Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarə olunması by Coğrafiya kitabları

Z.S.MUSAYEV, K.M.MԤMMԤDOV, M.S.ZԤRBԤLøYEV

SU EHTøYATLARIN øNTEQRASøYALI øDARԤ OLUNMASI

AzΩrbaycan Respublikasının TΩhsil Nazirliyinin 185 saylı 08.02.08 tariɯli Ωmri ilΩ «Su ehtiyatlatların kompleks istifadΩsi, inteqrasiyalı idarΩ olunması vΩ mühafizΩsi» dΩrsliyinΩ qrif verilmiúdir.Bu dΩrsliyΩ ΩlavΩlΩr olunaraq yenidΩn iúlΩnmiú vΩ AzΩrbaycan Memarlıq vΩ ønúaat Universitetinin «Su tΩsΩrrüfatı vΩ mühΩndis kommunikasiya sistemlΩri» fakültΩsinin Elmi ùurasının qΩrarı ilΩ «Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarΩ olunması» adlı dΩrsliyi kimi çap olunması tövsiyΩ olunmuúdur (Protokol ʋ5, 28.04.09)

BAKI – 2009

Rԥy verԥnlԥr:

Elmi redaktor:

Z.S.Musayev,

Paúayev Elbrus Paúa o÷lu – «AzDövSutԥsLayihԥ»Layihԥ Aɯtarıú birliyinin direktoru, teɯnika elmlԥri namizԥdi Eyvazov Eyvaz Mülkü o÷lu – Az.ETN vԥ Mønin Elmi-østehsalat birliyndԥ drenaj laboratoriyasının müdiri, teɯnika elmlԥri doktoru Qԥhrԥmanlı Yaúar Vԥli o÷lu –AzMøU-nun «Hidroteɯniki Meliorasiya vԥ hidrologiya» kafedrasının müdiri, teɯnika elmlԥri namizԥdi Mansırov Mԥmmԥdԥli Sԥfԥr o÷lu – «HTQ vԥ hidravlika» kafedrasının dosenti K.M.Mԥmmԥdov,

M.S.Zԥrbԥliyev

«Su

ehti-

yatlatlarının inteqrasiyalı olunması» Dԥrslik, Bakı, «Tԥhsil» NPM, 2009, 376 sԥh. DΩrslikdΩ su ehtiyatları vΩ onun keyfiyyΩti barΩdΩ geniú mΩlumat vermΩklΩ su ehtiyatlarından kompleks istifadΩ olunması, inteqrasiyalı idarΩ edilmΩsi vΩ mühafizΩsi barΩdΩ müfΩssΩl izahatlar verilmiúdir. Su ehtiyatlarının kompleks istifadΩsindΩ ΩsasΩn kΩnd tΩsΩrrüfatı sistemlΩrinin su tΩchizatına, energetika sistemi, mΩiúΩt vΩ sΩnaye su tΩchizatı, su nΩqliyyatı, balıqburaɯan vΩ balıqqoruyan qur÷ular barΩdΩ su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarΩ edilmΩsinin vΩ planlaúdırılması prinsiplΩri, su hüququ vΩ qanunvericiliyi, su kadastrı, su ehtiyatlarının mühafizΩsi vΩ digΩr bölmΩlΩrindΩ izahına geniú yer verilmiúdir. DΩrslik TΩhsil Nazirliyinin tΩsdiq etdiyi proqram Ωsasında yazılmıúdır vΩ ET 01.00.00 – istiqamΩtindΩ tΩhsil alan tΩlΩbΩlΩr üçün nΩzΩrdΩ tutulmuúdur. Bu dΩrslik üç fΩnnin tΩdrisini – «Su ehtiyatların kompleks istifadΩsi», «Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarΩ olunması» vΩ «Su ehtiyatlarının mühafizΩsi» ΩhatΩ edir. DΩrslikdΩn hΩmçinin Elmi-TΩdqiqat vΩ LayihΩ ønstitutlarında çalıúan mütΩɯΩssislΩrdΩ istifadΩ edΩ bilΩrlΩr.

MÜQԤDDøMԤ Bizԥ mԥlumdur ki, yer kürԥsindԥ 16 milyard km3-dan çoɯ su vardır. Bu rԥqԥm planetin kütlԥsinin 0,25%-ni tԥúkil edir. ønsan cԥmiyyԥtinin inkiúafı tԥbii ehtiyatlardan sԥmԥrԥli istifadԥ olunmasından asılıdır. Tԥbii ehtiyatlar içԥrisindԥ yeraltı vԥ yerüstü sular insan cԥmiyyԥtinin inkiúafında ԥsas rol oynayır. Ona görԥ dԥ su ehtiyatlarından kompleks vԥ daha sԥmԥrԥli istifadԥ olunması zԥrurԥti yaranır. Su ehtiyatlarından kompleks vԥ sԥmԥrԥli istifadԥsi onların tükԥnmԥsinԥ qarúı tԥdbirlԥrin görülmԥsi, çirklԥnmԥdԥn mühafizԥ edilmԥsi mԥsԥlԥlԥri ilԥ üzvi ba÷lıdır. «Ekologiya vԥ tԥbiԥtdԥn istifadԥ» istiqamԥtindԥ mühԥndis-ekoloq iɯtisası üzrԥ hazırlanan mütԥɯԥssislԥr üçün su ehtiyatlarından kompleks (inteqrasiyalı) istifadԥ vԥ mühafizԥ olunması fԥnni ԥsas fԥnlԥrdԥn biri hesab olunur. Bunu hԥyata keçirmԥkdԥn ötrü qeyd olunan fԥnn üçün fundamentar dԥrsliyin yazılması zԥruri hesab edilir. Dԥrslik mövcud proqram ԥsasında yazılmıú vԥ aúa÷ıdakı bölmԥlԥri ԥhatԥ edir. Bunlar «Su ehtiyatları vԥ onların keyfiyyԥtinin qiymԥtlԥndirilmԥsi», «Su ehtiyatlarının kompleks istifadԥsinin iɯtirakçıları», «Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi vԥ onların ԥsas prinsiplԥri, «Su ehtiyatlarının mühafizԥsi vԥ «Su qanunvericiliyi vԥ onun hԥyata keçirilmԥ prinsiplԥri»-dir. Dünyada elԥ bir istehsal sahԥsi yoɯdur ki, orada sudan istifadԥ olunmasın. Mԥsԥlԥn, sԥnayedԥ sudan buɯar almaq üçün, soyuducu kimi, elektrik enerjisi almaq üçün, kԥnd tԥsԥrrüfatında sahԥlԥrin suvarılması, úԥhԥr vԥ yaúayıú mԥntԥqԥlԥrinin su tԥchizatı üçün geniú istifadԥ olunur. Dünyanın elԥ bir ölkԥsi yoɯdur ki, gԥlԥcԥkdԥ tԥmiz su çatıúmamazlı÷ı tԥhlükԥsindԥ olmasın. Su enerjisi ԥn ucuz elektrik enerjisidir vԥ buna görԥ dԥ hidroenergetika ümumi energetika sistemindԥ ԥsԥs yerlԥrdԥn birini tutmuú, sürԥtlԥ inkiúaf etmiúdir. Su elektrik stansiyasında

istifadԥ olunan su itmir, onun istismarı ԥtraf mühitin vԥ su ehtiyatının çirklԥnmԥsinԥ zԥmin yaratmır. Dünyada su elektrik stansiyasıyakların tikintisinԥ geniú yer verilir, o cümlԥdԥn dԥ Azԥrbaycanda da bu sahԥ geniú inkiúaf etmiúdir. Su tԥsԥrrüfatının digԥr sahԥlԥrindԥ meliorasiya, su tԥchizatı vԥ kanalizasiya, balıqçıldıq tԥsԥrrüfatının inkiúafı, su nԥqliyyatı vԥ s. proseslԥrdԥ ԥtraf mühitԥ mԥnfi tԥsirlԥrin azaldılmasına vԥ tԥbii nemԥtlԥrin saɯlanılmasına úԥraitin yaradılmasıdır. Sudan kompleks istifadԥ etdikdԥ eyni zamanda ondan bir neçԥ sahԥlԥr üçün istifadԥ edilir. Buna misal olaraq Azԥrbaycanda Mingԥçevir su qovúa÷ından energetika, suvarma, su tԥchizatı, balıqçılıq tԥsԥrrüfatı, gԥmiçilik, sel sularına qarúı mübarizԥ aparılması kimi sahԥlԥri özündԥ cԥmlԥúdirԥn hidroqovúa÷ı göstԥrmԥk olar. Su ehtiyatlarının kompleks istifadԥsi çay aɯımının nizamlanmasını tԥlԥb edir. Çünki müɯtԥlif dövrlԥrdԥ çayın aɯımı ilԥ tԥlԥbat arasında uy÷unsuzluq olmuúdur. Bu uy÷unsuzlu÷u aradan qaldırmaq üçün çay aɯımı nizamlanır, su anbarı yaradılır, çaydakı artıq su oraya yı÷ılır vԥ su qıtlı÷ı olan dövrdԥ istifadԥ olunur. Bu da su ehtiyatının kompleks istifadԥ olunmasına ԥlveriúli zԥmin yaradır. Respublikada mövcud olan 41 su anbarı vԥ süni dԥryaçaylardan sahԥsinԥ vԥ hԥcminԥ görԥ ԥn böyüklԥri Mingԥçevir, Araz, Sԥrsԥng, ùԥmkir, Ceyranbatan vԥ s. su anbarıdır. Bioloji ehtiyatlarına görԥ ɏԥzԥr dԥnizi dԥ daɯil olmaqla qeyd olunan su anbarları balıqçılıq tԥsԥrrüfatlarına ԥsasını tԥúkil edir. Energetika vԥ su tԥsԥrrüfatı obyektlԥrinin balıq ehtiyatına vurdu÷u ziyanı ɯüsusi kompleks qur÷uların qurulması, iúlԥnmԥsi ilԥ aradan qaldırıla bilԥr. Bu tԥdbirlԥrdԥn ԥn ԥsası balıqların yerlԥrini dԥyiúmԥk vԥ kürü tökmԥk üçün normal yerdԥyiúmԥ dövründԥ optimal úԥraitin yaradılmasıdır. Bununla ba÷lı balıqburaɯan vԥ balıqqoruyan qur÷uların yeni

konstruksiyalardan tökmԥ yerlԥrinin iúlԥnib hazırlanaraq istismara verilmԥsindԥn asılıdır. Belԥ konstruksiyalardan bir çoɯu Respublikamızda iúlԥnib vԥ müvԥffԥqiyyԥtlԥ tԥtbiq edilmiúdir. Ԥtraf mühitin vԥ su ehtiyatlarının mühafizԥsi problemi bu gün ayrı – ayrı dövlԥtlԥr tԥrԥfindԥn hԥll oluna bilmԥdiyi üçün onun qlobal hԥlli dünyanın bytyn ölkԥlԥrinin birgԥ sԥyi nԥticԥsindԥ hԥyata keçirilԥ bilԥr. Bu problem mürԥkkԥb olmaqla yanaúı böyük maliyԥ qoyuluúu tԥlԥb edir. Birlԥúmiú Millԥtlԥr Tԥúkilatında bir neçԥ komisiyalar fԥaliyyԥt göstԥrir ki, onlarda su ehtiyatlarının istifadԥsi vԥ mühafizԥsi problemi ilԥ mԥú÷ul olurlar. Dünyanın bir sıra ölkԥlԥri ilԥ birlikdԥ Azԥrbaycan su ehtiyatlarının mühafizԥsi barԥdԥ müqavilԥlԥri imzalamıú vԥ Respblikamız Ümumdünya Su ùurasında, Qlobal Su Ԥmԥkdaúlı÷ı Tԥúkilatında, ørriqasiya vԥ Drenaj üzrԥ Beynԥlɯalq Komissiyada tԥmsil olunmuúdur. Dԥrsliyin yazılmasında Ԥ.C.Ԥhmԥdzadԥ, A.C.Hԥúimovun «Meliorasiya vԥ Su Tԥsԥrrüfatı sistemlԥrinin kodeksi», M.Y.Ԥsԥdov, A.C.Hԥúimov vԥ baúqalarının «Su ehtiyatlarının dayanıqlı vԥ ԥdalԥtli idarԥ edilmԥsi üçün biliklԥrin birgԥ istifadԥsi», Z.S.Ԥfԥndiyevin «Su ehtiyatlarının kompleks istifadԥsi vԥ mühafizԥsi», Z.S.Musayev vԥ M.S.Zԥrbԥliyevin «Balıqburaɯan vԥ balıqqoruyan hidroteɯniki qur÷ular» adlı kitabından istifadԥ edilmiúdir. Ԥdԥbiyyatlarda olmayan qiymԥtli materiallar adları çԥkilԥn müԥlliflԥrin ԥsԥrlԥrindԥn istifadԥ edԥrԥk dԥrslikdԥ verilmiúdir vԥ buna görԥ dԥ onlara, ɯüsusi ilԥ «Meliorasiya vԥ Su Tԥsԥrrüfatı» Açıq Sԥhmdar Cԥmiyyԥtin sԥdri Ԥhmԥd müԥllim Ԥhmԥdzadԥyԥ öz böyük minnԥtdarlı÷ımızı bildiririk.

I FԤSøL. SU EHTøYATLARI VԤ ONLARIN KEYFøYYԤTøNøN ɏARAKTERøSTøKALARI 1.1.

SU EHTøYATLARI VԤ ONLARIN KEYFøYԤTLԤRø BARԤDԤ ÜMUMø MԤLUMAT

Mԥlumdur ki, yer kürԥsindԥ, tԥɯminԥn 16 mlrd. km3-dan çoɯ su vardır. Bu da planetin kütlԥsinin 0,25%-ni tԥúkil edir. Qeyd olunan suyun 13 mlrd. km3 yer qatının dԥrinliyndԥ, 1,55 mlrd. km3 hԥcmindԥ su isԥ yerin da÷ süɯurlarının vԥ minerallarının tԥrkibindԥ yerlԥúir ki, bunlarında istifadԥsi hԥlԥlik mümkün deyildir. Qalan 1,45 mlrd. km3 hԥcmindԥ olan su isԥ yer kürԥsinin hidrosferasına aiddir. Yer kürԥsinin su ehtiyatları hidrosferasındakı okean, dԥniz, çay, göl, yeraltı, buzlaqlardakı, torpaq vԥ atmosferdԥki sular hesabına formalaúır. Hidrosferadakı 1,45 mlrd. km3 su ehtiyatı müɯtԥlif hissԥlԥrdԥ paylanması M.ø.Lvoviçin tԥrtib etdiyi cԥdvԥl 1.1. – dԥ faizlԥ verilmiúdir. Bu cԥdvԥldԥ yerin 5 km dԥrinliyindԥ olan yeraltı sular nԥzԥrԥ alınmıúdır. CΩdvΩl 1.1 Hidrosferanın su ehtiyatı Ümumi hԥcmԥ nisbԥtԥn faizlԥ 94,2 4,12 1,65 0,019 0,006 0,001 0,0001 100

Hidrosferanın hissԥlԥri Okeanlar vԥ dԥnizlԥr Yeraltı sular Buzlaqlar Göllԥr Torpa÷ın nԥmliyinԥ görԥ Atmosfer suları Çay mԥcrasındakı sular Cԥmi

Cԥdvԥldԥn göründüyü kimi ümumi su ehtifatının ԥsas hissԥsini okean vԥ dԥniz suları tԥúkil edir ki, bu da faizlԥ 94,2 hԥcmԥ görԥ isԥ 1,37 mlrd. km3 tԥúkil edir.

ønsanların hԥyatı, mԥiúԥti vԥ ɯalq tԥsԥrrüfatı üçün ԥn yararlı sular úirin sulardır. Buna görԥ dԥ su ehtiyatları dedikdԥ úirin su ehtiyatları nԥzԥrdԥ tutulur. Yer kürԥsindԥ úirin su ehtiyatları ümumi su ehtiyatlarının cüzi bir hissԥsini tԥúkil edir vԥ buna görԥ dԥ hԥmin sulardan sԥmԥrԥli istifadԥ etmԥklԥ, qorunub saɯlanması bu günün ԥsas problemlԥrindԥn biri olmalıdır. Su ehtiyatlarının özünԥ mԥɯsus ɯüsusiyyԥtlԥri vardır vԥ baúlıcası insanların, cԥmiyyԥtin hԥyatında, tԥbiԥtin inkiúafında ɯüsusi rol oynayır. Hԥyatın bütün sahԥlԥrindԥ Sudan istifadԥ olunur vԥ onsuz cԥmiyԥtin inkiúafını tԥsԥvvür etmԥk olmaz. Belԥliklԥ, yer kürԥsindԥki bütün proseslԥrdԥ yer sԥthinin formalaúmasında, istilik balansının tԥnzimlԥnmԥsindԥ su ehtiyatları ɯüsusi rol oynayır. Arestotel od, hava vԥ torpaqla bԥrabԥr suyu tԥbiԥtin tԥrkib hissԥsi hesab etmiúdir. Su ehtiyatları baúqa tԥbii ehtiyatlara görԥ özünԥ mԥɯsus ɯüsusiyyԥtlԥri vardır. Bu ɯüsusiyyԥtlԥrdԥn biri su ehtiyatı fasilԥsiz olaraq bԥrpa olunur. Günԥú enerjisi okean, dԥniz vԥ torpaq sԥthindԥn suyu buɯarlandırır, buɯarlanmıú su atmosferԥ qalɯır, soyuq qatlarda kondensasiyaya u÷rayaraq ya÷ıntı úԥklindԥ yer kürԥsi sԥthinԥ enir. Bu ya÷ıntıların bir hissԥsi yerüstü vԥ yeraltı aɯınları yaradır vԥ yenidԥn okeanlara, dԥnizlԥrԥ tökülür, bir hissԥsi isԥ tԥkrar buɯarlanırlar. Belԥliklԥ, tԥbiԥtdԥ su dövranı daima tԥkrar olunur. Azԥrbaycan Respublikasının ԥrazisi 8642 min hektar tԥúkil edir ki, bununda 4175 min hektarı kԥnd tԥsԥrrüfatına yararlı torpaqlardır. Hazırda bu torpaqlardan 1351 min hektarı suvarılır. Respublika ԥrazԥsinin 1040 min hektarı vԥ ya 12% - ni meúԥ altında olan torpaqlardır. Dünyada 11 iqlim növü mövcddur ki, bunun da 9 Azԥrbaycan Respublikası ԥrazisindԥ vardır. Belԥliklԥ, respublika ԥrazisi quru, rütubԥtli subtrobik, arid da÷lıq zonalara bölünür ki, burada da torpaq – bitki, heyvanat alԥminin mԥskunlaúmasına vԥ inkiúafına úԥrait yaradır. Qeyd olunan úԥrait ya÷ıntıların miqdarından, ya÷ma vaɯtından vԥ

ɯarakterindԥn, buɯarlanma dԥrԥcԥsindԥn asılıdır. Buɯarlanma isԥ temperatur rejimindԥn, külԥkdԥn, havanın nԥmliyindԥn, torpaq vԥ bitkilԥrin növündԥn vԥ digԥr amillԥrdԥn asılı olaraq baú verir. Respublika ԥrazisindԥ orta illik temperatur 12-150S, ya÷ıntıların illik miqdarı 200-450 mm vԥ sԥthdԥn olan buɯarlanma isԥ 1000-1200 mm tԥúkil edir. Ümumiyyԥtlԥ, tԥbii sԥrvԥtlԥri ilԥ zԥngin olan Azԥrbaycanda su ehtiyatları mԥhduddur. Ona görԥ dԥ, respublikamız su ilԥ az tԥminatlı regionlardan sayılır. Qonúu Zaqafqaziya respublikaları ilԥ müqayisԥdԥ Azԥrbaycan öz yerli su ehtiyatlarına görԥ aɯırıncı yerdԥdir. Ԥgԥr Gürgüstanda daɯili su ehtiyatları 85%-Ω, digԥrindԥ 82%-Ω bԥrabԥrdirsԥ, respublikamızın ԥrazisindԥ cԥmi 28%-dir. Belԥliklԥ, Azԥrbaycanın illik su balansının 40%-i Gürcüstanın vԥ 28% - i isԥ o biri respublikanın payına düúür. Mövcud su ehtiyatlarına dair mԥlumatların analizi nԥticԥsindԥ demԥk olar ki, respublikanın su ehtiyatlarının ԥsas hissԥsini Kür, Araz vԥ Samur çayları, hövzԥlԥri tԥúkil edir. Su ehtiyatlarının qalan hissԥsi ɯırda çayların hövzԥlԥri, süni vԥ tԥbii göllԥr, bulaqlar vԥ yeraltı suların payına düúür. Hԥlԥ bu yaɯınlara qԥdԥr minerallı÷ı 1,0 q/l-Ω qԥdԥr olan sular suvarma üçün yararlı hesab olunurdu, lakin antropogen tԥsirlԥr nԥticԥsindԥ su mԥnbԥlԥrindԥ suvarma suyunun keyfiyyԥti pislԥúmԥkdԥ davam edir. Hԥm dԥ su ehtiyatlarının mԥhdudlu÷u üzündԥn yeni su mԥnbԥlԥrindԥn (kollektor – drenaj, dԥniz, tullantı suları vԥ s.) istifadԥ olunması variantlarına ehtiyac artmaqdadır. Bununla ԥlaqԥdar olaraq son 20-30 ildԥ baúqa ölkԥlԥrdԥ oldu÷u kimi, bizdԥ dԥ suvarma suyunun keyfiyyԥtinin yaɯúılaúdırılması üzԥrindԥ ardıcıl olaraq elmi – tԥdqiqat iúlԥri aparılır. Alınmıú nԥticԥlԥr göstԥrir ki, suvarma suyunda duzların buraɯıla bilԥn miqdarı torpa÷ın meɯaniki tԥrkibindԥn, onun su – fiziki, fiziki – kimyԥvi ɯüsusiyyԥtlԥrindԥn, bitkilԥrin duza davamlılı÷ından, ԥrazinin drenlԥmԥ dԥrԥcԥsindԥn vԥ s. úԥrtlԥrdԥn asılıdır. Suvarma suyunun keyfiyyԥtinin pislԥúmԥsi ԥtraf mühitԥ

vԥ ekoloji sistemԥ öz mԥnfi tԥsirini göstԥrir. Mԥiúԥt – kommunal, istehsalat, kԥnd tԥsԥrrüfatınin tullantı suları vasitԥsi ilԥ su hövzԥlԥrinԥ müɯtԥlif toksik maddԥlԥr atılır vԥ bunun nԥticԥsindԥ dԥ ekoloji sistemdԥ struktur dԥyiúikliklԥri yaranır. Mԥlumdur ki, aqroekoloji sistemin normal fԥaliyyԥt göstԥrmԥsi üçün kimyԥvi tԥrkibinԥ görԥ zԥrԥrsiz olan su tԥlԥb olunur. Suyun keyfiyyԥti aqroekoloji sistemin stabilliyin ԥn vacib göstԥricisidir. O, torpa÷ın münbitliyinԥ, kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrinin su tԥlԥbatına, mԥhsuldarlı÷a vԥ onun keyfiyyԥtinԥ tԥsir göstԥrir. Eyni zamanda suvarma suyunun keyfiyyԥti hidromeliorativ sistemlԥrdԥ qur÷uların materiallarının saɯlanılmasına vԥ onların uzunömürlülüyünԥ dԥ tԥsir göstԥrir. Bu deyilԥnlԥrԥ ԥsasԥn, suvarma suyunun keyfiyyԥtinin qiymԥtlԥndirilmԥsi üçün ekoloji meyarldardan istifadԥ olunur. Ekoloji meyarlar ԥtraf mühitin öbyektlԥrinin mühafizԥsi nöqteyi nԥzԥrdԥn onların çirklԥnmԥsinin qarúısının alınması vԥ sanitar – gigiyena tԥhlükԥsizliyinin tԥmin edilmԥsi, kԥnd tԥsԥrrüfatı istehsalı sahԥsindԥ isԥ onların yerüstü vԥ yeraltı su mԥnbԥlԥrinԥ tԥsirinin qiymԥtlԥndirilmԥsinԥ ɯidmԥt edir. 1.2.

ÇAYLARDA SU EHTøYATI

ønsan hԥyatında, mԥiúԥtdԥ vԥ ɯalq tԥsԥrrüfatında çay sularının ԥhԥmiyyԥti böyükdür, ԥn yararlı vԥ faydalı su ehtiyatıdır. Bunlar su tԥsԥrrüfatının bütün sahԥlԥrindԥ, suvarmada, hidroenergetikada vԥ su tԥchizatında geniú istifadԥ olunur. Okeanlar, dԥnizlԥr, yer vԥ atmosfer arasında fasilԥsiz rübubԥt mübadilԥsi prosesinԥ yer kürԥsindԥki su dövranı deyilir. Su balansının vԥ çay aɯımının formalaúmasında su dövranı mühüm rol oynayır. Belԥ ki, okean vԥ dԥniz sԥthindԥn úiddԥtli külԥklԥrlԥ vԥ yüksԥk sürԥtli hava hԥrԥkԥti ilԥ

quru sÔĽthÔĽ gÔĽtirilÔĽn su buÉŻarÄą yaĂˇÄąntÄą ĂşÔĽklindÔĽ yenidÔĽn okean, dÔĽniz vÔĽ yer sÔĽthinÔĽ qayÄądÄąr. Ă¸ldÔĽ yer kĂźrÔĽsi sÔĽthindÔĽn orta hesabla 525 min km3 su buÉŻarlanÄąr. Bu buÉŻarlanmanÄąn ÔĽsasÄąnÄą okean vÔĽ dÔĽniz sÔĽthindÔĽn buÉŻarlanma tÔĽĂşkil edir. Yer kĂźrÔĽsi sÔĽthindÔĽn buÉŻarlanan suyun miqdarÄą onun ĂźzÔĽrinÔĽ dĂźĂşÔĽn yaĂˇÄąntÄąnÄąn miqdarÄąna bÔĽrabÔĽrdir ki, buna da yer kĂźrÔĽsinin su balansÄą tÔĽnliyi deyilir.

Čż0 ČżÉ?

ÉŻ0 ÉŻÉ?

(1.1)

Burada E0 = ÉŻ0+y â&#x20AC;&#x201C; okean vÎŠ dÎŠniz sÎŠthindÎŠn buÉŻarlanan suyun miqdarÄą; Eq=ÉŻq+y â&#x20AC;&#x201C; quru sÎŠthdÎŠn buÉŻarlanan suyun miqdarÄą; ÉŻ0- okean vÎŠ dÎŠniz sÎŠthinÎŠ dĂźĂşÎŠn yaĂˇÄąntÄąlarÄąn miqdarÄą; ÉŻq- quru sÎŠthÎŠ dĂźĂşÎŠn yaĂˇÄąntÄąlarÄąn miqdarÄą; y- okean vÎŠ dÎŠnizlÎŠrÎŠ daÉŻil olan yerĂźstĂź vÎŠ yeraltÄą aÉŻÄąmlarÄąn miqdarÄądÄąr. Ă&#x2021;ay aÉŻÄąmÄą yerĂźstĂź aÉŻÄąmla mĂźÔĽyyÔĽn olunur vÔĽ onun suyÄąĂˇÄąm hĂśvzÔĽsinin su balansÄą tÔĽnliyi ilÔĽ ÉŻarakterizÔĽ olunur. Bu tÔĽnlik aĂşaĂˇÄądakÄą kimidir: ÉŻ+c+d=y0+E+Z

(1.2)

Burada: ÉŻ+c+d â&#x20AC;&#x201C; su balansÄą tÎŠnliyinin mÎŠdaÉŻil y0+E+Z isÎŠ onun mÎŠÉŻaric hissÎŠlÎŠridir. ÉŻ- atmosfer yaĂˇÄąntÄąsÄą; c â&#x20AC;&#x201C; torpaĂˇÄąn nÎŠmliyi; d â&#x20AC;&#x201C; qonĂşu hĂśvzÎŠlÎŠrdÎŠn gÎŠlÎŠn yeraltÄą su aÉŻÄąmÄą; y0 â&#x20AC;&#x201C; Ă§ay aÉŻÄąmÄą; E â&#x20AC;&#x201C; buÉŻarlanma; Z â&#x20AC;&#x201C; qonĂşu hĂśvzÎŠlÎŠrÎŠ aÉŻÄąb gedÎŠn yeraltÄą su aÉŻÄąmÄądÄąr. Ă&#x2021;oÉŻillik mĂźĂşahidÔĽlÔĽrÔĽ ÔĽsaslanaraq hesab etmÔĽk olar ki, Ă§ay hĂśvzÔĽsinÔĽ daÉŻil vÔĽ ÉŻaric olan yeraltÄą sular tÔĽqribÔĽn bir â&#x20AC;&#x201C; birinÔĽ bÔĽrabÔĽr (d=z) olur vÔĽ torpaĂˇÄąn nÔĽmliyi isÔĽ digÔĽr parametrlÔĽrlÔĽ mĂźqayisÔĽdÔĽ kiĂ§ik olduĂˇundan nÔĽzÔĽrÔĽ alÄąnmasa,

onda çay hövzԥsinin su balansı tԥnliyi aúa÷ıdakı kimi y0=ɯ-E

(1.3)

Dünya ԥrazisindԥ çay aɯımının çoɯ olmasına baɯmayaraq, onun paylanması qeyri – bԥrabԥrdir vԥ ԥrazilԥrdԥ tԥlԥbatı tam ödԥmir. Müúahidԥlԥrԥ ԥsasԥn çay aɯımının ԥsas hissԥsi (85%-Ω qΩdΩri) ölkԥlԥrin az ԥhalisi olan rayonlarına düúür. Bu da ɯalq tԥsԥrrüfatının yüksԥk inkiúafını tԥmin etmir vԥ ԥhalinin su tԥlԥbatının ödԥnilmԥsindԥ çԥtinlik yaradır. Cԥdvԥl 1.2-dԥ keçmiú Sovet Respublikalarında çay aɯımı ehtiyatının paylanması göstԥrilmiúdir. Cԥdvԥldԥn göründüyü kimi, bu respublikalarda çay aɯımı qeyri – bԥrabԥr paylanmıúdır. Cԥdvԥlԥ ԥsasԥn çay aɯımı ԥn az Türkmԥnistan Respublikasındadır (0,46 km3/il). Sonrakı yerlԥri isԥ Moldova, Azԥrbaycan, Estoniya vԥ digԥrlԥri tutur. Bu respublikalarda illik yerli çay aɯımı ardıcıl olaraq 0,81, 8 vΩ 11,9 km3-dur. Ԥn yaɯúı yerli aɯım suları Rusiyada (4021 km3), Qazaɯstanda (53,5 km3), Gürcüstanda (52,6 km3), Tacikstanda (52,2 km3), Ykrayna (49,4 km3) ԥrazilԥrindԥ qeydԥ alınmıúdır. Aɯım layının qiymԥtlԥrinԥ görԥ aɯım modulu tԥrtib olunur. Aɯım modulu çay hövzԥsinin 1km2 sahԥsindԥn gԥlԥn su sԥrfinԥ görԥ ɯarakterizԥ olunur:

1000Q F

(1.4)

Burada q - aɯım modulu, l/san km2 Q – orta sΩrf, m3/san; F – çay hövzΩsinin sahΩsidir, km2 Aɯım layı çay aɯımının hԥcminin hövzԥdԥ bԥrabԥr paylanmasını ifadԥ edir:

W 10 6 F

(1.5)

Burada h – aɯım layı, mm; W - çay aɯımıdır, km3 Aɯım layının müúahidԥ illԥrindԥki orta qiymԥti aɯım norması adlanır. Avropanın úimalında aɯım normasının qiymԥti 300-500mm, cԥnubda, ɏԥzԥr dԥnizi sahillԥrindԥ onun qiymԥti 5-10mm-ԥ qԥdԥr azalır vԥ Qafqaz da÷ları ԥrazisindԥ aɯım normasının qiymԥti 1500-2000mm-Ω çatır. Azԥrbaycan ԥrazisindԥ aɯımın paylanmasında iki qanunauy÷unluq müúahidԥ olunur. Birincisi, yüksԥklik artdıqca aɯım layı da artır, ikincisi isԥ onun qiymԥti úimal – qԥrbdԥn cԥnub-úԥrq istiqamԥtindԥ azalır. Respublika ԥrazisindԥ ԥn böyük sululuq Baú Qafqaz silsilԥsinin Cԥnub yamacının yüksԥk da÷lıq zonasında müúahidԥ olunur. Bu zonada orta illik aɯım modulunun qiymԥti 45l/san km2 vԥ yaɯud 1500mm aɯım normasına bԥrabԥrdir. Yüksԥklik düúdükcԥ aɯım modul azalır vԥ Alazan – Hԥftԥran dԥrԥsindԥ onun qiymԥti 5 l/san. km2 (150mm) olur. Kür – Araz ovalı÷ı ԥn azsulu yerdir. Burada aɯım modulunun qiymԥti 0,5 l/san km2-Ω qԥdԥrdir. Ya÷ıntısı az, qruntu isԥ yüksԥk sukeçirԥn ԥrazilԥrdԥ bir Kür çayını çıɯmaq úԥrtilԥ yerüstü aɯımı, demԥk olar ki, yoɯdur. Baú Qafqazın úimal – úԥrq yamacında aɯımın paylanması onun cԥnub yamacına görԥ fԥrqlidir. Burada cԥnub yamaca nisbԥtԥn ya÷ıntı vԥ illik aɯım layıının qiymԥti 600mm ԥtrafındadır. Bunun ԥsas sԥbԥbi ondadır ki, úimal – úԥrq yamacı ԥsasԥn quru vԥ soyuq úimal – úԥrq külԥklԥrinin tԥsirinԥ u÷rayır. Bundan ԥlavԥ, sԥbԥbi hԥm dԥ úimal – úԥrq yamacı çaylarının hövzԥlԥrinin az meúԥli vԥ daha çoɯ sukeçirԥn qruntlarından ibarԥt olmasıdır. Baú Qafqaz çaylarının aɯımı yüksԥklik artdıqca artır vԥ burada illik aɯım layının qiymԥti 300-600 mm arasında dԥyiúir. Bu zonaya Qusarçay, Qudyalçay, Qaraçay vԥ Vԥlvԥlԥçayın yuɯarı sahԥlԥri daɯildir.

Qobustan vԥ ɏԥzԥryanı ovalıq zonaları respublikada ԥn az sulu yerlԥrdir. Burada ya÷ıntıların illik miqdarı cԥmi 200-500mm arasında dԥyiúir. Ovalı÷a do÷ru aɯım modulunun qiymԥti 6-7 l/san km2-dΩn 0,5 l/san km2-Ω qԥdԥr azalır, Abúeron yarımadası yaɯınlı÷ında isԥ sıfıra çatır. Kiçik Qafqaz ԥrazisindԥ Böyük Qafqaza nisbԥtԥn aɯımın paylanması daha mürԥkkԥbdir. Bu, birinci növbԥdԥ ԥrazinin mürԥkkԥb oroqrafik (relyef) ɯüsusiyyԥtilԥ izah olunur. Aɯım modulunun maksimal qiymԥti 28 l/san km2 hԥddindԥ Gamıúlı vԥ Qapıcıq da÷ları rayonlarında müúahidԥ olunmuúdur. Kiçik Qafqaz ԥrazisindԥ Böyük Qafqazın cԥnub yamacına nisbԥtԥn aɯımın yüksԥkliklԥ ԥlaqԥdar artması ɯeyli zԥifdir. Kiçik Qafqazın cԥnub – úԥrq yamacında (Qaraba÷ silsilԥsindԥn aɯan çaylar) aɯım 0,8-2,2 l/san km2, Naɯçıvan MSSR-dԥ isԥ aɯım 0,8-2,8 l/san km2arasında artır. Lԥnkԥran ԥrazisindԥ oroqrafiq úԥraitin vԥ ya÷ıntıların paylanma ɯüsusiyyԥtlԥrindԥn irԥli gԥlԥn aɯımın paylanması daha da mürԥkkԥb ɯarakterlidir. Burada aɯım úimaldan cԥnuba vԥ qԥrbdԥn úԥrqԥ do÷ru artır. Talıú silsilԥsindԥn aɯan çayların hövzԥlԥrindԥ yüksklik artdıqca aɯım azalır. Peútԥsԥr vԥ Burovar silsilԥsindԥn aɯan çayların aɯımı isԥ artır. Maksimal aɯım Astaraçay hövzԥsindԥ, minimal aɯım isԥ Vilԥúçay hövzԥsindԥ müúahidԥ olunur. Bu çayların orta illik aɯımı müvafiq olaraq 800 mm vԥ 1525 mm arasındadır. Lԥnkԥranın Peútԥsԥr vԥ Burovar silsilԥlԥrinin arasındakı mԥrkԥzi ԥrazidԥ aɯımın paylanması daha zԥngindir. Burada dԥnizyanı sahԥdԥn Peútԥsԥr silsilԥsinin zirvԥlԥrinԥ do÷ru (cԥnub-úԥrqdԥn úimal – qԥrbԥ) aɯım 800mm – dԥn 100 mm-ԥ qԥdԥr azalır. Silsilԥlԥrin tԥsirindԥn az bir mԥsafԥdԥ Vilԥúçayın aɯımı aúa÷ıdan yuɯarı 400mm-dΩn 100mm-Ω qԥdԥr azalır. Göründüyü kimi, respublika ԥrazisindԥ orta illik aɯım tԥɯminԥn sıfırla 1500mm arasında dԥyiúir. Onun maksimal qiymԥti Böyük Qafqazın cԥnub yamacında, minimal qiymԥti

isԥ yarımsԥhra vԥ düzԥnlik sahԥlԥrdԥ müúahidԥ olunur. Azԥrbaycanın öz ԥrazisindԥ ԥmԥlԥ gԥlԥn orta illik yerli çay aɯımı modulu 3,78 l/san km2-Ω bԥrabԥrdir. Azԥrbaycanda, qonúu respublikalarla müqayisԥdԥ ya÷ıntı ɯeyli azdır, buɯarlanma isԥ çoɯdur. Bu, respublikamızın ԥrazisindԥ çay aɯımının ԥmԥlԥ gԥlmԥsindԥ öz tԥsirini göstԥrir. Azԥrbaycanda 8350-yԥ qԥdԥr çay vardır. Bunların ԥksԥriyyԥti kiçik (uzunlu÷u 5 km-dΩn az), az suludur. Uzunlu÷u 50 km-dԥn çoɯ olan çayların sayı cԥmi 64-dür. Kür vԥ Araz çayları respublikamızın ԥsas su arteriyalarıdır. Azԥrbaycan ԥrazisinin tԥɯminԥn 75% - Kür çayı hövzԥsinԥ daɯildir. Buraya yalnız onun úimal – úԥrq hissԥsi (Samur – Pirsԥqԥt çayları) vԥ Lԥnkԥran (Bolqarçay - Astaraçay) daɯil deyildir. Kür çayı Qafqazda ԥn böyük çaydır. O, Türkiyԥ ԥrazisindԥn baúlayaraq ɏԥzԥr dԥnizinԥ tökülür, uzunlu÷u 1515 km, suyı÷ım hövzԥsinin sahԥsi 188 min km2, Salyan úԥhԥri yaɯınlı÷ında orta illik sԥrfi 514 m3/san-yΩ bԥrabԥrdir. Respublikamızın ԥrazisindԥ Kür çayına sa÷ tԥrԥfdԥn A÷stafaçay, Zԥyԥmçay, ùamɯorçay, Gԥncԥçay, Kürԥkçay, Qoúkarçay, ɏaçınçay vԥ s. , sol tԥrԥfdԥn isԥ Türyançay, A÷suçay, Girdԥmançay tökülür. Araz çayı Kür çayının ԥn böyük qoludur. Onlar Sabirabad rayonu yaɯınlı÷ında birlԥúir. Araz çayı da Türkiyԥ ԥrazisindԥn baúlayır, onun uzunlu÷u 1072 km, hövzԥsinin sahԥsi 101,9 min km2. Qaradonlu yaɯınlı÷ında onun orta illik sԥrfi 224 m3/ san-yΩ bԥrabԥrdir. Azԥrbaycan ԥrazisindԥ araz çayına sa÷dan øran ԥrazisindԥn aɯan Qoturçay vԥ qarasuçay, soldan isԥ Arpaçay, Naɯçıvançay, Oɯçuçay, Köndԥlԥnçay, Hԥkԥriçay vԥ s. tökülür. Çayların qidalanma mԥnbԥlԥri müɯtԥlif oldu÷undan hԥr yarım il üzrԥ aɯımın paylanmasında qeyri – bԥrabԥrlik müúahidԥ olunur.

1.3.

GÖLLԤRDԤ VԤ SU ANBARLARINDA SU EHTøYATLARI

Göllԥr tԥbii su mԥnbԥyi olmaqla okeanlarla ԥlaqԥsi yoɯdur. Göllԥr yaranmasına görԥ müɯtԥlif qruplara bölünürlԥrBunlardan vԥndli, çalalı vԥ bԥndli çalalı göllԥri göstԥrmԥk olar. Bu göllԥrin ԥmԥlԥ gԥlmԥ ɯarakterlԥri aúa÷ıdakı kimidir: BΩndli göllΩr – ԥsasԥn tԥbii uçqunlar vasitԥsilԥ ԥmԥlԥ gԥlir; Çalalı göllΩr –vulkanik sürüúmԥlԥrdԥn yer kürԥsindԥ baú verԥn tektonik proseslԥrdԥn (zԥlzԥlԥ), buz yataqlarının da÷ıdıcı tԥsirindԥn, yeraltı buzlu layların ԥrimԥsi vԥ da÷ süɯurlarının külԥklԥ sovrulması nԥticԥsindԥ ԥmԥlԥ gԥlir; BΩndli çalalı (qarıúıq) göllΩr– bu göllԥrin ԥmԥlԥ gԥlmԥsi yuɯarıda izahı verilԥn hԥr iki göllԥrin yaranması úԥraitindԥ ola bilԥr. Bu göllԥrin ԥmԥlԥ gԥlmԥsindԥ hԥr hansı sԥbԥb baúlıca rol oynaya bilԥr. Buna misal olaraq Ladoqa vԥ Oneqa göllԥrini göstԥrmԥk olar. Burada baúlıca sԥbԥb taktonik prosesin yaranması olmuúdur. Göllԥr aɯarlı vԥ aɯarsız olurlar. Aɯarlı göllԥr çayların qidalanma mԥnbԥyi kimi qiymԥtlԥndirilԥ bilԥr. Aɯarsız göllԥrdԥ isԥ göldԥn aɯın olmur vԥ çaylar su götürmür. Azԥrbaycan ԥrazisindԥ 250-dΩn çoɯ sahԥsi 10 min m2 – dԥn çoɯ sahԥsi olan göl vardır. Bunlardan Göygöl, Maralgöl, Naɯalıq, Acınohur, Böyük vԥ Kiçik Alagöl, Sarısu, Qanlı, Dԥvԥbatan, A÷zıbir vԥ s. göllԥri göstԥrmԥk olar. Son illԥrdԥ dünyanın bütün ölkԥlԥrindԥ su anbarları yaradılır vԥ bununlada çayın tԥbii aɯımından daha sԥmԥrԥli vԥ mԥqsdԥuy÷un istifadԥ olunur. Yԥni su anbarı vasitԥsilԥ çayın tԥbii aɯımı hԥr hansı tԥlԥbata (suvarma, hidroenergetika, su tԥchizatı vԥ s.) uy÷un nizamlanır vԥ daúqın zamanı sel sularını özündԥ yı÷araq, yaranacaq fԥlakԥtin qarúısını alır. Dünyanın ԥn böyük su anbarı Uqandada Viktori – Nil çayı üzԥrindԥki Oyen – Fols su anbarıdır ki, onunda hԥcmi

204,2 km3, su güzgüsünün sahԥsi 76 min km2, tԥúkil edir. Sonrakı yerlԥri Bratski su anbarı (Rusiya) 169,4 km3, Koriba 160,3 km3, (Zambezi) Asuan 157 km3 (Kanada) vԥ s. tutur. Azԥrbaycanda isԥ ԥn böyüyü Mingԥçevir su anbarıdır ki, onunda hԥcmi 16070,0 mln. km3- dir. Burada Azԥrbaycan Respublikasında istismara verilmiú su anbarlarının geniú tԥsnifatının verilmԥsi mԥqsԥdԥuy÷undur. Azԥrbaycanda ümumi hԥcmi 21456,8 mln. m3 olan 41 istismar edilԥn su anbarları mövcuddur. Azԥrbaycanın su anbarları tԥyinatına, rejim ɯarakteristikasına, parametrlԥrinԥ vԥ tԥbii úԥraitԥ tԥsirinԥ görԥ müɯtԥlifdir. Su anbarlarının istifadԥ ɯarakterinԥ görԥ tԥsnifatı cԥdvԥl 1.3-dԥ, hԥcm vԥ sahԥsinԥ görԥ cԥdvԥl 1.4-dԥ, dԥrinliyinԥ görԥ cԥdvԥl 1.5-dԥ vԥ nizamlanma ɯarakterinԥ görԥ cԥdvԥl 1.6-da verilmiúdir. Azԥrbaycanın su anbarlarının hidroloji öyrԥnilmԥsinԥ Milli Elmlԥr Akademiyasının Co÷rafiya ønstututu tԥrԥfindԥn 50-ci illԥrin ortalarında baúlanmıúdır. 1959-1961-ci illԥrdԥ Azԥrbaycanın göl vԥ su anbarlarının tԥdqiqi üçün kompleks ekspedisiyalar tԥúkil olunmuúdur. Sonrakı illԥrdԥ respublikada su anbarlarının hidrologiyasının öyrԥnilmԥsi, su hövzԥlԥri sahillԥrinin dԥ dԥyiúikliyԥ u÷ramasının, hövzԥnin lillԥnmԥsinin öyrԥnilmԥsi üzrԥ bir sıra tԥdqiqatlar aparılmıúdır. «Azԥrbaycanın su anbarlarının kadastr»ı tԥrtib edilmiú vԥ 1983-cü ildԥ Azԥrbaycan Elmi – Tԥdqiqat Su Problemlԥri ønstututunda su anbarlarının teɯniki pasportlaúdırılması yerinԥ yetirilmiúdir. Azԥrbaycanda daha iri su anbarlarının rejimi üzrԥ daimi müúahidԥlԥr aparılır. Bununla da, respublikada su anbarlarının müԥyyԥn öyrԥnilmԥ tԥcrübԥsi toplanılmıúdır ki, bu da elmi tԥdqiqatların davam etdirilmԥsi, geniúlԥndirilmԥsi vԥ dԥrinlԥúdirilmԥsi üçün alimlԥr qarúısında böyük imkanlar açmıúdır.

CΩdvΩl 1.7 østifadΩ ɯarakterinΩ görΩ AzΩrbaycanın su anbarlarının tΩsnifatı ʋ 1 1 2 3 4 5

6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

Tam hԥcmi østifadԥnin ԥlavԥ ɯarakteri mln. m3 2 3 4 Enerji tΩyinatlı su anbarları ørriqasia, su tԥchizatı, balıq ùԥmkir 2677 tԥsԥrrüfatı ørriqasia, su Mingԥçevir 16070 tԥchizatı,nԥqliyyat, rekreasiya, balıq tԥsԥrrüfatı Varvara 62 Su tԥchizatı Tԥrtԥrçay 565 ørriqasia, balıq tԥsԥrrüfatı ørriqasia, su tԥchizatı, balıq Araz 1350 tԥsԥrrüfatı Cԥmi: 20724 ørriqasiya tΩyinatlı su anbarları A÷stafaçay 120,00 Balıq tԥsԥrrüfatı Aɯıncaçay 14,00 Balıq tԥsԥrrüfatı ɏatunlu 4,10 Balıq tԥsԥrrüfatı Göy-göl 6,60 Balıq tԥsԥrrüfatı Azԥr-Ԥhmԥdli 1,40 Balıq tԥsԥrrüfatı ùıɯlar 1,20 Balıq tԥsԥrrüfatı Safıkürd 3,40 Balıq tԥsԥrrüfatı Madaqız 5,86 Balıq tԥsԥrrüfatı ɏaçınçay 23,33 Balıq tԥsԥrrüfatı A÷damkԥnd 1,60 Balıq tԥsԥrrüfatı Nohurqıúlaq 12,60 Balıq tԥsԥrrüfatı Aúıq-Bayramlı 3,60 Balıq tԥsԥrrüfatı Yekԥɯana 9,00 Balıq tԥsԥrrüfatı Cavanúir 4,30 Balıq tԥsԥrrüfatı Hacı-Qadirli 1,22 Balıq tԥsԥrrüfatı Arpaçay 150,00 Balıq tԥsԥrrüfatı Bata-bat «0» 1,60 Balıq tԥsԥrrüfatı Bata – bat «2» 1,20 Balıq tԥsԥrrüfatı Su anbarı

1 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41

2 ɏok –Göl Uzun -Oba Sirab Qahab-göl Nehrԥm göl Köndԥlԥnçay «3» Köndԥlԥnçay «1» Aúa÷ı Köndԥlԥnçay Ceyranbatan Zoqolovoçay Pirsaat Bolqarçay Miúarçay Vilԥúçay Babasԥr Maúmudavar Yuɯarı ɏanbulançay Lovain Cԥmi

3 1,20 9,00 12,70 1,10 6,00 3,90 2,40 9,50 186,00 3,38 16,90 6,00 2,10 46,00 2,03 1,62 52,00 6,3 732,81

4 Balıq tԥsԥrrüfatı Balıq tԥsԥrrüfatı Balıq tԥsԥrrüfatı Balıq tԥsԥrrüfatı Balıq tԥsԥrrüfatı Balıq tԥsԥrrüfatı Balıq tԥsԥrrüfatı Balıq tԥsԥrrüfatı Su tԥchizatı Su tԥchizatı Su tԥchizatı Su tԥchizatı Su tԥchizatı Su tԥchizatı Su tԥchizatı Su tԥchizatı Su tԥchizatı Su tԥchizatı

CΩdvΩl 1.8 AzΩrbaycanın su anbarlarının hΩcm vΩ sahΩsinΩ görΩ tΩsnifatı ʋ

Su anbarı

1 2 3

Mingԥçevir ùԥmkir Araz

4 5 6

Tԥrtԥrçay Ceyranbatan Arpaçay

Tam hԥcmi mln. m3

3 Böyük (1km3-dan çoɯ) 16,07 2,677 1,350 Orta (1,0….0,1 km3) 0,565 0,186 0,150

Fiktiv dԥrinlik V/F, m 5

605,00 115,95 145,00

26,56 23,08 9,35

13,85 11,70 6,03

40,79 15,89 24,88

Güzgü sahԥsi, km2

1 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

2 3 4 A÷stafaçay 0,120 6,38 Varvara 0,0620 21,40 Yuɯarı ɏanbulançay 0,0520 2,60 Vilԥúçay 0,0460 2,50 ɏaçınçay 0,0230 1,76 Pirsaat 0,0169 2,34 Aɯıncaçay 0,0140 0,92 Nohurqıúlaq 0,0126 2,40 Sirab 0,0127 1,54 Bolqarçay 0,0120 2,00 Kiçik (0,01…..0,001 km3) Aúa÷ı Köndԥlԥnçay 0,0095 1,53 Uzun -Oba 0,0090 1,15 Yekԥɯana 0,0090 1,02 Göy-göl 0,00660 0,34 Lovain 0,00630 1,25 Mahmudavar 0,00621 0,64 Nehrԥm - göl 0,00600 0,85 Madaqız 0,00586 0,60 Cavanúir 0,00430 0,77 ɏatunlu 0,00410 0,75 Köndԥlԥnçay 0,00390 0,52 Aúıq-Bayramlı 0,00360 0,80 Safıkürd 0,00340 0,50 Zoqolovoçay 0,003376 ,52 Köndԥlԥnçay «1» 0,00210 0,40 Miúarçay 0,00210 0,84 Babasԥr 0,00203 0,38 A÷damkԥnd 0,00160 0,50 Bata-bat «0» 0,00160 0,18 Hacı Qadirli 0,00122 0,18 ùıɯlar 0,00120 0,25 ɏok Göl 0,00120 0,24 Bata – bat «2» 0,00120 0,16 Qahab göl 0,00110 0,26

5 18,81 2,89 20,00 18,40 13,07 7,22 15,22 5,25 8,25 6,00 6021 7083 8,82 19,41 5,04 9,70 7,05 9,77 5,88 5,47 7,50 4,50 6,80 6,49 – 2,50 5,34 3,20 8,89 6,56 4,80 5,00 7,50 4,23

Azԥr Ԥhmԥdli

0,00104

0,30

5,20 CΩdvΩl 1.9

3 4 Çoɯ dΩrin (H=100m) 103,0 40,8 DΩrin (H=100m)

1m dԥrinlikdԥ hԥcm artımı Vtam/H, mln.m3

Su anbarı

Orta H

Ԥn böyük, H1

Dԥrinliyi, m

Morfoloji göstԥrici, H2/F

AzΩrbaycanın su anbarlarının dΩrinlik üzrΩ tΩsnifatı

0,12ɯ10-3

5,48

0,001ɯ10-3

214, 27 2,50 2,37

Tԥrtԥrçay

Mingԥçevir

75,0

3 4

Arpaçay A÷stafaçay

5 6

ɏaçınçay Vilԥúçay

60,0 25,0 50,5 18,8 Orta dΩrinlikdΩ (H=40 ..20m) 37,0 13,10 32,5 18,40

0,09ɯ10-3 0,13ɯ10-3

Araz

27,0

9,33

0,0006ɯ10-3

8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22

Madaqiz Yuɯarı Köndԥlԥnçay Ceyranbatan Zoqolovoçay Yekԥɯana Sirab Nohurqıúlaq Pirsaat Uzun – oba Lovain Bolqarçay Mehrԥm göl Safıkürd Varvara Köndԥlԥnçay «1»

27,0 25,5 23,6 23,45 21,2 20,7 20,0 18,3 17,0 16,2 15,2 14,7 14,05 14,0 12,0

9,80 6,50 13,60 6,49 10,0 10,00 6,30 7,20 5,60 5,04 6,00 5,00 8,50 3,04 5,30

0,16 ɯ10-3 0,027ɯ10-3 0,015 ɯ10-3 0,081ɯ10-3 0,098 ɯ10-3 0,06 ɯ10-3 0,016 ɯ10-3 0,022 ɯ10-3 0,02 ɯ10-3 0,02 ɯ10-3 0,018ɯ10-3 0,029 ɯ10-3 0,14ɯ10-3 0,0004 ɯ10-3 0,07 ɯ10-3

26,0

0,1ɯ10-3 0,05ɯ10-3

0,62 1,42 50,0 0 0,22 0,37 7,80 0,14 0,42 0,61 0,63 0,92 0,53 0,39 0,79 0,41 0,24 4,43 0,18

23 24 1 25 26 27

Bata –bat»2» ɏok göl 2 A÷damkԥnd Babasԥr Bata -bat

28 29 30 31 32 33 34 35 36

Mahmudavar Göy-göl Aúıq Bayramlı Azԥr Ԥhmԥdli Hacı Qadirli Cavanúir Qahab Göl ùıɯlar Miúarçay

12,0 7,40 11,5 5,00 3 4 10,6 3,20 10,2 3,70 10,0 8,80 Dayaz (H=10m) 9,90 2,50 9,80 9,10 9,00 4,50 8,80 6,50 8,50 5,85 6,00 4,20 9,00 7,30 5,80 4,80 3,45 2,50

0,34 ɯ10-3 0,1ɯ10-3 5 0,02 ɯ10-3 0,036 ɯ10-3 0,43 ɯ10-3

0,10 0,10 6 0,15 0,20 0,16

0,01 ɯ10-3 0,24 ɯ10-3 0,025 ɯ10-3 0,23 ɯ10-3 0,044 ɯ10-3 0,068ɯ10-3 0,27 ɯ10-3 0,092 ɯ10-3 0,0074 ɯ10-3

0,16 0,67 0,40 0,14 0,51 0,18 0,12 0,21 0,61

CΩdvΩl 1.10 AzΩrbaycanın su anbarlarının nizamlanma ɯarakterinΩ görΩ tΩsnifatı ʋ 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

Nizamlanma ɯarakteri 2 3 Tez iúlΩnΩn (A=100…50m) Tԥrtԥrçay çoɯillik Orta iúlΩnΩn (A=50…20m) Arpaçay mövsümi Yuɯarı ɏanbulançay mövsümi A÷stafaçay mövsümi Aɯıncaçay mövsümi ɏaçınçay mövsümi Vilԥúçay mövsümi Sirab mövsümi Mingԥçevir çoɯillik Babasԥr mövsümi Aúa÷ı Köndԥlԥnçay mövsümi ùԥmkir mövsümi Nehrԥm göl mövsümi Su anbarı

øúlԥnmԥ dԥrinliyi A,m 4 64,00 39,25 38,50 29,50 22,00 19,90 17,60 15,60 15,20 15,04 15,00 15,00 14,70

14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34

Ceyranbatan Araz Safıkürd Köndԥlԥnçay «3» Lovain Uzun – oba Zoqolovoçay Köndԥlԥnçay «1» ɏok göl Yekԥɯana Bolqarçay ɏatunlu Azԥr Ԥhmԥdli Nohurqıúlaq Bata – bat Pirsaat Mahmudavar Göy-göl Qahab göl Cavanúir Hacı Qadirli

35 36 37 38 39 40 41

A÷damkԥnd Varvara ùıɯlar Madaqız Aúıq Bayramlı Miúarçay Bata – bat «0»

çoɯillik çoɯillik Mövsümi Mövsümi Mövsümi Mövsümi Mövsümi mövsümi sutkalıq Mövsümi Mövsümi Mövsümi Mövsümi Mövsümi Mövsümi Mövsümi Mövsümi Mövsümi Mövsümi Mövsümi mövsümi Kvazidayanıqlı (A= 6m) mövsümi sutkalıq mövsümi sutkalıq mövsümi mövsümi mövsümi

13,70 13,20 12,80 12,50 12,00 12,00 11,15 10,15 10,00 9,20 8,90 8,10 8,00 7,70 7,40 7,30 7,00 7,00 7,00 6,50 6,50 6,00 5,90 5,80 5,80 5,00 3,25 2,00

Respublikada hidroloji müúahidԥ mԥntԥqԥlԥri úԥbԥkԥsi ilԥ 41 su anbarından 6-sı ԥhatԥ olunmuúdur (cԥdvԥl 1.11). Müúahildԥ mԥlumatları qısa müddԥtli (sutkalıq, ongünlük, aylıq) vԥ uzunmüddԥtli (rüblük, illik) proqnozlarla 6 su anbarını (onlardan 4-ü enerji tԥyinatlıdır) ԥhatԥ etmiúdir. Operativ mԥlumatlar Sudan istifadԥ planlarının tԥrtibindԥ istifadԥ edilir. Bu da ԥsasԥn energetika, irriqasiya, balıq tԥsԥrrüfatı kimi sahԥlԥi ԥhatԥ edir.

CΩdvΩl 1.11 AzΩrbaycan su anbarlarnın yerlΩúmΩ rayonlarnda faliyyΩt göstΩrΩn hidrometeoroloji müúahidΩ mΩntΩqΩlΩri ʋ 1 2 3 4 5 6

Su anbarları Ceyranbatan Mingԥçevir A÷stafaçay Aɯıncaçay Göy göl «Araz» hidroqovúa÷ının su anbarı

Mԥntԥqԥnin yerlԥúmԥ yeri S.t.d Ceyranbatan Mingԥçevir úԥh. Göl stansiyası Musagöy kԥndi A÷dam kԥndi Suqԥbuledicidԥ Naɯçıvan úԥhԥri

Belԥliklԥ, su anbarlarına hidrometeoroloji ɯidmԥtin yaɯúılaúdırılması üçün iri su anbarlarında hidroloji müúahidԥ úԥbԥkԥsinin geniúlԥndirilmԥsi ilԥ yanaúı, sahԥ úԥbԥkԥsinin dԥ inkiúaf etdirilmԥsi vacibdir. Bu úԥbԥkԥnin funksiyasına hidroqovúa÷ın yuɯarı vԥ aúa÷ı byeflԥrindԥ sԥviyyԥnin dԥyiúdirilmԥsi, sԥrf komponentlԥrinin tԥyini, hԥm dԥ etibarlılı÷ın vԥ mԥlumatların dԥqiqliyinin yüksԥldilmԥsinԥ ɯidmԥt edir. Azԥrbaycan çoɯ su resurslarına malik deyil. Bununla ԥlaqԥdar olaraq respublikada ölkԥ iqtisadiyyatının inkiúafı su tԥsԥrrüfatı tikintisinin hԥcminin artırılması ilԥ sıɯ ԥlaqԥdardır. Yeni tԥsԥrrüfatçılıq sisteminԥ keçid úԥraitindԥ, ԥkin üçün yararlı torpaq sahԥlԥrindԥ dԥmyԥ ԥkinçiliyi tamamilԥ aradan qaldırılmaqla, suvarma ԥkinçiliyinin artırılması tԥlԥb olunur. Azԥrbaycanda irriqasiyanın inkiúafının baúlan÷ıcı IV – VI ԥsrlԥrԥ aiddir. Qԥdim vaɯtlardan Lԥnkԥran ovalı÷ında su tԥchizatı mԥnbԥlԥri kimi «istilik» adlandırılan vԥ payız – qıú dövründԥ su ilԥ dolan mԥcradan kԥnar su hövzԥlԥrindԥn istifadԥ edilmiúdir. Azԥrbaycanda ɏɏ ԥsrdԥ onların sayı 300-dԥn çoɯ olmuúdur. Süni sututarların yaradılmasına ötԥn yüzilliyin birinci yarısından baúlanmıúdır. Birinci irriqasiya su anbarlarının – Mingԥçevir su anbarının tikilmԥsinԥ 1957-ci ildԥ baúlanılmıúdır (hԥcmi 16,07km3). Sonralar isԥ 37 su anbarı istismara verilmiúdir.

Azԥrbaycanda ilk SES Varvara su anbarında 1950-ci ildԥ yaradılmıúdır. Azԥrbaycanın su anbarları respublika ԥrazisindԥ qeyri – bԥrabԥr paylanmıúdır. Su anbarlarının sayı Araz su tԥsԥrrüfatı rayonunda çoɯ, ɏԥzԥryanı rayonlarda isԥ azdԥr. Mingԥçevir su tԥsԥrrüfatı rayonunda 7978,55 mln.m3 su ehtiyatı toplanmıúdır ki, bu da su anbarlarının ümumi faydalı su tutumunun 72%-ni tԥúkil edir. MingΩçevir su anbarı. Kür çayının orta aɯarında yerlԥúԥrԥk ölkԥnin iri su anbarlarındandır. Aɯının nizamlanması çoɯillikdir. Mingԥçevir hidroqovúa÷ının qur÷ularının tԥrkibinԥ mԥcra vԥ torpaq bԥndlԥr, bԥndyanı tipli HES – in tԥzyiq-stansiya qovúa÷ı, sԥthi vԥ dib sutullayıcıları, Yuɯarı ùirvan vԥ Yuɯarı Qaraba÷ kanallarının suqԥbuledicilԥri daɯildir. 1951-ci ildԥn su anbarının hidroloji rejimi, sututarın lojasının vԥziyyԥti, suyun hidrokimyԥvi vԥ hidrobioloji göstԥricilԥrinin öyrԥnilmԥsi mԥqsԥdilԥ müúahidԥlԥr vԥ geofiziki tԥdqiqatlar >15@ aparılmıúdır. Mingԥçevir su anbarı yastı yuvaya bԥnzԥr fincana oɯúar «Samuɯ ɯԥndԥy»ni doldurmuúdur. Kür vadisinin su anbarı yerlԥúԥn sahԥsi hövzԥnin da÷lıq hissԥsindԥn düúԥn hissԥsinԥ keçid yeridir. Hԥr iki tԥrԥfdԥn ɯԥndԥk Bozda÷ vԥ Qocaúen da÷ silsilԥlԥri ilԥ hüdudlanmıúdır. Su anbarı rayonunda erroziya proseslԥri, ɯüsusԥn yar÷an erroziyası inkiúaf etmiúdir. Yar÷anların çoɯu Bozda÷ın sol yamaclarında ԥmԥlԥ gԥlmiúdir. Karst proseslԥri geniú yayılmıúdır. Ԥrazidԥ tԥdqiqatçılar tԥrԥfindԥn erroziya – karst relyefinin mikromeza vԥ mikroformaları fԥrqlԥndirilmiúdir. Mingԥçevir su anbarı uzun isti yaya vԥ yumúaq qıúa malik quru subtropik iqlim zonasında yerlԥúir. Havanın orta illik temperaturu 14…150S-dir. Ԥn aúa÷ı temperatur yanvar - fevralda (-100S-yΩ qΩdΩr, bΩzΩn -200S – yΩ qΩdΩr) müúahidԥ olunur. Yay dövründԥ orta aylıq temperatur

26…280S olmaqla, iyul – avqust aylarında isԥ 410S – yԥ çatmaqla, maksimum olur. Orta illik atmosfer çöküntülԥri 230…340 mm–Ω çatır. Yazda (may – iyun) maksimum, yanvarda isԥ minimum olur. Morfometrik ɯüsusiyyԥtlԥrinԥ görԥ Mingԥçevir su anbarının akvatoriyası 6 sahԥyԥ bölünür. Sututarın ümumi sahԥsi 9%, Kür 7%, Qabırrı 2%, Qanıɯ 7%, ɏanabad 25%, Bo÷azlar 50%-ni göl hissԥsi tԥúkil edir. Karstlar su anbarının sol sahili üzrԥ Qocaúen silsilԥsinin vԥ Bozda÷ın yamaclarında qruplarla yerlԥúmiúdir. Su anbarının çayın vadisi boyunca uzunlu÷u 70km, eni bԥndin yanında 3 km, Qanıɯ vԥ Qabırrı çaylarının töküldüyü yerdԥ 18 km olmaqla, orta eni 8,6 km tԥúkil edir. Sahil ɯԥttinin ԥyrilik ԥmsalının orta qiymԥti 2,54dir. Sahil ɯԥttinin uzunlu÷u 247 km-dir. Çana÷ın maksimal dԥrinliyi bԥndyanı hissԥdԥ ADS – 75 m olmaqla, orta qiymԥti 26 m – dir. Suyun orta sԥviyyԥsinin dԥyiúmԥ amplitudu 0,03..6,43 m tԥúkil edir. Aprel – iyunda, yaz daúqınları dövründԥ amplituda ԥn böyük qiymԥt almaqla, ilin qalan vaɯtında 0,03…2,00m olur. Orta illik amplituda dԥyiúmԥsi 6…8 m hԥddindԥdir. Mingԥçevir su anbarı rayonunda külԥk rejimi musson ɯarakterli olmaqla úimal – qԥrb vԥ cԥnub – úԥrq istiqamԥtindԥ külԥklԥr üstünlük tԥúkil edir. Dal÷aların maksimal hündürlüyü 3m, dal÷aların ԥn böyük tԥkrarlanma balı 1-dir. Aɯın rejimi qeyri – stasionardır. Su anbarının baúlan÷ıc hissԥsindԥn bԥndԥ qԥdԥr sututarda su aɯınının hԥrԥkԥtindԥn asılı olaraq suyun sürԥti azalır, Kür vԥ Qanıɯ çaylarının mԥnsԥb hissԥsindԥ aɯın sürԥti 2 m/san – yԥyԥ qԥdԥr azalır. Aɯın istiqamԥti ԥsas çay vԥ qolların aɯın úırna÷ının istiqamԥti dibin morfologiyası vԥ su anbarının konfiqurasiyasından asılı olaraq dԥyiúir. Sürԥtlԥrin úaquli paylanması demԥk olar ki, dԥyiúmir. Göl hissԥsindԥ aɯının orta sürԥti 14 m/san –yԥyԥ qԥdԥr olduqda, dibdԥ 7 m/san – yԥ olur. Çay hissԥsindԥ aɯın sürԥti úaquli istiqamԥtdԥ az dԥyiúir.

Termiki rejim dԥyiúkԥndir. Ԥn isti ay avqust (suyun temperaturu 250S), ԥn soyuq ay fevraldır (6,50S). Temperaturun horizontal üzrԥ paylanmasnda müԥyyԥn qanunauy÷unluq mövcuddur, suyun izotermi su anbarı boyunca istiqamԥtlԥnmiúdir. Mingԥçevir su anbarı üçün buzlaúma hadisԥsi sԥciyyԥvi deyil. Lakin bԥzԥn sahillԥr vԥ sututarın çay hissԥlԥrindԥ buz qatının qalınlı÷ 10 sm-Ω çatmaqla, donma halları qeydԥ alınmıúdır. Suyun rԥngi sahillԥrin yuyulmasından, asılı hissԥciklԥrn miqdarından, planktonların vԥ aɯın cԥrԥyanlarının inkiúafından, suyun bulanıqlı÷ından asılı olaraq dԥyiúir. Suyunun rԥngi boz, boz – yaúıl, boz tünd, açıq – tünd, açıq – yaúıl, yaúımtıl, açıq- sarı rԥngԥdԥk dԥyiúԥ bilԥr. Varvara su anbarında Mingԥçevir SES-in sԥrfinin sutkalıq tԥkrar nizamlanması hԥyata keçirilir. Su anbarlarında aparılmıú tԥdqiqatlar müɯtԥlif vaɯtlarda hԥyata keçirilmiúdir. Hidroqovúa÷ın qur÷uları tԥrkibin suaúıran bԥnd, mԥcra tipli SES – nin binası, balıq tԥsԥrrüfatı sugötürücüsü, torpaq qur÷ular daɯildir. øqlim úԥraiti Mingԥçevir su anbarının yerlԥúmԥ rayonunun iqlim úԥraitinԥ uy÷undur. Su anbarının maksimal eni 3,4 km, dԥrinliyi 3….14m, sol sahilin bԥzi yerlԥrindԥ isԥ dԥrinlik 0,5 m-dΩn çoɯ olmamaqla, dayazdır. Varvara su anbarında suyun úԥffaflı÷ı hövzԥnin formasından vԥ aɯın cԥrԥyanlarından asılı olaraq dԥyiúir. Su anbarında aɯın cԥrԥyanları Mingԥçevir HES-in aúa÷ı byefinԥ suyun ötürülmԥ ɯarakterindԥn asılıdır. Böyük dԥrinlikdԥn götürülԥn sular (30…40m) yüksԥk úԥffaflı÷ı ilԥ seçilir, amma yüksk sürԥt (1,5 m/san – dΩn çoɯ) su anbarının qurtaracaq hissԥsindԥ mԥcranın yuyulmasına vԥ bununla da suyun bulanıqlı÷ının artmasına sԥbԥb olur. Su anbarının eni artdıqca, aɯın sürԥti 0,5….0,7m/san-yΩ qԥdԥr azalır vԥ mԥcranın yuyulmasından yaranan çöküntülԥrin (ԥsasԥn iri) tԥdricԥn oturması müúahidԥ olunur.

Sahil ɯԥtti vԥ su anbarının ortası arasındakı úԥffaflıq fԥrqi 60 sm >15@ tԥúkil edir. Çoɯillik dövrdԥ úԥffaflı÷ın maksimal qiymԥti 136 sm-dir. øzoɯԥtt meridional istiqamԥtԥ yaɯındır ki, bu da sututanın rejim ɯüsusiyyԥtlԥrinԥ uy÷undur. Suyun úԥffaflı÷ının artması payız gur sularından (oktyabr – noyabr) sonra baúlanır vԥ may – iyul aylarında davam edԥrԥk, yanvar – fevral aylarında maksimal qiymԥtԥ (7 m-ԥ qԥdԥr) çatır. Bu yamac aɯınlarının olmaması vԥ Kürԥkçayın dayanıqlı÷ı ilԥ ԥlaqԥdardır. Yaz – yay gur suları dövründԥn baúlayaraq suyun úԥffaflı÷ı aúa÷ı düúür. Az úԥffaflıq dövrü 5-6 ay davam edir. TΩrtΩr vΩ Madagiz su anbarları Tԥrtԥr çayı üzԥrindԥ qurulmuúdur. 1976-cı ildԥ Tԥrtԥr çayı üzԥrindԥ iki pillԥli enerji mԥnbԥyi olan su anbarları yaradılmıúdır ki, bunlara Tԥrtԥrçay vԥ Madaqiz su anbarları aiddir. Tԥrtԥrçay su anbarına torpaq bԥnd, irriqasiya – enerji mԥqsԥdilԥ suburaɯıcı, istismar su tullayıcı, Madagiz su anbarına isԥ torpaq bԥnd, pillԥli suburaɯıcı vԥ istismar su tullayıcısı daɯildir. Rayonun iqlimi mülayim isti sԥhra tipinԥ aid olmaqla, yumúaq qıú vԥ quru isti yayı ilԥ fԥrqlԥnir. Havanın orta illik temperaturu 12…140S tԥúkil edir. Ԥn isti aylar iyul – avqust, havanın orta aylıq temperaturu 260S, maksimal temperatur isԥ 400S-dir. Ԥn soyuq ay yanvar olmaqla, orta aylıq temperatur 1,6….2,50S tԥúkil edir. Atmosfer ya÷ıntılarının orta illik norması 370 mm-dir. Külԥk rejimi musson ɯarakterli olmaqla, külԥyin sürԥti orta qiymԥtlԥri 3…4 m/san tԥúkil edir. Rayon 1000…1100 mm/il hüdudunda dԥyiúԥn yüksԥk buɯarlanma ilԥ ɯarakterizԥ olunur. Tԥrtԥr çayının mԥnbԥyi Qaraba÷ yaylasında yerlԥúir. Çay hövzԥsinin sahԥsi 2650 km2-dır. Aɯın qarın ԥrinti suları, ya÷ıntılar vԥ qrunt sularından formalaúır. Orta çoɯillik aɯın 684,4 mln. m3-dır.

Su anbarı hԥr iki tԥrԥfdԥn dԥrin ensiz dԥrԥ ԥmԥlԥ gԥtirԥn da÷ yamacları ilԥ ԥhatԥ olunmaqla, Tԥrtԥr çayı vadisinin 13 km-lik hissԥsini ԥhatԥ edir. Su anbarı rayonu erroziya vԥ karst proseslԥrinin inkiúafı ilԥ müúahidԥ olunan böyük miqdarda tir ԥvԥ yar÷anlarla ɯarakterizԥ olunur. Su anbarı yata÷ının geoloji quruluúunda yura dövrünԥ Aid çöküntülԥr iútirak etmԥklԥ, tif qumdaúları, argilitlԥr, porfiritlԥr, úist vԥ ԥhԥngdaúları, hԥmçinin qԥdim allüvial vԥ müasir allüvial – prolüvial çöküntülԥrdԥn tԥúkil olunmuúlar. Su anbarı çay boyunca sa÷ sahil tԥrԥfԥ qabarıq formaya malikdir. Uzunlu÷u 14 km, eni isԥ 2,5…500m hԥddindԥdir. Orta dԥrinlik 41 m, maksimal dԥrinlik isԥ 103 m – dir. Sahil ɯԥtti girintili – çıɯıntılı olmaqla, 66 km uzunlu÷undadır. Sԥviyyԥ rejimi da÷ su anbarı üçün sԥciyyԥvidir. Anbarın dolması apreldԥ baúlayır vԥ 3 ay davam edir. Sԥviyyԥnin enmԥsi iyul – avqust aylarında baú verir. ølin qalan vaɯtında su anbarında suyun sԥviyyԥsi stabildir. østismar dövründԥ su anbarında sԥviyyԥ dԥyiúmԥsi 0,12..17m olur. Çöküntü aɯını ildԥ 350…360 min m3-dur. Aɯının hidroloji úԥraitinin dԥyiúmԥsi çayların su anbarına tökülmԥsindԥ gԥtirilmiú çöküntülԥrin intensiv çökmԥsinԥ sԥbԥb olur. Çaylarda daúqın olduqda çöküntülԥrin ümumi hԥcminin 40%-ԥ qԥdԥri su anbarına daɯil olur, suda asılı úԥkildԥ vԥ digԥr úԥkildԥ nԥql olunan hissԥciklԥr 5:1 nisbԥtindԥdir. Yuɯarı – ɏanbulançay su anbarı 1976-cı ildԥ Lԥnkԥran massivi torpaqlarının su ilԥ tԥmin olunması mԥqsԥdilԥ tikilmiúdir. Su anbarı Dizdor çayı üzԥrindԥ yerlԥúir, lakin çayın suyu az oldu÷u (illik aɯın 4,7 mln. m3) üçün 50%-li tԥminat ilindԥ illik aɯını 110 mln. m3 olan Vԥúԥri çayı ԥsas qidalandırma mԥnbԥyi olaraq qԥbul edilmiúdir. Suyun verilmԥsi 3,5 km-lik kanalla hԥyata keçirilir. ɏanbulaqçay hidroqovúa÷ının qur÷ularına bԥnd, istismar su buraɯıcısı vԥ daúqın sutullayıcısı daɯildir.

Su anbarı atmosfer çöküntülԥri (1200 mm/il –Ω qΩdΩr) çoɯ olan nԥm subtropik zonada yerlԥúir. Nԥm payız-qıú vԥ uzunmüddԥtli isti vԥ quru yaylı, erkԥn yazlı periodluluqla sԥciyyԥlԥnir. Havanın orta illik temperaturu 14….150S, maksimal temperatur (350-Ω qΩdΩr) iyulda, minimal temperatur isԥ yanvarda -160S olur. Buɯarlanma yay dövründԥ (iyul – avqust) maksimum 670 mm olmaqla, ya÷ıntıdan 30 dԥfԥ çoɯ olur, minimum isԥ soyuq dövrdԥ (nyabr – fevral) olur vԥ ya÷ıntının miqdarı buɯarlanmadan 5 dԥfԥ çoɯ olduqda baú verir. Su anbarı rayonunda sürԥti 5..10 m/san olan, sahil külԥklԥri (musson vԥ briz ɯarakterli) cԥnub – úԥrq vԥ úimal – qԥrb istiqamԥtindԥ üstünlük tԥúkil edir. Vԥúԥri çayı Lԥnkԥran çayının sa÷ qolu olmaqla, 38 km uzunlu÷undadır vԥ su yı÷ıcı hövzԥsinin sahԥsi 169 km2-dır. Çayın aɯını ya÷ıntılar hesabına formalaúır. Su anbarı çana÷ının geoloji quruluúunda ԥsasԥn dördüncü vԥ üçüncü dövr çöküntülԥri iútirak edir vԥ allüvial çınqıl – çaydaúlardan, gilcԥlԥrdԥn, delüvial gilcԥlԥrdԥn, dԥniz vԥ qԥdim ɏԥzԥr dԥniz çöküntülԥrindԥn (gilcԥ, qum vԥ çınqıl layları vԥ linzaları olan gil, maykob lay dԥstԥsi süɯurlar) tԥúkil olunmuúlar. Su anbarının çana÷ı meridional istiqamԥtdԥ 4,8 km uzanmıúdır. Sahil ɯԥtti güclü ԥyrilikli vԥ yüksԥk girintili – çıɯıntılı olması, yar÷anların vԥ tirԥlԥrin üstünlük tԥúkil etmԥsi ilԥ ɯarakterizԥ edilir. Odur ki, su anbarı kiçik ölçülü olsa da, sahil ɯԥttinin uzunlu÷u 25 km-Ω çatır. Su anbarının orta dԥrinliyi 21 m, maksimal dԥrinliyi isԥ 54 m-dir. Su anbarında suyun sԥviyyԥsi dԥyiúir. Dolma vegetasiya dövrünün sonunda baúlanır vԥ may ayına qԥdԥr 8 ay müddԥtindԥ davam edir. Avqustun sonuna qԥdԥr su anbarı demԥk olar ki, tamamilԥ istifadԥ olunur. Su sԥviyyԥsinin aylıq dԥyiúmԥ amplitudu 0,01-dΩn 5,4 m –Ω qԥdԥr dԥyiúir. ɏaçınçay su anbarı sutkalıq nizamlanan olmaqla, irriqasiya

mԥqsԥdilԥ 1965-ci ildԥ yaradılmıúdır. Hidroqovúa÷ın qur÷ularına torpaq bԥnd, istismar suburaɯıcısı vԥ daúqın sutullayıcısı daɯildir. ɏaçınçay çayı Kür çayının sa÷ qolu olmaqla, su yı÷ıcı sahԥsi 368 km2-dır. Çay qar ԥrinti suları, atmosfer ya÷ıntıları vԥ qrunt suları ilԥ qidalanır. Su anbarının çana÷ı ԥsasԥn ɏaçınçay çayının allüvial vԥ delüvial süɯurlardan ibarԥtdir. Sol yamac yer sԥthinԥ çıɯan gilcԥlԥrdԥn vԥ altda yatan gilcԥ doldurucu qaymadaúlı çaqıllardan tԥúkil olunmuúdur. Qayma daú çaqıl qat altında yatan, çana÷ın hԥr iki yamacında yer sԥthinԥ çıɯıúı olan kristal suɯur – qranitodioritlԥr tԥzahür edir. Su anbarı ɏaçınçay çayının, nisbԥtԥn yastı terras sahԥlԥri olan 2 kmlik vadisindԥ yerlԥúir. Sa÷ sahil dikdir. Su anbarı çana÷ı çay boyunca sa÷ sahilԥ müԥyyԥn qԥdԥr ԥyri formadadır. Aɯıncaçay üzΩrindΩki su anbarı mövsümi nizamlanan olmaqla, 1966-cı ildԥ 8700 ha sahԥnin su tԥminatının yaɯúılaúdırılması mԥqsԥdilԥ yaradılmıúdır. Hidroqovúa÷ın ԥsas qur÷ularının tԥrkibinԥ bԥnd, istismr su buraɯıcısı, daúqın su tullayıcısı vԥ ԥhatԥ dambası daɯildir. øqlim mülayim – isti olmaqla, qıúı yumúaq vԥ yayı quru isti keçir. Havanın orta illik temperaturu 10…130S, orta aylıq qiymԥtlԥrinin dԥyiúmԥsi yanvarda 0…0,50S vԥ iyul – avqust aylarında 24,6..250S hԥddindԥdir. Atmosfer ya÷ıntılarının miqdarı 500 mm/il olmaqla, qar tԥsadüfi hallarda ya÷ır. Buɯarlanma 700 mm/il, nisbi rütubԥt 60%-dir. Musson külԥklԥrinin sürԥti 3…4 m/san keçmir. Aɯıncaçay çayı Tovuzçay çayının sa÷ qoludur. Qidalanma mԥnbԥyi qar – ԥrimԥ suları, atmosfer ya÷ıntıları vԥ bulaqlarıdır. Maksimal sԥrf yaz dövründԥ müúahidԥ olunur vԥ iki yüksԥliúlԥ sԥciyyԥlԥnir. Qıú orta sԥviyyԥsi dekabr - fevral aylarında olur. Orta çoɯillik sԥrf 2.8 m3/san. Su anbarı çana÷ının geoloji tԥrkibinԥ müɯtԥlif cinsli dördüncü dövr

çöküntülԥri daɯildir. Bunlara vadinin sol yamacı süɯurlarının da÷ılmasından ԥmԥlԥ gԥlԥn çöküntülԥr vԥ çayın qԥdim terras çöküntülԥri aiddir. Çana÷ın orta hissԥsi allüvial qayma daú vԥ çaqılların altda yatan pirfirit tuflardan vԥ qԥdim sementlԥnmiú qumca – gilcԥ dolduruculu qayma daú-çaqıl qatlardan ibarԥtdir. Göl-çay tipli su anbarının orta eni 400 m olmaqla, çay boyunca uzunlu÷u orta endԥ (400 m) 2,4 km-dir. Bԥndin yanında isԥ en 600 m-Ω çatır. Su anbarının maksimal dԥrinliyi 30 m, orta dԥrinliyi isԥ 20 m tԥúkil edir. Su anbarının dolması apreldԥn baúlayır vԥ iyunda sona çatır. øyuldan yanvara qԥdԥr su anbarı tam istifadԥ olunur. Sԥviyyԥnin aylıq dԥyiúmԥ amplitudası 0,32 –dΩn 10,27 m - Ω qԥdԥr olub, ԥn böyük qiymԥt yaz dövründԥ qeyd olunur. Suyun orta illik temperaturu 130S-Ω yaɯındır. Ԥn isti ay iyulda suyun temperaturu 240S, ԥn soyuq ay yanvarda isԥ orta aylıq temperatur 40S tԥúkil etmiúdir. Aɯın rejimi sürԥtin kԥskin azalması ilԥ dԥyiúmԥyԥ mԥruz qalır. Su anbarının baúlan÷ıc hissԥsindԥ sürԥt 0,8 m/san oldu÷u halda, 600 m-dԥn sonra isԥ 30 sm/san-yԥ enmiúdir. Ceyranbatan su anbarı. Bakı vԥ Sumqayıt úԥhԥrlԥrindԥ içmԥli vԥ teɯniki suya kԥskin tԥlԥbatın artması ilԥ ԥlaqadar olaraq Samur–Abúeron kanalının yenidԥnqurulması vԥ Ceyranbatan su dԥryaçasının yaradılması 1958-ci ildԥ baúa çatdırılıb. Su anbarının su tutumu 186 mln.m3, faydalı hԥcmi 150 mln.m3-dur. Anbarın uzunlu÷u 8,74 km, maksimum eni isԥ 2,15 km, sahil ɯԥttinin uzunlu÷u 23,3 km, maksimum dԥrinliyi 28,5 m, ölü hԥcmi sԥviyyԥsindԥ isԥ 14,5 metrdir. Qidalanma mԥnbԥyi Samur – Abúeron kanalıdır. Ceyranbatan su anbarı içmԥli su mԥnbԥyi oldu÷una görԥ, 1960-cı il onun ԥtrafında üç zolaqdan ibarԥt sanitar mühafizԥ zonası yaradılmıúdır. 2001-ci ildԥ Ceyranbatan su anbarının 1-ci sanitar mühafizԥ zonası geniúlԥndirilԥrԥk

hasara alınmıúdır. Eyni zamanda Ceyranbatan su anbarının ekoloji vԥziyyԥtini yaɯúılaúdırmaq üçün müvafiq tԥdbirlԥr (meúԥ salma, sututucu kanalları vԥ s.) hԥyata keçirilmiúdir. Araz su anbarı. Araz su anbarı 1971-ci ildԥ istifadԥyԥ verilmiúdir. øran øslam Respublikası vԥ Azԥrbaycan Respublikası ilԥ birgԥ tikilmiú bu su anbarı birgԥ dԥ (paritet ԥsasında) energetika vԥ suvarma mԥqsԥdilԥ istismar olunur. Araz su anbarının ümumi hԥcmi 1350 mln. m3, faydalı hԥcmi 1150 mln. m3-dur. Su anbarının uzunlu÷u 52,0 km, maksimum eni 6,1 km, normal sԥviyyԥdԥ dԥrinliyi 18,2m-dir. Beton üzlüklü Araz su anbarı bԥndinin hündürlüyü 34 m, uzunlu÷u 1026m, bԥndin üstdԥn eni isԥ 12 m-dir. Hidroqovúa÷ın suburaɯma qabiliyyԥti 3135 m3/san –dir. Su anbarının istismara verilmԥsi ilԥ Azԥrbaycan vԥ øran tԥrԥfinin 400 min hektar suvarılan sahԥlԥri su ilԥ tԥmin edilmiúdir. Araz su elektrik stansiyasında 4 ԥdԥd turbin quraúdırılmıúdır. Onlardan 2 ԥdԥdi øran øslam Respublikası tԥrԥfdԥ, 2 ԥdԥdi Azԥrbaycan Respublikası tԥrԥfdԥ yerlԥúir. Stansiyanın bir aqreqatının suburaɯma qabiliyyԥti 66,05 m3/san tԥúkil edir. A÷stafaçay su anbarı. 1969-cı ildԥ tam istismara verilmiúdir. Su anbarı respublikanın qԥrb zonasında yerlԥúԥn Qazaɯ, A÷stafa, Tovuz vԥ ùԥmkir rayonlarında 135 min hektar suvarılan torpaqların su tԥminatının artırılmasını vԥ yeni suvarılan torpaqların mԥnimsԥnilmԥsini tԥmin etmԥk mԥqsԥdi ilԥ tikilmiúdir. Bԥndin hündürlüyü 52 m, anbarın su tutumu 120 mln. m3-dur. Bԥnd qovúa÷ı çınqıllı qruntdan tökülmüú bԥnddԥn, bԥndin altında yerlԥúԥn qüllԥli suburaɯıcıdan, qԥza sutullayıcısından vԥ s. ibarԥtdir. Bԥndin gövdԥsinԥ 8,0 mln. m3 qrunt tökülmüú vԥ bԥndin qur÷ularında 80 min m3-dan çoɯ beton vԥ dԥmir – beton iúlԥdilmiúdir. ùΩmkir su anbarı. Kür çayının üzԥrindԥ tikilԥn ùԥmkir

su anbarı 1982-ci ildԥ istifadԥyԥ verilmiúdir. Anbarın ümumi hԥcmi 2677 mln.m3, faydalı hԥcmi isԥ 1425 mln.m3-dır. Anbarın normal dolma sԥviyyԥsi 158 m, ölü hԥcminin sԥviyyԥsi 143,5 m, su güzgüsünün sahԥsi 115,0 km2-dır. Onun bԥndinin uzunlu÷u 4500 m, hündürlüyü isԥ 70 m-dir. Anbardan ùԥmkir, Samuɯ, ɏanlar vԥ Goranboy rayonlarının 46 min hektar torpaq sahԥlԥrini suvarmaq üçün ùԥmkir maúın kanalına iki pillԥli nasos stansiyası vasitԥsilԥ su götürülür. Su anbarı kompleksinԥ daɯil olan ùԥmkir su elektrik stansiyasında hԥr birinin gücü 190 min kVt olan 2 ԥdԥd turbin quraúdırılmıúdır. Sel daúqınları zamanı anbarın dolma ehtimalı yarandıqda bԥndin qԥza sel ötürücüsündün 2700 m3/san, SES vasitԥsilԥ 910 m3/san suyu aúa÷ı byefԥ ötürmԥk nԥzԥrdԥ tutulmuúdur. Sirab su anbarı. Mԥcradan kԥnar Sirab su anbarı Naɯçıvan rayonunda 3 tԥsԥrrüfatın 2700 hektar ԥkin sahԥsindԥ su tԥminatının yaɯúılaúdırmaq mԥqsԥdi ilԥ tikilmiú vԥ 1979 – cu ildԥ istismara verilmiúdir. Anbara su mԥnbԥyini Turyan – arɯdan götürԥn, uzunlu÷u 5,6 km vԥ sԥrfi 5 m3/san olan, monolit betonla üzlԥnmiú kanalla verilir. Bԥndin hündürlüyü 22 metr, üstdԥn uzunlu÷u 2,65 km, hԥcmi isԥ 12,7 mln. m3-dur. Anbardan nizamlanmıú sԥrf aparıcı kanala mövcud Sirab arɯa verilir. BΩnanyar su anbarı. Mԥcradan kԥnar Bԥnanyar su anbarı 1988-ci ildԥ istismara verilmiúdir. Su anbarının tikintsii Naɯçıvan vԥ Culfa rayonlarında Ԥlincԥçay suvarma sistemindԥ 795 hektar yeni torpaqların suvarılmasını vԥ 2641 hektar suvarılan torpaqların su tԥminatının yaɯúılaúdırılmasını tԥmin etmiúdir. Anbarı su ilԥ qidalandırmaq üçün su anbarından tԥɯminԥn 7 km yuɯarıda Ԥlincԥ çayı üzԥrindԥ suqԥbuledici qur÷u

vԥ uzunlu÷u 7,7 km olan gԥtirici kanal tikilmiúdir. Anbar torpaq bԥnddԥn, suaparıcı dԥmir – beton vԥ suttulayıcı ilԥ birlԥúdirilmiú qüllԥli suburaɯandan ibarԥtdir. Bԥndin maksimum hündürlüyü 36,5m, üstdԥn uzunlu÷u 960 m vԥ hԥcmi 17,4 mln.m3-dur. Suburaɯıcı 4 m3/san sԥrfԥ hesablanmıúdır. Su massivԥ 12,22 km uzunlu÷unda kanalla verilir. Ψyriçay su anbarı. Anbar ùԥki vԥ Qaɯ rayonlarında 17 min hektardan çoɯ ԥkin sahԥlԥrini suvarma suyu ilԥ tԥmin etmԥk üçün inúa edilmiúdir. bԥnd qovúa÷ının qur÷uları tikilib baúa çatdırılmıú vԥ obyektin 1-ci buraɯalıú kompleksi tԥrkibindԥ istismara verilmiúdir. Bԥnd qovúa÷ı tԥrkibindԥ bԥnd, tunel tipli qüllԥli suburaɯıcı vԥ daúqın sutullayıcısı vԥ s. tikilmiúdir. Su anbardan nasos stansiyası ilԥ sa÷ vԥ sol tԥzyiqli borularla suvarma massivlԥrinԥ verilr. Bԥndin hündürlüyü 23 m, üstdԥn uzunlu÷u 1,88 km vԥ hԥcmi 80 mln. m3-dur. VilΩúçay su anbarı. Vilԥúçay su anbarı tikintisinin baúa çatması ilԥ Masallı rayonunda 11,3 min hektar ԥkin sahԥlԥrinin suvarılması tԥmin edilԥcԥkdir. Obyektin tikintisi baúa çatmaq üzrԥdir,bԥnd kompleksi qur÷uları, sa÷ sahil kanalı, aúa÷ı byefdԥ yerlԥúԥn nasos stansiyalarının tikintilԥri 1-ci buraɯılıú kompleksi tԥrkibindԥ istismara verilmiúdir. Demԥk olar ki, massivdԥ suvarma vԥ kollektor – drenaj úԥbԥkԥlԥrinin tikintisi dԥ baúa çatdırılmıúdır. Su anbarının hԥcmi 46,0 mln. m3, bԥndin hündürlüyü 37 m vԥ üstdԥn uzunlu÷u 3,2 km-dir. Anbarın 2-ci növbԥsinin tikintisindԥ bԥndin hündürlüyünün daha 15 m qaldırılması vԥ anbarın hԥcminin 130 mln. m3 –ԥ çatdırılması nԥzԥrdԥ tutulmuúdur. Bԥndin qovúa÷ına daú – torpaq tԥrkibli qruntdan tökülmüú bԥnd, qüllԥ tipli suqԥbuledici, tunel tipli tikinti - istismar suburaɯıcısı, açıq ɯԥndԥk tipli sutullayıcı qur÷ular daɯildir. YenikΩnd su anbarı. ùԥmkir su anbarından 14 km aúa÷ıda inúa

edilԥrԥk elektrik enerjisi istiehsal etmԥk mԥqsԥdilԥ 2000-ci ildԥ istismara verilmiúdir. Anbarın ümumi hԥcmi 158 mln. m3, faydalı hԥcmi isԥ 136 mln. m3-dir. Anbarın bԥndindԥ ümumi gücü 150 min. kvt olan 4 aqreqatın quraúdırılması nԥzԥrdԥ tutulmuúdur. Hazırda onlardan 112,5 min. kvt gücündԥ 3 aqreqat istismara verilmiúdir. Anbarın suyu ilԥ Qarasaqqal arɯ kanalı vasitԥsilԥ Samuɯ rayonunun 6 min hektar torpaq sahԥsi su ilԥ tԥmin edilir. 1.4. YERALTI SU EHTøYATLARI Yeraltı sular çay aɯımının yaranmasında mühüm rol oynayır. Respublikamızda elԥ çaylar vardır ki, onlar yeraltı sularla qidalanır. Yeraltı aɯım yerüstü aɯıma görԥ az çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalır vԥ buna görԥ dԥ yeraltı sular daha úԥffaf vԥ tԥmiz olur. Yeraltı suların sԥrfi iqlim úԥraitindԥn nisbԥtԥn asılı oldu÷undan, daha sabitdir vԥ onun sԥrfi sulu lay qatının suvermԥ qabiliyyԥtindԥn asılıdır. Yeraltı úirin su ehtiyatları ԥhalinin, sԥnayenin vԥ kommunal tԥsԥrrüfatın su tԥchizatından istifadԥ olunmaqla yanaúı suvarmada geniú istifadԥ olunur. ùirin su çatıúmayan rayonlarda az úorlaúmıú sulardan da su tԥchizatında vԥ suvarmada geniú istifadԥ olunur. Adԥtԥn belԥ suları úirinlԥúdirԥrԥk (duzsuzlaúdıraraq) su tԥchizatı üçün yararlı vԥziyyԥtԥ gԥtirilir vԥ onun istifadԥsi isԥ geniú tԥtbiq olunur. Respublika ԥrazisinin fizikico÷rafi iqlim úԥraiti çay hövzԥsinin geoloji quruluúu mürԥkkԥb oldu÷undan, yeraltı suların ԥmԥlԥ gԥlmԥsi vԥ bu sularla çayların qidalanması ɯarakteri dԥ müɯtԥlifdir. C.H.Rüstԥmovun tԥdqiqatlarına ԥsasԥn respublikamızın da÷lıq rayonlarında yeraltı aɯım çay hövzԥsinin yüksԥkliyindԥn asılı olaraq dԥyiúir. Ԥn az yeraltı aɯım Böyük Qafqazın úimal – úԥrq vԥ cԥnub yamaclarında 600 m yüksԥkliyԥ qԥdԥr müúahidԥ olunur. Bu yüksԥklikdԥn artdıqca

yeraltı aɯım da artır. Cԥnub yamacda yüksԥkliyin artması ilԥ ԥlaqԥdar aɯım daha úiddԥtli artır vԥ 2000 m yüksԥklikdԥ yeraltı aɯım normasının qiymԥti 600 mm-Ω çatır. ùimal – úԥrq yamacda yüksԥklik artdıqca yeraltı aɯımın artması sԥlisdir. Burada bԥzi sahԥlԥrdԥ bulaqlar úԥklindԥ çoɯlu yeraltı suların üzԥ çıɯması ilԥ ԥlaqԥdar yeraltı aɯım tam çay aɯımının ɯeyli hissԥsini tԥúkil edir. Kiçik Qafqaz çayları hövzԥlԥrinin yüksԥkliyi artdıqca yeraltı aɯım müɯtԥlif hԥddԥ çatır. Burada çay hövzԥlԥri ԥsasԥn vulkanik süɯurlardan (asan sukeçirdԥn tuflar vԥ s.) ibarԥt oldu÷undan bԥzi sahԥlԥrdԥ (Tԥrtԥr, Arpaçay, Bazarçay vԥ s. çayların hövzԥlԥrindԥ) yeraltı aɯım ümumi çay aɯımının 60-65%-dԥn çoɯunu tԥúkil edir. Lԥnkԥran çayları hövzԥlԥrindԥ yüksԥklik ilԥ ԥlaqԥdar yeraltı aɯımın qanunauy÷unlu÷u fԥrqlԥnir. Misal olaraq, Lԥnkԥran çayının hövzԥsindԥ yüksԥklik 1000 m-Ω qԥdԥr artdıqca yeraltı aɯım da artır, Vilԥú çayının hövzԥsindԥ isԥ yeraltı aɯımın artması yalnız 400 m yüksԥkliyԥ qԥdԥr müúahidԥ olunur. Bu yüksԥklikdԥn sonra hԥmin çayların yeraltı aɯımları yüksԥklik artdıqca azalma÷a baúlayır. Lԥnkԥran çaylarında yeraltı aɯım ümumi aɯımın tԥɯminԥn 28%-ni tԥúkil edir. Qeyd olundu÷u kimi ölkԥ ԥrazisindԥ yeraltı suların ehtiyatı da qeyri – bԥrabԥr paylanmıú vԥ öz minerallaúma dԥrԥcԥlԥrinԥ görԥ istԥr dԥrinlik boyunca, istԥr arandan da÷lıq ԥraziyԥ do÷ru yerlԥúmԥ úԥraiti, istԥrsԥ dԥ tԥzyiqsiz vԥ tԥzyiqli olmaları üzrԥ bir – birindԥn kԥskin úԥkildԥ fԥrqlԥndiyindԥn, onların ehtiyatından suvarma vԥ su tԥchizatı mԥqsԥdi ilԥ hԥrtԥrԥfli úԥkildԥ istifadԥ etmԥk bԥzԥn mümkün olmur. Respublikada mövcud olan yeraltı sular çay vadilԥrindԥ, artezan hövzԥlԥrindԥ, da÷ԥtԥyi zonalarda, çayların gԥtirmԥ konuslarında vԥ mԥhdud strukturlarda formalaúdı÷ından, öz kimyԥvi tԥrkibi vԥ minerallaúma dԥrԥcԥsinԥ görԥ bir-birindԥn kԥskin fԥrqlԥnirlԥr. Ԥgԥr yeraltı su ehtiyatlarına dair mövcud mԥlumatı nԥzԥrԥ alsaq, yeraltı úirin su

ehtiyatlarının respublika üzrԥ paylanması haqqında aydın tԥsԥvvür ԥldԥ etmiú olarıq. Bu mԥlumata ԥsasԥn, lokal yeraltı úirin su ehtiyatları Kiçik Qafqazda Batabat ԥrazisindԥ 24,3 min m3/gün, ɏankԥndi ԥrazisindԥ 9 min m3/gün, çayların yataqaltı sularında 148,6 min m3/gün tԥúkil edir >4@. ùirin (1,0 q/l-ԥ qԥdԥr) vԥ az minerallaúmaya malik (1-3 q/l) yeraltı suların hesablanmıú ehtiyatları Böyük Qafqaz qırıúıqlı÷ının hidrogeoloji ԥyalԥtindԥ 241,62 min m3/gün, ùԥrqi Qafqaz önü artezan hövzԥsindԥ 1784,62 min m3/gün, Kür çökԥkliyindԥ 1884,62 min m3/gün, Kiçik Qafqaz qırıúıqlı÷ının hidrogeoloji ԥyalԥtindԥ 1321,7 min m3/gün tԥúkil edir. Suvarma mԥqsԥdi ilԥ istifadԥ edilԥn yeraltı su ehtiyatlarının ԥsas hissԥsi artezan hövzԥlԥrinin payına düúür. Respublika ԥrazisindԥ ehtiyatlardan istifadԥ olunan mövcud artezian hövzԥlԥrindԥ pyezometrik basqı yer sԥthindԥn aúa÷ıda yerlԥúdiyindԥn onlardan suyun istifadԥ edilmԥsi nasos aqreqatlarının vasitԥsi ilԥ hԥyata keçirilir vԥ onlar subartezan quyularının qumla tutulması, Sulu horizontun ehtiyatının tükԥnmԥsi vԥ s. hallar müúahidԥ edilmiúdir. Bu cür ɯoúagԥlmԥz halların baú vermԥmԥsi üçün kԥnd tԥsԥrrüfatının su ilԥ tԥchizatının hԥyata keçirilmԥsindԥ istifadԥ olunan subartezan quyuları vԥ baúqa mԥqsԥdli quyular Meliorasiya vԥ Su Tԥsԥrrüfatı sistemlԥrinin balansına verilmiúdir. Respublikada müԥyyԥn dövr ԥrzindԥ istifadԥyԥ verilmiú subartezian quyularına dair mԥlumatlar cԥdvԥl 1.12-dԥ verilmiúdir. 1.5. DÜNYADA ùøRøN SU EHTøYATLARI Hidrosferada úirin su ehtiyatı 29000 min km3-a bԥrabԥrdir ki, buda hidrosferadakı cԥmi su ehtiyatının 2%-i qԥdԥrdir. Qeyd olunan su ehtiyatlarının 85% -ni buzlaqlardakı su ehtiyatı, 14%-ni yeraltı sular, 0,6%ni göllԥr vԥ su anbarlarındakı sular, 0,3%-ni torpaqda olan nԥmlik hesabına yaranan sular, 0,05%-ni atmosfer suları vԥ 0,004%-ni isԥ çay mԥcralarındakı sular tԥúkil edir.

CΩdvΩl 1.12 Respublikanın rayonları üzrΩ istismar edilΩn subartezian quyuları

ʋ 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Rayonlar

Subartezian quyularının sayı, ԥdԥdlԥ

2 Abúeron A÷dam A÷cabԥdi A÷su Balakԥn Beylԥqan Bԥrdԥ Da÷lıq Qaraba÷ Dԥvԥçi Qazaɯ Tovuz Gԥdԥbԥy ùԥmkir ɏanlar Goranboy Yevlaɯ Kԥlbԥcԥr Laçın Göyçay øsmayıllı ùԥki Qaɯ Qusar Quba Qԥbԥlԥ ɏaçmaz Zaqatala ømiúli Füzuli Cԥbrayıl Zԥngilan

3 4 1059 745 32 50 297 727 338 1 250 272 8 609 512 666 50 2 4 4 48 115 32 33 87 81 52 69 72 375 142 22

Subartezian quyularının ümumi sԥrfi, m3/san 4 0,028 21,767 22,41 0,297 0,375 8,145 20,784 4,42 0,002 2,949 3,609 0,453 12,846 14,129 17,08 1,536 0,035 0,013 0,022 0,331 1,997 0,214 0,198 0,318 0,772 0,182 0,534 2,53 4,282 1,3 0,207

1 32 33 34 35 36 37

3 30 169 66 141 74 418

Qubadlı Tԥrtԥr O÷uz Cԥlilabad Masallı Naɯçıvan

4 0,213 7,361 0,386 0,496 0,185 4,592

Yer kürԥsinin quru sahԥsi 140 mln km3-dan çoɯdur. Hԥmin sahԥlԥrdԥki illik çay aɯımı tԥɯminԥn 45 min km3-a bԥrabԥrdir. Ԥgԥr Baykal vԥ Amerikadakı göllԥrdԥ 47 min km3 hԥcmindԥ úirin su varsa, onda qeyd olunan hԥcm bir o qԥdԥr dԥ çoɯ deyil. Dünyada illik çay aɯımının 10%-nԥ qԥdԥri Amazonka çayının hesabına düúür. Çayda olan su ehtiyatları ɯalq tԥsԥrrüfatı üçün ԥn yararlı vԥ úirin su mԥnbԥyi hesab olunur. Çay sularından suvarmada, su tԥchizatında, hidroenergetikada, su yollarının inkiúafında geniú istifadԥ olunur. Dünyada çay suları aɯımı qitԥlԥr üzrԥ qeyri-bԥrabԥr paylanmıúdır. Mԥlumdur ki, Avropa vԥ Asiya ölkԥlԥrindԥ dünya ԥhalisinin 70% - i yaúadı÷ı halda, burada ümumi çay aɯımının 39%-i cԥmlԥúmiúdir. Yer kürԥsindԥ hԥr nԥfԥrԥ düúԥn çay aɯımı 10,5 min m3 /ilԥ bԥrabԥrdir. Hԥr nԥfԥrԥ düúԥn su ehtiyatı norması 3,5 dԥfԥ çoɯ Amerika ԥhalisinԥ düúdüyü halda, Avropa vԥ Asiya ԥhalisinԥ isԥ 2 dԥfԥdԥn az düúür. Hԥr nԥfԥrԥ düúԥn çay aɯımı qitԥlԥr üzrԥ aúa÷ıdakı kimi paylanmıúdır: Avropada – 4,1 min m3 /il Asiya – 5,6 min m3 /il Afrika – 11,3 min m3 /il ùimali Amerikada – 32,2 min m3 /il CΩnubi Amerikada – 37,5 min m3 /il Avstraliyada – 13,2 min m3 /il-dir.

1.6. MEùԤLԤR ùøRøN SU MԤNBԤYøDøR Su hԥyat üçün ԥn zԥruri olan, dünyanın hԥr yerindԥ yayılmıú qeyri üzvi birlԥúmiú mineraldır. Meúԥlԥrin úirin su mԥnbԥyi olmasını bilԥrԥk da÷larda bulaqların vԥ çayların yuxarı hissԥsindԥ yerlԥúԥn meúԥlԥrimizi qorumaqla bԥrabԥr tԥbii üsulla vԥ mԥdԥni ԥkinçiliklԥ bԥrpa olunmalıdır. XIX ԥsrin ortalarına qԥdԥr Azԥrbaycanda çaylar bol sulu vԥ keçilmԥz olmuúdur. O zamankı meúԥlԥrin zԥnginliyi bu günlԥ müqayisԥdԥ daha sıx vԥ normal olmaqla yanaúı, ekoloji baxımdan ԥtraf mühit üçün daha ԥlveriúli olmuúdur. Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz vԥ Talıú da÷larından düzԥnliklԥrԥ axıb gԥlԥn da÷ çaylarının ԥhԥmiyyԥti misilsiz dԥrԥcԥdԥ qiymԥtԥ malikdir. Hԥmin vaxtlar çayların bol sulu olması bir daha sübut olunur. øndi qismԥn qalmıú meúԥlԥrdԥn süzülԥn bulaq suları hԥmin çayın mövsümi çaya çevrilmԥsinԥ sԥbԥb olmuúdur. Tԥdricԥn meúԥlԥr azaldıqca çaylar quruma÷a vԥ ya müvԥqqԥti axara malik olmuúdur. Mԥlumdur ki, da÷ çaylarının düzԥnliklԥrdԥ qrunt sularının daha da saf tԥrkibԥ malik formalaúmasında böyük rolu olmuúdur. Odur ki, daha qԥdim úirin su mԥnbԥlԥrindԥn hesab olunan kԥhrizlԥrin qazılması vԥ insanların istifadԥsinԥ verilmԥsi daha böyük ԥhԥmiyyԥtԥ malik olmuúdur. Kԥhriz suları soyuq, úԥffaf vԥ saf olmaqla yanaúı, mineral vԥ fiziki-kimyԥvi tԥrkibinԥ görԥ insan hԥyatı üçün ԥn tԥmiz vԥ ԥlveriúli su sayılır. Odur ki, kԥhrizlԥr istԥr-istԥmԥz qԥdim tԥbiԥt abidԥlԥri vԥ úԥffaf su mԥnbԥlԥri sırasında müstԥsna ԥhԥmiyyԥtԥ malik qrunt suyudur. Bunun üçün ölkԥmizdԥ onların yenidԥn fԥaliyyԥtinԥ tԥkan verilmԥsi vacibdir. Çünki bugün kԥnd tԥsԥrrüfatında vԥ mԥiúԥtdԥ istifadԥ olunan artezian sularından kԥhriz suları tԥrkibcԥ daha münasibdir. Belԥ ki, baúlan÷ıc qaynama quyularından yerin sԥthinԥ qԥdԥr keçԥn sular tԥrkibindԥ olan lazımsız hissԥciklԥri çökdürԥrԥk yerin sԥthinԥ çıxarkԥn, tibbi nöqteyi nԥzԥrdԥn ԥvԥzsiz úirin su hesab olunur.

Belԥ suların hԥr birindԥ codluq vԥ digԥr mineral duzların miqdarı 2 mq-dan az olur ki, bu da ɯüsusilԥ insan hԥyatı üçün daha faydalı hesab olunur.Leysanlar olar, dԥrԥ vԥ yar÷an yaradan sellԥr olmaqla, yayı isԥ quraq, úirin suları az, bir sözlԥ, iqlimi daha sԥrt vԥ kontinental olur. Alimlԥrin araúdırmalarından mԥlum olur ki, Azԥrbaycanın ümumi ԥrazisinin 60%-ԥ qԥdԥri meúԥ ilԥ örtülü olmuúdur. Tԥԥssüf ki, hal-hazırda bu rԥqԥm 11% tԥúkil edir ki, bunun da 1%-i süni yolla ԥkilԥn meúԥlԥrdir. Qeyd olunmalıdır ki, Naxçıvan çayının baúlan÷ıcında olan da÷ meúԥlԥri yüksԥk sıxlı÷a malik bitki örtüyündԥn ibarԥt olmuúdur. Keçmiúdԥ bu ԥrazilԥrdԥ tԥbii fԥlakԥtlԥrdԥn vԥ baúdan - baúa qırıntılara yol verildiyindԥn meúԥlԥr kolluqlara çevrilmiú, ԥsasԥn bitki örtüyü tamamilԥ itirilmiú vԥ çılpaq da÷lıq zonaya çevrilmiúdir. Bu sԥbԥbdԥn Bata - Bat da÷larında su balansı vԥ su dövrüyyԥsi pozulmuúdur. øndi isԥ bu çay mövsümü çaya çevrilmԥklԥ yaz vaxtı daúır, yayda isԥ tamamilԥ quruyur. Buna sԥbԥb yuxarıda qeyd etdiyimiz amillԥrdir, hansı ki, bu çay da Araz çayı kimi daimi axara malik olmuúdur. Xeyli zamandır ki, bu sulardan sԥmԥrԥli istifadԥ etmԥk mԥqsԥdi ilԥ süni göllԥr yaradılmıúdır ki, bu da kԥnd tԥsԥrrüfatı torpaqlarının qismԥn ԥkilib becԥrilmԥsindԥ istifadԥ olunur. Bu göllԥrdԥ yı÷ılan su ehtiyatı Naxçıvan çayını qısa müddԥt tԥmin edԥ bilir. Bununla da mԥlum olur ki, da÷ların vԥ yamacların erroziyaya u÷ramasına, dԥrԥ vԥ yar÷anların yaranmasına tԥbii meúԥlԥrin tԥdricԥn sıradan çıxması prosesi sԥbԥb olmuúdur. øndi bu süni göllԥri görԥn adamları çԥtin inandırmaq olar ki, Bata-bat da÷ları sıx meúԥlԥrlԥ örtülü olan zaman Naxçıvan çayının suyu bol vԥ daimi axar olmuúdur. O vaxt sözsüz ki, bu yerlԥrin iqlimi mülayim vԥ yumúaq olmaqla, saysız-hesabsız bulaqları olmuúdur. Meúԥlԥrin su mԥnbԥyi olmasını sübut edԥn ԥsas dԥlil odur ki, bulaqların su balansını saxlayan a÷acların kök sistemi, su dövrüyyԥsini tԥmin edԥn çԥtirlԥri vԥ yarpaqları mövcud

olmadı÷ından rütubԥtin saxlanması vԥ bulaqların mövcudlu÷u qeyrimümkün olmuúdur. Tԥbiԥtúunas alimlԥr müԥyyԥn etmiúdir ki, da÷larda su dövriyyԥsini vԥ torpa÷ın su balansını normal tԥnzimlԥyԥn meúԥlԥr qırılıb mԥhv edilԥrsԥ, arid vԥ düzԥn zonaların bitki örtüyü su qıtlı÷ına düçar olar vԥ nԥhayԥt mԥhvԥ gedԥr. Daha belԥ hal Böyük Qafqazın ԥtԥyindԥ, Mingԥçevir úԥhԥrinin ԥtrafında Bozda÷ adlanan yerdԥ dԥ (Mingԥçevir su anbarının ԥtrafında) mövcuddur. Keçmiúdԥ hԥmin da÷lar iynԥyarpaqlı: Eldar úamı, ardıc vԥ enliyarpaqlı palıd, qara÷ac, vԥlԥs, fıstıq vԥ s. digԥr qiymԥtli a÷ac vԥ kol cinslԥrindԥn ibarԥt sıx bonitetli meúԥlԥrdԥn ibarԥt olmuúdur. øndi meúԥsiz da÷ yamacları yuyularaq, sovrularaq erroziyalara u÷ramıúdır vԥ bu proses tԥԥssüf ki, davam etmԥkdԥdir. Bir sözlԥ erroziya hadisԥsi bu da÷larda hakimlik edir. Ԥsrlԥr boyu insanların sulara, torpaqlara, meúԥlԥrԥ - ԥtraf mühitԥ laqeydliyini, törԥtdiyi vԥ törԥdԥcԥyi bԥlaları, tԥzadlara etinasız yanaúmıúlar. Mԥhz ona görԥ dԥ tԥbiԥtin qanunla qorunmasını vԥ elmi ԥsaslarla mühafizԥsinԥ vԥ ekoloji bԥrpasına bütün bԥúԥriyyԥt birgԥ çaliúmalıdır. 1.7 AZԤRBAYCANDA SU EHTøYATLARI VԤ ONLARDAN øSTøFADԤ1 Azԥrbaycanın sosial-iqtisadi inkiúafının müasir mԥrhԥlԥsi insanların fԥaliyyԥt sferasına su ehtiyatlarnın daha çoɯ cԥlb edilmԥsi ilԥ sԥciyyԥlԥnir. ønsanların tԥsԥrrüfat fԥaliyyԥtinin çay hövzԥlԥrindԥ intensiv inkiúafı ilԥ tԥkrar istifadԥ edilmԥyԥn aɯının artması nԥticԥsindԥ çayların sululu÷u azalmıúdır.

Bu paraqrafın mΩtni Ψ.ΨhmΩdzadΩvΩ A.HΩúimovun «Meliorasiya vΩ su tΩsΩrrüfatı sistemlrinin kadastrı»kitabından götürülmüúdür. 1

Hԥr hansı ԥrazinin su ehtiyatı dedikdԥ, müɯtԥlif faza vԥziyyԥtindԥ olan yerüstü vԥ yeraltı suların ümumi miqdarԥ nԥzԥrdԥ tutulur. Ancaq insanların tԥsԥrrüfat fԥaliyyԥtinԥ yalnız, demԥk olar ki, su ehtiyatının úirin sulara aid olan hissԥsi cԥlb edilir. Ona görԥ dԥ, hԥr hansı ԥrazinin su ehtiyatlarının qiymԥtlԥndirilmԥsi zamanı istifadԥ üçün yararlı olan su ehtiyatı nԥzԥrdԥn keçirilir. Azԥrbaycan Respublikasının hüdudlarında Kür çayı hövzԥsindԥ aɯım 120-150 min, ɏԥzԥr sahillԥrindԥ (Abúeron yarmadasında) 5-10 mm hԥddindԥ dԥyiúir. Ölkԥnin su ehtiyatı 28,0 km2 olub, onun 7,78 km3 (28%) respublika ԥrazisi daɯilindԥ, qalanı – 20,22 km3 sԥrhԥdyanı ԥrazilԥrdԥ vԥ ɯarici ölkԥlԥrin hüdudlarında formalaúır. Respublika ԥrazisinin hԥr 1 km2 sahԥsinin ɯüsusi su tԥminatı yerli aɯım hesabına 89,8 min m3/il, ümumi su ehtiyatı hesabına isԥ 323 min m3/il tԥúkil edir. Ölkԥ ԥhalisinin hԥr biri üçün ɯüsusi su tԥminatı ölkԥ daɯili formalaúan su ehtiyatı hesabına 1,29 min m3/il, ümumi su ehtiyatı hesabına isԥ 4,64 m3/il tԥúkil edir. Naɯçıvan MR – in su ehtiyatı 6,08 km3 olub, onun 0,47 km3 daɯili su ehtiyatı, 5, 61 km3 isԥ ɯaricdԥn daɯil olan su ehtiyatı hesabına formalaúır. Naɯçıvan MR-in ɯüsusi su tԥminatı daɯilindԥ formalaúan sular hesabına 85,4 min m3/km2, ümumi su ehtiyatı hesabına isԥ 1105 min m3/km2 tԥúkil edir. Naɯçıvan MR ԥrazisindԥ hԥr adam üçün ɯüsusi su tԥminatı daɯildԥ formalaúan sular hesabına 1,96 min m3/il, ümumi ehtiyata görԥ 25,4 min m3/il tԥúkil edir. Respublika ԥrazisinin yeraltı sularının potensial istismar su ehtiyatı müɯtԥlif hidroloji, hidrogeologi, iqlim vԥ su tԥsԥrrüfatı úԥraitindԥ qeyri – bԥrabԥr paylanmıúdır. Respublikanın yeraltı sularının hesablanmıú vԥ tԥsdiq edilmiú ehtiyatı aúa÷ıdakı cԥdvԥldԥ (cԥdvԥl 1.13) verilmiúdir. Baúqa sözlԥ, bu çayları yerli vԥ ya Azԥrbaycanın daɯilindԥ dövr edԥn vԥ respublika sԥrhԥdlԥrindԥn kԥnara çıɯmayan, ölkԥ daɯili nԥqledici çaylar adlandırmaq olar. Qeyd

edilԥn sonuncu meyar, ölkԥ daɯilindԥ ümumi su sԥrfinin tԥɯminԥn 70%-ni daúıyır. Bütün çayların mԥnsԥbi son olaraq ɏԥzԥr dԥnizinԥ tökülür. Azԥrbaycan Respublikasının hԥmin dövr üçün yeraltı sularının potensial ehtiyatı 5,13 km3/il qiymԥtlԥndirilmiúdir. Bu ehtiyatın 2,39 km3/il (44%) yerüstü sular hesabına formalaúır.Respublikanın tԥsdiq edilmiú yeraltı su ehtiyatı 2,26 km3/il hesablanmıúdır ki, bunun da 34% sԥnaye kateqoriyasına aid edilmiúdir. Yeraltı suların potensial ehtiyatının kԥúf olunma sԥviyyԥsi 44,1% olmuúdur. Respublikamızın mürԥkkԥb tԥbii úԥraitini nԥzԥrԥ alaraq mövcud olan su ehtiyatlarından sԥmԥrԥli vԥ kompleks istifadԥnin hԥyata keçirilmԥsini tԥmin etmԥk mԥqsԥdi ilԥ hԥr bir su mԥnbԥyi haqqında ԥtraflı mԥlumatlar toplanmalı vԥ onlardan planlı úԥkildԥ istifadԥ edilmԥlidir. CΩdvΩl 1.13 Yeraltı suların potensial, tΩsdiq olunmuú ehtiyatları vΩ onların kΩúfiyyat mΩlumatları østismar ehtiyatı DEK – dԥ tԥsdiq edilmiú

Potensial km3/il

min m3/gün

5,13

14060

O cümlԥdԥn yerüstü sular hesabına, km3/il 2,39

km3/il

min m3/gün

2,26

6187,3

Kԥúfiyyat sԥviyyԥsi, % 44,1

Çaylar: Azԥrbaycanda ümumi hesabla 8359 kiçik vԥ böyük çaylar vardır. Bunlardan 7861 çay uzunlu÷u 10 km-dΩn az olan vԥ 327 çay uzunlu÷u 25 km-dԥn az olan kiçik çaylar hesab edilir. Uzunlu÷u 100 km-dԥn artıq olan çayların sayı cԥmi 21-dir (cԥdvԥl 1.14). Respublikda 3 böyük çay vardır: Kür çayı, Araz çayı vԥ Samurçay çayı. Kür çayı. Böyük Qafqaz da÷larının aɯınları Kür

çayında tikilԥn Mingԥçevir su anbarı ilԥ birlԥúԥn Qanıɯ çayına, Kiçik Qafqaz da÷larının aɯınları isԥ birbaúa Kür çayına aɯır. Kür çayı Türkiyԥnin Qızılgԥdik da÷ının úimal – úԥrq yamaclarında, dԥniz sԥviyyԥsindԥn 2740 m hündürlükdԥ ԥmԥlԥ gԥlir vԥ dԥniz sԥviyyԥsindԥn 28 m aúa÷ıda ɏԥzԥr dԥnizinԥ tökülür. Çayın ümumi uzunlu÷u 1515 km-dir vԥ bunun 749 km-i Azԥrbaycan Respublikasının ԥrazisinԥ düúür. Çayın Araz çayı ilԥ qovuúmasından ԥvvԥl ümumi su saɯlayıcı ԥrazisi 86 min km2-dir. Kür vԥ Araz çaylarının ümumi su saɯlayıcı ԥrazisi 188,0 min km2-dır. Kür çayının orta illik sԥrfi 563 km2/s-dir ki, bunun 191372 km3/s respublikada, 372 km3/s-i isԥ qonúu ölklԥrdԥ formalaúır. CΩdvΩl 1.14

2 Qızgԥdik da÷ı (Türkiyԥ) Bingöl sissilԥsi (Türkiyԥ) Böyük Qafqazın Cԥnub yamacı (Gürcüstan Respublikası) Böyük Qafqazın Cԥnub yamacı (Gürcüstan Respublikası) Quton da÷ı (Da÷ıstan) ùahnԥzԥr da÷ı Gԥlinqaya Dübrar Qaraba÷ vulkanik yaylası Tufanda÷ Talıú da÷ları

Qanıɯ Qabırrı Samur Pirsaat Tԥrtԥr Sumqayıtçay Bazarçay Türyançay Bolqarçay

Mԥnsԥbin mütlԥq hündürlüyü, m-lԥ

1 Kür Araz

Mԥnbԥyin mütlԥq hündürlüyü, m-lԥ

Baúlandı÷ı yer

Sahԥsi min km2-lԥ

Çayların adı

Uzunlu÷u, km-lԥ

AzΩrbaycanın Ωsas çayları

3 1515 1072

4 188 102

5 2740 2990

6 -28 -11

413

2560

389

4,8

2560

216 202 200 198 178 170 134

4,4 2,3 2,2 1,8 5,6 4,8 2,2

3600 2400 3120 1750 3040 3680 1710

-28 -28 3 -28 270 -4 -28

1 Ԥyriçay A÷stafaçay Arpaçay Hԥkԥri Göyçay Qarqarçay Vilԥúçay Qusarçay Köndԥlԥnçay Qudyalçay

2 Cԥnub yamacı Pԥmbԥk da÷ı (Ermԥnistan) Qaraba÷ vulkanik yaylası Dԥlida÷ Babada÷ Qaraba÷ sıra da÷ları Talıú da÷ları Bazardüzü Qaraba÷ sıra da÷ları Salavat aúırımı

3 134 133 128 113 113 111 106 106 102 101

4 1,8 2,6 2,6 2,6 1,8 1,5 0,9 0,6 0,5 0,8

5 3200 3000 2985 2580 1980 2080 1180 3780 1780 3000

6 135 210 780 358 -1 -1 -28 -28 90 -28

Araz çayı respublikanın ikinci ԥn böyük çayıdır vԥ Kür çayının ԥn böyük qolu sayılır. Araz çayı 2990 m hündürlükdԥ Türkiyԥnin Bingölda÷ da÷ silsilԥlԥrinin úimal yamaclarında ԥmԥlԥ gԥlir. Çayın ümumi uzunlu÷u 1072 km, su saɯlayıcı ԥrazisi isԥ 102,0 min km2-dır. Araz çayı dԥniz sԥviyyԥsindԥn 78 m hündürlükdԥ Kür-Araz ovala÷ından keçir vԥ Sabirabad rayonu yaɯınlı÷ında Kür çayına birlԥúdikdԥn sonra ɏԥzԥr dԥnizinԥ tökülür. Araz çayının orta illik sԥrfi Qaradonlu kԥndindԥ 218m3/s-dir. Çayın maksimum vԥ minimum sԥrfi uy÷un olaraq 1520 m3/s vԥ 16 m3/s-dir. Samur çayı – Respublikanın 3-cü ԥn böyük çayı Rusiyada Da÷ıstan da÷larında ԥmԥlԥ gԥlԥn Samur çayıdır. Azԥrbaycan Respublikasının Qusar rayonuna úimal-úԥrqdԥn daɯil olur. Samur çayı Azԥrbaycan vԥ Da÷ıstan sԥrhԥdlԥri boyu aɯır vԥ Azԥrbaycan ԥrazisindԥ tԥɯminԥn 40 km aɯdıqdan sonra yenidԥn Da÷ıstan ԥrazisinԥ daɯil olur. O, nԥticԥ etibarı ilԥ Da÷ıstan ԥrazisindԥ ɯԥzԥr dԥnizinԥ tökülür. Samur çayının ümumi su saɯlayıcı ԥrazisi 4430 km2-dır, belԥ ki, ümumi uzunlu÷u 216 km-dir. Çayın maksimum vԥ minimum hündürlüyü uy÷un olaraq 3600 m vԥ 28 m – dir vԥ 16,8% orta meyillik sԥviyyԥsinԥ sԥbԥb olur. Çayın orta illik sԥrfi 27 m3/s – dir. Respublikamızda çay úԥbԥkԥsinin sıɯlı÷ı çoɯ müɯtԥlif olub, bu göstԥrici yüksԥk vԥ orta da÷lıqdan, düzԥnlik vԥ da÷ԥtԥyi ԥrazilԥrԥ do÷ru azalır. Böyük vԥ Kiçik Qafqazın

yüksԥk da÷lıq zonasında (Tԥrtԥrçayın, Gԥncԥçayın, Qarqarçayın, Türyançayın, Göyçayçayın vԥ s. yuɯarı aɯarlarında) çay úԥbԥkԥsinin sıɯlı÷ı bir km2-dԥ 0,8-0,7 km oldu÷u halda, bu göstԥridi alçaq da÷lıq zonada 0,60,4 km tԥúkil edir. Düzԥnliklԥrdԥ çay úԥbԥkԥsinin sıɯlı÷ı daha da azalır (bԥzԥn 0,05 km-Ω çatır). Respublikamızın ԥrazisindԥki çaylar co÷rafi yerlԥúmԥ ɯüsusiyyԥtlԥrinԥ görԥ 4 ԥsas qrupa bölünmüúdür >11@. 1. Böyük Qafqazın úimal – úԥrq çayları 2. Abúeron – Qobustan sahԥsinin çayları 3. Kür hövzԥsinin çayları. Bunlar Kürün sa÷ qollarına, sol qollarına vԥ Araz hövzԥsinԥ ayrılır. 4. Talıú da÷larından aɯan çaylar. Kür hövzԥsi çaylarından baúqa, digԥr qruplara aid çaylar sԥrbԥst olaraq ɏԥzԥr dԥnizinԥ tökülürlԥr. Respublikamızın çaylarının aɯın ɯüsusiyyԥtlԥri relyef úԥraitindԥn asılı olaraq kԥskin dԥyiúir. Baúlan÷ıcını da÷lardan götürԥn bir çoɯ çayların çoɯillik su mԥnbԥyi qar örtüyü vԥ müԥyyԥn qԥdԥr buz hissԥlԥridir. Nisbԥtԥn kiçik olmalarına baɯmayaraq tԥbii bulaqlar da aɯına cüzi dԥ olsa tԥsir göstԥrir. ɏüsusilԥ yay mövsümündԥ baú verԥn ya÷ıntılar daúqının ԥsas sԥbԥbkarıdırlar. Yaz vԥ yay mövsumlԥrindԥ, hԥrarԥtin artması nԥticԥsindԥ buz vԥ qar örtüklԥri ԥriyir vԥ bu mövsümlԥr üçün normal olan ya÷ntılarla birlԥúԥrԥk, nԥhԥng hԥcmli daúqınlar ԥmԥlԥ gԥtirir vԥ tԥbii fԥlakԥtin meydana gԥlmԥsinԥ sԥbԥb olur. Daúqınların normal olaraq yaranma mԥkanı Qafqaz da÷larında yerlԥúmiú yuɯarı su hövzԥlԥrindԥ baú verir. Bu aɯınlar özlԥri ilԥ birlikdԥ 4-5 milyon ton palçıq, müɯtԥlif ölçülü daú vԥ müɯtԥlif ɯarakterli qaya parçası vԥ çöküntü tԥrkibi gԥtirirlԥr. GöllΩr. Azԥrbaycan Respublikası ԥrazisindԥ mövcud olan 700-ԥ yaɯın göllԥrin ԥksԥriyyԥti yay aylarında quruyur. Qurumayan tԥbii göllԥrin sayı 250-yΩ qԥdԥrdir. Sahԥsi 1 km2-dԥn çoɯ olan vԥ böyük tԥsԥrrüfat ԥhԥmiyyԥti kԥsb edԥn göllԥrin sayı 25-dir (cԥdvԥl 1.3).

Göllԥrin suyunda müntԥzԥm olaraq istԥr yaúayıú mԥntԥqԥlԥrinin su ilԥ tԥchizatında, istԥr ԥkin sahԥlԥrinin suvarılmasında, istԥrsԥ dԥ heyvandarlı÷ın, quúçulu÷un, balıqçılı÷ın inkiúafında geniú úԥkildԥ istifadԥ edilir. Respublikamızın göllԥri sututarların (göl çökԥkliklԥrin mԥnúԥyinԥ, suyunun tԥrkibinԥ görԥ bir – birindԥn fԥrqlԥnir. Onlar rektonik buzlaq, uçqun, sürüúmԥ, relikt, çay – dԥrԥ vԥ s. mԥnúԥlidirlԥr. Abúeron vԥ Qobustan ԥrazisindԥki göllԥrin ԥksԥriyyԥtinin, Kiçik Qafqaz da÷larındakı Böyük vԥ Kiçik Alagöllԥrin göl çüɯurları tektonik yolla ԥmԥlԥ gԥlmiúdir. Buzlaq mԥnúԥli göllԥrԥ ùaúda÷, Bazardüzü, Tufan, Qapıcıq, Murovda÷ vԥ Dԥlida÷ın yüksԥk (2800-3500m) hissԥlԥrindԥ ԥmԥlԥ gԥlԥn göllԥr aiddir. Onlar ԥsasԥn qar vԥ buzlaq suları ilԥ qidalanır. Belԥ göllԥrԥ misal Qԥbԥlԥ rayonu ԥrazisndԥki Tufangölü göstԥrԥ bilԥrik. Uçqun vԥ sürüúmԥdԥn yaranan bԥnd göllԥri da÷lıq vԥ qismԥn dԥ da÷ԥtԥyi ԥrazilԥrdԥ çoɯdur. Bu mԥnúԥdԥn olan göllԥrԥ misal olaraq Göygölü, Maralgölü, A÷gölü, Qaragölü, Zԥligölünü, qanlıgölü (bunlar hamısı Kiçik Qafqazda yerlԥúir), Batabat gölünü (Naɯçıvan ԥrazisindԥ) göstԥrԥ bilԥrik. Çay – dԥrԥ (eroziya) mԥnúԥli göllԥr Kür – Araz ovalı÷ında, Kür çayı yata÷ı böyunca formalaúmıúdır. Bu göllԥrԥ Kürün aɯmazları da deyilir. Sarısu, A÷göl, Mehmana, Hacıqabul belԥ göllԥrdԥndir. Abúeron yarımadasındakı bԥzi göllԥr qalıq (relikt) göllԥrdir. Onlar ɏԥzԥr dԥnizinin qalıqlarıdır. Qalıq göllԥrin ԥksԥriyyԥti úorlulu÷u ilԥ fԥrqlԥnir. Suyunun tԥrkibinԥ görԥ respublikamızın ԥrazisindԥ úirinsulu vԥ úorsulu göllԥr ayrılır. Da÷lıq ԥrazilԥrdԥ yaranan göllԥr bir qayda olaraq úirin suludur. Düzԥnliklԥrdԥ, da÷ԥtԥyi zonalarda, qismԥn dԥ alçaq da÷lıqda hԥm úirin, hԥm dԥ úor göllԥr formalaúmıúdır.

CΩdvΩl 1.15

Maralgöl Göygöl Alagöllԥr Böyük Alagöl Kiçik Alagöl øúıqlı Qaragöl Pԥriçınqıl

Hԥcmi mln. m3

Göygöl

Ԥn dԥrin yeri, m-lԥ

Acınohur

Mütlԥq hündürlüyü m - lԥ

A÷zıbirçala (Dԥvԥçi limanı) Kürdԥɯanı Masazır Böyükúor Hacıhԥsԥn Sarısu Hacıqabul Mehmana A÷göl Qutluq Candargöl

Yerlԥúdiyi yer

Su sԥthinin sahԥsi

Göllԥrin adı

ùirin vԥ ya úorlulu÷u

AzΩrbaycanın Ωsas göllΩri

Taɯtakörpü (Dԥvԥçi rayonu)

ùor

-25

ùor ùor ùor ùor ùirin ùirin ùirin ùirin ùirin ùirin

3,3 8,9 9,2 1,6 67 8,4 35 56,2 5,2 12,5

-3,2 7,9 11,8 13,7 -12 -19,6 -7,8 -5 -5 380

3 1,7 2 3,2 3,5 2,0 2,3 2,2 3,0 6

3 6,8 12,3 3,2 59,1 12,1 29,6 44,7 5,2 -

ùor

7,8

107,3

ùirin

0,79

1553

0,3

29,4

úirin

0,23

1899

6,0

ùirin

0,34

2470

4,0

ùirin

2988

ùirin

5,2

2729

9,4

24,3

ùirin

1,2

2739

ùirin

1,76

2666

10,2

ùirin

0,94

2961

5,4

2,4

Abúeron yarımadası Abúeron yarımadası Abúeron yarımadası Abúeron yarımadası Kürün sa÷ sahili Kürün sol sahili Kürün sa÷ sahili Kürün sa÷ sahili Vilԥúçay Ceyrançöl Mingԥçevir su anbarından úimalda Kԥpԥzdԥn úimal úԥrqdԥ Kԥpԥzdԥ Göygöl rası ԥrazi ùamɯorçay dԥrԥsi Hԥkԥriçayın yuɯarı aɯarı Qaraba÷ vulkanik yayalası Qaraba÷ vulkanik yayalası Hԥkԥriçayın yuɯarı aɯarı Qaraba÷ vulkanik yayalası

Yeraltı sular. Mԥlumdur ki, yeraltı sular hԥm dԥ tԥbii bulaqlar úԥklindԥ tԥzahür edir, hԥm dԥ kԥhriz vԥ artezan quyuları vasitԥsilԥ yer sԥthinԥ çıɯarılır. Bu sular ԥhalinin içmԥli suya olan tԥlԥbatınının ödԥnilmԥsindԥ vԥ suvarmada ԥlavԥ su mԥnbԥyidir. Respublikanın çaylarına aɯan suyun 16-17% - i yeraltı suların payına düúür. Yeraltı suların hԥr il 2 km3-dԥn artı÷ı ԥkin sahԥlԥrinin suvarılmasına vԥ yaúayıú yerlԥrinin su tԥchizatına sԥrf edilir. Respublika ԥrazisindԥ qeyri – bԥrabԥr paylanan yeraltı suların tԥrkibi vԥ yatma dԥrinliyi da÷lıq ԥrazilԥrdԥn düzԥnliyԥ do÷ru hԥrԥkԥt etdikcԥ kԥskin úԥkildԥ dԥyiúir. Ԥn çoɯ ehtiyata malik olan yeraltı sular Qusar maili düzԥnliyindԥ olub, ehtiyatı 1,3 milyard m3 tԥúkil edir. Respublika üzrԥ yeraltı sularla ԥn az tԥmin olunan ԥrazi Abúeron yarımadasıdır. Kür – Araz ovalı÷ında yatma dԥrinliyi az olan qrunt sularının minerallaúma dԥrԥcԥsi yüksԥk olur. Blԥ hallarda yatma dԥrinliyi 1-5 m olan qrunt suları bԥzԥn yer sԥthinԥ çıɯaraq (ɯüsusi ilԥ suvarma mövsümündԥ), tԥsԥrrüfat iúlԥrinԥ maneçilik törԥdir. Qanıɯ – Ԥyriçay vadisindԥ Lԥnkԥran ovalı÷ında qrunt suları ԥn çoɯ 3-5 m dԥrinlikdԥ yayılır. Qrunt sularının yatma dԥrinliyinin az oldu÷u vԥ yaɯud kiçik sahԥlԥrdԥ sԥthԥ çıɯdı÷ı yerlԥrdԥ meúԥlԥr, çԥmԥnlԥr, çԥmԥn - bataqlıqlar formalaúır. Respublikamızın da÷lıq ԥrazilԥrindԥ qrunt suları ɯeyli dԥrindԥ yerlԥúir. Qrunt sularını qidalandıran baúlıca mԥnbԥlԥr ya÷ıú, yerüstü sular, kanal vԥ hidroteɯniki qur÷ulardan sızılan sulardır. Mԥhz, ona görԥ dԥ, iri çayların, kanalların, su anbarlarının yaɯınlı÷ında qrunt sularının sԥviyyԥsi yüksԥk olur. Aran rayonlarında suvarma qrunt sularının rejimini müԥyyԥn edԥn amillԥrdԥn biridir. Suvarma mövsümündԥ torpa÷a sızılan suların hesabına qrunt sularının sԥviyyԥsi sԥthԥ yaɯınlaúır, digԥr dövrlԥrdԥ onların sԥviyyԥsi yenidԥn aúa÷ı düúür.

Böyük vԥ Kiçik Qafqazın düzԥnliklԥrԥ qovuúdu÷u ԥrazilԥrdԥ yeraltı sular bulaqlar úԥklindԥ sԥthԥ çıɯır. ɏüsusi ilԥ Qusar maili düzԥnliyinin vԥ Qanıɯ – Ԥyriçay çökԥkliyinin da÷ԥtԥyi hissԥsindԥ, tektonik qırıúıqlar böyunca yeraltı suların tԥbii çıɯıúları yerlԥúir. Hal-hazırda respublika üzrԥ müɯtԥlif illԥrdԥ aparılmıú hesablamalara ԥsasԥn suların reqional istismar ehtiyatları gün ԥrzindԥ 23764,28 min m3 tԥúkil edir. Onlardan 5689,6 min m3/günü Dövlԥt Ehtiyatlar Komisiyasında, 714,93 min m3/günü Respublika Mԥhԥlli Ehtiyatlar Komissiyasında tԥsdiq edilmiúdir. Respublikamızda da÷ԥtԥyi düzԥnliklԥr vԥ düzԥnlik ԥrazilԥr yeraltı su ehtiyatlarının formalaúdı÷ı ԥsas hövzԥlԥrdir vԥ burada müɯtԥlif geoloji quruluú vԥ sԥrhԥdlԥrԥ malik olan sԥrbԥst ikinci dԥrԥcԥli yeraltı su hövzԥlԥri mövcuddur: Samur – Dԥvԥçi (1986,10 min m3/gün); Qanıɯ – Ԥyriçay (2000 min m3/gün); ùirvan (517,7 min m3/gün); Gԥncԥ (4224,6 min m3/gün); Cԥbrayıl (234,6 min m3/gün); Talıú da÷ԥtԥyi (162,0 min m3/gün); vԥ Naɯçıvan (902,2 min m3/gün). Dövlԥt Ehtiyatları Komissiyasında (DEK) tԥsdiq edilmiú yeraltı su ehtiyatları bu hövzԥlԥr üzrԥ ԥsasԥn dördüncü dövrün allüvial – prolüvial çökmԥ süɯurlarında, Qusar vԥ Mil düzԥnliklԥrindԥ isԥ hԥmçinin Abúeron yaúlı süɯurlar kompleksindԥ formalaúıblar. Bu hövzԥlԥrdԥki ümumi su ehtiyatları 11952,8 min m3/gün tԥúkil edir ki, onların da 10362 min m3/gün úirin (1 q/l-Ω qΩdΩr), yerdԥ qalan 1590,8 min m3/gün isԥ az minerallaúmaya (1-3 q/l) malikdir. Buzlaqlar. Azԥrbaycan ԥrazisindԥ ԥsasԥn Böyük Qafqaz da÷larının baú suayırıcında vԥ yan silsilԥdԥ, 3600-4000 m-dԥn artıq mütlԥq hündürlüyԥ malik ԥrazilԥrdԥ formalaúmıúdır. Son 70 ildԥ da÷ zirvԥlԥrindԥki buzlaqların sahԥsi ɯeyli azalmıúdır. Belԥ ki, ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ Da÷ıstanla Azԥrbaycanın sԥrhԥddindԥyki da÷ zirvԥlԥrindԥ olan buzlaqların sahԥsi 10 km2-ԥ yaɯın idi. Hazırda buradakı da÷ buzlaqlarının

sahԥsi tԥqribԥn 6,6 km2-ԥ bԥrabԥrdir. Buzlaqlar Bazar düzü zirvԥsindԥ (4466m) 3,6 km2, Bazaryurdda (4126m) 1 km2, Tufan da÷da (4206) 0,5 km2, ùahda÷da (4243m) isԥ 1,1 km2 sahԥni ԥhatԥ edir. Kiçik Qafqaz da÷larında demԥk olar ki, buzlaqlar yoɯdur. Yalnız Qapıcıq (3906 m) da÷ında 0,15 km2 sahԥyԥ malik buzlaq mövcuddur. Oɯçuçay vԥ Gilançay bu buzlaqlardan baúlayır. ɏΩzΩr dΩnizi. ɏԥzԥr dünyanın ԥn böyük qapalı su hövzԥsi – gölüdür. Lakin ԥrazinin böyüklüyünԥ, hidroco÷rafi ɯüsusiyyԥtlԥrinԥ görԥ onu dԥniz adlandırırlar. ɏԥzԥr dԥnizinin sԥviyyԥsi bütün tariɯ boyu daima tԥrԥddüd etmiúdir, yԥni gah qalɯmıú, gah da enmiúdir. ɏԥzԥrsahili ɯalqlar dԥnizin bu sԥviyyԥyԥ tԥrԥddüdlԥrindԥn tariɯ boyu zԥrԥr çԥkmiúlԥr. Son yüzillikdԥ ɏԥzԥr dԥnizinin maksimum sԥviyyԥsi 1929-cu ildԥ müúahidԥ edilmiúdir. O zaman onun sԥviyyԥsi okean sԥviyyԥsindԥn 26 m aúa÷ıda yerlԥúmiúdir. Hԥmin vaɯt ɏԥzԥrin sahԥsi 422 min km2 idi. Ԥsrimizin 30-60-cı illԥrindԥ ɏԥzԥrin sԥviyysi daha 2 metr aúa÷ı düúmüúdür. Bunun nԥticԥsindԥ isԥ dԥnizin sahԥsi 50 min km2 qԥdԥr (tԥqribԥn Azov dԥnizinin sahԥsi qԥdԥr) azalmıúdır. Lakin son illԥrdԥ ɏԥzԥrin sԥviyyԥsi sürԥtlԥ qalɯma÷a baúlamıúdır. ɏüsusi ilԥ 1977-ci ilin ortalarından baúlayaraq 1993cü ilԥ qԥdԥr onun sԥviyyԥsi tԥqribԥn 1m-Ω yaɯın qalɯmıúdır. Son illԥrdԥ ɏԥzԥr dԥnizindԥ suyun sԥviyyԥsinin qalɯması nԥticԥsindԥ dԥniz sahillԥrindԥ 400 hektardan çoɯ ԥrazi su altında qalmıú vԥ proses hal – hazırda da davam etmԥkdԥdir. Respublikanın ehtiyatlarının ԥsas hissԥsi tranzit sular hesabına yaranır vԥ bu da istehlakçıların istԥr kԥmiyyԥt, istԥrsԥ dԥ keyfiyyԥt baɯımından su tԥlԥbatı tԥminatında ciddi problemlԥr yaradır. Sistemlԥrdԥn su itkisi üzrԥ respublika göstԥricisi yüksԥk olub, götürülԥn suyun orta hesabla yalnız 72,6% - i istehlakçıya çatdırılır. Belԥ ki, qalan sular müɯtԥlif

CΩdvΩl 1.16 Respublika üzrΩ istismar ehtiyatları qiymΩtlΩndirilmiú úirin vΩ az minerallaúmaya malik yeraltı su ehtiyatları østismar ehtiyatları kateqoriyalarının Yeraltı suların hidrogeoloji hövzԥlԥri cԥmi ilԥ, min m3/gün 1 2 Dövlԥt Ehtiyatlar Komissiyasında tԥsdiq edilmiú ehtiyatlar I.Da÷lıq bölgԥlԥrin hidrogeoloji massivi Kiçik Qafqazda 24,3 a) Batabat sahԥsi 9,0 b) ɏankԥndi sahԥsi 33,3 Cԥmi: II. Da÷ԥtԥyi bölgԥlԥrin lokal sahԥlԥri (çayların yataqaltı suları): 9,8 Pirsaatçay 39,3 Qarqarçay 2,5 Co÷azçay 20,1 Girdimançay 23,8 Zԥyԥmçay 16,8 Qudyalçay 13,2 Qusarçay 1,0 Gilgilçay 126,5 Cԥmi: III. Da÷ԥtԥyi düzԥnliklԥrin yeraltı su aɯınları: 1686,1 2000,0 Qusar da÷ԥtԥyi düzԥnliyi: Qanıɯ-Ԥyriçay vadisi 361,7 517,7 ùirvan da÷ԥtԥyi düzԥnliyi 156,0

3302 4218,6 916,6

Gԥncԥ da÷ԥtԥyi düzԥnliyi

1662,8 1822,8 160,0

Qaraba÷ da÷ԥtԥyi düzԥnliyi

230,0 408,7 178,5

Mil da÷ԥtԥyi düzԥnliyi

234,6 162,0

Cԥbrayıl da÷ԥtԥyi düzԥnliyi Talıúyanı (Lԥnkԥran düzԥnliyi -86, Mu÷an -76)

722,5 902,2 179,7

Naɯçıvan da÷ԥtyԥi düzԥnliyi

10361,9 11952,7 1590,8

Cԥmi: dabԥtԥyi düzԥnliklԥr üzrԥ

Qeyd: kΩsr ɯΩttinin mΩɯrΩcindΩ az minerallaúmaya (1-3q/l) malik sular

ɏΩzΩr dΩnizi sΩviyyΩsinin vΩ sahΩsinin dΩyiúmΩsi CΩdvΩl 1.17 øllԥr

Sԥviyyԥ, m-lԥ

1910 1920 1930 1940 1950

-26,30 -27,80 -27,10 -28,09 -27,93

Sahԥsi, min km2lԥ 405,5 389,0 398,5 379,0 376,5

øllԥr

Sԥviyyԥ, m-lԥ

1960 1970 1980 1990 1991

-27,81 -27,73 -27,57 -27,44 -27,10

Sahԥsi, min km2lԥ 374,1 374,0 371,6 386,0 390,7

növlü itkilԥrԥ (27,4%) sԥrf olunur. Respublikada ԥn böyük su istehlakçısı kԥnd tԥsԥrrüfatı olub, orta hesabla onun ümumi su istifadԥsindԥ payı 67,9%, sԥnayeninki isԥ 29,9% - dir. Qalan hissԥsi isԥ digԥr tԥsԥrrüfat sahԥlԥrinin payına düúür. Dövlԥt sudan istifadԥ uçotu informasiyalarının tԥhlili göstԥrmiúdir ki, çoɯillik dövrdԥ (1990-2001- ci illԥr) tԥbii su mԥnbԥlԥrindԥn götürülԥn ümumi su hԥcmi 10,01-16,37 km3 hüdudlarında tԥrԥddüd etmiúdir. Baúqa sözlԥ, son 12 il ԥrzindԥ tԥbii mԥnbԥlԥrdԥn istifadԥ üçün götürülԥn su hԥcmi tԥqribԥn 1,4 dԥfԥ azalmıúdır. Bu da son illԥrdԥ bütün dünyada, elԥcԥ dԥ Azԥrbaycanda uzun sürԥn quraqlıqla, ölkԥdԥ hԥyata keçirilԥn iqtisadi islahatlar vԥ suyun pullu istifadԥsi ilԥ ԥlaqԥdar olaraq onun qԥnaԥtlԥ istifadԥsinin nԥticԥsi kimi qiymԥtlԥndirilԥ bilԥr.

II FԤSøL. SU TԤSԤRRÜFATI KOMPLEKSø VԤ ONLARIN ɏÜSUSøYYԤTLԤRø 2.1. SU TԤSԤRRÜFATI KOMPLEKSø BARԤDԤ ANLAYIù Su ehtiyatları tԥbi ehtiyatlar içԥrisindԥ ɯüsusi yer tutur. Bunun baúlıca sԥbԥbi ondan ibarԥtdir ki, ɯalq tԥsԥrrüfatının elԥ sahԥsi yoɯdur ki, orada sudan istifadԥ olunmasın. ɏalq tԥsԥrrüfatında suya olan tԥlԥbatın hԥcmi baúqa növ ehtiyatlara olan tԥlԥbatların hԥcmindԥn çoɯdur. Suya olan tԥlԥbatın artması suyun qԥnaԥtlԥ istifadԥ olunmasını tԥlԥb edir. Onu qeyd etmԥk olar ki, hԥr ton mԥhsul üçün neftin çıɯarilmasına 100m3, ka÷ızın istehsalına 250 m3, kartonun istehsalına 5600 m3 su tԥlԥb olunur. Suya olan tԥlԥbat artdıqca çirkab suların hԥcmi dԥ artacaqdır. Onu qeyd etmԥk olar ki, hԥr ton mԥhsul üçün neytin çıɯarılmasına 10 m3, poladın istehsalına 100 m3, ka÷ızın istehsalına 250 m3 vԥ kartonun istehsalına 5600 m3 su tԥlԥb olunur. Suya olan tԥlԥbat artdıqca çirkab sularının hԥcmi dԥ artacaqdır. Bu da tԥbii su ehtiyatlarının çirklԥndirir vԥ yararsız hala salır. Respublikamızda su ehtiyatlarına olan tԥdԥbatın artması ɯalqn tԥsԥrrüfatının inkiúafı vԥ ԥhalinin artımı ilԥ sıɯ ba÷lıdır. ɏalq tԥsԥrrüfatının inkiúafı, istehsalın artımı onun strukturunu daha da mürԥkkԥblԥúdirir. ɏalq tԥsԥrrüfatının ayrı – ayrı sahԥlԥri arasında teɯnoloji vԥ iqtisadi ԥlaqԥlԥrin artması tԥsԥrrüfat sahԥlԥrinin tԥkmillԥúdirilmԥsini vԥ komplekslԥrin yaradılmasını tԥlԥb edir. Kompleks tԥsԥrrüfat forması onun müɯtԥlif sahԥlԥri arasında mürԥkkԥb daɯili ԥlaqԥlԥrn artması kimi izah olunur. Müɯtԥlif tipli tԥsԥrrüfat komplekslԥrinԥ ԥrazi – istehsalat, aqrar sԥnaye, su tsԥrrüfatı, elmi – istehsalat vԥ s. göstԥrmԥk olar. ɏalq tԥsԥrrüfatının müɯtԥlif sahԥlԥrnin inkiúafı üçün su ehtiyatlarından istifadԥ mԥqsԥdilԥ görülԥn sosial – iqtisadi vԥ teɯniki tԥdbirlԥr sistemi su tԥsԥrrüfatı kompleksi adlanır. Su tԥsԥrrüfatı kompleksi

baúqa komplekslԥrlԥ müqayisԥdԥ daha çoɯ problemlԥrin hԥll edilmԥsinԥ imkan verir. Su tԥsԥrrüfatı kompleksinin ԥsas iútirakçıları hidroenergetika, hidromeliorasiya, su tԥchizatı, su nԥqliyyatı, balıqçılıq tԥsԥrrüfatı vԥ rekreasiyadır. Su mԥnbԥyi üzԥrindԥ yaradılan su tԥsԥrrüfatı kompleksinin su ehtiyatı aɯım nizamlanmadıqda vԥ nizamlandıqda ԥmԥlԥ gԥlԥ bilԥr. Aɯının nizamlanması ilԥ yaradılan su tԥsԥrrüfatı kompleksi su anbarıdır. Su tԥsԥrrüfatı kompleksinin yaradılması ilԥ bir sıra hidroteɯniki tikintilԥrin tikilmԥsinԥ, ɯalq tԥsԥrrüfatının müɯtԥlif sahԥlԥri arasında ԥlaqԥlԥrin yaranmasına imkan verir. Su tԥsԥrrüfatat kompleksi üç hissԥdԥn tԥbii, iqtisadi vԥ teɯniki hissԥlԥrdԥn ibarԥtdir. Tԥbii hissԥ yerli tԥbii úԥraiti ԥks etdirԥrԥk kompleksin yaradılmasının tԥbii imkanlarını göstԥrir. Bu hissԥdԥ tԥbii mühitԥ olan hԥm müsbԥt, hԥm dԥ mԥnfitԥsirlԥr nԥzԥrԥ alınır. øqtisadi hisԥdԥ su tԥsԥrrüfatı kompleksinin iútirakçılarına ԥtraf mühitԥ effektiv vԥ ziyan tԥsirlԥr qiymԥtlԥndirilmԥklԥ su tԥsԥrrüfatı kompleksi teɯniki iqtisadim cԥhԥtdԥn ԥsaslandırılır. Teɯniki hissԥdԥ isԥ su tԥsԥrrüfatı kompleksinin daha ԥlveriúli úԥraitdԥ iúlԥnmԥsini tԥmin edԥn teɯniki tԥdbirlԥrԥ, müɯtԥlif qarúılıqlı hallara baɯılır. Su tԥsԥrrüfat kompleksinin iútirakçıları su ilԥ tԥmin olunmasına görԥ tԥlԥbatçılara vԥ istifadԥçilԥrԥ bölünürlԥr. Tԥlԥbatçılara sԥnaye, kommunal su tԥchizatı vԥ suvarma aiddir. Tԥlԥbatçılar sudan istifadԥ etmԥklԥ, istifadԥ edilԥn su demԥk olar ki, geri qayıtmır. Ancaq istifadԥçilԥr isԥ sudan istifadԥ edirlԥr vԥ hԥmin sular geri qayıdır. østifadԥçilԥrԥ hidroenergetik, su nԥqliyyatının meúԥaɯıtmanı, balıqçılıq tԥsԥrrüfatını aid etmԥk olar. Su tԥsԥrrüfatı kompleksi muasir úԥraitdԥ kompleksin bütün iútirakçıları üçün: – tԥlԥb olunan miqdarda keyfiyyԥtli su ilԥ tԥmin etmԥli; –tԥbii úԥraiti nԥzԥrԥ alaraq aɯımları vԥ su mԥnbԥlԥrni çirklԥnmԥdԥn, su qıtlı÷ının yaranmasından mühafizԥ etmԥli;

– yüksԥk iqtisadi effektiliyi tԥmin etmԥli; – kompleksԥ daɯil olan bütün qur÷uların sahԥ vԥ etibarlı istismarı üçün úԥrait yaratmalıdır. Su tԥsԥrrüfatı kompleksinin (STK) çoɯ vaɯt tԥlԥblԥri bir – birinԥ zidld olar yԥni bu tԥlԥblԥr eyni zamanda tԥmin oluna bilmir. Ona görԥ STK iútirakçılarının müԥyyԥn edilmԥsi ԥn mürԥkkԥb mԥsԥlԥdir. Hԥr bir iútirakçının STK –ya öz tԥlԥbi vardır. Bu da çoɯ ziddiyԥtlԥr yaradır. Belԥ ki, gԥmiçilik mԥqsԥdilԥ çayda lazımi su dԥrinliyinin tԥlԥb olunması ilԥ eyni zamanda suvarma mԥqsԥdilԥ suya olan böyük ehtiyac ziddiyԥt do÷urur. Yaz dövründԥ balıqçılıq mԥqsԥdilԥ aúa÷ı byefԥ su verilmԥsi ilԥ kürü tökԥn balıqlar üçün lazımi dԥrinlik yaradılır. Digԥr tԥrԥfdԥn elektrik enerjisi alınması üçün yazda yuɯarı byefdԥ daúqın sularını yı÷ıb saɯlamaq lazımdır. Buna görԥ dԥ STK yaradılarkԥn su anbarının layihԥlԥndirilmԥsi vԥ istismarı ilԥ uy÷un gԥlԥn iútirakçılar müԥyyԥn edilir. STK tiplԥri, onun iútirakçılarının tԥrkibi co÷rafi úԥraitlԥrdԥn dԥ asılıdır. Da÷lıq ԥrazilԥrin tԥbii úԥraiti hidroenergetika üçün çayların istifadԥsini daha mԥqsԥdԥ uy÷un sayılır. øqtisadiyyatı inkiúaf etmiú böyük ԥrazilԥrdԥ hidroenergetika, hidromeliorasiya, su tԥchizatı, su nԥqliyyatı vԥ s. iútirakçılar STK-nın tԥrkib hissԥsidir. øqtisadiyyatı zԥif olan ԥrazilԥrdԥ iútirakçıların sayı az oldu÷undan STK – nın üstünlüklԥrindԥn, faydalı÷ından tam istifadԥ oluna bilmir. Bu isԥ onun effektivliyini azaldır. Hԥr hansı su tԥsԥrrüfatı kompleksinin ayrı-ayrı iútirakçılarının iqtisadi ԥhԥmiyyԥti zamandan asılı olaraq dԥyiúir. Bu isԥ tԥbii sԥrvԥtlԥrin tükԥnmԥsi, iqtisadi iútirakçıların dԥyiúmԥsi. Tԥlԥbatın mԥhdudlaúması vԥ s. sԥbԥblԥrdԥn asılı ola bilԥr. Bunları nԥzԥrԥ alaraq STK yaradılarkԥn ɯalq tԥsԥrrüfatı sahԥlԥrinin dԥyiúmԥ qanunauy÷unlu÷u perspektivdԥ nԥzԥrԥ almalı vԥ dԥyiúikliklԥr aparılmalıdır.

ɏalq tԥsԥrrüfatının ayrı – ayrı sahԥlԥriin il ԥrzindԥ suya olan tԥlԥbatı müɯtԥlifdir. Sԥnaye obyektlԥri fasilԥsiz iúlԥdikdԥ onların suya olan tԥlԥbatı sabit olur. Suarma, su nԥqLiyyatı vԥ meúԥ mԥmulatlarının aɯıdılması kimi sahԥlԥrin suya olan tԥlԥbatları müɯtԥlifdir. Ona görԥ dԥ su tԥsԥrrüfatı kompleksi iútirakçıları arasında suyun paylanması çԥtinlԥúir. STK-nın iútirakçılarının suyun keyfiyyԥtinԥ olan tԥlԥbatı da müɯtԥlifdir. Kommunal mԥiúԥt su tԥchizatı sahԥsindԥ Ԥn yüksԥk keyfiyyԥtli su tԥlԥb olunur. STK-nın aúa÷ıdakı tiplԥri vardır: 1. Birqovúaqlı tԥksahԥli STK ancaq bir sahԥyԥ ɯԥdmԥt edir. Praktika göstԥrir Ki, bu cür STK-lar sonradan çoɯsahԥli STK-ya çevrlir. 2. Birqovúaqlı çoɯsahԥli STk bir neçԥ sahԥyԥ (hidroenergetika, suvarma, su tԥchizatı, su nԥqliyyatı vԥ s.) ɯidmԥt edir. 3. Kaskadlı çoɯsahԥli STK-lar çayın uzunlu÷u boyunca ayrı-ayrı sahԥlԥrdԥ tikilԥn su qovúaqları vasitԥsilԥ yaradılır. Bu su qovúaqları kaskad ԥmԥlԥ gԥtirir. Mԥsԥlԥn, Kür kaskadı üzԥrindԥ Mingԥçevir, Yenikԥnd, ùamɯor, Kirzan, Poylu, úıɯlı su qovúaqlarını göstԥrmԥk olar. 4. Hövzԥlԥrarası birsahԥli STK aɯjımın hԥr hansı ԥrazi üzrԥ paylanmasını hԥyata keçirir. 5. Hövzԥlԥrarası çoɯ sahԥli STK bir neçԥ çayın aɯımının baúqa çayların hövzԥlԥrinԥ ötürülmԥsi vԥ nizamlanması ԥsasında yaradılır. Qaraqum kanalından suvarma, su nԥqliyyatı, su tԥchizatı vԥ s. sahԥlԥrdԥ istifadԥ olunur. 6. Yerli STK kiçik miqyaslı olma÷ına baɯmayaraq çoɯ geniú yayılmıú, birsahԥli vԥ çoɯsahԥli ola bilԥr. Yerli STk-nın yaradılmasına misal göstԥrԥk: hԥr hansı sahԥdԥ bataqlıq qurudulduqda, müԥyyԥn iqtisadi effektivlik ԥldԥ olunmadı÷ına baɯmayaraq, bu tԥdbir

nԥticԥsindԥ qonúu sahԥlԥr vԥ kiçik çaylar quruya bilԥr, bunun nԥticԥsindԥ ԥrazidԥ aɯımın ɯeyli azaldılması baúqa sahԥlԥrԥ ziyan vura bilԥr. Bu kimi ziyanları aradan qaldırmaq üçün bataqlıq sahԥsinin quruldulması üçün görülԥn kiçik tԥdbir yerli STK-nın yaranmasına sԥbԥb olur. STK-lar öz ԥhԥmiyyԥtinԥ vԥ miqyasına görԥ qlobal zona, hövzԥ vԥ sahԥ kateqoriyalı olur. Dövlԥt su nԥqliyyatı sistemi vԥ ya ehtiyatlarının Dövlԥt hidroenergetik istifadԥsi sistemlԥri qlobal su tԥsԥrrüfat kompleksini tԥmsil edirlԥr. Qlobal STK ölkԥ miqyasında hԥr hansı su tԥsԥrrüfatı tԥdbirinin hԥyata keçirilmԥsidir. Zona STK ölkԥnin hԥr hansı iqtisadi zonası üçün su tԥsԥrrüfatı probleminin hԥllini nԥzԥrdԥ tutur. Sahԥ STK isԥ çayın hԥr hansı bir sahԥsindԥ görülԥn tԥsԥrrüfat tԥdbirlԥrini nԥzԥrdԥ tutur. Su ԥsԥrrüfatı kompleksi yaradılarkԥn çay hövzԥsi vahid su tԥsԥrrüfatı sistemi kimi görülmԥlidir. Çünki çay hövzԥsi ilԥ ԥlaqԥdar bütün elementlԥr (çaylar, göllԥr, su anbarı, yeraltı sular, bataqlıqlar vԥ s.) bir – birilԥ ԥlaqԥdardır. Hԥmin elementlԥrdԥn istifadԥ olunduqda hidroloji tarazlıq pozulur, bu da sistemin iúinin pozulmasına sԥbԥb olur. Ona görԥ dԥ su tԥsԥrrüfatı komplekslԥrinin layihԥlԥndirilmԥsi vԥ istismarı çoɯ mürԥkkԥb vԥ a÷ır mԥsԥlԥdir. 2.2. KԤND TԤSԤRRÜFATI MELøORASøYASI Respublikada su tԥsԥrrüfatı kompleksinin ԥsas iútirakçısı olan suvarmadan kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrindԥn yüksԥk mԥhsul almaq üçün istifadԥ edilir. Torpaq sahԥlԥrinin su rejimininin tԥnzimlԥnmԥsi vԥ bitkilԥrin normal inkiúafı üçün meliorasiyanın tԥtbiqi tԥlԥb olunur. Kԥnd tԥsԥrrüfatı meliorasiyasının ԥsas mԥqsԥdi ԥrazinin su rejiminin tԥnzimlԥnmԥsi, erroziyaya qarúı mübarizԥ tԥdbirlԥrini sisteminin hԥyata keçirilmԥsindԥn ibarԥtdir. Kԥnd tԥsԥrrüfatının intensiv inkiúafı

vԥ ɯalqın artan tԥlԥbatını torpaqların ԥsaslı surԥtdԥ meliorasiyası nԥticԥsindԥ tԥmin etmԥk olar. Republikada kԥnd tԥsԥrrüfatı mԥhsullarının istehsalının artırılması bilavasitԥ suvarılan torpaq sahԥlԥri ilԥ ba÷lıdır. 1965-ci ildԥ respublikada suvarılan torpaq sahԥsi 1 milyon 94 min hektar olmuúdursa, hal-hazırda bu rԥqԥm 1 milyon 426 min hektarı qԥdԥr artırılmıúdır. Hԥmçinn çayların çoɯsulu dövründԥ su anbarları vasitԥsilԥ aɯımı nizamlayaraq azsulu dövrdԥ ondan sԥmԥrԥli istifadԥ etmԥk tԥlԥb olunur. Bu mԥqsԥdlԥ respublikada 10-Ω yaɯın müɯtԥlif hԥcmli su anbarları istismar edlmԥkdԥdir. 2.2.1. Suvarmanın tԥtbiqinin ԥsaslandırılması Bitkinin normal inkiúafı üçün ԥsas dörd amilin – su, qida, istilik vԥ havanın eyni vaɯtda tԥchiz olunması vacibdir. Bunlardan ԥn vacibi su amili hesab olunur ki, torpaqda su rejimi düzgün tԥnzim olunduqda qida, istilik vԥ hava rejimlԥrinin tԥmin edilmԥsi üçün ԥlveriúli úԥrait yaranır. Buna görԥ dԥ müԥyyԥn ԥrazidԥ baɯılan ԥrazidԥ meliorativ tԥdbiqlԥri hԥyata keçirmԥk üçün torpa÷ın su rejimi öyrԥnilmԥlidir. Torpa÷ın su rejimini öyrԥnmԥk üçün su balansı tԥnliyindԥn istifadԥ olunur. Su balansı tԥkliyi ümumi úԥkildԥ götürüldükdԥ torpa÷a daɯil olan suyun miqdarı ilԥ ondan ɯaric olunan suyun miqdarının fԥrqidir. Daɯil olan suyun miqdarı ɯaric olan su miqdarından çoɯ olduqda rütubԥtlik artır, ԥksinԥ olduqda isԥ torpaqda rütubԥt çatıúmamazlı÷ı yaranır. Çoɯ vaɯt su balansı tԥnliyinin ԥsas göstԥricilԥri buɯarlanma vԥ atmosfer ya÷ıntıları hesab edilir. Rütubԥtli zonalarda torpaqda olan artıq suları qurutmaq üçün qurutma meliozetiv tԥdbirlԥri, rütubԥt çatıúmayan zonalarda isԥ suvarma meliozetiv tԥdbirlԥri tԥdbiq olunur. Ümumi halda bu tԥdbirlԥrԥ mehriozativ sistem deyilir. Ona görԥdԥ kԥnd tԥsԥrrufatı meliozasiyası iki hissԥyԥ bölünür:

qurutma vԥ suvarma meliozasiyası. Qurutma meliozasiyası tԥnzimlԥyici úԥbԥkԥ vasitԥsi ilԥ torpaqda ki artıq suları aɯım halına sularaq nԥsledici úԥbԥkԥnin kömԥkliyi ilԥ onu hԥmin torpaq sahԥsindԥn kԥnarlaúdırıp. Suvarma meliozasiyası isԥ suvarma suyunu su mԥrbԥyindԥn nԥqledici úԥbԥkԥ vasitԥ ilԥ götürüb suvalılacaq sahԥyԥ çatdırmaq vԥ tԥnzimlԥyici suvarma úԥbԥkԥsinin kömԥyi ilԥ torpa÷a vermԥkdԥn ibarԥtdir. Suvarılma nԥticԥsindԥ ölkԥmizdԥ hԥr hektardan 40-50s pambıq, 5060s bu÷da, 500-600s çu÷undur vԥ s. kԥnd tԥsԥrrüfatı mԥhsulları alınır. Hԥr hansı bitki üçün vegetasiya dövründԥ tԥlԥb olunan suyun miqdarı aúa÷ıdakı düsturla tԥyin olunur: Ms=B Hm Burada Ms-götürülmüú bitki üçün tΩlΩb olunan suyun mi qdarıdır, m3/ha; B – bitkilΩrin mΩhsulu, s/ha; Hm– su tΩlΩbatı vΩ ya transpirozasiyası, m3/s; Bu ԥmsalın qiymԥti torpa÷ın növündԥn, bitkinin mԥhsuldarlı÷ından, iqlim faktorlarından asılıdır. Hԥr bir növ bitki üçün onun qiymԥti dԥyiúkԥndir. Pambıq üçün 120-250, bü÷da üçün 40-180, çu÷undur üçün 5-30m3/s hԥddindԥdԥ dԥyiúir. Kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrinin su ilԥ tԥmin olunması üçün tԥlԥb olunan suvarma mԥnbԥlԥrinin lazımi suvarma qabiliyyԥti vԥ keyfiyyԥti olmalıdır. Su mԥnbԥyinin suvarma qabiliyyԥti dedikdԥ, kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrinin növündԥn asılı olaraq onların suvarma rejiminԥ uy÷n suvarılacaq sahԥ (nefto sahԥ) vԥ su mԥnbԥyinin hesablama rejimi nԥzԥrdԥ tutulur. Bu suvarma qabiliyyԥti aúa÷ıdakı düsturla tԥyin edilir.

QK s q

Burada S n -suvarma sahÎŠsi, nefto Q- su mÎŠnbÎŠyinin hesabi sÎŠrfi, l/san; K s - suvarma sisteminin faydalÄą iĂş ÎŠmsalÄądÄąr; q-bĂźtĂźn bitkilÎŠr nÎŠzÎŠrÎŠ alÄąnmaqla komplekslÎŠĂşdirilmiĂş hidromodul qrafikinin ordinatÄą dÄąr, l/sanÂ&#x2DC;ha Su mÔĽnbÔĽyinin suvarma qabiliyyÔĽti suvarma ĂźĂ§Ăźn ayrÄąlan suyun hÔĽcmi W mÔĽlum olduqda aĂşaĂˇÄądakÄą kimi hesablanÄąr:

S n W Â&#x2DC;K s / N 0 Burada N 0 - suvarma sahÎŠsindÎŠki bitkilÎŠrin orta suvarma normasÄądÄąr, m3/ha Orta suvarma normasÄą

N 1P1 N 1P1 .... N n Pn / ÂŚ P

N 1 , N 2 ,..... N n - mĂźÉŻtÔĽlif bitkilÔĽrin suvarmasÄą; P1 , P1 ....Pn - bitkilÔĽrin tutduqlarÄą sahÔĽnin faizlÔĽ miqdarÄąnÄą ifadÔĽ edir. Ă&#x153;mumi halda isÔĽ suvarma normasÄą

M s M A 'M M B

M A - atmosfer yaĂˇÄąntÄąlarÄą; M B - buÉŻarlanma; 'M -torpaqdakÄą su ehtiyatÄą vÎŠ ya torpaĂˇÄąn nÎŠmliyidir.

Burada

TorpaqdakÄą su ehtiyatÄą

'M y ' M k ' M b

Burada 'M y - yeraltÄą sularÄąn hesabÄąna qidalanma;

'M k - su sÎŠviyyÎŠsinin kapilyar qalÉŻmasÄą hesabÄąna qidalanma

'M b -su buɯarlarının kondensasiya u÷raması hesa bına qidalanma Suvarma norması hԥm bitkinin növündԥn vԥ hԥm dԥ ԥrazinin tԥbii úԥraitindԥn asılı olaraq çԥltik üçün 8000-15000m3/ha, pambıq üçün 50008000, çu÷undur üçün 2500-6000, yonca üçün 2000-8000, taɯıl üçün isԥ 1500y3500 m3/ha arasında dԥyiúir. Göstԥrilԥn rԥqԥmlԥr suvarma sahԥlԥrindԥ verilԥn suvarma normasıdır. Su mԥnbԥyindԥn götürülmüú suyun suvarma sahԥsinԥ çatdırana qԥdԥr onun bir hissԥsi sızmaya, buɯarlanmaya vԥ s. sԥrf olunur. Bu itkilԥr nԥzԥrԥ alınmaqla suvarma sisteminin faydalı iú ԥmsalı aúa÷ıdakı kimi tԥyin olunur:

Qɱ Q sm

Burada Q ɱ - suvarma sahΩlΩrinΩ çatan suyun sΩrfi;

Q sm -su mΩnbΩyindΩn götürülΩn suyun sΩrfi. Suvarma sistemlԥrindԥ istifadԥ olunan kanalların divarlarının izlԥnmԥsindԥn vԥ formasından asılı olaraq faydalı iú ԥmsalı: üzlüklü kanallar üçün K s =0,7y0,8; qapalı suvarma sistemlԥri üçün K s =0,9y0,95; üzlüksüz kanallar üçün K s =0,4y0,5 vԥ daha az olur. 2.2.2. Suvarmanın növlԥri vԥ üsulları Suvarma meliozasiyası torpaqda müvafiq nԥmliyin yaradılması, sahԥlԥrin su ilԥ tԥchiz olunması, sahԥlԥrԥ lazimi miqdarda üzvi vԥ mineral gübrԥlԥrin verilmԥsi vԥ.s kimi növlԥrԥ bölünür. Bundan baúka suvarma meliozasiyası kanal tԥsԥrrüfatı bitkilԥrin suya olan tԥlԥbatından, su mԥnbԥyinin ɯüsusiyyԥtindԥn, torpaq vԥ iqlim úԥraitindԥn asılı olaraq müntԥzԥm vԥ bir dԥfԥ tԥsir qöstԥrԥn suvarma kimi növlԥrԥ bölünür.

Müntԥzԥm suvarmada kԥnd tԥsԥrufatı bitkilԥrin suya olan tԥlԥbatına uy÷un olaraq su mԥnbԥlԥrindԥn suvarma suyu sahԥlԥrԥ paylanır. Bu paylanma suvarma kanalları vԥ boru kԥmԥrlԥri vasitԥsi ilԥ öz aɯımı vԥ ya meɯaniki üsulla hԥyata keçirilir. Bu cür suvarmadan kԥnd tԥsԥrufatında geniú istifadԥ olunur. Bir dԥfԥ tԥsir göstԥrԥn suvarma ԥsasԥn yerli aɯım (qar suyu), yaz vԥ yay daúkınları hesabına yaranan sularla aparılır. Bu suvarma vasitԥsi ilԥ yerin 1,5 : 2,0 m qalınlı÷ında üst torpaq qatında rütübԥt ehtiyatı yaradılır. Bu növ suvarma bitkinin veqetasiya inkiúaf dövründԥ suya olan tԥlԥbatını tam ödԥmԥdiyindԥn nisbԥtԥn az ԥlveriúli hesab olunur. Müntԥzԥm suvarılan torpaqlarda kԥnd tԥsԥrufatı bitkilԥrin mԥhsuldarlı÷ı bir dԥfԥ suvarılan vԥ ya dԥmyԥ torpaqlarında ki mԥhsuldarlı÷a nisbԥtԥn 2=5 dԥfԥ çoɯ olur. Eyni torpaq vԥ iqlim úԥraitindԥ 1ha suvarılan torpaq sahԥsindԥn götürülԥn mԥhsul suvarılmayan sahԥlԥrԥ nisbԥtԥn 2–7 dΩfΩ çoɯ olur. Respublikada kԥnd tԥsԥrüfatı mԥhsullarının istehsalının 80%– i suvarılan torpaqların payına düúür. Suvarmada su torpa÷a müɯtԥlif üsullarla verilԥ bilԥr: Müntԥzԥrԥm suvarmada tԥdbiq olunan ԥsas üsullar bunlardır: öz aɯımı ilԥ, çilԥmԥ üsulu ilԥ, yeraltı, damcılarla, dispers su damcıları ilԥ suvarma. Öz aɯımı ilԥ suvarmada su nԥql edici kanallar vԥ boru kԥmԥrlԥri vasitԥsi ilԥ suvarılacaq sahԥyԥ verilir. Bundan sonra su müvԥqqԥti açıq suvarma úԥbԥkԥsi vԥ sԥrt borular vasitԥsi ilԥ úırımlara, zolaqlara vԥ ɯüsusi lԥklԥrԥ verilԥrԥk torpa÷a hopturulur. Çilԥmԥ üsulu ilԥ suvarmada suvarma suyu nԥqledici kanal vԥ boru kԥmԥri vasitԥsilԥ sahԥyԥ çatdırılandan sonra maúın vԥ aparatların kömԥyi ilԥ ya÷ıú úԥklindԥ suvarılan torpa÷a ya÷dırılır. Bununla da hԥm torpa÷ın nԥmliyi vԥ hԥm dԥ yer sԥthindԥ ԥlveriúli mikroiqlim yaradılır. Yeraltı suvarmada isԥ suyun suvarılacaq sahԥyԥ yer sԥthindԥn müԥyyԥn qԥdԥr dԥrinlikdԥ vԥ bir – birindԥn müvafiq

mԥsafԥdԥ yerlԥúԥn borular vasitԥsilԥ verilir. Bu boruların sԥthindԥ açılmıú deúiklԥrdԥn su sızaraq torpa÷ı isladır. Damcılarla suvarmada suyu fasilԥsiz olaraq boru kԥmԥrindԥn suqԥbuledԥn damcıladıcı ların kömԥyi ilԥ bitkilԥrin vԥ ya meyvԥ a÷aclarının kök hissԥsi yerlԥúԥn hissԥyԥ verir. Dispers su damcıları ilԥ suvarma çilԥmԥ üsulu ilԥ suvapmanın bir növü olmaqla suyu kiçik damcılar úԥklindԥ bitkinin yer sԥthindԥ olan gövdԥsinԥ vԥ onun yarpaqlarına verir. Bu üsulu digԥr suvarma üsulları ilԥ birlikdԥ aparmaq olar. Suvarılacaq ԥrazinin tԥbii vԥ tԥsԥrrüfat úԥraitindԥn, bitkilԥrin tԥrkibindԥn, onların suvarma rejimindԥn vԥ s. asılı olaraq suvarma üsulu qԥbul olunmalıdır. Eyni zamanda müvafiq teɯniki – iqtisadi hesablamalar aparılmalıdır. Suvarma üsulundan, tԥbii úԥraitdԥn vԥ aqroteɯniki tԥlԥblԥrdԥn asılı olaraq vegetasiya dövründԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥri bir neçԥ dԥfԥ suvarılır. Belԥ ki, taɯıl 2y5, pambıq 6y9, qar÷adalı 5 y8, çu÷undur 4y10 dԥfԥ suvarılır. Bitkinin növündԥn asılı olaraq hԥr dԥfԥ suvarmada bitkilԥrԥ 500y900 m3/ha su verilir. Hԥr suvarmanın müddԥti 5y12 gün olmaqla müԥyyԥn bir bitkiyԥ suvarmada verilԥn suyun miqdarı onun suvarma normasına bԥrabԥrdir. Bu suvarma ɯüsusi qrafik üzrԥ aparılmaqla yanaúı çoɯsahԥli tԥsԥrrüfatda hԥmin qrafik ɯeyli nizamlanır. Bu da suvarma kanalının hesabi sԥrfinin vԥ en kԥsik ölçülԥrinin azaldılmasına vԥ onun vegetasiya dövründԥ eyni rejimdԥ iúlԥmԥsini tԥmin edir. 2.2.3. Suvarma sistemlԥri Suvarma sistemlԥri müntԥzԥm suvarmanı hԥyata keçirmԥk mԥqsԥdilԥ yaradılan müɯtԥlif növ kanallardan vԥ onların üzԥrindԥki hidroteɯniki qur÷ulardan ibarԥtdir. Bu qur÷ular suvarılacaq ԥrazidԥn, su mԥnbԥyindԥn suvarma suyunu sahԥyԥ çatdırmaq vԥ suvarmaq üçün olan yer úԥraitindԥn

asılı olaraq layihԥlԥndirilir. Bu sistemlԥrin layihԥlԥndirilmԥsindԥ ԥsas úԥrt kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrinin suvarma rejimini nԥzԥrԥ almaqla tԥlԥb olunan vaɯta vԥ miqdarda suyu sahԥyԥ verilmԥsindԥn ibarԥtdir. Suvarma sistemlԥri nԥinki bir neçԥ tԥsԥrrüfatın, hԥtta bir sıra rayonların torpaqlarının suvarmaq imkanına malik ola bilԥr. Bu sistemi layihԥlԥndirԥrkԥn ԥrazinin torpaq, iqlim úԥraiti, su mԥnbԥyinin ɯüsusiyyԥti, ԥrazinin hidqeoloji vԥ qeomorfoloji úԥraitini, sahԥlԥrԥ tԥdbiq edilԥn suvarma üsulları vԥ suvarma teɯnikası suvarılan sahԥnin ölçülԥri vԥ.s ɯüsusiyyԥtlԥri nԥzԥrԥ alınmalıdır. Ümumiyyԥtlԥ qötürülmüú hԥr hԥr hansı suvarma sisteminin tԥrkibi aúa÷ıdakilardan ibarԥtdir. Suvarılacaq ԥrazi, su mԥnbԥyi, baú qur÷u, maqistral kanal, paylayıcı kanallar, tԥmizlԥyici suvarma úԥbԥkԥsi, meúԥ zola÷ı vԥ yaɯúılıq, suvarma kanalları, sutoplayanlar vԥ yol úԥbԥkԥsi üzԥrindԥ olan hidroteɯniki qur÷ulardan ibarԥtdir. Bunlardan ԥlavԥ suvarma sistemlԥri üzԥrindԥ lazım qԥldikdԥ qrunt sularının sԥviyԥsinin dԥyiúmԥsini müúahidԥ etmԥk üçün müúahidԥ quyuları, drenaj úԥbԥkԥsi üzԥrindԥki baɯıú quyuları vԥ s. nԥzԥrdԥ tutulur. Ԥgԥr suvarma sistemlԥri bir tԥsԥrrüfata ɯidmԥt edirsԥ tԥsԥrrüfat daɯili, bir neçԥ tԥsԥrrüfatın ԥrazisini suvarmaq üçün yaradılarsa, onda o tԥsԥrrüfatlararası suvarma sistemi adlanır. 2.2.4. Suvarma üçün su mԥnbԥlԥri Çay suyu, göl suları, yeraltı sular vԥ yerli aɯım, tullantı suları suvarma, su tԥchizatı mԥqsԥdlԥri üçün istifadԥ olunan su mԥnbԥlԥridir. Bunların içԥrisindԥ çay suları üstünlük tԥúkil edir, çünki öz keyfiyyԥtinԥ görԥ suvarma vԥ su tԥchizatı üçün çoɯ ԥlveriúlidir. Çay sularından elektrik enerjisi istehsalında, balıqçılıq, gԥmiçilik tԥsԥrrüfatlarında vԥ s. sahԥlԥrdԥ geniú istifadԥ olunur.

Respublika ԥrazisindԥn keçԥn vԥ yerlԥúԥn çaylar da÷ çaylarıdır ki, onlar da ԥsasԥn qa rvԥ buzların suyu ilԥ qidalanır. Belԥ çayların gur sulu dövrü yaz mövsümünԥ vԥ yayın ԥvvԥllԥrinԥ tԥsadüf edir. Respublikanın ԥsas su arteriyaları Kür vԥ Araz çayları vԥ onların hövzԥlԥrinԥ aɯan digԥr çaylardır. Bu çaylar üçün qıú vԥ yay azsulu dövrlԥrdir. Kür çayının illik aɯımının 50%-ԥ qԥdԥrini qar suyu, 30%-ni yeraltı vԥ 20%-ni isԥ ya÷ıú sularını tԥúkil edir. Araz çayının 45-50%-ni yeraltı sular, 30-35%-ni qar suları, 10-15%-ni isԥ ya÷ıú suları tԥúkil edir. Öz relyef ɯüsusiyyԥtlԥrinԥ görԥ da÷ çayları yuɯarı da÷ԥtԥyi, düzԥn vԥ aúa÷ı hissԥlԥrԥ bölünür. Çayn yuɯarı vԥ da÷ԥtԥyi hissԥlԥrindԥ maillik vԥ sürԥt çoɯ oldu÷undan burada dib vԥ asılı gԥtirmԥlԥr dԥ zԥngin olur. Bu hissԥlԥrdԥ suvarma suyunu kanallara qԥbul etmԥk asan olur., ancaq iri gԥtirmԥlԥrin kanala daɯil olmasının qarúısı alınmalıdır. Onu da qeyd etmԥk lazımdır ki, bԥzԥn bu hissԥlԥrdԥ ɯüsusi bԥndlԥrin layihԥlԥndirilmԥsinԥ ehtiyac da olmur. Da÷ çaylarının düzԥn vԥ aúa÷ı hissԥlԥrindԥ maillik ɯeyli az oldu÷undan çayda suyun sԥviyyԥsi suvarılacaq sahԥlԥrdԥn aúa÷ı olur. Bu yerlԥrdԥ çay suyunu suvarılacaq sahԥyԥ qaldırmaq üçün nasos stansiyalarından istifadԥ olunur. Kür çayının Kür-Araz ovala÷ı ilԥ aɯan düzԥn vԥ aúa÷ı hissԥlԥri üçün bu cԥhԥtdԥn sԥciyyԥvidir. Bu yerlԥrdԥ suvarma suyunu qԥbul edԥn kanalların baúlan÷ıcında iri hissԥciklԥrin, gԥtirmԥlԥrin suvarma kanallarına daɯil olmasının vԥ lillԥnmԥsinin qarúısını almaq üçün durulducudan istifadԥ olunur. Düzԥn çaylarının mailliyi nisbԥtԥn az olmaqla ԥsasԥn qar vԥ qrunt suları ilԥ qidalanır. Çay su ehtiyatları az olan rayonlarda yeraltı sulardan istifadԥ edilmԥsi böyük ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Yeraltı suların suvarma vԥ baúqa mԥqsԥdlԥr üçün istifadԥ edilmԥsindԥ ԥsas úԥrt onun keyfiyyԥtcԥyararlı olmasıdır. Digԥr úԥrt isԥ yeraltı suların dinamik ehtiyatlarının kifayԥt miqdarda olması ԥsasdır. Bu sular vasitԥsi ilԥ suvarmanın üstün vԥ çatıúmayan cԥhԥtlԥri vardır. Üstün cԥhԥti ondadır ki, suvarma suyunun

suvarılacaq sahԥ yaɯınlı÷ında ԥldԥ edilmԥsi ilԥ magistral vԥ baúqa nԥqledici kanallara ehtiyac olmasıdır. Digԥr tԥrԥfdԥn qrunt sularının sԥviyyԥsinin aúa÷ı düúmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar sahԥlԥrin úorlaúması vԥ bataqlaúması qarúısının alınmasının vԥ s. göstԥrmԥk olar. Çatıúmayan cԥhԥt ondan ibarԥtdir ki, su ehtiyatı az olan yerlԥrdԥ ondan istifadԥ edilmԥsi effektsiz olur, yeraltı suların minerallı÷ı çoɯ olduqda suvarma üçün yararsız olur, çoɯ dԥrindԥ yerlԥúdikdԥ ondan istifadԥ iqtisadi cԥhԥtdԥn ԥlveriúli olmur, onların temperaturu nisbԥtԥn aúa÷ı olur vԥ s. Yeraltı suarla suvarma quyulardan, bulaqlardan vԥ kԥhrizlԥrdԥn suyu qԥbul etmԥklԥ aparılır. Bulaq sularından kiçik sahԥlԥrn tԥɯminԥn 5-30 ha sahԥni suvarmaq olar. Bir neçԥ bula÷ın suyunu topladıqda suvarılan sahԥni 100 ha çatdırmaq olar. Quyu suyu ilԥ suvarma geniú tԥtbiq olunmaqla bu cür quyulara artezan quyuları da deyilir. Onların suvara bilԥcԥyi sahԥ 200 ha-ya çatdırılmaqla úaɯta úԥkilli vԥ borulu olurlar. ùaɯtaúԥkill quyuların diametri 40-1,5m olmaqla, dԥrinliyi 1-30m-Ω çatır. Sulu laya daɯil olan quyunun aúa÷ı hissԥsinԥ suqԥbuledԥn hissԥ adlandırılmaqla belԥ quyular ԥsasԥn dԥmir-betondan hazırlanır. Onun dibindԥki süzgԥcdn vԥ divardakı deúiklԥrdԥn quyuya su daɯil olur. Su yerlԥúԥn laylarda pyezometrik vasqı çoɯ olduqda quyudan su fԥvvarԥ vuraraq çıɯır. Belԥ quyulara praktikada az tԥsadüf olunur. Ԥn çoɯ istifadԥ olunan o quyulardır ki, quyunun dibindԥki suya batırılmıú halda yerlԥúԥn nasos vasitԥsilԥ suvarma suyunu sahԥlԥrԥ vurur. Bu halda nasoslar 100 metr dԥrinlikdԥn 50-100 l/san vԥ nisbԥtԥn çoɯ sԥrf verԥ bilԥr. Kԥhrizlԥr vasitԥsilԥ yer sԥthindԥn 0,8-1,0m dԥrinlikdԥn çoɯ olmayan su laylardan sԥth suları qԥbul edԥrԥk sahԥlԥr suvarılır. Yeraltı sulardan sԥmԥrԥli istifadԥ olunması üçün quyuların vԥ kԥhrizlԥrin su sԥrfi ɯüsusi çԥnlԥrdԥ nizamlanır. Nizamlanma suvarılacaq sahԥnin böyüklüyünü, quyunun vԥ ya

kԥhrizin su sԥrfini nԥzԥrԥ alaraq sutkalıq, suvarılması dövr vԥ il ԥrzindԥ olur. Çԥnin hԥcmini nizamlamadan asılı olaraq aúa÷ıdakı kimi tԥyin edilir: Sutkalıq: Wsut=36 (24-t) Q Suvarma arası dövr: Wsd=86,4Qt1 n øllik nizamlanma: Wsd=86,4Qt2 n Burada Q- quyu vΩ ya kΩhrizin su sΩrfi;l/san T- sutka ΩrzindΩ suvarmanın davametmΩ müddΩti, saat t1- suvarma arası dövr; t2- suvarma aparılmayan dövr, sutka n- çΩnin ehtiyat hΩcm Ωmsalıdır (n=1,1-1,4 qΩbul edi lir). Hal-hazırda respublika ԥrazisindԥ yeraltı sular hesabına 400-dԥn artıq artezan quyusu, 900-dԥn artıq kԥhriz vԥ 400-ԥ qԥdԥr bulaq istismar olunur. Atmosfer ya÷ıntılarından ԥvvԥlԥ sԥth sԥth sularından vԥ kiçik çayların sularından istifadԥ etmԥklԥ suvarma yerli aɯımlı suvarma adlanır. Yerli aɯım sularından nԥinik suvarmada, hԥm dԥ balıqçılıq, heyvandarlıq tԥsԥrrüfatlarında, su tԥchizatında istifadԥ olunur. Bu sular ԥsasԥn yaz vaɯtı qarın ԥrimԥsi hesabına ԥmԥlԥ gԥlmԥklԥ su anbarlarında vԥ nohurlarda toplanaraq bitkilԥrin suya olan tԥlԥbatı çoɯ olan vegetasiya dövründԥ verilir. Su anbarının suvarma qabiliyyԥti aúa÷ıdakı kimi tԥyin edilir:

wt K n 8

Burada K -su anbarının No faydalı iú Ωmsalıdır. Nor-ümumi orta suvarma norması (nefto) olub aúa÷ı dakı kimi tΩyin edilir:

N orn

N 1 E1 N 2 E 2 .... N n E n E1 E 2 ......E n

Burada N 1 , N 2 .... N n -ayrÄą-ayrÄą bitkilÎŠrin Ăźmumi suvar ma normalarÄą, m3/ha E1 , E 2 ....E n -dĂśvri ÎŠkinÎŠ daÉŻil olan bitkilÎŠrin ÎŠkin sahÎŠsindÎŠ tÎŠĂşkil etdiklÎŠri faizlÎŠrdir. Yerli aÉŻÄąmla suvarmanÄąn bir nĂśvĂź olan liman suvarmasÄąndan da istifadÔĽ edilir. Liman suvarmasÄąnda ÔĽsas mÔĽqsÔĽd yaz dĂśvrĂźndÔĽ qarÄąn vÔĽ buzun ÔĽrimÔĽsindÔĽn ÔĽmÔĽlÔĽ gÔĽlÔĽn aÉŻÄąmlar vasitÔĽsilÔĽ torpaĂˇÄą bir dÔĽfÔĽ nÔĽmlÔĽndirmÔĽkdir. Bu cĂźr suvarmada suyu limanlar su anbarÄąndan, Ă§aylardan vÔĽ suvarma kanallarÄąndan vermÔĽk olar. BelÔĽ suvarma yerin mailliyi 0,0030,005-dÔĽn Ă§oÉŻ olmayan dĂźzÔĽn relyefli sahÔĽlÔĽrdÔĽ istifadÔĽ edilmÔĽsi daha ÔĽlveriĂşlidir. Liman suvarmanÄąn ĂźstĂźnlĂźyĂź ondan ibarÔĽtdir ki, ucuz baĂşa gÔĽlir, suyun meÉŻaniki Ăźsulla qaldÄąrmaq lazÄąm gÔĽlmir, yer sÔĽthindÔĽ erroziyanÄąn ÔĽmÔĽlÔĽ gÔĽlmÔĽsinin qarĂşÄąsÄąnÄą alÄąr vÔĽ onun ĂźzÔĽrindÔĽ sadÔĽ hidroteÉŻniki qurĂˇular tikilir. Bu cĂźr suvarmanÄąn mÔĽnfi cÔĽhÔĽti suvarmanÄą sahÔĽdÔĽ yalnÄąz bir dÔĽfÔĽ aparmaq lazÄąm gÔĽlir, suvarÄąlan sahÔĽlÔĽrin dÔĽyiĂşmÔĽsi, torpaĂˇÄąn qeyri-bÔĽrabÔĽr nÔĽmlÔĽnmÔĽsi, bÔĽzi iqlim ĂşÔĽraitindÔĽ hÔĽmin suvarÄąlan sahÔĽnin ÔĽtrafÄąnÄąn bataqlaĂşmasÄą, ĂşorlammasÄądÄąr. Limanlar yerlÔĽĂşmÔĽ nĂśvlÔĽrinÔĽ gĂśrÔĽ maili yamaclarda, dÔĽrÔĽlÔĽrdÔĽ vÔĽ Ă§ay sularÄąnda yerlÔĽĂşÔĽ bilÔĽr. Onlar planda yerlÔĽĂşmÔĽsinÔĽ gĂśrÔĽ bir yarÄąsulu vÔĽ Ă§oÉŻsulu olurlar. Biryaruslu limanlarda suvarma suyu tirÔĽlÔĽr vÔĽ ya dambalarla ÔĽhatÔĽ olunmuĂş bir limanla verilir. Ă&#x2021;oÉŻyarsulu limanlar isÔĽ maillik istiqamÔĽtindÔĽ yaruslar ĂşÔĽklindÔĽ planda yerlÔĽĂşmÔĽklÔĽ suvarma suyu nĂśvbÔĽ ilÔĽ bir yarusdan baĂşqasÄąna verilir. Limanlar su ilÔĽ dolma dÔĽrinliyinÔĽ gĂśrÔĽ dayaz, orta vÔĽ dÔĽrin limanlara bĂślĂźnĂźr. Dayaz limanlarda dolma dÔĽrinliyi 0,25-0,35m, orta limanlarda 0,35-0,7m, dÔĽrn limanlarda isÔĽ 0,7-2m qÔĽdÔĽr olur. Limanlar qidalanma ÉŻĂźsusiyyÔĽtlÔĽrinÔĽ gĂśrÔĽ qar â&#x20AC;&#x201C; buz ÔĽrinti sularÄą ilÔĽ, su anbarÄąndan tullanan artÄąq

sularla vÔĽ Ă§ay suvasarlarÄąnda daĂşqÄąn sularÄą ilÔĽ qidalana bilÔĽr. Ă&#x2021;ayÄąn daĂşqÄąn dĂśvrĂźndÔĽ ÔĽmÔĽlÔĽ gÔĽlÔĽn sularÄąn mĂźÔĽyyÔĽn hissÔĽsini Ă§ay svasarlarÄąnda yerlÔĽĂşÔĽn limanlara yĂśnÔĽldÔĽrÔĽk suvarma aparÄąlÄąr. Ă¸stiqamÔĽtlÔĽndirici, yĂśnÔĽldici kimi â&#x20AC;&#x201C; mĂźvÔĽqqÔĽti vÔĽ daimi fÔĽnlÔĽrdÔĽn istifadÔĽ edilir. Limanla suvarÄąlacaq sahÔĽ aĂşaĂˇÄądakÄą kimi tÔĽyin edilir:

Np Wbr

LimanÄąn orta dolma dÔĽrinliyi isÔĽ aĂşaĂˇÄądakÄą kmi hesablanÄąr:

hor

Nn K or 10000

vÔĽ ya

hor

h1 h2 2

Burada N n -p tÎŠminat faizli suvarma normasÄą, m3/ha;

Wbr - P hesablmam tÎŠminat fazli aÉŻÄąm;m3 Kor-suyu torpaĂˇa orta hopma sĂźrÎŠti; m/sut; T-limanÄąn dolma mĂźddÎŠti; sut; h1, h2-limanÄąn eni istiqamÎŠtindÎŠ uyĂˇun olaraq yuÉŻarÄą vÎŠ aĂşaĂˇÄą hissÎŠlÎŠrindÎŠ suyu, suyun dÎŠrinliyi, m Liman dolma mĂźddÔĽti

É&#x152;

Nn K or

LimanÄąn dolma mĂźddÔĽti kÔĽnd tÔĽsÔĽrrĂźfatÄą bitkilÔĽrinin nĂśvĂźndÔĽn asÄąlÄą olaraq aĂşaĂˇÄądakÄą kimi ÉŻarakterizÔĽ oluna bilÔĽr: yazlÄąq bitkilÔĽr ĂźĂ§Ăźn 3-10 gĂźn, tÔĽbii Ă§ÔĽmÔĽnliklÔĽr ĂźĂ§Ăźn 7-15 gĂźn vÔĽ s. kÔĽnd tÔĽsÔĽrrĂźfatÄą maĂşÄąnlarÄąnÄąn iĂşinin sÔĽmÔĽrÔĽli tÔĽĂşkil olmasÄą ÔĽsasda limanÄąn eni azÄą 100m, uzunluĂˇu isÔĽ 400-1000 m qÔĽdÔĽr olur.

2.2.5. Qeyri - ԥnԥnԥvi su ehtiyatlarından istifadԥ etmԥklԥ suvarma Co÷rafi mövqeyinԥ görԥ arid zonada vԥ transsԥrhԥd Kür-Araz çaylarının mԥnsԥbindԥ yerlԥúԥn, hԥmçinin mԥhdud su ehtiyatlarına malik olan Azԥrbaycanda bu ehtiyatların davamlı istifadԥsi ɯüsusi ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Respublikada ildԥ 11-13 mly.kbm su istifadԥ olunur ki, onun 50-70%i kԥnd tԥsԥrrüfatının, 20-25%-i sԥnayenin, qalan hissԥsi isԥ su tԥchizatı sektorunun payna düúür. Bu yaɯınlara qԥdԥr minerallı÷ı 1,0q/l-Ω qԥdԥr olan sular suvarmaya yararlı hesab olunurdu. Yerüstü su mԥnbԥlԥrinԥ antropogen tԥsirlԥrin artması onların sularının keyfiyyԥtinin pislԥúmԥsinԥ vԥ minerallı÷ın yüksԥlmԥsinԥ sԥbԥb olur. Bu tԥsirlԥrdԥn ԥn ԥsası açıq su hövzԥlԥrinԥ tԥmizlԥnmԥmiú çirkab, kollektor-drenaj vԥ digԥr tllantı sularının aɯıdılmasıdır. Belԥliklԥ, hԥm su ehtiyatlarının çatıúmamazlı÷ı, hԥm dԥ bu ehtiyatların qonúu dövlԥtlԥrin ԥrazisindԥn çirklԥnmiú úԥkildԥ (iqtisadiyyatın müɯtԥlif sahԥlԥrindԥ istifadԥyԥ yararsız olması) daɯil olması vԥ çirklԥnmԥnin davam etmԥsi nԥticԥsindԥ yaranmıú ekoloji vԥziyyԥtin pislԥúmԥsi Azԥrbaycan üçün ciddi problemԥ çevrilir. Bu baɯımdan Azԥrbaycanda hԥcmi ildԥn-ilԥ artan mövcud su qıtlı÷ının qarúısının alınması, hԥmçinin yerüstü su mԥnbԥlԥrinin vԥ ɏԥzԥr dԥnizinin unikal ekosisteminin qorunması üçün qeyri-ԥnԥnvi sulardan (çirkab, dԥniz, kollektor-drenaj vԥ s.) kԥnd tԥsԥrrüfatında istifadԥ edilmԥsi çoɯ mühüm mԥsԥlԥlԥrdԥn biridir. Bir çoɯ ɯarici ölkԥlԥrdԥ bu cür sulardan kԥnd tԥsԥrrüfatında müvԥffԥqiyyԥtlԥ istifadԥ edilir. ɏarici ölkԥlԥrdԥ ԥldԥ edilmiú tԥcrübԥlԥrini nԥticԥlԥrinin ɯüsusi torpaq-iqlim ɯüsusiyyԥtlԥrinԥ malik olan Azԥrbaycanda meɯaniki surԥtdԥ tԥtbiq edilmԥsi qeyrimümkündür. Azԥrbaycanda keçԥn ԥsrin ortalarından baúlayaraq kollektor-drenaj vԥ dԥniz sularından, sonralar isԥ çirkab sularından kԥnd tԥsԥrrüfatında istifadԥ edilmԥsi üzrԥ geniú

tԥdqiqat iúlԥri aparılmasına baúlanmıúdır. Lakin bu tԥdqiqatların nԥticԥlԥri praktikada hԥlԥlik öz geniú hԥllini tapmamıúdır. Suyun minerallı÷ı 1,0q/l-Ω qԥdԥr olduqda suvarma üçün tam yararlı, 1,0-2,0q/l olduqda duza çoɯ hԥssas olan bitkilԥrdԥn baúqa digԥr bitkilԥr üçün yararlı hesab edilir. Minerallıq 2,0-4,0q/l olduqda müԥyyԥn meliorativ tԥdbirlԥr görmԥklԥ suvarmada istifadԥ etmԥk mümkündür. Yaɯúı drenaj úԥraitindԥ quru qalı÷ın miqdarı 5-8q/l-Ω qԥdԥr olan minerallıqlı suların suvarmada istifadԥ oluna bilmԥsi tԥcrübԥlԥrlԥ sübut olunmuúdur. Respublikamzda minerallı÷ı 10-12 q/l-Ω, bԥzi hallarda eksperimental tԥcrübԥ üçün 30q/l-Ω qԥdԥr müɯtԥlif dԥrԥcԥdԥ minerallaúmıú drenaj sularından istifadԥ olunmuúdur. Hazırda bu eksperimentlԥrin nԥticԥlԥri praktikada öz geniú hԥllini tapmamıúdır. Onu da qeyd etmԥk lazımdır ki, hԥr bir regionun kaonkret tԥbii-iqlim úԥraitindԥn asılı olaraq yüksԥk minerallaúmıú sulardan istifadԥ olunması imkanları tԥtqiqatlar ԥsasında dԥqiqlԥúdirilmԥlidir. Respublikamızda keçԥn ԥsrin 60-cı illԥrindԥn baúlayaraq ayrı-ayrı zonalarda suvarma vԥ yumada kollektor-drenaj sularından istifadԥ edilmԥsinԥ dair tԥcrübԥ-tԥdqiqat iúlԥri aparılmıúdır. Bu sulardan istifadԥ edilԥrkԥn bütün süni vԥ tԥbii faktorların tԥsiri nԥzԥrԥ alınmadıqda torpaqların meliorativ vԥziyyԥtinin pislԥúmԥsi, kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrinin mԥhsuldarlı÷ının aúa÷ı düúmԥsi vԥ bütövlükdԥ ԥrazidԥ ekoloji pozuntuların ԥmԥlԥ gԥlmԥsi baú verԥ bilԥr. Kollektor-drenaj sularından (1-30q/l) istifadԥ etmԥklԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrinin suvaılmasına Aid respublikanın Kür-Araz düzԥnliyindԥ çoɯillik tԥdqiqatlar aparılmıúdır. Tԥcrübԥ sahԥlԥri ùimali Mu÷an (Saatlı rayonu), ùirvan (Ucar rayonu), Mil (Beylԥqan-ømiúli rayonları), Qaraba÷ (Bԥrdԥ rayonu) düzlԥrini ԥhatԥ etmiúdir. Minerallaúmıú kollektor-drenaj sularının mԥnbԥdԥn götürülmԥsi vԥ sahԥlԥrԥ verilmԥsi ԥrazinin relyef vԥ tԥsԥrrüfat

úԥraitindԥn asılıdır. Yaúayıú mԥntԥqԥlԥrinԥ yaɯın sahԥlԥrdԥ stasionar nasos stansiyalarından, enerji mԥnbԥyi uzaq olan sahԥlԥrdԥ Mobil, hԥrԥkԥt etdirilԥn qur÷ulardan istifadԥ oluna bilԥr. Son zamanlar aparılan islahatlarla ԥlaqԥdar fԥrdi kԥnd tԥsԥrrüfatların yaranması da daha az enerji tԥlԥbatı olan qur÷ulardan istifadԥni úԥrtlԥndirir. Kollektor-drenaj suları ilԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrinin suvarılmasının hԥm iqtisadi, hԥm dԥ sosial tԥsirlԥri vardır. Belԥ ki, son illԥr bütün dünyada, elԥcԥ dԥ Azԥrbaycanda uzun sürԥn quraqlıqlar nԥticԥsindԥ respublikanın ԥsas su arteriyaları olan kür vԥ Araz çaylarının aɯını kԥskin úԥkildԥ azalır, daɯili çayların bir çoɯu isԥ tamamilԥ quruyur. Belԥ bir úԥraitdԥ ilin isti aylarında (iyul vԥ avqust) kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrinin suya olan tԥlԥbatı maksimum hԥddԥ çatdı÷ından onların suvarma suyu ilԥ tԥminatı çԥtinlԥúir. Suvarmaların vaɯtında aparılmaması nԥticԥsindԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı mԥhsullarının ɯeyli hisԥsi itirilir. Nԥticԥdԥ respublika iqtisadiyyatına, o cümlԥdԥn torpaq mülkiyyԥtçilԥrinԥ külli miqdarda ziyan dԥyir. Digԥr tԥrԥfdԥn isԥ torpaqların suvarma suyu ilԥ tԥmin edilmԥsi üçün mürԥkkԥb mühԥndisi qur÷uların vԥ sistemlԥrin tikilmԥsinԥ ehtiyac yaranır. Kollektor-drenaj sularından lokal vԥ kiçik sahԥlԥrdԥ çoɯ böyük ɯԥrc tԥlԥb etmԥyԥn qur÷ular vԥ avadanlıqlardan istifadԥ etmԥklԥ suvarma suyu kimi istifadԥ etmԥk mümkündür. Kollektor-drenaj suyundan istifadԥ edildiyi halda torpaq mülkiyyԥtçilԥrinԥ suvarma suyunun verilmԥsindԥ fasilԥlԥr yaranmayaca÷ına imkanlar artacaq vԥ onlar bu torpaqlardan daha sԥmԥrԥli istifadԥ edԥcԥklԥr. Bu isԥ respublikanın suvarma suyunun qıt olan ԥsas ԥkinçilik bölgԥlԥrindԥ torpaqlardan kԥnd tԥsԥrrüfatı dövriyyԥsindԥ lazımi sԥviyyԥdԥ istifadԥyԥ úԥrait yaratmaqla torpaq mülkiyyԥtçilԥrinin hԥm iqtisadi, hԥm sosial vԥziyyԥtini yaɯúılacaqdıracaqdır. Su çatıúmamazlı÷ı sԥbԥbindԥn boú qalmıú minlԥrlԥ hektar dԥniz sahili zonalarda bԥzԥk, meyvԥ a÷acları vԥ tԥrԥvԥz-yem

bitkilԥrinin tԥbbi dԥniz suyu ilԥ suvarılması ԥlverúli sayıla bilԥr. Burada tԥkcԥ mԥhsuldarlı÷a üstünlük vermԥk ԥbԥsdir, ԥsas mԥslԥ ԥtraf mühitin tԥmizlԥnmԥsi, külԥk erroziyasına qarúı mübarizԥ, yem bazasının güclԥndirilmԥsi, süni otlaqların, zeytun kimi qiymԥtli bitkinin ԥkin sahԥlԥrinin geniúlԥndirilmԥsi vԥ s. kimi fadal tԥrԥflԥrԥ üstünlük verilmԥlidir. Tԥbiidir ki, 14 q/l dԥniz suyu ilԥ bitkilԥrin suvarılması torpaqda duzların artmasına sԥbԥb olacaqdır. Bu hal mübarizԥ etmԥk mümkündür, yԥni payızqıú ya÷ıntıları qumsal, yüngül gillicԥli torpaqlarda daha çoɯ toplanacaq NaCl duzunun yuyulub aúa÷ı qatlara aparılmasına kömԥk edԥcԥk, digԥr tԥrfdԥn ildԥ bir dԥfԥ imkan olduqda ԥrazilԥri yüksԥk suvarma norması ilԥ duzlardan tԥmizlԥmԥk olar. Çirkab suların kԥnd tԥsԥrrüfatında istifadԥsi bir çoɯ ɯarici ölkԥlԥrdԥ o cümlԥdԥn Almaniya, Rusiya, Ukrayna, Qazaɯstan vԥ s. çoɯillik tԥcrübԥ qazanılmıúdır. Abúeron yarımadasında çirkab sularından 1932-34-cü illԥrdԥ Bakı kanalizasiya sularından (meɯaniki tԥmizlԥnmiú) tomat, badımcan, ɯiyar, turp vԥ digԥr bostan bitkilԥrinin suvarılmasında istifadԥ edilmiúdir. Adi vԥ çirkab suları ilԥ suvarmanı müqayisԥ etdikdԥ sonuncunun tԥtԥbiqi zamanı yüksԥk mԥhsul alınmıúdır. Sanitar-gigiyena baɯımından zԥzԥrli oldu÷u üçün bu bitkilԥrin suvarılması respublikada qada÷an edilmiúdir. Bununla belԥ, Bakı yaɯınlı÷ında tԥúkil edilmiú Zı÷ vԥ Hövsan zeytunçuluq tԥsԥrrüfatlarında 30 ildԥn çoɯdur ki, 1500 hektar sahԥdԥ zeyiun vԥ badam a÷aclarının meɯaniki tԥmizlԥnmiú çirkab suları ilԥ suvarılması üzrԥ böyük tԥcrübԥ qazanılmıúdır. Su zeytun a÷aclarının gövdԥsi ԥtrafında yaradılmıú dairԥvi çökԥkliyԥ onların ԥkin sırası ilԥ çԥkilmiú úırımlarla verilir. Sahԥlԥrdԥ isԥ yeraltı borularla verilԥn çirkab su hidratlarlan polietilen úlanqlarla úırımlara verilir. Hal-hazırda zeytun plantasiyalarının çirkab suları ilԥ suvarılması davam edir vԥ bunun hesabına hԥr il yüksԥk vԥ sabit mԥhsul ԥldԥ edilir.

Çirkab sulanırdan kԥnd tԥsԥrrüfatında istifadԥ edilmԥsi iki ekoloji problemin hԥllindԥ mühüm roy oynayır. bunlardan biri çirkab sularının kԥnd tԥsԥrrüfatında istifadԥ etmԥklԥ yerüstü su hövzԥlԥrinin çirklԥnmԥdԥn qorunması vԥ ikincisi úirin su ehtiyatlarına qԥnaԥt etmԥklԥ ԥlavԥ torpaq sahԥsinin kԥnd tԥsԥrrüfat dövriyyԥsinԥ verilmԥsinԥ imkan yaratmaqdan ibarԥtdir. Bakı úԥhԥrinin yerlԥúdiyi co÷rafi mövqeyinԥ görԥ kanalizasiya sularının tԥmizlԥnmԥsi stanssiyası Abúerinun cԥnubunda yerlԥúԥn Hövsan qԥsԥbԥsinin yaɯınlı÷ında inúa edilmiúdir. Lakin eyni zamanda bu ԥrazilԥr yeraltı suların su tԥchizatı mԥqsԥdlԥri üçün istifadԥ edildiyinԥ görԥ onların çirkab suları ilԥ suvarılmasına icazԥ verilmir. Baɯmayaraq ki, Hövsan zeytunçuluq tԥsԥrrüfatına 1000 hektardan çoɯ zeytun, badam, eldar úamının (meúԥ zola÷ı) suvarılmasında 30 ildԥn çoɯdur ki, çirkab sularından istifadԥ edilir. Bakı úԥhԥrinin çirkab sularının Hövsan aerasiya stansiyasında tԥmizlԥdikdԥn sonra Qobustan massivindԥ suvarılmada istifadԥ edilmԥsi Abúeron yarımadasının çԥnub hissԥsini ekoloji mühafizԥ baɯımından ԥn sԥmԥrԥli tԥdbir hesa edilir. Kür-Araz düzԥnliyindԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrinin intensiv suvarılması kollektor-drenaj sularının hԥcmi bir neçԥ dԥfԥ artır. Bu suların açıq su hövzԥlԥrinԥ, o cümlԥdԥn dԥ unikal ekoosistemԥ malik ɏԥzԥr dԥnizinԥ aɯıdılması onların ekoloji tarazlı÷ının pozulmasına sԥbԥb olur, yԥni tԥbii aɯarların minerallı÷ını artırır, biogen elementlԥrlԥ, müɯtԥlif kimyԥvi maddԥlԥrlԥ vԥ s. çirklԥndirir. Ermԥnistan vԥ Gürcüstan dövlԥtlԥrinin ԥrazisindԥ ciddi çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalan Kür-Araz çayının çirklԥnmԥsini artırır vԥ digԥr transԥrhԥd çaylarının daha da çirklԥnmԥsinԥ vԥ bu suların iqtisadiyyatın müɯtԥlif sahԥlԥrindԥ istifadԥyԥ tam yarasız vԥziyyԥtԥ düúmԥsinԥ sԥbԥb olur. Hazırda drenaj sularının müԥyyԥn hissԥsi Kür çayına, müԥyyԥn hissԥsi isԥ göllԥrԥ aɯıdılır. Yalnız onu qeyd etmԥk

lazımdır ki, kollektor-drenaj sularının aɯıdılması Bakı úԥhԥri ԥhalisinin ԥsas su tԥchizatı mԥnbԥyi olan Kür çayının suyunun minerallı÷ının 2,0 q, bԥzi hallarda isԥ daha çoɯ artmasına vԥ keyfiyyԥtinin kԥskin aúa÷ı düúmԥsinԥ sԥbԥb olur. Drenaj suyunun Kürԥ tökülmԥsi onun duzlulu÷unun, bir çoɯ pestisidlԥrin vԥ digԥr zԥzԥrli maddԥlԥrin miqdarının artmasına sԥbԥb olur. Drenaj suları bir çoɯ hallarda relyefcԥ aúa÷ı sahԥlԥrdԥ yer sԥthinԥ çıɯaraq orada gölmԥçԥlԥrin, bataqlıqların yaranmasına sԥbԥb olur. Bu isԥ hԥmin ԥrazilԥrdԥ antisanitariyanı güclԥndirir, bir çoɯ ɯԥstԥlik törԥdicilԥrin inkiúafı üçün münbit úԥrait yaradır. Mԥlumat üçün onu demԥk kifayԥtdir ki, Saatlıømiúli-Sabirabad bölgԥlԥrindԥ malyariyaya tutulanların sayı orta respublika sԥviyyԥsindԥn 3-4 dԥfԥ çoɯdur. Kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrinin mԥhsuldurlı÷ını yüksԥltmԥk üçün torpa÷a verilԥn mineral gübrԥlԥrin tԥrkibindԥ olan zԥhԥrli birlԥúmԥlԥr, müɯtԥlif pestisdlԥr torpaqda toplanır vԥ sonradan atmosfer ya÷ıntıları ilԥ yuyulur vԥ qrunt sularına qarıúaraq açıq su hövzԥlԥrini çirklԥndirir. Kollektor-drenaj sularının vegetasiya müddԥtindԥ suvarma üçün istifadԥ edilmԥsi sistemlԥrdԥ yaranan basqını müԥyyԥn qԥdԥr azalır. Belԥ ki, yuɯarı ԥrazilԥrdԥn baúlayaraq onlardan bütün sistem boyu istifadԥ edilmԥsi suyun sürtԥinin vԥ mailliyԥnin azaldı÷ı aúa÷ı zonalarda göllԥúmԥsinԥ, bataqlaúmasına, torpaqların meliorativ vԥziyyԥtinin pislԥúmԥsi hallarının qarúısını alır. Kollektor-drenaj vԥ çirkab suları ilԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrinin suvarılmasına vԥ úorlaúmaú torpaqların yuyulmasına aid Azԥrbaycan ElmiTԥdqiqat Hidroteɯnika vԥ Meliorasiya institutuaparılmıú çoɯillik tԥdqiqat iúlԥrinin nԥticԥlԥrinin ümumilԥúdirԥrԥk aúa÷ıdakı tövsiyԥlԥri vermiúdir: – Minerallaúmıú kollektor-drenaj sularının mԥnbԥdԥn götürülmԥsi, suvarma vԥ yuma sahԥlԥrinԥ verilmԥsi teɯnologiyları ԥrazilԥrin konkret relyef vԥ tԥsԥrrüfat úԥraitindԥn asılı olaraq müɯtԥlif ola bilԥr. Suyun mԥnbԥdԥn götürülmԥsinin iki üsulu –mobil vԥ sstasionar qur÷ular tövsiyԥ olunur.

Mobil qur÷ular SNP tipli hԥrԥkԥt edԥn nasos stansiyaları vԥ ya hԥrԥkԥt etdirilԥn elastiki boruların daɯil oldu÷u PPA-165 tipli aqreqatlardan ibarԥtdir. Kollektor-drenaj sularının daimi kanallara verilmԥsi ilԥ istifadԥsi dԥ sԥmԥrԥlidir. –Mu÷an-Salyan massivindԥ kimyԥvi tԥrkibi ɯloridli-sulfatlı natriumlu-maqneziumlu vԥ ɯloridli-sulfatlı natriumlu, minerallı÷ı isԥ 5 q/l-Ω qԥdԥr olan kollektor-drenaj sularından pambıq bitkisinin müntԥzԥm suvarılması üçün istifadԥ etmԥk olar. Kԥskin su qıtlı÷ı müúahidԥ olunan illԥrdԥ isԥ ayrı-ayrı veetasiya suvarmalarını minerallı÷ı 7 q/l-Ω qԥdԥr olan sularla aparmaq olar. Suvarma suyunun çatıúmadı÷ı ayrı-ayrı azsulu ilԥlrdԥ isԥ vegetasiya müddԥtinin ikinci yarısında minerallı÷ı 12q/l-Ω qԥdԥr olan kollektor sularını surarmada tԥtbiq etmԥk olar. – Drenaj suları ilԥ suvarmada torpa÷ın hesabat qatında duzların toplanmasının qarıúısın almaq üçün hԥr il 2500-3000 m3/ha tԥmiz su normaları ilԥ arat aparılması lazımdır. Bu tԥdbirin tԥmiz su ehtiyatlarının kifayԥt qԥdԥr oldu÷u payız-yaz aylarında aparılması tövsiyԥ olunur. – Qrunt sularının minerallı÷ının aúa÷ı oldu÷u sahԥlԥrdԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrinin suvarılmasında subirriqasiyadan istifadԥ etmԥk tövsiyԥ olunur. Bu üsul torpaqların sԥthinin bԥrkimԥsinin, onun qabıq ba÷lamasının, takırlaúmasının qarúısını alır, suyun sahԥyԥ verlmԥsi üçün lazım olan enerji tԥlԥbatını aradan qaldırır. Mövsüm ԥrzindԥ hesabat qatında toplanmıú duzlar isԥ ilin soyuq fԥsillԥrdԥ cari vԥ arat yumaları aparmaqla lԥ÷v edilir. – Tԥrkibindԥ bitkilԥr üçün lazım olan zԥngin qida maddԥlԥri oldu÷una görԥ ɏԥzԥrin suyu suvarma üçün daha ԥlveriúlidir. Onun suyunun duzluluq dԥrԥcԥsi fԥsillԥr üzrԥ 12-14q/l arasında dԥyiúir. Dԥniz suyunu suvarmaya yararlılıq hԥddinԥ çatdırmaq üçün onu úirin su ilԥ 1:1, 1:2, 1:3, 1:4 vԥ 1:5 nisbԥtlԥrindԥ qarıúdırmaq tԥklif olunur. Bu halda úirin suya qԥnaԥt 50-20% arasında olur vԥ suvarma

mövsümündԥ dԥniz suyu ilԥ úirin suyun növbԥlԥúdirilmԥsi daha mԥqsԥdԥuy÷un hesab edilir. – Dalbadal bir vԥ bir neçԥ mövsüm tԥbii dԥniz suyu ilԥ suvarılma aparılmıú sahԥlԥrdԥ imkn olduqda úirin su ilԥ yüksԥk (20-25%) norma ilԥ qıú aratı aparılması torpaqda toplanmıú duzların nisbԥtԥn alt qatlara yuyulmasını sürԥtlԥndirir, qumsal torpaqlarda toplanmıú duzlar payız-qıú ya÷ıntıları ilԥ torpa÷ın alt qatlarına yuyulur. – Susuz qumsal torpaq zonalarında alaq otları, zorqo, yonca, qar÷ıdalı vԥ s. ԥkilmԥsilԥ geniú ԥrazilԥrdԥ bitki örtüyü yaratmaq, bununla da otlaqların, örüúlԥrin mԥhsuldarlı÷ını yüksԥltmk, külԥk erroziyasının vԥ sԥhralaúmasının qarúısını almaq mümkündür. – Abúeron úԥraitindԥ dԥniz suyu ilԥ suvarılmada eldar úamı, sԥrv a÷acı, zeytun, nar, qlediçiya, maklyura, amorfa, tamariks kimi a÷aclar ԥkmԥk daha ԥlveriúlidir. Abúeronun yüngül torpaqları úԥraitindԥ dԥniz suyunun maqnitlԥúdirilmԥsi yolu ilԥ qar÷ıdalı, tomat, sorqo bitkilԥrinin suvarılmasını geniú tԥtbiq etmԥk olar. Bu halda torpaqda duzların 30-40% azalması müúahidԥ olunur, mԥhsuldarlıq yüksԥlir. – kԥnd tԥsԥrrüfatı istehsalında dԥniz suyundan istifadԥ olunması ԥlveriúli meliorativ úԥraiti saɯlamaqla ekoloji sԥmԥrԥni yüksԥltmԥk vԥ su qıtlı÷ını azaltmaqdan ԥlavԥ, mühüm sosial vԥ ekoloji ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir. Yaúıllıqların salınması, ԥhalinin mԥhsuldarlı÷ının artması, qumlu sahԥlԥrdԥ külԥk erroziyasına qarúı mübarizԥ obyektlԥrinin, qur÷uların, yaúayıú mԥntԥqԥlԥrinin qum tufanlarındın mühafizԥsi vԥ Bakı úԥhԥrinin ekoloji vԥziyyԥtinin yaɯúılaúdırılması üçün mühüm tԥdbirlԥr sayılır. – Böyük hԥcmdԥ tԥmiz su ehtiyatlarına qԥnaԥt olünması vԥ ԥtraf mühitin, o cümlԥdԥn ɏԥzԥr dԥnizinin çirklԥnmԥsinin qarúısının alınması baɯımından Abúeron úԥraitindԥ çirkab sularından yumada vԥ suvarmada istifadԥ edilmԥsi olduqca vacibdir; Abúeron yarımadasının Sԥngԥcal-Qobustan massivinin úorlaúmıú torpaqlarının yuyulmasında vԥ

suvarılmasında çirkab sularından istifadԥ etmԥklԥ úirin suya olan ehtiyacı aradan qaldırmaq vԥ torpaq sahԥsini kԥnd tԥsԥrrüfatı dövriyyԥsindԥ istifadԥyԥ vermԥk mümkündür. Çirkab suları ilԥ suvarılan ԥrazilԥrdԥ qrunt sularının çirklԥnmԥsinin qarúısını almaq mԥqsԥdilԥ Abúeron úԥraitindԥ qumlu vԥ qumlucalı torpaqlarda qrunt suyunun yatım dԥrinliyi yer sԥthindԥn 2,0 m-dΩn, gillicԥli vԥ gilli torpaqlarda isԥ 2,5 m-dԥn az olmamalıdır; – Çirkab suları ilԥ müntԥzԥm suvarılma aparıldıqda torpaqda zԥhԥrli duzlarn toplanmasına qarúı hԥr 5 ildԥn bir profilaktik tԥdbir kimi yuma tԥsirli suvarma rejimlԥrindԥn istifadԥ edilmԥlidr. Bu halda yeraltı suların çirklԥnmԥsinin qarúısını almaq üçün verlԥn suyun normaları torpa÷ın 2 metrlik qatının sԥrhԥd su tutumuna görԥ müԥyyԥn edilmԥlidir; – Çirkab suları ilԥ suvarma nԥticԥsindԥ torpaqda hidrolizԥ olunmuú azotun, kalimun miqdarı artır, lakin hԥrԥkԥt edԥn fosforun miqdarı isԥ ԥksinԥ azalır. Ona görԥ dԥ çirkab suları ilԥ suvarmada onun tԥrkibindԥ olan fosforun miqdarı nԥzԥrԥ alınmaqla sahԥyԥ fosfor gübrԥlԥri verilmԥsi tԥlԥb olunur. 2.2.6. Suvarma suyunun keyfiyyԥti Suvarma mԥqsԥdilԥ istifadԥ olunan suyun keyfiyyԥti tԥrkibindԥki üzvi, mineral maddԥlԥrin miqdarı vԥ suyun temperaturu ilԥ müԥyyԥn olunur. Suvarma suyunun tԥrkibindԥ üzvi, mineral maddԥlԥr torpa÷a daɯil olarkԥn onun münbitliyini artırır vԥ bunun sahԥsindԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrinin mԥhsuldarlı÷ı artır. Çay suyu ԥsas su mԥnbԥyi hesab edilmԥklԥ özü ilԥ üzvü vԥ mineral maddԥlԥr olan asılı gԥtirmԥlԥri torpa÷a daɯil edir. Diametri 0,1-0,15 mm olan hissԥciklԥr kanalda çökԥrԥk onu lillԥndirir. Bu hissԥciklԥr kanalın baúlan÷ıcında yerlԥúԥn durulducular vasitԥsilԥ saɯlanmalı vԥ kanala buraɯılmamalıdır.

Diametri 0,005-0,1 mm hissԥciklԥr torpa÷ın qidalanma ɯassԥsinԥ malik olmaqla, onun fiziki ɯassԥsini vԥ sukeçirmԥ qabiliyyԥtini artırır. Diametri 0,005 mm-dԥn kiçik olan hissԥcitklԥr qida maddԥlԥri ilԥ zԥngindir. Lakin onların suvarılan sahԥyԥ hԥddindԥn artıq daɯil olması da torpa÷ın fiziki ɯassԥsini vԥ sukeçirmԥ qabiliyԥtini pislԥúdirԥ bilԥr. Bu asılı gԥtirmԥlԥrlԥ birlikdԥ suvarılan sahԥyԥ kalium tԥrkibli mineral duzlar, humus maddԥlԥri daɯil olur. Bunlar torpa÷ın dԥnԥvԥr strukturlu olmasını tԥmin edir, münbitliyini artırır vԥ bitkinin normal inkiúaf etmԥsinԥ sԥbԥb olur. Suvarma suyunun tԥrkibindԥ hԥll olmuú duzların miqdarı 1-1,5 q/l-ԥ qԥdԥr olduqda belԥ sular ԥlveriúli sayılır. Su tԥlԥbatçılar tԥrԥfindԥn suyun keyfiyyԥtinԥ tԥlԥbat müɯtԥlif olur. Bunlar aúa÷ıdakı kimidir: – sԥnayedԥ istifadԥ olunan su, istehsal olunan mԥhsulun keyfiyyԥtinԥ tԥsir göstԥrmԥmԥli, sԥnaye qur÷usunda istifadԥ olan metal konstruksiyasını korroziyaya u÷ratmamalı, qur÷ularda duz çöküntülԥri ԥmԥlԥ gԥtirmԥmԥli, sԥnayedԥ çalıúan iúçilԥrin sԥhhԥtinԥ mԥnfi tԥsir göstԥrmԥmԥlidir. – kԥnd tԥsԥrrüfatında istifadԥ olunan su kԥnd tԥsԥrrüfatı mԥhsulların keyfiyyԥtinԥ tԥsir göstԥrmԥmԥli, bitki üçün zԥrԥrsiz olmalı vԥ torpaqların úorlaúmasına úԥrait yaratmamalıdır. – mԥdԥni – mԥiúԥtdԥ istifadԥ olunan suyun keyfiyyԥti ԥn yüksԥk olmalıdır vԥ ona olan tԥlԥbat qԥbul olunmuú norma vԥ qaydalara uy÷un olmalıdır. øçmԥli suyun keyfiyyԥti aúa÷ıdakı tԥlԥblԥrԥ cavab vermԥlidir: – çirkab suları su ehtiyatlarına atılarkԥn suyun temperaturu yay mövsümündԥki temperaturdan 30-dԥn çoɯ olmamalıdır; – sudan gԥlԥn iy vԥ dadın ziddԥtliliyi 2 baldan artıq olmamalıdır; – suyun turúulu÷u PH=6,5y8,5 intervalında olmalıdır; – suda mineral qalıq 1000 mq/l-dԥn az olmalıdır; – çirkab suları ilԥ su mԥnbԥyi qidalanarsa, onda olan oksigenin

miqdarı 4y6 mq/l hԥddindԥ olmalıdır; – zԥrԥrli maddԥlԥr konsentrasiyası ԥhalinin sԥhԥti üçün tam zԥrԥrsiz olmalıdır; – suyun hԥr litrindԥ 1000-dΩn artıq ɯԥstԥlik törԥdԥn bakteriya olmamalıdır; – çirkab suları su ehtiyatlarına ötürülԥrkԥn orada üzԥn mineral vԥ üzvü maddԥlԥrin konsentrasiyası 0,25 mq/l-dΩn çoɯ olmamalıdır. Su ehtiyatlarına aɯıdılan çirkab sularının tԥrkibindԥ radiaktiv maddԥlԥr vԥ qanunla tԥnzimlԥnԥn çirkab suyunun tԥrkibindԥ 1 10-8y3 1011 küpi/l-dΩn çoɯ olan kobalt vԥ stronsium olarsa, belԥ suların su ehtiyatlarına ötürülmԥsi qԥti qada÷andır. 2.2.7. Subartezian quyuları vԥ nasos stansiyaları Respublikanın meliorasiya vԥ su tԥsԥrrüfatı sistemindԥ müɯtԥlif bölgԥlԥrin tԥbii úԥraitindԥn asılı olaraq mövcud su tԥlԥbatına müvafiq surԥtdԥ subartezian quyularından vԥ nasos stansiyalarından geniú úԥkildԥ istifadԥ edilmiúdir. Ölkԥ ԥrazisindԥ yeraltı suların ehtiyatı da qeyri – bԥrabԥr paylanmıúdır. Oz minerallaúma dԥrԥcԥlԥrinԥ görԥ istԥr dԥrinlik boyunca, istԥr arandan da÷lıq ԥraziyԥ do÷ru yerlԥúmԥ úԥraitinԥ, istԥrsԥ dԥ tԥzyiqsiz vԥ tԥzyiqli olmaları üzrԥ bir – birindԥn kԥskin úԥkildԥ fԥrqlԥndiyindԥn, onların ehtiyatından suvarma vԥ su tԥchizatı mԥqsԥdilԥ hԥrtԥrԥfli úԥkildԥ istifadԥ etmԥk bԥzԥn mümkün olmur. Respublikada mövcud olan yeraltı sular çay vadilԥrindԥ, artezian hövzԥlԥrindԥ, da÷ԥtԥyi zonalarda, çayların gԥtirmԥ konuslarında vԥ mԥhdud strukturlarda formalaúdı÷ından, öz kimyԥvi tԥrkibi vԥ minarallaúma dԥrԥcԥsinԥ görԥ bir – birindԥn kԥskin úԥkildԥ fԥrqlԥnir. Ԥgԥr yeraltı su ehtiyatlarına dair mövcud mԥlumatları nԥzԥrԥ alsaq,yeraltı úirin su ehtiyatlarının respublika üzrԥ paylanması haqqında aydın tԥsԥvvür ԥldԥ etmiú olarıq. Bu mԥlumata ԥsasԥn, lokal

yeraltı úirin su ehtiyatları Kiçik Qafqazda Batabat ԥrazisindԥ 24,3 min. m3/gün, ɏankԥndi ԥrazisindԥ 9 min. m3/gün, çayların yataqaltı sularında 148,6 min. m3/gün tԥúkil edir. ùirin (1,0 q/l-Ω qΩdΩr) vԥ az minerallaúmaya malik (1-3 q/l) yeraltı suların hesablanmıú ehtiyatları Böyük Qafqaz qırıúıqlı÷ının hidrogeoloji ԥyalԥtindԥ 241,62 min. m3/gün, úԥrqi Qafqaz önü artezian hövzԥsindԥ 1784,62 min. m3/gün, Kür çökԥkliyindԥ 1884,62 min. m3/gün, Kiçik Qafqaz qırıúıqlı÷ının hidrogeoloji ԥyalԥtindԥ 1321,7 min. m3/gün tԥúkil edir. Suvarma mԥqsԥdilԥ istifadԥ edilԥn yeraltı su ehtiyatlarının ԥsas hisԥssi arteziann hövzԥlԥrinin payına düúür. Respublika ԥrazisindԥ ehtiyatlarından istifadԥ olunan mövcud artezian hövzԥlԥrindԥ pyezometrik basqı yer sԥthindԥn aúa÷ıda yerlԥúdiyindԥn onlardan suyun istifadԥ edilmԥsi nasos aqreqatlarının vasitԥsilԥ hԥyata keçirilir vԥ onlar subartezian quyusu adlanır. Müɯtԥlif sԥbԥblԥrdԥn respublikada istsmar olunan subartezian quyularının sayı illԥr üzrԥ dԥyiúmiúdir. Belԥ ki, quyulardan suyun götürülmԥsi prosesindԥ düzgün tԥnzimlԥnmԥnin vaɯtında hԥyata keçirilmԥmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar olaraq quyuların qumla tutulması, sulu horizontun ehtiyatının tükԥnmԥsi vԥ s. hallar müúahidԥ edilmiúdir. Bu cür ɯoúagԥlmԥz halların baú vermԥmԥsi üçün kԥnd tԥsԥrrüfatının su ilԥ tԥchizatının hԥyata keçirilmԥsindԥ istifadԥ olunan subartezian quyuları vԥ baúqa mԥqsԥdli quyular Meliorasiya vԥ Su Tԥsԥrrüfatı Açıq Sԥhmdar Cԥmiyyԥtinin balansına götürülmüúdür. Onların düzgün istismarının hԥyata keçirilmԥsi üçün müvafiq bölgԥlԥrdԥ komitԥnin tabeliyindԥ fԥaliyyԥt göstԥrԥn idarԥ vԥ tԥúkilatlar yaradılmıúdır. Respublikada müԥyyԥn dövr ԥrzindԥ istifadԥyԥ verilmiú subartezian quyularına dair mԥlumatlar aúa÷ıdakı cԥdvԥldԥ verilmiúdir. Respublikanın meliorasiya vԥ su tԥsԥrrüfatı sistemindԥ olan nasos stansiyaları öz qidalanma mԥnbԥlԥrinԥ görԥ elektrik enerjisinԥ vԥ yanacaqla tԥmin olunmaqla stasioran vԥ sԥyyar ɯarakterli fԥaliyyԥt göstԥrirlԥr.

ʋ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35

Respublikanın rayonları üzrΩ subartezan quyularına dair mΩlumat Subartezian Subartezian Rayonlar quyularının sayı, quyularının ümumi ԥdԥdlԥ sԥrfi, m3/san Abúeron 10594 0,028 A÷dam 745 21,767 A÷cabԥdi 32 22,41 A÷su 50 0,297 Balakԥn 297 0,375 Beylԥqan 727 8,145 Bԥrdԥ 338 20,784 Da÷lıq Qaraba÷ 1 4,42 Dԥvԥçi 250 0,002 Qazaɯ 272 2,949 Tovuz 8 3,609 Gԥdԥbԥy 609 0,453 ùԥmkir 512 12,846 ɏanlar 666 14,129 Goranboy 50 17,08 Yevlaɯ 50 1,536 Kԥlbԥcԥr 2 0,035 Laçın 4 0,013 Göyçay 4 0,022 øsmayıllı 48 0,331 ùԥki 115 1,997 Qaɯ 32 0,214 Qusar 33 0,198 Quba 87 0,318 Qԥbԥlԥ 81 0,772 ɏaçmaz 52 0,182 Zaqatala 69 0,534 ømiúli 72 2,53 Füzuli 375 4,282 Cԥbrayıl 142 1,3 Zԥngilan 22 0,207 Qubadlı 30 0,213 Tԥrtԥr 169 7,361 O÷uz 66 0,386 Cԥlilabad 141 0,496

36 37

Masallı 74 0,185 Naɯçıvan 418 4,592 Onlar istԥr su hövzԥlԥrindԥn suyun müԥyyԥn uzaqlıqlarda yerlԥúԥn mԥsafԥlԥrԥ nԥql edilmԥsi, istԥrsԥ dԥ magistral vԥ suvarma kanallarından suyun müԥyyԥn yüksԥkliyԥ qaldırılaraq nԥql etdirilmԥsi mԥqsԥdilԥ layihԥlԥndirilmiúlԥr. Samur –Abúeron kanalında bütün suyu 18 m-ԥ qaldıran Sitalçay vԥ 27m-Ω qaldıraraq Ceyranbatan su anbarına vuran eyni adlı nasos stansiyası inúa edilmiúdir. Respublikanın ԥsas su arteriyaları olan Kür vԥ Araz çaylarında tԥbii vԥ süni yaradılmıú su hövzԥlԥri üzԥrindԥ quraúdırılan nasos stansiyaları suvarma vԥ su tԥchizatı sistemlԥrinin su ilԥ tԥmin edilmԥsini hԥyata keçirir. Bundan baúqa, respublikada meliorasiya olunmuú sahԥlԥrdԥn aɯıdılan kollektor-drenaj sularının nԥql etdirilmԥsindԥ dԥ stasionar nasos stansiyalarından istifadԥ edilir. 2.2.8. Meliorasiya vԥ su tԥsԥrürfatı sistemlԥrinin istismarı Respublikada mövcud olan möhtԥúԥm meliorasiya vԥ su tԥsԥrrüfatı sistemlԥri úԥbԥkԥsinin sistematik vԥ fasilԥsiz iúini tԥmin etmԥk onlara sԥmԥrԥli münasibԥt ԥsasında mümkün olur. Burada ԥsas mԥsԥlԥ suvarma, kollektor-drenaj sistemlԥrindԥn, onların ɯidmԥt etdiyi sahԥlԥrdԥn, külli miqdarda müɯtԥlif hidroteɯniki qur÷ulardan, nasos stansiyalarından ibarԥt olmaqla torpa÷ın hԥr hektarından bol mԥhsul götürülmԥsi üçün mürԥkkԥb bir kompleks yaradılmıúdır ki, bu da cԥmiyyԥtԥ daha çoɯ ɯeyir vermԥklԥ, su vԥ torpaq ehtiyatlarında sԥmԥrԥli istifadԥni tԥmin edir. Meliorasiya vԥ su tԥsԥrrüfatı sistemlԥrinin istismarı geniú tԥsԥrrüfat ölçülԥrinԥ malik olmaqla, Meliorasiya vԥ Su Tԥsԥrrüfatı Açıq Sԥhmdar Cԥmiyyԥtinin 100-dԥn çoɯ istismar–ɯidmԥt tԥúkilatını özündԥ birlԥúdirir. Bunlar muɯtar respublikanın meliorasiya vԥ su tԥsԥrrüfatı idarԥlԥri, 60-dan çoɯ rayonlararası vԥ rayon suvama vԥ meliorasiya sistemlԥri idarԥlԥri, kanallar, su anbarları vԥ baúqa istsmar tԥúkilatları, idarԥlԥri vԥ istehsalat birliklԥrindԥn ibarԥtdir. østismar tԥúkilatlarında

22 min nԥfԥr ԥmԥkdaú iúlԥyir vԥ bunun 6 min nԥfԥri mühԥndis – teɯniki iúçilԥrdԥn ibarԥtdir. Rayon suvarma sistemlԥri idarԥlԥri vԥ meliorativ ɯidmԥti tԥúkilatları tԥmir – istismar iúlԥrinin vԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrinin suvarılması planlarını tԥrtib edir, tԥsԥrrüfatadaɯili meliorativ sistemlԥrdԥ teɯniki ɯidmԥt vԥ tԥmir iúlԥrinin yerinԥ yetirilmԥsini tԥmin edir. Ԥsrlԥrdԥn bԥri tԥsԥrrüfatdaɯili úԥbԥkԥ müԥyyԥn miqdar su qaldırıcı qur÷uları ԥsasԥn torpaq mԥcralı kanalardan ibarԥt olardı vԥ onların istismarını da tԥsԥrrüfatlar özlԥri apara bilirdilԥr. Lakin ɏɏ ԥsrin II yarısından baúlayaraq tԥsԥrürfatlarında bu sistemlԥrin sızmaya qarúı materiallarla üzlԥnilmԥsinԥ, hidrantları olan örtülü suvarma úԥbԥkԥlԥrinin yaradılmasına, kanalların dԥmir – beton novlarla tikilmԥsinԥ, suyu paylaúdırmaq vԥ nizamlamaq üçün hidroteɯniki qur÷uların tikilmԥsinԥ baúlandı. øndi artıq tԥsԥrrüfatların hԥmin sistemlԥrin istismarına güclԥri çatmır. ùԥbԥkԥlԥri iúçi vԥziyyԥtindԥ saɯlamaq, onların istismarını tԥúkil etmԥk vԥ tԥmir – bԥrpa iúlԥrini aparmaq vԥzifԥsi Meliorasiya vԥ Su Tԥsԥrrüfatı Açıq sԥhmdar Cԥmiyyԥtinin iɯtiyarına verilmiúdir. Mövcud hidroteɯniki qur÷ular vԥ sistemlԥr teɯniki cԥhԥtdԥn tԥkmillԥúdirilir, hԥm keyfiyyԥt, hԥm dԥ kԥmiyyԥt cԥhԥtdԥn inkiúaf etdirilir. Elԥ bu mԥqsԥdlԥ meliorativ sistemlԥrin istismarı iúinin yaɯúı qurulması vԥ suvarılan sahԥlԥrdԥn istifadԥnin sԥmԥrԥliliyini artırmaq üçün Azԥrbaycan Respublikası Nazirlԥr Kabinetinin 15 mart 2000-ci il tariɯli 43 saylı qԥrarı ilԥ «Tԥsԥrrüfatdaɯili meliorativ sistemlԥr» dövlԥt Meliorasiya vԥ Su Tԥsԥrrüfatı Açıq Sԥhmdar Cԥmiyyԥtinin balansına verilmiúdir. Qԥrarda respublikada tԥsԥrrüfatdaɯili suvarma, kollektor – drenaj úԥbԥkԥlԥrinin, hidroteɯniki qur÷ular, elektriklԥúdirilmiú nasos stansiyaları vԥ úaquli drenaj quyularının kԥnd tԥsԥrrüfatı müԥssisԥlԥrinin balansından dövlԥt istismar tԥúkilatlarının balansına verilmԥsi nԥzԥrdԥ tutulurdu.

Tԥsԥrrüfatdaɯili meliorasiya, suvarma úԥbԥkԥlԥri vԥ qur÷ularına göstԥrilԥn teɯniki ɯidmԥt iúlԥrinin ԥsas mԥqsԥdi hidromeliorasiya iúlԥri aparılmıú torpaqlarda ԥkilmiú kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrindԥn nԥzԥrdԥ tutulmuú mԥhsulun alınmasından ötrü hԥmin torpaqlarda tԥlԥb olunan suduz vԥ hava rejimlԥrini tԥmin edԥn hidromeliorativ sistemi vԥ onun üzԥrindԥki qur÷uları teɯniki cԥhԥtdԥn saz vԥ iúçi vԥziyyԥtdԥ saɯlamaqdır. Tԥsԥrrüfatdaɯili hidromeliorativ sistemin vԥ onun üzԥrindԥki qur÷uların iúçi vԥziyyԥtdԥ saɯlanılması iúlԥrinin düzgün tԥúkil edilmԥsi vԥ onların tԥlԥb olunan keyfiyyԥtlԥ vaɯtlı-vaɯtında yerinԥ yetirilmԥsindԥn ötrü aúa÷ıdakı mԥsԥlԥlԥr hԥll edilir: – tԥsԥrrüfatdaɯili hidromeliorativ sistemin vԥ qur÷uların teɯniki vԥziyyԥtinin tԥyini; – ɯidmԥt iúlԥrinin aparılmasının ԥsaslandırılması; – ɯidmԥt iúlԥrinin növünün, hԥcminin vԥ yerinԥ yetirilmԥsi müddԥtlԥrinin müԥyyԥn edilmԥsi; – yerinԥ yetirilԥn iúlԥrin hԥcmlԥrinin vԥ keyfiyyԥtinin yoɯlanılması. Qoyulan mԥsԥlԥlԥrin hԥlli kompleks tԥmir – istismar iúlԥrinin görülmԥsi yolu ilԥ hԥyata keçirilir. Bu ɯidmԥt iúlԥrinin tԥrkibinԥ daɯildir: tԥsԥrrüfatdaɯili hidromeliorativ sistem vԥ qur÷uların yoɯlanılması, onlara nԥzarԥt vԥ qulluq, cari, ԥsaslı vԥ qԥza tԥmirlԥrinin yerinԥ yetirilmԥsi, qur÷uların iúlԥmԥmԥsi sԥbԥblԥrinin vԥ onların aradan qaldırılması tԥdbirlԥrinin qeydԥ alınması. Tԥsԥrrüfatdaɯil hidromeliorativ sistemin vԥ onun üzԥrindԥki qur÷uların iúlԥmԥ qabiliyyԥtini pozan sԥbԥblԥrin müԥyyԥn edilmԥsi, teɯniki ɯidmԥt vԥ tԥmir iúlԥrinin növünün vԥ hԥcminin tԥyin edilmԥsi üçün sistemdԥ mövsümü yoɯlama vԥ müúahidԥ iúlԥri aparılır vԥ onun teɯniki vԥziyyԥti qiymԥtlԥndirilir. Sistem vԥ qur÷ularda yoɯlamalar teɯniki ɯidmԥt iúlԥrini yerinԥ yetirԥn tԥúkilatlar (suvarma vԥ meɯaniki suvarma

sistemlԥri idarԥlԥri, «Melioservis» ɯidmԥti) tԥrԥfindԥn ildԥ iki dԥfԥ aparılır. Qur÷uların teɯniki vԥziyyԥtinin qiymԥtlԥndirilmԥsinin vԥ iúlԥk olmayan obyektlԥrin iúçi vԥziyyԥtԥ gԥtirilmԥsi tԥdbirlԥrinin nԥticԥlԥri «Tԥsԥrrüfatdaɯili hidromelorativ sistemin vԥ onun üzԥrindԥki qur÷uların teɯniki vԥziyyԥtinԥ baɯıú» haqqında aktda deyilir: a) tԥsԥrrüfatdaɯili hidromeliorativ sistemlԥrԥ qulluq vԥ nԥzarԥt eyni vaɯtda aparılır. Nԥzarԥt tԥdbirlԥrinԥ aiddir: – hidromeliorativ qur÷uların düzgün istismar edilmԥsinԥ nԥzarԥt; – suvarılan torpaqlarda kԥnd tԥsԥrrüfatı iúlԥrinin düzgün aparılmasına nԥzarԥt; – hidromeliorativ sistemԥ qulluq üçün tԥlԥb olunan iú hԥcmlԥrinin vԥ yerinԥ yetirilmԥ müddԥtlԥrinin müԥyyԥn edilmԥsi; – kanal vԥ kollektor – drenaj úԥbԥkԥlԥrinin qorunması; b) tԥsԥrrüfatdaɯili hidromeliorativ sistem vԥ qur÷ulara qulluq iúlԥrinԥ daɯildir: – kanalın mԥcrasının susevԥr bitkilԥrdԥn, zibillԥrdԥn vԥ kԥnar ԥúyalardan tԥmizlԥnmԥsi; – kanalın yamaclarında, dambalarında bitԥn otların biçilmԥsi; – kanal vԥ qur÷uların qıú mövsümünԥ hazırlanması. Tԥsԥrrüfatdaɯili hidromeliorativ sistem vԥ qur÷ularda obyekt ümumi dԥyԥrinin 20%-nԥ qԥdԥri köhnԥldikdԥ (da÷ıldıqda) cari tԥmir aparılır. Sistem vԥ qur÷uların ümumi dԥyԥrinin 20-50%-ԥ qԥdԥri köhnԥldikdԥ isԥ ԥsaslı tԥmir aparılır. Qԥza tԥmir iúlԥri tԥbii fԥlakԥt vԥ daúqın nԥticԥsindԥ sıradan çıɯmıú hidromeliorativ sistemin element vԥ avadanlıqlarının normal iúinin tԥmin edilmԥsi bütün material, teɯniki vԥ insan resurslarını tԥɯirԥ salınmadan sԥfԥrbԥr etmԥklԥ yerinԥ yetirilir.

2.3. Su qovúa÷ı ԥrazilԥrindԥ su basılmadan müdafiԥ olunma Bԥzi hallarda kompleks su qovúaqlarının yaradılması ɯalq tԥsԥrrüfatına ɯeyli zԥrԥr vurur. Su qovúa÷ında sԥviyyԥnin qalɯması ɯeyli kԥnd tԥsԥrrüfatı sahԥlԥrinin su ilԥ basılmasına sԥbԥb olur. Bundan ԥlavԥ, yaúayıú mԥntԥqԥlԥrinin, úԥhԥrlԥrin, tariɯi abidԥlԥrinsu basmasına, dayazlıqların yaranmasına, balıqların tԥbii úԥraitinin pozulmasına, qrunt sularının sԥviyyԥlԥrinin qalɯması nԥticԥsindԥ bataqlıqların yaranmasına sԥbԥb olur. øri su anbarlarının yaradılması ilԥ ԥlaqԥdar çoɯ böyük ԥrazilԥrdԥ tԥbii úԥrait dԥyiúir. Su anbarının tikilmԥsi hԥm dԥ aúa÷ı byefdԥ çayın hidroloji rejimini pozur. Çayın tԥbii aɯımının nizamlanması çoɯsulu dövrlԥrdԥ suyun sԥrfini azaldır, azsulu dövrlԥrdԥ isԥ suyun sԥrfini çoɯaldır. Bu, ɯüsusi ilԥ qıú dövrlԥrindԥ ɯeyli ԥrazilԥrin su ilԥ basılmasına sԥbԥb olur. Qıúda buzların ԥmԥlԥ gԥlmԥsi çayın suburaɯma qabiliyyԥtini azaldır vԥ bunun nԥticԥsindԥ çayda suyun sԥviyyԥsi daha da artır. Qıú dövrlԥrindԥ aúa÷ı byefԥ artıq suların verilmԥsi oradakı çaylaq sahԥlԥrin meliorativ vԥziyyԥtini pislԥúdirir. Çayın hidroloji rejiminin dԥyiúmԥsi aúa÷ı byefdԥki kürülԥmԥ yerlԥrindԥ úԥraiti pozdu÷undan balıqların mԥhv olmasına sԥbԥb ola bilԥr. Qeyd olundu÷u kimi, su qovúa÷ı tikildikdԥ çayda suyun sԥviyyԥsi qalɯdı÷ından ԥtrafdakı ԥrazidԥ hԥm dԥ qrunt sularının sԥviyyԥsi qalɯır. Quraqlıq zonalar üçün ԥgԥr torpaqların úoranlaúma qorɯusu yoɯdursa, kԥnd tԥsԥrrüfatı nöqteyi – nԥzԥrdԥn qrunt sularının sԥviyyԥlԥrinin qalɯması müsbԥt hadisԥ kimi qiymԥtlԥndirilԥ bilԥr. Artıq nԥmli zonalar üçün qrunt sularının sԥviyyԥlԥrinin qalɯması mԥnfi hadisԥdir vԥ bu, kԥnd tԥsԥrrüfatı istehsalına böyük zԥrԥr vurur. Ümumiyyԥtlԥ, ԥksԥr hallarda qrunt sularının sԥviyyԥsinin qalɯması torpaqların úoranlaúmasına vԥ bataqlıqların yaranmasına sԥbԥb olur vԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı istehsalına böyük zԥrԥr vurur.

Hԥr hansı su qovúa÷ı yaradıldıqda çalıúmaq lazımdır ki, su anbarı ԥrazisindԥ vԥ aúa÷ı byefdԥ su basılan sahԥ imkan dԥrԥcԥsindԥ az olsun. Adԥtԥn, belԥ qovúaqlarda ɯeyli kԥnd tԥsԥrrüfatı ԥhԥmiyyԥtli çaylaq sahԥlԥri, dayazlıq zonalar yaranır. Bundan ԥlavԥ, yaúayıú mԥntԥqԥlԥri, úԥhԥrlԥr, tariɯi abidԥlԥr vԥ s. obyektlԥr suyun altında qalır. Bu zԥrԥrlԥrԥ qarúı hԥm rejimi, hԥm mühԥndisi tԥdbirlԥr nԥzԥrdԥ tutulmalıdır. Çalıúılmalıdır ki, çayın tԥbii hidroloji rejimi az pozulsun, su qovúa÷ının yaradılması çayın su sԥviyyԥsi, sürԥt, buz vԥ s. rejimlԥrinԥ müsbԥt tԥsir göstԥrsin. Sahԥlԥrin su ilԥ basılmasının qarúısı alınması mԥqsԥdilԥ müdafiԥ bԥndlԥri (dambaları) tikilir, alçaq sԥviyyԥli sahԥlԥr torpaqla doldurulur, qurutma sistemi yaradılır, drenajlar çԥkilir, nasos stansiyaları tikilir. Müdafiԥ bԥndlԥri su ilԥ basılmayan vԥ su ilԥ basılan olur. Su ilԥ basılmayan bԥndlԥrdԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı sahԥlԥri, yaúayıú mԥntԥqԥlԥri, sԥnaye müԥssisԥlԥri, tariɯi abidԥlԥr ԥhatԥ olunur. Onların vasitԥsilԥ çayların çaylaq sahԥlԥri su ilԥ basılmadan qorunur, su anbarında dayazlı÷ın yaranmasının qarúısı alınır, anbar kԥnarı ԥrazilԥr istifadԥ olunur vԥ s. Bԥndlԥrdԥ ԥhatԥ olunmuú kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥri üçün istifadԥ olunduqda vԥ hԥmin sahԥlԥrin sԥpindԥn qabaq ilk yaz daúqın suları ilԥ basılmasına yol verilirsԥ, bԥndlԥrdԥ ɯüsusi nizamlayıcı úlüzlԥr tikilir vԥ sahԥnin su ilԥ basılma dԥrinliyi, vaɯtı, müddԥti nizamlanır. Daúqın suları gecikdikdԥ nizamlayıcı úlüzlԥr iúԥ salınmır vԥ sahԥlԥr su ilԥ basılmır. Ԥks halda kԥnd tԥsԥrrüfatı iúlԥri gecikԥr. Bԥndlԥrlԥ ԥhatԥ olunan ԥrazidԥn yerüstü vԥ qrunt suları nasos stansiyası vasitԥsi ilԥ kԥnar edilir. Nasos stansiyasına su açıq vԥ yaɯud qapalı qurutma úԥbԥkԥsi vasitԥsilԥ verilir. Bԥnd qarúısındakı çayda su sԥviyyԥsi nasos stansiyasına suverԥn kanaldakı suyun sԥviyyԥsindԥn aúa÷ı düúdükdԥ, nasoslar dayandırılır vԥ su bԥnd ilԥ ԥhatԥ olunmuú sahԥdԥn çaya öz-özünԥ aɯma ilԥ ötürülür. Su ilԥ basılmayan bԥndin üstünlüyü ondan ibarԥtdir ki,

müdafiԥ olunan sahԥnin su rejimi il boyu nizamlana bilԥr. Quraqlıq dövrlԥrdԥ bԥnd ilԥ ԥhatԥ olunan sahԥyԥ nasos stansiyası vasitԥsilԥ aúa÷ı byefdԥn, yԥni çaydan, göldԥn, yaɯud su anbarından su verilir vԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥri becԥrirlԥr. Su ilԥ basılan bԥndlԥr o zaman tikilir ki, ԥrazinin su ilԥ basılmasına müԥyyԥn dövrlԥrdԥ yol verilir. Burada su bԥnd ilԥ müdafiԥ olunan sahԥyԥ hԥm bԥnddԥki nizamlayıcı úlüzlԥrdԥn, hԥm dԥ bԥndin üzԥrindԥn verilir. Su ilԥ basılan bԥndin ԥsas vԥzifԥsi müdafiԥ edilԥn sahԥnin yay vԥ payız daúqın suları ilԥ basılmadan qorumaqdır. Kԥnd tԥsԥrrüfatı iúlԥrinin vaɯtında aparılması mümkün olmadı÷ından keçԥn daúqın suları úԥraitindԥ su ilԥ basılan bԥndlԥrin istifadԥ edilmԥsi ԥlveriúli deyildir. Su ilԥ basılan bԥndlԥrin iúi su ilԥ basılmayan bԥndlԥrԥ nisbԥtԥn az etibarlıdır. Onların vasitԥsi ilԥ müdafiԥ edilԥn sahԥnin su rejiminin idarԥ edilmԥsi tԥmin olunmur. Tԥcrübԥlԥr göstԥrir ki, su ilԥ basılmayan bԥndlԥrin iqtisadi effektivliyi daha yüksԥkdir. Su ilԥ basılmadan müdafiԥ olunan çaylaq sahԥlԥrin qurudulmasında drenaj tikilir vԥ onun vasitԥsilԥ çaydan vԥ yaɯud su anbarından gԥlԥn sızma suları tutulur. Bundan ԥlavԥ, yerüstü vԥ qrunt sularının müdafiԥ olunan sahԥyԥ daɯil olmaması mԥqsԥdilԥ da÷üstü – sututan kanal (drenaj) çԥkilir. Qurudulan sahԥdԥ drenajlar vasitԥsilԥ (açıq vԥ yaɯud qapalı) su ikinci dԥrԥcԥli kollektorlara verilir, oradan isԥ birinci dԥrԥcԥli kollektora ötürülür. Birinci dԥrԥcԥli kollektorlar suyu magistral kanala verir. Magistral kanaldan su nasos stansiyasına çatdırılır, oradan isԥ suqԥbulediciyԥ (çaya) ötürülür. Sahԥlԥr su ilԥ basılmadan müdafiԥ olunduqda bԥndlԥr çayın bir sahilindԥ vԥ yaɯud iki sahilindԥ tikilir. Bԥndlԥr iki tԥrԥfdԥn tikildikdԥ, adԥtԥn, bir – birinԥ paralel qԥbul olunur. Bԥndlԥr arasındakԥ mԥsafԥ bir çoɯ amillԥrdԥn asılıdır. Bunlardan ԥhatԥ olunan sahԥni, bԥndlԥrin minimal yolverilԥn

hĂźndĂźrlĂźyĂźnĂź, hesablama daĂşqÄąn sularÄą sÔĽrfini, su ilÔĽ basÄąlma dÔĽrinliyini, Ă§ay mÔĽcrasÄąnÄąn kÔĽlÔĽ â&#x20AC;&#x201C; kĂśtĂźrlĂźyĂźnĂź vÔĽ s. ÉŻÔĽrclÔĽmÔĽk olar. BÔĽndlÔĽr tikilmÔĽzdÔĽn ÔĽvvÔĽl Ă§aylaq hissÔĽlÔĽr daĂşqÄąn sularÄą ilÔĽ b enindÔĽ vÔĽ t dÔĽrinliyi qÔĽdÔĽr su ilÔĽ basÄąlÄąrdÄą vÔĽ daĂşqÄąn sularÄą sÔĽrfi Q â&#x20AC;&#x201C; yÔĽ bÔĽrabÔĽrdir:

bC Jt 3 Q0

Q VF

Burada V- bÎŠndlÎŠr tikilmÎŠzdÎŠn ÎŠvvÎŠl Ă§ayda suyun hÎŠrÎŠkÎŠt sĂźrÎŠti; F=bt â&#x20AC;&#x201C; canlÄą en kÎŠsiyi; C â&#x20AC;&#x201C; Ă§ay mÎŠcrasÄąnÄąn Ăšezi ÎŠmsalÄą; J â&#x20AC;&#x201C; Ă§ayda su sÎŠviyyÎŠsinin mailliyi; Q0 â&#x20AC;&#x201C; Ă§ay mÎŠcrasÄąndan keĂ§ÎŠn suyun sÎŠrfidir. BÔĽnd tikildikdÔĽn sonra daĂşqÄąn sularÄą sÔĽviyyÔĽsi artaraq T=t+h olacaqdÄąr (burada h â&#x20AC;&#x201C; suyun bÔĽndlÔĽrlÔĽ artÄąrÄąlan dÔĽrinliyidir). BelÔĽ halda

BC 1 JT

Burada B â&#x20AC;&#x201C; bÎŠndlÎŠrarasÄą mÎŠsafÎŠ; C1 â&#x20AC;&#x201C; Ă§aylaq hissÎŠnin Ăšezi ÎŠmsalÄądÄąr. TÔĽÉŻmini olaraq Q1=Q0 qÔĽbul olunduqda:

bC Jt 3

BC 1 JT

Buradan

C1 B bC

Â§tÂˇ Â¨ Â¸ ÂŠT Âš

3/ 2

vÔĽ

Â§ bC Âˇ Â¸Â¸ t Â¨Â¨ ÂŠ BC 1 Âš

2/3

BÔĽndlÔĽr arasÄąnda suyun orta hÔĽrÔĽkÔĽt sĂźrÔĽti:

X1 X

bC 2 bC12

BÔĽndlÔĽrlÔĽ Ă§ayda su sÔĽviyyÔĽsinin qaldÄąrÄąlmasÄą bÔĽrabÔĽrdir:

h T t

ÂŞÂ§ bC Âˇ 2 / 3 Âş Â¸Â¸ 1Âť t ÂŤÂ¨Â¨ ÂŤÂŹÂŠ BC 1 Âš ÂťÂź

Sonuncu dĂźstur vasitÔĽsilÔĽ B vÔĽ h qiymÔĽtlÔĽrinin ÔĽlveriĂşli qiymÔĽtlÔĽri tÔĽyin oluna bilÔĽr. BÔĽndlÔĽr arasÄą mÔĽsafÔĽ elÔĽ qÔĽbul olunmalÄądÄąr ki, onlarÄąn arasÄąndakÄą suyun hÔĽrÔĽkÔĽt sĂźrÔĽti Ă§ay mÔĽcrasÄą vÔĽ bÔĽndlÔĽr ĂźĂ§Ăźn yuyulmaya gĂśrÔĽ yolverilÔĽn qiymÔĽtdÔĽn artÄąq olmasÄąn. BÔĽndlÔĽrin hĂźndĂźrlĂźyĂź Ă§aydakÄą (su anbarÄąndakÄą) suyun sÔĽviyyÔĽsindÔĽn, dalĂˇalarÄąn hĂźndĂźrlĂźyĂźndÔĽn, onun bÔĽnd yamacÄąna dÄąrmaĂşma hĂźndĂźrlĂźyĂźndÔĽn vÔĽ tikintinin sinfindÔĽn asÄąlÄą bu dĂźsturla mĂźÔĽyyÔĽn edilir:

hd 'h a

Burada d â&#x20AC;&#x201C; bÎŠndin tininin suyun hesablama statik sÎŠviyyÎŠsindÎŠn artÄąmÄą; hd â&#x20AC;&#x201C; dalĂˇanÄąn bÎŠnd yamacÄąna dÄąrmaĂşma hĂźndĂźrlĂźyĂź; 'h â&#x20AC;&#x201C; dalĂˇanÄąn hĂźndĂźrlĂźyĂź; a â&#x20AC;&#x201C; bÎŠnd hĂźndĂźrlĂźyĂźndÎŠki konstruktiv ehtiyatdÄąr, onun qiymÎŠti tikintinin sinfindÎŠn asÄąlÄą olaraq mÎŠlumat kitablarÄąndan gĂśtĂźrĂźlĂźr. hd vÔĽ 'h qiymÔĽtlÔĽri inĂşaat normalarÄą vÔĽ qaydalarÄąnÄąn gĂśstÔĽriĂşlÔĽrinÔĽ ÔĽsasÔĽn tÔĽyin edilir. BÔĽndlÔĽr, adÔĽtÔĽn, yerli qruntlardan (gillicÔĽ, gil, qum) tĂśkmÔĽ vÔĽ yuma ĂźsullarÄą ilÔĽ tikilir. Onlar sÄązmaya hesablanÄąr vÔĽ depresiya ÔĽyrisi (sÄązma sularÄą sÔĽviyyÔĽsi) mĂźÔĽyyÔĽn edilir. BÔĽndlÔĽrin sÄązmaya hesablanmasÄą ĂźĂ§Ăźn H.H.Pavlovskinin, J.A.Zamarinin, A.A.UqunĂ§usun vÔĽ s. alimlÔĽrin tÔĽklif etdiklÔĽri Ăźsullardan istifadÔĽ etmÔĽk olar.

2.4. Hidroenergetika Respublikamızda ԥhalinin artımı, sԥnaye vԥ kԥnd tԥsԥrrüfatının inkiúafı elektrik enerjisinԥ olan tԥlԥbatın artmasına gԥtirib çıɯarır. Energetik sistem mürԥkkԥb kompleks olmaqla müɯtԥlif enerji mԥnbԥlԥrinin istifadԥsi, müɯtԥlif istehlak üsulları vԥ onların ötürmԥ mürԥkkԥbliyi ilԥ fԥrqlԥnir. Energetik ehtiyatlara iqtisadi cԥhԥtdԥn sԥmԥrԥli olan tԥbii energetik ehtiyatlar aid edilir. Bura çayların hidravlik enerjisi, geotermal sular, günԥúin, külԥyin vԥ biokütlԥ enerjilԥri daɯildir. Müasir úԥraitdԥ hԥr hansı sahԥnin inkiúafı su vԥ enerji ehtiyatlarının olması vԥ qԥnaԥtlԥ istifadԥ edilmԥsi ilԥ sıɯ ba÷lıdır. Suvarmada siyasԥtin düzgün aparılması hidroenergetikanın baɯılan ԥrazidԥ su vԥ torpaq ehtiyatları ilԥ sıɯ ԥlaqԥlԥndirilmԥsindԥn irԥli gԥlir. Azԥrbaycanın iqtisadiyyatında hidroenergetika ԥsas yer tutur. Hidroenergetika bԥrpa olunan enerji ehtiyatlarından istifadԥ edildiyindԥn güngündԥn ԥhԥmiyyԥti daha da artır. Respublikada çayların hidroenergetik potensialı qeyri-bԥrabԥr paylanmıúdır. Hidroenergetik potensial ԥn çoɯ Kür, Araz, Samur çayları hövzԥlԥrinԥ aid edilir. Lakin hal-hazırda respublikada hidroenergetik ehtiyatlardan tam istifadԥ olunmur. Kanallar üzԥrindԥ su elektrik stansiyaları iqtisadi cԥhԥtdԥn effektiv sayılır. Güclԥri 30 MBT-dan çoɯ olan SES-lԥrin energetik ɯarakteristikaları verilmiúdir (cԥdvԥl 2.1). Bu SES-lԥrin ԥksԥriyyԥti kompleks mԥqsԥdli su qovúa÷ının tԥrkibindԥ oldu÷undan daha effektiv olur. Kanallar vԥ su anbarları üzԥrindԥ olan SES-lԥrin göstԥricilԥri dԥ verilmiúdir (cԥdvԥl 2.2). ørriqasiya sistemlԥrin vԥ kiçik çayların hidroenergetik mԥqsԥdlԥ istifadԥsi keçԥn ԥsrdԥn baúlamıúdır. Potensial gücü 1,7 MBT, istehsal olunacaq illik enerjisi isԥ 6,5 mily. kVT-saata qԥdԥr olan çaylar kiçik energetik sistemlԥrԥ aid edilir.

CΩdvΩl 2.1. AzΩrbaycan ΩrazisindΩ güclΩri 50 MVt-dan çoɯ olan SES-lΩrin su energetik göstΩricilΩri ʋ

SES-in adı

1 2 3 4 5 6 7

Mingԥçevir Varvara ùıɯlı Poylu Kirzan ùamɯor Yenikԥnd Cԥmi:

8 9 10 11 12 13 14

Araz çayı Cuqa Ordubad ɏudafԥrin Qız qalası Mԥzԥri Qoradiz Cԥmi:

15 16 17

Van Çerektar Tԥrtԥr I (Sԥrsԥng) Tԥrtԥr II Cԥmi:

Alazan

20 21

Ԥlciqança øsmayıllı Cԥmi:

Qԥrarlaúmıú gücü, MVt

Orta çoɯillik istehsalı, mln. Kvtsaat 3 4 Kür çayı 370,0 1200,0 16,5 90,0 74,0 382,0 90,0 295,0 380,0 844,0 380,0 880,0 150,0 310,0 1460,0 4001,0 Araz çayı 22,0 71,5 42,0 142,0 32,5 160,0 100,0 275,6 40,0 161,2 27,0 172,5 27,0 175,0 290,0 1157,8 TΩrtΩr çayı 57,0 235,0 56,0 233,0 50,0 123,0 72,0 235,0

267,0 858,0 Alazan çayı 100,0 340,0 ùirvan çayları 52,0 146,0 67,5 106,7 119,5 252,7

øúԥ düúmԥsi, fԥaliyyԥt ɯarakteri

5 1954-cü ildԥn 1956-cı ildԥn

1983-cü ildԥn

Birgԥ 1971-ci ildԥn

Birgԥ

1976-cı ildԥn

Kԥtԥhçay

23 24

KΩtΩhçay 60,0 117,0 ΨkΩrΩ çayı vΩ Bazarçay 160,0 445,0 66,0 188,0 226,0 633,0 2491,5 7359,5 838,5 2364,5

Bԥɯtiarlı Moskvalı Cԥmi: Yekun cԥmi: O cümlԥdԥn fԥaliyyԥtdԥ olan Qeyd: Araz çayı üzΩrindΩ alnız birgΩ SEs-lΩr göstΩrilmiúdir, onların güclΩri vΩ istehsal etdiklΩri elektrik enerjisinin miqdarı AzΩrbaycanın payına düúür. Respublikadakı çayların illik teɯniki vԥ iqtisadi hidroenergetik potensialları müvafiq olaraq 16 mlrd. kvt saat vԥ 7 mlrd. kvt saat tԥúkil edir. Bu da hԥmin çayların tam hidroenergetika potensialın tԥɯminԥn 37 vԥ 16%nԥ bԥrabԥrdir. CΩdvΩl 2.2. ørriqasiya obyektlΩri üzΩrindΩki su elektrik stansiyalarının göstΩricilΩri (su tΩsΩrrüfatı balansında) ʋ

1 2 3 4 5 6 7

SES-in adı

Qԥrarlaúmıú gücü, Mvt

Orta çoɯillik istehsalı, mln. kVt FΩaliyyΩtdΩ olan kanallar üzΩrindΩki SES-lΩr Mil kanalı (MK) SES ʋ1, Samur - Abúeron 30,0 150,0 kanalı (SAK) SES ʋ2, (SAK) 37,0 113,5 SES ʋ3, (SAK) 21,0 67,6 SES ʋ4, (SAK) 8,0 56,9 SES, Yuɯarı ùirvan kanalı 5,0 19,4 SES, yuɯarı ùirvan kanalı 10,7 55,1 12,0 50,0 Cԥmi: 123,7 512,5

LayihΩlΩndirilΩn kanallar üzΩrindΩki SES-lΩr SES ʋ1, Aúa÷ı Ԥkԥrԥ kanalı 82,0 257,0 (AԤK) 9 SES ʋ2, AԤK 16,0 57,0 10 SES, AԤK 16,0 57,0 Cԥmi: 114,0 371,0 ørriqasia su anbarları üzΩrindΩki SES-lΩr (fΩaliyyΩtdΩ olan tikilΩn) 11 Ԥhidçay 1,45 7,1 12 Akstafaçay 2,80 13,8 13 Arpaçay 8,5 42,7 14 Vayɯirçay 2,7 13,2 15 Coqasçay 0,90 4,3 16 Aqriçay 1,00 5,1 17 Vԥliúçay 1,60 8,0 Cԥmi: 19,00 94,2 Su anbarı üzΩrindΩki SES-lΩr (tikilmΩsi 2005-ci ilΩ qΩdΩr) 18 Tovuzçay 1,8 8,8 19 Qudalçay 4,8 29,0 20 Ԥlciqançay 5,8 6,0 21 ùamɯorçay 17,4 56,0 22 Aúa÷ı – Ԥkԥrԥ 23,0 73,0 23 Cԥqԥmçay 3,6 14,6 24 Zurnabad 2,0 10,0 25 Türançay 10,0 40,0 26 Kԥtԥhçay 23,0 92,6 27 Qusarçay 2,7 13,2 Cԥmi: 96,8 344,4 Yekun cԥmi: 391,3 1322,1 8

2.4.1. Hidroenergetik qur÷uların növlԥri Suuyn hidravliki enerjisinin cԥrԥyana çevrilmԥsi su elektrik stansiyalarında vԥ qabarma elektrik stansiyalarında baú verir. Bu üç növ elektrik stansiyalar hidroenergetik qur÷ular adlanır. Hidroenergetik qur÷uların müɯtԥlif növlüyü nasos stansiyası ilԥ aúa÷ı sԥviyyԥlԥrdԥn yuɯarı sԥviyyԥlԥrԥ vԥ elԥcԥ dԥ ucqar rayonlara suyu vermԥk üçün elektrik enerjisindԥn istifadԥ edilmԥsi ilԥ müԥyyԥn olunur.

Hidroenergetik qur÷ular dedikdԥ hidroteɯniki qur÷ular, energetik vԥ meɯaniki avadanlıqların bir yerdԥ cԥm úԥkildԥ iúlԥnmԥsi nԥzԥrdԥ tutulur. Hidroenergetik stansiyalar. Suyun hidravliki enerjisindԥn cԥrԥyan alan hidroenergetik qur÷uları hidroelektrik stansiyalar, hidrostansiyalar vԥ ya su elektrik stansiyaları (SES) adlanır. Hidroelektrik stansiyaların ԥsas qur÷uları suyun qarúısını kԥsmԥklԥ sԥviyyԥ yaradan bԥnd vԥ içԥrisindԥ hidravliki turbinlԥr, elektrik cԥrԥyanı generatorları, baúqa mieɯaniki vԥ elektrik avadanlıqları yerlԥúԥn stansiya binasıdır. Da÷ çaylarında ԥsas qur÷ularav derivasiya kanalı, tunellԥr, boru kԥmԥrlԥri dԥ daɯildir. Su ehtiyatlarından kompleks istifadԥ edilmԥsi tԥlԥb olunan hallarda gԥmikeçirԥn úlüzlԥr, suvarma vԥ su tԥchizatı üçün suqԥbuledici qur÷ular, balıqburaɯan qur÷ular vԥ s. kimi qur÷ular tikilir. Hidroelektrikstansiya üçün sԥrf Q, m3/s vԥ dԥqiqlԥúdirilmiú sԥviyyԥ düúmԥsi, yԥni basqı H,m ԥsas parametrlԥrdir. Hidroelektrik stansiyalarda a÷ırlıq qüvvԥsi altında su yuɯarı byefdԥn (YB) aúa÷ı byefԥ hԥrԥkԥt edir vԥ turbinin iúçi tԥkԥrini hԥrԥkԥtԥ gԥtirir. Turbinlԥ bir valın üzԥrindԥ elektrik cԥrԥyanının rotoru yerlԥúir. Turbinlԥ generator birlikdԥ hidroaqreqat adlanır. Turbinin iúçi çarɯının generatorun rotoru ilԥ birlikdԥ fırlanması ilԥ hidravliki enerji meɯaniki enerjiyԥ çevrilir, generatorda isԥ meɯaniki enerji cԥrԥyana çevrilir. HidroakumlΩedici elektrikstansiya. Suyun aúa÷ı sԥviyyԥdԥn yuɯarı sԥviyyԥyԥ vurub, sonradan bu sudan istifadԥ etmԥklԥ elektrik enerjisinin istehsal prosesini hԥyata keçirԥn hidroenergetik qur÷u – nasos – akkumlԥedici (NAES) vԥ ya hidroakkumlԥedici elektrikstansiyası (HAES) adlanır. Nasos akkumlԥedici elektrik stansiyası elektrik stansiyası elektrik energetik sistemdԥn aldı÷ı enerji hesabına günün gecԥ saatlarında nasoslar vasitԥsilԥ suyu aúa÷ı hovuzdan hԥr hansı hündürlükdԥ yerlԥúԥn yuɯarı hovuza vurur.

ùΩkil 2.1. Basqıı sɯemi Gündüz vԥ ԥsasԥnn aɯúam sistemdԥ eelektrik tԥlԥbatı artddıqda su yuɯarı hovu uzdan aúa÷ı hovuza turbinlԥr vasitԥssilԥ buraɯılır. Bu zaman HAES vasitԥԥsilԥ elektrik enerjisi alınır vԥ sistem mԥ verilir. Bu cür ennerji verilmԥsi nԥink ki sutkalıq, hԥtta aylıq a vԥ mövsümü hԥyata keçirilԥ biilԥr. HAES dԥ enerji itkisi baú vermԥԥklԥ sistemԥ 70-755% elektrik enerjiisi verilir. Bu elekttrik stansiyalarındann istifadԥ etmԥk bԥzzi hallarda sԥrfԥlidir. Ona görԥ ki, gecԥ saatlarında daha ucuz u elektrik enerjissi, bԥzԥn isԥ sistem min yüklԥnmԥsi zamaanı verilԥn enerjininn qiymԥti baha baúaa gԥlir. HAES elekktrik sisteminin úԥhԥrr vԥ aɯúam yüklԥnm mԥsini azaldacaq. øsstilik elektrik stansiiyaların teɯniki iú úԥrraitini qismԥn yaɯúúılaúdırır vԥ 1 kvt – saat elektrik enerjisinin istehsalı üçün n yanaca÷ın ɯüsusi sԥrfinin s azalmasına imkan verir. Qabarıcı elektrikk stansiyalar. Dԥnizz qabarıcı eletrostannsiyalar (QES) dԥnizz sԥviyyԥsinin dԥyiiúmԥsindԥ istifadԥ olunur. Bu da suttka ԥrzindԥ iki dԥfԥ baú verir. Dԥnizinn sahillԥrindԥ elԥ punktlar var ki, rԥqsi r hԥrԥkԥtin sԥviy yyԥsi vԥ ya

hündürlüyü 8-10 km çatır. Qabarıcı elektrik stansiyalarında iki tԥrԥfli hԥrԥkԥtli aqreqatlar quraúdırılır. Bunlar da hԥm turbin vԥ hԥm dԥ nasos rejimindԥ istԥr suyun dԥnizdԥn hovuza vԥ istԥrsԥ dԥ hovuzdan dԥnizԥ suyun hԥrԥkԥtindԥ iúlԥyԥ bilԥr. ølk dԥfԥ ԥn iri qabarma elektrik stansiyası 240 min kvt gücündԥ Fransada tikilmiúdir. 2.4.2. Hidroenergetik qur÷unun basqısı, sԥrfi vԥ gücü hԥndԥsi vԥ ya statiki basqı yuɯarı YB vԥ aúa÷ı AB byeflԥrin sԥviyyԥlԥrin fԥrqinԥ bԥrabԥrdir: H0= YB- AB Su energetik hesablamalarda SES-in basqısı

(2.1)

H=H0-hw= YB- AB- hw Burada hw- suqԥbuledicidԥn turbinԥ do÷ru, suyun hԥrԥkԥti zamanı basqı itkisidir. Bu itki turbinin borusunun giriúindԥ zibil saɯlayan torda, borunun divarlarında vԥ s. yaranır. Onun qiymԥti H0 basqısının 2-5%-ni tԥúkil edir. Hesablamalarda turbinin faydalı iú ԥmsalının tԥyinindԥ aɯının kinetik enerjisi nԥzԥrԥ alınır. (úԥkil 1.7) HES-in basqı giriúindԥ 1-1 vԥ sondakı 2-2 kԥsiklԥrindԥn aɯının vahid enerjilԥri fԥrqindԥn tapılır. Suyun 1 kq kütlԥsinԥ düúԥn vahid enerjini coulla ifadԥ etmԥklԥ e – ilԥ iúarԥ edԥk. 1 Nyuton çԥkiyԥ E=e/g. E-nin ԥdԥdi qiymԥti c/H ilԥ ifadԥ olunur ki, bu da metr ölçü vahidinԥ gԥtirib çıɯardır. Tam basqı Hb – brutto basqısı olub, hidroturbin blokunun basqısıdır. Baɯılan kԥsiklԥrdԥ Hb-hԥmin kԥsiklԥrdԥn keçԥn vahid çԥkiyԥ düúԥn aɯının vahid enerjilԥr fԥrqinԥ bԥrabԥrdir:

e1 e 2 g

100

E1 E 2

(2.2)

HÔĽr kÔĽsikdÔĽ aÉŻÄąnÄąn vahid enerjisi (C/H):

LX 2 E z Lg J P

(2.3)

Burada Z-baÉŻÄąlan canlÄą kÎŠsiyin aĂˇÄąrlÄąq mÎŠrkÎŠzindÎŠn mĂźqayisÎŠ mĂźstÎŠvisinÎŠ qÎŠdÎŠr olan mÎŠsafÎŠdir, m; P-izafi tÎŠzyiq, Pa; J - suyun ÉŻĂźsusi Ă§ÎŠkisi, H/m3; P/J - pyezometrik hĂźndĂźrlĂźk olub, suyun sÎŠviyyÎŠsi altÄąnda baÉŻÄąlan canlÄą kÎŠsiyin yĂźklÎŠnmiĂş aĂˇÄąrlÄąq mÎŠrkÎŠzinÎŠ qÎŠdÎŠr olan mÎŠsafÎŠdir, m; X - baÉŻÄąlan kÎŠsikdÎŠ suyun orta sĂźrÎŠtidir, m/s; D - aÉŻÄąnÄąn kinatik enerjisinin orta sĂźrÎŠti (Xor)eninÎŠ kÎŠ sikdÎŠ paylanmasÄąnda kinetik enerjisinÎŠ olan nisbÎŠti ÉŻarakterizÎŠ edÎŠn ÎŠmsaldÄąr. Turbinin iĂşĂ§i basqÄąsÄą turbin kamerasÄąnÄąn C-C-giriĂş kÔĽsiyi ilÔĽ K-K son kÔĽsiyi arasÄąnda aÉŻÄąnÄąn vahid enerji fÔĽrqini qÔĽbul etmÔĽk olar.

Ec Ek

H b hB C

(2.4)

MÔĽrkÔĽzdÔĽnqaĂ§ma nasosun basqÄąsÄą nasosun Ă§ÄąÉŻÄąĂşÄąndakÄą (C-C kÎŠsiyi) vÔĽ ona daÉŻil olan kÔĽsikdÔĽki (D-D kÎŠsiyi) aÉŻÄąnÄąn vahid enerjilÔĽr fÔĽrqinÔĽ bÔĽrabÔĽrdir. Hn=Ec-Ed

(2.5)

Ô¤gÔĽr su aĂ§Äąq Ă§ÔĽndÔĽn gĂśtĂźrĂźlĂźb vÔĽ aĂ§Äąq Ă§ÔĽnÔĽ dÔĽ buraÉŻÄąlÄąrsa, onda vu Ă§ÔĽnlÔĽrdÔĽ atmosfer tÔĽzyiqini nÔĽzÔĽrÔĽ almaqla Ec vÔĽ Ed qiymÔĽtlÔĽrini (5) â&#x20AC;&#x201C; dÔĽ yerinÔĽ yazmaqla alÄąrÄąq:

E b E k hk D hC B

D BX B2 D k X k2 2g

harada ki, hk D borunun K-K kÔĽsiyindÔĽn D-D giriĂş kÔĽsiyinÔĽ

101

hk B

qÔĽdÔĽr olan hissÔĽdÔĽ basqÄą itkisidir; hc D yenÔĽ C-C Ă§ÄąÉŻÄąĂş kÔĽsiyindÔĽn B-B son kÔĽsiyinÔĽ qÔĽdÔĽr;

hk B -borunun K-K kÔĽsiyindÔĽn B-B kÔĽsiyinÔĽ qÔĽdÔĽr

(nasosdakÄą itkini nÔĽzÔĽrÔĽ almÄąrÄąq) olan hissÔĽsindÔĽ cÔĽmi itkidir. K-K vÔĽ B-B kÔĽsiklÔĽrindÔĽ kinetik enerjini nÔĽzÔĽrÔĽ almaqla

H n | H 0 hK B

'B 'K hK B

OÉŻlu vÔĽ diaqonal nasoslarda giriĂş kÔĽsiyi sonra borusunun giriĂş K-K kÔĽsiyi qÔĽbul edilir. Bu zaman sorma borusunda itkidÔĽ nasosun faydalÄą iĂş ÔĽmsalÄą nÔĽzÔĽrÔĽ alÄąnÄąr. Bu nĂśv nasoslarda

H n | E B E k hc D | H 0 hC B

'B 'K hc B

DĂśnÔĽn hidravliki maĂşÄąnlarda (nasoslu â&#x20AC;&#x201C; turbinlÔĽr) nasosun basqÄąsÄą turbinin basqÄąsÄąndan hC B + h B C hÔĽddi qÔĽdÔĽr bĂśyĂźkdĂźr. Haradaki, hC B - nasos rejimindÎŠ B-B kÎŠsiyindÎŠn C-C kÎŠsiyinÎŠ qÎŠdÎŠr borudakÄą itkidir;

hB C - eyni ilÎŠ turbin rejimindÎŠ. Ă¸stismarda olan hidroenergetik qurĂˇularda basqÄą 2 metrdÔĽn 1767 m-ÎŠ qÔĽdÔĽr tÔĽĂşkil edir. Ô¤n bĂśyĂźk basqÄąya malik olan htdroenergetik qurĂˇu ReyssekdÔĽ (Avstraliyada) tikilmiĂşdir. Onun turbininin basqÄąsÄą 1767m vÔĽ nasoslarÄąnÄąn basqÄąsÄą 1070 metrdir. Suyun sÎŠrfi. Suyun sÔĽrfi Q, m3/s hidrostanstyada elektrik enerjisi hasil etmÔĽk ĂźĂ§Ăźn istifadÔĽ olunur. O suyun su anbarÄąnda vÔĽ ya SES-in yuÉŻarÄą byefindÔĽn suyun aÉŻÄąnÄąndan vÔĽ su anbarlarÄąnda su ehtiyatÄąndan vÔĽ enerji sisteminin baÉŻÄąlan anda tÔĽlÔĽbat gĂźcĂźndÔĽn asÄąlÄądÄąr. Su ehtiyatlarÄąndan kompleks istifadÔĽsindÔĽ SES â&#x20AC;&#x201C; in sÔĽrfi suyun yuÉŻarÄą byefdÔĽ suvarmadan, su tÔĽchizatÄąndan gÔĽmilÔĽrin ĂşlĂźzlÔĽnmÔĽsindÔĽn vÔĽ s. elÔĽcÔĽ dÔĽ SES â&#x20AC;&#x201C; in ĂşaĂˇÄą byefindÔĽ su tÔĽlÔĽbat rejimindÔĽn asÄąlÄądÄąr. Hidrostansiyada istifadÔĽ olunan maksimal sÔĽrf hesabi basqÄąda

102

onun bütün turbinlԥrinin suburaɯma qabiliyyԥtinԥ bԥrabԥrdir. Nasos stansiyası vԥ ya nasos akkumlԥedici elektrik stansiyası vasitԥsilԥ vurulan suyun maksimal sԥrfi onun bütün nasoslarının minimal basqıda veriminԥ vԥ elektrik mühԥriklԥrinin tam gücü ilԥ iúinԥ bԥrabԥrdir. Nasos stansiyasının vԥ NAES – in su sԥrfi suya olan tԥlԥbatla vԥ elektrik tԥchizatı úԥraiti ilԥ tԥyin edilir. Güc N vahid zamanında görülԥn iúlԥ ɯarakterizԥ olunur. BS vahidlԥr sistemindԥ güc vattla (Vt) ölçülür. Ԥgԥr basqı H,m, suyun sԥrfi Q, m3/s, onda suyun saniyԥdԥ gördüyü iú, yԥni aɯının potensial gücü

UgQH

JQH

9810QH

harada ki, U- suyun sıɯlı÷ı, kq/m3 g- sΩrbΩstdüúmΩ tΩcili, m/s2 J - 1m3 suyun hΩcm çΩkisi, nyutonla, N0- Vt-la istifadΩ olunur. Hidroenergetikada gücü vatla ölçülür: N0=9,81 QH Turbinin valına düúԥn güc Nt=N0 Kt vΩ ya Nt=9,81 QHKt Harada ki, Kt – turbinin faydalı iú Ωmsalıdır (f.i.Ω), Nt- kVt-la iadΩ olunur. Turbinin faydalı iú ԥmsalının qiymԥti onun konstruksiyasından, ölçülrindԥn vԥ yükünün dԥyiúmԥsi ilԥ onun qiymԥti ilԥ dԥyiúir. Kiçik turbinlԥr üçün iúçi çarɯının diametri 1 m oldu÷u halda f.i.ԥ. 0,89 – 0,91; iri turbinlԥr üçün diametri 9-10m oldu÷u halda f.i.ԥ 0,94-0,96. Aqreqatın elektrik gücü Na – (kVt) generatora çıɯıúda turbinin gücündԥn generatorda baú verԥn itkinin qiymԥti qԥdԥr azdır.

103

Na=Nt- Kgen=9,81QHKa Harada ki, Kgen-generatorun f.i.Ω –dır. Aqreqatın faydalı iú ԥmsalı Ka=Kt-Kgen 5MVt gücündԥ generatorlar üçün f.i.ԥ. Kgen=0,95y0,96. Gücü 500MVt olan universal generatorlar üçün Kgen=0,98, a=9,81Ka- -iúarԥ etsԥk aqreqatın gücünü tԥɯmini hesablamaq üçün aúa÷ıdakı düsturu alırıq: Na=aQH Optimal yükdԥn kԥnarlaúma zamanı turbin vԥ generatorun f.i.ԥ azaldı÷ından yüksԥk güclü aqreqatlar üçün a-nın qiymԥti 8,6y8,4 vԥ böyük olmayan aqreqatlar üçün 7,8y8,0 götürülür. Nasos aqreqatlar üçün vԥ dönԥn hidromaúınların iúi zamanı (nasos–turbinlԥr) nasos rejimindԥ elektrik mühԥrrikin tԥlԥb etdiyi güc

9 ,81QH n

K nK d

(2.6)

Harada ki, H n -nasosun basqısıdır. Nasos – turbinin nasos rejimindԥ iúçi zamanı f.i.ԥ.-nın ԥn böyük qiymԥti 0,925y0,93-dür. Yüksԥk güclü elektrik mühԥrriyindԥ 0,98 keçir. Orta güclü nasos aqreqatları üçün Kn=0,88y0,90, Kd=0,95y0,97 olduqda Nn=11,3QH, kVt. Optimal yükdԥn kԥnarlaúmada nasosun f.i.ԥ. birdԥn azalır. Enerji aúa÷ıdakı kimi ifadԥ olunur: G=NT T-vaɯt, saniyԥ vԥ ya saatla ifadԥ olunur.

104

Elektrik enerjisi BS-dԥ Coulla ölçülür. 1C=1Hm=1Vts Enerji vat-saat (Vt-saat) ilԥ dԥ ölçülür. Energetikada enerji daha çoɯ 1kVt saat ilԥ ölçülür. 1 kVt saat = 3600kC. G, kVt saat =

, kC 3600

Suyun hԥcmi V,m3, basqısı H,m olduqda, enerji G=9,81 VHKa, kC=VHKa/367, kVt saat

(2.7)

Ԥgԥr hidroelektrik stansiyanın istifadԥ etdiyi çay aɯınının illik hԥcmi V, orta basqısı H, onda G SES-in illik enerji istehsalını ifadԥ edir. Ԥgԥr V-su anbarında ehtiyat su hԥcmidirsԥ vԥ o H-basqısında istifadԥ oluna bilԥrsԥ, onda G su anbarında suyun enerji ehtiyatını ifadԥ edir vԥ ay su hԥcminԥ elektrik ekvivalentidir. Ԥgԥr V-nasos stansiyasının illik suvurmasının hԥcmini ifadԥ edirsԥ, onda G=

VH n 367K a

(2.8)

Bu düstur nasos stansiyasının kVt saat-la elektrik enerjisinԥ olan tԥlԥbatın ifadԥsidir (bu halda nasos stansiyasının özünԥ lazım olan sԥrf nԥzԥrԥ alınmır). Hidrostansiya H basqısında vԥ Ka f.i.ԥ-dԥ su hԥcminԥ görԥ 1 kVt saat istehsal olunmuú enerjini sԥrf edir (m3/kv saat) vԥ

V ɗ

367 H Ka

(2.9)

Nasos stansiyası 1m3 su üçün aúa÷ıdakı miqdarda enerji sԥrf edir:

105

V ɗ

ɓɧ 367K ɚ

(2.10)

2.4.3. Su enerjisindԥn istifadԥ olunmanın ԥsas sɯemlԥri SES basqısının yaradılması üçün 3 ԥsas sɯem mövcuddur: 1) bԥndli sɯem, basqı bԥndlԥyaradılır; 2) Derivasiyalı sɯem, basqı derivasiya kanalı, tuneli vԥ ya boru kԥmԥri vasitԥsilԥ yaradılır; 3) bԥnd devirsiyalı sɯem, bԥnd vԥ deversiya vasitԥsilԥ basqı yaradılır. Hԥr üç sɯemdԥ bԥnd yaradılır. Bԥndlԥr torpaq, daú-tökmԥ, beton v dԥmir-beton ola bilԥr. Torpaq bԥndlԥr 200m hündürlüyԥ qԥdԥr, daú-tökmԥ bԥndlԥr isԥ 300m-ԥ qԥdԥr tikilr. Bu bԥndlԥrin bünövrԥsi üzrԥ eni hündürlüyündԥn çoɯ olur. Yamacların mailliyi adԥtԥn 1:3; 1:2,5 vԥ s. ola bilԥr. Beton qravitasiyalı bԥndlԥr zԥif ԥsasda (gil, qum) 40m qԥdԥr, ancaq möhkԥm qaya ԥsasda isԥ 300m hündürlüyԥ qԥdԥ tikilir. Çoɯarkalı dԥmir – beton bԥndlԥrdԥ yük arka vasitԥsilԥ kontrforsa vԥ ondan bünövrԥyԥ ötürülür. Bu bԥndlԥr 100-150m hündürlüyԥ qԥdԥr tkilirlԥr. BΩndli sɯemlΩr suyun böyük sԥrflԥrindԥ vԥ onun sԥrbԥst sԥthinin kiçik mailliklԥrindԥ tԥtbiq edilir. Tikilmi bԥnd vasitԥsilԥ H0 düúmԥsi yaradılır vԥ yuɯarı hissԥdԥ çay boyu sԥviyyԥ qalɯır. Yuɯarı hissԥ ilԥ aúa÷ı hissԥdԥn su sԥviyyԥlԥrinin fԥrqi H0+h bԥrabԥrdir. Çayın ümumi düúmԥsi h suyun yuɯarı byefdԥ hԥrԥkԥti ilԥ itir. Bԥndli sɯemdԥ hidroelektrikstansiya basqısının qiymԥtindԥn asılı olaraq mԥcra vԥ ya bԥnyanaúı ola bilԥr. Mԥcra hidroelektrikstansiya da basqı yaradan SES binası bԥndlԥ birlikdԥ qur÷uların tԥrkibinԥ daɯildir (úԥkil 2.3). Bu halad SES –in binası suyun tԥzyiqin yuɯarı byef tԥrԥfdԥn

106

qԥbu ul edir vԥ bԥnd kim mi o da dayanıqlıqq úԥrtini ödԥmԥlidiir. Mԥcra SES müqaayisԥdԥ çoɯ da bööyük olmayan basqqıda tikilԥ bilԥr. Orta O vԥ böyük basqıılarda bԥnd yanaúı SES tikilir ki, onunn binası bԥndin arɯasında yerlԥúir vԥ suyun tam tԥzyiqinni qԥbul etmir (úԥԥkil 2.3). Bu cür SES – lԥrin turbin nlԥrinԥ suyun ötürüülmԥsi beton bԥndiin gövdԥsindԥ vԥ ya y yuɯarısında, torpaaq bԥndin altında vԥ v ya bԥndin ԥtrafıında qoyulmuú tunellԥr vasitԥsilԥ hԥyatta keçirilir. Derivasiya sɯem mli SES–dԥ bԥndin hündürlüyü çoɯ ollmaya bilԥr. O ancaq q suyun çaydan derivasiyaya verilmԥssini tԥmin etmԥlidirr. Yönԥldilmiú basqıı isԥ çayda vԥ derivvasiyada suyun maiilliklԥrinin fԥrqi hessabına yaranır. Bԥnd d çoɯ da böyük olmayan qalɯma vԥziyyԥti yaradırr. Su qalɯmıú vԥziy yyԥtdԥ olan byefdԥnn derivasiya kanalı vasitԥsilԥ basqı hovvuza daɯil olur vԥ orradan da boru kԥmԥԥrlԥri vasitԥsilԥ hidrrostansiyanın turbinninԥ daɯil olur. Turbindԥn su aparıcı kannalla çaya vԥ ya suvvarma irriqasiya kaanalına yönԥlir. Basq qılı tunellԥrdԥ hidroodinamikanı tԥzyiqq kԥsiyinin ԥn yuɯɯarı nöqtԥsindԥ atmo osfer tԥzyiqindԥn bööyükdür.

n bΩndli sɯemi. ùΩkill 2.3. MΩcra SES-in 1-SES bin nası, 2-suaúıran bΩΩnd; 3-torpaq bΩnd;; 4-qapıların n qaldırılması vΩ en ndirilmΩsi üçün kraan

107

Derivasiya gԥtirici vԥ aparıcı ola bilԥr. Böyük uzunluqlarda aparıcı derivasiyasını ԥsasԥn tunel úԥklindԥ tikirlԥr. Gԥtirici vԥ aparıcı tunellԥr basqılı vԥ basqısız ola bilԥr. Uzun basqılı gԥtirici derivasiyanın sonunda vԥ uzun basqılı aparıcı derivasiyanın baúlan÷ıcında tԥnzimlԥyici çԥn yerlԥúdirilir ki, bu da SES-in tԥlԥbatı ԥsasında bizdԥn suyun sԥthinin dԥyiúmԥsi ilԥ hidravliki zԥrbԥni azaldır. Gԥtirici basqısız derivasiyanın (kanal, basqısız tunel vԥ s.) sonunda basqılı hovuz quraúdırılır. Basqısız uzun gԥtirici derivasiyanın sonunda bԥzԥn sԥrfi vԥ gücü sutkalıq nizamlanan SES üçün hovuz quraúdırılır. Ԥgԥr çay öz aɯarı ilԥ çoɯlu miqdarda gԥtirdiyi lil derivasiyaya düúԥrsԥ, ɯoúagԥlmԥyԥn halların yaranmasına sԥbԥb olacaqdır. Bu cür hallara qarúı gԥtirici kanalın baúlan÷ıcında durulducu tikilir. Durulducuya düúԥn lillԥr yuyucu kanal vasitԥsilԥ yuyularaq çaya tökülür. Derivasiya qur÷usunu fԥrqlԥndirirlԥr: baú düyün, derivasiya vԥ stansiya düyümü. Qur÷uların beú düyününü bԥndlԥ birlikdԥ sutullayıcı, suburaɯıcı vԥ lazım olan hallarda aɯımı ilԥ gԥtirdiyi iri qum vԥ gillԥrin çökdürülmԥsi üçün durulducu kimi hidroteɯniki qur÷ular tԥúkil edir. Qur÷unun stansiya düyümünԥ isԥ basqı hovuzu vԥ ya tԥnzimlԥyici çԥn, boru kԥmԥrlԥri, SES binası vԥ ona bitiúik olan aparıcı kanalın baúlangıcı daɯildir. Da÷lıq úԥraitindԥ, çayın sԥrbԥst sԥthinin böyük mailliklԥrindԥ, müqayisԥcԥ çoɯ kiçik istifadԥ olunan sԥrflԥrdԥ, derivasiya nisbԥtԥn uzun olmayan, kiçik eninԥ kԥsik ölçülԥrindԥ SES –dԥ böyük basqı vԥ böyük güc alınan hallarda derivasiya sɯemli qur÷ulardan istifadԥ etmԥk sԥrfԥlidir. Da÷ çayların da ԥlveriúli geoloji vԥ topoqrafik úԥraitlԥrdԥ bԥnd sɯemi dԥ tԥtbiq oluna bilԥr. Belԥ ki, bԥnd vasitԥsilԥ hԥm dԥ su anbarı yaratmaqla çay aɯımını nizamlamaq olar. Bԥnd derivasiya sɯemindԥ ԥvvԥldԥ göstԥrilmiú sɯemlԥrin sԥrfԥli ɯüsusiyyԥtlԥri nԥzԥrԥ alınmaqla su anbarı yaradılır vԥ çayın bԥndin aúa÷ısına düúmԥsindԥ istifadԥ oluna bilԥr (úԥkil 2.5).

108

2 BΩndyanı SES--in bΩndli sɯemi. ùΩkil 2.4. 1-su uaúıran bΩnd; 2-qappıların qaldırılıb-endirilmΩsi üçün krran; 3-bΩndin stansiya hisssΩsi; 4-SES-in bin nası; 5-turbin borussu Bԥnd nԥ qԥdԥr çayın ç aɯını istiqam mԥtindԥ yuɯarıda tikilԥrsԥ, t bir o qԥdԥrr onun hündürlüyüü az olar. Bu halda su anbarının vԥ suu altında qalan ԥrazinin ölçülԥri az olar, o derivasiyanın uzunlu÷u vԥ bassqı itkisi çoɯ olacaaqdır. 2.4.4. SES vԥ su anbarı kaskadı Bir çayın ç üzԥrindԥ ardıccıl yerlԥúmiú bir neççԥ su elektrik stansiyya kaskad ԥmԥlԥ gԥtirir. Bu kaskadda bԥnd vԥ derivasiyya sɯemli SES–lԥr ola o bilԥr. SES kaskaadın layihԥlԥndirilm mԥsindԥ ԥsas mԥqsԥԥd ɯalq tԥsԥrrüfatı üççün çayın aɯınıından vԥ düúmԥsinddԥn tam istifadԥ etm mԥkdir. Bu zaman çaay aɯınını nizamlamaq üçün yaradılaan su anbarı adԥtԥn tԥbii úԥraitdԥ bütünn tԥlԥblԥrԥ cavab b vermir. Hԥr bir hiidrodüyünün yerininn seçilmԥsi onun baasqısının hԥddi qiym mԥti vԥ yaradılan su anbarının hԥcmininn müԥyyԥn edilmԥsii tԥbii úԥraitin dԥqtq q

109

öyrԥnilmԥsi vԥ hԥr tԥrԥfli teɯnniki iqtisadi anaalizi ԥsasında müm mkündür.

ùΩkkil 2.5.BΩndli derivaasiyalı sɯem. 1-suyun tΩbii sΩΩviyyΩsi; 2-su anbaarı; 3-bΩnd; 4-derivvasiya; 5-hidravliki sΩvviyyΩ; 6-pyezometriik ɯΩtt; 7-turbin boorusu; 8-SES binası; b H0-çayın A--B sahΩsinΩ aɯımı Dahaa böyük aɯından istifadԥ i etmԥk üçüün bԥndin aɯını böyük b aɯından aúa÷ııda yerlԥúdirmԥk laazım gԥlir. Su altınnda qalan ԥrazinin, dԥyԥn zԥrԥrin azald dılması üçün bԥndinn oɯunu böyük úԥhԥԥrlԥrdԥn yuɯarıda seeçirlԥr. Bԥndin oɯun nun seçilmԥsindԥ toopoqrafik vԥ geoloji úԥrait hԥlledic roll oynayır. SES kaskaadı qur÷ularında adԥtԥn a yuɯarı pillԥddԥ yerlԥúԥn hissԥsiindԥ daha çoɯ sԥviy yyԥ qalɯmasına çaalıúırlar ki, çayın ddüúmԥsindԥn tam istifadԥ i etmԥk müm mkün olsun. Resspublikada SES kaskadı Kür çayı ç üzԥrindԥ yerlԥԥúdirilmiúdir. masının növlԥri 2.4.5. Aɯının nizamlanm Tԥbii aɯının mövsümü dԥyiúmԥsi qıúda sԥrfin birdԥnn azalması ilԥ ɯarak kterizԥ olunur, halbbuki qıúda elektrik enerjisinԥ olan tԥlԥԥbat Ԥn böyük hԥdd dԥ çatır. Çaylarda suuyun sԥrfinin yayada azalması suvarmaa üçün ԥlveriúli olmu ur.

110

ɏalq tԥsԥrrüfatının bütün sahԥlԥri üçün aɯının çoɯillik dԥyiúmԥsi ԥlveriúli deyil, ԥsasԥn dԥ azsulu, quraqlıq illԥrdԥ aɯının azalması çoɯ pis vԥziyyԥt yaradır. Su ehtiyatlarından tam vԥ qԥnaԥtlԥ edilmԥsi üçün su anbarları vasitԥsilԥ aɯının nizamlanması hԥyata keçirilir. Aɯının nizamlanmasında ԥsasԥn 4 növԥ ayırırlar: sutkalıq, hԥftԥlik, illik vԥ çoɯillik. 1. Sutkalıq nizamlamada mԥqsԥd nisbԥtԥn sabit aɯın vasitԥsilԥ SES-in suya olan qeyri müntԥzԥm tԥlbatını tԥmin etmԥkdir. Ԥgԥr ancaq sutkalıq tԥlԥbat hԥyata keçirilԥrsԥ, onda su anbarında sutkanın sonunda öz ԥvvԥlki sԥviyyԥsinԥ qayıdacaqdır. 2. øki hԥftԥlik nizamlamada mԥqsԥd hԥftԥ ԥrzindԥ hidrostansiyanın energetik sistemdԥ hԥftԥlik yükün dԥyiúmԥsinԥ uy÷un qeyri – müntԥzԥm tԥlԥbatını ödԥmԥkdԥn ibarԥtdir. Hԥftԥnin iúçi olmayan günlԥri enerjiyԥ tԥlԥbat azalmaqla uy÷un olaraq SES-in yükü azalır vԥ su anbarında su yı÷ılır. Hԥftԥnin iúçi günlԥrindԥ bu ehtiyat su çayın tԥbii aɯınına ԥlavԥ edilmԥklԥ sԥrf olunur. Ԥgԥr su anbarı ancaq sutkalıq vԥ hԥftԥlik nizamlarınsa, onda sԥviyyԥnin dԥyiúmԥsinin tam dövr müddԥti bir hԥftԥyԥ bԥrabԥr olacaqdır. 3. øllik nizamlamada mԥqsԥd çayın aɯını vasitԥsilԥ il ԥrzindԥ çoɯsulu mövsümlԥrdԥ yaranan artıq suları yı÷araq, onu ilin az Sulu mövsümündԥ istifadԥ etmԥkdԥn ibarԥtdir. Su anbarında suyun sԥviyyԥsinin dԥyiúmԥ dövrü illik nizamlamada bir il tԥúkil edir. 4. Çoɯillik nizamlamada ԥsas mԥqsԥd çoɯsulu illԥr hesabına az Sulu illԥrdԥ suyun sԥrfini vԥ hidrostansiyanın enerji istehsalını artırmaqdan ibarԥtdir. Çoɯillik nizamlamada su abarı çoɯsulu illԥr ԥrzindԥ aɯının artıq hissԥsi su anbarına yı÷ılır vԥ azsulu illԥrdԥ isԥ su anbarının boúalması baú verir. Çoɯillik nizamlamada ilin sonunda su anbarındakı sԥviyyԥ ilin ԥvvԥlindԥ

111

olan sԥviyyԥyԥ çatmır. Su anbarının sԥviyyԥsinin dԥyiúmԥsinin tam dövrü bir neçԥ il davam edir. Nizamlanmanın bütün növlԥri su anbarının faydalı hԥcmindԥn asılı olaraq tam vԥ tam olmayan da ola bilԥr. øllik nizamlamada nizamlama il ԥrzindԥ, çoɯillik nizamlamada isԥ çoɯillԥr ԥrzindԥ qeyri müntԥzԥm aɯının nizamlanması baú verir. Aɯının ԥsas nizamlama növlԥrindԥn baúqa ɯüsusi növlԥri dԥ vardır: kompensԥ vԥ ya ԥvԥzedilmԥklԥ nizamlama. Ԥgԥr çay olan hissԥdԥ SES vԥ yuɯarı su anbarı arasında müqayisԥcԥ çoɯ böyük aɯın varsa, onda onun qeyri-müntԥzԥmliyini yuɯarıda yerlԥúԥn su anbarından suyun buraɯalması ilԥ kompensԥ etmԥk olar. Daúqınların transformasyiası – Ԥgԥr su anbarında daúqının ԥn böyük hissԥsi saɯlanılıbsa, onda su anbarının bԥndi vasitԥsilԥ buraɯılan maksimum sԥrf aɯalacaqdır. daúqının bu formada nizamlanması hidrodüyündԥ sutullayıcı qur÷unun olmaması kimi çayın aɯmasının azalması daúqının bԥnddԥn aúa÷ıda baú vermԥsi kimi böyük sԥmԥrԥ verԥ bilԥr. Su anbarından qԥza zamanı istifadԥ olunması zamanı SES energetik sistemindԥ öz üzԥrinԥ ԥlavԥ yük götürmԥklԥ su anbarındakı ɯüsusi su ehtiyatını vԥ ya suyun iúçi hԥcminin müԥyyԥn hissԥsini sԥrf edir. Qԥza aradan qaldırıldıqdan sonra, sԥrf olunmuú su qԥza ehtiyatı SES-in yükünün azaltmaqla vԥ ya yaɯın zamanda baú verԥcԥk daúqınla bԥrpa edilir. 2.4.6. Energetik sistemdԥ yüklԥrin strukturu vԥ qrafiklԥri Bir ümumi elektirik ɯԥttindԥ birlikdԥ iúlԥyԥn elektrik stansiyalar, ötürmԥ ɯԥtlԥri, yüksԥldici vԥ alçaldıcı stansiyalar energetik sistemi tԥúkil edir. Bu tԥrkibԥ kömԥkçi müԥssisԥlԥr dԥ daɯildir. Yüksԥldici elektrik ötürücü ɯԥtlԥri ayrı-ayrı sistemlԥri bir – biri birlԥúdirԥrԥk ümumilԥúmiú enerji sisteminin yaranmasına imkan verir. øri ümumilԥúmiú enerji

112

sistemlԥrin fԥaliyyԥt radiusu 1500 km-ԥ çatır, yükü isԥ 150mln.kvt keçir. Elektrik stansiyaları ԥsas növlԥri aúa÷ıdakılardır: 1. Orqanik yanacaq ԥsasında iúlԥyԥn kondensasiyalı elektrik stansiyalar (KES) Dövlԥt Rayon elektrik stansiyalar (DRES) vԥ istilik elektrik mԥrkԥzlԥúdirilmiú elektrik stansiyalar (TEM); 2. KES tipli atom elektrik stansiyalar; 3. Su elektrik stansiyalar (SES) vԥ hidroakkumlyaedici elektrik stansiyalar (HAES). Elektrik yüklԥriqrafiklԥri – elektrik stansiyalar enerji sistemlԥrindԥ ümumi elektrik yük qrafiklԥrindԥ iúlԥyirlԥr. Sԥnaye rayonunda qıú müddԥti üçün tipin yük qrafiki adԥtԥn iki pin vԥ iki enmԥ yükünԥ malikdir. Yay qrafiki isԥ 3 tipԥ malidir – sԥhԥr, günorta fasilԥsindԥn sonra gündüz vԥ aɯúam. Ayrı-ayrı enerji sistemlԥri ilԥ müqayisԥdԥ ümumi enerji sisteminin yük qrafiki adԥtԥn daha tam olur. Elektrik yükü qrafikinԥ adԥtԥn enerjiyԥ olan tԥlԥbat, transformatorlarda, ötürmԥ ɯԥtlԥrindԥ, yerli elektrik ɯԥtlԥrindԥ, elektrik stansiyasının öz imkanları üçün elektrik enerjisinin sԥrfi daɯildir. Belԥliklԥ, elektrik ɯԥttinin sutkalıq qrafiki göstԥrir ki, generatorlar sisteminin iúlԥdiyi halda hԥr an hansı gücü almaq olar. Yükün sutkalıq qrafikinin sahԥsi tԥlԥb olunan elektrik enerjisinin sutkalıq istehsalının hԥddi qiymԥtini müԥyyԥnlԥúdirir. ɏarakterik sutkalıq yük qrafiklԥri hԥftԥlik vԥ aylıq ola bilԥr: a) qrafiki, daha çoɯ yüklԥnmԥsi günün maksimal qrafiki adlanır. b) orta vԥ iú günü qrafiki; c) minimal qrafik, adԥtԥn bazar günü; Böyük bir sistemin sutkalıq yük qrafiki úԥkil 2.6-da göstԥrilmiúdir. Elektrik enerjisinin illik istehsalının yüklԥnmԥnin illik maksimumuna Pmak olan nisbԥti maksimum yüklԥnmԥnin il

113

ԥrzindԥ istifadԥ olunan (davam edԥn) saatların miqdarı verir:

T nasos

ɗil Pmak

T mak nԥ qdԥr böyük olsa, bir o qԥdԥr sutka, hԥftԥ, ay, il ԥrzindԥ enerji tԥlԥbatı eyni olar. Böyük elektrik enerjisi sistemlԥri üçün vahid hԥcm böyük olan sԥnaye yükünün istifadԥ edilԥn illik maksimum yükün saatlarının miqdarı 5500-700 saatdır. 2.4.7. Sutkalıq yüklԥnmԥ qrafikinin ԥyrisinin analizi Sutkalıq enerji istehsalıın paylanması vԥ SES – in iúinin sutkalıq rejiminin tԥyini üçün qrafiki ԥyrinin analizindԥn istifadԥ olunur. Sutkalıq yük qrafikinin ԥyrisinin analizi sutkalıq enerji istehsalının gücdԥn asılılıq G=f(P)ԥyrisi adlanır. Sutkalıq analiz ԥyrisini qurmaq üçün sutkalıq yüklԥnmԥ qraikini çoɯlu saylı eyni güclü üfüqi zolaqlara bölünür. Bu zolaqların sahԥsi miqyas ԥmsalına vurmaqla onlara uy÷un enerjinin miqdarını verir. Sistemin sutkalıq yüklԥnmԥ qrafikindԥ layihԥlԥndirilԥn SES-in zonası ԥksԥr hallarda üfqi ɯԥtlԥrlԥ ayrılır. Bu halda qrafikdԥ ɏ-ɏ ɯԥttindԥn aúa÷ıda sutkalıq istehsal olunan enerjinin Gɯ paylanması göstԥrilԥn ardıcıllıqla aparılır (úԥkil 2.6.) 1. Analiz olunan ԥyrinin A nöqtԥsindԥn ɏ-ɏ ɯԥttinin kԥsiúmԥsi ilԥ Gɯ enerjini ifadԥ edԥn AB hissԥsini, miqyasa uy÷un sa÷ tԥrԥfdԥ ayırırıq; 2. B nöqtԥsindԥn úaquli istiqamԥtdԥ analiz olunan ԥyrini kԥsԥnԥ qԥdԥr úaquli BC olur, ɯԥttini endirilik; 3. C nöqtԥsindԥn yük qraikini kԥsԥnԥ qԥdԥr üfüqi ɯԥtt çԥkirik.

114

ùΩΩkil 2.6. Sistemin sutkalıq s yüklΩnmΩ qqrafikindΩ SES-in gücünün g vΩ istehsal olunan enerjinin paylanması Nԥticԥdԥ elektrikk stansiyasının iúlԥyyԥcԥyi Nɯ=Pɯ gücünnü tԥyin edirik. Bԥzi hallarda iki vԥ üç pik nöqtԥlԥrrinԥ malik sutkalııq nizamlama qrafik klԥrindԥ hesablam ma yük qrafikininn ayrı-ayrı pik nöqtԥlԥri vԥ çatıúm mamazlıq halları üççün kömԥkçi analizz olunan ԥyrilԥrdԥn istifadԥ etmԥk lazım m gԥlir. u ehtiyatlarından k kompleks istifadԥ 2.4.8. Su etd dikdԥ SES-in sutkaalıq iú rejimi Su ehtiyatlarındaan kompleks istifaddԥ etdikdԥ SES-in iú rejimi STK üçün n optimal olmalıdırr. Optimallı÷ın meeyarı su tԥsԥrrüfatıı vԥ energetik sistem mԥ birgԥ qoyulmuuú minimum hesabb olunur. Onu da nԥzԥrԥ almaq lazım mdır ayrı-ayrılıqda hԥr iki sistemԥ qoyulmuú minimuum ɯԥrc birgԥ qoyu ulmuú minimum ɯԥrrcdԥn fԥrqlԥnir. østissmar úԥraitindԥ optiimallı÷ın

115

meyarı su tԥsԥrrüfatı vԥ energetik sistemlԥrin birlikdԥ hԥr illik minimum ɯԥrclԥridir. Ԥvvԥlcԥdԥn iú rejimini müԥyyԥn edԥndԥ aúa÷ıdakı 3 úԥrt ԥsas götürülür. 1. Kompleksin energetik olmayan iútirakçılarının suya olan tԥlԥbatı ümumi STK-dan daha çoɯ sԥmԥrԥ almaq úԥrti ԥsasında tԥmin edilmԥlidir. 2. Tԥbiԥtin mühafizԥsi, o cümlԥdԥn birinci növbԥdԥ sanitar tԥlԥbatın ԥn yaɯúı tԥmin edilmԥsi; 3. SES-dԥn daha çoɯ enerji istehsalı ԥldԥ etmԥk vԥ enerji sisteminԥ böyük gücün verilmԥsidir. SES – in sutkalıq iú rejiminin mԥhdudlu÷u energetik olmayan su tԥlԥbatçıları su iútirakçılarının úԥraitinԥ uy÷un hԥm suyun sԥviyyԥsinԥ vԥ hԥm dԥ sԥrfinԥ görԥ ola bilԥr. Yuɯarı byeflԥ gԥmiçilik, su tԥchizatı vԥ s. üçün minimal su sԥviyyԥsi tԥmin olunmalıdır. Suvarma, su tԥchizatı vԥ baúqa mԥqsԥdlԥr üçün yuɯarı byefdԥn suyun götürülmԥsi SES-in enerji istehsalına tԥsir göstԥrir. Onlar çoɯlu su götürüldükdԥ enerji istehsalı azalır vԥ enerji sisteminin maksimum yüklԥnmԥsini aradan qaldırmaq olmur. Bo÷ulmuú aúa÷ı byefdԥ sutkalıq nizamlama adԥtԥn mԥhdudlanmır. Ԥgԥr aúa÷ı byef bo÷ulmamıúsa, onda gecԥ saatlarında SES-in mԥhdudlanmayan sutkalıq nizamlanması çay aɯımının aúa÷ı hissԥsindԥ sԥnaye müԥssisԥlԥrinin vԥ yaúayıú mԥntԥqԥlԥrinin su tԥchizatını, suvarma sistemlԥrinin iúini, SES – dԥn aúa÷ıda yerlԥúԥn gԥmiçiliyin hԥrԥkԥtini poza bilԥr. Aúa÷ı biyefin bo÷ulmamıú halında hidrodüyünün sutkalıq iú rejimi iqtisadi cԥhԥtdԥn ԥsaslandırılmalıdır. Aúa÷ı biyefdԥ hündürlüyünün sanitar-teɯniki úԥraitini tԥmin etmԥk üçün SES-in turbinlԥrindԥn minimal olsada su buraɯılmalıdır. Sutkalıq nizamlanmanın baúqa mԥhdudiyyԥtliyi ondan irԥli gԥlir ki, su tԥlabatçılarının vԥ ya su iútirakçılarının ԥldԥ etdiklԥri iqtisadi effektlik energetikaya vurulan ziyandan böyükdür. Sutkalıq nizamlanmanın mԥhdudlanmasının iqtisadi cԥhԥtdԥn ԥsaslandırılması sutkanın istԥnilԥn vaɯtı gecԥ saatlarında lazım olan

116

minim mal sԥviyyԥnin tԥmin t edilmԥsindԥԥn ibarԥtdir. Bu sԥviyyԥ gecԥ saatlaarında lazım olan minimal m sanitar sԥrfflԥri buraɯma÷a imkkan vermԥlidir. Sanittar sԥrf ilin müɯɯtԥlif mövsümlԥri üçün müɯtԥlifdiir. O SES-in turbin nindԥn buraɯılaraq bazis gücünü verir Nbaz =9,81QbazHK Sutkalıq nizamlannma orta sԥrfԥ görԥԥ dԥ aparıla bilԥr: Qc=Qor – Qbaz . Biyeffin lazımı hԥcmindԥ nizamlanmıú sutkkalıq istehsal olunm muú enerji cniz =QcHK yük qrafikinin pik p hissԥsindԥ yerlԥԥúdirilir (úԥkil 2.7 )..

HΩftΩlik nizamllama. Elektrik ennerjinin tԥlԥbatı úԥԥnbԥ vԥ bazar günlԥԥri adԥtԥn azalır. Bu günlԥr SES--in orta hԥftԥԥlik yüklԥ müqqayisԥdԥ yükü ünü azaltmaq vԥ v su anbarrlarında suyu yı÷maq suyun lazım mdır. Yı÷ılmıú hԥcm mini iú günlԥri arrtırılmıú tԥlԥbatla istifadԥ etmԥkk, onlar vԥ bunula b da SES-inn enerji istehsalı vԥ yükü arttacaqdır. Hԥftԥԥlik nizamlanma adԥtԥn sutkaalıq nizamlanmaa ilԥ birlik kdԥ aparılır. Bԥzi hallarda SES--in aúa÷ı byefindԥ baúqa b su iútiraakçılarını vԥ su tԥԥlԥbatçılaqın nı su sԥviyyԥsi vԥ sԥrfi ilԥ tԥmin n etmԥk úԥrtindԥԥn asılı olaraaq hԥtԥlik nizamlanmanı hüdu udlaúdırmaq lazım gԥlir. g Sutkalıq nizamlanmanı ùΩkil 2.7. MΩhdud barriz sΩrfi Qɛɚɪ ilΩ nԥzԥrrԥ alaraq orta sutkalıq S SES –in sutkalıq iú rejimi sԥrfin n

a-sisttemin qrafiki; b-S SES-in qrafiki

117

úԥnbԥ vԥ bazar günlԥri aúa÷ı salınması sutkanın gecԥ saatlarında suyun sԥviyyԥsinin çoɯ aúa÷ı düúmԥsinԥ sԥbԥb ola bilԥr. Digԥr tԥrԥfdԥn iúçi günlԥrindԥ suyun orta sutkalıq sԥrfinin artması ilԥ elektrik yükününpik saatlarında SES-in yükünün artırılmasına imkan verir. Ancaq bu da suyun sԥrfi vԥ sԥviyyԥsinin bu saatlarında olduqca çoɯ böyük artmasına sԥbԥb ola bilԥr. Bԥzԥn úԥnbԥ vԥ bazar günlԥri SES-in yükünün azaldılmasının mԥhdudlanması vԥ ES-in tԥmiri ilԥ ԥlaqԥdar aqreqatın dayanmasını tԥmin etmԥk üçün ola bilԥr. Sutkalıq vΩ hΩftΩlik nizamlamada enerji itkisi. SES-in iúi zamanı sutkalıq yük qrafikinin pik hissԥsindԥ yuɯarı byefdԥ suyun sԥviyyԥsi aúa÷ı düúür vԥ bunun nԥticԥsindԥ basqı da azalır. Kiçik yük tԥlԥbatı zamanı byefin dolması vԥ suyun sԥviyyԥsinin qalɯması baú verir. Basqının vԥ enerjinin sutkalıq nizamlamada azalmasının ikinci sԥbԥbi aúa÷ı byedԥ suyun sԥviyyԥsinin dԥyiúmԥsidir. Yükün pik vԥziyyԥtli saatlarında suyun orta sutkalıqdan artıq olan sԥrfi stansiyadan buraɯıldıqda aúa÷ı byefdԥ suyun sԥviyyԥsi qalɯır. Minimum yüklԥnmԥ saatlarında suanbarının dolması baú verir, stansiyadan buraɯılan suyun sԥrfi azalır vԥ aúa÷ı byefdԥ sԥviyyԥ adi haldakı sԥviyyԥdԥn aúa÷ı düúür. Pik saatlarında aúa÷ı düúmüú basqıda turbinlԥr böyük sԥrflԥr buraɯır, bu da enerji itkisinԥ sԥbԥb olur. Bui tki SES-in az yüklԥmԥ zamanı ԥldԥ etdiyi enerji ehtiyatından çoɯ olur. Nԥticԥdԥ sutka ԥrzindԥ enerji istehsalının itkisi alınır. Suyun sԥrfinin sutkalıq nizamlamada dԥyiúmԥsi su kԥmԥri qur÷ularında basqı itkisinin artmasına sԥbԥb olur. Bu da enerji itkisinԥ sԥbԥb olur. Ayrı-ayrı hallarda enerji itkisi faydalı iú ԥmsalının dԥyiúmԥsi nԥticԥsindԥ ola bilԥr. Adԥtԥn sutkalıq nizamlamada cԥmi itkilԥr SES-in sutkalıq enerji istehsalının 1y3%-dԥn artıq olmur. Hԥftԥlik nizamlamada enerji itkisi dԥ sutkalıq nizamlamadakı enerji itkisi kimi yuɯarı vԥ aúa÷ı byedԥki sԥviyyԥlԥrin dԥyiúmԥsi ilԥ tԥyin edilir. Az basqılı hidrodüyünlԥrdԥ yuɯarı byein kiçik hԥcmlԥrindԥ hԥftԥlik nizamlamada itkilԥr olduqca böyük alına bilԥr,

118

böyük basqılı SES-lԥrdԥ isԥ sutkalıq nizamlamada olduqca çoɯ baha baúa gԥlԥn hovuzun yaradılmasını tԥlԥb edir. Ona görԥ dԥ çoɯ hallarda sutkalıq nizamlama hԥftԥlik nizamlamasız aparılır. HAES vΩ NS-in sutkalıq iú rejimi. HAES turbin rejimindԥ enerji sisteminin hԥddindԥn çoɯ yüklԥnmiú saatlarında iúlԥyir. Bu halda su yuɯarı çԥndԥn aɯaraq turbinlԥrdԥn keçi rvԥ HAES enerji sisteminԥ güc vԥ enerji verir. SES-in turbin rejimindԥ iúinin müddԥti çoɯ az hallarda 4-5 saata keçir. Gecԥ azalmıú yüklԥmԥ saatlarında, bԥzԥn nahar fasilԥsindԥ yüklԥnmԥnin aúa÷ı düúmԥsi ilԥ HAES nasos rejimindԥ iúlԥyir, sistemdԥn elektrik enerjisi alır vԥ suyun aúa÷ı byefdԥn suyu çԥnԥ vurur. HAES-in nasos rejimindԥ iúlԥmԥ müddԥti 6y8 saatdır. Sutkanın qalan saatları çoɯ hallarda HAES-in iúi mԥqsԥdԥuy÷un sayılır. Bu halda HAES sinɯronlu kompensator rejimindԥ iúlԥyir, cos M sisteminin yaɯúılaúdırılması, gԥrginliyin nizamlanması, elektrik ɯԥtlԥrindԥ enerji itkisinin azaldılması mԥqsԥdi daúıyır. Ona görԥ dԥ ES sistemin qiymԥtli tezhԥrԥkԥtli HAES-dԥn istifadԥ etmԥk üçün yuɯarı çԥndԥ ehtiyat su hԥcmi olmalıdır. Çoɯ hallarda HAES tam sutka ԥrzindԥn bir rejimdԥn digԥr rejimԥ keçmԥklԥ iúlԥyir. HAES ԥsasԥn sutkalıq akumlyaedici enerjiyԥ görԥ tikilir. Hԥftԥnin iú günlԥri yüksԥk enerji istehsalı üçün hԥftԥlik akkumlyaedici böyük hԥcmli çԥn tԥlԥb olunur. Ona görԥ dԥ bu da o vaɯt sԥmԥrԥli sayılır ki, böyük hԥcmli çԥn yaratmaq üçün ԥlveriúli topoqrafik úԥrait olsun. Çoɯ hallarda nasos stansiyası (NS) sutka ԥrzindԥ suyun verilmԥsi daimi olmaqla iúlԥyir vԥ enerji sistemi üçün daimi yük yaradır. NS-dԥn tԥlԥbat-nizamlayıcı rejimindԥ istiadԥ olduqca böyük maraq yaradır. Bu rejimdԥ artmıú yük saatlarında NS sistemin enerji tԥlԥbatını azaldır, bԥzԥn isԥ onu sıra endirir. Bu saatlarda suyun verilmԥsi azalır, NS dayananda isԥ tam kԥsilir. Sutkanın baúqa saatlarında, ԥsasԥn

119

gecԥlԥr NS artmıú güc tԥlԥb edir vԥ artmıú su sԥrfi verir. Bu cür rejim enerji sistemi üçün olduqca ԥlveriúlidir, bu uy÷un hallarda imkan verir ki, elektrik stansiyanın müԥyyԥn edilmiú gücü azalsın vԥ øES-in iú rejimi yaɯúılaúsın. Ancaq NS-in sutka ԥrzindԥ qeri-müntԥzԥm iúi müԥyyԥn edilmiú gücün artması, suyun akkumlyası, suaparıcı traktın subuɯarlanma qabiliyyԥtinin artması vԥ s. ilԥ sԥmԥrԥsiz olur. Ona görԥ dԥ NS-dԥn tԥlԥbatçı-nizamlayıcı kimi istifadԥ etmԥk üçün teɯniki – iqtisadi hesablamalara ԥsaslandırmaq lazımdır. SES vΩ HAES enerji sisteminin ehtiyatı kimi istifadΩ olunması. Enerji sistemindԥ gücdԥn baúqa, planlı yüklԥnmԥni hԥyata keçirmԥk üçün ehtiyat yüklԥr: 1. Qԥza ehtiyatı-aqreqatların qԥzaya u÷raması zamanı, ötürmԥ ɯԥtti vԥ ya elektrik stansiyasının yüklԥnmԥsinin qԥza ԥsasında azalması; 2. Artıq yükgötürmԥ ehtiyatı-elektrik cԥrԥyanının tezliyinin nizamlanması prosesindԥ tԥsadüfü plandan ԥlavԥ yaranmıú yüklԥnmԥni aradan qaldırmaq üçün; 3. Tԥmir ehtiyatı aqreqatların planlı tԥmiri ilԥ ԥlaqԥdar ayrı-ayrı hallar üçündür; 4. ɏalq tԥsԥrrüfatı ehtiyatı-mԥhsul istehsalına görԥ sԥnaye planının artıqlaması ilԥ yerinԥ yetirildiyi hallarda, tez bir zamanda istismara verilԥn zavodların, fabriklԥrin, vԥ s. enerji ilԥ tԥmin edilmԥsi üçndür. Bütün üçün qԥza ehtiyatı olmalıdır. Ԥvvԥlcԥdԥn aparılmıú hesablamalara görԥ qԥza ehtiyatını sistemin maksimum yüklԥnmԥnin 4y8% ölçüsündԥ qԥbul edilir, ancaq iri bir aqreqatın gücündԥn az olmamaq úԥrti dԥ nԥzԥrԥ alınır. Artıq yüklԥnmԥ ehtiyatı sistemin maksimum yüklԥnmԥsinin 1y3% ölçüsündԥ qԥbul edilir. Tԥmir ehtiyatı o hallarda nԥzԥrdԥ tutulur ki, sistemin yüklԥnmԥsi mövsümü maksimum azalır ki, bu da elektrik stansiyasının aqreqatlarının kapital tԥmirini aparmaq üçün kifayԥt etmir. Planlı – ɯԥbԥrdaredici tԥmir kapital vԥ növbԥti

120

ola bilԥr tԥmir iúlԥrinin tԥrkibi, tԥkrarlanması vԥ tԥmirin aparılma müddԥti teɯniki istismar qaydaları vԥ dövlԥt instruksiyaları ilԥ müԥyyԥn edilir. Qısa növbԥti tԥmir isԥ úԥnbԥ-bazar günlԥri müddԥtindԥ sistemin yükünün azaldı÷ı vaɯtda aparılır. Hal-hazırda bԥzi sistemlԥrin cԥmi tԥmir ehtiyatı sistemin illik maksimum yüklԥnmԥsinin 3y4% tԥúkil edir. ɏalq tԥsԥrrüfatı ehtiyatı ümumi ɯalq tԥsԥrrüfatı úԥraitindԥ özünü do÷ruldan hallarda yuɯarı planlaúma orqanlarının göstԥriúi ilԥ yaradılır. Hesablamalara görԥ bu cԥmi ehtiyat sistemin maksimum yüklԥnmԥnin 6y15%nԥ çatır. Sistemin ehtiyatının SES vΩ HAES-dΩ yerlΩúdirilmΩsi. Elektrik tԥchizatının daha çoɯ etibarlı÷ını tԥmin etmԥk üçün ehtiyatı elektrik stansiyasında yerlԥúdirmԥk lazımdır ki, onun teɯniki ɯarakteristikaları ehtiyat gücünü daha tez iúԥ salma÷a imkan verir. Bu úԥrtlԥri daha çoɯ SES vԥ HAES tԥmin edԥ bilir. O, ehtiyat ԥsas yer tutur ki, enerji istifadԥ edԥn iri mԥrkԥzin yanında vԥ ya mԥrkԥzindԥ yerlԥúmiú olsun. Cԥrԥyanın tezliyinin nizamlanması nisbԥtԥn güclü SES vԥ ya HAES vasitԥsilԥ olur. Ԥgԥr sistemin cԥrԥyanının tezliyi iki vԥ ya üç elektrik stansiyası vasitԥsilԥ istehsal olunursa, onda sonradan layihԥlԥndirilԥn SES vԥ HAES-ԥ uy÷un sistemin artıq yüklԥnmԥ ehtiyatının yerlԥúdirilmԥsinԥ baɯıla bilԥr. Adԥtԥn SES-dԥ sistemin qԥza ehtiyatının bir hissԥsi yerlԥúdirilԥ bilԥr. Bu da müɯtԥlif tipli elektrik stansiyalarda ehtiyatın quraúdırılması vԥ istismarının teɯniki vԥ iqtisadi ɯarakteristikalarının müqayisԥ edilmԥsi ilԥ tԥyin edilir. Sistemin tԥmir ehtiyatı kimi hidrostansiyanın mövsümü gücündԥn o aylarda istifadԥ oluna bilԥr ki, suyun bariz (daúqınlar vaɯtı) vԥ ya iúin pik müddԥtindԥ (yüksԥk megen dövründԥ) su ilԥ hԥmin güc tԥmin edilsin.

121

2.4.9. Kiçik su elektrik stansiyaları Bir çoɯ ölkԥlԥrdԥ hԥlԥ keçԥn ԥsrdn baúlayaraq az sԥrfԥ malik olan çaylardan vԥ irriqasiya sistemlԥrindԥn energetika mԥqsԥdilԥ istifadԥ edilmiúdir. Bunlardan 1980-cı ildԥ Fransada tikilmiú 978 sayda su elektrik stansiyalarını göstԥrmԥk olar ki, onların hԥr birinin gücü 1Mvt-dan az olmaqla ümumi gücü 480 Mvt tԥúkil edir vԥ buna ԥsasԥn illik energi hasilatı 1 mlrd.kVt/saat olmuúdur. øsveçrԥdԥ isԥ 1050 sayda kiçik gücԥ malik olan su elektrik stansiyaları iúlԥyir Ki, onlarda 1350 aqreqat qoyulmuú, ümumi gücü 550 Mvt olmaqla 2 mlrd. Kvt/saatda enerji hasil edir. Yaponiyada 1350 kiçik gücԥ malik su eleektrik stansiyası iúlԥyir ki, onların cԥmi gücü 700 Mvt tԥúkil edir. Çindԥ hԥr bir aqreqatın gücü 0,5-100 Kvt arasında olmaqla 80 minΩ yaɯın su elektrik stansiyası tikilmiúdir. Almaniyanın kԥnd tԥsԥrrüfatında 30 min kiçik gücԥ malik su elektrik stansiya fԥaliyyԥt göstԥrir. Keçmiú Sovet mԥkanında keçԥn ԥsrin 60-cı illԥrindԥ 6600 sayda kiçik su elektrik stansiyaları fԥaliyyԥt göstԥrir. Bunlar ԥsasԥn kԥnd tԥsԥrrüfatının elektriklԥúdirilmԥsi mԥqsԥdi ilԥ tikilmiúdir. Bununla da 5500 su elektrik stansiyası 1952-ci ilԥ qԥdԥr tikilib istifadԥyԥ verilmiúdir. Bu kiçik su elektrik stansiyaların cԥm gücü 332 Mvt, illik enerji hasilatı 466 mln.Kvt/saatdır. Keçmiú Sovet mԥkanında kiçik su elektrik stansiyaların sayı ümumi su elektrik stansiyaların sayının 50%-dԥn çoɯunu tԥúkil etsԥ dԥ, kiçik su elektrik stansiyaların cԥmi gücü ümumi su elektrik stansiyaların cԥmi gücünün ancaq 50%-ni tԥúkil edirdi. Digԥr tԥrԥfdԥn gücü 1 mln. kVtdan çoɯ olan 14 sayda su elektrik stansiyasının gücü ümumi su elektrik stansiyaları gücünün 64%-ni özündԥ cԥmlԥúdirirdi. Bu su elektrik stansiyalar ümumi su elektrik stansiyaların sayının 3,8%-ni tԥúkil edirdi.

122

2.4.9.1. Kiçik su elektrik stansiyaların sԥmԥrԥliliyi Dünya praktikasından mԥlumdur ki, kiçik energetikanı inkiúaf etdirmԥk üçün müɯtԥlif vasitԥlԥrdԥn istifadԥ edilmiúdir. Bunlardan birisi ABù-da millԥti bu sahԥdԥ maraqlandırmaq üçün energetika qanununda ɯüsusi maliyyԥ mükafatına dair maddԥ vardır. Bu maddԥyԥ görԥ kiçik su elektrik stansiyaların teɯniki – iqtisadi ԥsaslandırılması mԥqsԥdilԥ 30 mln. dollar, onun dԥyԥrinin 75%-Ω qԥdԥr isԥ 300 mln. dollar maliyyԥ vԥsaiti ayrılmıú, 54 çayın enerji imkanının öyrԥnilmԥsi üçün 2,5 mln. dollar verilmiúdir. Bütün ölkԥlԥr üzrԥ götürülmüú teɯniki – iqtisadi analizlԥr göstԥrir ki, kiçik su elektrik stansiyalara ɯüsusi kapital qoyuluúu 1 kvt gücԥ 500-2500 dollar tԥúkil edir. Bu isԥ kiçik su elektrik tansiyaların ԥlveriúli olmasını, dünyada gedԥn bütün inflasiyaların (yanacaq ɯԥrclԥrinin artamsının vԥ s.) hidroenergetikaya az tԥsir göstԥrdiyini tԥsdiqlԥyir. Belԥ ki, hԥr meqavatt hidroenergetik gücün yüklԥnmԥ ԥmsalı 50% olduqda ildԥ 12 tona yaɯın nefti ԥvԥz edir, bütün hidropotensial isԥ (mövcud su elektrik stansiyalarında 33600 Mvt güc) ildԥ dԥyԥri durmadan artan 38 mln. ton neftԥ qԥnaԥt edir. Dünya irriqasiya sistemindԥ gücü 2,5Mvt, basqısı 7,5 m kapsul hidroaqreqatlarda kiçik su elektrik stansiyaların layihԥlԥri hazırlanmıúdır. Kiçik su elektrik stansiyaların dԥyԥri 700-1500 dol/kvt-dır; ümumi dԥyԥrin 16-25%-ni avadanlıq tԥúkil edir. Energetika birliyinԥ tԥqdim olunan hesabatlardan mԥlum olmuúdur ki, ümumi elektrik enerjisi hasilatı 2 mlrd.kvtsaat, güclԥri isԥ 0,1-1,5 Mvt olan 1000 sayda su elektrik stansiyasını tԥkmillԥúdirmԥ vԥ rekonstruksiya edilmԥsinin iqtisadi cԥhԥtdԥn ԥlveriúliliyi çoɯ böyükdür. Müstԥqil Dövlԥtlԥr Birliyi (MDB) ölkԥlԥrinin bu sahԥdԥ tԥcrübԥsi göstԥrir Ki, kiçik su elektrik stansiyaların effektivliyinin artırılması imkanı verԥn ԥsas teɯniki istiqamԥt üfiqi kapsul hidroaqreqatlarla olan kiçik basqılı SES-lԥrin tikilmԥsindԥdir. Bu su elektrik stansiyalarında kapsul aqreqatlar-

123

dan istifadԥ olunması qazmaya 20-50%, tökmԥyԥ 7-10% vԥ betona 25-30% qԥnaԥt edir. Kiçik su elektrik stansiyaları üzrԥ konstruktiv hԥllԥrin tiplԥúdirilmԥsi, iú istehsalının tԥúkili nԥticԥsindԥ böyük sԥmԥrԥ ԥldԥ etmԥk olar. Ona görԥ dԥ bu sahԥdԥ hidroenergetika üçün ɯüsusi, quruluúu çoɯ sadԥ olan hidroaqreqatlar seriyasına ehtiyac böyükdür. Burada ɯüsusi elektroteɯnik qur÷ular sistemindԥn istifadԥ olunmalıdır ki, onların vasitԥsilԥ sԥnaye tezlikli elektrik cԥrԥyanının verilmԥsi tԥmin olunsun. Azԥrbaycanda kiçik su elektrik stansiyaları tikilԥrkԥn aɯım istifadԥsi rejiminԥ görԥ su tԥlԥbatçılarının bir – birinԥ ziddiyyԥt tԥúkil edԥn tԥlԥblԥri razılaúdırmalı vԥ bu ziddiyyԥtin aradan qaldırılması ilԥ yanaúı, iúin etibarlılı÷ını, istismar sadԥliyini vԥ su ehtiyat enerjisinin bԥrqԥrar olmasını tԥmin etmԥk lazımdır. Bunun ԥsasında kiçik hidroenergetikanın daha da inkiúaf etmԥsinԥ nail olmaq olar. Müԥyyԥn dövrdԥ bir çoɯ qԥrb dövlԥtlԥrindԥ vԥ keçmiú sovet mԥkanında kiçik su elektrik stansiyaların inkiúafına fikir verilmirdi. Lakin keçԥn ԥsrin aɯırlarında bir çoɯ qԥrb ölkԥlԥrindԥ kiçik çayların hidroenergetik istifadԥsi problemi yenidԥn qalɯmıúdır. Buna isԥ iqtisadi vԥ elmi – tԥdqiqat iúlԥri gԥtirib çıɯartmıúdı. Aparılan bu iúlԥr nԥticԥsindԥ kiçik çayların, irriqasiya tikintilԥrinin elektrik enerjisi almaq mԥqsԥdilԥ istifadԥ olunma úԥraiti, onların sԥmԥrԥliliyinin artırılması yolları tԥyin edilmiúdir. Mövcud irriqasiya vԥ su tԥchizatı mԥqsԥdli bԥndlԥr üzԥrindԥ kiçik su elektrik stansiyaların tikilmԥsi ilk növbԥdԥ su tԥsԥrrüfatının enerjiyԥ olan ehtiyatını ödԥmԥlidir. Azԥrbaycanda mövcud bԥndlԥr vԥ kanallar üzԥrindԥki kiçik su elektrik stansiyalarının ɯüsusi ɯԥrclԥrinin azaldılması kiçik energetikanın daha da inkiúaf etmԥsinԥ sԥbԥb ola bilԥr. ɏüsusi ɯԥrclԥrin azaldılması bu kimi hallarda mümkündür: mövcud tikintilԥrin yaɯúı vԥziyyԥtdԥ olan konstruksiyalarının vԥ elementlԥrinin hamısının istifadԥ edilmԥsi, müvԥqqԥti tikintilԥrdԥn mümkün qԥdԥr istifadԥ olunmaması,

124

su elektrik stansiyaların, iri maúın binalarının tikilmԥmԥsi, güc avadanlıqlarının soyuq vԥ ya÷ıntılı havalardan sadԥ vԥ ucuz qur÷ularla müdafiԥ olunması; su elektrik stansiyasının basqısını artırmaq mԥqsԥdilԥ bԥndin üstündԥ ba÷layıcıların vԥ ya baúqa sadԥ qur÷uların yerlԥúdirilmԥsi, avtomatlaúdırmanın yüksԥldilmԥsi, ɯidmԥtedici iúçilԥrin azaldılmasıdır. Hal-hazırda ABù-da 50 mindԥn yuɯarı kiçik bԥndlԥr iúlԥyir vԥ onların sayı durmadan artır. Bu orta vԥ kiçik su elektrik stansiyalarında basqıları 2-20 m, güclԥri 1,5-60 Mvt olan üfüqi kapsul aqreqatları tԥtbiq olunur. Bununla yanaúı su elektrik stansiyaların ɯüsusi dԥyԥri yüksԥk olmaqla, 1000 dol/Kvt/saatdan çoɯdur. Keçmiú Sovet mԥkanında orta vԥ kiçik çaylarda su enerjisi ehtiyatı çoɯ böyük idi vԥ bütün çayların ümumi energetik potensialının 15%-ni tԥúkil edirdi (500 Qvt-saata yaɯın); onun 100 Qvtsaatını Avropa hissԥsindԥki çayların üzԥrinԥ düúürdü. Orta vԥ kiçik çayların teɯniki potensialı 84 mlrd.kvt-saat, Avropa hissԥsindԥ isԥ onların iqtisadi ԥlveriúli potensialı ildԥ 20 mlrd. kvt/saat tԥúkil edirdi.

2.4.9.2. Kiçik hidroenergetikaya olan tԥlԥblԥr Bir çoɯ ölkԥlԥrdԥ, hԥmçinin Azԥrbaycanda irriqasiya kanalları vԥ su anbarları üzԥrindԥki kiçik su elektrik stansiyaları müɯtԥlif sԥbԥblԥrdԥn istilik elektrik stansiyalarını ԥvԥz edԥ bilmir. Su elektrik stansiyalarında enerji hasilatı mövsümü oldu÷undan yük qrafikinin maksimum dövrlԥrindԥ enerjinin tam tԥmin olunması hԥyata keçirilԥ bilmir. Kiçik su elektrik stansiyalarının tikilmԥsinin sԥmԥrԥliliyi ilk növbԥdԥ bahalı energetik maye yanaca÷a qԥnaԥt edilmԥsi nöqteyi – nԥzԥrdԥn müԥyyԥn edilmԥlidir. Ԥn ԥsası da belԥ su elektrik stansiyaların tikilmԥ vԥ istismar ɯԥrclԥri mümkün qԥdԥr az olmalıdır. Qeyd edԥk ki, iri su anbarları bԥzԥn enerji istehsalı üçün istifadԥ olunmur. Belԥ ki, çaylar üzԥrindԥki

125

80-dԥn çoɯ su anbarından yalnız 40% elektrik istehsalı üçün istifadԥ olunur. Qarúıya qoyulan mԥqsԥddԥn asılı olaraq ԥksԥr su anbarları yalnız suvarma, su tԥchizatı üçün yaradılır. Bu isԥ düzgün deyil. Onu da qeyd edԥk ki, tԥlԥbatçıların çoɯu öz ehtiyaclarını ödԥmԥk üçün yuɯarı byefdԥn suyu götürürlԥr vԥ su anbarından aúa÷ı byefԥ su ötürmԥlԥri tԥlԥb olunur. Baɯılan mԥsԥlԥnin teɯniki cԥhԥtdԥn belԥ hԥll olunması mԥqsԥdԥuy÷un deyildir. Ԥksԥr hallarda elektrik enerjisi tԥlԥbatçıları il ԥrzindԥ az saatlarla iúlԥyir vԥ onlara elektrik ɯԥrclԥrinin çԥkiliúi baha baúa gԥlir. Ԥgԥr hԥmin enerji tԥlԥbatçıları kiçik çaylar vԥ suvarma kanalları yaɯınlı÷ında yerlԥúirsԥ, onların enerjiyԥ olan ehtiyacları yalnız kiçik su elektrik enerji stansiyaları vasitԥsilԥ ödԥnilԥ bilԥr. Müɯtԥlif energetk sistemlԥrdԥ kiçik su elektrik stansiyaların mövsümü enerjidԥn istifadԥ edilmԥsi úԥraiti qeyri – bԥrabԥrdir. Bu úԥraitlԥr yük qrafiki, istehsal güclԥriniin strukturu, istilik elektrik stansiyalarında yanaca÷ın növü vԥ qiymԥti, avadanlı÷ın rejim ɯarakteristikaları, energetik sistemin ehtiyatı vԥ s. amillԥrdԥn asılı olaraq müԥyyԥn edilir. Ona görԥ dԥ çayların enerjisindԥn istifadԥ edilmԥsinin sԥmԥrԥli olması iqtisadi cԥhԥtdԥn ԥsaslandırılmalıdır. Belԥ ԥsaslandırmalara görԥ kiçik hidroenergetika, maúınqayırma vԥ sԥnayenin baúqa sahԥlԥrinin tԥlԥblԥri gԥlԥcԥyi nԥzԥrԥ almaqla yaɯın illԥrdԥ müԥyyԥn edilԥ bilԥr. Belԥliklԥ, su tԥsԥrrüfatının tԥlԥblԥrinԥ uy÷un olaraq kiçik hidroenergetikanın kompleks inkiúaf proqramını yaratmaq olar. Dünyada kiçik hidroenergetika sahԥsindԥ ԥldԥ edilmiú nailiyyԥtlԥrin analizi ԥsasında aúa÷ıdakı nԥticԥlԥrԥ gԥlmԥk olar: 1. Respublikamız neftçıɯartma ölkԥsi olmasına baɯmayaraq, kiçik çayların enerjilԥrindԥn istifadԥ mԥsԥlԥsi çoɯ aktual mԥsԥlԥdir.

126

2. Bütün hallarda kiçik çayların enerjilԥrinin istifaԥsi elektrik enerji hasilatında bahalı yanaca÷a qԥnaԥt edilmԥsi kimi baɯılmalıdır. 3. Kiçik vԥ orta su elektrik stansiyaları ilk növbԥdԥ mövcud bԥndlԥr vԥ su qovúaqları üzԥrindԥ tikilmԥlidir. øqtisadi cԥhԥtdԥn araúdırılaraq kiçik vԥ ya daúınan mikro – su elektrik stansiyalar yaradılmalıdır. Kiçik hidroenergetikanın kompleks inkiúaf proqramını yaratmaq üçün kiçik çayların enerjilԥrinin istifadԥ dԥrԥcԥlԥri vԥ yollarının tԥyin olunması üçün elmi aɯtarıúlar aparılmalıdır. 2.4.9.3. Su tԥsԥrrüfatı sistemlԥri üzԥrindԥ su elektrik stansiyaları Su ehtiyatlarının qiԥmԥtlԥndirilmԥsi mԥqsԥdi ilԥ iri su tԥsԥrrüfatı sistemlԥri, su anbarları, ԥlaqԥlԥndirici qur÷ular vԥ kiçik çaylar üzԥrindԥki mövcud vԥ tikilmԥli olan kiçik su elektrik stansiyaları tԥdqiq olunmuú, seçilmiú obyektlԥrdԥ avadanlıqlar öz teɯnologiyası vԥ növlԥrinԥ görԥ qruplaúdırılmıúdır. Tԥdqiqatlar ԥsasında iqtisadi baɯımdan avadanlıqların dԥyԥrlԥrinin müqayisԥsi vԥ onların rԥqabԥt qabiliyyԥtlԥri müԥyyԥn olunmuúdur. Lakin bu sahԥdԥ bütün imkanlardan istifadԥ olunmadı÷ından gԥlԥcԥkdԥ görülԥcԥk iúlԥr çoɯdur. Potensial gücü 1,7 Mvt, istehsal olunacaq illik enerjisi isԥ 6,5 mlrd. Kvt-saata qԥdԥr olan çaylar kiçik energetik sistemlԥrԥ aid edilir. Respublika üzrԥ onların cԥmi hidroenergetik potensialı 43,5 mlrd. Kvt-saat, cԥmi potensial gücü isԥ 4,9 mlrd.kvt-dır. Bunlardan gücü 4,7 Mvt-a qԥdԥr olan çayları 6,4 mlrd. kVt-saat vԥ 4,7-100 Mvt-a qԥdԥr olan çayları 18 mlrd. Kvt/saat enerji düúür. Kiçik energetika respublikada 1945-ci ilԥ qԥdԥr inkiúaf etmԥyinԥ baɯmayaraq, sonradan isԥ kԥnd su elektrik stansiyaların inkiúafına baúlanmıúdır. 1950-ci ildԥ mövcud olan 45 kԥnd su elektrik stansiyasından

127

22 –nin gücü 50 Kvt-a qԥdԥr, 23-nün isԥ 50 kVt-dan çoɯ olmuúdur. 1975-ci ildԥ isԥ avadanlı÷ın sıradan çıɯması il ԥlaqԥdar 17 kiçik su elektrik stansiyası lԥ÷v edilmiúdir. Ona görԥ yerdԥ qalan 6 kiçik su elektrik stansiyası fԥaliyyԥt göstԥrirdi ki, onların da teɯniki vԥ elektroteɯniki avadanlıqları köhnԥlmiúdir. Kiçik su elektrik stansiyalarının meɯaniki vԥ elektroteɯniki avadanlıqlarının spesiyikasıyası tԥrtib etmԥklԥ, cԥdvԥl úԥklindԥ verilmiúdir. Onların basqısı 7-100 m, su sԥrflԥri isԥ 1,25-60 m3/s arasında dԥyiúir. østismar olunmuú su elektrik stansiyalarının bԥrpa olunmaqlarının iqtisadi effektivliyi energcetik avadanlıqların dԥyԥri vԥ effektivliyindԥn asılıdır. Belԥ ki, Arpaçay, Vayɯır, Quba, ùԥki vԥ Mil o÷yektlԥri üçün hazır avadanlıqların gԥtirilmԥsi vacibdir. Digԥr tԥrԥfdԥn bir sıra obyektlԥr üçün teɯnoloji vԥ iqtisadi sԥnԥdlԥr tԥrtib edilmiúdir. øqtisadi cԥhԥtdԥn daha ԥlveriúli sayılan Tovuz, ùamɯorçay vԥ øsmayıllı su elektrik stansiyalarıdır. Respublikanın ümumi enerji yaratma gücü 5 mln.kvt oldu÷u halda, bundan 3,5 mln.kvt hidroenerji tԥúkil edir. 1995-ci ildԥ elektrik enerji istehsalı 23 mlrd. kVt-saat ol- muúdur ki, bundan da cԥmi 2%-i kiçik su elektrik stansiyaların üzԥrinԥ düúür. øri obyektlԥrin tikintisindԥ kapital qoyuluúunun çatıúmamazlı÷ı yarandı÷ından kiçik su elektrik su stansiyaların yaradılması böyük ԥhԥmiyyԥt kԥsb etmԥyԥ baúladı. Respublikada hidroenergetikanın potensialı 43,5 mlrd.kvt/saatdır. Ancaq hidroenergetika üçün 10 mlrd. kvt-saat elektrik enerjisi istehsal etmԥk ԥlveriúli sayılır. Bu isԥ mövcud layihԥlԥr üzrԥ iqtisadi hesablamalar aparılmaqla sübuta yetirilmiúdir. Kiçik su elektrik stansiyaların inkiúafı maye vԥ qaz yanaca÷ı ilԥ iúlԥyԥn turbogeneratorlar bazarını azaldır. Ona görԥ bu halda dövlԥtin siyasԥti vԥ ɯarici firmaların mԥnafeyi dԥ nԥzԥrԥ alınır. ɏalq tԥsԥrrüfatında elektrik enerjisi sԥrfini azaltmaqla suyun dԥyԥrinin aúa÷ı salınmasından ԥvvԥl su tԥsԥrrüfatında

128

tԥchizat vasitԥlԥrinin tamamilԥ yenilԥúdirilmԥsinin proqramı tԥrtib olunmalıdır. Ԥlbԥttԥ, hԥmin proqrama su elektrik stansiyalarının rekonstruksiyası vԥ tikilmԥsi mԥsԥlԥlԥri dԥ daɯil edilmԥlidir. Su tԥsԥrrüfatı obyektlԥri üzrԥ elektrik enerjisinin ɯԥrclԥrinin azalması mԥqsԥdilԥ görülmԥli iúlԥrin proqrammı aúa÷ıdakı cԥdvԥldԥ verilmiúdir. Respublikada 30-a yaɯın su elektrik stansiyası olan irriqasiya mԥqsԥdli su anbarının tikilmԥsi nԥzԥrdԥ tutulmuúdur ki, onların hԥcmi 3,9380 mln. m3, hesabi basqısı 18-75m arasında dԥyiúir. Hԥr obyekt üçün layihԥlԥndirilԥn hidroteɯniki vԥ elektrik avadanlı÷ın enerji hasilatı 0,8-30 mln. kVt/saat, kapital qoyuluúu 800-1200 rubl/kVt arasında dԥyiúir. Kiçik çaylar üzԥrindԥ su elektrik stansiyalar ilԥ ԥlaqԥdar görülԥsi iúlԥrin miqyasını, müddԥtini vԥ avadanlı÷ın tiplԥrini qiymԥtlԥndirmԥk mԥqsԥdi ilԥ tԥdqiq olunmuúdur ki, su elektrik stansiyaları aúa÷ıdakı kimi bölünürlԥr: – su tԥsԥrrüfatı obyektlԥri (iri sistemlԥr) üzԥrindԥ mövcud olan vԥ tikilmԥsi nԥzԥrdԥ tutulan su elektrik stansiyalar; – su anbarları (energetik mԥqsԥdli olmayan) üzԥrindԥki kiçik su elektrik stansiyalar; – kanallar üzԥrindԥ kiçik su elektrik stansiyalar; – kiçik çaylar üzԥrindԥ kiçik su elektrik stansiyalar. Kiçik çayların nizamlanmayan hissԥlԥrindԥ su elektrik stansiyalar haqqında demԥk olar ki, su çayların su anbarları olmadan (derivasiyalı su elektrik stansiyalar) energetik istifadԥsi mümkündür. Respublikada çayların nizamlanmayan hissԥlԥrindԥ 450 su elektrik stansiyasının tikilmԥsinin mümkün oldu÷u tԥdqiq edilmiúdir. Tikilmԥsi nԥzԥrdԥ tutulan su elektrik stansiyaların cԥmi qԥrarlaúmıú güclԥri 700 Mvt, orta elektrik enerjisi istehsalı isԥ tԥɯminԥn 3890 mln.kvt/saatdır. 42 obyekt üzrԥ su elektrik stansiyaların qԥrarlaúmıú gücü 1,2-3,6 Mvt, orta enerji hasilatı 25-50 mln. Kvt/saat,ɯüsusi kapital qoyuluúu isԥ 600-1500 rubl/kVt-dır

129

FΩaliyyΩtdΩ olan sistemlΩr üzΩrindΩki kiçik SES-lΩrin avadanlı÷ı Mil SES-i Turbin – PO 45/820-B-190; hesablama basqısı H=35 m-dΩ gücü 10 MBt. DΩyΩri 300 min. rub (1984-cü ilin qiymΩtlΩrinΩ görΩ), 45 mln. manat (1994-cü ilin qiymΩtlΩrinΩ görΩ). Hidrogenerator – CB-375/89-24; gücü 94 MVt, dövrlΩr sayı 250 dövr/dΩq, gΩrginliyi 10,5 kB, F.ø.Ψ. gen/NOM=95%, F.ø.Ψ. tur/opt=94%. DΩyΩri 270 min rub (1984-cü il), 40400000 manat (1994-cü il) Vayɯir SES – i Turbin – PO 45/820-B-84; gücü 2,4MBt (H=42,5 m) DΩyΩri 90 min.rub (1984), 13500 min manat (1994) Hidrogenerator – CB -173/59-10 UɏAÇ; gücü 2,28MBt, gΩrginliyi 10,5 kB. DΩyΩri 20 min rub (1984), 3 mln. mann (1994), F.ø.Ψ. gen/nom =96,5% Arpaçay SES – i Turbin – PO 140/871-B-112; gücü 4,3MBt (H=42 m). DΩyΩri 243 min.rub (1984), 34650 min manat (1994) Hidrogenerator (úaquli), gücü 4 MBt, gΩrginliyi 6,3 kB. DΩyΩri 12,875 min rub (1984), 18750 min. man (1994), F.ø.Ψ. gen/nom =93%, F.ø.Ψ. tur/opt=93%. ùΩki SES – i Turbin – K 400/685-Q-114,3; gücü 1,25 MBt (H=15 m). DΩyΩri 275700 rub (1984), 41355 min manat (1994) Hidrogenerator CQ 143/72-14 UɏL 4, gücü 1,2 Mbt, gΩrginliyi 6,3 kB. DΩyΩri 126 min rub (1984), 18900 min. man Quba SES-i Turbin PO 230/791 – B-50, gücü 0,4 Mbt (H=44 m). Suyun sΩrfi 1,18 m3/s, 1 kBt-saatın özü dΩyΩri 2,3 qΩp. Respublikada kanallar üzԥrindԥ su elektrik stansiyalarla ԥlaqԥdar qeyd edԥk ki, su sԥrfi 1 m3/san-dԥn çoɯ, uzunlu÷u 50 min km, o cümlԥdԥn sԥrfi 5m3/san, uzunlu÷u 5,6 min km, sԥrfi 5-10 m3/san, uzunlu÷u 2 min km, sԥrfi 10 m3/san, uzunlu÷u 1,1 min km olan irriqasiya úԥbԥkԥsi mövcuddur.

130

Bu kanallar il boyu iúlԥyir vԥ qıúda isԥ (dekabr-yanvar) sԥrflԥri ɯeyli artır. Hesablamalara görԥ 10 obyekt üzrԥ enerji tԥminatı imkanı vardır. Belԥ ki, gücü 30 Mvt olan Samur – Abúeron kanalı üzԥrindԥ iki, aúa÷ı – Ԥkԥrԥ kanalı üzԥrindԥ isԥ bir kiçik su elektrik stansiyasının tikilmԥsi mümükündür. Tԥdqiqatlar nԥticԥsindԥ müԥyyԥn olunmuúdur ki, çayın su sԥrflԥri layihԥdԥ qԥbul olunandan çoɯ oldu÷u üçün su elektrik stansiyaların göstԥricilԥrinԥ tԥminat verilir. Yuɯarıda göstԥrilԥndԥn baúqa Yuɯarı – ùirvan, Yuɯarı Qaraba÷, Baú ùirvan kanallarında elektrik enerjisi hasilatı üçün istifadԥ etmԥk imkanı vardır. Kanallar üzԥrindԥ orta vԥ kiçik su elektrik stansiyaların tikilmԥsi mümkünlüyü vԥ onların iqtisadi sԥmԥrԥliliyinin öyrԥnilmԥsi, avadanlıq kompleksinin gԥtirilmԥsi baɯımından ɯarici úirkԥtlԥrlԥ ԥlaqԥ yaratma÷a geniú úԥrait yaradır. Tԥdqiqatlar ԥsasında müԥyyԥn olunmuúdur ki, SamurAbúeron, Mil, Yuɯarı – ùirvan, Yuɯarı Qaraba÷ magistral kanallarından su elektrik stansiyalarının tikilmԥsi mԥqsԥdi ilԥ istifadԥ edilmԥsi ԥlveriúlidir. Bu su elektrik stansiyaların hesablamalara ԥsasԥn cԥmi güclԥri 525 mln.kVt/saat tԥúkiil edir. Aúa÷ı Ԥkԥrԥ kanalında isԥ gücü 23,4Mvt, enerji hasilatı isԥ 60,6 mln.Kvt/saat olan hidroenergetik potensialın olması tԥyin edilmiúdir. Belԥliklԥ, tԥdqiqatlar göstԥrir ki, kanallar üzԥrindԥ gücü 1000 Kvt-a qԥdԥr olan 70 su elektrik stansiyalarda basqı 20 metrԥ qԥdԥr, bir aqreqatın sԥrfi 0,5-0,2 m3/s, gücü 100-400 Kvt qԥdԥr olur. Kiçik kanallar üzԥrindԥ avadanlıqların orta iqtisadi göstԥricilԥrindԥn illik elektrik enerji hasilatı 20-257 mln Kvt/saat, ɯüsusi kapital qoyuluúu 300-800 rubl/kVt olmasını göstԥrmԥk olar. Samur – abúeron kanalı üzrԥ ɯüsusi kapital qoyuluúu 320 rubl/kVt olan 257 mln. Kvt/saat elektrik enerjisi hasil etmԥk olar. Aúa÷ı Ԥkԥrԥ kanalı üzrԥ hԥmin rԥqԥmlԥri uy÷un olaraq 550 rubl/Kvt vԥ 217 Kvt/saata çatdırmaq mümkündür (göstԥrilԥn qiymԥtlԥr 1991-ci ilԥ uy÷undur).

131

2.4.9.4. Su tԥsԥrrüfatında istifadԥ olunan avadanlıqlar vԥ onların istismarı Respublikanın su tԥsԥrrüfatı sahԥsindԥ vardır: 1. CHP tipli (25/60A-dan CHP -500-ԥ qԥdԥr) özünün mühԥrrԥiki olan sԥyyar nasos stansiyaları. 2. Özünün mühԥrriki (CHP -25-60,CHP -75/40, 6 PDB tipli) qoúulma üzԥrindԥ olan stansiyalar (2500 ԥdԥd). 3. NAP, SNPL, D4 tipli 4. Stasionar nasos stansiyalar (mühԥrriklԥrin sayı 500). Bԥzi mühԥrriklԥrin göstԥricilԥri …. cԥdvԥldԥ verilir. Su tԥsԥrrüfatı sahԥsindԥ 42000 nasos vardır. Avadanlı÷ın bir hissԥsi (20000 –nԥ yaɯın) kolɯozların vԥ baúqa torpaqdan istifadԥ edԥnlԥrin sԥrԥncamındadır. Onların tԥmiri «Aqroservis» tԥrԥfindԥn edilir. Quyular üçün dΩrinlik nasosları. Respublikada sԥrfi 180 m3/s yaɯın ildԥ tԥɯminԥn 1,6 mlrd. m3 yeraltı sulardan istifadԥ edilir, onlardan 70% qԥdԥri artezian quyuları vasitԥsilԥ verilir. Bunlara sԥrf olunan elektrik enerjisi 411 kVt/saat tԥúkil edir. Meliorasiya vԥ su tԥsԥrrüfatı dövlԥt komitԥsinin balansında 6026 müɯtԥlif markalı nasoslar (GÜV -8, GÜV -10, GÜV -12 vԥ s. ) vardır. Onların tԥɯminԥn ildԥ 1800 ԥdԥdi tԥmir olunur. Respublikada tԥmirԥ ehtiyacı olan nasosların ümumi sayı tԥɯminԥn 6219 min-dir. Nasosların iúlԥmԥsi üçün gücü 422 min kVt olan transformator tԥsԥrrüfatı vardır. Qoyulmuú avadanlı÷ın dΩyiúdirilmΩsi. Hԥr il Meliorasiya vԥ Su Tԥsԥrrüfatı Dövlԥt Komitԥsi tԥrԥfindԥn tԥmir olunması vԥ avadanlı÷ın ümumi sayının 30%-nԥ qԥdԥrinin dԥyiúdirilmԥsinԥ dair iúlԥr görülür. Bu iúlԥr ԥsasԥn Ԥli Bayramlı úԥhԥrindԥki zavoda yerinԥ yetirilir. Ümumi sayı 6219 nasosdan 4,9 min ԥdԥdi su tԥsԥrrüfatı, 1,3 min ԥdԥdi fermerlԥrin sԥrԥncamındadır. Bu nasoslar vasitԥsilԥ ildԥ 1,5 mln m3 su verilir. øldԥ 3,8 min nasos tԥmir olununr. 1500 yeni nasos

132

alınır; 20 transformator dԥyiúdirilir, 200 isԥ tԥmir olunur, 50 mühԥrrikin sar÷ısı dԥyiúdirilir.

A-01-M

130

160 0

Vurma hündürlüyü

165

Dövrlԥr sayı, dövr/dԥq

K-272

Basqı, m

145

150 0 150 0

Sԥrfi m3/s

K-166

150 0

Nasosun markası

150

Sayı, ԥdԥd

ZD-6

Aqreqatın gücü, kVt Dövrlԥr sayı, dövr/dԥq

Marka

CΩdvΩl

240

20 NDN

0,7

750

5,7

20pr Q-70ɯ2

0,5

750

3,0

PQ-50

0,5

930

3,5

20 NDN

0,7

750

3,0

20prQ-70ɯ2 PQ-50

0,5 0,5

6 6

750 930

3,0 3,5

PQ-50

0,5

930

3,5

160

Cԥmi 506 Quyu avadanlı÷ının gΩtirilmΩsi. Respublikada müɯtԥlif tԥúkilatlar tԥrԥfindԥn ildԥ tԥɯminԥn 2500 quyu qazılır. øçmԥli su vԥ suvarma mԥqsԥdilԥ quyular «kԥnd tԥsԥrrüfatı su tԥchizatı» Birliyi (ildԥ 500-600 quyu) tԥrԥfindԥn istismar kԥúfiyyat Adı altında qazılır. Qalan quyular kommunal tԥsԥrrüfatı vԥ tikilmԥkdԥ olan müԥssisԥlԥrin su tԥchizatı ehtiyaclarının payına düúür. Elektrik qüvvԥ avadanlı÷ının tipii vԥ teɯnoloji tԥminatı ….. cԥdvԥldԥ göstԥrildiyi kimidir. Nasosların ԥksԥriyyԥti ɯidmԥt proqramı üzrԥ tԥmir olunur. 2.4.9.5. Su tԥsԥrüfatında avadanlıqların tԥmiri üçün bazalar Azԥrbaycanda su tԥsԥrrüfatı balansında olan nasosların vԥ energetik avadanlı÷ın tԥmiri Ԥli Bayramlı tԥmir teɯniki zavodunda aparılır. Zavod 1986-cı ildԥn fԥaliyyԥt göstԥrir vԥ metal konstruksiyaları, tökmԥ, dԥrinlik nasosların

133

vԥ elektrik avadanlı÷ın tԥmiri, meɯaniki – yı÷ma seɯlԥrindԥn ibarԥtdir. 1995-ci ilin yanvarına zavodun illik planı 500 mln.manat (10 min dollar ABù) tԥúkil edirdi, o cümlԥdԥn, 2 t ԥlvan vԥ çuqun tökmԥsi, 100 ԥdԥd elektrik avadanlı÷ın, 50 ԥdԥd transformatorun, 200 ԥdԥd dԥrinlik nasosların, 200 ԥdԥd konsol nasosların vԥ 20 ԥdԥd nasos stansiyaların tԥmir olunmaları. Respublikada fԥaliyyԥt göstԥrԥn nasosların ehtiyat hissԥlԥrinԥ olan tԥlԥblԥrin zavod cԥmi 20% yerinԥ yetirԥ bilir. Meliorasiya vԥ su tԥsԥrrüfatı balansında olan nasosların tam tԥmirini zavod yerinԥ yetirԥ bilmir. Zavodun 10 min.kv metr boú meydanı vardır. Nasosların tԥmir olunmamasının ԥsas sԥbԥblԥrindԥn biri sar÷ı mԥftilinin çatıúmamazlı÷ıdır. øldԥ mԥftilԥ olan tԥlԥbat 140 tondur, o cümlԥdԥn diametri 0,86-1,8 mm – 10 t; 3,18-4,5-50 t; 4,8-5,75-80t. Hal-hazırda mԥftili vԥ kompleklԥúdirici mԥmulatların zavod ɯarici ölkԥlԥrdԥn vԥ MDB dövlԥtlԥrindԥn alır. Zavodun Kür-Araz ovalı÷ının mԥkԥzindԥ yerlԥúmԥsi dԥrinlik nasosların operativ tԥmir olunmasının tԥúkilinԥ imkan yaradır. ɏarici firmalarla kooperasiya girildikdԥ mԥftilin, ehtiyat kompleklԥúdirici mԥmulatların vԥ tԥmir üçün avadanlı÷ın gԥtirilmԥsini tԥúkil etmԥk olar. 2.4.9.6. Su elektrik stansiyalarında tԥlԥb olunan teɯnoloji avadanlıqlar Energetika avadanlıqlarının dԥyԥri vԥ onun ölçülԥri energetika layihԥlԥrinin effektivliyinԥ böyük tԥsir göstԥrir. Energetikadakı layihԥlԥr isԥ ɯarici investorların vԥ mövcud «Energetika vԥ su tԥsԥrrüfatına qoyulan investisiyaların effektivliyinin tԥyin olunması metodikası» tԥlԥblԥrinԥ uy÷undur. Layihԥnin yerinԥ yetirilmԥsi dövrdԥ avadanlıq ilԥ ԥlaqԥdar göstԥricilԥrin dԥyiúmԥlԥrinԥ baɯmayaraq, ԥsas hesablamaların aparılması üçün iri göstԥricilԥrin mԥlum olması zԥruridir.

134

CΩdvΩl 2.4. Mövcud batma nasosları elektrik muhΩrriklΩrinin kapital tΩmiri üçün tΩlΩb olunan mΩftilin miqdarı ʋ

Mԥftilin markası

PGDV 2,58, 11-140 PVDP markası

3. 4.

PGDV 8,11, 16-180

PGDV 22, 32,45, 219 PGDV 45,65, 270

Diametri, mm 0,86 1,18 1,40 1,80 1,60 3,18 3,75 4,50 4,8 5,75

Vahidԥ sԥrf norması, kq

øllik tԥlԥbat, ton

6,50

2,6

8,0 2,0 2,36

6,4

25,0

50,4

22,0

9,1 68,5

ønifikasiya edilmiú avadanlı÷ın mövcud vԥ yeni tikilmԥkdԥ olan obyektlԥr üzԥrindԥ qoyulması imkanı nԥzԥrdԥn keçirilmiúdir. Burada effektivliyin qaldırılması mԥqsԥdilԥ onların ԥlavԥ ölçü tiplԥri müԥyyԥn edilmiúdir. Aúa÷ıda 5 iúlԥyԥn stansiyanın yenilԥúdirilmԥsinԥ, 1 ba÷lanmıú vԥ 141 SES-in tikilmԥsinԥ tԥlԥb olunan ԥsas teɯnoloji avadanlıq ilkin hesablanmıúdır. Nԥticԥdԥ aqreqatların tipinԥ görԥ tԥlԥbat («Ulduzlar» ԥlavԥ tԥlԥb olunan ölçü tiplԥrini göstԥrir) ….. cԥdvԥldԥ verilir. Bu tikintilԥrin su tԥsԥrrüfatı üçün prioritetliyini tԥyin etmԥk mԥqsԥdilԥ su elektrik (SES) vԥ hidroakkumlyasiya elektrik stansiyaları (HAES) üçün avadanlı÷ın ɯarakteristikaları aúa÷ıda verilir. Çay vԥmagistral kanalları üzԥrindԥki obyektlԥrin iú rejimlԥri irriqasiyanın tԥlԥblԥrinԥ uy÷un olacaqdır.

135

Kür çayı üzΩrindΩ Kirzan SES. Qԥrarlaúmıú gücü 380 min kVt, maksimal hesablama sԥrfi 900 m3/, hesablama basqısı 48 m. SES-dԥ hԥr birinin gücü 190 min Kvt olan iki úaquli aqreqat qoyulur. Turbinlԥrin tipii PL 60-1075y-B-110, asılma tipli CB-1322/17956 YɏLA, turbinin diametri 7,35 m. Kür çayı üzΩrindΩ Poylu SES. Stansiyanın binası suaúıran bԥndlԥ yanaúı yerlԥúdirilir vԥ orada hԥrԥsinin gücü 45 MVt olan iki aqreqat qoyulur. SES-in qԥrarlaúmıú gücü 90 MVt, elektrik hasilatı ildԥ 290 mln. Kvt/saat. ùamɯor HAES. Açıq tipli stansiya binasının uzunlu÷u 206 m, üç blokdan ibarԥtdir. Birinci blokda 2 aqreqat, ikincidԥ 3, üçüncü blokda isԥ 2 aqreqat yerlԥúdirilir. Stansiyanın gücü 1000 MVt, turbinlԥrin tipi PO 190-B745. Alazan çayı üzΩrindΩ Alazan SES. Gücü 100 MVt, illik elektrik enerjisi hasilatı 340 mln.Kvt-saat. TΩrtΩr SES ʋ2. Basqılı stansiya qovúa÷ı tԥrtԥr çayının sa÷ sahilindԥ yerlԥúir. Onun tԥrkibindԥ bԥrabԥrlԥúdirici úaɯta, diametri 3,4 m olan turbin suötürԥnlԥr vardır. øki aqreqatlı açıq tipli SES binası. SES-in qԥrarlaúmıú gücü 72 min

136

kVt, enerji hasilatı ildԥ 267 mln. Kvt-saat. Stansiya tԥrtԥr SES ʋ1 (Sԥrsԥng SES) iú rejimini tԥkrarlayır. øsmayıllı SES ʋ2. (Ԥyriçay vԥ Girdimançay üzԥrindԥ). Gücü 67,5 MVt, SES ʋ1-dԥ oldu÷u kimi orada da PO 310/957-B-140 tipli iki aqreqatın qoyulması nԥzԥrdԥ tutulur. Baú Mil kanalı üzΩrindΩ SES. Stansiyanın özünün nizamlayıcı su anbarı yoɯdur, buna görԥ dԥ onun iú rejimi irriqasiyanın tԥlԥbinԥ uy÷undur. Stansiya derivasiya tiplidir, onun binası 20 metrԥ qԥdԥr qazmada yerlԥúir. SES –dԥ gücü 10 Mvt olan üç aqreqat qoyulur. Radial oɯlu PO 75/128-B200 tip turbinli iki aqreqatın qoyulması imkanı da vardır. SAK üzΩrindΩ SES-lΩr. Kanalın mövcud su sԥrfi vԥ rejimi saɯlanılır (kanalın ԥvvԥlindԥ sԥrfi 55m3/s, sonunda isԥ 25 m3/s). Kanalın mԥqsԥdi suvarma, Bakı vԥ Sumqayıt úԥhԥrlԥrinԥ sԥnaye, kommunal – tԥsԥrrüfat sularını vermԥkdir. Ümumi güclԥri 71 MVt, illik elektrik enenjisi hasilatı 260 KVtsaat ola 4 derivasi su elektrik stansiyaları tԥrԥfindԥn 6 cԥldaɯıdan vԥ 2 düúmԥ kaskadla istifadԥ olunur. SAK üzΩrindΩ SES-1 vΩ SES-2. SES-2 binasında II tipli iki aqreqatın yerlԥúdirilmԥsi nԥzԥrdԥ tutulur. SAK üzΩrindΩ SES ʋ3. Boru kԥmԥrinin sԥrfi 25 m3/s, stansiya binası kanaldan 350 m sa÷da yerlԥúir, orada II tipli bir aqreqatın qoyulması nԥzԥrdԥ tutulur. øúlԥdilmiú su 350 m uzunlu÷unda kanal ilԥ istifadԥyԥ verilir. SAK üzΩrindΩ SES-4. Stansiyanın basqılı hovuzu gԥtirici kanala uzunlu÷u 50 m olan dԥmir – beton nov ilԥ birlԥúdirilir. Basqılı hovuzdan uzunlu÷u 30 m olan iki basqılı boru vasitԥsilԥ su stansiya binasına ötürülür. Binada II tipli iki aqreqat qoyulur. ùamɯor SES. Yerüstü SES binasında gücü 2900 kVt olan PO 115/803 QM-74 tip turbinli 6 üfüqi aqreqatlar qoyulur. øúlԥnmiú su aparıcı kanal vasitԥsilԥ magistral irriqasiya kanalına ötürülür. Gücü 17,4 MVt olan SES enerji sisteminԥ ildԥ 56,3 mln.KVt-saat elektrik enerjisi verilԥcԥkdir.

137

Qudyalçay SES. Çayın sa÷ sahilindԥ yerlԥúԥn SES-in maúın binasında iúçi çarɯının diametri 0,46 m olan PO 115/803 QM-46 tipli 6 aqreqat qoyulur. Stansiyanın gücü 4,8 MVt, illik elektrik enerjisi hasilatı isԥ 28,95 mln. kVt-saatdır. «Layihԥ analizi» tԥlԥblԥrinԥ uy÷un irriqasiya rejimi üzrԥ iúlԥyԥn obyektlԥrin tikilmԥsi üçün tԥklif olunan avadanlıq vԥ onların ԥsas parametrlԥrini veririk. Bir sıra obyektlԥr su tԥsԥrrüfatı sԥrԥncamında vԥ onunla istismar olan tikintilԥr üzԥrindԥ yerlԥúԥcԥkdir Avadanlıqlar su tԥsԥrrüfatı sahԥsi hesabına ԥldԥ edilԥcԥkdir. ørriqasiya obyektlԥri SESlԥrinin Ԥn ԥlveriúli ɯarakteristikaları cԥdvԥl ….-dԥ göstԥrilir.

138

2.4.9.7. Mikro su elektrik stansiyalar Son illԥr respublikada kiçik su aɯarlarının energetik istifadԥsinԥ geniú yer verilmiúdir. Bu da elektrik enerjisinԥ olan tԥlԥbatın artması vԥ çayların energetik potensialının demԥk olar Ki, tükԥnmԥsi ilԥ ԥlaqԥdardır. Müstԥqil Dövlԥtlԥr Birliyi ölkԥlԥrindԥ mikro su elektrik stansiyası vԥ kiçik su elektrik stansiyaları üçün avadanlı÷ın layihԥlԥndirilmԥsi vԥ hazırlanmasını Rusiyanın «MNTO øNSET» aksioner cԥmiyyԥti tԥrԥfindԥn hԥyata keçirilir. Bu cԥmiyyԥt mikro vԥ kiçik su elektrik stansiyalar üçün radial – oɯlu, çalovlu vԥ oɯ hidroturbinlԥri hazırlayır. Aksioner cԥmiyyԥtdԥ mikro su elektrik stansiyalar vԥ avadanlıqlar seiyalı buraɯılır. Bunlardan baúqa aksioner cԥmiyyԥtin istԥnilԥn parametrli avadanlı÷ın layihԥ edilmԥsinԥ vԥ hazırlanmasına imkanı vardır. Burada hazırlanan turbinlԥr vԥ onların hissԥlԥri aɯına uy÷un onun hissԥlԥri vԥ pԥr sistemlԥri riyazi modellԥúmԥ üsuluna görԥ iúlԥnir. Bu da turbinin geniú basqı vԥ güc hԥddindԥ yüksԥk enegetik göstԥricilԥrinԥ malik olmasını tԥmin edir. Bunlardan respublikamızın úԥraiti üçün uy÷un olanlara baɯaq. Derivasiya mikroSES. Belԥ SES-lԥrin üstünlüyü ondan ibarԥtdir Ki, onlar muɯtar, istismarı üçün ɯidmԥt edԥn iúçilԥrin daim olmalarını tԥlԥb etmԥyԥn ekoloji tԥmiz elektrik enerjisi mԥnbԥyidir. MikroSES-in tԥrkibinԥ hidroturbin, generator vԥ idarԥ avtomatkası daɯildir.

Derivasiya mikroSES-lΩr. Belԥ SES-lԥrin üstünlüyü ondan ibarԥtdir ki, onlar muɯtar, istismarı üçün ɯɯidmԥt edԥn iúçilԥrin daim olmalarını tԥlԥb etmԥyԥn ekoloji tԥmiz elektrik enerjisi mԥnbԥyidir. MikroSES-in tԥrkibinԥ hidroturbin, generator vԥ idarı avtomatikası daɯildir. Derivasiya mikroSES aúa÷ıdakı hisԥlԥrdԥn ibarԥtdir: – hidravlik turbin, generator vԥ dayq çԥrçivԥsi üzԥrindԥ ballast yükdԥn ibarԥt olan enerji bloku; – tor qutusu içԥrisindԥ yerlԥúԥn ba÷layıcı qur÷ulu, sugötürԥn borucuqlu sugötürԥn qur÷u; – elektrik cԥrԥyanı vԥ tezliyin nizamlayan avtomatik qur÷u (ANQ); – basqılı boru (gԥtirilmԥ kompleksinԥ daɯil olmur).

139

MikroSES (gücü 10 kVt) basqılı borularının diametrlԥri, kütlԥsi barԥdԥ ԥsas mԥlumatlar ….., …… cԥdvԥllԥrdԥ vԥ …… úԥkildԥ verilmiúdir. CΩdvΩl 27.

MΩcra mikroSES. Güc mikroSES üzԥrindԥ hԥm bԥnd vasitԥsilԥ yaradılan basqı ilԥ, hԥm dԥ aɯını hԥrԥkԥt sürԥti ilԥ yarana bilԥr. Mԥcra mikroSES 20 kVt gücԥ qԥdԥr hazırlanır. Onlar hidravlik turbin, generator ballas yükü blokundan, elektrik cԥrԥyanı gԥrginliyi vԥ tezliyin nizamlayan avtomatik nizamlayıcı qur÷udan ibarԥtdir. Su aɯarı sԥrfindԥn vԥ basqısından asılı olaraq derivasiya vԥ mԥcra mikroSES kompleklԥrindԥ müɯtԥlif güclü generatorlar ola bilԥr.

2.4.9.8. Kiçik su elektrik stansiyalar üçün aqreqatlar Kiçik su elektrik stansiyalar (KSES) üçün «MNTO øNSET» aksioner cԥmiyyԥti oɯ propeller, diaqonal, radial – oɯlu vԥ çalovlu turbinlԥr istehsal edir. Hidroaqreqat kompleksinԥ sinɯron generator, asinɯron mühԥrrik vԥ avtomatik idarԥ sistemi daɯil edilir. Avtomatik idarԥ sistemi vasitԥsilԥ hԥm ümumi úԥbԥkԥyԥ, hԥm dԥ fԥrdi tԥlԥbatçıya (lokal yük) iúlԥmԥk mümkündür. Hidroturbin vԥ generatorun rotorlarının fırlanma tezliklԥrini ԥlaqԥlԥndirmԥk mԥqsԥdilԥ komplektԥ multiplikator, aqreqatın qoalanmasına qarúı isԥ hidrotormoz daɯil olunur.

140

Oɯ turbinli hidroaqreqatlar. Hidroaqreqat úaquli açıq avankamera, beton vԥ yaɯud ɯüsusi metal kamerada yerlԥúdirilԥ bilԥr. Radial – oɯlu turbinli hidroaqreqatlar. Radial – oɯlu hidroturbinlԥr ɯüsusi metal kamera ilԥ hazırlanır. SES üzԥrindԥ hidroaqreqatın qurulması turbinin rotorunun üfüqi vԥziyyԥtdԥ olmasını nԥzԥrdԥ tutur. Çalovlu turbinli hidroaqreqatlar. Çalovlu turbinlԥr böyük su busqısı olan su elektrik stansiyalardan istifadԥ olunur. Onlar rotorun üfüqi vԥziyyԥtindԥ bir vԥ yaɯud iki lülԥkli istehsal olunur. Kiçik su elektrik stansiyaları avadanlı÷ın dԥyԥri …. cu cԥdvԥldԥ göstԥrilir (qiymԥtlԥr 1995-ci ilԥ görԥdir). CΩdvΩl ..

141

2.4.9.9. Günԥú vԥ külԥk suqaldarıcı qur÷ular Azԥrbaycan úԥraitindԥ ԥn çoɯ tԥlԥbatçıların su sԥrfi sutkada 2-10 m3dir (elektrik aqreqatsız). Belԥ su sԥrfi tԥlԥbatçıları üçün avtonom külԥk vԥ günԥú suqaldırıcı yayılmıúdır. O, kԥnd yerindԥ su tԥlԥbatı sutkada 2 m3 / s qԥdԥr olan mԥiúԥt vԥ istehsalat obyektlԥrinin su tԥchizatı üçündür vԥ günԥú batareyaları bloku, sabit elektrik cԥrԥyanı dԥyiúԥn cԥrԥyana çevirԥn invertor, seriyalı elektromaqnit vibrasiya nasosu vԥ mԥftillԥrdԥn ibarԥtdir. Nԥql edilԥn vԥziyyԥtdԥ iki daúınan blokdur. Nominal gücü 60 vt, orta sutka sԥrfi 1.5 m3, suyun qaldırılması hündürlüyü 10m, qabarit ölçülԥri 1020ɯ510ɯ135 mm-dir. SVU-2,0-10 günԥú qur÷usunun uzunlu÷u 1000 m-dԥn çoɯ kiçik gԥrginlikli elektrik ɯԥttinin çԥkilmԥsi úԥraitindԥ istifadԥ etmԥk rentabelli olur. O, hԥm dԥ suvarma ԥkinçiliyi yerlԥrindԥ ԥhalinin vԥ heyvanların içmԥli su ilԥ tԥmin olunması üçün yararlıdır. Külԥk avtonim suqaldırıcı qur÷u VVU-1.5 mԥrkԥzi elektrik enerjisi tԥminatı olmayan yerlԥrdԥ tԥlԥbatԥıların su ehtiyatlarını ödԥmԥk üԥündür. Kԥnd úԥraitindԥ onlar quyulardan suyun çıɯarılması mԥqsԥdilԥ dԥ istifadԥ oluna bilԥr. Bu qur÷ular külԥk elektrik aqreqatı, elektromaqnit mühԥrriki olan nasos vԥ idarԥ blokundan ibarԥtdir. Onların nominal gücü 50 vt, sutkada su sԥrfi 1.5 m3 , nominal basqısı 20m, kütlԥsi 40 kq-dır. Kԥnd istehsalı úԥraitindԥ qur÷u «Azimut» firması tԥrԥfindԥn sınaqdan çıɯarılmıúdır. Bu firma hԥmdԥ hԥmin qur÷uların istehsalçısıdır.

142

2.4.9.10. Hidroaqreqatların istehsalı Güclԥri 10 vԥ 50 kvt olan kiçik su-elektrik (KSES) stansiyaların vԥzifԥsi çoɯ kiçik vԥ kiçik çayların su enerjilԥrini elektrik enerjisinԥ çevirmԥkdir vԥ onlar Rusiyanın MNTO «øNSET» tԥúkilatı (keçmiú Kirov zavodu) tԥrԥfindԥn layihԥlԥúdirilir vԥ istehsal olunur. KSES müstԥqil ekoloji cԥhԥtdԥn tԥmiz enerji mԥnbԥyidir vԥ istismar iúçilԥrinin daim olmalarını tԥlԥb etmir. KSES komplektinԥ enerji bloku, sugötürԥn qur÷u vԥ avtomatik idarԥ qur÷usu daɯildir. 10 vԥ 50 kVt gücԥ qԥdԥr olan mikroSES-in göstԥricilԥri aúa÷ıdakı cԥdvԥldԥ verilmiúdir. Cԥdvԥl øndiyԥ qԥdԥr «MNTO øNSET» firması tԥrԥfindԥn hԥr birinin gücü 100-2500 kVt olan hidroaqreqatların hazırlanması mԥnimsԥnilmiúdir. 15 propeller, 16 radial – oɯlu vԥ 6 çalovlu turbinlԥr istehsal olunacaqdır. 9 propeller turbinli vԥ 9 radial oɯlu turbinli hidroaqreqatlar yı÷ılmaqdadır. Firma tԥrԥfindԥn 120-dԥn çoɯ mikroSES hazırlanmıúdır. Onlardan 10-nun gücü 10 kVt-a qԥdԥr, 10 –nun gücü isԥ 50 Kvt-a qԥdԥrdir. Firma sifariú üzrԥ istԥnilԥn mikroSES vԥ KSES hazırlayıb sifariúçiyԥ çatdırır. KSES üçün güclԥri 1000 kVt-ı qԥdԥr oɯ turbinli, 2000 kVt-a qԥdԥr radial – oɯlu turbinli vԥ 200 kVt-a qԥdԥr çalovlu turbinli hidroaqreqatlar firma tԥrԥfindԥn istehsal olunur. 2.4.9.11. Su tԥsԥrrüfatı vԥ energetik sistemlԥrin inkiúaf etdirilmԥsi mԥsԥlԥlԥri Su tԥsԥrrüfatı istehsal obyektlԥrinin ɯüsusiyԥtlԥrindԥn biri onların öz vԥzifԥlԥrinԥ görԥ Ԥn azı iki sahԥlԥrarası sistemԥ (su tԥsԥrrüfatı vԥ energetika) mԥɯsus olmasıdır. øqtisadiyyatın müasir inkiúaf mԥrhԥlԥsindԥ sahԥlԥrarası ԥlaqԥlԥr ɯeyli mürԥkkԥblԥúmiúdir. Su tԥsԥrrüfatı sistemi ɯidmԥtedici sahԥ oldu÷undan, o, yeni tԥsԥrrüfat úԥraitlԥrindԥ daha böyük tԥlԥbat dairԥsini ԥhatԥ etmԥyԥ baúlamıúdır. Burada ehtiyatların kompleks istifadԥsi, sahԥnin maliyyԥlԥúdirilmԥsi vԥ özünü do÷rultması kimi anlayıúlar öz mԥnasını vԥ mԥzmununu dԥyiúmiúdir.

143

Mövcud fondların istifadԥsinԥ tԥlԥblԥr ɯeyli artmıú, olan ehtiyatların vԥ enerji ɯԥrclԥrinin paylanma Prinsipi dԥyiúmiúdir. Su tԥlԥbatçılarının ödԥmԥ qabiliyyԥtlԥrinin olmaması, qiymԥtlԥr tarazlı÷ının pozulması onların etibarlı fԥaliyyԥtini ɯeyli aúa÷ı salmıúdır. Aúa÷ı istehsal potensialı vԥ zԥif fond tԥchizatı su tԥlԥbatçısı olan aqrar sektorun dԥqiq iúlԥmԥsinԥ Mane olur. Torpa÷ın mԥhsuldarlı÷ının aúa÷ı, alınan mԥhsulun yüksԥk fond vԥ enerji tutumlu olmaları su, torpaq vԥ enerji tԥlԥbatçılarının qarúılıqlı iqtisadi ԥlaqԥlԥrinԥ olan köhnԥ fikirlԥrlԥ yanaúmanın vԥ sahԥ mԥhdudiyyԥtlԥri tԥsirlԥrinin nԥticԥsidir. Mürԥkkԥb vԥ ɯeyli qeyri – müԥyyԥn úԥraitdԥ yeni su tԥsԥrrüfatı sistemlԥrinin (STS) optimal yerlԥúmԥsi vԥ mövcud sistemlԥrin inkiúaf meyarları müԥyyԥn olunmaları, parametrlԥri düzgün seçilmԥlidir. ølk növbԥdԥ su tԥlԥbatçıları ilԥ ɯidmԥtedici sahԥlԥr (ɯüsusi ilԥ su tԥsԥrrüfatı vԥ energetika) arasındakı qarúılıqlı tԥsirlԥr nizama salınmalıdır. Maliyyԥlԥúdirmԥnin dövlԥt payından asılı olmayaraq fԥaliyyԥt göstԥrԥn su tԥsԥrrüfatı sistemlԥrini enerji ɯԥrclԥri vԥ suvarma effektivliyinin yekun nԥticԥlԥri baɯımından yenidԥn qiymԥtlԥndirmԥk lazımdır. Ԥlbԥttԥ, burada hԥm demoqrafik, hԥm dԥ sosial faktorlar da nԥzԥrԥ alınmalıdır. Respublikanın iqtisadiyyatında irriqasiyanın rolu nԥzԥrԥ alınmaqla, bu iú aqrar sektorunun inkiúaf konsepsiyasının tԥrkib hissԥsi ola bilԥr. Qoyulan mԥqsԥdԥ yalnız o zaman çatmaq olar ki, suyun ԥldԥ edilmԥsi, paylanması vԥ istifadԥ olunmasının bütün teɯnoloji prosesi analiz edilsin. Mԥsԥlԥnin bütövlüyü su tԥlԥbatçılarının hamısının bԥrabԥr hüquqlu olmalarını tԥlԥb edir. Belԥ sistemlԥrin idarԥ olunmasının metodoloji ԥsasını sistemli analiz vԥ iqtisadi riyazi modellԥúdirmԥ tԥúkil etmԥlidir. Su energetik ehtiyatlarının birgԥ istifadԥ olunması, iki sistemlԥrin (su tԥsԥrrüfatı vԥ energetika) ԥlaqԥlԥrinin iqtisadi cԥhԥtdԥn ԥlveriúli olması miqyası marketinq tԥdqiqatları ԥsasında müԥyyԥn edilmԥlidir. Elektrik enerjisinin ɯarici bazarlara çıɯarılması, energetik sistemlԥrdԥ güc tԥrkibinin optimallaúdırılması vԥ hidroenergetika inúaatının investisiya layihԥlԥrinin iúlԥnmԥsi tԥdqiq olunmalıdır.

144

Respublika miqyasında aparılan ümumi su proqrammı energetika inkiúafının Milli proqramına uy÷un olmalıdır. Su ehtiyatlarının qiymԥtlԥndirilmԥsinԥ, Azԥrbaycan ԥrazisinin regional istifadԥsinԥ dair bütün proqramlarda beynԥlɯalq inkiúaf bankı tԥrԥfindԥn maliyyԥlԥúdirilԥn bölmԥlԥr olmalıdır. ørriqasiya kimi hidroenergetika vԥ regionlararası ɯarakter daúıdı÷ını nԥzԥrԥ almaqla, ba÷lanan dövlԥtarası uzunmüddԥtli saziúlԥrin hamısı hidroenergetika inúaatı proqramının tԥlԥblԥrini ԥks etdirmԥlidir. Burada investisiya dövrünün uzunmüddԥtli olması ɯüsusiyyԥti dԥ nԥzԥrԥ alınmalıdır. Su tԥsԥrrüfatı vԥ hidroenergetikanın qarúılıqlı ԥlaqԥli optimal inkiúaf istiqamԥtini müԥyyԥn etmԥk mԥqsԥdilԥ aɯın zamanlarda aúa÷ıdakı suallara cavab verilmԥlidir: 1. Bazar úԥraitindԥ su tԥsԥrrüfatı vԥ energetika sistemlԥri inkiúafının optimallaúdırılması. 2. Energetikanın tԥlԥblԥrini nԥzԥrԥ almaqla su tԥsԥrrüfatı sistemlԥrinin optimal fԥaliyyԥt göstԥrmԥsi modellԥrinin qurulması. 3. Optimallaúma meyarının seçilmԥli, su vԥ enerji tԥlԥbatçılarının tԥlԥblԥrini nԥzԥrԥ almaqla su tԥsԥrrüfatı sistemlԥrinin inkiúaf mԥrhԥlԥlԥrinin müԥyyԥn olunması 4. Su tԥsԥrrüfatı balansının tԥyini. Su anbarı tԥrkibinin optimallaúdırılması, regional su bölgüsünün meyarlarının müԥyyԥn olunması. 2.4.9.12. Suvarma kanalları vԥ kiçik çaylar üzԥrindԥ su elektrik stansiyalarının bԥzi mԥsԥlԥlԥri Ԥksԥr hallarda SES magistral suvarma kanalı üzԥrindԥ düúmԥlԥr vԥ cԥldaɯıdanlar yanında tikilir. Burada basqı oldu÷undan SES-in inúaat dԥyԥri derivasiya vԥ ɯüsusilԥ dԥ bԥndyanı tipli stansiyalara görԥ ɯeyli ucuz baúa gԥlir. Bu mԥsԥlԥ suvarma sistemi layihԥsindԥ nԥzԥrԥ alınmalıdır. bununla yanaúı, mԥlumdur ki, qrunt suları sԥviyyԥsinin qalɯmasının vԥ bunula ԥlaqԥdar torpa÷ın úoranlaúmasının qarúısının alınması mԥqsԥdilԥ suvarma kanalları yalnız suvarma dövründԥ iúlԥyir. Bu hԥm suya qԥnaԥt edilmԥsi cԥhԥtdԥn ԥlveriúlidir.

145

Kanal üzԥrindԥ SES-in tikilmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar suvarmanın vԥ hidroenergetikanın maraqları uy÷un gԥlmԥdiyindԥn vԥziyyԥt çԥtinlԥúir. Bunun baúlıca sԥbԥbi daim elektrik enerjisi istehsaldı zԥrurԥtidir, bu isԥ suvarma kanalının hԥmiúԥ iúlԥmԥsini tԥlԥb etdiyindԥn onun ԥlveriúli istismarını pozur. Mԥlumdur ki, ölçülԥri uzunu boyu kiçildiyindԥn (kanal boyu paylayıcı kanallara su götürülür) kanalın suburaɯma qabiliyyԥti azalır, ona görԥ dԥ o, stansiya su sԥrflԥrini aúa÷ı hissԥdԥ buraɯa bilmir. Bu mԥqsԥdlԥ ɯüsusi yan kanalın tikilmԥsinԥ ehtiyac duyulur. Hԥmin kanalın vasitԥsilԥ stansiyanın su sԥrflԥri ɯüsusi suqԥbulediciyԥ (çaya vԥ s.) yönԥldilir. Göstԥrilԥn çԥtinliklԥri aradan qaldırmaq mԥqsԥdilԥ SES ilk növbԥdԥ suvarma kanalının baú hissԥlԥrindԥ tikilmԥlidir. Belԥ olduqda stansiya sԥrflԥri yenidԥn çaya ötürülür vԥ kanalın istismar rejimi pozulmur. Bԥzi hallarda layihԥdԥ suvarma sistemi energetik istifadԥyԥ uy÷unlaúdırılır. Misal üçün, suvarma kanalının baú sugötürԥn qur÷unun yeri bir qԥdԥr çay yuɯarıya götürülür (suvarma sahԥlԥri üzԥrindԥ nԥzarԥt üçün tԥlԥb olunandan artıq). Belԥ halda kanalın baú hissԥsindԥ yaranan ԥlavԥ basqı SES-dԥ istifadԥ oluna bilԥr (düúmԥ úԥklindԥ). Kanalın bir qԥdԥr uzunlu÷unun artmasına baɯmayaraq mԥsԥlԥnin belԥ hԥlli çoɯ vaɯtlar ԥlveriúli olur. Mԥlum oldu÷u kimi, magistral suvarma kanalı, adԥtԥn, uzununa az maillikli tikilir. Burada yerin yamacına qarúı yerlԥúdiyindԥn onun üzԥrindԥ SES üçün düúmԥlԥr yaranmır. Suvarma kanalından ayrılan paylayıcı kanallar yerin yamacı üzrԥ yerlԥúdiklԥrindԥn düúmԥlԥr yaradır, onlar isԥ stansiya tikilmԥsi üçün istifadԥ olunur. Paylayıcı kanalın su sԥrfi az oldu÷undan, belԥ stansiyaların gücü az olur. Bundan ԥlavԥ növbԥ ilԥ iúlԥmԥsi nԥzԥrԥ alınsa paylayıcı kanalların çoɯ vaɯt energetik istifadԥlԥri ԥhԥmiyyԥtsiz olur. Buna görԥ dԥ baú, magistral kanalların yerin yamacı üzrԥ yerlԥúԥn suvarma sistemlԥri daha energetik ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Kanal üzԥrindԥ düúmԥnin vԥ SES binasının qarúılıqlı yerlԥúmԥlԥri dԥ böyük ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Bu iki tikintinin birlԥúdirilmԥsi, ɯüsusilԥ, düúmԥnin hԥr hansı dayaq divarının bina divarı bünövrԥsi kimi qԥbul edilmԥsi daha ԥlveriúlidir. Çoɯ hallarda düúmԥ SES binası altında yerlԥúdirilir, bu da sԥmԥrԥ verir. Düúmԥ hԥm dԥ sutullayan tikinti kimi istifadԥ olunur.

146

Bԥzi hallarda suvarma kanalı üzԥrindԥ bir – birinԥ yaɯın, amma çoɯ az basqı yaradan bir neçԥ düúmԥlԥr olur. Belԥ halda iki düúmԥ bir düúmԥ ilԥ birlԥúdirilir. Bunun üçün aúa÷ı düúmԥ lԥ÷v olunur, kanal yuɯarıya dԥrinlԥúdirilir vԥ yuɯarı düúmԥyԥ ԥlavԥ pillԥlԥr yaradaraq SES üçün basqı ɯeyli artırılır. Kiçik çayların energetik istifadԥsinin böyük ԥhԥmiyyԥti vardır. Ԥgԥr kiçik çay üzԥrindԥ bir sıra SES-in tikilmԥsi (SES kaskadı) nԥzԥrdԥ tutulursa, hԥr stansiyanın tikilmԥ yeri, normal qalɯma sԥviyyԥsi, yuɯarı byefin iúlԥdilmԥ dԥrinliyi, basqı vԥ su sԥrfi qonúu stansiyaların tԥsirini nԥzԥrԥ almaqla tԥyin olunmalıdır. SES-in tikilmԥ yeri müԥyyԥn edildikdԥ geoloji vԥ topoqrafik úԥraitԥ ɯüsusi fikir verilmԥlidir. Möhkԥm qayalı qruntlarda vԥ çay mԥcrasının dar hissԥsindԥ bԥndin tikilmԥsi zԥif qruntlara vԥ geniú çay mԥcrasına daha ucuz baúa gԥlԥr. Bԥndlԥrin tikilmԥ yeri müԥyyԥn edildikdԥn sonra onların üzԥrindԥ normal qalɯma su sԥviyyԥsi basılan sahԥlԥrin ölçüsündԥn vԥ dԥyԥrindԥn, tikintilԥrԥ sԥrf olunan vԥsaitlԥrdԥn asılı olaraq müԥyyԥn edilir. Normal qalɯma su sԥviyyԥsi, bԥndin hündürlüyü, yaratdı÷ı basqı müɯtԥlif variantların baɯılması nԥticԥsindԥ tԥyin edilir. Burada nԥzԥrԥ alınmalıdır ki, çay sahԥsinin tam enerjisi istifadԥ olunması üçün bԥndin hündürlüyü artdıqca, onların sayı azalır, su ilԥ basılan sahԥ vԥ tikintinin dԥyԥri artır. Bԥndin hündürlüyü azaldıqca, onların sayı çoɯalır, avadanlı÷ın vԥ maúın binasının dԥyԥri artır, istismarı isԥ çԥtinlԥúir. Çayın energetik istifadԥsi tԥlԥb edir ki, çay üzԥrindԥ aúa÷ı SES-in normal qalɯma sԥviyyԥsi yuɯarı SES-ԥ qԥdԥr çatdırılsın.

147

2.5. Su nԥqliyyatı, meúԥaɯıtma vԥ rekreasiya. 2.5.1. Su nԥqliyyatı Su yolları vasitԥsi ilԥ limanlar arasında yüklԥrin vԥ sԥrniúinlԥrin daúınması su nԥqliyyatının ԥsasını tԥúkil edir. Su yolları dedikdԥ okeanları, dԥnizlԥri, göllԥri, çayları, vԥ sairԥ kimi sahԥlԥrdԥ mövcud olur. Limanlar isԥ su yollarında gԥmilԥrin ɯidmԥti vԥ istismarı üçün ɯüsusi avadanlıqlarla tԥmin olunmuú vԥ sahildԥ yerlԥúdirilmiú hidroteɯniki tikintilԥr kompleksindԥn ibarԥtdir. Su yolları ɯarici vԥ daɯili olmaqla iki hissԥyԥ bölünür. ɏarici su yolları dԥnizlԥri vԥ okeanları ԥhatԥ edir. Dԥrinliklԥri böyük oldu÷u üçün dԥniz vԥ okean su yolları tԥbii úԥraitdԥ böyük yükdaúıyan gԥmilԥrin hԥrԥkԥtinԥ imkan verir. Ölkԥlԥr arasında daúınan yüklԥrin çoɯu dԥniz su nԥqliyyatının payına düúür. Daɯili su yolları öz növbԥsindԥ tԥbii vԥ süni olur. Tԥbii su yollarına çaylar, göllԥr, süni su yolları isԥ su kanalları, su anbarları, su qovúaqlarını göstԥrmԥk olar. Su yolları vasitԥsilԥ daúınma baúqa nԥqliyat yolları ilԥ daúınmadan ucuz baúa gԥlir. Daɯili su nԥqliyyatına aúa÷ıdakı teɯniki ɯüsusiyyԥtlԥri aiddir. Gԥmilԥrin nisbԥtԥn kiçik sürԥtlԥrlԥ hԥrԥkԥti, úimal zonasında yerlԥúԥn çaylarda gԥmilԥrin ancaq naviqasiya dövründԥ hԥrԥkԥtinin mümkünlüyü, su yolları vasitԥsilԥ iri qabaritli yüklԥrin daúınma mümkünlüyü. Su nԥqliyyatı ɯalq tԥsԥrrüfatının inkiúafında mühüm ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Ԥsasԥn dԥ respublikamıza qonúu olan su nԥqliyyatı ԥsas yer tutur. Ölkԥdԥ bu nԥqliyyat su nԥqliyyat vasitԥsilԥ uzaq mԥsafԥlԥrԥ kömür, neft, filiz, meúԥ vԥ inúaat materialları vԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı mԥhsulları daúınır. Su nԥqliyyatı su ehtiatlarına olan ԥsas tԥlԥb gԥmilԥrin hԥrԥkԥt etmԥlԥri üçün lazımi dԥrinliklԥrin olmasıdır. Nizamlanmayan tԥbii çay aɯımlarında bu dԥrinliklԥrin tԥmin edilmԥsi üçün mԥcra tԥmirlԥnmԥ iúlԥri aparılır, çayın dibi dԥrinlԥúdirilir. Çay üzԥrindԥ yaradılan su qovúaqları su nԥqliyyatı

148

üçün daha ԥlveriúli olur. Gԥminin getmԥsi üçün dԥrinlik su yolunun kateqoriyasından asılı olaraq aúa÷ıdakı kimi verilir. Daɯili su yolların kateqoriyaları I-yüksԥk magistral II magistral III yerli ԥhԥmiyyԥtli yollar IV kiçik çaylar

Gԥmi hԥrԥkԥti üçün suyun dԥrinliyi Orta hesabla naviqasiya Daha az tԥminatlı dövründԥ 2-dԥn böyük 3-dԥn böyük 1,1-2,6 1,65-3 0,6-1,4

1-1,65

0,45-0,8

1 m qԥdԥr

Su yollarınn ԥsas ɯarakteristikası gԥmi hԥrԥkԥti üçün olan dԥrinlik hgdir. Bu da gԥminin çökmԥ dԥrinliyini Sg tԥyin etmԥyԥ imkan verir. Daha az tԥminatlı dedikdԥ, elԥ dԥrinliklԥr nԥzԥrdԥ tutulur ki, naviqasiya dövründԥ suyun minimal sԥviyyԥsindԥ müԥyyԥn tԥminata malikdir. Bu tԥminat müɯtԥlif kateqoriyalı su yolları üçün qԥbul edilir. Gԥmilԥrin tԥhlükԥsiz hԥrԥkti üçün dibi ilԥ su altında qruntun sԥthi arasında kifayԥt qԥdԥr su layı olmalıdır. Bu sԥrf gԥmilԥrin hԥrԥkԥti üçün lazım olan minimal dԥrinlik hgmin ilԥ üzԥn gԥmilԥrin maksimum batma dԥrinliyi Sgmaɯ arasındakı asılılıq müԥyyԥn edilir: hgmin= Sgmaɯ+6'S= Sgmaɯ+'Sdib+'Sb+'Sd+'Sl burada 'Sg-gΩminin dibinin altından minimal su dΩrinliyi 'Sb- hΩrΩkΩt zamanı gΩminin batmasının artması; 'Sd- dal÷anı nΩzΩrΩ almaqla ehtiyat dΩrinliyi; 'Sl-yı÷ılan lillΩri nΩzΩrΩ almaqla götürülΩn ehtiyat dΩrinliyi Gԥminin dibinin altından minimal ehtiyatın götürülmԥsi onun, qruntun sԥthindԥ olan çıɯıntılarla toɯunmaması üçündür. Belԥ ki, çayı qruntlarla bu cür çıɯıntılar gԥminin

149

zÔĽdÔĽ almasÄąna sÔĽbÔĽb ola bilÔĽr. Ona gĂśrÔĽ dÔĽ bu cĂźr hallarda minimal ehtiyatÄąn qiymÔĽti artÄąr. GĂśllÔĽrdÔĽ, su anbarlarÄąnda gÔĽmilÔĽrin hÔĽrÔĽkÔĽti vÔĽ dayanmasÄą ĂźĂ§Ăźn dalĂˇaya qarĂşÄą da dÔĽrinliyÔĽ gĂśrÔĽ ÔĽlavÔĽ ehtiyat aĂşaĂˇÄądakÄą dĂźsturla hesablanÄąr.

'Sd=0,3hb+'Sdib HaradakÄą hb-dalĂˇanÄąn hesabi hĂźndĂźrlĂźyĂźdĂźr. QiymÔĽti normativ sÔĽnÔĽdlÔĽrÔĽ ÔĽsasÔĽn gĂśtĂźrĂźlĂźr. LillÔĽrin Ă§ĂśkmÔĽsi ilÔĽ ÔĽlaqÔĽdar gĂśllÔĽrdÔĽ, kanallarda, su qovĂşaqlarÄąnda 'Sl ehtiyat dÔĽrinliyi hesablanÄąr. Bu da lillÔĽrin Ă§ĂśkmÔĽ intensivliyindÔĽn asÄąlÄą olaraq tÔĽyin edilir vÔĽ 0,2-0,5 qiymÔĽt alÄąr. GÔĽminin hÔĽrÔĽkÔĽtinÔĽ qarĂşÄą suyun mĂźqavimÔĽtininin artmasÄąna baÉŻmayaraq onun hÔĽrÔĽkÔĽt sĂźrÔĽti aĂşaĂˇÄądakÄą gĂśstÔĽrilÔĽn dĂźsturla tÔĽyin edilÔĽn hÔĽddi qiymÔĽtdÔĽn Ă§oÉŻ olmamalÄądÄąr.

0,9X bBh

0,9 ghg

GÔĽmilÔĽrin hÔĽrÔĽkÔĽt sĂźrÔĽti sahilÔĽ nÔĽzÔĽrÔĽn aĂşaĂˇÄądakÄą kimidir: a) aÉŻÄąn istiqamÎŠtindÎŠ hÎŠrÎŠkÎŠtdÎŠ X gc X g X ai b) aÉŻÄąna ÎŠks istiqamÎŠtdÎŠ hÎŠrÎŠkÎŠt isÎŠ X gc

X g X ai

harada ki, Xai -aÉŻÄąnÄąn istismar sĂźrÎŠti AÉŻÄąnÄąn istismar sĂźrÔĽti gÔĽminin hÔĽrÔĽkÔĽt sĂźrÔĽtidir ki, bu da Ă§aylarda aÉŻÄąnÄąn orta sĂźrÔĽtindÔĽn ÉŻeyli fÔĽrqlÔĽnir vÔĽ Ă§ayÄąn uzunluĂˇu boyunca vaÉŻtla ÔĽlaqÔĽdar Ă§ayÄąn sÔĽrf rejimindÔĽn vÔĽ sÔĽviyÔĽsindÔĽn asÄąlÄą olaraq dÔĽyiĂşir. Bu sĂźrÔĽtlÔĽrin qiymÔĽti gÔĽminin hÔĽrÔĽkÔĽtinin oÉŻu boyunca ĂślĂ§mÔĽklÔĽ tÔĽyin edilir. BĂśyĂźk Ă§aylarda bu sĂźrÔĽtin qiymÔĽti 0,3-2,0 m/san olur.

150

Ԥvvԥlcԥdԥn istismar sürԥtini aúa÷ıdakı kimi qԥbul etmԥk olar:

4 3

X ai | X ɚ .or

Xɚ.or - suun baɯılan sԥviyyԥsindԥ çayın canlı en kԥsiyindԥ aɯının orta sürԥti Aɯının istismar sürԥtinin artması ilԥ gԥmilԥrin yuɯarı istiqamԥtdԥ aɯın boyunca hԥrԥkԥt sürԥti azalır vԥ yüklԥrin daúınma ɯԥrci artmıú olur. Bununla ԥlaqԥdar olaraq aɯının orta istismar sürԥti çayda 2m/san-dԥn artıq olmadıqda adԥtԥn gԥmiçilikdԥn istifadԥ etmԥk mԥqsԥdԥuy÷undur. Ԥlbԥttԥ bu sürԥt 3 m/san ola bilԥr. O halda bu sürԥt çayın çoɯ da böyük olmayan hissԥni ԥhatԥ etmiú olsun. Su qovúaqlarında gԥmilԥrin hԥrԥkԥti üçün müɯtԥlif maneԥlԥr olur. Bununla ԥlaqԥdar olaraq su qovúaqlarında gԥmilԥrin iúlnmԥsi üçün ɯüsusi gԥmikeçirԥn tikintilԥrԥ gԥmikeçirԥn úlüzlԥr, kanallar vԥ gԥmiqaldıranlar vԥ s. aiddir. Gԥmikeçirԥn tikintilԥr vasitԥsilԥ gԥmilԥr aúa÷ı byeflԥrdԥn yuɯarı byeflԥrԥ vԥ ya ԥksinԥ keçirilir ki, buna úlüzlԥmԥ deyilir. Gԥmilԥrin úlüzlԥmԥsi üçün sutkada sԥrf olunan suyun hԥcmi Wsut aúa÷ıdakı kimi tԥyin edilir: Wsut= Ws(nú.s-0,5ns) Haradaki Wú-gΩmikeçirΩn úlüz kamerasının hΩcmi; nú.s-sutkadakı úlüzlΩmΩlΩrin saydır; ns–ikitΩrΩfli úlüzlΩmΩlΩrin hesablama sayıdır. Bir kameralı úlüzlΩr üçün ns=0,5 nú.s qΩbul oluna bilΩr. Naviqasiya dövründԥ gԥmilԥrin úlüzlԥnmԥsi üçün tԥlԥb olunan suyun hԥcmi Wnav. aúa÷ıdakı kimi hesablanır:

151

Wnav

Wsut

Tnav Tt

Burada Tnav -ildΩki naviqasiya müddΩtidir;

Tt - daúqın sularının tullanması müddΩtidir M g - qeyri-bΩrabΩrlik úlüzlΩmΩ Ωmsalıdır. Su nԥqliyyatının baúqa su tԥsԥrrüfatı komplekslԥrinԥ müԥyyԥn miqdar su götürmԥ ziyan vurur. Belԥ ki, su nԥqliyyatının naviqasiya müddԥtindԥ energetika müddԥtindԥ energetikaya vurdu÷u ziyan kilovatt saatla aúa÷ıdakı kimi ifadԥ olunur:

Wnav H K a 367

H- SES-dΩki elektrik stansiyasının basqısı; K a - SES-dΩki aqreqatların faydalı iú Ωmsalıdır.

Ka -0,8-0,9

qΩbul

oluna bilΩr. Su nԥqliyyatı tԥbii suların keyfiyyԥtinԥ zԥrԥr vurur, neft vԥ basqı mԥhsullarla suları çirklԥndirir, sahillԥri uçura bilԥcԥk dal÷alar yaradır, balıqların kürütökmԥyerlԥrinԥ zԥrԥr vurur vԥ s. 2.5.2. Meúԥaɯıtma Meúԥaɯıtma dedikdԥ meúԥdԥki a÷acları, úalbanlarıq çaylar vasitԥsilԥ aɯıdılması nԥzԥrdԥ tutulur. A÷ac materialın lazım olan yerlԥrԥ çaylar aɯıdılması çoɯ sadԥ vԥ ucuz baúa gԥlir. Ԥsasԥn dԥ Rusiyada meúԥaɯıtmadan geniú istifadԥ olunur. Ԥsas a÷ac ehtiyatı dԥ hԥmin ölkԥnin úimal vԥ úԥrq rayonlarında yerlԥúmiúdir. Eyni zamanda hԥm dԥ ԥsas çay su ehtiyatları hԥmin rayonlarda cԥmlԥúmiúdr. Meúԥaɯıtma özü dԥ nԥqliyyatın bir növüdür. Bu cür a÷ac materiallarının su ilԥ aɯıdılması da÷ınıq, dövrԥlԥm vԥ sal üsulları ilԥ hԥyata keçirilir. Da÷ınıq üsulda a÷ac úalbanlar bir-birilԥ ba÷lanmıú úԥkildԥ çayın hԥrԥkԥti istiqamԥtindԥ aɯıdılır. Bu da gԥmi çiliyi çԥtinlԥúdirdiyi üçün az istifadԥ olunan üsuldur vԥ bu üsulda eyni zamanda çoɯ a÷ac itkilԥrinԥ, çayın çirklԥnmԥsi, a÷acın vԥ suyun keyfiyyԥtinin aúa÷ı düúmԥsi ɯarakterikdir. Da÷ınıq üsulla aɯıdılma zamanı balıq tԥsԥrrüfatınaziyan vurulur, onların kürütökmԥ yerlԥri vԥ sahillԥr da÷ılır. Ona görԥ dԥ a÷aclar, úalbanlar dԥniz

152

yolu mԥntԥqԥlԥrinԥ qԥdԥr çaylar vasitԥsilԥ aɯıdılır vԥ úalbanların tutulması üçün ɯüsusi tikintilԥr, limanlar vasitԥsilԥ hԥyata keçirilir. Dövrԥlԥmԥ üçulunda úalbanlar zԥncir kanatla birlԥúmiú úԥkildԥ aɯıdılır. Bu üsuldan kiçik sürԥtԥ malik olan çaylarda, göllԥrdԥ vԥ su anbarlarında istifadԥ olunur. Bu úalbanların sürԥti 1,5-3 km/saat olan katerlԥ nԥql etdirilir. Dövrԥlԥmԥ üsulunun da÷ınıq üsuldan üstünlüyü ondan ibarԥtdir ki, bu üsulla úalbanlar nԥql olunduqda a÷ac itkilԥrinԥ yol verilmir vԥ suyun çirklԥnmԥsi baú vermir. ùalbanların sal üsulu ilԥ nԥqlindԥ isԥ onlar birlԥúmiú sal úԥklindԥ aɯıdılır vԥ yolda itki baú vermir. Bu üsulda úalbanlar ԥvvԥlc kanatla vԥ ya mԥftillԥrlԥ ba÷lanaraq úalban dԥstԥlԥrindԥn seksiyalar yı÷ılır. Seksiyalar birlԥúdirilԥrԥk sallar ԥmԥlԥ gԥtirir. Böyük çaylarda, su anbarlarınd úalbanların uzunlu÷u 500 metrΩ, eni 75 metrΩ, çökmԥsi 2 metrΩ çatır. Ԥlbԥttԥ salların aɯıdılması da öz-özünԥ, onları idarԥ etmԥklԥ vԥ gԥmilԥrlԥ yedԥyԥ alınmaqla hԥyata keçirilir. Kompleks su qovúaqlarında a÷acların, úalbanların yuɯarı byefdԥn aúa÷ı byefԥ buraɯılması üçün ɯüsusi qur÷ular tikilmԥlidir. ùalbanların aɯıdılması salötürԥn úlüzlԥr vasitԥsilԥ hԥyata keçirilir. Salların ötürülmԥsi üçün gԥmikeçirԥn úlüzlԥrdԥn dԥ istifadԥ edilir. A÷ac vԥ úalbanların itkisiz, keyfiyyԥti dԥyiúmԥdԥn vԥ heç ԥyԥ ziyan vurmadan nԥql edilmԥsi gԥmilԥrԥ yüklԥnmԥklԥ hԥyata keçirilir. Bu daha etibarlı sayılır vԥ bu cür daúınma daha geniú yayılma÷a baúlamıúdır. 2.5.3. Rekreasiya Tԥbii mühitin ԥsas komponentlԥrindԥn sayılan su tԥsԥrrüfatının vԥ istehsal proseslԥrinin bütün sahԥlԥrindԥ ԥsas rol oynadı÷ı kimi insanların sa÷lamlı÷ında da ԥsas yer tutur. Su ehtiyatlarından istifadԥ etmԥklԥ insanların istirahԥti, su idmanı vԥ onların müalicԥsi hԥyata keçirilir. Bunlar rekreasiyanın ԥsas mԥqsԥdlԥridir. Digԥr tԥrԥfdԥn rekreaksiya su tԥsԥrrüfatı kompleksinin ԥsas iútirakçılarından biridir. Rekreaksiyanın ԥhԥmiyyԥti günü-gündԥn artır. Çaylar, göllԥr, su anbarları, dԥniz sahillԥrindԥ istirahԥt evlԥri, sanatoriyalar vԥ baúqa müalicԥ müԥssisԥlԥrinin tikilmԥsi geniú planda hԥyata keçirilir. Ԥhalinin su idmanı ilԥ mԥú÷ul olması üçün nԥinki dԥnizlԥrdԥ, çaylarda, hԥm dԥ su anbarlarında úrait yaradılır. Su idmanında avarçԥkmԥ, yelkԥnli qayıq idmanı, su turizmi vԥ s. aid edilir. Rekreasiya mԥqsԥdlԥri üçün sudan hԥm dԥ içmԥk vԥ tԥsԥrrüfat ehtiyaclarını ödԥmԥkdԥn istifadԥ edilir. Belԥ ki, rekreasiya müԥssisԥlԥrindԥ sutkada adambaúına su tԥlԥbat norması sanatoriyalarda 400-500 litr, istirahԥt evlԥrindԥ vԥ pansionatlarda 100 litr, palçıqla müalicԥ müԥssisԥlԥrindԥ 7-800 litr tԥúkil edir. Suyun harada vԥ hansı mԥqsԥdlԥr

153

üçün istifadԥ edilmԥsindԥn asılı olaraq onun keyfiyyԥtinԥ olan tԥlԥblԥr müɯtԥlifdir. Avar çԥkmԥk, yelkԥnli qayıq idmanında, su ɯԥzԥyi vԥ s. idman növlԥrindԥ suyun keyfiyԥytinin elԥ bir ԥhԥmiyyԥti olmadı÷ı halda sudan içmԥk, çimmԥk kimi istifadԥ edilirsԥ, onun keyfiyyԥti yüksԥk olmalıdır. Su tԥsԥrrüfatı kompleksinin bütün iútirakçılarının tԥlԥblԥri ödԥnilmԥklԥ yanaúı, ԥhalinin ictimai tԥlԥblԥrinin ödԥnilmԥsi ԥsas yer tutmalıdır. Su tԥsԥrrüfatı kompleksinin iútirakçılarının rekreasiyasıyaya mԥnfi tԥsiri ondan ibarԥtdir ki, onlar su anbarının suyun çirkab suları ilԥ çirklԥndirir. Digԥr tԥrԥfdԥn hidroenergetikada sutka ԥrzindԥ niɯamlanmada suyun sԥviyyԥsi sԥrt dԥyiúdiyindԥn rekreasiyaya úԥrati pozulur. Rekreasiya tԥdbirlԥrindԥ dԥ su anbarında su çirklԥnir. Ona görԥ dԥ içmԥk vԥ tԥsԥrrüfat mԥqsԥdilԥ suyun götürüldüyü sahԥ rekreasiya mԥqsԥdi ilԥ istifadԥ olunmalıdır. 2.6. Balıqburaɯan hidroteɯniki qur÷ular vԥ onların tԥsnifatı Azԥrbaycan Respublikasının iqtisadi-co÷rafi mövqeyinin ԥlveriúli olması, tԥbii úԥraitin vԥ ehtiyatların zԥnginliyi onun ɯalq tԥsԥrrüfatının bütün sahԥlԥrinin günü-gündԥn inkiúaf etmԥsinԥ zԥmin yaradır. Respublikanın ɏԥzԥr dԥnizindԥki mövqeyi onun bir çoɯ ölkԥlԥrlԥ, ԥsasԥn Rusiya, Qazaɯstan, Türkmԥnistan vԥ øranla geniú iqtisadi vԥ mԥdԥni ԥlaqԥlԥr saɯlama÷ına imkan verir. «øpԥk yolu»nun respublikamızın ԥrazisindԥn keçmԥsi dünyanın inkiúaf etmiú ölkԥlԥri ilԥ ticarԥt ԥlaqԥlԥrinin geniúlԥnmԥsinԥ vԥ güclԥn-mԥsinԥ sԥbԥb olacaqdır. Yԥni Azԥrbaycanda istehsal olunan ɯalq tԥsԥrrüfatı mԥhsullarının, o cümlԥdԥn yeyinti mԥhsullarının dünya dövlԥtlԥrinԥ çıɯarmaq imkanı geniúlԥnԥcԥkdir. Ԥhalinin qidasında vԥ elԥcԥ dԥ yeyinti sԥnayesindԥ balıq mԥhsulları vԥ balıqçılıq tԥsԥrrüfatı mühüm yer tutur. Respublikada balıq tԥsԥrrüfatı ɏԥzԥr dԥnizinin vԥ Kür çayının balıq ehtiyatlarına ԥsaslanır. ɏԥzԥr dԥnizi çoɯ qiymԥtli balıq sԥrvԥtinԥ malikdir. Bu dԥnizdԥ ԥn qiymԥtli balıqlar qızılbalıq vԥ nԥrԥbalıqları ailԥsinԥ mԥnsub olanlardır. Dünyada nԥrԥ balıqlarının yarıdan çoɯu ɏԥzԥrdԥ ovlanır. Bu nԥrԥ balıqlarının hԥm ԥtinin, hԥm dԥ kürüsünün keyfiyyԥtinԥ görԥ tayı - bԥrabԥri yoɯdur. ɏԥzԥr dԥnizindԥ 5 növ qızıl balıq, 7 növ nԥrԥ balı÷ı, hԥmçinin çökԥ, tikanlı aɯça, a÷göz, çԥki, çapan, karp, siyԥnԥk, kilkԥ, kütüm, ɯԥúԥm, úahman, sif, sazan vԥ s. qiymԥtli balıqların da adlarını çԥkmԥk olar ki, bunlar da ɏԥzԥr dԥnizindԥ yaúayır. Onu da qeyd etmԥk lazımdır ki, Azԥrbaycan sahillԥrindԥ 75 növ balıq ovlanır. Bu balıq ehtiyatlarını mühafizԥ etmԥk, artırmaq, yetiúdirmԥk kimi mԥsԥlԥlԥr su ehtiyatları ilԥ sıɯ ԥlaqԥlidir. Su ehtiyatlarına dԥniz vԥ çay sularından baúqa göllԥr, su anbarları, yeraltı sular da aid edilir.

154

Respublikada mövcud olan 34 su anbarı vԥ süni dԥryaçasından sahԥsinԥ vԥ hԥcminԥ görԥ ԥn böyüklԥri Araz, Sԥrsԥng, ùԥmkir, Ceyranbatan vԥ ɏanbulançay su anbarlarıdır. Mingԥçevir su anbarından qidalanan Yuɯarı Qaraba÷, Yuɯarı ùirvan magistral kanalları, Samur çayından baúlanan Samur Abúeron kanalı, Araz çayından baúlanan Ԥzizbԥyov, Orta Mu÷an vԥ s. suvarma kanalları, o cümlԥdԥn çoɯsaylı arɯlar, nasos stansiyaları kԥnd tԥsԥrrüfatını su ilԥ tԥmin edir. Bioloji ehtiyatlarına görԥ ɏԥzԥr dԥnizinin, Kür vԥ Araz çayının, Mingԥçevir, ùԥmkir vԥ Araz su anbarlarının balıq sԥrvԥtlԥri balıqçılıq tԥsԥrrüfatının ԥsasını tԥúkil edir. Respublikada ԥn ԥhԥmiyyԥtli balıqçılıq müԥssisԥlԥrindԥn Neftçala rayonunun Mayak-2 kԥndi yaɯınlı÷ında vԥ Binԥ qԥsԥbԥsi yaɯınlı÷ında Kür Nԥrԥ balıqartırma zavodlarını, Ԥli-Bayramlı Nԥrԥ balıqartırma zavodunu, D.Yusifov adına Qԥbԥlԥ Qızıl balıqartırma zavodunu, Qarada÷ rayonu Sahil qԥsԥbԥsindԥ Tԥcrübԥvi Dԥniz balıqartırma zavodunu, Tovuz balıqartırma tԥsԥrrüfatını, Varvara balıqartırma vԥ balıq yetiúdirmԥ zavodunu, KiçikQızıla÷ac balıqartırma tԥsԥrrüfatını, Dԥvԥçi balıqartırma mԥntԥqԥsi, Yenikԥnd balıqartırma meliorasiya tԥsԥrrüfatını, ɏıllı Nԥrԥ balıqartırma zavodunu vԥ s. göstԥrmԥk olar. Hidrodüyünlԥrin tikintisi ilԥ çayların nizamlanması vԥ su anbarlarının yaradılması balıqların kürü tökmԥsi üçün yerdԥyiúmԥsinԥ, köçmԥsinԥ vԥ tԥbii artımına maneçilik törԥdir. Bu isԥ bԥzԥn ԥn qiymԥtli balıq ehtiyatlarının qırılmasına, hԥtta tamamilԥ yoɯ olmasına sԥbԥb olur. Belԥ halların olmaması vԥ ekoloji sistemi tԥmin etmԥk üçün suanbarlarının, hidrodüyünlԥrin tikintisindԥ balıqların mühafizԥsinԥ vԥ artımına ɯidmԥt edԥn qur÷ulara vԥ tԥdbirlԥr sisteminԥ baɯılması vacibdir. Energetik vԥ su tԥsԥrrüfatı obyektlԥrinin balıq ehtiyatına vurdu÷u ziyanı ɯüsusi kompleks qur÷ularının qurulması, iúlԥmԥsi ilԥ aradan qaldırmaq olar. Bu tԥdbirlԥrdԥn ԥn vacibi balıqların yerlԥrini dԥyiúmԥk vԥ kürü tökmԥk üçün normal yerdԥyiúmԥ dövrünü vԥ köçmԥk üçün optimal úԥraitin tԥmin edilmԥsidir. Bununla ԥlaqԥdar balıqburaɯan vԥ balıqmüdafiԥ edԥn qur÷uların vԥ süni kürü tökmԥ yerlԥrin konstruksiyaları iúlԥnmԥli vԥ tԥtbiq edilmԥlidir. ølk dԥfԥ balıqburaɯan qur÷uların konstruksiyalarını ɏIɏ ԥsrin sonunda rus mütԥɯԥssisi A.K.Qenineman vԥ fransız mütԥɯԥssisi E.P.Lion tԥrԥfindԥn verilmiúdir. Balıqburaɯan qur÷uların sonrakı inkiúafı keçԥn ԥsrin 30-cu illԥrindԥ ABù, Kanada, Almaniya, øngiltԥrԥ vԥ keçmiú Sovetlԥr Birliyindԥ baú vermiúdir. Bu qur÷uların inkiúafında yeni mԥrhԥlԥ 60-cı illԥrԥ tԥsadüf edir. Sovetlԥr Birliyindԥ hidroteɯniki vԥ su tԥsԥrrüfatı obyektlԥrinin balıq tԥsԥrrüfatlarına malik olan Volqa, Don, Kuban, Kür, Dauqava vԥ s. çay aɯınları üzԥrindԥ geniú miqyaslı tikintilԥribu illԥrdԥ baúlandı.

155

Balıq tԥsԥrrüfatlarında mürԥkkԥb tԥdbirlԥr kompleksini hԥyata keçirmԥsi, respublikada su ehtiyatlarında balıq tԥsԥrrüfatının inkiúafının intensivlԥúdirilmԥsi, ona vurulan ziyanı azaltmaq mԥqsԥdi daúımıúdır. Müasir úԥraitdԥ su ehtiyatlarından istifadԥ etmԥklԥ balıq ehtiyatatının formalaúması balıqların tԥbii vԥ süni artımına ԥsaslanır. Respublikada balıqların tԥbii artımının tԥmini balıq ehtiyatlarının daima artmasına úԥrait yaratmıú olur. Balıq tԥsԥrrüfatının nԥzԥri vԥ praktiki halları göstԥrir ki, tԥbii artımı tԥmin etmԥdԥn balıqların bir çoɯ növünün keyfiyyԥtli artımını hԥyata keçirmԥk olmur. Tԥbii çoɯalmanın süni ilԥ ԥvԥz edilmԥsi balıqların geninin kԥskin zԥiflԥmԥsinԥ sԥbԥb olur. Energetik vԥ su tԥsԥrrüfatı tikintilԥrinin balıq ehtiyatlarına olan zԥrԥrli tԥsirinin yeni kompleks tԥdbirlԥr vԥ qur÷ular iúlԥyib tԥtbiq etmԥklԥ qarúısını almaq olar. Bu kompleks tԥdbirlԥrԥ daɯildir: balıqburaɯan vԥ balıqqoruyan qur÷ular, süni kürü tökmԥ yerlԥri vԥ teɯniki meliorasiya, balıqartırma zavodlarında qiymԥtli balıq növlԥrinin artırılması vԥ kürü tökmԥ - böyütmԥ tԥsԥrrüfatları, elԥcԥ dԥ balıq ehtiyatlarının mühafizԥsi ilԥ kompleks tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi, balıq tԥsԥrrüfatı ilԥ ԥlaqԥdar ticarԥtin tԥúkili. ɏarici ölkԥlԥrin tԥcrübԥsi göstԥrir ki, hidrodüyün kaskadında balıq tԥsԥrrüfatının nԥinki saɯlamaq, hԥtta balıq ehtiyatını artırmaq olur. Müasir úԥraitdԥ hidrodüyün kaskadında aɯının hԥrԥkԥtinin dԥyiúmԥsi ilԥ balıq istehsalı úԥraitinin kԥskin dԥyiúmԥsinԥ baɯmayaraq ɯüsusi kompleks tԥdbirlԥr hԥyata keçirilmԥklԥ balıq ehtiyatını saɯlamaq vԥ artırmaq olar. Lakin ümumi götürdükdԥ, su tԥsԥrrüfatı vԥ energetik tikintilԥrin balıq tԥsԥrrüfatına göstԥrdiyi zԥrԥrli tԥsirlԥrԥ qarúı görülԥn tԥdbirlԥr hԥlԥ kifayԥt qԥdԥr deyildir. Son illԥrdԥ su anbarlarında, hidrodüyünlԥrdԥ balıqların saɯlanması, qorunması vԥ tԥbii artımı üçün iúlԥnmiú vԥ müvԥffԥqiyyԥtlԥ sınaqdan keçirilmiú qur÷ular artıbdır. Balıqların tԥbii artımını tԥmin edԥn tԥdbirlԥrdԥn ԥn vacibi hidrodüyünlԥrdԥn optimal miqdarda qiymԥtli balıq növlԥrinin buraɯılması, qorunması vԥ kürü tökmԥ yerlԥrinin yaradılmasıdır. Balıqburaɯan qur÷u vasitԥsi ilԥ onların növlԥrinin çoɯlu÷u, mühafizԥsi vԥ artımı tԥmin olunur. Su anbarlarını layihԥlԥndirԥn zaman vԥ tikintinin mԥqsԥdԥuy÷un aparılmasının, hԥllindԥ su altında qalan sahԥlԥrdԥ kürü tökmԥk üçün yerlԥrdԥn istifadԥ olunması vԥ hidrodüyünün aúa÷ı vԥ yuɯarı byeflԥrindԥ kürü tökmԥk vԥ kiçik balıq sürüsü üçün yeni yerlԥrin yaranması imkanı nԥzԥrԥ alınmalıdır. Son illԥrdԥ müɯtԥlif sutullayıcı qur÷ularda vԥ hidrodüyünlԥrin müɯtԥlif iú rejimlԥrindԥ balıqburaɯan qur÷ular yaradılmıúdır ki, hԥmin qur÷ular balıqların effektiv yı÷ılmasına imkan verir. Aydındır ki,

156

hidrodüyünlԥrin tikintisi köhnԥ kürü tökmԥ yerlԥrinin yararsız hala düúmԥsinԥ sԥbԥb olur. Çünki, bu yerlԥrdԥ su sԥviyyԥsi vԥ hidravliki rejim qeyri-sabit olur. Bu cür yerlԥrin yenidԥn bԥrpa olunması üçün süni kürü tökmԥ yerlԥrin tikintisi aparılır. Bu yeni úԥrait balıqların kürü tökmԥsi üçün ԥlveriúli olur. Suqԥbuledici qur÷ularda balıq ehtiyatını saɯlamaq vԥ onun azalma÷ının qarúısını almaq üçün qur÷ular iúlԥnir, tԥdqiq olunur vԥ istismara verilir. Suqԥbuledici qur÷ular böyük miqdarda balıq sürüsünü buraɯmaqla onların çoɯ hissԥsinini qırılmasına sԥbԥb olurlar. Ԥksԥr suqԥbuledici qur÷ular balıqları müdafiԥ edԥn teɯniki avadanlıqlar ilԥ tԥchiz edilmiúdir. Lakin onların çoɯu lazımi istiqamԥtdԥ fԥaliyyԥtgöstԥrmԥdiyindԥn sԥmԥrԥsiz olmuúdur. Balıq ehtiyatının artırılması ümumi tԥsԥrrüfatın ԥn gԥlirli sahԥlԥrindԥndir. Onun iqtisadi ɯüsusiyyԥti tԥbiԥtin energetik vԥ bioloji potensialı hesabına su tuturlarda baú verir. Balıq ehtiyatları istehsalının ümumi effektivliyni qiymԥtlԥndirmԥk çoɯ mürԥkkԥb prosesdir.

2.6.1 Balıqburaɯan hidroteɯniki qur÷ular Balıqburaɯan hidroteɯniki qur÷ular hidrodüyünlԥrdԥ balıqları tam, yarım vԥ bԥzi hallarda aúa÷ı buefdԥn yuɯarı buefԥ tԥlԥb olunan sԥviyyԥni saɯlamaqla buraɯılmasını tԥmin edirlԥr. Eyni zamanda qur÷udan keçԥn balıqların sayına, növünԥ vԥ keyfiyԥtinԥ nԥzarԥt edilmԥsi ilԥ onların tԥbii artımı nizamlanır. Hal-hazırda dunyada 300-dԥn artıq balıqburaɯan qur÷ular tikilmiúdir. Lakin hԥmin qur÷uların bir çoɯu yerinin vԥ balıqların qur÷uya yaɯınlaúma parametrlԥrinin düz÷ün seçilmԥmԥsinԥ görԥ yararsız olmuúdur. Belԥ qur÷ulara Kolvi çayı üzԥrindԥ Kolvi balıqburaɯan qur÷usu, Terek çayı üzԥrindԥ Karqalin, Cԥnub-Buq çayı üzԥrindԥ Aleksandrov vԥ Yuɯarı Tulom balıqburaɯan qur÷uları, Kuban çayı üzԥrindԥ Fyodorov hidrodüyünündԥ yerlԥúԥn çoɯmԥrtԥbԥli úlüzü göstԥrmԥk olar. økinci qrup qur÷ularda balıqların aúa÷ı byefdԥn yuɯarı byefԥ yerdԥyiúmԥsi úlüzlԥmԥ, konteynerlԥ doldırma vԥ baúqa qur÷u avadanlıqlar vasitԥsilԥ yerinԥ yetirilir. Balıqburaɯan hidroteɯniki qur÷ular iki qrupa ayrılır: balıqburaɯan vԥ balıqqoruyan qur÷ular. Bu qur÷ular iúlԥmԥ prinsipinԥ vԥ konstruktiv ԥlamԥtlԥrinԥ görԥ aúa÷ıdakı kimi bölünürlԥr:

157

1) Balıqların aktiv hԥrԥkԥti hesabına qur÷unun yaratdı÷ı basqıya üstün gԥlԥrԥk yuɯarı byefԥ keçirlԥr. Belԥ qur÷ulara misal olaraq novlu, hovuzlu, pillԥli balıqburaɯanları, hidravliki balıqqaldıranları vԥ s. göstԥrmԥk olar; 2) Balıqlar aúa÷ı byefdԥn yuɯarı byefԥ úlüzlԥmԥ üsulu vԥ yaɯud ɯüsusi baydalar vasitԥsilԥ keçirillir. Buraya balıqburaɯan úlüzlԥr, meɯaniki vԥ üzԥn balıqqaldıranlar aiddir. 3) Balıqlar miqrasiya dövründԥ gԥmiçilik úlüzü vԥ SES - in sutullayıcıları vasitԥsilԥ yuɯarı byefԥ buraɯıla bilԥr. 4) Balıqqoruyan vԥ ya balı÷ın qarúısını kԥsԥn qur÷ular. Buraya yönԥldici torlar daɯildir. Balıqburaɯan hidroteɯniki qur÷ular konstruksiyalarına görԥ iki qrupa bölünür: balıqkeçirԥn vԥ balıqqaldıran qur÷ular. Balıqkeçirԥn qur÷ular novlu, hovuzlu vԥ pillԥli olurlar. Növündԥn asılı olaraq, balıqların su aɯınına qarúı sürԥtlԥri 0,5 m/san - dԥn 3,0 m/san- yԥ qԥdԥr dԥyiúir. Bunu nԥzԥrԥ alaraq, balıqburaɯanın novunda suyun sürԥti, novdan keçԥn balıq növünԥ mԥɯsus olan sürԥtdԥn az olmalıdır. Novlu balıqburaɯanların ԥn sadԥ konstruksiyası düzbucaqlı eninԥ kԥsikli cԥldaɯıdandan ibarԥtdir (úԥkil 8.1). Cԥldaɯıdanın novunun mailliyi elԥ seçilmԥlidir ki, orada aɯının sürԥti, balı÷ın hԥrԥkԥt sürԥtindԥn böyük alınmasın. Bundan ötrü balıqburaɯanın novunda lazımi dԥrinlik vԥ buraɯılan sürԥt yaratmaq üçün novun dib sԥthindԥ süni kԥlԥkötürlülük yaradılır. Novlu balıqburaɯanlar, kiçik basqılı (H=2y3m) hidrodüyünlԥrdԥ tԥtbiq olunur. Novunun dib mailliyi 1:10 – 1:17 nisbԥtindԥ qԥbul edilir. Suyun basqısı isԥ maksimum 5 - 7 m - ԥ qԥdԥr buraɯıla bilԥr. Novun içԥrisindԥ götürülԥn süni arakԥsmԥlԥr su aɯınının sürԥtini 0,8 -2 m/san- yԥ qԥdԥr azaldır. Eyni zamanda onların arasında su burul÷anları yaranır ki, bu da hԥmin zonalarda yorulmuú balıqların bir qԥdԥr dincԥlmԥlԥrinԥ imkan verir. Hovuzlu balıqburaɯanlar bir çoɯ hovuzlardan ibarԥt olmaqla, bir biri ilԥ kiçik kanallar vasitԥsilԥ birlԥúdirilir. Topoqrafik vԥ geoloji úԥraitԥ uy÷un olaraq, yԥni sahil boyu yerlԥúԥn yerli qruntdan hovuzlar tikilir vԥ onlar bir - biri ilԥ kiçik kanallar vasitԥsilԥ birlԥúdirilir (úԥkil 2.8). Bu cür qur÷ular balıqların tԥbii üzmԥ úԥraitinԥ uy÷un aɯın mühitini yaradır. Hovuzlara su daɯil olarkԥn yaranan burul÷anlar hesabına balıqlar dincԥlir. Bu balıqburaɯanlar basqının 3y22 m qiymԥtindԥ tԥtbiq edilir. Hovuzların sayı 7y44, uzunlu÷u 3 - 5 m vԥ suyun dԥrinliyi 1,5 y 1,7 m hovuzlar arası sԥviyyԥlԥr fԥrqi isԥ 0,4 y 0,75 m - ԥ qԥdԥr dԥyiúԥ bilԥr.

158

ùΩkil 2.8. Novlu balıqkeçirrΩn qur÷unun sɯem mlΩri. 1 – yuɯarrı hissΩ, 2 – balıqkeeçirΩn yol; 3 – giriúú hissΩ; 4 – kΩlΩ-köttürlü sΩth Pillԥli balıqburaɯɯan, pillԥli dibԥ mallik olan novdan ibaarԥtdir ki, onun hԥr pillԥsi p üzԥrindԥ olaan arakԥsmԥlԥr ballıqburaɯanın hovuzzlarını yaradır. Balıq qların hovuzdan - hovuza keçmԥsini tԥmin etmԥk üçüün arakԥsmԥlԥr üzԥriindԥ balıqların keçiid dԥlikliklԥri layihhԥlԥndirilir. Pillԥli balıqburaɯanın b ölçüllԥri hԥr konkret hal üçün ayrı - ayrılıqdda tԥyin edilir (úԥkill 2.8). Pillԥli balıqburaɯɯanlar baúqa balıqbuuraɯan qur÷ularla müqayisԥdԥ m bir neçԥ növ balıqların birrlikdԥ buraɯılmasınnda ԥn ԥlveriúlisi hesab h edilir vԥ onlarr basqısı 30 m - ԥ qԥԥdԥr olan hidrodüyüünlԥrdԥ tԥtbiq edilirr. Balıqqaldıran qur÷ular q hidravliki vԥ meɯaniki balıqqaldıran, balıq qkeçirԥn úlüz vԥ üzgԥc balıqburaaɯanlardan ibarԥtddir. Hidravliki balıq qqaldıran qur÷u maiili qalereya, aúa÷ı vvԥ yuɯarı kameralaardan ibarԥtdir. Hԥr iki i kameranın ön hissԥlԥrindԥ ba÷layıccılar quraúdırılır.

159

ùΩkil 2..9.Hovuzlu balıqkeeçirΩn qur÷unun sɯɯemi. 1 – yuɯarrı hissΩ, 2 – balıqkeeçirΩn yol, 3 – giriúú hissΩ; 4 – qrunt nov, 5 – balı÷ın dincΩlm mΩsi üçün qrunt hovvuz, 6 – beton nov, 7 – beton hoovuz, 8 – Ωsas ba÷laayıcı, 9 – tΩmir ba÷÷layıcısı. Balıqların aúa÷ıddan yuɯarıya keçmԥԥsi göstԥrilԥn ardıcıllıqla aparılır: Aúa÷ ÷ı kameranın ba÷laayıcısı qaldırılır vԥԥ yuɯarı qalereyayaa su buraɯılır, mailii qalereya ilԥ aɯann su balıqları aúa÷ıı kameraya cԥlb eddir. Kameraya lazım mi miqdarda balıq daɯil olduqdan soonra onun ba÷layıccısını ba÷layıb qalerreya su ilԥ tam dolddurulur, aúa÷ı kameeranın qidalandırıcı borusunu açıb oradaan aɯan suyun tԥsiirilԥ balıqlar yuɯarıı kameraya ötürülüür. Balıqlar bu kameeranın ba÷layıcısı üstündԥn yuɯarı bbyefԥ keçirilir, aúaa÷ı kameranın ba÷laayıcısı avtomatik olaraq o açılır vԥ qaalereyanın suyu aúaa÷ı byefԥ aɯır (úԥkil 2.4).

160

ùΩkil 2.10. 2 PillΩli balıqkeeçirΩn qur÷unun sɯɯemi. 1 – yuɯarı hissΩ,, 2 – yol, 3 – giriú hissΩ, 4 – gΩtirici hissΩ; h 5– tΩmirr çΩpΩri, 6 – suyun sΩrfini nizamlayan n qur÷u; 7- yolda suyun s sürΩtini sönd dürΩn qur÷u; 8 – yolun kamerası; 9 – balıqların din ncΩlmΩsi üçün gölm mΩçΩlΩr; 10 – arakΩΩsmΩ divarlar; 11 – qidalandırıcı blook; 12-iɯtioloji qur÷ ÷u; 13-hamar kΩnarrlara malik deúiklΩrr. Hidravliki balıqqqaldıran qur÷ulardan orta basqılı hiidrodüyünlԥrdԥ tikilirr vԥ onlar bir neçԥ növ n balıqların byefddԥn - byefԥ keçmԥsini tԥmin edir. Meɯaniki balıqqaaldıranla balıqların keçirilmԥsi zamanı balıqqaldıran konteeyner bütün iú dövrüündԥ su ilԥ dolu vԥziy yyԥtdԥ olur. Kontteyner aúa÷ı byefddԥn yuɯarı byefԥ úaquli, maili istiqaamԥtlԥnmiú, rels yolu y ilԥ vԥ kanat vasitԥsilԥ qaldırılırr (úԥkil 2.10). Müsttԥvi konteynerin meeyllik buca÷ı, quyuu yaɯınlı÷ında su sԥvviyyԥsi altında 200 - dԥn, sԥviyyԥ üzԥrrindԥ 300 - dԥn kiççik olmaq úԥrtilԥ laayihԥlԥndirilir. Meɯaaniki balıqqaldıran Volqa çayı üzԥrinddԥ Saratov SES – da, d Kuban çaüı üzԥriindԥ Krasnodar hidrrodüyünündԥ bԥndԥԥ bitiúik tikilmiúdir. konstruksiyalarrına, Balıqburaɯan úlüzlԥr tiplԥrinԥ, iúlԥmԥ prinssiplԥrinԥ vԥ s. ԥlam mԥtlԥrinԥ görԥ gԥm miçilik úlüzlԥrinԥ oɯúayır. o Onlar gԥmiiçilik úlüzlԥrindԥnn nisbԥtԥn kiçik ölçülü olması ilԥ fԥrqlԥnir. Balıq qburaɯan úlüz hidrravlik balıqqaldırann qur÷unun horizoontal kameralı növü üdür. Burada iúçi kaamera ԥvԥzinԥ horizzontal kamera layihhԥlԥndirilir. Bu cür qur÷ular q alçaq basqıılı hidrodüyünlԥrdԥ nԥzԥrdԥ tutulur. ølk dԥfԥ balıqqburaɯan úlüz D Don çayı üzԥrinndԥ Koçetov hidro odüyünündԥ tikilmiiúdir. Hԥr il onun bbalıqburaɯan qur÷uusundan yuɯarı byefԥԥ 1milyon. yaɯın assetrin, a÷balıq, cökԥԥ, sif, leú, siyԥnԥk vԥ v s. kimi balıq növlԥԥri keçirlԥr. Balıq tԥsԥrrüfatı t tԥúkilatınnın mԥlumatına görrԥ hidrodüyünԥ

161

yaɯınlaúan asetrin balıqların 65%-dΩn çoɯu bu qur÷udan keçir. Bu balıqburaɯan qur÷u sԥmԥrԥliliynԥ görԥ dünyada birinci yeri tutur. Hal-hazırda balıqburaɯan úlüzlԥr Don çayı üzԥrindԥ Nikolayev hidrodüyünündԥ, Volqa çayının deltasında, Kuban çayı üzԥrindԥ Fyodrov hidrodüyünündԥ tikilmiúdir. Balıqburaɯan úlüzlԥrin meɯaniki balıqqaldırıcıdan fԥrqi balı÷ın yuɯarı byefԥ ötürülmԥ üsulundadır. Meɯaniki balıqburaɯanların üstünlüyü úlüz kamerası kimi mürԥkkԥb hissԥnin olmamasıdır. Üzgԥc balıqburaɯan qur÷u balıqburaɯan gԥmi kimi üzmԥk qabiliyyԥtinԥ malik olaraq hidrodüyünün balıqlarla zԥngin olan istԥnilԥn yerlԥrindԥ dayana bilԥr. Balıqburaɯan ԥsas iki: nԥql etdirici vԥ balıq tutan hissԥlԥrindԥn ibarԥtdir. Üzgԥc balıqburaɯanların ucuz baúa gԥlmԥsinԥ baɯmayaraq yüksԥk basqılı hidrodüyünlԥrdԥ tԥtbiqi mümkün deyildir. Bu qur÷ular Don, Volqa vԥ Riqa SES–larında sınaqdan keçirilmiú vԥ müԥyyԥn edilmiúdir ki, onlardan bütün qiymԥtli balıqların kürü tökmԥ müddԥtindԥ istifadԥ edilmԥsi ԥlveriúlidir. Bundan baúqa Rusiyada balıqları kürü tökmԥ yerinԥ daúımaq üçün suda üzԥnkonteyner vԥ hԥmin mԥqsԥddԥn ötrü quruda balıqların yerdԥyiúmԥsini tԥmin edԥn avtomobil konteyneri quraúdırılmıúdır. 2.6.2. Balıqqoruyan hidroteɯniki qur÷ular Bu qur÷ular balıqların hidrodüyünün qorɯulu yerindԥ toplanmasının qarúısını alır. Onlar balı÷ın yolunu kԥsԥn torlardan, millԥrdԥn, baraban üstündԥ fırlanan torlardan vԥ s. ibarԥt olur. Hԥrԥkԥtsiz torlar metaldan vԥ ya kaprondan hazırlanıb dԥmir - beton tirlԥrԥ bԥrkidilir vԥ yaɯud üzgԥclԥrdԥn asılır.

162

ù ùΩkil 2.11. Hidravliiki balıqqaldıran. 1 – sutulla layan qidalandıırıcıı; 2 sutullayan qΩzaa - tΩmir ba a÷layıcısı; 3 – sutulllayanın istismar baa÷layıcısı; 4 – çıɯıúú pΩncΩrΩsi; 5 – yuɯarı byefdΩ qΩzza - tΩmir qapısı; 6 – iɯtioloji meydançça; 7 – iúçi kameranın qidalaandırma sistemi; 8 – yuɯarı çıɯıú novu u; 9 – iúçi kamera; k 10 – balıqddolduran; 11 – balı lıqqoruyan barmaqlıqlar; 12 – yuɯarı çıɯıú qapıssı; 13 – iúçi kameraanın aúa÷ı giriú qappısı; 14 – balıqqoruyan b tor; 15 1 - balıqdolduranıın qıcıqlandırcı qurr÷usu; 16 – balıqların qaaldırılması üçün qıccıqlandırıcı qur÷u; 17 – qid dalandırıcının ba÷llayıcısı; 18 – qidalaandırıcı; 19 – meeɯanizmlΩrin idarΩ edilmΩsi üçü ün sı÷ınacaq; 20 – qqidalandırıcı sistem min dolayı qalerayassı. Açıq novlarda vԥ kanallarda tikilԥn balıqqoruuyan qur÷ular suqԥb buledicilԥrdԥ dԥ tԥԥtbiq edilir. Onlaraa balıqqoruyan meeɯanizmi olan suqԥb buledici tԥknԥlԥrr, balıqqoruyucuu qur÷uları filttrasiya edԥn konsttruksiyalar aiddir. Balıqqoruyan hidroteɯniki qur÷ulların balıqları qorum malarına görԥ meɯaaniki vԥ hidravliki ttiplԥri mövcuddur (úúԥkil 2.11). Praktikada ԥn çoɯ ç istifadԥ olunann meɯaniki balıqqorruyan qur÷ular daha effektli qur÷ulardırr. Bu balıqqoruyan suqԥbuledici qarúıssında qurulmuú hasarrdan ibarԥtdir. Hasaarda ɯarakterik olarraq süzgԥc vԥ tor laayihԥlԥndirilir. Balıq qların buraɯılmasınaa görԥ balıqtullayannlı vԥ ya balıqtullayyansız olur.

163

Torlu balıqqoruyyan qur÷ular içindԥ ԥn geniú istifadԥ edilԥn e müstԥvi torlarrdır. Bu tip balıqqooruyan qur÷u aɯınınn mԥrkԥzi oɯuna nԥԥzԥrԥn 15 - 170 bucaq q altında V vԥ yaa W formasında layihԥlԥndirilir. Ballıqqoruyan tor úırnaaq yaradan qur÷u - fleyta ilԥ tԥmizlԥnnir. Belԥ ki, fleytaaya bԥrkidlmiú nasoss suyu soraraq toruun arɯasında qurulm muú çoɯ gözlüklü booruya vurur vԥ gözlü üklԥrdԥn çıɯan úırrnaq tora iliúmiú zzibillԥri ondan qoopararaq aɯına istiqaamԥtlԥndirir. Bu qur÷ular baalıqlarda görmԥ, eeúitmԥ, toɯunma vԥ v qıcıqlanma hisslԥԥrini oyadır, onlarınn suqԥbulediciyԥ ddüúmԥsinin qarúısınıı alır vԥ suyun hԥrԥk kԥtinԥ maneçilik töörԥdir. Onlar ԥsasԥnn elektrik avadanlıqqları ilԥ tԥchiz edilm miúdir. Lakin onlarınn digԥr konstruksiyyalı (iúıq verici, sԥs verici vԥ hava - qaabarcıqlı) balıqqoruuyanlarla tԥchiz oluunmuú qur÷ularla da d mövcuddur. Fizik ki baɯımdan balıqqqoruyan qur÷ularıın istismarının müürԥkkԥbliyi vԥ iqtisaadi cԥhԥtdԥn ԥlveriúúsiz olması onların ççatıúmayan ɯüsusiyyyԥtlԥridir.

164

ùΩkil 2.12. Meɯaniki balıqqaldıran. 1 – balıqqoruyan; 2 – balıqqaldıran konteyner; 3 – konteyneri qaldırmaq üçün kran; 4 – iúçi kamera; 5 – balıqdolduran; 6 – baú tΩmir kΩsiyi; 7 – tΩmir kΩsiyi; 8 – qıcıqlandırıcı qur÷u; 9 – qidalandırıcı; 10 – qidalandırıcı sistemin dolayı qalereyası.

2.6.3. Hidroteɯniki qur÷uların yerlԥúdiyi zonada balıqların hԥrԥkԥti zamanı paylanması vԥ istiqamԥtlԥnmԥsi Balıqburaɯan vԥ balıqqoruyan qur÷uların yerlԥúmԥsi o vaɯt sԥmԥrԥli sayılır ki, balıqların hidroteɯniki qur÷ularla qarúılıqlı iú rejimi nԥzԥrԥ alınmıú olsun. Hidrodüyünlԥrin layihԥlԥndirilmԥsi zamanı hԥmin sahԥdԥ balıqların hԥrԥkԥt istiqamԥti ԥsas rol oynayır. Kürü tökmԥ ilԥ ԥlaqԥdar hԥrԥkԥt zamanı çayın aɯarı üzrԥ yuɯarı do÷ru baúqa yerdԥn gԥlmiú balıqlar hidrodüyünԥ yaɯınlaúdıqda dԥf olunmayan maneԥ ilԥ rastlaúırlar (hidrodüyünün qur÷uları vԥ ya aɯının dԥf olunmayan sürԥt ɯԥtti ilԥ). Maneԥ ilԥ rastlaúan balıqlar aɯının hԥrԥkԥti ilԥ aúa÷ı byefԥ atılır. Bu da çayın müԥyyԥn hissԥsinԥ qԥdԥr olur. Balıqlar aɯının sürԥti azalan kimi özlԥri ԥks tԥsir göstԥrib dayanırlar. Onlar dincԥldikdԥn sonra kürü tökmԥk üçün yer tapmaq mԥqsԥdilԥ çayın yuɯarı maneԥli hissԥsinԥ hԥrԥkԥt edirlԥr. Aɯın balıqları geri qaytardı÷ından onlar yenidԥn dincԥlib hidrodüyünԥ tԥrԥf hԥrԥkԥt edirlԥr. Belԥliklԥ, bu hԥrԥkԥt dԥfԥlԥrlԥ tԥkrar olunur. Ona görԥ dԥ balıqlar hidrodüyün qur÷ularında maneԥni dԥf etmԥk üçün yollar aɯtarırlar. Mԥhz bunu nԥzԥrԥ alaraq hԥmin yerdԥ balıqburaɯan qur÷uların balıqyı÷an hissԥsinin giriúi yerlԥúdirilir. Mövsümdԥn vԥ gündԥn asılı olaraq sutullayıcı qur÷unun müɯtԥlif iú rejimlԥrindԥ yer aɯtarıúına gԥlmiú balıqların paylanması qeyri – müntԥzԥmdir.

165

ùΩkil 2.13. Meɯaniki baalıqqoruyan qur÷ula lar. a – süzgΩc kasset; k b – müstΩvi tor; c) konusvari toor. 1 – estakkada, 2 – monorels,, 3 – tor kasetlΩr, 4 – tor, 5 – fleyta, 6 – baalıqtoplayan, 7 – tu ullayıcı nov, 8 – baalıqtullayan, 9 – boru kΩmΩri, 10 – daayaq halqaları, 11 - úırnaqlı fleyta, 122 – padúipnik daya÷ı, 133 – padúipnik, 14 – vventil, 15 – artırmaa. Son illԥr aɯınlardda balıqların hԥrԥkkԥtini öyrԥnԥn vasittԥ vԥ metodlar çoɯallıb. Tԥbiԥtdԥ balıqqların hԥrԥkԥtini ööyrԥnԥn biotelemeetrliya metodu

166

iúlԥnib öyrԥnilmiúdir. Sԥrbԥst hԥrԥkԥt edԥn balıq bԥrkidilmiú ɯüsusi balaca ölçülü qeydedici cihaz vasitԥsilԥ onların yerlԥri, yerlԥúdiklԥri dԥrinliklԥr, faktiki sürԥtlԥri, hԥrԥkԥt sürԥti vԥ baúqa parametrlԥri öyrԥnilir. Biotelemetrik tԥdqiqat bir sıra çaylarda, sututarlarda, ԥsasԥn Volyskiy SES – in yerlԥúdiyi rayonlarda, Saratov SES, Don çayı üzԥrindԥ Koçetov hidrodüyünündԥ, Kuban çayı üzԥrindԥ Fyodorov hidrodüyünündԥ vԥ s. aparılmıúdır. Balıqların yerdԥyiúmԥsi aɯın ilԥ ԥlaqԥlidir. Bu cür ԥlaqԥni meɯanizminin tԥdqiqi aɯının hidravliki strukturundan, parametrlԥrindԥn vԥ konfiqurasiyasından asılı olaraq balıqların paylanma qanunauy÷unlu÷unu tԥyin etmԥyԥ imkan verir. Bu da aɯında olan balıqları idarԥ olunmasına úԥrait yaradır. Bu mԥqsԥdlԥ aɯının müԥyyԥn hidravliki strukturu formalaúdırılır, mԥlum olan konfiqurasiyaya vԥ parametrlԥrԥ ԥsasԥn özünԥ cԥlb edԥn úleyf tԥúkil edilir. Bioloji-hidravliki modellԥúdirmԥ metodu çoɯ perspektivlidir. Bu halda laboratoriya úԥraitindԥ aɯınlarda balıqların yaɯınlaúma vԥ paylanmasının keyfiyԥt vԥ kԥmiyyԥt baɯımından öyrԥnilmԥsinԥ nail olmaq olar. Gԥlԥcԥkdԥ bu cür modellԥúdirmԥdԥn nԥinki balıqburaɯan qur÷uların, elԥcԥ dԥ süni kürütökmԥ yerlԥrin, balıq zavodlarının vԥ s. layihԥlԥndirilmԥsindԥ istifadԥ oluna bilԥr. Balıqların vaɯtdan asılı olaraq mühitdԥ hԥrԥkԥti kompleks reseptorlardan (hissiyat orqanları) asılıdır. Müɯtԥlif balıqlarda müɯtԥlif reseptorlar mövcuddur ki, onların bir hissԥsi aparıcı rol daúıyır. Reseptorlardan istifadԥ edԥrԥk suanbarlarında vԥ hidroteɯniki qur÷ular olan zonalarda balıqların hԥrԥkԥtini nizamlamaq vԥ idarԥ etmԥk olar. Ԥsas özünü aparmaq reaksiyalarından olan reoreaksiya su aɯınında mԥskunlaúmıú balıqla ԥlaqԥlidir. Bu balıqların anadangԥlmԥ ɯarakteri aɯının ԥksinԥ hԥrԥkԥt etmԥkdir. Balı÷ın növündԥn vԥ ekoloji ɯüsusiyyԥtlԥrindԥn asılı olmayaraq reoreaksiya bütün balıqlara ɯas ɯüsusiyyԥtdir. Bu ԥsasԥn aɯının ortasından vԥ ortasına yaɯın yerdԥn keçԥn balıqların kürü tökmԥ zamanı yerlԥrini dԥyiúmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar özünü daha aydın biruzԥ verir. Balıqların balıqburaɯan qur÷ulara cԥlb olunmasının ԥsas faktoru aɯının hԥrԥkԥtidir. Reoreaksiya balıqların aɯında istiqamԥt alması qabiliyyԥti ilԥ ba÷lıdır, yԥni reoreaksiya müԥyyԥn reseptorların iúi ilԥ vԥ ԥtraf mühitdԥ istiqamԥtlԥnmԥ reseptorlarının müԥyyԥn qıcıqlandırıcılarının olması ilԥ ԥlaqԥdardır. Aɯının ԥksinԥ balıqların hԥrԥkԥt etmԥsi ԥsasԥn görmԥ, toɯunma vԥ yan tԥrԥfdԥ yerlԥúԥn orqanlar vasitԥsilԥ baú verir. Orientasiyaya uy÷un úԥraitin olmaması balıqların aɯınla birlikdԥ bir istiqamԥtdԥ getmԥsinԥ sԥbԥb olur. Balıqlarda reoreaksiya aɯının müԥyyԥn sürԥtlԥrindԥ yaranır. Balıqburaɯan vԥ balıqqoruyan qur÷uların layihԥlԥndirilmԥsi zamanı

167

yaɯın nlaúma, cԥlb etmԥ, tullanma t vԥ sıçrayııúlı sürԥtlԥrin hԥqiqii qiymԥtlԥrinin bilinm mԥsi vacibdir. Yaɯınlaúma sürԥԥti Uyaɯ - aɯının minimal sürԥtidirr. Balıqlar bu sürԥttdԥ aɯına reaksiya göstԥrԥ g bilir, yԥni reeoreaksiyadır. Yerdԥyiúԥn balıqlar çalıúıırlar ki, sürԥti aɯınnın sürԥtinԥ bԥrabԥrr olan yerlԥrdԥ (UcΩlb c et) olsunlar. Ona görԥ dԥ balıqburaɯan qur÷uların laayihԥlԥndirilmԥsinddԥ onları cԥlb etmԥk üçün aɯının bu sürԥtini qԥbul etmԥk lazımdır. Tullayyıcı vԥ aparıcı sürԥtt Utul. (D.S.Pavlova görԥ böhran) – aɯınnın elԥ minimal sürrԥtidir ki, balıq özün nü saɯlaya bilmir vԥԥ aɯın istiqamԥtindԥԥ hԥrԥkԥt edir. Sıçrayıú sürԥti Usıç - aɯın nın böyük sürԥtidirr. Balıq bu halda anni vaɯtda qısamüdddԥtli tullana bilir. Suyun hԥrԥkԥttinԥ nԥzԥrԥn balıı÷ın optimal hԥrrԥkԥt sürԥtini R.Beeynbridjem aúa÷ıdakkı kimi tԥyin edir:

3 L( f 1) 4

(2.11)

m/san; Burada: U – balı÷÷ın hԥrԥkԥt sürԥti, m L – balıı÷ın uzunlu÷u, mm;; f – tezlik olub, orta ölçülü balıqlaar üçün 15-20 hers.(hs) h Dԥrinlik balıqlarıı üçün (asetrin, a÷ balıq, qızılbalıq, ɯanıbalı÷ı, ɯ çԥki ÷ı vԥ s.) yaɯınlaúmaa sürԥti 4y25 sm/san olur. Suyun dԥrrinlik boyünca balı÷ ortasında vԥ yuɯarı hissԥsindԥ olan balıqllar üçün yaɯınlaúm ma sürԥti 0,5y6 sm/sa an – dir. Aparıcı vԥԥ tullayıcı sürԥtlԥr dԥrinlikdԥ yerlԥúԥnn balıqlar üçün kiçik k, ortada vԥ yuɯarıda yerlԥúԥn balıqlar üüçün isԥ olduqca bööyük qiymԥtdԥ olur. Nԥzԥrԥ almaq lazzımdır ki, sürԥtli aaɯınlarda balıqlar hԥmin h hԥcmdԥ dayan nmıú sututarlardann böyük aparıcı ssürԥtԥ Uap-a malikkdir. Müɯtԥlif balıq qlar üçün aɯının sürԥti s cԥdvԥl 8.1-ddԥ verilmiúdir. Aɯɯının müɯtԥlif sürԥttlԥrindԥ balıqların hԥrԥkԥt h sürԥtinin dԥyyiúmԥsi úԥkil 2.7-dԥԥ verilmiúdir.

Assetrin

servuqa soom÷a

sazan

çapaq sif

s siyΩnΩk

ùΩkil 2.14. DΩrinlik boyuncca balıqların paylan nması.

168

Müɯtԥlif balıqlar üçün ɯarakterik süürԥtin qiymԥti qur÷uunun yerlԥúdiyi yerdԥԥn (çayın aúa÷ı, orrta vԥ yuɯarı aɯınıında), temperaturdaan, illik suyun sԥviy yyԥsindԥn vԥ s. asılıdır. Ona göörԥ dԥ böyük hiidrodüyünlԥrdԥ balıq qburaɯan qur÷uları layihԥlԥndirԥrkԥn l ɯarakter sürԥtlԥri tԥyyin etmԥk üçün tԥdqiiqatlar aparılmalıdırr. Balıqlar üzԥrindԥԥ aparılmıú müúahhidԥlԥr göstԥrir ki,, balıqburaɯan qur÷u ulara daɯil olan, balıqyı÷ıcılarda b yı÷ıılan balıqlar hidroddüyünün aúa÷ı byefiindԥ oldu÷u kimi úaquli ú oɯ üzrԥ payylanma ɯüsusiyԥtlԥrrini saɯlayırlar (úԥkil 8.8).

Baalı÷ın növü

Çayın adı

Asetrrin Sevru uqa Som÷ ÷a

Volqa Kuban K T Tuloma

0,15y0,,20 0,15y0,,20 0,20y0,,25

Qaraasol(sazan) Qaraasol(sezan) Çapaaq, sazan, suf

Don Dauqava D –

0,15y0,,20 0,15y0,,20 0,15y0,,20

CΩdvΩl 2. Aɯının sürԥԥti, m/s cԥlbedic apparıcı sıçrayı i ú – 0,7y0,9 1,00y1,4 – 0,6y0,8 0,99y1,1 0,3y1,0 1,22y1,6 1,5y1, 7 – 0,9y1,1 1,22y1,6 – 0,5y0,7 0,8y0,9 – 0,5y0,7 0,99y1,1

ùΩkill 2.15. Çaydakı aɯın nın sürΩtindΩn asıllı olaraq balıqların hΩrΩkΩt sürΩti h sürΩti; X ɱ - çaydakı aɯının sürrΩti; U- çayda balıqqların aúa÷ı do÷ru hΩrΩkΩt +U – çayda balıqların yuɯarı y do÷ru hΩrΩkkΩt sürΩti; 0 – verilm miú balıq növü

169

üçün aparıcı sürΩt; 1 Ωyrisi – som÷a; 2 Ωyrisi – servuqa; 3 Ωyrisi – asetrin; 4 Ωyrisi – çapaq vΩ suf

2.6.4. Balıqyı÷ıcılarda balıqların vԥ aɯının hԥrԥkԥti Balıqların su aɯını ilԥ hԥrԥkԥtinin ԥsasını aɯının sürԥtinin onu geri apara bilԥcԥk sürԥtdԥn aúa÷ı, ancaq yaɯınlaúma sürԥtindԥn böyük olması tԥúkil edir. Bütün balıqlar üçün bu sürԥtin qiymԥti 0,15y1,5 m/san-dir. Ԥgԥr aɯının sürԥti balıqları öz istiqamԥti ilԥ aparırsa, balıqların hԥrԥkԥti dayanır vԥ ya aɯının istiqamԥti ilԥ aúa÷ı do÷ru hԥrԥkԥt edir. Ԥgԥr aɯının sürԥti kiçikdirsԥ, onda balıqların bu sahԥyԥ hԥrԥkԥti baú verir. Yaɯınlaúma sürԥtinԥ bԥrabԥr vԥ ya çoɯ da böyük olmayan halda balıqlarda toɯunulmaqla vԥ görmԥklԥ duyulan istiqamԥtlԥndirici hԥrԥkԥt baú verir. Ona görԥ dԥ hidrodüyünün aúa÷ı byefindԥ suyun aɯını aparıcı sürԥtԥ malik olduqda, balıqların yı÷ılması üçün müɯtԥlif balıq istiqamԥtlԥndirici qur÷ular layihԥlԥndirmԥk lazımdır. Balıqların balıqyı÷ıcıya daɯil olması müɯtԥlif ola bilԥr: – tԥsadüfԥn qur÷u balıqların hԥrԥkԥti istiqamԥtindԥ vԥ ya toplandı÷ı yerdԥ yerlԥúir; – mԥcburi, yԥni meɯaniki, elektrik vԥ hidravliki, vԥ baúqa istiqamԥtlԥndirici qur÷ular, qapılar, hasarlardan istifadԥ etmԥklԥ vԥ ya qur÷u olan sahԥdԥ elԥ hidravliki rejim yaradılır ki, balıqlar ancaq balıqyı÷ıcıya tԥrԥf hԥrԥkԥt edir; – cԥlbedici amillԥrin olması ilԥ, yԥni müɯtԥlif amil vԥ istiqamԥtlԥndiricilԥrdԥn istifadԥ etmԥklԥ (cԥlbedici úleyflԥr, görmԥ vԥ toɯunma istiqamԥtlԥndiricilԥr vԥ s.). Ԥlbԥttԥ balıqyı÷ıcı qur÷ularda balıqların yı÷ılması tԥsadüfü ola bilmԥz. Ona görԥ dԥ balıqburaɯan qur÷unun iúinin effektivliyini tԥyin etmԥk üçün balıqların balıqyı÷ıcıya yı÷ılmasını tԥúkil etmԥk lazımdır. Balıqların balıqyı÷ıcıya cԥlb olunması aɯının cԥlb etmԥsi ilԥ-úleyf vasitԥsilԥ hԥyata keçirilir (úԥkil 2.9 a, b). Aúa÷ı byefdԥ aɯının hidravliki strukturu yaɯınlaúan balıqların ancaq úleyfdԥn hidrodüyünԥ keçmԥsinԥ imkan verir. Baúqa sahԥlԥrdԥn aɯının sürԥti balıqların keçmԥsinԥ úԥrait yaratmır

170

ùΩkil 2.16.Balıqların cΩlb olunma sɯemlΩri a,b,c,ç a – balıqburaɯɯıcı qur÷u sutullayyıcısının mΩrkΩzinddΩ yerlΩúir; d,e,Ω,f – blıqburaɯıcı qur÷u sahildΩ yerlΩúir. 1 – sutullayıcı qur÷u; 2 – hidrodüyünün n aúa÷ı byefindΩ aɯttarılan zona; 3 – balıqburaɯan b qur÷÷u; 4 – istiqamΩtlΩn ndirici qr÷u; 5 – cΩllbedici úleyfin sΩrh hΩdi; 6 – aɯtarılan zonada sürΩtlΩr eppürü; 7 – balıqistiqaamΩtlΩndirici qur÷u (úԥkil 2.9 c, ç, d, e). Balıq istiqamԥtlԥԥndirici qur÷ular tԥtbiq t etmԥklԥ balıq qların bԥndԥ gedԥnn yollarını kԥsib görmԥ vԥ hissetm mԥ (toɯunma) istiqaamԥtlԥndiricilԥri vasitԥsilԥ balıqburaɯıcı qur÷ulara yönԥlddirlԥr (úԥkil 2.9 ԥ, f). CΩlbedici aɯın - úleyf balıqburuɯun qur÷unun qidalanddırıcı blokunun kömԥԥyilԥ tԥúkil olunur.. ùleyf – çayın içԥԥrisindԥ müԥyyԥn formaya f malik

171

olan aɯındır ki, onun uzunluq vԥ sürԥt parametrlԥri ümumi aɯının sürԥtindԥn fԥrqlԥnir. ùleyflԥrin formalaúması üçün aúa÷ıdakı úԥrtlԥr tԥmin edilmԥlidԥr: 1. ùleyfdԥ balıqların hԥrԥkԥt sԥviyyԥsinԥ uy÷un olaraq onları cԥlb edԥn aɯının sürԥti yaɯınlaúma sürԥtindԥn böyük aparıcı sürԥtdԥn kiçik olmalıdır. Balıqların çayda hԥrԥkԥti zamanı onların balıqyı÷ıcıya cԥlb olunması hansı sԥviyyԥdԥ hԥrԥkԥt etmԥsindԥn asılı olaraq cԥlbedici aɯın, hԥmin sԥviyyԥdԥ yaradılmalıdır. Aɯının baúqa dԥrinliklԥrindԥ sürԥti cԥlbedicidԥn fԥrqli olmaqla yaɯınlaúma sürԥtindԥn kiçik, aparıcı sürԥtdԥn böyük ola bilԥr. Mԥsԥlԥn asetrin balıqların cԥlb edilmԥsi üçün cԥlbedici sürԥt dԥrinlik qatında olmalıdır. Çünki bu balıqlar dԥrinlikdԥ yerlԥúirlԥr. Bu zaman sԥthi sürԥtlԥr fԥrqlԥnԥ bilԥr. 2. Cԥlbedici aɯın hidrodüyünün sutullayıcı qur÷usunda olan aɯından aúa÷ıdakı üsullarla fԥrqlԥnmԥlidir: a) Ԥgԥr aɯının aɯtarılan sahԥsindԥ sürԥt aparıcı sürԥtdԥn azdırsa, úleyfdԥ balıqların hԥrԥkԥti sԥviyyԥsindԥ aɯının sürԥti birlԥúԥn hissԥlԥrdԥki aɯının sürԥtindԥn böyük, ancaq hԥmin balıq növü üçün aparıcı sürԥtdԥn kiçik olmalıdır. b) Aɯtarılan sahԥdԥ aɯının sürԥti aparıcı sürԥtdԥn böyük olduqda, onda úleyfdԥ balıqları cԥlb etmԥk üçün aɯının sürԥti aparıcı sürԥtdԥn kiçik olmaq úԥrtilԥ azaldılmalıdır. Bu halda úleyfdԥ cԥlbetmԥ sahԥsindԥ aɯının sürԥti birlԥúԥn sahԥlԥrdԥ olan aɯının sürԥtindԥn fԥrqlԥnmԥli, ancaq yaɯınlaúma sürԥtindԥn az olmamalıdır. c) Ԥgԥr aɯtarılan sahԥdԥ aɯının sürԥti az olan qiymԥtdԥn aparıcı sürԥtdԥn çoɯ olana qԥdԥr dԥyiúirsԥ, cԥlbetmԥ ɯԥtti isԥ aparıcı sürԥtdԥn çoɯ olana qԥdԥr dԥyiúirsԥ, cԥlbetmԥ ɯԥtti isԥ aparıcı sürԥtԥ malik olan tranzit aɯının sԥrhԥdi, aparıcı sürԥtdԥn kiçik olan aɯının sürԥti arasında yerlԥúir; ç) Ԥgԥr balıqları cԥlb etmԥ ɯԥtti üzrԥ sürԥti onların hԥrԥkԥt sürԥtinԥ bԥrabԥrdirsԥ, onda úleyfi ԥsas aɯından ayırmaq lazım deyil; e) Ԥgԥr úleyfdԥ sürԥt balıqları cԥlbetmԥ sürԥtindԥn kiçikdirsԥ, balıqburaɯıcı qur÷unun qidalandırıcı bloku vasitԥsilԥ úleyfdԥ aɯının sürԥtini cԥlbetmԥ sürԥtinԥ qԥdԥr artırmaq lazımdır. ùleyfdԥ cԥlbetmԥ sürԥtinin vԥ sürԥtlԥr fԥrqinin düzgün seçilmԥsi qur÷uya balıqların cԥlbedilmԥ effektivliyini artırır. Bu mԥqsԥdlԥ layihԥlԥndirmԥdԥ 11-55-79 saylı inúaat norma vԥ qaydalardan istifadԥ edilir. ùleyf ilԥ aɯının sürԥtlԥr fԥrqini istismar tԥcrübԥlԥrinԥ ԥsasԥn cԥlbedici balıq növlԥri üçün yaɯınlaúma sürԥtinԥ (0,15y0,2 m/san) bԥrabԥr qԥbul edilir. Balıqburaɯan qur÷uların layihԥlԥndirilmԥsindԥ müɯtԥlif növ balıqların cԥlbolunması üçün ԥsasԥn qidalandırıcı blokun konstruksiyasına

172

fikir verilir. O müɯtԥlif hԥndԥsi vԥ sürԥt parametrlԥrinԥ görԥ qurulacaq cԥlbedici úleyfԥ uy÷un olmalıdır. Bu imkan verir ki, istismar müddԥtindԥ balıqların balıqyı÷ıcıya cԥlb olunması üçün daha yaɯúı úԥrait yaradılsın. Hidrodüyünlԥrin layihԥlԥndirilmԥsi zamanı ԥsas qur÷uların komponovkaları vԥ sutullayıcı qur÷uların iú rejimlԥri elԥ seçilmԥlidir ki, balıqyı÷ıcılarda balıqların cԥlb olunması üçün úԥrait yaradılsın. Buna dair úԥkil 8.9- da sɯemlԥr verilmiúdir. Birinci sɯemdԥ bütün aɯının eni boyu sürԥt aparıcı sürԥtdԥn dԥ böyükdür, ancaq úleyf olan zonada sürԥt cԥlbedici sürԥtԥ bԥrabԥrdir (úԥkil 2.9 c). økinci sɯemdԥ aɯının eninin bir hissԥsindԥ sürԥt aparıcı sürԥtdԥn böyük, baúqa hissԥsindԥ yaɯınlaúma sürԥtindԥn kiçik, cԥlbedici zona isԥ bu iki hissԥ arasında yerlԥúir (úԥkil 2.9 ç). Üçüncü vԥ dördüncü sɯemlԥrdԥ isԥ aɯının eni boyu sürԥt aparıcı sürԥtdԥn azdır. Bu hallarda ɯüsusi balıqistiqamԥtlԥndirici qur÷u (úԥkil 2.9 ԥ, f) vԥ ya balıqların hԥrԥkԥtini istiqamԥtlԥndirԥnlԥr (úԥkil 2.9 a,b) nԥzԥrdԥ tutulmuúdur. Balıqburaɯıcı qur÷uların layihԥlԥndirilmԥsinin ԥn ԥsas elementi aɯtarılan sahԥnin aɯının aúa÷ıda yerlԥúԥn hissԥsi ilԥ hidravliki ԥlaqԥlԥndirilmԥsidir. Hidravliki ԥlaqԥlԥnmԥnin bir neçԥ ɯarakterik halları ola bilԥr: 1. Balıqların hԥrԥkԥti vԥ onların aɯtarılan zona ilԥ ԥlaqԥlԥnmԥsi çayın bütün kԥsiyi boyu yerinԥ yetirilir. Aɯtarılan zona ilԥ ԥlaqԥ düzdür vԥ balıqların aɯtarılan zonaya keçmԥsi üçün heç bir ԥlavԥ tԥdbir lazım deyildir. 2. Balıqların aɯtardıqları zonaya yaɯınlaúması aɯının hԥr iki sahiil boyu ola bilԥr. Lakin balıqların hԥrԥkԥti úԥraiti aɯtarılan sahԥlԥrdԥn biri yԥni, tԥrԥfi sahilin bir tԥrԥfinԥ istiqamԥtdԥ tԥmin olunur. Balıqlar hidrodüyünün o sahilinԥ yaɯınlaúırlar ki, oradan aɯtarılan zonaya keçmԥk üçün úԥrait olsun. Bu mԥqsԥdlԥ aɯın istiqamԥtlԥndirici damba vԥ ya divar tikilir. Onun kömԥkliyi ilԥ aɯında sԥrfin paylanma÷ı sürԥtin paylanma÷ına aúa÷ıdakı kimi tԥsir edԥcԥkdir: - sahil yaɯınlı÷ında aɯının sürԥti elԥdir ki, orada aɯtarılan zonaya keçmԥk mümkün deyil, onda hԥmin sürԥt çoɯ azaldılır (yaɯınlaúma sürԥtindԥn dԥ az olması mԥslԥhԥtdir), onda yerdԥyiúԥn balıqlar ԥks sahilԥ keçmԥyԥ çalıúacaqlar. Bu sahildԥ aɯının sürԥti aparıcı sürԥtԥ bԥrabԥr vԥ çoɯ oldu÷undan balıqlar mԥcbur olub ԥks sahilԥ do÷ru hԥrԥkԥt edԥcԥklԥr. Bu da onların aɯtarılan zonaya keçmԥsinԥ kömԥk edԥcԥkdir. 3. Aɯtarılan zonanın iki sahԥsi mövcuddur ki, yaɯınlaúma sürԥtinԥ bԥrabԥr vԥ ya çoɯ sürԥtԥ malik aɯın vasitԥsilԥ bölünmüúdür. Bu halda balıqların aɯtarılan zonaya keçmԥsi üçün úԥrait olur vԥ ɯüsusi tԥdbirlԥr görmԥk lazım olmur. Balıqların temperatur úleyfi vasitԥsilԥ cԥlbedilmԥsi üçün balıqburaɯıcı qur÷unun qidalandırıcı blok vasitԥsilԥ sututardakı temperaturdan fԥrqli temperatur ilԥ ԥlavԥ su sԥrfi verilir. Aɯınların

173

qarıúması ilԥ müԥyyԥn temperaturaya malik cԥlbedici termoúleyf yaranır. Bu zaman yaz dövründԥ balıq kürü tökmԥsi vaɯtı úleyf yaranır ki, suyun temperaturu sututardakı suyun temperaturundan böyükdür. Payız dövründԥ isԥ elԥ úleyf yaradılır ki, suyun temperaturu sututardakından aúa÷ı olur. Suyun temperaturunu dԥyiúmԥk üçün atom elektrik stansiyaların, hidroelektrik stansiyalarının isti tullanan suyundan vԥ s. istifadԥ etmԥk olar. Nikolay hidrodüyünündԥ Az.ETBTø – nin yerinԥ yetirdiyi tԥdqiqatlar bu üsulla balıqların cԥlb olunması perspektivliyini göstԥrmiúdir. 2.6.5. Balıqburaɯan qur÷uların hidrodüyündԥ yerlԥúdirilmԥsi Hidrodüyün layihԥlԥndirilԥrkԥn onun tԥrkibinԥ daɯil olan qur÷uların yerlԥrinin düzgün seçilmԥsi vacib mԥsԥlԥlԥrdԥndir. Balıqburaɯan qur÷ular hidrodüyü ünün elԥ yerindԥ yerlԥúdirilir ki, bu qur÷udan maksimum miqdarda balıq keçirilsin. Bu mԥsԥlԥ hԥr konkret úԥrait üçün ayrı - ayrılıqda hԥll edilir. Onun düzgün hԥllinԥ tԥbii, teɯniki, ɯalq tԥsԥrrüfatı vԥ baúqa faktorlar tԥsir edir. Rusiya ԥrazisindԥ bir çoɯ balıqburaɯan qur÷uların hidrodüyündԥ düzgün yerlԥúdirilmԥmԥsi nԥticԥsindԥ onların istismarı gözlԥnilԥn nԥticԥlԥri vermԥmiúdir. Bunlara Terek çayından Karqolin, Kalvis çayında Kalvis hidrodüyünlԥrini, Kuban Çayında Soldatov balıqkeçirԥnini göstԥrmԥk olar. Rok Aylend hidrodüyününün tikintisi zamanı (ABù, Kolumbiya çayı) SES istismara buraɯıldıqdan sonra, onunla birlikdԥ tikilmiú balıqkeçirԥn qur÷u effektiv nԥticԥ göstԥrmԥmiúdir. Bu hidrodüyün üzԥrindԥ aparılmıú natura tԥdqiqatlarından sonra balıqların yaɯınlaúması vԥ toplanması úԥraitini nԥzԥrԥ alaraq ikinci vԥ üçüncü balıqkeçirԥn qur÷unun tikintisinԥ ehtiyac yaranmıúdır. Balıqburaɯan vԥ balıqqoruyan qur÷uların hidrodüyündԥ yerlԥúmԥ sɯemlԥri úԥkil 2.12 - dԥ göstԥrilmiúdir. Balıqburaɯan qur÷uların hidrodüyündԥ yerlԥúdirilimԥsi qԥdԥr vacib olan mԥsԥlԥlԥrdԥn biri onların hansı úԥraitdԥ iúlԥmԥlԥrini tԥyin etmԥkdir. Yԥni balıqburaɯan qur÷u hidrodüyündԥ iúlԥnmԥ úԥraitinԥ uy÷un layihԥlԥndirilir. Birinci qrup balıqburaɯan qur÷ulara daɯil olan balıqkeçirԥnlԥrdԥ balıqlar balıqkeçirԥnin yolu boyu aúa÷ı byefdԥn yuɯarı byefԥ özlԥri keçirlԥr. Lakin ikinci qrup balıqburaɯan qur÷ular vasitԥsilԥ balıqlar aúa÷ı byefdԥn yuɯarı byefԥ hidravliki vԥ ya meɯaniki üsullarla qaldırılır (úԥkil 2.11 vԥ 2 .12). Sovet alimlԥri çoɯillik istismar tԥcrübԥlԥri vԥ bioloji – mühԥndisi tԥdqiqatlar kompleksi ԥsasında balıqburaɯan qur÷uların layihԥlԥndirilmԥsi

174

metodikasını verilmiúlԥr. Onlar hidrodüyünün tԥrkibindԥ balıqburaɯan qur÷uların yerinin, sayının vԥ növünün seçilmԥsi metodunu iúlԥmiúlԥr. Bu metod hidrodüyün tikildikdԥn sonra balıqların özlԥrinin aparmasına, hԥrԥkԥtinin dԥyiúmԥsinԥ, onların hԥrԥkԥt etdiyi yolun tԥyin edilmԥsinԥ vԥ sutullayıcı qur÷unun müɯtԥlif iú rejimlԥrindԥ onun ayrı-ayrı hissԥlԥrindԥ olan vԥziyyԥtin öyrԥnilmԥsinԥ ԥsaslanır. Bu cür tԥcrübԥnin Krasnodar vԥ Koçetov hidrodüyünlԥrindԥ yerԥlԥúԥn balıqburaɯan qur÷ularında tԥtbiqi onu göstԥrdi ki, 50% - dΩn artıq kürü tökmԥk üçün balıqlar cԥlb olunmuúdur. Bu metodun böyük effektivliyi hidrodüyünün layihԥlԥndirmԥ teɯnologiyasını dԥyiúmԥyԥ imkan verir. Hidrodüyünün layihԥlԥndirilmԥsindԥ – bԥnd, SES vԥ baúqa qur÷uların iúlԥnmԥsini nԥzԥrԥ almaqla hԥm dԥ balıqların aɯın ilԥ yaɯınlaúması, balıqburaɯan qur÷uya cԥlb olunması, kürü tökmԥ yerinԥ çatması kimi ԥlveriúli úԥraitin yaradılması nԥzԥrԥ alınmalıdır. Balıqburaɯan qur÷uların hidrodüyününün tԥrkibindԥ müɯtԥlif hallar üçün yerlԥúdirilmԥsi sɯemlԥri verilmiúdir (úԥkil 2.10). Müɯtԥlif hallarda balıqburaɯan qur÷uların yerlԥúdirilmԥsi aúa÷ıdakı kimidir: 1. Aúa÷ı byefdԥ bütün sutullayıcı boyunca aɯının sürԥti aparıcı sürԥtdԥn kiçikdirsԥ, balıqburaɯan qur÷u sutullayıcının istԥnilԥn yerindԥ yerlԥúdirilԥ bilԥr. Bu zaman balıqların balıqyı÷ıcıya daɯil olmasını tam tԥmin etmԥk üçün balıqistiqamԥtlԥndirici qur÷u tikilmԥlidir. Qidalandırıcı blokun layihԥlԥndirilmԥsi cԥlbedici úleyfdԥ sürԥtin birlԥúԥn hissԥlԥrdԥkindԥn böyük olması üçündür. Ancaq bu sürԥt aparıcı sürԥtdԥn az olmalıdır. Bu cür layihԥlԥndirmԥ Krasnodar, Koçetov, Ust-Manıç vԥ baúqa hidrodüyünlԥrdԥ tԥtbiq edilmiúdir. 2. Hidroteɯniki qur÷unun böyük hissԥsindԥ aúa÷ı byefdԥ aɯının sürԥti aparıcı sürԥtdԥn böyük olduqda, balıqburaɯan qur÷unu hԥmin aɯının sԥrhԥdinin düúdüyü zonalarda yerlԥúdirmԥk lazımdır. Çünki burada hidrodüyünün müɯtԥlif iú rejimlԥrindԥ úleyfdԥ aɯının sürԥti cԥlbedici sürԥt olacaqdır. Yuɯarıdakıları nԥzԥrԥ alaraq balıqburaɯan qur÷uların hirodüyünlԥrdԥ aúa÷ıdakı yerlԥrdԥ yerlԥúdirilmԥsi mԥqsԥdԥuy÷undur: - SES binası ilԥ birlikdԥ olan halda onun yanlarında; - Sutullayıcı qur÷unun (suelektrik stansiyası olmadı÷ı halda) yanında; - SES binası sutullayıcı bԥndlԥ birlikdԥ olduqda ya SES – in yanında, ya da SES ilԥ sutullayıcı bԥnd arasındakı divarda yerlԥúdirilir. Buradan keçԥn aɯının sürԥti cԥlbedici sürԥtԥ uy÷undur. Bu cür komponovkalar balıqburaɯan qur÷ulara, Volqa çayının deltası üzԥrindԥ yerlԥúԥn SES – dԥ vԥ Kuban çayı üzԥrindԥ Fyodorov hidrodüyünündԥ rast gԥlmԥk olar.

175

2.6.6. Balıqkeçirԥn qur÷uların konstruksiyası vԥ ԥsas elementlԥri Balıqburaɯan qur÷uların birinci qrupuna daɯil olan baleqkeçirԥn qur÷ulara yandan keçԥn kanallar, novlar, gölmԥçԥlԥr vԥ pillԥli balıqkeçirinlԥr aiddir. Yandan keçԥn kanallar mailliyԥ malik olmaqla basqılı qur÷unun ԥrafından keçmԥklԥ sahildԥ yerlԥúdirilir. Kanalın giriúi balıqların yuɯarı byefԥ keçmԥk üçün aɯtardıqları sahԥdԥ yerlԥúdirilir. Onun çıɯıúında suyun sԥviyyԥsinin dԥyiúmԥsini nizamlamaq üçün yuɯarı byefdԥ nizamlayıcı úlüz tikilir. Novlu balıqkeçirԥnlԥr mailliyԥ malik eninԥ kԥsiyi nov formasında olub, balı÷ı sԥrbԥst úԥkildԥ aúa÷ı byefdԥn yuɯarı byefԥ keçmԥk imkanı yaradan aɯının hesabi sürԥtini tԥmin edԥn kanaldan ibarԥtdir. Bu balıqkeçirԥnlԥr: kiçik maillikli novlar vԥ kanallar; süni kԥlԥkötürlü novlar (Danilya balıq keçirԥni) vԥ tam olmayan arakԥsmԥli novlar olurlar (úԥkil 2.1). Kiçik maillikli balıqburaɯan qur÷ularda kԥlԥ-kötürlük çoɯ oldu÷undan bu cür novlarda baɯılan kԥsikdԥ sürԥt döyüntüsü vԥ onun böyük qiymԥtdԥ qeyri – müntԥzԥm paylanması müúahidԥ olunur. Bu da kԥsikdԥ basqının artmasına sԥbԥb olur. Ona görԥ dԥ bu cür balıqburaɯanların tikintisi istehsalatda tԥtbiq olunmur. Tam olmayan arakԥsmԥli novlardan istifadԥ etdikdԥ balıqkeçirԥnin yolu süni olaraq artır, bu da aɯın boyunca balı÷ın keçmԥ mԥsafԥsini uzadır. Bununla da balıqların sakit sürԥtdԥ qur÷udan keçmԥsinԥ imkan yaranır. Bu balıqkeçirԥnlԥr øngiltԥrԥdԥ vԥ ABù-da qızılbalıqların buraɯılmasında geniú tԥtbiq olunmuúdur.

176

ùΩkil 2.17. Balıqburaɯan B vΩ baalıqoruyan qur÷ulaarın hiddrodüyündΩ yerlΩúm mΩ sɯemlΩri. 1 – hidrostansiya; 2 – suaúıran bΩnd; 3 – SES binası; 4 - toorpaq bΩnd; 5 – gΩmikkeçirΩn úlüz; 6 – baalıqburaɯan qur÷u;; 7 – elektrik e balıqqoruyaanı; 8 – üzΩn balıqyyı÷an; 9 – özüyeriyyΩn konteyner; 10 – stasionar balıqyı÷÷an; 11 – balıqla doolu avtokonteyneriin hΩrΩkΩt yolu; 12 – balııqla dolu üzΩn kontteynerin hΩrΩkΩt yoolu. Gölmԥçԥ úԥkilli balıqkeçirԥnlԥr piillԥkan sistemi ilԥ yerlԥúdirilmiú gölm mԥçԥlԥrdԥn ibarԥtdirr (úԥkil 2.2). Bu ggölmԥçԥlԥr cԥldaɯııdan vasitԥsilԥ birlԥúúdirilir. Suyun sürrԥti olduqca böyükk olur vԥ balıqlarr qısamüddԥtli hԥrԥk kԥtlԥ onu keçirlԥr. Cԥlddaɯıdanlar bööyük kԥlԥkötürlü vԥ v ya tam olmayaan arakԥsmԥlԥrlԥ haazırlanırlar.

177

Gölmԥçԥ balıqkeçirԥnlԥrin qabarit ölçülԥri kanallardan gԥlԥn aɯının enerjisinin söndürülmԥsi úԥrtindԥn tԥyin edilir. Bu cür balıqkeçirԥnlԥrdԥ gölmԥçԥlԥrdԥki sԥviyyԥlԥr fԥrqi 0,4y1,6m, cԥldaɯıdanlarda suyun dԥrinliyi 0,5y0,8m, gölmԥçԥlԥrin uzunlu÷u 3-5m, dԥrinliyi 2m-Ω qԥdԥr olur. østismar tԥcrübԥsi göstԥrir ki, yandan keçԥn kanallar, novúԥkilli vԥ gölmԥçԥúԥkilli balıqkeçirԥn qur÷ular balıqların qaldırılması üçün heç dԥ yaɯúı úԥrait yaratmır. Çoɯ hallarda balıqlar sürԥtԥ üstün gԥlԥ bilmԥyib yenidԥn aúa÷ı byefԥ atılır. Bu balıqkeçirԥnlԥrdԥn sürԥtlԥ üzԥn balıqların keçirilmԥsi üçün vԥ baúqa balıqkeçirԥnlԥrdԥn istifadԥ edilmԥsi iqtisadi cԥhԥtdԥn ԥlverúli olmadıqda aúa÷ıdakı balıqkeçirԥnlԥrdԥn istifadԥ olunması tövsiyԥ olunur. Pillԥkan úԥkilli balıqkeçirԥn hidrteɯniki qur÷ular istehsalatda daha geniú yayılmıúdır (úԥkil 2.3). Pillԥli balıqkeçirԥn digԥr balıqkeçirԥn qur÷ular qarúısında üstünlüyԥ malikdir. Belԥ ki, pillԥli balıqkeçirԥn vasitԥsilԥ bir neçԥ növ balıqların keçirilmԥsi mümkündür. Belԥ qur÷u Rusiyanın Murmansk vilayԥtindԥ Tulom çayı üzԥrindԥ tikilmiúdir. Onun ölçülԥri 3u5 m olan 57 hovuz var. Balıqlar bu qur÷udan keçԥrԥk 20 m hündürlüyü dԥf edir. Qur÷unun 11 pillԥsindԥn sonra balıqların dincԥlmԥsi üçün ölçüsü 4,5u8 m olan hovuz layihԥlԥndirilib. Üzgԥc gözlüyündԥ aɯının sürԥti 2,5 m/san - dir. Bu balıqkeçirԥnlԥr üfüqi pillԥkan úԥklindԥ vԥ bir – birindԥn arakԥsmԥlԥr ayrılmıú hovuzlardan ibarԥtdir. Buraɯılan balı÷ın növündԥn asılı olaraq hovuzun ölçülԥri, suyun dԥrinliyi qonúu hovuzlar arasında sԥviyyԥlԥr düúmԥsi vԥ arakԥsmԥlԥrdԥ olan balıqların keçmԥsi üçün deúiklԥrin ölçülԥri seçilir. Hovuzların uzunlu÷u 2,5y10m, hovuzlar arası sԥviyyԥlԥr düúmԥsi 15-60 sm, arakԥsmԥlԥrdԥ balıqların keçmԥsi üçün deúiklԥrin ölçülԥri 45y100sm götürülür. Arakԥsmԥlԥrdԥ balıqların keçmԥsi üçün olan deúiklԥr kvadrat vԥ ya düzbucaqlı formasında olur. Aɯının enerjisini yaɯúı söndürmԥk üçün onları hovuzların diaqnalları üzrԥ yerlԥúdirirlԥr. Buraɯılan balı÷ın növündԥn asılı olaraq deúiklԥr dԥrinlikdԥ vԥ sԥthdԥ ola bilԥr. Deúiklԥrdԥ aɯının sıɯılmasına qarúı vԥ yan tԥrԥflԥrdԥn úırnaqların zԥrbԥsi nԥticԥsindԥ balıqların ԥzilmԥmԥsi üçün arakԥsmԥlԥrdԥki deúiklԥrԥ lövhԥlԥr quraúdırılır.

178

ùΩkil 2.18. BalıqkkeçirΩn úlüzün iú prinsipinin teɯnolojji sɯemi. a – balıqların b cΩlb olun nması vΩ yı÷ılması;; b, v – balıqların balıqyı÷andan b iúçi kameraya keçirilm mΩsi vΩ balı÷ın yı÷ıllması yeni tsiklinin n baúlanması; q – iúçi kamerada baalıqların úluzlΩnmΩΩsi; d – balıqlar iɯtioloji qur÷u üzΩΩrinΩ gΩtirilir; e – iɯɯtioloji meydançadda balıqların sayılm ması vΩ baɯıúı keçirrilir; j – balıqlar iúççi kameradan çıɯarrılır; z – iúçi kamerra boúaldılır; i – balıqların n toplanması üçün yyeni tsiklΩ hazırlan nır. 1 – yuɯarı iúçi klinkeet ba÷layıcı, 2 – aúaa÷ı iúçi klinket ba÷llayıcı, 3 – istiqamΩtlΩndirici i m meɯanizm, 4 – iɯtiooloji meydança; L – yuɯarı novun uzunlu÷u;; Li.k. – iúçi kameraanın uzunlu÷u; Lb.yy. – balıqoruyanın uzunlu÷u.

179

180

ùΩkil 2. ÜzΩn balıqkeçirΩn qur÷unun iú prinsipinin sɯemi. a – balı÷ın yı÷ıl19ması, b – balıqların iɯtioloji qur÷uya keçirilmΩsi, v – iɯtioloji meydançanın qaldırılması, q – balıqların konteynerΩ salınması. 1 – balıqyı÷an, 2 – konteyner, 3 – birlΩúdirici qur÷u, 4 – qoruyucu meɯanizm, 5 – iɯtioloji meydança, 6 – barmaqlıqlar.

Ԥsasԥn alçaq basqılı hidrodüyünlԥrdԥ tԥtbiq olunan balıqkeçirԥn qur÷ular tԥrkibindԥ aúa÷ıdakı konstruksiyalar layihԥlԥndirilir: balıqkeçirԥnin giriúi; balıqkeçirԥnin yolu; sԥrf nizamlayıcı meydança; sürԥt nizamlayıcı arakԥsmԥlԥr; çıɯıú hissԥ; qidalandırıcı vԥ iɯtialoji meɯanizm. Balıqkeçirԥnin giriúinԥ balıqların toplanmasını tԥmin etmԥk üçün bu hissԥ enli gözlüklü açıq nov kimi layihԥlԥndirilir vԥ balıqkeçirԥnin yolunun eninԥ bԥrabԥr qԥbul edilir. Giriú baúlı÷ı balıqların balıqkeçirԥnԥ cԥlb olunmasına ɯidmԥt edib, açıq nov úԥkillԥ tikilir. Bu novün eni balıqkeçirԥnin enindԥn az olmalıdır. Novun uzunlu÷u isԥ aɯının uzunluq boyunca bԥrabԥr paylanması úԥrtindԥn tԥyin edilir. Suyun giriú baúlı÷ının novunda dԥrinliyi 1,8m-dΩn az olmamalıdır. Balıqkeçirԥnin giriú baúlı÷ında tԥmir qapısı vԥ ya lövhԥlԥri üçün pazlar yerlԥúdirilir. Giriú baúlı÷ının yerlԥúdirilmԥsindԥ onun uzunlu÷u boyunca aúa÷ı byefdԥ suyun sԥviyԥsinin dԥyiúmԥsi nԥzԥrԥ alınmalıdır. Balıqkeçirԥnin yolu balıqların aúa÷ı byefdԥn yuɯarı byefԥ keçmԥsinԥ ɯidmԥt edir. Balıqkeçirԥnin tipindԥn asılı olaraq layihԥlԥndirilir: daimi maillikli, bir neçԥ dԥyiúԥn maillikli, bir – birinin arɯasınca gԥlԥn üfüqi vԥ maili dibԥ malik hissԥlԥr; dibi üfüqi olan hissԥlԥr – hovuzlar pillԥkanlar vԥ baúqa yollarla ԥlaqԥlԥndirilir. Aɯının en kԥsiyi müɯtԥlif formalı; düzbucaqlı, üçbucaqlı, trapesvari vԥ s. úԥkildԥ olur. O, konstruktiv elԥ seçilmԥlidir ki, ԥn ԥlveriúli hidravliki rejim tԥmin olunsun. Balıqkeçirԥnin yolunun uzunlu÷u elԥ seçilmԥlidir ki, gԥlԥn balıqların ondan keçԥ bilmԥsini tԥmin edilsin. Tԥdqiqatlar göstԥrir ki, aɯının ԥksinԥ balıqların keçmԥ müddԥti 60 saniyΩdΩn çoɯ olduqda, onlar aparıcı sürԥtԥ üstün gԥlԥ bilmir. Ona görԥ dԥ balıqlar yolu 60 saniyԥdԥn artıq müddԥtԥ keçirsԥ, yolda aɯının orta sürԥti aúa÷ıdakı kimi tԥyin edilir:

U yol

KU ap

(2.12)

Burada: K ԥmsaldır: ԥgԥr Lyol< 50l olarsa, k=1,0; ԥgԥr 50ld Lyold 100L olarsa, k=0,9; ԥgԥr 100l< lyol < 250 olarsa, k=0,5; ԥgԥr lyol <250l olarsa, k=0,35; Lyol –balıqkeçirΩnin yolunun uzunlu÷u; l - yoldan keçԥn balı÷ın uzunlu÷udur; Uap- yoldan keçԥn balıqlar üçün aparıcı sürԥt, m/san. Balıqkeçirԥnin yolu, ayrı – ayrı üfüqi hissԥlԥrdԥn ibarԥt olub, onların birlԥúmԥ sahԥlԥrindԥ dԥ sürԥt (1) úԥrtini ödԥmԥlidԥr. øúçi hovuzun sayı

H hd

Burada: hd – birlԥúԥn hovuzlar arasındakı düúmԥdir.

181

(2.13)

Balıqların dincԥlmԥsi üçün sahԥlԥr onların hԥr 2,5y3 m onların dԥf edԥcԥyi basqıdan sonra qurulur vԥ

H 2,5

(2.14)

Basqının 5m – dԥn böyük qiymԥtlԥrindԥ balıq keçԥnin yolunun uzunlu÷u çoɯ böyük alınır. Ona görԥ dԥ bu qur÷ular istehsalatda plandakı görünüúünԥ görԥ müɯtԥlif formalarda düzɯԥtli vԥ sınıq formalarda, vint vԥ ya spiral úԥkilli tikilirlԥr. Yolun eni cԥlb olunacaq balıqlara görԥ Uyol sürԥtinԥ malik olan suyun sԥrfinin tԥmin edilmԥsi úԥrtindԥn seçilir. Balıqların yolun üzԥrindԥn hԥrԥkԥtinin tԥmin edilmԥsi úԥrtindԥn suyun dԥrinliyi 0,8 m –dԥn az olmamalıdır. Tikilԥn balıqkeçirԥn qur÷uların çoɯunda onların yolunun eni 3y10m, suyun dԥrinliyi 1,8y2,5m, dibinin mailliyi 1y20 – dΩn 1y8 – Ω qԥdԥrdir. Balıqkeçirԥnin yolunda suyun sԥrfinin nizamlanması vԥ sürԥtinin söndürülmԥsi üçün aúa÷ıdakı konstruksiyalar tԥtbiq olunur: dib sԥthinin daú tullantıları vԥ ya iti tini olmayan hör÷ü vasitԥsilԥ kԥlԥ – kötürlüyün artırılması; müɯtԥlif formalı ɯüsusi diúlԥr; üfüqi sahԥlԥr; tam olmayan arakԥsmԥlԥrin tikintisi; balıqkeçirԥn deúikli tam arakԥsmԥlԥrin tikilmԥsi vԥ s. Su aɯınının enerjisinin söndürülmԥsi üsulu hidravliki hesablamalar vԥ tԥdqiqatlar ԥsasında qԥbul edilir. Balıqkeçirԥnin yuɯarı hissԥsi hidrodüyünün basqılı hissԥsinԥ daɯildir vԥ balıqların hidrodüyünün yüɯarı byefinԥ çıɯmasını, balıqkeçirԥn yolu su ilԥ qidalandırılmasını tԥmin edir. Bu hissԥ qısa nov úԥkildԥ olmaqla balıqkeçirԥnin yoluna verilԥn suyun nizamlanması üçün tԥmir – qԥza vԥ iúçi qapılarla tԥchiz olunmuúdur. ùotlandiyada Loɯ Dui bԥndindԥ balıqkeçirԥnin yuɯarı hissԥsi spiral baúlıq formasındadır. Bununla yuɯarı byefdԥ 10 m – ԥ bԥrabԥr rԥqsin amplitudası nizamlana bilir. Yuɯarı hissԥnin ԥlaqԥlԥndirici qur÷usu Kel hidravliki nizamlayıcısı úԥklindԥ qurula bilԥr. Nizamlayıcı arakԥsmԥlԥrin sayı n aúa÷ıdakı asılılıqdan tԥyin edilir:

H h / Z max Z min

(2.15)

Onun divarında deúiyin sahԥsi Zh(m2):

Qmax / P 2 gZ max 182

Burada: Hh – yuɯarı byefdԥ suyun sԥviyyԥsinin dԥyiúmԥ amplitudası; Zmaɯ vΩ Zmin – uy÷un olaraq nizamlayıcı hovuzlar arasında ԥn böyük vԥ ԥn kiçik düúmԥ; Qmaɯ – yuɯarı byefin maksimum sԥviyyԥsindԥ balıq keçirԥndԥn keçԥn ԥn böyük sԥrfdir. Qidalandırıcı blok balıqkeçirԥnin yolunda balıqların hԥrԥkԥtini stimullaúdırmaq vԥ giriú baúlı÷ına balıqları cԥlb etmԥyԥ ɯidmԥt edir. Bu blok iki tipԥ bölünür: 1. Sԥrfi birlԥúmiú vԥziyyԥtdԥ baleqkeçirԥnin yoluna vԥ giriú baúlı÷ına verir; 2. Bölüúdürülmüú vԥziyyԥtdԥ sԥrfi balıqkeçirԥnin yoluna vԥ ԥlavԥ olaraq giriú baúlı÷ına vԥ ya ondan kԥnarda balıqları cԥlb edԥn zonaya verir. Birinci tipli qidalandırıcı bloka, balıqkeçirԥnԥ daɯil olan sԥrflԥri nizamlayan qur÷ular aiddir. økinci tip qidalandırıcı blokda ayrı – ayrı sԥrflԥri tԥmin etmԥk üçün nasoslardan vԥ baúqa suvuran qur÷ulardan istifadԥ edilir. 2.6.7. Azԥrbaycanın su mԥnbԥlԥrindԥ tԥtbiq olunan balıqqoruyucu qur÷ular Azԥrbaycanın su mԥnbԥlԥrinin tԥrkibinin lili vԥ zibilli olması ɯarakterikdir. Ona görԥ dԥ balıq ehtiyatlarının mühafizԥsi problemi ԥsas mahiyyԥt kԥsb edir. ɏԥzԥr dԥnizi qiy-mԥtli balıq növlԥrinin ԥsas istehsalçısı, Kür çayı isԥ ɏԥzԥr dinizindԥki balıqların kürü tökmԥk üçün ԥsas yerlԥrindԥn birisi kimi sayılır. Ancaq Kür çayında balıq ehtiyatlarının istehsalına suqԥbuledici qur÷ular (Yuɯarı ùirvan, Yuɯarı Qaraba÷ vԥ s. kanallar, ԤliBayramlı istilik elektrik stansiyası øES, çoɯsaylı üzԥn vԥ stasionar nasos stansiyalar) mԥnfi tԥsir göstԥrirlԥr. Bütün bunlar göstԥrir ki, respublikada balıq ehtiyatlarının mühafizԥsinԥ böyük diqqԥtlԥ yanaúmaq lazımdır vԥ suqԥbuledici qur÷ulara süni vԥ tԥbii kiçik balıqların düúmԥsinin qarúısını almaq üçün tԥdbirlԥr iúlԥnib hazırlanmalıdır. Bizim respublikada bu problemin hԥlli ilԥ Su tԥsԥrrüfatı vԥ Meliorasiya komitԥsi, «Azdövsutԥslayihԥ» Layihԥ Aɯtarıú Birliyi, Az.ETHidroteɯniki vԥ Meliorasiya ønstitutu, Azԥrbaycan Elmlԥr Akademiyasının fizioloji ønstitutu, Az.ET Su vԥ Geologiya ønstitutu, Az.ET Su Problemlԥri ønstitutu, Bakhidrolayihԥ vԥ s. ønstitut vԥ tԥúkilatlar mԥú÷ul olurlar. Bu sahԥdԥ görkԥmli alim vԥ mütԥɯԥssislԥrin F.C. Salahovun, R.Y.Qasımovun, A.Q.Abbasovun, A.ø. Nԥbiyevin, P.K.Mԥlikovun, A.N.Derjavinin, B.N.Belyayevin,

183

A. Orucovun ԥsԥrlԥrindԥ balıqmüdafiԥ edԥn qur÷ularda vԥ Azԥrbaycanın su mԥnbԥlԥrindԥ yaúayan balıqların bioloji ɯüsusiyyԥtlԥrinԥ dair tԥdqiqatların ԥsas nԥticԥlԥri verilmiúdir. Balıqların suqԥbuledici qur÷ulara düúmԥsinin qarúısını almaq üsullarına görԥ hԥmin qur÷ularda yerlԥúԥn balıqqoruyucu qur÷ular ԥsasԥn 3 qrupa bölünür: meɯaniki, hidravliki vԥ fizioloji. Azԥrbaycanın suqԥbuledici qur÷ularında müɯtԥlif konstruksiyalı balıqqoruyucu qur÷uların bütün 3 qrupu tԥtbiq edilib. Bunlardan meɯaniki torlu-barabanlı balıqqoruyucu qur÷usunu (MTBQ) vԥ burul÷anlı kameralı hidravliki balıqqoruyucunu, üzԥn nasos stansiyalar üçün dԥfedici çıɯıntı konstruksiyalı balıqqoruyucusunu, fizioloji balıqqoruyucu qur÷ulardan elektrik balıqqoruyucu qur÷usu EBQQ–1 konstruksiyalarını göstԥrmԥk olar. Meɯaniki torlu balıqqoruyucu Salyan rayonunda Arbatan – Marıúlı nasos stansiyasında tԥtbiq edilmiúdir. O suyu Kür çayından suvarma mԥqsԥdilԥ vԥ Port øliç (Lԥnkԥranda) nasos siansiyasından götürür. ɏԥzԥr dԥnizindԥn götürülԥn su balıqartırma tԥsԥrrüfatı müԥssisԥsini tԥmin edir. Arbatan–Marıúlı nasos stansiyasının meɯanik torlu balıqqoruyucunun istismar tԥcrübԥlԥri göstԥrdi ki, hԥmin qur÷u nasosun kiçik iú müddԥtindԥ yuyucu vasitԥnin öz vԥzifԥsinin öhdԥsindԥn gԥlmԥdiyi üçün qur÷unun çԥpԥri zibillԥnmiúdir. Bundan fԥrqli olaraq hԥmin qur÷unun Port øliç nasos stansiyasında qԥnaԥtbԥɯú iúlԥmiú vԥ onun torlu hissԥsindԥ zibillԥmԥ prosesi getmԥmiúdir. Ԥli-Bayramlı øES-nin suqԥbuledici qur÷usunda elektrik balıqqoruyucu EBQQ -1 sınaqdan keçirilmiúdir. Natura tԥdqiqatları göstԥrdi ki, balıqlar növlԥrinԥ vԥ böyüklüyünԥ görԥ elektrik sahԥsinԥ müɯtԥlif cür reaksiya verirlԥr. Balı÷ın uzunlu÷unun az olması ilԥ böyük gԥrginlikli sahԥ tԥlԥb olunur. Müԥyyԥn olunmuúdur ki, 40mm uzunlu÷unda balıqlar elektrik sahԥsinԥ reaksiya vermir vԥ onun elektrodları arasından maneԥsiz keçirlԥr. Elektrodlar arası mԥsafԥ ԥn azı 0,5m götürülür. Bu mԥsafԥ azaldıqda elektrodlar qarúısında üzԥn zibillԥr yı÷ılır, bu da BQQ-nun iúini çԥtinlԥúdirir. Bu sԥbԥbdԥn EBQQ-1 Kür çayı úԥraiti üçün yararsız vԥ az effektivlidir. Baɯılan mԥsԥlԥnin aktuallı÷ını nԥzԥrԥ alaraq Azԥrbaycanın su mԥnbԥlԥrinin balıq tԥsԥrrüfatları üçün böyük mԥna daúıdı÷ından AzETH vԥ Mø-da t.e. doktoru F.S.Saloɯovun rԥhbԥrliyi altında balıqqoruyucu qur÷unun yeni konstruksiyası yaradılmıúdır. Dԥrinlikdԥ yerlԥúԥn lillԥrlԥ mübarizԥdԥ dövr edԥn kameranın ԥsasında suqԥbuledicilԥrdԥ BQQ – nun burul÷anlı kameralı konstruksiyası verilmiúdir. Burul÷anlı kameranın tԥcrübi nümunԥsi Neftçala rayonunun Aúa÷ı-Sura suvarma kanalının baúlı÷ında meɯaniki suqԥbuledici vasitԥsilԥ, suvarma mԥqsԥdi üçün Kür çayından götürüldüyü yerdԥ tikilmiúdir. Qur÷u ümumi sԥrfi 1,5m3/s olan iki

184

kameradan ibarԥtdir. Natura úԥraitindԥ canlı balıq növlԥrindԥn istifadԥ etmԥklԥ ɯüsusi iúlԥnmiú metodika ilԥ aparılmıú tԥdqiqatlar vasitԥsilԥ balıqqoruyucuların effektivliyi tԥyin edilmiúdir. Tԥdqiqat üçün Kür çayından asetrin cinsindԥn olan cavan balıqlardan istifadԥ edilmiúdir. Müԥyyԥn edilmiúdir ki, burul÷anlı kamera ilԥ balıqların qorunması effektivliyi asetrin cinsi üçün 78% tԥúkil edir. Burul÷anlı kameradan fԥrqli balıqqoruyucu qur÷unun yeni konstruksiyası iúlԥnmiúdir ki, tԥmiz suyu olan mԥnbԥlԥr üçün nԥzԥrdԥ tutulmuúdur. BQQ – nin tԥdqiqat modeli Az.ETH vԥ Mø-nun Pirúa÷ıdakı açıq hidroteɯniki sahԥsindԥ 1y1 miqyasında qurulmuúdur. Aparılmıú tԥdqiqatlar nԥticԥsindԥ balıqqoruyucu qur÷unun ԥsas parametrlԥri müԥyyԥn edilmiúdir. Bu qur÷u Azdövsutԥslayihԥ Aɯtarıú Birliyinin Qubadlı rayonunda torpaqların suvarılması üçün istifadԥ edilmiúdir. Qur÷unun effektivliyi canlı balıqlardan istifadԥ etmԥklԥ iúlԥyԥn model qur÷usunda sınaqdan keçirilmiúdir. Aparılmıú natura vԥ model tԥdqiqatları göstԥrmiúdir ki, yuɯarıda göstԥrilԥn hԥr iki BQQ konstruksiyalarda asetrin balıqların quyruqları kameranın toruna keçmԥklԥ zԥdԥlԥnir. Bundan baúqa onlar tora toɯunduqda da zԥdԥlԥnirlԥr. Balıqların qorunmasının effektivliyini artırmaq mԥqsԥdilԥ bu qur÷unun iúlԥnmiú baúqa yeni konstruksiyası (úԥkil 8.21) planda silindrin úԥkildԥ kamera 1 vԥ onun aparıcıhissԥsindԥn 2 ibarԥtdir. Kamerada dairԥvi torlu divar qoyulmuúdur ki, sınıq úԥkildԥ kԥnar ɯԥttdԥn ibarԥt olmaqla, bu da növbԥ ilԥ çԥp vԥ ԥyri ɯԥtlԥrdԥn yaradılmıúdır. Ԥyriɯԥtli hissԥlԥrdԥn 5 birinin daɯili sԥthinin divarında 3 gԥtirici su borusu 6 yerlԥúdirilmiúdir. Ancaq kameranın mԥrkԥzinԥ1 balıqötürücü 7 birlԥúdirilib ki, bu da su mԥnbԥ ilԥ ԥlaqԥlidir. Gԥtirici boru ilԥ 6 kameraya 1 daɯil olan su fırlanma hԥrԥkԥtinԥ baúlayır, bunun hesabına cavan balıqlar balıqötürücüdԥ 7 yı÷ılır vԥ su mԥnbԥyinԥ ötürürlür. Su isԥ divarın 3 yuɯarı torlu hissԥsindԥn keçir vԥ aparıcı su borusu ilԥ 2 tԥlԥbatçıya çatdırılır. Divarın 3 planda sınıq kԥnar ɯԥtlԥrinԥ malik olması cavan balıqların divarın yuɯarı tor hissԥsi ilԥ qarúılıqlı tԥsirdԥ olması müddԥtini azaldır, bu da balıqların qorunmasının effektivliyini artırır. Su qԥbuledici qur÷uya cavan balıqların düúmԥsinin qarúısını almaq üsullarına görԥ «dԥfedici çıɯıntı» hidravliki balıqqoruyucu qur÷ulara aiddir. Üzԥn stansiyanın pantonunun qarúı hissԥsindԥ dԥfedici çıɯıntının, elԥcԥdԥ yan balıq kԥnarlaúdırıcı lövhԥlԥrin tԥtbiq edilmԥsi ilԥ panton boyunca müԥyyԥn dԥrinlikdԥ úırnaq úԥklindԥ aɯının hԥrԥkԥti yaranır. Bu zonada aɯının sürԥti cavan balıqlar üçün aɯının böhran sürԥtindԥn böyük olmalıdır. Onda aɯın onları nasosun suqԥbuledici deúiyinin tԥsir zonasından kԥnarlaúdıracaqdır. Bundan baúqa dԥfedici çıɯıntı vԥ yan kԥnarlaúdırıcı lövhԥlԥrin tԥtbiqi ilԥ nasoslar vasitԥsilԥ su daha dԥrin laylardan götürülür vԥ

185

müԥyyԥn dԥrԥcԥdԥ cavan balıqların uzaqlaúdırılması baú verir. Belԥ ki, cavan balıqlar ԥsasԥn aɯının yuɯarı laylarında üzürlԥr. «Dԥfedici çıɯıntı» balıqqoruyucu qur÷unun konstruksiyası 2 variantda iúlԥnmiúdir. Birinci variantda «dԥfedici çıɯıntı» pantonun qabaq hissԥsinԥ bԥrkidilir. Bu halda pantonun úaquli vԥ üfüqi yerdԥyiúmԥsi dԥfedici çıɯıntıya birbaúa ötürülür. økinci variantda «dԥfedici çıɯıntı» úarnir vasitԥsilԥ pantonun qabaq hissԥsinԥ birlԥúdirilir vԥ ayrıca üzmԥk imkanına malikdir. Bu isԥ çıɯıntının lövhԥlԥr arasında düzbucaqlı kԥsikli boú metal çԥnin yerlԥúdirilmԥsi ilԥ ԥldԥ olunur. Birinci variantda Kür çayı üzԥrindԥ Bԥrdԥ - Pirԥzin balıqqoruyucu qur÷usunda quraúdırılmıúdır. Natura tԥdqiqatları göstԥrmiúdir ki, bu konstruksiya Kür çayının yüksԥk vԥ aúa÷ı su sԥviyyԥlԥrindԥ piú iúlԥyir. Ona görԥ ki, kԥnarlaúdırıcı lövhԥlԥrin a÷ırlı÷ından pantonların ԥyilmԥsinԥ sԥbԥb olur. Bu da boru kԥmԥrlԥrinin birlԥúmԥ yerlԥrinin da÷ılmasına gԥtirib çıɯarır. Yeni konstruksiya ayrıca üzmԥk imkanına malik olan pantona úarnır vasitԥsilԥ birlԥúdirilmiú dԥfedici çıɯıntı balıqqoruyucu qur÷u Salyan rayonu ԥrazisindԥ Kür çayı üzԥrindԥ Kür-Qaraqaúlı yüklԥnmiú nasos stansiyasında quraúdırılmıúdır. Natura tԥdqiqatları göstԥrmiúdir ki, bu qur÷unun balıqqorunma effektivliyi orta hesabla 40% tԥúkil edir. Nasos stansiyasından keçԥn balıqların orta hesabla 50% zԥdԥlԥnmiúdir. Bu tԥdqiqatların nԥticԥsinԥ uy÷un Volqa çayında nasos stansiyasında quraúdırılmıú balıqqoruyucu qur÷uda da ԥldԥ edilmiúdir. Bunlardan ԥlavԥ müԥyyԥn edilmiúdir ki, çayda suyun sԥviyyԥsinin dԥyiúmԥsi ilԥ dԥfedici çıɯıntının pantona görԥ yerdԥyiúmԥsi uy÷un gԥlmir. Bu da onu göstԥrir ki, metal çԥn dԥfedici çıɯıntının hԥrԥkԥt etmԥkdԥ sԥrbԥstlik yaratmır. Ona görԥ baúqa yeni konstruksiyaya ԥsasԥn metal çԥnin ԥvԥzinԥ dԥfedici lövhԥlԥrin bütün uzunlu÷u boyunca üfüqi yarım silindrik borular yerlԥúdirilir. Dԥfedici çıɯıntının qabaq hissԥsindԥ çoɯ da böyük olmayan dԥyiúԥn hԥcmdԥ iki mԥrtԥbԥli üçbucaq çԥn úaquli müstԥvi üzrԥ yerlԥúdirilir. Bu qur÷u Salyan rayonu ԥrazisindԥ Kür çayı üzԥrindԥ quraúdırılmıúdır. Balıqqoruyan qur÷unun bu yeni konstruksiyasının balıqqorumaq effektivliyi 50%-ԥ yaɯınlaúmıúdır vԥ dԥfedici çıɯıntının hԥrԥkԥt etmԥk qabiliyԥti iki qat artaraq çaydakı maksimal vԥ minimal sԥviyyԥlԥrdԥ balıqqoruyucuda dayanıqlıq vԥziyyԥtini tԥmin etmiúdir.

186

ùΩkil 2.20. Balıqqoruyucu B qur÷÷unun konstruksiyyası 2.6.8. Baalıqburaɯan vԥ ballıqqoruyan hidroteeɯniki q qur÷uların hidravvliki hesablaması Balıqburaɯan qur÷unun kampanoovkasıından asılı olaraq úleyfin param metrlԥrinin tԥyin oluunması iki variantddan ibarԥt ola bilԥr: 1. (Up1=Up2) iki tԥrԥfli paralel aaɯının sürԥtlԥrinin bԥrabԥr b olması halıdır. h Bu halda balıqburaɯan b qur÷u sutullayan cԥbhԥnnin mԥrkԥzindԥ yerlԥúdirilir. y Buradaa hidravliki hesabaat úleyfin yarım enii üçün aparılır,

ɛɲ

Ȼɲ 2

187

2.(Up1 Up2) olan o halda balıqbuuraɯan qur÷u SES ilԥ sutullayan bԥnd arasında yerlԥԥúdirilԥ bilԥr. Hesaabat úleyfin Lú uzuunlu÷unda hԥr yarım en üçün aparrılır. Praktikada bu variantın müɯtԥliff hallarına rast gԥlinir. Mԥsԥlԥn, balıqburaɯan b qur÷÷u sutunllayan cԥbhԥ ilԥ sahil arrasında yerlԥúdikdԥԥ (kampanovkanın ssahil variantı) Up2=0 = vԥ ya sahil variantı sutullayan quru÷unun iúsiz reejmindԥ (Up1=Up2=0) = olur (úԥkil 2.1). ùleyfin istԥnilԥn nöqtԥsinin n sürԥti: Uɯ,y,z Up+Ua

(2.16)

burada Ua – astanna, Up – paralel aɯınn sürԥtidir. Um=U0 olduqda baúlan÷ıc b hissԥnin uuzunlu÷u Lb aúa÷ıddakı asılılıqdan tapılıır:

Ʌɛ

5ɛ0

(2.17)

1 ɦ0

burad da, b0 – balıqyı÷anın giriúinin yarımeni; m0 – paralellik ԥmsalı olub, ba÷layyıcının tԥtbiq olunma yerinddԥn asılı olaraq tԥyinn edilir; Um – úleyf aɯınnının maksimal sürԥԥti, U0 - isԥ baúlan÷÷ıc sürԥtidir.

ùΩkil 2.21. Balıqburaɯan qur÷ularrla úleyfin hesabat sɯemi: 1 – balıqyı÷anın giriúi; 2 – úleyfin ssΩrhΩdi; 3 – sürΩt epürlΩri ep

188

Ăšleyfin tam uzunluĂˇu:

É&#x2026;É˛

ÂŞ Â§ É? ÂˇÂş É&#x203A;0 ÂŤ1 ÉŚ Â¨Â¨ r É&#x161; Â¸Â¸Âť ÂŠ É? 0 ÂšÂź ÂŹ É&#x2026;É&#x203A; 0 ,8 Â§ É? É&#x161; Âˇ Â¸Â¸ 0 ,03 É´ ÉŚ Â¨Â¨ r ÂŠ É?0 Âš

(2.18)

m<1 olduqda j=1, m>1 olduqda j=0 olur. m â&#x20AC;&#x201C; paralellik ÔĽmsalÄą olub, bĂźtĂźn nĂśv qeyri â&#x20AC;&#x201C; prizmatik aÉŻarlar ĂźĂ§Ăźn aĂşaĂˇÄądakÄą dĂźsturla tÔĽyin edilir:

ÉŚ

ÉŚ0 ÂˇÂ§ Âˇ Â§ ÉŻ ÉŻ Â¨Â¨ 1 r ÉŹÉˇD É&#x203A; Â¸Â¸Â¨Â¨ 1 r ÉŹÉˇD Éł Â¸Â¸ É&#x203A;0 Éł0 Âš ÂŠ ÂšÂŠ

(2.19)

burada, ÉŻ â&#x20AC;&#x201C; balÄąqyÄąĂˇanÄąn giriĂşindÔĽn Ăşleyfin hesabat kÔĽsiyinÔĽ qÔĽdÔĽr olan mÔĽsafÔĽ; h â&#x20AC;&#x201C; balÄąqyÄąĂˇanÄąn giriĂşindÔĽ aÉŻÄąnÄąn dÔĽrinliyi; ÄŽb vÔĽ ÄŽh â&#x20AC;&#x201C; qeyri prizmatik aÉŻarlarda enin vÔĽ dÔĽrinliyin dÔĽyiĂşmÔĽ bucaĂˇÄą olub, prizmatik aÉŻarlarda ÄŽb=ÄŽh=0 olur. m<1 olduqda (+), m>1 olduqda (â&#x20AC;&#x201C;) iĂşarÔĽ qÔĽbul edilir. Prizmatik mÔĽcralarda m=m0 qÔĽbul olunur. BaĂşlanĂˇÄąc hissÔĽdÔĽ maksimal sĂźrÔĽt:

É?

ÉŚ

É&#x203A; 0 1 ÉŚ É? 0 ÉŚÉ? 0 ,03 É´ ÉŚ 0 ,8 ÉŻ É&#x2026;É&#x203A; É&#x203A; 0

(2.20)

Ăšleyfin yarÄąm eni:

É&#x203A;É˛

ÂŞ Â§ É&#x203A; ÉŻ É&#x203A; 0 Čť 0 ÂŤ ÉŚ 02 ÉŚ 2 Â¨Â¨1 0 r ÉŹÉˇD Čť Čť0 Čť0 ÂŠ ÂŹ ÂˇÂ§ Â§É? É? Âˇ r 0 ,51 Â¨Â¨ ÉŚ ÉŚ Â¸Â¸Â¨Â¨1 ,67 ÉŚ ÉŚ Â¸Â¸ É?0 Âš ÂšÂŠ ÂŠÉ? 0

ÂˇÂş Â¸Â¸Âť ÂšÂź

(2.21)

Prizmatik aÉŻarlar ĂźĂ§Ăźn Ăşleyfin parametrlÔĽri aĂşaĂˇÄądakÄą dĂźsturlarla tapÄąlÄąr:

189

É?

É&#x203A; 0 1 ÉŚ 0 É? 0 ÉŚ 0É? 0 ,03 É´ ÉŚ 0 ,8 ÉŻ É&#x2026;É&#x203A; É&#x203A; 0

ÉŚ

É&#x2026;É˛

É&#x203A;É˛

(2.22)

ÂŞ Â§ É? ÂˇÂş É&#x203A; 0 ÂŤ1 ÉŚ 0 Â¨Â¨ r É&#x161; Â¸Â¸Âť ÂŠ É? 0 ÂšÂź ÂŹ É&#x2026;É&#x203A; 0 ,8 Â§ É? É&#x161; Âˇ Â¸Â¸ 0 ,03 É´ ÉŚ 0 Â¨Â¨ r ÂŠ É?0 Âš

(2.23)

É&#x203A;0 1 ÉŚ 02 Â§É? ÂˇÂ§ É? Âˇ r 0 ,51Â¨Â¨ ÉŚ ÉŚ 0 Â¸Â¸Â¨Â¨ 1,67 ÉŚ 0 ÉŚ Â¸Â¸ É?0 Âš ÂŠÉ?0 ÂšÂŠ

(2.24)

Up1Â?Up2 halÄą ĂźĂ§Ăźn hesabat Ăşleyfin bir yarÄąmhissÔĽsi, yÔĽni paralel aÉŻÄąn sĂźrÔĽtinin bĂśyĂźk olan hissÔĽsinin hesabatÄą aparÄąlÄąr. Ăšleyfin digÔĽr yarÄąmhissÔĽsinin hesabatÄą balÄąqyÄąĂˇanÄąn giriĂşindÔĽn ÉŻ=LĂş mÔĽsafÔĽsindÔĽ Ăşleyfin oÉŻu boyu sĂźrÔĽti tÔĽyin olunmaqla aparÄąlÄąr. HesablanmÄąĂş kÔĽmiyyÔĽt paralel aÉŻÄąnÄąn sĂźrÔĽtindÔĽn kiĂ§ik olduqda Um<Up, Ăşleyfin digÔĽr yarÄąmeninin hesabatÄą ĂźĂ§Ăźn UmÂ?Up qÔĽbul edilir. UÉŻ,z kÔĽmiyyÔĽti Ăşleyfin oÉŻu boyu mĂźÉŻtÔĽlif dÔĽrinlikdÔĽ aÉŻÄąnÄąn sĂźrÔĽtini tÔĽyin edir. 2

É? ÉŻ ,ÉĄ

3 ÂŞ Âş 2 ÉĄ ÂŤ1 Â§Â¨ ÂˇÂ¸ Âť É? 0 ,8É? 0 ,8É? ÉŠ ÉŠ ÂŤ ÂŠ ÉłÂš Âť ÉŚ ÂŹ Âź

(2.25)

burada, h â&#x20AC;&#x201C; Ăşleyfin baÉŻÄąlan hissÔĽsindÔĽ aÉŻÄąnÄąn dÔĽrinliyidir. Planda Ăşleyfin istÔĽnilÔĽn nĂśqtÔĽsindÔĽki sĂźrÔĽt:

É?

ÉŻ, ÉŁ

3 ÂŞ Â§ Âˇ ÂŤ Â¨É&#x192; Â¸ 2 ÂŤ1 Â¨ É&#x203A; Â¸ ÂŤÂŹ ÂŠ É˛ Âš

Âş Âť Âť É? ÂťÂź

190

ÉŻ, ÉŁ

É?

ÉŠÉĄ

É?

ÉŠÉĄ

(2.26)

burada, É?

ÉŠÉĄ

- paralel aÉŻÄąnÄąn z dÔĽrinliyindÔĽki sĂźrÔĽtidir.

Ăšleyfin ÔĽsas hissÔĽsinin aÉŻma dÔĽrinliyi:

ÉłÉ&#x203A; 1 ÉŚ Éˇ É˛

Â§É? 0 ,51 Â¨Â¨ ÉŚ ÉŚ Éˇ ÂŠÉ? 0

ÂˇÂ§ É? Â¸Â¸Â¨Â¨1 ,67 ÉŚ Éˇ ÉŚ É?0 ÂšÂŠ

Âˇ Â¸Â¸ Âš

(2.27)

burada, mg â&#x20AC;&#x201C; Ăşaquli paralellik ÔĽmsalÄądÄąr,

ÉŚÉˇ

0 ,8

É?ÉŠ

0 ,8 ÉŚ 0 ;

É?0

hb â&#x20AC;&#x201C; balÄąqyÄąĂˇan novda aÉŻÄąnÄąn dÔĽrinliyidir. Astana sĂźrÔĽti paralel aÉŻÄąn sĂźrÔĽtindÔĽn fÔĽrqlÔĽnirsÔĽ Ăşleyfin sĂźrÔĽt ÉŻÔĽttindÔĽ effektiv hÔĽcmin Ăźmumi plan sÔĽrhÔĽddi aĂşaĂˇÄądakÄą kimi olar:

Â§ Â¨ Â¨ É&#x203A; É˛Â¨1 Â¨ Â¨ ÂŠ

É&#x192;

É? É? Â§É? ÉŚ Â¨Â¨ ÂŠÉ? 0

Âˇ Â¸ Â¸ 0 Â¸ Âˇ Â¸Â¸ ÉŚ Â¸ Â¸ Âš Âš

2 3

É&#x161;

(2.28)

BalÄąqyÄąĂˇan nov sahil divara yaÉŻÄąn yerlÔĽĂşdikdÔĽ Ăşleyfin birtÔĽrÔĽfli aÉŻmasÄą baĂş verir vÔĽ hesabat tÔĽyin olunmuĂş asÄąlÄąlÄąqlarla aparÄąlÄąr. Ancaq b0= 0,5B kÔĽmiyyÔĽtinin ÔĽvÔĽzinÔĽ b0= 0,8B qoyulur. B â&#x20AC;&#x201C; balÄąq novunun eni BalÄąqyÄąĂˇanÄąn giriĂşinin tÔĽdqiq edildiyi yerdÔĽ Ăşleyfin effektiv hesabi uzunluĂˇu;

É&#x2026;Čż

É&#x203A; 0 >É?

É?

ÉŠ

0 ,03 É´ ÉŚ

r 1 ,45É? É&#x161; É&#x2026;É&#x203A;

r 1 ,45É?

0 ,8

Ăšleyfin effektiv yarÄąmeni;

191

É&#x161;

(2.29)

É&#x203A;Čż

2 2 0 ,29É&#x203A;0 É? 0 É? ÉŠ É? É&#x161; 1,48É? ÉŠ É? É&#x161;

(2.30)

BaÉŻÄąlan yerdÔĽ oÉŻ boyu aÉŻÄąnÄąn maksimal sĂźrÔĽti: Um=Up+1,45 Ua

(2.31)

QÔĽbul edilmiĂş parametrlÔĽrin nÔĽticÔĽsinÔĽ nÔĽzÔĽrÔĽn Ăşleyfin uzunluĂˇu balÄąqlarÄąn cÔĽlb edilmÔĽsi ĂźĂ§Ăźn kifayÔĽt etmirsÔĽ, onda balÄąqyÄąĂˇanÄąn giriĂşi tÔĽdqiq edildiyi yer dÔĽyiĂşdirilir (sutullayan qurĂˇunun yerlÔĽĂşdiyi yerdÔĽn uzaqlaĂşdÄąrÄąlÄąr) vÔĽ ya qidalandÄąrÄącÄąnÄąn sÔĽrfi dÔĽyiĂşdirilÔĽrÔĽk balÄąqyÄąĂˇanÄąn giriĂşindÔĽ aÉŻÄąnÄąn orta sĂźrÔĽtinÔĽ U0 uyĂˇunlaĂşdÄąrÄąlÄąr. Planda maili yerlÎŠĂşdirilmiĂş (sÎŠrt tor konstruksiyalÄą) birkameralÄą balÄąqqoruyan qurĂˇunun hidravliki hesabatÄą. SÔĽrt tor konstruksiyalÄą qurĂˇunun hidravliki hesabatÄą ÔĽsasÔĽn torun sahÔĽsinin, uzunluĂˇunun, onun yuyulmasÄąnÄą tÔĽmin etmÔĽk ĂźĂ§Ăźn su ĂşÄąrnaqlÄą yuyucu qurĂˇu vÔĽ balÄąqaparan nov hesablamalarÄąndan ibarÔĽtdir (ĂşÔĽkil 2.7).

Qb 1 [ c [ n U 10

K z Kk

(2.32)

burada, Kz â&#x20AC;&#x201C; torun buraÉŻÄąla bilÔĽn zibillÔĽnmÔĽ ÔĽmsalÄą, [c â&#x20AC;&#x201C; torun hidravliki mĂźqavimÔĽt ÔĽmsalÄądÄąr vÔĽ aĂşaĂˇÄądakÄą dĂźsturla hesablanÄąr:

92 78n 0,7(1,05 n) RÉ&#x;

(2.33)

Burada n â&#x20AC;&#x201C; ikitÔĽrÔĽflilik ÔĽmsalÄądÄąr. Re â&#x20AC;&#x201C; Reynolds ÔĽdÔĽdidir, aÉŻÄąn ĂźĂ§Ăźn tor dÔĽliyinin Ă§ÄąÉŻÄąĂşÄąnda mĂźÔĽyyÔĽn edilmiĂşdir. Re= U 10 Â&#x2DC; a V

(2.34)

Burada a â&#x20AC;&#x201C; tor dÔĽliyinin ĂślĂ§ĂźsĂź, V â&#x20AC;&#x201C; kollektor borusundakÄą dÔĽliyin ĂślĂ§ĂźsĂź, U10 â&#x20AC;&#x201C; tor dÔĽliyininĂ§ÄąÉŻÄąĂşÄąnda orta sÄązma sĂźrÔĽti

192

U 10

U 1max (sin n T n cos T 1) 2(1 n cos T )

(2.35)

U1maÉŻ â&#x20AC;&#x201C; tor dÔĽlliyinin Ă§ÄąÉŻÄąĂşÄąnda aaÉŻÄąnÄąn - maksimal sĂźrÔĽtidir vÔĽ aĂşaĂˇÄąÄądakÄą ĂşÔĽrtlÔĽ mĂźÔĽyyÔĽÔĽn edilir: min

U1maÉŻ U kr

U krmin

(2.36)

14 " min k sĂźrÔĽti; T â&#x20AC;&#x201C; toR - minimal uzunluqllu balÄąqlarÄąn kiritik

run qurulma bucaĂˇÄądÄąrr;

" min R [n

â&#x20AC;&#x201C; hidrravliki mĂźqavimÔĽt ÔĽmsalÄądÄąr vÔĽ

mÔĽtlÔĽri aĂşaĂˇÄąda cÔĽdvÔĽÔĽldÔĽ gĂśstÔĽrilmiĂşdir. qiym

ĂšÎŠkil 22.22

193

ùΩkil 8.32.Pla landa maili yerlΩúdiirilmiú sΩrt tor konsstruksiyalı birkameeralı balıqqoruyan qur÷unun sɯemi. 1 – torr, 2 – suqΩbuledici, 3 – balıqburaɯan nov. n T [n

600 0,555

700 0,70

800 0,90

900 1,10

Kk konstruksiyannın divar elementi ggöstԥricisini nԥzԥrԥ alan ԥmsaldır. Balıq qqoruyan qur÷ununn konsruksiyasındann asılı olaraq 1,05y1,6 ara-sında qԥbu ul edilir. Torun uzunlu÷u

Sc Hk P

(2.37)

burada P – astaananın hündürlüyüü, Hk – tor kamerrasında suyun dԥrin nliyi.

194

Balıqtullayanın çıɯıúında canlı en kԥsik sahԥsi ilԥ hesablanır. Burada

U krmin

14 " min R

K k U krmin

Qp Up

düsturu

çıɯıúda suyun sürԥtidir,

maksimum uzunluqlu balıqların kritik sürԥtidir.

Balıqtullayanın çıɯıúında eni

ɛɩ

Zɩ ɓɠ

(2.38)

düsturu ilԥ hesablanır. Burada Hc – çıɯıúda suyun dԥrinliyidir. Avankameranın eni (ba): ba=bap+bp

(2.39)

ba=Lc sinT avankameranın çıɯıúında eni. Torun yuyulması üçün su úırnaqlı yuyucu qur÷u layihԥlԥndirilir. Hesabat aúa÷ıdakı ardıcıllıqla aparılır: 1. Kԥtan torda su úırna÷ının minimal vԥ maksimal sürԥtlԥri aúa÷ıdakı düstur-larla hesablanır: Umin=K1U2 maɯ

(2.40)

U maɯ=2Umin

(2.41)

K1 – sürԥt ԥmsalıdır; U2maɯ - tor dԥliyinin giriúindԥ maksimal sürԥtdir, konstruktiv olaraq qԥbul olunur. 2. Kollektor torunun yastı kԥsilmiú dԥliklԥrinin ölçüsu (ɯ)40 10-2 y200 10 –3m aralı÷ında dԥyiúir. 3. Kollektorun paylayıcı dԥliklԥrinin radiusu r0=ɯ (14,5y15,5)

(2.42)

r0 – kԥsilmiú dԥliyinin ԥsasԥn standart alԥtlԥ açılmasını göstԥrir. 4. Kollektor dԥliklԥri arası mԥsafԥ bu asılılıqdan tapılır. T=2(0,125ɯ+r0) (2.43)

195

T â&#x20AC;&#x201C; nin qiymÔĽti T=(4y6)r0 ĂşÔĽrtini ĂśdÔĽmÔĽlidir. 5. AlÄąnmÄąĂş UmaÉŻ, ÉŻ vÔĽ r0 gĂśstÔĽricilÔĽrinÔĽ kollektor Ă§ÄąÉŻÄąĂşÄąnda aÉŻÄąnÄąn sĂźrÔĽti (U0) aĂşaĂˇÄądakÄą dĂźsturla hesablanÄąr:

É?0

É? ÉŚÉ&#x161;ÉŻ 12 ,4

Â§ÉŻ Âˇ Â¨Â¨ 5 Â¸Â¸ ÂŠ ÉŞ0 Âš

(2.44)

6. Kollektor dÔĽliyindÔĽn su verildikdÔĽ Ă§ÄąÉŻÄąĂşda ÉŻarici tÔĽzyiq

É&#x2030;É&#x201C;1 =Pa+UgH0 Pa â&#x20AC;&#x201C; atmosfer tÔĽzyiqi, U â&#x20AC;&#x201C; suyun sÄąÉŻlÄąĂˇÄądÄąr.

196

(2.45)

III FԤSøL SU EHTøYATLARININ øNTEQRASøYALI øDARԤ OLUNMASI VԤ ONLARIN ԤSAS PRøNSøPLԤRø 3.1. Ümumi mԥlumat ɏɏ yüzillikdԥ yer kürԥsi ԥhalisi 3 dԥfԥ, istifadԥ üçün götürülԥn su hԥcmi isԥ 7 dԥfԥ artmıúdır. Hazırda yer kürԥsindԥ hԥr 10 nԥfԥrdԥn biri su qıtlı÷ı úԥraitindԥ yaúayır. Bu tԥhlükԥnin 2025-ci ilԥ qԥdԥr daha da artaraq dünya ԥhalisinin 2/3 hissԥsini ԥhatԥ edԥcԥyi ehtimal edilir. Dünyanın tԥmiz su ehtiyatları insan fԥaliyyԥtinin geniúlԥnmԥsi nԥticԥsindԥ hԥr gün ciddi tԥsirԥ vԥ dԥyiúikliklԥrԥ mԥruz qalır. Ԥhalinin artımı, yüksԥlԥn iqtisadi aktivlik vԥ hԥyat sԥviyyԥsi tԥmiz su resurlarına görԥ artan rԥqabԥtԥ vԥ münaqiúԥlԥrԥ gԥtirib çıɯarır. Belԥ bir úԥraitdԥ Ümumdünya su tԥúkilatları vԥ birliklԥrinin müasir düúüncԥlԥrindԥ su ehtiyatlarının davamlı istifadԥsindԥ onun inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinԥ daha çoɯ üstünlük verirlԥr. Ümumiyyԥtlԥ götürdükdԥ su ehtiyatlarını inteqrasiyalı idarԥetmԥ konsepsiyası yeni olmayıb, eyni zamanda o sԥrt siyasi seçimin alternativ kimi onun ԥvԥzinԥ yaranmıú senari dԥ deyildir. ønteqrasiyalı idarԥetmԥ su ehtiyatlarının milli sԥviyyԥdԥ mԥhdudlaúan vԥ ya Milli sԥrhԥdlԥri keçԥn çay hövzԥsi üzrԥ hԥyata keçirilmԥsinԥ yönԥlmiúdir. çay hövzԥsinin planlı vԥ vahid sistem úԥklindԥ dԥqiq rejim üzrԥ idarԥ edilmԥsinin çoɯillik tariɯi vardır. Mԥhz SEøø bu qԥdim ԥnԥnԥyԥ ԥsaslanan vԥ köklԥri Amerika Birlԥúmiú ùtatlarına vԥ keçmiú SSRø dövrünԥ gedԥn konsepsiyadır. Lakin inteqrasiyalı idarԥetmԥ ԥvvԥlki sistemlԥri ekoloji vԥ sosioloji baɯımdan korrektԥ etmԥklԥ, su bölgüsündԥ ictimaiyyԥtin vԥ iqtisadi intizamın geniú cԥlb edilmԥsini nԥzԥrdԥ tutur. SEøø konsepsiyası BMT – nin 1992-ci ildԥ keçirilԥn Ԥtraf Mühit vԥ ønkiúaf Konfrasında bԥyԥnilmiú, suya vԥ ԥtraf mühitԥ dair 1992-ci ildԥ Dublindԥ vԥ Rio-de-Janeyroda

197

keçirilԥn beynԥlɯalq konfraslarından sonra diqqԥti özünԥ cԥlb etmiúdir. Bu konsepsiya Dublindԥ qԥbul edilmiú 4 prinsipdԥn biridir. BMT – nin 2002-ci ildԥ Yohansburqda keçirilԥn Davamlı ønkiúafa dair Ümumdunya Sammitinԥ (vԥ ya «Rio+10») qԥdԥr keçԥn 10 il ԥrzindԥ SEøø konsepsiyası BMT – nin Baú Assambleyasının Davamlı ønkiúafa dair Komissiyası vԥ ùirin su üzrԥ Beynԥlɯalq konfransın Nazirlԥr Deklarasiyasında da bԥyԥnilmiúdir. Bu konfranslar dayanıqlı inkiúafa nail olunması üçün su ehtiyatlarının idarԥ edilmԥsi proseslԥrinԥ kompleks yanaúmaya dair özlԥrinin daha geniú tԥsԥvvürlԥrini vermiúlԥr. Buna cavab olaraq Dünya Bankı, Beynԥlɯalq ønkiúaf Proqramı vԥ Beynԥlɯalq ønkiúaf üzrԥ øsveç Agentliklԥri 1996-cı ildԥ Qlobal Su ԥmԥkdaúlı÷ı (QSԤ) tԥúkilatını yaratmıúlar. O, su idarԥçiliyi ilԥ mԥú÷ul olan bütün tԥúkilatlar üçün açıq olan vԥ su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi ilԥ mԥú÷ul olan beynԥlɯalq úԥbԥkԥ strukturudur. Bununla belԥ, dünyanın ԥksԥr ölkԥlԥri, o cümlԥdԥn dԥ Azԥrbaycan üçün bir qԥdԥr yeni olan bu metodun dԥqiq tԥyini vԥ onun praktikada geniú tԥtbiqi mԥsԥlԥlԥri cavabsız qalmıúdır. Nԥ inteqrasiya olunmalıdır vԥ onu ԥn yaɯúı üsulla necԥ etmԥk olar? Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinin razılaúdırılmıú prinsiplԥri praktikada istifadԥ olunmalıdır. Ümumi mԥqsԥdԥ nail olunması üçün ilk növbԥdԥ su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi anlayıúı altında nԥyin nԥzԥrdԥ tutuldu÷unun aydın baúa düúülmԥsi vԥ eyni zamanda onun ölkԥmizdԥ tԥtbiqi ilԥ hansı nailiyԥtlԥrin ԥldԥ olunaca÷ının aydınlaúdırılması olduqca vacibdir. Son illԥrdԥ bütün dünyada su ehtiyatlarının sԥmԥrԥli istifadԥsinԥ vԥ mühafizԥsinԥ maraq artmıú vԥ bu meyl yeni ԥsrin ilk illԥrindԥn daha da güclԥnmiúdir. Bununla ԥlaqԥdar olaraq su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinԥ (SEøø) baúlanmıúdır. SEøø yerli, hövzԥ, Milli vԥ reqional sԥviyyԥlԥrdԥ su vԥ torpaq ehtiyatlarının istifadԥsi ilԥ ԥlaqԥdar

198

olan ԥsas faktorların sԥmԥrԥli qԥbul edilmԥsinԥ yönԥldilmiú prosesdir. Bu proses tԥbii – iqlim úԥraitini nԥzԥrԥ almaqla bütün növ suların (sԥth, yeraltı, qayıdan) cԥlb edilmԥsini vԥ hesaba alınmasını nԥzԥrdԥ saɯlayır, Sudan istifadԥedԥnlԥr arasında qeyri-mԥhsuldar su itkilԥri ilԥ mübarizԥnin aparılmasını vԥ suya qԥnaԥt üçün stimulların yaradılmasını tԥmin edir. Co÷rafi mövqeyinԥ görԥ arid zonada vԥ transsԥrhԥd Kür-Araz çaylarının mԥnsԥbindԥ yerlԥúԥn, hԥmçinin mԥhdud su ehtiyatlarına malik olan Azԥrbaycanda bu ehtiyatların davamlı istifadԥsi ɯüsusi ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Respublikada hazırda ildԥ 11-13 mlrd. kbm.su istifadԥ olunur ki, onun 50-70% - i kԥnd tԥsԥrrüfatının, 20-25%-i sԥnayenin, qalan hissԥsi isԥ su tԥchizatı sektorunun payına düúür. Hԥlԥ bu yaɯınlara qԥdԥr minerallı÷ı 1,0 q/l – ԥ qԥdԥr olan sular suvarmaya yararlı hesab olunurdu. Lakin yerüstü su mԥnbԥlԥrinԥ antrogen tԥsirlԥrin artması onların keyfiyyԥtinin pislԥúmԥsinԥ vԥ minerallı÷ının yüksԥlmԥsinԥ sԥbԥb olmuúdur. Bu tԥsirlԥrdԥn ԥn ԥsası açıq su hövzԥlԥrinԥ tԥmizlԥnmԥmiú çirkab, kollektor-drenaj vԥ digԥr tullantı sularının aɯıdılmasıdır. Belԥliklԥ, hԥm su ehtiyatlarının çatıúmamazlı÷ı, hԥm dԥ bu ehtiyatların qonúu dövlԥtlԥrin ԥrazisindԥ güclü surԥtdԥ çirklԥnmiú úԥkildԥ, yԥni iqtisadiyyatın müɯtԥlif sahԥlԥrindԥ istifadԥyԥ yararsız halda onun hüdudlarına daɯil olması vԥ burada da çirklԥnmԥsinin davam etmԥsi nԥticԥsindԥ yaranmıú gԥrgin ekoloji vԥziyyԥt Azԥrbaycan dövlԥti üçün ciddi problemԥ çevrilmiúdir. Bu baɯımdan Azԥrbaycanda hԥcmi ildԥn-ilԥ artan mövcud su qıtlı÷ının qarúısının alınması, hԥmçinin yerüstü su mԥnbԥlԥrinin vԥ ɏԥzԥr dԥnizinin unikal ekosisteminin qorunması üçün qeyri-ԥnԥnԥvi sulardan (çirkab, dԥniz, kollektor-drenaj vԥ s. kԥnd tԥsԥrrüfatında istifadԥ edilmԥsi çoɯ mühüm tԥdbirlԥrdԥndir. Bir çoɯ ɯarici ölkԥlԥrdԥ bu sulardan kԥnd tԥsԥrrüfatında müvԥffԥqiyyԥtlԥ istifadԥ edilir vԥ onların ԥldԥ etdiklԥri tԥcrübԥlԥrin nԥticԥlԥrinin ɯüsusi torpaq-

199

iqlim ɯüsusiyyԥtlԥrinԥ malik olan Azԥrbaycanda meɯaniki surԥtdԥ tԥtbiq edilmԥsi qeyri-mümkündür. Azԥrbaycanda keçԥn ԥsrin ortalarından baúlayaraq kollektor-drenaj vԥ dԥniz sularından, sonralar isԥ çirkab sularından kԥnd tԥsԥrrüfatında istifadԥ edilmԥsi üzrԥ geniú tԥdqiqat iúlԥri aparılmasına baúlanmıúdır. Lakin bu tԥdqiqatların nԥticԥlԥri praktikada hԥlԥlik öz geniú hԥllini tapmamıúdır. 3.2. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi Su ehtiyatlarının idarԥ edilmԥsi suyun tԥlԥb edilԥn keyfiyyԥtdԥ, hԥcmdԥ vԥ vaɯtda istehlakçılara verilmԥsini hԥyata keçirmԥsini tԥmin edir. Bunun üçün ilk növbԥdԥ mühԥndisi infrastruktura yaradılmalı, onun normal iú rejimi tԥmin edilmԥli vԥ hԥmçinin iɯisaslaúmıú su tԥsԥrrüfatı yaradılmalıdır ki, bu da suyun paylama proseslԥrinin yerinԥ yetirmԥsini tԥmin etmԥlidir. Bu tԥúkilatın normal fԥaliyyԥti üçün idarԥetmԥ vasitԥlԥri, hüquqi, metodik, maliyyԥlԥúdirmԥ bazaları vԥ monitorinq sistemi olmalıdır. Belԥliklԥ, bu kompleks bütün proseslԥri özündԥ cԥmlԥúdirmԥlidir ki, bu da su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi adlandırılır. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi - hidroqrafik sԥrhԥdlԥr daɯilindi bütün su mԥnbԥlԥrinin (yerüstü, yeraltı vԥ tullantı) uçotunu aparmaqla vԥ qԥbul edilԥn qԥrarlarda maraqlı tԥrԥflԥri cԥlb etmԥklԥ hԥyati vacib ekosistemlԥrin dayanıqlı mövcudlu÷una heç bir zԥrԥr vurmadan insanların iqtisadi vԥ sosial rifahının maksimum dԥrԥcԥdԥ yaɯúılaúdırılması naminԥ su, torpaq vԥ onlarla ba÷lı digԥr ehtiyatların koordinasiyalı úԥkildԥ inkiúafını vԥ idarԥ edilmԥsini, elԥcԥ dԥ su istifadԥçilԥrini davamlı, stabil, ԥdalԥtli vԥ bԥrabԥr hüquqlu su ilԥ tԥmin edԥn bir prosesdir. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥedilmԥsinin mԥqsԥdlԥri dedikdԥ, onun dinamiki, yeni tԥlԥblԥrԥ uy÷un teɯnoloji, sosial-iqtisadi, ekoloji vԥ insan sa÷lamlı÷ının mühafizԥsi amillԥrini özündԥ birlԥúdirԥn úirin su ehtiyatlarının müԥyԥn

200

edilmԥsini vԥ mühafizԥsini; milli vԥ iqtisadi inkiúaf siyasԥti çԥrçivԥsindԥ cԥmiyyԥtin maraqları vԥ tԥlԥbatı ԥsasında su ehtiyatlarının dayanıqlı vԥ sԥmԥrԥli istifadԥ olunmasını, mühafizԥsini vԥ onlara qԥnaԥt edilmԥsini; – su ehtiyatlarınn idarԥ edilmԥsi sahԥsindԥ siyasԥtin aparılması vԥ qԥrarların qԥbul edilmԥsindԥ (yerli sakinlԥrin vԥ icmaların, gԥnclԥrin, qadınlar da daɯil olmaqla bütün ictimaiyyԥtin iútirakı ԥsasında) dԥqiq müԥyyԥn olunmuú strategiya çԥrçivԥsindԥ sosial baɯımdan zԥruri olan vԥ iqtisadi cԥhԥtdԥn sԥmԥrԥ verԥn proqram vԥ layihԥlԥr hazırlamaq vԥ yerinԥ yetirmԥk; – Sosial inkiúafa vԥ iqtisadi yüksԥliúԥ nail olunmasına zԥmanԥt verԥn, ölkԥlԥrdԥ su siyasԥti vԥ onun hԥyata keçirilmԥsi sahԥsindԥ müvafiq tԥúkilatı, hüquqi vԥ maliyyԥ meɯanizmlԥrini müԥyyԥn etmԥk vԥ möhkԥmlԥndirmԥk vԥ ya yenilԥrini yaratmaq baúa düúülür.

3.3. Su ehtiyatlarını inteqrasiyalı idarԥetmԥ prinsiplԥri 1992-ci ildԥ suya vԥ ԥtraf mühitԥ dair Dublindԥ keçirilmiú Beynԥlɯalq konfransda su ehtiyatlarının idarԥ edilmԥsinin yaɯúılaúdırılması üçün ԥsas sayılan konsepsiyalara vԥ praktiki reallıqlara dԥyiúiklik edilmԥsinԥ baɯılmıúdır. SEøø üzrԥ proseslԥr onun mahiyyԥtini müԥyyԥn edԥn bir sıra prinsiplԥri özündԥ cԥmlԥúdirir. Ümumi halda SEøø – nin ԥsas prinsiplԥri aúa÷ıdakılardır: – suyun idarԥ edilmԥsi hidroqrafik sԥrhԥdlԥr daɯilindԥ konkret hövzԥnin morfologiyasına müvafiq hԥyata keçirilir; – idarԥetmԥ tԥbii-iqlim úԥraitini nԥzԥrԥ almaqla bütün növ sulardan (sԥth, yeraltı, qayıdan) istifadԥ edilmԥsini vԥ hesaba alınmasını nԥzԥrdԥ saɯlayır; – sudan istifadԥ edilmԥdԥ bütün iútirakçı orqanların sahԥlԥr arası üfüqi vԥ iyerarɯiya sԥviyyԥlԥri arasında úaquli sıɯ ԥlaqԥlԥndirilmԥsi;

201

– ictimaiyyԥtin yalnız idarԥetmԥdԥ deyil, hԥmçinin maliyyԥlԥúdirilmԥdԥ, dԥstԥklԥnmԥdԥ, planlaúdırmada vԥ inkiúafda iútirak etmԥsi; – suyun idarԥetmԥ sisteminin úԥffaflı÷ı, açıqlı÷ı vԥ mԥlumatla tԥmin edilmԥsi; – su tԥsԥrrüfatı orqanlarının fԥaliyyԥtindԥ tԥbiԥtin tԥlԥblԥrinԥ üstünlük verilmԥsi; – su tԥsԥrrüfatı orqanlarında vԥ sudan istifadԥ edԥnlԥr arasında qeyrimԥhsuldar su itkilԥri ilԥ mübarizԥ vԥ suya qԥnaԥt üçün stimulların yaradılması. ùirin su –hΩyatı dΩstΩklΩyΩn, inkiúaf vΩ Ωtraf mühit üçün ΩhΩmiyyΩti olan, tükΩnΩn vΩ zΩrif ehtiyatdır. ùirin suyun mԥhdud ehtiyat olması anlayıúı ondan irԥli gԥlir ki, hidroloji dövr nԥticԥsindԥ suyun tԥyin olunmuú hԥcmi mövcuddur. Bu hԥcm insanların fԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ artırıla bilmԥz, lakin antropogen çirklԥnmԥ nԥticԥsindԥ bu hԥcmlԥr azalır. ùirin su ehtiyatları – onun hesabına tԥmin edilԥn zԥruri ɯidmԥtlԥrin gerçԥklԥúmԥsinԥ zԥmanԥt verir vԥ qorunmasına ehtiyac olan tԥbii ehtiyatdır. Qeyd olundu÷u kimi, su müɯtԥlif mqsԥdlԥr, funksiyalar vԥ ɯidmԥtlԥr üçün zԥruridir, odur ki, bu prinsipdԥ idarԥetmԥ tam (inteqrasiyalı) vԥ ehtiyata olan tԥlԥbatla yanaúı onun qorunmasına olan tԥhlükԥni dԥ nԥzԥrԥ almalıdır. Su tΩsΩrrüfatının inkiúafı vΩ idarΩedilmΩsindΩ istifadΩçilΩri, planlaúdıran tΩúkilatların iúçilΩrini vΩ bütün siyasi qΩrarlar qΩbul edΩn úΩɯslΩri özündΩ birlΩúdirΩrΩk hΩyata keçirilmΩlidir. Su hԥr kԥslԥ benefisiar münasibԥtdԥ olan ehtiyatdır. Benefisyar qԥrarın qԥbulu prosesin iútirakçısı olan tԥqdirdԥ, (gündԥlik) real iútirakın mövcudlu÷u÷undan danıúmaq olar. øútirakın növü ɯüsusilúdirilmiú su tԥsԥrrüfatı vԥ investisiya üzrԥ qԥrarlara müvafiq iúin hԥcmindԥn asılıdır. øútirakın ɯarakteri elԥcԥ dԥ, qԥrar qԥbul olunan siyasi mühitddԥn dԥ asılıdır. Bütün benefisiaların iútirakı ilԥ yanaúma – uzunmüddԥtli razılaúmanın vԥ ümumi sövdԥlԥúmԥnin ԥldԥ olunması

202

üçün ԥn yaɯúı üsuldur. øútirak etmԥk mԥsuliyyԥti üzԥrinԥ götürmԥk, götürülmüú iqtisadiyyatın sahԥsi üzrԥ ehtiyatın dayanıqlı inkiúafının vԥ sudan istifadԥnin effektivliyinin artırılması üzrԥ öhdԥçiliyin götürülmԥsi demԥkdԥir. øútirak hԥmiúԥ ümumi razılı÷a gԥtirib çıɯartmır, elԥcԥ dԥ arbitraj vԥ ya münaqiúԥlԥrin hԥllԥrinin digԥr meɯanizmlԥri dԥ vacibdir. Hԥr bir hökümԥt benefisialların iútirak mümkünlüyünԥ úԥrait yaratmalıdır, ɯüsusԥn dԥ qadınlara vԥ digԥr zԥif sosial qruplara. Hazırda ԥgԥr iútirak etmԥk üçün úԥraitin yaradılması ԥhalinin yoɯsul tԥbԥqԥsi üçün heç nԥ vermԥyԥcԥkdir, imkanlar güclԥndirilmԥsԥ. øútirakın güclԥndirilmԥsinin yeganԥ strukturası ԥn aúa÷ı tԥbԥqԥyԥ qԥdԥr qeyrimԥrkԥzlԥúdirilmiú qԥrarın qԥbul edilmԥsidir. Bütün rΩqabΩt aparan istifadΩçilΩr üçün suyun iqtisadi dΩyΩri oldu÷undan o iqtisadi ΩmtΩ, elΩcΩ dΩ sosial ΩmtΩΩ kimi qΩbul edilmΩlidir. Dԥyԥr vԥ ödԥniú – iki müɯtԥlif anlayıúlardır vԥ biz onların arasında olan fԥrqlԥri dԥqiq göstԥrmԥliyik. Alternativ istifadԥ edilmԥ zamanı çatıúmayan resuzs kimi nizamlayıcı vԥ ya iqtisadi vasitԥ sayılan suyun rasional paylanması üçün onun dԥyԥri vacib úԥrtdir. Suya görԥ ödԥniú(vԥ ya qeyri –ödԥniú) tԥlԥbatın idarԥ edilmԥsi vԥ ԥlavԥ su tԥsԥrrüfatı ɯidmԥtlԥrinԥ görԥ ayrı-ayrı tԥlԥbatçılar tԥrԥfindԥn ödԥniúlԥrin edilmԥsinԥ stimul yaradılmasını tԥmin edԥrԥk sudan sԥmԥrԥli istifadԥyԥ tԥsir göstԥrԥn zԥif qrupların müdafiԥsi üçün bir iqtisadi vasitԥ kimi tԥtbiq olunur. ønteqrasiyalı idarԥetmԥnin konsepsiyası hԥyata keçirilmԥsini bir çoɯ ölkԥlԥr qԥbul etmiúdir. Bԥzi ölkԥlԥr isԥ rԥsmi olaraq sudan dayanıqlı istifadԥni qԥbul edir vԥ ondan praktikada geniú istifadԥ edirlԥr. Mԥsԥlԥn, Braziliyada hԥyata keçirilԥn yeni siyasԥt SEøø – ni qԥbul etdi. Ölkԥdԥ suyı÷ımının vԥ hövzԥnin planlaúdırılması vԥ sudan istifadԥ edilmԥsinin maliyyԥlԥúdirilmԥsini müdafiԥ etmԥk mԥqsԥdi ilԥ suyun topdan satıú qiymԥtlԥrindԥn istifadԥ edildi. Çindԥ qԥbul edilmiú yeni qanun SEøø hԥyata keçirilmԥsinԥ

203

nail olunması sɯemini yaratdı. Avropa Birliyinin (AB) su üzrԥ 2000-ci il tariɯli Direktivi ilk növbԥdԥ Avropa Birliyinԥ (AB) daɯil olan ölkԥlԥin intensiv istifadԥ etdiklԥri çayların sularının keyfiyyԥtinin yaɯúılaúdırılmasına yönԥlmԥsinԥ baɯmayaraq, çirklԥnmԥnin vԥ daúqından dԥyԥn zԥrԥrin azaldılması üçün iqtisadi tԥdbirlԥri vԥ risklԥrin prioritetliyini müԥyyԥn edԥn çay hövzԥsinin idarԥetmԥ planının hazırlanmasını tԥlԥb edir. SEøø praktikada tԥtbiqindԥ milli su hüququnda qazanılmıú aúa÷ıdakı ɯüsusiyyԥtlԥrԥ malik modellԥrdԥn istifadԥ edilmiúdir. 1. Su ehtiyatlarına qlobal yanaúma 2. Suyun ekoloji mühafizԥsinin su istifadԥsi tԥlԥbatı ilԥ tarazlaúdırılması 3. øctimaiyyԥtin iútirakı ilԥ çevik plaplaúdırmanın fasilԥsiz proseslԥrindԥn istifadԥ edilmԥsi 4. Sudan istifadԥ tԥlԥbatının müasir vԥ gԥlԥcԥk növlԥrinin mԥhdudlaúdırılması 5. Su bölgüsündԥ ԥdalԥtliliyin vԥ ya sosial ԥdalԥtliliyin mԥhdudlaúdırılmasının etiraf edilmԥsi. Ölkԥlԥrin hamısı bu standartlara riayԥt etdiklԥrini nümayiú etdirmiú, lakin hԥr bir ölkԥ bir vԥ ya bir neçԥ modelԥ ԥmԥl etmԥk ԥrԥfԥsindԥdir. Ölkԥlԥrin hamısı bu standartlara riayԥt etdiklԥrini nümayiú etdirmir, lakin hԥr bir ölkԥ bir vԥ ya bir neçԥ modelԥ ԥmԥl etmԥk ԥrԥfԥsindԥdir.

3.4. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinin planlaúdırılması Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinԥ ԥsaslanan planlaúdırma daha çevik vԥ dinamik yanaúma olub, inkiúafın alternativ variantlarının ehtiyatların istifadԥsinԥ vԥ insanlar arasında qarúılıqlı ԥlaqԥlԥrԥ ԥsaslanır. Planlaúdırma ԥkinçilik, meúԥ tԥsԥrrüfatı, faydalı qazıntı yataqlarının iúlԥnilmԥsi

204

vԥ torpaqdan digԥr istifadԥ növlԥri dԥ daɯil olmaqla çay hövzԥsi, suyı÷ıcı vԥ suayrıcılarında bütün fԥaliyyԥt özündԥ ԥks etdirir. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi planlarına siyasi fԥaliyyԥt üçün sԥmԥrԥli ԥsasların, qanunvericiliyin, maliyyԥ strukturlarının vԥ s. yaradılması üzrԥ lazım olan tԥdbirlԥr daɯil edilir. – Su ehtiyatlarının idarԥ edilmԥsi üzrԥ qԥrarların qԥbul edilmԥsi vԥ siyasԥtin müԥyyԥn edilmԥsi üçün milli sԥviyyԥdԥ hԥyata keçirilir. Milli hökümԥtlԥr vԥ su bölmԥlԥri transsԥrhԥd su tԥúkilatları çԥrçivԥsindԥ beynԥlɯalq ԥmԥkdaúlı÷a tԥsir göstԥrirlԥr. Onlar tԥrԥfindԥn, hԥmçinin siyasi qԥrarların reallaúdırılması, elԥcԥ dԥ tԥúkilatların vԥ qanunvericiliyin inkiúafı üçün ԥsas yaradılır vԥ bunların çԥrçivԥsindԥ hövzԥ vԥ ya hövzԥnin bir hissԥsi sԥviyyԥsindԥ su ehtiyatlarının idarԥ edilmԥsi hԥyata keçirilir. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinin milli planı co÷rafi vԥ siyasi úԥraitԥ uy÷un hazırlanır vԥ burada sudan istifadԥyԥ vԥ ya su ehtiyatlarına tԥsir edԥn bütün hallar nԥzԥrԥ alınır. Düzgün tԥrtib edilmiú planlarda gԥlԥcԥk fԥaliyyԥtin formalaúması istiqamԥtindԥ bir sıra prioritet proqramlar göstԥrilir. – Su aɯınları tԥbii úԥraitԥ uy÷un olaraq ölkԥlԥr arasında inzibati sԥrhԥdlԥrԥ mԥhԥl qoymadan aɯır. Buna görԥ dԥ su ehtiyatlarının özlԥrinin nöqteyi – nԥzԥrindԥn su hövzԥsi çԥrçivԥsindԥ suyun idarԥ edilmԥsi daha mԥntiqidir. Hövzԥnin ԥrazisindԥ su vԥ torpaq ehtiyatlarının idarԥ iedilmԥsi hövzԥ planı ԥsasında hԥyata keçirilir. Adԥtԥn hövzԥ idarԥetmԥ planında onun fiziki ɯarakteristikaları, suya tԥlԥbatı vԥ su tԥminatının mövcudgöstԥricilԥri, çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri vԥ onların uçota alınması, su vԥ yerüstü ekosistemlԥrin tԥlԥbatı, daúqınların vԥ fövqԥladԥ meteoroloji hadisԥlԥrin dԥyiúkԥnliyi, sudan istifadԥdԥ maraqlı tԥrԥflԥr vԥ prioritet mԥsԥlԥlԥr, elԥcԥ dԥ cari vԥ uzunmüddԥtli mԥqsԥdlԥr, torpaq ehtiyatlarının idarԥsinin vԥ istifadԥsinin maliyyԥlԥúdirilmԥsi, monitorinq mԥsԥlԥlԥri ԥks olunur. – Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi úԥraitindԥ

205

yeraltı suların idarԥ edilmԥsindԥ ԥsas úԥrtlԥrdԥn biri ehtiyatın istismarı ilԥ suya artan tԥlԥbat arasında balansın saɯlanılmasıdır. Balansın bu cür saɯlanılması hԥm kԥmiyyԥt, hԥm dԥ keyfiyyԥt göstԥricilԥri lazımi sԥviyyԥdԥ qalmaqla rentabelliyi, ԥdalԥtliliyi vԥ uzunmüddԥtli dayanıqlı÷ı nԥzԥrԥ almalıdır. Lakin praktikada çoɯ vaɯt yeraltı idarԥ edilmԥsinԥ yerüstü sulardan, úԥhԥr tullantı sularından vԥ torpaq ehtiyatlarından ayrı halda baɯılır. Buna görԥ dԥ bu hallara yol vermԥmԥk üçün yeraltı suların idarԥ edilmԥsi planı su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi plvanının bir hissԥsi olmalıdır. – Sahilyanı ԥrazilԥrin vԥ çay hövzԥnin inteqrasiyalı idar edilmԥsi özündԥ su ehtiyatlarının vԥ sahilyanı zonanın inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi planlarından ibarԥt hazırlanır. Sahilyanı zonanın vԥ çay hövzԥsinin inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi yeni konsepsiyadır, lakin qarúılıqlı ԥlaqԥli problemlԥrin hԥllinin vacibliyi vԥ mԥqsԥdԥuy÷unlu÷u tԥlԥb etdiyi hallarda idarԥetmԥ tԥdbirlԥrinin uzlaúdırıldı÷ı bir prosesdir. Hԥr iki idarԥetmԥnin az vԥ ya çoɯ dԥrԥcԥdԥ bir – birindԥn asılı olmayaraq inkiúaf etmԥsinԥ baɯmayaraq real úԥrait onlar arasında sıɯ ԥlaqԥnin yaradılmasını tԥlԥb edir. Bu ԥlaqԥlԥr sahilyanı zona vԥ tԥmiz su sistemlԥri arasında tԥbii ehtiyatların, elԥcԥ dԥ çay hövzԥlԥri vԥ sahilyanı zona arasında sosial-iqtisadi ԥlaqԥlԥrin yaradılmasını ԥhatԥ edir. - Risklԥrin qiymԥtlԥndirilmԥsi tԥhlükԥlԥrin kԥskinliyinin azaldılması üçün informasiya tԥminatı, risklԥrin ɯarakterinin tԥyini, potensial zԥrԥrin yayılma sԥviyyԥsi vԥ ɯarakterinin tԥhlili üçün lazımdır. Risklԥrin idarԥ edilmԥsi üçün 5 ԥsas mԥsԥlԥyԥ baɯılmalıdır: – tԥhlükԥlԥrin kԥskinliyinin azaldılması üçün qԥrarların qԥbul edilmԥsi zamanı hansı prinsiplԥrin rԥhbԥr tutulması; – tԥnzimlԥyici tԥdbirlԥrin vԥ onların ciddiliyinin qԥbul oluna bilԥn miqyası; – tԥhlükԥnin kԥskinliyinin azldılması üçün hansı strategiyanın

206

qԥbul oluna bilԥn olması; - hansı siyasi vasitԥlԥrin qԥbul oluna bilԥn olması; – hansı tԥúkilatların vacib olması; – Ԥtraf mühitin qiymԥtlԥndirilmԥsi ona olan tԥsirlԥrin gözlԥnilԥn nԥticԥlԥrinin tԥyini mԥqsԥdi ilԥ aparılır. Layihԥlԥrin ԥtraf mühitԥ tԥsiri böyük olduqda qiymԥtlԥndirmԥ aparılması tԥlԥb olunur. Ԥtraf mühitin qiymԥtlԥndirilmԥsi metodologiyaya uy÷un olaraq layihԥnin hԥyata keçirilmԥsi planlaúdırılan yerdԥ ԥtraf mühitin öyrԥnilmԥsi (ilkin vԥziyyԥt) vԥ layihԥnin hԥr bir mԥrhԥlԥsindԥ tԥtbiq edilԥn fԥaliyyԥt növlԥrinin tԥsviri (mԥsԥlԥn, tikinti, istismar vԥ istismarın dayandırılması), ԥtraf mühitԥ ola bilԥcԥk tԥsirlԥrin ehtimal olunan nԥticԥlԥrinin tԥsviri ԥsasında aparılır. Mԥnfi tԥsirlԥrin proqnozlaúdırıldı÷ı hallarda gözlԥnilԥn tԥsir dԥrԥcԥsini azaltmaq üçün «Ԥtraf mühitin idarԥ edilmԥsi planı» hazırlanmıúdır. – Sosial qiymԥtlԥndirmԥ sosial ɯarakterli tԥsirlԥrin müntԥzԥm tԥsirlԥrin müntԥzԥm tԥhlilini tԥmin etmԥk mԥqsԥdi ilԥ istifadԥ edilir. Sosial tԥsirlԥrԥ insanların hԥyat tԥrzinԥ, iúinԥ, ԥylԥncԥlԥrinԥ tԥsir edԥn bütün sosial vԥ mԥdԥni ɯarakterli tԥsirlԥr daɯildir. Bu qiymԥtlԥndirmԥdԥn dövlԥt müԥssisԥlԥrinin özԥllԥúdirilmԥsindԥ, kԥnd tԥsԥrrüfatında aparılan islahatlarda, ԥsas ɯidmԥt sahԥlԥrindԥ, kommunal tԥsԥrrüfat müԥssisԥlԥrindԥ, dövlԥt ɯidmԥti strukturunda, vergi siyasԥtindԥ istifadԥ edilmԥsi mԥslԥhԥt görülür. Bundan hԥsçinin iri vԥ kompleks layihԥlԥrin (mԥsԥlԥn, su anbarları vԥ bԥndlԥrin tikintisi vԥ s.) hazırlanmasında istifadԥ edilir. – øqtisadi qiymԥtlԥndirmԥdԥ su sektoru sahԥsindԥ ԥn yaɯúı vԥ ԥlveriúli layihԥlԥrin seçilmԥsi vԥ onların iqtisadiyyatın digԥr sahԥlԥri ilԥ müqayisԥ edilmԥsi üçün qԥrarların qԥbul edilmԥsindԥ tԥtbiq edilԥn komplekt vasitԥlԥrdԥn istifadԥ olunur. Bu qiymԥtlԥndirmԥ ciddi úԥkildԥ su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi ideyalarına uy÷un gԥlir. øqtisadi qiymԥtlԥndirmԥ birgԥ iútirak dԥrԥcԥsinin vԥ tԥlԥbatın qiymԥtlԥndirilmԥsi ilԥ ԥlaqԥlԥndirilԥ bilԥr. Su ehtiyatlarının

207

inteqrasyialı idarԥ edilmԥsinin rolunu güclԥndirԥn düzgün iqtisadi qiymԥtlԥndirmԥ aparmaq üçün birbaúa vԥ ya bilavasitԥ olaraq tԥklif olunan layihԥlԥrin tԥsirlԥrinin nԥticԥlԥrini bilmԥk lazımdır.

3.5. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ olunmasında informasiya mübadilԥsi Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi haqqında informasiya mübadilԥsi prosesi mütԥɯԥssislԥrԥ, praktiki iúçilԥrԥ vԥ geniú ictimaiyyԥtԥ tԥcrübԥ mübadilԥsi aparmaq vԥ ondan bu sahԥdԥ birgԥ istifadԥ etmԥk imkanı verir. Belԥ informasiya mübadilԥsi vԥ onun inkiúafı potensialın artırılması üçün bir vasitԥdir. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsindԥ iútirak edԥn 4 informasiya tipii vardır: – mԥlumatlar, su ehtiyatlarının kԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt ɯarakteristikalarını ifadԥ edir; – informasiyalar, hansı ki, konkret mԥqsԥdlԥr üçün qruplaúdırıla bilԥr; – biliklԥr, beyindԥ saɯlanılan informasiyalar; – sa÷lam fikir, dayanıqlı÷ın tԥmin edilmԥsi mԥqsԥdi ilԥ su ehtiyatlarının istifadԥsindԥ qԥbul edilmiú ümumi metodika ilԥ razılaúma. Bunların hamısını bir yerdԥ toplamaq üçün geniú hԥcmdԥ olan materialın metodik idarԥ edilmԥsi tԥlԥb olunur. ønformasiyaları idarԥetmԥ sistemlԥri adı altında mԥlumatların vԥ informasiyaların yerlԥúdiyi vԥ saɯlandı÷ı, elԥcԥ dԥ onların mübadilԥ olundu÷u bir sıra elektron sistemlԥr baúa düúülür. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi üçün biblioqrafik vԥ co÷rafi informasiya sistemlԥri daha ԥhԥmiyyԥtlidir. Biblilqrafik informasiya sistemlԥri (monitorinq vԥ qiymԥtlԥndirmԥ, informasiya mübadilԥsi, etalon üzrԥ müqayisԥli qiymԥtlԥndirmԥ metodları) adԥtԥn dövlԥt müԥssisԥlԥrindԥ vԥ kommersiya úirkԥtlԥrindԥ yaradılır. Co÷rafi informasiya sistemi yer sԥthinin hԥr hansı

208

sahԥsindԥ tԥbii ehtiyatların (torpaq, relyef, su, bitki) invertar siyahısını göstԥrir. Burada suyun planlaúdırılması vԥ idarԥ edilmԥsi mԥsԥlԥlԥri üzrԥ qԥrarlar qԥbul edԥn úԥɯslԥr haqqında da mԥlumat vԥ informasiyalar verilir. Su sektorunda çalıúan hԥr bir úԥɯs bilik vԥ mԥlumatlardan digԥr ölkԥlԥrin vԥ sahԥlԥrin ԥmԥkdaúları ilԥ birgԥ istifadԥdԥn fayda götürülԥ bilԥr. Bircԥ istifadԥ üçün nԥzԥrdԥ tutulmuú biliklԥrԥ teɯniki mԥlumatlar vԥ informasiyalar, elԥcԥ dԥ tԥúkilati vԥ maliyyԥ informasiyaları daɯildir. Lakin biliklԥrin birgԥ istifadԥsi adi iú deyildir, úԥɯsi ԥlaqԥlԥrin inkiúaf etdirilmԥsi, etibarlı münasibԥtlԥrin vԥ qarúılıqlı inam olan atmosferin yaradılması tԥlԥb olunur. Biliklԥrin birgԥ istifadԥsinin belԥ meɯanizm vԥ kanallarına treninq proqramlarında – seminarlarda, konfranslarda iútirak etmԥk daɯildir. Sosial vԥ biofiziki tԥsirlԥrin qiymԥtlԥndirilmԥsi, su ehtiyatlarının planlaúdırılması, suyı÷ıcı zonanın idarԥ edilmԥsi kimi fԥaliyyԥt sahԥlԥrinin maraqlı daɯilindԥ mԥlumatların idarԥ edilmԥsindԥ vacib rol oynayan yeni metodlar (qrup metodları, Delfiy üsulları, Ԥtraf mühitin Adaptiv qiymԥtlԥndirilmԥsi) geniú inkiúaf tapmıúdır. 3.6. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinin tԥtbiqi Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi üçün ԥlveriúli úԥraitin, su istifadԥçilԥri arasında ԥlaqԥnin, iqtisadi vԥ tԥúkilati mԥsԥlԥlԥrin hԥlli tԥmin edilmԥlidir. Ԥlveriúli úԥrait su ehtiyatlarının idarԥ edilmԥsindԥ vԥ inkiúafında bütün istifadԥçilԥrԥ müvafiq iútirak úԥrtlԥri qoyulmaqla onların idarԥçiliyԥ cԥlb edilmԥ formaları, meɯanizmlԥri vԥ qaydaları qanunvericiliklԥ müԥyyԥn edilmԥlidir. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi bazasında suyun sԥmԥrԥli, ԥdalԥtli vԥ dayanıqlı idarԥ edilmԥsinԥ nail olmaq üçün ԥhԥmiyyԥtli dԥrԥcԥdԥ tԥúkilati iúlԥrin vԥ dԥyiúikliklԥrin aparılması olduqca vacibdir. Suyı÷ıcıdan baúlayaraq

209

hövzԥdԥ vԥ milli sԥviyyԥdԥn baúlayaraq kԥnd sԥviyyԥsindԥ qurtarmaqla «yuɯarıdan - aúa÷ı» vԥ «aúı÷ıdan - yuɯarı» sɯemi üzrԥ su istifadԥçilԥri su ehtiyatlarının idarԥsinԥ cԥlb edilmԥli vԥ onların iútirakı hԥvԥslԥndirilmԥlidir. Hökümԥt tԥúkilatı bu prosesdԥ vasitԥçi, su ehtiyatlarının idarԥ edilmԥsinin nizamlayıcısı vԥ nԥzarԥtçi kimi iútirak etmԥlidir. øqtisadiyyatın diqԥr sahԥlԥrindԥ ɯüsusi sektorun rolunun qüclԥnmԥsinԥ vԥ hökümԥtin belԥ iútirakı qԥbul etmԥsi tendensiyanın atmasına baɯmayaraq, yaɯın qԥlԥcԥkdԥ su istifadԥçilԥrinin çoɯ hissԥsinԥ dövlԥt ɯidmԥt qöstԥrԥlԥcԥkdir. Buna qörԥ dԥ dövlԥt sektorunun iúinin yaɯúılaúdırılmasına ɯüsusi diqqԥt verilmԥli vԥ onun maddi – teɯniki bazası qüclԥndirilmԥlidir. Sahԥlԥr arasında vԥ bütün hövzԥ boyunca su ehtiyatlarının idarԥ edilmԥsi sԥylԥrinin koordinasiyasını tԥmin etmԥk üçün koordinasiya vԥ ԥn yüksԥk siyasi sԥviyyԥdԥ ԥmԥkdaúlık vԥ informasiya mübadilԥsi meɯanizmlԥri yaradılmalıdır. ønteqrasiyanıe sԥmԥrԥliliyinin tԥmin etmԥk üçün müvafiq institutlar arasında daha etibarlı maliyyԥ ԥlaqԥlԥri yaratmaq lazımdır. Bu sahԥlԥrarası fԥaliyyԥt üçün stimul yaratmıú olar. Suyun dԥyԥrinin tam ödԥnilmԥsi su tԥchizatı ɯidmԥtinin dayanıqlı fԥaliyyԥtini tԥmin edir vԥ suya olan tԥlԥbatı mԥhdudlaúdırmaqla sԥmԥrԥliliyini artırır. Bu isԥ mümkün olan bir yerdԥ bu prosesin hԥyata keçirilmԥsini diktԥ edir. Ԥgԥr çoɯlu sayda mövcd olan sosial problemlԥrlԥ belԥ yanaúma mane olarsa, qısa müddԥt ԥrzindԥ suyun çadırılma dԥyԥrinin ödԥnilmԥsinԥ ԥsaslanmaq olar. Suödԥmԥlԥr mԥqsԥdli, úԥffafa vԥ ԥsaslandırılmıú mԥblԥ÷dԥ olmalıdır. Su istifadԥçilԥri arasında ԥlaqԥnin yaradılması dövrün ԥsas mԥsԥlԥlԥrindԥn biridir. Buna görԥ dԥ yuɯarı vԥ aúa÷ı aɯınların qarúılıqlı münasibԥtlԥrini nԥzԥrԥ almaqla, qԥrarların qԥbul edilmԥsi prosesindԥ sahԥlԥrin maraqlarını birlԥúdirmԥk su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinin çoɯ vacib elementlԥridir. Burada ԥsas ideya hökümԥt sԥviyyԥsindԥ

210

bütün nazirliklԥrlԥ, elԥcԥ dԥ su hövzԥsinin müɯtԥlif hissԥlԥrindԥki bütün istifadԥçilԥrlԥ konsensusun tapılmasındadır. Ancaq bu yolla bütün hövzԥ üzrԥ su bölgüsünü planlaúdırmaq vԥ daha vacib sektora nԥzԥr vurmaqla suyun hԥr hansı baúqa sektora verilmԥsinn qarúısını almaq olar. Suyun kԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥtinԥ dair bütün tԥlԥblԥri hԥr bir su istfadԥçisinԥ aydın vԥ úԥffafa úԥkildԥ çatdırılmaqla su ehtiyatlarının dayanıqlı idarԥ edilmԥsini hԥyata keçirmԥk mümkündür. Dünyada bütün ԥrazilԥrin yarıdan çoɯu iki vԥ daha çoɯ ölkԥ ԥrazisindԥn keçԥn çay hövzԥlԥrindԥ yerlԥúmiúdir. Aɯının aúa÷ı hissԥlԥrindԥ yerlԥúmiú ölkԥlԥr üçün lazım olan su ehtiyatlarının çoɯ hissԥsinin digԥr ölkԥlԥrin ԥrazilԥrindԥ yerlԥúmԥsi sԥbԥbinԥ görԥ onlar daha da çoɯ asılı vԥziyyԥtdԥ olurlar. Bu problem bütün dünya üzrԥ regional sԥviyyԥdԥ siyasi gԥrginliklԥr yaratmıú vԥ yaratmaqdadır. Milli vԥ ya yerli qanunvericiliyԥ ekvivalent ԥlveriúli mühit transԥrhԥd sularının beynԥlɯalq prinsiplԥrinԥ uy÷un bölüúdürülmԥsi vԥ idarԥ edilmԥsidir. Beynԥlɯalq hüquq qaydalarında sudan ԥdalԥtli istifadԥ vԥ digԥrinԥ zԥrԥr vurmamaq kimi ԥsaslı prinsiplԥrin olmasına baɯmayaraq, bԥzi ölkԥlԥrdԥ onlardan az istifadԥ olunur, çünki hԥr hansı üçüncü ölkԥ ilԥ münasibԥtlԥrin hԥll olunması prosedurası razılaúdırılmadı÷ı hallarda hԥmin ölkԥyԥ güzԥút edilmԥsi mԥcburi deyildir. Gԥmiilik üçün istifadԥ olunmayan suların mühafizԥsi vԥ istifadԥsi üzrԥ BMT-nin konvensiyası (Nyu-York, 1997), su hüquqları üzrԥ Beynԥlɯalq komissia vԥ Helsinki qaydaları ölkԥlԥr arasında ԥmԥkdaúlı÷ı yaɯúılaúdıran beynԥlɯalq vasitԥlԥr sayılır. Regional sԥviyyԥdԥ protokollar iúlԥnib hazırlanmıúdır. Çay hövzԥlԥri sԥviyyԥsindԥ (göllԥr vԥ Sulu horizontal da daɯil olmaqla) çoɯlu sayda komissiyalar yaradılmıú vԥ saziúlԥr hazırlanmıúdır. Bu saziúlԥrin ümumi çatıúmayan cԥhԥti-sözçülüyün tԥkcԥ siyasi sԥviyyԥdԥ deyil, hԥm dԥ mԥlumatlar bazasının yaradılması, informasiya

211

mübadilԥsi vԥ effektiv ԥmԥkdaúlıq vasitԥlԥrinin yaradılması kimi praktiki sԥviyyԥdԥn dԥ üstün olmasıdır. Beynԥlɯalq su aɯarları haqqındakı qanunda suverenlik vԥ mütlԥq ԥrazi birliyi kimi vԥziyyԥtlԥr mövcud oldu÷una görԥ beynԥlɯalq mԥhkԥmԥlԥr sahilyanı ölkԥlԥrin maraqlarının ümumiliyi konsepsiyasından istifadԥ edirlԥr. Sahilyanı ölkԥlԥr transsԥrhԥd su mԥnbԥlԥri üzrԥ ԥmԥkdaúlıq etmԥli vԥ sudan ԥdalԥtli vԥ a÷ıllı istifadԥ prinsiplԥrini ԥsas tutmaqla bütün tԥrԥflԥrin maraqlarına hörmԥt etmԥlidirlԥr. Beynԥlɯalq cԥmiyyԥtlԥr vԥ su tԥúkilatları belԥ saziúlԥrԥ nail olunmasında fԥal iútirak etmԥlidirlԥr. Belԥ saziúlԥr tez-tez qlobal razıúmaların tԥrkib hissԥlԥrini tԥúkil edirlԥr. Belԥ hallarda maraqlı tԥrԥflԥr arasında razılaúdırılmıú balansın ԥldԥ olunmasına daha tez vԥ asan nail olmaq mümkün olur. Ümumi su ehtiyatlarının birgԥ idarԥ edilmԥsi istiqamԥtindԥ birgԥ komitԥlԥrin vԥ cari vԥziyԥtin nԥzԥrdԥn keçirilmԥsi mԥqsԥdi ilԥ komissiyların yaradılması çoɯ hallarda daha çoɯ faydalı olur. Nil çayı hövzԥsini 10 ölkԥ bölüúdürür. Onlardan 9-u Nil hövzԥsinin tԥúԥbbüsü (NBø) Adı altında regional ԥmԥkdaúlıq yaratmıúlar. Bu tԥúkilat 1999-cu ilin fevralından baúlayaraq Nil çayının su ehtiyatlarının dayanıqlı inkiúafı vԥ idarԥ edilmԥsini ԥsas götürmԥklԥ qarúılıqlı mԥnfԥԥt götürmԥk ԥsasında fԥaliyyԥt göstԥrir. NBø-nin ԥsas mԥqsԥdi Nil-in ümumi su ehtiyatlarından mԥnfԥԥtli vԥ ԥdalԥtli istifadԥ yolu ilԥ dayanıqlı sosialiqtisadi inkiúafa nail olmaqdır. NBø Nil çayı hövzԥsinin su ehtiyatlarına ùura Enqebbedԥ (Uqanda) katibliyi olan teɯniki mԥúvԥrԥtçi komitԥ tԥrԥfindԥn himayԥ edilir. Müɯtԥlif sԥviyyԥli tԥúkilatların rol vԥ funksiyalarının tԥhlili bütün hԥyati hallar üçün sԥrfԥli olan úablonların olmadı÷ını göstԥrir. Bu mԥsԥlԥlԥrdԥ inkiúafın sԥviyyԥsi, maliyyԥ vԥ insan ehtiyatları, ԥnԥnԥlԥr vԥ digԥr spesifik ɯüsusiyyԥtlԥr vacib rol oynaya bilԥr. Bununla belԥ, su ehtiyatlarnın inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinin proqram vԥ siyasԥtinin

212

formalaúması vԥ tԥtbiqi üçün tԥúkilati cԥhԥt çoɯ lazımlıdır. Eyni zamanda su ilԥ maraqlı olan müɯtԥlif tԥúkilatlar arasında effektiv koordinasiya meɯanizminin yaradılması ԥsas problem sayılır. ønteqrasiyalı idarԥetmԥ dedikdԥ müɯtԥlif sahԥlԥrin inteqrasiyası yoɯ, su ehtiyatlarının daha sԥmԥrԥli vԥ istifadԥsini tԥmin etmԥk mԥqsԥdilԥ tԥrԥflԥrin bütün maraqlarını nԥzԥrԥ almaqla iɯtisaslaúmıú tԥúkilatı struktur yaradaraq onun kompleks (inteqrasiyalı) idarԥ edilmԥsi nԥzԥrdԥ tutulur. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsini hԥyata keçirmԥk üçün milli orqan olduqca vacibdir. Bu orqan su ehtiyatlarının inkiúafı planlarının koordinasiyasını, strategiya vԥ siyasԥtini iúlԥyib hazırlamıúdır. ønteqrasiyalı idarԥetmԥ sahԥsindԥ qazanılmıú tԥcrübԥlԥrin ümumilԥúdirilmԥsi nԥticԥsindԥ milli sԥviyyԥdԥ su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinin tԥtbiqi üçün aúa÷ıdakı sɯem üzrԥ tԥúkilat strukturunun yaradılması mԥqsԥdԥuy÷un hesab edilԥr. Su tԥsԥrrüfatı tԥúkilatı (Nazirlik, Komitԥ vԥ s.) Hövzԥ su ehtiyatları idarԥsi øriqasiya sistemlԥri idarԥsi Sudan istifadԥedԥnԥlԥr Birliyi. Bu strukturda ørriqasiya Sistemi ødarԥsi Magistral kanal idarԥsi vԥ ya ayrıca iri su tԥsԥrrüfatı obyekti idarԥsi úԥklindԥ yaradıla bilԥr. Çay hövzԥlԥri geniú olan ԥrazilԥrdԥ vԥ ya onun morfoloji quruluúu mürԥkkԥb oldu÷u hallarda su tԥsԥrrüfatının onu tam ԥhatԥ etmԥsindԥ müԥyyԥn çԥtinlik yaranır. Bu halda hidroqrafik Prinsipi ԥsas götürmԥklԥ hövzԥ daɯilindԥ suların idarԥ edilԥmsinin iyerarɯiyalı tԥúkilat strukturu yaradıla bilԥr. ønteqrasiyalı idarԥetmԥ prinsiplԥrindԥn biri olan ictimaiyyԥtin su idarԥçiliyindԥ iútirak etmԥsi üçün keçmiú kԥnd tԥsԥrrüfatı tԥúkilatlarının balansında olan tԥsԥrrüfatdaɯili úԥbԥkԥlԥrin vԥ paylaycı kanalların Sudan østifadԥedԥnlԥr Birliklԥrinin (SøB) istifadԥsinԥ verilmԥsi mümkündür. Bu úԥbԥkԥlԥr müqavilԥ ԥsasında SøB-rԥ müvԥqqԥti vԥ ya uzunmüddԥtli icarԥyԥ verilԥ bilԥr. Bu halda úԥbԥkԥlԥrin saɯlanması

213

vԥ istismarı dövlԥt tԥrԥfindԥn ayrılan vԥsaitin vԥ ya su istehlakçılarının su pulu ödԥmԥlԥrinin hesabına hԥyata keçirilmԥlidir. Su idarԥçiliyindԥ ictimaiyyԥtin rolu o vaɯt daha yüksԥk olur ki, müɯtԥli tԥúkilatların nümayԥndԥlԥri qarúılıqlı vԥ ya ԥlaqԥli úԥkildԥ bir–biri ilԥ ԥmԥkdaúlıq, yԥni su tԥsԥrrüfatı tԥúkilatının iúindԥ SøB ԥmԥkdaúları vԥ ԥksinԥ iútirak etsinlԥr. Qԥrarların qԥbul edilmԥsindԥ, icra meɯanizmlԥri siyasԥtinin hazırlanmasında, mԥslԥhԥtçi, koordinasiya vԥ nizamlayıcı tԥúkilatlar onların tԥsir miyqasına ԥsas diqqԥt vermԥlidirlԥr. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinin müúüm elementlԥrindԥn biri suya olan tԥlԥbata uy÷un olaraq sektorun iúini tԥmin etmԥk vԥ istifadԥçilԥrin böyük ԥksԥriyyԥti üçün mԥnfԥԥt gԥtirmԥk «yuɯarıdan-aúa÷ıya» yanaúmasının qismԥn «aúa÷ıdanyuɯarıya» yanaúması ilԥ ԥvԥz edilmԥsi vԥ ya ona ԥlavԥlԥr olunmasından ibarԥtdir. «Aúa÷ıdan-yuɯarıya» strategiyası idarԥçiliyin vԥ qԥrarlar qԥbul edilmԥsinin tam olaraq yerli tԥúkilatlara verilmԥsi demԥk deyildir, bu prinsipԥ görԥ aúa÷ılarla hökümԥt arasında balans yaradılmasına nail olunmalıdır. Su öz hԥrԥkԥtindԥ inzibati sԥrhԥd tanımadı÷ına görԥ belԥ bir sual yaranır: su bu sԥrhԥdlԥr daɯilindԥ idarԥ oluna bilԥrmi vԥ ya sԥrhԥdlԥr tԥbii olmalıdırmı? Tԥmiz su ehtiyatları baɯımından hövzԥ yanaúması daha çoɯ qԥbul olunandır vԥ ya ona mԥntiqi planlaúdırma vahidi kimi baɯılmalıdır. Lakin tԥlԥbatdan asılı olaraq inkiúaf prinsipinԥ uy÷un olaraq hövzԥ tԥúkilati su istifadԥçilԥrinin ona tԥlabatı yarandı÷ı hallarda yaradılır. Mövcud inzibati idarԥetmԥ çay hövzԥsi çԥrçivԥsindԥ idarԥetmԥyԥ maneçilik törԥdԥ bilԥr. Bundan ԥlavԥ, hövzԥ idarԥetmԥsi öz-özlüyündԥ su ehtiatlarının dayanıqlı inkiúafını tԥmin edԥ bilmԥz. Onların iqtisadi, sosial vԥ siasi dԥyiúiklԥr ԥsasında tԥlԥbatları tԥyin etmԥyԥ kömԥk edԥn digԥr tԥúkilatlara ehtiyacı vardır. Hövzԥ tԥúkilatları beynԥlɯalq suların faydalı idarԥ meɯanizmlԥrini tԥmin edԥ bilԥrlԥr. Birgԥ suların ԥdalԥtli, razılaúdırılmıú

214

úԥkildԥ bölüúdürülmԥsinԥ kömԥk edԥn müɯtԥlif mԥqsԥdli vԥ funksiyalı çoɯlu sayda belԥ orqanlar mövcuddur. Mübahisԥli mԥsԥlԥlԥrin müzakirԥsi üçün forumu tԥmsil edԥn belԥ tԥúkilatlar ortaya çıɯan çԥtinliklԥrin böyüyüb münaqiúԥlԥrԥ keçmԥsinԥ imkan vermԥyԥrԥk onların hԥll olunmasını tԥmin edirlԥr. øcmaların vԥ vԥtԥndaú cԥmiyyԥtlԥrinin su ehtiyatlarının idarԥ edilmԥsindԥ operativ iútirakı lazımdır. Yuɯarıda qeyd edildiyi kimi iriqasiya sistemlԥri hökümԥtdԥn alınaraq Assosiasiyalara verilԥ bilԥr vԥ icmalar onların istismarına vԥ saɯlanılmasına görԥ cavabdeh ola bilԥr. Belԥ olduqda ԥsas vasitԥlԥrin vԥ ehtiyatların idarԥ edilmԥsinin yaɯúılaúdırılması üçün ilkin úԥrt sayılan mülkiyyԥtçinin münasibԥtlԥrini daha asan formalaúdırmaq mümkündür. Suyun idarԥ edilmԥsindԥ bir çoɯ u÷ursuzluqlar ona qiymԥtsiz sԥrbԥst mԥhsul kimi baɯılması anlayıúından yaranmıú vԥ yaranmaqdadır. Su ehtiyatlarından maksimum sԥmԥrԥ ԥldԥ etmԥk üçün suya olan münasibԥti dԥyiúmԥk vԥ onun paylanmasına çԥkilԥn ɯԥrclԥri qiymԥtlԥndirmԥk lazımdır. Dublin prinsiplԥrindԥ dԥ su «iqtisadi mԥhsul» kimi qԥbül olunmuúdur, «ɏɏ ԥsrin gündԥlik mԥsԥlԥlԥri»ndԥ ona «iqtisadi vԥ sosial mԥhsul» kimi baɯılmıúdır. Suyun qiymԥti defisit resurs kimi ondan nizamlayıcı vԥ iqtisadi metodlarla sԥmԥԥli istifadԥ edilmԥsi üçün vacibdir. Suya görԥ haqqın ödԥnilmԥsi suyun qorunması vԥ effektiv istifadԥ olunması, tԥlԥbatın idarԥ olunması üçün stimulun yaradılması, ödԥmԥnin tԥmin olunması vԥ ԥlavԥ investisiya qoyuluúuna tԥlԥbatçıların hԥvԥslԥndirilmԥsi üçün iqtisadi bir alԥtdir. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsindԥ suyun tam qiymԥtindԥ (iqtisadi vԥ tԥbii qiymԥtlԥrindԥn) istifadԥ edilmԥsi tԥkliy olunur. øqtisadi qiymԥt istifadԥçidԥn vԥ sudan istifadԥnin növündԥn asılıdır. Bu qiymԥtԥ istifadԥçilԥr üçün qiymԥt, qaytarılan aɯın vԥ ya evarotranspirasiyaya itirilԥn itkilԥrdԥn tԥmiz sԥmԥrԥ vԥ sosial mԥqsԥdlԥrԥ nail olunmasında suyun qiymԥti daɯildir.

215

Suyun tԥlԥbatçıya çatdırılmasının tam dԥyԥri özündԥ tam iqtisadi dԥyԥri vԥ insanların sa÷lamlı÷ının qorunması vԥ ekosistemlԥrin mühafizԥsi ilԥ ba÷lı olan ekoloji dԥyԥri birlԥúdirir. Tam iqtisadi dԥyԥr suyun çatdırılması vԥ idarԥ edilmԥsinin dԥyԥrindԥn, sԥrmayԥ ɯԥrclԥrindԥn, istismar vԥ saɯlanılma ɯԥrclԥrindԥn, elԥcԥ dԥ iqtisadi fԥallı÷ın dԥyiúmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar olan iqtisadi ɯԥrclԥrdԥn ibarԥtdir. Suya iqtisadi ԥmtԥԥ kimi baɯmaqla, ona olan tԥlԥbatı vԥ tԥlԥbatçıya çatdırılmasını asan yolla tarazlaúdırmaq olar. Kԥskin su çatıúmamazlı÷ı úԥraitindԥ onun ekstensiv istifadԥsinin davam etdirilmԥsi yol verilmԥzdir. Belԥ hallarda suya olan tԥlԥbatı mԥhdudlaúdırmaqla onun idarԥ edilmԥsinԥ kömԥk edԥ bilԥcԥk operativ iqtisadi konsepsiya vԥ vasitԥlԥrin zԥruriliyi úübhԥsizdir.

3.7. Azԥrbaycanda su ehtiyatlarının idarԥ etmԥ strukturları vԥ milli su qanunvericiliklԥri Azԥrbaycanda su ehtiyatları dövlԥtin mülkiyyԥtindԥ olub, onların istifadԥsi vԥ mühafizԥsinin idarԥ olunması vԥ su münasibԥtlԥrin nizamlanması Azԥrbaycan Respublikasının qanunlarının ԥsasında qԥbul edilmiú normativ-hüquqi sԥnԥdlԥrԥ uy÷un olaraq hԥyata keçirilir. Milli sԥviyyԥdԥ su ehtiyatlarının istifadԥsinin mühafizԥsinin monitorinqini Elmi tԥdqiqat vԥ digԥr mԥsԥlԥlԥri öz sԥlahiyyԥtlԥri daɯilindԥ müɯtԥlif tԥúkilatlar yerinԥ yetirir. Bu tԥúkilatlar arasında koordinasiya Azԥrbaycan Respublikası Nazirlԥr kabineti tԥrԥfindԥn aparılır. Azԥrbaycan Respublikası Su Mԥcԥllԥsi vԥ onunla b÷lı qԥbul edilmiú qanunvericilik aktlarına ԥsasԥn dövlԥt mülkiyyԥtindԥ olan su obyektlԥrinin istifadԥsi vԥ mühafizԥsi sahԥsindԥ dövlԥt idarԥetmԥsininin öz sԥlahiyԥtlԥri daɯilindԥ Meliorasiya vԥ Su Tԥsԥrrüfatı Açıq Sԥhmdar Cԥmiyyԥti, Ekologiya vԥ Tԥbii Sԥrvԥtlԥr Nazirliyi yerinԥ yetirir.

216

Meliorasiya vԥ Su Tԥsԥrrüfatı Açıq Sԥhmdar Cԥmiyyԥtinin ԥsas vԥzifԥsi su ehtiyatlarının idarԥ edilmԥsi, yerüstü suların istifadԥsi vԥ mühafizԥsinԥ nԥzarԥt, suların istifadԥ uçotu, meliorasiya vԥ su tԥsԥrrüfatı sistemlԥrinin istismarını, elԥcԥ dԥ sel vԥ daúqınlara qarúı mübarizԥ tԥdbirlԥrinin aparmaqdır. Meliorasiya vԥ Su Tԥsԥrrüfatı Açıq Sԥhmdar Cԥmiyyԥti meliorasiya iúlԥrinin sifariúçisi, hԥm dԥ istismar tԥdbirlԥrinin icraçısı kimi çıɯıú edir, sahԥdԥ iqtisadi islahatları tԥmin edir, sudan istifadԥyԥ vԥ onun mühafizԥsinԥ dövlԥt nԥzarԥtini hԥyata keçirir, onun sosial inkiúafının ԥsas istiqamԥtlԥrini müԥyyԥnlԥúdirir. øqtisadi normativlԥr, hesabat ili respektiv üçün proqnozlar hazırlayır. Bakı, Sumqayıt úԥhԥrlԥrinin, Apúeron yarımadasının vԥ respublikanın úimal rayonlarının su tԥchizatı ilԥ mԥú÷ul olan Azԥrsu sԥhmdar Cԥmiyyԥti respublika ԥhalisinin su tԥchizatı vԥ yaúayıú mԥntԥqԥlԥrinin kanalizasiyalaúdırılması mԥsԥlԥlԥri ilԥ mԥú÷ul olur. øçmԥli su mԥnbԥlԥrinin keyfiyyԥt monitorinqi isԥ Sԥhiyyԥ Nazirliyi tԥrԥfindԥn hԥyata keçirilir. Yanacaq vԥ Energetika Nazirliyinin tabeçiliyindԥ fԥaliyyԥt göstԥrԥn «Azԥrenerji» Sԥhmdar Cԥmiyyԥti hidroenergetika siyasԥtinin aparılmasına vԥ icrasına cavabdehdir. Azԥrbaycan Respublikasında su obyektlԥrinin istifadԥsi vԥ mühafizԥsi ilԥ ba÷lı hüquqi münasibԥtlԥr Azԥrbaycan Respublikasının «Su Mԥcԥllԥsi» qanunu ԥsasında öz hԥllini tapır. Mԥcԥllԥdԥ eyni zamanda su obyektlԥrinin istifadԥsi vԥ mühafizԥsi sahԥsindԥ idarԥetmԥnin iqtisadiyyatın inkiúafı vԥ ԥtraf mühitin qorunması, ԥhalinin keyfiyyԥtli su ilԥ tԥchizatı, inzibati ԥrazi prinsiplԥri ilԥ hövzԥ prinsipinin uzlaúdırılması onun ԥsas üstünlüklԥrindԥn biridir. Eyni zamanda su ilԥ ba÷lı «Meliorasiya vԥ irriqasiya haqqında» (1996), «Su tԥchizatı vԥ tullantı suları haqqında» (1999), «Hidrometeorologiya fԥaliyyԥti haqqında» (1998), «Ԥtraf mühitin mühafizԥsi haqqında» (1999), «Ԥtraf mühitԥ

217

dair informasiya almaq haqqında» (2002), «Hidroteɯniki qur÷uların tԥhlükԥsizliyi haqqında» (2002) vԥ digԥr su ilԥ ba÷lı Azԥrbaycan Respublikasının Qanunları qԥbul edilmiúdir. Azԥrbaycan ԥtraf mühitԥ dair 14 Beynԥlɯalq Konvensiyaya, o cümlԥdԥn «Transsԥrhԥd su aɯınlarının vԥ beynԥlɯalq göllԥrin mühafizԥsi vԥ istifadԥsinԥ dair Konvensiya»ya (17 mart 1992, Helsinki) qoúulmuú vԥ 14 mart 2000-ci il tariɯindԥ onu ratifikasiya etmiúdir. Hazırda Azԥrbaycan transsԥrhԥd çayların su ehtiyatlarının istifadԥsi vԥ mühafizԥsi sahԥsindԥ beynԥlɯalq su yurisdiksiyasına ԥsaslanmıú dövlԥt siyasԥti aparır.

3.8. Azԥrbaycanda su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinԥ keçid Dünyanın ԥksԥr ölkԥlԥri, o cümlԥdԥn dԥ Azԥrbaycan üçün bir qԥdԥr yeni, arasıkԥsilmԥz vԥ çoɯúaɯԥli proses olan su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi ölkԥdԥ onun tԥtbiqi üçün siyasԥtçilԥrin, su tԥsԥrrüfatı mütԥɯԥssislԥrinin vԥ suya mara÷ı olan müɯtԥlif tԥúkilatların iútirakını tԥlԥb edir. Hazırda su problemlԥri ilԥ mԥú÷ul olan rԥhbԥr iúçilԥrin vԥ mütԥɯԥssislԥrin bu konsepsiya üzrԥ bilik vԥ tanıúlı÷ı çoɯ da yüksԥk deyildir. Lakin keçmiú SSRø respublikalarında, elԥcԥ dԥ Azԥrbaycanda keçԥn ԥsrin 50-80-ci illԥrindԥ böyük zԥhmԥt vԥ külli miqdarda vԥsait hesabına, bԥzi hallarda teɯniki hԥllinԥ görԥ ɯarici ölkԥlԥrdԥn heç dԥ geri qalmayan su tԥsԥrrüfatı infrastrukturu (su anbarları, magistral kanal vԥ kollektorlar, suvarma vԥ meliorasiya sistemlԥri vԥ s.) yaradılmıúdır. Mԥhz bu illԥrdԥ su vԥ torpaq ehtiyatlarının kompleks (inteqrasiyalı) metodların tԥtbiqi vԥ inkiúafı ԥsasında mԥnimsԥnilmԥsi, suya qԥnaԥtedici proqramlar daɯil edilmԥklԥ irriqasiya vԥ drenaj sistemlԥrinin inkiúafı nԥticԥsindԥ qazanılmıú sosial tԥrԥqqi suya olan çoɯúaɯԥli maraqların kombinԥ

218

edilmԥsinin sԥmԥrԥliliyini vԥ mümkünlüyünü göstԥrmiúdir. Praktiki olaraq keçmiú sovet dövründԥ respublikalar az vԥ ya çoɯ dԥrԥcԥdԥ idarԥetmԥnin inteqrasiyalı inkiúafı sahԥsindԥ müԥyyԥn tԥcrübԥlԥr ԥldԥ etmiúlԥr, hansı ki, bunlar bu gün bütün dünya ölkԥlԥri üçün qԥbul edilԥn olubdur. Bu dövrdԥ aparılan yüksԥk sԥviyyԥli tԥhsil su tԥsԥrrüfatı mütԥɯԥssislԥrin hazırlanmasına vԥ bu sahԥdԥ yüksԥk iɯtisaslı kadr potensialının yetiúdirilmԥsinԥ imkan yaratmıúdır. Bununla belԥ, ԥsasԥn tԥsԥrrüfatlararası sԥviyyԥdԥ idarԥ olunmasına baɯmayaraq, sԥmԥrԥli idarԥ olunan bu sistemdԥ su istehlakçılarının rԥy vԥ tԥkliflԥrinin, elԥcԥ dԥ tԥbiԥtin tԥlԥblԥrinin nԥzԥrԥ alınmaması vԥ bir – birini tԥkrarlayan idarԥçilik sistemi o dövrün ԥsas çatıúmayan cԥhԥti olmuúdur. Azԥrbaycanda 1990-cı ilԥ qԥdԥr su ehtiyatlarının kompleks istifadԥsi vԥ mühafizԥsi, tԥbiԥtin kompleks mühafizԥsi, Meliorasiya vԥ su tԥsԥrrüfatı obyektlԥrinin yerlԥúdirilmԥsi vԥ tikintisi vԥ digԥr sɯemlԥr hazırlanmıúdır. Bu sɯemlԥr ԥsasԥn 2010- cu ilԥ qԥdԥr olan dövrlԥri ԥhatԥ etmԥklԥ keçmiú SSRø – dԥ hazırlanan sɯemlԥrin tԥrkib hissԥsi kimi eyni metodika ԥsasında hazırlanırdı. Bu sɯemlԥrin ԥsas çatıúmayan cԥhԥtlԥrindԥn biri su istifadԥçilԥrin vԥ tԥbiԥtin dayanıqlı vԥ ԥdalԥtli su ilԥ tԥmin edilmԥsi, suvarma kanallarının tikintisindԥ suya qԥnaԥtedici teɯnologiyaların tԥtbiqinԥ az diqqԥt verilmԥsi, elԥcԥ dԥ ayrı-ayrı tԥbii iqlim zonaları üzrԥ su tԥsԥrrüfatı balanslarının hazırlanmaması olmuúdur. SSRø da÷ıldıqdan sonra müstԥqillik dövrünü yaúayan Azԥrbaycan keçid dövründԥ onun sosial-iqtisadi sahԥlԥrindԥ, o cümlԥdԥn dԥ su tԥsԥrrüfatı sahԥsindԥ aparılan islahatlar nԥticԥsindԥ müԥyyԥn müsbԥt nԥticԥlԥrԥ nail olmuúdur. Respublikada meliorasiya vԥ su tԥsԥrrüfatının dayanıqlı inkiúafını tԥmin etmԥk üçün Meliorasiya vԥ Su Tԥsԥrrüfatı Açıq Sԥhmdar cԥmiyyԥti tԥrԥfindԥn «1996-2010-cu illԥr üzrԥ meliorasiya vԥ su tԥsԥrrüfatının inkiúaf Konsepsiyası», habelԥ «Torpaqların meliorativ cԥhԥtdԥn yaɯúılaúdırılması vԥ su tԥsԥrrüfatında lazımi úԥraitin yaradılması üçün

219

investisiya proqramı» hazırlanmıúdır. Proqram meliorasiya vԥ su tԥsԥrrüfatının idarԥ edilmԥsinin ԥsas prinsiplԥrini vԥ idarԥetmԥ strukturunun tԥkmillԥúdirilmԥsini, meliorasiya vԥ su tԥsԥrrüfatı obyektlԥri üzԥrindԥ mülkiyyԥt formalarının dԥyiúdirilmԥsini, suvarma sistemi idarԥlԥrinin tԥdricԥn tԥsԥrrüfat hesabına keçirilmԥsini vԥ digԥr mԥsԥlԥlԥri ԥhatԥ edir. Respublikanın bazar iqtisadiyyatına keçmԥsi, aqrar islahatların aparılması torpaq üzԥrindԥ yeni mülkiyyԥt formalarının yaranması su obyektlԥrinin istifadԥsi vԥ mühafizԥsi sahԥsindԥ münasibԥtlԥrin köklü surԥtdԥ dԥyiúmԥsinԥ gԥtirib çıɯarmıúdır. Aqrar sԥnaye komplekslԥrinin bir hissԥsi olan meliorasiya vԥ su tԥsԥrrüfatında islahatlar torpaq islahatı ilԥ birlikdԥ, kompleks úԥkildԥ aparılır. Ötԥn müddԥt ԥrzindԥ islahatların normativ-hüquqi bazası yaradılmıú, bir sıra praktiki tԥdbirlԥr iúlԥnib hԥyata keçirilmiúdir. Meliorativ fondların inventarizasiyası aparılmıú, Özԥllԥúdirmԥ Proqramına ԥsasԥn dövlԥt mülkiyyԥtindԥ saɯlanılan vԥ su istifadԥçilԥrinin istifadԥsinԥ verilԥcԥk obektlԥr müԥyyԥnlԥúdirilmiúdir. ødarԥetmԥ iúinin tԥkmillԥúdirmԥk üçün idarԥetmԥnin yeni Ԥsasnamԥsi hazırlanmıú vԥ tԥsdiq olunmuúdur. Ԥsasnamԥyԥ görԥ bazar iqtisadiyyatına uy÷un daha çevik yeni strukturlar yaradılmıúdır. Respublikada 1996-cı ildԥn baúlayaraq aparılan islahatlar nԥticԥsindԥ lԥ÷v edilmiú kolɯoz, sovɯoz vԥ digԥr kԥnd tԥsԥrrüfatı müԥssisԥlԥrinin ԥvԥzinԥ kiçik torpaq istifadԥçilԥri formalaúmıú, onların suyun keyfiyyԥtinԥ tԥlԥblԥri dԥyiúmiú, su bölgüsünԥ vԥ istifadԥsinԥ nԥzarԥt mürԥkkԥblԥúlԥúmiúdir. Eyni zamanda ölkԥdԥ formalaúan yeni iqtisadi münasibԥtlԥrin tԥlԥblԥrinԥ uy÷un olaraq 1996-cı ildԥ qԥbul edilmiú «Azԥrbaycan Respublikasında sudan pullu istifadԥ qaydaları haqqında Ԥsasnamԥ» tԥsdiq edilmiú vԥ 1 yanvar 1997- ci ildԥn baúlayaraq suvarma suyundan pullu istifadԥyԥ keçirilmiúdir (1-ci mԥrhԥlԥ).

220

3.9. Su resurslarının idarԥ edilmԥsindԥ informasiyakommunikasiya teɯnologiyalarının tԥtbiqi Mԥlumdur ki, azԥrbaycan Respublikasının prezidenti cԥnab ølham Ԥliyevin 24 noyabr 2003-cü il tariɯli «Azԥrbaycan Respublikasında sosialiqtisadi inkiúafın sürԥtlԥndirilmԥsi tԥdbirlԥri haqqında» fԥrmanında vԥ 11 fevral 2004-cü il tariɯli «Azԥrbaycan Respublikası regionlarının sosialiqtisadi inkiúafı Dövlԥt Proqrammı»nda (2004-2008-ci illԥr) ԥhaliyԥ kompleks regional ɯidmԥtlԥrinin yaɯúılaúdırılması sahԥsindԥ qarúıya mühüm vԥzifԥlԥr qoyulmuúdur. Hԥmin vԥzifԥlԥr, görülԥcԥk tԥdbirlԥr respublikada sosial-iqtisadi inkiúafın sürԥtlԥndirilmԥsinԥ tԥminat verir. Tԥmԥli etibarlı úԥkildԥ qoyulmuú sosial-iqtisadi baza bundan sonra daha da möhkԥmlԥnԥcԥkdir. Fԥrmanda yeni istehsal sahԥlԥrinin yaradılmaı, özԥl sektorun vԥ qeyri-neft sahԥlԥrinin inkiúafı. øúsizliyin lԥ÷vi vԥ yoɯsullu÷un aradan qaldırılması kimi zԥruri pro÷lemlԥrin hԥlli yolları göstԥrilir. Azԥrbaycanın kԥnd tԥsԥrrüfatı istehsalının inkiúafının sürԥtlԥndirilmԥsindԥ su resurslarının sԥmԥrԥli istifadԥ olunması mԥsԥlԥlԥri ɯüsusi yer tutur. Su resurslarnın ölkԥ miqyasında idarԥ edilmԥsinin dövlԥt tԥnzimlԥnmԥsi, bu resursların mԥhdudlu÷u úԥraitindԥ, ɯüsusi ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Müasir dünyada bu vԥ ya digԥr sahԥnin inkiúafına tԥsir edԥn mühüm amillԥrdԥn biri dԥ, hԥmin sahԥyԥ informasiya-kommunikasiya teɯnologiyalarının nԥ dԥrԥcԥdԥ nüfuz etmԥsidir. øqtisadiyyatın bütün sahԥlԥrindԥ, elmdԥ vԥ idarԥçilikdԥ, habelԥ bütün digԥr sahԥlԥrd informasiyakommunikasiya teɯnologiyalarının tԥtbiqi amili, bir tԥrԥfdԥn inkiúayın zԥruri úԥrtinԥ çevrilmiú, digԥr tԥrԥfdԥn isԥ bu sahԥnin inkiúafının mühüm göstԥricilԥrindԥn biri hesab edilir. Heç dԥ tԥsadüfü deyil ki, inkiúaf etmiú ölkԥlԥrdԥ dövlԥt idarԥçiliyi elektron üzԥrindԥ qurulur. Odur ki, müasir

221

dünyada u÷ur qazanmaq üçün informasiya-kommunikasiyanı inkiúaf etdirmԥk lazımdır. Bu sahԥyԥ sԥrf olunan vasitԥlԥr son nԥticԥdԥ mühüm sԥmԥrԥ alınmasını tԥmin edir. Tԥsadüfü deyil ki, ölkԥmizin prezidenti Heydԥr Ԥliyev müdrikliklԥ 17 fevral 2003-cü ildԥ «Azԥrbaycan Respublikasının inkiúafı naminԥ informasiya vԥ kommunikasiya teɯnologiyaları üzrԥ milli strategiya (2003-2012-ci illԥr)» ilԥ ba÷lı sԥrԥncam imzaladı vԥ bununla da ölkԥmizin informasiya-kommunikasiya sahԥsindԥ hԥrtԥrԥfli vԥ dinamik inkiúafını dövlԥtin diqqԥt öbyektinԥ çevirdi. Respublikanın regionlarında sosial-iqtisadi inkiúafın sürԥtlԥndirilmԥsinin ԥsas amillԥrindԥn biridԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı resurslarının vԥ ɯüsusi ilԥ dԥ su resurslarının meliorativ iúlԥrinin sԥmԥrԥliliyinin yüksԥldilmԥsindԥ roluna ɯüsusi ԥhԥmiyyԥt verilmԥsi kimi mühüm vԥzifԥlԥr qarúıyya qoyulur. Kԥnd tԥsԥrrüfatı istehsalının sԥmԥrԥliliyinin yüksԥldilmԥsindԥ, kԥnd tԥsԥrrüfatı ilԥ ԥlaqԥdar digԥr sahԥlԥrin sosial-iqtisadi inkiúafının sürԥtlԥndirilmԥsindԥ informasiya-kommunikasiya teɯnologiyalarının geniú tԥtbiqi ɯüsusi rol oynayır. Respublika regionlarında kԥnd tԥsԥrrüfatı resursluarının (torpaq, su, material-teɯniki vԥ enerji) avtomatlandırılmıú idarԥ sistemi; Respublika regionlarında nԥqliyyat vԥ telekommunikasiya (ønternet sistemi daɯil edilmԥklԥ) ɯidmԥtlԥrinin tԥúkilinin avtomatlaúdırılmıú idarԥetmԥ sistemi; Respublika regionlarında kԥnd tԥsԥrrüfatı resurslarının sԥmԥrԥli istifadԥsinin tԥúkilinin elektron nԥzarԥt sistemi. Tԥbii resursların sԥmԥrԥli istifadԥ olunması problemlԥrinin hԥllindԥ su resurslarının idarԥ olunması ɯüsusi ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Respublikada mԥhsul bollu÷unun yaradılması probleminin hԥlli torpa÷ın vԥ suyun sԥmԥrԥli istifadԥsindԥn asılıdır. Odur ki, torpa÷ın özԥllԥúdirilmԥsi vԥ sahibkarlı÷ın inkiúafı úԥraitindԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı mԥhsulları bollu÷unun yaradılması bilavasitԥ su resurslarının mԥqsԥdԥuy÷un bölüúdürülmԥsi ilԥ ba÷lıdır. Belԥ oldu÷u halda su resurslarının idarԥ edilmԥsinin dövlԥt tԥnzimlԥnmԥsi zԥruridir.

222

Su resurslarının idarԥ olunmasının «Azԥrsu», «Meliorasiya vԥ su tԥsԥrrüfatı» Açıq Sԥhmdar Cԥmiyyԥtlԥri vԥ kԥnt tԥsԥrrüfatı Nazirliyinin iúinin sԥmԥrԥli ԥlaqԥlԥndirilmԥsi ԥsasında Beynԥlɯalq standartlara uy÷un avtomatlaúdırılmıú idarԥetmԥ sistemi vasitԥsilԥ tԥnzimlԥnmԥsi ɯüsusi aktuallıq kԥsb edir. Su resurslarının tԥkrar istehsalı vԥ idarԥ olunmasının Dövlԥt tԥnzimlԥnmԥsi tԥlԥblԥrinԥ müvafiq strategiya vԥ konsepsiyanın iúlԥnib hazırlanması ԥsasında «Su resurslarının sԥmԥrԥli istifadԥ olunması» Qanununun iúlԥnib qԥbul edilmԥsidir. Bu qanun qԥbul edildikdԥn sonra su resurslarının sԥmԥrԥli istifadԥ olunmasında Dövlԥt siyasԥtinin hԥyata keçirilmԥsi, hԥmin respblikanın istifadԥsinԥ nԥzarԥtin tԥúkilindԥ informasiya-kommunikasiya teɯnologiyalarının vԥ bilavasitԥ avtomatlaúdırılmıú idarԥetmԥ sisteminin, habelԥ, elektron nԥzarԥt sisteminin tԥtbiqinin zԥruriliyi qarúısında durur. Bununla ԥlaqԥdar müqayisԥli layihԥlԥrin iúlԥnib hazırlanması vԥ hԥyata keçirilmԥsi tԥlԥb olunur. Bu layihԥlԥrin sԥmԥrԥliliyi teɯniki-istismar keyfiyyԥtlԥri ilԥ yanaúı, teɯniki-iqtisadi göstԥricilԥrinin müqayisԥsi ԥsasında müԥyyԥn edilmԥlidir. Su resurslarının sԥmԥrԥli istifadԥsinin müqayisԥli layihԥlԥri (resursların idarԥ edilmԥsindԥ informasiya-kommuntkasiya teɯnologiyalarının vԥ avtomatlaúdırılmıú idarԥetmԥ sistemlԥrinin tԥtbiqi nԥzԥrԥ alınmaqla) aúa÷ıdakı göstԥricilԥrԥ ԥsaslandırılmalıdır: – müqayisԥ olunan hԥr bir layihԥ üçün ayrı-ayrılıqda tԥlԥb olunan ԥsaslı vԥsait (investisiya) qoyuluúunun ümumi mԥblԥ÷i; – Su resurslarının hԥr ÷ir kub metrinԥ düúԥn vԥsait qoyuluúunun mԥblԥ÷i; – Su resurslarının istifadԥsindԥn ԥldԥ edilԥn gԥlirin hԥr manatına düúԥn ԥsaslı vԥsait qoyuluúunun mԥblԥ÷i; – Su resurslarının sԥmԥrԥli istifadԥsi nԥticԥsindԥ meliorasiya vԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı sistemindԥ, habelԥ «Azԥrsu» Açıq Sԥhmdar cԥmiyyԥtindԥ vԥ onun tԥsԥrrüfatlarında ԥmԥk mԥhsuldarlı÷ının sԥviyyԥsini ɯarakterizԥ edԥn göstԥricilԥr

223

(ԥmԥk mԥhsuldarlı÷ının artım tempi, bir iúçinin orta ԥmԥk mԥhsuldarlı÷ı, natural vԥ pul ifadԥsindԥ); – su resurslarının istfadԥsi ilԥ ԥlaqԥdar illik cari ɯԥrcԥlԥrin ümumi mԥblԥ÷i v bir kub metr suyun maya dԥyԥri; –illik tam gԥtirilmiú ɯԥrclԥrin (illik cariv ԥ hԥr bir ilԥ düúԥn ԥsaslı vԥsait qoyuluúu) ümumi mԥblԥ÷i; – su resurslarının hԥr bir kub metrinԥ düúԥn tam gԥtirilmiú ɯԥrclԥrin mԥblԥ÷i; – su resurslarının istifadԥsindԥn ԥldԥ edilԥn gԥlirin hԥr manatına düúԥn tam gԥtirilmiú mԥblԥ÷i; – su resurslarının tԥkrar istehsalı vԥ istifadԥ olunması ilԥ ԥlaqԥdar tԥlԥb olunan ԥsaslı vԥsait (investisiya) qoyuluúunun ödԥnilmԥ müddԥti; – su resurslarının tԥkrar istehsalı vԥ istifadԥ olunması ilԥ ԥlaqԥdar tԥlԥb olunan ԥsaslı vԥsait qoyuluúunun iqtisadi sԥmԥrԥlilik (rentabellik) ԥmsalı; –müqayisԥ olunan layihԥlԥrin sԥmԥrԥlilik nöqteyi-nԥzԥrdԥn ԥn yaɯúısının tԥtbiqi nԥticԥsindԥ ԥldԥ edilԥcԥk illik iqtisadi sԥmԥrԥ (pul ifadԥsindԥ); – «Azԥrsu», «Meliorasiya vԥ su tԥsԥrrüfatı» Açıq Sԥhmdar Cԥmiyyԥtlԥrinin vԥ Kԥnd Tԥsԥrrüfatı Nazirliyinin tԥsԥrrüfatlarında istehsal fondlarının rentabelliyi: a) ümumi rentabellik – istehsal fondlarının orta illik dԥyԥrinn hԥrmanatına düúԥn ümumi mԥnfԥԥt; b) hesabi rentabellik – güzԥútli fondların dԥyԥri nԥzԥrԥ alınmadan istehsal fondlarının orta illik dԥyԥrinin hԥr manatına düúԥn hesabi (ɯalis) mԥnfԥԥt; – su resurslarının sԥmԥrԥli istifadԥsi ilԥ ԥlaqԥdar ɯidmԥtin rentabelliyi; a) ümumi rentabellik- su resurslarının istifadԥsi ilԥ ԥlaqԥdar cari ɯԥrclԥrin hԥr manatına düúԥn ümumi mԥnfԥԥtin mԥblԥ÷i; – hesabi rentabellik- su resurslarının istifadԥsi ilԥ ԥlaqԥdar cari ɯrclԥrin hԥr manatına düúԥn hesabi mԥnfԥԥtin mԥblԥ÷i.

224

Regionların sosial-iqtisadi inkiúafı ilԥ ԥlaqԥdar dövlԥt baúçısının fԥrmanının hԥyata keçirilmԥsindԥ müvafiq nazirlik, idarԥ vԥ tԥúkilatlarla yanaúı, elmi-pedaqoji kadrların, müɯtԥlif iɯtisas vԥ peúԥ sahiblԥrinin – mütԥɯԥssislԥrinin ԥmԥyindԥn dԥ geniú istifadԥ edilmԥlidir. Bazar iqtisadiyyatı úԥraitindԥ sahibkarlı÷ın inkiúafı, tԥsԥrrüfatların rԥqabԥt qabiliyyԥtinin yüksԥldilmԥsi istiqamԥtind yüksԥk iɯtisaslı kadrlar hazırlamaqla yanaúı, sԥmԥrԥli elmi-tԥdqiqat iúlԥrinin geniúlԥndrilmԥsi vԥ onların yerinԥ yetirilmԥsinin sürԥtlԥndirilmԥsi ɯüsusi aktuallıq kԥsb edir. Bu cԥhԥt müvafiq sahԥ alim vԥ mütԥɯԥssislԥrin diqqԥt mԥrkԥzindԥ olmaqla onların ԥmԥli fԥaliyyԥtinin ԥsasını tԥúkil etmԥlidir. Su istifadԥçilԥrinin vԥ sahibkarların hüquq vԥ mԥnafelԥrini qorumaq, elԥcԥ dԥ su ehtiyatlarının istifadԥsi vԥ mühafizԥsindԥ su istehlakçılarının iútirakını tԥmin etmԥk mԥqsԥdilԥ ölkԥdԥ Sudan østifadԥedԥnlԥr Assosasiyaları (SøA) yaradılmasına baúlanmıúdır. Bu tԥúԥbbüs Dünya Bankı tԥrԥfindԥn dԥstԥklԥnmiú vԥ onun krediti ilԥ hԥyata keçirilԥn layihԥ çԥrçivԥsindԥ respublikanın müɯtԥlif preqionlarını ԥhatԥ etmԥklԥ keçmiú kolɯoz vԥ sovɯozlarda fԥaliyyԥt göstԥrmiú tԥsԥrrüfatlar üzrԥ SøA-lar yaradılmıúdır. SøA-nın yaradılması nԥticԥsindԥ suların normal paylanması, suvarma suyunun sԥmԥrԥli istifadԥsindԥ müsbԥt nԥticԥlԥr ԥldԥ edilmiú, suvarma suyunun kollektor-drenaj úԥbԥkԥlԥrinԥ aɯıdılmasının vԥ itkilԥrinin qarúısı alınmıúdır. Dünya Bankının krediti hesabına 2000-cü ildԥn 55 min hektar suvarılan torpaqları ԥhatԥ edԥn II ørriqasiya layihԥsi çԥrçivԥsindԥ tԥmir bԥrpa iúlԥri aparılmıú, tԥsԥrrüfatdaɯili suvarma vԥ meliorasiya úԥbԥkԥlԥrin uzunmüddԥtli icarԥ ԥsasında SøA-ların istifadԥsinԥ verilmiú vԥ onların maddi-teɯniki bazası güclԥndirilmiúdir. SøA-ların fԥaliyyԥtinin vԥ onların yaradılmasının hüquqi tԥnzimlԥnmԥsi mԥqsԥdilԥ 1996-ci ildԥ qԥbul edilmiú «Meliorasiya vԥ irriqasiya haqqında» Azԥrbaycan Respublikası Qanununa 2004-cü ildԥ ԥlavԥ vԥ dԥyiúikliklԥr qԥbul edilmiúdir. Yeni qԥbul edilmiú

225

ԥlavԥlԥr vԥ dԥyiúikliklԥrԥ ԥsasԥn mԥhdud su ehtiyatına malik Azԥrbaycanda bu ehtiyatların daha sԥmԥrԥli istifadԥ vԥ idarԥ edilmԥsi mԥqsԥdilԥ Sudan østifadԥedԥnlԥr Birliklԥrinin yaradılması torpaq mülkiyyԥtçilԥrinin bu prosesdԥ yaɯından iútirak etmԥsinԥ, tԥsԥrrüfatdaɯili meliorasiya vԥ suvarma úԥbԥkԥlԥrinin saz vԥ iúlԥk vԥziyyԥtdԥ saɯlanılmasına, torpaq mülkiyyԥtçilԥri arasında suyun ԥdalԥtli paylanmasına vԥ sudan pullu istifadԥnin geniú tԥtbiqinԥ tam hüquqi ԥsas vermiúdir.

3.10. Transsԥrhԥd çaylarının su ehtiyatlarından istifadԥ Dünyada 261 çay hövzԥsi vԥ çoɯsaylı çay aɯınları mövcuddur ki, onlar da iki vԥ daha çoɯ ölkԥlԥrin siyasi sԥrhԥdlԥrini kԥsir. Beynԥlɯalq hövzԥlԥr yer kürԥsinin quru hissԥsinin 45,3%-ni ԥhatԥ etmԥklԥ, dünya ԥhalisinin 40%-nin yaúayıú tԥrzinԥ tԥsir edir. Bu hövzԥlԥr dünya çay aɯınlarının 60%-ni tԥúkil edir. Cԥnubi Qafqaz dövlԥtlԥrinin (Azԥrbaycan, Gürcüstan, Ermԥnistan), øran vԥ Türkiyԥnin dԥ daɯil oldu÷u Kür çayı hövzԥsi beynԥlɯalq su hövzԥlԥrindԥn biridir. Kür çayı hövzԥsinin ԥn böyük hissԥsi, 28,14%-i (52,9 min km2) Azԥrbaycanın, 21,28%-ni (40 min km2) øranın, 19,36%-ni (36,4 min km2) Gürcüstanın, 15,85%-ni (29,8 min km2) Ermԥnistanın vԥ 15,37%-ni (28,9 min km2) Türkiyԥnin payına düúür. Azԥrbaycanın aɯımı olmayan Mu÷an - Salyan düzünü vԥ ùԥrqi ùirvanın 16 min km2 çökԥkli sahԥsini dԥ nԥzԥrԥ alsaq, onda ölkԥ ԥrazisinin 79,6%-ni (68,9 min km2) Kür çayı hövzԥsindԥ yerlԥúir. Kür çayının hövzԥ ԥrazisinin 65%-ni vԥ ya 122,2 min km2–i dԥniz sԥviyyԥsindԥn 500 metr hündürlükdԥ yerlԥúir. Onun ümumi su ehtiyatlarının 72,73%-i qonúu ölkԥ ԥrazilԥrindԥ, 27,27%-i isԥ Azԥrbaycan ԥrazisindԥ formalaúır.

226

Qonúu ölkԥ ԥrazilԥrindԥn daɯil olan çay suları ehtiyatları (20,6 km2) ümumi su ehtiyatlarının üçdԥ iki hisԥssini tԥúkil edir. Baúqa sözlԥ, qonúu ölkԥlԥrin ԥrazilԥrindԥ formalaúan respublikanın ümumi çay suları ehtiyatları orada istifadԥ olunaraq qalıq sular kimi Azԥrbaycan Respublikası ԥrazisinԥ daɯil olur. Buna görԥ dԥ ölkԥ ԥhalisinin vԥ iqtisadiyyatın müɯtԥlif sahԥlԥrinin s tԥminatı qonúu ölkԥlԥrin ԥrazisindԥ ormalaúan transsԥrhԥd çaylarının sularının kԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥtindԥn bilavasitԥ asılıdır. Hԥlԥ 1970-80-ci illԥrdԥ «Azdövsutԥslayihԥ» LAB-nin rԥhbԥrliyi ilԥ keçmiú SSRø mԥkanında yaúayan Cԥnubi Qafqaz dövlԥtlԥrinin – Azԥrbaycan, Gürcüstan vԥ Ermԥnistanın 32 Layihԥ vԥ Elmi – Tԥdqiqat institutlarının iútirakı ԥsasında «Kür çayı hövzԥsinin su ehtiyatlarının kompleks istifadԥsi vԥ mühafizԥsi sɯemi» hazırlanmıúdır. Lakin bu sɯem Cԥnubi Qafqaz respublikaları arasında razılaúdırılmadı÷ı üçün o vaɯt SSRø Meliorasiya vԥ Su Tԥsԥrrüfatı nazirliyi (keçmiú) tԥrԥfindԥn tԥsdiq edilmԥmiúdir. Su çatıúmamazlı÷ı ilԥ yanaúı, transsԥrhԥd çayları sularının qonúu dövlԥtlԥrin ԥrazisindԥ hԥddԥn artıq çirklԥnmԥsi vԥ keyfiyyԥtlԥrinin pislԥúmԥsi ölkԥdԥ sosial – ekoloji gԥrginliyi güclԥndirԥn amillԥrdԥndir. Hԥr il Kür çayı hövzԥsinԥ tԥɯminԥn 575 mln.m3 hԥcmindԥ tԥmizlԥnmԥmiú çirkab suları aɯıdılır ki, onun 300 mln.m3 (ümumi hԥcmin 52%-i) Ermԥnistanın, 229 mln.m3 (43%) Gürcüstanın vԥ 12 mln.m3 (5 %) Azԥrbaycanın payına düúür. Bir çoɯ onilliklԥr ԥrzindԥ oldu÷u kimi, hazırda da qonúu dövlԥtlԥrin ԥrazisindԥn aɯan Kür, Araz, Oɯçuçay vԥ digԥr transԥrhԥd çayları yüksԥk dԥrԥcԥdԥ çirklԥnmiú úԥkildԥ Azԥrbaycan ԥrazisinԥ daɯil olur. Bu çayların sularında, çrklԥndirici maddԥlԥrin orta illik miqdarı (ԥsasԥn fenol, miss, neft mԥhsulları) sanitar normalardan 9-15 dԥfԥ çoɯdur, yay aylarında isԥ bu göstԥricilԥrin miqdarı kritik dԥrԥcԥyԥ çatır. Yüksԥk dԥrԥcԥdԥ çirklԥnmԥsinԥ görԥ Oɯçuçay «ölü»

227

çay adlanır. Ermԥnistan tԥrԥfindԥn iú÷al olunmuú ԥrazidԥ yerlԥúԥn bu çaya nԥzarԥt etmԥk mümkün olmur. Tarnssԥrhԥd çayların su ehtiyatlarından dayanıqlı istifadԥ sayԥsindԥ müԥyyԥn nailiyԥtlԥr ԥldԥ etmԥk üçün Azԥrbaycan digԥr hövzԥ dövlԥtlԥri ilԥ qarúılıqlı ԥlaqԥlԥri 14 mart 2000-ci ildԥ ratifikasiya etdiyi vԥ 1992-ci il Helsinkidԥ qԥbul edilmiú «Transsԥrhԥd su aɯınlarının vԥ beynԥlɯalq göllԥrin istifadԥsi vԥ mühafizԥsi üzrԥ Konvensiya» uy÷un qurur. Azԥrbaycan vԥ Gürcüstan arasında transsԥrhԥd çaylarının, ɯüsusisԥn dԥ Kür vԥ ɏramın su ehtiyatlarının istifadԥsi bu sahԥyԥ rԥhbԥrik edԥn tԥúkilatlar arasında aparılan ikitԥrԥfli danıúıqlar vԥ müqavilԥlԥr ԥsasında nizamlanır. Ermԥnistanla transsԥrhԥd çayların su ehtiyatlarının istifadԥsi vԥ bölgüsü üzrԥ beynԥlɯalq normalara ԥmԥl edilmԥsi Da÷lıq Qaraba÷ münaqiúԥsi ilԥ ba÷lı onun Azԥrbaycana tԥcavüz etdiyi üçün mümkün deyildir. Bu tԥsadüf nԥticԥsindԥ 20% meliorativ vԥ su tԥsԥrrüfat obyektlԥri, o cümlԥdԥn ümumi su tutumu 640 mln.m2 olun su anbarları iú÷al zonasında qalmıúdr. On ildԥn çoɯdur Ki, respublikanın iqtisadiyyatında mühüm rol oynayan qızıl fondu tamamilԥ da÷ılmıú vԥ mԥhv edilmiúdir. Yalnız Sԥrsԥng su anbarının iú÷alı nԥticԥsindԥ 100 min hektar sahԥdԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrinԥ suvarma suyunun verilmԥmԥsi respublikanın bu regionuna ԥvԥzolunmaz zԥrԥr vurmuúdur. Bununla yanaúı, o aúa÷ı aɯarda yaúayan 400 min ԥhalinin hԥyatı üçün real tԥhlükԥ yaradır. Azԥrbaycanla onun cԥnub qonúusu øran arasında sıɯ ԥlaqԥlԥr qurulmuúdur. Araz çayının su vԥ enerji ehtiyatlarından birgԥ istifadԥ üzrԥ øran – Azԥrbaycan komissiyası yaradılmıúdır. Bu komissiya tԥrԥfindԥn hԥr il çayın su ehtiyatlarının birgԥ istifadԥsi vԥ yaranmıú mԥsԥlԥlԥrin hԥlli tԥmin edilir. Keçmiú SSRø ilԥ øran dövlԥti arasında 1963-cü il iyulun 27-dԥ imzalanmıú «Teɯniki vԥ iqtisadi sahԥdԥ ԥmԥkdaúlıq» haqqındakı müqavilԥyԥ uy÷un olaraq 1971-ci ildԥ istifadԥyԥ

228

verilmiú Araz çayı üzԥrindԥki Araz vԥ Mil – mu÷an su anbarının idarԥ edilmԥsi, istismarı, çayın su vԥ energetika ehtiyatlarından birgԥ (eyni quruluúda tikilmiú vԥ hԥr biri 22 min kVt gücündԥ) istifadԥ edilir. Su anbarında tԥnzim edilmiú su çayın yata÷ı ilԥ Araz çayı üzԥrindԥki ikinci Azԥrbaycan – øran birgԥ tikintisi olan Mil – Mu÷an hidroqovúa÷ına aɯıdılır. Mil-Mu÷an hidroqovúa÷ında Araz çayının su ehtiyatlarının bölüúdürülmԥsi aúa÷ıdakı kimi qԥbul edilmiúdir: Araz çayının su ehtiyatlarının Mil-Mu÷an hidroqovúa÷ında bölüúdürülmΩsi haqqında mΩlumat (mln.m2) O cümlԥdԥn

Araz çayının sԥrfi

øran

Azԥrbaycan

2946,0

921,0

Ekoloji suburaɯma 1104,0

Azԥrbaycanın Rusiya ilԥ úimal sԥrhԥddindԥn Bakı, Sumqayıt úԥhԥrlԥrinin vԥ Abúeron yarımadasının ԥhalisinin su tԥchizatında vԥ bu zonada yerlԥúԥn torpaqların suvarılmasında mühüm rol oynayan Samur çayı aɯır. Uzun illԥr boyu Azԥrbaycanın vԥ Rusiyanın Da÷ıstan Respublikasının ɯalqları bu çayın su ehtiyatlarından birgԥ istifadԥ edirlԥr. Samur çayının su ehtiyatları Azԥrbaycan vԥ Da÷ıstan (Rusiya) arasında 1967-ci il 7 oktyabr protokoluna uy÷un olaraq 75%-li tԥminat ilinԥ uy÷un olaraq bölüúdürülmüúdür. Bu halda ekoloji suburaɯma ümumi su ehtiyatının 32% hԥcmindԥ, yԥni 559,9 mln. m3 müԥyyԥn edilmiúdir. Hal-hazırda Samur çayının su ehtiyatlarından birgԥ istifadԥ edilmԥsi üzrԥ Azԥrbaycan vԥ Rusiya arasında Beynԥlɯalq Konvensiyalara uy÷un olaraq saziú layihԥsi hazırlanır.

229

Qonúu ΩrazilΩrdΩn AzΩrbaycan Respublikasına daɯil olan çaylarn su ehtiyatları

Çayları n adı

Hansı ölkԥdԥ n daɯil olur

Su toplayıcı hövzԥnin sahԥsi, km2 Ümumi

O cümlԥdԥn

Orta illik sԥrf, m3/s Cԥmi

230

O cümlԥdԥn

Su ehtiyatlarının miqdarı, mln. m3 Cԥmi

O cümlԥdԥn

Qonúu ölkԥlԥrin ԥrazilԥrindԥ

Respublika ԥrazisindԥ

Qonúu ölkԥlԥrin ԥrazilԥrindԥ

Respublika ԥrazisindԥ

Qonúu ölkԥlԥrin ԥrazilԥrindԥ

Respublika ԥrazisindԥ

Kür çayı (Araz çayı ilԥ birlԥúԥ n yerԥdԥ k)

Türkiy ԥ– Gürcüs tan

86000

43869

42131

563,26

372,35

190,91

17765, 22

11743, 92

6021,3 0

12080

7325

4755

125,00

57,90

67,10

3942,5 0

1826,1 7

2116,3 3

253

200

2,93

2,20

0,73

92,41

69,39

23,02

4840

4230

610

15,90

15,46

0,44

501,49

487,61

13,88

1851,4 0

–

Alazan Mazım çay øori ɏram øncԥsu Daúsal ahlı A÷staf açay Hԥsԥns u Aɯınça çay Araz Çanaqç ıçay Ba÷ırs aqdԥrԥ

Gürcüs tan Gürcüs tan Gürcüs tan Gürc. Erm. Ermԥni stan Ermԥni stan Ermԥni stan Ermԥni stan Ermԥni stan Türk., øran, Ermԥni s. Ermԥni stan Ermԥni stan

8340

8260

58,70

–

1851,4 0

245

200

0,90

0,74

0,16

28,39

23,34

5,05

0,29

0,20

0,09

9,15

6,31

2,84

2586

1610

976

13,20

11,30

1,90

416,33

356,40

59,93

352

193

159

1,75

1,59

0,16

55,20

50,15

5,05

1178

521

657

5,6

4,74

0,86

176,62

149,50

27,12

102000

86300

15700

290,36

248,46

41,90

9157,9 5

7836,4 3

1321,5 2

189

170

0,87

0,55

0,32

27,44

17,35

10,09

117

110

0,24

–

7,57

–

231

Arpaça y

Ermԥni stan

Araz çayının sol qolları (Ermԥn istanda yerlԥúԥ n)

Ermԥni stan

Bԥsitça y Oɯçuç ay

Ermԥni stan Ermԥni stan

Bazarç ay (Hԥkԥr ԥçay) Arazın sa÷ qolu Kür ilԥ Araz birlikd ԥ Samur Bolqar çay Astara çay Azԥrba ycan üzrԥ

2630

2060

570

23,70

21,70

2,00

747,50

684,42

63,08

621,6

–

3,77

–

118,9

–

354

340

2,10

1,94

0,16

66,23

61,19

5,04

1140

685

455

10,00

9,83

0,17

315,40

310,04

5,36

Ermԥni stan

5650

2020

3630

38,40

22,00

16,40

1211,1 4

693,88

517,26

øran

39261

–

35,10

–

1107,0 5

–

188000

131969

56031

853,62

620,81

232,81

26923, 17

19580, 35

7342,8 2

3900

–

27,00

–

851,58

–

2170

1790

380

2,06

1,01

1,05

64,97

31,85

33,12

242

118

124

6,92

3,46

218,26

109,13

86600

–

979,80

652,28

327,52

30902, 89

20572, 91

10329, 98

øran, Türk., Gürc., Ermԥn. Da÷ısta n øran øran

232

Samur çayının suyunun Baú hidroqovúaqda bölüúdürülmΩsi, mln.m3 O cümlԥdԥn

75%-li tԥminat ilindԥ çayın sԥrfi

Azԥrbaycan

Da÷ıstan

1749,0

889,1

300,0

Ekoloji suburaɯma 559,9

Su insanların rifahının yaɯúılaúdırılması, yaúayıú tԥminatı vԥ inkiúafı üçün ümumi var-dövlԥtdir. Ona görԥ dԥ Cԥnubi Qafqazda su ehtiyatlarının sԥmԥrԥli istifadsini vԥ mühafizԥsini tԥmin etmԥk üçün ilk növbԥdԥ hövzԥyԥ daɯil olan Ermԥnistan vԥ gürcüstan respublikalarının Helsinki Konvensiyasına qoúulmaları tezlԥúdirilmԥli vԥ eyni zamanda transsԥrhԥd su ehtiyatlarının çirklԥndirilmԥsinԥ vԥ tükԥndirilmԥsinԥ yol verԥn ölkԥlԥrԥ qarúı beynԥlɯalq tԥúkilatların himayԥsi ilԥ iqtisadi sanksiyaların tԥtbiq meɯanizmi hazırlanmalıdır. Hazırda Cԥnubi Qafqaz ölkԥlԥrindԥ iqtisadiyyatın sabit inkiúafı üçün çayların aúa÷ı aɯarında yaranmıú ekoloji vԥziyyԥti nԥzԥrԥ almaqla Kür çayı hövzԥsinin su ehtiyatlarının kompleks istifadԥsi vԥ mühafizԥsi sɯeminin hazırlanması olduqca vacibdir.

3.11. BÜTÜN NÖV SU EHTøYATLARININ QEYDøYYATI VԤ øSTøFADԤ OLUNMASI østifadԥ olunan su ehtiyatları yerüstü vԥ yeraltı mԥnbԥlԥr hesabınadır. Bu mԥnbԥlԥrdԥ su ehtiyatlarının yaranması ilԥ müxtԥlif tԥúkilatlar mԥú÷uldur. Digԥr tԥrԥfdԥn bu mԥnbԥlԥrdԥn su ehtiyatlarının istifadԥ olunması da müxtԥlif tԥúkilatlar vasitԥsilԥ idarԥ olunur. Bu da su ehtiyatlarının yı÷ılması vԥziyyԥti haqqında mԥlumatların olmamasına vԥ hԥmin su ehtiyatlarının istifadԥsindԥ dԥ hԥrcmԥrcliyin yaranmasına sԥbԥb

233

olur. Bunun nԥticԥsindԥ dԥ suyun istifadԥsindԥ itkilԥr çoxalır, qeyri – müntԥzԥm su tԥminatı hԥyatı keçirilir. Bԥzԥn dԥ ayrı – ayrı zonalarda süni su çatıúmamazlılı÷ı yaradılır. Bu problem isԥ özünü az sulu illԥrdԥ daha aydın biruzԥ verir. Tԥbii yaranan su ehtiyatlarının ԥsas hissԥsi suyı÷an hövzԥlԥrin yuxarı hissԥsindԥ yaranır vԥ çay xԥttinԥ sızır. Axının çay boyunca yı÷ılması vԥ transformasiyası qeydiyyatı hidrometroloji xidmԥt vasitԥsilԥ yerinԥ yetrilir. Çaydan suyun götürülmԥsi vԥ su istifadԥçilԥrinԥ paylanması su tԥsԥrrüfatı tԥúkilatları vasitԥsilԥ hԥyata keçirilir. Kiçik su mԥnbԥlԥri yerli dövlԥt orqanlarının tabeçiliyindԥdir. Digԥr su ehtiyatları yaradan yeraltı sulardır. Onlar da öz yaranma sԥbԥblԥrinԥ görԥ 2 yerԥ bölünür: 1. Tԥbii halda da÷larda vԥ suyı÷ıcı sahԥlԥrdԥ yaranan yeraltı sular. 2. Suvarılan torpaqlarda sızmanın tԥsiri altında yaranan yeraltı sular. Su hövzԥsi ԥrazisindԥ yeraltı suların ehtiyatı adԥtԥn hidrogeoloji axtarıú ԥsasında tԥyin olunur. Nԥticԥdԥ yeraltı suların ehtiyatının yerlԥúdiyi yer vԥ istifadԥyԥ yararlı÷ı müԥyyԥn olunur. Yeraltı su ehtiyatlarının miqdarı vԥ onun istifadԥsi geoloji idarԥlԥr vasitԥsilԥ hԥyata keçirilir. Tԥԥssüf ki, bu da su tԥssԥrrüfatı orqanları ilԥ dԥqiq ԥlaqԥ olmadan yerinԥ yetirilir. Çay hövzԥsinin sԥrhԥdlԥrindԥ suyun istifadԥ olunan hissԥsi geri qayıtmıú sular tԥúkil edir ki, bunlar tԥbii axının ilk istifadԥsindԥn sonra yaranır. Onlar sԥth sutullayıcıları, tԥbii vԥ ya süni drenlԥr hesabına da formalaúır. Hԥmin sularda yüksԥk minarallaúma dԥrԥcԥsinin olması su obyektlԥrinin vԥ bütölüklԥ ԥtraf mühitin çirklԥnmԥsinin ԥsas mԥnbԥyini tԥúkil edir. Müasir úԥraitdԥ hövzԥlԥrdԥ geri qayıdan suların ümumi hԥcminin 90% ni kollektor – drenaj suları tԥúkil edir ki, bunların da bir hissԥsi suvarılan torpaqlardan, bir hissԥsi dԥ sԥnaye vԥ kommunal müԥssisԥlԥrindԥn axan çirkab sulardır. Geri qayıdan suların qeydiyyatı ԥsasԥn su tԥsԥrrüfatı tԥúkilatları vԥ

234

hidrometrologiya xidmԥti tԥrԥfindԥn aparılır. Bu suların tԥkrar istifadԥ olunması demԥk olar ki, praktiki heç kԥs tԥrԥfindԥn nԥzarԥt olunmur. Lakin qayıdan suların istifadԥ üçün mümkünlüyünün qiymԥtlԥndirilmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar çoxlu sayda elmi tԥdqiqat iúlԥri aparılmıúdır. Ancaq hԥmin suların istifadԥ olunması üçün dԥqiq normativ sԥnԥdlԥr yoxdur. Kԥnd tԥssԥrrüfatı bitkilԥrinin ԥkilmԥsi üçün bu sulardan sistemsiz istifadԥ olunması ikinci dԥfԥ torpaqların úoranlaúmasına sԥbԥb olur vԥ bu da torpaqların mԥhsuldarlı÷ının birdԥn azalmasına gԥtirib çıxardır. Onu da nԥzԥrԥ almaq lazımdır ki, suvarılan torpaq sahԥlԥrindԥn qayıdan sular (kollektor - drenajdan) suvarmanın nԥticԥsidir. ødarԥ olunma metodlarının tԥkmillԥúdirilmԥsi, dԥyiúmԥsi hԥmin suların hԥcminin azalmasına vԥ minerallaúmanın artmasına sԥbԥb olur. Hövzԥdԥ bütün su ehtiyatlarının qeydiyyatı suyun bԥrabԥr vԥ düzgün paylanması tԥlԥbinin yerinԥ yetirilmԥsi üçün olduqca vacibdir. Digԥr tԥrԥfdԥn su ehtiyatlarının keyfiyyԥtinԥ nԥzarԥt etmԥk nöqteyi nԥzԥrdԥn qayıdan suların idarԥ olunması böyük ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir. Belԥ ki, bütün növ su istifadԥlԥrindԥn yaranan qayıdan sular çirklԥnmiú tԥbii suların mԥnbԥyidir. Yeraltı vԥ qayıdan suların hövzԥ sԥviyyԥsindԥ idarԥ olunmasının vasitԥlԥri: - Yaradılan yeraltı suyun qeydiyyatını onun qidanlandı÷ı zona ilԥ ԥlaqԥli aparmalı vԥ ondan istifadԥnin buraxıla bilԥn hԥcmi tԥyin olunmalıdır. Bu zaman orta vԥ çox sulu illԥrdԥ yeraltı sular haqqında vԥ onların az sulu illԥrdԥ istifadԥ olunması prinsiplԥri haqqındakı mԥlumatlardan istifadԥ etmԥk vacibdir. - Suqԥbuledicilԥrdԥ kollektor – drenaj vԥ sԥth sularının tullantılarının idarԥ olunması qaydasıdır. Bura sulu suqԥbuledicilԥr ilԥ ԥlaqԥli tullanan çirklԥnmiú suların limiti dԥ daxildir. - Kolletor – drenaj sularının keyfiyyԥt parametrlԥri vԥ onların daxili sistemlԥrdԥ istifadԥsi, kollektor – drenaj

235

sularının minerallaúmasının son buraxıla bilԥn sԥviyyԥsi suvarma üçün torpa÷a verilԥn suyun sԥmԥrԥli istifadԥ olunmasına xidmԥt edir. Sistem sԥviyyԥsindԥ idarԥolunmanın vasitԥlԥrinin tԥyini vԥ planlaúdırılması çox vacibdir. Bu mԥqsԥdlԥ Geoinformasiya Sistemindԥn (GøS) istifadԥ etmԥklԥ hԥr bir suvarma sistemi üçün yeraltı suların vԥ kollektor – drenaj axınının (KDA) istifadԥ olunma zonalarını (texniki vԥ iqtisadı) tԥyin etmԥk vacibdir. Sԥnaye axınlarının yüksԥk dԥrԥcԥdԥ tԥmizlԥnmԥsi tԥlԥb olunmadıqda baúqa mԥqsԥdlԥr üçün istifadԥ olunması su ehtiyatlarının çoxlu istifadԥ olunma metodu sԥmԥrԥli hesab olunur. Suvarma sahԥsindԥ bu cür yanaúma Avstraliyanın yüksԥk duzlu÷a davamlı bitkilԥrin suvarılmasında suyun kaskad úԥklindԥ istifadԥ olunması tԥtbiq olunub. Yԥni dԥn vԥ yem bitkilԥrinin suvardıqdan sonra yaranan drenaj sularından günԥbaxanın suvarılmasına yönԥldilir vԥ günԥbaxan ԥkildiyi sahԥdԥn tullanan su a÷ac vԥ kolların suvarılmasında istifadԥ olunur. 3.12.MÜXTԤLøF SAHԤLԤR ÜZRԤ SU øSTøFADԤÇøLԤRNøN MARAQLARI VԤ ONLARIN ԤLAQԤLԤNDøRøLMԤSø Üfüqi xԥtt üzrԥ (sahԥlԥrarası) ԥlaqԥlԥr su tԥssԥrrüfatı tԥúkilatı iqtisadiyyatın müxtԥlif bölmԥlԥrindԥ bütün su istifadԥçilԥrinin mara÷ını düzgün tԥmsil etmԥlidir vԥ eyni zamanda hԥr bir hidroqrafik vahid su yı÷ını vԥ ԥtraf mühütin qorunması sԥrbԥstliyi tԥmin edilmԥlidir. Problem ondan ibarԥtdir ki, müxtԥlif su ehtiyatlarının növlԥri müxtԥlif tԥúkilatlar tԥrԥfindԥn idarԥ olunur. Mԥsԥlԥn, sԥth suları su tԥsԥrrüfatı nazirliyi vԥ departamenti tԥrԥfindԥn idarԥ olunur ki, onlar da hԥr úeydԥn ԥvvԥl torpaqların suvarılmasını tԥmin edir. Hidroenergetika tԥúkilatlarının ön planda mara÷ı enerji istehsal etmԥkdir. Yeraltı suların istifadԥ olunması isԥ geoloji idarԥlԥr tԥrԥfindԥn hԥyata keçirilir. øçmԥli su tԥchizatı komunal xidmԥti vԥ yerli

236

dövlԥt orqanlarının sԥlahiyyԥtindԥdir. Sԥnayedԥ su istifadԥsi isԥ uy÷un olaraq sԥnaye nazirliklԥri tԥrԥfindԥn idarԥ olunur. Bu zaman yuxarıda göstԥrilԥn dövlԥt idarԥlԥri öz fԥaliyyԥtlԥrini bir – birlԥri arasında razılaúdırmırlar. Heç dԥ vacib deyil ki, bütün sahԥlԥr bir tԥúkilatın rԥhbԥrliyi altında cԥmlԥúsin. Sahԥlԥrarası inteqrasiyanın ԥsas úԥrti bütün sahԥlԥrin maraqlarını nԥzԥrԥ almaqla ümumi su ehtiyatlarından razılaúdırılmıú qrafikԥ uy÷un birlikdԥ istifadԥ etmԥk imkanının tԥmin edilmԥsidir. Buna isԥ müxtԥlif sahԥlԥrin su istifadԥçilԥrinin nümayԥndԥlԥrinin bu vԥ ya digԥr su tԥsԥrrüfatı cԥmiyyԥti sԥviyyԥsindԥ bir ictimai idarԥdԥ iútirakı ilԥ mümkündür. Bu halda ԥlaqԥ vasitԥlԥri aúa÷ıdakılardır: - Su ehtiyatlarından istifadԥnin ümumi planlaúdırılması vԥ razılaúdırılması; - Sahԥlԥrin inkiúafının ԥlaqԥlԥndirilmԥsi; - ønformasiya mübadilԥsi; - Material vԥ maliyyԥ xԥrclԥrindԥ qarúılıqlı maraqlı olan tԥrԥflԥrin iútirakı. Müasir su tԥsԥrrüfatı sistemi, ԥsasԥn torpaqların suvarılmasında çoxmԥrtԥbԥli sxemԥ malikdir: suyun vurulması, paylanması, hövzԥdԥn baúlayaraq magistral qidalandırıcı kanallar, suistifadԥçilԥrin cԥmiyyԥtinin suvarma xԥtti vԥ ya kommunal vԥ sԥnaye suistifadԥçilԥrinin tԥúkilatının xԥtti fermerlԥrin suvarma sahԥlԥrinԥ qԥdԥr daxildir. Ԥsas su itkilԥri suyun artıqlaması ilԥ tԥminatından baúqa iyerarxıyanın (iyerarxıya – aúa÷ı rütbԥlilԥrin yuxarı rütbԥlilԥrԥ tabe olma qaydası) müxtԥlif sԥviyyԥlԥrdԥ idarԥ edilmԥsindԥki ԥlaqԥsizlikdԥn baú verir. Bu da idarԥetmԥ sisteminin iúinin ümumi effektivsizliyindԥn irԥli gԥlir. Biz su çatıúmamazlı÷ından ԥziyyԥt çԥkirik, ancaq idarԥetmԥnin çatıúmamazlı÷ından ԥziyyԥt çԥkmirik. Su ehtiyatlarının birlԥúmiú úԥkildԥ idarԥ olunmasının ԥsas mԥsԥlԥlԥrindԥn biri müxtԥlif sԥviyyԥli tԥbԥqԥlԥrin fԥaliyyԥtinin düzgün ԥlaqԥlԥndirilmԥsindԥn ibarԥtdir.

237

Su tԥsԥrrüfatının dövlԥt iyerarxıyasının hԥr bir sԥviyyԥsi mԥnbԥdԥn daha çox su götürmԥk, onu himayԥdԥ saxlamaq, onu özünԥ yaxın bildiyinԥ vԥ ya rԥhbԥrliyin göstԥrdiyinԥ paylamaqda maraqlıdır. Bu zaman sutԥsԥrrüfatı tԥúkilatı sistemdԥ yüksԥk faydalı iú ԥmsalının saxlanılmasına vԥ tԥúkilatı itkilԥrin qarúısının alınmasında az maraqlıdır. Bundan baúqa artıq su hԥcmini götürmԥklԥ istifadԥ olunmamıú suyu çox vaxt (belԥki, onun gԥtirilmԥsinԥ vԥsait xԥrclԥnir) sukԥnarlaúdırıcı xԥttԥ tullayırlar. øyerarxıyanın müxtԥlif sԥviyyԥlԥrinin fԥaliyyԥtinin ԥlaqԥlԥndirilmԥsinin ԥsas sԥrfi úaquli vԥ üfüqi istiqamԥtlԥrdԥ tԥúkilatı strukturların iútirakıdır. Su tԥsԥrrüfatı tԥúkilatının iyerarxıyasının idarԥ olunmasının sadԥ sxemi hidroqrafik prinsipԥ ԥsaslanır. Burada yuxarı sԥviyyԥdԥ hövzԥ vԥ ondan ayrılan qolları görürük. Sonrakı sԥviyyԥ suvarma sistemlԥri (ümumi suqԥbuledici vԥ sukԥnarlaúdıran magistral sistemԥ malik olan) vԥ ya ayrı – ayrı kanalların idarԥ olunması, sonrakı sԥviyyԥ su istifadԥçilԥrin assosasiyası (torpaqların suvarılması üzrԥ) vԥ ya su istifadԥçilԥrin tԥúkilatı (digԥr tԥlabatçılara) vԥ sonda su istifadԥçi (fermer, tԥúkilat vԥ ya yaúayıú rayonu vԥ s.). Hövzԥ su tԥsԥrrüfatı tԥúkilatı (HST) – milli su ehtiyatları nazirliyinin strukturunda olmaqla onun tԥrkibindԥ hövzԥlԥrin altında su ehtiyatlarının ԥrazi üzrԥ idarԥsidir. Bu da hövzԥlԥr vԥ hövzԥlԥraltı su tԥsԥrrüfatının idarԥ olunmasına cavab verir. ødarԥetmԥ vasitԥlԥri: - hövzԥdԥn baúlayaraq fermer tԥsԥrrüfatına qԥdԥr sudan istifadԥnin ciddi qeydiyyatı; - suyun paylanması ilԥ iyerarxıyanın bütün sԥviyyԥlԥrindԥ suyun istifadԥsi arasında qarúılıqlı ԥlaqԥlԥnmiú planın tԥrtibi; - hesabat sistemi nԥinki kvartal vԥ illik üzrԥ olmalıdır, hԥm dԥ tԥyin olunmuú göstԥricilԥrԥ cavab vermԥklԥ, suyun paylanmasına vԥ suyun vurulmasına düzԥliú etmԥklԥ idarԥ olunması;

238

idarԥ olunmanın qoydu÷u tԥlԥblԥri yerinԥ yetirmԥklԥ, dispetçerli idarԥ olunmanın tԥkmillԥúdirilmԥsi. Bu tԥlԥb isԥ suistifadԥçilԥrin bԥrabԥr su tԥminatı, ekoloji vԥ kommunal – sԥnaye tԥlԥblԥrin tԥmin etmԥli, hidrotexniki qur÷uların tԥhlükԥsizliyi ilԥ ba÷lı mԥhdudiyyԥtlik gözlԥnilmԥlidir; - xüsusi iúlԥnmiú kompyuter modellԥrin kömԥyi ilԥ hidroloji, iqlim, tԥsԥrrüfat vԥ ya digԥr úԥraitin dԥyiúdiyi halda suyun paylanması vԥ suyun istifadԥsi planının düzԥldilmԥsi; Hüquqi vԥ iqtisadi vasitԥlԥr bir – biri ilԥ sıx ba÷lı olub bir – birini tamamlayır. Onlardan ԥsaslarını göstԥrԥk: - su istifadԥçilԥrinin sudan istifadԥ hüquqları vԥ onların dövlԥt tԥrԥfindԥn qorunması; - su istifadԥçilԥri ilԥ su tԥsԥrrüfatı iútirakçıları arasında, elԥcԥ dԥ iyerarxıyanın müxtԥlif sԥviyyԥlԥrindԥ yerlԥúԥn su tԥsԥrrüfatı tԥúkilatları arasında müqavilԥlԥr; - sudan istifadԥ hüququnun vԥ müqavilԥlԥrin pozulmasına görԥ mԥsuliyyԥt daúıması; - su istifadԥçilԥrԥ suyun verilmԥsinԥ vԥ baúqa tԥminatlara görԥ ödԥniúin olması, çirklԥnmԥyԥ görԥ ödԥniú; - suya görԥ ödԥniú; - sudan istifadԥdԥ yeniliklԥrin iúlԥnmԥsinԥ görԥ mükafatlandırma vԥ baúqa güzԥútlԥr; - su cihazlarınıa cԥrimԥ sanksiyaları; Yadda saxlamaq lazımdır ki, su iútirakçılarının baúlıca úaquli vԥ horizontal üzrԥ ԥlaqԥlԥndirmԥ mexanizmindԥ hԥmiúԥ ictimayԥtin iútirakı olmalıdır.

239

3.13. SU EHTøYATLARININ øDARԤ OLUNMASINDA øCTøMAøYYԤTøN øùTøRAKI Su ehtiyatlarının idarԥsinin prinsiplԥrinin reallaúdırılmasının olduqca vacib elementi geniú miqyasda ictimai tԥúkilatların idarԥ olunmasını özünԥ cԥlb etmԥkdir. Su ehtiyatlarının idarԥ olunmasının problemlԥrinԥ vԥtԥndaú cԥmiyyԥtinin vԥ dövlԥtin qarúılıqlı kontekstindԥ (mühitindԥ) baxmaq lazımdır. øctimaiyyԥtin iútirakı úԥffaf vԥ açıq atmosferin yaradılması üçündür. øctimaiyyԥtin iútirakı sԥviyyԥsi nԥ qԥdԥr yuxarı olsa, bir o qԥdԥr korrupsiya vԥ ictimai maraqların rԥdd edilmԥsinԥ az ԥlveriúli úԥrait yaratmıú olar. Bu platforma satıúmamazlıq úԥraitindԥ suyun paylanmasının düzgün vԥ mԥsuliyyԥtli hԥllidir. Burada tԥbiԥtin mühafizԥsi vԥ ictimaiyyԥtin inkiúafı tԥmin olunmalıdır. Nԥzԥrԥ alsaq ki, su tԥkcԥ xüsusi deyil, hԥm dԥ ictimaiyyԥtin mara÷ındadır. Buradan tamamilԥ aydındır ki, ictimaiyyԥtin iútirakı suyun idarԥ olunmasını ԥsas komponentidir. øctimaiyyԥtin iútirakı hidroeqoistrin istԥnilԥn növü ilԥ ԥsas mübarizԥ amilidir. Ԥvvԥllԥr su ehtiyatlarının ildarԥ olunmasının administrativ metodu ilԥ idarԥ olunma «administrativ hidroeqoistrin» qorxuzurdu. Bu o demԥkdir ki, administrativ sahԥ orqanlarının rԥhbԥrliyi altında sistemi öz maraqları üçün istifadԥ edirlԥr. Buna görԥ korrupsiyaya úԥrait yaranır, prosesin digԥr iútirakçılarının hüquqları pozulur. Ona görԥ dԥ ictimaiyyԥtin iútirakı idarԥetmԥdԥ bütün maraqları gözlԥmԥklԥ düzgünlüyün, bԥrabԥrliyin vԥ qeydiyyatın qarantıdir. Onların rolu su tԥsԥrrüfatı idarԥçilik tԥúkilatları ilԥ paralel yaradılan kanal (sistemlԥr) su istifadԥçilԥrin birliyi úԥklindԥ ictimai strukturun yaradılması ilԥ artır. Onlar tanınmıú ictimai orqan olmaqla uy÷un sistemlԥrin idarԥ olunmasında rԥhbԥrliyi hԥyata keçirir. Fԥaliyyԥt göstԥrԥn su tԥsԥrrüfatı tԥúkilatlarının ԥmԥkdaúları

240

dԥqiq iúlԥmԥdiklԥri halda yeni tipdԥ ictimai tԥúkilatın yaradılması sualı qarúıda durur. Bu da su ehtiyatlarının idarԥ olunmasında su istifadԥçilԥrinin geniú iútirakını tԥmin edir. Tԥcrübԥlԥr göstԥrir ki, su tԥlԥbatçılarının cԥmiyyԥtin vԥ kanallar komitԥsi su ehtiyatlarının planlaúdırılmasında, bölüúdürülmԥsindԥ vԥ idarԥ olunmasında kifayԥt qԥdԥr iútirak etmir. Su ehtiyatlarının idarԥ olunmasında ictimaiyyԥtin iútirakı elԥ olmalıdır ki, su istifadԥçilԥrin vԥ baúqa maraqlı subyektlԥrin nümayԥndԥlԥri dԥ nԥinki nԥzarԥtdԥ, hԥm dԥ istifadԥsindԥ vԥ suayırma su tԥsԥrrüfat iúlԥrinin planlaúdırılması vԥ hԥyata keçirilmԥsindԥ aktiv iútirak etmԥlidir. Hövzԥ vԥ hövzԥ altı su sovetlԥri vilayԥtin maraqlı nümayԥndԥlԥrindԥn, iri su istifadԥçilԥrindԥn vԥ su ehtiyatlarının mühafizԥ orqanlarından komplektlԥúdirilmiú olur. Sistemin vԥ kanalların su komitԥsi su tԥsԥrrüfat orqanlarının vԥ su istifadԥçilԥrin assosiyası idarԥsi vԥ digԥr su istifadԥçilԥrini baúqa birlԥúmԥsindԥn tԥúkil olunur. Suyun paylanmasının ԥvvԥki su tԥsԥrrüfatı sistemindԥ prinsiplԥri vԥ üsullarının iúlԥnmԥsindԥ ictimaiyyԥtin rolu vacibdir. Mԥlum olur ki, mühԥndisi üsullar burada ԥsasԥn dԥ indi kifayԥt qԥdԥr deyil. Çünki su istifadԥçilԥrin sayı birdԥn artmıúdır. Ԥgԥr su istifadԥçilԥrin cԥmiyyԥtindԥ su istifadԥçilԥr 1000 vԥ ya hԥtta 100 nԥfԥrdԥn ibarԥt olsa belԥ su ehtiyatlarının idarԥ olunma prosesi olduqca çԥtinlԥúir. Ԥgԥr su istifadԥçilԥrin qruplaúması vԥ ya fermerlԥrin ԥmԥkdaúlı÷ı tԥmin edilmirsԥ, heç bir su istifadԥçilԥrin assosasiyası suyu sԥmԥrԥli istifadԥ edԥ bilmԥz. Bu isԥ suvarmanı vaxtında tԥlԥbini yerinԥ yetirmԥk üçün suyun bԥrabԥr vԥ sabit paylanmasının tԥúkili mürԥkkԥbliyindԥn xԥbԥr verir. Magistral kanallarda suyun paylanması daha az mürԥkkԥblik tԥúkil edir. Belԥ ki, yerli orqanların inzibati idarԥetmԥ müddԥtindԥ layihԥdԥ nԥzԥrdԥ tutulmadı÷ı halda kanallardan istԥr maúınla, istԥrsԥ dԥ öz axarı ilԥ ayrılmaların sayı çoxlu dԥrԥcԥdԥ artır.

241

Bu úԥraitdԥ «yuxarıdan aúa÷ıya do÷ru» Sudan istifadԥ prinsipinin planlaúdırılmasının tԥúkili sahԥlԥrindԥ suvarma vԥ II, III nizamlı rejimli kanalların rejimlԥri tԥlԥblԥrini nԥzԥrԥ almaq lazımdır. Bundan ötru kompüter texnikasından optimallaúdırılmıú modellԥrindԥn istifadԥ etmԥklԥ su tԥlԥbatçılarını suyun paylanmasını nԥzԥrԥ almaqla planlaúdırma vԥ perspektiv idarԥetmԥ prosesinԥ cԥlb etmԥk üçün müԥyyԥn tԥdbirlԥrin aparılması vacibdir. Bunu isԥ su tԥlԥbatçıları cԥmiyyԥtinin daxilindԥ yaxúı düúünülmüú qayda vԥ qanunla kanalların iúlԥmԥsi ԥsasında torpaqdan istifadԥnin ölçülԥri vԥ strukturu ilԥ ԥlaqԥlԥndirԥrԥk hԥyata keçirmԥk olar. Bu halda su xԥttindԥ mümkün olan sԥrflԥrin vԥ kanallara daha yüksԥk qaydada suyun verilmԥsi tԥmin olunmalıdır. Eyni zamanda yuxarıdakı orqanların planlaúdırdıqları sԥrflԥri nԥzԥrԥ almaqla kanallara müԥyyԥn olunmuú su dövriyyԥsini saxlamaqla, bunu su istifadԥçi qruplar arasınlan tԥúkil etmԥklԥ, su yı÷ımı bir kanaldan suyun qԥbul edilmԥsi hԥyata keçirilmԥlidir. Bununla ԥlaqԥdar sudan istifadԥ üzrԥ xüsusi hazırlanmıú instruktorlar sosioloqlarla birlikdԥ fikirlԥúmԥlidirlԥr ki, hԥr bir tԥlԥbatçı cԥmiyyԥt vԥ cԥmiyyԥtin daxilindԥ hԥr bir kanal üçün suyun paylanması qaydası, onun taktı, su istifadԥçilԥrin qruplaúdırılması, suyun verilmԥsi vԥ suyun qruplar daxili nԥzarԥtin, qaydanın vԥ ardıcıllı÷ın hԥyata keçmԥsini necԥ tԥúkil etmԥlidir. Su ehtiyatlarının idarԥ olunmasının iyerarxiyasının tԥúkilatı aspektlԥrinԥ aúa÷ıdakılar daxildir: a) su ehtiyatlarından administrativ sԥrhԥdlԥrdԥ idarԥ olunma prinsiplԥrindԥn hidroqrafik vahidlԥrin sԥrhԥdlԥrindԥ idarԥ olunmasına keçid; b) ictimaiyyԥtin iútirakı «Hidroqrafik vahidlԥrin sԥrhԥdlԥrindԥ idarԥ olunma» prinsipinԥ keçidlԥ ԥlaqԥdar layihԥdԥ heç bir problem yox idi. Belԥ ki, bu su tԥsԥrrüfatı tԥúkilatları üçün obyektiv olaraq ԥlveriúlidir. øctimaiyyԥtin iútirakının tԥmin olunması münasibԥtindԥ baúqa vԥziyyԥt

242

yaranır. Sıravi su iúçilԥri üçün ictimaiyyԥtin iútirakı sԥrfԥlidir, ancaq bԥzi mԥmurlar üçün ԥksinԥ. Çünki bu cür su mԥmurları kanaldan su istifadԥ edԥnlԥrin birliyini öz ciblԥrinԥ uy÷un – onlara qulaq asan úԥkildԥ çevirmԥyԥ çalıúacaqlar. øctimaiyyԥtin iútirakı ilԥ hԥll olunan müԥyyԥn problemlԥr su tԥlԥbatçılar sԥviyyԥsindԥ dԥ (köhnԥ tԥsԥrrüfat daxili sԥviyyԥlԥrdԥ) mövcuddur. Mövcud praktikalarda ilkin su istifadԥçlԥri (iri tԥsԥrrüfat – ԥvvԥlki kollektiv tԥsԥrrüfatı – hal-hazırda isԥ úirkԥtlԥr vԥ kooperativlԥr) öz tԥlԥbatlarını ödԥdikdԥn sonra öz fikirlԥri ԥsasında ikinci su istifadԥçilԥrin (fermer vԥ ya xüsusi tԥsԥrrüfat) su ilԥ tԥmin edir. Bu gün ilkin vԥ ikinci su istifadԥçilԥr arasındakı münasibԥtlԥr hԥtta müqavilԥ ԥsasında da yaradılmamıúdır. Ona görԥ dԥ fermer tԥsԥrrüfatının hüquqları iri tԥsԥrürfat tԥrԥfindԥn mԥhdudlaúdırılır. Bundan da yenidԥn tԥúkil olunmuú fermer tԥsԥrrüfatları ԥziyyԥt çԥkir. Ilkin su istifadԥçilԥr müddԥtԥ, rejimԥ vԥ hԥcmԥ görԥ fermerlԥrin su tԥminatının pozulmasında heç bir mԥsuliyyԥt daúımırlar. Fermer tԥsԥrrüfatları onlara su ayrılan yerlԥrdԥ su ölçԥn qur÷ulara malik deyillԥr, suyun verilmԥsi isԥ tԥxmini müԥyyԥn edilir. Fermer tԥsԥrrüfatının vԥziyyԥti (ikinci su istifadԥçilԥri) su istifadԥçilԥrin cԥmiyyԥtinin yaradılması vԥ fԥaliyyԥti úԥraitindԥ dԥyiúir. Su istifadԥçilԥrin cԥmiyyԥti özü su tԥsԥrürfatı orqanlarının strukturları ilԥ (rayon su tԥsԥrrüfatı vԥ ya suvarma sistemlԥri idarԥlԥri ilԥ) müqavilԥ münasibԥtlԥrinԥ daxil olur. Bütün su istifadԥçilԥr – su iútirakçıları cԥmiyyԥtinin üzvlԥri eyni dԥrԥcԥdԥ su ehtiyatlarıilԥ tԥmin olunurlar. Bu isԥ onların suvarmanın baúlan÷ıcından vԥ ya sonunda yerlԥúmԥsindԥn asılı olmur. Su istifadԥçilԥr cԥmiyyԥti alınmıú su ehtiyatlarını öz üzvlԥri arasında bԥrabԥr paylamaq mԥsuliyyԥtini üzԥrinԥ götürür (onun ԥsas funksiyalarından biridir).

243

3.14. TԤBøԤT – SU EHTøYATLARININ øSTøFADԤ OLUNMASINDA EYNø HÜQUQLU TԤRԤFDAùDIR ønsan alԥmi uzun müddԥt özünü elԥ hesab edib ki, yer üzԥrindԥ ԥn qüvvԥtli olmaqla tԥbiԥt özünԥ ram etmԥyԥ qadirdir. Biz tԥbiԥtdԥn heç vaxt mԥrhԥmԥt gözlԥyԥ bilmԥrik. Baúa düúmԥyliyk ki, insan tԥbiԥti öz kökündԥn hԥdiyyԥ qԥbul etmԥyib, ancaq onu gԥlԥcԥk nԥsildԥn borc götürüb. Bu cür yanaúma bütün dünyada ekoloji hԥrԥkԥtin ԥsasını tԥúkil edir vԥ tԥdricԥn ekoloji tԥlԥblԥrin iúlԥnmԥsinԥ, eyni zamanda insan ilԥ tԥbiԥt komplekslԥri arasında qarúılıqlı davamlı ԥlaqԥnin saxlanmasına istiqamԥtlԥnir. Su tԥsԥrrüfatında bu ilk növbԥdԥ çayların, göllԥrin vԥ baúqa su obyektlԥrin su tԥlԥbatçılarının digԥr obyektlԥri ilԥ tԥyin olunmamıú rejim üzrԥ suyu buraxdıqda öz varlı÷ını vԥ tԥyinatını itirir. Bunu aidiyyԥti olan su tԥsԥrrüfatı tԥúkilatları elԥ fԥaliyyԥti istiqamԥtindԥ aparılmalıdır ki, ekoloji sԥrflԥrin vԥ ya suyun buraxılması axının nominal sԥryini saxlamaqla onun davamlı hԥyat fԥaliyyԥtini vԥ tԥmizliyini tԥmin etmiú olsun. Su ehtiyatlarının idarԥ olunma iyerarxiyası 2 istiqamԥtdԥ düúünülmüú fԥaliyyԥt göstԥrmԥyi tԥlԥb edir: suyun ziyanlı tԥsirini dԥf etmԥk, tԥbiԥtin vԥ ekoloji komplekslԥrin olmasını tԥmin etmԥkdir. Hövzԥ sahԥsinin ekoloji vԥziyyԥtinin dayanıqlı÷ı nöqteyi-nԥzԥrdԥn tԥklif olunur ki, mԥnbԥdԥ suyun keyfiyyԥti vԥ iqtisadi istifadԥ olunmuú sahԥdԥ çirklԥnmiú suların yı÷ılması bir – biri ilԥ ba÷lı olaraq prinsipial tԥbiԥti mühafizԥ aspektii olan dayanıqlıq meyarı aúa÷ıdakı kimi ifadԥ olunur: – çirklԥnmԥnin sԥviyyԥsi istifadԥ olunan ԥrazinin vԥ ekosistemin tԥsiri altında olmaqla buraxıla bilԥn hԥddԥn çox olmamalıdır. – çay hövzԥsinin bütün zonaları üzrԥ su mԥnbԥyindԥ çirklԥnmԥnin tԥrkibi bu mԥnbԥdԥn istifadԥ edԥn bütün su istifadԥçilԥri üçün qarıúıq buraxıla bilԥn hԥddindԥn çox olmamalıdır. –

244

su hövzԥnin ekosistemindԥ antropogen yüklԥmԥ elԥ intensivlikdԥ olmalıdır ki, biomüxtԥlifliyi vԥ biomԥhsuldarlı÷ı tԥmin etmԥk üçün optimal úԥraiti pozmasın. Suda ekoloji tԥbiԥtin gözlԥnilmԥsi dedikdԥ tԥbiԥt kompleksi nԥzԥrdԥ tutulur ki, bu da onun ԥsasını tԥúkil edԥn dünya bitkilԥri vԥ heyvanlarının davamlılı÷ıdır. Praktikada su ehtiyatlarının idarԥ olunmasında ekosistem yanaúma pozisiyası ԥsasında aúa÷ıdakılar nԥzԥrԥ alınmalıdır. 1. Su ehtiyatlarının idarԥ olunması iyerarxiyası prinsiplԥrinԥ uy÷un su vԥ onunla ba÷lı torpaq, su hövzԥsi ԥrazisindԥ tԥbiԥt ehtiyatlarına birlikdԥ istifadԥ, idarԥ olunma vԥ inkiúafı obyekti kimi baxılmalıdır. Su istifadԥçilԥr arasında mԥsuliyyԥt vԥ öhdԥliklԥr elԥ paylanmalıdır ki, su tԥlԥbatının nizamlanması tԥbiԥtin potenSøAlının hԥm mühafizԥsini, hԥm dԥ inkiúafını tԥmin etsin. Bundan irԥli gԥlԥcԥk hövzԥ su ehtiyatlarına insanların iqtisadi fԥaliyyԥti ilԥ ba÷lı baxılmalı, su, torpaq vԥ ԥtraf mühitdԥki digԥr ehtiyatları nԥzԥrԥ alınmalıdır. 2. Qanun ԥsasında normativlԥr vԥ xalqlar arası razılaúmalara görԥ dövlԥtlԥr öz üzԥrinԥ mԥsuliyyԥt götürür vԥ eyni zamanda tԥbiԥti mühafizԥ orqanlarının kömԥyi ilԥ ekoloji, sanitar sԥrflԥrin buraxılması nԥzarԥti hԥyata keçirir. 3. Dövlԥt su ehtiyatlarının idarԥ olunması iyerarxiyasının tԥrkibinԥ nԥinki tԥbiԥti mühafizԥ orqanlarının daxil olmasını, hԥm dԥ onun su tԥsԥrrüfatı iyerarxiyasının bütün sԥviyyԥlԥrindԥ iútirakını tԥmin etmԥlidir. 4. Su ehtiyatlarının idarԥ olunması möhkԥm prinsipԥ ԥsaslanaraq su hövzԥsinin ekoloji buraxıla bilԥn hԥddini gözlԥmԥklԥ nԥzԥrԥ alınmayan istifadԥnin qarúısını almalıdır. Ԥgԥr istifadԥ olunma hԥddindԥn artıq olarsa, onda tԥlԥbatçılar hövzԥnin fonduna artıq

245

istifadԥ olunmuú tԥbbi ehtiyatın dԥyԥrini ödԥmԥlidirlԥr. Bu ödԥmԥlԥrdԥn istifadԥ edԥrԥk bütün hövzԥ üzrԥ ekoloji úԥraitin yaxúılaúması iúlԥrini hԥyata keçirmԥk olar. 5. Çay vԥ su hövzԥlԥrinin qorunması mԥqsԥdilԥ tԥbii obyektlԥr, su anbarlarından tullanan vԥ çaylardan axan sular yayda orta çoxillik sԥviyyԥdԥn az, qıúda isԥ çox olmamalıdır. Bu qaydanın gözlԥnilmԥsi çayların qurumasının qarúısın alır. 6. Su ehtiyatlarının idarԥ olunmasının iyerarxiyasının plan vԥ proqramına ekoloji aspektlԥr daxil edilmԥlidir. Tԥbiԥt problemin hԥlli üçün yer hԥr bir sistemdԥ, kanalda vԥ ya su iútirakçıların cԥmiyyԥtindԥ olmalıdır. Bu erroziya, subasma, quruma nԥticԥsindԥ zԥrԥr çԥkmiú tԥbiԥt landúaftının tԥyini vԥ bԥrpası üçündür. Bu hövzԥdԥn artıq götürülmüú suyun müԥyyԥn edilmԥsi, yerli mԥnbԥlԥrdԥn istifadԥ olunmasını müԥyyԥn etmԥk üçündür. Yerlԥrin, mԥnbԥlԥrin inventarlaúdırılması vԥ çirklԥnmԥnin yayılmasının mümkün olan bütün növlԥrinin vԥ onlarla mübarizԥ üçündür. Bütün bunlar su ehtiyatları iyerarxiyasının kanallar üzrԥ rԥhbԥrlik vԥ idarԥ olunmasının ictimai orqanlarının qüvvԥsi ilԥ ekoloji komponentlԥr çԥrçivԥsindԥ hԥyata keçmԥlidir. Idarԥnin ekoloji ekspertizası sistem vԥ bütün hövzԥ daxilindԥ tԥdricԥn yaradılmaqla, fԥaliyyԥt göstԥrԥn orqan olub, hԥm dԥ tԥbiԥt kompleksini bԥrpa etmԥlidir. 7. Tԥbiԥtin mühafizԥsi kompleksindԥ ԥsas yeri torpaqların drenlԥúdirilmԥsi, drenaj sistemlԥrinin idarԥ olunması vԥ kollektor – drenaj suyunun tullanması tutur. Sԥth, qrunt suları vԥ drenaj arasında ԥlaqԥ su – meliorativ idarԥ olunmada çox hԥssas aspektdir. Burada torpaqların suvarılması vԥ yuyulması üçün artıq suyun verilmԥsi nԥinki suyun su ehtiyatı kimi itkisinin yaranmasına, hԥm dԥ onun tԥrkibinin pislԥúmԥsinԥ, torpaq ehtiyatlarının deqradasiyaya u÷ramasına sԥbԥb olur.

246

Konstruksiyanın vԥ drenaj sisteminin parametrlԥrinin düzgün seçilmԥmԥsi sistemin böyük hԥcmdԥ duzun tԥsirinԥ mԥruz qalmasına sԥbԥb olur. Bundan baúqa, suvarma vԥ drenlԥúdirmԥnin «qeyribԥrabԥr» sԥviyyԥdԥ olması yaranan su itkisinin artmasına vԥ suvarılan torpaqlarda bitkilԥrin qeyri-bԥrabԥr inkiúafına sԥbԥb olur. ødarԥolunma sistemindԥ bu çatıúmamazlıqları vaxtında müԥyyԥn etmԥk üçün meliorasiya xidmԥtlԥrinin iúini qüvvԥtlԥndirmԥk, onlara nԥzarԥt edԥn avadanlıq vԥ vasitԥlԥrlԥ tԥmin etmԥk lazımdır. Nԥzԥrԥ almaq lazımdır ki, torpaqların duzlaúması, mԥhsuldarlı÷ın itkisinin artmasının ԥsas amillԥrindԥn biridir. 8. Su ehtiyatlarının idarԥ olunması iyerarxiyasının çԥrçivԥsindԥ ԥsas istiqamԥtlԥrdԥn biri suya olan tԥlԥbatın tԥmin edilmԥsidir. 3.15. SU EHTøYATLARININ øNTEQRASøYALI øDARԤ OLUNMASININ øQTøSADø VԤ HÜQUQø ԤSASLARI Su istifԥdԥçilԥrinin hüquq sistemlԥrinin yaradılması ԥsasԥn suya olan hüquqlar, su istifadԥçilԥri üçün suyun iqtisadi sԥmԥrԥli, mԥsuliyyԥtlԥ sԥrf olunması vԥ su tԥsԥrrüfatı orqanları üçün suyun normada verilmԥsi ԥsas tԥúkil edir. Bütün sudan istifadԥçilԥr üçün Sudan istifadԥ üçün hüquqların möhkԥmlԥndirilmԥsi lisenziya vԥ qeydiyyat ԥsasında hԥyata keçirilir. Xarici ölkԥlԥrin tԥcrübԥlԥri göstԥrir ki, sudan istifadԥ üzԥrindԥ qoyulmuú qanun kԥnd tԥsԥrrüfatının inkiúafı üçün olduqca vacibdir. Ayrıayrı ölkԥlԥrdԥ su dövlԥtin mülkiyyԥti olma÷ına baxmayaraq lisenziya ԥsasında sudan istifadԥ özü mülkiyyԥt hüququ demԥkdir. Su istifadԥçilԥri müԥyyԥn tԥminatlı suyun limiti üçün ondan sԥmԥrԥli istifadԥ ԥsasında suyun qalan hissԥsini sԥrfԥli sԥrflԥrlԥ digԥr su istifadԥçilԥrinԥ verԥ bilԥr. Bu zaman su ehtiyatlarının tԥmin edilmԥsinin

247

ԥsas istiqamԥti su yı÷ımı texnikasından istifadԥ etmԥk, sutkalıq nmzamlama üçün sistem daxili su çԥnlԥri yaratmalı vԥ digԥr texnoloji tԥdbirlԥrdԥn istifadԥ edilmԥlidir ki, bunlardan su istifadԥçilԥri cԥmiyyԥtindԥ istifadԥsi çox sԥmԥrԥlidir. Su tԥsԥrrüfatında iqtisadi sԥmԥrԥliliyin ilkin yolları aúa÷ıdakılardır: _ Su istifadԥçilԥrinin hüquqları qanunda dԥqiq göstԥrilmiúdir. Ԥsasԥn fermerlԥr üçün suyun suvarılan torpaqlarla ԥlaqԥli olması, eyni zamanda su tԥsԥrrüfatı tԥúkilatı bu hüquqlara nԥzarԥt etmԥklԥ mԥsuliyyԥt daúıması müԥyyԥnlԥúdirilir. Sonra isԥ suyun düzgün vԥ optimal paylanmasının iqtisadi nöqteyi – nԥzԥrdԥn tԥmin edilmԥsi üçün su ehtiyatlarından istifadԥ etmԥk hüququ verԥn bazar yaradılmalıdır; _ Sudan istfadԥ xidmԥtlԥrinin ödԥnilmԥsi sisteminin tԥkmillԥúdirilmԥsi, elԥcԥ dԥ su istifadԥçilԥri üçün suyun dԥyԥrinin ödԥnilmԥsi müԥyyԥn normativlԥr ԥsasında minimum olmalıdır (Hindistanda suyun istifadԥsi 10%-dԥn artıq olduqda 5 qat ölçüdԥ, ondan yuxarı olduqda isԥ 10 qat ölçüdԥ ödԥmԥlԥr hԥyata keçirilir); _ Su tԥsԥrrüfatı orqanlarının bir sıra tԥdbirlԥrin kömԥyi ilԥ sudan sԥmԥrԥli istifadԥ etmԥk mara÷ının yaradılmasıdır; _ Bir sıra yeni tԥdbirlԥrin kömԥyi ilԥ Sudan sԥmԥrԥli istifadԥ etmԥklԥ su tԥsԥrrüfatı orqanlarında maraq yaratmaqdan ibarԥtdir. Mԥsԥlԥn, büdcԥdԥ dövlԥtin payında olan daimi xԥrclԥrdԥn su tԥsԥrrüfatı orqanının xԥrcini ödԥmԥklԥ; _ Su tԥsԥrrüfatı orqanlarının vԥzifԥlԥrinin dԥqiqlԥúdirilmԥsi vԥ su istifadԥçilԥri cԥmiyyԥtinԥ kömԥk mԥqsԥdilԥ maliyyԥlԥúdirilmԥsi nöqteyi – nԥzԥrdԥn su qeydiyyatı tԥúkilatında. – Su tԥsԥrürfatı orqanlarının vԥzifԥlԥrinin dԥqiqlԥúdirilmԥsi vԥ su qeydiyyatı tԥúkilatında su istifadԥçilԥrinin cԥmiyyԥtinԥ kömԥk mԥqsԥdilԥ uy÷un maliyyԥlԥúdirmԥnin tԥyini, kanalların qeydiyyat vasitԥlԥri ilԥ tԥmini vԥ su iútirakçılar cԥmiyyԥtinin nümayԥndԥlԥrinin su qeydiyyatı üsulunun

248

öyrԥdilmԥsi vԥ s. Bu mԥqsԥdlԥr dövlԥt büdcԥsindԥ nԥzԥrԥ alınmalıdır. Su ehtiyatlarının idarԥ olunmasının iyerarxiyasının maliyyԥ vԥsaitinin artması, su istifadԥçilԥrinin hԥr illik xԥrclԥrindԥ dövlԥt idarԥlԥri ilԥ münasibԥtindԥn ԥsasԥn çox asılıdır. Ԥn ԥsas mԥsԥlԥ – sistemin rekonstruksiyasında vԥ modemizasiyasında dövlԥtin maliyyԥ iúlԥrindԥ iútirakıdır. Ona görԥ dԥ rekonstruksiyaya çԥkilԥn xԥrclԥr dövlԥt vԥ fermerlԥr arasında gԥlirin gԥlmԥsindԥn asılı olaraq paylanma dԥrԥcԥsi müԥyyԥn olunmalıdır. Nԥ qԥdԥr çox gԥlir gԥlirsԥ, bir o qԥdԥr su istifadԥçilԥrin iútirakı çox olmalıdır. Su ehtiyatlarının idarԥ olunmasının iyrarxiyasının hüquqi ԥsasına dövlԥt sԥviyyԥsindԥ daxildir: – Su ehtiyatlarının idarԥ olunmasının tanınması metodu kimi, hövzԥnin vԥ ya su tԥsԥrürfatı sistemlԥrinin sԥrhԥdlԥrinin idarԥ olunması kimi, ictimaiyyԥtin iútirakı, tԥbiԥtin tԥlԥblԥrini tԥmin etmk kimi vԥ s. aspektlԥr daxil edilmԥklԥ su tԥsԥrürfatı vԥ suyun istifadԥsinin tԥkmillԥúdirilmԥsinin ԥsas istiqamԥtini tԥúkil edir. – Su istifadԥçilԥrin hüquq vԥ vԥzifԥlԥrinin möhkԥmlԥndirilmԥsi su tԥsԥrrüfatı orqanlarının hüquq vԥ vԥzifԥlԥrinԥ bԥrabԥrdir. – Suya olan lisenziya qaydası vԥ ya suya olan hüququn möhkԥmlԥndirilmԥsi. – Suyun iqtisadi qiymԥtinin vԥ ekoloji sԥrflԥrin möhkԥmlԥndirilmԥsi tԥbiԥtin suya olan hüququna bԥrabԥrdir. – Sudan istifadԥ xidmԥtlԥrinԥ vԥ realizasiyaya görԥ suyu çirklԥndirԥnlԥr ödԥmԥlidir. – Su tԥsԥrrüfatının saxlanması vԥ inkiúafında dövlԥtin iútirakı munisipial orqanların vԥzifԥlԥridir. Yerli sԥviyyԥdԥ hüquqi aspektlԥrԥ aúa÷ıdakıları aid etmԥk olar: – Su istifadԥçilԥrin, kanallar idarԥsinin vԥ onların úuralarının hüquqi úԥxs qismindԥ qeydiyyatının aparılma qaydasıdır.

249

Bu zaman su istifadԥçilԥr cԥmiyyԥti ilԥ kanallar úurası kommersiya olmayan, dövlԥt sayılmayan tԥúkilatlar olmalıdır. Yԥni bunlar vergilԥrԥ cԥlb olunmamalıdırlar. – Suyun paylanması, suyun verilmԥsi, xidmԥtin ödԥnilmԥsi, ictimai iúlԥrdԥ iútirakını vԥ s. kimi mübahisԥlԥrin hԥlli mexanizmi iúlԥnmԥlidir. Bu halda ictimai mԥhkԥmԥlԥrin, arbitrajların vԥ hԥtta müsԥlman qaydası ilԥ su hüqüqundan istifadԥ kimi keçmiú ԥnԥnԥlԥrdԥn istifadԥ etmԥk lazımdır.

250

IV FԤSøL SU EHTøYATLARININ MÜHAFøZԤSø 4.1 ԤTRAF MÜHøTøN ÖYRԤNøLMԤSINԤ VԤ MÜHAFøZԤSøNԤ EKOLOJø YANAùMA XX ԥsrin yarısından baúlayaraq çoxsaylı problemlԥr arasında bԥzilԥri var ki, onların hԥlli eyni zamanda hԥm bütün bԥúԥriyyԥtdԥn, dövlԥtlԥrdԥn, yaúayıú mԥntԥqԥlԥrindԥn, hԥr bir elmi, istehsalat kollektivlԥrindԥn vԥ o cümlԥdԥn hԥr bir insandan asılıdır. Belԥ problemԥ ԥtraf mühitin mühafizԥsi, yԥni suyun, havanın vԥ torpa÷ın mühafizԥsi, baúqa sözlԥ, biosferin ekoloji tarazlı÷ı problemi aiddir. Mԥlum oldu÷u kimi yer kürԥsindԥ hԥyat havanın, suyun vԥ torpa÷ın yalnız nazik bir tԥbԥqԥsindԥ (okean vԥ atmosferdԥ bir neçԥ kilometr, torpaqda isԥ cԥmi bir neçԥ metr) inkiúaf edir. Ԥtraf mühitԥ antropogen tԥsirlԥrin güclԥnmԥsi, insanın sivilizasiyasının artan tԥlԥbatının nԥticԥlԥridir vԥ onun son mԥqsԥdi hԥyat úԥraitinin yaxúılaúdırılmasıdır. Bununla da ayrıca bir insanın, ailԥnin vԥ bütün cԥmiyyԥtin hԥyat úԥraitinin yaxúılaúdırılması sabahkı gündԥ onların nԥslinin tԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn, sa÷lamlıqdan vԥ ümumiyyԥtlԥ, hԥyatın mԥnasından mԥhrum olması vԥ bütün cԥmiyyԥtin tԥnԥzzülԥ u÷raması fonunda mԥnasını itirir. F.Ramadanın «Tԥtbiqi ekologiyanın ԥsasları» kitabına yazdı÷ı ön sözündԥ ekoloq P.Pesson bu problemԥ toxunaraq yazır: «Vԥziyyԥt o qԥdԥr facԥvidir ki,hԥll olunmaz bir problemlԥ üzlԥúiblԥr: bir tԥrԥfdԥn oldu÷um hԥya tԥrzi ilԥ yaúamaq istԥyi. Digԥr tԥrԥfdԥn isԥ yaxúı gԥlԥcԥk tam namԥlumluq». Bu suallar bir çox yazarların narahatlı÷ına sԥbԥb olaraq, onlar tԥrԥfindԥn hԥmiúԥ savadlı olmasa da, lakin çox emosional surԥtdԥ tԥsvir olunur. Tԥhlükԥ çox realdır, o, ԥsaslı úԥkildԥ öyrԥnilmԥli, tԥhlil edilmԥli vԥ izah olunmalıdır vԥ ekologiyanın ԥsas vԥzifԥsi isԥ bu barԥdԥ obyektiv vԥ qԥrԥzsiz söylԥmԥkdir.

251

Yer üzԥrindԥ insan öz inkiúaf tarixinin erkԥn ça÷larından praktiki fԥaliyyԥt prosesindԥ ekologiya ilԥ maraqlanmıúdır. øbtidai cԥmiyԥtdԥ hԥr bir fԥrd yaúamaq üçün ԥtraf mühit, tԥbiԥtin qüvvԥlԥri, onu ԥhatԥ edԥn bitki vԥ heyvanlar haqqında müԥyԥn biliyԥ malik olmalı idi. Aristotelin, Hipokratın vԥ digԥr qԥdim Yunan filosoflarının ԥsԥrlԥrindԥ sıfır ekoloji xarakterli müddԥalar mövcud olmuúdur. Lakin yunanlar «ekologiya» sözünü bilmԥmiúlԥr. Bu termin nisbԥtԥn yaxın keçmiúdԥ yaranmıúdır. O, alman bioloqu Ernst Hekkel tԥrԥfindԥn 1869-cu ildԥ tԥklif olunmuúdur. Ayrıca bir elm kimi 1900-cu ilԥdԥk formalamıúdır, amma axırıncı onilliklԥrdԥ bu söz xüsusi populyarlıq almıúdır. Keçԥn ԥsrin birinci yarısından baúlayaraq ekoloji genetiklԥrin, fizioloqların, riyaziyyatçıların vԥ aqronomların ideyalarının çarpazlaúdı÷ı bir nöqtԥyԥ çevrilmiúdir. Ekologiya sözü iki yunan sözündԥn ibarԥtdir: oikos – ev, loqos-elm. Hal-hazırda «ekologiya» termini «ԥtraf mühit», «çirklԥnmԥ» terminlԥri kimi geniú yayılmıúdır. Ekologiyanı çox tԥdqiqatçılar öyrԥnir, lakin bioloju, geofiziki, iqtisadçını, hüquqúunası vԥ ya sosioloqu maraqlandıran problemlԥr öz mahiyyԥtinԥ görԥ bir – birindԥn kԥskin úԥkildԥ fԥrqlԥnir. Buna görԥ dԥ hԥr bir sahԥnin mütԥxԥssisi bu terminԥ müxtԥlif mԥna verir. Müzakirԥ olunan mövzunun ԥvvԥlindԥ deyildiyi kimi, biosferi planetin canlı varlıqların özünԥ daxil edԥn vԥ tԥrkibindԥ sabit hԥyat mümkün olan bir hissԥsi kimi tԥhlil etmԥk olar. V.ø.Vernadski yazırdı: «Biosfer – bizim hԥyatımızını mühitidir, o, danıúıq dilimizdԥ dediymiz vԥ bizi ԥhatԥ edԥn «tԥbiԥtdir». Biosfer mühitlԥrinin sonsuz müxtԥlifliyi, onun strukturunun qeyri-simmetrikliyi çox saylı tԥkamül ԥlaqԥlԥrinin yaranması ilԥ nԥticԥlԥnib. Bu öz növbԥsindԥ, külli miqdarda bitki vԥ heyvan növlԥrinin yaranmasına sԥbԥb olur. Mԥlum oldu÷u kimi, su ehtiyatları biosferanın ԥsas hissԥlԥrindԥn biridir, buna görԥ dԥ su ehtiyatlarının idarԥsinԥ

252

ekoloji nöqteyi – nԥzԥrdԥn yanaúmaq lazımdır, çünki ekologiya elmi bioloji obyektlԥrin ԥtraf mühitlԥ münasibԥtlԥrini öyrԥdir vԥ tԥbiԥtdԥn sԥmԥrԥli istifadԥ edilmԥsinin ԥsasıdır. Tԥbii ekoloji sistemlԥrdԥ ԥsas ehtiyatların istifadԥsindԥ hԥmiúԥ müԥyyԥn bir qapalı sikl müúahidԥ olunur, çünki bir orqanizmin hԥyatı baúqa bir orqanizm üçün yem tԥúkil edir. Buna görԥ dԥ ԥtraf mühitin fövqԥladԥ çirklԥnmԥsinԥ yol verilmir. Burada biosenozların (canlı orqanizmlԥrin bir – biri ilԥ müԥyyԥn münasibԥtlԥri vԥ ԥtraf mühitԥ uy÷unlaúması) fԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ, adԥtԥn, bütün ehtiyatlar kompleks istifadԥ olunur. Tԥbii sistemlԥrdԥ tԥbii seçmԥ üsulu ilԥ tԥbii ehtiyatların elԥ bir tԥlԥbatçıları vԥ istifadԥçilԥri yaradılır ki, onların nԥ çirklԥnmԥsi, nԥ dԥ ki, tükԥnmԥsi baú verir. Sudan istifadԥ etmԥk mԥqsԥdilԥ yaradılan süni sistem dԥ tԥbii sistem prinsipi ԥsasında iúlԥmԥlidir, yԥni su ehtiyatlarını nԥ çirklԥnmԥyԥ, nԥ dԥ ki, tükԥnmԥyԥ qoymamalıdır. Bu mԥqsԥdlԥ su ehtiyatlarının kompleks istifadԥsindԥ mühԥndisi–ekoloji istiqamԥtԥ üstünlük verilmԥlidir. Belԥ istiqamԥtin parlaq misalı istehsalatda tullantısız texnoloji prosesin istifadԥ olunmasıdır. ølk rus ekoloqlarından biri olan V.V.Dokuçayev (1846-1903) vԥ onun ԥn istidadlı úagirdi, meúԥ ekologiyası üzrԥ mütԥxԥssis olan Q.F. Morozov (1867-1920) biosenoz haqda anlayıúa böyük mԥna verirdilԥr. Sonralar bu termin V.N.Sukaçov tԥrԥfindԥn biogeosenoz vԥ ya geobiosenoz anlayıúına qԥdԥr geniúlԥndirilmiúdir. Axrıncı onillikdԥ «biogeosenoz» vԥ «ekosistem» anlayıúları arasında bir neçԥ dԥfԥ diskussiya yaranmıúdır. Bir çox hallarda onları sinonim kimi qԥbul edirlԥr. Ekologiya elmi üçün «ekosistem» anlayıúlarının ԥsԥs ԥhԥmiyyԥti ondadır ki,o qarúılıqlı münasibԥtlԥrin, asılacaqlı÷ın, sԥbԥb – nԥticԥ ԥlaqԥlԥrinin, baúqa sözlԥ, ayrı – ayrı tԥrkib hissԥlԥri bütövlԥúdirilmԥsinin mütlԥq mövcudlu÷unu qabardır. Bir halda ki, funksional mԥnada hissԥlԥr bütövdԥn

253

ayrılmazdır. Onda ekosistem sistemli analiz üsullarını tԥmin edԥn biosfer elementidr. Belԥliklԥ, ԥtraf mühitin mühafizԥsi müasir dövrün ԥn vacib beynԥlxalq probleminԥ çevrilmiúdir. Onun tԥxirԥsalınmaz vԥ faydalı hԥlli insan sivilizasiyası hԥyatının vԥ tԥrԥqqili inkiúafının úԥrtidir. Öz ümumbԥúԥr mԥnasına görԥ bu problem beynԥlxalq sülh vԥ tԥhlükԥsizliyin tԥminatı, beynԥlxalq ԥmԥkdaúlı÷ın möhkԥmlԥndirilmԥsi ilԥ müqayisԥ oluna bilԥr. 4.2 AZԤRBAYCANIN SU EHTøYATLARININ EKOLOJø VԤZøYYԤTø Suvarma ԥkinçiliyi ilԥ çox qԥdimdԥn mԥú÷ul olan Azԥrbaycanın hԥmiúԥ oldu÷u kimi, bu gün dԥ suvarma sularına çox böyük ehtiyacı vardır. Respublikamız su ilԥ az tԥmin olunmuú ölkԥlԥr sırasına daxildir. Öz ԥrazisi daxilindԥ yaranan su ehtiyatlarının hԥr nԥfԥr vԥ hԥr kvadrat kilometr ԥraziyԥ görԥ Azԥrbaycan Respublikasının su tԥminatı qonúu respublikalarla müqayisԥdԥ 2,5-8 dԥfԥdԥn dԥ azdır. Su ehtiyatlarının hԥcmi ilin fԥsillԥrinԥ görԥ kԥskin dԥyiúir. Respublikanın çaylarının ԥksԥriyyԥtindԥ, suya olan tԥlԥbat çoxaldı÷ı aylarda onlardan axan suyun miqdarı xeyli azalır. Çaylardan axan suyun 60%-dԥn çoxu (Lԥnkԥran çaylarından baúqa) yaz, yaz-yay (mart – iyun) aylarına, su ehtiyatının cԥmi 10-15%-i isԥ isti aylara (iyul-sentyabr) düúür. Çayların axan rejimi ilԥ su tԥlԥbatı arasında olan qeyri – mütԥnasiblik su tԥsԥrrüfatı qur÷ularının tikintisi ilԥ nizamlanır. Hal-hazfırda respublikanın tԥqribԥn 1,45 milyon hektar suvarılan torpa÷ının 17%-Ω qԥdԥri yeraltı sularla, 20%-i çay mԥcrasından kԥnarda tikilmiú su anbarlarının suyu ilԥ, qalan 63%-i isԥ Kür – Araz çaylarının üzԥrindԥ tikilmiú su anbarlarından vԥ çayların özündԥn götürülԥn kanallar vasitԥsilԥ suvarılır.

254

Mövcud su ehtiyatlarına dair mԥlumatların analizi nԥticԥsindԥ demԥk olar ki, respublikanın su ehtiyatlarının ԥsas hissԥsini Kür, Araz vԥ Samur çayları hövzԥlԥri tԥúkil edir. Su ehtiyatlarının qalan hissԥsi xırda çaylarn hövzԥlԥrini, süni vԥ tԥbii göllԥr, bulaqlar vԥ yeraltı suların payına düúür. Hԥlԥ bu yaxınlara qԥdԥr minerallı÷ı 1,0 q/l-Ω qԥdԥr olan sular suvarma üçün yararlı hesab olunurdu, lakin antropogen tԥsirlԥr nԥticԥsindԥ su mԥnbԥlԥrindԥ suvarma suyunun keyfiyyԥti pislԥúmԥkdԥ davam edir. Hԥm dԥ su ehtiyatlarının mԥhdudlu÷u üzündԥn yeni su mԥnbԥlԥrindԥn (kollektordrenaj, dԥniz, tullantı suları vԥ s. istifadԥ olunması variantlarına ehtiyac artmaqdadır. Bununla ԥlaqԥdar olaraq son 20-30 ildԥ baúqa ölkԥlԥrdԥ oldu÷u kimi, bizdԥ dԥ suvarma suyunun keyfiyyԥtinin yaxúılaúdırılması üzԥrindԥ ardıcıl olaraq elmi – tԥdqiqat iúlԥri aparılır. Alınmıú nԥticԥlԥr göstԥrir ki, suvarma suyunda duzların buraxıla bilԥn miqdarı torpa÷ın mexaniki tԥrkibindԥn, onun su – fiziki, fiziki – kimyԥvi xüsusiyyԥtlԥrindԥn, bitkilԥrin duza davamlılı÷ından, ԥrazinin drenlԥmԥ dԥrԥcԥsindԥn vԥ s. úԥrtlԥrdԥn asılıdır. Suvarma suyunun keyfiyyԥtinin pislԥúmԥsi ԥtraf mühitԥ vԥ ekoloji sistemԥ dԥ öz mԥnfi tԥsirini göstԥrir. Mԥiúԥt – kommunal, istehsalat, kԥnd tԥsԥrrüfatının tullantı suları vasitԥsi ilԥ su hövzԥlԥrinԥ müxtԥlif toksik maddԥlԥr atılır vԥ bunun nԥticԥsindԥ dԥ ekoloji sistemdԥ struktur dԥyiúikliklԥri yaranır. Mԥlumdur ki, aqroekeloji sistemin normal fԥaliyyԥt göstԥrmԥsi üçün kimyԥvi tԥrkibinԥ görԥ zԥrԥrsiz olan su tԥlԥb olunur. Suyun keyfiyyԥti aqroekoloji sistemin stabilliyinin ԥn vacib göstԥricisidir. O, torpa÷ın münbitliyinԥ, kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrinin su tԥlԥbatına, mԥhsuldarlı÷a vԥ onun keyfiyyԥtinԥ tԥsir göstԥrir. Eyni zamanda suvarma suyunun keyfiyyԥti hidromeliorativ sistemlԥrdԥ qur÷uların materialarının saxlanılması vԥ onların uzunömürlülüyünԥ dԥ tԥsir göstԥrir. Bu deyilԥnlԥrԥ ԥsasԥn, suvarma suyunun keyfiyyԥtinin qiymԥtlԥndirilmԥsi üçün ekoloji meyarlardan istifadԥ olunur.

255

Ekoloji meyarlar ԥtraf mühitin obyektlԥrinin mühafizԥsi nöqteyinԥzԥrdԥn onların çirklԥnmԥsinin qarúısının alınması vԥ sanitar-gigiyena tԥhlükԥsizliyinin tԥmin edilmԥsi, kԥnd tԥsԥrrüfatı istehsalatı sahԥsindԥ isԥ onların yerüstü vԥ yeraltı su mԥnbԥlԥrinԥ tԥsirinin qiymԥtlԥndirilmԥsi xidmԥt edir. Respublikada ԥrazinin erroziya vԥ torpaqların suvarılması ilԥ ԥlaqԥdar olaraq bir sıra ekoloji problemlԥr meydana çıxır ki, onların inkiúafı nԥinki torpaqların qorunmasında vԥ su ehtiyatlarından sԥmԥrԥli istifadԥ edilmԥsindԥ, hԥtta ԥtraf mühit üçün dԥ tԥhlükԥ törԥdir. Torpa÷ın fiziki-kimyԥvi xassԥlԥrinin, su, duz, hava vԥ s. rejimlԥrinin yaxúılaúması üçün melorasiya tԥdbirlԥrinin aparılması, erroziyadan qorunması vԥ digԥr tԥdbirlԥrin hamısı onun münbitliyinin artması vԥ mühafizԥsinԥ xidmԥt etmԥlidir. Ölkԥmizdԥ ekoloji úԥraitdԥn do÷an narahatçılıq, ekoloji mühiti sa÷lamlaúdırmaq meyllԥrinin güclԥnmԥsi, bir sıra problemlԥrin hԥlli ilԥ yanaúı qiymԥtli sԥrvԥt olan yeraltı su ehtiyatının qorunub mühafizԥ edilmԥsi, onları hidroqrafik, hidrokimyԥvi, hidrobioloji vԥ genetik cԥhԥtdԥn elmi ԥsaslarla mükԥmmԥl öyrԥnib keyfiyyԥt vԥ kԥmiyyԥt dԥyiúmԥlԥrini törԥdԥn sԥbԥblԥri vaxtındaa aúkar edib qarúısının alınması kimi tԥxirԥsalınmaz mԥsԥlԥlԥrin ön plana çԥkilmԥsini tԥlԥb edir. Keçԥn ԥsrdԥ Azԥrbaycanda ekoloji problemlԥrԥ zaman vԥ mԥkan baxımından yanaúılmasında yol verilmiú ciddi nöqsanlar, su mԥnbԥlԥrimizin ekoloji xüsusiyyԥtlԥrinin sırf istehsalat mԥsԥlԥlԥri hԥll edԥn müvafiq nazirlik vԥ idarԥlԥr tԥrԥfindԥn unudulması su ehtiyatlarının azalmasına, çirklԥnmԥsinԥ, artezian vԥ subartezian quyularının qurumasına gԥtirib çıxarmıúdır. Yerüstü su mԥnbԥlԥrindԥ yaranmıú ekoloji gԥrginlik bizdԥn yeraltı sulardan daha sԥmԥrԥli istifadԥ etmԥyi tԥlԥb edir.

256

Azԥrbaycan Geologiya Birliyinin Geoloji Ekspedisiyası respublikamızda içmԥli yeraltı suların 50 illik ehtiyatı oldu÷unu müԥyyԥnlԥúdirmiúdir. Yaxın gԥlԥcԥkdԥ Böyük Qafqazın Samur – Qusar, O÷uz-Qԥbԥlԥ zonalarında, Kiçik Qafqazda Tԥrtԥrçay hövzԥsindԥ istismar ԥhԥmiyyԥtli böyük yeraltı su ehtiyatlarından Bakı vԥ digԥr iri úԥhԥr, qԥsԥbԥlԥrimizin su tԥchizatında istifadԥ olunmaqla ԥhalinin fasilԥsiz su ilԥ tԥmin etmԥk problemini qismԥn hԥll etmiú olardı. Hԥlԥ XIX ԥsrin sonu, XX ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ Quba – Xaçmaz ԥrazisinin yeraltı suları çox yüksԥk keyfiyyԥtli su kimi qiymԥtlԥndirilmiúdir. XIX ԥsrin sonlarında Bakı úԥhԥrinin su tԥchizatının yaradılması ilԥ ba÷lı úԥhԥr dumasına müxtԥlif layihԥlԥr tԥklif edilmiúdir. Ancaq 1908-ci ildԥ duma mühԥndis V.Lindleyin apardı÷ı geodezi-hidrogeoloji axtarıú iúlԥrinin nԥticԥlԥri ԥsasında tԥrtib etdiyi úollar mԥntԥqԥsindԥki yeraltı tԥzyiqli su hövzԥsindԥn su ilԥ tԥmin olunacaq Bakı – úollar sü kԥmԥrinin layihԥsini tԥsdiq etmiúdir. Layihԥ 1909-cu ildԥ Tiflis úԥhԥrindԥ keçirilԥn IX su tԥchizatı qurultayında tԥkrarԥn müzakirԥ olunaraq tԥsdiq edilmiú, 1911-ci ildԥn isԥ tikinti iúlԥrinԥ baúlanmıúdır. Belԥliklԥ, Birinci Bakı Su Kԥmԥri xԥtti 1917-ci ildԥ qismԥn, 1935-ci ildԥ isԥ tam istismara verilmiúdir. Su tԥchizatı xԥtti Xudat dԥmiryolu stansiyasından qԥrbdԥ yerlԥúԥn ùollar kԥndi ԥrazisindԥn baúlan÷ıcını götürԥrԥk sutkada 108 min m3 su nԥql edir. Suyun codlu÷u, orta hesabla 5 mq.ekv/l, tԥrkibindԥ xloridin miqdarı 8-11,5 mq/l, sulfatın miqdarı 50,2-85,5 mq/l, quru qalıq isԥ 300-427 mq/l tԥúkil etmiú, onda ammiak, nitrit vԥ nitrat ionları tapılmamıúdır. Ftorun miqdarı 0,08-0,27 mq/l-dԥn artıq olmamıúdır. Fiziki göstԥricilԥrinԥ görԥ su úԥffaf, iysiz, sabit temperaturudur (orta hesabla 150C). 1942-ci ildԥ istismara verilmiú ikinci Bakı Su kԥmԥri yeraltı tԥzyiqli ùollar – Xaçmaz su hövzԥsindԥn qidalanır. Bura qԥrbdԥn – úԥrqԥ Xԥzԥr dԥnizinԥ istiqamԥtlԥnmiú az meyilli,

257

sakit relyefli ԥrazidԥn ibarԥtdir. Ԥrazidԥ su kԥmԥrinin qidalanmasında mühüm rol oynayan 250-dԥn çox bulaq vardır. Respublikanın Sԥhiyyԥ Nazirliyinin Sanitar - Gigiyenik Mԥrkԥzinin vԥ MEA Geologiya ønstitutunun son tԥdqiqatların görԥ, hazırda bu sular keyfiyyԥt baxımından ciddi dԥyiúikliklԥrԥ u÷ramamıú onların kimyԥvi tԥrkibi, minerallı÷ı vԥ úԥffaflı÷ı içmԥli sular üçün müԥyyԥn edilmiú normalara tam cavab verir. Qeyd edilԥnlԥri nԥzԥrԥ alaraq Azԥrbaycan Respublikasının Quba – Xaçmaz zonasının yeraltı su ehtiyatlarının keyfiyyԥt göstԥricilԥrini, onun dԥyiúmԥsinԥ tԥsir edԥn amillԥri araúdırmaq vԥ qorunub saxzlanılması üçün görülԥcԥk mühafizԥ tԥdbirlԥrini düzgün qiymԥtlԥndirilmԥsinԥ úԥrh verilԥcԥk. Bölgԥlԥrdԥ artezian sularının minerallı÷ı 290-700 mq/l arasında dԥyiúir. Bununla belԥ sulfatlar 112 mq/l-dΩn çox deyil, xloridlԥrin miqdarı isԥ 130 mq/l –Ω çatır. Suyun ümumi codlu÷u 7 mq.ekv./l-dΩn artıq deyil. Suyun tԥrkibindԥki mis (0,005-0,07 mq/l), sink (0,001-0,035 mq/l), nitrit (0,16-1 mq/l) qԥbul olunmuú normadan aúa÷ıdır. Sanitar - bakterioloji göstԥricilԥr dԥ kafi qiymԥtlԥndirilir (kolit 100-300; mikrob 600). Quba – Xaçmaz zonasının bulaq suları keyfiyyԥt baxımından bir – birindԥn çox fԥrqlidir. Mԥsԥlԥn, Quba rayonunda onların minerallı÷ı 600 mq/l-dΩn çox olmadı÷a halda, Xaçmazda 850 mq/l-Ω çatır. Qusar vԥ Dԥvԥçi rayonlarının bԥzi bulaqlarında isԥ suyun minerallı÷ı 1000 mq/l-dΩn artıqdır. Bölgԥdԥki bulaq sularındakı sulfatların, xloridlԥrin vԥ ümumi codlu÷un göstԥricilԥri az fԥrqlԥnirlԥr. Tԥrkibindԥ ԥn az sulfat miqdaprı olan Quba (115 mq/l) vԥ Xaçmaz (160 mq/l) rayonlarının bulaq sularıdır. Qusar rayonundakı bulaq sularında olan sulfatın miqdarı 260 mq/l, Dԥvԥçidԥ isԥ 280 mq/l-Ω bԥrabԥrdir. Sularda xloridlԥrin maksimal miqdarı Quba rayonunda 160 mq/l, Dԥvԥçidԥ 166, Xaçmazda isԥ

258

120 mq/l çatır. Qusar rayonunun sularında isԥ xlor-ionun maksimum miqdarı 184 mq/l-Ω bԥrabԥrdir. Bu ԥrazidԥ yeraltı suların ümumi codluq hԥddi 3,5-13,5 mq.ekv/l tԥúkil edir. Quba – Xaçmaz rayonunda quyu suları keyfiyyԥtcԥ buranın bulaq vԥ artezian sularından fԥrqlԥnir. Mԥsԥlԥn, burada ümumi minerallıq o biri yeraltı sularla müqayisԥdԥ tԥxminԥn 2 dԥfԥ yüksԥkdir. Regionun inzibati rayonları üzrԥ minerallıq aúa÷ıdakı göstԥricilԥrlԥ sԥciyyԥlԥnir: Quba rayonun sularında 490-950 mq/l, Xaçmazda 260-2350, Qusarda 220-1760 mq/l. Yeraltı quyu sularında sulfatın miqdarı Quba rayonu üzrԥ 60-230 mq/l, Xaçmazda 50-1060, Qusarda 8-264 mq/l tԥúkil edir. Bölgԥ üzrԥ quyu sularının tԥrkibindԥ olan xloridin miqdarı aúa÷ıdakı kimi dԥyiúir: Quba rayonu 12-50 mq/l, Xaçmaz 6-560 mq/l, Qusar 8-430 mq/l. Bununla belԥ regionun quyu sularının ümumi codlu÷u böyük diapazonda (2-34 mq.ekv/l) dԥyiúir. Tԥdqiqatlar nԥticԥsindԥ müԥyԥn edilmiúdir ki, yeraltı sularda orqanik maddԥlԥr (oksidlԥúmԥdԥ) rayonlar üzrԥ dԥyiúgԥndir. Bԥzi meúԥ sahԥlԥrindԥ bulaq sularında mövcud azot birlԥúmԥlԥri bitki mԥnúԥli orqanik maddԥlԥri oksidlԥúmԥnin yüksԥk göstԥricisinԥ gԥtirib çıxarır. Regionda olan artezian quyuları vԥ bulaqlar sanitar baxımdan yaxúı mühafizԥ olunduqlarından, çox yerdԥ yeraltı sular yüksԥk keyfiyyԥtdԥ saxlanılır. Ancaq bԥzi rayonlarda artezian quyularının istismarındakı mövcud pozuntular, elementar texniki – sanitar normalara cavab vermԥyib, acınacaqlı vԥziyyԥt yaradır, ԥtraf mühitin çirklԥnmԥsinԥ vԥ bataqlı÷a gԥtirib çıxarır. Buradakı yeraltı suların tԥrkibindԥ dԥmir vԥ nitritlԥrin olmaması, sulfat, xlorid vԥ permanqanat turúulanmanın miqdarının cüzi olması, suyun dadı vԥ úԥffaflı÷ı regionun yeraltı sularını yüksԥk keyfiyyԥtli su kimi qԥbul etmԥyԥ imkan verir.

259

Quba – Xaçmaz regionunun yeraltı suları su balansı baxımından yaxúı öyrԥnilmiúdir. Hidrogeoloji tԥdqiqatlar zonada ԥsas yeraltı su hövzԥsinin Samur – Vԥlvԥlԥçay arasında yerlԥúdiyini göstԥrir. Hövzԥnin su balansının mԥdaxil vԥ mԥxaric elementlԥri müxtԥlif müԥlliflԥr tԥrԥfindԥn hesablanmıúdır. Tԥdqiqatların nԥticԥlԥri göstԥrir ki, Qusar - Dԥvԥçi da÷ԥtԥyi düzԥnliyindԥ yeralı suların istismar ehtiyatı 19,5 m3/san, Quba – Xaçmaz regionu üzrԥ isԥ 340 m3/san tԥúkil edir. Yeraltı suların çirklԥnmԥsi kimyԥvi (üzvü vԥ qeyri - üzvü), bioloji vԥ radiaktiv yollarla ola bilԥr. Bunların geniú yayılan, hԥm dԥ ԥn çԥtin tԥmizlԥnilԥni kimyԥvi tԥmizlԥnmԥdir. Çirklԥnmԥnin ԥsas mԥnbԥlԥri qabaqcadan tԥmizlԥnmԥdԥn açıq sahԥlԥrԥ vԥ çay dԥrԥlԥrinԥ axıdılan mԥiúԥt çirkab suları, sԥnaye tullantıları, suvarılan sahԥlԥrdԥ iúlԥdilԥn kimyԥvi kübrԥlԥr vԥ kimyԥvi zԥhԥrlԥyici maddԥlԥr saxlanılan anbarlar vԥ sairԥdir. Ԥks hallarda çirklԥndirici maddԥlԥr yeraltı sulara aerasiya zonasından süzülԥrԥk sulu mԥhlul úԥklindԥ daxil olur. Respublika ԥrazisindԥ yüksԥk keyfiyyԥt göstԥricilԥrinԥ malik olan Quba – Xaçmaz zonasının yeraltı suları axım istiqamԥti boyu qidalanma zonasından uzaqlaúdıqca, hidrodinamiki göstԥricilԥri ilԥ yanaúı ԥrazinin fiziki – co÷rafi úԥraiti vԥ geoloji quruluúunun tԥsiri ilԥ hidrokimyԥvi göstԥricilԥrini dԥ dԥyiúir. Suların axım istiqamԥtindԥ ion vԥ kation tԥrkibindԥ hidrokarbonat vԥ kalsium miqdarının azalması, sulfat, xlor, natrium ionlarının artması müúahidԥ edilir. Göstԥrilԥn tԥbii amillԥrlԥ yanaúı bu istiqamԥtdԥ yeraltı suların keyfiyyԥtinԥ texnogen amillԥr dԥ tԥsir göstԥrir. Yeraltı su hövzԥlԥrinin texnogen amillԥrdԥn çirklԥnmԥsindԥn qorunmaq üçün kԥnd tԥsԥrrüfatı vԥ sԥnaye tikinti obyektlԥrinin layihԥ vԥ inúasında aerasiya zonasının süxurlarının tԥbii mühafizԥ úԥraiti, fiziki – mexaniki xüsusiyyԥtlԥri, su keçirmԥyԥn qatın dԥrinliyi vԥ digԥr amillԥr düzgün qiymԥtlԥndirilmԥlidir.

260

4.3. SU EHTøYATLARININ ÇøRKLԤNMԤ NÖVLԤRø VԤ MԤNBԤLԤRø Suyun keyfiyyԥtinԥ tԥsir edԥn hԥr hansı bir maddԥ çirklԥndiricidir. Tԥbii su ehtiyatlarına daxil olan çirklԥndiricilԥr (mineral, üzvü vԥ bakterialbioloji maddԥlԥr) onun keyfiyyԥtinԥ tԥsir göstԥrir. Bu tԥsirlԥr aúa÷ıdakılardır: – suyun fiziki xassԥlԥrinin dԥyiúmԥsi (úԥffaflı÷ı, rԥngi, iyi, dadı vԥ s.); – suyun kimyԥvi xassԥlԥrinin dԥyiúmԥsi; – suda oksigenin (hԥr hansı oksidlԥúmԥ aú verdikdԥ) azalması; – suda xԥstԥlik törԥdԥn mikroiqlimin yaranması; – suda gedԥn bio vԥ hidro kimyԥvi proseslԥr nԥticԥsindԥ çöküntü vԥ üzԥn maddԥlԥrin ԥmԥlԥ gԥlmԥsi. Suyun çirklԥnmԥ növlԥri üç qrupa bölünür: 1. Mineral maddԥlԥrlԥ çirklԥnmԥ – bu növ çirklԥnmԥdԥ aktiv iútirak edԥn qum, gil, duzlar, qԥlԥvilԥr, turúular, mineral ya÷lar, úlak radiaktiv tullantılar vԥ s. qeyri üzvi maddԥlԥrdir. Bu maddԥlԥr suyun fiziki, kimyԥvi, orqanoplastik xassԥlԥrini pislԥúdirir vԥ canlıları zԥhԥrlԥyib mԥhv edir. Bu növ maddԥlԥrin su mԥnbԥyinԥ atılması qԥti qada÷an edilmԥlidir. 2. Üzvü çirklԥndirici maddԥlԥri – bu növ çirklԥnmԥdԥ meyvԥ, tԥrԥvԥz, bitki, ka÷ız, heyvan qalıqları, yapıúqan maddԥlԥri, vԥ s. göstԥrmԥk olar. Bu növ maddԥlԥr suda karbo vԥ azotu çoxaldar vԥ onlar zԥhԥrli oldu÷undan suyu istifadԥ üçün yararsız edir. Üzvü çirklԥndirici maddԥlrin oksidlԥúmԥsinԥ çoxlu miqdarda oksigen sԥrf olunur, suda oksigen çatıúmamazlı÷ı yaranır vԥ bu da suda zԥhԥrli göy-yaúıl yosunun inkiúafına sԥbԥb olur. Nԥticԥdԥ suyun dadı dԥyiúir, müxtԥlif iylԥr yaranır vԥ úԥffaflı÷ı itir. 3. Bakterial – bioloji çirklԥnmԥ- burada mikroorqanizmlԥr, göbԥlԥklԥr vԥ xırda yosunlar çirklԥnmԥdԥ ԥsas rol oynayır.

261

Bu növ çirklԥndirmԥ tԥbiԥtinԥ görԥ üzvü çirklԥndirmԥyԥ aid ola bilԥr. Belԥ sudan istifadԥ olunduqda müxtԥlif infeksion xԥstԥliklԥrlԥ üzlԥúmԥk qaçılmaz olur. Su ehtiyatlarının ԥsas çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri sԥnaye vԥ kommunal çirkab suları, kԥnd tԥsԥrrüfatında istifadԥ olunan mineral vԥ üzvü gübrԥlԥr, meúԥ materiallarının çaylarla daúınması, radiaktiv tullantılar, istilik vԥ atom elektrik stansiyasından isti suların tullantısı vԥ atmosferdir. Sԥnaye çirkab suları su ehtiyatlarının ԥsas çirklԥnmԥ mԥnbԥyidir. Sԥnayenin sürԥtlԥ inkiúaf etmԥsi çirkli suların hԥcmini çoxaldar vԥ bu da öz növbԥsindԥ su mԥnbԥlԥrinԥ atılır. Sԥnaye müԥssisԥlԥrindԥn selloz – ka÷ız sԥnayesini, kimya, koks – kimya, meúԥ kimyası, metallurgiya, maúınqayırma, elektrokimya, neft vԥ qaz sԥnayesi müԥssisԥlԥrini göstԥrmԥk olar. Bundan baúqa neft daúıyan tankerlԥrin qԥzaya u÷raması, kommunal mԥiúԥt çirkab sularını, kԥnd tԥsԥrrüfatında istifadԥ olunan gübrԥlԥr, radiaktiv tullantılarda su ehtiyatlarının çirklԥnmԥsinԥ ԥsas mԥnbԥlԥrdir. Qeyd olunan çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri su ehtiyatları fiziki, kimyԥvi vԥ digԥr xassԥlԥrinԥ pis mԥnada çox böyük tԥsir göstԥrir. Tԥbii su ehtiyatların çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥrindԥn biri dԥ atmosferadır. Aparılmıú tԥdqiqatlar nԥticԥsindԥ müԥyyԥn olunmuúdur ki, elmi – tԥrԥqqinin inkiúafı nԥticԥsindԥ ildԥ 600 milyon tona qԥdԥr kükürd vԥ karbonoksidi, toz, kül, azot oksidi vԥ 300 min tona qԥdԥr qur÷uúun buraxlıır. Atmosferԥ buraxılan maddԥlԥr havanın hԥrԥkԥti ilԥ quruya, su ehtiyatların sԥthinԥ endirilir vԥ onu çirklԥndirir. Bu maddԥlԥr zԥrԥrli oldu÷undan quru vԥ suda olan flora vԥ faunaya ciddi zԥrԥr vurur. Sԥnaye müԥssisԥlԥrinin istilik, atom elektrik stansiyalarının, avtonԥqliyyatın fԥaliyyԥt göstԥrdiyi zaman bütün ekosistem üçün tԥhlükԥli maddԥlԥr ayrılır. Atmosfer havası hԥm yerli (lokal) mԥnbԥlԥr vԥ hԥm dԥ transsԥrhԥd daúınmalar hesabına çirklԥnir. Atmosfer havası tԥrkibinin aynası

262

atmosfer çöküntülԥrinin kimyԥvi tԥrkibidir. Çünki atmosferԥ qarıúan bütün komponentlԥr atmosfer çöküntülԥri vasitԥsilԥ yuyularaq torpaq vԥ sԥth sularına daxil olurlar. Atmosfer havasına daxil olan zԥrԥrli qarıúıqlardan kükürd qazı, azot oksidlԥri, karbon oksidlԥri, freonlar, metan ekosistemԥ tԥhlükԥ törԥdԥn bir sıra qlobal problemlԥrin meydana çıxmasına sԥbԥb olurlar. Göstԥrilԥn (qlobal) komponentlԥr ilԥ atmosferin qlobal çirklԥnmԥsi qlobal iqlim dԥyiúmԥlԥrinԥ, stratosfer ozonunun parçalanmasına vԥ ya÷ıúların turúuluq xassԥsi kԥsb etmԥsinԥ gԥtirib çıxarırlar. Müasir dövrün vԥ yaxın gԥlԥcԥyin ԥn kԥskin qlobal problemlԥrindԥn biri atmosfer çöküntülԥrinin, torpaq örtüyünün, yerüstü vԥ qrunt sularının getdikcԥ artan turúulaúması problemidir. ønsanın tԥsԥrrüfat, xüsusԥn dԥ onun müasir sԥnayenin gur inkiúafı dövründԥn sonrakı fԥaliyyԥti kükürd, azot vԥ karbon oksidlԥrinin küllü miqdarda emissiyası ilԥ müúaiyԥt olunur. Atmosferԥ daxil olaraq, bu oksidlԥr xeyli uzaq mԥsafԥlԥrԥ aparılır, su ilԥ qarúılıqlı tԥsirdԥ olur vԥ sulfit, sulfat, nitrit, nitrat, karbon turúularının qarıúıq mԥhsullarına çevrilir, ’’turú ya÷ıúlar’’ úԥklindԥ quruya tökülür, bitki vԥ sularla qarúılıqlı tԥsirԥ girirlԥr. Atmosferdԥ bu birlԥúmԥlԥrin ԥsas mԥnbԥlԥri sԥnayedԥ, úԥhԥr tԥsԥrrüfatında, nԥqliyyatda, kԥnd tԥsԥrrüfatında, mԥiúԥtdԥ daú kömürün, neftin, qazın yandırılmasıdır. Ԥlbԥtdԥ, tamamilԥ tԥbii mԥnúԥli, lakin turú xassԥ daúıyan atmosfer çöküntülԥri dԥ mövcuddur. Mԥsԥlԥn, alimlԥrin hesablamalarına görԥ, turú xassԥ daúıyan atmosfer ya÷ıntılarının ԥmԥlԥ gԥlmԥsinԥ gԥtirib çıxaran qazların tԥbii emissiyası ildԥ 270-290 mln. ton tԥúkil edir. Belԥ xassԥli ya÷ıntılar torpaqların üzvi turúuları ilԥ birlikdԥ meúԥ vԥ meúԥsonrakı torpaqların tԥbii turúulu÷unun inkiúafında mühüm rol oynayırlar. Lakin insanın tԥsԥrrüfat fԥaliyyԥti kükürd, azot oksidlԥrinin, hidrogen sulfidinin atmosferԥ daxil olmasını, demԥk olar ki, iki dԥfԥdԥn çox, karbon qazının isԥ atmosferԥ

263

atılmasını ölçüyԥ-gԥlmԥz dԥrԥcԥdԥ artırdı. Atmosferԥ daxil olan karbon qazının miqdarı ildԥ tԥxminԥn 20-25 milyard tona çatır. Tԥbii ki, bu atmosfer çöküntülԥrinin turúulu÷unun yüksԥlmԥsindԥ özünü göstԥrir. Tԥbii turúu ԥmԥlԥ gԥtirԥn maddԥlԥrin tipik nümayԥndԥsi kimi karbon dioksidi göstԥrmԥk olar. Onun suda hԥll olması belԥ bir reaksiya tԥnliyilԥ ifadԥ olunur: CO2+H2O=[CO2 · H2O] Bu, tarazlıq halında olan dönԥr reaksiyadır. Belԥ tarazlıq halında olan sulu mԥhlulda 20°C temperaturda hidrogen ionların qatılı÷ı 2,5·10-6 mol/L, pH isԥ 5,6-ya bԥrabԥr olur: pH–lg[H]=– lg 2,5 · 10-6 = =–(lg 2,5+lg·10-6)=6 – 0,398=5,6 Atmosfer çirklԥnmԥdiyi halda, atmosfer ya÷ıntılarında pH göstԥricisi 5,6 olur. Odur ki, karbon qazının ԥmԥlԥ gԥtirdiyi birlԥúmԥlԥr turúulu ya÷ıúların ԥmԥlԥ gԥlmԥsindԥ o qԥdԥr dԥ rol oynamırlar. Turú xassԥli atmosfer çöküntülԥri Yer sԥthinԥ düúԥn zaman bitkilԥrlԥ, göllԥrin, çayların yerüstü sularıyla, hԥmçinin torpaqlarla mürԥkkԥb qarúılıqlı tԥsirdԥ olurlar. Bu qarúılıqlı tԥsir reaksiyaları ildԥn-ilԥ tԥkrarlanaraq qurunun vԥ suların ekoloji sistemlԥrindԥ ԥlveriúsiz dԥyiúiklԥrԥ gԥtirib çıxararlar. Turú xassԥli atmosfer çöküntülԥrinԥ «turúulu çöküntülԥr», «turúulu ya÷ıntılar» vԥ yaxud da «turúulu ya÷ıúlar» deyirlԥr. Mühitԥ sԥrbԥst hidroqen ionları verԥn ya÷ıúları turúulu ya÷ıúlar adlandırırlar. Bu vԥ ya baúqa mühitin (adԥtԥn sulu mԥhlullar nԥzԥrdԥ tutulur) turúulu÷u sԥrbԥst hidrogen ionlarının (H+) mövcudlu÷u ilԥ úԥrtlԥnir. Sԥrbԥst hidrogen ionlarının tԥsiri özünü yalnız sԥth örtüklԥri-bitki, torpaq,

264

sԥth suları, konstruksiya materialları vԥ s. ilԥ bilavasitԥ tԥmasda birüzԥ verir. Turúulu ya÷ıúların ԥmԥlԥ gԥlmԥsindԥ ԥn çox rol oynayan kimyԥvi birlԥúmԥlԥr antropogen mԥnúԥli kükürd qazı vԥ azot dioksididir. Kükürd vԥ azot birlԥúmԥlԥrinin bulud vԥ ya÷ıú damcıları ilԥ atmosferdԥn yuyulması ԥvvԥlcԥ onların hissԥcik vԥ yaxud da molekulların damcıya düúmԥsi vasitԥsilԥ baú verir. Bu isԥ diffuziyaforez, broun diffuziyası, toqquúma vԥ zԥbtetmԥ, qazın hԥll olması vԥ kondensasiya nüvԥlԥrindԥ damcının ԥmԥlԥ gԥlmԥsi mexanizmlԥri ilԥ gedir. Atmosferԥ daxil olan kükürd vԥ azot birlԥúmԥlԥrinin aerozol halında olan ԥsas hissԥsi H2SO4,(NH4)2SO4, (NH4)3H(SO4)2, NH4HSO4 vΩ NH4NO3 birlԥúmԥlԥri úԥklindԥ olur. Mԥlum oldu÷u kimi, ya÷ıú suyunun pH-nın tarazlıq qiymԥti tԥxminԥn 5,6-dır vΩ bu 2,5·10-6 q/ion/L sԥrbԥst hidrogen ionunun qatılı÷ına uy÷un qԥlir. Belԥ tԥrkibli ya÷ıú suyu tԥrkibinԥ sulfat vԥ azot turúularının ԥlavԥ olunması sԥrbԥst hidrogen ionları qatılı÷ını artırmaqla, onun pH qiymԥtini azaldır. Belԥliklԥ dԥ, antoropogen çirklԥnmԥ nԥticԥsindԥ atmosferdԥn düúԥn ya÷ıntılar turúuluq xassԥsi göstԥrir. Mütԥxԥssislԥr belԥ bir qԥnaԥtԥ gԥlmiúlԥr ki, kükürd vԥ azot oksidlԥrinin atmosferdԥ daúınmalarının orta sürԥti 20 km/saat olduqda belԥ, çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥrindԥn 600 km mԥsafԥdԥ pH-nın qiymԥti 3,8–4 - ԥ bԥrabԥr olan ya÷ıúlar düúԥ bilԥr. Turúulu ya÷ıúlar bitkilԥrin yaúıl kütlԥlԥrilԥ tԥmasda oldu÷u zaman biotaya bilavasitԥ,su tutarları vԥ torpaqları úoranlaúdırıb, onların kimyԥvi tԥrkibini dԥyiúdirmԥklԥ isԥ, dolayı yolla tԥsir edirlԥr. Turúulu çöküntülԥr torpaqlardan a÷ır metalları yuyaraq onların toksikliyini artırır, hԥmçinin torpaqla kalsium vԥ alüminiumun miqdarları nisbԥtini (kalsiumun azalmasına

265

do÷ru) dԥyiúdirirlԥr ki,bu da bitkilԥrin kök sisteminin böyümԥsini xeyli lԥngidir. Qarıúıqların transsԥrhԥd daúınmaları ilԥ ԥlaqԥdԥr problem daha da kԥskinlԥúir, çünki milyon tonlarla kükürd qazı axınları dövlԥt sԥrhԥdlԥrini keçԥrԥk baúqa ölkԥlԥrin atmosferinԥ daxil olurlar. Ekoloji tarazlı÷ın pozulmasına sԥbԥb olan amillԥrdԥn biri kimi, turúulu ya÷ıntılar artıq bir çox dövlԥtlԥrin hökümԥt orqanlarını vԥ elmi ictimaiyyԥtini narahat edԥn problemԥ çevrilmiúdir. Bu, onunla ԥlaqԥdardır ki, belԥ ya÷ıntılar atmosferdԥn Yer sԥthinԥ düúdükdԥ, sԥth sularının turúulaúması, torpaqların úoranlaúması, meúԥlԥrin mԥhv olması, tikinti vԥ qur÷uların korroziyasının sürԥtlԥnmԥsi vԥ s. kimi zԥrԥrli hadisԥlԥrin yaranmasına gԥtirib çıxarır. Dünya miqyasında atmosferdԥ tԥxminԥn 300 mln. ton sulfat turúusunun ԥmԥlԥ gԥlmԥsi üçün kifayԥt edԥn kükürd qazının miqdarının 200 mln. tona çatması ehtimal olunur. Bu qԥdԥr sulfat turúusunun aerozollar vԥ yaxud turúulu ya÷ıntılar úԥklindԥ ԥvvԥl-axır atmosferdԥn Yer sԥthinԥ tökülmԥsi vԥ canlılar alԥminԥ müԥyyԥn dԥrԥcԥdԥ tԥhlükԥ törԥtmԥsi úübhԥsiz vԥ tԥbiidir. Bir halda ki, turúulu ya÷ıúlar problemi mövcuddur vԥ bu problemlԥ getdikcԥ daha çox maraqlanır, mԥúhul olurlar, demԥli respublikamızda da bu problemlԥ ba÷lı mԥsԥlԥlԥrin araúdırılmasına ciddi ԥhԥmiyyԥt verilmԥlidir. Çünki ölkԥmizin ԥrazisindԥ sԥnaye obyektlԥrinin olması, onlar tԥrԥfindԥn atmosferԥ xeyli miqdarda turúu törԥdicilԥrin kükürd qazı vԥ azot dioksidin atılması, habelԥ dövlԥtimizin atmosferinin ümumi Yer atmosferindԥn tԥcrid olunmaması Azԥrbaycanda da turúulu ya÷ıúlar probleminin tԥdqiq olunması zԥruriliyini ortaya çıxarır. Azԥrbaycan ԥrazisindԥ ԥtraf mühitԥ tԥsir edԥn ekoloji yükün tԥyin olunmasında turúulu ya÷ıntıların payının nԥzԥrԥ alınması, onları ԥmԥlԥ gԥtirԥn kimyԥvi birlԥúmԥlԥrin atmosferԥ atıldı÷ı mԥnbԥlԥrin müԥyyԥnlԥúdirilmԥsi vԥ turu

266

xassԥli ya÷ıntıların peyda olmaları barԥdԥ öncԥgörmԥ, habelԥ, espublikamızda ekoloji vԥziyyԥtin yaxúılaúdırılmasına yönԥldilԥn tԥdbirlԥrin hazırlanması baxımından adı çԥkilԥn problem üzrԥ elmi-tԥdqiqat iúlԥrinin qoyulması vԥ müvafiq araúdırılmaların aparılması elmi-tԥcrubi ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir. Bir sıra ölkԥlԥrԥ turúulu ya÷ıúların verdiyi ziyanlar faktiki olaraq öz tԥsdiqini tapmıúdır. Ona görԥ dԥ dünyanın inkiúaf etmiú qabaqcıl ölkԥlԥrinin müvafiq hökumԥt orqanları vԥ Ümumdünya Metereologiya Tԥúkilatı kimi mötԥbԥr qurum turúulu ya÷ıúlar probleminԥ çox ciddi diqqԥt yetirir vԥ bunun qarúısının alınmasına yönԥlԥn tԥdbirlԥr hԥyata keçirilԥr. Azԥrbaycan ԥrazisinԥ düúԥn ya÷ıúların kimyԥvi tԥrkibinin öyrԥnilmԥsi dԥ aktual bir mԥsԥlԥ kimi qarúıya qoyulmuúdur. Hԥlԥ keçԥn ԥsrin axırlarından bu sahԥdԥ müvafiq araúdırmalara baúlanmıúdır. Bu iúlԥr hazırda Ekologiya vԥ Tԥbii Sԥrvԥtlԥr Nazirliyinin Hidrometereologiya Elmi - Tԥdqiqat ønstitutunda davam etdirilir. Yerinԥ yetirilmiú bir sıra tԥdqiqatlar nԥticԥsindԥ tԥrkibi turúu anionları ilԥ ԥn çox çirklԥnԥn ya÷ıúların düúdüyü bölgԥlԥr, hԥmin ya÷ıúların torpa÷ın fon tԥrkibinԥ tԥsiri müԥyyԥn edilmiú vԥ elmi-tԥcrübi ԥhԥmiyyԥt daúıyan metodiki göstԥriúlԥr iúlԥnib hazırlanmıúdır. 4.4.SU EHTøYATLARININ ÖZÜ TԤMøZLԤNMԤSø VԤ ÇøRKLԤNMDԤN MÜHAFøZԤSø Su ehtiyatlarının özünün tԥmizlԥnmԥsi tԥbiԥt hadisԥlԥrindԥn biridir. Özünü tԥmizlԥmԥ bir çox faktorlardan (fiziki, kimyԥvi vԥ bioloji) asılıdır. Fiziki faktorlardan günԥú enerjisini göstԥrmԥk olar. Günԥú ultrabԥnövúԥyi úuaların tԥsiri nԥticԥsindԥ zԥrԥrli mikroblar, bakteriyalar, virusların hissԥciklԥrini mԥhv edir. Su ehtiyatlarına daxil olan çiklԥndirirci maddԥlԥrin qarıúdırılması, ԥridilmԥsi suyun özünü tԥmizlԥmԥsinin ԥsas fiziki faktorlarından biridir.

267

Suyun özünü tԥmizlԥmԥsinin kimyԥvi faktorlardan üzvü vԥ qeyriüzvü maddԥlԥrin oksidlԥúmԥsini göstԥrmԥk olar. Su ehtiyatların özünü tԥmizlԥmԥsindԥ heyvan vԥ bitki alԥminindԥ rolu böyükdür. Suda yaúayan heyvanları su ehtiyatlarının sanitarı adlandırırlar vԥ onlar suları özlԥrindԥn keçirԥrԥk tԥmizlԥyirlԥr. Bütki alԥmindԥn qar÷ı, qamıú cu÷ulu, susünbülü vԥ s. torpa÷ı oksigenlԥ zԥnginlԥúdirir. Su bitkilԥri müxtԥlif kiçik mexaniki qarıúıqlı (kolloid hissԥciklԥri) maddԥlԥri tutur, onlar öz köklԥri ilԥ müxtԥlif duzlarla qidalanaraq suyun tԥmizlԥnmԥ prosesinԥ kömԥklik göstԥrir. Su ehtiyatlarının tԥmizlԥnmԥsi prosesinԥ çaylar üzԥrindԥ tikilԥn su anbarları böyük kömԥklik göstԥrir. Su vasitԥsilԥ su anbarlarına daxil olan çirklԥndiricilԥrin miqdarı, vԥ biolojiproseslԥr nԥticԥsindԥ tԥdricԥn azalır. Su anbarlarına daxil olan bütün çirklԥndiricilԥr anbarlardakı su ilԥ qarıúaraq onun qatılıq dԥrԥcԥsini azaldır. Bunu nԥzԥrԥ alaraq çirkli su qԥbul edԥn su anbarlarına tԥbii tԥmizlԥnmԥ mԥntԥqԥsi kimidԥ baxırlar. Ԥgԥr çirkli su tԥrkibindԥki çirklԥndirici maddԥlԥr su anbarı vasitԥs ilԥ tԥmizlԥmԥk mümkün deyilsԥ onda hԥmin su ԥvvԥlcԥdԥn tԥmizlԥnԥrԥk su anbarına buraxılır. Demԥli çirkli suyun lazımı tԥmizlԥnmԥ dԥrԥcԥsini tԥyin etmԥk üçün su anbarının öz-özünԥ tԥmizlԥmԥ qabiliyyԥtini düzgün qiymԥtlԥndirmԥk olar. Bu qayda ilԥ tԥmizlԥyici qur÷unun tikinti vԥ istismarını minimum xԥrc çԥkmԥklԥ su anbarının tԥmizliyinԥ vԥ sanitar saflı÷ına nail olmaq olar. Tԥbii su ehtiyatlarının tԥmiz saxlanması istifadԥdԥn çıxmaması mԥqsԥdilԥ sԥnaye vԥ kommunal çirkab suları tԥmizlԥmԥli, dövrü su tԥchizatını tԥmin etmԥli, azsulu, susuz vԥ tullantısız istehsal texnologiyası tԥtbiq olunmalı, kԥnd tԥsԥrrüfatında gübrԥlԥrdԥn sԥmԥrԥli istifadԥ etmԥli, havanı çirklԥnmԥdԥn qorumalı kimi tԥdbirlԥr hԥyata keçirilmԥlidir. Çirkab sularının tԥmizlԥnmԥsindԥ mexaniki, kimyԥvi, fiziki-kimyԥvi

268

vԥ biokimyԥvi üsullardan istifadԥ edilir. Mexaniki tԥmizlԥnmԥ üsulunda mexaniki qarıúıqlar sudan tԥmizlԥnir. Bu da durulducular vԥ ya cızdırma yolu ilԥ yerinԥ yetirilir. Durulducularla daha kiçik hissԥciklԥr çökdürürlür. Yüngül hissԥciklԥr isԥ suyun üzԥrinԥ çıxır vԥ suyu ondan tԥmizlԥmԥk üçün xüsusi ya÷tutan, nefttutan qur÷ulardan istifadԥ edilir. Suyun süzdürülmԥsi vasitԥsilԥ suda olan iri mexaniki tԥrkibli qarıúıqdan azad olunmasından sonra xüsusi qumtutanlar vasitԥsilԥ ölçüsü 0,25 mm-dԥn çox olan hissԥciklԥr çökdurulur. Kimyԥvi tԥmizlԥmԥ üsulu ilԥ sudakı çirklԥndirici maddԥdԥn tam tԥmizlԥmԥk mümkün deyil. Ona görԥ dԥ fiziki – kimyԥvi tԥmizlԥmԥ üsulundan istifadԥ edilir. Suyun fiziki – kimyԥvi tԥmizlԥnmԥsindԥ sorbsiya, ekstaksiya, flotasiya, kristallaúma, demiaerallaúma, elektroliz, ion vԥ yandırma üsulundan istifadԥ olunur. Biokimyԥvi tԥmizlԥmԥ üsulunun ԥsası mikroorqanizmlԥr tԥrԥfindԥn çirkab suların tԥrkibindԥki kolloid maddԥlԥrin öz inkiúafı üçün úԥrait yaradılır. Çirkab suların biokimyԥvi tԥmizlԥnmԥsi tԥbii vԥ süni úԥraitdԥ aparılır. Tԥbii úԥraitdԥ çirkab suların tԥmizlԥnmԥsi suvarma sahԥlԥri, sızma sahԥlԥri vԥ bioloji hovuzlarda aparılır. Süni úԥraitdԥ isԥ çirkab suların tԥmizlԥnmԥsi tԥbii vԥ süni úԥraitdԥ aparılır. Tԥbii úԥraitdԥ çirkab suların tԥmizlԥnmԥsi suvarma sahԥlԥri, sızma sahԥlԥri vԥ bioloji hovuzlarda aparılır. Sünii úԥraitdԥ isԥ çirkab suların tԥmizlԥnmԥsi vԥ bioloji süzgԥclԥrdԥ yerinԥ yetirilir. Tԥbii su ehtiyatları atmosfer çirklԥnmԥsindԥn dԥ mühafizԥ olunmalıdır. Suyun çirklԥnmԥdԥn mühafizԥsi özü tԥmiz saxlanmalıdır. Bunun üçün atmosferin çirklԥnmԥdԥn qorunması üçün aúa÷ıdakı tԥdbirlԥr görülmԥlidir.: – sԥnaye tullantılarının havaya buraxılmasından ԥvvԥl tԥmizlԥnmԥsi; – istehsalatda tullantısız texnologiya sisteminin tԥtbiqi; – daxili yanacaq mühԥrriklԥrinin daima tԥkmillԥúdirilmԥsi;

269

– benzindԥn toksikliyi az olan qaz yanaca÷ına vԥ ya elektrik avtomobillԥrin tԥtbiqinԥ keçirilsin. Qeyd olunanlar yerinԥ yetirilԥrsԥ, atmosfer vԥ su ehtiyatları çirklçnmçdçn xeyli mühafizԥ olunar vԥ tԥmiz hava vԥ tԥmiz su problemlԥri qismԥn dԥ hԥll oluna bilԥr. 4.5. SUYUN KEYFøYYԤTøNԤ OLAN TԤLԤBLԤR Su ehtiyatının keyfiyyԥt dԥrԥcԥsi tԥlԥbatçılardan asılı olaraq müxtԥlifdir. Suyun keyfiyyԥti 6 balla müԥyyԥn edilir. Su ehtiyatının çirklԥndirici obyekt ԥrazisindԥ müxtԥlif mԥntԥqԥlԥrdԥn su nümunԥlԥri götürülür, onların analizi aparılır vԥ sonra suyun keyfiyyԥt göstԥricisi müԥyyԥn edilir. Suyun keyfiyyԥt göstԥricilԥrindԥn temperatur vԥ orqpnoleptik turúulu÷u, mineral qalı÷ı, oksigenin miqdarı, oksigenԥ biokimyԥvi tԥlԥbat, zԥrԥrli maddԥlԥrin miqdarı, xԥstԥlik törԥdn bakteriyalar, üzԥn maddԥlԥrin konsentriasiyası kimi xassԥlԥrini göstԥrmԥk olar. Suyun qeyd olunan xassԥlԥri 0-6 intervallı balla qiymԥtlԥndirilir. Mԥsԥlԥn su 0 balla qiymԥtlԥnԥrsԥ o, ԥn tԥmiz su hesab olunur vԥ ondan heç bir su gԥlmir, 5 balla qiymԥtlԥndirildikdԥ isԥ ondan güclü øy gԥlir ki, onu içmԥk belԥ mümkün olmur. Su tԥlԥbatçılar tԥrԥfindԥn suyun keyfiyyԥtinԥ tԥlԥbat müxtԥlif olur. Bunlar aúa÷ıdakı kimidir: – sԥnayedԥ istifadԥ olunan su, istehsal olunan mԥhsulun keyfiyyԥtinԥ tԥsir göstԥrmԥmԥli, sԥnaye qur÷usunda istifadԥ olan metal konstruksiyasını korroziyaya u÷ratmamalı, qur÷ularda duz çöküntülԥri ԥmԥlԥ gԥtirmԥmԥli, sԥnayedԥ çalıúan iúçilԥrin sԥhhԥtinԥ mԥnfi tԥsir göstԥrmԥmԥlidir. – kԥnd tԥsԥrrüfatında istifadԥ olunan su kԥnd tԥsԥrrüfatı mԥhsulların keyfiyyԥtinԥ tԥsir göstԥrmԥmԥli, bitki üçün zԥrԥrsiz olmalı vԥ torpaqların úorlaúmasına úԥrait yaratmamalıdır.

270

– mԥdԥni – mԥiúԥtdԥ istifadԥ olunan suyun keyfiyyԥti ԥn yüksԥk olmalıdır vԥ ona olan tԥlԥbat qԥbul olunmuú norma vԥ qaydalara uy÷un olmalıdır. øçmԥli suyun keyfiyyԥti aúa÷ıdakı tԥlԥblԥrԥ cavab vermԥlidir: – çirkab suları su ehtiyatlarına atılarkԥn suyun temperaturu yay mövsümündԥki temperaturdan 30-dԥn çox olmamalıdır; – sudan gԥlԥn iy vԥ dadın ziddԥtliliyi 2 baldan artıq olmamalıdır; – suyun turúulu÷u PH=6,5y8,5 intervalında olmalıdır; – suda mineral qalıq 1000 mq/l-dԥn az olmalıdır; – çirkab suları ilԥ su mԥnbԥyi qidalanarsa, onda olan oksigenin miqdarı 4y6 mq/l hԥddindԥ olmalıdır; – zԥrԥrli maddԥlԥr konsentrasiyası ԥhalinin sԥhԥti üçün tam zԥrԥrsiz olmalıdır; – suyun hԥr litrindԥ 1000-dΩn artıq xԥstԥlik törԥdԥn bakteriya olmamalıdır; – çirkab suları su ehtiyatlarına ötürülԥrkԥn orada üzԥn mineral vԥ üzvü maddԥlԥrin konsentrasiyası 0,25 mq/l-dΩn çox olmamalıdır. Su ehtiyatlarına axıdılan çirkab sularının tԥrkibindԥ radiaktiv maddԥlԥr vԥ qanunla tԥnzimlԥnԥn çirkab suyunun tԥrkibindԥ 1 10-8y3 1011 küpi/l-dΩn çox olan kobalt vԥ stronsium olarsa, belԥ suların su ehtiyatlarına ötürülmԥsi qԥti qada÷andır. 4.6. SU EHTøYATLARININ TÜKԤNMԤSø VԤ TÜKԤNMԤDԤN MÜHAFøZԤSø Mԥlumdur ki, iri çaylardakı suyun miqdarı onu qidalandırıcı kiçik çaylar hesabına olur. Yer kürԥsindԥ insanın ԥmԥli fԥaliyyԥtindԥ çayların xüsusilԥ dԥ kiçik çayların rolu böyükdür. Müúahidԥlԥr göstԥrir ki, son zamanlar kiçik çayların ԥksԥriyyԥti quruma tԥhlükԥsindԥdir. Bilirik ki, çaylar havanın, torpa÷ın temperatur vԥ nԥmliyini, mikroiqlimi

271

tԥnzimlԥyir. Çaylardan su nԥqliyyatı, meúԥ materiallarının axıdılmasında, balıqçılıq tԥsԥrrüfatının inkiúafında, meliorasiya iúlԥrinin görülmԥsindԥ geniú istifadԥ olunur vԥ bunların tԥyin olunmasında kiçik çayların rolu böyükdür. Hԥmçinin úԥhԥrlԥrin vԥ yaúayıú mԥntԥqԥlriin içmԥli suya tԥlԥbatını ödԥmԥk üçündԥ istifadԥ edilir. Qeyd edilԥnlԥri nԥzԥrԥ alaraq çayların mühafizԥsi ön plana çԥkilmԥlidir. Kiçik çayların qurumasına sԥbԥb reqionlarda meúԥ vԥ kolluqların qırılması, çay sahilinin úumlanması, torpaqların su vԥ külԥk erroziyasına u÷raması vԥ s. amillԥrin nԥticԥsindԥ baú verir. Qeyd olunan sԥbԥblԥr hesabına yeraltı qrunt sularının qidalanmas azalır, suyı÷ım hövzԥnin strukturu pozulur, çaylara çoxlu miqdarda mexaniki qarıúıqlar daxil olur ki, bu da çayların qurumasına sԥbԥb olur. Göstԥrilԥnlԥrԥ ԥsasԥn kiçik çayların tükԥnmԥdԥn mühafizԥsi üçün tԥdbirlԥr görülmԥlidir, bu da iri çayların mühafizԥsinin qorunmasına úԥrait yaradılmasını tԥmin edir. Çay axımının nizamlanması üçün su anbarları tikilir vԥ kiçik çaylarda belԥ tԥdbirin görülmԥsi baha baúa gԥlir. Buna görԥ dԥ kiçik çaylarda suyun tükԥnmԥsinin qarúısını almaq vԥ çirklԥnmԥdԥn qorumaq üçün ucuz baúa gԥlԥn xüsusi tԥdbirlԥrin görülmԥsi daha mԥqsԥdԥuy÷un hesab olunur. Belԥ tԥdbirlԥrdԥn meúԥ meliorativ, aqrotexniki, hidrotexniki vԥ s. göstԥrmԥk olar. – Meúԥ meliorativ tԥbirlԥrdԥ mԥqsԥd çayın yerüstü suyı÷ımının yeraltı axmaya çevirmԥkdir. Bu mԥqsԥdlԥ çayın suyı÷ım hövzԥsindԥ meúԥ salınır. Nԥticԥdԥ külԥyin sürԥti buxarlanma, torpa÷ın donma dԥrinliyindԥ yerüstü sel suları, torpa÷ın erroziyası xeyli azdır, qrunt suyunun sԥviyyԥsi vԥ havanın nԥmliyi isԥ çoxalır. Su ehtiyatlarının tükԥnmԥdԥn vԥ çirklԥnmԥdԥn mühafizԥsindԥ meúԥ meliorativ tԥdbirlԥrin görülmԥsi getdikcԥ daha da geniúlԥnir; – Aqrotexniki tԥdbirlԥrdԥ mԥqsԥd torpa÷ın erroziyaya u÷ramasının qarúasını almaqdır. Burada torpa÷ın úumlanması,

272

yamaclarda eninԥ aparılması, qarsaxlama vԥ susaxlama sızımlar yaradılması vԥ hԥmin ԥrazidԥ bitkilԥrin düzgün seçilib ԥkilmԥsi nԥzԥrdԥ tutulur. Hԥmçinin çoxillik otların ԥkilmԥsindԥ torpa÷ın erroziyaya u÷ramasının qarúısını xeyli azaldır. - Hidrotexniki tԥdbirlԥrin tԥtbiqindԥ yerüstü axma çevirilmԥsinԥ xidmԥt edir. Bu mԥqsԥdlԥ torpaq dambalar yaradılır, sızmalar çԥkilir, terraslar düzԥldilir. Bu tԥdbirlԥr vasitԥsilԥ su ya torpa÷a hopdurulur vԥ ya meúԥçilik sahԥlԥrinԥ ötürülür. Son zamanlar respublikamızda meúԥ meliorativ tԥdbirlԥrin aparılmasına xüsusi fikir verilir. Su rejiminin sԥrt dԥyiúmԥsi vԥ tükԥnmԥdԥn mühafizԥsi mԥqsԥdilԥ su ehtiyatlarından istifadԥ xüsusi planla hԥyata keçirilir vԥ onun istifadԥ hԥcmi isԥ mԥhdudlaúdırılmalıdır. Qeyd olunanların hamısı tԥbii ekoloji tarazlı÷ın saxlanmasına xidmԥt edir.

4.7. ABùERON YARIMADASI GÖLLԤRøNøN EKOLOJø VԤZøYYԤTø XX ԥsrin ikinci yarısından baúlayaraq insan vԥ ԥtraf mühit, tԥbiԥt vԥ jԥmiyyԥt arasında yaranan ekoloci gԥrginliklԥr ekologiya terminini daha geniú anlamda gündԥmԥ gԥtirmiúdi. Alimlԥrin hesablamalarına görԥ insan jԥmiyyԥti tԥúԥkül tapandan bԥri meúԥlԥrin üçdԥ ikisi qırılmıú, minlԥrlԥ bitki vԥ heyvan növlԥri mԥhv edilmiú, on milyard ton oksigen ehtiyatı azalmıú, 200 milyon hektardan çox ԥkin sahԥsi yararsız hala düúmüú, yerüstü vԥ yeraltı su ehtiyatları çirklԥnmԥ prosesinԥ mԥruz qalmıúdır. XXI ԥsrԥ qԥdԥm qoydu÷umuz bir vaxtda hԥr gün 44 ha torpa÷ın münbitliyi, bir heyvan vԥ bitki növü itir, 28 hektar meúԥ mԥhv olur. Ԥtraf mühitin çirklԥndirilmԥsi insan sa÷lamlı÷ı üçün önԥmli yer tutan su, hava vԥ torpa÷ın tԥrkibinin dԥyiúmԥsinԥ sԥbԥb olur.

273

Bütün tԥbii sular bir-birilԥ sıx surԥtdԥ ԥlaqԥli olmaqla yerin vahid su örtüyünü-hidrosferi ԥmԥlԥ gԥtirir. Sԥnayenin sürԥtlԥ inkiúafı vԥ ԥhalinin artması ilԥ ԥlaqԥdar olaraq hal-hazırda dünyada içmԥli su problemi vԥ onun çirklԥnmԥdԥn mühafizԥsi mԥsԥlԥsi kԥskin úԥkil almıúdır. BMT-nin Baú Asambleyasının XXXV qurultayında elan olunmuúdur ki, hal-hazırda planetin 1 milyarddan çox ԥhalisi keyfiyyԥtli su qıtlı÷ından ԥziyyԥt çԥkir. Yerüstü vԥ yeraltı su ehtiyyatlarının çirklԥnmԥsi Azԥrbaycan Respublikasının Abúeron yarımadası üçün dԥ olduqca xarakterikdir. Sԥnaye sahԥlԥrinin (xüsusilԥ dԥ neft sԥnayesinin) sürԥtli inkiúafı, mԥiúԥt vԥ kommunal mԥnúԥli tullantıların mütԥmadi olaraq artması yarımada ԥrazisindԥ tԥbii vԥ süni úԥraitlԥrdԥ formalaúmıú sututarların ekoloji vԥ hidrogeolojiekoloji úԥraitinin olduqja mürԥkkԥblԥúmԥsinԥ gԥtirib çıxarmıúdır /1/. Yarımadanın hidroloji úԥbԥkԥsi Sumqayıt vԥ Ceyrankeçmԥz çaylarından (aúa÷ı axarlarından), 200-dԥn çox irili-xırdalı duzlu göllԥrdԥn, hԥmçinin Ceyranbatan su anbarından, Abúeron magistral kanalından ibarԥtdir. Abúeron yarımadası, demԥk olar ki, bütün texnogen tԥsirlԥrin cԥmlԥúdiyi poliqona bԥnzԥyir. Hal-hazırda bu ԥrazidԥ elԥ bir göl vԥ ya su hövzԥsi yoxdur ki, texnogen tԥsirԥ mԥruz qalmasın. Son 50-60 ildԥ Abúeron yarımadasının göllԥrindԥ ekoloji vԥziyyԥt kԥskin surԥtdԥ dԥyiúmԥkdԥdir. Bu, yarımada ԥrazisindԥ neft sԥnayesinin inkiúafı ilԥ ba÷lı olaraq buruq quyularının sularının, mԥdԥnlԥrin neftli axınlarının vԥ tԥsԥrrüfat axınlarının artması ilԥ ba÷lıdır. Son 20 ildԥ Xԥzԥr dԥnizindԥ su sԥviyyԥsinin yüksԥlmԥsi dԥ göllԥrin ekoloji úԥraitinԥ vԥ hidroloci reciminԥ tԥsir göstԥrmiúdir. Belԥ ki, göllԥrin sahԥlԥri artmıú, suların tԥrkibindԥ neft mԥhsullarının, fenolların, sԥthi aktiv maddԥlԥrin, a÷ır metalların vԥ digԥr zԥrԥrli maddԥlԥrin qatılı÷ı buraxıla bilԥn hԥddԥn dԥfԥlԥrlԥ çoxalmıúdır. Dib çöküntülԥrindԥ radionuklidlԥrin

274

artması vԥ suda hԥll olmuú oksigenin azalması tԥhlükԥsi mövcuddur. Abúeron yarımadası göllԥrinԥ aid müxtԥlif illԥrdԥ ayrı-ayrı mütԥxԥssislԥr tԥrԥfindԥn müԥyyԥn mԥlumatlar nԥúr olunsa da yarımadanın göllԥri yaxın illԥrԥ kimi kompleks úԥkildԥ tԥdqiq olunmamıúdır. Son 100 ildԥ vԥ xüsusԥn dԥ son 10- illikdԥ göl hövzԥlԥrinԥ atropogen tԥsirlԥr artmıúdır. Bu tԥsirlԥrin nԥticԥsindԥ göllԥrin hԥm morfoloji xüsusiyyԥtlԥri vԥ hԥm dԥ hidrofiziki-biokimyԥvi xassԥlԥri dԥyiúmiúdir. Yarımada göllԥri axarsız, ԥsasԥn dayaz, suları úortԥhԥr vԥ hԥll olmuú duzlarla ifrat dԥrԥjԥdԥ doymuú, ԥksԥri yayda quruyaraq dibinԥ duz çökdürmԥ xassԥsinԥ malikdirlԥr. Yarımadada göllԥrin ehtiyatlarını onların su kütlԥsi, çalalarına çökԥn duzlar vԥ zaman-zaman toplanan dib çöküntülԥri tԥúkil edir /2/. Abúeron yarımadasının daxili su hövzԥlԥrinin geoekoloji vԥziyyԥti ilԥ ԥlaqԥdar problemlԥri vԥ respublika iqtisadiyyatı üjün onların törԥdԥ bilԥjԥyi tԥhlükԥni hԥrtԥrԥfli tԥssԥvür etmԥk mԥqsԥdilԥ ekoloci jԥhԥtdԥn daha çox tԥhlükԥli hesab edilԥn su hövzԥlԥrinin vԥziyyԥtinin yı÷jam úԥkildԥ tԥsvirini vermԥyi mԥqsԥdԥ-müvafiq hesab edirik. Böyük-úor gölü Abúeron yarımadasının mԥrkԥzindԥ, dԥniz sԥviyyԥsindԥn 4m yüksԥklikdԥ yerlԥúir. Gölün sԥthinin sahԥsi 1300 ha, suyunun hԥjmi 47,3 mln. m3-dir. Göldԥn götürülmüú su nümunԥlԥrinin tԥhlili göstԥrir ki, gölün suyu hԥddindԥn artıq çirklԥnmiú vԥ minerallaúmıúdır (120q/l). Yaxınlıqda yerlԥúԥn müԥssisԥlԥrin vԥ yaúayıú mԥntԥqԥlԥrinin tullantı suları bu gölԥ axıdılır.Gölԥ il ԥrzindԥ daxil olan çirkab sularının hԥjmi 8614 min.m3 tԥúkil edir. Onun oksigen recimi tam pozulmuúdur vԥ suda konsentrasiyası 1-2 mq/l arasında tԥrԥddüd edir ki, bu da sanitar normadan 2-4 dԥfԥ azdır. Gölün suyunda oksigenin azlı÷ı görünür ki, gölԥ atılan çirklԥndiriji maddԥlԥrin oksidlԥúmԥsindԥn irԥli gԥlir.

275

Burada oksigenin biokimyԥvi sԥrfi 16 mq/l tԥúkil edir ki, bu da normadan 4 dԥfԥ artıqdır. Böyük-úor gölündԥ kation vԥ anionların konsentrasiyası normanı kԥskin úԥkildԥ aúır. Belԥ ki, kalsiumun miqdarı yol verilԥn qatılıq hԥddindԥn (YVQH) 45 dԥfԥ, maqnezium 15 dΩfΩ, xloridlԥr 205 dԥfԥ, sulfatlar isԥ 3 dԥfԥ çoxdur. Neft mԥhsulları vԥ fenolların konsentrasiyası sanitar normaları uy÷un olaraq 66 vԥ 20 dΩfΩ aúmıúdır. Detergenlԥrin (sintetik yuyucu maddԥlԥrin) dԥ miqdarı normadan 9 dԥfԥ yüksԥkdir. A÷ır metallardan misin konsentrasiyası 6 dԥfԥ, kadmiumun konsentrasiyası isԥ 2 dԥfԥ normadan artıqdır. Hal-hazırda Böyük-úor gölünü qurutma÷a çalıúırlar. Onun su hövzԥsinin çirklԥnmԥ sԥviyyԥsi olduqca yüksԥkdir vԥ ekoloci tԥhlükԥnin artması davam etmԥkdԥdir. BülbülΩ gölü sԥthinin sahԥsi 300 ha, dԥrinliyi 2,5 m olmaqla Abúeron yarımadasının mԥrkԥzindԥ yerlԥúir. Gölԥ axıdılan mԥiúԥt tullantılarının gündԥlik miqdarı 25,1 min m3, uy÷un olaraq illik hԥjmi isԥ 9162 min m3 tԥúkil edir. Bu tullantılar ԥsasԥn Bakıxanov, Bülbülԥ, Ԥmircan vԥ Qaraçuxur qԥsԥbԥlԥrinin mԥiúԥt-çirkab sularından ibarԥtdir. Gölün suyu úortԥhԥr olmaqla mineralaúma dԥrԥjԥsi 1,7q/l-dir. Kationların (kalsium vԥ maqneziumun) konsentrasiyası norma daxilindԥ tԥrԥddüd edir, anionların (xloridlԥr vԥ sulfatların) miqdarı isԥ normadan cüzi dԥrԥjԥdԥ yüksԥkdir. Detergenlԥrin miqdarı YVQH-dԥn 9,5 dΩfΩ, fenolların miqdarı 8 dԥfԥ, neft mԥhsulların vԥ misin konsentrasiyası isԥ 3,5-4 dԥfԥ artıqdır. Gölün oksigen recimi norma daxilindԥdir vԥ bu göl Böyük-úor gölü ilԥ müqayisԥdԥ çirklԥnmԥyԥ o qԥdԥr dԥ yüksԥk dԥrԥjԥdԥ mԥruz qalmamıúdır. Qırmızı gölün ԥrazisi 700 ha, suyunun hԥcmi isԥ 8,3 mln. m3-dir. 1976-cı ilԥ kimi göl neft mԥdԥnlԥrindԥn çıxan lay sularının qԥbuledicisi kimi istifadԥ olunmuúdur. Hal-hazırda hԥr gün Lökbatan qԥsԥbԥsindԥn 47,3 min m3 mԥiúԥt tullantıları gölԥ daxil olur.

276

Belԥliklԥ, Qırmızı gölԥ il ԥrzindԥ 17955 min m3 çirkab suları buraxılır ki, onların da ԥsasını Lökbatan qԥsԥbԥsinin mԥiúԥt-çirkab suları (9115min m3) vԥ Hacı Hԥsԥn gölündԥn axan sular (6570min m3) tԥúkil edir. Gölün suyunun oksigen recimi ciddi pozulmuúdur. Belԥ ki, hԥll olmuú oksigen normadan 2-2,5 dΩfΩ az müúahidԥ olunur. Suyu úor olmaqla minerallaúma dԥrԥcԥsi 55 q/l-dir. Aparılan laboratoriya tԥdqiqatlarının nԥtijԥlԥri göstԥrir ki, gölün suyunun tԥkibindԥ anion vԥ kationların konsentrasiyası YVQH-ni dԥfԥlԥrlԥ aúır. Bu zaman kalsiumun miqdarı normadan 2,3 dΩfΩ, maqnezium 5,7 dΩfΩ, xloridlԥr 8,5 dԥfԥ, sulfatlar isԥ 8 dԥfԥ yüksԥk qeydԥ alınmıúdır. Suda fenolların konsentrasiyası normanı 15 dΩfΩ, neft mԥhsulları 5 dΩfΩ, mis 4 dΩfΩ, kadmium vԥ detergenlԥrin miqdarı isԥ 3 dԥfԥ aúır. Bütün bunlar gölün ekoloci durumunun gԥrgin oldu÷unu demԥyԥ ԥsas verir. Hacı-HΩsΩn gölü Bakı úԥhԥrinin jԥnub-qԥrb hissԥsindԥ–Yasamal dԥrԥsindԥ yerlԥúir. Akvatoriyası 175 ha, dԥrinliyi 2 m, suyunun hԥcmi isԥ 3,2 mln. m3-dir. Gölԥ il ԥrzindԥ 9040 min m3 mԥiúԥt-sԥnaye çirkab suları atılır ki, onların da 80%-i mԥiúԥt mԥnúԥli tullantılardır, suyunun minerallı÷ı 2,5q/l-dir. Gölün suyunun fon tԥrkibindԥ anionlar üstünlük tԥúkil edir vԥ konsentrasiyası sanitar normaları aúır. Xloridlԥrin miqdarı normadan 44 dԥfԥ, sulfatların miqdarı isԥ 1,6 dԥfԥ yüksԥkdir. Hacı Hԥsԥn gölü anjaq fenollar (YVQH - 8), kadmium (YVQH - 4) vԥ mis (YVQH -3,5) ilԥ orta sԥviyyԥdԥ çirklԥnmiúdir. Gölün su mühitinin vԥ dib çöküntülԥrinin çirklԥnmԥ dԥrԥjԥsi ekoloci baxımdan orta qiymԥtlԥndirilԥ bilԥr. Zı÷ gölü sԥthinin sahԥsi 20 ha, dԥrinliyi 1,5m olmaqla Zı÷ qԥsԥbԥsindԥn axan mԥiúԥt, sԥnaye suları vԥ yeraltı sular hesabına qidalanır. Gölԥ axıdılan mԥiúԥt tullantı sularının illik hԥjmi 1826 min m3, sԥnaye (neft, qaz) tullantıları isԥ 73 min m3-dir. Götürülmüú su nümunԥlԥrinin analizlԥrinin nԥtijԥlԥri göstԥrir ki, gölün suyu úor olmaqla minerallaúma

277

dԥrԥcԥsi- 166 q/l-Ω çatır. øon tԥrkibindԥ xloridlԥr-96, maqnezium 42,6 vԥ sulfatlar 5,4 q/l olmaqla sanitar normaları müvafiq olaraq 274,21 vԥ 11 dԥfԥ aúır. Gölün suyunun oksigen rejimi pozulmuúdur. Oksigenin konsentrasiyası sanitar normadan 1,6 dΩfΩ aúa÷ıdır. Çirklfndirii maddԥlԥrdԥn yüksԥk miqdarda kadmium - 8,4, mis - 6, detergenlԥr - 0,45 mq/l olmaqla müúahidԥ olunur ki, bu da sanitar normadan uy÷un olaraq 8,4; 6,0 vΩ 4,5 dԥfԥ yüksԥkdir. Zı÷ gölünün dib çöküntülԥrindԥ manqan (222 mq/kq), neft mԥhsulları (63 mq/kq), mis (66mq/kq), nikel (40 mq/kq), kadmium (21mq/kq), sink (18mq/kq), xrom (12mq/kq) vԥ kobalt (8,6mq/kq) toplanmıúdır. Göldԥ ekoloci vԥziyyԥti orta qiymԥtlԥndirmԥk olar. Masazır gölü ellips formasında olub sԥthi 8,33 km2-dir. Ԥn böyük eni 2,6 km, gölün orta dԥrinliyi 0,6m, sahil xԥttinin uzunlu÷u 14 km, suyunun hԥmi 6,8 mln. m3-dir. Göl ԥsasԥn atmosfer ya÷ıntıları vԥ qismԥn yeraltı sular hesabına qidalanır. Bundan baúqa, gölԥ Masazır vԥ Novxanı qԥsԥbԥlԥrinin mԥiúԥt- kommunal suları axıdılır. Tullantı sularının miqdarı gün ԥrzindԥ 8 min m3 tԥúkil edir. Gölün suyunun minerallaúma dԥrԥcԥsi 280 q/l tԥúkil edir vԥ bu göstԥriciyԥ görԥ Masazır gölü úor sulu göllԥr qrupuna aid edilir. Suyunun ion tԥrkibindԥ xloridlԥr (161 q/l) vԥ sulfatlar (8,6 q/l) üstünlük tԥúkil edir, onların konsentrasiyası sanitar normaları müvafiq olaraq 2 vԥ 17 dԥfԥ aúır. Kalsium (0,6 q/l) vԥ maqneziumun (3,4 q/l) konsentrasiyası nisbԥtԥn az olsa da onların göstԥrijilԥri sanitar normadan 3,5 vԥ 17 dԥfԥ yüksԥk qeydԥ alınmıúdır. Çirklԥndirici maddԥlԥrdԥn daha yüksԥk miqdarda misin vԥ kadmiumun konsentrasiyaları müúahidԥ edilir ki, onların da göstԥricilԥri normanı müvafiq olaraq 10,5 vΩ 17 dԥfԥ aúır. Detergenlԥrin vԥ neft mԥhsullarının miqdarının nisbԥtԥn az olmasına baxmayaraq onların da konsentrasiyaları normadan müvafiq olaraq 6 vԥ 2,4 dԥfԥ yüksԥk qeydԥ alınmıúdır.

278

Masazır gölünün suyunun davamlı çirklԥnmԥsi dib çöküntülԥrinin dԥ çirklԥnmԥsinԥ sԥbԥb olur. Aparılan müúahidԥlԥr vԥ analizlԥr göstԥrir ki, dib çöküntülԥrinin hԥr kiloqramında 891 mq neft mԥhsulları, 535 mq manqan, 32 mq kadmium, 53 mq nikel, 27 mq xrom, 30 mq sink, 24 mq kobalt toplanmıúdır. Bu göstԥricilԥr Masazır gölünün gԥrgin ekoloji vԥziyyԥtԥ malik oldu÷unu göstԥrir. MirzΩlΩdi gölü Novxanı vԥ Binԥqԥdi qԥsԥbԥlԥri arasında dԥniz sԥviyyԥsindԥn 12,1 m hündürlükdԥ yerlԥúir. Gölün orta dԥrinliyi 1 m, sahil zola÷ının uzunlu÷u 21km, sututumu 1,9 mln. m3-dir. Mirzԥlԥdi gölü duzlu göldür. Gölԥ il ԥrzindԥ, ԥsasԥn, Binԥqԥdi qԥsԥbԥsindԥn mԥiúԥt-kommunal suları (1095 min m3) vԥ yaxınlıqda yerlԥúԥn neft buruqlarından (182 min m3) lay suları axıdılır. Suyunun minerallaúma dԥrԥjԥsi 388 q/l olmaqla Mirzԥlԥdi gölü úor sulu göllԥr qrupuna aiddir vԥ onun fon tԥrkibindԥ xloridlԥr (231 q/l) üstünlük tԥúkil edir. Bu da sanitar normaları 160 dԥfԥ aúır. Kalsium 0,6 q/l, maqnezium isԥ 3,4 q/l olmaqla normadan müvafiq olaraq 3 vԥ 6 dԥfԥ yüksԥkdir. Çirklԥndiriji maddԥlԥrin konsentrasiyaları kifayyԥt qԥdԥr yüksԥk olmaqla sanitar normaları dԥfԥlԥrlԥ aúır. Normanı daha çox kadmium - 19 dԥfԥ vԥ mis - 12 dԥfԥ aúır. Neft mԥhsulları vԥ detergenlԥr normadan 7 vԥ 4 dԥfԥ yüksԥk qeydԥ alınmıúdır. Gölün suyunun oksigen recimi dԥ pozulmuúdur. Suyun tԥrkibindԥ hԥll olmuú oksigenin miqdarı normadan 8 dԥfԥ azalaraq 0,49 mq/l tԥúkil edir. Mirzԥlԥdi gölünün dib çöküntülԥrindԥ hԥr kiloqramda 820 mq neft mԥhsulları, 560 mq manqan, 55 mq nikel, 42 mq kadmium, 37 mq sink, 30 mq mis, 23 mq xrom, vԥ 22 mq kobalt müúahidԥ olunur. Son iki gölün-Mirzԥlԥdi vԥ Masazır göllԥrinin sularının vԥ dib çöküntülԥrinin analizlԥri göstԥrir ki, onlar kifayԥt qԥdԥr yüksԥk çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalmıúdır. Bu göllԥrin ekoloji vԥziyyԥtinin olduqja gԥrgin olması ԥtraf mühütԥ dԥ öz tԥsirini göstԥrmԥkdԥdir.

279

Belԥliklԥ, Abúeron yarımadasındakı 200-dԥn çox gölün ekoloci cԥhԥtdԥn vԥziyyԥti ilԥ ԥlaqԥdar problemlԥri vԥ respublika iqtisadiyyatı üçün onların törԥdԥ bilԥjԥyi tԥhlükԥni yuxarıda adları çԥkilԥn göllԥrin timsalında tԥsvir etmԥyԥ çalıúdıq. Son illԥrdԥ Abúeron yarımadasının su hövzԥlԥrinin ekoloci vԥziyyԥtinin öyrԥnilmԥsindԥ Ekologiya vԥ Tԥbii Sԥrvԥtlԥr Nazirliyinin Ekoloji siyasԥt vԥ ԥtraf mühitin mühafizԥsi úöbԥsinin, Ԥtraf Mühit üzrԥ Milli Monitorinq Departamentinin, Kompleks Hidrogeologiya vԥ Mühԥndis geologiyası Ekspedisiyasının vԥ Mineral-Xammal Elmi-Tԥdqiqat ønstitutunun böyük xidmԥtlԥri olmuúdur. Bu iúlԥr sözsüz ki, Abúeron yarımadasının daxili su hövzԥlԥrinin ekoloji cԥhԥtdԥn törԥdԥ bilԥjԥyi tԥhlükԥlԥrin vԥ ԥtraf mühitԥ, insan sa÷lamlı÷ına vԥ iqtisadiyyata vurulacaq ziyanların aradan qaldırılmasında öz xidmԥtini göstԥrԥjԥkdir. Ekoloji problemlԥrin hԥlli kompleks úԥkildԥ, çoxsahԥli vԥ effektli aparılmalıdır. Bunun üçün hԥr úeydԥn ԥvvԥl geoekoloci faktorlar arasında ekoloci úԥraiti, mühitin deqradasiyasını yaradan mexanizmi aradan qaldırmaq lazımdır. Tullantı sularının tԥmizlԥnmԥsi üçün tԥmizlԥyici qur÷ular tikilmԥlidir. Eyni zamanda göllԥrԥ axıdılan çirkab sularının hԥcmi minimuma endirilmԥlidir. Göllԥrin sԥthindԥn neft mԥhsulları yı÷ılmalı vԥ çirkli dib çöküntülԥrindԥn göllԥr tԥmizlԥnilmԥlidir. Onların sahillԥrindԥ abadlıq iúlԥrinin aparılması, quraqlı÷a vԥ úorlulu÷a davamlı a÷aj vԥ kol bitkilԥrinin ԥkilmԥsi mԥqsԥdԥmüvafiq hesab edilir. Abúeron göllԥrini ekoloji jԥhԥtdԥn sa÷lamlaúdırmaq, sabitlԥúdirmԥk, onların sԥviyyԥ rejimini nizamlamaq lazımdır. Bunun üçün göllԥrin sԥviyyԥ rejimini, kimyԥvi tԥrkibini, balansını vԥ hidrokimyԥvi jԥhԥtlԥrini öyrԥnmԥk üçün mütamadi olaraq geoekoloji monitorinq iúlԥrinin aparılması zԥruridir.

280

4.8. XԤZԤR DԤNøZøNøN YERALTI SU EHTøYATLARI REJøMøNԤ TԤSøRø Xԥzԥr dԥnizindԥ sԥviyyԥnin dԥyiúmԥsi ilԥ qrunt suları arasındakı qarúılıqlı ԥlaqԥni tԥhlil etmԥk üçün arxiv sԥnԥdlԥrindԥn istifadԥ edilmiúdir. Hal-hazırda 106 quyuda ölçü iúlԥri aparılır. Bu úԥraitdԥ hԥr 15000 hektar sahԥyԥ bir quyu düúür. Qrunt suları üzԥrindԥ aparılan müúahidԥ iúlԥrindԥn istifadԥ etmԥklԥ qrunt sularının yatma dԥrinliyi vԥ onların minerallaúma dԥrԥcԥlԥri ԥhatԥ edԥn sahԥlԥrin miqdarı müԥyyԥn edilmiúdir. Qrunt sularının yatma dԥrinliyi 1m-dԥn aúa÷ı olan sahԥlԥr bilavasitԥ dԥnizlԥ sԥrhԥdlԥnԥn yerlԥrdԥ mövcud olub vԥ ümumi sahԥnin 11-23%-ni tԥúkil edir. Bu sahԥlԥrin miqdarı 1980-2000-ci illԥr ԥrzindԥ 12% artmıúdır. 1-2 m-Ω qԥdԥr olan sahԥlԥr 9%, 2-3 m isԥ 13% artmıúdır. Bunun ԥksinԥ olaraq 3-5 m dԥrinlikdԥki sahԥlԥrin miqdarı 22%, 5m-dԥn yuxarı sahԥlԥr isԥ 12% artmıúdır. Qrunt suların dԥrinliyi 5 m-dԥn yuxarı sahԥlԥr ԥsas etibarı ilԥ úosse vԥ dԥmir yolu boyu yayılmıúdır. Ümumiyyԥtlԥ, bütün sahԥ üzrԥ qrunt sularının sԥviyyԥsi 3,44 m-dԥn 2,32 m-ԥ qԥdԥr, yԥni 1,12 m qalxmıúdır. Bu isԥ ilkin dԥrinliyin 32%-ni tԥúkil edir. Bilavasitԥ Abúeron yarımadasına gԥldikdԥ isԥ burada qrunt sularının sԥviyyԥsi axırıncı 20 il ԥrzindԥ 1-16 m arasında qalxmıúdır. Mԥsԥlԥn, Saray qԥsԥbԥsindԥ 15-16 m, Sumqayıt úԥhԥrinin cԥnubi úԥrqindԥ 3m, Xırdalanda 7m, Fatmai kԥndi yaxınlı÷ında keçmiú 2 saylı sovxozun ԥrazisindԥ 14 m-Ω qԥdԥr qalxmıúdır. Fond materiallarının analizi vԥ tԥhlili göstԥrir ki, dԥniz sԥviyyԥsi qalxana qԥdԥr yarımada ԥrazisinin 80%-dԥn çoxunda qrunt sularının dԥrinliyi sԥthdԥn 10 m-dԥn çox olmuúdur. Son 20 il ԥrzindԥ Abúeron yarımadasında qrunt sularının sԥviyyԥsinin qalxma intensivliyi kԥskin artmıúdır. Qrunt sularının yatma dԥrinliyinin azalması yerüstü suların infiltrasiya vԥ qrunt suyu sԥthindԥn buraxlanma proseslԥrinin sürԥtlԥ getmԥsinԥ vԥ minerallaúma

281

dԥrԥcԥsinin artmasına gԥtirib çıxarmıúdır. Bütün sahԥ üzrԥ minerallaúma dԥrԥcԥsi 7,49q/l-dԥn 9,04 q/l-Ω qalxmaqla 1,55 q/l artmıúdır. Bu isԥ ilkin qiymԥtin 21% -ni tԥúkil edir. Minerallaúma dԥrԥcԥsi 1q/l-dԥn kiçik olan sahԥlԥr ԥsas etibarı ilԥ Astara – Vilԥúçay, Qudiyal-Samur çayları arasında ԥn çox olan sahԥlԥr 6% artmıúdır. Qrunt sularının yatma dԥrinliyi onların minerallaúma dԥrԥcԥsi arasında korrelyativ ԥlaqԥ mövcuddur vԥ bu ԥmsalın qiymԥti 0,65-ԥ bԥrabԥr olmuúdur. Qrunt suları rejiminin dԥyiúmԥsi torpaqlarda gedԥn duzlaúma proseslԥrinin sürԥtlԥnmԥsinԥ sԥbԥb olmuúdur. Yeraltı suların ԥmԥlԥ gԥlmԥ, hԥrԥkԥt, paylaúma, müqavimԥt vԥ boúalma zonaları var. Xԥzԥrdԥ su sԥviyyԥsinin qalxması bilavasitԥ vԥ ya dolayı yolla hidrogeoloji zonaların geometrik göstԥricilԥrini kökündԥn dԥyiúmԥsinԥ sԥbԥb olmuúdur. Bu tԥsir Astara – Samur çayları arası ԥrazilԥrin geometrioloji quruluúunu vԥ hidroloji úԥraitini nԥzԥrԥ alaraq doqquz zonaya ayırma÷ı mԥqsԥdԥuy÷un hesab edilir. Bu zonalarda 1980-2000-ci ilԥlrdԥki qrunt sularının sԥviyyԥsi ilԥ dԥnizin sԥviyyԥsini tutuúdurduqda onlar arasında korrelyasiya asılılı÷ı müúahidԥ edilir. Bu zonalarda qrunt sularının sԥviyyԥsinin vԥ minerallaúma dԥrԥcԥlԥrinin 1980, 1990 vԥ 2000-ci illԥr üzrԥ dԥyiúmԥsi aúa÷ıdakı cԥdvԥldԥ verilmiúdir. Xԥzԥrdԥ su sԥviyyԥsinin yuxarı qalxması nԥticԥsindԥ qrunt sularının yatma dԥrinliyi azalmıúdır, ԥn çox azalma Qusar -Samurçayları arası zonada 1,19 m, ԥn çox qalxma Astara – Vilԥúçayları arası zonada olub, 1,75 m-ԥ bԥrabԥrdir. Astara – Samur çayları arası sahԥdԥ qrunt suların sԥviyyԥsi 1980-ci ildԥ 3,44, 1990-cı ildԥ isԥ 2,84, 2000-ci ildԥ 2,33 m olmuúdur, yԥni 1,11 m qalxmıúdır. Korrelyasiya ԥmsalı çox olan Vilԥúçay – Kürçay çaylar arası zonada (0,92) su sԥviyyԥsinin qalxma sürԥti 8,3sm/il-dir, yԥni axırıncı zonada birinci zonaya nisbԥtԥn qalxma sürԥti 1,4 dԥfԥ azdır. Qrunt suları sԥviyyԥsinin qalxması nԥticԥsindԥ onların minerallaúma dԥrԥcԥsi orta hesabla 1,55 q/l artmıúdır ki, bu da 163 mq/il bԥrabԥrdir. Qrunt suları minerallaúma dԥrԥcԥsi

282

ԥn çox artan zonalar Vilԥúçay – Pirsaqatçay çayları arası olub, 3,52-4,27 q/lΩ bԥrabԥrdir. Minerallaúma dԥrԥcԥsi ԥn az artan zona Qudiyal – Samur çayları arası zonalar 1,06-1,54 q/l. Bunun sԥbԥbi qrunt suları sԥviyyԥsinin dԥrindԥ olmasıdır (4,56-6,47m). Qrunt suları sΩviyyΩsinin vΩ minerallaúma dΩrΩcΩlΩrinin dΩyiúkΩnliyi

Zonaları co÷rafi ʋ adları 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Astara – Vilԥúçay Vilԥúçay – Kürçay Kürçay – Pirsaatçay Pirsaatçay – Ceyranbatançay CeyranbatançaySumqayıtçay SumqayıtçayAtaçay Ataçay –Qudiyalçay Qudiyalçay – Qusarçay Qusarçay – Samurçay Orta

1980

1990

2000

Qrunt sularının minerallaúma dԥrԥcԥsi q/l 1980 1990 2000

0,98

2,83

1,54

1,08

8,15

8,66

9,49

0,92

2,81

1,68

1,06

0,84

2,92

1,98

1,27

0,81

3,16

2,21

1,51

0,78

3,09

2,98

2,66

0,71

4,43

3,79

3,18

0,66

5,20

4,96

3,97

25,5 2 30,6 4 20,2 5 16,1 2 13,2 8 10,2 9

26,1 5 32,0 6 20,6 6 16,5 4 13,6 6 10,7 9

29,7 9 34,1 6 23,4 9 18,6 6 16,3 7 12,2 2

0,64

6,12

5,58

4,56

5,62

5,98

6,68

0,61

6,47

6,16

5,28

3,44

3,77

6,98

3,44

2,84

2,09

7,49

8,37

10,7 4

Korrel yasiya ԥmsalı

Qrunt sularının yatma dԥrinliyi, m

Xԥzԥr dԥnizinin ԥn zԥif tԥsir etdiyi zonanın eni Kürçay –Vilԥúçay arası (45 km), Samurçay – Qusarçay zonası üzrԥ (8 km). Tԥsir zonasının çox vԥ az olması hԥmin zonanın geomorfoloji quruluúundan asılıdır. Dԥniz sԥviyyԥsini dԥyiúdirԥn faktorlardan biri dԥ ԥtrafdan gԥlԥn yeraltı sulardır. bunun miqdarı ԥtraf sahԥlԥrin geomorfoloji quruluúundan vԥ yeraltı suların

283

qalınlı÷ından asılı olaraq dԥyiúir. Yeraltı – qrunt sularının sԥviyyԥsi qalxanda onun qalınlı÷ı artır. Buna

284

uy÷un olaraq dԥnizԥ axan qrunt suların hԥcmi artır vԥ ԥksinԥ. Respublikamızda Samur – Abúeron kanalının bԥrpasından asılı olaraq Samur – Vԥlvԥlԥ çaylar arası regionda olan çayların mԥcralarından 28 m3/s qrunt suyu götürüb, Samur – Abúeron kanalı vasitԥsilԥ Ceyranbatan su anbarına vverilsԥ, qrunt sularının sԥviyyԥsi aúa÷ı düúԥ bilԥr. Qrunt sularının sԥviyyԥsinin aúa÷ı düúmԥsi, bu bölgԥdԥki fauna vԥ floraya tԥsir edԥ bilԥr. 4.9. SU EHTøYATLARIN øNTEQRASøYALI øDARԤ EDøLMԤSø EKOSøSTEMLԤRøN TԤHLÜKԤSøZLøYøNøN TԤMøNATÇISIDIR Dünyanın tԥmiz su ehtiyatları insan fԥaliyyԥtinin geniúlԥnmԥsi nԥticԥsindԥ hԥr gün ciddi tԥsirԥ vԥ dԥyiúikliklԥrԥ mԥruz qalır. Ԥhalinin artımı, yüksԥlԥn iqtisadi aktivlik vԥ hԥyat sԥviyyԥsi tԥmiz su ehtiyatlarına görԥ artan rԥqabԥtԥ vԥ münasibԥtlԥrԥ gԥtirib çıxarar. Bu isԥ günü – gündԥn gԥrgin ekoloji vԥziyyԥtin daha da güclԥnmԥsinԥ, bir çox hallarda isԥ ekosistemlԥrin öz funksiyalarının tam itirmԥsinԥ gԥtirib çıxardır. Belԥ bir úԥraitdԥ ekosistemlԥrin tԥhlüksizliyinini tԥmin edilmԥsi baxımından bütün dünyada su ehtiyatlarına, onların sԥmԥrԥli istifadԥsi vԥ qorunması problemlԥrinԥ maraq artmaqdadır. Bu problemlԥr özünü Azԥrbaycanın da daxil oldu÷u quraqlıq vԥ beynԥlxalq su hövzԥlԥrinin mԥnsԥbindԥ yerlԥúԥn ԥrazilԥrdԥ daha kԥskin büruzԥ verir. Bu problemlԥrin qarúısının alınması vԥ ekoloji tԥhlükԥsizliyin minimuma endirilmԥsi mԥqsԥdilԥ Ümumdünya su tԥúkilatları vԥ birliklԥrinin müasir düúüncԥlԥrindԥ su ehtiyatlarının davamlı istifadԥsindԥ onun inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinԥ daha çox üstünlük verirlԥr. ønteqrasiyalı idarԥetmԥ ԥsasԥn Milli sԥviyyԥdԥ mԥhdudlaúan vԥ ya Milli sԥrhԥdlԥri keçԥn çay hövzԥsi üzrԥ hԥyata keçirilmԥsinԥ yönԥlmiúdir. Çay hövzԥsinin planlı vԥ vahid sistem úԥklindԥ dԥqiq rejim üzrԥ idarԥ edilmԥsinin çoxillik tarixi vardır. Mԥhz su

285

ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi bu qԥdim ԥnԥnԥyԥ ԥsaslanan vԥ köklԥri Amerika Birlԥúmiú ùtatlarına vԥ keçmiú SSRø dövrünԥ gedԥn bir konsepsiyadır. Lakin inteqrasiyalı idarԥetmԥ ԥvvԥlki sistemlԥrin ekoloji vԥ sosioloji yaxın görmԥlԥrini aradan qaldırmaqla su bölgüsündԥ ictimaiyyԥtin vԥ iqtisadi intizamın geniú cԥlb edilmԥsini nԥzԥrdԥ tutur. Bununla belԥ, dünyanın ԥksԥr ölkԥlԥri, o cümlԥdԥn dԥ Azԥrbaycan üçün bir qԥdԥr yeni olan bu idarԥetmԥ üsulunun dԥqiq tԥyini vԥ onun praktikada geniú tԥtbiqi mԥsԥlԥlԥri cavabsız qalmıúdır. Nԥ inteqrasiya olunmalıdır vԥ onu ԥn yaxúı üsulla necԥ etmԥk olar? Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinin razılaúdırılmıú prinsiplԥri praktikada istifadԥ oluna bilԥrmi vԥ bu mümkündürsԥ, onda necԥ? Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi –hԥyati vacib ekosistemlԥrin dayanıqlı mövcudlu÷una heç bir zԥrԥr vurmadan insanların iqtisadi vԥ sosial rifahının maksimum dԥrԥcԥdԥ yaxúılaúdırılması naminԥ su, torpaq vԥ onlarla ba÷lı digԥr koordinasiyalı úԥkildԥ inkiúafını vԥ idarԥ edilmԥsini, elԥcԥ dԥ su istifadԥçilԥrini davamlı, stabil, ԥdalԥtli vԥ bԥrabԥrhüquqlu su ilԥ tԥmin edԥn bir prosesdir. Çay hövzԥlԥri geniú olan ԥrazilԥrdԥ vԥ ya onun morfoloji qurulması mürԥkkԥb oldu÷u hallarda su tԥsԥrrüfatının onu tam ԥhatԥ etmԥsindԥ müԥyyԥn çԥtinlik yaranır. Bu halda hidroqrafik prinsipi ԥsas götürmԥklԥ hövzԥ daxilindԥ suların idarԥ edilmԥsi üçün tԥúkilat strukturu yaradıla bilԥr. Suyun idarԥ edilmԥsindԥ bir çox u÷ursuzluqlar ԥsasԥn ona qiymԥtsiz sԥrbԥst mԥhsul kimi baxılmasından yaranır. Su ehtiyatlarından maksimum sԥmԥrԥ ԥldԥ etmԥk üçün suya olan münasibԥti dԥyiúmԥk vԥ onun paylanmasına çԥkilԥn xԥrclԥri qiymԥtlԥndirmԥk lazımdır. Dublin prinsiplԥrindԥ dԥ su «iqtisadi mԥhsul» kimi qԥbul olunmuúdur, «XXI ԥsrin gündԥlik mԥsԥlԥlԥri»-ndԥ ona «iqtisadi vԥ sosial mԥhsul» kimi baxılmıúdır. Suyun qiymԥti vԥ su haqqının ödԥnilmԥsi bunlar üçün iki müxtԥlif úeylԥrdir. Suya görԥ haqqın ödԥnilmԥsi isԥ suyun qorunması vԥ

286

sԥmԥrԥli istifadԥ olunması, tԥlԥbatın idarԥ olunması üçün stimulun yaradılması, ödԥmԥnin tԥmin olunması vԥ ԥlavԥ inteqrasiya qoyuluúuna tԥlԥbatçıların hԥvԥslԥndirilmԥsi üçün iqtisadi bir alԥtdir. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsindԥ suyun faydalı vԥ ya iqtisadi vԥ tԥbii qiymԥtlԥrindԥn ibarԥt olan tam qiymԥtindԥn istifadԥ edilmԥsi tԥklif olunur. Suyun tԥlԥbatçıya çatdırılmasının tam dԥyԥri özündԥ tam iqtisadi dԥyԥri vԥ insanların sa÷lamlı÷ının qorunması vԥ ekosistemlԥrin mühafizԥsi ilԥ ba÷lı olan ekoloi dԥyԥri birlԥúdirir. Tam iqtisadi dԥyԥr suyun çatdırılması vԥ idarԥ edilmԥsinin tam dԥyԥrindԥn, sԥrmayԥ xԥrclԥrindԥn, istismar vԥ saxlanma xԥrclԥrindԥn, elԥcԥ dԥ iqtisadi fԥallı÷ın dԥyiúmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar olan iqtisadi xԥrclԥrdԥn ibarԥtdir. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsindԥ suyun faydalı vԥ ya iqtisadi vԥ tԥbii qiymԥtlԥrindԥn ibarԥt olan tam qiymԥtindԥn istifadԥ edilmԥsi tԥklif olunur. Suyun tԥlԥbatçıya çatdırılmasının tam dԥyԥri özündԥ iqtisadi dԥyԥri vԥ insanların sa÷lamlı÷ının qorunması vԥ ekosistemlԥrin mühafizԥsi ilԥ ba÷lı olan ekoloji dԥyԥri birlԥúdirir. Tam iqtisadi dԥyԥr suyun çatdırılması vԥ idarԥ edilmԥsinin tam dԥyԥrindԥn, sԥrmayԥ xԥrclԥrindԥn, istismar vԥ saxlanma xԥrclԥrindԥn, elԥcԥ dԥ iqtisadi fԥallı÷ın dԥyiúmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar olan iqtisadi xԥrclԥrdԥn ibarԥtdir. Kԥskin su çatıúmamazlı÷ı úԥraitindԥ onun ekstensiv istifadԥsinin davam etdirilmԥsi yol verilmԥzdir. Belԥ hallarda suya olan tԥlԥbatı mԥhdudlaúdırmaqla onun idarԥ edilmԥsinԥ kömԥk edԥ bilԥcԥk operativ iqtisadi konsepsiya vԥ vasitԥlԥrin zԥruriliyi úübhԥsizdir. Suyun qiymԥtinin onun tԥlԥbatçıya çatdırılmasının tam dԥyԥrini ԥks etdirmԥsi vacibdir. Belԥ olduqda hԥr hansı bir sektorda suyun istifadԥ edilmԥsinin onun çatdırılma xԥrclԥrini ödԥyib – ödԥmԥdiyinԥ nԥzarԥt etmԥk asanlaúır. Dünyanın ԥksԥr ölkԥlԥri, o cümlԥdԥn Azԥrbaycan üçün bir qԥdԥr yeni, arasıkԥsilmԥz vԥ çoxúahԥli proses olan su ehtiyatlarının

287

inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi ölkԥdԥ onun tԥtbiqi üçün siyasԥtçilԥrin, su tԥsԥrrüfatı mütԥxԥssislԥrinin vԥ suya mara÷ı müxtԥlif olan tԥúkilatların iútirakını tԥlԥb edir. Hazırda bu problemlԥri ilԥ mԥú÷ul olan rԥhbԥr iúçilԥrin vԥ mütԥxԥssislԥrin vԥ suya mara÷ı olan müxtԥlif tԥúkilatların iútirakını tԥlԥb edir. Hazırda su problemlԥri ilԥ mԥú÷ul olan rԥhbԥr iúçilԥrin vԥ mütԥxԥssislԥrin bu konsepsiya üzrԥ bilik vԥ tanıúlı÷ı çox da yüksԥk deyildir. Lakin keçmiú SSRø respublikalarında, o cümlԥdԥn Azԥrbaycanda keçԥn ԥsrin 50-80-ci illԥrindԥ böyük zԥhmԥt vԥ külli miqdarda vԥsait hesabına, bԥzi hallarda texniki hԥllinԥ görԥ xarici ölkԥlԥrdԥn heç dԥ geri qalmayan su tԥsԥrrüfatı infrastrukturu (su anbarları, magistral kanal vԥ kollektorlar, suvarma vԥ meliorasiya sistemlԥri vԥ s.) yaradılmıúdır. Mԥhz bu illԥrdԥ su vԥ torpaq ehtiyatlarının kompleks (inteqrasiyalı) metodların tԥtbiqi vԥ inkiúafı ԥsasında mԥnimsԥnilmԥsi, suya qԥnaԥtedici proqramlar daxil edilmԥklԥ irriqasiya vԥ drenaj sistemlԥrinin inkiúafı nԥticԥsindԥ qazanılmıú sosial tԥrԥqqi suya olan çoxúahԥli maraqların kombinԥ edilmԥsinin sԥmԥrԥliliyini vԥ mümkünlüyünü göstԥrmiúdir. Bu dövrdԥ aparılan yüksԥk sԥviyyԥli tԥhsil su tԥsԥrrüfatı mütԥxԥssislԥrinin hazırlanmasına vԥ bu sahԥdԥ yüksԥk ixtisaslı kadr potensialının yetiúdirilmԥsinԥ imkan yaratmıúdır. Bununla belԥ, ԥsasԥn tԥsԥrrüfatlararası sԥviyyԥdԥ idarԥ olunmasına baxmayaraq, sԥmԥrԥli idarԥ olunan bu sistemdԥ su istehlakçılarının rԥy vԥ tԥkliflԥrinin, elԥcԥ dԥ tԥbiԥtin tԥlԥblԥrinin nԥzԥrԥ alınmaması vԥ bir – birini tԥkrarlayan idarԥçilik sistemi o dövrün ԥsas çatıúmayan cԥhԥti olmuúur. Azԥrbaycanda 1990-ci ilԥ qԥdԥr su ehtiyatlarının kompleks istifadԥsi vԥ mühafizԥsi, tԥbiԥtin kompleks mühafizԥsi, melorasiya vԥ su tԥsԥrrüfatı obyektlԥrinin yerlԥúdirilmԥsi, tikintsi vԥ digԥr sxemlԥr hazırlanmıúdır. Bu sxemlԥr ԥsasԥn 2010-cu ilԥ qԥdԥr olan dövrlԥri ԥhatԥ etmԥklԥ keçmiú SSRødԥ hazırlanan sxemlԥrin tԥrkib hissԥsi kimi eyni metodika ԥsasında hazırlanırdı. Bu sxemlԥrin ԥsas çatıúmayan cԥhԥtlԥrindԥn

288

biri su istifadԥçilԥrinin vԥ tԥbiԥtin dayanıqlı vԥ ԥdalԥtli su ilԥ tԥmin edilmԥsi, suvarma kanallarının tikintisindԥ suya qԥnaԥtedici texnologiyaların tԥtbiqinԥ az diqqԥt verilmԥsi, elԥcԥ dԥ ayrı-ayrı tԥbii iqlim zonaları üzrԥ su tԥsԥrrüfatı balanslarının hazırlanmaması olmuúdur. Su tԥsԥrrüfatında iqtisadi sԥmԥrԥliliyin ilkin yolları aúa÷ıdakılardır: _ Su istifadԥçilԥrinin hüquqları qanunda dԥqiq göstԥrilmiúdir. Ԥsasԥn fermerlԥr üçün suyun suvarılan torpaqlarla ԥlaqԥli olması, eyni zamanda su tԥsԥrrüfatı tԥúkilatı bu hüquqlara nԥzarԥt etmԥklԥ mԥsuliyyԥt daúıması müԥyyԥnlԥúdirilir. Sonra isԥ suyun düzgün vԥ optimal paylanmasının iqtisadi nöqteyi – nԥzԥrdԥn tԥmin edilmԥsi üçün su ehtiyatlarından istifadԥ etmԥk hüququ verԥn bazar yaradılmalıdır; _ Sudan istfadԥ xidmԥtlԥrinin ödԥnilmԥsi sisteminin tԥkmillԥúdirilmԥsi, elԥcԥ dԥ su istifadԥçilԥri üçün suyun dԥyԥrinin ödԥnilmԥsi müԥyyԥn normativlԥr ԥsasında minimum olmalıdır (Hindistanda suyun istifadԥsi 10%-dԥn artıq olduqda 5 qat ölçüdԥ, ondan yuxarı olduqda isԥ 10 qat ölçüdԥ ödԥmԥlԥr hԥyata keçirilir); _ Su tԥsԥrrüfatı orqanlarının bir sıra tԥdbirlԥrin kömԥyi ilԥ sudan sԥmԥrԥli istifadԥ etmԥk mara÷ının yaradılmasıdır; _ Bir sıra yeni tԥdbirlԥrin kömԥyi ilԥ sudan sԥmԥrԥli istifadԥ etmԥklԥ su tԥsԥrrüfatı orqanlarında maraq yaratmaqdan ibarԥtdir. Mԥsԥlԥn, büdcԥdԥ dövlԥtin payında olan daimi xԥrclԥrdԥn su tԥsԥrrüfatı orqanının xԥrcini ödԥmԥklԥ; _ Su tԥsԥrrüfatı orqanlarının vԥzifԥlԥrinin dԥqiqlԥúdirilmԥsi vԥ su istifadԥçilԥri cԥmiyyԥtinԥ kömԥk mԥqsԥdilԥ maliyyԥlԥúdirilmԥsi nöqteyi – nԥzԥrdԥn su qeydiyyatı tԥúkilatında. – Su tԥsԥrürfatı orqanlarının vԥzifԥlԥrinin dԥqiqlԥúdirilmԥsi vԥ su qeydiyyatı tԥúkilatında su istifadԥçilԥrinin cԥmiyyԥtinԥ kömԥk mԥqsԥdilԥ uy÷un maliyyԥlԥúdirmԥnin tԥyini, kanalların qeydiyyat vasitԥlԥri ilԥ tԥmini vԥ su iútirakçılar

289

cԥmiyyԥtinin nümayԥndԥlԥrinin su qeydiyyatı üsulunun öyrԥdilmԥsi vԥ s. Bu mԥqsԥdlԥr dövlԥt büdcԥsindԥ nԥzԥrԥ alınmalıdır. Su ehtiyatlarının idarԥ olunmasının iyerarxiyasının maliyyԥ vԥsaitinin artması, su istifadԥçilԥrinin hԥr illik xԥrclԥrindԥ dövlԥt idarԥlԥri ilԥ münasibԥtindԥn ԥsasԥn çox asılıdır. Ԥn ԥsas mԥsԥlԥ – sistemin rekonstruksiyasında vԥ modemizasiyasında dövlԥtin maliyyԥ iúlԥrindԥ iútirakıdır. Ona görԥ dԥ rekonstruksiyaya çԥkilԥn xԥrclԥr dövlԥt vԥ fermerlԥr arasında gԥlirin gԥlmԥsindԥn asılı olaraq paylanma dԥrԥcԥsi müԥyyԥn olunmalıdır. Nԥ qԥdԥr çox gԥlir gԥlirsԥ, bir o qԥdԥr su istifadԥçilԥrin iútirakı çox olmalıdır. Su ehtiyatlarının idarԥ olunmasının iyrarxiyasının hüquqi ԥsasına dövlԥt sԥviyyԥsindԥ daxildir: – Su ehtiyatlarının idarԥ olunmasının tanınması metodu kimi, hövzԥnin vԥ ya su tԥsԥrürfatı sistemlԥrinin sԥrhԥdlԥrinin idarԥ olunması kimi, ictimaiyyԥtin iútirakı, tԥbiԥtin tԥlԥblԥrini tԥmin etmk kimi vԥ s. aspektlԥr daxil edilmԥklԥ su tԥsԥrürfatı vԥ suyun istifadԥsinin tԥkmillԥúdirilmԥsinin ԥsas istiqamԥtini tԥúkil edir. – Su istifadԥçilԥrin hüquq vԥ vԥzifԥlԥrinin möhkԥmlԥndirilmԥsi su tԥsԥrrüfatı orqanlarının hüquq vԥ vԥzifԥlԥrinԥ bԥrabԥrdir. – Suya olan lisenziya qaydası vԥ ya suya olan hüququn möhkԥmlԥndirilmԥsi. – Suyun iqtisadi qiymԥtinin vԥ ekoloji sԥrflԥrin möhkԥmlԥndirilmԥsi tԥbiԥtin suya olan hüququna bԥrabԥrdir. – Sudan istifadԥ xidmԥtlԥrinԥ vԥ realizasiyaya görԥ suyu çirklԥndirԥnlԥr ödԥmԥlidir. – Su tԥsԥrrüfatının saxlanması vԥ inkiúafında dövlԥtin iútirakı munisipial orqanların vԥzifԥlԥridir. Yerli sԥviyyԥdԥ hüquqi aspektlԥrԥ aúa÷ıdakıları aid etmԥk olar:

290

– Su istifadԥçilԥrin, kanallar idarԥsinin vԥ onların úuralarının hüquqi úԥxs qismindԥ qeydiyyatının aparılma qaydasıdır. Bu zaman su istifadԥçilԥr cԥmiyyԥti ilԥ kanallar úurası kommersiya olmayan, dövlԥt sayılmayan tԥúkilatlar olmalıdır. Yԥni bunlar vergilԥrԥ cԥlb olunmamalıdırlar. – Suyun paylanması, suyun verilmԥsi, xidmԥtin ödԥnilmԥsi, ictimai iúlԥrdԥ iútirakını vԥ s. kimi mübahisԥlԥrin hԥlli mexanizmi iúlԥnmԥlidir. Bu halda ictimai mԥhkԥmԥlԥrin, arbitrajların vԥ hԥtta müsԥlman qaydası ilԥ su hüqüqundan istifadԥ kimi keçmiú ԥnԥnԥlԥrdԥn istifadԥ etmԥk lazımdır.

291

V FԤSøL. SU QANUNVERøCøLøYø, SU EHTøYATLARINDAN øSTøFADԤ QAYDALARI VԤ ONUN øDARԤ OLUNMASI

5.1. Su qanunvericiliyi Respublikamızda su ehtiyatlarının kompleks, sԥmԥrԥli istifadԥsinԥ vԥ mühafizԥsinԥ böyük fikir verilir. Bu mԥqsԥdlԥ Ali Sovet tԥrԥfindԥn su qanunvericiliyi ԥsasları qԥbul olunmuúdur. Bu qanunvericiliyԥ ԥsasԥn bütün tԥbii sular dövlԥtԥ mԥɯsusdur, yԥni ümumɯalq mülküdür. Dövlԥt tԥrԥfindԥn su ehtiyatları yalnız istifadԥyԥ verilir. Suya dair dövlԥt hüququnu pozan hԥr hansı hԥrԥkԥt qada÷andır. Bütün sular vahid dövlԥt su fondunu tԥúkil edir. Vahid dövlԥt su fonduna çaylar, göllԥr, hovuzlar, su anbarları, kanallar, yeraltı sular, buzlaqlar, daɯili dԥnizlԥr, ԥrazi dԥnizlԥr vԥ s. su mԥnbԥlԥri daɯildir. Su qanunvericiliyndԥ suya olan münasibԥtlԥrin nizamlanma ԥsasları, suların istifadԥsinԥ vԥ mühafizԥsinԥ nԥzarԥt edilmԥsinin dövlԥt prinsiplԥri, su ehtiyatlarının tԥbi vԥziyyԥtinԥ tԥsir edԥn bütün tikinti obyektlԥrinin layihԥ edilmԥsi, yerlԥúmԥsi, tikilmԥsi vԥ istismarı úԥrtlԥri müԥyyԥn edilmiúdir. Su ehtiyatlarının mühafizԥ edilmԥsinԥ su qanunvericiliyndԥ ɯüsusi fikir verilir. Burada göstԥrilir ki, bütün sular çirklԥnmԥdԥn vԥ tükԥnmԥdԥn mühafizԥ olunmalıdır. Su ehtiyatlarına sԥnaye, mԥiúԥt vԥ s. tullantıların, tԥmizlԥnmԥmiú çirkab suların ötürülmԥsi qada÷andır. Su tԥsԥrrüfatı su ehtiyatlarını gübrԥlԥr vԥ zԥhԥrli kimyԥvi maddԥlԥrlԥ çirklԥnmԥdԥn mühafizԥ etmԥlidir. Tԥsԥrrüfat – içmԥ, müalicԥ, istirahԥt mԥqsԥdilԥ olunan su ehtiyatlarının mühafizԥsi üçün sanitar mühafizԥ zonalarının yaradılması nԥzԥrdԥ tutulur. Su ehtiyatlarının lillԥnmԥsi, tükԥnmԥsi, onlardan uy÷un su rejiminin yaranması, torpa÷ın su vԥ külԥk erroziyasına

292

u÷ramaması, sudakı flora vԥ fauna üçün ԥlveriúli úԥraitlԥrin yaradılması vԥ s. mԥsԥlԥlԥr üçün meúԥ meliorativ, aqroteɯniki, hidroteɯniki vԥ s. tԥdbirlԥr görülür; ɯüsusi su mühafizԥ meúԥ zonaları yaradılır. Su qanunvericiliyinin ԥsaslarında su ehtiyatlarının zԥrԥrli tԥsirlԥrinԥ qarúı tԥdbirlԥrin görülmԥsi üçün ɯüsusi maddԥ ayrılmıúdır. Hԥmin maddԥyԥ ԥsasԥn bütün tԥúkilatlar, müԥssisԥlԥr ԥlaqԥli dövlԥt orqanları ilԥ birlikdԥ su ehtiyatlarının aúa÷ıdakı zԥrԥrli tԥsirlԥrinԥ qarúı tԥdbirlԥr görülmԥlidir; a) daúqın suları, su vԥ basılmalar; b) sahillԥrin, müdafiԥedici dambaların vԥ s. tikintilԥrin su ilԥ da÷ılması; c) torpaqların bataqlıqlaúması vԥ úoranlaúması; ç) torpa÷ın erroziyaya u÷raması, dԥrԥlԥrin yaranması, qruntda çԥkmԥ hadisԥlԥrinin baú vermԥsi vԥ s. Qeyd olunmalıdır ki, su ehtiyatlarının mühafizԥsi üçün vԥ onların zԥrԥrli tԥsirlԥrinԥ qarúı aparılan tԥdbirlԥr ölkԥnin ɯalq tԥsԥrrüfatı inkiúafının dövlԥt planında nԥzԥrdԥ tutulur. Su qanunvericiliyi ԥsaslarında sudan istifadԥ edilmԥ qaydalarının pozulmasına görԥ inzibati vԥ yaɯud cinayԥt cԥzaları nԥzԥrdԥ tutulmuúdur. Bundan ԥlavԥ, tԥúkilatlar vԥ yaɯud ayrı-ayrı úԥɯslԥr su qanunvericiliyi qaydalarını pzmaları nԥticԥsindԥ vurduqları zԥrԥri ödԥmԥlidirlԥr. Su qanunvericiliyi ԥsaslarının mühüm bir ɯüsusiyyԥti ondan ibarԥtdir ki, burada su ehtiyatlarının istifadԥsi vԥ mühafizԥsi ayrılıqda yoɯ, birlikdԥ, ԥlaqԥli hԥll olunması nԥzԥrdԥ tutulmuúdur. Bu, su tԥsԥrrüfatı mԥsԥlԥlԥrinin kompleks, sԥmԥrԥli hԥll olunmasını tԥmin edir. Burada ɯalq tԥsԥrrüfatının perspektiv inkiúafı da nԥzԥrԥ alınır. Su qanunvericiliyndԥ su ehtiyatlarının kompleks istifadԥsindԥ vԥ mühafizԥsindԥ ictimaiyyԥtin rolu ɯüsusi qeyd olunur. Qeyd edilԥnlԥri nԥzԥrԥ alaraq ölkԥdԥ su siyasԥtinin yenidԥn hazırlanması su ehtiyatlarının idarԥ edilmԥsinԥ, istifadԥsinԥ, onlara qԥnaԥt olunmasına, mühafizԥsi sahԥsindԥ mԥsԥlԥnin

293

qoyuluúuna, milli mԥqsԥdlԥrԥ nail olunmasına vԥ ümumi inkiúaf fondunda su ɯidmԥtlԥrinin göstԥrilmԥsinԥ kömԥk göstԥrir. Siyasi qԥrarlar su ehtiyatlarının idarԥ edilmԥsinin ԥsasını tԥúkil etmԥklԥ, onların bazasında su ehtiyatların kompleks (inteqrasiyalı) idarԥ edilmԥsi ɯԥtti qurulur. Ölkԥnin inkiúafında mԥrkԥzi mövqe tutan su ehtiyatlarının idarԥ vԥ inkiúaf etdirilmԥsi insanların miqrasiyası, torpaqdan istifadԥ, ԥhali artımı vԥ hԥtta sԥnayedԥ baú verԥn dԥyiúikliklԥr dԥ daɯil olmaqla, demԥk olar ki, hԥr bir fԥaliyyԥt növünԥ geniú mԥnada tԥsir edir. Bu halda aparılan su siyasԥti ԥtraf mühit komponentlԥrinԥ tԥsir etdiyi kimi, sosial vԥ iqtisadi siyasԥtlԥrin dԥ su ehtiyatlarına edԥ bilԥcԥyi tԥsirlԥr nԥzԥrԥ alınmalıdır. Siyasi kursların hԥyata keçirilmԥsi ümumi siyasi mԥqsԥdlԥrԥ nail olunması üçün qanunların vԥ normaların inkiúafına vԥ yenilԥrinin yaradılmasına gԥtirib çıɯarır. Su ehtiyatları sahԥsindԥ Milli siyasԥt (reqion, suyı÷ıcı hövzԥ, transsԥrhԥd vԥ digԥr sԥviyyԥlԥrdԥ) su ehtiyatlarının inteqrasiyalı (kompleks) idarԥ edilmԥsi çԥrçivԥsindԥ mԥqsԥd vԥ vԥzifԥlԥri müԥyyԥn edir. O, yerüstü, yeraltı su ehtiyatlarının kԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt parametrlԥrinԥ, elԥcԥ dԥ su ɯidmԥti mԥsԥlԥlԥrini ԥhatԥ edir. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinin tԥtbiqi üzrԥ siyasi kursun iúlԥnib hazırlanması prosesi hԥrtԥrԥfli mԥslԥhԥtlԥúmԥ aparılmasını, elԥcԥ dԥ siyasi ɯadimlԥr, maraqlı tԥrԥflԥr vԥ geniú ictimaiyyԥt tԥrԥfindԥn inteqrasiyanın vacibliyinin baúa düúülmԥsi sԥviyyԥsinin artırılmasını tԥlԥb edir. Ümumi mԥqsԥdԥ nail olunması vԥ su ilԥ ba÷lı mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ hökümԥtin vԥ digԥr maraqlı tԥrԥflԥrin rollarının müԥyyԥn edilmԥsi, suyun iqtisadi vԥ sosial nemԥt kimi qԥbul edilmԥsi, torpaqdan istifadԥ vԥ digԥr fԥaliyyԥt növlԥri arasında ԥlaqԥlԥrin düzgün qurulması, prioritet problemlԥrin müԥyyԥn edilmԥsi vԥ onların hԥll edilmԥsi vԥ onların hԥllindԥ siyasi dialoqların tԥúkili, qarúılıqlı mԥnfԥԥtlԥrԥ nail olunması

294

üçün qarúılıqlı güzԥútlԥrԥ gedilmԥsi vԥ ɯԥrclԥrin paylanmasına aydınlıq gԥtirirlmԥsi vԥ digԥr bu kimi mԥsԥlԥlԥr inteqrasiyalı siyasԥtin sԥmԥrԥliliyini ԥvvԥlcԥdԥn müԥyyԥnlԥúdirԥn ԥsasa müddԥalardır. Torpaqdan istifadԥyԥ (ɯüsusilԥ yerli sԥviyyԥdԥ), ԥtraf mühitin mühafizԥsinԥ, iqtisadi inkiúafa (energetika, kԥnd tԥsԥrrüfatı, sԥnaye) vԥ ticarԥtԥ dair hazırlanan fԥaliyyԥt planı vԥ proqramlar birbaúa vԥ dolayısı ilԥ su ehtiyatlarının idarԥ edilmԥsinԥ tԥsir edir. Ona görԥ su siyasԥtindԥ müɯtԥlif sahԥlԥrin maraqlarını nԥzԥrԥ almaq üçün siyasi tԥdbirlԥrin kordinasiyası vԥ sudan istifadԥnin tԥsirinin nԥticԥlԥrinin uçotunun tԥmin olunması üçün maraqlı tԥúkilatlar struktura daɯil edilmԥlidir. Su etiyatlarından inteqrasiyalı istifadԥ qeyri-su sektorları da daɯil olmaqla çԥtin vԥ çoɯ vԥsait tԥlԥb edԥn iúdir. Bu sahԥdԥ problem mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ maraqlı tԥrԥflԥrin iútirakı çoɯ zaman aydınlıq yaratsa da, bütün tԥrԥflԥrin tam razılı÷a gԥlmԥsindԥ müԥyyԥn çԥtinliklԥr yarana bilԥr.Belԥ halda sudan istifadԥnin gԥtirib çıɯardı÷ı nԥticԥlԥr ԥsasında maraqlı tԥrԥflԥrin mövqeyi haqqında tam mԥlumata malik olan hökümԥt siyasԥti iúlԥyib hazırlayan orqan rolunda çıɯıú etmԥlidir. 5.2. Dünyada formalaúan su siyasԥti qanunu. 5.2.1. Su hüququ vԥ su qanunvericiliyindԥ islahat Çoɯmԥqsԥdli istifadԥ olunan vԥ defisit ehtiyat sayılan su yuɯarı vԥ aúa÷ı aɯında yerlԥúmiú istifadԥçilԥr arsında münaqiúԥlԥrԥ gԥtirib çıɯara bilԥr. Bu ehtiyat bԥrpa olunandır vԥ onun dayanıqlı istifadԥsi inteqrasiyalı idarԥetmԥ tԥlԥb edir. Su qanunvericiliyi belԥ bir inteqrasiyalı idarԥetmԥ üçün ԥsas bilԥr vԥ o, icmalar, elԥcԥ dԥ ayrı-ayrı úԥɯslԥrin maraqları dairԥsindԥ fԥaliyyԥtin hԥyata keçirildiyi mühiti formalaúdırmaqla iqtisadi faktorların su ehtiyatları ilԥ ԥlaqԥsini

295

müԥyyԥn edir, suya mülkiyyԥt hüququnu vԥ sudan istifadԥyԥ (vԥ ya çirklԥndirilmԥsinԥ) lisenziyaların verilmԥsini ԥhatԥ edir. Belԥliklԥ, su qanunvericiliyi ehtiyatın qԥnaԥtlԥ istifadԥ olunması vԥ inkiúafına nail olunması üçün lazımı strukturu yaradır. Yaɯúı halda o su ehtiyatlarının inkiúafı vԥ sԥmԥrԥli istifadԥ olunması üçün kifayԥt qԥdԥr investisiya aɯınını sürԥtlԥndirԥ, pis halda isԥ ona mane ola bilԥr. Bir çoɯ ölkԥlԥr beynԥlɯalq konvensiyaları vԥ müqavilԥlԥri imzalamıú vԥ ratifikasiya etmiúlԥr. Buna görԥ dԥ su ehtiyatları haqqında milli qanunlar da bu konteksdԥ olmalıdır. Su hüquqları suların sԥmԥrԥli istifadԥsi vԥ mühafizԥsi, idarԥetmԥ prinsiplԥrinin monitorinq vԥ informsiya bazasının yaradılması, fövqԥladԥ tԥdbirlԥrin hazırlanması vԥ aparılması vԥ su ilԥ ba÷lı digԥr mԥsԥlԥlri nizamlayan normativ aktların hazırlanmasını tԥlԥb edir. Su hüququ dedikdԥ suya sahib olmaq deyil, sudan istifadԥ hüququ baúa düúülür. Su hüquqlarının maddԥlԥri kifayԥt qԥdԥr çevik olmalıdır ki, onların teɯnoloji yeniliklԥrԥ vԥ sosial – iqtisadi tԥlԥbata uy÷un olaraq dԥyiúdirilmԥsi mümkün olsun. Bir sıra ölkԥlԥrdԥ su ictimai nemԥt sayılır. Su hüquqlarının úԥɯsi adamlara vԥ birliklԥrԥ verdiyi yerlԥrdԥ isԥ onlar konstitusiya çԥrçivԥsindԥ vԥ ya yerli qanunlar daɯilindԥ müdafiԥ olunmalıdır. Bu hüquqlar torpaq hüquqları ilԥ sıɯ úԥkildԥ ԥlaqԥlԥndirilir. Su haqıqnda qanunlara ԥsasԥn yalnız ondan sԥmԥrԥli istifadԥ etdikdԥ su hüququna malik olmaq vԥ onu saɯlamaq olar. Tԥcrübԥlԥr ԥsasında su hüquqlarının tԥyinatına cavab verԥn ԥsas faktorlar aúa÷ıdakılar hesab edilir: – sosial narazlı÷ı azaltmaq mԥqsԥdi ilԥ sudan istifadԥ hüquqlarının verilmԥsindԥ vԥ ehtiyatların bölüúdürülmԥsindԥ úԥffaflıq; - su ehtiyatları haqqında kifayԥt dԥrԥcԥdԥ informasiyanın olması;

296

- suyun rԥqabԥtli tԥrԥflԥr arasında bölüúdürülmԥsini vԥ ondan dayanıqlı istifadԥnin birgԥliyini tԥmin edԥn meɯanizm; – bir sıra hüquqi sistemlԥrdԥ verilԥn hüquqların müddԥtsiz olmasına baɯmayaraq müddԥtli hüquqlara üstünlük verilmԥsi. Su ehtiyatlarının keyfiyyԥtinin mühafizԥsi üzrԥ tԥdbirlԥr ɯԥbԥrdaredici vԥ ya tԥshihedici ɯarakter daúıyır. ɏԥbԥrdaredici tԥdbirlԥrԥ tullantı sularını vԥ onların sԥrflԥrin tԥnzimlԥyԥn qanunvericilik normaları, çirklԥnmiú suların tԥmizlԥnmԥsinԥ dair teɯniki standartlar, tԥlԥbatlar, iqtisadi vasitԥlԥr, elԥcԥ dԥ su istehlakçılarında suyun keyfiyyԥtinԥ dair standartlar daɯildir. Tԥshihedici tԥdbirlԥrԥ hüquqa zidd hԥrԥkԥtlԥri qada÷an edԥn, dԥyԥn zԥrԥr vԥ iqtisadi itkilԥrdԥn kompensasiyanı nԥzԥrdԥ tutan ԥmrlԥr daɯildir. Suyun keyfiyyԥti haqqında qanunvericilik yoɯlama, monitorinq, uçot, hesabat vԥ müvafiq sԥlahiyyԥtlԥrin bölüúdürülmԥsi ilԥ hԥyata keçirilir. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinin prinsiplԥrinԥ uy÷un olaraq mövcud su qanunvericiliyinԥ yeni elementlԥri daɯil etmԥk üçün onda islahatlar aparmaq olar. Hüquqi islahatlarda su ehtiyatlarının idarԥ edilmԥsindԥ maraqlı tԥrԥflԥrin iútirak meɯanizmi, onların rol vԥ vԥzifԥlԥri, münaqiúԥlԥrin hԥlli meɯanizmlԥri, su ɯidmԥtlԥri vԥ onlarla ba÷lı hüquq vԥ vԥzifԥlԥr, sudan istifadԥ olunmsında qiymԥt ԥmԥlԥgԥlmԥ vԥ tariflԥr sisteminin, elԥcԥ dԥ su istehlakçılarının maraqlarının qorunma meɯanizmlԥri vԥ su hüquqlarının ԥdalԥtli bölüúdԥrԥlmԥsi mԥsԥlԥlri nԥzԥrԥ alınmalıdır. øslahatlar zamanı qԥbul edilԥn yeni qanunvericilik aktları real hԥyata keçirilԥn olmalı vԥ orada ölkԥlԥr tԥrԥfindԥn qԥbul edilmiú Beynԥlɯalq Konvensiyalarn tԥlԥblԥri nԥzԥrԥ alınmalıdır.

297

5.2.2. Su siyasԥtindԥ maliyyԥlԥúdirmԥ økinci ümumdünya su forumunda (Haaqa, 2000-ci il) «ønkiúaf etmԥkdԥ olan ölkԥlԥrin ekosistemlԥrinin mühafizԥsindԥ, su tԥchzatında, kanalizasiyada, tullantı suların tԥmizlԥnmԥsindԥ vԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı istehsalında tԥlԥbatlarını ödԥmԥk mԥqsԥdi ilԥ su sektoruna illik investisiya qoyuluúunu 2 dԥfԥ artıraraq 90 milyard dollardan 2020-ci ildԥ 180 milyard dollara çatdırması tԥklifi verilmiúdir. Maliyyԥ ehtiyatları su ehtiyatlarının idarԥ edilmԥsi, mühafizԥsi vԥ onlara qԥnaԥt olunması, ɯidmԥtlԥrin göstԥrilmԥsi (mԥsԥlԥn, içmԥli su, suvarma vԥ tullantı suların tԥmizlԥnmԥsi) vԥ insanların tԥbii fԥlakԥtlԥrdԥn (daúqınlar, quraqlıqlar) mühafizԥsi mԥqsԥdlԥri üçün lazımdır. Su ehtiyailarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi siyasi qԥrarlar qԥbul edilԥrkԥn onların tԥsirini dԥrk etmԥyԥ, investisiya siyasԥti iúlԥnib hazırlanarkԥn isԥ bütün sԥviyyԥlԥrdԥ investorların rolunu göstԥrmԥyԥ imkan yaradır. Hökümԥt trԥfindԥn aparılan insestisiya siyasԥti su sektoruna 3 sԥviyyԥdԥ tԥsir edԥ bilԥr. Aparılan makroiqtisadiyyat siyasԥt – pul – kredit, maliyyԥ – büdcԥ vԥ ticarԥt siyasԥti iqtsadiyyatın inkiúafına bütövlükdԥ, su sektoruna qismԥn, dövlԥt investisiyaları isԥ iqtisadiyyatın bir çoɯ sahԥlԥrindԥ suya olan tԥlԥbata tԥsir göstԥrԥ bilԥr. Bilavasitԥ su sektoruna qoyulan dövlԥt vԥ ɯüsusi investisiyalar – irriqasiya, su tԥchizatı, tullantı suların tԥmizlԥnmԥsi, daúqınlara qarúı mübarizԥ vԥ ԥtraf mühitin mühafizԥsi kimi sahԥlԥrԥ böyük hԥcmli sԥrmayԥ qoyuluúları ilԥ fԥrqlԥnir. Su sektorunda «daɯili vԥsait» adlanan mԥnbԥlԥrdԥn vԥ qrantlardan istifadԥ oluna bilԥr. Müɯtԥlif ölkԥlԥrdԥ su sektoru vԥ onu maliyyԥlԥúdirmԥ mԥnbԥlԥri müɯtԥlif ɯarakterli oldu÷una görԥ mԥqsԥdԥuy÷un maliyyԥ strategiyası ona bir neçԥ aspektdԥn yanaúmanı tԥlԥb edir. Burada mԥqsԥdԥuy÷un standartları seçmԥk yolu ilԥ maliyyԥ ɯԥrclԥrinin minimuma

298

endirilmԥsi, su istifadԥçilԥrinin yerli sistemlԥrdԥ bԥzi ɯԥrclԥri öz üzԥrlԥrinԥ götürmԥk üçün stimul yaradılması, suların sԥmԥrԥli istifadԥsi vԥ mühafizԥsi sahԥsindԥ kommersiya müԥssisԥlԥrinin ɯüsusi sԥrmayԥ qoyumalarına nail olunması, istismara vԥ teɯniki ɯidmԥtlԥrԥ sԥrf olunan cari ɯԥrclԥri azaltmaq üçün su ɯidmԥtlԥrindԥn vԥ su satıúından daɯil olan vԥsaitlԥrdԥn istifadԥ edilmԥsi mԥsԥlԥlԥrinin ԥsas kimi qԥbul edilmԥsi tԥlԥb olunur. Su sektorunun maliyyԥlԥúdirilmԥsindԥ donor vԥ beynԥlɯalq tԥúkilatların qrantlarından istifadԥ edilԥ bilԥr. Lakin maliyyԥ mԥnbԥlԥrindԥn uzunmüddԥtli asılılı÷ın aradan qaldırılması üçün vaɯtında tԥdbirlԥr nԥzԥrdԥ tutulmalıdır. Eyni zamanda çirklԥnmԥyԥ görԥ ödԥniúlԥrdԥn vԥ digԥr iqtisadi vergilԥrdԥn yı÷ılmıú vԥsaitlԥrdԥn su sahԥsinin inkiúafına yönԥldilmԥlidir. Qrantlar vԥ daɯili mԥnbԥlԥr ԥlavԥ olaraq istiqrazlar vԥ ɯüsusi sԥrmayԥ qoymaq yolu ilԥ güclԥndirilԥ bilԥr. Lakin bu növ maliyyԥlԥúdirmԥ vaɯt mԥkanında geri qaytarılmalıdır. østiqrazların ԥsas mԥnbԥlԥri beynԥlɯalq maliyyԥ qurumlarının ayırdı÷ı uzunmüddԥtli istiqrazlar, eyni zamanda yerli banklar tԥrԥfindԥn kommersiya ԥsasları ilԥ verilԥn istiqrazlar, yerli vԥ ɯarici sԥviyyԥlԥrdԥ buraɯılan istiqraz vԥrԥqԥlԥri ola bilԥr. ɏüsusi sԥrmayԥ özԥl úirkԥtlԥr, birgԥ vԥ ya kommunal müԥssisԥlԥr tԥrԥfindԥn ola bilԥr. 5.3. Sudan istifadԥnin ekoloji – hüquqi rejimi2 Azԥrbaycan Respublikasının 1997–ci ildԥ qԥbul olunmuú vԥ 1999 – cu ildԥ (ʋ18 -øQ) tԥsdiq edilmiú Su Mԥcԥllԥsinin 5-7-ci maddԥlԥrinԥ ԥsasԥn Azԥrbaycan Respublikasının su

Bu paraqrafın mΩtni A. Doluxanovun “TΩbiΩtdΩn istifadΩnin hüquqi Ωsasları” kitabından götürülmüúdür.

299

fonduna ölkԥ ԥrazisindԥ olan bütün daxili sular vԥ Xԥzԥr dԥnizinin Azԥrbaycana aid sektorunun suları aid edilir. Azԥrbaycan Respublikasının su fondu sԥth, yeraltı, sԥrhԥd vԥ Xԥzԥr dԥnizinin Azԥrbaycan Respublikasıına aid sektorunun sularından ibarԥtbir. Quru ԥrazinin sԥthindԥ olan su axarları, su tutarları, buzlaqlar vԥ qar örtüklԥrisԥth su mԥnbԥlԥri hesab olunurlar. Sԥth su obyektlԥri çox funksiyalı ԥhԥmiyyԥtԥ malik oldu÷u ücün eyni vaxtda bir neçԥ mԥqsԥd ücün istifadԥ edilԥ bilԥr. Yerin tԥkindԥki geoloji strukturlarda yı÷ılmıú sular yeraltı su obyektlԥrinԥ aid edilir. Yeraltı su obyektlԥrinԥ aúa÷ıdakılar aiddir: – yerin tԥkindԥ olan vԥ bir – biri ilԥ geoloji ԥlaqԥsi olan su tԥbԥqԥlԥri; – yeraltı su hövzԥlԥri –bir geoloji struktur daxilindԥ olan qatlarda, boúluqlarda vԥ sulu laylarda olan sular; – yeraltı su yataqları – buraya yerin üstünԥ çıxarmaq üçün ԥlveriúli úԥraiti olan sulu layın bir hissԥsi daxildir. Su obyektlԥri icmԥli su vԥ mԥiúԥt ehtiyacları üçün, müalicԥ, istirahԥt vԥ idman mԥqsԥdlԥri, sԥnaye, tikinti vԥ enerji ԥldԥ etmԥk, kԥnd tԥsԥrrüfatı, meúԥ tԥsԥrrüfatı, nԥqliyyat, balıqçılıq, ovçuluq vԥ baúqa mԥqsԥdlԥr üçün istifadԥ edilԥ bilԥr (Su mԥcԥllԥsi, maddԥ 35). Ölkԥmizin su balansında çayların rolu çox böyükdür. Azԥrbaycan Respublikasının çay úԥbԥkԥsi 8350-dΩn çox müxtԥlif ölcüyԥ malik çayları ԥhatԥ edir. Onlardan 7860-nın uzunlu÷u 100 km-dԥn az vԥ 22-nin uzunlu÷u 100 km-dԥn artıqdır. Respublikamızdakı bütün çayların ümumi uzunlu÷u 33665 km – dır. Abúeron yarımadasında yerlԥúԥn 50 - yԥ qԥdԥr gölün demԥk olar ki, hamısının suyu duzludur. Müxtԥlif minerallaúma dԥrԥcԥsinԥ malik olduqlarına görԥ bu göllԥrdԥn duz istehsal etmԥk üçün istifadԥ olunur. Abúeron göllԥrindԥn nisbԥtԥn böyüyü Böyükúor vԥ Masazır göllԥridir.

300

Bütün dünyada oldu÷u kimi, Azԥrbaycanda suya olan tԥlԥbatın bir hissԥsi yeraltı úirin su yataqları hesabına ödԥnilir. Respublikamızda olan bir sıra aran vԥ da÷ԥtԥyi rayonlarda yeraltı úirin su mԥnbԥlԥrindԥn içmԥk vԥ tԥsԥrrüfat ehtiyacları üçün istifadԥ edilir. Yeraltı sular tԥbii vԥ istismar olunan sular kimi tԥsnifatlaúdırılır. Tԥbii yeraltı sulara yer sԥthinԥ sԥrbԥst çıxan su ehtiyatları aid edilir. Yeraltı suların ekoloji cԥhԥtdԥn tԥmizliyi diqqԥti daha çox cԥlb etmԥlidir. Respublikamızda 4 böyük vԥ 50-dԥn çox kiçik vԥ orta hԥcmli su tutarları, habelԥ 80-dΩk úirin su ilԥ doldurulmuú irriqasiya göllԥri vardır. Onların tam su tutarının hԥcmi 13638,2 milyon m3 vԥ su müstԥvisinin sahԥsi 1373,4 milyon km2 -ԥ bԥrabԥrdir. Respublikanın hidrologiyasında buzlaqların vԥ qar yı÷ılan sahԥlԥrin rolu elԥ dԥ ԥhԥmiyyԥtli deyil. Onlar ԥsasԥn Qusarçay, qismԥn dԥ Qudyalçay vԥ Gilgilçay hövzԥlԥrindԥ yerlԥúmiúlԥr. Respublikamızın co÷rafi vԥziyyԥti vԥ iqlim ölkԥlԥri ilԥ ԥlaqԥdar olaraq göllԥr su resursu mԥnbԥyi kimi az ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir. Da÷lıq vԥ dԥrԥlԥrlԥ úırımlanmıú relyef ԥrazilԥrin gözԥllԥúmԥsinԥ imkan vermir. Belԥ xırda göllüklԥrԥ Kür – Araz çökԥkliklԥrindԥ (Köhnԥ Axmazlar), Lԥnkԥranda vԥ Samur – Dԥvԥçi çökԥkliklԥrindԥ rast gԥlmԥk olar. Ԥsas material irriqasiya kanalları yaxınlıqlarında suyun infiltrasiyası vԥ qrunt sularının sԥviyyԥsinin qalxması hesabına az miqdarda da olsa bataqlaúmıú sahԥlԥrԥ rast gԥlmԥk mümkündür. Respublikamızın ԥrazisindԥ 3500 – dԥn çox tԥbii bulaq qeydԥ alınmıúdır. Yeraltı su axarlarının resusrsları çay axarlarının 25%- ni tԥúkil edir. Yeraltı suların potensial istismar ehtiyarları 14068,4 min m3/sutka (o cümlԥdԥn 11617,6 min m3/sutka istifadԥ üçün tԥsdiq olunmuúdur) hԥcmindԥ qiymԥtlԥndirilir. Bulaqların debiti Böyük Qafqazın cԥnub yamaclarında 7-8 l/saniyΩyΩ vԥ úimali – úԥrq yamaclarında isԥ 50/ l saniyԥyԥ bԥrabԥrdir.

301

Yeraltı mineral su ehtiyatlarına görԥ Azԥrbaycan regiondakı dövlԥtlԥr arasında müstԥsna yerԥ malikdir. Respublikada 200 – dԥn artıq mineral su yataqları kԥúf edilmiúdir. Mineral su dedikdԥ tԥrkibindԥ hԥll edilmiú mineral birlԥúmԥlԥr olan sular baúa düúülür. Statistikada mineral suların istismar ehtiyatlatıilԥ yanaúı çıxarılan, istifadԥ edilԥn, hasilat vԥ istifadԥ zamanı itirilԥn mineral sular ayrıca uçota alınır. Mineral su mԥnbԥlԥri aúa÷ıdakı üc kateqoriyaya bölünürlԥr: karbohidrogenli; kükürdlü hidrogenli; karbon turúulu. Ԥsasԥn respublikanın da÷lıq vԥ da÷ԥtԥyi rayonlarında yerlԥúԥn bu mineral su mԥnbԥlԥri aúa÷ıdakı tektonik ԥrazilԥrdԥ cԥmlԥúmiúdilԥr: – Kiçik Qafqazın tektonik ΩrazilΩrindΩ yerlΩúΩnlΩr. Buraya 30 qruplardan çox tԥrkibi qԥlԥvili, hidrokarbonatlı, karbon turúulu vԥ dԥmir ionları ilԥ zԥngin olan mineral su yataqları daxildir. Bunlardan ԥn mԥúhuru østisu, Minkԥnd, Qoturçu vԥ Slavyanski sularıdır. – Böyük Qafqazın kükürdlü – hidrogenli mineral su yataqları. Burada hidrokarbonatlı –xlorlu su yataqlarını xüsusilԥ ayırmaq olar. Bu suların tԥrkibi nitrat, kalsium, maqnezium duzları ilԥ zԥngindir. Bu mԥnbԥlԥr arasında ølisu, Bum, Qonaqkԥnd, Xınalıq, Dԥvԥçi, Xudat vԥ baúqalarını xüsusilԥ ayırmaq olar. – Quzey AzΩrbaycanın Talıú zonasında soyuq, ilıq vΩ istiliyi 640 -Ω çatan isti mineral su mΩnbΩlΩri. Onların ümumi sayı 25-ԥ qԥdԥrdir. Bu mԥnbԥlԥrin çoxu sulfitli-xlorlu, natriumlu vԥ kalsiumlu mineral su tipinԥ aiddirlԥr. Bu mԥnbԥlԥr arasında ԥn ԥhԥmiyyԥtlisi yodlu vԥ bromlu tԥrkibԥ malik olanlardır. – 50 – dΩn çox mineral su qeydΩ alınmıú Naxçıvan MR ΩrazisindΩki mineral suları. Bu suları aúa÷ıdakı qruplara bölmԥk olar: a) tԥrkibi acı – duzlu maddԥlԥrlԥ zԥngin olan Qızılvԥng, Cugin, Toroú vԥ Dԥstԥ mineral su yataqları;

302

b) tԥrkibi duzlu vԥ acı – duzlu maddԥlԥri ilԥ zԥngin olan Vayxır, Darıda÷ vԥ s. su mԥnbԥlԥri; c) tԥrkibindԥ karbon turúusu vԥ ԥhԥng qarıúı÷ı olan Batabat, Geymur, Darıda÷, Sirab, Badamlı, Nahadçin vԥ baúqa mineral su mԥnbԥlԥri; Kür – Araz vadisindԥ rast gԥlinԥn yodlu su mԥnbԥlԥri – Eldar çökündԥ vԥ Baba – Zԥnan mԥnbԥlԥri dԥ bu tipi mineral sulara aiddir. Bir sıra mineral su mԥnbԥlԥri palçıq vulkanları ilԥ ԥlaqԥdardır. Onların tԥrkibi özünԥmԥxsus kimyԥvi vԥ qaz qarıúıqları ilԥ zԥngindir. Bu mԥnbԥlԥr arasında öz müalicԥvi ԥhԥmiyyԥtinԥ, fiziki – kimyԥvi vԥ bioloji xassԥlԥrinԥ görԥ dünyada yeganԥ olan Naftalan yataqlarını ayrıca qeyd etmԥk lazımdır. Azԥrbaycanda geniú süni suvarma úԥbԥkԥsi yaradılmıúdır. Burada su resersu mԥnbԥyi kimi böyük ԥhԥmiyyԥtԥ malik olan 6 magistral vԥ 3 kollektor kanalı vԥ 50 – dΩn çox su anbarı (onlardan 5 – nin hԥr birinin su tutmu 1 milyon m3 – dԥn çoxdur) mövcuddur. Suyun vԥ onlardan istifadԥnin uçotu dedikdԥ konkret ԥrazidԥ olan suyun kԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥtinin, habelԥ istifadԥçilԥr üzrԥ götürülmüú, istifadԥ edilmiú vԥ axıdılmıú suyun müntԥzԥm qeydiyyatı nԥzԥrdԥ tutulur. Sudan istifadԥnin vԥziyyԥti vԥ hԥcminԥ dair informasiya ԥldԥ etmԥk üçün sudan istifadԥ edԥn müԥssisԥ, idarԥ vԥ tԥúkilatlarda mövcud olan ilk uçot vԥ bu barԥdԥ onların tԥrtib etdiklԥri hesabatlardan istifadԥ olunur. Yeraltı su ehtiyatları (mineral vԥ termo suları da daxil olmaqla) haqqında informasiya buna isԥ nԥzarԥt Ekologiya vԥ Tԥbii Sԥrvԥtlԥr Nazirliyi tԥrԥfindԥn aparılan uçot vԥ hesabat sisteminԥ ԥsasԥn ԥldԥ edilir. Dövlԥt Statistika Komitԥsi aidiyyatı olan tԥúkilatlarla razılaúdırmaq yolu ilԥ istifadԥyԥ dair hesabatlar vԥ onların doldurulmasına dair tԥlimatlar hazırlayır. Konkret dövr ԥrzindԥ hԥr hansı su hövzԥsindԥ vԥ ya ԥrazidԥ su ehtiyatlarının hԥcmi, toplanması vԥ mԥsrԥflԥrinin müqayisԥli ԥlaqԥlԥndirilmԥsi mԥqsԥdilԥ su balansı tԥrtib edilir. Su

303

balansının mԥdaxil hissԥsini ya÷ıúlar vԥ baúqa üsullarla daxil olan suların hԥcmi, mԥsrԥflԥr hissԥsini isԥ geri qaytarılmadan istehlak olunan sular, buxarlanma vԥ baúqa itkilԥr tԥúkil edir. Alimlԥrin hesablamalarına görԥ, Yer kürԥsindԥ buxarlanan suyun illik ümumi miqdarı tԥqribԥn 525,1 min km3 - ԥ (o cümlԥdԥn qurudan 72,5 min km3, okeandan 452,6 min km3) bԥrabԥr olur. Atmosferdԥn Yer kürԥsinԥ qar, ya÷ıú vԥ dolu úԥklindԥ düúԥn ya÷ıntı sularının miqdarı da (cԥmi 525,1 min km3, o cümlԥdԥn quruya 113,5 min km3, okeana isԥ 411,6 min km3) suyun miqdarını balanslaúdırır. Hidrosferdԥki suyun belԥ daimi hԥrԥkԥti nԥticԥsindԥ çayların, göllԥrin vԥ yeraltı mԥnbԥlԥrin suları tԥmizlԥnir vԥ müԥyyԥn miqdarda tԥzԥlԥnir. Yer kürԥsindԥ su resursları bԥrabԥr bölünmԥmiúdir. Içmԥli su resursları Cԥnubi Amerikada, Kanadada vԥ Asiyada daha çox Orta Asiyada, Ԥfqanıstanda, Ԥrԥb ölkԥlԥrinin çoxunda, ùimali Afrikada vԥ Afrikanın tropik ölkԥlԥrindԥ isԥ nisbԥtԥn azdır. Azԥrbaycan Respublikasında su ehtiyatları qonúu Cԥnubi Qafqaz respublikalarına nisbԥtԥn mԥhduddur. Onun çaylarında ildԥ 32 km3 su axır. Adambaúına düúԥn suyun hԥcminԥ görԥ Azԥrbaycan keçmiú SSRø mԥkanında olan MDB ölkԥlԥrinԥ nisbԥtԥn 10 dԥfԥ, Ermԥnistan vԥ Gürcüstana nisbԥtԥn 2-9 dԥfԥ az tԥchiz edilmԥ imkanına malikdir. Bütün bunlarla yanaúı, insanın bütün fԥaliyyԥti vԥ canlı alԥmin mövcudlu÷u sudan geniú miqyasda istifadԥni tԥlԥb edir.dünya tԥsԥrrüfatının sürԥtlԥ inkiúafı, urbanizasiyanın sürԥtlԥnmԥsi vԥ ԥhalinin sayının sürԥtlԥ artımı suya olan tԥlԥbatı gündԥn – günԥ artırır. Dünya tԥsԥrrüfatında istifadԥ olunan suyun 86% - i sԥnayenin, qalan hissԥsi isԥ (14%) baúqa tԥsԥrrüfat sahԥlԥrinin payına düúür. øçmԥli suyun xeyli hissԥsi insanlar tԥrԥfindԥn içilir vԥ mԥiúԥtdԥ istifadԥ edilir. Dünya üzrԥ ԥhalinin hԥr nԥfԥri gündԥ orta hesabla 150 litr, kԥnd ԥhalisi isԥ bir qԥdԥr az (60 – 80 litr) su istehlak edir. Bir nԥfԥrԥ düúԥn gündԥlik su istehlakı Nyu –

304

York vԥ San – Fransiskoda 800 litr, Moskvada 500- 600 litr, Parisdԥ vԥ Berlindԥ 450 litrΩ bԥrabԥrdir. Bütün bunlara görԥ su istehlakının hԥcmi ildԥn – ilԥ artır. Mԥsԥlԥn, ABù öz su ehtiyatlarının 1900 – cu ildԥ 6% - ni istifadԥ etdiyi halda 1960 – cı ildԥ bu rԥqԥm 60% - dԥk artmıúdır. Dünya ԥhalisinin 60%-i su qıtlı÷ından ԥziyyԥt çԥkir, 50 ölkԥdԥ isԥ iúlԥnmiú suyu tԥmizlԥyԥrԥk yenidԥn istifadԥ edirlԥr. Su qıtlı÷ının ԥsas sԥbԥbi suya tԥlԥbatın günü – gündԥn artması, su itkisinin olması vԥ suların çirklԥnmԥsidir. ønsanlar suya olan tԥlԥbatını ödԥmԥk üçün yerüstü (çaylar, göllԥr, nohurlar, bataqlıqlar), yeraltı (artezian, kԥhriz, bulaq vԥ qrunt) sularından istifadԥ edirlԥr. Son dövrlԥrdԥ Arktikada vԥ Antraktidanın aysberqlԥrindԥn (buz da÷larından) úirin su mԥnbԥyi kimi istifadԥ etmԥk üçün xüsusi layihԥlԥr hazırlanmıúdır. Ԥvvԥllԥrdԥ göstԥrdiyimiz kimi Azԥrbaycan Respublikası su ehtiyatlarının hԥcminԥ görԥ Cԥnubi Qafqaz ölkԥlԥri arasında sonuncu yer tutur. Ԥrazinin hԥr kvadrat kilometrinԥ düúԥn suyun miqdarı Gürcüstanda 300 min m3, Ermԥnistanda 230 min m3 vԥ Azԥrbaycan Respublikasında 100 min m3 – a bԥrabԥrdir. Azԥrbaycanda ԥhalınin hԥr nԥfԥrinԥ düúԥn suyun miqdarı Gürcüstandan 7 dԥfԥ, Ermԥnistandan isԥ 2 dԥfԥ azdır (Rüstԥmov S. 1971). Bütün bunlara baxmayaraq, Azԥrbaycanda aparılan böyük quruculuq iúlԥri vԥ iqtisadiyyatın müxtԥlif sahԥlԥrinin inkiúafı suya olan tԥlԥbatın hԥcmini ildԥn – ilԥ artırır. Mԥsԥlԥn, Azԥrbaycanın suya olan tԥlԥbatının hԥcmi 1975 – ci ildԥ 12,8 milyard m3, 1985 – ci ildԥ 19,2 milyard m3 (S. Göyçaylı, N. Mikayılov, A. Xԥlilov, R. Abdullayev, T. Hԥsԥnov vԥ Ç. øsmayılov “Ԥtraf mühitin qorunması vԥ tԥbii ehtiyatlardan istifadԥ” 1966) vԥ XX ԥsrin sonlarında 30,0 milyard m3- dan çox olmuúdir. Azԥrbaycanda suya olan tԥlԥbatın ödԥnilmԥsi üçün ԥsas yerüstü vԥ yeraltı úirin su resurslarından istifadԥ edilir. Bu resurslardan sԥmԥrԥli istifadԥ edilԥrsԥ, respublikamızın suya olan tԥlԥbatı uzun illԥr ԥrzindԥ tam ödԥnilԥ bilԥr.

305

Lakin bütün bunlara baxmayaraq alimlԥrimiz vԥ geoloqlarımız respublikamızın ԥrazisindԥ yeni yeraltı úirin su yataqlarının axtarıúı, mövcud su ehtiyatlarından sԥmԥrԥli istifadԥsi yollarının axtarıúı ilԥ ciddi mԥú÷ul olurlar. Hԥr bir ölkԥnin suya tԥlԥbatı özünün ԥrazisindԥ olan su hövzԥsi vԥ qonúu ԥrazilԥrdԥ yerlԥúԥn su hövzԥlԥri hesabına formalaúır. Mԥsԥlԥn, Azԥrbaycan Respublikasının ԥrazilԥrindԥ olan 62,8 km3 suyun 65% - i, Gürcüstanda olan 62,8 km3 suyun 14% -i, Ermԥnistanda olan 7,9 km3 suyun isԥ 17,5 % - i bu ölkԥlԥrin ԥrazisinԥ kԥnarda n daxil olur. Respublikamızın ԥrazisindԥ olan kiçik çayların ԥksԥriyyԥti yaz vԥ yayda quruyur. Belԥ vԥziyyԥt yaz – yay aylarında hava temperaturunun artması, suyun ya÷ıntıların dövriyyԥsinԥ cԥlb edilmԥsi ilԥ ԥlaqԥdardır. Alimlԥrimiz su resurslarının mövcudlu÷unu su ehtiyatları vԥ hidroenergetik baxımından da öyrԥnir. Ümumi su ehtityatları su növlԥri (çaylar, göllԥr, su anbarları, bataqlıqlar, buzlaqlar, yeraltı sular, dԥnizlԥr) üzrԥ hԥcm ölçülԥrindԥ (adԥtԥn m3-la) istifadԥ olunur. Axıdılan suların mexaniki enerjisi elektrik enerjisinԥ çevrildikdԥ hidroenerji resurları yaranır. Onların potensial gücü su axınının gücü (bir saniyԥ ԥrzindԥ axıdılan suyun miqdarı) ilԥ vԥ suyun úԥlalԥsinin ucalı÷ı ilԥ müԥyyԥn edilir. Enerji resusrslarının belԥ potensial hԥcmi orta illik göstԥricisi kimi axıdılan suyun minimum hԥcminԥ görԥ heablanır vԥ kilovatla ifadԥ olunur. Sudan istifadԥni öyrԥnԥrkԥn istehsal, içmԥk vԥ tԥsԥrrüfat icmԥk ehtiyaclarına (o cümlԥdԥn dövrü su tԥchizatı yolu ilԥ) sԥrf edilԥn suları fԥrqlԥndirmԥk lazımdır. Eyni zamanda axıdılan suyun çirklԥnmԥsi, su tutarlarına vԥ torpa÷a axıdılan çirkabın vԥ çirklԥnmiú suların miqdarı, istifadԥ olunmuú su resurslarının tԥmizlԥnmԥsi, su resurslarının qorunmasına vԥ hidrotexniki qur÷uların tikilmԥsinԥ kapital qoyuluúlarının hԥcmi, axıdılan çirklԥnmiú suların hԥcminin azaldılmasına xidmԥt edԥn

306

texnologiyanın tԥkmillԥúdirilmԥsinԥ yönԥldilmiú vԥsaitin hԥcmi vԥ baúqa göstԥricilԥr dԥ öyrԥnilir. Su tutarlarında suyun çirklԥnmԥ dԥrԥcԥsi suda olan çirklԥndiricinin bu vԥ ya digԥr növünün faktiki miqdarını hԥmin çirklԥndiricinin mümkün olan qatılıq hԥddi MQH vԥ ya normativi ilԥ müqayisԥ etmԥklԥ müԥyyԥn edilir. Çirklԥndiricinin MQH suda cirklԥndiricinin elԥ qarıúı÷ıdır ki, ondan sonra hԥmin su istifadԥyԥ yaramır. Bu sԥviyyԥ Sԥhiyyԥ Nazirliyinin sanitar xidmԥti tԥrԥfindԥn müԥyyԥn edilir. Istifadԥ edilԥn suyun keyfiyyԥti insanların sԥhhԥtinԥ mԥnfi tԥsir etmԥmԥlı vԥ istifadԥ olunan avadanlı÷ın vaxtından ԥvvԥl sıradan çıxmasına sԥbԥb olmamalıdır. Suda çirklԥndiricilԥrin 300 – dԥn artıq növü üzrԥ MQH müԥyyԥn edilmiúdir. Su tutarlarında olan suyun çirklԥnmԥ dԥrԥcԥsinԥ görԥ onları ԥn tԥmiz, tԥmiz, nisbԥtԥn çirklԥnmiú vԥ baúqa su tutarları kimi tԥsnifatlaúdırırlar. Sudan sԥnaye mԥqsԥdlԥri üçün isrifadԥ zamanı ona xüsusi qay÷ı ilԥ yanaúmaq lazım gԥlir. Belԥ vԥziyyԥt bԥzi istehsal sahԥlԥrindԥ suyun texnoloji prosesin ԥn vacib ünsürü kimi istehlakı, çirklԥnmԥsi, çirklԥnmiú su qarıúı÷ının yerüstü su tutarlarına axıdılması vԥ hԥmin su tutarlarının kimyԥvi vԥziyyԥti ilԥ ԥlaqԥdardır. Mԥsԥlԥn, istilik enerjisi hasil edilԥrkԥn avadanlıqların soyudulması üçün çay sularından istifadԥ olunur. Soyutma mԥqsԥdilԥ istifadԥ olunmuú su çirklԥnmԥklԥ yanaúı özü dԥ qızır. Çirklԥnmiú vԥ xeyli qızmıú su yenidԥn çaylara axıdılır. Bu sahԥdԥ istifadԥ edilԥn texnologiya ԥsasԥn belԥ halda øES – in yaxın sahԥlԥrindԥ temperaturu (t0) 3 – 50 çox qızmamalıdır, çayın suyunun ümümi temperaturu isԥ 250 – dԥn yüksԥk olmamalıdır. ԥks tԥqdirdԥ suyun bioloji tԥrkibi pislԥúir vԥ onun florası vԥ faunası üçün çox böyük tԥhlükԥ yaranır. Respublikamızın ԥrazisindԥ istehsal ehtiyacları üçün ԥn çox su istehlakı Mingԥcevir, ùirvan úԥhԥrlԥrindԥ olmuúdur. Respublika üzrԥ istehsal ehtiyaclarına sԥrf edilԥn ümumi suyun tԥrkibindԥ Mingԥçevirdԥ istehsal edilmiú suyun miqdarı 1990 –

307

cı ildԥ 44,9 % vԥ 1998 – ci ildԥ 65,6%, ùirvan isԥ müvafiq olaraq 21,1% vԥ 22,8% tԥúkil etmiúdir. Belԥ vԥziyyԥt úԥhԥrlԥrdԥ istilik elektrik stansiyalarının olması ilԥ ԥlaqԥdardır. østԥnilԥn ölԥkԥdԥ su ehtiyatlarının az vԥ ya çox olmasına baxmayaraq, o qԥnaԥtlԥ istifadԥ edilmԥlı vԥ çirklԥnmԥdԥn qorunmalıdır. Bütün baúqa nemԥtlԥr kimi su ehtyatları da sԥmԥrԥli istifadԥ edilmԥdikdԥ qurtarır vԥ çirklԥnmԥdԥn qorunmadıqda su qıtlı÷ı yaranır. Su çatıúmazlı÷ının ԥsas sԥbԥbi suya tԥlԥbatın artması, su itkisi vԥ suların çirklԥnmԥsidir. Artıq deyildiyi kimi, ümumi su ehtiyatları hԥcm ölçülԥrindԥ (adԥtԥn m3 – la) xarakterizԥ olunur. Daxili su ehtiyatlarının tԥbii dövranı ya÷ıntılar hesabına artır, buxarlanma vԥ istifadԥ (axıdılan) hesabına isԥ azalır. Buna görԥ dԥ ümumi ehtiyatlardan fԥrqli olaraq onların orta illik axını vԥ ya dinamik ehtiyatlar adlı göstöricilԥri dԥ fԥrqlԥndirilir. Belԥ göstԥricilԥr su ehtiyatlarının istehsal – tԥsԥrrüfat ehtiyaclarına sԥrf edilԥ bilԥcԥyi su ehtiyatlarının ԥn geniú hԥddini göstԥrir. Su obyektlԥrinin vԥ onların su ehtiyatlarının istifadԥ edilmԥsi vԥ mühafizԥsi ilԥ ba÷lı münasibԥtlԥr Azԥrbaycan Respublikasının su qanunvericiliyi ilԥ tԥnzimlԥnir ki, bura da Su Mԥcԥllԥsi vԥ ona uy÷un qԥbul edilmiú digԥr normativ hüquqi aktlar daxildir. Su münasibԥtlԥrinin obyektlԥri Azԥrbaycan Respublikasının su fondu vԥ su fondunun torpaqlarıdır. Su Mԥcԥllԥsinԥ ԥsasԥn, tԥbiԥtdԥ yerlԥúmԥsinԥ, fiziki – co÷rafi, inzibati - ԥrazi xüsusiyyԥtlԥrinԥ vԥ digԥr ԥlamԥtlԥrinԥ görԥ Azԥrbaycan Respublikasının su fondu yerüstü su axınları, yerstü (yerin sԥthindԥ yerlԥúԥn su tutarları, buzlaqlar vԥ qar örtüklԥri, yeraltı (sulu) horizont – yerin tԥkindԥ geoloji struktur daxilindԥ yerlԥúԥn, mԥsamԥlԥrindԥ, çatlarında vԥ boúluqlarında hidravlik ԥlaqԥli sular toplanmıú süxurlar tԥbԥqԥsi (lay), yeraltı su hövzԥsi – yerin tԥkindԥ müԥyyԥn geoloji struktur daxilindԥ yerlԥúԥn sulu horizontların, sulu çatların mԥcmusu, yeraltı su yata÷ı – sulu horizontun yeralı suların çıxarılması üçün ԥlveriúli úԥraiti olan hissԥsi, sԥrhԥd su obyektlԥrindԥn (dövlԥtlԥrarası

308

sԥrhԥdi müԥyyԥn edԥn, sԥrhԥdi kԥsib keçԥn, yaxud üzԥrindԥn Azԥrbaycan Respublikasının dövlԥt sԥrhԥdi keçԥn yerüstü vԥ yeraltı su obyektlԥri) vԥ Xԥzԥr dԥnizinin (gölünün) Azԥrbaycan Respublikasına mԥnsub olan bölmԥsindԥn ibarԥtdir. Qanunvericiliyԥ görԥ su byektlԥri üzԥrindԥ dövlԥt mülkiyyԥti Xԥzԥr dԥnizinin (gölünün) Azԥrbaycan Respublikasına mԥnsub olan bölmԥsi, sԥrhԥd su obyektlԥri, dövlԥt vԥ yerli ԥhԥmiyyԥtli yerüstü vԥ yeraltı su obyektlԥri, xüsusi qorunan su obyektlԥri, bԥlԥdiyyԥ mülkiyyԥti (bԥlԥdiyyԥ mülkiyyԥtindԥ olan torpaq sahԥlԥrindԥ yerlԥúԥn yerli ԥhԥmiyyԥtlisu obyetklԥri) vԥ xüsusi mülkiyyԥt olan torpaq sahԥlԥrindԥ yerlԥúԥn, baúqa su obyektlԥri ilԥ hidravliki ԥkaqԥsi vԥ axarı olmayan kiçik su tutarları) formaları ola bilԥr. Relyef formasına uy÷un olaraq, yerin üstündԥ vԥ ya tԥkindԥ suların toplandı÷ı sԥrhԥdlԥri, ölçülԥri vԥ xüsusi su rejimi ԥlamԥtlԥri olan tԥbii formalaúmıú landúaft vԥ ya geoloji struktur su obyekti hesab olunur. Su obyektlԥrindԥ yerlԥúԥn, istifadԥ oluna bilԥn yerüstü vԥ yeraltı suların hԥcmi dedikdԥ su ehtiyatları baúa düúülür. Su ehtiyatlarının istifadԥsi, bԥrpası vԥ mühafizԥsi ilԥ ԥlaqԥdar yaradılmıú sistemlԥr vԥ qur÷ular su tԥsԥrrüfatı obyektlԥridir. Su tԥsԥrrüfatı obyektlԥri üzԥrindԥ qanunvericiliyԥ görԥ dövlԥt, bԥlԥdiyyԥ vԥ xüsusi mülkiyyԥt formaları müԥyyԥn edilmiúdir. Su obyektlԥrinin istifadԥsi vԥ mühafizԥsi sahԥsindԥ idarԥetmԥ aúa÷ıdakı prinsiplԥrԥ ԥsaslanır: – iqrisadiyyatın inkiúafı vԥ ԥtraf mühitin qorunması; – ԥhalinin keyfiyyԥtli su ilԥ tԥchiz olunması; – inzibati ԥrazi prinsipi ilԥ hövzԥ prinsipinin uzlasdırılması; – su obyeklԥrinin mühafizԥsi üzrԥ idarԥetmԥ funksiyaları ilԥ su obyeklԥrindԥn istifadԥ vԥ su tԥsԥrrüfatı funksiyalarının ayrılması Su obyektlԥrinin istifadԥsi vԥ mühafԥzi sahԥsindԥ dövlԥtin vԥzifԥlԥri aúa÷ıdakılardır: –

309

–su obyektlԥrinin istifadԥsi vԥ mühafizԥsi sahԥsindԥ dövlԥt siyasԥtini müԥyyԥn etmԥk; – su obyektlԥrinin istifadԥsi vԥ mühafizԥsisahԥsindԥ investisiya siyasԥtini hԥyata keçirmԥk; – su obyektlԥrinin istifadԥsi, mühafizԥsi vԥ suların zԥrԥrli tԥsirinin qarúısının alınması üzrԥ dövlԥt proqramlarını tԥsdiq etmԥk vԥ hԥyata keçirmԥk, onların yerinԥ yerilmԥsinԥ nԥzarԥti tԥúkil etmԥk; – su obyektlԥrinin istifadԥsi vԥ mühafizԥsi sahԥsindԥ elmi – texniki siyasԥti hԥyata keçirmԥk; – su obyektlԥrinin dövlԥt monitorinqinin, dövlԥt su kadastrının aparılması, habelԥ yerüstü vԥ yeraltı suların uçotunun hԥyata keçirilmԥsi qaydalarını müԥyyԥn etmԥk; – su obyektlԥrindԥn istifadԥ qaydalarını müԥyyԥn etmԥk vԥ hԥyata keçirilmԥsini tԥmin etmԥk; –su obyektlԥrindԥn xüsusi mԥqsԥdlԥr üçün istifadԥyԥ dair xüsusi razılıq verilmԥsi qaydalarını müԥyyԥn etmԥk; –su obyektlԥrinin suqoruyucu zonalarının, sahilboyu mühafizԥ zolaqlarının müԥyyԥn edilmԥsi qaydalarını, onların ԥrazilԥrindԥn istifadԥ rejimini müԥyyԥn etmԥk; –su obyektlԥrinin istifadԥsi, bԥrpası vԥ mühafizԥsinin iqtisadi tԥnzimlԥnmԥsi prinsiplԥrini, su obyektlԥrindԥn vԥ sudan istifadԥyԥ görԥ haqqı vԥ onların ödԥmԥ qaydalarını müԥyyԥn etmԥk; – su obyektlԥrinin istifadԥsi vԥ mühafizԥsi üzԥrindԥ dövlԥt nԥzarԥtinin tԥúkili vԥ hԥyata keçirilmԥsi qaydalarını müԥyyԥn etmԥk; – su obyektlԥrinin istifadԥsi vԥ mühafizԥsisahԥsindԥ standartları, normaları vԥ qaydaları tԥsdiq etmԥk; – su obyektlԥrinin vԥziyyԥtinԥ tԥsir edԥn tԥsԥrrüfat vԥ digԥr obyeklԥrin tikintisi, yenidԥn qurulması layihԥsinin dövlԥt ekoloji ekspertizasını tԥmin etmԥk; – suların vԥziyyԥtinԥ zԥrԥrli tԥsir edԥn texniki qur÷uların, avadanlıqların, müԥssisԥlԥrin vԥ digԥr obyektlԥrin istismara

310

buraxılmasını qada÷an etmԥk, habelԥ onların istismarını mԥhdudlaúdırmaq vԥ fԥaliyyԥtini qada÷an etmԥk; – xüsusi qorunan su obyektlԥrinin, o cümlԥdԥn icmԥli su tԥchizatı mԥnbԥlԥrinin, onların sanitariya mühafizԥsi zonaları vԥ dairԥlԥrininrejimini tԥyin etmԥk; – sel sularına qarúı, habelԥ suların zԥrԥrli tԥsirinin qarúısının alınması vԥ nԥticԥlԥrinin lԥ÷v edilmԥsi üçün tԥdbirlԥr hazırlamaq vԥ hԥyata keçirmԥk; – fԥlakԥt vԥ qԥzaların, ekoloji böhranların qarúısının alınması vԥ nԥticԥlԥrinin lԥ÷v edilmԥsi üçün tԥdbirlԥr müԥyyԥn etmԥk, onların hԥyata keçirilmԥsini tԥúkil etmԥk; – su obyektlԥrinin istifadԥsi vԥ mühafizԥsisahԥsindԥ Azԥrbaycan Respublikasının su qanunvericiliyi ilԥ müԥyyԥn edilmiú digԥr vԥzifԥlԥri hԥyata keçirmԥk (Su Mԥcԥllԥsi, maddԥ 18). Müvafiq ԥrazidԥ su ehtiyatları ilԥ tԥlԥbatın müqayisԥli hesabat materiallarından ibarԥt olan su tԥsԥrrüfatı balansları tԥrtib edilir. Belԥ balanslar hԥmin ԥrazilԥrin su obyektlԥrindԥ su ehtiyatlarının mövcudlu÷unu vԥ onlardan istifadԥ dԥrԥcԥsini qiymԥtlԥndirmԥk mԥqsԥdi ilԥ tԥrtib edilir vԥ su obyektlԥrinin istifadԥsi, mühafizԥsi mԥsԥlԥlԥrindԥ planlaúdırmanın aparılması vԥ qԥrarların qԥbul edıilmԥsi üçün istifadԥ olunur. Eyni zamanda su ehtiyatlarının vԥziyyԥti, su obyektlԥrinin istifadԥsi vԥ perspektivlԥri barԥdԥ sistemli tԥdqiqat vԥ layihԥ materiallarını özündԥ birlԥúdirԥn su ehtiyatlarının kompleks istifadԥsi vԥ mühafizԥsi sxemlԥri tԥrtib olunur. Bu sxemlԥr su tԥsԥrrüfatı tԥdbirlԥrini vԥ ölkԥnin su ehtiyatlarına olan perspektiv tԥlԥbatını müԥyyԥn etmԥk, su obyektlԥrinin sԥmԥrԥli istifadԥsi vԥ mühafizԥsini tԥmin etmԥk, habelԥ suların zԥrԥrli tԥsirinin qarúısını almaq vԥ onun nԥticԥsini aradan qaldırmaq mԥqsԥdi ilԥ iúlԥnib hazırlanır. Su obyektlԥrinin istifadԥsini, mühafizԥsini vԥ suların zԥrԥrli tԥsirinin qarúısının alınması tԥdbirlԥrini hazırlamaq, onları hԥyata keçirmԥk üçün su tԥsԥrrüfatları, su ehtiyatlarının

311

kompleks istifadԥsini, vԥ mühafizԥsi sxemlԥri, dövlԥt su kadastrı mԥlumatları ԥsasında dövlԥt proqramları iúlԥnib hazırlanır. Dövlԥt su kadastrı su obyektlԥri, su ehtiyatları, su obyektlԥrindԥn istifadԥ vԥ su obyektlԥri istifadԥçilԥri barԥdԥ mԥlumatların mԥcmusudur. Su obyektinin istifadԥcisi dedikdԥ su obyektlԥrindԥn istifadԥ hüququ verilmiú fiziki vԥ ya hüquqi úԥxslԥr baúa düúülür. Suların vԥziyyԥtindԥ baú verԥn proseslԥrin vaxtında aúkara çıxarılması, qiymԥtlԥndirilmԥsi, hԥmin proseslԥrin inkiúafının proqnozlaúdırılması vԥ zԥrԥrli tԥsirinin qarúısının alınması, hԥyata keçirilԥn su mühafizԥsi tԥdbirlԥrinin sԥmԥrԥliliyinin tԥmin edilmԥsi mԥqsԥdi ilԥ su obyektlԥrinin hidroloji vԥ hidrogeoloji göstԥricilԥrinԥ müntԥzԥm müúahidԥ sistemindԥn ibarԥt olan su obyektlԥrinin dövlԥt monitorinqi ԥtraf mühitin dövlԥt monitorinqi sisteminin tԥrkib hissԥsi olaraq hԥyata keçirilir. Suların sԥmԥrԥli istifadԥsi vԥ mühafizԥsinin cari vԥ perspektiv planlaúdırılmasının tԥmin edilmԥsi mԥqsԥdi ilԥ müԥyyԥn olunmuú qaydada müvafiq ԥrazidԥ mövcud olan su ehtiyatlarının miqdarı vԥ keyfiyyԥtinin müntԥzԥm olaraq müԥyyԥn edilmԥsindԥn ibarԥt olan suların dövlԥt uçotu aparılır. Belԥ dövlԥt mԥlumatlatı suların kԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt göstԥricilԥrinԥ, onların öyrԥnilmԥsi vԥ istifadԥ dԥrԥcԥsinԥ görԥ yerüstü vԥ yeraltı su obyektlԥrinin vԥziyyԥtini xarakterizԥ edir. Su obyektlԥrinin istifadԥsi vԥ mühafizԥsi sahԥsindԥ qanunvericilikdԥ nԥzԥrdԥ tutulmuú normallaúdırma – sudan istifadԥ limitlԥrinin müԥyyԥn edilmԥsi vԥ su obyektlԥrinin istifadԥsi vԥ mühafizԥsi sahԥsindԥ sanitariya – gigiyena, ekoloji, hidroloji, hidrogeoloji, texnoloji, metroloji, standartların, normaların vԥ qaydaların iúlԥnib hazırlanması vԥ qԥbul edilmԥsindԥn ibarԥtdir. Qanunvericiliyԥ görԥ su obyektlԥrinin istifadԥsi vԥ mühafizԥsi üzԥrindԥ dövlԥt nԥzarԥti ԥsasԥn aúa÷ıdakılara: – su obyektlԥrinin istifadԥsi vԥ mühafizԥsi qaydalarına;

312

– sudan istifadԥ limitlԥrinԥ; – su obyektlԥrinin istifadԥsi vԥ mühafizԥsi sahԥsindԥ sanitariya – gigiyena, ekoloji, hidroloji, hidrogeoloji, texnoloji, metroloji, standartlarına, normalarına vԥ qaydalara; – su mühafizԥsi zonalarının ԥrazisindԥn istifadԥ rejiminԥ vԥ ölkԥmizin su qanunvericiliyinin digԥr tԥlԥblԥrinԥ riayԥt olunmasını tԥmin edir (Su Mԥcԥllԥsi, maddԥ 28). Mülkiyyԥt formasından asılı olmayaraq müԥssisԥlԥr, idarԥlԥr, tԥúkilatlar vԥ digԥr hüquqi úԥxslԥr, hԥmçinin Azԥrbaycan Respublikasının vԥtԥndaúları, ԥcnԥbilԥri, vԥtԥndaúlı÷ı olmayan úԥxslԥr qanunvericilikdԥ nԥzԥrdԥ tutulmuú qaydada su obyektlԥrinin istifadԥcisi ola bilԥrlԥr. Onlar isԥ qanunvericiliklԥ müԥyyԥn olunmuú qaydada suyu huquqi fiziki úԥxslԥrin (istehlakçıların) istifadԥsınԥ verԥ bilԥrlԥr. Bu zaman sudan istifadԥnin qaydaları vԥ úԥrtlԥri, tԥrԥflԥrin qarúılıqlı hüquq vԥ vԥzifԥlԥri müqavilԥlԥr ԥsasında tԥnzimlԥnir. Su obyektlԥrinin mülkiyyԥtçisi olmayan hüquqi vԥ fiziki úԥxslԥr su obyektԥlԥri üzԥrindԥ aúa÷ıdakı hüquqlara malik ola bilԥrlԥr: –su obyektlԥrindԥn uzunmüddԥtli istifadԥ hüququ; –su obyektlԥrindԥn qısa müddԥtli istifadԥ hüququ; –su obyektlԥrindԥn mԥhdud istifadԥ hüququ (su servitutları). Qanunvericiliyԥ görԥ su obyektlԥrindԥn qısa müddԥtli istifadԥ hüququ 3 ilԥ qԥdԥr, uzunmüddԥtli istifadԥ hüququ 25 ilԥ qԥdԥr müԥyyԥn edilmisdir. Su obyektlԥri üzԥrindԥ istifadԥ vԥ ya mülkiyyԥt hüququ verilmiú hüquqi vԥ fiziki úԥxslԥrin hüquqları mülki qanunvericilikdԥ servitutlar haqqında nԥzԥrdԥ tutulmuú qaydada ümumi vԥ xüsusi servitutları formasında baúqa úԥxslԥrin xeyrinԥ mԥhdudlaúdırıla bilԥr. Belԥ ki, ümumi su servitutu formasında hԥr bir úԥxs ümumi istifadԥdԥ olan su obyektindԥn vԥ digԥr su obyektlԥrindԥn istifadԥ edԥ bilԥr. Baúqa úԥxúlԥrin xüsusi istifadԥsindԥ olan su obyektlԥrindԥn maraqlı úԥxslԥr xüsusi

313

su servitutu formasında istifadԥ edԥ bilԥr. Belԥ servitut mԥhkԥmԥ qԥrarı ԥsasında da müԥyyԥn edilԥ bilԥr. Hԥm ümumi, hԥm dԥ xüsusi su servitutları aúa÷ıdakı mԥqsԥdlԥr üçün müԥyyԥn edilԥ bilԥr: Su qanunvericiliyinԥ görԥ digԥr su servitutları da müԥyyԥn edilԥ bilԥr vԥ onların hԥyata keçirilmԥsi üçün xüxusi razılıq tԥlԥb edilmir. Su obyektlԥrindԥn istifadԥ hüququ qanunvericilikdԥ nԥzԥrdԥ tutulmiú qaydada ԥldԥ edilԥ bilԥr vԥ bu istifadԥnin xüsusi razılıq tԥlԥb edԥn növlԥri müvafiq icra hakimiyyԥti orqanları tԥrԥfindԥn müԥyyԥn edilir. Su obyektlԥri istifadԥçisi olan fiziki úԥxs öldükdԥ vԥ ya su obyektlԥri istifadԥçisi olan huquqi úԥxs yenidԥn tԥúkil edildikdԥ su obyektlԥrindԥn istifadԥ hüququ onların varislԥrinԥ keçir, lakin bu zaman su obyektlԥrini dԥyiúmԥk olmaz. Azԥrbaycan Respublikasının Su Mԥcԥllԥsinin 35–ci maddԥsindԥ su obyektlԥrindԥn istifadԥnin növlԥri göstԥrilmisdir: içmԥli su vԥ mԥiúԥt tԥchizatı; müalıcԥ, kurort vԥ sa÷lamlaúdırma; istirahԥt vԥ idman; sԥnaye, tikinti vԥ energetika; kԥnd tԥsԥrrüfatı; meúԥ tԥsԥrrüfatı; hidroenergetika; nԥqliyyat; balıqçılıq; ovculuq; tullantı sularının axıdılması; yan÷ından mühafizԥ vԥ digԥr mԥqsԥdlԥr üçün. Su obyekti vԥ ya onun bir hissԥsi eyni zamanda bir vԥ ya bir neçԥ mԥqsԥd üçün istifadԥyԥ verilԥ bilԥr. Ümumi istifadԥdԥ olan su obyektlԥri – istifadԥsi hamı üçün mümkün vԥ açıq olan su obyetlԥridir. Fiziki úԥxslԥr belԥ su obyektlԥrindԥ nöz ehtiyaclarını tԥmin etmԥk mԥqsԥdilԥ (çimԥrlik, qayıqla gԥzinti, idman, hԥvԥskar balıq ovu, mal – qaranın suvarılması, texniki qur÷ulardan istifadԥ etmԥdԥm su götürmԥ vԥ s.) pulsuz istifadԥ edirlԥr. Su obyetlԥrindԥn ümumi mԥqsԥdlԥr üçün istifadԥ edilԥrkԥn tԥbiԥti mühafizԥ vԥ dövlԥt sanitariya nԥzarԥtini hԥyata keçirԥn, balıq ehtiyatlarını mühafizԥ edԥn, gԥmi hԥrԥkԥtini tԥnzim edԥn orqanların tԥlԥblԥrinԥ, habelԥ suda insanların

314

hԥyatının qorunması, suların sԥmԥrıli istifadԥsi vԥ mühafizԥ olunması qaydalarına riayԥt olunmalıdır. Müvafiq icra hakimiyyԥti orqanları öz sԥlahiyyԥtlԥri daxilindԥ ԥhalinin hԥyatını vԥ sa÷lamlı÷ını qorumaq, lazımi sanitariya úԥraiti yaratmaq mԥqsԥdilԥ çimԥrliklԥrin, qayiqlarla gԥzintinin, balıq ovunun, içmԥli su vԥ mԥiúԥt ehtiyaclarını ödԥmԥk üçün su götürülmԥsinin, mal – qaranın suvarılmasının vԥ sudan digԥr istifadԥnin qada÷an oldu÷u yerlԥri müԥyyԥnlԥúdirԥ, habelԥ úԥhԥrin, rayonun, qԥsԥbԥnin, kԥnd yaúayıú mԥntԥqԥsinin ԥrazisindԥ yerlԥúԥn su obyektlԥrindԥ sudan ümumi mԥqsԥdlԥr üçün istifadԥ olunmasının baúqa úԥrtlԥrini tԥyin edԥ bilԥrlԥr. Fiziki vԥ hüquqi úԥxslԥrin mülkiyyԥtindԥ olan, icarԥyԥ vԥ ayrıca istifadԥyԥ verilmiú su obyektlԥrindԥ sudan ümumi mԥqsԥdlԥr üçün istifadԥ edilmԥsinԥ razılıq mülkiyyԥtçilԥrin su obyekti istifadԥçilԥrinin müԥyyԥn etdiklԥri úԥrtlԥrlԥ vԥ ya müvafiq icra hakimiyyԥti orqanlarının qԥrarı ilԥ verilԥ bilԥr. Ümumi istifadԥdԥ olan su obyektlԥrini sahilboyu quru zolaqlar ayrırır. Hԥr bir úԥxsin bu zolaqda hԥrԥkԥt etmԥk, balıq tutmaq üçün istifadԥ etmԥk, qayıqların sahilԥ yan almasını tԥmin etmԥk hüququ vardır. Qanunvericiliyԥ görԥ mԥhdud sayda úԥxslԥr tԥrԥfindԥn istifadԥ olunan su obyektlԥri ayrıca istifadԥdԥ olan su obyektlԥridir. Müvafiq icra hakimiyyԥti orqanının qԥrarı ilԥ müdafiԥ, energetika, nԥqliyyat, habelԥ digԥr dövlԥt vԥ bԥlԥdiyyԥ ehtiyacları üçün dövlԥt mülkiyyԥtindԥ olan su obyektlԥri qanunvericilikdԥ müԥyyԥn edilmiú qaydada bütövlükdԥ vԥ ya qismԥn ayrıca istifadԥyԥ verildikdԥ ümumi istifadԥdԥ olan su obyektlԥri sırasından çıxarılır. Xüsusi razılıq ԥsasında texniki qur÷ular vԥ avadanlıqlar tԥdbiq etmԥklԥ ԥhalinin içmԥli su, mԥiúԥt, müalicԥ, sa÷lamlaúdırma vԥ baúqa ehtiyaclarını, habelԥ kԥnd vԥ meúԥ tԥsԥrrüfatı, sԥnaye, energetika, nԥqliyyat, balıqçılıq vԥ digԥr dövlԥt vԥ ya içtimai ehtiyacları ödԥmԥk mԥqsԥdi ilԥ su obyektlԥrindԥn xüsusi mԥqsԥdlԥr üçün istifadԥ hԥyata keçirilir. Su obyektlԥri

315

istifadԥyԥ xüsusi razılıq vԥ sudan istifadԥ müqavilԥsi ԥsasında verilir. Yerüstü su obyektԥlԥri istifadԥyԥ akvatoriya sahԥsinin, su götürülmԥsi vԥ tullantı sularının axıdılması yerlԥrinin ayrılması úԥrti ilԥ qanunvericiliyi ԥsasında, yeraltı suların istifadԥyԥ verilmԥsi, su verilmԥsi, qanunvericiliyi vԥ yerin tԥki qanunvericiliyi ԥsasında hԥyata keçirilir. Xԥzԥr dԥnizinin (gölünün) Azԥrbaycan Respublikasına mԥnsub olan bölmԥsinin, sԥrhԥd su obyektlԥrinin istifadԥyԥ verilmԥsi ölkԥmizin hazırda qüvvԥdԥ olan qanunvericiliyinԥ vԥ onun tԥrԥfdar çıxdı÷ı beynԥlxalq müqavilԥlԥrԥ uy÷un olaraq hԥyata keçirilir. Ölkԥmizdԥ su obyektlԥri istifadԥçilԥrinin inhisarçı vԥ haqsız rԥqabԥtԥ yönԥlmiú digԥr istifadԥçilԥrin, habelԥ fiziki vԥ hüquqi úԥxslԥrin hüquqlarının vԥ qanuni maraqlarının mԥhdudlaúdırılması ilԥ nԥticԥlԥnԥn vԥ ya nԥticԥlԥnmԥsi gözlԥnilԥn fԥaliyyԥt qanunla qada÷an edilmiúdir. Belԥ halların baú vermԥsi qanunvericilikdԥ nԥzԥrdԥ tutlmuú sanksiyaların tԥtbiq edilmԥsinԥ sԥbԥb olur. Ölkԥmizin müdafiԥsinin vԥ tԥhlükԥsizliyinin tԥmin edilmԥsi, ԥhalinin sa÷lamlı÷ının, ԥtraf mühitin vԥ tarixi – mԥdԥni irsin, habelԥ baúqa úԥxslԥrin qanuni hüquqlarının vԥ maraqlarının qorunması mԥqsԥdi ilԥ su obyektlԥrindԥn vԥ ya onların bir hissԥsindԥn istifadԥ mԥhdudlaúdırıla, dayandırıla vԥ qada÷an edilԥ bilԥr. Qanunvericiliyԥ görԥ sudan mԥhdud istifadԥ edԥnlԥrin aúa÷ıdakı hüquqları vardır: – sudan tԥkrar istifadԥ etmԥk; – su obyektlԥrindԥn xüsusi mԥqsԥdlԥrlԥ istifadԥni hԥyata keçirmԥk üçün müvafiq qur÷ular vԥ titkintilԥr inúa etmԥk; – istifadԥyԥ verilԥn suyun vԥ tullantı sularının kԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥtini yoxlamaq; – qanunvericilikdԥ nԥzԥrdԥ tutulmuú hallar istisna olmaqla müqavilԥdԥ nԥzԥrdԥ tutulan miqdarda almadı÷ı

316

suyun ԥvԥzini tԥlԥb etmԥk; –Azԥrbaycan Respublikasının su qanunvericiliyi ilԥ nԥzԥrdԥ ttutulmuú digԥr hüquqları hԥyata keçirmԥk. Mülkiyyԥt formasından asılı olmayaraq hüquqi vԥ fiziki úԥxslԥrin sudan istifadԥ hüququna aúagıdakı hallarda xitam verilir: – sudan istifadԥyԥ ehtiyac qalmadıqda vԥ ya istifadԥdԥn imtina edildikdԥ; – su obyektlԥrindԥn istifadԥ müddԥti qurtardıqda; – hüquqi úԥxlԥr lԥ÷v olunduqda; – su obyektlԥri qanunvericiliyԥ zidd olaraq baúqalarına istifadԥyԥ verildikdԥ; – su obyektlԥri ayrıca istifadԥdԥn geri alındıqda; – sudan istifadԥyԥ vԥ tullantı sukarının axıdılmasına görԥ haqq ödԥnilmԥdikdԥ; – su obyektindԥn nԥzԥrdԥ tutlan mԥqsԥdlԥ (içmԥli su vԥ mԥiúԥt ehtiyaclarını ödԥmԥk üçün isrifadԥ hüququndan baúqa) istifadԥ edilmԥdikdԥ vԥ qanunvericilikdԥ nԥzԥrdԥ tutulmuú digԥr hallarda (Su Mԥcԥllԥsi, maddԥ 44). Qanunvericiliyԥ görԥ sudan istifadԥ edԥnlԥrin vԥzifԥlԥri aúagıdakılardır: – su obyektlԥrindԥn sԥmԥrԥli istifadԥ etmԥk, suyun qԥnaԥtlԥ iúlԥdilmԥsini vԥ suların keyfiyyԥtinin yaxúılaúdırılmasını tԥmin etmԥk; – sudan istifadԥ planıarına, limitlԥrinԥ, qaydalarına, normalarına vԥ rejimlԥrinԥ riayԥt etmԥk; – tԥrkibindԥ çirklԥndirici maddԥlԥrin miqdarı normadan artıq olan tullantı sularının su odyekrlԥrinԥ axıdılmasına yol vermԥmԥk; – su servitutları ԥsasında baúqa su obyektlԥri istifadԥçilԥrinԥ verilmiú hüquqların pozulmasına, habelԥ tԥsԥrrüfat vԥ tԥbii obyektlԥrԥ (torpaq, meúԥ, heyvanlar alԥmi, faydalı qazıntılar vԥ s.) zԥrԥr vurulmasına yol vermԥmԥk; – su obyektlԥrindԥn tԥyinatına görԥ istifadԥ etmԥk;

317

– su tԥsԥrrüfatı qur÷ularını vԥ texniki avadanlı÷ı saz vԥziyyԥtdԥ saxlamaq, onların iú keyfiyyԥtini yaxúılaúdırmaq; – sudan istifadԥnin uçotunu aparmaq; – sudan istifadԥ haqqını, su obyektlԥrinԥ vԥ ԥtraf mühitԥ axıdılan tullantı sularına görԥ ödԥmԥlԥri vԥ cԥrimԥlԥri vaxtında vermԥk; – Azԥrbaycan Respublikasının su qanunvericiliyi ilԥ nԥzԥrdԥ ttutulmuú digԥr hüquqları hԥyata keçirmԥk Qeyd etmԥk lazımdır ki, su tԥsԥrrüfatı tԥdbirlԥri görülmԥsi, su obyektlԥrindԥn istifadԥ hüququna xitam verilmԥsi vԥ ya sudan istifadԥ úԥrtlԥrinin dԥyiúdirilmԥsi nԥticԥsindԥ fiziki vԥ hüquqi úԥxslԥrԥ dԥyiúmiú zԥrԥr qanunvericilikdԥ müԥyyԥn edilmiú qaydada ödԥnilir. Xüsusi elmi, tarixi, mԥdԥni, estetik vԥ tԥbiԥtqoruyucu ԥhԥmiyyԥtli su obyektlԥri xüsusi qorunan su obyektlԥridir. Onlar ölkԥ qanunvericiliyi ilԥ toxunulmaz elan olunaraq aúa÷ıdakı kateqoriyalara bölünür: – Azԥrbaycan Respublikasının daxili sularının vԥ Xԥzԥr dԥnizinin (gölünün) Azԥrbaycan Respublikasına mԥnsub olan bölmԥsinin sularının sahԥlԥri; – su bataqlıq yerlԥri; – nadir tԥbiԥt landúaftına aid edilmiú axar sular vԥ sututarlar; – su obyektlԥrinin mԥnbԥyinin vԥ mԥnsԥbininmühafizԥ zonaları; – qiymԥtli balıq növlԥrinin kürütökmԥ vԥ qıúlama yerlԥri; – meúԥlԥrlԥ, bitki, heyvanlar alԥmi vԥ digԥr xüsusi mühafizԥ olunan tԥbii ehtiyatlarla qırılmaz ԥlaqԥsi olan su obyektlԥri. Xüsusi qorunan su obyektlԥrindԥn balıq tutmaq, ov etmԥk, su bitkilԥri yıgmaq vԥ onların tԥbii vԥziyyԥtini dԥyiúԥn baúqa iúlԥr görmԥk qanunla qada÷an edilmiúdir.

318

Qanunvericilkdԥ nԥzԥrdԥ tutulmus hallar istisna olmaqla respublikamızda sudan istifadԥ pulludur. Burada mԥqsԥd su tԥminatına yönԥldilmiú dövlԥt xԥrclԥrini ödԥmԥk, su tԥsԥrrüfatı müԥssԥlԥrinin, ifadԥlԥrinin vԥ tԥúkilatlarının özünümaliyyԥlԥúdirmԥ prinsipi ilԥ fԥaliyyԥt göstԥrmԥsini tԥmin etmԥk, su ehtiyatlarından sԥmԥrԥli vԥ qԥnaԥtlԥ istifadԥ olunmasına vԥ suların müfahizԥsinin yaxúılaúdırılmasına maddi maraq yaratmaq, suyun dԥqiq uçotunu aparmaq vԥ su tԥsԥrrüfatı sahԥsinԥ investisiya qoyuluúunu stimullaúdırmaqdan ibarԥtdir. Ԥhalinin, müԥssisԥ, idarԥ vԥ tԥúkilatların dövlԥt standartlarının tԥlԥblԥrinԥ cavab verԥn keyfiyyԥtli vԥ lazımi miqdarda su ilԥ tԥmin edilmԥsi, tullantı suların axıdılması sahԥsindԥ münasibԥtlԥrin tԥnzimlԥnmԥsi mԥqsԥdi ilԥ “Su tԥchizatı vԥ tullantı suları haqqında” Azԥrbaycan Respublikasının Qanunu qԥbul edilmiúdir (28 oktyabr 1999 –cu il). Qanuna görԥ fiziki vԥ hüquqi úԥxlԥr müԥyyԥn olunmuú qaydada vԥ úԥrtlԥrlԥ su ehtiyatlarından istifadԥ etmԥk vԥ bu mԥqsԥdlԥ su kԥmԥrlԥri vԥ kanalizasiya qur÷ularını tikmԥk vԥ istismar etmԥk, tullantı suları vԥ tullantıları atmaq hüquqlarına malikdirlԥr. Su tԥchizatı vԥ tullantıları sularının axıdılması xidmԥtlԥrinin göstԥrilmԥsi prinsiplԥri qanunvericilikdԥ belԥ ԥks edilmiúdir: a) su tԥchizatı, tullantı sularının axıdılması tullantıların atılması xidmԥtlԥrinin göstԥrilmԥsindԥ öz xԥrcinin çıxarılması; b) istehlakçıların müvafiq keyfiyyԥtli vԥ lazimi miqdarda su ilԥ, ilk növbԥdԥ, içmԥlı su ilԥ tԥmin olunması; c) su ehtiyatlarından sԥmԥrԥli istifadԥ olunması; d) tullantı suları vԥ tullantıların tԥmizlԥnmԥsi vԥ atılmasının etibarlı sisteminin yaradılması. Qanunda içmԥli su tԥchizatının ciddi qıtlı÷ı yarandıqda, su tԥchizatı müԥssisԥsi tԥrԥfindԥn aúa÷ıdakı mԥqsԥdlԥr üçün verilԥn suyun dayandırıla vԥ ya ondan istifadԥnin mԥhdudlaúdırıla bilmԥsi dԥ göstԥrilmiúdir:

319

a) fԥrdi ba÷ların suvarılmasına verilԥn suyu; b) ictimai mԥqsԥdlԥr üçün verilԥn suyu. Qeyd etmԥk lazımdır kı, su tԥchizatı müԥssisԥlԥri su tԥchizatının mԥhdudlaúdırılması vԥ ya dayandırılmasının nԥzԥrdԥ tutulan müddԥti, ԥrazi vԥ tarix haqqında ԥvvԥlcԥdԥn kütlԥvi informasiya vasitԥlԥri ilԥ mԥlumat verir vԥ bu maddԥnin müddԥalarını pozan úԥxúlԥr qanunvericilikdԥ nԥzԥrdԥ titilmuú qaydada mԥsuliyyԥtԥ cԥlb edilirlԥr (maddԥ 29). Su qanunvericiliyini pozan vԥzifԥli úԥxslԥr vԥ vԥtԥndaúlar aúa÷ıdakı hallarda qanunvericilikdԥ nԥzԥrdԥ tutulmuú qaydada mԥsuliyyԥt daúıyırlar: – su obyektlԥrindԥ özbaúına hidrotexniki vԥ digԥr qur÷ular tikdikdԥ; – su obyektlԥrindԥn istifadԥ üzrԥ xüsusi razılıq ilԥ müԥyyԥn edilmiú úԥrtlԥri pozduqda; – su istehlaçılarını müyyԥn olunmuú müddԥtlԥrdԥ vԥ hԥcmdԥ su ilԥ tԥmin etmԥdikdԥ; – su obyektlԥrini çirklԥndirdikdԥ, zibillԥndirdikdԥ vԥ tükԥndirdikdԥ; – su obyektlԥrinin çirklԥnmԥsinin, zibillԥnmԥsinin vԥ suların zԥrԥrli tԥsirinin qarúısını alan qur÷u vԥ avadanlıqlarsız müԥssisԥlԥri, komunnal vԥ digԥr obyektlԥri istismar etdikdԥ; – su ehtiyatlarından israfçılıqla istifadԥ etdikdԥ; – sutoplayıcı sahԥlԥrdԥ su obyektlԥrinin qorunması rejimini pozmaqla suları çirklԥndirdikdԥ, torpaqların su eroziyasına vԥ baúqa zԥrԥrli hallara sԥbԥb olduqda; – hidrotexniki vԥ kommunal su tԥsԥrrüfatına aid olan iúlԥri özbaúına gördükdԥ; – su tԥsԥrrüfatı qur÷ularını avadanlı÷ını zԥdԥlԥdikdԥ, onların istismarı qaydalarına riayԥt etmԥdikdԥ; – su tԥsԥrrüfatı qur÷ularını vԥ avadanlıqlarının istismarı qaydalarını pozduqda;

320

– – içmԥli sudan yaúıllıqların suvarılmasında vԥ nԥqliyyat vasitԥlԥrinin yuyulmasında, habelԥ tԥyinatsız istifadԥ etdikdԥ; – su kԥmԥrlԥrindԥn, kanallarından vԥ digԥr su sistemlԥrindԥn özbaúına su götürdükdԥ, habelԥ içmԥli, mԥiúԥt, texniki vԥ tullantı sularını kԥnara (çöllԥrԥ, küçԥlԥrԥ, rabitԥ vԥ enerji kommunikasiya úԥbԥkԥlԥrinԥ) tԥyinatsız axıtdıqda; – kollektor vԥ drenaj sistemlԥrini da÷ıtmaqla torpaqların meliorasiya vԥziyyԥtini pislԥúdirdikdԥ; – sudan istifadԥyԥ görԥ haqqı vԥ sudan istifadԥ qaydalarını pozma÷a görԥ cԥrimԥlԥri, habelԥ su obyektlԥrinԥ vԥ ԥtraf mühitԥ axıdılan tullantı sularına görԥ ödԥniúlԥri vaɯtında ödԥmԥdikdԥ; – su çıxarmaq üçün quyuların qazılması qaydalarını vԥ texnologiyasını pozduqda; – su mühafizԥsi zonalarına vԥ sahil mühafizԥ zonalarına riayԥt etmԥdikdԥ; – su obyektlԥrinin dövlԥt monitorinqinin, suların dövlԥt uçotunun, dövlԥt su kadastrının aparılması qaydalarına riayԥt etmԥdikdԥ; – xüsusi qorunan su obyektlԥrinin rejimini pozduqda; – su obyektlԥrinin istifadԥsinԥ vԥ mühafizԥsinԥ nԥzarԥt edԥn orqanların göstԥriúlԥrini yerinԥ yetirmԥdikdԥ; – içmԥli su mԥnbԥlԥrinin, sutԥmizlԥyici qur÷uların, su kԥmԥrlԥrinin sanitariya mühafizԥsi zonalarının tԥlԥblԥrini pozduqda; – içmԥli suyun keyfiyyԥti sanitariya tԥlԥblԥrinԥ vԥ standartlarına uy÷un gԥlmԥdikdԥ vԥ Azԥrbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilԥ nԥzԥrdԥ tutulmuú digԥr hallarda. Belԥliklԥ, sudan istifadԥ zamanı mövcud qanuna uy÷un olaraq ekoloji tԥlԥblԥrin pozulmasında hüquq normalarına müvafiq iddialar irԥli sürülür.

321

5.4. ønstitusional struktur dԥyiúmԥlԥri Azԥrbaycanını ԥn böyük çayları Kür, Araz, Samur çaylarıdır ki, bu da Türkiyԥ, Gürcüstan, øran, Ermԥnistan vԥ Rusiya ԥrazilԥrindԥ formalaúaraq respublikamıza daɯil olurlar. Qeyd olunan çayların suyundan çirklԥnmԥdԥn inteqrasiyalı istifadԥ edilmԥsi institusional struktur dԥyiúmԥlԥrinԥ, yeni tԥúkilatın yaranmasına sԥbԥb olur. Bu da transsԥrhԥd tԥúkilatlarından vԥ müqavilԥlԥrdԥn, hövzԥ vԥ tԥnzimlԥyici orqanlardan tutmuú yerli hakimiyyԥt orqanları vԥ vԥtԥndaú cԥmiyyԥti arasında sıɯ ԥlaqԥnin yaranmasına sԥbԥb olur. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinԥ ölkԥlԥrdԥ formalaúan tԥcrübԥlԥrdԥn vԥ tԥlԥbatdan asılı olaraq müɯtԥlif tipli çoɯlu sayda tԥúkilatlar cԥlb edilԥ bilԥr. Onların sırasına iri transsԥrhԥd vԥ ya beynԥlɯalq tԥúkilatlar, elԥcԥ dԥ yerli idarԥ orqanları, daha kiçik vԥtԥndaú cԥmiyyԥti qrupları vԥ ya icma tԥúkilatları daɯildir. øúlԥrin sԥmԥrԥlԥliyinin artırılmasına vԥ tԥkmillԥúdirilmԥsinԥ daha çoɯ cԥhd edildiyi üçün su tԥúkilatları ԥsasԥn institusional vԥ struktur dԥyiúikliklԥrinԥ mԥruz qalırlar. Ölkԥdԥn – ölkԥyԥ keçdikcԥ institusional struktur dԥyiúir, lakin onun ɯüsusiyyԥtlԥrindԥn asılı olmayaraq müԥyyԥn dԥrԥcԥdԥ inteqrasiyaya nail olmaq üçün dialoq vԥ razılaúmaların aparılması meɯanizminin olması vacibdir. Bu halda inteqrasiyalı yanaúma ilԥ sahԥ yanaúmaları arasında tarazlıq gözlԥnilmԥlidir. Su ehtiyatlarından istifadԥyԥ vԥ onların dayanıqlı idarԥ edilmԥsinԥ rԥhbԥrlik siyasԥti, inzibati, iqtisadi vԥ sosial sahԥlԥrdԥ sistemlԥrlԥ ԥlaqԥli úԥkildԥ hԥyata keçirilmԥlidir. Su idarԥçiliyi ölkԥnin sosial, iqtisadi vԥ mԥdԥni ɯüsusiyyԥtlԥrinԥ uy÷un olmalıdır. Ona görԥ bu tԥdbirlԥrin aparılmaında ilk növbԥdԥ mövcud institusional sistem tԥhlil edilmԥli vԥ qiymԥtlԥndirilmԥli, bir – birinԥ zidd olan, tԥkrarlanan, idarԥçilik sahԥsindԥ toqquúan mԥqamlar müԥyyԥn edilmԥlidir. Eyni zamanda o bir ölkԥ vԥ ya digԥr analoji ölkԥlԥrlԥ

322

müqayisԥli tԥhlil edilԥrԥk tԥlԥbat dԥqiqlԥúdirmԥlidir. øslahatlar mԥntiqi olaraq ölkԥnin sosial vԥ siyasi strategiyasına uy÷un úԥkildԥ ardıcıl vԥ inteqrasiyalı surԥtdԥ aparılmalıdır. Su ehtiyatlarının idarΩ edilmΩsindΩ transsΩrhΩd tΩúkilatları. Ümumi mülkiyyԥtli ehtiyatların idarԥ edilmԥsindԥ problem mԥsԥlԥlԥr olduqda beynԥlɯalq sԥrhԥdlԥrdԥn keçԥn su ehtiyatlarının idarԥ edilmԥsi üçün transsԥrhԥd tԥúkilatlar yaradılır. Bu tԥúkilatlar siyasi úԥraitԥ, su ehtiyatları sahԥsindԥki problemlԥrԥ vԥ ԥrazinin mԥdԥni ɯüsusiyyԥtlԥrinԥ uy÷un olaraq tiplԥrinԥ vԥ funksiyalarına görԥ bir – birindԥn fԥrqlԥnԥ bilԥr. Çoɯ hallarda olan suveren dövlԥtlԥr arasında qarúılıqlı razılaúmalar ԥsasında hԥr hansı bir konkret mԥslԥnin hԥlli üçün yaradılır. Lakin onların sԥlahiyyԥtlԥri hövzԥdԥki daha geniú problemlԥrin hԥlli üçün dԥ istifadԥ edilԥ bilԥr. Belԥ tԥúkilatların yaranması üçün bir çoɯ illԥr vԥ böyük ɯԥrc tԥlԥb olunur. Belԥ hallarda beynԥlɯalq tԥúkilatların vԥ donor ölkԥlԥrin kömԥklԥrindԥn istifadԥ edilmԥsi daha yaɯúı sԥmԥrԥ verir. Milli ali orqanlar. Ali orqanlar milli hökumԥtlԥrdԥ yüksԥk sԥviyyԥli tԥúkilat mԥsԥlԥlԥri üzrԥ qruplar, sahԥlԥrarası ɯüsusi komissiyalar vԥ su ehtiyatlarının idarԥ edilmԥsi üzrԥ beynԥlɯalq konsorsiumlar kimi strukturlardan ibarԥtdir. Bu orqanların yaradılmasında mԥqsԥd su ehtiyatlarının idarԥ edilmԥsindԥ iútirak edԥn müɯtԥlif tԥúkilatların sԥylԥrini birlԥúdirԥn struktur fԥaliyyԥtinin tԥmin olunmasıdır. Çay hövzԥsi tԥúkilatları. Çay hövzԥsi tԥúkilatları hakimiyyԥtin siyasi orqanları tԥrԥfindԥn vԥ ya maraqlı tԥrԥflԥrin tԥlԥblԥrinԥ cavab olaraq yaradılmıú ɯüsusi iɯtisaslaúdırılmıú tԥúkilatlardır. Onlar çay vԥ göl hövzԥlԥrindԥ vԥ ya vacib Sulu horizontda su ehtiyatının idarԥ edilmԥsi mԥsԥlԥlԥri ilԥ mԥú÷ul olurlar. Ölkԥ daɯilindԥ yerlԥúԥn vԥ dövlԥt sԥrhԥdlԥrindԥn kԥnara çıɯmayan hövzԥ tԥúkilatları diqqԥt mԥrkԥzindԥ durur. Çay hövzԥlԥri tԥúkilatlarının rol vԥ formaları ԥrazinin tariɯi vԥ sosial

323

ɯüsusiyyԥtlԥri ilԥ sıɯ ba÷lıdır. Çay hövzԥsinin dayanıqlı idarԥ edilmԥsindԥ bütün istifadԥçilԥrin tԥlԥblԥrinin ödԥnilmԥsi üçün hövzԥ miqyasında planlaúdırma, qԥrarların qԥbul edilmԥsindԥ maraqlı tԥrԥflԥrin vԥ ictimaiyyԥtin geniú iútirakı, hövzԥ çԥrçivԥsindԥ öhdԥliklԥr barԥdԥ saziúlԥrin ba÷lanması vԥ onun monitorinq vԥ digԥr mԥsԥlԥlԥr ԥsas rol oynayır. Çay hövzԥsi tԥúkilatlarının mԥqsԥdi vԥ iúinin sԥmԥrԥliliyi siyasi kurs vԥ qanunvericilik ԥsasında tԥnzimlԥnir. Su ɯidmΩti vΩ sudan inteqrasiyalı istifadΩ. Su ɯidmԥti göstԥrԥnlԥrin dairԥsi hԥm ölkԥnin nazirliklԥrini, özünü idarԥetmԥ orqanlarını, dövlԥt korporasiyalarını, özԥl úirkԥtlԥri, hԥm dԥ icma tԥúkilatlarını vԥ fermerlԥri ԥhatԥ edir. Onlar suvarma, su tԥchizatı, içmԥli su, sԥnayedԥ istifadԥ edilmԥk vԥ s. mԥqsԥdlԥr üçün suyu kԥnd vԥ úԥhԥr icmalarına çatdırmaqla yanaúı, kanalizasiya, suların tԥmizlԥnmԥsi vԥ çirklԥnmԥsi üzԥrindԥ nԥzarԥti dԥ hԥyata keçirԥ bilԥrlԥr. Su ɯidmԥti göstԥrԥnlԥrdԥn hԥm dԥ hidrloji balansın saɯlanmasını vԥ ehtiyatın dayanıqlı÷ının tԥmin olunmasını da tԥlԥb etmԥk olar. Ekosistemlԥrin mühafizԥsi vԥ tԥnzimlԥnmԥsi, elԥcԥ dԥ suvarma infrastrukturla kanalizasiya vԥ su tԥchizatı da daɯil olmaqla su ɯidmԥtlԥrinin böyük ԥksԥriyyԥti dövlԥt tԥúkilatları tԥrԥfindԥn yerinԥ yetirilir. Lakin bu ɯidmԥtlԥri yerinԥ yetirԥn dövlԥt sektorunun bir çoɯ tԥúkilatlarının iúi az mԥhsuldar olur. Belԥ hallarda onlarda müvafiq islahatlar aparılmasına vԥ onların maliyyԥ vԥziyyԥtinin yaɯúılaúdırılmasına ehtiyac yaranır. ÖzΩl sektorun rolu. Özԥl sektor su tԥchizatı vԥ kanalizasiya, elԥcԥ dԥ irriqasiya (suvarma üçün su yeraltı mԥnbԥlԥrdԥn götürüldükdԥ) sahԥlԥrinԥ göstԥrilԥn ɯidmԥtlԥrԥ investisiya qoyuluúu yolu ilԥ su ehtiyatlarının idarԥ edilmԥsinin maliyyԥlԥúdirilmԥsindԥ vacib rol oynayır. Kommersiya bankları vԥ digԥr maliyyԥ tԥúkilatları (mԥsԥlԥn, Dünya bankı)

324

hԥm dövlԥt, hԥm dԥ özԥl sektorda su ɯidmԥti göstԥrԥnlԥrin maliyyԥlԥúdirilmԥsindԥ mühüm yer tutur. Özԥl sektor hԥm dԥ qanunvericiliyԥ vԥ konkret stimullara ԥsaslanaraq ԥtraf mühitin qorunmasında da maraqlıdır. Yerli hakimiyyΩt orqanları. Yerli hakimiyytlԥr hԥm öz sԥrhԥdlԥri, hԥm dԥ yerli vԥ reqional ԥrazilԥr daɯilindԥ su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi tԥdbirlԥrinin reallaúdırılmasına nԥzarԥtin hԥyata keçirilmԥsindԥ vacib rol oynayırlar. Su ɯidmԥtlԥri sahԥsindԥ sԥlahiyyԥtlԥrin fԥrqli olmasına baɯmayaraq, yerli idarԥ orqanları öz icmalarında tԥhlükԥsiz su tԥminatı üçün birbaúa, mԥsuliyyԥt daúıyırlar. Yerli hakimiyyԥt orqanlarının sԥrԥncamında öz vԥtԥndaúlarına tԥsir etmԥk üçün çoɯlu sayda iqtisadi (ɯüsusi vergilԥr, ԥlavԥ pul yı÷ılması, stimullaúdırma, cԥrimԥlԥr vԥ s.) vasitԥlԥr vardır. ΨmΩkdaúlıq münasibΩtlΩrinin yaradılması. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinԥ nail olunması iúindԥ yaɯúı fԥaliyyԥt göstԥrԥn su ԥmԥkdaúlı÷ının yaradılması vacib prinsipdir. Belԥ ԥmԥkdaúlıq münasibԥtlԥri Qlobal Su Ԥmԥkdaúlı÷ının (QSԤ) yaradılması ilԥ baúlamıú vԥ sonrakı illԥrdԥ fԥaliyyԥt növü kimi iúlԥyir. Ԥmԥkdaúlıq münasibԥtlԥri reqion vԥ ölkԥ çԥrçivԥsindԥ müԥyyԥn edilԥ bilԥr, onun yeni tԥrԥflԥri isԥ hövzԥ vԥ ԥrazilԥr üzrԥ ԥmԥkdaúlı÷ın tԥúkil edilmԥsidir. Ԥmԥkdaúlıq çoɯ zaman qarúılıqlı vԥ bԥrabԥr iútirak úԥraitindԥ maraqlı tԥrԥflԥr arasında iúçi münasibԥtlԥr kimi ɯarakterizԥ olunur. Ԥmԥkdaúlıq úԥraitindԥ yerinԥ yetirilԥn proseslԥr úԥffaf olmalı vԥ açıq dialoqa ԥsaslanmalıdır.

5.5. Su mütԥssislԥrin potensialının artırılması vԥ treninq Tԥúkilati potensialın artırılması su ehtiyatlarının idarԥ edilmԥsi konteksindԥ daha böyük mԥsԥlԥlԥri hԥll etmԥk üçün institutların, dövlԥt sektorunda qԥrar qԥbul edԥnlԥrin, rԥhbԥr heyԥtin vԥ su tԥsԥrrüfatı mütԥɯԥssislԥrinin, elԥcԥ dԥ

325

vԥtԥndaú cԥmiyyԥtlԥrinin professional bacarıqlarının inkiúaf etdirilmԥsinԥ vԥ mԥsԥlԥlԥrin daha dԥrindԥn dԥrk edilmԥsinԥ yönԥlmiúdir. O, istehsal sԥv iyyԥsinin yüksԥldilmԥsi vasitԥsi olub, insanların bacarıq vԥ qabiliyyԥtlԥrinin geniúlԥndirilmԥsinԥ vԥ onlardan istifadԥ edilmԥsinԥ vԥ tԥrbiysinԥ yönԥldilmiú sԥylԥrin mԥcmusudur. Potensial, su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi proqramlarının hazırlanması, planlaúdırılması vԥ istismar imkanlarından istifadԥ olunması, ɯidmԥtlԥr göstԥrilmԥsi vԥ ehtiyatların bölüúdürülmԥsi mԥsԥlԥlԥrinin daha çevik hԥll edilmԥsi üçün lazımdır. Su mütԥɯԥssislԥrinin potensialının artırılması üçün treninq vacib vasitԥ sayılır. østehsalatdan ayrılmaqla hazırlıq keçmԥklԥ, ali mԥktԥb proqramlarına düzԥliú etmԥklԥ vԥ ɯüsusi kurslardan istifadԥ etmԥklԥ lazımi dԥyiúikliklԥrԥ nail olmaq olar. Konkret ideyalar sırasına ɯüsusi kursların vԥ treninqlԥrin tԥúkili, müɯtԥlif sahԥli su iúçilԥri üçün su üzrԥ hazırlı÷ın stimullaúdırılmsı, suyun idarԥ edilmԥsi predmetinin alimlik dԥrԥcԥlԥri üzrԥ müdafiԥ proqramlarına daɯil edilmԥsi kimi mԥsԥlԥlԥrin hԥlli olduqca vacib hesab edilir. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsindԥ dԥqiq tԥnzimlԥmԥ ԥsas vacib vasitԥ sayılır, lakin bu halda çoɯ vaɯt nizamlayıcı qanunların tԥlԥblԥrinԥ tam ԥmԥl edilmԥsi müԥyyԥn çԥtinlik yaradır. Sԥmԥrԥli tԥlimat sisteminin yaradılması vԥ müɯtԥlif iqtisadi vԥ nizamlayıcı vasitԥlԥrin tԥtbiq edilmԥsi üçün kifayԥt qԥdԥr kadr tԥminatı, onun komponentliyi vԥ informasiyaların, elԥcԥ dԥ teɯniki potensialın olması olduqca ԥhԥmiyyԥtlidir. Bundan ԥlavԥ, tԥlimat sistemi faktların aɯtarılmasını vԥ tԥdqiqatların aparılmasını tԥlԥb edir. Nizamlayıcı potensialın tԥmin olunması üçün yaɯúı inkiúaf etmiú qanunvericilik, nԥzarԥt sistemi vԥ onun hԥyata keçirilmԥ meɯanizmlԥri, informasiya vԥ rabitԥ sistemlԥri, tԥhsil vԥ treninq, suyun idarԥ edilmԥsi göstԥricilԥri vacib vasitԥlԥrdԥn hesab olunur. Tԥcrübԥlԥr göstԥrir ki, nizamlayıcı orqanın potensialının

326

güclԥndirilmԥsindԥ praktiki biliklԥrdԥn istifadԥ edilmԥsinԥ üstünlük verilmԥsi daha çoɯ sԥmԥrԥ verir. 5.6. Su ehtiyatlarının istifadԥ qaydaları Su ehtiyatlarının çirklԥnmԥdԥn vԥ tükԥnmԥdԥn mühafizԥ olunması mԥqsԥdilԥ su qanunvericiliyinԥ ԥsasԥn sudan istifadԥ edԥn bütün tԥlԥbatçılar aúa÷ıakı ümumi qaydalara riayԥt etmԥlidir: - ԥtraf mühitԥ vԥ tԥbii obyektlԥrԥ zԥrԥr vurmamalı, baúqa su tԥlԥbatçıların hüququnu pozmamalı; – su ehtiyatlarından sԥmԥrԥli vԥ qԥnaԥtlԥ istifadԥ etmԥli, suyun keyfiyyԥtinin daim yaɯúılaúdırmalı; – tԥmizlԥyici tikintilԥri hԥmiúԥ saz vԥziyyԥtdԥ istismar etmԥli, onların iú effektiviyini artırmalı; – tԥrkibindԥ çirklԥndirici maddԥlԥr olan çirkab suların su ehtiyatlarına ötürülmԥsinin tamamilԥ kԥsilmԥsinԥ dair tԥdbirlԥrin görülmԥsi; – istifadԥ olunan vԥ tullanılan suların miqdar vԥ keyfiyyԥtinin hesaba alınması vԥ analiz edilmԥsi Göstԥrilԥn ümumi qaydalardan ԥlavԥ ɯarakterindԥn vԥ ɯüsusiyyԥtindԥn irԥli gԥlԥn müɯtԥlif su tԥlԥbatçıları su ehtiyatlarının istifadԥsi vԥ mühafizԥsinԥ dair müԥyyԥn qaydaları gözlԥmԥlidir. Suvarmada kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrinin suvarılması ciddi surԥtdԥ suvarma qrafikinԥ vԥ sudan istifadԥ planına uy÷un aparılmalıdır; burada suların faydasız tullanmasına çoɯlu su itkilԥrinԥ (buɯarlanmaya, sızmaya) yol verilmԥmԥlidir. Suvarma vԥ sulaúdırma sistemlԥri, su anbarları vԥ kanalların layihԥlԥrindԥ bataqlıqların yaranmasına, torpaqların úoranlaúmasına, sahԥlԥrin yerüstü vԥ yeraltı sularla (sԥviyyԥnin qalɯması nԥticԥsindԥ) basılmasına vԥ torpa÷ın erroziya hadisԥsinԥ u÷ramasına qarúı tԥdbirlԥr nԥzԥrdԥ tutulmalıdır. Ԥgԥr bu tԥdbirlԥr nԥzԥrdԥ tutulmayıbsa, göstԥrilԥn su obyektlԥrinin istifadԥyԥ verilmԥsinԥ icazԥ verilmԥmԥlidir.

327

Kommunal – mԥiúԥt vԥ sԥnaye çirkab sularının suvarma mԥqsԥdilԥ istifadԥ olunmaları mühüm mԥsԥlԥdir. Yalnız bunun üçün ɯüsusi sanitariya vԥ baytarlıq orqanlarının razılı÷ı olmalıdır. Bundan ԥlavԥ, balıqçılıq tԥsԥrrüfatına zԥrԥr gԥtirmԥmԥsi üçün suvarmada su götürԥn tikintilԥr balıqmüdafiԥ qur÷uları ilԥ tԥchiz olunmalıdır. Demԥk lazımdır ki, hԥmin tԥdbir hԥm dԥ baúqa sahԥlԥrin (energetika, su tԥchizatı vԥ s.) sugötürԥn tikintilԥrindԥ dԥ nԥzԥrdԥ tutulmalıdır. Hidroenergetikada elektrik enerjisinin istehsalı oradakı su – elektrik stansiyaların yük qrafiklԥrinԥ uy÷un yerinԥ yetirilmԥlidir. Hԥr hansı ԥrazidԥ su elektrik stansiyası layihԥ edildikdԥ suya qԥnaԥt etmԥk mԥqsԥdilԥ elektrik enerjisinin istehsalı üçün baúqa mԥnbԥlԥrin olması müԥyyԥn edilmԥlidir. Su ehtiyatlarının hidroenergetika mԥqsԥdilԥ istifadԥ olunması su tԥsԥrrüfatı kompleksinin baúqi iútirakçılarının tԥlԥblԥrini dԥ nԥzԥrԥ almalıdır vԥ ԥtraf mühitin, o cümlԥdԥn tԥbii su ehtiyatlarının úԥrtlԥrini pozmamalıdır. Su tԥchizatında ԥhalinin ehtiyatlarının ödԥnilmԥsinԥ üstünlük verilmԥlidir. Burada suya yüksԥk sԥviyyԥdԥ qԥnaԥt edilmԥlidir, faydasız su aɯıdılmasına yol verilmԥmԥlidir, su ehtiyatlarından planauy÷un istifadԥ olunan sular hԥm miqdarca, hԥm dԥ keyfiyyԥtcԥ hesaba alınmalıdır. Sԥnaye su tԥchizatında teɯnoloji proseslԥrdԥ sudan istifadԥetmԥ normaları vԥ qaydaları gözlԥnilmԥlidir. Bundan ԥlavԥ, istifadԥ olunan suyun hԥrtԥrԥfli azaldılması, çirkab suların su ehtiyatlarına ötürülmԥsinin tam kԥsilmԥsi üçün yollar aɯtarılmalıdır. Buna yalnız dövri su tԥchizatı sistemi, susuz teɯnoloji proseslԥr, tullantısız teɯnologiya vԥ s. úԥraitlԥrdԥ nail olmaq olar. Qeyd etmԥk lazımdır ki, su tԥsԥrrüfatı kompleksinin müɯtԥlif iútirakçıları tԥrԥfindԥn su ehtiyatlarından istifadԥetmԥ ԥlaqԥli münasibԥtlԥrin müԥyyԥn edilmԥsi ԥn böyük

328

ümumi effektin alınmasına görԥ tԥyin olunur. Bu mԥsԥlԥ hԥr bir çay hövzԥsinin vԥ yaɯud bölgԥnin inkiúafına uy÷un hԥll edilmԥlidir. Balıqçılıq tԥsԥrrüfatı ԥhԥmiyyԥti olan su ehtiyatlarından baúqa sahԥlԥrin su tԥlԥbatçılarının istifadԥ etmԥlԥri balıqçılı÷ın inkiúafı naminԥ mԥhdudlaúdırıla bilԥr. Belԥ olduqda su ehtiyatlarında balıqların (ɯüsusilԥ, qiymԥtli balıqların) yetiúdirilmԥsi vԥ onların ehtiyatlarının mühafizԥ olunması üçün daha ԥlveriúli úԥraitlԥr yaranır. Baúqa sahԥlԥr üçün istifadԥsi mԥhdudlaúdırılan su ehtiyatlarının vԥ yaɯud onların müvafiq sahԥlrinin siyahısı balıq ehtiyatlarını mühafizԥ edԥn orqanların tԥklifi ԥsasında su ehtiyatlarının istifadԥsi vԥ mühafizԥsi orqanları ilԥ müԥyyԥn edilir. Hidroteɯniki vԥ s. tikintilԥr istismar olunduqda balıqçılıq tԥsԥrrüfatının inkiúaf edilmԥsi mԥqsԥdilԥ balıqların tԥbii ehtiyatının saɯlanılması vԥ onların yetiúdirilmԥsi üçün tԥdbirlԥ görülmԥlidir. Su ehtiyatlarının balıqçılıq mԥqsԥdilԥ istifadԥolunma qaydaları su qanunvericiliyi ilԥ müԥyyԥn edilir. Su nԥqliyyatı mԥqsԥdilԥ çaylar, göllԥr, su anbarları, kanallar, daɯili vԥ ԥrazi dԥnizlԥr gԥmiçilik üçün ümumi su yollarıdır. Bԥzi hallarda hԥr hansı su ehtiyatı bütövlüklԥ vԥ yaɯud onun müԥyyԥn bir hissԥsi gԥmiçilik üçün qada÷an edilԥ bilԥr. 5.7. SU EHTøYATLARININ øDARԤ OLUNMASI VԤ DÖVLԤT KADAKSTRø Ölkԥmizdԥ ɯalq tԥsԥrrüfatının bütün sahԥlԥri durmadan inkiúaf edir. Bununla ԥlaqԥdar ölkԥnin istehsal qüvvԥlԥrinin yerlԥúdirilmԥsindԥ vԥ inkiúafında su ehtiyatlarının ԥhԥmiyyԥti daim artır. Su tԥsԥrrüfatının idarԥ orqanlarının struktur ɯüsusiyyԥtlԥri ölkԥ ԥrazisindԥ su ehtiyatlarının qeyri – bԥrabԥr paylanması vԥ tԥbii úԥraitin müɯtԥlif olması ilԥ ԥlaqԥdardır. Bununla ԥlaqԥdar su tԥsԥrrüfatı idarԥ vԥ istismar orqanlarının

329

idarԥ vԥ mühafizԥ olunmasında baúlıca rol Meliorasiya vԥ Su tԥsԥrrüfatı Açıq Sԥhmdar cԥmiyyԥtinԥ mԥɯsusdur. Meliorasiya vԥ Su Tԥsԥrrüfatı Açıq sԥhmdar Cԥmiyyԥti aúa÷ıdakı iúlԥri görür: – Su ehtiyatlarının hesaba alınmasını, istifadԥ vԥ mühafizԥ olunmasını tԥúkil edir; – Ölkԥnin su kadakstrını tԥrtib edir; – Su ehtiyatlarının kompleks istifadԥsi vԥ su mühafizԥsi sɯemlԥrinin (baú, hövzԥ vԥ hövzԥlԥrarası sɯemlԥrinin) tԥrtib olunmasına rԥhbԥrlik edir; – Respublikalararası çayların aɯımının paylanması, su anbarlarının vԥ iri su tԥsԥrrüfatı sistemlԥrinin iúlԥnmԥ rejimi mԥsԥlԥlԥrini hԥll edir; - Su ehtiyatlarının zԥrԥrverici tԥsirinԥ qarúı görülԥn tԥdbirlԥrin tԥrtib olunmasında iútirak edir; – Sԥnaye müԥssisԥlԥrindԥn su haqqının alınmasının tԥúkilindԥ iútirak edir. Su ehtiyatlarının istifadԥsi vԥ mühafizԥsi üzrԥ orqanları tԥrԥfindԥn aúa÷ıdakı funksiyalar yerinԥ yetirilir: – Su ehtiyatlarından suyun götürülmԥsi, oraya istifadԥ olunmuú suların ötürülmԥsinԥ vԥ s. hԥrԥkԥtlԥrԥ Razılıq verir vԥ nԥzarԥt edir; – Su az olan dövrlԥrdԥ su ehtiyatlarından götürülԥn suyun miqdarı mԥhdudlaúdırılır; - Su ehtiyatlarından sԥmԥrԥli istifadԥ olunmasını, onların çirklԥnmԥdԥn vԥ tükԥnmԥdԥn mühafizԥ edilmԥsini tԥmin edir; – Birinci növbԥdԥ suya olan tԥlԥbinin ödԥnilmԥsi üçün mԥsԥlԥlԥri hԥll edir; – Su ehtiyatları ilԥ ԥlaqԥdar olan bütün iúlԥr razılaúdırılır; – Su qanunvericiliyi respublikanın su kodeksinԥ, su ehtiyatlarının istifadԥsi vԥ mühafizԥsinԥ dair dövlԥ-

330

timizin bütün qԥrarlarının yerinԥ yetirilmԥsinԥ nԥzarԥt edir. Görülԥn tԥdbirlԥr ölkԥmizin ɯalq tԥsԥrrüfatında su ehtiyatlarının daha sԥmԥrԥli, kompleks istifadԥ edilmԥsi vԥ mühafizԥsi üçün yaɯúı úԥrait yaradır. Su ehtiyatlarının dövlԥt hesaba alınması aúa÷ıda verilԥnlԥr üçün lazım olan mԥlumatların toplanmasını tԥmin etmԥlidir: – dövlԥt su kadastrının (kadastr sözü – özü qiymԥtlԥndirmԥ ilԥ uçot demԥkdir, bununla belԥ qiymԥtlԥndirmԥ yalnız dԥyԥri ilԥ yoɯ, hԥm dԥ keyfiyyԥtinin qiymԥtlԥndirilmԥsi baúa düúülür), su tԥsԥrrüfatı balansının vԥ su ehtiyatlarının kompleks istifadԥsi vԥ mühafizԥsi sɯeminin tԥrtibi; – su ehtiyatlarının istifadԥsi ilԥ ԥlaqԥdar olan su tԥsԥrrüfatı, sԥnaye, nԥqliyyat vԥ s. tikinti vԥ müԥssisԥlԥrin layihԥ edilmԥsi; – ölkԥ daɯilindԥ istehsal qüvvԥlԥrin sԥmԥrԥli yerlԥúmԥsi; – su tԥsԥrrüfatı komplekslԥrinin effektivliyinin artırılması tԥdbirlԥri; – hidroloji úԥraitin, su aɯımnın vԥ suyun keyfiyyԥtinin dԥyiúmԥsinin proqnozu; – su tԥsԥrrüfatı sistemlԥrinin operativ idarԥ edilmԥsi; – suyun keyfiyyԥtinin, ona olan tԥlԥbatın vԥ tullanılan suların normaya salınması; – su tԥlԥbatçılarının münasibԥtlԥrinin nizamlanması; – su ehtiyatlarının kompleks istifadԥsi vԥ mühafizԥsinԥ dair tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi mԥqsԥdilԥ dövlԥt nԥzarԥtinin yerinԥ yetirilmԥsi; – su ehtiyatlarının zԥrԥrli tԥsirlԥrinԥ qarúı tԥdbirlԥrin tԥtbiq olunması. Su ehtiyatlarının dövlԥt tԥrԥfindԥn hesaba alınması vԥ onların istifadԥsi ölkԥ üçün vahid sistem üzrԥ hidrometeorologiya vԥ ԥtraf mühitin nԥzarԥti dövlԥt komitԥsi, Geologiya

331

Nazirliyi (yeraltı sular bölmԥsi üzrԥ) vԥ Meliorasiya vԥ Su Tԥsԥrrüfatı Açıq Sԥhmdar cԥmiyyԥti tԥrԥfindԥn yerinԥ yetirilir. Çay hövzԥlԥri, ɯalq tԥsԥrrüfatı sahԥlԥri, nazirliklԥr, respublikalar üzrԥ yı÷ılan mԥlumatlar ümumilԥúdirildikdԥn sonra Meliorasiya vԥ Su Tԥsԥrrüfatı agentliyinin hesablayıcı mԥrkԥzinԥ tԥqdim olunur. Burada ölkԥ üzrԥ dövlԥt hesabı aparılır, alınan mԥlumatlar ԥsasında dövlԥt su kadastları tԥrtib olunur. Dövlԥt su kadastrı su ehtiyatları, onların rejimlԥri, suların keyfiyyԥti vԥ istifadԥsi, su obyektlԥri vԥ tԥlԥbatçılar barԥdԥ sistemԥ salınmıú mԥlumatlardan ibarԥtdir. Bu mԥlumatlar daim ԥlavԥ olunur vԥ lazım gԥldikdԥ dԥqiqlԥúdirilir. Dövlԥt su kadastrının ԥsas vԥzifԥsi ɯalq tԥsԥrrüfatı su ehtiyatları, onların rejimlԥri, suların keyfiyyԥti vԥ istifadԥsi, su obyektlԥri vԥ tԥlԥbatçılar barԥdԥ lazımi mԥlumatlarla tԥmin etmԥkdԥn ibarԥtdir. Su ehtiyatlarının növlԥrinԥ ԥsasԥn dövlԥt su kadastrı ԥsas ü bölmԥdԥn ibarԥtdir: – yerüstü sular; – yeraltı sular; – suların istifadԥsi. Yerüstü sular bölmԥsinԥ çaylar vԥ kanallar, göllԥr vԥ su anbararı, qurudakı suların keyfiyyԥti, sel suları, buzlaqlar vԥ dԥnizlԥr daɯildir. Dövlԥt su kadastrı mԥlumatlarına çaylar vԥ dԥnizlԥr daɯildir. Dövlԥt su kadastrı mԥlumatları çaylar vԥ göllԥrin hövzԥlԥri vԥ müɯtԥlif hidrogeoloji regionlar (yeraltı sular üçün) dԥrc olunur. Dövlԥt su kadastrı su tԥsԥrrüfatı obyektlԥrinin layihԥ edilmԥsi üçün mühüm hԥrtԥrԥfli ilkin mԥlumatdır. Onun tԥrtib edilmԥsi hidrometeoroloji vԥ ԥtraf mühitin nԥzarԥti dövlԥt komitԥsi, Geologiya Nazirliyi vԥ Meliorasiya vԥ Su Tԥsԥrrüfatı Agentliyinin

332

ɈɌɁɕȼ ɤ ɭɱɟɛɧɢɤɭ Ɂ.ɋ.Ɇɭɫɚɟɜɚ, Ʉ.Ɇ.Ɇɚɦɟɞɨɜɚ, Ɇ.ɋ.Ɂɚɪɛɚɥɢɟɜɚ «ɂɧɬɟɝɪɚɰɢɨɧɧɨɟ ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɟ ɜɨɞɧɵɦɢ ɪɟɫɭɪɫɚɦɢ» ȼ ɦɢɪɟ, ɜ ɬɨɦ ɱɢɫɥɟ ɜ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɟ, ɝɞɟ ɞɥɹ ɠɢɡɧɢ ɢ ɞɟɹɬɟɥɶɧɨɫɬɢ ɱɟɥɨɜɟɤɚ ɜɨɞɧɵɟ ɪɟɫɭɪɫɵ, ɟɝɨ ɤɚɱɟɫɬɜɨ, ɤɨɦɩɥɟɤɫɧɨɟ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟ, ɢɧɬɟɝɪɚɰɢɨɧɧɵɟ ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɟ ɢ ɨɯɪɚɧɚ ɹɜɥɹɸɬɫɹ ɝɥɨɛɚɥɶɧɨɣ ɩɪɨɛɥɟɦɨɣ. ɉɨ ɷɬɨɦɭ ɜ ɷɬɨɦ ɭɱɟɛɧɢɤɟ ɩɪɢɜɟɞɟɧɚ ɩɨɞɪɨɛɧɨ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɹ ɨ ɜɨɞɧɵɯ ɪɟɫɭɪɫɚɯ ɢ ɢɯ ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤɚɯ ɜ ɤɚɱɟɫɬɜɟ; ɜɨɞɨɯɨɡɹɣɫɬɜɟɧɧɵɯ ɤɨɦɩɥɟɤɫɚɯ ɢ ɢɯ ɩɪɢɧɰɢɩɚɯ, ɪɚɡɜɢɬɢɢ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɦ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɢ ɝɢɞɪɨɷɧɟɪɝɟɬɢɤɢ; ɨɯɪɚɧɟ ɜɨɞɧɵɯ ɪɟɫɭɪɫɨɜ, ɢɯ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɢ ɢ ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɢ ɜɨɞɧɨɦ ɡɚɤɨɧɨɞɚɬɟɥɶɫɬɜɟ. ȼ ɬɨɦ ɠɟ ɫɚɦɨɟ ɜɪɟɦɹ ɩɪɢɜɨɞɹɬɫɹ ɨɛɲɢɪɧɵɟ ɫɜɟɞɟɧɢɹ ɨ ɤɨɦɩɥɟɤɫɧɨɦ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɢ ɜɨɞɧɵɯ ɪɟɫɭɪɫɨɜ, ɜɨɞɨɫɧɚɛɠɟɧɢɢ ɫɟɥɶɫɤɨɯɨɡɹɣɫɬɜɟɧɧɵɯ ɫɢɫɬɟɦ, ɝɢɞɪɨɷɧɟɪɝɟɬɢɤɢ, ɛɵɬɨɜɨɦ ɢ ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɨɦ ɜɨɞɨɫɧɚɛɠɟɧɢɹ, ɜɨɞɧɨɦ ɬɪɚɧɫɩɨɪɬɟ, ɪɵɛɨɩɪɨɩɭɫɤɧɵɯ ɢ ɨɯɪɚɧɧɵɯ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɹɯ, ɩɪɢɧɰɢɩɚɯ ɢɧɬɟɝɪɚɰɢɨɧɧɨɝɨ ɩɥɚɧɢɪɨɜɚɧɢɹ ɢ ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɹ ɜɨɞɧɵɯ ɪɟɫɭɪɫɨɜ, ɜɨɞɧɨɦ ɩɪɚɜɟ ɢ ɤɚɞɚɫɬɪɟ, ɪɟɝɢɫɬɪɚɰɢɢ ɜɨɞɧɵɯ ɡɚɩɚɫɨɜ ɜɫɟɯ ɜɢɞɨɜ ɢɧɬɟɪɟɫɚɯ ɜɨɞɨɩɨɬɪɟɛɢɬɟɥɟɣ, ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɢ ɜɨɞɧɵɯ ɪɟɫɭɪɫɨɜ, ɭɱɚɫɬɢɢ ɨɛɳɟɫɬɜɟɧɧɨɫɬɢ ɜ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɢ ɜɨɞɧɵɯ ɪɟɫɭɪɫɨɜ. ɍɱɟɛɧɢɤ ɪɚɡɪɚɛɨɬɚɧɚ ɧɚ ɨɫɧɨɜɚɧɢɢ ɭɬɜɟɪɠɞɟɧɧɨɣ ɩɪɨɝɪɚɦɦɵ Ɇɢɧɢɫɬɟɪɫɬɜɚ Ɉɛɪɚɡɨɜɚɧɢɹ, ɞɥɹ ɫɬɭɞɟɧɬɨɜ ɩɨ ɫɩɟɰɢɚɥɶɧɨɫɬɢ ȿɌ 01.00.00. ɭɱɟɛɧɢɤ ɨɯɜɚɬɵɜɚɟɬ ɬɪɢ ɩɪɟɞɦɟɬɚ – «Ʉɨɦɩɥɟɤɫɧɨɟ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟ ɜɨɞɧɵɯ ɪɟɫɭɪɫɨɜ», «ɍɩɪɚɜɥɟɧɢɟ ɢɧɬɟɝɪɚɰɢɨɧɧɵɯ ɜɨɞɧɵɯ ɪɟɫɭɪɫɨɜ», ɢ «Ɉɯɪɚɧɚ ɜɨɞɧɵɯ ɪɟɫɭɪɫɨɜ». ɍɱɟɛɧɢɤɨɦ ɦɨɝɭɬ ɩɨɥɶɡɨɜɚɬɶɫɹ ɢ ɫɩɟɰɢɚɥɢɫɬɵ ɧɚɭɱɧɨ – ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɶɫɤɢɯ ɢ ɩɪɨɟɤɬɧɵɯ ɢɧɫɬɢɬɭɬɨɜ.

333

REVIEW Of the text – book “Integrationali management and protection of water resources” by Z.S.Musayev, K.M. Mammadov, M.S. Zarbaliyev. They write about water resources playing the main role in man’s life and activity all over the world, its quality its complex use, integrational management and protection. They give the characteristics of water resources, water farming complex and its principals; profits and development of hydroengeretics ; protection of water resources; water law rules of use of water resources and its management. At the same time they give wide information about the complex use of water resources in water supply of agricultural systems, energy system, every day life’s and industrial water supply, water transport, fishletting through and fish protecting constructions, the principals of planning integrational management water justice and legislation, water cadastres, registration all kinds of water resources, the wers interests society’s role in the management of water resources. The text – book was written basing on the proqramme confirmed by the Ministry of Education and recommended to students studying in direction ET 01.00.00. This book includes three subjects “Complex use of water resources, and “Integrational management of water resources”and “Protection of water resources”. It may also be used by specialist working in resarchand Design Institutions.

334

ԤDԤBøYYAT Ԥ.S.Ԥhmԥdzadԥ, A.S.Hԥúimov–Mɟliorasiya vԥ su tԥsԥrrüfatı sistɟmlԥrinin ɤadastrı. Baɤı, 2006, 270 sԥh. 2. Ԥ.S.Ԥhmԥdzadԥ. Hɟydԥr Ԥliyɟv vԥ Azԥrbaycan su tԥsԥrrüfatı. Baɤı 2003. 3. Ⱥ.Ʉ.Ʉɥɢɦɨɜ. ɂɪɪɢɝɚɰɢɨɧɧɵɟ ɤɚɧɚɥɵ ɢ ɢɯ ɜɥɢɹɧɢɟ ɧɚ ɷɤɨɥɨɝɢɱɟɫɤɭö ɨɛɫɬɚɧɨɜɤɭ. Ȼɚɤɭ 1992, 92 ɫɬɪ. 4. A.S.Hԥúimov. Antropogɟn tԥsirlԥr úԥraitindԥ ԥtraf mühitin qiymԥtlԥndirilmԥsinԥ ɟɤoloji yanaúma. «ȿɤologiya vԥ Su tԥsԥrrüfatı» ȿlmi – Tɟɯniɤi østɟhsalat jurnalı ʋ3, Baɤı 2007, sԥh. 21-25. 5. Z.S.Ԥfԥndiyɟv. «Su ɟhtiyatlarının ɤomplɟɤs istifadԥsi vԥ mühafizԥsi», Dԥrsliɤ, Baɤı 1991, 437 sԥh. 6. ȿ.M.ȿyvazov, Z.S.Musayɟv – Mɟliorasiya ɟɤoloji amildir. «ȿɤologiya vԥ Su tԥsԥrrüfatı» ȿlmi – Tɟɯniɤi Istɟhsalat jurnalı ʋ4, Baɤı 2005, sԥh. 3-5. 7. M.Y.Ԥsԥdov, A.S.Hԥúimov, T.Ԥ.Osmanov, I.M.Mԥmmԥdov. Su ɟhtiyatlarının dayanıqlı vԥ ԥdalԥtli idarԥ ɟdilmԥsi üçün biliɤlԥrin birgԥ istifadԥsi. Baɤı 2004, 29 sԥh. 8. Z.S.Musayɟv, M.S.Zԥrbԥliyɟv – Balıqburaɯın vԥ balıqqoruyan hidrotɟɯniɤi qur÷ular. Dԥrs vԥsaiti, Baɤı 2006, 142 sԥh. 9. Ȼ.ɋ.Ɇɚɥɟɜɚɧɱɢɤ, ɂ.ȼ.ɇɢɤɨɧɨɪɨɜ. Ɋɵɛɨɩɪɨɩɭɫɤɧɵɟ ɢ ɪɵɛɨɡɚɳɢɬɧɵɟ ɫɨɨɪɭɠɟɧɹɢ (ɜɨɩɪɨɫɵ ɩɪɨɟɬɢɪɨɜɚɧɢɹ), Ɇɨɫɤɜɚ, 1984. 10. Ʉ.M.Mԥmmԥdov, Z.S.Musayɟv, T.M.Mahmudov. Hidrotɟɯnɤi qur÷ular. Dԥrsliɤ, Baɤı 2006, 405 sԥh. 11. ɋ.Ƚ.Ɋɭɫɬɚɦɨɜ, Ɋ.Ɇ.Ʉɚɲɤɚɣ. ȼɨɞɧɵɟ ɪɟɫɭɪɫɵ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɣ ɋɋɊ. Ȼɚɤɭ, 1989. 12. A.C.Hԥúimov, T.Ԥ.Osmanov, M.Y.Ԥsԥdov, T.M.Mԥmmԥdov. Su ɟhtiyatlarının intɟqrasiyalı idrԥ ɟdilmԥsi. Qɟyri – ԥnԥnvi sulardan suvarmada istifadԥ ɟdilmԥsi prinsiplri «Nԥrgiz» nԥúriyyatı, baɤı, 2004. 1.

335

13. 14. 15.

16. 17. 18. 19. 20.

21. 22. 23. 24. 25. 26.

27.

S.Ԥ.Abdilov, T.M.Mahmudov. Su ɟnɟrjisindԥn istifadԥ. Dԥrsliɤ. Baɤı, «Tԥhsil», NPM, 2007, 304 sԥh. Y.V.Qԥhrԥmanlı. Mühԥndis mɟliorasiyası. Dԥrsliɤ, Baɤı, «Tԥhsil» NPM, 2004, 310 sh. «Hidrotɟɯniɤi qur÷ular vԥ hidravliɤa» vԥ «Hidrotɟɯniɤi mɟliorasiya vԥ hidrologiya» ɤafɟdralarında tԥdris olunan fԥnlԥrin proqramı. Baɤı 2006, 224 sԥh. «HTQ vԥ hidravliɤa» ɤafɟdrasında tԥdris olunan fԥnlԥrin proqramı. Baɤı, 2002. 329 sԥh. Ƚɢɞɪɨɷɥɟɤɬɪɢɱɟɫɤɢɟ ɫɬɚɧɰɢɢ. ɍɱɟɛɧɢɤ ɞɥɹ ɜɭɡɨɜ. ɇ.ɇ. Ⱥɪɲɟɧɟɜɫɤɢɣ, Ɇ.Ɏ.Ƚɭɛɢɧ ɢ ɞɪ. Ɇ.ɗɧɟɪɝɨɚɬɨɦɢɡɞɚɬ, 1987, 464 ɫ. R.H.Mԥmmԥdov, Z.S.ԥfԥndiyɟv, F.M.Ismayılov. suvarmanın ɟnɟrjitutumu, qarúılıqlı tԥsir vԥ idarԥɟtmԥ. Baɤı 1999, 144 sԥh. Öɲɦɚɧɨɜ ɢ ɞɪ. Ʉɨɦɩɥɟɤɫɧɨɟ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟ ɢ ɨɯɪɚɧɚ ɜɨɞɧɵɯ ɪɟɫɭɪɫɨɜ. Ɇ.Ⱥɝɪɨɩɪɨɦɢɡɞɚɬ, 1985. Ƚɢɞɪɨɷɧɟɪɝɟɬɢɬɤɚ ɢ ɤɨɦɩɥɟɤɫɧɨɟ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟ ɜɨɞɧɵɯ ɪɟɫɭɪɫɨɜ. ɉɨɞ ɪɟɞɚɤɰɢɟɣ ɉ.ɋ.ɇɟɩɨɪɨɠɧɟɝɨ, Ɇ.ɗɧɟɪɝɨɢɡɞɚɬ, 1982. ɒ.Ȼ.ɏɚɥɢɥɨɜ. ȼɨɞɨɯɪɚɧɢɥɢɳɚ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ ɢ ɢɯ ɷɤɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɟ ɩɪɨɛɥɟɦɵ. Ȼɚɤɭ 2003, 310 ɫ. ɗɤɨɥɨɝɢɹ. ɍɱɟɛɧɢɤ. ɉɨɞ ɪɟɞɚɤɰɢɟɣ Ƚ.ȼ.Ɍɹɝɭɧɨɜɚ ɢ Ö.Ƚ.əɪɨɲɟɧɤɨ. Ɇ., «Ʌɨɝɨɫ», 2005, 504 ɫ. Ɋ.ɇ.Ɇɚɯɦɭɞɨɜ. ȼɨɞɧɵɟ ɪɟɫɭɪɫɵ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɣ Ɋɟɫɩɭɛɥɢɤɢ. Ȼɤɭ, 2003, 23 ɫ. ɂɧɠɟɧɟɪɧɚɹ ɷɤɨɥɨɝɢɹ ɢ ɷɤɨɥɨɝɢɱɟɫɤɚɹ ɦɟɧɟɞɠɦɟɧɬ. Ɇ., «Ʌɨɝɨɫ», 2004, 520 ɫ. Q.ù.Mԥmmԥdov, M.Y.ɏԥlilov. ȿɤoloqların mԥlumat ɤitabı. Baɤı, «ȿlm», 2003, 514 s. Q.ù.Mԥmmԥdov. Azԥrbaycanın torpaq ɟhtiyatlarından sԥmԥrԥli istifadԥnin sosial – iqtisadi vԥ ɟɤoloji ԥsasları. Baɤı, «ȿlm», 2007, 856 s. V.A.Mԥmmԥdov. Ʉür hövzԥsinin su anbarları. Baɤı, 2003. 65 s.

336

28. M.Cԥlilov. Altɟrnativ rɟgɟnativ ɟnɟrji sistɟmlԥri. Baɤı, NPM «Tԥhsil», 2009, 406 sԥh. 29. Z.S.Musayɟv, M.Ԥsԥdov, Ʉ.M.Mԥmmԥdov, M.S.Zԥrbԥliyɟv. Su ɟhtiyatlarının ɤomplɟɤs istifadԥsi, intɟqrasiyalı idarԥ ɟdilmԥsi vԥ mühafizԥsi. Baɤı, NPM, «Tԥhsil», 2009. 244 sԥh. 30. A.B.Dolɯanov. Tԥbiԥtdԥn istifadԥnin hüquqi ԥsasları. Baɤı, «Baɤı Univɟrsitɟti» nԥúriyyatı, 2008, 495 sԥh. 31. Ԥ.Ʉ.Ԥlimov. ɏԥzԥr hövzԥsinin ɟɤoloji problɟmlԥri. Aɤı. ȿlm, 2007, 422 sԥh. 32. M.Y.Ԥsԥdov, T.Ԥ.Osmanov. Su ɟhtiyatlarının intɟqrasiyalı idarԥ ɟdilmԥsi ɟɤosistɟmlԥrinin tԥhlüɤԥsizliyinin tԥminatçısıdır. «Sɟysmiɤ risɤ, zԥlzԥlԥyԥ davamlı tiɤinti vԥ mɟmarlıq problɟmlԥri». Bɟynԥlɯalq ɤonfransın matɟrialları. «Sԥda» nԥúriyyatı, Baɤı, 2005. sԥh. 483-486. 33. A.M.Sԥadԥtɯan, R.M.Mayılova. Abúɟron yarımadası göllԥrinin ɟɤoloji vԥziyyԥti. «ȿɤologiya vԥ Su tԥsԥrrüfatı» ȿlmi – Tɟɯniɤi østɟhsalat jurnalı ʋ2, Baɤı 2009, sԥh. 11-14. 34. Su ɟhtiyatlarının intɟqrasiyalı idarԥɟtmԥ planları (tԥtbiq üçün dԥrs ԥvԥsaiti vԥ rԥhbԥrliɤ). Baɤı, noyabr 2005, 60 sԥh. 35. ɂɧɬɟɝɪɢɪɨɜɚɧɧɨɝɨ ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɹ ɜɨɞɧɵɦɢ ɪɟɫɭɪɫɚɦɢ. (Ɉɬɱɟɬ), Ɍɚɲɤɟɧɬ, 2005, 175 ɫɬɪ. 36. ȼ.Ⱥ.Ⱦɭɯɨɜɧɵɣ, ȼ.ɂ.ɋɨɤɨɥɨɜ. ɂɧɬɟɝɪɢɪɨɜɚɧɧɨɟ ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɟ ɜɨɞɧɵɦɢ ɪɟɫɭɪɫɚɦɢ (ɨɩɵɬ ɢ ɭɪɨɤɢ ɐɟɧɬɪɚɥɶɧɨɣ Ⱥɡɢɢ ɧɚɜɫɬɪɟɱɭ ɱɟɬɜɟɪɬɨɦɭ ȼɫɟɦɢɪɧɨɦɭ ȼɨɞɧɨɦɭ ɮɨɪɦɭɥɭ). Ɍɚɲɤɟɧɬ, 2005, 95 ɫɬɪ. 37. M.F.Cԥlilov. Altɟrnativ rɟgɟnativ ɟnɟrjilԥr. «ȿnɟrji mɟnɟcmɟnti» magistr iɯtisaslaúması üçün dԥrs vԥsaiti, Baɤı, AzMIU, 2008, 141 sԥh.

337

38. ɇ.ɇ.ɂɜɚɧɨɜɚ, ɂ.Ɇ.Ɏɚɞɢɧɚ. ɂɧɠɟɧɟɪɧɚɹ ɷɤɨɥɨɝɢɹ ɢ ɷɤɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɣ ɦɟɧɟɞɠɦɟɧɬ. ɍɱɟɛɧɢɤ, Ɇɨɫɤɜɚ, 2004, 520 ɫɬɪ. 39. H.Aslanov, S.Sԥfԥrli. Azԥrbaycanın nɟftlԥ çirɤlԥnmiú torpaqları, onların rɟɤultivasiyası vԥ mԥnimsԥnilmԥsi. Baɤı, «Nasir» nԥúriyyatı, 2003, 191 sԥh. 40. Ɋɟɚɥɢɡɚɰɢɹ ɩɪɢɧɰɢɩɨɜ ɢɧɬɟɝɪɢɪɨɜɚɧɧɨɝɨ ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɹ ɜɨɞɧɵɦɢ ɪɟɫɭɪɫɚɦɢ ɜ ɫɬɪɚɧɚɯ ɐɟɧɬɪɚɥɶɧɨɣ Ⱥɡɢɢ ɢ Ʉɚɜɤɚɡɚ. Ɉɛɡɨɪɧɵɣ ɞɨɤɥɚɞ GWP CACENA. Ɍɚɲɤɟɧɬ, 2004, 129 . 41. Ɇɚɬɟɪɢɚɥɵ ɤ ɫɟɦɢɧɚɪɭ ɆɄȼɄ ɢ ɗɋɄȺɌɈ ɈɈɇ ɩɨ ɫɬɪɚɬɟɝɢɱɟɫɤɨɦɭ ɩɥɚɧɢɪɨɜɚɧɢɸ ɜɨɞɧɵɦɢ ɪɟɫɭɪɫɚɦɢ ɜ ɐɟɧɬɪɚɥɶɧɨɣ Ⱥɡɢɢ. ȼ 2-ɯ ɬɨɦɚɯ. ɇɂɐɆɄȼɄ. ɑɨɥɩɚɧ-Ⱥɬɚ, 27-30 ɚɜɝɭɫɬɚ, 2002.

338

MÜNDԤRøCAT Müqԥddimԥ …………………………………………. I FԤSøL. SU EHTøYATLARI VԤ ONLARIN ɄEYFøYYԤTøNøN ɏARAɄTERøSTøɄASI 1.1.Su ehtiyatları vԥ onların ɤeyfiyyԥtlԥri barԥdԥ ümumi mԥlumat …………………………………….. 1.2. Çaylarda su ehtiyatı……………………………. 1.3. Göllԥrdԥ vԥ su anbarlarında su ehtiyatları …….. 1.4. Yeraltı su ehtiyatları ……………………………... 1.5. Dünyada úirin su ehtiyatları ……………………. 1.6. Meúԥlԥr úirin su mԥnbԥyidir ……………………. 1.7. Azԥrbaycanda su ehtiyatları vԥ onlardan istifadԥ. II FԤSøL. SU TԤSԤRRÜFATI ɄOMPLEɄSø VԤ ONLARIN ɏÜSUSøYYԤTLԤRø 2.1. Su tԥsԥrrüfatı ɤompleɤsi barԥdԥ anlayıú ……….. 2.2. Ʉԥnd tԥsԥrrüfatı meliorasiyası………………….. 2.2.1. Suvarmanın tԥtbiqinin ԥsaslandırılması …….. 2.2.2. Suvarmanın növlԥri vԥ üsulları ……………….. 2.2.3. Suvarma sistemlԥri …………………………….. 2.2.4. Suvarma üçün su mԥnbԥlԥri …………………… 2.2.5. Qeyri-ԥnԥnԥvi su ehtiyatlarından istifadԥ etmԥɤlԥ suvarma ……………………………………. 2.2.6. Suvarma suyunun ɤeyfiyyԥti ………………. 2.2.7. Suartezian quyuları vԥ nasos stansiyaları…… 2.2.8. Meliorasiya vԥ su tԥsԥrrüfatı sistemlԥri………. 2.3. Su qovúa÷ı ԥrazilԥrindԥ su basılmadan müdafiԥ olunması …………………………………………… 2.4. Hidroenergetiɤa ……………………………….. 2.4.1. Hidroenergetiɤ qur÷uların növlԥri ……………. 2.4.2. Hidroenergetiɤ qur÷unun basqısı, sԥrfi vԥ gücü 2.4.3. Su enerjisindԥn istifadԥ olunmanın ԥsas sɯemlԥri ……………………………………………… 2.4.4. SES vԥ su anbarı ɤasɤadı …………………… 2.4.5. Aɯının nizamlanmasının növlԥri ……………..

339

6 9 15 35 37 40 42

55 59 60 63 65 66 72 80 82 85 89 94 97 100 106 109 110

2.4.6. Energetiɤ sistemdԥ yüɤlԥrin struɤturu vԥ qrafiɤlԥri ……………………………………………… 2.4.7. Sutɤalıq yüɤlԥnmԥ qrafiɤinin ԥyrisinin analizi .. 2.4.8. Su ehtiyatlarından ɤompleɤs istifadԥ etdiɤdԥ SES-in sutɤalıq rejimi ………………………………. 2.4.9. Ʉiçiɤ su eleɤtriɤ stansiyaları ……………….. 2.4.9.1. Ʉiçiɤ su eleɤtriɤ stansiaların sԥmԥrԥliliyi …… 2.4.9.2. Ʉiçiɤ hidroenergetiɤaya olan tԥlԥblԥr ……. 2.4.9.3. Su tԥsԥrrüfatı sistemlԥri üzԥrindԥ su eleɤtriɤ stansiyaları …………………………………………. 2.4.9.4. Su tԥsԥrrüfatında istifadԥ olunan avadanlıqlar vԥ onların istismarı ………………………….. 2.4.9.5. Su tԥsԥrrüfatında avadanlıqların tԥmiri üçün bazalar ………………………………………………. 2.4.9.6. Su eleɤtriɤ stansiyalarında tԥlԥb olunan teɯnoloji avadanlıqlar ………………………………. 2.4.9.7. Miɤro su eleɤtriɤ stansiyalar………………. 2.4.9.8. Ʉiçiɤ su eleɤtriɤ stansiyalar üçün aqreqatlar. 2.4.9.9. Günԥú, ɤülԥɤ suqaldırıcı qur÷uları vԥ ɤülԥɤ enerjisi ……………………………………………….. 2.4.9.10. Hidroaqreqatların istehsalı ……………….. 2.4.9.11. Su tԥsԥrrüfatı vԥ energetiɤ sistemlԥrin inɤiúaf etdirilmԥsi mԥsԥlԥlԥri……………………….. 2.4.9.12. Suvarma ɤanalları vԥ ɤiçiɤ çaylar üzԥrindԥ su eleɤtriɤ stansiyalarının bԥzi mԥsԥlԥlԥri………….. 2.5. Su nԥqliyyatı, meúԥaɯıtma vԥ reɤreasiya ………. 2.5.1. Su nԥqliyyatı …………………………………… 2.5.2. Meúԥaɯtarma …………………………………. 2.5.3. Reɤreasiya …………………………………….. 2.6. Balıqburaɯan vԥ balıqqoruyan hidroteɯniɤi qur÷ular …………………………………………….. 2.6.1. Balıqburaɯan hidroteɯniɤi qur÷ular …………. 2.6.2. Balıqqoruyan hidroteɯniɤi qur÷ular ………..

340

112 114 115 122 123 125 127 132 133 134 139 140 142 143 143 145 148 148 152 153 154 157 162

2.6.3. Hidroteɯniɤi qur÷uların yerlԥúdiyi zonada balıqların hԥrԥɤԥti zamanı paylanması vԥ istiqamԥtlԥnmԥsi……………………………………… 2.6.4. Balıqyı÷ıcılarda balıqların vԥ aɯının hԥrԥɤԥti ……………….. 2.6.5. Balıqburaɯan qur÷uların hidrodüyündԥ yerlԥúdirilmԥsi …………………………………………. 2.6.6. Balıqɤeçirԥn qur÷uların ɤonstruɤsiyası vԥ ԥsas elementlԥri……………………………………………. 2.6.7. Azԥrbaycanın su mԥnbԥlԥrindԥ tԥtbiq olunan balıqqoruyucu qur÷ular ……………………………… 2.6.8. Balıbburaɯan vԥ balıqqoruyan qur÷uların hesablanması ………………………………………… III FԤSøL. SU EHTøYATLARININ øNTEQRASøALI øDARԤ OLUNMASI VԤ ONLARIN PRøNSøPLԤRø 3.1. Ümumi mԥlumat ………………………………. 3.2. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi …… 3.3. Su ehtiyatlarını inteqrasiyalı idarԥetmԥ prinsiplԥri …………………………………………….. 3.4. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinin planlaúdırılması …………………………………… 3.5. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ olunmasında informasiya mübadilԥsi……………………………. 3.6. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinin tԥtbiqi…………………………………………………. 3.7. Azԥrbaycanda su ehtiyatlarının idarԥetmԥ struɤturları vԥ milli su qanunvericiɤlԥri ……………. 3.8. Azԥrbaycanda su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsinԥ ɤeçid ………………………………… 3.9. Su resurslarının idarԥ edilmԥsindԥ informasiya-ɤommuniɤasiya teɯnologiyalarının tԥtbiqi ………… 3.10. Transsԥrhԥd çaylarının su ehtiyatlarından istifadԥ ……………………………………………….. 3.11. Bütün növ su ehtiyatlarının qeydiyyatı vԥ istifadԥ olunması…………………………………. 3.12. Müɯtԥlif sahԥlԥr üzrԥ su istifadԥçilԥrinin maraqları vԥ onların ԥlaqԥlԥndirilmԥsi…………….. 3.13. Su ehtiyatlarının idarԥ olunmasında ictimaiyyԥtin iútiraɤı ……………………………….. 3.14. Tԥbiԥt – su ehtiyatlarının istifadԥ olunmasında eyni hüquqlu tԥrԥfdaúdır ……………………………..

341

165 170 174 176 183 187

197 200 201 204 208 209 216 218 221 226 233 236 240 244

3.15. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ olunmasının iqtisadi vԥ hüquqi ԥsasları ………………………….. IV FԤSøL. SU EHTøYATLARININ MÜHAFøZԤSø 4.1. Ԥtraf mühitin öyrԥnilmԥsinԥ vԥ mühafizԥsinԥ eɤoloji yanaúma …………………………………… 4.2. Azԥrbaycanın su ehtiyatlarının eɤoloji vԥziyyԥti .. 4.3. Su ehtiyatlarının çirɤlԥnmԥ növlԥri vԥ mԥnbԥlԥri . 4.4. Su ehtiyatlarının özü tԥmizlԥnmԥsi vԥ çirɤlԥnmԥdԥn mühafizԥsi ……………………………….. 4.5. Suyun ɤeyfiyyԥtinԥ olan tԥlԥblԥr ……………….. 4.6. Su ehtiyatlarının tüɤԥnmԥsi vԥ tüɤԥnmԥdԥn mühafizԥsi ……………………………………………. 4.7. Abúeron yarımadası göllԥrinin eɤoloji vԥziyyԥti .. 4.8. ɏԥzԥr dԥnizinin yeraltı su ehtiyatları rejiminԥ tԥsiri …………………………………………………. 4.9. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarԥ edilmԥsi eɤosistemlԥrin tԥhlüɤԥsizliyinin tԥminatçısıdır…….. V FԤSøL. SU QANUNVERøCøLøYø, SU EHTøYATLARINDAN øSTøFADԤ QAYDALARI VԤ ONUN øDARԤ OLUNMASI 5.1. Su qanunvericiliyi …………………………….. 5.2. Dünyada formalaúan su siyasԥti qanunu …… 5.2.1. Su hüququ vԥ su qanunvericiliyndԥ izahat …. 5.2.2. Su siyasԥtindԥ maliyyԥlԥúdirmԥ ……………… 5.3. Sudan istifadԥnin eɤoloji – hüquqi rejimi………. 5.4. ønstitusional struɤtur dԥyiúmԥlԥri …………….. 5.5. Su mütԥɯԥssislԥrin potensialının artırılması vԥ treninq ………………………………………………. 5.6. Su ehtiyatlarından istifadԥ qaydaları ……………. 5.7. Su ehtiyatlarının idarԥ olunması vԥ dövlԥt ɤadaɤstrı …………………………………………….. Otzıv………………………………………………….. Review ………………………………………………… Ԥdԥbiyyat ……………………………………………. Mündԥricat …………………………………………..

342

247

251 254 261 267 270 271 273 281 285

292 295 295 298 299 322 325 327 329 333 334 335 339

ɆɍɋȺȿȼ ɁȺɄɂɊ ɋȺɆȿȾ ɨɝɥɵ ɆȺɆȿȾɈȼ ɄȺɆɊȺɇ ɆȺɆȿȾ ɨɝɥɵ ɁȺɊȻȺɅɂȿȼ ɆȺɇɋɍɊ ɋȺȻɂɊ ɨɝɥɵ «ɂɇɌȿȽɊȺɐɂɈɇɇɈȿ ɍɉɊȺȼɅȿɇɂȿ ȼɈȾɇɕɆɂ ɊȿɋɍɊɋȺɆɂ » ɍɱɟɛɧɢɤ (ɧɚ ɚɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɦ ɹɡɵɤɟ)

MUSAYEV ZAKøR SԤMԤD o÷lu MԤMMԤDOV KAMRAN MԤHԤMMԤD o÷lu ZԤRBԤLøYEV MANSUR SABøR o÷lu

SU EHTøYATLARININ øNTEQRASøYALI øDARԤ OLUNMASI

Dԥrslik (azԥrbaycan dilindԥ)

343