KOGNITYWNA TEORIA GRY SŁÓW podobieństwa w analizie homofonii Konrad Juszczyk juszczyk@amu.edu.pl Zakład Psycholingwistyki - Instytut Językoznawstwa Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 1 11-01-05
II Seminarium RRR - Kognitywizm Lublin, 27-28 maja 2004
Myśli przewodnie ä My
premise is that puns illuminate the nature of language in general. Walter Redfern
ä I
2 11-01-05
do not mean that you have to be Wittgenstein before you can grapple with a pun; only, that if you are about to converse with wits you must have your wits about you. Walter Nash
Materiał badawczy z lat 1998-2002 ä
tytuły prasowe (Gazeta Wyborcza, Polityka itp.) ä ä
ä
CO MY NATO NA CO NATO
tytuły filmów (parodia kina akcji) ŚCIĄGANY (ŚCIGANY) ä SZKLANKĄ PO ŁAPKACH (SZKLANA PUŁAPKA) ä
ä
tytuły programów radiowych i telewizyjnych ä
ä 3 11-01-05
MARKOMANIA (audycja Marka Niedźwiedzkiego)
hasła reklamowe (reklama tygodnika Newsweek) Newswykły poniedziaweek ä Newswykły tygodneek ä
Co cechuje grę słów? ä zabawa
słowem bądź wyrażeniem językowym
ä brzmieniem ä znaczeniem ä formą
graficzną
ä oryginalność, ä wieloznaczność, ä dwupłaszczyznowość, 4
ä śmieszność,
11-01-05
komizm, dowcip, satyra.
Gry słów a gry dźwięków ä Gry
dźwięków (Eckhartd, za Buttler, 2001:50)
ä homofonia ä Rozkład
ä wtórny
czyli homonimia bądź polisemia
jazdy – destrukcyjna robota wśród kawalerzystów.
podział wyrazów
ä Bal
w operze Juliana Tuwima ä Mariola O KOCIM spojrzeniu ä przekształcenia
(Szpilki 1/1936, za Buttler, 2001:217)
brzmieniowe - adideacje
ä Kostki
zostały rzucone, ä fatamrugana, leflektor, drekoracja (Grodziński, 1981:146) 5 11-01-05
ä kojarzenie
słów - kontamminacje
ä dyskretyn,
terroretyk, idiotele, ä angielskie: smog, brunch, grue
Jednostki językowe wg Langackera ä
Symboliczne jednostki językowe - dwa bieguny: ä ä
ä ä ä 6 11-01-05
semantyczny fonologiczny
W pełni opanowana przez użytkowników języka nie wymagająca świadomej analizy jej składu skonwencjonalizowana struktura rutynowa. ä
(Tabakowska, 1995:93)
Gra słów a gramatyka kognitywna ä
Gra słów jako innowacja językowa jest ä ä ä ä
mało czytelna (wymaga pewnego wysiłku) mało skonwencjonalizowana odbierana jako niepodzielna całość (gestalt) całościowe zrozumienie gry słów przychodzi dopiero w wyniku znajomości ä ä
7 11-01-05
szerszego kontekstu oraz wiedzy o świecie, które struktura złożona zawiera jedynie w sposób pośredni.
Jaka jest „rozkładalność” gry słów? ä
Rozkładalność (analyzability) jednostki czyli czytelność określa zdolność mówiącego do dokonania semantycznego rozbioru danego wyrażenia oraz do uświadomienia sobie znaczenia części składowych i semantycznych konsekwencji ich współwystąpienia. ä
ä 8 11-01-05
(Tabakowska, 1995:94)
Gra słów wymaga także od mówcy zdolności analizy FONOLOGICZNEJ! (homofonii)
Definicja Bańczerowskiego ä Dwa
segmenty językowe,
ä których
obiektywne różnice fonetyczne ä artykulacyjne i akustyczne ä są przez użytkowników języka ignorowane ä (nierozróżnialne
ze względu na brzmienie) ä są zaliczane do jednego typu audytywnego. ä (Bańczerowski,
9
ä 11-01-05
HOMOFONIA PROTOTYPOWA?
1982:114)
Synonimy homofonii i homonimii ä identyczność ä (NSPP
brzmienia
s.v. homonimia; Ziomek, 2000a:211 o homonimach)
ä dźwiękowa ä (Pszczołowska,
1977:22)
ä wymowy ä (Mizerski,
2000:47 s.v. homofony)
ä brzmień ä (Buttler,
10ä 11-01-05
2001:347 o „czystej homofonii”).
Jest to homofonia zupełna, a także polisemia.
ä
Synonimy homofonii dyskretnej -
podobieństwo wyrazów
ä
ä
dźwięków ä
ä
(Chłopicki, 1999:52 o dowcipach poetyckich);
dźwiękowe ä
ä
(SWOiZO, s.v. kalambur)
(Grabias, 1982:75-87 o paronimii, adideacji; ä Pszczołowska, 1977:92);
brzmień ä
ä
brzmieniowe ä
ä
(Mizerski, 2000:319 s.v. gra słów; Szczerbowski, 1998:88; ä Buttler, 2001:402; SLP:820; Pszczołowska, 1977:56);
fonetyczne ä
ä
11
ä
11-01-05
(Ziomek, 2000b:62),
(Uspieński, 1977:351);
bliskość dźwiękowa ä
(Buttler, 2001:212 o pseudoetymologii);
zbieżność brzmieniowa ä
(Mizerski, 2000:334 s.v. rymy kalamburowe).
Kognitywna definicja gry słów : wstęp ä Gramatyka
kognitywna Langackera jest osadzona w takich zdolnościach umysłowych jak m. in.: ä artykulacja,
percepcja i kategoryzacja dźwięków ä kojarzenie struktur semantycznych i fonologicznych ä zauważenie podobieństw między dwiema strukturami ä ustalenie zbieżności pomiędzy aspektami różnych struktur oraz elementów różnych domen znaczenia ä połączenia struktur prostych w bardziej złożone 12 11-01-05
ä (Langacker,
1990:291)
Gra słów a metafora ä
13 11-01-05
Wykorzystując określenie metafory jako: ä
[opartej na] zdolności umysłu ludzkiego do
ä
dostrzegania zbieżności semantycznych między
ä
elementami odmiennych struktur pojęciowych. ä
(Tabakowska, 1995:69)
Kognitywna definicja gry słów: ä Gra
słów to wyrażenie złożone, które wymaga od użytkownika języka dostrzeżenia podobieństwa: ä zbieżności
fonologicznych ä i zbieżności semantycznych ä między
ä Gra 14 11-01-05
jednostkami językowymi (biegunami).
słów jest więc swego rodzaju eksperymentem (Sannikow) i ćwiczeniem językowym (Krąpiec) skłaniającym do refleksji metajęzykowej.
Stopnie zbieżności fonologicznej: i.
15 11-01-05
Homofonia zupełna (ciągła) - prototypowa Homofonia dyskretna: ii.
Homofonia dyskretna perintegracyjna
iii.
Homofonia dyskretna adideacyjna
iv.
Homofonia dyskretna kontaminacyjna
16 11-01-05
HOMOFONIA ZUPEŁNA ( CIĄGŁA ) ä Ja
jestem gotowa ...a inne są w proszku ä If you don’t get it, you don’t get it. ä slogan
ä W
reklamujący Washington Post
A P GO
ä reklama
ä W
A P U CAPU
ä tytuł
ä ŁAP
17
11-01-05
telefonu Motoroli z technologią WAP
z magazynu Chip o technologii WAP
ZA W A P
ä tytuł
z Gazety Wyborczej o technologii WAP
Homofonia dyskretna perintegracyjna ä Dotyczy
pary sekwencji fonologicznie tożsamych głosek o różnym podziale na jednostki znaczące: ä Mariola
O KOCIM spojrzeniu ä KTO TAK UMIE? ä czasem
jednostka znacząca jest dostrzeżona jako zawarta w innej i nie jest w żaden sposób odgraniczona, np. oddzielona odstępem, jak w haśle:
18 11-01-05
ä Bezwzględny
ŁUPIEŻca
19 11-01-05
Homofonia dyskretna adideacyjna ä
oparta na przekształceniach brzmieniowych związanych z wymienianiem głosek w określonych pozycjach
ä
wymieniane głoski najczęściej zgadzają się pod względem określonej grupy cech artykulacyjnych.
ä
Głoski tworzą tak zwaną klasę naturalną, o ile mają co najmniej jedną wspólną cechę artykulacyjną. ä (por.
20 11-01-05
Aitchison, 1987:124-6).
Klasa naturalna zwartych dwuwargowych ä
Głoski [p] i [b] mają następujące cechy wspólne: ä
zwarto-wybuchowość i dwuwargowość.
ä
Różnicę dźwięczności [p] i [b] wykorzystują adideacje:
ä
Biurnonsens - tytuł artykułu o absurdach biurowych; ä
ä
barkiet (deska barlinecka) - reklama parkietu firmy BARLINEK; ä
21ä 11-01-05
biurnonsens ≈ pure nonsens,
barkiet ≈ parkiet;
Najszybszy drapbieżnik szos – reklama opon DĘBICA; ä
drapieżnik ≈ drabieżnik.
22 11-01-05
23 11-01-05
24 11-01-05
Klasa naturalna nosowych dźwięcznych ä Głoski
[m] i [n] tworzą klasę naturalną ze . względu na następujące cechy wspólne: ä spółgłoskowość,
ä a
dźwięczność i nosowość,
różnią się miejscem artykulacji:
ä [m]
dwuwargowa ä [n] zębowa ä audytywnie 25 11-01-05
ä Trudno
są również do siebie bardzo podobne
rozróżnić je zwłaszcza w wygłosie: ton:tom ä (por.
Łobacz, 1995)
Głoski nosowe [m] i [n] ä maturalna
kolej rzeczy. LEPIEJ STUDIUJ.
ä reklama
Wyższej Szkoły Komunikacji i Zarządzania; ä maturalna ≈ naturalna, ä Majdłuższy ä TVN
weekend
o wolnych dniach w maju; ä majdłuższy ≈ najdłuższy 26 11-01-05
27 11-01-05
Klasa naturalna samogłosek ä
[a] i [o] są niskie, a różnią się cechami artykulacyjnymi: [a] jest środkowa ä [o] jest tylna ä
ä Cechy
ä
ä
11-01-05
różnią się też zaokrągleniem warg. ([o] > [a])
Jeszcze NOM zapłacisz artykułu o Niezależnym Operatorze Międzystrefowym; ä n o m ≈ nam. ä
28
te dotyczą położenia języka.
Komentarz psycholingwistyczny ä Leksykon
ä Słowa
umysłowy jest zespolony z gramatyką.
są w sieci różnych własności językowych.
ä Wszystkie
poziomy opisu językoznawczego składają się na językowe gestalty. (Langacker)
29ä 11-01-05
zasada grupowania naturalnego (podobne bliżej!) (natural clumping principle: Aitchison, 1987:125)
Homofonia dyskretna kontaminacyjna ä
Kochaio ≈ Ohajo (Ohio) ≈ kocha, kochać, kochanie
ä Luzjana
≈ Luizjana (Louisiana) ≈ luz
ä Bawizona
≈ Arizona ≈ baw (się), bawić się, zona
ä Spontana
≈ Montana ≈ spontaniczność
30
ä 11-01-05
Koloradość -≈ Kolorado (Colorado) ≈ kolor, radość
31 11-01-05
32 11-01-05
33 11-01-05
Cechy wyrazów w homofonii dyskretnej: ä
homofoniczny segment, najczęściej w tej samej pozycji (nagłosowej, śródgłosowej lub wygłosowej),
ä
głoski należące do klasy naturalnej,
ä
podobna struktura sylabiczna i liczba sylab.
Oczywiście, im więcej posiadają one tych cech, tym stopień homofonii jest wyższy. 34ä „podobieństwo fonologiczne” zwiększa powodzenie! 11-01-05 Kemmer ä
klasy naturalne głosek? ä Klasa
naturalna głosek to również grupa głosek ä biorących udział w procesie fonologicznym, ä powstające w jego wyniku, ä będące dla niego kontekstem. ä (Szpyra-Kozłowska,
ä Choć 35 11-01-05
2002:111)
gra to niekonwencjonalne okoliczności dla alternacji głosek, użytkownik przynajmniej orientuje się jakie głoski można wymieniać.
Kemmer o kontaminacjach ä
zawierają części jednostek leksykalnych, ä
ä
struktura morfologiczna nie jest istotna, ä
ä 36 11-01-05
nie całości (jak w złożeniach: listopad, listonosz)
morfemy się nakładają, ucinają (clipping) i „dekonstruują”; brak natury „konkatenatywnej”
Szczególnie istotne: własności fonologiczne
Stopnie zbieżności fonologicznej: i.
Homofonia zupełna (prototypowa) Homofonia dyskretna:
37 11-01-05
ii.
Homofonia dyskretna perintegracyjna
iii.
Homofonia dyskretna adideacyjna
iv.
Homofonia dyskretna kontaminacyjna
Kontinuum Langackera i Kardeli ä Jednostki
są uszeregowane wedle kontinuum
ä czytelności
(rozkładalności) i złożoności. ä przezroczystości morfologicznej ä przejrzystości znaczeniowej ä Im
mniejsza czytelność, tym jest większa:
ä reinterpretacja
38 11-01-05
kontekstowa ä refleksja metajęzykowa ä wiedza poza językowa
Co jeszcze o języku mówią gry słów? ä
Rola kontekstu w reinterpretacji wyrażenia ä
ä ä
Rola wiedzy poza językowej w percepcji gier Amalgamaty przestrzeni mentalnej w grze słów. ä ä
ä 39ä 11-01-05
Jak torowanie kontekstowe wyzwala skojarzenia motywowane homofonią dyskretną i nie tylko?
semantic spaces blending (Fauconnier, 1997) (Kemmer, 2003) i (Kardela, 2004)
Gra słów a „morfologia przekrojowa” (?) „cross-modular” morphological process (Kardela, 2004)…
Aitchison, J. 1987. Words in the Mind. An Introduction to the Mental Lexicon. Oxford: Basil Blackwell.\ ä Bańczerowski, J.; Pogonowski, J.; Zgółka T., 1982. Wstęp do językoznawstwa. Poznań: Wyd. Nauk. UAM. ä Buttler, D. 2001. Polski dowcip językowy. Warszawa: PWN. ä Chlebda, W. 2001b. Władimir Sannikow »Język rosyjski w zwierciadle gry językowej«. Stylistyka X, 2001. Opole: PAN i Uniwersytet Opolski. ä Chłopicki, W. 1999. O humorze poważnie. Kraków: Wyd. PAN. ä Fauconnier, G. 1997. Mappings in Thought and Language. Cambrigde: CUP. ä Grabias, S. 1997. Język w zachowaniach społecznych. Lublin: Wyd. UMCS. ä Grodziński, E. 1981. Zarys teorii nonsensu. Wrocław: Ossolineum. ä Kardela, H. 2004. Where is morphology? w: Abstracts of 35th Poznań Linguistic Meeting. Poznań: IFA-UAM. ä Kemmer, S. 2003. Schemas and lexical Blends. w: H. Cuyckens, T. Berg, R. Dirven, K-U Panther (eds.), Motivation in Language, Amsterdam: John Benjamins. ä Krąpiec, M. 1985. Język i świat realny. Lublin: RW-KUL. ä Langacker, R. 1987. Foundations of Cognitive Grammar. Vol. 1. Theoretical Prerequisites, Stanford University Press, California. ä Langacker, R. 1990. Concept, Image and Symbol. The Cognitive Basis of Grammar. Berlin: Mouton de Gruyter. ä Łobacz, P. 1995. O percepcyjnej klasyfikacji polskich głosek raz jeszcze. [w:] Pogonowski, J. (red.) 1995. Eufonia i logos. Poznań: Wyd. Nauk. UAM ä Mizerski, W. 2000. Język polski. Encyklopedia w tabelach. Warszawa: Adamantan. ä Nash, W. 1985. The language of humour. Style and technique in comic discourse. New York: Longman. ä Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN. Markowski, A. 1999. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN. ä Polański, K. 1999. Encyklopedia językoznawstwa ogólnego. Wrocław: Ossolineum. ä Pszczołowska, L. 1977. Instrumentacja dźwiękowa. Wrocław: Ossolineum. ä Redfern, W. 2000. Puns. More senses than One. London: Penguin. ä Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Kopaliński, W. 2001. Warszawa: Muza. ä Szczerbowski, T. 1994. O grach językowych polskiego i rosyjskiego kabaretu lat osiemdziesiątych. Kraków: Wyd. IJP PAN. ä Szczerbowski, T. 1998. Gry językowe w przekładach „Ulissesa” Jamesa Joyce’a. Kraków: Wyd. IJP PAN. ä Szpyra-Kozłowska, J. 2002. Współczesne teorie fonologiczne. Lublin: Wyd. UMSC 40ä Tabakowska, E. 1995. Gramatyka i obrazowanie. Kraków: PAN. ä Uspieński, B. 1977. Gramatyczna poprawność i metafora poetycka (Tezy). [w:] Semiotyka kultury. strony:350-353. 11-01-05 Wybór i opracowanie: Elżbieta Janos, Maria Renata Mayenowa Warszawa: PIW. ä Ziomek, J. 2000a. Retoryka opisowa. Wrocław: Ossolineum. ä