 3 pkt 23 POŚ). Powierzchnia ziemi – rozumie się przez to: a) glebę – oznacza górną warstwę litosfery, złożoną z części mineralnych, materii organicznej, wody glebowej, powietrza glebowego i organizmów, obejmującą wierzchnią warstwę gleby i podglebie, b) ziemię – oznacza górną warstwę litosfery, znajdującą się poniżej gleby, do głębokości oddziaływania człowieka, c) wody gruntowe – oznaczają wody podziemne w rozumieniu art. 9 ust. 1 pkt 22 PW, które znajdują się w strefie nasycenia i pozostają w bezpośredniej styczności z gruntem lub podglebiem. Poziom dźwięku A, w decybelach (dB) – wartość poziomu ciśnienia akustycznego, skorygowanego według krzywej korekcji A, wyznaczany zgodnie z Polską Normą (wg PNISO 1996-1), oznaczany zwykle jako LA lub LpA; wielkość podstawowa charakteryzująca chwilową wartość poziomu hałasu).

Poziom substancji w powietrzu (imisja) – rozumie się przez to stężenie substancji w powietrzu w odniesieniu do ustalonego czasu lub opad takiej substancji w odniesieniu do ustalonego czasu i powierzchni, przy czym: a) poziom dopuszczalny – jest to poziom substancji, który ma być osiągnięty w określonym terminie i który po tym terminie nie powinien być przekraczany; poziom dopuszczalny jest standardem jakości powietrza, b) poziom docelowy – jest to poziom substancji, który ma być osiągnięty w określonym czasie za pomocą ekonomicznie uzasadnionych działań technicznych i technologicznych; poziom ten ustala się w celu unikania, zapobiegania lub ograniczania szkodliwego wpływu danej substancji na zdrowie ludzi lub środowisko jako całość, c) poziom celu długoterminowego – jest to poziom substancji, poniżej którego, zgodnie ze stanem współczesnej wiedzy, bezpośredni szkodliwy wpływ na zdrowie ludzi lub środowisko jako całość jest mało prawdopodobny; poziom ten ma być osiągnięty w długim okresie, z wyjątkiem sytuacji, gdy nie może być osiągnięty za pomocą ekonomicznie uzasadnionych działań technicznych i technologicznych. Poziom wodonośny – warstwa lub zespół warstw skalnych o podobnych własnościach filtracyjnych zawierających w porach, szczelinach i próżniach wolną wodę, tzn. wodę niezwiązaną chemicznie lub fizycznie z ośrodkiem skalnym i w związku z tym możliwą do pobrania przez człowieka. Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych – proces rozumiany, jako wszelkie działania realizowane przez przedsiębiorców i organy administracji od etapu ubiegania się o koncesję, poprzez prowadzenie działań w zakresie poszukiwania i rozpoznawania złóż gazu w skałach łupkowych oraz wydobywania gazu ze skał łupkowych, aż po likwidację zakładów oraz rekultywację gruntu po zakończeniu prowadzenia prac. Procedura OOŚ – procedura administracyjna, w trakcie której prowadzona jest właściwa ocena oddziaływania na środowisko (z Raportem OOŚ). Procedura ta prowadzona jest w toku wydawania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach lub/i postanowienia o warunkach realizacji przedsięwzięcia (ponowna procedura oceny). Procedura ponownej OOŚ – procedura oceny oddziaływania na środowisko, przeprowadzana zgodnie z Ustawą OOŚ (art. 88–95) na etapie wydawania decyzji budowlanej. Ponowna ze względu na to, iż jest przeprowadzana po wydaniu decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach. Priorytetowe gatunki/siedliska – gatunki i siedliska zagrożone zanikiem na terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej, za których ochronę Wspólnota ponosi szczególną odpowiedzialność z powodu wielkości ich naturalnego zasięgu mieszczącego się na terytorium tych państw. Siedliska te wymienione są w załączniku I, a gatunki w załączniku II do dyrektywy siedliskowej i oznaczone symbolem „*”. Proces inwestycyjny – na potrzeby niniejszego opracowania rozumiany jest jako ciąg następujących po sobie zdarzeń wymaganych do realizacji prac związanych z poszukiwaniem i rozpoznawaniem oraz wydobywaniem gazu z formacji łupkowych (pozyskiwanie gazu). Uwzględnia on proces administracyjny oraz etapy budowy, eksploatacji i likwidacji, a w ich obrębie główne składowe procesu wybrane pod kątem ich ingerencji w środowisko, np. badania sejsmiczne, wiercenie, zabiegi intensyfikacyjne, przygotowanie infrastruktury i inne (uproszczony proces inwestycyjny został przedstawiony na schemacie w Załączniku nr 1B – zaprezentowano na nim powiązanie etapów, na których należy prowadzić monitoring, z procesem inwestycyjnym). Proppant - materiał podsadzkowy, o określonej granulacji, dodawany do płynu szczelinującego w celu powstrzymania przed zamknięciem szczelin powstałych w skałach w

wyniku szczelinowania hydraulicznego. Najczęściej w roli proppantu wykorzystuje się piasek, lub specjalnie zaprojektowane materiały ceramiczne. Przedsiębiorca – na potrzeby niniejszego opracowania pojęcie przedsiębiorcy zawężono do podmiotów posiadających lub ubiegających się o koncesję na poszukiwanie i rozpoznawanie złoża węglowodorów oraz wydobywanie węglowodorów ze złoża lub wydobywanie węglowodorów ze złoża, prowadzących działalność regulowaną ustawą – Prawo geologiczne i górnicze. Podmiot planujący podjęcie realizacji przedsięwzięcia zgodnie z Ustawą OOŚ. Potocznie inwestor. Przedsięwzięcie – zamierzenie budowlane lub inna ingerencja w środowisko polegająca na przekształceniu lub zmianie sposobu wykorzystania terenu, w tym również na wydobywaniu kopalin; przedsięwzięcia powiązane technologicznie kwalifikuje się jako jedno przedsięwzięcie, także jeżeli są one realizowane przez różne podmioty (zgodnie z art. 3 ust. 1 Ustawy OOŚ). Definicji przedsięwzięcia nie stosuje się do bieżących robót utrzymaniowych, do wykonywania, których zobowiązany jest zarządzający terenem przepisami odrębnymi. Przekroczenie dopuszczalnego poziomu dźwięku – wskaźnik ten jest definiowany jako różnica pomiędzy równoważnym poziomem dźwięku A, LAeq a dopuszczalnym poziomem hałasu dla danej pory doby. Raport OOŚ – raport o oddziaływaniu na środowisko, dokument w procedurze oceny oddziaływania na środowisko sporządzony w oparciu o wymagania prawne zawarte w art. 66 Ustawy OOŚ. Rekultywacja – proces mający na celu przywrócenie gruntom zdegradowanym/zdewastowanym ich biologicznej aktywności oraz wartości użytkowych sprzed jej utraty. Jest to nadanie lub przywrócenie gruntom zdegradowanym lub zdewastowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg (definicja według art. 4 pkt 18 ustawy o ochronie gruntów). Remediacja – rozumie się przez to poddanie gleby, ziemi i wód gruntowych działaniom mającym na celu usunięcie lub zmniejszenie ilości substancji powodujących ryzyko, ich kontrolowanie oraz ograniczenie rozprzestrzeniania się, tak aby teren zanieczyszczony przestał stwarzać zagrożenie dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, z uwzględnieniem obecnego i, o ile jest to możliwe, planowanego w przyszłości sposobu użytkowania terenu; remediacja może polegać na samooczyszczaniu, jeżeli przynosi największe korzyści dla środowiska. Rozpoznawanie złóż – wykonywanie prac geologicznych na obszarze wstępnie udokumentowanego złoża kopaliny (art. 6 ust. 1 pkt 13 PGiG). W przypadku niekonwencjonalnych złóż węglowodorów do fazy rozpoznawczej zalicza się przede wszystkim wykonywanie otworów wiertniczych oraz zabiegów specjalnych, np. szczelinowania hydraulicznego. Równoważny poziom hałasu (równoważny poziom dźwięku A) – według POŚ wartość poziomu ciśnienia akustycznego ciągłego ustalonego dźwięku, skorygowanego według charakterystyki częstotliwościowej A, która w określonym przedziale czasu odniesienia jest równa średniemu kwadratowi ciśnienia akustycznego analizowanego dźwięku o zmiennym poziomie w czasie; równoważny poziom hałasu, LAeqT, wyznacza się zgodnie z PN-ISO 19961. Poziom równoważny jest podstawowym wskaźnikiem (parametrem) liczbowego opisu stanu klimatu akustycznego.

Różnorodność biologiczna (bioróżnorodność) – według definicji przyjętej oficjalnie przez Konwencję o różnorodności biologicznej pojęcie to oznacza „zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi m.in. w ekosystemach lądowych, morskich i innych wodnych, jak też w zespołach ekologicznych, których organizmy te są częścią. Dotyczy to różnorodności wewnątrzgatunkowej i różnorodności na poziomie ekosystemów”. Seria monitoringowa – jednorazowe pomiary określonego komponentu środowiska prowadzone zgodnie z opracowanym/zatwierdzonym programem monitoringu w ustalonym czasie etapu inwestycyjnego. W zależności od rodzaju spodziewanego oddziaływania może wystąpić konieczność prowadzenia badań przed, w trakcie lub też po działaniach prowadzonych na terenie zakładu. Standardy emisyjne – rozumie się przez to dopuszczalne wielkości emisji. Standard jakości środowiska – rozumie się przez to poziomy dopuszczalne substancji lub energii oraz pułap stężenia ekspozycji, które muszą być osiągnięte w określonym czasie przez środowisko jako całość lub jego poszczególne elementy przyrodnicze. Stan początkowy – na potrzeby niniejszego opracowania rozumie się przez to stan i funkcje środowiska oraz poszczególnych elementów przyrodniczych przed rozpoczęciem działalności przedsiębiorcy w terenie. Strategiczna ocena oddziaływania na środowisko – to postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko skutków realizacji polityki, strategii, planu lub programu, w których zawarte są ramy dla realizacji późniejszych przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko. Strategiczna OOŚ obejmuje w szczególności: uzgodnienie stopnia szczegółowości informacji zawartych w prognozie oddziaływania na środowisko, sporządzenie prognozy oddziaływania na środowisko, uzyskanie wymaganych Ustawą OOŚ opinii oraz zapewnienie możliwości udziału społeczeństwa w postępowaniu. Szczelinowanie hydrauliczne - zabieg technologiczny polegający na skruszeniu skały, tzn. wytworzeniu w obrębie skały szczeliny lub sieci spękań, poprzez zatłoczenie - pod wysokim ciśnieniem - płynu szczelinującego. Razem z płynem szczelinującym zatłaczany jest do otworu materiał podsadzkowy tzw. proppant, którego zadaniem jest podparcie powstałych szczelin. Efektem tych działań jest powstanie drogi migracji dla medium złożowego (np. gazu ziemnego, ropy) w produktywnych partiach złoża. Zabiegi szczelinowania hydraulicznego, w zależności od potrzeb, wykonywane są w różnych formacjach geologicznych, zarówno w otworach pionowych jak i poziomych. Szkoda w środowisku – (definicja według art. 6 pkt 11 Ustawy szkodowej) negatywna, mierzalna zmiana stanu lub funkcji elementów przyrodniczych, oceniona w stosunku do stanu początkowego, która została spowodowana bezpośrednio lub pośrednio przez działalność prowadzoną przez podmiot korzystający ze środowiska:  w gatunkach chronionych lub chronionych siedliskach przyrodniczych, mająca znaczący negatywny wpływ na osiągnięcie lub utrzymanie właściwego stanu ochrony tych gatunków lub siedlisk przyrodniczych. Szkoda w gatunkach chronionych lub chronionych siedliskach przyrodniczych nie obejmuje uprzednio zidentyfikowanego negatywnego wpływu wynikającego z działania podmiotu korzystającego ze środowiska zgodnie z decyzjami odpowiednich organów.  w wodach mająca znaczący negatywny wpływ na potencjał ekologiczny, stan ekologiczny, chemiczny lub ilościowy wód  w powierzchni ziemi, przez co rozumie się zanieczyszczenie gleby lub ziemi, w tym w szczególności zanieczyszczenie mogące stanowić zagrożenie dla zdrowia ludzi.

Substancja niebezpieczna – rozumie się przez to jedną lub więcej substancji albo mieszaniny substancji, które ze względu na swoje właściwości chemiczne, biologiczne lub promieniotwórcze mogą, w razie nieprawidłowego obchodzenia się z nimi, spowodować zagrożenie życia lub zdrowia ludzi lub środowiska; substancją niebezpieczną może być surowiec, produkt, półprodukt, odpad, a także substancja powstała w wyniku awarii. Substancja powodująca ryzyko – rozumie się przez to substancję stwarzającą zagrożenie i mieszaninę stwarzającą zagrożenie, należącą co najmniej do jednej z klas zagrożenia wymienionych w częściach 2–5 załącznika I do Rozporządzenia CLP, w szczególności substancje powodujące ryzyko, o których mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 101a ust. 5 pkt 1 POŚ. Substancje szczególnie szkodliwe dla środowiska wodnego – rozumie się przez to substancje lub grupy substancji, które są toksyczne, trwałe oraz zdolne do bioakumulacji, a także inne substancje lub grupy substancji, które należy równoważnie traktować. Środowisko – ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności: powierzchnia ziemi, kopaliny, wody, powietrze, krajobraz, klimat oraz elementy różnorodności biologicznej, a także wzajemne oddziaływania pomiędzy tymi elementami (art. 3 pkt 39 POŚ). Transekt badawczy – sposób prowadzenia badań przyrodniczych elementów środowiska. Wyznaczona na terenie badań (np. obszarze oddziaływania przedsięwzięcia) powierzchnia badawcza lub linia badawcza z określonymi punktami, na której prowadzona jest weryfikacja oddziaływania przedsięwzięcia na bioróżnorodność. Więcej – w zaleceniach metodycznych GIOŚ dotyczących monitoringu siedlisk i gatunków w ramach PMŚ. Wielkości emisji – rozumie się przez to rodzaj i ilość wprowadzanych substancji lub energii w określonym czasie oraz stężenia lub poziomy substancji lub energii, w szczególności w gazach odlotowych, wprowadzanych ściekach oraz wytwarzanych odpadach. Władający powierzchnią ziemi – właściciel nieruchomości, a jeżeli w ewidencji gruntów i budynków prowadzonej na podstawie Pr. Geod. i Kart. ujawniono inny podmiot władający gruntem – podmiot ujawniony jako władający (zgodnie z art. 3 pkt 44 POŚ). Wody gruntowe – wody podziemne ograniczone od góry (strop) swobodnym zwierciadłem i strefą aeracji, a od dołu (spąg) pierwszym poziomem słabo przepuszczalnym lub nieprzepuszczalnym. Podlegają zmianom termicznym, zmianom składu chemicznego, wahaniom zwierciadła wód podziemnych. Wraz z głębokością wpływ czynników atmosferycznych na wody podziemne o zwierciadle swobodnym słabnie. Wskaźniki hałasu dla jednej doby – wskaźniki hałasu mające zastosowanie do ustalania i kontroli warunków korzystania ze środowiska; zgodnie z POŚ określa się je w odniesieniu do jednej doby. Są to: • LAeq D – równoważny poziom dźwięku A dla pory dnia (rozumianej jako przedział czasu od godz. 6.00 do godz. 22.00), • LAeq N – równoważny poziom dźwięku A dla pory nocy (rozumianej jako przedział czasu od godz. 22.00 do godz. 6.00). Wyłączenie gruntów z produkcji rolniczej lub leśnej – rozpoczęcie innego niż rolnicze lub leśne użytkowania gruntów. Nie uważa się za wyłączenie z produkcji gruntów pod wchodzącymi w skład gospodarstw rolnych budynkami mieszkalnymi oraz innymi budynkami i urządzeniami służącymi wyłącznie produkcji rolniczej oraz przetwórstwu rolnospożywczemu jeżeli przerwa w rolniczym użytkowaniu tych obiektów jest spowodowana

zmianą kierunków produkcji rolniczej i trwa nie dłużej niż 5 lat (definicja według art. 4 pkt 11 Ustawy o ochronie gruntów). Zabiegi intensyfikacyjne – rodzaj zabiegów technologicznych (np. kwasowanie, tłokowanie, szczelinowanie hydrauliczne) mających na celu stymulację otworu, tj. zwiększenie przepływu ropy naftowej lub gazu ziemnego ze złoża do odwiertu. Przeprowadzenie zabiegów intensyfikacyjnych jest niezbędne dla skutecznego przeprowadzenia testów otworu i eksploatacji złóż gazu z łupków. Zabiegi technologiczne – prace specjalistyczne wykonywane w otworach wiertniczych w celu udostępniania płynów zawartych w formacjach złożowych, przeprowadzania testów złożowych lub zwiększenia wydajności wydobycia ze złóż. Stosowane są w tym celu zabiegi intensyfikacyjne np. kwasowanie, tłokowanie, szczelinowanie hydrauliczne, a także inne zabiegi z użyciem specjalistycznego sprzętu. Ponadto do zabiegów technologicznych zaliczyć można cementowanie rur okładzinowych, perforację rur okładzinowych, rekonstrukcje odwiertów, zbrojenie otworów i opróbowanie odwiertów próbnikami złoża, pomiary wgłębne. Zakład górniczy – jest to wyodrębniony technicznie i organizacyjnie zespół środków służących bezpośrednio do wykonywania działalności regulowanej PGiG, m.in. w zakresie wydobywania kopalin ze złóż, w tym wyrobiska górnicze, obiekty budowlane, urządzenia oraz instalacje. Zakład stanowi zorganizowaną masę majątkową obejmującą rzeczy i składniki niematerialne służące do wykonywania działalności w zakresie wydobywania kopalin ze złóż. Zakład wykonujący roboty geologiczne – analogicznie do pojęcia zakładu górniczego jest to wyodrębniony technicznie i organizacyjnie zespół środków służących bezpośrednio do wykonywania działalności regulowanej PGiG w zakresie wykonywania robót geologicznych, w tym wyrobiska górnicze, obiekty budowlane, urządzenia oraz instalacje. Zakład stanowi zorganizowaną masę majątkową obejmującą rzeczy i składniki niematerialne służące do wykonywania działalności w zakresie poszukiwania i rozpoznawania złóż. Do ruchu zakładu wykonującego roboty geologiczne stosuje się odpowiednio przepisy o ruchu zakładu górniczego (na podstawie art. 86 PGiG). Zanieczyszczenie – emisja, która może być szkodliwa dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, może powodować szkodę w dobrach materialnych, może pogarszać walory estetyczne środowiska lub może kolidować z innymi, uzasadnionymi sposobami korzystania ze środowiska (art. 3 pkt 49 POŚ). Zewnętrzne granice przedsięwzięcia, o których mowa w art. 66 ust. 1 pkt 2 Ustawy OOŚ dotyczącym zakresu Raportu OOŚ – należy przez to rozumieć zewnętrzne granice przedsięwzięcia, na które składany jest wniosek o wydanie decyzji administracyjnej. Granice te powinny uwzględnić również granice przedsięwzięć powiązanych, jeżeli zostały ujęte we wspólnym wniosku o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach. W takim przypadku w celu zastosowania zasady ostrożności za zewnętrzne granice przedsięwzięcia należy przyjąć zewnętrzne granice obszaru, na którym realizowane jest przedsięwzięcie oraz przedsięwzięcia powiązane. W przypadku decyzji budowlanych czy realizacyjnych mogą to być linie rozgraniczające teren, jeśli wymagane jest prawo do terenu do wniosku o wydanie takiej decyzji. W fazie wydobywania granicą tą może być np. granica zakładu górniczego. Przykładowe podejście do definiowania zewnętrznej granicy przedsięwzięcia wskazano w innych opracowaniach [53]. Znaczące negatywne oddziaływanie na obszar Natura 2000 – oddziaływanie na cele ochrony obszaru Natura 2000, w tym w szczególności działania mogące: a) pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych lub siedlisk gatunków roślin i zwierząt, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000, lub

b) wpłynąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000,lub c) pogorszyć integralność obszaru Natura 2000 lub jego powiązania z innymi obszarami.

1. Wstęp 1.1. Formalnoprawna podstawa wykonania opracowania Doświadczenia zdobyte podczas poszukiwania, rozpoznawania i wydobywania węglowodorów ze złóż w Polsce wskazują, iż zbieżne podejście podmiotów z sektorów publicznego i prywatnego do kwestii technicznych i administracyjnych związanych z prowadzoną w tym zakresie działalnością ułatwiłoby dalszy rozwój tego sektora. W świetle obecnych zmian w postrzeganiu znaczenia działalności człowieka szczególnej uwagi wymaga zadbanie o minimalizację wpływu pozyskiwania gazu ziemnego i ropy naftowej z nowego typu złóż w formacjach łupkowych na środowisko. Z tego też względu niezmiernie istotnym elementem jest zaprezentowanie zarówno przedsiębiorcom, jak i organom administracji na szczeblu centralnym, regionalnym oraz lokalnym dobrych praktyk oraz rekomendacji, które ułatwiać będą analizę wymagań prawnych, a także innych zaleceń związanych z pozyskiwaniem gazu z formacji łupkowych. Wypracowanie dobrych praktyk i rekomendacji jest przedmiotem analizy prowadzonej w ramach opracowania zbiorczego Wytyczne dotyczące ochrony środowiska przy realizacji prac związanych z pozyskiwaniem gazu ze złóż łupkowych, przygotowywanego przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska, składającego się, łącznie z niniejszym, z pięciu opracowań [52-55]. Jednym z nich są Wytyczne dotyczące prowadzenia monitoringu środowiska w odniesieniu do środowiska biotycznego i abiotycznego w procesach pozyskiwania gazu ze złóż łupkowych, opracowane przez Deloitte Advisory Sp. z o.o. na podstawie umowy nr 111/GDOS/2015 z dnia 28 lipca 2015 r., zawartej między Skarbem Państwa – Ministrem Środowiska, w imieniu którego działa Pan Michał Kiełsznia, Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska – a Deloitte Advisory Sp. z o.o. Zgodnie ze Szczegółowym Opisem Przedmiotu Zamówienia (SOPZ) opracowanie obejmuje zbiór wytycznych dla organów administracji wydających decyzje administracyjne, w których wskazuje się zakres i wymagania związane z prowadzeniem monitoringu, oraz wytyczne dla przedsiębiorców i podmiotów prowadzących monitoring na terenach objętych przedsięwzięciami związanymi z pozyskiwaniem gazu ze skał łupkowych. Wytyczne nie mają charakteru prawnie obowiązujących zasad postępowania, a ich stosowanie może się odbywać na zasadzie dobrowolności. W dokumencie szczegółowo wskazane zostały etapy procesu inwestycyjnego, na jakich może wystąpić konieczność prowadzenie monitoringu, zalecenia dotyczące przygotowania programu badań/monitoringu, źródła wiedzy dotyczące pozyskania istniejących danych w zakresie stanu środowiska oraz zalecenia co do metodyki prowadzenia badań i raportowania wyników. Zalecenia oparto na wymaganiach prawnych w zakresie prowadzenia tego typu badań, najlepszych praktykach oraz rekomendacjach ekspertów (zarówno w obszarze administracyjnym, jak i technicznym). Wytyczne dotyczące monitoringu opracowane zostały na podstawie doświadczeń organów administracji i przedsiębiorców w zakresie realizacji projektów poszukiwawczorozpoznawczych złóż gazu ze skał łupkowych w Polsce. 1.2. Cel opracowania oraz jego odbiorcy Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie przedsiębiorcom oraz organom administracji złożoności uwarunkowań, na jakie należy zwrócić uwagę przy określeniu konieczności lub braku konieczności prowadzenia badań stanu środowiska na poszczególnych etapach procesu inwestycyjnego pozyskiwania gazu z formacji łupkowych, a

w przypadku stwierdzenia takiej konieczności – ustalenie zakresu niezbędnych badań. Ma również na celu wskazanie ogólnodostępnych źródeł pozyskiwania informacji na temat stanu środowiska oraz sposobów ich pozyskania i wykorzystania. W opracowaniu dokonano również przeglądu decyzji administracyjnych, które mogą nakładać obowiązek prowadzenia badań stanu środowiska. W początkowej fazie realizacji prac nad niniejszym opracowaniem przeprowadzono analizę grup jego odbiorców. Wskazani w Tabeli 1. odbiorcy o najwyższym prawdopodobieństwie wykorzystania opracowania są bezpośrednio zaangażowani w prowadzenie badań monitoringowych/ badań stanu środowiska, ich zlecanie lub analizę ich wyników. Wytyczne te nie są obligatoryjne i mogą być wykorzystywane w procesie planowania i przeprowadzania monitoringu przez przedsiębiorców, firmy zewnętrzne, którym zlecono przeprowadzenie monitoringu, ale również organy administracji. Tabela 1. Odbiorcy o najwyższym prawdopodobieństwie wykorzystania opracowania

1. SEKTOR PRYWATNY  

przedsiębiorcy firmy świadczące usługi monitoringu

2. ORGANY ADMINISTRACJI

3. INNE

 Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska  regionalne dyrekcje ochrony środowiska  Ministerstwo Środowiska  Główny i wojewódzkie inspektoraty ochrony środowiska  Wyższy Urząd Górniczy  okręgowe urzędy górnicze  urzędy gmin  Główny Inspektorat Sanitarny  wojewódzkie i powiatowe stacje sanitarno-epidemiologiczne  regionalne dyrekcje lasów państwowych  dyrekcje parków narodowych

  

instytuty naukowobadawcze organizacje branżowe ogólnokrajowe szkoły wyższe

Należy pamiętać, że grupa odbiorców opracowania obejmuje także osoby i organizacje/instytucje, których zakres odpowiedzialności nie jest powiązany bezpośrednio z badaniem stanu środowiska. Z tego względu wytyczne mogą być postrzegane jako kompendium wiedzy pomocnej w zrozumieniu tego zagadnienia. Odbiorcami, którzy w taki sposób mogą wykorzystać opracowanie są pozostałe organy administracji tj. Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Infrastruktury Ministerstwo Skarbu Państwa, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, regionalne zarządy gospodarki wodnej, Urząd Dozoru Technicznego, organy sądownictwa, ale również zainteresowana społeczność i media. Zawartość i układ opracowania zostały dostosowane do grup odbiorców o najwyższym prawdopodobieństwie wykorzystania wytycznych. Tekst został jasno podzielony w obrębie omawianych zagadnień na strefę dla przedsiębiorcy i dla organu administracji, z uwzględnieniem obszarów lub działań, w jakich potencjalnie opracowanie mogłoby zostać przez nich wykorzystane. W przedstawionych rekomendacjach zastosowano oznaczenia graficzne, które precyzyjnie wskazują ich odbiorcę: Wskazówki dla przedsiębiorców

Wskazówki dla organów administracji

1.3. Zastosowane podejście analityczne Zgodnie z przyjętymi założeniami opracowanie ma na celu wsparcie przedsiębiorców i organów administracji we wdrażaniu niezbędnych procedur administracyjnych, aby zapewnić jak najlepszą ochronę środowiska. Ponadto opracowanie przedstawia zalecenia mające na celu kontrolę stanu środowiska w czasie trwania kluczowych etapów działalności prowadzonej przez przedsiębiorcę w zakresie pozyskiwania gazu ze skał łupkowych. Przyjęte założenia miały wpływ na metodę realizacji prac analitycznych, które zostały oparte na 4 filarach: 1. pozyskane dane i informacje publiczne, 2. wyniki przeprowadzonych badań ankietowych i wywiadów pogłębionych, 3. doświadczenie i praktyka ekspertów, 4. weryfikacja wytycznych przez członków grupy roboczej, Filar 1 obejmował zebranie danych i informacji dostępnych publicznie, takich jak normy krajowe i międzynarodowe, akty prawne, decyzje administracyjne oraz inne dokumenty przygotowywane przez przedsiębiorców w ramach procedur administracyjnych, w tym m.in. raporty oceny oddziaływania na środowisko, plany ruchu zakładów górniczych i zakładów wykonujących roboty geologiczne, projekty prac geologicznych, karty informacyjne przedsięwzięć, projekty rekultywacji gruntu. Wykorzystane zostały także publikacje opracowane przez polskie i zagraniczne organizacje odnoszące się do zarządzania ryzykiem środowiskowym w trakcie realizacji projektów poszukiwawczych i wydobywczych, w tym przede wszystkim Raport Konsorcjum Badawczego [47] wraz z raportami cząstkowymi przedstawiającymi zakres i wyniki prac zrealizowanych w poszczególnych lokalizacjach. W ramach filaru 2 zostały przeprowadzone badania ankietowe oraz indywidualne wywiady pogłębione. O wypełnienie ankiet poproszono przedstawicieli organów administracji, zarówno na szczeblu centralnym, regionalnym, jak i lokalnym, a także przedstawicieli wybranych przedsiębiorców, którzy zaangażowani byli w prace poszukiwawczorozpoznawcze złóż gazu w skałach łupkowych w Polsce. Wykonawca przeprowadził szereg spotkań z ekspertami branżowymi w celu zapoznania się z najlepszymi praktykami prowadzenia monitoringu w trakcie prowadzenia prac związanych z pozyskiwaniem gazu z formacji łupkowych. Informacje zostały zebrane i zweryfikowane przy wykorzystaniu wiedzy i doświadczenia zespołu Wykonawcy (filar 3). Pozwoliło to na przygotowanie wstępnych rekomendacji, a w wyniku przeprowadzanych konsultacji wypracowane zostały propozycje wytycznych. Zaproponowane praktyki zostały następnie przedyskutowane z grupą roboczą (filar 4), a ich ostateczny kształt został skonsultowany z przedstawicielami ww. grupy, których doświadczenie i wiedza ekspercka odnosiły się do przedmiotu niniejszego opracowania. We współpracę nad przygotowaniem opracowania, w ramach grupy roboczej, zaangażowani byli przedstawiciele:  Ministerstwa Środowiska,  Ministerstwa Skarbu Państwa,  Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska i regionalnych dyrekcji ochrony środowiska,  Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska i wojewódzkich inspektoratów ochrony środowiska,  Wyższego Urzędu Górniczego i okręgowych urzędów górniczych,  Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego,  Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej,  Urzędu Dozoru Technicznego,  Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego,

      

Analiza wykorzystanych źródeł wiedzy Przeprowadzona analiza źródeł wiedzy – takich jak przepisy prawa, normy i przepisy branżowe, dokumenty strategiczne i literatura branżowa wymieniona w bibliografii – stanowiła podstawę opracowania ram wytycznych. Natomiast praktyka autorów opracowania w zakresie prowadzenia badań monitoringowych oraz analiza zebranej dokumentacji tematycznej i decyzji administracyjnych dotyczących prowadzenia monitoringu terenów na obszarach pozyskiwania gazu ze skał łupkowych pozwoliły na wypracowanie obiektywnych i spójnych zaleceń.

1.4. Proces inwestycyjny i wynikające z niego uwarunkowania dla monitoringu Ramy prawne odnoszące się do prowadzenia monitoringu/badań stanu środowiska są ściśle powiązane z charakterem prowadzonych prac oraz z uwarunkowaniami środowiskowymi terenu. Obowiązek prowadzenia monitoringu/badań może wynikać m.in. z ustaw: Ustawy OOŚ, POŚ, Ustawy o ochronie gruntów, PGiG, Ustawy szkodowej, PW, Ustawy o odpadach, Ustawy o ochronie przyrody. Decyzje, z których wynika konieczność prowadzenia badań monitoringowych (dalej zwane decyzjami monitoringowymi), przedstawiono w podrozdziale 2.3. W zależności od uwarunkowań środowiskowych terenu decyzje te mogą być wydawane na różnych etapach procesu inwestycyjnego i dotyczyć odrębnych elementów środowiska oraz emisji. W podrozdziale 2.3 opisano szczegółowo wymagania prawne wskazujące na konieczność uzyskania poszczególnych decyzji. Na schemacie procesu inwestycyjnego (załącznik 1B) wskazano kluczowe decyzje wydawane dla inwestycji związanych z pozyskiwaniem gazu ze skał łupkowych oraz kluczowe etapy, na których mogą być prowadzone badania stanu środowiska. Decyzje te mogą określać warunki prowadzenia pomiarów i obserwacji stanu poszczególnych elementów środowiska (wód, gruntów czy bioróżnorodności) oraz kontroli emisji energii bądź substancji do środowiska (hałas, zanieczyszczenie powietrza, odpady, drgania, ścieki, płyny technologiczne). Poza zakresem monitoringu, do którego przedsiębiorca zostanie zobowiązany wydanymi decyzjami administracyjnymi, może on prowadzić monitoring innych elementów środowiska (wykraczający poza zakres uzyskanych decyzji). Jak wynika z wywiadów z przedsiębiorcami oraz danych pozyskanych z raportów z badań, niezależnie od wymogów określonych w decyzjach administracyjnych dobrą praktyką stosowaną przez przedsiębiorców jest prowadzenie monitoringu w zakresie uzależnionym od uwarunkowań lokalizacyjnych przedsięwzięć. Prowadzenie monitoringu w szerszym zakresie ma m.in. na celu zabezpieczenie przedsiębiorcy przed potencjalnymi roszczeniami ze strony właścicieli terenów bądź lokalnej społeczności. Istotne dla sprawnego przebiegu procesu inwestycyjnego jest opracowanie harmonogramu pozyskania wymaganych prawem pozwoleń, do którego przydatne będą analizy omówione podrozdziale 3.1. Pozwalają one w pierwszej kolejności wyeliminować obszary, na których prowadzenie działań nie jest możliwe ze względów technicznych lub/i formalnych, a

następnie wskazać obszary wrażliwe, na których realizacja prac jest dopuszczalna przy spełnieniu pewnych warunków. Wskazanie zaleceń wynikających z aktów prawnych, dotyczących monitoringu stanu środowiska, przedstawiono w rozdziale 4, a stosowane przez przedsiębiorców dobre praktyki w zakresie określania np. stanu infrastruktury przed przystąpieniem do prac opisano w rozdziale 5. W zależności od charakteru analizowanego elementu środowiska lub emisji, w oparciu o dostępne standardy prawne, przyjęto różne stopnie szczegółowości opracowania zaleceń. Założenia do sformułowania ww. wytycznych i wyjaśnienia dotyczące przyjętego podejścia do określonego elementu środowiska lub emisji (razem zwanych dalej komponentami) przedstawiono na wstępie każdego z podrozdziałów. Zestawienie ww. komponentów ze wskazaniem etapów i cykli, na których poszczególne badania mogą być prowadzone, w podziale na fazy poszukiwania-rozpoznawania i wydobywania przedstawiają załączniki 4A i 4B. Dobrą praktyką stosowaną przez przedsiębiorców jest opracowanie programu badań/monitoringu, który przygotowuje się w oparciu o analizy uwarunkowań środowiskowych oraz analizę zagrożeń wynikających z prowadzonej działalności. Źródłem informacji środowiskowych potrzebnych do przeprowadzenia ww. analiz są różnego typu materiały kartograficzne, bazy danych środowiskowych, dokumentacje środowiskowe (m.in. raporty OOŚ, projekty działań remediacyjnych) i decyzje oraz informacje pozyskane z instytucji gromadzących dane o stanie środowiska (m.in. PMŚ). Zestawienie źródeł danych, jakie można wykorzystać do środowiskowych, przedstawiono w Załączniku 2 oraz w rozdziale 4.

analizy

uwarunkowań

2. Istniejące źródła wiedzy umożliwiające ocenę stanu środowiska Źródłami wiedzy umożliwiającymi pozyskanie informacji na temat stanu środowiska oraz metod monitorowania tego stanu są:   

dane z monitoringu prowadzonego w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska oraz inne dane o środowisku (m.in. inwentaryzacje), które można pozyskać z różnych instytucji (LP, GDOŚ, OSChR), wyniki monitoringu prowadzonego przez instytucje państwowe (Konsorcjum Badawcze PIG-PBI/AGH/PG) w ramach projektów badawczych dotyczących inwestycji związanych z pozyskaniem gazu ze skał łupkowych, wyniki monitoringu prowadzonego przez przedsiębiorców w ramach wewnętrznych procedur lub też w wyniku nałożenia obowiązku prowadzenia monitoringu w decyzjach administracyjnych.

Struktura rozdziału opisującego te źródła wygląda następująco:

2.1. Badania prowadzone przez instytucje państwowe

2.2. Badania prowadzone w ramach projektów badawczych

2.1.1.Państwowy Monitoring Środowiska

2.2.1. Instytucje krajowe

2.1.3. Badanie gleb

2.2.2. Instytucje zagraniczne

2.3. Badania prowadzone przez przedsiębiorcę

2.3.1. Badania stanu środowiska wynikające z decyzji administracyjnych

2.3.2. Badania wymagane wewnętrznymi procedurami przedsiębiorców

2.1.2. Inwentaryzacje przyrodnicze

2.1.4. Badania jakości wód z lokalnych ujęć komunalnych

2.1. Badania prowadzone przez instytucje państwowe W niniejszym rozdziale zestawiono badania okresowo wykonywane przez instytucje państwowe (Tabela 2) oraz krótko opisano, w jaki sposób te badania mogą posłużyć jako źródło informacji o stanie środowiska. Tabela 2. Badania prowadzone przez instytucje państwowe

PKT

RODZAJ BADAŃ/DANYCH

INSTYTUCJA

2.1.1.

PMŚ

GIOŚ, WIOŚ

2.1.2.

Inwentaryzacje przyrodnicze

Lasy Państwowe jednostki zarządzające obszarami chronionymi (parki narodowe, parki krajobrazowe itp.) RDOŚ

2.1.3.

Badania gleb

Okręgowe Stacje Chemiczno-Rolnicze

2.1.4.

Badania jakości wód z lokalnych ujęć komunalnych

starostwa, Zakłady Gospodarki Komunalnej, urzędy gmin

2.1.1. Państwowy Monitoring Środowiska (PMŚ) Państwowy Monitoring Środowiska prowadzony jest na podstawie Programu Państwowego Monitoringu Środowiska, który stanowi wypełnienie przepisu art. 23 ust. 3 pkt 1 Ustawy IOŚ. Obecnie obowiązujący program zakłada prowadzenie prac na lata 2013–2015, natomiast został już przyjęty program 5-letni na lata 2016–2020. Program opracowany jest w Departamencie Monitoringu i Informacji o Środowisku Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska [89]. Dodatkowo na szczeblu wojewódzkim opracowywane są Wojewódzkie Programy Monitoringu Środowiska dostępne na stronach internetowych wojewódzkich inspektoratów ochrony środowiska. Na podstawie danych uzyskanych w ramach prowadzenia Państwowego Monitoringu Środowiska organy administracyjne oraz społeczeństwo są systematycznie informowane o:  

jakości elementów przyrodniczych, dotrzymywaniu standardów jakości środowiska określonych przepisami oraz obszarach występowania przekroczeń tych standardów, występujących zmianach jakości elementów przyrodniczych i przyczynach tych zmian, w tym powiązaniach przyczynowo-skutkowych występujących pomiędzy emisjami i stanem elementów przyrodniczych.

Informacje gromadzone i przetwarzane w ramach PMŚ wykorzystywane są przez jednostki administracji rządowej i samorządowej dla potrzeb zarządzania środowiskiem za pomocą instrumentów prawnych, takich jak: postępowanie w sprawie ocen oddziaływania na środowisko, pozwolenia na wprowadzanie do środowiska substancji lub energii, programy i plany ochrony środowiska jako całości i jego poszczególnych elementów, plany zagospodarowania przestrzennego.

Informacje wytworzone w ramach PMŚ wykorzystywane są także do celów monitorowania skuteczności działań i strategicznego planowania w zakresie ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju na wszystkich poziomach zarządzania. PMŚ zapewnia także dane podlegające udostępnianiu w myśl przepisów Ustawy OOŚ regulujących sprawy swobodnego dostępu do informacji. Cele PMŚ osiągane są poprzez realizację następujących zadań cząstkowych:       

wykonywanie badań wskaźników charakteryzujących poszczególne elementy środowiska, prowadzenie obserwacji elementów przyrodniczych, gromadzenie i analiza wyników badań i obserwacji, ocena stanu i trendów zmian jakości poszczególnych elementów środowiska w oparciu o ustalone kryteria, identyfikacja obszarów przekroczeń standardów jakości środowiska, analizy przyczynowo-skutkowe, opracowywanie zestawień, raportów, komunikatów i ich udostępnianie w formie drukowanej lub zapisu elektronicznego, w tym za pomocą Internetu.

W odniesieniu do wszystkich rodzajów zadań cząstkowych, zarówno o charakterze pomiarowo-badawczo-analitycznym, jak i informacyjnym, w PMŚ obowiązuje zasada cykliczności oraz zasada jednolitości metod (art. 26 ust. 2 POŚ). Warunkiem wypełnienia celów PMŚ stawianych mu przez ustawę jest wiarygodność danych. Jest ona zagwarantowana poprzez kontynuację i doskonalenie takich działań, jak:       

akredytacja laboratoriów badawczych, modernizacja infrastruktury pomiarowej, modernizacja narzędzi informatycznych do gromadzenia, przetwarzania i udostępniania danych, opracowania metodyczne, wdrażanie systemów jakości w podsystemach monitoringu, organizacja i udział w krajowych i międzynarodowych badaniach porównawczych, szkolenia.

Zgodnie z przepisami art. 28h Ustawy IOŚ informacje o stanie środowiska oraz badania, o których mowa w art. 2 ust. 1. ww. ustawy, pozyskane z różnych źródeł są zbierane, przechowywane, przetwarzane i udostępniane za pomocą systemu Ekoinfonet. Są to dane dotyczące przestrzegania przepisów o ochronie środowiska oraz badania i oceny stanu środowiska uzyskiwane w trakcie realizacji zadań. Na podstawie art. 25b Ustawy IOŚ Główny Inspektor Ochrony Środowiska opracowuje, nie rzadziej niż raz na 4 lata, raport o stanie środowiska w Polsce. Raporty o stanie środowiska opracowywane są również przez WIOŚ dla poszczególnych województw; są dostępne na stronach internetowych GIOŚ oraz WIOŚ [90]. Raporty o stanie środowiska przedstawiają informację o środowisku bazującą na wynikach programów monitoringowych oraz ocenach opracowywanych dla poszczególnych elementów. Schemat 1 przedstawia możliwości wykorzystania informacji z PMŚ w procesie inwestycyjnym odnoszącym się do pozyskania gazu ze złóż niekonwencjonalnych.

Schemat 1. Dane z PMŚ o stanie środowiska oraz możliwe sposoby ich wykorzystania

MONITORING JAKOŚCI POWIETRZA

•

Dane: analizy przestrzenne rozkładów stężenia zanieczyszczeń z wykorzystaniem wyników pomiarów  określenie tła zanieczyszczeń dla modelowania jakości powietrza na etapie sporządzania KIP, Raportu OOŚ

• •

Dane: Wyniki badań prowadzonych w wybranych punktach pomiarowych dla wód podziemnych i powierzchniowych  określenie stanu jakości wód oraz tła hydrogeochemicznego wód na podstawie raportów z monitoringu  wykorzystanie w analizie ryzyka oraz do sporządzania KIP, Raportu OOŚ (modelowanie)

•

Dane: Wyniki badań wskaźników chemicznych gleb użytkowanych, rejestr szkód i

MONITORING JAKOŚCI WÓD

MONITORING JAKOŚCI GLEBY I ZIEMI

zanieczyszczeń historycznych  określenie stanu jakości gleb oraz określenie tła zanieczyszczeń  wykorzystanie w analizie ryzyka oraz do sporządzania KIP, Raportu OOŚ

•

Dane: stan ilościowy i jakościowy obszarów, siedlisk i gatunków chronionych −

MONITORING PRZYRODY

podstawie przewodników metodycznych opracowanych przez GIOŚ −

• MONITORING HAŁASU

przygotowanie metody prowadzenia monitoringu przyrodniczego na wykorzystanie w analizie ryzyka oraz do sporządzania KIP, Raportu OOŚ

Dane: wyniki monitoringu hałasu komunikacyjnego oraz przemysłowego − −

wykorzystanie danych do kalibracji modelu obliczeniowego wykorzystanie do sporządzania analizy ryzyka, KIP, Raportu OOŚ

Należy podkreślić, że powyższe informacje (zawarte w raportach lub udostępniane na wniosek) opracowane są na podstawie siatek pomiarowych pozwalających określić stan środowiska w skali województwa, dla odcinka rzeki czy też są interpolacją wyników uzyskiwanych z najbliższych punktów pomiarowych, natomiast nie odzwierciedlają stanu środowiska w miejscu inwestycji. Wykorzystanie tych informacji w dokumentach typu KIP czy Raport OOŚ stanowi pewne przybliżenie rzeczywiście występujących czynników fizycznych czy chemicznych, Informacje na temat faktycznego stanu środowiska otrzymywane są na podstawie badań/pomiarów prowadzonych na konkretnej działce lub w obszarze potencjalnego oddziaływania inwestycji. Państwowy Monitoring Środowiska zapewnia dane podlegające udostępnianiu przez złożenie wniosku w myśl przepisów art. 8 i 9 Ustawy OOŚ oraz art. 2 i 3 Ustawy DIP regulujących kwestie swobodnego dostępu do informacji o środowisku. 2.1.2. Inwentaryzacje przyrodnicze Obowiązek prowadzenia państwowego monitoringu przyrody wynika z Ustawy o ochronie przyrody (art. 112 ust. 1 wskazuje, że w ramach PMŚ prowadzi się monitoring przyrodniczy różnorodności biologicznej i krajobrazowej). Wyniki ww. monitoringu prezentowane są na stronach internetowych GIOŚ. Ponadto dane dotyczące gatunków oraz siedlisk chronionych można pozyskać z RDOŚ, Lasów Państwowych, Związku Łowieckiego czy też jednostek zarządzających obszarami chronionymi.

Oficjalnym źródłem informacji o obszarach i obiektach chronionych dla organów administracji rządowej i samorządowej, przedsiębiorców oraz wszystkich zainteresowanych jest m.in. centralny rejestr form ochrony przyrody prowadzony przez GDOŚ [91]. 2.1.3. Badania gleb Baza danych dotyczących zasobności gleb w azot i fosfor oraz zanieczyszczenia azotanami wód w profilu glebowym do 90 cm od powierzchni gruntu, zgodnie z art. 27 pkt 6 Ustawy o nawozach i nawożeniu, jest prowadzona przez Okręgowe Stacje Chemiczno-Rolnicze. Występując z wnioskiem do stacji okręgowej, przedsiębiorca może uzyskać informacje dotyczące m.in. odczynu (pH), zawartości fosforu, potasu, magnezu czy też informacje o stwierdzonej konieczności wapnowania gleb na terenie gminy. 2.1.4. Badania jakości wód z lokalnych ujęć komunalnych O informację na temat jakości wód lokalnych ujęć przedsiębiorca może wystąpić do właścicieli ujęć. Zazwyczaj właścicielami są Zakłady Gospodarki Komunalnej oraz gminy. Informację na temat właścicieli ujęć można pozyskać z właściwego starostwa oraz RZGW. Jednostki te gromadzą informacje związane z pozwoleniami wodnoprawnymi uzyskiwanymi na terenie ich własności. Dodatkowo monitoring wód podziemnych jest prowadzony przez Państwową Służbę Hydrogeologiczną (PSH). O udostępnienie tych danych przedsiębiorca może wnioskować do Narodowego Archiwum Geologicznego. Niezależnie od badań prowadzonych przez ww. instytucje informacje na temat uwarunkowań środowiskowych przedsiębiorca może uzyskać, analizując materiały archiwalne (dokumentacje, mapy, raporty itd.). Zestawienie możliwych do pozyskania materiałów z podziałem na poszczególne elementy środowiska oraz źródła tych informacji przedstawiono w rozdziale 4, w podrozdziałach dotyczących ocen uwarunkowań środowiskowych, oraz w Załączniku nr 2.

2.2. Badania prowadzone w ramach projektów badawczych W tym rozdziale zestawiono opracowania polskich i zagranicznych instytucji, które powstały w oparciu m.in. o prowadzone badania monitoringowe prac związanych z pozyskaniem gazu ze złóż niekonwencjonalnych (Tabela 3), które posłużyły autorom do wskazania zaleceń co do prowadzenia monitoringu. Tabela 3. Badania prowadzone w ramach projektów badawczych

CHARAKTER INSTYTUCJI

NAZWA INSTYTUCJI

ZAKRES BADAŃ/WYTYCZNYCH

2.2.1. Instytucje krajowe

Konsorcjum Badawcze (Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Akademia Górniczo-Hutnicza im. S. Staszica w Krakowie Politechnika Gdańska)

Hałas, powietrze atmosferyczne, grunt, wody powierzchniowe i podziemne, płyny technologiczne, odpady

Główny Instytut Górnictwa Instytut Geofizyki PAN

Indukowane wstrząsy sejsmiczne Indukowane wstrząsy sejsmiczne

2.2.2. Instytucje zagraniczne

EPA, Wody powierzchniowe Council of Canadian i podziemne, powietrze Academies, UK Onshore Oil and Gas, Australian National University

2.2.1. Instytucje krajowe W celu określenia wpływu na środowisko prac poszukiwawczych prowadzonych na terenie Polski w latach 2012–2015 Konsorcjum Badawcze [47] prowadziło szeroko zakrojone badania stanu środowiska dla 7 reprezentatywnych poligonów badawczych. Dodatkowo w latach 2013–2014 Główny Instytut Górnictwa prowadził dodatkowe badania dotyczące indukowanych wstrząsów sejsmicznych. Raporty zbiorcze z tych badań są dostępne m.in. na stronach GDOŚ i Ministerstwa Środowiska [92,93]. W ramach ww. projektów przeprowadzono badania w zakresie hałasu, powietrza atmosferycznego, gruntu, wód powierzchniowych i podziemnych, płynów technologicznych i odpadów oraz indukowanych wstrząsów sejsmicznych. Wyniki analiz prowadzonych metodami opisanymi w ww. raportach wskazują na brak znaczących oddziaływań związanych z działalnością poszukiwawczo-rozpoznawczą na analizowanych 7 poligonach badawczych. Natomiast analiza zakresu, metodyki oraz wyników przeprowadzonych badań posłużyła autorom niniejszego opracowania do sporządzenia optymalnych zaleceń w zakresie przygotowania planu i metodyki prowadzenia badań monitoringowych. Wyniki badań ww. raportów, jak też szczegółowe wywiady z przedsiębiorcami pozwoliły na wskazanie trudności związanych z prowadzeniem monitoringu podczas działalności związanej z pozyskiwaniem gazu ze skał łupkowych. Zdefiniowano dzięki nim braki i niedostatki wiedzy w zakresie metodyki oraz przepisów prawnych. Raporty omówione powyżej dotyczące bezpośrednio działalności związanej z poszukiwaniem i rozpoznawaniem gazu ze skał łupkowych są wartościowym źródłem informacji dla wszystkich interesariuszy tego opracowania. Pomagają bowiem w przygotowaniu wskazówek dla opracowań środowiskowych (KIP, Raportów OOŚ), opracowaniu programu badań/monitoringu adekwatnego do uwarunkowań środowiskowych terenu prac oraz wyborze odpowiedniej metodyki badań stanu środowiska. 2.2.2. Instytucje zagraniczne Światowa literatura odnosząca się do środowiskowych aspektów prowadzenia działań związanych z pozyskaniem gazu ze złóż niekonwencjonalnych jest bardzo obszerna (patrz bibliografia). Instytucje rządowe państw, w których odbywa się eksploatacja, chcąc kontrolować proces inwestycyjny pod względem środowiskowym oraz wdrożyć najlepsze praktyki zarządzania środowiskowego, opracowały szereg wytycznych dla prowadzenia monitoringu. Wytyczne były tworzone z udziałem ekspertów z różnych dziedzin, a ich szczegółowość jest różna, uzależniona od istotności analizowanych komponentów. Najistotniejsze wytyczne zagraniczne wybrane przez autorów niniejszego opracowania wykorzystano do sformułowania wskazówek użytecznych przy tworzeniu programu badań/monitoringu oraz metod jego prowadzenia (głównie dla etapu wydobywczego). 2.3. Badania prowadzone przez przedsiębiorcę W podrozdziale 2.3.1 wskazano decyzje administracyjne oraz opracowania, w których mogą być określane warunki prowadzenia monitoringu i badań stanu środowiska. Wymagania są zgodne ze stanem prawnym na dzień 18 grudnia 2015 r.).

W podrozdziale 2.3.2 opisano dobre praktyki stosowane przez przedsiębiorców w zakresie oceny uwarunkowań środowiskowych planowanych prac i związane z tym podejście do prowadzenia badań stanu środowiska. 2.3.1. Badania stanu środowiska wynikające z decyzji administracyjnych Obowiązek prowadzenia monitoringu środowiska/badania stanu środowiska w odniesieniu do działalności związanej z pozyskiwaniem gazu ze skał łupkowych może wynikać bezpośrednio lub pośrednio z wydawanych przez organy administracji decyzji przedstawionych w Tabeli 4. Tabela 4. Zestawienie decyzji

DECYZJE

DOKUMENTACJE

PODSTAWA PRAWNA

ORGAN WYDAJĄCY

Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach

Raport OOŚ

Ustawa OOŚ

Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska, wójt, burmistrz, prezydent miasta

Decyzja o kierunku i terminie rekultywacji gruntów (decyzja rekultywacyjna)

Projekt

Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych

starosta

Decyzja uzgadniająca warunki przeprowadzenia działań naprawczych (decyzja o działaniach naprawczych)

Projekt działań naprawczych.

Ustawa szkodowa

Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska

Decyzja ustalająca plan remediacji

Plan remediacji

POŚ

Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska

starosta, marszałek województwa

POŚ

Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska

wydanie

POŚ

starosta, marszałek województwa, Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska

UoOW

marszałek województwa

POŚ

marszałek województwa

rekultywacji

Decyzja – pozwolenie Operat wodnoprawny wodnoprawne Decyzja dopuszczalnym poziomie hałasu

o Sprawozdanie pomiarów.

Decyzja pozwolenie na Wniosek o wprowadzanie gazów pozwolenia. lub pyłów do powietrza

Decyzja zatwierdzająca program gospodarki odpadami wydobywczymi

Program gospodarki odpadami

Pozwolenie na Wniosek wytwarzanie odpadów z opisem instalacji

Decyzja zatwierdzająca Plan Ruchu zakładu plan ruchu

PGiG

Dyrektor OUG

Przedsiębiorca planujący działania inwestycyjne na wybranym terenie może wystąpić do organów wskazanych w Tabeli 4 z prośbą o udostępnienie decyzji oraz dokumentacji opracowanych przez inne podmioty w ramach realizacji innych inwestycji na obszarze planowanych działań. Dokumentacje, w oparciu o które wydawane są niektóre decyzje monitoringowe (m.in. raport OOŚ, projekt remediacji, operat wodnoprawny), są istotnym źródłem informacji dla przedsiębiorcy na temat stanu środowiska obszaru działań. Poniżej opisano podstawy prawne, z których może wynikać obowiązek prowadzenia badań stanu środowiska dla wypunktowanych powyżej decyzji. Zalecenia, co do sposobu uwzględnienia kwestii prowadzenia monitoringu w poszczególnych dokumentacjach zostały zaprezentowane w rozdziale 4 w podziale na monitorowane elementy środowiska oraz emisje. Interwał czasowy obowiązywania ww. decyzji i tym samym działania inwestycyjne, przed rozpoczęciem których należy ww. decyzje uzyskać, zostały przedstawione na mapie procesu inwestycyjnego w Załączniku 1B. Procedury mające na celu uzyskanie powyższych decyzji zostały omówione w opracowaniu dotyczącym wymogów prawno-administracyjnych [56]. Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach Zgodnie z przepisami art. 62 oraz 66 Ustawy OOŚ zakres oraz sposób prowadzenia monitoringu powinien być określony w Raporcie OOŚ, w oparciu o który wydawana jest DŚU (szczegóły dotyczące opracowania Raportu OOŚ zostały omówione w opracowaniu dotyczącym wykonywania raportów i przeprowadzania ocen oddziaływania na środowisko 49]). Zakres monitoringu określonego w DŚU powinien ściśle nawiązywać do uwarunkowań środowiskowych terenu, dla którego przeprowadzono ocenę oddziaływania. W ramach przeprowadzonych prognoz oceniane jest bowiem prawdopodobieństwo wystąpienia przekroczeń standardów jakości środowiska. Zakres monitoringu określony w DŚU ma również na celu weryfikację, czy środki minimalizujące zaproponowane w raporcie OOŚ będą spełniały swoją funkcję, co oznacza, że dzięki ich zastosowaniu zachowane zostaną standardy jakości środowiska. Decyzja ustalająca kierunki i termin rekultywacji gruntów Zgodnie z art. 22 ust. 1 Ustawy o ochronie gruntów decyzja rekultywacyjna powinna zawierać informację o stopniu ograniczenia lub utraty wartości użytkowych gruntów określonym na podstawie dwóch odrębnych opinii rzeczoznawców. Ustawa nie wskazuje bezpośrednio konieczności prowadzenia monitoringu stanu środowiska, jednakże w celu rzetelnej oceny stanu początkowego powierzchni terenu niezbędne jest przeprowadzenie stosownych badań, takich jak m.in. oznaczenie jakości gleby, inwentaryzacja geodezyjna ukształtowania terenu, pomiary geotechniczne, inwentaryzacja istniejącej infrastruktury. Szczegóły dotyczące opracowania planu badań określających stan gruntów opisano w dalszych rozdziałach, natomiast szczegóły dotyczące pozostałych badań zalecanych w związku z pracami rekultywacyjnymi zamieszczono w opracowaniu Wytyczne dotyczące rekultywacji terenu.

Decyzja uzgadniająca warunki przeprowadzenia działań naprawczych Uzyskanie ww. decyzji jest wymagane w przypadku wystąpienia szkody, która nastąpiła po 30 kwietnia 2007 r. w środowisku w gatunkach chronionych, chronionych siedliskach przyrodniczych, w wodach lub w powierzchni ziemi. Postępowanie mające na celu wydanie ww. decyzji może nastąpić na każdym etapie prowadzenia prac związanych z pozyskaniem gazu ze skał łupkowych. W przypadku stwierdzenia szkody w środowisku może mieć również zastosowanie przed rozpoczęciem prac. Zgodnie z art. 9 Ustawy szkodowej podmiot korzystający ze środowiska ma obowiązek podjęcia działań zapobiegawczych już w przypadku zaistnienia bezpośredniego zagrożenia szkodą. Jeśli mimo przeprowadzenia działań zapobiegawczych szkoda nastąpiła, zgodnie z art. 11 w zw. z art. 7 sprawca ma obowiązek natychmiastowego zgłoszenia tego faktu RDOŚ oraz wojewódzkiemu inspektorowi ochrony środowiska. W związku z art. 13 ust. 2 przedmiotowej ustawy podmiot korzystający ze środowiska we wniosku o uzgodnienie warunków przeprowadzenia działań naprawczych przedstawia informację na temat stanu początkowego i aktualnego na danym terenie, a następnie planowany zakres i sposób przeprowadzenia działań naprawczych. RDOŚ w oparciu o informacje zawarte w ww. wniosku, zgodnie z art. 13 ust. 3 Ustawy szkodowej, wydaje decyzję określającą m.in. stan, do jakiego ma zostać przywrócone środowisko, zakres i sposób przeprowadzenia działań naprawczych, termin rozpoczęcia i zakończenia działań naprawczych, sposób potwierdzenia osiągnięcia założonego efektu ekologicznego. Szczegóły dotyczące procedury i działań naprawczych w przypadku zaistnienia szkody w środowisku opisano w opracowaniu dotyczącym rekultywacji terenu [54]. Podsumowując, art. 13 Ustawy szkodowej wskazuje, że sprawca szkody jest zobowiązany do prowadzenia monitoringu stanu środowiska do czasu osiągnięcia stanu środowiska określonego w ww. decyzji. Decyzja ustalająca plan remediacji W stosunku do zanieczyszczeń historycznych, mających miejsce przed 30 kwietnia 2007 r., które spowodowały zanieczyszczenie powierzchni ziemi, mają zastosowanie przepisy art. 101–111 POŚ, a decyzją wymaganą w takim przypadku jest decyzja ustalająca plan remediacji. Zgodnie z art. 101l ust. 2 POŚ w przypadku stwierdzenia historycznego zanieczyszczenia (na terenie prowadzonych prac władający terenem przedkłada wniosek wraz z projektem planu remediacji w celu uzyskania decyzji ustalającej plan remediacji. Zawartość projektu planu powinna być zgodna z art. 101l ust. 3. POŚ. Na podstawie art. 101o ust. 2 przedmiotowej ustawy w decyzji skierowanej do władającego powierzchnią ziemi określony jest zakres udostępnienia przez niego powierzchni ziemi oraz plan remediacji. W planie remediacji powinny znajdować się m.in.:   

informacje o nazwach substancji powodujących ryzyko, wraz z wynikami badań zanieczyszczenia gleby i ziemi tymi substancjami, wykonanych przez laboratorium, o którym mowa w art. 147a ust. 1 pkt 1 lub ust. 1a (art. 101o ust. 2c POŚ), ocena występowania znaczącego zagrożenia dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska (art. 101o ust. 2d POŚ), sposób potwierdzenia przeprowadzenia remediacji oraz termin przedłożenia dokumentacji z jej przeprowadzenia, w tym wyników badań zanieczyszczenia gleby i ziemi wykonanych przez laboratorium, o którym mowa w art. 147a ust. 1 pkt 1 lub ust. 1a (ust. 2 pkt 2ePOŚ).

Z ww. zakresu planu remediacji, jak również z art. 101q ust. 1 POŚ, niezależnie od sposobu prowadzonej remediacji, wynika konieczność prowadzenia badań stanu środowiska. Decyzja – pozwolenie wodnoprawne 

Decyzja – pozwolenie wodnoprawne związane z poborem wód na potrzeby szczelinowania hydraulicznego

Pozwolenie wodnoprawne na pobór wód nakłada na użytkownika ujęcia m.in. obowiązki dotyczące monitoringu w postaci: prowadzenia rejestru ilości pobranej wody, okresowych badań jakości wód oraz pomiarów poziomu zwierciadła wód podziemnych (w przypadku ujęcia wód podziemnych). Pozwolenie wodnoprawne wydawane jest na podstawie operatu wodnoprawnego. W operacie wodnoprawnym dla ujęć wód podziemnych uwzględnione są wyniki badań hydrogeologicznych opisanych w dokumentacji hydrogeologicznej. W dokumencie tym, na podstawie analizy lokalnych uwarunkowań środowiskowych oraz charakteru zamierzonej działalności, wskazane są szczegóły dotyczące zakresu i częstotliwości badań wód. 

Decyzja – pozwolenie wodnoprawne związane z odprowadzaniem ścieków powstałych w związku z pozyskiwaniem gazu ze skał łupkowych bądź odprowadzaniem wód niezużytych na cele szczelinowania hydraulicznego

W kontekście procesu pozyskiwania gazu ze skał łupkowych pozwolenia wodnoprawne związane ze ściekami/oczyszczonymi płynami/niezużytymi wodami są wymagane w przypadkach: 

odprowadzania do ziemi ścieków opadowo-roztopowych ujętych w szczelne systemy kanalizacyjne, pochodzących z trwałych nawierzchni utwardzonych,



odprowadzania niezużytych wód niezawierających dodatków chemicznych, które zostały zgromadzone a nie wykorzystane na cele szczelinowania hydraulicznego,



odprowadzania do wód frakcji wodnej powstałej pozabiegowego (jeśli pozwalają na to przepisy PW).

oczyszczeniu

płynu

Decyzje te nakładają na przedsiębiorcę obowiązek prowadzenia badań monitoringowych jakości odprowadzanych ścieków/niezużytych wód /frakcji wodnej po oczyszczeniu płynu pozabiegowego. Zakres i sposób prowadzenia badań ustalony w ww. decyzjach jest przyjmowany na podstawie opracowanego operatu wodnoprawnego. Szczegóły dotyczące procedur pozyskania ww. pozwoleń zostały omówione w opracowaniu dotyczącym gospodarowania odpadami, ściekami i innymi płynami technologicznymi [55]. 

Decyzja – inne pozwolenie wodnoprawne

Innym pozwoleniem wodnoprawnym – poza pozwoleniami wodnoprawnymi na pobór wód oraz na odprowadzanie do wód lub do ziemi ścieków/frakcji wodnej po oczyszczeniu płynu pozabiegowego/wód niezużytych do szczelinowania hydraulicznego – związanym z procesem pozyskiwania gazu z łupków jest pozwolenie na odprowadzenie ścieków przemysłowych zawierających substancje szczególnie szkodliwe dla środowiska wodnego, do urządzeń kanalizacyjnych innych podmiotów. Pozwolenie takie będzie wymagane w przypadku zaklasyfikowania jako ścieki przemysłowe frakcji wodnej powstałej po oczyszczeniu płynu pozabiegowego – jeśli spełnione zostaną warunki wskazane w PW.

W decyzji wodnoprawnej na odprowadzenie ścieków przemysłowych zawierających substancje szczególnie szkodliwe dla środowiska wodnego do urządzeń kanalizacyjnych innych podmiotów znajdują się zapisy dotyczące m.in. zakresu i sposobu prowadzenia przez przedsiębiorcę badań jakości ścieków przemysłowych. Szczegóły dotyczące procedur pozyskania przedmiotowego pozwolenia wodnoprawnego zostały przedstawione w opracowaniu dotyczącym gospodarowania odpadami, ściekami i innymi płynami technologicznymi [55]. Decyzja o dopuszczalnym poziomie hałasu W decyzji są określone wymagania mające na celu nieprzekraczanie poza zakładem dopuszczalnych poziomów hałasu. Zgodnie z art. 115a ust. 1 POŚ w przypadku stwierdzenia przez organ ochrony środowiska przekraczania dopuszczalnych poziomów hałasu poza zakładem w wyniku działalności zakładu, na podstawie pomiarów własnych, pomiarów dokonanych przez wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska lub pomiarów podmiotu obowiązanego do ich prowadzenia, organ ten wydaje decyzję o dopuszczalnym poziomie hałasu. Za przekroczenie dopuszczalnego poziomu hałasu uważa się przekroczenie wskaźnika hałasu LAeq D lub LAeq N. Normy zostały opisane w Rozporządzeniu w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu. Zgodnie z art. 115a ust. 4 POŚ w przedmiotowej decyzji mogą być określone wymagania, które mają na celu nieprzekraczanie poza zakładem dopuszczalnych poziomów hałasu (m.in. rozkład czasu pracy źródeł hałasu dla całej doby, zakres, sposób i częstotliwość prowadzenia pomiarów poziomu hałasu) Decyzja - pozwolenie na wprowadzanie gazów i pyłów do środowiska Zgodnie z art. 147 POŚ prowadzący instalację oraz użytkownik urządzenia są obowiązani do okresowych pomiarów wielkości emisji oraz do ciągłych pomiarów wielkości emisji w razie wprowadzania do środowiska znacznych ilości substancji lub energii. Zakres obowiązku prowadzenia pomiarów, o których mowa powyżej, może być związany z parametrami charakteryzującymi wydajność lub moc instalacji albo urządzenia. Zgodnie z art. 220 ust. 1 POŚ wprowadzanie do powietrza gazów lub pyłów z instalacji wymaga pozwolenia, z zastrzeżeniem ust. 2, który mówi o instalacjach niewymagających pozwolenia. Rozporządzenie w sprawie przypadków, w których wprowadzanie gazów do powietrza z instalacji nie wymaga pozwolenia, wskazuje, w jakich sytuacjach nie występuje obowiązek uzyskania pozwolenia na emisję. W takim wypadku przedsiębiorca dokonuje zgłoszenia instalacji niewymagającej uzyskania pozwolenia na emisję pyłów i gazów do powietrza. Obowiązek zgłoszenia instalacji do organu wynika z art. 153 POŚ oraz Rozporządzenia w sprawie instalacji wymagającej zgłoszenia oraz Rozporządzenia w sprawie instalacji niewymagającej pozwolenia. Organem, do którego należy zgłosić instalację, która nie wymaga pozwolenia, może być:  marszałek województwa (dotyczy zakładów, na których terenie zlokalizowana jest instalacja mogąca zawsze znacząco oddziaływać na środowisko),  regionalny dyrektor ochrony środowiska (instalacje na terenach zamkniętych) lub  starosta (dla pozostałych instalacji). Szczegóły dotyczące zawartości dokumentacji wymaganej do ww. zgłoszenia określa art. 152 POŚ. W przypadku działalności związanej z pozyskiwaniem gazu ze skał łupkowych może mieć zastosowanie § 1 ust. 2 pkt 3 Rozporządzenia w sprawie rodzajów instalacji, których

eksploatacja wymaga zgłoszenia, tj. „instalacja stosowana wyłącznie do badania, rozwoju lub testowania nowych produktów lub procesów technologicznych przez okres nie dłuższy niż dwa lata”. Instalacją tą jest instalacja związana z zabiegiem stymulacji złoża i testów złożowych. Źródłem zanieczyszczeń podczas zabiegu stymulacji złoża będą w tym wypadku pompy wysokociśnieniowe. Zarówno w dokumentacji dotyczącej uzyskania pozwolenia, jak i dotyczącej zgłoszenia dokonuje się obliczeń emisji do powietrza na podstawie parametrów technologicznych zgłaszanych instalacji. Obliczenia emisji zgodnie z definicją określoną w POŚ są pomiarem stanu środowiska. Na podstawie obliczeń emisji do powietrza uzyskiwane są dane wejściowe do obliczeń dyspersji zanieczyszczeń w atmosferze. Wykonuje się je w celu sprawdzenia, czy w otoczeniu instalacji dotrzymane są poziomy odniesienia substancji w powietrzu. Decyzja zatwierdzająca program gospodarki odpadami wydobywczymi Zgodnie z art. 11 UoOW przedsiębiorca wytwarzający odpady wydobywcze ma obowiązek uzyskać decyzję zatwierdzającą program gospodarowania odpadami wydobywczymi. Szczegóły dotyczące charakterystyki odpadów oraz zakresu dokumentów wymaganych dla uzyskania decyzji w zakresie gospodarowania i wytwarzania odpadów zostały omówione w opracowaniu dotyczącym gospodarowania odpadami, ściekami i innymi płynami technologicznymi [55]. Posiadacz odpadów ma obowiązek prowadzenia na bieżąco ilościowej i jakościowej ewidencji odpadów zgodnie z zasadami określonymi w art. 66 UoO. Ewidencję odpadów prowadzić należy z zastosowaniem dokumentów w postaci kart przekazania odpadów oraz kart ewidencji odpadów (art. 67 ust. 1 pkt 1a) i b). Wytwórca zobowiązany do prowadzenia ewidencji odpadów jest obowiązany sporządzać roczne sprawozdania o wytwarzanych odpadach i o gospodarowaniu nimi, które należy przedkładać marszałkowi województwa właściwemu ze względu na miejsce wytwarzania odpadów (w tym przypadku miejsce wytwarzania odpadów jest tożsame z miejscem prowadzenia prac poszukiwawczych/rozpoznawczych/wydobywczych gazu z łupków). Decyzja – pozwolenie na wytwarzanie odpadów Zgodnie z art. 180a POŚ, jeżeli przedsiębiorca w wyniku eksploatacji instalacji zakłada wytwarzanie odpadów niebezpiecznych w ilości > 1 Mg/rok lub odpadów innych niż niebezpieczne w ilości > 5000 Mg/rok, wymagane jest uzyskanie pozwolenia na wytwarzanie odpadów. Pozwolenie nie jest wymagane w przypadku wytwarzania odpadów w instalacji w ilościach mniejszych niż wskazane powyżej oraz w przypadku wytwarzania ich poza instalacją (definicję instalacji przedstawiono na początku opracowania). Szczegóły dotyczące charakterystyki odpadów oraz zakresu dokumentów wymaganych dla uzyskania decyzji w zakresie gospodarowania i wytwarzania odpadów zostały omówione w opracowaniu dotyczącym gospodarowania odpadami, ściekami i innymi płynami technologicznymi [55]. Obowiązek prowadzenia ewidencji dotyczy zarówno odpadów, dla których istnieje obowiązek uzyskania decyzji na ich wytwarzanie, jak i odpadów, których wytwarzanie nie wymaga uzyskania decyzji. Dla odpadów wytworzonych na mocy decyzji wydanej na podstawie art. 180a POŚ, jak też odpadów, które zostały wytworzone, a nie wymagały uzyskania pozwolenia, przedsiębiorca

jest zobowiązany sporządzać roczne sprawozdania o wytwarzanych odpadach i o gospodarowaniu nimi, które należy przedkładać marszałkowi województwa właściwemu ze względu na miejsce wytwarzania odpadów (w tym przypadku miejsce wytwarzania odpadów jest tożsame z miejscem prowadzenia prac poszukiwawczych/ rozpoznawczych/ wydobywczych gazu z łupków) Decyzja zatwierdzająca plan ruchu zakładu Zgodnie z załącznikami: nr 6 pkt 10 i 18 (dotyczy ZWRG – w fazie poszukiwawczorozpoznawczej) i nr 3 pkt 25 (dotyczy ZG – w fazie wydobywczej) Rozporządzenia o planach ruchu przedsiębiorca zobowiązany jest do wskazania uwarunkowań dotyczących ochrony środowiska. Szczególnie uwzględnić należy zamierzenia w zakresie: 1. ochrony powierzchni, 2. rekultywacji gruntów po robotach geologicznych, 3. gospodarki odpadami, 4. gospodarki wodno-ściekowej, ochrony wód podziemnych i powierzchniowych, 5. ochrony powietrza przed zanieczyszczeniem (urządzenia ochrony powietrza, zamierzenia w zakresie ograniczenia emisji substancji wprowadzanych do powietrza w sposób zorganizowany i niezorganizowany), 6. ochrony przed hałasem i wibracjami przenikającymi do środowiska (urządzenia ochronne, zamierzenia w zakresie ograniczenia hałasu i wibracji przenikających do środowiska), 7. przechowywania substancji toksycznych oraz źródeł promieniowania jonizującego: naturalnego i sztucznego. Projekt robót geologicznych Zgodnie z art. 79 PGiG planowane roboty geologiczne są wykonywane na podstawie projektu robót geologicznych. Aktem wykonawczym określającym wymogi, jakie musi spełnić PRG, jest Rozporządzenie o sporządzaniu PRG. Zgodnie z § 1 ust. 2 pkt 4 lit. g ww. rozporządzenia projekt powinien wskazywać zakres obserwacji i badań terenowych prowadzonych w czasie wykonywanych robót geologicznych polegających na wierceniu czy wykonywaniu zabiegów intensyfikacyjnych. Informacje na temat prowadzenia monitoringu technicznego dotyczących struktur geologicznych przedstawiono w podrozdziale 4.1.

Zgodnie z art. 8 oraz 9 Ustawy OOŚ, ale również zgodnie z art. 2 i 3 Ustawy DIP przedsiębiorca może wystąpić do urzędu gminy, starostwa, GDOŚ, WIOŚ, RZGW z prośbą o udostępnienie dokumentacji środowiskowej (KIP, Raporty OOŚ, raporty z monitoringu, pozwolenia wodnoprawne, decyzje o rekultywacji, decyzje o działaniach naprawczych itp.) opracowanej dla różnych inwestycji (drogi, koleje, farmy wiatrowe) w celu sprawdzenia, czy na analizowanym terenie nie jest/nie był prowadzony monitoring stanu środowiska. Na tej podstawie przedsiębiorca zdobywa wiedzę o terenie w oparciu o dotychczasowe badania. Wiedza może być szczególnie przydatna do opracowania programu badań/monitoringu. 2.3.2. Badania wymagane wewnętrznymi procedurami przedsiębiorców Dobrą praktyką stosowaną przez przedsiębiorców jest prowadzenie monitoringu elementów środowiska i emisji związanych z prowadzeniem działalności niezależnie od wymogów nałożonych decyzjami administracyjnymi.

Jak wynika z przeprowadzonych szczegółowych wywiadów z przedsiębiorcami, ich wewnętrzne procedury weryfikacji stanu środowiska i emisji na różnych etapach prowadzonej działalności są niejednokrotnie ostrzejsze niż wymagania nałożone odpowiednimi decyzjami. Prowadzenie badań stanu środowiska oraz infrastruktury według określonych, wypracowanych standardów jest zabezpieczeniem dla przedsiębiorcy przed ewentualnymi roszczeniami ze strony właścicieli działek, pobliskich mieszkańców oraz organów administracji. Aby ocenić elementy środowiska oraz emisje, które będą wymagały monitoringu, przedsiębiorcy przeprowadzają analizy uwarunkowań środowiskowych dla całego obszaru koncesji. Opis prowadzonych analiz oraz podejścia do opracowania na ich podstawie programu badań/monitoringu zostały przedstawione w podrozdziałach 3.1. i 3.2 jako przykład dobrych praktyk stosowanych przez przedsiębiorców. Analizy uwarunkowań środowiskowych wykonywane przez przedsiębiorcę dla obszaru pozyskanej koncesji przed stworzeniem programu badań/monitoringu mają na celu dostosowanie następnych etapów do wymogów/ograniczeń prowadzenia działalności wskazanych w koncesji oraz określenia ryzyka środowiskowego związanego z wyborem konkretnej lokalizacji. Na podstawie rzetelnie przeprowadzonych analiz przedsiębiorca może przygotować realny harmonogram dalszych działań, jak też opracować program badań/monitoringu adekwatny do terenu prowadzonych prac. Raporty z monitoringów, Raporty OOŚ oraz decyzje administracyjne pozyskane na cele przygotowania niniejszego opracowania posłużyły autorom do wskazania w rozdziałach 3 oraz 4 zaleceń dla opracowania programu badań/monitoringu oraz najlepszych stosowanych praktyk w zakresie prowadzenia monitoringu stanu środowiska w fazie poszukiwania, rozpoznawania i wydobywania gazu ze skał łupkowych.

3. Opracowanie programu badań/monitoringu środowiska

Dobrą praktyką, mającą szczególne znaczenie dla niniejszego opracowania, jest przygotowanie programu badań/monitoringu środowiska. W celu opracowania optymalnego programu konieczne jest określenie zakresu badań, adekwatnego do warunków środowiskowych obszaru, gdzie prowadzone będą działania inwestycyjne, oraz uwzględniającego realne zagrożenia dla środowiska wynikające z charakteru i skali prowadzonych prac. Wykonanie wstępnych analiz uwarunkowań środowiskowych obszaru prowadzonych prac może być pierwszym etapem opracowania programu. Opracowane metodyki badań/monitoringu środowiska powinny bazować na obowiązujących standardach prawnych, takich jak referencyjne metodyki badania stanu środowiska określone w rozporządzeniach wykonawczych POŚ oraz normach polskich, jak i uwzględniać opracowane inne metodyki badań środowiska (np. w ramach PMŚ). Zastosowanie takiego podejścia pozwoli na weryfikację uzyskanych wyników oraz ich porównanie z wynikami badań prowadzonych przez inne podmioty na określonym terenie. Struktura niniejszego rozdziału wygląda następująco:

3.1. Wstępne analizy uwarunkowań środowiskowych obszaru prowadzonych prac

3.2. Ogólne zalecenia dotyczące opracowania programu badań/monitoringu

3.1. Wstępne analizy uwarunkowań środowiskowych obszaru prowadzonych prac W zależności od fazy, w której przystępuje się do procesu inwestycyjnego, stan wiedzy na temat obszaru planowanej działalności jest zróżnicowany. Aby opracować program badań/monitoringu dla konkretnej lokalizacji wiertni adekwatny do uwarunkowań terenowych, prowadzena jest analiza zastanej sytuacji prawnej oraz środowiskowej obszaru. Na jej podstawie można ocenić:     

jakie informacje na temat terenu oraz z jakich źródeł są możliwe do pozyskania jakie analizy będą pomocne w ocenie uwarunkowań, jakie badania terenowe należy dodatkowo przeprowadzić, jakie pozwolenia lub decyzje administracyjne należy uzyskać i ile czasu to potrwa, jakie ryzyka dla harmonogramu działań operacyjnych wynikają z charakterystyki obszaru.

Wybór lokalizacji obszaru wiertni rozpoczyna się od przeprowadzenia wstępnych analiz uwarunkowań środowiskowych. W pierwszej kolejności dokonuje się eliminacji obszarów, na których prowadzenie prac będzie niemożliwe ze względu na wymagania określone w koncesji (np. zakaz prowadzenia działań na terenie obszarów Natura 2000, parków narodowych itp.), ze względu na wymogi techniczne i bezpieczeństwa określone m.in. w art. 44 Rozporządzenia otworowego, z braku dostępności terenu (tereny zabudowane, infrastruktura). Powyższe analizy można oprzeć na analizach przestrzennych danych ogólnodostępnych. Na kolejnym etapie wyboru lokalizacji prowadzona jest analiza ryzyka uwarunkowań środowiskowych, społeczno-gospodarczych oraz infrastrukturalnych dla obszarów wrażliwych, na których istnieją pewne warunki realizacji przedsięwzięcia.

Uwarunkowania środowiskowe, społeczno-gospodarcze oraz infrastrukturalne zidentyfikowanych obszarów wrażliwych mogą powodować, że w ramach procesu inwestycyjnego przedsiębiorca będzie musiał się wykazać dodatkowym zaangażowaniem zarówno czasowym, jak i finansowym. Realizacja działań inwestycyjnych na tych obszarach wiąże się bowiem z koniecznością pozyskania dodatkowych decyzji i prowadzenia dodatkowych badań, co wydłuża proces inwestycyjny oraz podnosi koszty. Przeprowadzanie tego typu analiz na odpowiednio wczesnym etapie jest korzystne zarówno ze względów środowiskowych, jak i biznesowych. Na Schemacie 2 przedstawiono główne sfery, dla których zaleca się przeprowadzenie ww. analiz, natomiast na Schemacie 3 przedstawiono, jak istotne znaczenie, szczególnie dla fazy poszukiwania i rozpoznawania złóż węglowodorów, ma identyfikacja obszarów wrażliwych.

Schemat 2. Główne sfery, dla jakich zaleca się przeprowadzenie analiz uwarunkowań środowiskowych

Schemat 3. Ocena występowania obszarów wrażliwych dla etapu poszukiwania

OBSZARY WRAŻLIWE (art. 63 Ustawy OOŚ) NIE STWIERDZONO

STWIERDZONO

Obszary morskie Realizacja prac poszukiwawczorozpoznawczych prowadzona bez dodatkowych pozwoleń

Obszary chronione (UoOP)

środowiskowych, zgodnie DŚU

z wymaganiami określonymi w planie ruchu

Chronione zbiorniki wód śródlądowych

Strefy ochronne ujęć wód

Pozwolenie Dobra kultury

na prowadzenie badań archeologicznych

Obszary ochrony akustycznej

DoDPH

Schemat 3 obrazuje sytuację, gdy w przypadku niestwierdzenia obszarów wrażliwych występujących w terenie, na którym planowane jest przedsięwzięcie, i w terenie jego oddziaływania przedsiębiorca może realizować prace poszukiwawczo-rozpoznawcze w oparciu o przepisy PGiG, PB, PW i UoO. W takim przypadku ilość decyzji administracyjnych może być mniejsza. Schemat przedstawia również decyzje, których pozyskanie należy mieć na uwadze dla fazy poszukiwania i rozpoznawania. Dla fazy wydobywania uzyskanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach w przypadku planowanego progu wydobycia określonego w § 2 ust. 1 pkt 24 Rozporządzenia OOŚ jest obligatoryjne, zatem analiza obszarów wrażliwych będzie miała znaczenie w kontekście opracowania dokumentacji środowiskowej wymaganej do uzyskania DŚU (szczegóły dotyczące postępowań i dokumentacji wymaganej do uzyskania DŚU omówiono w opracowaniu dotyczącym wykonywania raportów i przeprowadzania ocen oddziaływania na środowisko [53]. Przed ostatecznym wyborem działki pod budowę wiertni przedsiębiorca może wykonać badania. Mają one za zadanie zbadanie stanu środowiska wybranej lokalizacji na podstawie przeprowadzonych badań terenowych (np. sozologicznych) z uwzględnieniem analiz przeprowadzonych wcześniej oraz identyfikacji czynników i uwarunkowań zewnętrznych mających wpływ na planowaną działalność. W ramach tej analizy bardziej szczegółowo można również ocenić możliwości zaopatrzenia w wodę i energię oraz określić inne uwarunkowania w oparciu o kontakt z właściwymi zarządcami infrastruktury (m.in. gazowej, sieci energetycznej).

Praktyką stosowaną przez przedsiębiorców jest zbadanie stanu środowiska na wybranej działce przed podpisaniem z właścicielem działki umowy o dzierżawę. Takie działanie daje możliwość negocjacji warunków umowy z właścicielem oraz pozwala uniknąć nieprzewidzianych nakładów czasowych i finansowych związanych m.in. z koniecznością naprawy szkody w środowisku lub przeprowadzenia remediacji. Badania wykonane na wstępnym etapie inwestycji, a obejmujące relatywny do charakterystyki obszaru zakres, odgrywają rolę badań stanu początkowego. Dlatego też bardzo istotne jest, przed określeniem zakresu tych badań, właściwe rozpoznanie terenu na podstawie materiałów archiwalnych i wizji terenowych wykonanych na etapie analizy uwarunkowań środowiskowych. Szczegóły dotyczące rodzajów i celu wykonywanych analiz uwarunkowań środowiskowych w podziale na poszczególne elementy środowiska i emisje zostały omówione w rozdziale 4. Analizy pozwalają jednocześnie opracować założenia do programu badań/monitoringu oraz określić zakres badań w planowanych seriach monitoringowych. Niezależnie od tego, czy monitoring będzie wymagany decyzjami administracyjnymi czy też będzie prowadzony zgodnie z wewnętrznymi wymogami przedsiębiorcy, program badań/monitoringu powinien być ściśle przystosowany do charakterystyki oraz skali prowadzonych działań/operacji, a zakres analiz – dostosowany do charakteru terenu określonego na etapie analiz uwarunkowań środowiskowych czy też na etapie oceny oddziaływania inwestycji na środowisko. W Tabeli 5 przedstawiono główne etapy, na których prowadzona jest ocena stanu środowiska, z uwzględnieniem wstępnych analiz uwarunkowań środowiskowych oraz decyzji, które mogą określać warunki prowadzenia badań na poszczególnych etapach procesu inwestycyjnego.

Tabela 5. Rodzaj analiz oraz badań prowadzonych w poszczególnych fazach procesu inwestycyjnego

FAZA POSZUKIWANIA I ROZPOZNAWANIA

ETAPY

RODZAJ ANALIZY/OCENY

SERIE POMIAROWE

DECYZJE/OPRACOWANIA MOGĄCE OKREŚLAĆ WARUNKI PROWADZENIA BADAŃ/KONTROLI PROCESÓW

Koncesja poszukiwawczorozpoznawcza

Eliminacja obszarów zakazanych w koncesji

Po uzyskaniu koncesji

Przed pracami

Decyzja zatwierdzająca projekt robót geologicznych w przypadku badań wykonywanych przy użyciu środków strzałowych (w tym ewentualne postanowienie dotyczące. obszaru Natura 2000)

Badania sejsmiczne

Analiza ryzyka

Przed wyborem lokalizacji Wybór lokalizacji

Na podstawie dokonanych analiz określenie rodzaju decyzji, które należy uzyskać, z uwzględnieniem harmonogramu prac na dalszych etapach Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach Decyzja o kierunkach rekultywacji

Przygotowanie terenu przed rozpoczęciem wykonywania otworów wiertniczych

Ocena stanu środowiska na etapie przygotowania terenu i infrastruktury

Przed pracami (stan początkowy) W trakcie prac

Decyzja ustalająca plan remediacji (jeśli stwierdzono zanieczyszczenie datowane przed 30 kwietnia 2007 r.) Decyzja o działaniach naprawczych (jeśli stwierdzono zanieczyszczenie datowane po 30 kwietnia 2007 r.)

Wykonywanie otworów wiertniczych

Ocena stanu środowiska (badanie emisji) na etapie wiercenia otworów

W trakcie wiercenia

Decyzja zatwierdzająca plan ruchu zakładu Decyzja zatwierdzająca program

Po wierceniu Zabiegi intensyfikacyjne

Testowanie otworu

Ocena stanu środowiska (badanie emisji) na etapie zabiegów intensyfikacyjnych

W trakcie prac

Ocena stanu środowiska (badanie emisji) na etapie testowania otworu

W trakcie testowania

Przed rekultywacją

ETAPY

RODZAJ ANALIZY/OCENY

SERIE POMIAROWE

Koncesja na wydobywanie/decyzja inwestycyjna

Analiza ryzyka z uwzględnieniem istniejących dokumentacji, raportów OOŚ, KIP, koncesji poszukiwawczorozpoznawczej itp.

Rekultywacja

Decyzja pozwolenie na wytwarzanie odpadów Decyzja o dopuszczalnym poziomie hałasu (wydana wskutek wydarzeń incydentalnych)

Ocena stanu środowiska na etapie likwidacji i rekultywacji gruntu

Likwidacja

gospodarowania odpadami wydobywczymi

Po rekultywacji

Decyzja pozwolenie na wprowadzanie gazów i pyłów do środowiska/Zgłoszenie instalacji niewymagającej pozwolenia Decyzja o kierunku rekultywacji Decyzja szkodowa

FAZA WYDOBYWANIA

Przygotowanie terenu przed rozpoczęciem wykonywania otworów wiertniczych Przygotowanie infrastruktury przed rozpoczęciem wykonywania otworów wiertniczych Wykonywanie otworów wiertniczych

Na podstawie dokonanych analiz określenie rodzaju decyzji, które należy uzyskać, z uwzględnieniem harmonogramu prac na dalszych etapach

Ocena stanu na etapie przygotowania terenu uwzględniająca w szczególności oddziaływania skumulowane

Przed pracami

Ocena stanu na etapie wiercenia otworów pionowych i poziomych

W czasie prac

Ocena stanu na etapie zabiegów intensyfikacyjnych

DECYZJE MOGĄCE OKREŚLAĆ WARUNKI PROWADZENIA BADAŃ/KONTROLI PROCESÓW

Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach Decyzja pozwolenie wodnoprawne Decyzja pozwolenie na wytwarzanie odpadów

Przed pracami W czasie prac

Decyzja zatwierdzająca program gospodarowania odpadami wydobywczymi Decyzja pozwolenie na wprowadzanie gazów i pyłów do środowiska/Zgłoszenie instalacji niewymagającej pozwolenia/pozwolenie zintegrowane

Zabiegi intensyfikacyjne

Ocena stanu na etapie przygotowania infrastruktury

W trakcie prac

Decyzja pozwolenie na odprowadzenie gazów i pyłów do środowiska/Zgłoszenie instalacji Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach

Eksploatacja złoża

Likwidacja Rekultywacja

Ocena stanu na etapie eksploatacji złoża

Ocena stanu na etapie likwidacji i rekultywacji gruntu

W trakcie prac

Przed rekultywacją

Decyzja o kierunku częściowej rekultywacji terenu Decyzja plan ruchu likwidacji zakładu górniczego Decyzja o kierunku rekultywacji

Po rekultywacji

Decyzja stwierdzająca zakończenie rekultywacji

W ramach prowadzonych analiz środowiskowych oraz oceny oddziaływania na środowisko szczególną uwagę w kontekście przygotowania zakresu badań monitoringowych należy poświęcić zagadnieniom, dla których trudno było jednoznacznie określić zagrożenia związane z procesem inwestycyjnym. Podobnie monitoring powinien ujmować w szczególności te procesy, dla których wprowadza się rozwiązania innowacyjne, których oddziaływań nie monitorowano wcześniej, zatem nie są jednoznacznie zidentyfikowane.

Załączniki 3A i 3B wskazują autorski pakiet badań monitoringowych, jakie mogą być prowadzone odpowiednio w fazie poszukiwania, rozpoznawania i wydobywania, na każdym z etapów procesu inwestycyjnego. Tabele opracowano na podstawie wszystkich pozyskanych źródeł informacji. W zależności od fazy procesu inwestycyjnego zmienia się również zakres i skala prowadzonych badań. Ze względu na charakter prowadzonych prac inwestycyjnych i rodzaj oddziaływań monitoring powinien być prowadzony w różnych cyklach tych działań – może być prowadzony przed, w trakcie lub po ww. działaniach. Szczegóły dotyczące założeń, które wskazują na konieczność monitorowania oddziaływań w różnych cyklach, przedstawiono w rozdziale 4 w odniesieniu do poszczególnych elementów środowiska i oddziaływań. Szerszy opis zagrożeń dla środowiska związanych z prowadzeniem działań operacyjnych i wynikająca z nich konieczność prowadzenia monitoringu środowiska zostały opisane w opracowaniach dotyczących przeglądu rozwiązań minimalizujących wpływ na środowisko, wykonywania raportów i przeprowadzania ocen oddziaływania na środowisko oraz rekultywacji terenu [52-54]. 3.2. Ogólne zalecenia dotyczące opracowania programu badań/monitoringu Opracowanie programu badań/monitoringu nie jest wymogiem prawnym. Może być opracowaniem wewnętrznym podmiotu wykonującego/zlecającego wykonanie badań/monitoringu. Natomiast odpowiednie zaplanowanie działań, jak też wskazanie potencjalnych zagrożeń i ograniczeń w zagospodarowaniu terenu ułatwi podmiotowi prowadzącemu badania/monitoring kontrolę jakości prowadzenia prac i zgodności z obowiązującymi wymaganiami prawnymi. Kluczowe zalecenia dotyczące opracowania programu badań/monitoringu: 

W celu stworzenia optymalnego programu badań/monitoringu zaleca się przeanalizować uwarunkowania środowiskowe terenu prac i na ich podstawie określić elementy środowiska, emisji, które należy zbadać na różnych etapach.



W zależności od rodzaju i skali prowadzonej działalności, ale również mając na względzie czytelność wyników monitoringu, zaleca się zastosowanie innego podejścia do oceny uwarunkowań środowiskowych dla działalności poszukiwawczorozpoznawczej oraz dla działalności wydobywczej.



Zaleca się aby program badań/monitoringu oprócz standardowych procedur postępowania przedstawiał również sposób postępowania w sytuacjach awaryjnych.

Proponowane ogólne podejście do opracowania programu badań/monitoringu przedstawiono na schemacie 4.

Schemat 4. Podejście do opracowania programu badań

•

Określenie fazy (poszukiwanie i rozpoznawanie, wydobywanie)

SKALA?

•

Określenie ilości planowanych wiertni, ich położenia i uwarunkowań środowiskowych

GDZIE?

•

Określenie, z czego wynika konieczność prowadzenia monitoringu/badań (decyzje administracyjne, wewnętrzne procedury)

•

Informacja o wymaganiach, jakie powinien spełniać wykonawca badań (jakie ma uprawnienia i akredytacje)

•

Informacja o etapach, na jakich będą prowadzone badania (stan początkowy, budowa placu, wiercenie, zabiegi intensyfikacyjne, testowanie, likwidacja i rekultywacja) oraz cykle (przed, w trakcie, po) W przypadku kontynuacji prowadzonych już badań przedstawienie historii badań prowadzonych na analizowanym obszarze ze wskazaniem badań wynikających z decyzji administracyjnych i z procedur wewnętrznych

JAK?

• •

Wskazanie metodyki, zakresu wykonania badań Określenie sposobu raportowania

JAK DŁUGO?

•

Wskazanie okresu, przez jaki badania powinny być prowadzone

DLACZEGO?

KTO?

KIEDY?

Zaleca się, aby program badań/monitoringu ujmował w szczególności następujące zagadnienia: Część I ogólna 1. Informację o fazie procesu inwestycyjnego: a. poszukiwanie i rozpoznawanie b. wydobywanie

2. Informację o obszarze, na którym prowadzone będą prace: a. ilość monitorowanych zakładów b. uwarunkowania geograficzne i topograficzne oraz zagospodarowanie terenu 3. Elementy środowiska oraz oddziaływania objęte badaniami oraz monitoringiem wraz z wyjaśnieniem/uzasadnieniem, z jakich uwarunkowań wynika wybór poszczególnych elementów (opracowane na podstawie przeprowadzonych analiz uwarunkowań środowiskowych). 4. Określenie kluczowych założeń, podejścia metodycznego do etapów prowadzenia badań/monitoringu, z uwzględnieniem bezpieczeństwa i zarządzania jakością wykonywanych badań. Część II szczegółowa Część szczegółowa powinna zostać opracowana w podziale na elementy środowiska i oddziaływania. W części tej zaleca się opisać uprawnienia i akredytacje posiadane przez wykonawców prac, podstawy prawne wraz ze wskazaniem metodyk referencyjnych, plan prac, metodykę oraz zakres badań w odniesieniu do każdego objętego monitoringiem elementu środowiska i oddziaływania. Zaleca się, aby w części szczegółowej dla każdego elementu środowiska oraz emisji były przedstawione następujące treści: 1. Metodyka prowadzonych prac w odniesieniu do wymagań prawnych i wskazanych w nich metodyk referencyjnych: a. ustawy i ich akty wykonawcze b. normy polskie i zagraniczne 2. Kwalifikacje wykonawcy pomiarów: a. akredytacje b. uprawnienia 3. Planowane serie pomiarowe w zestawieniu: badany element – etap działalności wraz z określeniem i uzasadnieniem ich niezbędnej liczby w zależności od etapu inwestycji oraz czasu trwania niezbędnego do poboru miarodajnej liczby próbek, z uwzględnieniem takich czynników, jak np. zmienność źródła oddziaływania, zmienność warunków środowiskowych (np. meteorologicznych)). 4. Metodyka wyboru punktów pomiarowych, która zapewni reprezentatywność odzwierciedlającą zjawiska/procesy zachodzące w środowisku lub jego elemencie (odpowiedni dobór liczby prób (pomiarów)/ich lokalizacji/urządzeń mierniczych/parametrów pomiarowych), określenie głównych założeń dotyczących lokalizacji punktów pomiarowych na każdym etapie prowadzenia pomiarów, z odniesieniem do metodyk referencyjnych, jeśli takie występują. W tym lokalizacja punktów pomiarowych zlokalizowanych blisko przedsięwzięcia, niezbędnych do kalibracji danych wejściowych, np. do modelu obliczania zasięgu hałasu oraz punktów imisji zlokalizowanych na terenach ochrony akustycznej, koniecznych do bezpośredniej oceny faktycznego oddziaływania (wynik badań) oraz walidacji modelu obliczeniowego. 5. Sprzęt pomiarowy lub/i oprogramowanie do modelowania w odniesieniu do metodyk referencyjnych. 6. Identyfikacja potencjalnych sytuacji odbiegających od normy, w tym awaryjnych wynikających z prowadzonych operacji z uwzględnieniem możliwych zagrożeń, oraz wskazanie sposobów postępowania – planu poboru próbek (np. w przypadku awarii urządzeń zakładu i powstania niekontrolowanej emisji).

7. Sposób postępowania w przypadku braku możliwości pobrania próbek zgodnie z planem, wskazanie rozwiązań wariantowych. 8. Wskazanie ograniczeń związanych z metodyką poboru próbek w zależności od monitorowanego elementu środowiska. Część III raportowanie W programie monitoringu zaleca się wskazanie informacji na temat sposobu przedstawienia wyników badań i schematu prowadzenia, przekazywania i przechowywania raportów z pomiarów w terenie, raportów wynikowych cząstkowych (np. po każdej serii pomiarowej) oraz raportów sumarycznych (np. rocznych lub po zakończeniu działalności). W kolejnym rozdziale przedstawiono zalecenia dotyczące metodyki prowadzenia badań. Program badań/monitoringu zaleca się opracować bądź też zaktualizować w oparciu o wyniki badań przeprowadzonych dla stanu początkowego.

4. Opis

elementów środowiska oraz emisji – uwarunkowania prawne i wskazówki metodyczne

objętych

badaniami

W niniejszym rozdziale omówiono szczegóły dotyczące komponentów środowiska ze wskazaniem: 1) zaleceń do przeprowadzenia analizy uwarunkowań wskazujących na konieczność objęcia określonego komponentu badaniami – na tej podstawie opracowany może zostać, adekwatny do uwarunkowań środowiskowych, program badań/monitoringu; 2) etapów procesu inwestycyjnego, na których zaleca się prowadzenie monitoringu poszczególnych elementów oraz emisji ze wskazaniem zagrożeń wpływających na zasadność prowadzenia dalszych badań; 3) przepisów prawnych określających standardy jakości, jakich należy dotrzymać dla każdego z monitorowanych elementów; 4) metodyki prowadzenia monitoringu (w tym wytycznych co do lokalizacji punktów pomiarowych, metodyk referencyjnych (jeśli istnieją) wykonywania pomiarów oraz ich zakresu)1; 5) zaleceń dotyczących sposobu prezentacji wyników prowadzonych badań. W podrozdziałach 4.1–4.10 przedstawiono szczegółowy opis komponentów objętych badaniami w podziale na badania elementów środowiska oraz badania emisji energii i substancji do środowiska, zgodnie z następującą strukturą:

Badania elementów środowiska

Emisje energii i substancji do środowiska objęte monitoringiem

4.1. Struktury geologiczne

4.6. Emisja hałasu

4.2. Powierzchnia ziemi, gleba

4.7. Odpady

4.3. Wody podziemne i powierzchniowe

4.4. Bioróżnorodność

4.8. Ścieki opadowo-roztopowe oraz przemysłowe

4.9. Płyn pozabiegowy

4.5. Powietrze

Zakres, częstotliwość, określanie lokalizacji punktów pomiarowych mogą wynikać z metodyk referencyjnych wskazanych w aktach wykonawczych odnoszących się do konkretnych emisji 1

Zgodnie z art. 147 POŚ prowadzący instalację oraz użytkownik urządzenia są obowiązani do okresowych pomiarów wielkości emisji i pomiarów ilości pobieranej wody lub też ciągłych pomiarów wielkości emisji w razie wprowadzania do środowiska znacznych ilości substancji (S) lub energii (E). Zakres obowiązku prowadzenia pomiarów może być związany z parametrami charakteryzującymi wydajność lub moc instalacji albo urządzenia. Art. 147a POŚ wskazuje, że prowadzący instalację oraz użytkownik urządzenia są obowiązani zapewnić wykonanie pomiarów wielkości emisji lub innych warunków korzystania ze środowiska, w tym pobieranie próbek przez: 1) akredytowane laboratorium w rozumieniu ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności; 2) certyfikowane jednostki badawcze, o których mowa w art. 16 ust. 1 ustawy z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach. – w zakresie badań, do których wykonywania są obowiązani.

(np. emisja do powietrza, emisja hałasu oraz pomiary ilości pobieranej wody zostały określone w Rozporządzeniu w sprawie pomiarów wielkości emisji). W przypadku braku metodyk referencyjnych są one określane na podstawie norm, wytycznych, poradników, literatury oraz doświadczeń wykonawcy badań. Badania elementów środowiska 4.1. Struktury geologiczne W odniesieniu do analiz prowadzonych dla struktur geologicznych przyjęto następujące założenia:  

Rozpoznanie budowy geologicznej jest wymagane w dokumentacji technicznej (PRG i planu ruchu zakładu) zalecenia zostały przystosowane do zakresu wymaganego do sporządzenia dokumentacji środowiskowych koniecznych do uzyskania decyzji mogących określać warunki prowadzenia monitoringu środowiskowego. 4.1.1. Analiza struktur geologicznych

Analiza struktur geologicznych (załącznik 3A) jest pomocna w :   

określeniu ryzyka związanego z ewentualną migracją płynów złożowych oraz gazów do powierzchni ziemi oraz użytkowych poziomów wodonośnych, lokalizacji stref uskokowych i ich szczelności ocenie występowania kompleksów uszczelniających.

Analizy struktur geologicznych są prowadzone w opracowania następujących dokumentacji technicznych:

ramach

1) Projekt robót geologicznych na wykonanie planowanych otworów 2) Plan ruchu zakładu Analizy struktur geologicznych zaleca się prowadzić w ramach opracowania następujących dokumentacji technicznych i środowiskowych: 1) Karta informacyjna przedsięwzięcia oraz Raport OOŚ 2) Dokumentacja hydrogeologiczna ujęcia wód podziemnych oraz operat wodnoprawny na pobór wód podziemnych

Ryzyko migracji gazu ze struktur zlożowychmoże się pojawić w przypadku:  niewłaściwie dokonanej oceny uwarunkowań geologicznych, złożowych i przestrzennych,  nieprawidłowo wykonanych lub likwidowanych otworów wiertniczych,  utraty integralności odwiertów produkcyjnych.

tektonicznych,

4.1.2. Obowiązujące przepisy prawne Prowadzenie obserwacji i pomiarów głębokiej geologii jest wymogiem wynikającym z PGiG.

Aktami wykonawczymi regulującymi powyższe kwestie są: Rozporządzenie otworowe, Rozporządzenie w sprawie planów ruchu (Załącznik 3 pkt 19), Rozporządzenie o sporządzaniu PRG (§ 2 pkt 4) oraz Rozporządzenie w sprawie dokumentacji mierniczogeologicznej. Na cele niniejszego opracowania pomiary i obserwacje wymagane ww. rozporządzeniami, a odnoszące się ściśle do kontroli robót geologicznych, zostały określone jako badanie struktur geologicznych. Jego zakres jest określony w dokumentacjach technicznych (PRG, plan ruchu zakładu) przed rozpoczęciem robót geologicznych, a jego wyniki rejestrowane w dokumentacji mierniczo-geologicznej zakładu. Celem wykonywania tego typu pomiarów zgodnie z częścią V załącznika 1 do Rozporządzenia o dokumentacji mierniczo-geologicznej jest:  rejestracja elementów i zjawisk geologicznych oraz hydrogeologicznych w złożu i górotworze,  charakterystyka cech ilościowych i jakościowych oraz zjawisk zachodzących w złożu i górotworze,  rejestrowanie oraz prognozowanie zagrożeń ze strony górotworu. Na podstawie § 166 Rozporządzenia otworowego przedsiębiorca jest zobowiązany do prowadzenia obserwacji i pomiarów wpływu robót górniczych na powierzchnię oraz zmian stosunków wodnych i tła gazowego w powietrzu glebowym – w zakresie dostosowanym do możliwego oddziaływania zakładu górniczego na środowisko. Zgodnie z powyższym paragrafem wyniki okresowych i całkowitych obserwacji i pomiarów oznacza się na mapach specjalnych, sporządzonych na podkładzie mapy sytuacyjnowysokościowej powierzchni w granicach terenu górniczego. Pomiary pierwotnego tła gazowego w powietrzu glebowym, wykonywane przed rozpoczęciem robót geologicznych w zakresie poszukiwań ropy naftowej i gazu ziemnego oraz przed rozpoczęciem eksploatacji złoża, przechowuje się wraz z dokumentacją mierniczo-geologiczną.

4.1.3. Etapy prowadzenia obserwacji i pomiarów w procesie inwestycyjnym Określenie skali oraz rodzaju pomiarów i obserwacji zjawisk geologicznych, hydrogeologicznych oraz geologiczno-inżynierskich głębokiej geologii jest wymogiem technicznym uzależnionym od uwarunkowań geologicznych i ustalonych na etapie sporządzania projektu robót geologicznych oraz planu ruchu zakładu. Pomiary i obserwacje zjawisk geologicznych są prowadzone na etapie wiercenia oraz zabiegów intensyfikacyjnych w celu rejestracji zjawisk geologicznych oraz hydrogeologicznych występujących w złożu i górotworze. 4.1.4. Zakres prowadzonych badań Zakres pomiarów i badań dotyczących głębokiej geologii określany jest w zależności od uwarunkowań geologicznych. Pomiary mogą być wykonywane wraz z postępem wiercenia (tzw. LWD – Logging While Drilling) lub/i być wykonywane metodami geofizyki otworowej na kablu (tzw. WL – Wireline Logging). Pomiary te mają na celu kontrolę właściwego prowadzenia robót geologicznych i w przypadku wykrycia nieprawidłowości w postępie prowadzonych robót (wyniki są na bieżąco rejestrowane w laboratorium terenowym na terenie zakładu) nakierowanie dalszych prac na zgodne z celem określonym w dokumentacji technicznej. Szczególnie istotnym badaniem jest monitoring mikrosejsmiczny prowadzony z wykorzystaniem czujników umieszczonych w otworze, powierzchniowych linii geofonowych oraz czujników i sensorów zacementowanych w płytkich otworach. Monitoring ten może być prowadzony na etapie zabiegów intensyfikacyjnych. Szczególnie zasadne jest prowadzenia tego

typu monitoringu w skali obszaru i terenu górniczego w fazie wydobywczej, ze względu na skalę prowadzonych zabiegów intensyfikacyjnych.

Zasięg obserwacji zależy m.in. od:    

poziomu szumu na stanowiskach, energii zjawisk sejsmicznych, odległości między stanowiskami pomiarowymi a zjawiskami sejsmicznymi, czułości aparatury. 4.1.5. Prezentacja wyników i sprawozdawczość

Wyniki pomiarów i obserwacji prowadzonych na terenie zakładu zgodnie z wymogami PGiG są przechowywane razem z dokumentacją mierniczo-geologiczną zakładu, która jest przekazywana do Archiwum Dokumentacji Mierniczo-Geologicznej WUG po zakończeniu likwidacji ZG. Formę i zakres prowadzenia sprawozdawczości opisano w rozdziale 7.

4.2. Powierzchnia ziemi, gleba W odniesieniu do prowadzenia monitoringu powierzchni ziemi i gleby (płytkiej geologii) przyjęto następujące założenia  

Analiza uwarunkowań środowiskowych dotyczy różnych etapów procesu inwestycyjnego i odnosi się do różnych decyzji zawierających informacje o powierzchni ziemi. Nie wszystkie są decyzjami określonymi jako monitoringowe. Z uwagi na pierwsze założenie zalecenia dotyczące metodyki opracowane zostały na różnym stopniu szczegółowości: o ogólne ujęcie metod wykonywania badań geotechnicznych i geodezyjnych, badań kompakcji podglebia, kwestii dotyczących wyłączenia gruntu z produkcji rolnej/leśnej oraz procedur dotyczących postępowania w przypadku wystąpienia zanieczyszczenia gruntu (szczegóły dotyczące ww. zagadnień zostały omówione w opracowaniu dotyczącym rekultywacji terenu [54]), o szczegółowe ujęcie metod wykonywania badań jakości gleby i podglebia, monitoringu powietrza glebowego na każdym etapie prowadzonych prac ze wskazaniem metodyki prowadzenia ww. badań, o szczegółowy opis sposobu wykonania badań strefy aeracji oddzielającej pierwszy poziom wodonośny od powierzchni terenu. 4.2.1. Analiza uwarunkowań dotyczących powierzchni terenu

Analiza uwarunkowań dotycząca powierzchni terenu (Załącznik 3B) jest pomocna w określeniu: (1) wstępnych warunków geotechnicznych posadowienia obiektów zakładu, (2) konieczności wyłączenia gruntów z produkcji rolnej/leśnej, (3) potencjalnego zanieczyszczenia gleby (zidentyfikowanie szkody/zanieczyszczenia historycznego), (4) stanu jakości gleby w celu określenia jej stanu początkowego oraz po zakończeniu rekultywacji, (5) uwarunkowań gruntowo-wodnych w celu określenia środków minimalizujących potencjalne oddziaływanie na wody podziemne, (6) tła atmogeochemicznego dla prowadzenia monitoringu powietrza glebowego.

Oceny w odniesieniu do powierzchni ziemi są prowadzone w ramach opracowania następujących dokumentacji technicznych i środowiskowych: 1) Projekt robót geologicznych planowanych otworów/decyzja zatwierdzająca PRG 2) Plan ruchu zakładu/decyzja zatwierdzająca plan ruchu ZG/ZWRG 3) Projekt prac rekultywacyjnych/decyzja ustalająca kierunek rekultywacji 4) Dokumentacja geotechniczna dotycząca posadowienia obiektów budowlanych 5) KIP/Raport OOŚ/DŚU 6) Decyzja o wyłączeniu z produkcji gruntów rolnych lub leśnych

Zalecenia do programu badań/monitoringu w odniesieniu do powierzchni ziemi 1) Na podstawie przeprowadzonych ocen zaleca się określić założenia do badań stanu początkowego oraz wskazać kolejne serie badań monitoringowych. 2) Zaleca się wskazać punkty pomiarowe na podstawie określonych wstępnie potencjalnych ognisk zanieczyszczeń (na podstawie planu zagospodarowania zakładu). 3) Zaleca się, aby określić zakres monitorowanych parametrów na podstawie zagrożeń wynikających ze stosowanych technologii oraz rodzaju prowadzonych działań. 4) Zaleca się wskazać decyzje oraz dokumentacje, w których opracowane będą zalecenia dotyczące badań powierzchni ziemi, oraz te, w których uzasadnia się konieczność prowadzenia monitoringu powietrza glebowego (pomiary i obserwacje wynikające z PGiG m.in. art. 166 Rozporządzenia otworowego).

4.2.2. Obowiązujące przepisy prawne W niniejszym podrozdziale szczegółowo opisano:   

wymogi prawne dotyczące badania stanu jakości gleby i ziemi proponowane w ramach badań monitoringu środowiska, stosowane instrukcje do określania wartości użytkowej gleb mające zastosowanie w rekultywacji gruntu, praktyki odnoszące się do badań powietrza glebowego.

Dla określenia standardów jakości gleby i ziemi zastosowanie mają w polskim prawie przepisy wykonawcze POŚ. Rozporządzenie w sprawie standardów jakości gleby i ziemi wskazuje, że glebę lub ziemię uznaje się za zanieczyszczoną, gdy stężenie co najmniej jednej substancji wskazanej w załączniku do rozporządzenia przekracza wartość dopuszczalną, z zastrzeżeniem, że jeśli przekroczenie wartości dopuszczalnej stężenia

substancji w badanej glebie lub ziemi wynika z naturalnie wysokiej jej zawartości w środowisku, uważa się, że przekroczenie dopuszczalnej wartości nie nastąpiło2. W rozporządzeniu tym określono wartości dopuszczalne pierwiastków i związków chemicznych, uwzględniając m.in. aktualnie pełnioną i planowaną funkcję obszaru, wydzielając trzy grupy rodzaju gruntów:   

Grupa A – nieruchomości gruntowe chronione na podstawie przepisów PW oraz Ustawy o ochronie przyrody Grupa B – grunty użytków rolnych i leśnych, grunty zabudowane i zurbanizowane Grupa C – grunty terenów przemysłowych, kopalnianych i komunikacyjnych

W zależności od etapu prowadzenia badań gruntu standardy jakości mogą się odnosić do różnych grup rodzaju gruntów. Stan początkowy może być określany np. dla terenów rolniczych (Grupa B), podczas gdy badania gruntu prowadzone na etapach operacyjnych (teren przemysłowy) stanowią Grupę C. Bardzo istotną kwestią jest zapewnienie, aby po przeprowadzeniu rekultywacji standardy jakości gruntu odpowiadały standardom grupy, która jest zgodna z planowanym w przyszłości użytkowaniem terenu. Dobrą praktyką stosowaną przez przedsiębiorców jest ocena stanu gruntu według standardów dostosowanych do początkowego i ostatecznego planowanego użytkowania terenu.

Proponowany zakres poboru próbek gruntu oraz metodyka poboru zostały opisane w podrozdziałach 4.2.4– 4.2.6. W przypadku, gdy stwierdzono przekroczenia wartości granicznych wskazanych w ww. rozporządzeniu, władający terenem jest zobowiązany do przeprowadzenia działań naprawczych (decyzja szkodowa) lub jeśli stwierdzone zanieczyszczenie zostało określone jako historyczne, działań remediacyjnych (decyzja o planie remediacji). Szczegóły dotyczące obu procedur zostały omówione w opracowaniu dotyczącym rekultywacji terenu [54]: W przypadku wykonania badań stanu początkowego, czyli przed podpisaniem umowy o dzierżawę, przedsiębiorca może zrezygnować z prowadzenia dalszych prac na zanieczyszczonym terenie.

Zgodnie z art. 101 POŚ ochrona powierzchni ziemi polega na zachowaniu jak najlepszego stanu gleby poprzez zapobieganie: erozji wodnej lub wietrznej, spadkowi zawartości próchnicy glebowej, zagęszczaniu, przez co rozumie się wzrost gęstości objętościowej i zmniejszenie porowatości gleby, zasoleniu, działaniom powodującym zakwaszenie, zapobieganiu ruchom masowym ziemi i ich skutkom.

W 2016 r. planowane jest wdrożenie nowego rozporządzenia w sprawie oceny zanieczyszczenia powierzchni ziemi, w którym obecnie określone wartości progowe ulegną zaostrzeniu oraz przedstawiony będzie sposób poboru próbek uśrednionych. 2

Rekultywacja jako proces mający na celu przywrócenie biologicznej aktywności gleby oraz jej wartości użytkowych wymaga zastosowania odpowiednich rozwiązań technologicznych już na etapie budowy. W celu określenia wartości użytkowej gleby i podglebia wykonywane są badania agrochemiczne, w ramach których określana jest zawartość próchnicy oraz granulometria. Wskaźnikami decydującymi o urodzajności gleby są: odczyn oraz zasobność w przyswajalny fosfor, potas i magnez. Analizy próbek pobranej gleby mogą być wykonywane w okręgowych stacjach rolniczych. Na podstawie wyników badań określane są potrzeby związane z koniecznością nawożenia. Metodyka poboru próbek gleb do tego rodzaju badań jest określona przez instrukcje przekazane przez OSChR. Klasyfikacja gleby następuje zgodnie z Zaleceniami nawozowym [50]. W polskim ustawodawstwie nie ma przepisów określających standardy dopuszczalnych stężeń gazów w powietrzu glebowym. Stężenia te są określane na podstawie procedur pomiarowych. Na podstawie wskazania stężeń gazów określane jest tło geochemiczne w odniesieniu do stężeń lekkich węglowodorów i dwutlenku węgla w powietrzu gruntowym na terenie zakładów. Pomiary wykonywane na różnych etapach procesu inwestycyjnego mają na celu śledzenie zmian w stężeniach i na określeniu, czy zmiany są powodowane m.in. emisją zanieczyszczeń węglowodorami pochodzącymi z powierzchni terenu czy też z dopływem gazu z formacji złożowych. Szczegóły dotyczące metodyki poboru próbek opisano w podrozdziale 4.2.4. W celu określenia parametrów geotechnicznych gruntów pod posadowienie obiektów budowlanych planowanych na terenie zakładu przeprowadzane są badania geotechniczne. Szczegóły prawne i techniczne prowadzenia tego typu badań omówiono w opracowaniu dotyczącym rekultywacji terenu [54]. 4.2.3. Etapy prowadzenia badań w procesie inwestycyjnym Ze względu na charakter prowadzonej działalności przedsiębiorca jest zobowiązany do ochrony powierzchni ziemi zgodnie z art. 101 POŚ. Aby wypełnić ten obowiązek, przedsiębiorca prowadzi badania, które mają na celu określenie stanu początkowego powierzchni ziemi i stanu po zakończeniu rekultywacji. Krótki opis dotyczący prowadzenia badań na tych najistotniejszych etapach, jak też wskazanie innych etapów, na których może być prowadzony monitoring powierzchni ziemi ze względu na uwarunkowania środowiskowe (etapy wskazane na podstawie przeanalizowanych dokumentacji źródłowych), przedstawiono poniżej. Szczegóły dotyczące metodyki prowadzenia badań (lokalizacja punktów pomiarowych, zakres badanych parametrów, opis sprzętu pomiarowego oraz metod prowadzonych badań) z uwzględnieniem wskazanych poniżej etapów omówiono w kolejnych rozdziałach. 

Przed przygotowaniem terenu pod wiercenie – Stan początkowy. Na tym etapie: o

Badania prowadzone są w celu określenia stanu zastanego powierzchni ziemi i mają szczególne znaczenie z punktu widzenia dobrze przeprowadzonej rekultywacji. Stan terenu po przeprowadzonej rekultywacji musi być odtworzony w stopniu umożliwiającym użytkowanie w kierunku określonym w decyzji ustalającej kierunek rekultywacji. Główne badania to określenie jakości gleby, stopnia zagęszczenia gruntu, inwentaryzacja geodezyjna ukształtowania terenu, pomiary geotechniczne, inwentaryzacja istniejącej infrastruktury. Monitoring jest istotny w przypadku stwierdzenia ryzyka migracji gazów z formacji złożowych bądź też spowodowanego występowaniem płytko zalegającej materii organicznej, która może ulec rozkładowi na skutek uszczelnienia powierzchni placu. W takim przypadku prowadzone są badania

atmogeochemiczne (powietrza glebowego) w zakresie określonym na etapie oceny uwarunkowań (głównie w zakresie metanu). Określenie stężeń gazów w powietrzu glebowym pozwala ocenić na późniejszych etapach zmiany stężeń gazów w powietrzu glebowym. W przypadku wystąpienia w kolejnych seriach monitoringowych stężeń wyższych niż odnotowane w trakcie badań stanu początkowego można przeprowadzić badania m.in. izotopoww 13C/14C, które wskażą, czy podwyższone stężenia mogą być spowodowane np. występowaniem płytko zalegającej materii organicznej/niecałkowitemu usunięciu warstwy próchnicznej, która uległa rozkładowi na skutek uszczelnienia powierzchni placu wiertni, czy też są efektem migracji gazu wzdłuż kolumny odwiertu. o



 



Badanie jakości gruntów na tym etapie ma również na celu określenie, czy teren nie jest zanieczyszczony. Na podstawie wyników badań przedsiębiorca może się wycofać z dalszej realizacji prac na zanieczyszczonym terenie i uniknąć tym samym obowiązku działań remediacyjnych/ naprawczych terenu.

Po zabiegach intensyfikacyjnych – etap, na którym prowadzenie badań może wynikać z możliwości migracji gazów złożowych wzdłuż kolumny otworu/odwiertu. W przypadku stwierdzenia konieczności badań powietrza glebowegopowietrza glebowego na etapie analiz uwarunkowań zaleca się kontynuację tych prac intensyfikacyjnych w strefie przyotworowej. Badania te powinny być prowadzone po przeprowadzeniu zabiegów intensyfikacyjnych. Po likwidacji zakładu – etap, na którym teren powinien być doprowadzany do stanu początkowego, zatem wykonywane są badania pozwalające na porównanie jakości powierzchni ziemi po likwidacji zakładu z jakością przed budową zakładu. Na tym etapie zwykle monitoring prowadzony jest w następującym zakresie: o Badania jakości podsypki stosowanej pod utwardzoną powierzchnię wiertni, na której prowadzone były roboty geologiczne – badanie podsypki pozwala ocenić, czy podsypka została zanieczyszczona w wyniku prowadzonej działalności. Na podstawie wyników badań dokonuje się kwalifikacji materiału. Może on zostać uznany za materiał budowlany do dalszego wykorzystania lub, w przypadku stwierdzenia przekroczenia standardów jakości gleby, zakwalifikowany jako odpad (postępowanie z gruntem zakwalifikowanym jako odpad omówiono w podrozdziale 4.9). o Badania jakości gruntu rodzimego pod podsypką dla porównania jakości gruntu ze stanem określonym w stanie początkowym. o Badanie jakości powietrza glebowego – najczęściej prowadzi się pomiary w strefach, w który stwierdzono we wcześniej prowadzonych badaniach odchylenia w porównaniu z badaniami stanu początkowego. Badania te zaleca się prowadzić co najmniej raz na 2 lata licząc od procesów szczelinowania hydraulicznego przez okres umożliwiający określenie faktycznego wpływu ww. emisji gazów na środowisko. Zdarzenia incydentalne – w przypadku wystąpienia niekontrolowanych emisji substancji do środowiska badania powierzchni ziemi mogą być prowadzone na różnych etapach inwestycyjnych. Jeżeli awarie spowodowały szkodę w środowisku, badania będą wymagane w celu określenia zasięgu spowodowanej szkody, a ich zakres powinien wynikać z charakteru zdarzenia. W takim wypadku przedsiębiorca ma obowiązek zgłoszenia szkody i uzyskania decyzji o działaniach naprawczych (procedura uzyskania decyzji została opisana w opracowaniu dotyczącym rekultywacji terenu [54])

Należy podkreślić, że szczególne znaczenie w kontekście ryzyka migracji gazów z formacji złożowych ma prowadzenie monitoringu technicznego integralności odwiertów, którego zakres jest określany w projekcie robót geologicznych oraz w planie ruchu zakładu. Monitoring techniczny odwiertów ma szczególne znaczenie na etapie eksploatacji złoża. Należy założyć, że eksploatacja udokumentowanego złoża może potrwać nawet kilkadziesiąt lat, a zabiegi intensyfikacyjne mogą być wykonywane w obrębie jednego odwiertu nawet kilkukrotnie w pewnych odstępach czasowych uzależnionych od produktywności złoża. Zgodnie z rekomendacjami ekspertów z Konsorcjum Badawczego [47] bardzo istotnym elementem monitoringu technicznego odwiertu eksploatacyjnego jest kontrola stanu technicznego płaszcza cementowego, zarówno sekcji pionowych, jak i horyzontalnych odwiertu. Częstotliwość i dokładność kontroli powinna być uzależniona od stanu określonego po oddaniu odwiertu do eksploatacji oraz na podstawie przeprowadzonej oceny potencjalnych zagrożeń, wynikających z upływu czasu i zużycia płaszcza będącego efektem eksploatacji, ale również od harmonogramu kolejnych szczelinowań planowanych w obrębie tego samego odwiertu eksploatacyjnego. Istotą takich pomiarów jest:    

obserwowanie niepożądanych zmian zachodzących pomiędzy ścianą obudowy i cementu, wyprzedzające zidentyfikowanie zagrożeń dla środowiska, opracowanie sposobu prowadzenia napraw, określenie sposobu informowania zainteresowanych stron w przypadku wystąpienia awarii.

Zalecenia dotyczące lokalizacji punktów pomiarowych oraz poszczególnych etapów prac opisano w następnych podrozdziałach.

zakresu

badań

dla

4.2.4. Lokalizacja punktów poboru próbek Zostały one opracowane na podstawie powszechnie stosowanych praktyk i metodyk odnoszących się do tego rodzaju badań, doświadczeń przedsiębiorców w zakresie działalności pozyskiwania gazu ze skał łupkowych oraz na podstawie wiedzy i doświadczeń praktycznych ekspertów z branży naftowej. W przypadku powierzchni ziemi należy rozpatrzyć dwa rodzaje badań określających stan środowiska gruntowego, dla których przyjmuje się różną metodykę lokalizacji punktów poboru próbek: 1) pobór próbek gleby i podglebia w celu określenia parametrów fizykochemicznych oraz wykonania badań agrotechnicznych, 2) pobór próbek powietrza glebowego do badań atmogeochemicznych. Zalecenia dotyczące lokalizacji punktów poboru próbek gleby i podglebia do określenia parametrów fizykochemicznych oraz wykonania badań agrotechnicznych Lokalizacja punktów podczas planowania: 

Zaleca się, aby lokalizacja punktów opróbowania gruntu wynikała z planowanego zagospodarowania terenu, na którym wykonywane będą prace, oraz charakteru prowadzonych działań i zagrożeń, jakie mogą one powodować dla środowiska gruntowego.



 

Wskazane jest, aby już przy określaniu stanu początkowego uwzględnić rozmieszczenie obiektów oraz urządzeń, których eksploatacja na różnych etapach procesu inwestycyjnego stwarza ryzyko wystąpienia niekontrolowanej emisji substancji do środowiska gruntowo-wodnego, m.in. bodnia, miejsce składowania odpadów, miejsca przeładunku płynów technologicznych. Takie podejście pozwala na dalszych etapach prowadzenia prac wykonywać porównania ze stanem początkowym. Zaleca się, aby planowane punkty poboru gruntów zostały przedstawione na planie zagospodarowania terenu. W przypadku braku informacji na temat szczegółów planowanych prac na etapie badań stanu początkowego punkty opróbowania należy rozmieścić równomiernie na analizowanym obszarze, a ich liczba powinna być dostosowana do wielkości obszaru i jego uwarunkowań środowiskowych określonych przez wykonawcę badań na podstawie analizy mapy topograficznej, mapy glebowej, mapy ortofoto, mapy PPW oraz wizji terenowej.

Lokalizacja punktów podczas wykonywania badań 



W przypadku stwierdzenia miejsca potencjalnie zanieczyszczonego (nienaturalne wzniesienia, hałdy, wykopy) w trakcie pobierania próbek gleby zaleca się przesunięcie w to miejsce punktu poboru próbki/próbek lub dodanie nowego punktu/nowych punktów (gdy nienaturalna forma morfologiczna będzie bardzo oddalona od zaplanowanego wcześniej punktu), dla każdego punktu poboru należy określić w terenie za pomocą GPS współrzędne geograficzne.

Zalecenia dotyczące atmogeochemicznych 



lokalizacji

punktów

poboru

próbek

badań

Lokalizacja punktów poboru próbek powietrza glebowego powinna wynikać z planowanego zagospodarowania terenu, na którym wykonywać się będzie prace, oraz charakteru prowadzonych działań operacyjnych (wiercenia, zabiegi intensyfikacyjne). Dobór punktów poboru powinien uwzględniać cel wykonywania tych badań, którym m.in. jest: o weryfikacja, czy w wyniku prowadzonych prac następuje migracja gazów złożowych do powierzchni ziemi i poziomów wodonośnych, o identyfikacja rodzaju gazów w przypowierzchniowej strefie powierzchni ziemi i ich źródła, którym mogą być współczesne przemiany biochemiczne uwarunkowane zastosowaniem na terenie wiertni technologii ograniczających naturalny proces ulatniania się gazów do atmosfery (np. płyt betonowych na podkładzie z nieprzepuszczalnych folii czy geomembrany pokrywającej teren wiertni). W odniesieniu do migracji gazów złożowych zgodnie ze wskazówkami określonymi w Raporcie Konsorcjum Badawczego [47] zaleca się lokalizację siatki punktów pomiarowych w pierścieniu w strefie przyotworowej/przyodwiertowej w schemacie trzech transektów, promieniście odchodzących od odwiertu i zorientowanych względem siebie o 120° w odległości 1, 5, 10, 30 m. Pomiary należy prowadzić z wykorzystaniem jednakowych technik badawczych, w porównywalnych warunkach atmosferycznych, przy czym nie zaleca się prac w okresie zimowym.

Metodykę dotyczącą pomiaru powietrza glebowego przedstawiono w podrozdziale 4.2.6.

4.2.5. Zakres prowadzonych badań Poniżej wskazano zalecenia dotyczące prowadzenia badań jakości gruntu w podziale na główne cele, jakie przedsiębiorca jest zobowiązany osiągnąć zgodnie z przepisami prawa w odniesieniu do działalności związanej z pozyskaniem gazu ze skał łupkowych: 1. utrzymanie standardu jakości ziemi, który nie stwarza zagrożenia dla środowiska (w ramach tego celu zaleca się wykonać badania parametrów fizykochemicznych gleby i podglebia na etapach działalności omówionych w podrozdziale 4.2.3), 2. utrzymanie standardu gleby umożliwiającego jej rolnicze wykorzystanie (w ramach spełnienia tego celu należy monitorować stan wartości użytkowej poprzez wykonanie badań agrochemicznych na etapie początkowym oraz po rekultywacji terenu). Zakres badań fizyko-chemicznych powinien być dostosowany do charakteru prowadzonej działalności na poszczególnych etapach. Podstawą takiego zalecenia jest art. 1 ust. 3 Rozporządzenia o standardach jakości gleby i ziemi. Zgodnie z ww. przepisem zaleca się trzyetapowe ustalenie wartości dopuszczalnej dla jakości gleby:   

1. etap – określenie substancji, które mogą wystąpić w związku z prowadzoną działalnością, 2. etap – pomiary wstępne wskazujące na faktyczne wystąpienie wskazanych powyżej substancji, 3. etap – badanie szczegółowe w celu określenia stężeń wykrytych substancji.

W kontekście ww. wymogów zaleca się, aby zakres prowadzonych badań jakościowych gruntu był wyznaczony na podstawie:  

charakterystyki zagospodarowania i użytkowania historycznego (rolnicze, przemysłowe) terenu, na którym realizowane będą prace, charakterystyki zagospodarowania i użytkowania planowanego terenu, na którym realizowane będą prace (rodzaj stosowanej technologii i procesu, jaki odbywa się na powierzchni na poszczególnych etapach inwestycyjnych).

Biorąc pod uwagę powyższe i bazując na dotychczasowych doświadczeniach dotyczących inwestycji związanych z pozyskaniem gazu ze skał łupkowych, zaleca się badanie następujących parametrów:        

potencjał redoks, pH, analiza granulometryczna badanie zawartości próchnicy, metale (As, Ba, Cd, Cr, Cu, Fe, Hg, Ni, Pb, V, Zn, Al), fenole lotne, węglowodory ropopochodne (oleje i benzyny), lotne węglowodory aromatyczne – BTEX (benzen, toluen, etylobenzen, ksylen, styren), wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) – naftalen, fenantren, antracen, fluoranten, chryzen, benzo(a)antracen, benzo(a)piren, benzo(a)fluoranten, benzo(g,h,i) perylen.

Należy zauważyć, że rozporządzenie nie określa standardów odnoszących się do parametrów, które są charakterystyczne dla działalności związanej z poszukiwaniem gazu ze skał łupkowych, takich jak m.in. sód (Na), bor (B), wapń (Ca), żelazo (Fe), potas (K), mangan (Mn). Standardy wskazujące na zawartość tych jonów są natomiast ujęte w przepisach odnoszących się do jakości wód podziemnych ujętych w Rozporządzeniu OSWPd (szczegóły w podrozdziale 4.3.2). Określenie substancji, które mogą powodować zanieczyszczenie gruntu w zależności od etapu prowadzenia prac, pozwala: 1) na etapie stanu początkowego określić, czy teren jest zanieczyszczony ww. substancjami, zidentyfikować ognisko zanieczyszczenia niepochodzące z działalności związanej z pozyskaniem gazu ze skał łupkowych, 2) na etapach prowadzenia wiercenia, zabiegów intensyfikacyjnych określić ognisko zanieczyszczenia oraz określić plan działań naprawczych, 3) na etapie likwidacji i rekultywacji dostosować stan gruntu do stanu stwierdzonego na etapie określania stanu początkowego, jeśli na tym etapie nie były wtedy stwierdzone zanieczyszczenia. Określenie granulometrii pozwala określić rodzaj gruntów występujących w podglebiu i ich odporność na zanieczyszczenia. Na jej postawie można określić parametry fizyczne i mechaniczne (np. współczynnik infiltracji, porowatość) oraz zidentyfikować zdolności zatrzymywania ewentualnych zanieczyszczeń (np. zawartość frakcji ilastej, która wpływa na procesy absorpcji/uszczelniania na skutek pęcznienia. Zawartość próchnicy pozwala określić użyteczność gruntu na cele rolnicze. Wskaźnikami decydującymi o urodzajności gleby są: odczyn oraz zasobność w przyswajalny fosfor, potas i magnez. Analizy próbek pobranej gleby w ramach badań agrochemicznych wykonywane mogą być w okręgowych stacjach rolniczych, Na podstawie wyników badań określane są potrzeby związane z koniecznością nawożenia. Metodyka poboru próbek gleb do tego rodzaju badań jest określona przez instrukcje przekazane przez OSChR. Klasyfikacja gleby następuje zgodnie z Zaleceniami Nawozowymi [50]. Głębokość pobrania oraz liczba próbek powinny być określone przez wykonawcę badań na podstawie analizy uwarunkowań gruntowo-wodnych ocenionych na etapie opracowania planu poboru próbek. W 2016 r. wchodzi w życie nowe rozporządzenie w sprawie oceny stanu powierzchni ziemi, które precyzuje liczbę próbek/gęstość poboru oraz sposób ich uśrednienia (homogenizacji). Należy zauważyć, że w zależności od grupy, do jakiej został zakwalifikowany teren, różna jest również liczba koniecznych do pobrania próbek, które należy ująć na różnych przedziałach głębokości. W przypadku Grupy B są 3 przedziały głębokości, podczas gdy dla Grupy C są 2 przedziały głębokości (patrz podrozdział 4.2.2). Zatem zakres głębokościowy poboru próbek stanu początkowego, kiedy obszar jest użytkowany rolniczo (Grupa B), może być inny niż zakres określony na etapie trwania procesu inwestycyjnego, kiedy teren jest obszarem przemysłowym (Grupa C). Biorąc jednak pod uwagę docelowe, zazwyczaj rolnicze, zagospodarowanie terenu, przedsiębiorcy, pobierając próbki, odnoszą się do standardów, jakie należy zachować dla Grupy B. W tym celu powszechnie stosowaną praktyką jest pobór próbek gleby na głębokości 0,00–0,03 m pod poziomem terenu

oraz pobór próbek podglebia na głębokości poniżej 0,3 m pod poziomem terenu. Należy jednocześnie zaznaczyć, że ze względu na metodykę poboru próbek gruntu (grunt pobierany w strefie aeracji) nie zawsze jest możliwość poboru próbek w przypadku terenów Grupy B na wszystkich określonych w rozporządzeniu głębokościach, czyli >15 m.

4.2.6. Metodyka wykonywania pomiarów i badań laboratoryjnych W odniesieniu do badań powierzchni ziemi zaleca się prowadzenie pomiarów terenowych zgodnie z następującymi obowiązującymi normami i praktykami:  Pomiary geodezyjne powierzchni terenu – mające na celu inwentaryzację geodezyjną powierzchni terenu w stanie początkowym oraz po zakończeniu rekultywacji. Zalecenia omówiono w opracowaniu dotyczącym rekultywacji terenu[54].  Badania geotechniczne – mające na celu określenie parametrów geotechnicznych gruntu pod posadowienie obiektów na terenie wiertni. Badania prowadzone w celu określenia warunków geotechnicznych w stanie początkowym oraz po zakończeniu prac rekultywacyjnych Badania prowadzone zgodnie z normami geotechnicznymi (PN-EN ISO 14688-1, PN-EN ISO 14688-2, PN-B-04452, PN-B-06050: 1999). Zalecenia omówiono w opracowaniu dotyczącym rekultywacji terenu [54].  Badania gleb i gruntu. Sposób poboru próbek, ich przechowywanie, w tym transportowanie, zostały określone w Polskiej Normie PN-ISO 10381, w tym: o PN-ISO 10381-1:2008. Część 1. Zasady opracowywania programów pobierania próbek o PN-ISO 10381-2:2007. Część 2. Zasady dotyczące technik pobierania o PN-ISO 10381-3:2007. Część 3. Zasady dotyczące bezpieczeństwa o PN-ISO 10381-4:2007. Część 4. Zasady dotyczące postępowania podczas badań terenów naturalnych, zbliżonych do naturalnych oraz uprawnych o PN-ISO 10381-5:2009. Część 5. Zasady postępowania podczas badań terenów miejskich oraz przemysłowych pod kątem zanieczyszczenia gleby o PN-ISO 10381-6:1998. Zasady dotyczące pobierania, postępowania z próbkami i przechowywania próbek gleby przeznaczonych do badania tlenowych (aerobowych) procesów mikrobiologicznych w warunkach laboratoryjnych o PN-ISO 10381-7:2010. Część 7. Zasady pobierania próbek powietrza glebowego i gazów  Badania granulometryczne – badania makroskopowe przeprowadza się zgodnie z normami (PN-88/B-04481 – 1988, PN-86/B-02480).  Badania agrochemiczne - Metodyka poboru próbek gleb jest określona przez instrukcje przekazywane przez OSChR. Klasyfikacja gleby następuje zgodnie z Zaleceniami Nawozowymi [50]. Zaleca się, aby badania wskaźników zanieczyszczeń (terenowe i laboratoryjne) oraz pobór próbek gruntu do badań wykonywane były przez akredytowane laboratorium w rozumieniu Ustawy o systemie oceny zgodności (art. 147a ust. 1 pkt 1 POŚ) lub przez certyfikowane jednostki badawcze, o których mowa w art. 16 ust. 1 Ustawy o substancjach chemicznych i ich mieszaninach (art. 147a ust. 1 pkt 2 POŚ). 4.2.7. Wyniki – prezentacja i sprawozdawczość Główne zasady, jakie zaleca się przyjąć przy prezentacji wyników badań, to ich czytelność i możliwość ich łatwego porównania z wynikami otrzymanymi w poprzednich seriach

pomiarowych. Ogólne zalecenia dotyczące prezentowania wyników prowadzonych badań zostały opisane w rozdziale 7.

Zaleca się, by wyniki badań powierzchni ziemi były przekazywane do organu koncesyjnego, RDOŚ,OUG oraz WIOŚ (niezależnie od obowiązku posiadania bądź braku konieczności posiadania decyzji określających sposób prowadzenia badań powierzchni ziemi).

4.3. Wody podziemne i powierzchniowe W odniesieniu do prowadzenia monitoringu wód podziemnych i powierzchniowych przyjęto następujące założenia    

Ze względu na bezpośrednie powiązania wód powierzchniowych z wodami podziemnymi zagadnienie zostało przeanalizowane w sposób ujmujący całościowo oba te elementy z uwzględnieniem ich ilości i jakości. Ze względu na znaczenie tego elementu środowiska w kontekście rodzaju prowadzonej działalności szczególną uwagę zwrócono na potencjalne źródła zanieczyszczeń wód. Zalecenia dotyczące metodyki pomiarów zostały opracowane zgodnie z istniejącymi metodykami referencyjnymi. Zwrócono uwagę na problematykę monitoringu ilościowego dotyczącego wykorzystania zasobów wód podziemnych w fazie wydobywania. 4.3.1. Analiza uwarunkowań hydrogeologicznych

Analiza uwarunkowań hydrogeologicznych oraz hydrologicznych (Załącznik 3C) jest niezbędna do: (1) wyboru lokalizacji dla wykonania otworów z wykluczeniem terenów podlegających ochronie na podstawie POŚ i PW – ze względu na wody podziemne, wody powierzchniowe oraz ekosystemy od nich zależne, (2) określenia jakości wód przed rozpoczęciem prac związanych z poszukiwaniem, rozpoznawaniem i wydobywaniem gazu ze skał łupkowych na podstawie materiałów archiwalnych oraz badań wód podziemnych z okolicznych studni kopanych i wierconych oraz wód powierzchniowych z okolicznych cieków i zbiorników wodnych, (3) zaprojektowania odpowiedniej sieci punktów do monitoringu wód przed, w trakcie trwania oraz po zakończeniu prac; zaprojektowania właściwej izolacji poziomów wodonośnych podczas wiercenia otworów; (4) wyboru źródła zaopatrzenia w wodę na potrzeby zabiegów szczelinowania hydraulicznego; (5) określenia możliwości odprowadzania do wód i do ziemi ścieków opadoworoztopowych.

4.3.2. Obowiązujące przepisy prawne Zasady dotyczące ochrony wód, które należy mieć na uwadze podczas planowania, a następnie realizacji prac związanych z pozyskiwaniem gazu ze skał łupkowych, wynikają z przepisów POŚ oraz PW. Zgodnie z art. 97 POŚ ochrona wód polega na zapewnieniu ich jak najlepszej jakości, w tym utrzymaniu ilości wody na poziomie zapewniającym ochronę równowagi biologicznej. W art. 98 POŚ wskazano w szczególności, iż ochrona wód podziemnych i obszarów ich zasilania polega m.in. na zmniejszaniu ryzyka zanieczyszczenia przez ograniczanie oddziaływania na obszary zasilania wód podziemnych oraz utrzymaniu równowagi zasobów tych wód. Również w art. 1 ust. 2 PW wskazuje się, iż gospodarowanie zasobami wodnymi należy prowadzić w sposób ujmujący całościowo wody podziemne i powierzchniowe z uwzględnieniem ich ilości i jakości. Z powyższego wynikają dwie kluczowe kwestie, którym muszą być podporządkowane prace związane z pozyskiwaniem gazu ze skał łupkowych:  

realizacja tych prac powinna odbywać się w sposób niepowodujący negatywnych zmian w jakości wód podziemnych (zapewnienie dobrego stanu chemicznego wód); wykonywanie zabiegów szczelinowania hydraulicznego (przede wszystkim na etapie wykonywania otworów wydobywczych) musi być realizowane z dbałością o utrzymanie równowagi zasobów wód podziemnych (utrzymanie dobrego stanu ilościowego).

W tym miejscu podkreślić należy, iż zgodnie z art. 32 PW wody podziemne powinny być wykorzystywane przede wszystkim do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia oraz na cele socjalno-bytowe, jak też na potrzeby produkcji artykułów żywnościowych oraz farmaceutycznych. Aktem wykonawczym do PW, w którym przedstawiono sposób oceny stanu chemicznego i ilościowego wód podziemnych, jest Rozporządzenie OSWPd. Klasyfikacja elementów fizykochemicznych (jakościowych) stanu wód podziemnych zgodnie z ww. rozporządzeniem obejmuje pięć klas jakości wód podziemnych: 1. klasę I – wody bardzo dobrej jakości, w których wartości elementów fizykochemicznych są kształtowane wyłącznie w efekcie naturalnych procesów zachodzących w wodach podziemnych i mieszczą się w zakresie wartości stężeń charakterystycznych dla badanych wód podziemnych oraz nie wskazują na wpływ działalności człowieka; 2. klasę II – wody dobrej jakości, w których wartości niektórych elementów fizykochemicznych są podwyższone w wyniku naturalnych procesów zachodzących w wodach podziemnych oraz nie wskazują na wpływ działalności człowieka albo jest to wpływ bardzo słaby; 3. klasę III – wody zadowalającej jakości, w których wartości elementów fizykochemicznych są podwyższone w wyniku naturalnych procesów zachodzących w wodach podziemnych lub w wyniku słabego wpływu działalności człowieka; 4. klasę IV – wody niezadowalającej jakości, w których wartości elementów fizykochemicznych są podwyższone w wyniku naturalnych procesów zachodzących w wodach podziemnych oraz wyraźnego wpływu działalności człowieka;

5. klasę V – wody złej jakości, w których wartości elementów fizykochemicznych potwierdzają znaczący wpływ działalności człowieka. Klasy jakości wód podziemnych I, II, III oznaczają dobry stan chemiczny wód podziemnych, natomiast klasy IV i V – słaby stan chemiczny. O dobrym stanie chemicznym wód podziemnych możemy mówić wówczas, gdy:    

stężenia substancji zanieczyszczających nie wykazują efektów dopływu wód słonych ani innych wód o jakości zagrażającej zanieczyszczeniem wód podziemnych, stężenia substancji zanieczyszczających nie przekraczają standardów jakości ustalonych dla wód podziemnych w przepisach odrębnych (np. dotyczących jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi), poziom stężenia substancji zanieczyszczających nie zagraża osiągnięciu celów środowiskowych w wodach powierzchniowych z nimi powiązanych ani nie powoduje obniżenia jakości chemicznej lub ekologicznej tych części wód, poziom stężenia substancji zanieczyszczających nie stwarza ryzyka znacznych szkód w ekosystemach lądowych bezpośrednio zależnych od wód podziemnych.

Oceny stanu wód podziemnych dokonuje się w oparciu o elementy fizykochemiczne (łącznie 55 wskaźników) wymienione w załączniku do Rozporządzenia OSWPd, na które składają się:   

elementy ogólne, takie jak odczyn, przewodność elektrolityczna właściwa (PEW), temperatura, tlen rozpuszczony, ogólny węgiel organiczny, elementy nieorganiczne – w tym wybrane kationy i aniony, metale i niemetale (37 wskaźników), elementy organiczne – takie jak adsorbowane związki organiczne, lotne węglowodory aromatyczne (BTEX) w tym benzen, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne w tym benzo(a)piren, fenole, substancje ropopochodne, pestycydy, substancje powierzchniowo czynne anionowe i niejonowe, tetrachloroeten i trichloroeten.

Dla każdego z ocenianych elementów podane są jego wartości graniczne w każdej z klas jakości wód podziemnych I–V. Na podstawie stężeń zbadanych wskaźników uzyskanych dla badanych próbek wody dokonuje się oceny stanu chemicznego wód podziemnych w odniesieniu do pojedynczego punktu pomiarowego oraz do jednolitej części wód podziemnych. W przypadku wykonywania kilku serii pomiarowych w jednym roku do oceny stanu chemicznego wód przyjmuje się wartość średniej arytmetycznej stężeń danego wskaźnika (elementu) uzyskaną w kilku seriach pomiarowych. Oceny stanu ilościowego wód podziemnych dokonuje się – podobnie jak oceny stanu jakościowego – w odniesieniu do danej jednolitej części wód podziemnych. Ocenę stanu ilościowego przeprowadza się poprzez ustalenie wielkości rezerw zasobów wód podziemnych jednolitej części wód podziemnych i interpretację wyników badań położenia zwierciadła wód podziemnych. Określenie wielkości rezerw zasobów wód podziemnych odbywa się na podstawie porównania średniego wieloletniego poboru rzeczywistego z ujęć wód podziemnych do zasobów dyspozycyjnych wyznaczonych dla obszaru bilansowego obejmującego daną jednolitą część wód podziemnych. Wyniki badań położenia zwierciadła wód podziemnych ocenia się pod kątem ustalenia możliwości wystąpienia następujących skutków: 

zmian położenia zwierciadła wód podziemnych wynikających z działalności człowieka, mogących spowodować niespełnienie celów środowiskowych określonych

  

dla wód powierzchniowych związanych z jednolitą częścią wód podziemnych, zawartych w planie gospodarowania wodami na obszarze dorzecza, wystąpienia znacznych szkód w ekosystemach lądowych bezpośrednio zależnych od wód podziemnych, wystąpienia znacznego obniżenia zwierciadła wód podziemnych, krótkotrwałych lub ciągłych zmian kierunku przepływu wód podziemnych (na skutek zmian położenia zwierciadła wód podziemnych), które mogłyby spowodować dopływ wód słonych lub innych wód o jakości zagrażającej zanieczyszczeniem wód podziemnych.

Pod względem ilościowym wody podziemne mogą zostać zaklasyfikowane jako: 

wody podziemne o dobrym stanie ilościowym – jest to taki stan wód, w którym w jednolitej części wód podziemnych zasoby dostępne do zagospodarowania są wyższe od średniego wieloletniego rzeczywistego poboru z ujęć wód podziemnych, a zwierciadło wód podziemnych nie podlega zmianom wynikającym z działalności człowieka powodującym skutki wyżej wymienione,



wody podziemne o słabym stanie ilościowym – to taki stan wód, w którym w jednolitej części wód podziemnych zasoby dostępne do zagospodarowania są równe lub niższe od średniego wieloletniego rzeczywistego poboru z ujęć wód podziemnych, a zwierciadło wód podziemnych podlega zmianom wynikającym z działalności człowieka, w wyniku których nastąpił co najmniej jeden ze skutków wyżej wymienionych.

Aktem wykonawczym do PW, w którym przedstawiono sposób oceny stanu chemicznego i ilościowego wód powierzchniowych, jest Rozporządzenie w sprawie JCWPw. Określa ono sposób klasyfikacji:  elementów fizykochemicznych, biologicznych i hydromorfologicznych poszczególnych kategorii jednolitych części wód, uwzględniający różne typy wód powierzchniowych;  stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego, stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych. Wykorzystanie wód podziemnych do celów szczelinowania hydraulicznego, którego skala może w znaczący sposób wpłynąć na zasoby wodne (faza wydobywania związana z wierceniem dużych ilości otworów i prowadzeniem wielu zabiegów szczelinowania hydraulicznego powtarzalnych w perspektywie kilkudziesięcioletniej) powinno następować dopiero w przypadku braku możliwości pozyskania na te cele wody z innych źródeł (sposoby wykorzystania innych źródeł zostały omówione w opracowaniu dotyczącym przeglądu rozwiązań minimalizujących wpływ na środowisko [52]).

4.3.3. Etapy prowadzenia monitoringu w procesie inwestycyjnym Monitoring wód podziemnych przy inwestycjach związanych z pozyskaniem gazu ze skał łupkowych powinien być prowadzony z uwzględnieniem procesów mogących wpływać na jakość bądź ilość wód podziemnych i powierzchniowych, stąd też dobrą praktyką jest realizacja badań wód na następujących etapach [36]: 1. Przed przygotowaniem terenu pod wiercenie (stan początkowy) – jego celem jest ustalenie stanu początkowego wód podziemnych przed rozpoczęciem prac rozpoznawczych (budowy wiertni), wiertniczych (wykonanie otworu) oraz zabiegów technologicznych w otworach. Stan początkowy określa się na podstawie dostępnych

danych (źródła danych wskazano w Załączniku 2) oraz badań własnych.. Badania własne przeprowadza się zarówno w istniejących studniach kopanych i wierconych, zlokalizowanych w sąsiedztwie terenu, na którym planowane jest wykonywanie otworów i zabiegów intensyfikacyjnych, jak i bezpośrednio na terenie wiertni przewidzianym pod wiercenie otworów. Wskazania do lokalizacji punktów badawczych oraz zakresu badań opisano w kolejnym rozdziale. 2. Po wierceniu – realizowany w zaprojektowanej sieci punktów monitoringowych (opis w rozdziale poniżej) w celu kontroli zmian chemizmu wód oraz położenia zwierciadła wód podziemnych. 3. Po zabiegach intensyfikacyjnych – realizowany w zaprojektowanej sieci punktów monitoringowych (opis w rozdziale poniżej) w celu kontroli chemizmu wód podziemnych i powierzchniowych. Okres, w jakim powinien być prowadzony monitoring, zależy przede wszystkim od lokalnych warunków hydrogeologicznych danego terenu (prędkość filtracji poziomej na drodze od ogniska zanieczyszczenia do monitorowanego punktu). W przypadku zabiegów wykonywanych dla fazy wydobywczej etap ten należy rozumieć również jako badania przed rozpoczęciem eksploatacji. 4. Po zakończeniu wydobywania gazu i likwidacji odwiertu oraz rozbiórki wiertni – prowadzony dla analizy zmian począwszy od stanu początkowego przez poszczególne etapy procesu aż do stanu końcowego, czyli po zakończeniu inwestycji. Na tym etapie zalecane jest opracowanie założeń do monitoringu długookresowego opartych na wynikach dotychczasowych badań. 5. Ponadto w przypadku konieczności likwidacji otworu studziennego zlokalizowanego na terenie wiertni badania prowadzone są w celu zbadania jakości wody w studni przed jej likwidacją. Lokalizacja i liczba punktów pomiarowych na poszczególnych etapach inwestycyjnych powinna być dobrana dla każdego etapu indywidulanie i powinna uwzględniać charakter wykonywanych prac oraz zasięg możliwych oddziaływań (w tym wywołanych sytuacjami awaryjnymi)

4.3.4. Lokalizacja punktów monitoringu Projekt sieci punktów monitoringu wód podziemnych i powierzchniowych powinien być opracowany indywidualnie dla każdej lokalizacji wiertni. Podstawę do przedmiotowego projektu stanowi analiza uwarunkowań hydrogeologicznych wymienionych w Załączniku nr 3C.

Dobrą praktyką jest wykonywanie modelu hydrodynamicznego terenu w celu odwzorowania lokalnych warunków hydrogeologicznych oraz dokonania symulacji warunków przepływu wód podziemnych, w tym określenia czasu dopływu wód z miejsca prowadzenia prac do obszarów/punktów uznanych za wrażliwe. Wyniki modelowania stanowią następnie narzędzie wspomagające opracowanie programu badań/monitoringu wód podziemnych, w szczególności: zasięgu (obszaru) prowadzenia badań monitoringowych oraz okresu ich wykonywania po zakończeniu działalności górniczej.

W projekcie sieci monitoringu wód podziemnych uwzględnia się przede wszystkim: kierunek i prędkość przepływu wód podziemnych, liczbę poziomów wodonośnych występujących na danym terenie, wrażliwość poszczególnych poziomów na zanieczyszczenie, stopień izolacji oraz lokalizację obszarów podlegających ochronie na podstawie POŚ, PW i Ustawy o ochronie przyrody (dotyczy to nie tylko ochrony wód podziemnych, ale również wód powierzchniowych powiązanych z wodami podziemnymi oraz ekosystemów zależnych od tych wód). Na podstawie analizy danych opisanych powyżej określa się lokalizację, ilość oraz głębokość otworów służących do monitoringu wód podziemnych, jak też zakres badań wykonywanych w ramach monitoringu oraz częstotliwość serii pomiarowych. Ze względu na zasięg obszaru objętego obserwacjami wyróżnić można [36]:  

monitoring wód o charakterze lokalnym, prowadzony w bezpośrednim sąsiedztwie otworu i zbiorników na płyny technologiczne (kilkadziesiąt–kilkaset metrów od miejsca prowadzenia prac), dotyczący przede wszystkim pierwszego poziomu wodonośnego, monitoring o zasięgu regionalnym, wykonywany w zależności od warunków hydrogeologicznych oraz występowania jednostek i struktur szczególnie narażonych na oddziaływanie wywołane procesami związanymi z wykonaniem otworu, jego eksploatacją i likwidacją, np. GZWP (odległość rzędu kilku kilometrów od terenu prowadzenia prac).

W sieć monitoringu wód podziemnych włącza się istniejące studnie kopane, wiercone, piezometry oraz źródła, biorąc pod uwagę ich lokalizację względem obszaru, na którym wykonywane są prace związane z pozyskiwaniem gazu (na kierunku dopływu i odpływu wód z przedmiotowego terenu. Punkty pomiarowe powinny być oceniane pod katem ich reprezentatywności. Istotny jest nie tylko ich stan techniczny i dostępność, ale również m.in. zagospodarowanie ich sąsiedztwa. W niektórych przypadkach (zależnie od warunków w danej lokalizacji) może zaistnieć konieczność wykonania dodatkowych (własnych) otworów (piezometrów) do monitoringu wód – jeśli sieć istniejących punktów jest niewystarczająca dla uzyskania informacji o zmianach chemizmu wód i położeniu zwierciadła wody. Bardzo ważny jest dobór parametrów (wskaźników zanieczyszczeń), które będą badane w ramach prac monitoringowych. Zakres ten ustala się w oparciu o:   

chemizm wód podziemnych poszczególnych poziomów wodonośnych (określony dla stanu początkowego), który stanowi poziom odniesienia dla kolejnych serii badawczych i umożliwia ocenę zmian chemizmu wody w toku realizacji prac, chemizm wód złożowych towarzyszących łupkom gazonośnym (na podstawie dostępnych danych oraz badań własnych), charakterystykę chemiczną płynów technologicznych stosowanych do zabiegów intensyfikacyjnych oraz płynów pozabiegowych.

Znajomość technologii zastosowanej na poszczególnych etapach prac, w tym substancji chemicznych zawartych w płynach technologicznych (wykorzystywanych podczas wiercenia otworów oraz przeprowadzania zabiegów intensyfikacyjnych), pozwala na identyfikację poszczególnych wskaźników, które uwzględnia się w projekcie monitoringu (nie ma potrzeby badania wszystkich 55 elementów fizykochemicznych wymienionych w załączniku do Rozporządzenia w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych). Wskaźniki te należy dobierać w sposób umożliwiający jednoznaczną identyfikację pochodzenia potencjalnych zanieczyszczeń, czyli ich związku z działalnością poszukiwawczą/rozpoznawczą/wydobywczą (w przypadku stwierdzenia ich obecności w wodach podziemnych).

Częstotliwość prowadzenia badań i pomiarów monitoringowych winna być skorelowana z harmonogramem prac poszukiwawczych/rozpoznawczych/wydobywczych (etapy procesu inwestycyjnego, na których należy prowadzić monitoring wód, wymieniono we wcześniejszym rozdziale). Częstotliwość badań powinna również uwzględniać wyniki modelowania hydrodynamicznego. W przypadku poboru wód na cele szczelinowania hydraulicznego istotne jest prowadzenie monitoringu ilościowego wód. Monitoring ten powinien być wykonywany w odniesieniu do konkretnych lokalizacji zgodnie z zapisami pozwolenia wodnoprawnego. Dodatkowo po zakończeniu prac (po likwidacji otworów i infrastruktury zakładu) okres, w którym należy kontynuować badania monitoringowe, zależny będzie od dynamiki wód podziemnych w danym rejonie (kierunki przepływu wód podziemnych oraz czas przesączania i prędkość przepływu wód w warstwie wodonośnej). 4.3.5. Zakres prowadzonych badań Zakres badań w ramach monitoringu wód podziemnych i powierzchniowych obejmuje prowadzenie okresowych pomiarów głębokości występowania zwierciadła wody (w szczególności w przypadku poboru wód podziemnych na cele szczelinowania hydraulicznego) oraz wykonywanie analiz stężeń poszczególnych wskaźników w wodach podziemnych i powierzchniowych. W tabeli 6 przedstawiono przykładowy zestaw parametrów, którego nie należy odnosić bezwzględnie do każdej lokalizacji. . Zakres ten ustala się indywidualnie dla danej lokalizacji w zależności od stosowanych w trakcie procesu substancji chemicznych, przy uwzględnieniu tła hydrogeochemicznego wód oraz rodzaju presji zidentyfikowanych na danym terenie. Dobór parametrów (wskaźników zanieczyszczeń) analogiczny jak dla wód podziemnych.

dla

wód

powierzchniowych

jest

Tabela 6. Przykładowy zakres oznaczeń wód podziemnych i powierzchniowych w rejonach poszukiwania i eksploatacji gazu z formacji łupkowych (na podstawie E. Krogulec, K. Sawicka, 2013 [36]) ETAP MONITORINGU W POWIĄZANIU Z ETAPAMI REALIZACJI PRZEDSIĘWZIĘCIA

ZAKRES BADAŃ (WSKAŹNIKI – ZNACZNIKI CHARAKTERYSTYCZNE) BADANIA TERENOWE BADANIA LABORATORYJNE

Stan początkowy temperatura Po zakończeniu wiercenia Po wykonaniu zabiegów intensyfikacyjnych Po każdym kolejnym zabiegu intensyfikacyjnym i wierceniu otworów

odczyn pH tlen rozpuszczony PEW potencjał redoks (Eh) NO3NO2-

Po likwidacji otworu rozpoznawczego Po zakończeniu wydobywania i likwidacji odwiertu oraz rozbiórki zakładu

NH4+

właściwości ogólne: mineralizacja, twardość, alkaliczność jony: Cl-, SO42-, PO43-, HCO3-, Ca2+, Mg2+, Na+, K+ metale: Ag, Al., As, Ba, B, Cr, Cu, Cd, Co, Fe, Hg, Mn, Mo, Ni, Pb, Sb, Se, Si, Sn, Sr, Tl, Ti, U, V, Zn składniki organiczne: TOC, indeks oleju mineralnego (C10-C40), benzyny (C6-C12), pestycydy (DDT, HCH), fenol, izopropanol, glikol alkaliczny BTEX: benzen, toluen, etylobenzen, styren, suma BTEX

Sżelazo

WWA: naftalen, acenaftylen, fluoren, antracen, fluoranten, piren, chryzen, benzo(a)piren, suma

WWA gazy: CO2, H2S, NH3, CH4, C2H6, C3H8 inne: dodatkowe wskaźniki wynikające z przeprowadzonej analizy hydrogeologicznej i geochemicznej wskaźniki wynikające z rodzaju presji istniejących aktualnie oraz w przeszłości na przedmiotowym terenie

4.3.6. Metodyka wykonywania pomiarów Sposób poboru próbek, ich przechowywanie, w tym transportowanie, zostały określone w następujących polskich normach: 1. PN-EN 5667-1:2007. Część 1: Wytyczne dotyczące opracowywania programów pobierania próbek i technik pobierania próbek. 2. PN-EN ISO 5667-3:2005. Część 3: Wytyczne dotyczące utrwalania i postępowania z próbkami. 3. PN-ISO 5667-11 Jakość wody. Pobieranie próbek. Część 11. Wytyczne dotyczące pobierania próbek wód podziemnych 4. PN-ISO 5667-14:2004. Część 14: Wytyczne dotyczące zapewnienia jakości podczas pobierania próbek wód środowiskowych i postępowania z nimi. 5. PN-ISO 5667-18 Jakość wody. Pobieranie próbek. Część 18. Wytyczne dotyczące pobierania próbek wód podziemnych w miejscach zanieczyszczonych 6. PN-ISO 5667-6:2003 Jakość wody. Pobieranie próbek. Część 6. Wytyczne dotyczące pobierania próbek z rzek i strumieni 7. ISO 5667-20:2007. Part 20: Guidance on the use of sampling data for decision making - Compliance with thresholds and classification systems.

Badania parametrów fizyko-chemicznych (terenowe i laboratoryjne) oraz pobór próbek wody do badań powinny być wykonywane przez akredytowane laboratorium w rozumieniu Ustawy o systemie oceny zgodności (art. 147a ust. 1 pkt 1 POŚ) lub przez certyfikowane jednostki badawcze, o których mowa w art. 16 ust. 1 Ustawy o substancjach chemicznych (art. 147a ust. 1 pkt 2 POŚ) 4.3.7. Wyniki – prezentacja i sprawozdawczość Wyniki pomiarów położenia zwierciadła wód podziemnych i badań chemicznych uzyskane z punktów wchodzących w skład sieci monitoringu wód sugeruje się przedstawić na mapach obrazujących:  

położenie zwierciadła wód podziemnych w poszczególnych zbadanych poziomach wodonośnych, stan chemiczny wód w każdym ze zbadanych poziomów wodonośnych oraz wód powierzchniowych.

Wyniki otrzymane na danym etapie (serii) badań należy porównywać do wyników z etapów poprzednich, co pozwala na śledzenie zmian w środowisku wodnym. Główne zasady, jakie zaleca się przyjąć przy prezentacji wyników badań, to ich czytelność oraz możliwość łatwego porównania z wynikami otrzymanymi w poprzednich seriach pomiarowych. Ogólne zalecenia dotyczące prezentowania wyników prowadzonych badań zostały opisane w rozdziale 7. Sposób klasyfikacji, interpretacji wyników oraz prezentacji stanu wód określa Rozporządzenie OSWPd. Prowadzenie monitoringu wód podziemnych może być obowiązkiem wynikającym z decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach (jeśli była wymagana i wydana) bądź/i decyzji o pozwoleniu wodnoprawnym na pobór wód podziemnych – w przypadku gdy przedsiębiorca korzystał z wody z ujęcia wykonanego na terenie zakładu. W takich przypadkach sprawozdania z badań monitoringowych należy przekazać do organów, które wydały przedmiotowe decyzje. Dobrą praktyką jest prowadzenie monitoringu środowiska wodnego niezależnie od uzyskanych decyzji o których mowa powyżej. Szczególnie istotne w tym wypadku jest wykonywanie badań dla stanu początkowego oraz po zakończeniu eksploatacji.

Zaleca się, by wyniki badań z monitoringu wód były przekazywane (niezależnie od obowiązku posiadania bądź braku konieczności posiadania decyzji określających sposób prowadzenia monitoringu wód) do RDOŚ, OUG, RZGW, WIOŚ, organu koncesyjnego, służby geologicznej, lokalnych spółek wodnych. Szczegóły dotyczące terminu przekazania wyników omówiono w rozdziale 7. W przypadku włączenia do sieci monitoringu wód podziemnych otworów studziennych należących do innych użytkowników (co następuje po uzyskaniu stosownej zgody od właściciela ujęcia), wyniki pomiarów i badań w tych studniach powinny być udostępniane właścicielom i wpisywane do książek eksploatacji studni.

Wyniki badań monitoringowych z różnych lokalizacji (czyli dla odmiennych uwarunkowań hydrogeologicznych) gromadzone w poszczególnych instytucjach odpowiedzialnych za ochronę środowiska (w tym ochronę środowiska na terenie wiertni) stanowiłyby cenną bazę wiedzy na podstawie której można dokonać interpretacji rzeczywistego wpływu prac związanych z pozyskiwaniem gazu ze skał łupkowych na środowisko wodne. Mogłyby również stanowić uzupełnienie danych o stanie jednolitych części wód podziemnych w Polsce. 4.4. Bioróżnorodność 4.4.1. Analiza uwarunkowań przyrodniczych W odniesieniu do prowadzenia monitoringu przyrodniczego przyjęto następujące założenia:: 

Jego prowadzenie może być wskazane w sytuacji, gdy (w fazie wydobywania) z uwagi na skalę planowanych prac może wystąpić znaczące przekształcenie środowiska, a w sąsiedztwie planowanego przedsięwzięcia występują obszary cenne przyrodniczo lub chronione stanowiska roślin, zwierząt i grzybów oraz siedliska, korytarze ekologiczne i szlaki migracyjne, na które planowana inwestycja mogłaby mieć znaczące oddziaływanie.



Z uwagi na duże zróżnicowanie przyrodnicze obszaru potencjalnych lokalizacji przedsięwzięcia wskazania w tym zakresie za każdym razem powinny zostać dopasowane do rodzaju i skali planowanego przedsięwzięcia, konkretnych uwarunkowań środowiska przyrodniczego i skali oraz rodzaju prognozowanego oddziaływania przedsięwzięcia, a metody monitoringu do konkretnych zagrożonych elementów. Z uwagi na obowiązujące uwarunkowania prawne (art. 66 Ustawy OOŚ3), odnoszące się do zakresu opisu elementów przyrodniczych środowiska w odległości 500 m od zewnętrznych granic planowanego przedsięwzięcia, przyjęto, że do ww. odległości wskazane jest rozmieszczenie punktów/transektów do monitoringu. Jeżeli prognozowane oddziaływanie przedsięwzięcia może wykraczać poza 500 m od zewnętrznych granic planowanego przedsięwzięcia (np. w sytuacji potencjalnego wpływu na siedliska lub gatunki wodozależne), wskazane jest adekwatne dopasowanie programu badań/monitoringu. Mając na uwadze powyższe, skupiono się na wskazaniu kierunków powiązań i zależności pomiędzy pozostałymi elementami środowiska przyrodniczego a bioróżnorodnością. Omówiono ogólne zalecenia dotyczące prowadzenia monitoringu przyrodniczego, natomiast nie wskazywano konkretnych wytycznych dotyczących jego prowadzenia

Analiza uwarunkowań dotyczących bioróżnorodności jest pomocna m.in. w określeniu: (1) występowania na terenie i w pobliżu planowanego przedsięwzięcia obszarów chronionych dla których zostały określone cele ochrony (2) występowania na terenie i w pobliżu planowanego przedsięwzięcia cennych stanowisk roślin, zwierząt, grzybów i siedlisk występujących poza obszarami chronionymi (np. wodozależnych) (3) występowania żerowisk, miejsc odpoczynku, godowisk cennych gatunków zwierząt z uwzględnieniem gatunków wodnych i wodozależnych (4) występowania szlaków migracyjnych, korytarzy ekologicznych zapewniających łączność pomiędzy obszarami cennymi

Oceny w odniesieniu do bioróżnorodności są prowadzone w ramach opracowania następujących dokumentacji: 1) KIP/Raport o oddziaływaniu na środowisko, 2) KIP/Raport o oddziaływaniu na obszary Natura 2000, 3) Dokumentacja do wniosku o zatwierdzenie kierunku i rodzaju rekultywacji, 4) Dokumentacja po wystąpieniu szkody w środowisku.

Art. 66 ust. 1 pkt 2: „opis elementów przyrodniczych środowiska objętych zakresem przewidywanego oddziaływania planowanego przedsięwzięcia na środowisko, w tym elementów środowiska objętych ochroną na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, przy czym w przypadku, gdy planowane przedsięwzięcie związane jest z działalnością polegającą na poszukiwaniu i rozpoznawaniu złoża węglowodorów metodą otworów wiertniczych lub wydobywaniu węglowodorów ze złoża tą metodą, opis tych elementów powinien zawierać się w obszarze określonym promieniem 500 m od zewnętrznej granicy przedsięwzięcia”. 3

4.4.2. Obowiązujące przepisy prawne W tej części wskazano:  

przepisy prawne, na podstawie których możliwe jest nałożenie obowiązku monitoringu w zakresie bioróżnorodności oraz jego zakres i obowiązki przedsiębiorcy, jeśli zostały określone, przepisy prawne, na podstawie których identyfikuje się formy ochrony przyrody i chronione gatunki oraz siedliska.

Ustawa OOŚ 

Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach – zgodnie z przepisami Ustawy OOŚ w Raporcie OOŚ należy przedstawić propozycję monitoringu oddziaływania planowanego przedsięwzięcia na etapie jego budowy i eksploatacji lub użytkowania, w szczególności na cele i przedmiot ochrony obszaru Natura 2000 oraz integralność tego obszaru (art. 66 ust. 1 pkt 16). W wydanej DŚU, jeśli taka potrzeba wynika z przeprowadzonej oceny oddziaływania na środowisko, organ nakłada obowiązek zapobiegania, ograniczania oraz monitorowania oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko.



Decyzja budowlana – powyższy zapis dotyczy także Raportu OOŚ do ponownej procedury oceny, który może być wymagany dla przedsięwzięć powiązanych z pozyskaniem gazu ze skał łupkowych (np. dróg, gazociągów, kanalizacji, innych). Procedurę oceny oddziaływania na środowisko prowadzi się w trakcie wydania decyzji budowlanej (np. pozwolenia na budowę, zezwolenia na realizację inwestycji drogowej). Organ wydający decyzję budowalną może nałożyć na wnioskodawcę szereg obowiązków wynikających z ponownej oceny oddziaływania na środowisko, w tym dotyczących zapobiegania, ograniczania oraz monitorowania oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko.



Decyzja realizacyjna – w toku wydawania jakiejkolwiek decyzji realizacyjnej dla przedsięwzięć niewymienionych w Rozporządzeniu OOŚ (np. dla badań sejsmicznych czy wycinki drzew) może być prowadzona ocena oddziaływania planowanego przedsięwzięcia na obszary Natura 2000. Kwalifikacja przedsięwzięcia do procedury odbywa się na bazie karty informacyjnej przedsięwzięcia. Jeśli wymagana będzie procedura oceny, to wnioskodawca zostanie zobowiązany do przedstawienia Raportu o oddziaływaniu na obszar Natura 2000. Zakres tego raportu jest ograniczony do przedstawienia oddziaływania na obszary Natura 2000 (art. 97 ust. 4 Ustawy OOŚ), w tym propozycja monitoringu. W decyzji realizacyjnej wydawanej po przeprowadzonej ocenie wpływu na obszar Natura 2000 organ ją wydający może nałożyć na wnioskodawcę obowiązek zapobiegania, ograniczania oraz monitorowania oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000.

Procedury oceny oddziaływania na środowisko (na etapie DŚU i procedury ponownej oceny) i obszary Natura 2000 oraz wymagania co do zakresu KIP i Raportu OOŚ zostały przedstawione w opracowaniu dotyczącym wykonywania raportów i przeprowadzania ocen oddziaływania na środowisko [53]. Ustawa szkodowa Zgodnie z przepisami tej ustawy na obszarze, na którym występuje bezpośrednie zagrożenie szkodą w środowisku lub szkoda w środowisku, organ ochrony środowiska może, w drodze decyzji, nałożyć obowiązek monitoringu przyrodniczego różnorodności biologicznej (art. 20). Obowiązek ten jest nakładany na podmiot korzystający ze środowiska prowadzący działalność stwarzającą ryzyko szkody w środowisku lub inną działalność, o której mowa w

art. 2 ust. 1 pkt 2, będącą przyczyną bezpośredniego zagrożenia szkodą w środowisku lub szkody w środowisku. W takiej sytuacji podmiot korzystający ze środowiska jest zobowiązany przechowywać przez 5 lat od zakończenia roku kalendarzowego wyniki badań i udostępniać je organowi administracji na jego wniosek. W decyzji nakładającej obowiązek monitoringu określa się:   

zakres badań, pomiarów lub monitoringu, metodykę prowadzenia badań, pomiarów lub monitoringu, termin i formę przedkładania wyników badań, pomiarów lub monitoringu.

Zagadnienia dotyczące remediacji i naprawy szkód w środowisku zostały omówione bardziej szczegółowo w opracowaniu dotyczącym rekultywacji terenu [54]. Ustawa o ochronie przyrody Ustawa ta jest kluczowym aktem prawnym zapewniającym ochronę bioróżnorodności w Polsce. Określone są w niej formy ochrony przyrody kluczowe dla zachowania różnorodności biologicznej. Zgodnie z jej przepisami formy ochrony przyrody to:          

parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.

Rozporządzenia wykonawcze do tej ustawy4 określają m.in.: 

gatunki roślin, zwierząt i grzybów podlegające ochronie prawnej, w tym objęte: ochroną ścisłą, z wyszczególnieniem gatunków wymagających ochrony czynnej, i objęte ochroną częściową, które mogą być pozyskiwane, oraz sposoby ich pozyskiwania. W ww. rozporządzeniach wskazane są także gatunki, dla których wymagane jest ustanowienie stref ich ochrony, i określona jest ich wielkość, a także obowiązujące zakazy i odstępstwa od nich,



siedliska przyrodnicze oraz gatunki będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty – rozporządzenie określa typy siedlisk przyrodniczych oraz gatunki będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, w tym siedliska przyrodnicze i gatunki o znaczeniu priorytetowym, oraz wymagające ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2014 r. poz. 1348); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów (Dz.U. z 2014 r. poz. 1408); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz.U. z 2010 r. nr 77, poz. 510, z późn. zm.).

4.4.3. Etapy prowadzenia badań. Prowadzenie ewentualnego monitoringu przyrodniczego wymaga w pierwszej kolejności dobrego rozpoznania terenowego i wiedzy co do występujących zasobów środowiska, które mogą być poddane znaczącej presji przedsięwzięcia. Monitoring z założenia powinien być dobrany do tych komponentów bioróżnorodności (gatunki chronione, siedliska), które mogą być poddane znaczącym oddziaływaniom, albo tym, które uległy szkodzie lub znajdują się na obszarze bezpośredniego zagrożenia szkodą w środowisku. Prowadzenie monitoringu przyrodniczego może być wymagana na następujących etapach procesu inwestycyjnego: 1. Na etapie badań sejsmicznych – prowadzony w formie nadzoru przyrodniczego na terenach wrażliwych przyrodniczo, na których prowadzone są prace. 2. Przed przygotowaniem terenu pod wiercenie (stan początkowy) – rozpoznanie stanu początkowego i następnie ocena stanu środowiska oraz możliwych oddziaływań planowanego przedsięwzięcia na środowisko powinna także pomóc w określeniu etapów prowadzenia monitoringu bioróżnorodności. Zaleca się, aby monitoring przyrodniczy był powiązany z monitorowaniem pozostałych elementów środowiska, a w szczególności: ‒ ‒ ‒ ‒

jakości i poziomu wód powierzchniowych i podziemnych (szczególnie istotne w przypadku gatunków i siedlisk wodozależnych), powierzchni ziemi, w tym gleb (kluczowe dla bogatych florystycznie siedlisk łąkowych, grzybów), jakości powietrza – istotne dla roślin i grzybów, klimatu akustycznego – ważne dla zwierząt, zwłaszcza migrujących, i lokalnych populacji bytujących na danym terenie.

3. W czasie przygotowania terenu pod wiercenie – prowadzony w formie nadzoru przyrodniczego na terenach, gdzie zidentyfikowano stanowiska roślin lub zwierząt chronionych lub cenne siedliska.

4.4.4. Lokalizacja punktów monitoringu i metodyka wykonywania pomiarów Punkty pomiarowe i transekty do monitoringu powinny być dobrane do rodzaju i skali presji oraz monitorowanego gatunku/grupy gatunków czy siedliska. Zaleca się, aby przynajmniej jeden punkt czy transekt pomiarowy występował na terenie do 500 m od zewnętrznych granic przedsięwzięcia i porównawczo przynajmniej jeden już poza tym obszarem (jeśli istnieje taka możliwość i jest to celowe dla potrzeb weryfikacji rzeczywistego wpływu przedsięwzięcia na bioróżnorodność). Dobór miejsc do prowadzenia monitoringu powinien uwzględniać również lokalne uwarunkowania klimatyczne, a zwłaszcza siłę i kierunki przeważających wiatrów (ważne przy propagacji hałasu, zanieczyszczeń do powietrza), lokalne zalewy wód powodziowych, intensywne opady czy susze. Monitoring powinien być prowadzony poza terenami podatnymi na zalewy powodziowe, susze czy intensywne spływy wód opadowych. Pozyskane dzięki temu wyniki będą bardziej reprezentatywne dla innych obszarów badań, do których mogą potem być odnoszone jako wskaźnikowe. W sytuacji występowania lokalnych warunków do przenoszenia zanieczyszczeń na większe odległości (np. przeważające kierunki wiatrów) należy uwzględnić, że na tym kierunku emisja hałasu czy zanieczyszczeń powietrza może sięgać dalej niż na innych, więc dobór punktów do monitoringu powinien to zostać dopasowany do skali oddziaływania.

W sytuacji potencjalnych presji przedsięwzięcia na lokalne rzeki (np. związanej z poborem wód do procesów technologicznych, w tym szczelinowania hydraulicznego) zaleca się prowadzenie monitoringu tych samych elementów powyżej i poniżej miejsca oddziaływania na cieku. W sytuacji potencjalnego oddziaływania na szlaki migracyjne i korytarze ekologiczne zaleca się prowadzenie monitoringu ich wykorzystania w okresach o nasilonym oddziaływaniu (np. przygotowania infrastruktury, wiercenia otworów i wykonywania zabiegów intensyfikacyjnych) oraz w okresach niższej intensywności prac inwestycyjnych (wydobywania gazu z odwiertu). Najczęściej przy kwantyfikowaniu bioróżnorodności przyjmuje się, że zarówno różnorodność ekosystemowa, jak i różnorodność funkcjonalna oraz strukturalna ekosystemu znajdują odbicie w liczbie gatunków w danym ekosystemie [32,48]. Na potrzeby weryfikacji wpływu wydobywania gazu ze złóż łupkowych na bioróżnorodność kluczowe będzie sprawdzenie, czy w wyniku prowadzonej działalności spada lub rośnie liczba gatunków na określonym transekcie badawczym lub/i czy maleje lub rośnie liczba ekosystemów – w szerszej skali badawczej – całego terenu badawczego (terenu oddziaływania przedsięwzięcia). Różnorodność na poziomie genetycznym nie powinna podlegać monitoringowi w ramach przedsięwzięcia. Badania te bowiem są zbyt skomplikowane, wymagają zaawansowanych technik badawczych i powinny być prowadzone przez wyspecjalizowane jednostki badawcze lub/i w ramach PMŚ. Należy zauważyć, że do tej pory opracowano wiele wskaźników do oceny bioróżnorodności5. Zaleca się więc, aby monitoring bioróżnorodności i metodyki jego wykonywania były powiązane z metodykami GIOŚ [88,94], który jest odpowiedzialny za prowadzenie PMŚ z zakresu bioróżnorodności i monitoruje stan siedlisk przyrodniczych oraz wybranych gatunków flory i fauny. 4.4.5.

Wyniki – prezentacja i sprawozdawczość

Zasadniczo nie ma wymagań prawnych dotyczących prezentacji wyników monitoringu bioróżnorodności i terminów sprawozdawczości. Mogą one zostać określone w decyzjach nakazujących jego prowadzenie: DŚU, decyzji budowlanej, decyzji realizacyjnej czy decyzji z Ustawy szkodowej. Zaleca się, aby wyniki monitoringu były prezentowane w sposób zapewniający ich czytelność i dalszą użyteczność nie tylko dla organu administracji, lecz także dla przedsiębiorcy – na potrzeby lepszego zaplanowania kolejnych przedsięwzięć polegających na pozyskaniu gazu ze skał łupkowych. Na potrzeby monitoringu określonych gatunków czy siedlisk powinny być opracowane arkusze sprawozdawcze identyfikujące jednoznacznie m.in. datę prowadzenia obserwacji, warunki terenowe i klimatyczne, osobę prowadzącą obserwację, typ siedliska czy gatunek wraz z kodem (w przypadku siedlisk i gatunków, dla ochrony których ustanawia się obszary Natura 2000), współrzędne transektu/punktu pomiarowego itp. Dalsze informacje powinny się już odnosić do poddanego obserwacji siedliska i gatunku oraz określać m.in. skład gatunkowy, liczbę osobników, stan jakościowy siedliska – z zachowaniem określonych wcześniej ustalonych kryteriów obserwacji, itp. Przykłady arkuszy sprawozdawczych przedstawione zostały w przewodnikach metodycznych GIOŚ.

Jak np. wskaźniki: różnorodności H i równocenności Shannona (E), wskaźnik Simpsona (D) i wskaźnik Margalefa (R1), równomierności rozmieszczenia (J) Pielou czy dominacji (C) według Shannona i Weavera [3,16]. 5

4.5. Powietrze Substancje wprowadzane do powietrza w wyniku działalności związanej z pozyskiwaniem gazu ze skał łupkowych są uwalniane głównie w sposób niezoorganizowany. Ze względu na fakt, iż w polskim prawie nie ma metodyk prowadzenia pomiarów dla emisji niezorganizowanej, nie ma możliwości prowadzenia monitoringu takiej emisji. W świetle dotychczasowych badań prowadzonych dla fazy poszukiwawczo-rozpoznawczej polegających na prowadzeniu pomiarów stężeń imisji zanieczyszczeń w powietrzu atmosferycznym nie stwierdzono [47,52] zmian w jakości powietrza spowodowanej emisją z urządzeń eksploatowanych na terenie wiertni (urządzenia powinny posiadać stosowne certyfikaty dopuszczające do pracy, ich stan i świadectwa powinny być sprawdzane przez odpowiednie organy kontrolne). W niniejszym rozdziale opisano uwarunkowania prawne regulujące kwestie uwarunkowań aerosanitarnych, jakie mogą być analizowane na etapie oceny oddziaływania na środowisko oraz przy ubieganiu się o wymagane pozwolenia/ zgłoszenia, jak również odniesienia do metodyk prowadzenia pomiarów imisji oraz emisji zorganizowanej. 4.5.1. Analiza uwarunkowań aerosanitarnych Analiza uwarunkowań aerosanitarnych (załącznik 3F) jest pomocna w określeniu: (1) źródeł emisji na terenie Zakładu, (2) uwarunkowań rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń (warunki topograficzne, warunki meteorologiczne), (3) tła zanieczyszczeń powietrza, (4) istniejących źródeł zanieczyszczeń powietrza, (5) konieczności uzyskania pozwoleń na wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza, (6) konieczności prowadzenia modelowania i pomiarów zanieczyszczeń powietrza na poszczególnych etapach inwestycji (budowy, eksploatacji i likwidacji). Oceny w odniesieniu do zanieczyszczeń powietrza są prowadzone w ramach opracowania następujących dokumentacji technicznych i środowiskowych: 1) KIP/raport OOŚ/DŚU (Ustawa OOŚ) 2) Decyzja o pozwoleniu na emisję gazów i pyłów do powietrza/zgłoszenie instalacji niewymagającej pozwolenia (POŚ)

4.5.2. Obowiązujące przepisy prawne określające standardy Obowiązek dotrzymania dopuszczalnych poziomów substancji w powietrzu wynika z art. 85 POŚ. Aktami wykonawczymi, regulującymi standardy imisyjne, do których należy się odnieść określając jakość powietrza na obszarze prac związanych z pozyskaniem gazu ze złóż niekonwencjonalnych, są:  Rozporządzenie w sprawie poziomów substancji,  Rozporządzenie w sprawie wartości odniesienia dla niektórych substancji. W ww. rozporządzeniach określone zostały standardy jakości powietrza lub wartości odniesienia stężeń średnich 1-godzinnych i rocznych substancji w powietrzu dla terenu kraju z wyłączeniem obszarów ochrony uzdrowiskowej oraz dla obszarów ochrony uzdrowiskowej (załączniki 1 i 2 do Rozporządzenia w sprawie poziomów substancji), jak też metodyki referencyjne modelowania poziomów substancji w powietrzu (załącznik 3 do Rozporządzenia w sprawie wartości odniesienia). Związki, których stężenie w powietrzu mogłoby potencjalnie wzrosnąć w wyniku działalności związanej z pozyskiwaniem gazu ze skał łupkowych to: pył zawieszony, tlenki azotu (przeliczane na NO2), dwutlenek siarki (SO2,), benzen, suma BTEX suma węglowodorów alifatycznych, , metan, lotne związki organiczne (LZO) w przeliczeniu na metan, benzen, suma BTEX [47]. 4.5.3. Etapy prowadzenia obliczeń/ pomiarów W celu utrzymania standardów jakości powietrza atmosferycznego na terenie i w pobliżu zakładu można przeprowadzić pomiary lub obliczenia na następujących etapach: 1. Przed przygotowaniem terenu pod wiercenie (stan początkowy) – ocenę stanu początkowego (tła zanieczyszczeń) można wykonać na podstawie informacji uzyskanych z właściwego, co do lokalizacji, wojewódzkiego inspektoratu ochrony środowiska (na wniosek przedsiębiorcy WIOŚ określa średnioroczne stężenie substancji w rejonie planowanych prac, dokonując analizy wyników pomiarów uzyskiwanych z najbliższych punktów pomiarowych) lub na podstawie pomiarów własnych imisji w terenie. Uwzględnione są w tym przypadku wszystkie źródła zanieczyszczeń powietrza występujące na analizowanym terenie, bez źródła związanego z działalnością pozyskania gazu ze skał łupkowych. Na podstawie informacji pozyskanych z WIOŚ określane jest tło (wartości stężeń uśrednione dla jednego roku) dla substancji wskazanych w Rozporządzeniu w sprawie poziomów substancji w powietrzu, m.in. pyłu zawieszonego PM10, pyłu zawieszonego PM2,5, dwutlenku azotu, dwutlenku siarki, tlenku węgla, ozonu, ołowiu, benzenu i benzo(a) pirenu. 2. W czasie zabiegów intensyfikacyjnych – na tym etapie emisje zanieczyszczeń do powietrza będą miały miejsce z planowanych do użycia nawet kilkunastu agregatów pompowych zatłaczających płyn szczelinujący do otworu. Dodatkowo na terenie zakładu będą pracować urządzenia pomocnicze wyposażone w silniki spalinowe oraz urządzenia grzewcze. W zależności od parametrów technologicznych urządzeń tego typu, emisja może wymagać pozwolenia na emisję gazów i pyłów bądź też zgłoszenia instalacji niewymagających pozwolenia. 3. W czasie testowania otworu – na tym etapie urządzeniami powodującymi emisje zanieczyszczeń do powietrza będą: flara do spalania gazu, która do działania nie potrzebuje agregatu prądotwórczego, oraz agregat prądotwórczy wykorzystywany do zaopatrzenia w energię innych urządzeń pracujących na wiertni. Dodatkowo emisja zanieczyszczeń do powietrza może pochodzić ze zbiorników gromadzących płyn

pozabiegowy. Nie ma możliwości zbadania tego typu emisji przy obecnym stanie wiedzy. 4. W trakcie eksploatacji złoża – na tym etapie emisje do powietrza są wynikiem pracy agregatów prądotwórczych wykorzystywanych do zaopatrzenia w energię zakładu oraz kotłów grzewczych obsługujących zakład górniczy. Na tym etapie może również mieć miejsce niekontrolowana migracja gazów złożowych ku powierzchni ziemi. W zależności od parametrów technicznych kotłów grzewczych konieczne może być pozyskanie pozwolenia na emisję gazów i pyłów bądź też zgłoszenia instalacji niewymagających pozwolenia. 4.5.4. Metodyka prowadzenia pomiarów Na etapach omówionych powyżej ma miejsce zorganizowana i niezorganizowana emisja zanieczyszczeń do powietrza. Jedynie dla emisji zorganizowanej istnieją w obecnym stanie prawnym metodyki pozwalające na prowadzenie pomiarów terenowych określone w Rozporządzeniu o wielkości emisji. Pomiary takie mogą być prowadzone w przypadku, gdy na terenie wiertni działać będzie instalacja wymagająca uzyskania pozwolenia na emisję gazów i pyłów, bądź też zgłoszenia instalacji niewymagających pozwolenia. W celu określenia dotrzymania standardów jakości powietrza atmosferycznego można wykonać pomiary stężeń substancji: pyłowych i gazowych w powietrzu (zgodnie z Polską Normą PN-84/Z – 04008-02:1994 – „Ochrona czystości powietrza. Pobieranie próbek. Wytyczne ogólne pobierania próbek powietrza atmosferycznego (imisja)” oraz Procedurą badawczą PB-08, wydanie 4 z dnia 16 marca 2010 – „Pobieranie próbek powietrza do pomiaru stężeń zanieczyszczeń w powietrzu”). Stężenie substancji gazowych w powietrzu (oznaczenia stężeń w pobranych próbkach powietrza) określa się zgodnie z akredytowanymi metodami pomiarowymi (m.in. metodą grawimetryczną, metodą spektrofotometryczną, metodą chromatograficzną, metodą kolorymetryczną, czy objętości powietrza przepuszczonego przez zestaw pomiarowy do pobierania próbek powietrza). Pobór próbek i oznaczenia poszczególnych substancji powinny być wykonane przez akredytowane laboratorium spełniające wymagania normy PN-EN ISO/IEC 17025: 2005 w zakresie pomiarów parametrów gazów odlotowych metodami referencyjnymi, pomiarów emisji zanieczyszczeń z instalacji energetycznych i technologicznych, pomiarów skuteczności działania urządzeń ochrony powietrza, pomiarów kalibracyjnych automatycznych systemów ciągłego monitoringu emisji zanieczyszczeń i pomiarów imisji zanieczyszczeń. 4.5.5. Wyniki – prezentacja i sprawozdawczość Wyniki dotyczące dokonywanych pomiarów oraz przeprowadzonego modelowania należy przedstawić w formie graficznej i opisowej. Szczegółowy zakres i formę prezentowanych wyników określa Rozporządzenie w sprawie pomiarów wielkości emisji. Emisje energii i substancji do środowiska objęte badaniami 4.6. Emisja hałasu W odniesieniu do monitoringu emisji hałasu przyjęto następujące założenia: 

Konieczność prowadzenia badań powinna wynikać z realnych zagrożeń związanych z przekroczeniem dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku dla obszarów ochrony akustycznej.

 

Zalecenia zostały opracowane na podstawie istniejących metodyk referencyjnych oraz doświadczeń pomiarowych odnoszących się do fazy poszukiwawczorozpoznawczej. Omówiono problematykę skumulowanego oddziaływania hałasu, jaka wymaga szczególnej uwagi na etapie wydobywczym. 4.6.1. Analiza uwarunkowań akustycznych

Analiza uwarunkowań akustycznych terenu lokalizacji przedsięwzięcia i jego otoczenia (Załącznik 3F) jest pomocna w określeniu: (1) (2) (3) (4)

obszarów ochrony akustycznej, uwarunkowań środowiskowych sprzyjających propagacji hałasu, potencjalnych źródeł hałasu i tła akustycznego, oceny konieczności prowadzenia modelowania i pomiarów hałasu na poszczególnych etapach inwestycyjnych w kontekście oceny potencjalnego wpływu prac na człowieka,

Analizy w odniesieniu do klimatu akustycznego są prowadzone w ramach opracowania następujących dokumentacji technicznych i środowiskowych: 1) Plan ruchu zakładu/decyzja zatwierdzająca plan ruchu zakładu (PGiG) 2) KIP/raport OOŚ/DŚU (Ustawa OOŚ) 3) Decyzja o dopuszczalnym poziomie hałasu (POŚ)

Zalecenia do programu badań/monitoringu w odniesieniu do emisji hałasu 1) Na podstawie przeprowadzonych ocen określenie konieczności prowadzenia monitoringu hałasu. 2) Wskazanie punktów pomiarowych na podstawie określonych wstępnie źródeł hałasu (na podstawie planu zagospodarowania zakładu wykonującego roboty geologiczne, czy górniczego) oraz obiektów ochrony akustycznej. 3) Określenie etapów inwestycyjnych wymagających monitorowania w zakresie hałasu z uwzględnieniem zagrożeń wynikających ze stosowanych urządzeń i prowadzonych działań. 4) Wskazanie decyzji oraz dokumentacji, w których wskazane będą zalecenia dotyczące monitoringu hałasu oraz w których uzasadnia się konieczność prowadzenia monitoringu hałasu (DŚU, DoDPH, decyzja o planie ruchu zakładu). 5) W przypadku wyboru lokalizacji zakładu w pobliżu obszarów ochrony akustycznej potencjalnie narażonych na pogorszenie warunków akustycznych w wyniku prowadzonej działalności ujęcie tych obszarów w programie monitoringu.

4.6.2. Obowiązujące przepisy prawne Obowiązek ochrony przed hałasem w wyniku prowadzenia działalności polegającej na pozyskaniu gazu ze skał łupkowych wynika z art. 112 POŚ. Ochrona ta polega na zapewnieniu jak najlepszego stanu akustycznego środowiska poprzez utrzymanie poziomu hałasu poniżej dopuszczalnego lub co najmniej na tym poziomie lub zmniejszanie poziomu hałasu, co najmniej do dopuszczalnego, gdy nie jest on dotrzymany. Rozporządzeniami regulującymi powyższe kwestie jest Rozporządzenie w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu. Na podstawie tego rozporządzenia dopuszczalną wartość równoważnego poziomu dźwięku A (LAeq D/N) ustala się w zależności od rodzaju źródła hałasu oraz sposobu zagospodarowania terenu w otoczeniu tego źródła. W odniesieniu do działalności związanej z pozyskiwaniem gazu ze skał łupkowych zastosowanie ma określenie dopuszczalnych wartości równoważnego poziomu dźwięku A (LAeq D/N), odnoszące się do „instalacji, pozostałych obiektów i grup źródeł hałasu”, którego dokonuje się w przedziałach czasu równych odpowiednio ośmiu najmniej korzystnym, następującym po sobie, godzinom pory dziennej (pomiędzy 600 a 2200) oraz jednej najmniej korzystnej godzinie w nocy (pomiędzy 2200 a 600). W zależności od etapu prowadzenia działalności źródłem hałasu generowanego może być również ruch pojazdów, zwłaszcza ciężkich, poruszających się po drogach publicznych. W odróżnieniu od wymagań dla „instalacji, pozostałych obiektów i grup źródeł hałasu”, dla tego rodzaju hałasu wartości dopuszczalne określa się w przedziałach czasu równych całej porze dziennej (16 godzin pomiędzy 600 a 2200) oraz całej porze nocnej (8 godzin pomiędzy 2200 a 600). Etapy prowadzenia badań W przypadku zidentyfikowania receptorów narażonych na oddziaływanie hałasu wynikającego z prowadzenia działalności związanej z pozyskaniem gazu ze skał łupkowych, dobrą praktyką jest prowadzenia pomiarów lub/i wykonanie modelowania (wspartego pomiarami) na następujących etapach: 1. Przed przygotowaniem terenu pod wiercenie (stan początkowy) – ocenę stanu początkowego przeprowadza się na podstawie pomiarów prowadzonych w terenie. Pomiary prowadzone są w celu ustalenia tła akustycznego. Uwzględniane są w tym przypadku wszystkie źródła hałasu występujące na analizowanym terenie (bez udziału źródła związanego z działalnością pozyskania gazu ze skał łupkowych). Dla obszarów, gdzie prowadzony jest Państwowy Monitoring Środowiska, informację na temat istniejących w pobliżu planowanej działalności źródeł hałasu można pozyskać z WIOŚ.6 2. W czasie przygotowania terenu i infrastruktury – wpływ prac budowlanych na klimat akustyczny wiąże się głównie z ruchem pojazdów ciężkich transportujących materiały budowlane (podsypka, płyty) oraz pracą ciężkich urządzeń do montażu wiertni i ewentualnie agregatów prądotwórczych. Prace budowlane z wykorzystaniem ciężkiego sprzętu często są źródłem uciążliwości w porze nocnej, dlatego harmonogram prac powinien uwzględniać wykorzystanie źródeł potencjalnie uciążliwych tylko w porze dziennej oraz z wyłączeniem dni wolnych od pracy. Etap prac budowlanych może być szczególnie uciążliwy w przypadku długotrwałego ruchu prowadzonego przez obszary zabudowane, gdy może mieć miejsce kumulacja związana z budową na etapie eksploatacji kilku placów zlokalizowanych w niewielkiej odległości. Modelowanie matematyczne ma na celu wskazanie możliwości oddziaływania skumulowanego związanego z transportem połączonym z obsługą Inspekcja ochrony środowiska jest zobowiązana do prowadzenia pomiarów hałasu w środowisku zgodnie z określonym przez WIOŚ planem pomiarowym. WIOŚ wykonuje również pomiary interwencyjne (np. reakcja na skargi). Dodatkowo na podstawie art. 147 oraz art. 149 POŚ WIOŚ gromadzi dane pomiarowe przekazane przez jednostki prowadzące instalację, użytkujące urządzenia, jak też zarządzające drogami, kolejami oraz lotniskami. 6

placu budowy i istniejącym hałasem komunikacyjnym (zidentyfikowanym na etapie stanu początkowego). Ze względu na skalę oddziaływania konieczność prowadzenia monitoringu hałasu na tym etapie dotyczy fazy wydobywania i powinna być wskazana w Raporcie OOŚ przygotowanego przed udzieleniem koncesji na wydobywanie lub decyzji inwestycyjnej. 3. W czasie wiercenia, zabiegów intensyfikacyjnych, testowanie otworu – prowadzenie pomiarów na etapie wiercenia ma na celu ocenę stanu faktycznego, weryfikację założeń modelu oraz wskazanie ewentualnych dalszych działań obniżających poziom hałasu w środowisku. Z dostępnych raportów, opracowań dotyczących oddziaływań hałasu w fazie rozpoznawczej wynika, że oddziaływanie związane z etapem wiercenia w zależności od uwarunkowań topograficznych, atmosferycznych, ale również ze względu na rodzaj zastosowanej technologii i użytego sprzętu może mieć różny zasięg. Prowadzenie pomiarów hałasu na etapie testowania otworu należy uzależnić od tego, czy do procesu wykorzystane będą głośne urządzenia. Każdy z wymienionych wyżej etapów może powodować uciążliwość związaną z emisją hałasu, stąd przedsiębiorca może się spodziewać kontroli organu ochrony środowiska w tym zakresie. W przypadku stwierdzenia przekroczeń obowiązujących standardów organ administracyjny może wydać decyzję o dopuszczalnym poziomie hałasu. W tym celu organ albo przedsiębiorca może wykonywać badania wskazujące na zasięg oddziaływań. Na podstawie tej decyzji przedsiębiorca jest zobligowany do wyeliminowania źródła uciążliwego hałasu lub zastosowania środków minimalizujących opisanych m.in. w opracowaniu dotyczącym przeglądu rozwiązań minimalizujących wpływ na środowisko [51]. Procedura uzyskania decyzji o dopuszczalnym poziomie hałasu została opisana w opracowaniu dotyczącym wymogów prawno-administracyjnych [56]. Założenia, zalecenia oraz ograniczenia metodyczne dotyczące prowadzenia pomiarów na poszczególnych etapach opisano w podrozdziale dotyczącym metodyki wykonywania pomiarów i modelowania propagacji hałasu. Szczegółową analizę znaczenia propagacji hałasu przemysłowego wynikającego z prowadzonej działalności zakładu i związanego z transportem (poza terenem zakładu) zaleca się przeprowadzić dla etapu wiercenia i szczelinowania w fazie wydobywania w celu określenia możliwych oddziaływań skumulowanych uwzględniających skalę prowadzonych działań, czas ich trwania, możliwe nakładanie się działań jak też okres i zakres prowadzonych prac. 4.6.4. Lokalizacja punktów monitoringu Wytyczne dotyczące lokalizacji punktów pomiarowych hałasu określa metodyka referencyjna opisana w Rozporządzenie w sprawie pomiarów wielkości emisji. Poniżej wskazano najważniejsze zalecenia wynikające z ww. metodyki w odniesieniu do inwestycji polegających na pozyskiwaniu gazu ze skał łupkowych: 

Określenie obszarów ochrony akustycznej wynika z art. 114 lub 115 POŚ.



Zaleca się, aby lokalizacja punktów pomiarowych odnoszących się do tego samego rodzaju hałasu była jednakowa niezależnie od etapu prowadzenia prac.



Zaleca się lokalizację punktów pomiarowych, we wszystkich kierunkach, w których zidentyfikowano tereny wymagające ochrony akustycznej (i zlokalizowane w potencjalnym zasięgu oddziaływania) w liczbie reprezentatywnej do miarodajnej oceny poziomu hałasu dla każdego z wyróżnionych terenów.



Zaleca się, aby lokalizacja punktów referencyjnych zawsze była dobierana indywidualnie w zależności od celu pomiarów (kalibracja modelu, adiustacja parametrów wejściowych, walidacja wyników obliczeń) oraz wielu innych czynników (układ i wzajemne ekranowanie źródeł na terenie instalacji, ukształtowanie i rodzaj pokrycia terenu, obecność ekranów i wałów ziemnych, poziom tła akustycznego, itd.). Pomiary w punktach referencyjnych są przydatne do modelowania, zwykle jest ich więcej niż jeden.



Punkty pomiarowe na terenach wymagających ochrony akustycznej należy lokalizować na granicy tych terenów lub przy budynkach mieszkalnych, zgodnie z wymaganiami określonymi w Rozporządzeniu w sprawie pomiarów wielkości emisji. 4.6.5. Metodyka pomiarów i modelowania propagacji hałasu

Poniżej przedstawiono główne zalecenia dotyczące metodyki prowadzenia pomiarów i modelowania hałasu w odniesieniu do pozyskania gazu ze skał łupkowych: 

Prognozę oddziaływania hałasu na środowisko wykonuje się za pomocą modelowania matematycznego, natomiast ocenę stanu akustycznego środowiska wykonuje się w oparciu o pomiary i obliczenia poziomu hałasu w środowisku. Wykorzystanie pomiarów do kalibracji i/lub walidacji modelu obliczeniowego znacznie poprawia trafność prognoz.



Na podstawie dostępnych metodyk pomiarowych zaleca się wyznaczenie oddzielnie wpływu hałasu komunikacyjnego oraz hałasu innych instalacji przemysłowych.



Pomiary hałasu należy wykonywać przez akredytowane laboratorium z wykorzystaniem metody wykonania pomiaru zgodnej z metodyką referencyjną opisaną w załączniku 7 i 8 Rozporządzenia w sprawie pomiarów wielkości emisji. W praktyce wymagania rozporządzenia określające liczbę wymaganych pomiarów należy traktować jako warunek minimalny. Liczba pomiarów powinna być znacznie większa i powinna obejmować dłuższy przedział czasu niż dopuszcza rozporządzenie, w celu uchwycenia zmian poziomu emisji związanych ze specyfiką poszczególnych faz pracy, zmienną liczbę źródeł hałasu, intensywność ich wykorzystania, itd. W związku z tym, przynajmniej w pierwszej serii pomiarów dla danego etapu przedsięwzięcia zaleca się monitoring całodobowy.



Wyniki pomiarów hałasu należy przeliczyć na równoważne poziomy dźwięku A, zgodnie z wymogami dla 8 najgorszych pod względem akustycznych godzin w porze dziennej (od 6.00 do 22.00) oraz dla jednej najbardziej niekorzystnej godziny w porze nocnej (od 22.00 do 6.00). Jeżeli w trakcie pomiarów występuje hałas o naturze impulsowej, wyniki cząstkowe należy skorygować zgodnie z wytycznymi Załącznika 8 do Rozporządzenia w sprawie pomiarów wielkości emisji.



Przed rozpoczęciem oraz po zakończeniu pomiarów należy sprawdzić tor pomiarowy za pomocą kalibratora. Wyniki sprawdzenia toru pomiarowego należy odnotować w protokołach pomiarowych.



Podczas wykonywania pomiarów hałasu należy kontrolować warunki pogodowe zgodnie z metodykami referencyjnymi określonymi w Rozporządzeniu sprawie pomiarów wielkości emisji, z wykorzystaniem stacji pogodowej. Warunki pogodowe powinny być odnotowywane w rejestrach pomiarów.



Obliczenia rozkładu pola akustycznego, które mają na celu określenie warunków klimatu akustycznego wokół przedmiotowej inwestycji należy wykonać programem komputerowym, który realizuje obliczenia rozkładu poziomu hałasu w środowisku pochodzącego od źródeł punktowych i powierzchniowych, zgodnie z normą

powoływaną w Dyrektywie hałasowej, czyli według normy PN-ISO 9613-2, a w okresie po 31 grudnia 2018 roku, według metody określonej w Dyrektywie 2015/996. 4.6.6. Wyniki – prezentacja i sprawozdawczość Wyniki dotyczące dokonywanych pomiarów oraz przeprowadzonego modelowania należy przedstawić w formie graficznej i opisowej. Szczegółowy zakres i formę prezentowanych wyników określa Rozporządzenie w sprawie pomiarów wielkości emisji. Zaleca się, aby wyniki monitoringu były prezentowane w sposób zapewniający ich czytelność i dalszą użyteczność nie tylko dla organu administracji, lecz także dla przedsiębiorcy – na potrzeby lepszego zaplanowania kolejnych przedsięwzięć polegających na pozyskaniu gazu ze skał łupkowych. 4.7.

Odpady

W odniesieniu do prowadzenia monitoringu odpadów przyjęto następujące założenia: 

 

Zalecenia opracowane zostały na ogólnym stopniu szczegółowości. Szczegóły dotyczące charakterystyki odpadów oraz zakresu dokumentów wymaganych dla uzyskania decyzji w zakresie wytwarzania i gospodarowania odpadami zostały omówione w opracowaniu dotyczącym gospodarowania odpadami, ściekami i innymi płynami technologicznymi [55] Ze względu na powyższe założenie uproszczony został schemat punktów opisujących zagadnienie odpadów. Zalecenia odnośnie prowadzenia monitoringu odpadów ujęto w sposób mający na celu zaproponowanie całościowego podejścia do gospodarki odpadami prowadzonej przez przedsiębiorcę, która jest częścią kontroli emisji do środowiska. 4.7.1. Analiza dotycząca gospodarki odpadami

W analizie określającej uwarunkowania dotyczące gospodarki odpadami należy rozważyć:   

rodzaje odpadów, dla których należało będzie uzyskać decyzje/pozwolenia w zakresie wytwarzania i gospodarowania, planowane sposoby postępowania z wytworzonymi odpadami z uwzględnieniem hierarchii postępowania z odpadami, opracowanie, na etapie oceny wpływu inwestycji na środowisko, działań zapobiegających powstawaniu odpadów, minimalizujących ilość wytwarzanych odpadów oraz umożliwiających ich ponowne wykorzystanie.

W procesie pozyskiwania gazu ze skał łupkowych mogą być wytwarzane:  

odpady wydobywcze, dla których należy uzyskać decyzję zatwierdzającą Program gospodarowania odpadami wydobywczymi zgodnie z art. 11 UoOW; odpady inne niż wydobywcze, podlegające przepisom POŚ oraz UoO, dla których:  wymagane jest uzyskanie pozwolenia na ich wytwarzanie, jeżeli powstają w wyniku eksploatacji instalacji i gdy wytwarzane są w ilości > 1 Mg/rok – dla odpadów niebezpiecznych i/lub w ilości > 5000 Mg/rok dla odpadów innych niż niebezpieczne (art. 180 a POŚ),



nie jest wymagane uzyskanie pozwolenia na ich wytwarzanie w przypadku gdy powstają w instalacji w ilościach mniejszych niż wskazane powyżej,



nie jest wymagane uzyskanie pozwolenia na ich wytwarzanie w przypadku wytwarzania ich poza instalacją.

Szczegóły dotyczące sposobu kwalifikacji odpadów zostały opisane w opracowaniu dotyczącym gospodarowania odpadami, ściekami i innymi płynami technologicznymi [55]. Decyzjami/dokumentami, gospodarki odpadami są:

które

regulują

kwestie

dotyczące

1) Decyzja zatwierdzająca Program gospodarowania odpadami wydobywczymi (wynika z art. 8 ust. 1 UoOW) 2) Pozwolenie na wytwarzanie odpadów instalacyjnych (dla progów ilościowych: > 1 Mg/rok – dla odpadów niebezpiecznych oraz w ilości > 5000 Mg/rok dla odpadów innych niż niebezpieczne (wynika z art. 180a) POŚ) 3) Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach (KIP/Raport OOŚ) z Ustawy OOŚ Ustawa o odpadach nakłada na każdego, kto podejmuje działania powodujące powstawanie odpadów obowiązek m.in. planowania i projektowania tych działań w taki sposób, by w pierwszej kolejności zapobiegać powstawaniu odpadów, następnie ograniczać ich ilość oraz minimalizować negatywny wpływ wytworzonych odpadów na życie i zdrowie ludzi oraz środowisko (art. 18 UoO). Dlatego też zaleca się, by na etapie planowania działań inwestycyjnych dokonać oceny zagadnień wymienionych w Załączniku 3G. Na podstawie omówionych w powyższym załączniku uwarunkowań przedsiębiorca może uzyskać informacje pomocne dla:   

zaplanowania optymalnego i bezpiecznego dla środowiska sposobu postępowania z odpadami; uwzględnienia konieczności badań odpadów w celu dokonania ich charakterystyki; zapewnienia sobie odbiorców dla wszystkich rodzajów i ilości planowanych do wytworzenia odpadów; 4.7.2. Obowiązujące przepisy prawne

Zapisy UoO nakładają na posiadacza odpadów obowiązek prowadzenia na bieżąco ilościowej i jakościowej ewidencji odpadów zgodnie z art. 66. Ewidencję odpadów prowadzić należy z zastosowaniem dokumentów w postaci: kart przekazania odpadów oraz kart ewidencji odpadów (art. 67 ust. 1 pkt 1a i 1b UoO). W przypadku, gdy posiadacz odpadów przekazuje odpady do składowania ewidencja odpadów obejmuje dodatkowo dokumenty jakimi są : podstawowa charakterystyka odpadów oraz wyniki testów zgodności (art. 67 ust. 2). Szczegóły dotyczące charakterystyki odpadów oraz badań w ramach testu zgodności zostały omówione w opracowaniu dotyczącym gospodarowania odpadami, ściekami i innymi płynami technologicznymi [56]. Wytwórca odpadów zobowiązany jest do przygotowania rocznych sprawozdań o wytworzonych odpadach oraz przedkładania ich w terminie do dnia 15 marca za poprzedni

rok kalendarzowy marszałkowi województwa właściwemu ze względu na miejsce wytwarzania odpadów. W przypadku odpadów zaliczanych do odpadów wydobywczych, dla których uzyskuje się decyzję zatwierdzającą program gospodarowania odpadami wydobywczymi, posiadacz odpadów wydobywczych jest obowiązany przeprowadzić i przedłożyć właściwemu organowi przeglądu gospodarowania odpadami wydobywczymi co 5 lat (art. 12 ust. 1 UoOW). 4.8.

Ścieki opadowo-roztopowe oraz przemysłowe

W odniesieniu do prowadzenia monitoringu ścieków przyjęto następujące założenia: 

 

Zalecenia przystosowane zostały, do zakresu wymaganego do sporządzenia dokumentacji środowiskowych koniecznych do uzyskania decyzji mogących określać warunki prowadzenia monitoringu tego typu emisji. Szczegóły dotyczące charakterystyki ścieków zostały omówione w opracowaniu dotyczącym gospodarowania odpadami, ściekami i innymi płynami technologicznymi [55]. Ze względu na powyższe założenie uproszczony został schemat rozdziału opisujących zagadnienie monitorowania ścieków. Zalecenia odnośnie prowadzenia monitoringu ścieków podano w celu promowania całościowego podejścia do gospodarki wodno-ściekowej prowadzonej przez przedsiębiorcę, która jest częścią gospodarki emisjami do środowiska. 4.8.1. Analiza dotycząca gospodarki ściekowej

W analizie określającej uwarunkowania dotyczące gospodarki ściekowej należy rozważyć:   

rodzaj ścieków, jakie mogą wymagać pozwoleń wodnoprawnych, planowany sposób odprowadzania/gromadzenia ścieków, opracowanie na etapie oceny wpływu inwestycji na środowisko adekwatnych środków minimalizujących.

Wytwarzanie ścieków na terenie prowadzenia prac polegających na pozyskaniu gazu ze skał łupkowych ma miejsce w przypadku:  



utrzymania trwałych, utwardzonych powierzchni terenu, na którym prowadzone są prace, jeżeli wykonano dla nich szczelne systemy kanalizacyjne ujmujące wody opadowe i roztopowe – określone jako ścieki opadowo-roztopowe, zakwalifikowania frakcji wodnej z podczyszczonego płynu pozabiegowego jako ścieków – Decyzja o tym czy frakcja wodna powstała podczas oczyszczenia płynu pozabiegowego może zostać zakwalifikowana jako ścieki może zapaść wyłącznie po gdy spełnione są warunki określone w PW, powstawania ścieków bytowych na terenie zakładów.

Szczegóły dotyczące kwalifikacji ścieków zostały opisane w opracowaniu dotyczącym gospodarowania odpadami, ściekami i innymi płynami technologicznymi [55]. Decyzjami/dokumentami, które mogą określać konieczność prowadzenia badań wytwarzanych ścieków bądź ujmować kwestie dotyczące gospodarki ściekowej są: 1) Pozwolenie wodnoprawne na szczególne korzystanie z wód dotyczące m.in.:



odprowadzania do ziemi ścieków opadoworoztopowych ujętych w szczelne systemy kanalizacyjne, pochodzących z trwałych nawierzchni utwardzonych, odprowadzania niezużytych wód niezawierających dodatków chemicznych, które zostały zgromadzone, ale niewykorzystane na cele szczelinowania hydraulicznego, odprowadzania do wód frakcji wodnej powstałej po oczyszczeniu płynu pozabiegowego (jeśli pozwalają na to przepisy PW).

2) Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach (KIP/Raport OOŚ). 4.8.2. Obowiązujące przepisy prawne Ścieki opadowe i roztopowe Ścieki opadowe i roztopowe mogą być odprowadzane do wód lub do ziemi zgodnie z warunkami określonymi w §21 ust. 1-4 Rozporządzenia o warunkach wprowadzania ścieków) lub też mogą być gromadzone, a następnie wprowadzane do urządzeń kanalizacji deszczowej lub ogólnospławnej innych podmiotów. Ścieki opadowo-roztopowe mogą być wprowadzane do wód lub do ziemi pod warunkiem, że zwartość w tych ściekach zawiesin ogólnych nie przekracza 100 mg/l, a stężenie węglowodorów ropopochodnych nie jest wyższe od 15 mg/l. By zapewnić odpowiednią jakość ścieków deszczowo-roztopowych odprowadzanych do wód i do ziemi, systemy kanalizacyjne wyposaża się w piaskowniki oraz separatory substancji ropopochodnych. Zgodnie z §23 wspomnianego Rozporządzenia, urządzenia do podczyszczania ścieków deszczowych muszą być poddawane przeglądom eksploatacyjnym, co najmniej dwa razy w roku. Dodatkowo, gdy przepływ nominalny urządzeń oczyszczających wynosi co najmniej 300 l/s, należy wykonywać badania jakości ścieków co najmniej 2 razy do roku w zakresie normowanych wskaźników zanieczyszczeń (zawiesin ogólnych oraz węglowodorów ropopochodnych). Kwestie pozwoleń wodnoprawnych związanych z wprowadzaniem ścieków opadoworoztopowych do wód i do ziemi przedstawiono w opracowaniu dotyczącym gospodarowania odpadami, ściekami i innymi płynami technologicznymi [55]. Wprowadzanie ścieków opadowo-roztopowych do urządzeń kanalizacji deszczowej lub ogólnospławnej innych podmiotów odbywa się na podstawie stosownej umowy i nie wymaga uzyskania pozwolenia wodnoprawnego przez wytwórcę tych ścieków. W przypadku ścieków przemysłowych, zawierających substancje szczególnie szkodliwe dla środowiska wodnego, ich wytwórca może je wprowadzić do urządzeń kanalizacyjnych stanowiących własność innych podmiotów pod warunkiem uzyskania stosownego pozwolenia wodnoprawnego, o którym mowa w art. 122 ust. 1 pkt 10 PW. Wytwórca ścieków musi ponadto spełnić obowiązki wynikające z postanowień umowy zawartej z władającym urządzeniami kanalizacyjnymi oraz Ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i aktu wykonawczego do tej ustawy, czyli Rozporządzenia w sprawie ścieków

przemysłowych, w tym m.in. doprowadzić jakość ścieków do stanu, w którym stężenia substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego nie będą przekraczały dopuszczalnych wartości wskaźników zanieczyszczeń określonych w Załączniku nr 1 do ww. rozporządzenia. Ścieki bytowe W przypadku ścieków bytowych, po zgromadzeniu ich w zbiornikach bezodpływowych, są one przekazywane do oczyszczali ścieków. Dobrą praktyką jest prowadzenie ewidencji ilości przekazanych ścieków bytowych. 4.9. Płyny wykorzystywane w zabiegu intensyfikacyjnym W odniesieniu do prowadzenia monitoringu płynu przed i po zabiegu szczelinowania hydraulicznego przyjęto następujące założenia:   

Z uwagi na brak regulacji prawnych co do sposobu i zakresu monitoringu przedmiotowego płynu, zalecenia oparto na dotychczasowych praktykach i doświadczeniach przedsiębiorców. Ze względu na powyższe założenie, schemat punktów opisujących monitoring płynu szczelinującego i pozabiegowego został uproszczony. W zaleceniach zaproponowano całościowe podejście do ochrony środowiska, w tym w szczególności do gospodarki odpadami i gospodarki wodno-ściekowej prowadzonej przez przedsiębiorcę.

Sposób kwalifikacji odpadów powstających w wyniku procesu szczelinowania hydraulicznego, Warunki jakie muszą być spełnione by płyn pozabiegowy mógł być wykorzystany jako płyn technologiczny w szczelinowaniu hydraulicznym oraz warunki w których staje się odpadem wydobywczym, jak również warunki konieczne dla uznania frakcji wodnej po oczyszczeniu płynu pozabiegowego za ściek zostały omówione w opracowaniu dotyczącym gospodarowania odpadami, ściekami i innymi płynami technologicznymi [55]. 4.9.1. Analiza uwarunkowań dotyczących szczelinowania hydraulicznego

płynów

W analizie określającej uwarunkowania dotyczące szczelinowania na środowisko rozważyć należy:

przed

wpływu

zabiegu

procesu

1) możliwości stosowania technik szczelinowania ograniczających do minimum zużycie wody i strumienie wytwarzanych odpadów, 2) pozyskiwanie wody na cele technologiczne z innych źródeł niż wody podziemne, 3) planowanie oczyszczania płynu pozabiegowego, w miejscu jego powstawania, 4) wielokrotne używanie oczyszczonego płynu pozabiegowego do kolejnych zabiegów szczelinowania hydraulicznego, 5) sposób zabezpieczenia środowiska na etapie gromadzenia płynu pozabiegowego przed przekazaniem go do unieszkodliwienia, 6) sposób dalszego postępowania z odpadami wydobywczymi, pochodzącymi z procesu szczelinowania hydraulicznego, 7) opracowanie na etapie oceny wpływu inwestycji na środowisko adekwatnych środków minimalizujących.

Decyzjami/dokumentami, które mogą określać konieczność prowadzenia badań płynu przed i po zabiegu szczelinowania hydraulicznego – z uwagi na jego znaczenie w prowadzeniu gospodarki odpadami wydobywczymi oraz gospodarki wodno-ściekowej: 1) Decyzja zatwierdzająca program gospodarowania odpadami wydobywczymi. 2) Pozwolenie wodnoprawne na:   

odprowadzanie ścieków zwierających substancje szczególnie szkodliwe dla środowiska wodnego do urządzeń kanalizacyjnych innych podmiotów, odprowadzanie niezużytych wód, niezawierających dodatków chemicznych, które zostały zgromadzone a nie wykorzystane na cele szczelinowania hydraulicznego, odprowadzanie do wód frakcji wodnej powstałej po oczyszczeniu płynu pozabiegowego (jeśli pozwalają na to przepisy PW).

3) Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach (KIP/Raport OOŚ)

4.9.2. Obowiązujące przepisy prawne Skład płynu stosowanego do zabiegów szczelinowania hydraulicznego oraz końcowy skład płynu powracającego na powierzchnię po przeprowadzonym zabiegu mają wpływ na:    

rodzaj technologii stosowanych do oczyszczania płynu pozabiegowego, charakterystykę odpadów wydobywczych, zaplanowanie odpowiedniego, czyli bezpiecznego dla środowiska sposobu postępowania z odpadami (magazynowanie, transportowanie, unieszkodliwianie), prawidłowe postępowanie ze ściekami w przypadku zaklasyfikowania frakcji wodnej powstałej z oczyszczania płynu pozabiegowego, jeśli pozwoli na to PW jako ścieków.

Biorąc powyższe pod uwagę, ocena jakości płynu winna być odnoszona do przepisów dotyczących odpadów bądź wód i ścieków (w zależności od planowanego przez przedsiębiorcę sposobu prowadzenia gospodarki odpadami oraz gospodarki wodnościekowej). Szczegółowy opis zagadnień prawnych dla odpadów i ścieków przedstawiono w opracowaniu dotyczącym gospodarowania odpadami, ściekami i innymi płynami technologicznymi [55]. W przypadku płynu pozabiegowego, który został zakwalifikowany jako odpad wydobywczy, do oceny jego właściwości mają zastosowanie:    

Rozporządzenie w sprawie kryteriów zaliczania odpadów wydobywczych do odpadów obojętnych, Rozporządzenie w sprawie charakterystyki odpadów wydobywczych, Rozporządzenie w sprawie warunków, w których uznaje się, że odpady nie są niebezpieczne, Rozporządzenie w sprawie dopuszczania odpadów do składowania na składowiskach,



Rozporządzenie. w sprawie wymagań dotyczących zawartości naturalnych izotopów promieniotwórczych.

W przypadku zakwalifikowania frakcji wodnej powstałej z oczyszczonego płynu pozabiegowego jako ścieków (po spełnieniu warunków określonych w PW) w kontekście dalszego postępowania z tą frakcją (sposobu jej odprowadzenia) do oceny chemizmu należy zastosować: 

Rozporządzenie w sprawie warunków, jakie należy spełniać przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego,  Rozporządzenie w sprawie sposobu realizacji obowiązków dostawców ścieków przemysłowych oraz warunków wprowadzania ścieków do urządzeń kanalizacyjnych,  Rozporządzenie w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego, których wprowadzanie w ściekach przemysłowych do urządzeń kanalizacyjnych wymaga uzyskania pozwolenia wodnoprawnego. Polskie przepisy nie określają standardów jakości wód dla izotopów promieniotwórczych. Przy interpretacji wyników analiz próbek płynów w kontekście aspektów radiologicznych zgodnie z rekomendacją Polskiego Zakładu Higieny (PZH) zaleca się przestrzegać „Wytycznych WHO w sprawie Jakości Wody Pitnej [27]. Aspekty prowadzenia monitoringu związanego z zabiegami szczelinowania hydraulicznego stanowiły przedmiot Zaleceń Komisji z dnia 22 stycznia 2014 r w sprawie podstawowych zasad rozpoznawania i wydobywania węglowodorów (takich jak gaz ze skał łupkowych) z zastosowaniem intensywnego szczelinowania hydraulicznego. W zaleceniach wskazano na konieczność informowania społeczeństwa o:  składzie płynu szczelinującego wykorzystywanego do każdego otworu,  ilości wody zużytej do szczelinowania każdego otworu,  płynów wydobywających się na powierzchnię: w tym wskaźnika zwrotu płynu szczelinującego, ilości, charakterystyki, ilości ponownie wykorzystanych lub oczyszczonych w przypadku każdego otworu. 4.9.3. Proponowany sposób prowadzenia badań Pierwotny skład płynu do zabiegów szczelinowania podlega zmianom na skutek kontaktu ze szczelinowanym ośrodkiem. Proces monitoringu płynu powinien być zaplanowany w taki sposób, aby umożliwiał zebranie informacji o wszystkich parametrach istotnych dla zaprojektowania właściwego systemu oczyszczania płynu pozabiegowego, przygotowania go do ponownego wykorzystania oraz ostatecznie do unieszkodliwienia odpadów wydobywczych powstałych w wyniku szczelinowania. Zalecenia dotyczące badań płynu pozabiegowego opracowano na podstawie praktyk stosowanych przez przedsiębiorców oraz badań przeprowadzonych przez Konsorcjum Badawcze PIG PIB/AGH/PB [47] (Tabela 7). Zakres badań, miejsca i czas poboru próbek powinny być każdorazowo dostosowane do konkretnego procesu technologicznego oraz warunków geochemicznych ośrodka, w którym zabieg jest prowadzony.

Tabela 7. Przykładowy zakres analiz płynu pozabiegowego. ETAP/MIEJSCE POBORU PRÓBEK W CIĄGU TECHNOLOGICZNYM Płyn pozabiegowy

CEL BADAŃ

ZAKRES ANALIZ   

Określenie składu płynu oraz wskazanie możliwości dalszego jego zagospodarowania.

   

     Proppant pozabiegowy

Ustalenie charakterystyki odpadów przed przekazaniem ich na obiekt unieszkodliwiania odpadów wydobywczych



Frakcja z podczyszczonego pozabiegowego

Ocena jakości frakcji wodnej pod kątem spełnienia wymogów technologicznych do zastosowania jej w kolejnych zabiegach szczelinowania; w przypadku niewykorzystania frakcji wodnej do kolejnych zabiegów ocena ta służy określeniu dalszych możliwości postępowania (potraktowanie jako odpady wydobywcze lub ścieki)

  

Ustalenie charakterystyki odpadów przed przekazaniem ich na obiekt unieszkodliwiania odpadów wydobywczych



Odpady z podczyszczania pozabiegowego

wodna płynu

stałe płynu

   

    

odczyn pH przewodność elektrolityczna właściwa metale: Al, As, Ag, Sb, B, Ba, Be, Cd, Cr, Co, Cu, Fe, Hg, K, Mo, Na, Ni, Pb, Sb, Se, Sn, V, Zn ogólny węgiel organiczny, rozpuszczony węgiel organiczny, indeks fenolowy, substancje powierzchniowo czynne, węglowodory (suma benzyn C6-C12, suma olei mineralnych C12-C35, suma BTEX, suma WWA lotne związki chloroorganiczne chlorofenole chlorki, siarczany, azotany, azotyny jon amonowy zawartość naturalnych izotopów promieniotwórczych testy wymywalności i testy zgodności

odczyn pH przewodność elektrolityczna właściwa metale: Al, As, Ag, Sb, B, Ba, Be, Cd, Cr, Co, Cu, Fe, Hg, K, Mo, Na, Ni, Pb, Sb, Se, Sn, V, Zn ogólny węgiel organiczny OWO, rozpuszczony węgiel organiczny, indeks fenolowy, substancje powierzchniowo czynne, węglowodory (suma benzyn C6-C12, suma olei mineralnych C12-C35, suma BTEX, suma WWA lotne związki chloroorganiczne chlorofenole chlorki, siarczany, azotany, azotyny jon amonowy zawartość naturalnych izotopów promieniotwórczych testy wymywalności i testy zgodności

Inne inwentaryzowane komponenty

Określenie stanu infrastruktury wpływa pośrednio na możliwość wystąpienia nieoczekiwanych zdarzeń powodujących zagrożenie dla środowiska (np. brak inwentaryzacji infrastruktury gazowej może się przyczynić do jej uszkodzenia podczas prowadzenia prac budowlanych). Ocena stanu infrastruktury (m.in. zbadanie infrastruktury drogowej, gazowej, melioracyjnej czy inwentaryzacja zabudowy zlokalizowanej na trasie przejazdu sprzętu ciężkiego do wybranej lokalizacji) jest dobrą praktyką często stosowaną przez przedsiębiorców, która ma na celu ich zabezpieczenie przed roszczeniami ze strony m.in. mieszkańców miejscowości potencjalnie narażonych na wpływ prowadzonych prac oraz zarządców ww. infrastruktury. Ocena stanu infrastruktury jest pomocna w określeniu: (1) Możliwości wykorzystania infrastruktury komunikacyjnej na cele działań związanych z pozyskiwaniem gazu z łupków. (2) Inwentaryzacji istniejącej infrastruktury w celu stwierdzenia jej stanu przed i po prowadzonych działaniach operacyjnych przedsiębiorcy. (3) Stanu infrastruktury służącej do przesyła gazu na etapie eksploatacji w celu zidentyfikowania potencjalnych awarii. (4) Stanu infrastruktury budowlanej narażonej na uszkodzenia wywołane drganiami w czasie zabiegów intensyfikacyjnych bądź w czasie przejazdu ciężkiego sprzętu. Ocena stanu infrastruktury komunikacyjnej Na etapie określania warunków początkowych przed rozpoczęciem działalności na terenie, dobrą praktyką przedsiębiorców jest przeprowadzenie analizy tras dojazdu pojazdów (w tym pojazdów ponadnormatywnych) do planowanych lokalizacji. W ramach analizy określane są:        

parametry dróg dojazdowych: pomiar szerokości jezdni, pomiar geometrii na wybranych skrzyżowaniach (szerokości jezdni, poszerzenia na wlotach, odległości do ewentualnych przeszkód), stan techniczny obiektów inżynierskich, sprawdzenie stanu technicznego nawierzchni i pobocza (wizualnie lub metodą skaningową) możliwych dróg dojazdowych, lokalizacja miejsc wymagających szczególnej ostrożności podczas przejazdu pojazdów ponadnormatywnych – rejon szkół i budynków użyteczności publicznej, obszary o wzmożonym ruchu, pomiar natężenia ruchu samochodowego, ocena wpływu ruchu turystycznego na obciążenie tras ruchem samochodowym, lokalizacja dużych generatorów ruchu (strefy ekonomiczne, zakłady pracy), lokalizacja miejsc, które uniemożliwiają przejazd pojazdami ponadnormatywnymi (tzw. wąskie gardła – skrzyżowania w wąskiej zabudowie, ograniczenia skrajni, duże pochylenia podłużne, poprzeczne, stan nawierzchni, istniejące ograniczenia w tonażu).

Na podstawie przeprowadzonej analizy przedsiębiorca uzyskuje stosowne zgody na przejazd pojazdów ponadnormatywnych podając proponowane trasy przejazdu. Podobną analizę, zwłaszcza w fazie wydobywczej, zaleca się przeprowadzić dla innych środków transportu (m.in. transport kolejowy).

Ocena stanu zabudowy Dobrą praktyką stosowaną przez inwestorów jest inwentaryzacja zabudowy wzdłuż tras przewozu materiałów na teren planowanych prac. Inwentaryzacja zabudowy powinna dotyczyć budynków znajdujących się na obszarze potencjalnego oddziaływania (trasy komunikacyjne, zasięg oddziaływania drgań). Określenie potencjalnych zagrożeń związanych z drganiami podłoża, których następstwem mogą być uszkodzenia obiektów budowlanych lub w wyniku których może dojść do zanieczyszczenia poziomów wód. Podstawą oceny wpływu drgań na budynki jest norma PN-85/B-02170 „Ocena szkodliwości drgań przekazywanych przez podłoże na budynki”. Dotyczy ona także oceny wpływu drgań na urządzenia znajdujące się w budynku, o ile zachodzi taka potrzeba. Wartość dopuszczalna drgań (wartość przyspieszenia drgań) opisane są w w.w. normie wynosi amax = 49,0 [mm/s2]. Norma zawiera skale SWD I i SWD II służące do inżynierskiej oceny skutków drgań w określonych klasach obiektów budowlanych. Norma ta wykorzystuje do oceny amplitudy przyspieszenia lub prędkości drgań podłoża dla określonych częstotliwości, otrzymane z pomiarów sejsmometrycznych. Skala SWD I stosowana jest w przypadku budynków o małych wymiarach rzutów poziomych (nieprzekraczających 15 m), jedno – i dwukondygnacyjnych i o wysokości nieprzekraczającej żadnego z wymiarów rzutu poziomego. Skala SWD II stosowana jest do budynków nie wyższych niż pięć kondygnacji, których wysokość jest mniejsza od podwójnej najmniejszej szerokości budynku, oraz do budynków niskich (do dwóch kondygnacji), lecz niespełniających warunków dla skali SWD I. Dodatkowo ocena drgań może być dokonana na podstawie niemieckiej normy DIN-4150/3, która rozróżnia drgania o charakterze krótkotrwałym i o charakterze ciągłym. Decydującym kryterium oceny szkodliwości jest szczytowa wartość prędkości drgań oraz dominująca częstotliwość drgań odczytana z widma fourierowskiego. Norma wydziela kategorie budynków (Obiekty przemysłowe podobnego rodzaju, budynki mieszkalne, szczególnie wrażliwe obiekty np.: budowle objęte ochrona konserwatorska, wyposażone w specjalne urządzenia elektroniczne lub mechaniczne), dla których określone są wartości prędkości drgań do oceny oddziaływania drgań krótkotrwałych. Diagnostyka wpływu drgań na ludzi przebywających w budynkach wykonywana jest na podstawie normy PN-88/B-02171 „Ocena wpływu drgań na ludzi w budynkach” (zgodnej ze standardami ISO). Określa ona dopuszczalne wartości drgań mechanicznych w celu zapewnienia wymaganego komfortu przebywania ludzi w pomieszczeniach w zależności od:    

przeznaczenia pomieszczenia (mieszkalne, biura, warsztaty pracy, szpitale, laboratoria, itp.), pory występowania drgań (dzień w godz. 6.00–22.00 lub noc w godz. 22.00–6.00), charakteru i powtarzalności drgań oraz kierunku działania drgań (poziome lub pionowe) i pozycji człowieka podczas odbioru drgań (pozycja stojąca lub leżąca).

Ryzyko wystąpienia drgań szkodliwych dla budowli może być związane z przejazdem ciężkiego sprzętu oraz wystąpić na etapie zabiegów intensyfikacyjnych. Aby ocenić wpływ wykonywanych zabiegów pod kątem drgań, badania przeprowadzane są w trakcie zabiegów. Źródłem drgań w instalacji mogą być pompy oraz spalinowe agregaty.

100

Ocena stanu dóbr kultury Kolejną praktyką stosowaną przez przedsiębiorców jest inwentaryzacja dóbr kultury narażonych na zniszczenie. Dotyczy ona m.in.: 

określenia statusu konserwatorskiego nieruchomości,



oznaczenia obiektów małej architektury (obiektów kulturowych niekoniecznie wpisanych do rejestru czy ewidencji, lecz istotnych dla społeczności lokalnej, np.: krzyży, kapliczek, typowych szlaków procesji kościelnych, cmentarzy),



występowania na terenie nieruchomości stanowisk archeologicznych.

Szczególnie czasochłonną jest procedura prowadzenia wykopalisk archeologicznych. Informacje na temat rodzaju i lokalizacji stanowisk można pozyskać w Urzędzie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków oraz z dokumentów planistycznych. Po zidentyfikowaniu stanowisk przedsiębiorca ma obowiązek prowadzenia badań archeologicznych. Rozpoznanie terenowe prowadzone jest w takim wypadku przez uprawnionego archeologa. Na podstawie rozpoznania archeologicznego, archeolog stwierdza, czy stanowisko może zostać wykreślone z rejestru stanowisk archeologicznych.

101

Sytuacje awaryjne

Na wiertniach mamy do czynienia z paliwami innymi substancjami niebezpiecznymi. Mimo istniejących zabezpieczeń i standardów wykonywania prac z ich udziałem może dojść do sytuacji wycieków, pożarów z powstaniem zagrożenia życia i zdrowia ludzi czy środowiska. Także przypadkowa (niekontrolowana) erupcja gazów/cieczy złożowych może stworzyć zagrożenie. Art. 245 POŚmówi, że każdy, kto zauważy wystąpienie awarii jest zobowiązany bezzwłocznie zawiadomić osoby znajdujące się w strefie zagrożenia oraz jednostkę organizacyjną Państwowej Straży Pożarnej czy policji. Dokumentami, w których przedsiębiorca analizuje, projektuje i przedstawia działania mające na celu zapobieganie sytuacjom awaryjnym oraz określa sposób postępowania na wypadek nastąpienia awarii są: 

Procedury BHP,



plan ruchu zakładu,



operat wodnoprawny na pobór wód lub na odprowadzanie ścieków,



KIP/Raport OOŚ.

Dokumenty te stanowią podstawę do wydania decyzji odpowiednio: zatwierdzającej plan ruchu zakładu /pozwolenia wodnoprawnego/decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach. Sytuacje awaryjne są niepożądanymi zdarzeniami, których skutkiem może być zagrożenie dla któregokolwiek z elementów środowiska i/lub zagrożenie dla zdrowia ludzi spowodowane emisją substancji zanieczyszczających do środowiska. Sytuacjom awaryjnym należy przede wszystkim zapobiegać a jeżeli już nastąpią – podejmować działania naprawcze. Przepisy regulujące zasady prowadzenia prac zapobiegawczych i naprawczych zawarte są w Ustawie szkodowej. Sposób dokonywania oceny, czy w danym przypadku wystąpiła szkoda w środowisku, określa Rozporządzenie w sprawie kryteriów oceny wystąpienia szkody. W przypadku wystąpienia szkody na terenie wiertni przedsiębiorca przeprowadza badania elementu środowiska, który został zanieczyszczony natomiast w programie monitoringu uwzględnić powinien dalsze badania związane z kontrolą stanu środowiska. W kontekście przeciwdziałania sytuacjom awaryjnym w Zaleceniach Komisji Europejskiej wskazano na konieczność: 

projektowania i budowy instalacji w sposób zapewniający zapobieganie ewentualnym wyciekom powierzchniowym i zanieczyszczeniu gleby, wód i powietrza,



stosowania zintegrowanego podejścia do przygotowania terenu zakładu w celu zapobiegania ryzyku i oddziaływaniu na środowisko i zdrowie oraz ograniczania zagrożeń,



stosowania dobrych praktyk branżowych w celu prewencji, kontrolowania i ograniczania skutków i zagrożeń wynikających z rozpoznawania i wydobywania węglowodorów,



opracowywania planów zarządzania ryzykiem i środków zapobiegania skutkom lub ich łagodzenia oraz środki reagowania,



opracowywania projektów planów gospodarki wodnej (dla każdej z lokalizacji) w celu zapewnienia efektywnego wykorzystania wody w całym okresie realizacji inwestycji.

koniecznych

102

Zalecenia prezentowane w niniejszym opracowaniu oraz w pozostałych opracowaniach, które powstały na zlecenie Ministerstwa Środowiska (patrz podrozdział 1.1), pokazują, w jaki sposób ww. zagadnienia są realizowane zgodnie z polskimi przepisami prawnymi, a które wymagają jeszcze dyskusji.

103

Raportowanie i sprawozdawczość

Przedsiębiorca prowadzący badania zgodnie z decyzjami o których mowa m.in. w art. 95 ust. 1, w art. 101 f ust. 4, art. 147 ust. 6 POŚ jest zobowiązany do przechowywania wyników przeprowadzonych pomiarów przez okres 5 lat od zakończenia roku kalendarzowego, którego dotyczą badania. Wyniki badań/monitoringu wykonywanych na podstawie wymogów określonych w decyzjach (m.in. DoŚU, pozwolenie wodnoprawne) powinny być prezentowane w terminach wskazanych w ww. decyzjach. W przypadku, gdy badania są prowadzane mimo, że nie ma takiego wymogu (w ramach dobrych praktyk) wyniki badań/monitoringu zaleca się opracować w formie raportów cząstkowych, które należy rozumieć jako opracowania wewnętrzne wykonywane po każdej serii pomiarowej realizowanej dla wybranego etapu inwestycyjnego, a podsumowane jako raporty zbiorcze. Przez raport zbiorczy należy rozumieć raport opracowany na podstawie raportów cząstkowych (raporty cząstkowe mogą być załącznikami do raportu zbiorczego) , który w zależności od fazy prowadzonej działalności, czasu trwania tej fazy, celu, jakim służą prowadzone badania zaleca się przygotować: 

W fazie poszukiwawczej i rozpoznawczej – dla okresu obejmującego cały proces inwestycyjny od zbadania stanu początkowego przed budową zakładu po rekultywację terenu.



W fazie wydobywania – po oddaniu odwiertu do eksploatacji oraz w zależności od określonego harmonogramu monitoringu prowadzonego na etapie eksploatacji w postaci okresowych (np. rocznych) raportów z prowadzonych badań.

Zaleca się, aby wyniki monitoringu były prezentowane w sposób zapewniający ich czytelność i dalszą użyteczność nie tylko dla organu administracji, lecz także dla przedsiębiorcy – na potrzeby lepszego zaplanowania kolejnych przedsięwzięć polegających na pozyskaniu gazu ze skał łupkowych. Zaleca się, aby raporty zbiorcze były przechowywane w bazie PMŚ (GIOŚ) oraz w archiwach innych instytucji kontrolujących działalność polegającą na pozyskiwaniu gazu ze skał łupkowych (OUG, WIOŚ, RDOŚ) lub gromadzących dane dotyczące stanu środowiska (np. archiwum PIG). Zaleca się wprowadzenie systemu informacyjnego o zmianach zachodzących w środowisku, do którego będą miały dostęp wszystkie zainteresowane strony (przedsiębiorcy, organy administracji, społeczeństwo), gdzie będzie możliwość uaktualniania danych na temat stanu środowiska. System może być wzorowany na systemie PODS (Pipeline Open Data Standard [96]). Pierwsze kroki zostały poczynione i branża rozumie oraz szanuje potrzebę otwartości i transparentności w dialogu społecznym, a także w udzielaniu informacji o środowisku, m.in. OPPPW udostępnia skład płynów zabiegowych/szczelinujących wykorzystywanych na terenie Polski [95].

104

Rekomendacje dotyczące monitoringu środowiska

Rekomendacje ogólne dotyczące wyboru lokalizacji prowadzenia dalszych prac WYBÓR LOKALIZACJI 1. Przygotowując przedsięwzięcie do realizacji, należy pamiętać o tym, że najbardziej efektywne rozwiązanie z punktu widzenia ochrony środowiska to unikanie obszarów wrażliwych, które wymagają dodatkowych zabiegów i ograniczeń w zakresie kontroli procesu inwestycyjnego. Jeśli nie ma możliwości eliminacji tego typu obszarów, to należy wdrożyć środki i działania techniczne lub/i organizacyjne, dzięki którym ryzyko oddziaływania na tego typu obszary będzie zminimalizowane. Wdrożenie programu badań/monitoringu w zakresie umożliwiającym zidentyfikowanie na poszczególnych etapach inwestycyjnych odchyleń od standardów określonych dla stanu początkowego ma na celu zminimalizowanie ryzyka wystąpienia zanieczyszczeń w środowisku. 2.

Przed podjęciem decyzji o wyborze lokalizacji planowanego przedsięwzięcia i możliwych do zastosowania rozwiązań technicznych oraz organizacyjnych konieczne jest wykonanie szczegółowego określenia stanu początkowego obszaru, na którym planowana jest inwestycja.

3. Przy wyborze lokalizacji planowanego przedsięwzięcia należy przede wszystkim zwrócić uwagę na elementy środowiska wymienione m.in. w art. 63 Ustawy OOŚ: obszary wodno-błotne oraz inne obszary o płytkim zaleganiu wód podziemnych, obszary wybrzeży, obszary górskie lub leśne, obszary objęte ochroną, w tym strefy ochronne ujęć wód i obszary ochronne zbiorników wód śródlądowych, obszary wymagające specjalnej ochrony ze względu na występowanie gatunków roślin i zwierząt lub ich siedlisk lub siedlisk przyrodniczych objętych ochroną, w tym obszary Natura 2000 oraz pozostałe formy ochrony przyrody, obszary, na których standardy jakości środowiska zostały przekroczone, obszary o krajobrazie mającym znaczenie historyczne, kulturowe lub archeologiczne, gęstość zaludnienia, obszary przylegające do jezior, uzdrowiska i obszary ochrony uzdrowiskowej. 4. Standardem jest unikanie oddziaływań poprzez stosowanie sprawnych technicznie, nowoczesnych, cichych, niskoemisyjnych maszyn i urządzeń koniecznych do realizacji, eksploatacji i likwidacji zakładów. Odpowiednie zabezpieczenie używanych materiałów budowlanych i substancji oraz generowanych odpadów, w szczególności niebezpiecznych, oraz dodatkowe zabezpieczenia dla urządzeń, z których mogą przedostać się do środowiska substancje szkodliwe (np. paliwa, smary, oleje, płuczka i inne). Dodatkowo wykorzystanie dostępnych źródeł energii (np. sieć energetyczna zamiast generatorów), zaopatrzenie w wodę (np. lokalne wodociągi czy woda do szczelinowania pochodząca z różnych źródeł zamiast wykorzystanie wód z poziomów użytkowych). Zastosowanie powyższych rozwiązań i zabezpieczeń ogranicza ryzyko wystąpienia przekroczenia standardów emisji do środowiska a tym samym pozwala ograniczyć zakres prowadzonych badań monitoringowych. 5. Przeprowadzenie wstępnych analiz uwarunkowań środowiskowych, na podstawie których możliwe jest określenie elementów środowiska potencjalnie narażonych na oddziaływanie wynikające z działalności przedsiębiorcy, jest kluczowym elementem do opracowania programu badań/monitoringu adekwatnego do charakterystyki terenu oraz prowadzonych prac.

105

6. W wyniku prowadzonych analiz oraz badań stanu początkowego w przypadku stwierdzenia naruszenia standardów jakości środowiska przedsiębiorca może wycofać się z zanieczyszczonego terenu lub rozważyć dalsze prace w jego obrębie, oszacowując ryzyko związane z przedłużeniem się harmonogramu dalszych prac w przypadku podjęcia decyzji o kontynuacji robót na tym terenie po jego remediacji.

Rekomendacje ogólne dotyczące planowania i wykonywania badań monitoringowych oraz raportowania wyników. PLANOWANIE BADAŃ MONITORINGOWYCH 1. Przeprowadzenie analiz uwarunkowań środowiskowych, na podstawie których możliwe będzie określenie elementów środowiska potencjalnie narażonych na oddziaływanie wynikające z działalności przedsiębiorcy, ma kluczowe znaczenie przy opracowaniu programu badań/monitoringu środowiska. 2. Na podstawie ww. analiz przedsiębiorca może przygotować program adekwatny do fazy planowanej działalności, charakterystyki terenu (ze szczególnym uwzględnianiem możliwych oddziaływań skumulowanych w fazie wydobywania) i charakteru prowadzonych prac. 3. Uwzględnienie w programie wszystkich decyzjiwskazujacych na konieczność prowadzenia monitoringu środowiska lub badań, które zostały już uzyskane lub są planowane do uzyskania, pozwala kompleksowo spojrzeć na cały proces inwestycyjny, zachować jednorodność w prowadzonej sprawozdawczości oraz przekazać ujednolicone informacje o stanie środowiska do wszystkich zainteresowanych organów kontroli lub organów wydających poszczególne decyzje. 4. Określenie zakresu oznaczeń i częstotliwości prowadzenia monitoringu przed rozpoczęciem prac, jak też wskazanie założeń wynikających z konieczności prowadzenia badań na poszczególnych etapach pozwala na prawidłowe zaplanowanie tych prac, zoptymalizowanie zakresu prowadzonych badań oraz kosztów. 5. Wskazanie metodyki badań (m.in. lokalizacja punktów, zakres oraz sposób prowadzenia pomiarów) pozwala na wstępie określić sposób podejścia oraz potencjalnego ryzyka związanego z brakiem możliwości wykonania poszczególnych badań. Metodyka prowadzenia pomiarów powinna być zgodna z metodykami referencyjnymi oraz aktualnie obowiązującymi wymaganiami prawnymi oraz dobrymi praktykami stosowanymi przez przedsiębiorców 6. Program badań/monitoringu powinien być opracowany adekwatnie do skali planowanego przedsięwzięcia. Na etapie wydobywania, na terenie obszaru górniczego, należy uwzględnić to, że równolegle mogą być prowadzone prace polegające np. na przygotowaniu infrastruktury do wydobywania, wierceniu, wykonywaniu zabiegów intensyfikacyjnych oraz wydobywaniu gazu ze złoża. Z jednego lub kilku odwiertów gaz może być już wydobywany, podczas gdy kilka innych otworów może być dopiero przygotowywanych i odwiercanych. W takiej sytuacji należy opracować program badań/monitoringu dla jednego obszaru górniczego uwzględniający harmonogram prowadzonych prac i wynikające z niego potencjalne oddziaływania na elementy środowiska. Analiza uwarunkowań powinna być przeprowadzona w szerszym kontekście i ujmować oddziaływania skumulowane.

106

WYKONYWANIE BADAŃ MONITORINGOWYCH 1. Właściwe zaplanowanie badań i właściwa organizacja prac ujęte w programie monitoringu, w którym przedstawiono również uwarunkowania środowiskowe, oraz decyzje, z których wynika konieczność prowadzenia monitoringu (monitoring wynikający z decyzji oraz dobrych praktyk) służy prawidłowemu wykonaniu badań oraz umożliwia elastyczne podejmowanie decyzji w przypadku zmiany założonych w planie działań. 2. Wykonanie badań zgodnie z aktualnymi wymaganiami prawnymi i z zalecanymi metodykami referencyjnymi w odniesieniu do poszczególnych komponentów pozwala na wiarygodną ocenę zmian stanu środowiska, jakie mogły wystąpić w wyniku prowadzonej działalności. 3. Wykonywanie badań z zachowaniem zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, z uwzględnieniem zasad określonych w procedurach BHP. 4. W przypadku badań prowadzonych na terenach nienależących do przedsiębiorcy (np. tereny prywatne, gdzie zlokalizowane są studnie) wcześniejsze uzyskanie zgody na wejście w teren w formie pisemnej na wykonie badań pozwala wypełnić założenia programu badań/monitoringu. 5. Lokalizacja punktów pomiarowych powinna być opracowana na podstawie wskazówek metodycznych określonych metodykami referencyjnymi oraz w oparciu o lokalne uwarunkowania terenu badań. 6. Z prowadzonych pomiarów należy na bieżąco wykonywać sprawozdania, które powinny być zgodne z metodykami referencyjnymi (jeśli są wymagane prawem). Sprawozdania z pomiarów zaleca się dołączyć do raportów z badań. 7. Badania laboratoryjne należy prowadzić w laboratoriach z wdrożonym systemem kontroli jakości.

RAPORTOWANIE WYNIKÓW BADAŃ MONITORINGOWYCH 1. Przedsiębiorca prowadzący badania zgodnie z decyzjami o których mowa m.in. w art. 95 ust. 1, art. 101f ust. 4, art. 147 ust. 6 POŚ jest zobowiązany do przechowywania wyników przeprowadzonych pomiarów przez okres 5 lat od zakończenia roku kalendarzowego, którego dotyczą badania. 2. W zależności od skali oraz zakresu prowadzonego monitoringu/badań rekomenduje się wykonywanie raportów cząstkowych oraz raportów zbiorczych. 3. W przypadku fazy wydobywania zaleca się przygotowanie raportu zbiorczego ujmującego okres od budowy zakładu po oddanie odwiertu do eksploatacji. Przyjmując za literaturą [40] założenie, że „na powierzchni ok. 100 km2 zlokalizowane mogą być cztery miejsca wierceń, w odległości ok. 4–5 km od siebie, a na każdym z nich odwierconych może być 16 otworów kierunkowych”, zaleca się, aby raport ujmował cały obszar oddziaływania powiązanych ze sobą zakładów wydobywczych, jeśli to oddziaływanie było zsynchronizowane w czasie. 4. Zaleca się, aby program badań/monitoringu ujmował te lokalizacje wierceń w obrębie obszaru górniczego, których uwarunkowania określone przy sporządzaniu planu wskazały na wzajemne powiązania środowiskowo-przestrzenne (np. możliwość oddziaływania na te same poziomy użytkowe wód podziemnych,

107

możliwość oddziaływania na ekosystemy)..

5. Wyniki monitoringu zaleca się prezentować w sposób zapewniający ich czytelność i dalszą użyteczność zarówno dla organów administracji, jak i dla przedsiębiorcy. 6. Porównanie wyników poszczególnych serii zaleca się wykonać w sposób jasny i czytelny (np. w formie wykresów) wskazujący na trendy zmian pozwalające w sposób jasny zinterpretować wyniki i ocenić potrzebę prowadzenia dalszego monitoringu. 7. Zaleca się opisanie w raportach istotnych uwarunkowań środowiskowoprzestrzennych wskazujących na konieczność prowadzenia badań/monitoringu we wskazanym zakresie (w przypadku gdy ta konieczność wynika z decyzji, zaleca się wskazanie w raportach tych decyzji). 8. W kolejno przedkładanych raportach zaleca się zestawić serie badań przeprowadzonych dotychczas ze wskazaniem elementów, które były badane. 9. W odniesieniu do poszczególnych badanych komponentów zaleca się wskazanie lokalizacji poboru próbek zgodną z programem badań (w przypadku braku możliwości wykonania badań zgodnie z założonym programem wskazanie przyczyn, które uniemożliwiły wykonanie pomiaru). 10. Zaleca się, aby wyniki monitoringu przedstawiane w kolejny raportach nawiązywały do wyników badań z poprzednich serii z określeniem zakresu prowadzonych badań dla poszczególnych komponentów oraz metodyki i prowadzenia tych badań. 11. We wnioskach z prowadzonych badań powinny być wskazane trendy zmian stanu środowiska wskazujące na pogarszającą się jakość stanu środowiska lub na poprawę jakości w stosunku do zaobserwowanego we wcześniejszych seriach badań stanu środowiska. 12. Zaleca się, aby raporty były przechowywane w bazie PMŚ (GIOŚ) oraz w archiwach innych instytucji kontrolujących działalność polegającą na pozyskiwania gazu ze skał łupkowych (OUG WIOŚ, RDOŚ), jak też instytucji, które wydały odpowiednie decyzje.

108

Rekomendacje dotyczące etapów wykonywania monitoringu: 1. Wymóg prowadzenia monitoringu może administracyjnych i dokumentacjach, w oparciu (m.in. DŚU/ROOŚ, Decyzja szkodowa/plan zatwierdzająca plan ruchu/Plan ruchu zakładu, wodnoprawne)

być określony w decyzjach o które te decyzje zostały wydane działań remediacyjnych, Decyzja Pozwolenie wodnoprawne/Operaty

2. Zaleca się, aby zakres oraz częstotliwość prowadzonych badań w ramach monitoringu określone były w poszczególnych decyzjach administracyjnych wydawanych na różnych etapach inwestycyjnych i aby wynikały z charakteru prac prowadzonych przez inwestora (przykładowo, aby w pozwoleniu wodnoprawnym wskazana została konieczność badania wód po wierceniu, lub zabiegach intensyfikacyjnych). 3. Decyzją w najszerszy sposób ujmującą zakres monitoringu tematyczny (wszystkie elementy środowiska, na które mogą oddziaływać prowadzone przez przedsiębiorcę prace) oraz obszarowy (obejmuje obszar oddziaływania inwestycji określony w ramach przeprowadzonej oceny oddziaływania, a nie tylko teren prowadzonych prac) jest decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach. Propozycja dotycząca monitoringu środowiska jest wymogiem formalnym Raportu OOŚ (art. 66 pkt 16 Ustawy OOŚ), na podstawie którego DŚU jest wydawana. W dokumencie tym należy przedstawić propozycję monitoringu oddziaływania planowane przedsięwzięcia na etapie jego budowy, eksploatacji oraz likwidacji. W odniesieniu do działań związanych z pozyskaniem gazu ze skał łupkowych w zakres poszczególnych etapów wchodzą następujące działania: budowa (uzyskanie koncesji, badania sejsmiczne, przygotowanie terenu), eksploatacja (wiercenie otworów, zabiegi intensyfikacyjne, testowanie otworu, eksploatacja złoża), likwidacja (likwidacja otworu/odwiertu, rekultywacja). 4. W zależności od charakteru prowadzonych prac oraz badanych komponentów badania powinny być prowadzone w różnych seriach pomiarowych (przed, w trakcie, po). Zestawienie etapów, na których zaleca się prowadzenie badań różnych komponentów, przedstawiono poniżej. Ujmuje ono zarówno elementy środowiska, emisje, jak i inne komponenty, dla których zaleca się przeprowadzenie oceny ich stanu na różnych etapach realizacji przedsięwzięcia. Wybór komponentów, które będą monitorowane, powinna poprzedzić analiza uwarunkowań środowiskowych:   

 



Przed badaniami sejsmicznymi – inwentaryzacja przyrodnicza W trakcie badań sejsmicznych – nadzór przyrodniczy Przed przygotowaniem terenu pod wiercenia (stan początkowy) – ocena jakości wód podziemnych i powierzchniowych, określenie stanu bioróżnorodności, ocena jakości gleby oraz stanu powierzchni ziemi, ocena tła akustycznego, ocena tła zanieczyszczeń powietrza, ocena stanu infrastruktury W trakcie przygotowania terenu pod wiercenia – nadzór przyrodniczy, gospodarka odpadami W czasie wierceń – badanie jakości powietrza, badania akustyczne, monitoring technicznystruktur geologicznych, gospodarka odpadami, gospodarka wodnościekowa Po wierceniach – monitoring powierzchni ziemi i wód podziemnych oraz powierzchniowych W czasie zabiegów intensyfikacyjnych – monitoring techniczny struktur geologicznych, badania struktur geologicznych (w tym badania mikrosejsmiczne), badanie jakości powietrza, badania akustyczne, gospodarka odpadami, gospodarka wodno-ściekowa; Po zabiegach intensyfikacyjnych – monitoring wód podziemnych

109

i powierzchniowych, monitoring powierzchni ziemi (powietrze glebowe), badanie płynu pozabiegowego  W czasie testowania otworu – badanie płynu pozabiegowego, gospodarka wodno-ściekowa, gospodarka odpadami  W trakcie eksploatacji złoża – monitoring techniczny struktur geologicznych, gospodarka odpadami, monitoring techniczny infrastruktury  W trakcie likwidacji otworu – monitoring techniczny struktur geologicznych;  Po likwidacji otworu – monitoring powierzchni ziemi (w tym powietrze glebowe), monitoring wód podziemnych i powierzchniowych  Po rekultywacji – monitoring powierzchni ziemi (powietrze glebowe), , monitoring wód podziemnych i powierzchniowych, ocena stanu infrastruktury. Prowadzenie badań po zakończeniu działalności należy rozważać w przypadku, gdy stwierdzono w czasie poprzednich serii pomiarowych wskazania do dalszego prowadzenia monitoringu np. przekroczone standardy jakości wód, znacznie podwyższone w stosunku do stanu początkowego stężenia gazów w powietrzu glebowym. Okres prowadzenia monitoringu powinien być oszacowany na podstawie analizy uwarunkowań środowiskowych wpływających na mobilność zanieczyszczeń w środowisku. Kwestią, którą należy rozstrzygnąć jest kto powinien taki monitoring prowadzić. 5. Ze względu na skalę działań na etapie eksploatacji złoża kwestią, którą szczególnie należy wziąć pod uwagę, jest wypracowanie mechanizmu współpracy przedsiębiorców z instytucjami prowadzącymi monitoring stanu środowiska (GIOŚ) oraz instytucjami kontrolującymi działalność wydobywczą (OUG, RDOŚ, WIOŚ). Współpraca może polegać m.in. na opracowaniu regionalnej sieci monitoringu w ramach PMŚ uwzględniającej obiekty (np. studnie) lub obszary potencjalnie narażone na negatywny wpływ przedsięwzięć realizowanych przez przedsiębiorcę 6. Biorąc pod uwagę ilości wody, jakie będą wykorzystane w fazie wydobywania, zasadne jest opracowanie wytycznych bądź też wskazanie uregulowań prawnych, które wskazywałyby na konieczność sporządzenia planu gospodarowania wodami wykorzystywanymi do celów technologicznych. W planie tym należałoby ująć ilość planowanej do użycia wody, jej wymagania jakościowe, planowane źródła wody wykorzystywanej na dużą skalę, sposoby jej oczyszczania i ilości, jakie są ponownie wykorzystane. Jak wskazują praktyki zagraniczne, analizy tego typu są opracowywane przez przedsiębiorców. Nie obejmują one jednak podejścia w skali regionalnej, a jedynie dotyczą obszaru działań przedsiębiorcy. Zasadne byłoby, aby dane dotyczące planowanego wykorzystania zasobów wodnych były gromadzone w jednym systemie, w którym wprowadzane na bieżąco informacje pozwoliłyby na kontrolowanie gospodarki wodnej obszaru kilku koncesji. Plan ten powinien być uzgodniony z warunkami korzystania z wód regionu wodnego i zlewni. 7. Podobnie, biorąc pod uwagę skalę działań na etapie wydobywania, zaleca się kompleksowe spojrzenie na kwestie gospodarowania odpadami, zarówno wydobywczymi, jak i innymi niż wydobywcze, wytwarzanymi na różnych etapach prowadzenia prac. Z odpowiednim wyprzedzeniem przed rozpoczęciem fazy wydobywczej zaleca się dokonać inwentaryzacji obiektów mogących przyjąć ww. odpady, przeanalizować ich możliwości eksploatacyjne oraz ocenić, czy są one wystarczające, aby obsłużyć wszystkie zainteresowane podmioty.

110

8. Na obecnym etapie prac nie są znane zasoby gazu, jakie występują w formacjach łupkowych. Ze względu na fakt, iż faza poszukiwania i rozpoznawania jest jeszcze w bardzo wczesnym stadium, nie jest możliwa ocena faktycznego zapotrzebowania na wodę w poszczególnych regionach. Taką ocenę należy wykonać na etapie, kiedy będą już znane rzeczywiste zasoby złóż i będą wydane koncesje uprawniające do ich eksploatowania. 9. W obowiązującym stanie prawnym przy realizacji przedsięwzięcia mającego na celu wydobycie gazu z łupków należy jednak zwrócić uwagę na problem, jakim jest gospodarka odpadami prowadzona na etapie rozpoznania i kwestia źródeł pozyskania wody oraz regulacji prawnych umożliwiających wykorzystanie wód innych niż wody pitne.

111

Bibliografia Literatura zagraniczna [1] [2] [3] [4] [5] [6]

[7]

[8] [9]

[10] [11] [12] [13] [14]

[15] [16] [17]

[18] [19]

[20] [21] [22] [23]

An Assessment of the Environmental Implications of Oil and Gas Production: A Regional Case Study, U.S. Environmental Protection Agency, 2008 Determination of Water Monitoring Standards for Oil & Gas Operators, Orwin J., Calgary, Alberta, 2012 Ecological Diverstity and its Measurement, Magurran A.E., Croom Helm Ltd., London, 1988 Engineering energy: unconventional gas production. Report for the Australian Council of Learned Academies, Cook P. i in., 2013 Environmental Impact Assessment. A comparative Review, Wood Ch., Second edition. Pearson, 2003 Environmental Impacts of Shale Gas Extraction in Canada. The Expert Panel on Harnessing Science and Technology to Understand the Environmental Impacts of Shale Gas extraction, The Council Of Canadian Academies, 2014 Environmental management in oil and gas exploration and production, An overview of issues and management approaches, Joint E&P Forum/UNEP Technical Publications, 1997 Environmental manual for worldwide geophysical operations, International Association of Geophysical Contractors, 2001 Good Practice Handbook. Cumulative Impact Assessment and Management: Guidance for the Private Sector in Emerging Markets. International Finance Corporation. World Bank Group Guidance document nr 24 – River Basin Management in a Changing Climate, Technical Report 2009-040, European Communities, 2009 Guidance Document on Biodiversity, Impact Assessment and Decision Making in Southern Africa, Brownlie S., Walmsley B., Tarr P., IAIA CBBIA, 2009 Hydraulic Fracturing Operations – Well Construction and Integrity Guidelines, API Guidance Document HF1, 2009 Just What Is EIR? Global Environmental Management Services, Roberts J.A., 1991 Memorandum: Multi-Agency Collaboration on Unconventional Oil and Gas Research. Multiagency: U.S. Department of Energy, U.S. Department of the Interior, and the U.S. Environmental Protection Agency, Washington DC, 2012 Monitoring and Protecting Groundwater During Oil and Gas Development: Survey of state Sampling and Monitoring Rules, Mutz K., Kruger J., 2012 Population and Community Ecology, Pielou E.C. (Ed.), Gordon & Breach, Chicago, 1976 Powiązania między Ramową Dyrektywą Wodną (RDW 2000/60/WE) a dyrektywami naturowymi (dyrektywą ptasią 2009/147/WE i dyrektywą siedliskową 92/43/EWG). Najczęściej zadawane pytania, KE, 2011 Practices for Mitigating Surface Impacts Associated with Hydraulic Fracturing, API Guidance Document HF3, 2011 Review of State and Industry Spill Data: Characterization of Hydraulic Fracturing-Related Spills U.S. Environmental Protection Agency Office of Research and Development Washington DC, 2015 Shale gas extraction in the UK: a review of hydraulic fracturing, The Royal Society & The Royal Academy of Engineering, 2012 Shell Baseline Groundwater Sampling Program, Paulson J., AECOM, 2012 The Environmental Costs and Benefits of Fracking, Robert B. i in., Annu. Rev. Environ. Resour. 39:7.1–7.36, 2014 The EQUATOR PRINCIPLES. A financial industry benchmark for determining, assessing and managing environmental and social risk in projects, 2013

112

[24] [25] [26] [27]

[28] [29] [30]

The Oil and Gas Industry: Operating in Sensitive Environment, International Petroleum Industry Environmental Conservation Association, 2003 UK Shale gas – the role of baseline and operational continuous ground-gas monitoring, Talbot S., Morris P., 2012 Water Management Associated with Hydraulic Fracturing, API Guidance Document HF2, 2010 World Health Organization WHO. Guidelines for Drinking-water Quality. Third edition incorporating the first and second addenda. Volume 1 – Recommendations. Geneva, 2008. Wytyczne dotyczące OOŚ. Weryfikacja ROŚ, czerwiec 2001 Wytyczne w sprawie ścisłej ochronny gatunków zwierząt ważnych dla Wspólnoty na mocy Dyrektywy siedliskowej 92/43/EWG, 2007 Zalecenie Komisji z dnia 22 stycznia 2014 r. w sprawie podstawowych zasad rozpoznawania i wydobywania węglowodorów (takich jak gaz łupkowy) z zastosowaniem intensywnego szczelinowania hydraulicznego (2014/70/UE)

Literatura krajowa [31]

[32] [33]

[34] [35] [36]

[37] [38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

Analiza możliwości wykorzystania wód podziemnych na potrzeby eksploatacji gazu z formacji łupkowych na obszarze objętym pracami poszukiwawczo-rozpoznawczymi, Mikołajków J., Nidental M., Woźnicka M., Przegląd Geologiczny, w druku, 2015 Koncepcja bioróżnorodności – ich wymiary i miary w świetle literatury, Sienkiewicz J., Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych, nr 45, 2010 Modelowa analiza przekształceń chemizmu płynów technologicznych stosowanych w pozyskiwaniu gazu ze skał łupkowych (shale gas) metodą szczelinowania hydraulicznego, Krogulec E., Sawicka K., Biul. Państw. Inst. Geol., 451: 161–168, 2012 Natura 2000 w ocenach oddziaływania przedsięwzięć na środowisko, Engel J., Ministerstwo Środowiska, 2009 Oczyszczanie gleb i gruntów, Cebula J., Rajca M.,, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2014 Organizacja sieci monitoringowych wód podziemnych w rejonach poszukiwania i udostępniania złóż węglowodorów z formacji łupkowych, Krogulec E., Sawicka K., Biul. Państw. Inst. Geol., 456: 327–334, 2013 Podręcznik dla inwestorów przedsięwzięć infrastrukturalnych, Adamczyk i in., Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2010 Postępowania administracyjne w sprawach określonych ustawą z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, Zeszyty Metodyczne Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, 2009 Praktyki w zakresie eksploatacji ropy i gazu rekomendowane przez OPPPW, Organizacja Polskiego Przemysłu Poszukiwawczo-Wydobywczego – Związek Pracodawców Problematyka użytkowania ujęć wód podziemnych w świetle potrzeb wodnych procesu eksploatacji gazu z łupków w Polsce, PIG-PIB, Woźnicka M, Mikołajków J., Nidental M., 2014 Program ochrony środowiska przed hałasem dla m.st. Warszawy, załącznik nr 1 do uchwały nr LXXII/1869/2013 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 5 grudnia 2013 r., Warszawa 2013 Przedsięwzięcia mogące znacząco oddziaływać na środowisko – przewodnik po rozporządzeniu Rady Ministrów, Wilżak T., Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, , 2011 Przedsięwzięcia mogące znacząco oddziaływać na środowisko – przewodnik po rozporządzeniu Rady Ministrów. Suplement. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2014

113

[44] [45] [46]

[47]

[48]

[49] [50] [51] [52]

Rekultywacja gruntów: poradnik, Siuta J., Instytut Ochrony Środowiska, Dział Wydawnictw IOŚ, Warszawa 2008 Różnorodność biologiczna w ocenie oddziaływania na środowisko, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2013 Studium nad problemami oceny skutków środowiskowo-przestrzennych eksploatacji gazu ze skał łupkowych w województwie pomorskim i przyległych obszarach morskich, Problemy Ocen Środowiskowych. Kwartalnik, numer specjalny 2012; Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Gdańsk 2012 Środowisko i prace rozpoznawcze dotyczące gazu z łupków. Wyniki badań środowiska gruntowo-wodnego, powietrza, klimatu akustycznego, płynów technologicznych i odpadów, praca zbiorowa, Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Akademia Górniczo-Hutnicza im. S. Staszica w Krakowie, Politechnika Gdańska, Warszawa 2015 – Raport Konsorcjum Badawczego Wpływ wilgotności siedliska i zasobności w składniki biogenne na bioróżnorodność flory obszarów podmokłych, Ławniczak E., Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniego w Poznaniu, Nauka, Przyroda, Technologie, t.5, 2011 Zagadnienia przyrodnicze w ocenach oddziaływania na środowisko, Wilżak T., Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2014 Zalecenia nawozowe, Cz. I. Liczby graniczne do wyceny zawartości w glebach makro i mikroelementów, Pr. Zb., Wyd. IUNG, Puławy, 1990 Zmiany w postępowaniach administracyjnych w sprawach ocen oddziaływania na środowisko, Grudzińska I., Zarzecka J., Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2011 Prace geologiczne mające na celu poszukiwanie i rozpoznanie złóż gazu i ropy naftowej. Lokalizacja: Lublewo, Gmina Choczewo, powiat wejherowski. Podsumowanie monitoringu środowiska prowadzonego dla terenu odwiertu Lublewo w latach 2013 – 2014. Lane Energy Poland sp. z o.o/Aecom, 2015.

Bezpośrednio powiązane opracowania [53] [54] [55] [56] [57]

Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych. Przegląd rozwiązań minimalizujących wpływ na środowisko, Deloitte, w trakcie opracowania Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych. Raporty i procedura OOŚ, Deloitte, w trakcie opracowania Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych. Rekultywacja gruntów, Deloitte, w trakcie opracowania Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych. Gospodarowanie odpadami, ściekami i płynami technologicznymi, SEGI AT, materiał niepublikowany, Arch. GDOŚ, Warszawa Pozyskiwanie gazu ze złóż niekonwencjonalnych. Wymogi prawno- administracyjne, opracowanie wykonane dla Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, K&L Gates Jamka s.k., Warszawa 2015

Polskie Normy [58]

PN-EN ISO/IEC 17025:2005 Ogólne wymagania dotyczące kompetencji laboratoriów badawczych i wzorcujących

Powietrze: [59] PB-16 ed. 2 (procedura badawcza) z dnia 31 sierpnia 2011 Pobieranie prób powietrza lub gazów odlotowych metodą aspiracyjną i izolacyjną” (oparta na normie PN-84/Z04008.02) [60] PN-84/Z-04008.02:1984 Ochrona czystości powietrza. Pobieranie próbek. Wytyczne ogólne pobierania próbek powietrza atmosferycznego (imisja) Hałas:

114

[61] [62]

PN-ISO 1996-1:2006 Akustyka – Opis, pomiary i ocena hałasu środowiskowego – Część 1. Wielkości podstawowe i procedury oceny, PKN PN-ISO 9613-2:2002 Akustyka – tłumienie dźwięku podczas propagacji w przestrzeni otwartej – Część 2. Ogólna metoda obliczania

Drgania: [63] PN-85/B-02170 Ocena szkodliwości drgań przekazywanych przez podłoże na budynki [64] PN-88/B-02171 Ocena wpływu drgań na ludzi w budynkach (zgodnej ze standardami ISO) Powierzchnia ziemi: [65] PN-86/B-02480 Grunty budowlane. Określenia, symbole, podział i opis gruntów [66] PN-B-06050:1999 Geotechnika – Roboty ziemne – Wymagania ogólne [67] PN-81/B-03020 Grunty budowlane. Posadowienie bezpośrednie budowli. Obliczenia statyczne i projektowanie [68] PN-EN ISO 14688-1. Badania geotechniczne. Oznaczanie i klasyfikowanie gruntów. Część 1: Oznaczanie i opis [69] PN-EN ISO 14688-2. Badania geotechniczne. Oznaczanie i klasyfikowanie gruntów. Część 2: Zasady klasyfikowania [70] PN-B-04452 Geotechnika. Badania polowe Wody [71] PN-EN 5667-1:2007. Część 1: Wytyczne dotyczące opracowywania programów pobierania próbek i technik pobierania próbek. [72] PN-EN ISO 5667-3:2005. Część 3: Wytyczne dotyczące utrwalania i postępowania z próbkami. [73] PN-ISO 5667-11 Jakość wody. Pobieranie próbek. Część 11. Wytyczne dotyczące pobierania próbek wód podziemnych [74] PN-ISO 5667-14:2004. Część 14: Wytyczne dotyczące zapewnienia jakości podczas pobierania próbek wód środowiskowych i postępowania z nimi. [75] PN-ISO 5667-18 Jakość wody. Pobieranie próbek. Część 18. Wytyczne dotyczące pobierania próbek wód podziemnych w miejscach zanieczyszczonych [76] PN-ISO 5667-6:2003 Jakość wody. Pobieranie próbek. Część 6. Wytyczne dotyczące pobierania próbek z rzek i strumieni [77] ISO 5667-20:2007. Part 20: Guidance on the use of sampling data for decision making Compliance with thresholds and classification systems. Strony internetowe (dostęp 16.10.2015 r.) [78] [79] [80] [81] [82] [83] [84] [85] [86] [87] [88] [89] [90] [91] [92]

http://geoportal.pgi.gov.pl http://lupki.mos.gov.pl http://www.razemolupkach.pl http://www.shale-gas-information-platform.org http://www.opppw.pl/ http://fracfocus.ca http://www.aer.ca/documents/manuals/Manual001.pdf http://www.aer.ca/documents/manuals/Manual008.pdf http://www.blm.gov/pgdata/etc/medialib/blm/mt/field_offices/miles_city/cbng.Par.61935.F ile.dat/MCFO_CBM_APD-POD_Guidance_5-30.pdf http://www.oilandgasbmps.org/ http://iogcc.publishpath.com/Websites/iogcc/pdfs/2008-LINGO-Handbook-lowres.pdf http://www.oilandgasbmps.org/workshops/COGCCgroundwater/presentations/Mutz2.pdf http://ipec.utulsa.edu/Conf2012/Papers_Presentations/Morris_Manuscript.pdf http://www.blm.gov/pgdata/etc/medialib/blm/mt/field_offices/miles_city/cbng.Par.61935.F ile.dat/MCFO_CBM_APD-POD_Guidance_5-30.pdf http://www.oilandgasbmps.org/

115

[93] [94] [95] [96] [97] [98] [99] [100] [101] [102] [103] [104]

http://iogcc.publishpath.com/Websites/iogcc/pdfs/2008-LINGO-Handbook-lowres.pdf http://www.oilandgasbmps.org/workshops/COGCCgroundwater/presentations/Mutz2.pdf http://ipec.utulsa.edu/Conf2012/Papers_Presentations/Morris_Manuscript.pdf http://siedliska.gios.gov.pl/index.php/przewodniki-metodyczne http://www.gios.gov.pl/pl/stan-srodowiska/pms http://www.gios.gov.pl. http://crfop.gdos.gov.pl. http://lupki.mos.gov.pl/badania-i-raporty/srodowisko/polska; http://www.gdos.gov.pl/niekonwencjonalne-zloza-weglowodorow-wplyw-na-srodowisko. http://siedliska.gios.gov.pl/index.php/lokalizacja-stanowisk http://www.opppw.pl/pl/sklad_plynu_szczelinujacego/23 http://www.pods.org

116

Załącznik nr 1 Załącznik nr 1A Zakres przedsięwzięć poszukiwania i rozpoznawania oraz wydobywania gazu ze skał łupkowych Załącznik nr 1B Powiązanie badań monitoringowych z procesem inwestycyjnym

117

Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych MONITORING ŚRODOWISKA Załącznik nr 1 A - Zakres przedsięwzięć poszukiwania i rozpoznawania oraz wydobywania gazu z formacji łupkowych

DZIAŁANIA

Koncesja/ decyzja inwestycyjna

DZIAŁANIA

Koncesja

FAZA POSZUKIWANIA I ROZPOZNAWANIA B U D O WA

E K S P L O ATA C J A

Badania sejsmiczne

Przygotowanie terenu

Zabiegi intensyfikacyjne

• Zabieg intensyfikacji - szczelinowanie hydrauliczne • Pobór wód • Przygotowanie i zatłaczanie płynów technologicznych • Gospodarka odpadami (płyn pozabiegowy)

L IK W ID A C J A

Testowanie otworu • Wykonanie perforacji

Rekultywacja

Likwidacja

• Niwelacja terenu • Odbudowa infrastruktury • Zabiegi agrotechniczne i biologiczne

FAZA WYDOBYWANIA Przygotowanie terenu

B U D O WA

• Wycinka drzew i krzewów • Zdjęcie próchniczej warstwy gleby • Budowa drogi dojazdowej, parkingów • Budowa wiertni, w tym prace przygotowawcze do wykonania roboty geologicznej

Przygotowanie infrastruktury

E K S P L O ATA C J A

Wiercenie otworów

Zabiegi intensyfikacyjne

Eksploatacja złoża

• Zabieg intensyfikacji - szczelinowanie • Pobór wód • Przygotowanie i zatłaczanie płynów technologicznych • Gospodarka odpadami (płyn pozabiegowy)

L IK W ID A C J A

Likwidacja

Rekultywacja

• Niwelacja terenu • Odbudowa infrastruktury • Zabiegi agrotechniczne i biologiczne

Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych MONITORING ŚRODOWISKA Legenda:

Załącznik nr 1 B – Powiązanie badań monitoringowych z procesem inwestycyjnym

Kwadraty oznaczone ciemniejszym kolorem wskazują moment, w którym badania są wykonywane na danym etapie procesu inwestycyjnego: A - przed realizacją danego etapu, B- w trakcie realizacji danego etapu, C- po realizacji danego etapu

FAZA POSZUKIWANIA I ROZPOZNAWANIA B U D O WA

Koncesja

Badania sejsmiczne

Przygotowanie terenu

Wiercenie otworów

E K S P L O ATA C J A

Zabiegi intensyfikacyjne

Testowanie otworu

L IK W ID A C JA

Likwidacja

Rekultywacja

1. Badania głębokiej geologii 2. Badania powierzchni ziemi 3. Badania wód powierzchniowych i podziemnych 4. Badania bioróżnorodności 5. Badania jakości powietrza 6. Badania akustyczne 7. Gospodarka odpadami 8. Gospodarka wodno-ściekowa 9. Badania płynów technologicznych

PROCEDURY ADMINISTRACYJNE

10. Badania stanu infrastruktury

Decyzja realizacyjna/Postanowienie dot. Natury 2000 (jeśli wymagane)

Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach mogąca określać warunki prowadzenia monitoringu dla całego etapu inwestycyjnego Decyzja ustalająca plan remediacji (jeśli stwierdzono zanieczyszczenie historyczne)

Decyzja zatwierdzająca plan ruchu Decyzja – pozwolenie na wprowadzanie gazów i pyłów do środowiska/ Zgloszenie instalacji nie wymagającej pozwolenia/pozwolenie zintegrowane (jeśli wymagane)

Decyzje – pozwolenia wodnoprawne jeśli wymagane Decyzja ustalająca kierunek i termin rekultywacji gruntów

Decyzja zatwierdzająca program gospodarowania odpadami wydobywczymi Decyzja pozwolenie na wytwarzanie odpadów Decyzja o dopuszczalnym poziomie hałasu - określająca warunki prowadzenia badań w przypadku zdarzeń incydentalnych występujących na różnych etapach inwestycyjnych

Decyzja ustalająca warunki przeprowadzenia działań naprawczych w przypadku wystąpienia szkody w środowisku (jeśli wymagana)

Decyzja ustalająca kierunek i termin rekultywacji gruntów

Pozyskiwanie gazu z formacji łupkowych MONITORING ŚRODOWISKA Legenda:

Załącznik nr 1 B – Powiązanie badań monitoringowych z procesem inwestycyjnym

FAZA WYDOBYWANIA Koncesja/ Dec. inwestycyjna

B U D O WA

Przygotowanie terenu

Przygotowanie infrastruktury

Wiercenie otworów

E K S P L O ATA C J A

Zabiegi intensyfikacyjne

Eksploatacja złoża

L IK W ID AC J A

Likwidacja

Rekultywacja

PROCEDURY ADMINISTRACYJNE

Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach mogąca określać warunki prowadzenia monitoringu dla całego etapu inwestycyjnego Decyzja zatwierdzająca plan ruchu Decyzja ustalająca plan remediacji (jeśli stwierdzono zanieczyszczenie historyczne)

Decyzja – pozwolenie na wprowadzanie gazów i pyłów do środowiska/ Zgloszenie instalacji nie wymagającej pozwolenia/pozwolenie zintegrowane (jeśli wymagane) Decyzje – pozwolenia wodnoprawne jeśli wymagane

Decyzja ustalająca kierunek i termin rekultywacji gruntów

Decyzja ustalająca warunki przeprowadzenia działań naprawczych w przypadku wystąpienia szkody w środowisku (jeśli wymagana)

Decyzja ustalająca kierunek i termin rekultywacji gruntów

Załącznik nr 2 Zestawienie źródeł danych, jakie można wykorzystać do analizy uwarunkowań środowiskowych Warunki środowiskowe

RODZAJ MATERIAŁÓW

ŹRÓDŁO POZYSKANIA MATERIAŁÓW

Struktury geologiczne

Szczegółowe mapy geologiczne w skali 1:50 000 Baza danych geologicznych (CBDG) Dokumentacje geologiczne złożowe – Dane o otworach Baza obszarów występowania złóż

Warunki gruntowo-wodne przypowierzchniowe

Mapy glebowe Mapy osuwisk Dokumentacje geologiczno-inżynierskie Dane dotyczące szkód w środowisku Dane dotyczące zanieczyszczeń historycznych Jakość wód powierzchniowych, w tym jezior Mapy PPW Jakość i zasoby wód podziemnych Ujęcia wód i strefy ochronne

PIG-PIB NAG CBDG NAG CBDH ROG MIDAS urzędy marszałkowskie PIG-PIB BDGI GIOŚ, RDOŚ

Warunki hydrogeologiczne

Warunki hydrologiczne Obszary i obiekty chronione Ustawą o ochronie przyrody

Mapy hydrogeologiczne w skali 1;50 000 Dokumentacje hydrogeologiczne Bank danych Hydro (CBDH) Jakość wód z MHP (jakość poziomu I i użytkowego) Monitoring wód podziemnych (baza MHP) Zasoby wód podziemnych Mapy hydrograficzne Mapy terenów zalewowych Mapy i dane dotyczące obszarów Natura 2000 i innych obszarów chronionych Dane o użytkach ekologicznych, stanowiskach dokumentacyjnych

RDOŚ WIOŚ (PMŚ) PIG-PIB (GIOŚ) WIOŚ (PMŚ), RZGW PIG-PIB (GIOŚ) urzędy marszałkowskie, starostwa powiatowe PIG-PIB starostwa powiatowe, NAG PIG-PIB PIG-PIB

CUDGiK KZGW/RZGW GDOŚ

gminy

118

i pomnikach przyrody Dane z inwentaryzacji przyrodniczej Dane na temat zwierzyny łownej Raporty o stanie środowiska Baza Danych INFONET Raporty OOŚ

Przeglądy ekologiczne Pozwolenia zintegrowane Wyniki kontrolnych i/lub okresowych pomiarów (monitoringu) hałasu Dane z WIOŚ Baza Danych INFONET Programy ochrony środowiska

Lasy Państwowe, RDOŚ, WIOŚ Polski Związek Łowiecki WIOŚ, GIOŚ WIOŚ Wójtowie, burmistrzowie, prezydenci miast, Dyrektor RDOŚ, Dyrektor Urzędu Morskiego, starostowie WIOŚ, Wójtowie, burmistrzowie, prezydenci miast, Dyrektor RDOŚ, Dyrektor Urzędu Morskiego, starostowie urząd marszałkowski urząd marszałkowski RDOŚ WIOŚ WIOŚ, GIOŚ WIOŚ, GIOŚ Gminy, starostwa

Dobra kultury /stanowiska archeologiczne itp.

Mapy z lokalizacją stanowisk archeologicznych i zabytków archeologicznych

Wojewódzki Konserwator Zabytków, gminy (Studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania, plany miejscowe)

Tereny rekreacyjne i turystyczne

Mapy z lokalizacją

Gminy

Stan klimatu akustycznego

Analizy porealizacyjne

Stan powietrza atmosferycznego

119

Załącznik nr 3 Załącznik nr 3A Wstępna analiza uwarunkowań dotyczących struktur geologicznych L.p.

RODZAJ PROWADZONEJ ANALIZY

Analiza miąższości formacji uszczelniających oraz uwarunkowań tektonicznych (dyslokacji).

Analiza istniejącej działalności górniczej mogącej powodować oddziaływania

Analiza występowania złóż udokumentowanych na obszarze planowanego poszukiwania lub wydobywania.

Analiza zagadnień geologii złożowej opisującej parametry skał w procesie produkcji, dyslokacje, warstwy uszczelniające (np. ewaporaty), ciśnienia złożowe (np. możliwość erupcji, właściwości płuczki), wody podziemne i ich mineralizacja (np. korozyjność dla układu).

CEL ANALIZY I JEJ WYKORZYSTANIE W PROGRAMIE MONITORINGU Na podstawie analizy uszczelnienia formacji łupkowych oraz szczelności uskoków, wskazanie możliwości migracji gazów i płynów złożowych. Stwierdzenie możliwości migracji gazów złożowych do powierzchni terenu wynikającej z uwarunkowań geologicznych może być jedną z przesłanek do rezygnacji z danej lokalizacji. Identyfikacja obszarów i terenów górniczych prowadzących działalność na obszarze planowanych prac poszukiwawczych i wydobywczych oraz określenie oddziaływań skumulowanych. Wskazanie złóż występujących na analizowanym obszarze i określenie potencjalnych oddziaływań wynikających z jednoczesnej eksploatacji złóż. Określenie parametrów skał w procesie produkcji. Określenie możliwości wystąpienia erupcji oraz określenie parametrów płuczki. Określenie ryzyka korozyjności dla układu.

ŹRÓDŁO DANYCH

FAZY* P–R W

Dane geofizyki otworowej, profile litologiczne, dane grawimetryczne, dane sejsmiczne, wyniki monitoringu mikrosejsmicznego archiwalne i uzyskane na etapie poszukiwawczym.

Baza danych Midas, informacje OUG, MPZP, studium uwarunkowań, Mapy geologicznogospodarcze, Rejestr obszarów górniczych

Baza danych Midas, informacje OUG, MPZP, studium uwarunkowań, Mapy geologicznogospodarcze

Dane geofizyki otworowej, profile litologiczne, dane grawimetryczne, dane sejsmiczne, wyniki monitoringu mikrosejsmicznego archiwalne i uzyskane na etapie poszukiwawczym. Arkusze MHP GUPW w skali 1 : 50 000, dokumentacje hydrogeologiczne, dane z bazy danych BANK HYDRO PIG-PIB.

* Fazy procesu inwestycyjnego: P-R – poszukiwawczo-rozpoznawczy, W-wydobywczy, + Ocena prowadzona na podstawie dostępnych materiałów ++ Ocena, którą należy prowadzić w porozumieniu z instytucjami kontrolującymi działalność zakładów górniczych oraz z innymi Przedsiębiorcami korzystającymi z analizowanej przestrzeni geologicznej.

120

Załącznik 3B Analiza uwarunkowań dotyczących powierzchni ziemi CEL ANALIZY I JEJ WYKORZYSTANIE W PROGRAMIE MONITORINGU Określenie możliwości występowania procesów geodynamicznych (skarpy drogowe, odkrywki, strome brzegi rzek). Określenie kierunku spływów powierzchniowych i tym samym ocena możliwości erozji wodnej.

ŹRÓDŁO

RODZAJ PROWADZONEJ ANALIZY Ocena topografii terenu

Ocena warunków glebowych

Określenie rodzaju, klasy i jakości gleby i podglebia. Zidentyfikowanie gleb chronionych i konieczności ich wyłączenia z użytkowania rolniczego/rolniczego. Określenie w programie monitoringu lokalizacji punktów pomiarowych oraz wskazanie zakresu badań dla stanu początkowego i stanu po rekultywacji.

Ocena warunków gruntowowodnych utworów przypowierzchniowych

Ocena tła geochemicznego gruntów

Istniejące źródła potencjalnych zanieczyszczeń gruntu.

FAZY* P–R +

W +

Mapy glebowe Mapy ewidencyjne Informacje z OSChR.

++**

Identyfikacja gruntów słabonośnych (m.in. gruntów organicznych) Określenie warstw izolujących pierwszy poziom wodonośny. Określenie przepuszczalności utworów przypowierzchniowych. Określenie głębokości i lokalizacji poboru próbek gleby i podglebia ze strefy aeracji na etapie początkowym a na podstawie wyników badań określenia konieczności prowadzenia badań w kolejnych seriach monitoringowych Określenie zakresu badań geotechnicznych.

Szczegółowe mapy geologiczne Polski, Mapy terenów podmokłych. Mapa pierwszego poziomu wodonośnego Mapy ortofotogrtaficzne.

Na podstawie badań geochemicznych lub danych udostępnionych przez OUG wskazanie w programie monitoringu tła dla powietrza glebowego Rozpoznanie możliwości zanieczyszczenia terenu spowodowanego prowadzeniem aktualnego użytkowania (rolnicze, przemysłowe, ciągi komunikacyjne). W przypadku wystąpienia możliwości zanieczyszczenia określenie w planie harmonogramu dalszych działań

Wyniki pomiarów prowadzonych przez innych przedsiębiorców Pomiary w terenie. MPZP, studium uwarunkowań, mapy sozologiczne i mapy geośrodowskowe, dane ze OSChR, decyzje szkodowe i remediacyjne z RDOŚ i GIOŚ, Wyniki PMŚ (WIOŚ)

Mapy topograficzne, ortofotomapy, wizje lokalne, informacja na temat obszarów osuwiskowych (http://geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/SOPO) MPZP, Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego( Mapy hydrograficzne

121

lub wycofanie się przedsiębiorcy z terenu. 6.

Analiza planu zagospodarowania zakładu na różnych etapach prowadzenia prac oraz informacji na temat planowanych technologii.

Wskazanie lokalizacji obiektów oraz działań powodujących zagrożenie dla powierzchni ziemi na różnych etapach inwestycyjnych. Możliwość określenia lokalizacji punktów pomiarowych oraz zakresu prowadzonych badań adekwatnych do działań operacyjnych oraz zastosowanych technologii.

Informacje własne Przedsiębiorcy.

* Fazy procesu inwestycyjnego: P-R – poszukiwawczo-rozpoznawczy, W-wydobywczy ** Mając na uwadze skalę możliwych działań na etapie wydobywczym w ocenie autorów zasadne byłoby wyznaczenie obszarów występowania gleb chronionych w celu wskazania obszarów szczególnie narażonych na zubożenie, a w przypadku podjęcia działalności wydobywczej na tych terenach opracowanie planu ochrony tych gleb oraz sposobu minimalizacji oddziaływań. + Ocena prowadzona na podstawie dostępnych materiałów i wizji lokalnych. ++ Analiza, którą według Wykonawcy należy prowadzić w porozumieniu z instytucjami opracowującymi strategiczne oceny oddziaływania na środowisko, monitorującymi jakość gleb (WIOŚ, Urzędy marszałkowskie, starostwa) kontrolującymi działalność innych zakładów górniczych (OUG) oraz z innymi Przedsiębiorcami korzystającymi obecnie lub w przeszłości z analizowanej przestrzeni.

122

Załącznik 3C Analiza uwarunkowań hydrogeologicznych L.p.

ZAKRES PROWADZONEJ ANALIZY

CEL ANALIZY ORAZ JEJ WYKORZYSTANIE DO PRZYGOTOWANIA PROGRAMU BADAŃ/MONITORINGU Informacje o obecności ewentualnie braku wód PPW oraz warunki występowania PPW są przydatne do zaprojektowania terenu placu wiertni w tym właściwych zabezpieczeń środowiska gruntowo-wodnego przed zanieczyszczeniem na skutek zaistnienia potencjalnych sytuacji awaryjnych; jakość i kierunek spływu wód PPW stanowią podstawę do zaprojektowania zakresu badań monitoringowych oraz lokalizacji punktów poboru próbek wody.

ŹRÓDŁO

FAZY* P–R

Arkusze MHP PPW w skali 1 : 50 000, wizje lokalne, badania własne Przedsiębiorców

Głębokość występowania, wrażliwość na zanieczyszczenie, jakość oraz kierunek przepływu wód PPW

Głębokość występowania, stopień zagrożenia, jakość oraz kierunek przepływu wód GUPW

Dane dotyczące GUPW są niezbędne dla zaprojektowania lokalizacji sieci punktów monitoringu wód podziemnych oraz przyjęcia optymalnego dla nich zakresu badań jakościowych; informacje o GUPW są istotne dla podjęcia decyzji o możliwości pozyskania wody na potrzeby szczelinowania hydraulicznego w tym budowy własnego ujęcia wody.

Arkusze MHP GUPW w skali 1 : 50 000, dokumentacje hydrogeologiczne, badania własne Przedsiębiorców, dane z bazy danych BANK HYDRO PIG-PIB

Głębokość i warunki występowania innych (poza PPW i GUPW) poziomów wodonośnych

Dane otworowe oraz dokumentacje hydrogeologiczne i geologiczne z zasobów archiwum PIG-PIB, archiwów urzędów marszałkowskich oraz powiatowych

Występowanie GZWP

Obecność poziomów wodonośnych jest uwzględniana w projekcie technicznym dla wykonania otworu rozpoznawczo-poszukiwawczego lub wydobywczego (konieczna jest odpowiednia izolacja każdego poziomu wodonośnego oddzielną kolumną rur okładzinowych oraz warstwą cementu) Określenie, czy inwestycja kwalifikuje się, jako mogąca wymagać decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach.

Dokumentacje zbiorników GZWP dostępne w archiwum PIG-PIB

Kontakty hydrauliczne między istniejącymi poziomami wodonośnymi oraz ustalenie lokalnych powiązań hydraulicznych między wodami podziemnymi i wodami powierzchniowymi Lokalizacja studni kopanych i ujęć wód podziemnych

Dane dotyczące więzi hydraulicznych między poziomami wodonośnymi są wykorzystywane dla zaprojektowania reprezentatywnej sieci punktów monitoringu wód podziemnych i powierzchniowych.

Arkusze MHP GPU w skali 1 : 50 000, dane z bazy danych BANK HYDRO PIGPIB, dokumentacje hydrogeologiczne, dane z archiwów prowadzonych przez organy administracji geologicznej

Dane o lokalizacji studni kopanych oraz ujęć wód podziemnych wraz z informacjami o strefach ochronnych ustanowionych dla tych ujęć (w tym warunki ochrony

Arkusze MHP PPW oraz MHP GPU w skali 1 : 50 000, dane z bazy danych BANK HYDRO PIG-PIB, dane z

123

nakazy/zakazy w użytkowaniu terenu) należy uwzględnić przy projektowaniu siatki punktów do monitoringu wód podziemnych. Stan udokumentowania zasobów wód. 7.

Zapoznanie się z Planem gospodarowania wodami na obszarze dorzecza oraz wydzielonymi jednolitymi częściami wód podziemnych i powierzchniowych w rejonie prowadzenia prac oraz obszarze ich potencjalnego oddziaływania oraz warunkami korzystania z wód regionu wodnego oraz zlewni (jeżeli są dostępne) Ocena wystąpienia ingresji i ascenzji wód morskich (dotyczy basenu pomorskiego)

Dane dotyczące zasobów dostępnych do zagospodarowania. Uzyskanie informacji o stanie ilościowym i jakościowym wód w obrębie wydzielonych jednolitych części wód podziemnych oraz celach środowiskowych dla wód podziemnych jak też sposobach ich osiągnięcia (programy działań)

Uwzględnienie potencjalnych zmian chemizmu wód na skutek zmiany przepływu wód np. podczas eksploatacji ujęcia wody.

Ocena występowania złóż wód leczniczych, termalnych i solanek w warunkach hydrogeologicznie otwartych (bez izolacji poziomów wodonośnych)

Konieczność dokonania analizy wpływu prac przy zastosowaniu wibratorów na ograniczenie zasilania złóż wód oraz zmiany warunków przepływu wód od stref zasilania do obszarów drenażu; odstąpienie od wykonania prac geofizycznych w przypadku ryzyka negatywnego wpływu na wody podziemne.

10.

Lokalizacja zakładów górniczych prowadzących odwodnienia wyrobisk górniczych Inwentaryzację cieków naturalnych (takich jak struga, strumień, potok, kanał, rzeka) oraz jezior lub innych zbiorników wodnych, które zlokalizowane są w rejonie realizowanej inwestycji

Analiza możliwości wykorzystania wód z odwodnień górniczych do procesów szczelinowania hydraulicznego.

Wskazanie ekosystemów zależnych od wód powierzchniowych

Opracowanie na etapie oceny wpływu inwestycji na środowisko działań zapobiegających negatywnemu wpływowi przedsięwzięcia na wody powierzchniowe.

11.

12.

archiwów prowadzonych przez organy administracji geologicznej

Regionalne zarządy gospodarki wodnej

Dokumentacje hydrogeologiczne dostępne w archiwach organów administracji geologicznej oraz państwowej służby geologicznej (PIGPIB) Baza danych Bank Wód Zaliczanych do Kopalin (tzw. MINERALNE) Dokumentacje zasobowe złóż wód dostępne w archiwach organów administracji geologicznej oraz państwowej służby geologicznej (PIGPIB) Dane z zakładów górniczych wydobywających kopaliny z prowadzeniem odwodnień górniczych

Wstępne określenie możliwości pozyskiwania wody z wód powierzchniowych na cele technologiczne (z uwzględnieniem danych z niniejszego załącznika).

GDOŚ, RDOŚ

* Fazy procesu inwestycyjnego: P-R – poszukiwawczo-rozpoznawczy, W-wydobywczy.

124

+ Ocena prowadzona na podstawie dostępnych materiałów i wizji lokalnych. ++ Ocena, którą według Wykonawcy należy prowadzić w porozumieniu z instytucjami opracowującymi strategiczne oceny oddziaływania na środowisko, monitorującymi jakość i ilość wód (RZGW, PIG-PIB) kontrolującymi działalność innych zakładów górniczych (OUG) oraz z innymi Przedsiębiorcami korzystającymi obecnie lub w przeszłości z analizowanej przestrzeni.

125

Załącznik 3D Analiza uwarunkowań dotyczących bioróżnorodności ZAKRES PROWADZONEJ ANALIZY

Ocena występowania form ochrony przyrody wymienionych w Ustawie o ochronie przyrody

Ocena występowania innych cennych stanowisk, miejsc rozrodu, żerowania, godowisk, odpoczynku na trasach przelotu

Ocena zależności bioróżnorodności od innych elementów przyrodniczych środowiska, określenie tendencji rozwojowych i ewentualnych presji związanych z budową, eksploatacją i likwidacją przedsięwzięcia

CEL ANALIZY ORAZ JEJ WYKORZYSTANIE DO PRZYGOTOWANIA PROGRAMU BADAŃ/MONITORINGU Wskazanie planowanej lokalizacji przedsięwzięcia w stosunku do form ochrony przyrody Wyznaczenie obszarów i obiektów wrażliwych i ewentualne określenie wstępnych założeń do monitoringu

ŹRÓDŁO

Zmapowanie planowanej lokalizacji w stosunku do innych cennych elementów bioróżnorodności (np. starorzeczy, jezior i naturalnych zbiorników wodnych, torfowisk i młak, podmokłych łąk, obudowy biologicznej cieków, itp.) Wyznaczenie obszarów i obiektów wrażliwych i ewentualne określenie wstępnych założeń do monitoringu przyrodniczego. Wyznaczenie kluczowych powiązań i dobranie metod oraz punktów/transektów do prowadzenia monitoringu przyrodniczego

FAZY* P–R

http://geoserwis.gdos.gov.pl/ – granice obszarów chronionych, uchwały powołujące daną formę ochrony przyrody, plany zadań ochronnych obszarów Natura 2000, plany ochrony rezerwatów, parków krajobrazowych, strefy ochronne stanowisk – RDOŚ, plany ochrony parków narodowych – dyrekcje parków narodowych, nadleśnictwa – dane o lasach w zarządzie Lasów Państwowych, monitoring gatunków i siedlisk – GIOŚ, itp.

Poza powyższymi – wizje w terenie, dane z lokalnych samorządów, rozmowy z lokalną społecznością (szczególnie polecani nauczyciele przyrody i biologii w miejscowych szkołach, lokalne pozarządowe organizacje ekologiczne)

Analizy i oceny do Raportu o oddziaływaniu na środowisko (I i II grupa przedsięwzięć) lub obszary Natura 2000 (III grupa przedsięwzięć)

+/++

* Fazy procesu inwestycyjnego: P-R – poszukiwawczo-rozpoznawczy, W-wydobywczy. + Ocena prowadzona na podstawie dostępnych materiałów i wizji lokalnych. ++ Ocena, którą według Wykonawcy należy prowadzić w porozumieniu z instytucjami opracowującymi strategiczne oceny oddziaływania na środowisko, monitorującymi np.: jakość i ilość wód (RZGW, PIG-PIB), stan gatunków i siedlisk (GIOŚ) kontrolującymi działalność innych zakładów górniczych (OUG) oraz z innymi przedsiębiorcami korzystającymi obecnie lub w przeszłości z analizowanej przestrzeni.

126

Załącznik 3E Analiza uwarunkowań aerosanitarnych L.p.

RODZAJ PROWADZONEJ ANALIZY

Zagospodarowanie terenu

Warunki topograficzne.

Charakterystyka meteorologiczna.

Stan zanieczyszczenia powietrza

Źródła zanieczyszczeń powietrza na terenie zakładu.

CEL ANALIZY ORAZ JEJ WYKORZYSTANIE DO PRZYGOTOWANIA PROGRAMU BADAŃ/MONITORINGU Lokalizacja na obszarach uzdrowiskowych i poza obszarami uzdrowiskowymi. Określenie współczynnika szorstkości terenu. Określenia założeń wstępnych do metodyki pomiarów oraz modelowania rozprzestrzeniania zanieczyszczeń Określenie współczynnika szorstkości terenu. Określenie kierunku i siły wiatrów. Określenia założeń wstępnych do metodyki pomiarów oraz modelowania rozprzestrzeniania zanieczyszczeń Określenie tła zanieczyszczeń powietrza. Określenia założeń wstępnych do metodyki pomiarów oraz modelowania rozprzestrzeniania zanieczyszczeń Identyfikacja ilościowa i jakościowa sprzętu wykorzystywanego do wykonywania operacji. Na tej podstawie wstępna ocena możliwych zasięgu i kierunku rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń.

ŹRÓDŁO

FAZY* P–R

Mapy topograficzne, ortofotomapy, wizje lokalne, informacja z gminy na temat występowania obszarów uzdrowiskowych oraz zabudowy terenu (MPZP), studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania.

Mapy topograficzne, ortofotomapy, wizje lokalne, wstępne modelowanie. Roczna róża wiatrów, Instytut meteorologii IMiGW

Dane od Przedsiębiorcy, wykonawcy poszczególnych operacji oraz producentów sprzętu. Dane meteorologiczne.

Dane od przedsiębiorcy na temat planowanych

Informacje z WIOŚ dotyczące tła środowiska aerosanitarnego.

Ocena możliwości wykorzystania istniejącej sieci energetycznej do zasilania terenu inwestycji i wynikający z tego ograniczenie ilości źródeł zanieczyszczeń. Ocena konieczności pozyskania pozwolenia na emisję gazów i pyłów do powietrza lub zgłoszenia instalacji niewymagającej pozwolenia. Określenie w programie monitoringu lokalizacji punktów pomiarowych adekwatnych do źródeł zanieczyszczeń powietrza.

Źródła zanieczyszczeń do powietrza

Ocena skali możliwych oddziaływań skumulowanych

127

spowodowanych prowadzoną działalnością (oddziaływanie skumulowane)

związanych z transportem materiałów i substancji na poszczególnych etapach działalności z uwzględnieniem interferencji działań szczególnie na etapie wydobywczym. Określenie etapów prowadzenia monitoringu oraz metodyki prowadzenia pomiarów i modelowania.

tras przewozu materiałów oraz interferencji działań zwłaszcza w fazie wydobywania.

Określenie innych podmiotów biorących udział w procedurze ustalenia skumulowanych oddziaływań w skali lokalnej i regionalnej. 6.

Istniejące źródła zanieczyszczeń powietrza w pobliżu zakładu.

Identyfikacja możliwości oddziaływania skumulowanego z innymi zakładami przemysłowymi oraz innymi źródłami zanieczyszczeń powietrza (drogi, koleje, zakłady górnicze).

MPZP, studium uwarunkowań, mapy sozologiczne i mapy geologiczno-gospodarcze, informacja z Gminy

Określenie zaleceń do metodyki badań stanu początkowego. * Fazy procesu inwestycyjnego: P-R – poszukiwawczo-rozpoznawczy, W-wydobywczy. + Ocena prowadzona na podstawie dostępnych materiałów i wizji lokalnych. ++ Ocena, którą według Wykonawcy należy prowadzić w porozumieniu z instytucjami opracowującymi strategiczne oceny oddziaływania na środowisko, monitorującymi emisję zanieczyszczeń do powietrza na analizowanym obszarze, zarządcami ciągów komunikacyjnych, kontrolującymi działalność zakładów górniczych oraz z innymi przedsiębiorcami korzystającymi z analizowanej przestrzeni (m.in. te same drogi transportu, obszaru działalności górniczej).

128

Załącznik 3F Analiza uwarunkowań klimatu akustycznego RODZAJ PROWADZONEJ ANALIZY

Zagospodarowanie terenu.

CEL ANALIZY ORAZ JEJ WYKORZYSTANIE DO PRZYGOTOWANIA PROGRAMU BADAŃ/MONITORINGU Wskazanie obszarów ochrony akustycznej, określenie rodzaju zabudowy zgodnie z rozporządzeniem ws. dopuszczalnych poziomów hałasu oraz ocena odległości obszarów do planowanej działalności. Bądź wykluczenie tych obszarów z prowadzenia działalności ze względu na możliwości wystąpienia przekroczeń dopuszczalnego poziomu dźwięku.

ŹRÓDŁO

FAZY* P–R

Mapy topograficzne, ortofotomapy, wizje lokalne, informacja z gminy na temat zabudowy terenu (art. 115 POŚ), MPZP (art. 114), Studium uwarunkowań przestrzennych.

Mapy topograficzne, ortofotomapy, wizje lokalne, wstępne modelowanie, roczna róża wiatrów, Instytut meteorologii IMiGW

Dane od przedsiębiorcy, wykonawcy poszczególnych operacji oraz producentów sprzętu.

Dane od przedsiębiorcy na temat planowanych tras przewozu materiałów, liczby oraz rodzaju pojazdów oraz interferencji działań zwłaszcza w fazie wydobywania.

W przypadku stwierdzenia istnienia w zasięgu oddziaływania obszarów ochrony akustycznej określenie w planie lokalizacji punktów pomiarowych 2.

Warunki topograficzne i meteorologiczne.

Na podstawie topografii terenu, rodzaju pokrycia terenów (nawierzchnia miękka/twarda, itd.) oraz dominujących kierunków wiatru (róża wiatrów) wstępna ocena zasięgu hałasu. Określenie w programie monitoringu wstępnych założeń do prowadzenia pomiarów oraz wskazania punktów pomiarowych.

Źródła hałasu na terenie zakładu.

Źródła hałasu pośrednio wywołanego prowadzoną działalnością.

Identyfikacja ilościowa (liczba źródeł hałasu i czas ich pracy) oraz jakościowa (poziom mocy akustycznej) sprzętu wykorzystywanego do wykonywania operacji. Na tej podstawie wstępna ocena możliwego zasięgu hałasu, oparta na dotychczasowych doświadczeniach. Określenie w programie monitoringu lokalizacji punktów pomiarowych adekwatnych do źródeł hałasu. Ocena skali możliwych oddziaływań pośrednich, związanych z transportem, w tym po drogach publicznych, materiałów i substancji na poszczególnych etapach działalności,

129

Istniejące źródła hałasu w pobliżu zakładu (oddziaływanie skumulowane).

z uwzględnieniem interferencji działań szczególnie na etapie wydobywczym. Określenie konieczności prowadzenia pomiarów wzdłuż tras komunikacyjnych Identyfikacja możliwości oddziaływania skumulowanego z innymi zakładami przemysłowymi oraz innymi źródłami hałasu (drogi, koleje). Określenie zaleceń do metodyki badań stanu początkowego.

MPZP, studium uwarunkowań, mapy sozologiczne i mapy geologiczno-gospodarcze.

* Fazy procesu inwestycyjnego: P-R – poszukiwawczo-rozpoznawczy, W–wydobywczy. + Ocena prowadzona na podstawie dostępnych materiałów. ++ Ocena, którą według Wykonawcy należy prowadzić w porozumieniu z instytucjami opracowującymi strategiczne oceny oddziaływania na środowisko, monitorującymi klimat akustyczny analizowanego obszaru, zarządcami ciągów komunikacyjnych, kontrolującymi działalność zakładów górniczych oraz z innymi Przedsiębiorcami korzystającymi z analizowanej przestrzeni (m.in. z dróg transportu).

130

Załącznik 3G Analiza uwarunkowań dotyczących gospodarowania odpadami ZAKRES PROWADZONEJ OCENY

CEL OCENY

Określenie rodzajów (kodów) odpadów wydobywczych oraz odpadów innych niż wydobywcze (w tym powstających w instalacji i poza instalacją) planowanych do wytworzenia

Określenie ilości planowanych do wytworzenia odpadów (dla każdego z rodzaju odpadów)

Znajomość rodzajów i ilości odpadów pozwala na wypełnienie obowiązków wynikających z UoO w tym racjonalne planowanie procesu gospodarowania odpadami. Wiedza o rodzajach i ilości odpadów jest niezbędna dla: przygotowania miejsc do magazynowania odpadów, zidentyfikowania metod odzysku i/lub unieszkodliwiania odpadów, rozeznania rynku odpadowego i zawarcia stosownych umów z podmiotami uprawnionymi do transportu oraz odzysku i/lub unieszkodliwiania odpadów.

Dokonanie charakterystyki odpadów wydobywczych (w tym opis właściwości odpadów) oraz zaplanowanie planu poboru próbek do badań (jeśli zaistnieje konieczność)

Charakterystyka odpadów wydobywczych jest wymagana w przypadku przewidywanego składowania odpadów w obiekcie unieszkodliwiania odpadów wydobywczych. Należy ją przedstawić w PGOW. Znajomość charakterystyki odpadów pozwala Przedsiębiorcy na prawidłowe zaplanowanie procesu gospodarowania odpadami wydobywczymi w tym rozeznanie najbliższych miejsc do składowania odpadów wydobywczych (stosowanie zasady bliskości Art. 20 UoO).

Określenie właściwości odpadów innych niż wydobywcze (w tym niebezpiecznych i innych niż niebezpieczne)

Jest niezbędne dla planowania odzysku bądź składowania odpadów

Lokalizacja najbliższych obiektów do unieszkodliwiania odpadów wydobywczych

Znajomość rynku odpadowego jest niezbędna dla zapewnienia odbioru i prawidłowego zagospodarowania wytworzonych odpadów

Lokalizacja składowisk odpadów

WYKORZYSTANIE OCENY DLA POTRZEB MONITORINGU ODPADÓW

Informacje o ilościach i rodzajach wytwarzanych odpadów oraz warunkach umieszczenia ich w obiektach unieszkodliwiania odpadów wydobywczych (dotyczy odpadów wydobywczych) bądź na składowiskach odpadów jak również możliwych dla nich metod odzysku stanowią podstawę do zaprojektowania zakresu analiz laboratoryjnych w celu dokonania charakterystyki odpadów (jeśli istniejące dane nie są wystarczające)

ŹRÓDŁO

Istniejące wyniki badań, obowiązujące decyzje administracyjne, badania własne przedsiębiorców dane dotyczące porównywalnych miejsc wydobywania gazu, wykazy odpadów wydobywczych obojętnych, programy certyfikacji, europejskie lub krajowe normy dotyczące podobnych materiałów; opracowanie dotyczące gospodarowania odpadami, ściekami i innymi płynami technologicznymi [55].

FAZY* P– W R + ++

131

niebezpiecznych, obojętnych i innych niż niebezpieczne i obojętne 7.

Lokalizacja instalacji i urządzeń do odzysku i unieszkodliwiania odpadów

Identyfikacja potencjalnych odbiorców odpadów innych niż niebezpieczne

9. Zapoznanie się z Planami gospodarowania odpadami w skali kraju i województwa

Analiza aktualnego stanu gospodarki odpadami dla konkretnego województwa zawarta w planie jest pomocna w planowaniu gospodarki odpadami dla danej lokalizacji przedsięwzięcia.

* Fazy procesu inwestycyjnego: P-R – poszukiwawczo-rozpoznawczy, W-wydobywczy. + Ocena prowadzona na podstawie dostępnych materiałów. ++ Ocena, którą według Wykonawcy należy prowadzić w porozumieniu z instytucjami opracowującymi strategiczne oceny oddziaływania na środowisko, monitorującymi emisję hałasu na analizowanym obszarze, zarządcami ciągów komunikacyjnych, kontrolującymi działalność zakładów górniczych oraz z innymi Przedsiębiorcami korzystającymi z analizowanej przestrzeni (m.in. z dróg transportu).

132

Powyższa publikacja zawiera jedynie informacje natury ogólnej. Deloitte Touche Tohmatsu Limited, Deloitte Global Services Limited, Deloitte Global Services Holdings Limited, Deloitte Touche Tohmatsu Verein, firmy członkowskie oraz podmioty stowarzyszone nie świadczą tym samym, ani nie przedstawiają w tej publikacji porad księgowych, podatkowych, inwestycyjnych, finansowych, konsultingowych, prawnych czy innych. Nie należy także wyłącznie na podstawie zawartych tu informacji podejmować jakichkolwiek decyzji dotyczących Państwa działalności. Przed podjęciem jakichkolwiek decyzji lub działań dotyczących kwestii finansowych czy biznesowych powinni Państwo skorzystać z porady profesjonalnego doradcy. Deloitte Touche Tohmatsu Limited, Deloitte Global Services Limited, Deloitte Global Services Holdings Limited, Deloitte Touche Tohmatsu Verein, firmy członkowskie oraz podmioty stowarzyszone nie ponoszą odpowiedzialności za jakiekolwiek szkody wynikające z wykorzystania informacji zawartych w publikacji ani za Państwa decyzje podjęte w związku z tymi informacjami. Osoby korzystające z powyższej publikacji robią to na własne ryzyko i ponoszą pełną związaną z tym odpowiedzialność. Deloitte świadczy usługi audytorskie, konsultingowe, doradztwa podatkowego i finansowego klientom z sektora publicznego oraz prywatnego, działającym w różnych branżach. Dzięki globalnej sieci firm członkowskich obejmującej 150 krajów oferujemy najwyższej klasy umiejętności, doświadczenie i wiedzę w połączeniu ze znajomością lokalnego rynku. Pomagamy klientom odnieść sukces niezależnie od miejsca i branży, w jakiej działają. 200 000 pracowników Deloitte na świecie realizuje misję firmy: stanowić standard najwyższej jakości. Specjalistów Deloitte łączy kultura współpracy oparta na zawodowej rzetelności i uczciwości, maksymalnej wartości dla klientów, lojalnym współdziałaniu i sile, którą czerpią z różnorodności. Deloitte to środowisko sprzyjające ciągłemu pogłębianiu wiedzy, zdobywaniu nowych doświadczeń oraz rozwojowi zawodowemu. Eksperci Deloitte z zaangażowaniem współtworzą społeczną odpowiedzialność biznesu, podejmując inicjatywy na rzecz budowania zaufania publicznego i wspierania lokalnych społeczności. Nazwa Deloitte odnosi się do jednej lub kilku jednostek Deloitte Touche Tohmatsu Limited, prywatnego podmiotu prawa brytyjskiego z ograniczoną odpowiedzialnością i jego firm członkowskich, które stanowią oddzielne i niezależne podmioty prawne. Dokładny opis struktury prawnej Deloitte Touche Tohmatsu Limited oraz jego firm członkowskich można znaleźć na stronie www.deloitte.com/pl/onas. Copyright© 2015 Deloitte Polska, Member of Deloitte Touche Tohmatsu Limited

133